Wat en hoe op door Gerrit Douma, juni 2013
?
Voorwoord Op verzoek en nadrukkelijke wens van mij, mocht ik de Nationale Opleiding MediaCoach volgen. De wens leefde langer bij mij. De Facebook rellen in Haren hebben de noodzaak van een MediaCoach alleen maar versterkt. Naar aanleiding van die rellen hebben we op het Zernike College een drietal ouderavonden georganiseerd met als thema 'Mijn kind & soci@l media: #vind ik leuk?!' Deze avonden stonden social media thuis en op school centraal. Bij de organisatie daarvan ben ik nauw betrokken geweest. Tijdens de evaluatie van deze avonden met de rector heb ik hem de Nationale Opleiding MediaCoach onder de aandacht gebracht. Gelukkig ziet hij de noodzaak in om minimaal één gecertificeerde MediaCoach ‘aan boord’ te hebben.
Onze school valt onder het bestuur van O2G2. Daaronder vallen vijf scholen voor voortgezet onderwijs en 21 basisscholen. Voor zover mij bekend is op geen van deze scholen een MediaCoach aanwezig. Ik verwacht dat andere scholen ook collega’s enthousiasmeren. Daar kan ik zeker een rol bij spelen.
Ik bedank de directie van het Zernike College die het mogelijk heeft gemaakt dat ik de opleiding (NOMC) heb gevolgd. Ook bedank ik Gea Hoornsman (voormalig vestigingsdirecteur) en Esther Hagen (journaliste en tekstschrijver) die dit plan hebben gelezen en van commentaar hebben voorzien. Hun tips heb ik in dit plan verwerkt. Met dit beleidsplan wil ik een bijdrage leveren aan de professionalisering van communicatie via Twitter.
Gerrit Douma
2
Voorwoord..........................................................................2 Inleiding .............................................................................4 Uitgangspunten en missie van de school ...........................6 Stand van zaken qua communicatie...................................8 Probleemstelling ................................................................9 Doelstelling en doelgroep ...................................................9 Do’s en don’ts op social media .........................................12 Aandachtspunten en webcare ..........................................15 Implementatie ..................................................................17 Evaluatie ..........................................................................18 Bijsturing ..........................................................................18 Aanbevelingen .................................................................18 Samenvatting ...................................................................19 Geraadpleegde bronnen ..................................................20
3
Inleiding Sinds de opkomst van internet (begin jaren ’90) is er voor scholen veel veranderd. Voor die opkomst bestond de communicatie tussen ouders / leerlingen en de school onder andere via de schoolkrant, een (‘analoge’) nieuwsbrief, ouderavonden, telefoon en persoonlijke gesprekken. De opkomst van internet heeft ervoor gezorgd dat de school ouders en leerlingen beter kon informeren. Al heel snel hadden de eerste scholen een eigen website. Daarop verschenen artikelen die interessant waren voor ouders en leerlingen. De schoolwebsite werd matig bezocht, omdat niet iedereen een internetverbinding thuis had. De bestanden en afbeeldingen mochten ook niet te groot zijn, in verband met downloadsnelheid.
De ontwikkeling van internet is erg snel gegaan. Scholen die als eerste een website online hadden, werden geconfronteerd met de ‘wet van de remmende voorsprong’. Scholen die later op de digitale snelweg kwamen, maakten gebruik van betere technieken en dus betere websites. Een aantrekkelijke website is het visitekaartje van de school. Veel ouders oriënteren zich via internet bij het kiezen van een school.
Tegenwoordig is het hebben van een goede, actuele, website niet meer voldoende voor de communicatie tussen ouders en school. De website is namelijk meestal een eenzijdig communicatiemiddel. Door de ontwikkeling van Web 2.0 hebben social media een vlucht genomen. Een belangrijk kenmerk van deze media is dat men zonder tussenkomst van een (professionele) redactie de inhoud kan verzorgen. Er is sprake van interactie en dialoog tussen gebruikers.
Scholen moeten actief zijn op de social media om een betere communicatie met ouders en leerlingen tot stand te brengen. Hoe kun je dat effectief doen en wat is daarvoor nodig? Deze nota is een aanzet om te komen tot beleid op het gebied van social media (in het bijzonder Twitter) binnen onze school. De noodzaak is aanwezig, omdat er een zekere wildgroei plaatsvindt. Steeds meer vaksecties of klassen zijn onder leiding van hun docent(en) actief op de social media. Dat kunnen bijvoorbeeld een Facebook pagina, een YouTube videokanaal, een 4
WikiSpace of een Wordpress site (blog) zijn. Uit onderstaande afbeelding blijkt dat docenten in het VO internet vaak voor communicatiedoeleinden gebruiken, gemiddeld 2,4 keer per week. In ons schoolplan staat onder de kop ICT de doelstelling voor 2014 dat er eenvoudig door docenten en (mede)leerlingen gecommuniceerd kan worden (blz. 25 Schoolplan Zernike College 2011 – 2014).
Mede daarom moeten we tot beleid komen voor wat betreft het ‘gedrag’ van medewerkers op social media.
Bron: Vier in Balans 2012 van Kennisnet (www.kennisnet.nl)
Waarom zouden we een social mediabeleidsplan willen? Om regels en protocollen op te stellen die collega's houvast bieden en om het begrip “social media” behapbaar te maken. Ik maak hier geen regels om te beperken, maar richtlijnen om houvast te bieden. Ook voor de uitvoerende collega’s op de vestigingen biedt dit plan houvast.
5
Het Zernike College is een Nederlandse openbare scholengemeenschap met locaties in de stad Groningen, Haren en Zuidlaren. De school is vernoemd naar Nobelprijswinnaar Frits Zernike. De school werd in 1918 opgericht als gemeentelijke hbs en voerde na de oorlog het Dalton-systeem in. Bij de invoering van de Mammoetwet kreeg de school de huidige naam. In de onder- en bovenbouw wordt naast regulier ook Montessorionderwijs gegeven*. bron: http://nl.wikipedia.org/wiki/Zernike_College * tegenwoordig hebben we ook Montessori onderwijs in de bovenbouw
Uitgangspunten en missie van de school 1. Openbaar Ên uitdagend Openbaar: het Zernike College is een brede openbare scholengemeenschap voor vwo, havo en vmbo die open staat voor iedereen, ongeacht geloof, huidskleur of geaardheid, zowel voor de leerlingen als voor het personeel. Leerlingen kunnen na de basisschool met elk advies (met uitzondering van praktijkonderwijs) terecht op het Zernike College. Uitdagend voor leerlingen: het Zernike College geeft goed onderwijs met uitdagende, activerende en didactisch afwisselende onderwijsprogramma’s. Leerlingen kunnen diverse leerroutes volgen die rekening houden met verschillen in tempo, niveau, leerstijl en leerbehoefte van leerlingen. Uitdagend voor personeel: het Zernike College is uitdagend voor het personeel en speelt in op kwaliteit en talenten van het personeel. We geven ruimte voor ontwikkeling en ontplooiing door een actief taakbeleid voor personeel.
6
2. Kansen én kiezen Kansen: het Zernike College wil dat leerlingen het maximale uit zichzelf halen. Plezier in school en leren, goede prestaties en ontdekken wat je kunt, staan centraal. Kiezen: het Zernike College leert kinderen van vmbo tot en met vwo keuzes maken: keuzevakken, projecten, actieve taken, profielen, leerwegen, sectoren etc. In de onderbouw met structuur en begeleiding, later meer zelfstandig, afhankelijk van de leerling. 3. Groot én kleinschalig Groot: het Zernike College is een grote scholengemeenschap en heeft daarom een groot aanbod van vakken, projecten, culturele activiteiten, excursies etc. We hebben een ruim aanbod voor alle leerlingen, geven extra zorg waar nodig en stimuleren uitblinkende leerlingen in sport, cultuur en kennis. Kleinschalig: Het Zernike College kiest voor onderwijs op vijf juniorlocaties en één bovenbouwlocatie met twee studiehuizen. Elke locatie heeft zijn eigen gezicht en sfeer. Iedere leerkracht heeft als mentor een aantal leerlingen onder zijn hoede. Hij zorgt voor aandacht en feedback voor leerlingen. Hij begeleidt ze in keuzes en is eerste contactpersoon voor ouders. 4. Grenzeloos én vertrouwd. Grenzeloos: het Zernike College overschrijdt de schoolse grenzen met het buitenschoolse leren door de maatschappelijke stage, pre-university college, Cambridge Engels, de cultuurmarathon en excursies. De uitwisseling met buitenlandse scholen in de bovenbouw geeft een internationale dimensie aan het onderwijs. We maken intensief gebruik van de elektronische leeromgeving en multimedia. We zorgen voor een goede doorstroom van onder- naar bovenbouw en het vervolgonderwijs in mbo, hbo en universiteit. Vertrouwd: alle locaties van het Zernike College bieden een overzichtelijk en veilig leer- en leefklimaat dat past bij de leeftijd van de leerlingen. De school biedt extra zorg als dat nodig is. De groei naar zelfstandigheid van leerlingen staat voorop. Op alle locaties gelden dezelfde basisregels voor gedrag van leerlingen en leerkrachten. We vinden sociale cohesie of sociale binding tussen alle lagen van de schoolbevolking belangrijk voor een goed functionerende school. Het versterkt de dagelijkse sfeer en de veiligheid en draagt bij aan wederzijds respect. * * Bron: Schoolplan Zernike College, pagina 9-10-11
7
Stand van zaken qua communicatie Als school moet je communiceren met je leerlingen en ouders (je klanten). Dat gebeurt op het Zernike College op verschillende manieren:
oudergesprekken
schoolkrant
ouderavonden
nieuwsbrieven
website(s)
‘lan-krant’ via internet (narrow-casting)
Een aantal keren per jaar kunnen ouders met mentoren of vakdocenten gesprekken voeren over de vorderingen van hun zoon en / of dochter. Ouderavonden zijn vrijwillig, 1 à 2 algemene ouderavonden per jaar. De schoolkrant verschijnt sporadisch in digitale vorm. De frequentie staat of valt met een fanatieke docent die ‘de kar trekt’. Sinds een jaar of vijf verschijnt wekelijks op de vestiging in Zuidlaren een nieuwsbrief die we naar ouders sturen die zich daarvoor aangemeld hebben via de website. Op andere vestigingen verschijnt de nieuwsbrief minder frequent. Op de website plaatsen we artikelen die interessant zijn voor ouders en leerlingen van alle vestigingen. De ‘lan-krant’ gebruiken we voor het bekendmaken van vooral roosterwijzigingen. Deze mededelingen zijn zichtbaar op tv-schermen in de gebouwen en zijn ook te benaderen via internet. Thuis kunnen leerlingen de ‘lan-krant’ ook raadplegen. In de praktijk gebeurt dit minimaal. We waren dus toe aan een nieuw medium. Sinds een tweetal jaren ontdekken we de social media, vooral Twitter. Veel leerlingen hebben een Twitter-account, vooral leerlingen vanaf de derde klas. Dat aantal groeit alleen nog maar. De meeste docenten zijn minder actief op de social media.
8
Probleemstelling *
Hoe communiceren we adequater met de leerlingen en ouders?
*
Hoe krijg we de actuele mededelingen zo snel mogelijk bij de leerlingen (en hun ouders)?
*
Hoe komt onze school naar voren binnen het social media landschap?
*
Hoe bereiken we een uniforme stijl in onze uitingen via de social media?
De website is geen optie, daar kijken leerlingen helaas te weinig op. Daar kijken ze heel gericht als ze iets van de school moeten weten. Docenten kunnen met hun leerlingen communiceren via de elektronische leeromgeving (It’s Learning) en mail (iedere leerling krijgt een e-mail adres van school (@zernike.nl). Bij belangrijke mededelingen krijgen leerlingen een mail op hun schoolmailadres. Probleem: niet alle leerlingen bekijken hun schoolmailadres regelmatig.
Doelstelling en doelgroep De doelgroepen zijn de leerlingen van 12 tot en met 18 jaar en hun ouders. Bijkomende doelgroep kunnen de medewerkers van de school zijn, maar daar zijn de tweets in eerste instantie niet voor bedoeld. De doelstelling van het gebruik van social media is het vergroten van de effectiviteit van de communicatie met de leerlingen en ouders. Daarom willen we een uniforme stijl in onze uitingen. Ze zijn dan goed herkenbaar.
9
Belangrijkste voor ons was dat we dus een modern, snel medium zochten waarmee we snel een grote groep leerlingen en ouders konden bereiken. Het moest dus snel zijn en het moest leerlingen aanspreken.
Twitter lijkt ons de ideale oplossing voor de online service om meerdere redenen: *
veel leerlingen (vooral vanaf de derde klas) hebben een Twitter-account. Dat aantal breidt alleen nog maar uit.
*
uit onderzoek blijkt dat jongeren in Nederland actief zijn op Twitter. Het aantal gebruikers tussen de 12 – 15 jaar stijgt explosief, naar 60% in 2012.
bron: http://blog.youngworks.nl/facts/factsheet-mediagebruik
10
*
Twitter is kort en snel. Maximaal 140 tekens. Ontvangers kunnen je boodschap dus snel lezen.
*
niet iedereen hoeft de instelling (in ons geval de school) te volgen. Klasgenoten kunnen de Tweet retweeten, zodat hun volgers ook op de hoogte zijn.
*
bij een tweet kun je een afbeelding voegen, met bijvoorbeeld een aangepast lesrooster.
*
Twitter is op alle devices goed te gebruiken (Android, iPhone en Windows) via een app, maar ook via elke browser op een laptop / desktop.
*
via Twitter is er een mogelijkheid om te reageren.
*
Twitter is ook goed te gebruiken tijdens de lessen (Web 2.0; interactief)
*
Twitter is gratis, gemakkelijk in gebruik en je hoeft niets te installeren op je computer of smartphone.
*
Twitter is stabiel.
We moeten ervoor zorgen dat leerlingen en ouders die geen Twitter account hebben of willen niet verstoken blijven van informatie. Social media mogen dus niet de enige informatiebron vormen. We moeten voorlopig ook de lan-krant of een andere narrow casting mogelijkheid up-to-date houden.
Nadelen van een Twitter account voor school: er zijn leerlingen die school en privĂŠ graag gescheiden houden. Dit is niet specifiek voor Twitter, maar dit geldt voor alle social media.
11
Do’s en don’ts op social media Het Zernike College heeft ervoor gekozen om voor alle zeven vestigingen een Twitter-account aan te maken en in te zetten voor de ‘snelle’ communicatie, naast de narrowcasting. In de tweets staan roosterwijzigingen, belangrijke mededelingen betreffende het weer, openbaar vervoer, excursies. Dit alles met in acht neming van de privacy van betrokkenen. Per vestiging is iemand verantwoordelijk voor de ‘vulling’. Door de snelle invoering van dit medium, mede veroorzaakt door de snelle opkomst, hebben we geen protocol gemaakt over welke omgangsvormen we gebruiken in de social media. Het vullen van het Twitter-account van school moet aan bepaalde eisen voldoen. De do’s: *
let op de grammatica, stijl en spelling
*
zorg voor eenheid in je tweets
*
let op de relevantie van de informatie
*
wees betrouwbaar en check wat je tweet
*
voorkom misbruik van het schoolaccount
*
sluit tweets af met #naamschool
*
let op de privacy-regels
*
zorg ervoor dat je nieuwe volgers toelaat
Let op de grammatica, stijl en spelling. Zorg er voor dat je in correct Nederlands je tweets opstelt. Wees zakelijk. Gebruik als afsluiting van je tweets geen overbodige uitroeptekens. Gebruik ook geen overbodige hoofdletters. Alles wat je tweet is belangrijk, dus niet alleen de tweets met hoofdletters.
12
Zorg voor eenheid in je tweets De stijl van je berichtgeving moet herkenbaar zijn voor het schoolaccount. Ook de bestanden die je bijvoegt moeten herkenbaar zijn. Kies daarvoor een afgesproken lettertype en –grootte (als het kan de ‘huisstijl’). Wij hebben gekozen voor Arial 12.
Let op de relevantie van de informatie Leerlingen zien de school niet als ‘hun vriend’, dus ze verwachten geen overbodige, nutteloze, grappig bedoelde informatie van school. Tweet alleen informatie die voor meerdere volgers van belang is. Gebruik anders het @ teken. (Deze berichten zijn ook voor iedereen zichtbaar.)
Wees betrouwbaar en check wat je tweet Controleer datgene wat je tweet. Een roosterwijziging moet in één keer kloppen (uitzonderingen bevestigen de regel). Wacht desnoods met de tweet, totdat alle benodigde informatie beschikbaar is.
Voorkom misbruik van het schoolaccount Niets is zo hinderlijk als een gehackt schoolaccount. Daarop verspreidt men verkeerde informatie en dat geeft een hoop onrust. Verander dus met enige regelmaat het wachtwoord en beperk het aantal mensen dat op dat ene account werkt.
Sluit tweets af met #naamschool Door zo af te sluiten zijn de tweets vindbaar voor leerlingen en ouders die geen ‘volger’ van het schoolaccount zijn, maar wel een Twitter account hebben. Let op de privacy-regels Ook via Twitter mag je bijvoorbeeld niet alle foto’s van leerlingen delen. 13
Zorg ervoor dat je nieuwe volgers toelaat Als je je Twitter account afgeschermd hebt, moet ervoor zorgen dat leerlingen of ouders die zich aan willen melden snel toegelaten worden.
NB Als je je Twitter account afgeschermd hebt, kunnen leerlingen je berichten niet retweeten naar klasgenootjes. Over het algemeen levert dat weinig problemen op, omdat leerlingen belangrijke tweets wel op een andere manier doorsturen. Toch raad ik het niet aan om het schoolaccount van een ‘slotje’ te voorzien.
De don’ts *
tweet geen kwetsende of beledigende reacties
*
schakel je emoties uit
*
maak geen reclame
Tweet geen kwetsende of beledigende reacties Houd de normale omgangsvormen in acht. Denk aan de omgangsvormen die we ook offline hanteren.
Schakel je emoties uit Laat niet doorschemeren wat je van een bepaald bericht vindt. Als je de afwezigheid van een docent moet tweeten, laat dan niet doorschemeren dat het de ‘zoveelste keer al is’.
Maak geen reclame Een aankondiging van een toneelstuk voor en door leerlingen van de school is prima, maar betrek geen externe partijen bij je tweets.
14
Aandachtspunten en webcare *
breng het account onder de aandacht van de ‘klanten’ - een goed medium daarvoor is de indexpagina van de website van de school. - uiteraard is er ook niets op tegen om flyers in de school te hangen. - de eerste paar weken kan het ook een vast item zijn in de nieuwsbrief.
*
zorg ervoor dat er regelmatig relevante berichten op komen. Maak iemand verantwoordelijk voor het account die op de hoogte is van alle ins en outs van de school. Hij moet voelsprieten hebben voor nieuws dat voor leerlingen en ouders van belang is. Ook moet hij het goed onder woorden kunnen brengen.
*
monitor meerdere keren per dag wat er over de school op de social media verschijnt. Daarbij gaat het om de grote lijn, dus niet om individuele boodschappen. Laat wel zien dat je ‘luistert’ door af en toe te reageren. Er zijn verschillende tools om de social media te monitoren. Veel van die tools zijn gratis (http://tweetdeck.com/), voor een aantal moet betaald worden. Zorg voor een goede webcare, dus reageer actief op wat speelt of wat men vraagt via de social media.
Twitter wordt veel gebruikt in Nederland
Europa bei Nacht? Nein, Twitter-Landkarte der aktivsten Nutzer. 5% schicken 48% aller tweets http://firstmonday.org/ojs/index.php/fm/article/view/4366/3654 … pic.twitter.com/6u8bD8EtCg
15
Resultaat van een zoekopdracht via https://twitter.com/search-home. Ik heb gezocht op zernike college en kwam de volgende resultaten tegen:
* Bron: whitepaper social strategy http://www.pondressocialmarketing.nl/social-strategy-model
Monitoren vereist dat de directie het beheer van social media faciliteert in tijd. Een goed beheer van een Twitter-account kost tijd, afhankelijk van de grootte van de school.
16
Gratis monitortools nationaal • socialmediacheck.nl: keyword tool die vermeldingen chronologisch weergeeft.
Gratis monitortools internationaal • socialmention.com: keyword tool die vermeldingen chronologisch weergeeft. • twitter.com/search: de zoekmachine van Twitter, op basis van keywords • google.com/m/blogs: blogzoekmachine, o.b.v. keywords • Yahoo Pipes: bronverzameling op basis van zelf ingestelde RSS feeds • Tweetfeel: sentimentbepaler voor Twitter, o.b.v. keywords • Hootsuite: monitoring & social media management tool • UberVu: eenvoudige monitoring en analyse tool • Google Alerts: email alarmering, op basis van keywords Bron: http://www.socialmediamodellen.nl/
Implementatie De implementatie van Twitter heeft bij ons op school reeds plaatsgevonden. Verantwoordelijken per gebouw instrueren we voor wat betreft de do’s en don’ts op het gebied van de social media. Ook instrueer ik ze hoe ze hun vestiging kunnen monitoren. Daarvoor organiseer ik een aantal scholingsmiddagen, verplicht voor de verantwoordelijken per gebouw, toegankelijk voor geïnteresseerde collega’s. Door mijn enthousiasme wil ik een olievlekwerking creëren, zodat meer collega’s actief worden op de social media. Tijdens die scholing wijs ik ze, aan de hand van voorbeelden, op de do’s en don’ts. Ook maak ik de collega’s bewust van de relevantie van de tweets. Met andere woorden, ik breng ze kennis en vaardigheden bij en maak ze bewust van hun houding. Bij calamiteiten is de MediaCoach verantwoordelijk voor de correcte afhandeling. 17
Evaluatie Jaarlijkse enquête in It’s Learning die leerlingen en ouders in kunnen vullen. Middels deze enquête onderzoek ik hoeveel procent per jaarlaag het medium voor schoolzaken gebruikt, de waardering van dit medium en de wensen van de ‘klanten’. Resultaten van social media zijn pas een jaar na invoering duidelijk te zien. Ik moet dus niet te snel resultaat verwachten.
Bijsturing Stuur naar aanleiding van de resultaten van de enquête zo nodig bij. Speel in op de wensen van de ‘klanten’ in de constant veranderende, gemedialiseerde samenleving.
Aanbevelingen *
Het gaat niet om de aantallen volgers, maar om de kwaliteit van de boodschap.
*
We moeten zorgen voor een consistente boodschap en de meerwaarde ervan (volgers hebben er wat aan).
*
Twitter alleen over onderwijs gerelateerde onderwerpen.
*
Reageer niet op alle boodschappen van je volgers, maar onderzoek de onderliggende oorzaken van eventuele klachten.
*
Geef niet snel op. Denk aan de lange termijn. Social media is volhouden en langetermijnstrategie.
Om dit plan succesvol te maken, moet ik zorgen voor draagvlak bij het personeel. Eerst aanbieden aan de kerndirectie, daarna moet het door alle geledingen van een grote scholengemeenschap, met name de onderwijsteams.
18
Samenvatting Leerlingen en ouders zijn in grote getalen actief op social media, dus als school moet je mee, anders mis je de boot. Denk goed na welke social media voor jouw school interessant zijn. Ik heb in dit plan gekozen voor Twitter, gezien de leeftijdsopbouw van onze leerlingen, 12 tot 18 jarigen. Houd wel in de gaten dat veel mensen (leerlingen, ouders, maar ook andere geïnteresseerden) de tweets van school lezen. Wees daarom zorgvuldig. Dat betekent dat er tijd (en dus geld) besteed moet worden aan de invoering. Mits het goed gebeurt, levert het heel veel goodwill van volgers op. Wees niet bang dat je geen volgers krijgt. Als je je houdt aan de do’s en don’ts, zoals in dit plan beschreven, heb je er binnen de kortste keren veel. Zorg ervoor dat je de juiste mensen benadert om zich bezig te houden met de social media voor de school. Anders span je het paard achter de wagen. Op de vraag of Twitter op den duur andere informatiebronnen in zijn geheel kan vervangen, moet ik negatief antwoorden. Ten eerste heb je altijd een medium nodig waarin je je boodschap met meer dan 140 tekens naar buiten kunt brengen. Ten tweede weet ik niet wat men over een jaar (of twee) weer voor social medium bedenkt, dat aanslaat bij onze doelgroepen.
Ik heb een laagdrempelig plan geschreven om handvatten aan te reiken aan collega’s (docenten, oop-ers), die zich bezig houden met Twitter.
19
Geraadpleegde bronnen (voor zover niet genoemd in de tekst) http://twittermania.nl/category/onderzoek/ http://nl.wikipedia.org http://twitter.com http://www.zernike.nl http://uva.nl http://www.socialmediamodellen.nl/ http://www.kennisnet.nl/over-ons/nieuws/vier-in-balans-monitor-2012/ https://twitter.com/search-home http://semiocast.com/publications/ http://www.frankwatching.com/archive/2012/01/11/social-media-fish-wherethe-fish-are/ http://mediawijsheid.yurls.net/nl/page/775110 http://www.marketingfacts.nl/berichten/ http://www.extendlimits.nl/nieuws/artikel/de_social_media_checklist_12_aanb evelingen Handboek-Goed-doen-2.0: Remco Pijpers, Brigitte Theeuwers & Nicole van den Bosch (red.) Autonoom in een onstuimig medialandschap: masterscriptie van Jelmer Mommers HandBoekTweePuntNul Sociale media in het onderwijs: Initiatief van Louis Hilgers en Tessa van Zadelhoff, veel auteurs Get Social + (online netwerken voor beginners):
20
Jeanet Bathoorn