Δαμασκός_3000 Χρόνια Πολεοδομικής Συνέχειας

Δαμασκός 3000 χρόνια πολεοδομικής συνέχειας

Μπούσιος Γιώργος

Ιστορία και θεωρία 8 Δ_Μορφές και Χώρος στο Μεσαίωνα διδάσκουσα_Μαρίνου Γεωργία Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο 2014 - 15

Περιεχόμενα

04 - 05

μεθοδολογία προσέγγισης

07 - 22

1500 π.Χ. - 4ος αι. μ.Χ.

07 - 13 13 - 17 17 - 22

23 - 36 24 - 27 27 - 33 33 - 36

37 - 48 38 - 46 47 - 48

Αραμαϊκή Δαμασκός Ελληνιστικά Χρόνια Ρωμαϊκή Δαμασκός

4ος - 10ος αι. μ.Χ.

4ος - 7ος αιώνας Ομεϊάδες Αββασίδες

1076 - 1515 μ.Χ. Σελτζούκοι - Αγιουβίδες Μαμελούκοι

49 - 58

1515 - 1918 μ.Χ.

60 - 65

συμπεράσματα

67

βιβλιογραφία

00

00_άποψη της Δαμασκού και του Μεγάλου Τεμένους

04

Δαμασκός_3000 χρόνια πολεοδομικής συνέχειας

μεθοδολογία της εργασίας

Προτού εξετάσουμε την εξέλιξη της πόλης της Δαμασκού, είναι ίσως σημαντικό να διευκρινισθεί ο τρόπος προσέγγισης της μελέτης. Ο όρος της «Ισλαμικής Πόλης», δηλαδή της πόλης που καθορίζεται πολεοδομικά και χωρικά αποκλειστικά από την επικράτηση της Ισλαμικής θρησκείας και κοινωνίας, χρησιμοποιήθηκε ιδιαίτερα στις αρχές και τα μέσα του προηγούμενου αιώνα και αποτέλεσε τη βάση μελέτης πολλών ιστορικών. Τα τελευταία είκοσι και πλέον χρόνια ωστόσο, ο όρος και η παραπάνω μέθοδος προσέγγισης έχει επανεξετασθεί και απορριφθεί από την πλειοψηφία των ερευνητών. Ειδικότερα στην περίπτωση της Δαμασκού, που παρουσιάζει μια εντυπωσιακή συνέχεια ως πόλη για πάνω από τρεις χιλιετίες, μια μελέτη από τη σκοπιά του Οριενταλισμού δίνει καθαρά μονόπλευρα αποτελέσματα, καθώς αγνοεί τη σημαντικότατη συμβολή των Ελληνιστικών και Ρωμαϊκών – Βυζαντινών χρόνων στη διαμόρφωση της εικόνας της πόλης, ίχνη των οποίων εντοπίζονται ακόμα και σήμερα στον πολεοδομικό ιστό. Έτσι λοιπόν είναι σημαντικό να γίνει μια συνολική εξέταση των διαφορετικών ιστορικών περιόδων και της διαδοχής φάσεων ώστε να μπορέσει κανείς να κατανοήσει τη σημερινή εικόνα αλλά και να εξάγει οποιοδήποτε συμπέρασμα για την εξέλιξη της πόλης μέσα στον τόπο και το χρόνο.

05

01

01_χάρτης Συρίας και Λιβάνου, με τις γειτονικές στη Δαμασκό πόλεις

06

1500 π.Χ. - 4ος αι. μ.Χ. από την πρώτη Αραμαϊκή πόλη μέχρι τη Ρωμαϊκή Δαμασκό

02

02_η τοποθεσία της Δαμασκού και η όαση της Ghouta

08

Δαμασκός_3000 χρόνια πολεοδομικής συνέχειας

η τοποθεσία

πρώτες αναφορές

Η Δαμασκός βρίσκεται στην ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου, αποτελώντας την πρωτεύουσα του σημερινού κράτους της Συρίας. Η τοποθεσία της προκαλεί ενδιαφέρον καθώς δεν φαίνεται εξ αρχής ιδιαίτερα κατάλληλη για την ανάπτυξη μιας τέτοιας πόλης. Η πρόσβαση προς τη θάλασσα είναι πολύ δύσκολη, καθώς χωρίζεται από τα βουνά του Αντιλιβάνου, ενώ δεν διαθέτει κάποια ιδιαίτερη φυσική άμυνα αφού η γύρω περιοχή χαρακτηρίζεται ως αρκετά επίπεδη. Παρ’όλα αυτά, ο αρχικός οικισμός φαίνεται να επωφελήθηκε από την παροχή νερού μέσω του ποταμού Barada που διατρέχει την πόλη, δημιουργώντας την ευρύτερη όαση της Ghouta σε μια κατά τα άλλα απόλυτα ερημική ζώνη. Η πρώτη γραπτή αναφορά πόλης σε αυτή την τοποθεσία εντοπίζεται σε τοίχο του ναού του Καρνάκ στην Αίγυπτο, επί βασιλείας του φαραώ Τούθμωση ΙΙΙ (1468 π.Χ.), ως “Ta-ms-qu”1, σε εξιστόρηση της διαμάχης των Αιγυπτίων με τους Χετταίους. Πιθανότατα ωστόσο, κάποιος μικρός οικισμός προϋπήρχε στις όχθες του ποταμού από αρκετά νωρίτερα. Είναι σημαντικό εδώ να επισημανθεί πως μέχρι τα Ελληνιστικά χρόνια, όταν η πόλη θα αναδειχθεί σταδιακά σε σημαντικό κέντρο και θα γίνει για πρώτη φορά γνωστή και εκτός Συρίας, οι ιστορικές αναφορές είναι σχετικά περιορισμένες και δεν δίνουν πολλές λεπτομέρειες για την ακριβή μορφή και την παρουσία της στην ευρύτερη περιοχή. Αραμαϊκή Δαμασκός Με την κατάληψη της Ghouta από τους Αραμαίους το 1100 π.Χ. αρχίζει και η ανάδειξη της πόλης ως τοπικό κέντρο, με την ονομασία Dimashqu. Η εξέλιξη του οικισμού σε πόλη φαίνεται να συμπίπτει με την καθιέρωση της χρήσης της καμήλας ως μέσο μεταφοράς που επέτρεψε την ανάπτυξη εμπορίου δια μέσου της ερήμου και πιθανότατα ανέδειξε τη Δαμασκό σε ενδιάμεσο σταθμό καραβανιών ήδη από αυτά τα πρώτα χρόνια.

1_Η ακριβής ετυμολογία δεν είναι γνωστή για την προέλευση του ονόματος, ωστόσο πρόκειται για το ίδιο όνομα που με διαρκείς παραλλαγές θα φθάσει μέχρι τις μέρες μας

09

03

04

03_πιθανή τοποθεσία Αραμαϊκής πόλης με το ναό του Hadad 04_κομμάτι του Αραμαϊκού ναού από το Τέμενος

10

Δαμασκός_3000 χρόνια πολεοδομικής συνέχειας

Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από την κατασκευή των πρώτων καναλιών που ελέγχουν τα νερά του ποταμού, τόσο για τη δημιουργία εκτάσεων καλλιέργειας όσο και για τον έλεγχο των πλημμυρών. Παράλληλα, εκτός από τον προαναφερθέντα χαρακτήρα εμπορικού κέντρου, η πόλη αποκτά για πρώτη φορά και εκείνο της ιερής πόλης, τον οποίο και περιέργως θα διατηρήσει με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, για όλες τις διαφορετικές θρησκείες που θα επικρατήσουν στο χώρο της ανά τους αιώνες. η κατασκευή του πρώτου ναού

Η λατρεία του τοπικού Αραμαϊκού θεού Hadad (θεός της βροχής), με τη μορφή θεοκρατίας στο πρόσωπο του εκάστοτε Αραμαίου ηγέτη της πόλης, οδηγεί στην κατασκευή του πρώτου Αραμαϊκού ναού, πιθανότατα στην περιοχή που αργότερα θα τοποθετηθεί ο ναός του Δία και στη συνέχεια το σωζόμενο μέχρι σήμερα, Τέμενος των Ομεϊάδων. Από το συγκεκριμένο ναό σώζεται μόνο μία πλάκα με την απεικόνιση φτερωτής μορφής, που βρέθηκε επαναχρησιμοποιημένη στο βόρειο τείχος του Τεμένους (εικ. 04). Παράλληλα, σίγουρα εμφανίζεται εδώ και μια πρώιμη μορφή τοιχών γύρω από την κατοικημένη περιοχή, αν και δε φαίνεται να ταυτίζεται με τα μεταγενέστερα τείχη. Η κυριαρχία των Αραμαίων θα λήξει το 733 π.Χ. με την κατάληψή της πόλης από τους Ασσυρίους μέχρι και το 532 π.Χ οπότε και θα τους διαδεχθούν οι Αχαιμενίδες Πέρσες. Ελάχιστα πράγματα είναι γνωστά για την περίοδο αυτή αναφορικά με την εξέλιξη της πόλης, πιθανότατα όμως πρόκειται για μια “σκοτεινή” φάση, που απέχει πολύ από την πρότερη ακμή της ως κέντρο Αραμαϊκού κράτους. Εδώ άλλωστε αποτελεί απλώς μια επαρχία μεγάλων αυτοκρατοριών που έδειχναν ελάχιστο ενδιαφέρον για την ευημερία των απομακρυσμένων κατακτήσεών τους. Με την κατάληψη της πόλης από τον Μέγα Αλέξανδρο το 332π.Χ. στα πλαίσια της εκστρατείας του, θα περάσουμε πλέον σε μια εντελώς διαφορετική κατάσταση, καθώς αυτή είναι η περίο-

11

05

05_χάρτης της Ελληνιστικής Δαμασκού με το νέο σχέδιο σε σχέση με τον Αραμαϊκό οικισμό

12

Δαμασκός_3000 χρόνια πολεοδομικής συνέχειας

δος που θα θέσει τα πρώτα θεμέλια για όλη την μετέπειτα πολεοδομική εξέλιξη της Δαμασκού. Στην πραγματικότητα, από εδώ ξεκινά το ίχνος της στο χώρο, επιτρέποντάς μας έτσι να την εξετάσουμε με συνέπεια και ως συνεχή δομή μέσα στο χρόνο. Ελληνιστικά χρόνια (332 - 66 π.Χ.) Η περίοδος αυτή για την πόλη παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για αρκετούς λόγους. Αρχικά, είναι η πρώτη φάση που η ευρύτερη περιοχή έρχεται σε επαφή με τον Ελληνικό πολιτισμό, στα πλαίσια των κατακτήσεων του Μ. Αλεξάνδρου. Επιπλέον, εδώ εφαρμόζεται το πρώτο συνολικό πολεοδομικό σχέδιο και χωροθετούνται οι εκτάσεις γης, σημεία των οποίων μπορούν να εντοπιστούν ακόμα και στη σημερινή δομή του ιστορικού κέντρου. Τέλος, παρά το γεγονός ότι σε όλα τα Ελληνιστικά χρόνια η ανάπτυξη της πόλης ήταν αρκετά περιορισμένη και δεν απέκτησε ποτέ πραγματικά τον χαρακτήρα σημαντικού κέντρου, εντούτοις η επίδραση της γενικότερης νέας κατάστασης φαίνεται να καθόρισε απόλυτα την μετέπειτα ανάδειξή της σε σημαντική Ρωμαϊκή πόλη. το πρώτο σχέδιο της πόλης

Τα πρώτα εκατό χρόνια από την κατάληψη της πόλης είναι αρκετά ασταθή, καθώς η περιοχή βρίσκεται στο κέντρο των συγκρούσεων μεταξύ Πτολεμαίων και Σελευκίδων. Με την επικράτηση των Σελευκίδων το 2ο αιώνα αρχίζει μια περίοδος σχετικής σταθερότητας, ενώ ιδρύεται η Ελληνιστική πόλη βόρεια της αρχαίας Αραμαϊκής. Πρόκειται για μια μορφή Ιπποδάμειου συστήματος με κάθετους και οριζόντιους άξονες και τετράγωνα περίπου 45x100 μέτρα. Ο ναός του Αραμαϊκού Hadad μετατρέπεται σε ναό του Δία2 και σχεδιάζεται η περιοχή της Αγοράς στα ανατολικά. Η σύνδεση της Αγοράς με το ναό γίνεται με κεντρικό οδικό άξονα Δύσης – Ανατολής, ενώ κατασκευάζονται τα πρώτα τείχη για την προστασία της πόλης.

2_Για ένα διάστημα φαίνεται να συνυπάρχει η λατρεία και των δύο θεών στο χώρο του ναού

13

06

07

06_ο άξονας αγοράς - ναού στο ελληνιστικό σχέδιο 07_ίχνη του ελληνιστικού σχεδίου στο σημερινό

14

Δαμασκός_3000 χρόνια πολεοδομικής συνέχειας

Εδώ αξίζει να κάνουμε μια σύντομη αναφορά στο έργο του ιστορικού Jean Sauvaget3 που στις αρχές του προηγούμενου αιώνα πραγματοποίησε μια εκτενή μελέτη της ιστορικής πόλης της Δαμασκού με τη μορφή που είναι σήμερα, εντοπίζοντας τα στοιχεία εκείνα που μαρτυρούν τη συνέχεια πάνω σε διαφορετικά ιστορικά στρώματα. Η βασική έρευνά του βασίζεται στην άποψη ότι μόλις ένα αυστηρό πολεοδομικό σχέδιο εφαρμοσθεί πάνω σε μια πόλη, η ριζική εξάλειψή του είναι σχεδόν αδύνατη, ακόμα και αν αυτή συνεχίσει να κατοικείται και να μεταλλάσεται για πολλούς αιώνες. Μεγάλο μέρος των συμπερασμάτων του είναι ακόμα και σήμερα αποδεκτό ως ορθό, δίνοντας σημαντικές απαντήσεις για τον τρόπο εξέλιξης της Δαμασκού. ίχνη του σχεδίου στο σημερινό ιστό

Έτσι λοιπόν, εξετάζοντας τον χάρτη της περιοχής του σημερινού κέντρου ανατολικά του Τεμένους των Ομεϊάδων, το οποίο βρίσκεται στην τοποθεσία του ελληνιστικού ναού, εντοπίζουμε το δρόμο δύσης – ανατολής που αναφέρθηκε παραπάνω στη θέση της σημερινής Qaimariyya (εικ. 07). Το πλάτος του δρόμου έχει μειωθεί αισθητά και στο κέντρο του υπάρχει ζώνη στενών οικοδομικών τετραγώνων που δημιουργήθηκαν στα Μεσαιωνικά χρόνια, ενώ οι κάθετοι δρόμοι του ελληνιστικού σχεδίου είναι διακριτοί στα τετράγωνα εκατέρωθεν του. Τα όρια της Ελληνιστικής Αγοράς στα ανατολικά σημαίνονται με ορθοκανονικούς δρόμους στο τωρινό σχέδιο της πόλης, ενώ το εσωτερικό της αγοράς καλύπτεται από πιο “άναρχη” δόμηση, που ακολουθεί τον τρόπο ανάπτυξης των Μεσαιωνικών χρόνων όταν η περιοχή είχε καταληφθεί από κατοικίες. Ο πληθυσμός της Δαμασκού ήταν αρκετά μικρός την περίοδο αυτή, ενώ η πόλη διατηρούσε καθαρά τοπικό χαρακτήρα χωρίς κάποιον ισχυρό διοικητικό ρόλο. Η Δαμασκός θα έρθει στα χέρια των Ρωμαίων το 66 π.Χ. με την κατάληψη της από τον Πομπήϊο, οπότε και θα αρχίσει μια νέα φάση μεγάλης ακμής. Παρά την περιορισμένη έκταση της Δαμασκού τα Ελληνιστικά χρόνια, ο επανασχεδιασμός της

3_ Μεταξύ άλλων έργων του εκδίδεται και το “Les Monuments Historiques de Damas” το 1932

15

08

08_Ρωμαϊκή Δαμασκός με τους cardo και decumanus

16

Δαμασκός_3000 χρόνια πολεοδομικής συνέχειας

φαίνεται να έπαιξε ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στο να αποκτήσει την αίγλη μιας Ελληνιστικής πόλης, που οι Ρωμαίοι αντιμετώπιζαν με θαυμασμό, και σίγουρα συντέλεσε σημαντικά στην ανάδειξη της τους επόμενους αιώνες. Άλλωστε το ίδιο το Ελληνιστικό σχέδιο θα εφαρμοσθεί εκτενέστερα όπως θα δούμε, για να παραλάβει την πληθυσμιακή ανάπτυξη και να ορίσει πλέον ολόκληρη την περιοχή εντός των τειχών (intra muros). Ρωμαϊκή Δαμασκός (66 π.Χ. - 3ος αι. μ.Χ.) Η πόλη θα παραμείνει για πολλά χρόνια στη Ρωμαϊκή κυριαρχία και η μεταγενέστερη εξέλιξή της θα καθοριστεί άμεσα από αυτή. Παρά το γεγονός ότι η Αντιόχεια (που είχε ήδη αναπτυχθεί από τα Ελληνιστικά χρόνια) παραμένει και τώρα η πρωτεύουσα της επαρχίας, η Δαμασκός φαίνεται να έρχεται πάλι στο προσκήνιο με ένα διαφορετικό όμως χαρακτήρα. Ο ελληνιστικός ναός του Δία ανακατασκευάζεται και αποκτά σταδιακά μεγάλη φήμη (Zeus Damascenus)4, μετατρέποντας την πόλη σε θρησκευτικό προορισμό, σε τέτοιο βαθμό που να συναγωνίζεται τη γειτονική Ιερουσαλήμ. Αυτό σε συνδυασμό και με τη γενικότερη ανάπτυξη της ως εμπορικό κέντρο, έχει ως αποτέλεσμα την οικιστική εξάπλωση αλλά και την κατασκευή πολλών δημόσιων έργων. η επέκταση του ελληνιστικού σχεδίου

Το μέγεθος της πόλης φτάνει εδώ, περίπου στο τμήμα που ορίζεται από τα σημερινά τείχη, ενώ ακολουθείται το ιπποδάμειο σύστημα που είχε εφαρμοσθεί στην Ελληνιστική φάση, με την περαιτέρω προσθήκη των Ρωμαϊκών cardo και decumanus (εικ. 08). Έτσι, ο κεντρικός άξονας που υπήρχε ήδη από τα Αραμαϊκά χρόνια, μετατρέπεται στον decumanus maximus και επεκτείνεται σε πλάτος 26 μέτρων, με κεντρικό χώρο κίνησης για τις άμαξες και εκατέρωθεν στοές κίνησης των πεζών με καταστήματα (Strata Colonnata). Τα τείχη της πόλης ανακατασκευάζονται πλήρως με 7 πύλες πλέον, από τις οποίες η μόνη σωζόμενη στη Ρωμαϊκή της μορφή σήμερα είναι η Bab Sharqi, στην αρχή του decumanus από τα ανατολικά.

4_Η φήμη του φαίνεται να είναι τέτοια που πολίτες από όλη την αυτοκρατορία, ακόμα και τη Ρώμη επισκέπτονται το ναό

17

09

10

09_Ρωμαϊκός ναός του Δία 10_ίχνη του περιβόλου στον ιστό σήμερα

18

Δαμασκός_3000 χρόνια πολεοδομικής συνέχειας

ανακατασκευή του ναού και σύγκριση με τον ιστό σήμερα

Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, ο ναός του Δία έρχεται εδώ να επιτελέσει ένα πολύ ισχυρό ρόλο στο χώρο της πόλης, που τον αναδεικνύει για πρώτη φορά στο απόλυτο κέντρο της. Η αυξανόμενη σημασία του οδηγεί σε ανακατασκευή του ναού και του τεμένους, πθανότατα την περίοδο του Αυγούστου, ενώ η ολοκλήρωση του περιβόλου γίνεται μέχρι τα τέλη του 1ου αιώνα μ.Χ.. Πρόκειται για ένα τεράστιο συγκρότημα για τα δεδομένα της εποχής (117.000 περίπου τ.μ.), με τείχη περιμετρικά του περιβόλου, πύργους στις 4 γωνίες του και δύο πύλες εισόδου στον άξονα ανατολής - δύσης. Ο χώρος γύρω από το ναό συγκέντρωνε καθ’όλη τη διάρκεια του χρόνου, τα τεράστια πλήθη των προσκυνητών που συνέρρεαν στην πόλη για να επισκεφθούν το ναό. Εξετάζοντας κανείς σήμερα την ίδια περιοχή γύρω από το τέμενος, μπορεί ακόμα να εντοπίσει περιμετρικά το ορθοκανονικό ίχνος των τειχών του περιβόλου στα όρια των δρόμων (εικ. 09 - 10). Φαίνεται πως οι μεταγενέστερες κατοικίες των μεσαιωνικών χρόνων κάλυψαν την περιοχή του περιβόλου, “ακουμπώντας” πάνω στα όρια των τειχών και αφήνωντας ανέπαφο μόνο το εσωτερικό τέμενος, που άλλωστε διατηρούσε ακόμα σημαντική χρήση.

γενική ανάπτυξη

Εκτός από το τμήμα του ναού, στη ρωμαϊκή φάση γίνεται η ανακατασκευή και του δρόμου που τον συνέδεε με την αγορά – forum. Ακόμα, μια σειρά δημόσιων έργων βελτιώνει αισθητά την εικόνα της πόλης και δίνει ώθηση στην άυξηση του μόνιμου πληθυσμού της, που θα φτάσει το 2ο αιώνα μ.Χ. περίπου τους 35.000 κατοίκους. Η κατασκευή του συστήματος ύδρευσης και του υδραγωγείου ήταν τόσο αποτελεσματική, που χρησιμοποιούνταν ακόμα επί Οθωμανικών χρόνων. Τα ίχνη των ρωμαϊκών έργων στο σημερινό ιστό είναι σχετικά λίγα, κυρίως λόγω της συνεχούς διαδοχής των ιστορικών στρωμάτων στο κέντρο της πόλης αλλά και φυσικά τη διαρκή “αποσυναρμολόγηση” που υπέστησαν κατά τα μεσαιωνικά χρόνια, με τη χρήση των υλικών τους ως σπόλια σε νέες κατασκευές.

19

11

12

11_αναπαράσταση ανατολικής όψης του ρωμαϊκού περιβόλου του ναού από τον R. Dussaud (1922) 12_ίχνη του ρωμαϊκού θεάτρου σε σημερινή γειτονιά

20

Δαμασκός_3000 χρόνια πολεοδομικής συνέχειας

το ρωμαϊκό θέατρο

Ωστόσο, αξίζει εδώ να αναφέρουμε την περίπτωση του Ρωμαϊκού θεάτρου5, που κατασκευάστηκε επί Ηρώδη και βρισκόταν στην περιοχή νότια του Τεμένους. Για χρόνια οι ιστορικοί, μελετώντας την περιοχή ακριβώς κάτω από τον κεντρικό δρόμο (straight street σήμερα και decumanus maximus επί ρωμαϊκών χρόνων), εντόπιζαν δυτικά του Khan Suleiman Pasha τα πιθανά ίχνη του ημικυκλίου του Ρωμαϊκού θεάτρου σε ένα τετράγωνο Οθωμανικών κατοικιών. Με την πρόσφατη αποκατάσταση του Beit Aqqad (εικ. 12), που στεγάζει πλέον το ινστιτούτο της Δανίας, βρέθηκε ο ένας τοίχος του θεάτρου, που επιβεβαίωσε την μέχρι τότε υπόθεση των μελετητών αποδεικνύοντας έτσι για άλλη μια φορά πως η πόλη είναι ένα συνεχές παλίμψηστο διαδοχικών ιστορικών στρωμάτων και υλικών. Μια σειρά αλλαγών που θα συντελεστούν με το τέλος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, το πέρασμα στο Βυζάντιο και την σταδιακή εμφάνιση του χριστιανισμού ως νέα θρησκεία στην περιοχή, ενεργοποιούν μια νέα κατάσταση για τη Δαμασκό και την ευρύτερη περιοχή της Συρίας, που θα περάσουν αρκετά χρόνια σχετικής παρακμής, μέχρι την εμφάνιση των Αράβων.

5_το θέατρο είχε διάμετρο περίπου 93 μέτρων, αντίστοιχο με εκείνο της Παλμύρας και μπορούσε να δεχθεί πιθανότατα 7000 - 9000 θεατές

21

13

13_σημερινή άποψη δυτικού ρωμαϊκού προπύλου που οδηγούσε προς το ναό

22

4ος - 10ος αι. από το πέρασμα στο Βυζάντιο μέχρι την κατάκτηση της πόλης από τους Αββασίδες

14

14_εξέλιξη του ρωμαϊκού cardo σε αραβικό suq από τον J. Sauvaget (1935)

24

Δαμασκός_3000 χρόνια πολεοδομικής συνέχειας

4ος - 7ος αιώνας Με τη μεταφορά της πρωτεύουσας στην Κωνσταντινούπολη και την επισημοποίηση του Χριστιανισμού από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο ως επίσημη θρησκεία της Αυτοκρατορίας, φθίνει η ισχυρή παρουσία της Δαμασκού ως ιερού προορισμού και η πόλη περνά για άλλη μια φορά στην αφάνεια. Σε αυτή την κατεύθυνση την οδηγεί και η γενικότερη ασταθής κατάσταση που επικρατούσε στην περιοχή της Συρίας από τον 3ο αιώνα και μετά, με την επανεμφάνιση των Περσών και τις συνεχείς διαμάχες – διαδοχές εξουσίας ανάμεσα σε Πέρσες και Βυζαντινούς. Η οικονομία και το εμπόριο περιορίζονται αρκετά και λειτουργούν κυρίως σε τοπικό επίπεδο ενώ παρατηρείται μια επιστροφή σε αγροτικές δραστηριότητες. κατάργηση του σχεδίου πόλης

Όπως συνέβη στις περισσότερες πόλεις της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, η αλλαγή της θρησκείας και η γενικότερη κοινωνική αναδιάρθρωση οδήγησε στην εγκατάλειψη πολλών από τα δημόσια κτίρια της Δαμασκού. Το ρωμαϊκό ωδείο, όπως και το θέατρο που εξετάσαμε παραπάνω σταδιακά σταματούν τη λειτουργία τους, ενώ περιοχές πρότερης εμπορικής δραστηριότητας, όπως το forum αρχίζουν από τώρα να αλλάζουν χαρακτήρα και να καταλαμβάνονται από κατοικίες. Η απουσία οργανωμένου σχεδίου πόλης για τα χρόνια που ακολούθησαν είχε σαν αποτέλεσμα να εγκαταλειφθεί το ορθοκανονικό ιπποδάμειο σύστημα των δρόμων, που πλέον γίνονται πιο ακανόνιστοι και αυθαίρετοι. Γενικότερα η σταδιακή εγκατάλειψη της άμαξας ως μέσο μεταφοράς, επιτρέπει την ανάπτυξη μικρότερων δρόμων1, οι οποίοι μάλιστα ήδη από αυτή την περίοδο καλύπτονται με κιόσκια ανά διαστήματα, δημιουργώντας υπαίθριες αγορές. Όπως φαίνεται και στο σχεδιάγραμμα αναπαράστασης (εικ. 14), σταδιακά ο ρωμαϊκός δρόμος για τις άμαξες, με τις εκατέρωθεν κιονοστοιχίες, στενεύει και κλείνεται από κατοικίες, διαιρούμενος ανάλογα με το πλάτος του σε δύο ή και τρία μικρότερα σοκάκια. Η πολή δηλαδή, αρχίζει ήδη από αυτά τα χρόνια να παίρνει τη μορφή που θα διατηρήσει και κατά το Μεσαίωνα.

1_το φαινόμενο παρατηρείται και σε άλλες πόλεις της Συρίας, αφού πλέον το άλογο και η καμήλα είναι τα αποκλειστικά μέσα μετακίνησης

25

15

16

15_το τέμενος με το ναό του Αγ. Ιωάννη και την πύλη του Θεοδόσιου σε αναπαράσταση του F. Shafey (1969) 16_κάτοψη του τεμένους λίγο μετά την κατάληψη από τους Άραβες, με το προσωρινό τζαμί

26

Δαμασκός_3000 χρόνια πολεοδομικής συνέχειας

ο βυζαντινός ναός

Παρά την ισχυροποίηση της παρουσίας του Χριστιανισμού στην περιοχή, ιδιαίτερα με τη μορφή που πήρε στις χώρες της ανατολικής Μεσογείου (Μονοφυσιτισμός), ο αριθμός των εκκλησιών στη Δαμασκό ήταν αρκετά περιορισμένος. Από αυτές σήμερα δεν σώζεται σχεδόν καμία, με εξαίρεση την εκκλησία του Αγ. Ανανία στο ανατολικό άκρο της ιστορικής πόλης. Ο ρωμαϊκός ναός του Δία μετατρέπεται στον ναό του Αγ. Ιωάννη Βαπτιστή το 391 από τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο, με την περιοχή γύρω από αυτόν να αλλάζει ριζικά. Συγκεκριμένα, η λειτουργία του περιβόλου εγκαταλείπεται, ενώ αξιοποιείται η πύλη2 στο νότιο τμήμα των ρωμαϊκών τειχών του τεμένους για την είσοδο των πιστών στο ναό. Η Δαμασκός θα παραμείνει στην αφάνεια μέχρι και το 635 μ.Χ., όπου η κατάληψή της από τους Άραβες θα αποτελέσει την αρχή για μια σειρά ριζικών αλλαγών τους επόμενους αιώνες. Εδώ συμβαίνει μια ξεκάθαρη τομή στην ιστορία της πόλης αλλά και στη μορφή της πολεοδομικής της εξέλιξης. Η γενικότερη οικονομική παρακμή των χρόνων που μεσολάβησαν, απομάκρυνε τη Δαμασκό από τη ρωμαϊκή (και ελληνιστική) της εικόνα, κάνοντας τη ξανά ένα μικρό επαρχιακό κέντρο. Ωστόσο, ακόμα και με την επικράτηση του χριστιανισμού, διατηρεί μέχρι και τον 6ο αιώνα την αίγλη μιας πόλης του αρχαίου κόσμου, όπου τα εναπομείναντα μνημεία της προκαλούν ακόμα θαυμασμό. Με την έλευση των Αράβων, η επιρροή αυτή διακόπτεται οριστικά και η Δαμασκός, όπως θα δούμε γίνεται μέρος μιας νέας ανατολικής παράδοσης, μέσα στην οποία πρωταγωνιστεί και εξελίσσεται διαρκώς. Ομεϊάδες - 8ος αιώνας Τα αραβικά νομαδικά φύλα της Συρίας έχουν εμφανιστεί στο τοπίο αρκετά πιο πριν από την κατάληψη της Δαμασκού. Έτσι λοιπόν, οι ίδιοι οι Άραβες δεν είναι ξένοι στους κατοίκους της πόλης. Αυτό επισημαίνεται ώστε να γίνει κατανοητό ότι η κατάληψη της πόλης δεν έγινε με τη μορφή κάποιας σφαγής ή ολικής καταστροφής.

2_η πύλη είχε ήδη ανοιχθεί από τον Σέπτιμο Σέβιρο αρκετά νωρίτερα, ωστόσο ο Θεοδόσιος τοποθετεί επιγραφές στα ελληνικά που είναι ακόμα διακριτές πάνω από το σημείο της πύλης που κλείστηκε αργότερα για την κατασκευή του Τεμένους των Ομεϊάδων.

27

17

17_άποψη του Τεμένους των Ομεϊάδων στον ιστό της πόλης σήμερα

28

Δαμασκός_3000 χρόνια πολεοδομικής συνέχειας

Στην πραγματικότητα, το κακό επίπεδο ζωής των τελευταίων ετών της βυζαντινής κυριαρχίας και οι συνεχείς διαμάχες, είχαν αγανακτήσει τον πληθυσμό της πόλης, που φαίνεται να αποδέχθηκε σχετικά εύκολα τους νέους κυβερνήτες. Σε αυτή την κατεύθυνση βοήθησε και το γεγονός ότι οι Άραβες δεν επιχείρησαν άμεσα τον προσηλυτισμό της πόλης στη νέα ανερχόμενη θρησκεία του Ισλάμ, τουλάχιστον για 100 χρόνια από την κατάληψη της, ούτε και την εισροή προσφύγων από άλλες περιοχές. η Δαμασκός ως νέο διοικητικό κέντρο

το Τέμενος των Ομεϊάδων

Με την επικράτηση του Mu’awiya (661-84) και των Ομεϊάδων, η πόλη θα αποκτήσει χαρακτήρα πολιτικής πρωτεύουσας της νέας αυτοκρατορίας. Η Μέκκα, η Μεδίνα και η Ιερουσαλήμ διατηρούν εδώ τη σημασία τους ως θρησκευτικά κέντρα της νέας θρησκείας, ωστόσο η Δαμασκός είναι η πόλη της κατοικίας του Χαλίφη και το κέντρο της διακυβέρνησης. Έτσι, μιλάμε πλέον για την αρχή μιας νέας εποχής, που φέρνει μεγάλες αλλαγές στη μορφή του κέντρου της πόλης. Η περιοχή νότια του τεμένους αποκτά εδώ διοικητικό χαρακτήρα και το παλάτι του βυζαντινού κυβερνήτη μετατρέπεται στο κέντρο εξουσίας του Χαλίφη. Για τα πρώτα 50 χρόνια, εσωτερικά του τεμένους η εκκλησία του Αγ. Ιωάννη παραμένει στη θέση της, αφού και η πλειοψηφία των πολιτών είναι ακόμα χριστιανοί, ενώ πιθανότατα κατασκευάζεται το πρώτο τζαμί της πόλης στα δεξιά της πύλης του Θεοδοσίου (εικ. 16), ακουμπώντας στα τείχη του τεμένους, που πλέον εξυπηρετεί και τις δύο θρησκείες. Η μέγιστη περίοδος ακμής της πόλης επί Ομεϊάδων θα έρθει με τη βασιλεία του χαλίφη Al – Walid (705-15), ο οποίος θα αποφασίσει την κατασκευή του νέου χώρου λατρείας της πόλης, γνωστού και ως Τέμενος των Ομεϊάδων, ένα έργο που θα καθορίσει για πάντα την εικόνα της και θα αποτελέσει το προπύργιο για την ισχυροποίηση και εξάπλωση της θρησκείας του Ισλάμ. Το νέο κτίριο επιλέγεται να τοποθετηθεί στη θέση του αρχαίου τεμένους με τη χρήση των ρωμαϊκών τειχών. Η απόφαση αυτή εντυπωσιάζει σαν σκέψη σήμερα, καθώς η περιοχή του τεμένους

29

18

18_η μετατροπή του χώρου σε Τέμενος των Ομεϊάδων και η σύνδεση με το παλάτι al - Khadra

30

Δαμασκός_3000 χρόνια πολεοδομικής συνέχειας

είναι τόσο μεγάλη που η κατασκευή του έργου θα πρέπει να ήταν για την εποχή ένα μοναδικό εγχείρημα. Η επιλογή της τοποθεσίας φαίνεται να οφείλεται στην απουσία άλλου μεγάλου χώρου μέσα στην πόλη, αλλά και φυσικά στην αίγλη που διατηρούσε ακόμα το σημείο από τα απομεινάρια της ρωμαϊκής κατασκευής. Εδώ έχουν ενδιαφέρον φυσικά οι αποφάσεις που οδήγησαν στη μοναδική μορφή που απέκτησε τελικά το Τέμενος και που καθόρισε συνολικά την εξέλιξη της Ισλαμικής αρχιτεκτονικής αποτελώντας αναφορά για πολλά μεταγενέστερα έργα. Προκειμένου να λυθεί το ζήτημα του προσανατολισμού και της εισόδου στο χώρο με στροφή προς τη Μέκκα, που απαιτούνταν από το ισλαμικό τελετουργικό, επιλέχθηκε ο άξονας εισόδου βορρά – νότου. Αυτό οδήγησε σε μια μακρόστενη κατασκευή, που περιορίστηκε στο νότιο τμήμα του εσωτερικού του αρχαίου τεμένους (εικ. 18). Το βόρειο τμήμα του λειτουργούσε ως αυλή πριν την είσοδο στον εσωτερικό χώρο, ενώ φυσικά κατεδαφίστηκε η βυζαντινή εκκλησία του Αγ. Ιωάννη που προϋπήρχε. Το νέο κτίσμα ακουμπά πλέον πάνω στο νότιο τείχος του παλαιότερου τεμένους, κλείνοντας έτσι την μέχρι τώρα πύλη εισόδου. Η χρήση του τείχους επιπλέον είχε σαν αποτέλεσμα η κατασκευή να γίνει ιδιαίτερα ψηλή, προκειμένου να μπορέσουν να ανοιχθούν παράθυρα για την είσοδο του φωτός στο εσωτερικό. σύνδεση με το παλάτι των Χαλίφηδων

Η σύνδεση του νέου Τεμένους με το παλάτι al – Khadra3 του Χαλίφη, πιθανότατα γινόταν με portico μέσω αυλής στο νότιο τμήμα του, όπως φαίνεται και στο σχέδιο. Έτσι, δημιουργείται ένα νέο, ισχυρό δίπολο κρατικής και θρησκευτικής εξουσίας στο κέντρο της πόλης που ακτινοβολεί την απόλυτη κυριαρχία του Χαλίφη και την δύναμη της αυτοκρατορίας. Το Τέμενος άλλωστε θα λειτουργεί από εδώ και πέρα ως το προπύργιο της νέας θρησκείας και το σύμβολο της εξάπλωσής της στον αραβικό κόσμο. Εκτός από το παραπάνω μεγάλο έργο, κατασκευάζονται αρκετές κατοικίες από πλούσιες οικογένειες που αρχίζουν να εγκαθίστανται

3_το παλάτι Dar al - Khadra (Green Palace) δεν σώζεται σήμερα. Η κατασκευή του είχε γίνει από τον Mu’awiya για να στεγάσει τα διαμερίσματα των Ομεϊάδων, σε χώρο που προϋπήρχε το παλάτι του βυζαντινού κυβερνήτη.

31

19

19_το θησαυροφυλάκειο Bayt al -Mal στο εσωτερικό του Τεμένους

32

Δαμασκός_3000 χρόνια πολεοδομικής συνέχειας

στην πόλη, ενώ γνωρίζουμε για τη δημιουργία δύο ισλαμικών νεκροταφείων, πιθανότατα βόρεια του Τεμένους. Από τα κτίρια της περιόδου των Ομεϊάδων ωστόσο, δεν σώζεται σχεδόν τίποτα και αυτό διότι το μεγαλύτερο μέρος τους θα καταστραφεί με την κατάληψη της πόλης από τους Αββασίδες το 750 μ.Χ. και το τέλος μιας συνεχούς περιόδου ακμής 90 ετών. Αββασίδες (750 - 10ος αι.) Η άνοδος της Δαμασκού σε κέντρο αυτοκρατορίας από τη μία μέρα στην άλλη και η ξαφνική ακμή της μέσα σε λίγα χρόνια έρχεται τώρα να αποτελέσει την αιτία της τιμωρίας της. Οι Αββασίδες τιμωρούν τους Ομεϊάδες για την απομάκρυνση από την σωστή πίστη του Ισλάμ, στρέφοντας το βλέμμα τους στην Δαμασκό ως το κέντρο ακτινοβολίας της ξεπεσμένης πίστης. Έτσι, το πέρασμα τους θα είναι κυρίως καταστροφικό, με διάθεση αφανισμού κάθε στοιχείου της ακμής της προηγούμενης δυναστείας. Τα μέλη της οικογένειας των Ομεϊάδων θανατώνονται, ενώ καταστρέφονται οι κατοικίες τους στην πόλη, όπως και το νεκροταφείο των Χαλίφιδων. Τα τείχη της πόλης διαλύονται τελέιως και το παλάτι των Ομεϊάδων μετατρέπεται σε φυλακή, ενώ το μόνο που γλιτώνει από την ισοπέδωση είναι το Τέμενος, ως σύμβολο μεγαλείου για την πίστη του Ισλάμ. το Bayt al Mal

Όπως είναι φυσικό, η χρονική αυτή περίοδος δεν άφησε πολλά ίχνη στον πολεοδομικό ιστό της πόλης, αφού η Δαμασκός έπαψε να είναι διοικητικό κέντρο (η πρωτεύουσα είχε μεταφερθεί στη Βαγδάτη) και επέστρεψε για άλλη μια φορά στο ρόλο επαρχιακής πόλης. Ένα από τα ελάχιστα δείγματα αρχιτεκτονικής των Αββασίδων που σώζεται μέχρι σήμερα έιναι το θησαυροφυλάκειο Bayt al –Mal στο δυτικό τμήμα του Τεμένους που κατασκευάστηκε το 789. Πρόκειται για μικρό οκταγωνικό κτίσμα τοποθετημένο πάνω σε οκτώ ρωμαϊκούς κίονες, που δείχνει ακριβώς τη συνέχιση της σημαντικής παρουσίας του Τεμένους

33

στα χρόνια των Αββασίδων ως θρησκευτικό κέντρο - σύμβολο της πίστης αλλά και σημαντική πηγή εισοδήματος για την πόλη. περίοδος αναταραχών

η οργάνωση των δρόμων και των hara

Από τα τέλη του 8ου και για αρκετούς ακόμα αιώνες υπάρχουν ελάχιστες αναφορές στην πόλη και την κατάσταση στην οποία βρισκόταν. Ξέρουμε σίγουρα ότι ήδη από το 780 και μετά, προκαλούνται συνεχώς εσωτερικές αναταραχές, αλλαγές κυβερνητών και ανεπιτυχείς προσπάθειες από τους εκάστοτε χαλίφηδες για επιβολή της τάξης. Το 968, οι Φατιμίδες ιδρύουν στη Δαμασκό και στο Κάϊρο Χαλιφάτο Σιιτών, αντίπαλο προς εκέινο της Βαγδάτης, ενώ οι διαρκείς αναταραχές συνεχίζονται για ακόμα έναν αιώνα με αποκορύφωμα τη φωτιά του 1069, που θα καταστρέψει μέρος της ιστορικής πόλης και του Τεμένους. Η κατάσταση θα αλλάξει τελικά το 1076, οπότε και η πόλη θα περιέλθει στα χέρια του Σελτζούκου Σουλτάνου, με πραξικόπημα εκ των έσω από τον τότε κυβερνήτη των Φατιμίδων. Τα “σκοτεινά” αυτά χρόνια για τη Δαμασκό, παρά την απουσία ισχυρής οικοδομικής και πληθυσμιακής ανάπτυξης, συντέλεσαν σε μεγάλο βαθμό στην εξέλιξη της πολεοδομικής της μορφής. Λόγω της συνεχούς περιόδου αναταραχών στο εσωτερικό της, η οργάνωση των δρόμων καθορίστηκε από την ανάγκη για προστασία και ασφάλεια. Έτσι, αναπτύσσονται σιγά σιγά τα διαμερίσματα (hara)4 που συσπειρώνουν ενιαίες κοινωνικές ομάδες και διαιρούν σε υποπεριοχές το παλαιότερο ρωμαϊκό σχέδιο. Κατά μήκος των αρχαίων οδών εμφανίζονται κάθετοι δρόμοι, τα darb, καθ’ένας εκ των οποίων λειτουργεί ως κυρίαρχος άξονας διοχέτευσης στο εκάστοτε hara, ενώ κλείνουν από τις 2 πλευρές τους με πύλες για την προστασία του διαμερίσματος τη νύχτα. Αυτοί υποδιαιρούνται στη συνέχεια σε μικρούς δρόμους (zuqaq) και αλέες. Το hara λειτουργούσε επομένως σαν μια μικρογραφία πόλης, με δικό του τζαμί, λουτρά και μικρή αγορά, ενώ το καθένα διέθετε έναν αρχηγό (shaykh) και τοπική αστυνομία. . Η συνύπαρξη τριών θρησκειών στο δημόσιο χώρο αποτελεί χαρακτηριστικό της πόλης,

4_αναφέρονται και ως quarter από τον J. Sauvaget

34

Δαμασκός_3000 χρόνια πολεοδομικής συνέχειας

με τους Μουσουλμάνους να συγκεντρώνονται στα Δυτικά κοντά στο Τέμενος, τους Χριστιανούς στα βορειο-ανατολικά και τους Εβραίους στα νοτιο-ανατολικά. Ο διαχωρισμός αυτός διατηρείται σχεδόν ανέπαφος μέχρι τώρα και αποτελεί τον κυριότερο λόγο που η Δαμασκός απέφυγε σε μεγάλο βαθμό εσωτερικές συρράξεις που θα προέκυπταν σίγουρα από τη συνύπαρξη τόσο διαφορετικών φυλών και θρησκειών στο δημόσιο χώρο της. τα suq και η εμπορική δραστηριότητα

Φυσικά, σε όλη αυτή την περίοδο διατηρούνται και τα σημεία ενότητας και κοινωνικής συναναστροφής, που ήταν κυρίως η περιοχή γύρω από το Τέμενος και οι υπαίθριες αγορές suq που αρχίζουν να αποτελούν τον κυρίαρχο χώρο εμπορικής δραστηριοποίησης. Οι στοές καταλαμβάνονται πλέον από μαγαζιά και οι δρόμοι από κιόσκια ενώ οι εμπορικές ζώνες παραμένουν ακόμα σε μεγάλο βαθμό στις θέσεις που ήταν και στα ρωμαϊκά χρόνια, δηλαδή γύρω από την οδό ναού – αγοράς και τον αρχαίο decumanus. Γύρω από την αρχαία αγορά αρχίζουν να εμφανίζονται και τα πρώτα στεγασμένα suq, λειτουργώντας υπό την επίβλεψη του εκάστοτε υπεύθυνου της αγοράς muhtasib, που άλλαζε ανά διαστήματα. Με την επικράτηση των Σελτζούκων Τούρκων στην περιοχή, η Δαμασκός φεύγει από τα χέρια των Αράβων μετά από πολλούς αιώνες. Η πόλη εισέρχεται σε μια νέα πορεία εξέλιξης που θα εδραιώσει τη μορφή του κέντρου της και θα καθορίσει τις ζώνες ανάπτυξής έξω από αυτό. Το διάστημα που προηγήθηκε δεν ανέδειξε μεγάλα μνημεία αρχιτεκτονικής, ούτε συγκρίνεται φυσικά με την προηγούμενη φάση οικονομικής ακμής της πόλης. Ωστόσο όπως θα αποδειχθεί και στη συνέχεια, είναι η περίοδος που περισσότερο ίσως από όλες, καθόρισε το χαρακτήρα του ιστορικού αστικού ιστού, στοιχεία του οποίου παραμένουν αναλλοίωτα μέχρι τώρα.

35

20

20_η μπροστινή όψη του Τεμένους των Ομεϊάδων

36

1076 - 1515 μ.Χ. από την εμφάνιση των Σελτζούκων μέχρι τα χρόνια της κυριαρχίας των Μαμελούκων

Σελτζούκοι - Αγιουβίδες (1076 – 1260) Η εμφάνιση των Σελτζούκων στην περιοχή της Συρίας, συμπίπτει με την περίοδο των Σταυροφοριών που θα δημιουργήσουν ένα τεταμένο κλίμα συγκρούσεων και αναταραχών για τα επόμενα 150 χρόνια. Παρά όμως το ασταθές κλίμα που επικρατεί, η Δαμασκός στη φάση αυτή, αρχίζει να εμφανίζει σημάδια σημαντικής ακμής, κυρίως χάρη σε ισχυρούς ηγέτες που διαδέχονται ο ένας τον άλλο, αλλά και στο σημαντικό ρόλο που έρχεται ξαφνικά να διαδραματίσει ως προπύργιο της επικράτησης του Ισλάμ στην αρχή ενός ιερού πολέμου ενάντια στις κατακτητικές δυνάμεις της Δύσης. η Δαμασκός ξανά στο επίκεντρο

Οι πρώτοι δύο σημαντικοί κυβερνήτες που σηματοδοτούν την αρχή της νέας κατάστασης είναι ο Duqaq (1095-1104) και ο διάδοχός του Tughtakin (1104-28). Ικανοί και οι δύο ως στρατιωτικοί ηγέτες, επικεντρώνονται στη σταθεροποίηση της κατάστασης και στην ενότητα με το γειτονικό Aleppo, ενάντια στις δυνάμεις των Σταυροφόρων. Με την πτώση της Ιερουσαλήμ, η Δαμασκός έρχεται να αναλάβει πιο σημαντική στρατηγική θέση από οποιαδήποτε άλλη στιγμή στην ιστορία της μέχρι τώρα. Έτσι, τα πρώτα έργα επικεντρώνονται στην άμυνα της πόλης, με την ανακατασκευή και ενίσχυση των τειχών αλλά και την κατασκευή του πρώτου κάστρου της πόλης, τμήματα του οποίου διασώζονται ακόμα στο βορειοδυτικό πύργο και το νότιο τείχος του τωρινού.

ο θεσμός των waqf

Εδώ θα πρέπει να κάνουμε μια σύντομη ανάλυση ενός θεσμού, που κάνει την εμφάνιση του σταδιακά από αυτά τα χρόνια και θα διαδραματίσει ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στον τρόπο ανάπτυξης και οργάνωσης της Δαμασκού αλλά και πολλών ακόμα πόλεων της Ανατολής. Πρόκειται για το λεγόμενο waqf, δηλαδή χρήση γης που παραχωρείται με σκοπό την αξιοποίησή της για ανάδειξη και ενίσχυση της Ισλαμικής πίστης και κοινωνίας1. Ο συγκεκριμένος θεσμός περιλαμβάνει μια συμφωνία μεταξύ κράτους και κάποιας εύπορης οικογένειας συνήθως, που αναλαμβάνει τη διαχείριση ενός κομματιού γης που της παραχωρείται, με τον όρο να δημιουργήσει εκεί κάποιο κέντρο για την

1_κυρίως με κατασκευή madrasa και τζαμιών

38

Δαμασκός_3000 χρόνια πολεοδομικής συνέχειας

προώθηση της Ισλαμικής θρησκείας ή την ενίσχυση της ισλαμικής κοινωνίας. Η οικονομική διαχείριση του συνήθως βασίζεται σε κάποια άλλη προσοδοφόρα ιδιοκτησία της εκάστοτε οικογένειας, όπως ένα hammam, όπου μέρος των εσόδων της χρησιμοποιείται για την ενίσχυση της λειτουργίας του waqf με το οποίο συνδέεται. Σε αυτά τα πρώτα χρόνια ο θεσμός είναι αρκετά πρώιμος και η χρήση του γίνεται περιορισμένα στη Δαμασκό, ωστόσο μέχρι ττην Οθωμανική περίοδο, θα φτάσει να αποτελεί το κυριότερο μέσο για κατασκευή δημόσιων έργων και παροχών, μεταφέροντας την υποχρέωση από την κεντρική διοίκηση σε πλούσιους ιδιώτες ικανούς να τα υποστηρίξουν. Φυσικά, όπως θα δούμε και παρακάτω, παρά την εντυπωσιακή λειτουργία και οργάνωση του θεσμού, που ευθύνεται σε μεγάλο βαθμό για την ευημερία και βελτίωση της ποιότητας ζωής της Δαμασκού, η εκτενής χρήση του θα έχει σαν αποτέλεσμα ο προσωρινός αρχικά δανεισμός της γης από το κράτος να γίνεται μόνιμος με το πέρασμα του χρόνου και να χρησιμοποιείται στην πραγματικότητα σαν μέθοδος αύξησης της περιουσίας από τις λίγες ισχυρές οικογένειες της πόλης. η εμφάνιση των νέων τύπων κτιρίων

Όπως είναι φυσικό, η εδραίωση του waqf, σε συνδυασμό και με την σταθεροποίηση της ηγεσίας έχει σαν αποτέλεσμα να εμφανιστούν εδώ οι περισσότεροι από τους τύπους κτιρίων που θα επικρατήσουν σταδιακά στον πολεοδομικό ιστό της πόλης. Έτσι, δημιουργούνται τα πρώτα δημόσια madrasa, δηλαδή θρησκευτικά σχολεία για την εκμάθηση του Ισλαμικού νόμου. Το πρώτο από αυτά, το madrasa Saridiye κατασκευάζεται επί Duqaq το 1098, πιθανότατα κάπου στα δυτικά του Τεμένους, από το οποίο όμως σήμερα δεν σώζεται τίποτα. Την ίδια περίπου χρονολογία, ιδρύεται και το πρώτο νοσοκομείο της πόλης ή maristan κοντά στο νοτιοδυτικό τμήμα του Τεμένους, ενώ διαδίδεται ακόμα περισσότερο η χρήση των λουτρών (hammam) που είχαν ήδη εμφανιστεί από νωρίτερα.

39

21

21_η περιοχή ανάμεσα στο Τέμενος και το κάστρο επί Nur al-Din, Saladin και al-Adil, με τα νέα κτίρια που κατασκευάζονται

40

Δαμασκός_3000 χρόνια πολεοδομικής συνέχειας

Στα 200 περίπου χρόνια της κυριαρχίας των Σελτζούκων, θα κατασκευαστούν στην πόλη συνολικά 86 madrasa και άλλα 40 περίπου εκπαιδευτικά κέντρα, κυρίως στην περιοχή ανάμεσα στο κάστρο και το Τέμενος. Τα περισσότερα από αυτά εδραιώνονται μέσω της χρήσης του waqf, εκφράζοντας την πολιτική των κυβερνητών για εξάπλωση της Ισλαμικής πίστης και ιδεολογίας και την ισχυροποίηση της, ως απάντηση στις προσπάθειες των Σταυροφόρων να επικρατήσουν στην περιοχή. Παράλληλα, η εξέλιξη αυτή θα παίξει πολύ σημαντικό ρόλο στο να αποκτήσει πλέον η Δαμασκός τη σημασία όχι μόνο ενός θρησκευτικού κέντρου, που άλλωστε ήδη είχε από πολύ νωρίτερα, αλλά επιπλέον της πόλης των γραμμάτων και των τεχνών για όλη την Ανατολή, το πνευματικό κέντρο συγκέντρωσης των μεγάλων δασκάλων του Ισλάμ. η Δαμασκός επί Nur al -Din

Η πραγματική ωστόσο ακμή της πόλης επί Σελτζούκων, θα έρθει λίγο μετά τον Tughtakin, με την κατάληψη της Δαμασκού από τον άρχοντα του Aleppo, Nur al-Din το 1154, στα πλαίσια της συσπείρωσης για τον ιερό πόλεμο jihad και την εξάπλωση της Σουνιτικής ιδεολογίας στη Συρία. Ο Nur al-Din2 θα αποδειχθεί ένας από τους σημαντικότερους ηγέτες της εποχής και στα 20 χρόνια της βασιλείας του θα πραγματοποιηθεί το μεγαλύτερο μέρος των έργων που αναφέρθηκαν παραπάνω. Πρόκειται για μια “χρυσή” περίοδο για την πολεοδομία της Δαμασκού εφάμιλλη της οποίας έχουμε δει μέχρι τώρα μόνο στα 90 χρόνια της δυναστείας των Ομεϊάδων. Σε αυτή την κατεύθυνση βοηθά φυσικά και το γεγονός πως είναι η πρώτη φορά από τότε, που η πόλη γίνεται ξανά διοικητική πρωτεύουσα Ισλαμικού κράτους, ενωμένου και ανεξάρτητου, αποκτώντας ιδιαίτερη πολιτική σημασία. Η συνολική πολεοδομική αναδιάρθρωση που εφαρμόζει ο Nur al-Din, επικεντρώνεται κυρίως στις περιοχές νότια και δυτικά του Τεμένους των Ομεϊάδων, όπως φαίνεται και στο σχετικό χάρτη (εικ. 21). Οι περισσότερες κατοικίες της περιόδου των Ομεϊάδων και των Αββασίδων στο τμήμα αυτό

2_είχε αποκτήσει ήδη από την εποχή του τη φήμη του ηγέτη που έκανε πολλά έργα για τη βελτίωση των συνθηκών ζωής των κατοίκων στην πόλη

41

22

23

22_το maristan Nur al-Din σήμερα στην πόλη 23_η κάτοψη του maristan με την αυλή στο κέντρο

42

Δαμασκός_3000 χρόνια πολεοδομικής συνέχειας

κατεδαφίζονται, και κατασκευάζονται πολλά madrasa και τζαμιά, στα πλαίσια του ρόλου της πόλης ως κέντρο των Σουνιτών. Η δημιουργία των νέων κέντρων θα έχει σαν αποτέλεσμα να επεκταθεί η κύρια εμπορική δραστηριότητα, δια μήκους του κεντρικού δρόμου (straight street), προς την ανερχόμενη περιοχή νότια του Τεμένους. Κάποια στιγμή σε αυτή τη φάση κατασκευάζεται και το πρώτο σχολείο Σουνιτικής παράδοσης, το Dar al-Hadith από το οποίο σώζονται μόνο κάποια ερείπια μετά τη μεγάλη πυρκαγιά του 1893. Επίσης, αρχίζει η κατασκευή του μεγάλου Madrasa Adiliye (1171) (εικ. 26), που σήμερα λειτουργεί ακόμα στεγάζοντας την Αραβική Ακαδημία και του Hammam Nur al-Din, που υποστήριζε με waqf το γειτονικό του madrasa. το μεγάλο maristan

οι πρώτες περιοχές εκτός των τειχών

Ένα από τα σημαντικότερα δημόσια έργα, που στόχευαν στην βελτίωση των συνθηκών ζωής για τους κατοίκους της πόλης είναι το μεγάλο νοσοκομείο Maristan Nur al-Din, που στην εποχή του συγκέντρωνε όλους τους μεγάλους γιατρούς και ερευνητές του Αραβικού κόσμου. Πρόκειται για χαρακτηριστικό δείγμα αρχιτεκτονικής της εποχής, ενώ είναι το πρώτο κτίριο εκτός Ιράν, που υιοθετεί την κάτοψη των 4 iwan γύρω από κεντρική αυλή (εικ. 23). Εντυπωσιάζει δε ακόμα και σήμερα το περίτεχνο muqarnas πάνω από την κεντρική του είσοδο (εικ. 22), όπως και το γεγονός ότι το κτίριο αξιοποιούσε το σύστημα ύδρευσης της πόλης, που υπόκεινται σε ριζική ανανέωση για πρώτη φορά από τα ρωμαϊκά χρόνια. Την αντίστοιχη περίοδο, στον ευρωπαϊκό χώρο δεν υπάρχει σχεδόν κανένα κτίριο τέτοιας χρήσης που να παρέχει τόσο υψηλό επίπεδο υπηρεσιών. Μέχρι το τέλος της βασιλείας του Nur al-Din, η Δαμασκός θα έχει 242 χώρους λατρείας (madrasa και τζαμιά) εντός των τειχών και άλλους 178 εκτός. Η στρατιωτική και αμυντική προστασία της την καθιστούν πλέον αρκετά ασφαλή για την επέκτασή και εκτός των τειχών. Έτσι, αρχίζουν να αναπτύσσονται τα προάστια και να ιδρύονται οικισμοί πάνω στους άξονες που οδηγούσαν τα καραβάνια, όπως η Salihiye στα βορειoδυτικά και το Midan στα νότια.

43

24

25 24_πύργος του κάστρου του al-Adil όπως σώζεται σήμερα 25_η περιοχή της “Νεκρόπολης των Αγιουβίδων”

44

Δαμασκός_3000 χρόνια πολεοδομικής συνέχειας

Οι περιοχές αυτές θα αναπτυχθούν με τα χρόνια, ιδίως επί Οθωμανών, για να φθάσουν να αποτελούν σημαντικό μέρος της πόλης (χάρτης σελ. 50). η διαδοχή από τον Saladin

το νέο κάστρο της πόλης

Λίγο μετά το θάνατο του Nur al-Din, η εξουσία της πόλης περνά στα χέρια του Saladin (1174), ο οποίος ιδρύει τη δυναστεία των Αγιουβίδων που θα διατηρήσει την εξουσία ως την κατάληψη της πόλης από τους Μαμλούκους το 1260. Ο Saladin ενώνει τη Συρία με την Αίγυπτο σε μια αυτοκρατορία και διατηρεί τη Δαμασκό ως το κέντρο της, ωστόσο παραμένει στην πραγματικότητα στρατιωτικός ηγέτης και έτσι επικεντρώνεται κυρίως στην απόκρουση των Σταυροφόρων, χωρίς να ασχληθεί ιδιαίτερα με το εσωτερικό της πόλης. Ωστόσο, από τους διαδόχους του, αξίζει να αναφέρουμε τον al-Adil (1200), που στα πλαίσια των εμφυλίων συγκρούσεων με άλλα μέλη της οικογένειας των Αγιουβίδων, βελτιώνει τα τείχη της Δαμασκού και ανακατασκευάζει πλήρως το κάστρο, με τη μορφή που έχει ακόμα και σήμερα3. Η νέα κατασκευή ήταν τεράστια για τα δεδομένα της εποχής, με 13 πύργους, αίθουσα θρόνου και διαμερίσματα για την οικογένεια του Σουλτάνου. Στα 60 χρόνια από την ανάληψη της εξουσίας του al-Adil, η πόλη θα περάσει φάση μεγάλης οικοδομικής ακμής, με την κατασκευή 200 νέων δημόσιων κτιρίων κυρίως από δωρεές των οικογενειών στην αυλή του Σουλτάνου, όπως το madrasa Maridaniye, που σώζεται μέχρι σήμερα. Παράλληλα, η περιοχή βόρεια του Τεμένους, γνωστή και ως νεκρόπολη των Αγιουβίδων (εικ.25) λόγω του τάφου του Saladin και άλλων Σουλτάνων, φαίνεται να αποκτά εδώ χαρακτήρα πνευματικού κέντρου με την κατασκευή ενός δικτύου από madrasa και μαυσωλεία.

3_το κάστρο μέχρι το 1980 λειτουργούσε ως φυλακή, ενώ σήμερα το εσωτερικό του βρίσκεται υπό αποκατάσταση.

45

26

26_η είσοδος του Μadrasa Adiliye, που είχε ήδη ξεκινήσει επί Nur al-Din

46

Δαμασκός_3000 χρόνια πολεοδομικής συνέχειας

Μαμελούκοι (1260 – 1515) Με το τέλος της συνεχούς διαδοχής εξουσίας από τα μέλη αντικρουόμενων οικογενειών και παρά τις διαρκείς αναταραχές που προκάλεσαν στην περιοχή οι θρησκευτικές διαμάχες, η Δαμασκός στα μέσα του 13ου αιώνα έχει αναπτυχθεί αρκετά σε σχέση με τη μεσαιωνική της μορφή. Η πόλη παραμένει ένα ισχυρό οικονομικό κέντρο4, με πολυσύχναστες αγορές που διαρκώς εξαπλώνονται, συνεχή αύξηση της παραγωγής άρα και του πληθυσμού και ισχυρή άμυνα. Παράλληλα, διατηρεί αμείωτη τη σημασία της ως θρησκευτικό και πνευματικό κέντρο του Ισλάμ, αλλά και ως στρατηγική πόλη για την κυριαρχία της Συρίας και των γύρω περιοχών. Σε αυτή την εικόνα ακμής έρχονται να παραλάβουν την εξουσία οι Μαμελούκοι Τούρκοι το 1260, για να προστεθούν και αυτοί στη μακρά λίστα των ηγετών της πόλης. διαρκής ανάπτυξη και οικοδομική δραστηριότητα

Τον πρώτο αιώνα της κυριαρχίας των Μαμελούκων, η Δαμασκός συνεχίζει να εξελίσσεται με αμείωτο ρυθμό. Η οικοδομική ανάπτυξη υποστηρίζεται ιδιαίτερα μέσω των waqf, που χρησιμοποιούνται εδώ κατά αποκλειστικότητα, με αποτέλεσμα να τριπλασιαστούν στο διάστημα αυτό τα δημόσια κτίρια της πόλης. Ιδίως τα madrasa είναι τόσα πολλά ώστε γίνονται πλέον σήμα κατατεθέν, ενώ εξαπλώνονται για πρώτη φορά και έξω από τη στενή ζώνη επιρροής του διπόλου παλατιού – κάστρου. Έτσι για παράδειγμα, το προάστιο της Salihiye, που μέχρι τώρα διατηρούσε κήπους και αποτελούσε χώρο ταφής για όλες τις μεγάλες οικογένειες της πόλης, πλέον συγκεντρώνει και αυτό madrasa και εξελίσσεται σε νέο πνευματικό κέντρο. Μάλιστα απέκτησε τέτοια φήμη, που μέσα σε λίγα χρόνια οργανώνονταν σε αυτό προσκυνήματα, που συγκέντρωναν ταξιδιώτες στην πόλη και ενίσχυαν διαρκώς τον ιερό χαρακτήρα της. Σε γενικές γραμμές, η αναβάθμιση του κέντρου εστιάζεται εδώ στο βόρειο και βορειοδυτικό τμήμα της ιστορικής πόλης, ενώ πλέον τα μεσαιωνικά hara (διαμερίσματα), έχουν

4_η Qaysariyyas που έχει αναφερθεί και νωρίτερα, ήδη εδώ γεμίζει αποθήκες για τη διατήρηση των εμπορεύσιμων προϊόντων και την εξυπηρέτηση του κέντρου των αγορών, ενώ Ιταλοί και άλλοι ευρωπαίοι έμποροι αρχίζουν πλέον να κατακλύζουν την πόλη

47

Δαμασκός_3000 χρόνια πολεοδομικής συνέχειας

αυξηθεί σε περίπου 40, παίζοντας κυρίαρχο ρόλο στη λειτουργική οργάνωση των επιμέρους περιοχών και την ειρηνική συνύπαρξη των διαφορετικών ομάδων πληθυσμού. Η παρουσία των Μαμελούκων είναι πολύ μεγάλη χρονικά, ωστόσο οι δύο τελευταίοι αιώνες κυριαρχίας τους, μέχρι την κατάληψη της Δαμασκού από τους Οθωμανούς, είναι σχετικά στάσιμοι για την πόλη και έχουν σημασία κυρίως ως μεταβατική περίοδος σχετικής ηρεμίας. Η έλευση των Οθωμανών θα σημάνει το τέλος μιας εποχής και την αρχή μιας νέας, της τελευταίας ίσως μεγάλης περιόδου ακμής για τη Δαμασκό, που είναι φυσικά και η πιο καθοριστική για τη μορφή της σύγχρονης πόλης.

48

1515 - 1918 μ.Χ. η Δαμασκός στα χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

27

27_το μοναστηριακό συγκρότημα Tekiyye, που κατασκευάζεται από τον Sinan

50

Δαμασκός_3000 χρόνια πολεοδομικής συνέχειας

η κατάληψη της πόλης από τους Οθωμανούς

Όπως ήδη αρκετές φορές στην ιστορία της, έτσι και τώρα η Δαμασκός θα γλιτώσει τις καταστροφές μιας εκτεταμένης πολιορκίας και πιθανής άλωσης από κατακτητές χάρη στους πολίτες της, που την παραδίδουν το 1516 στον Σουλτάνο Selim των Οθωμανών. Εδώ αξίζει να επισημανθεί πως η πόλη δεν θα διέσωζε τίποτα σχεδόν από το παρελθόν της, αν κάθε φορά που άλλαζε κυβερνήτες και δυναστείες ισοπεδωνόταν από την αρχή. Ωστόσο, άλλοτε λόγω της ιστορικής της σημασίας και του συμβολικού της ρόλου ως ιερό κέντρο και άλλοτε καθαρά από θέμα τύχης, φαίνεται να αποφεύγει σχεδόν πάντα τέτοιες καταστάσεις. Η περίοδος της Οθωμανικής κυριαρχίας στη Δαμασκό είναι η μεγαλύτερη σε διάρκεια από όσες έχουμε δει ως τώρα. Έτσι, ο τρόπος προσέγγισης της θα γίνει συνολικά και όχι τόσο χρονολογικά, με επιμέρους ανάλυση των νέων σημαντικών κέντρων στη Δαμασκό και της τελικής μορφής που αποκτά το ιστορικό τμήμα της μέσα από μια σειρά αλλαγών στον ιστό του, καθορίζοντας έτσι την εικόνα περίπου που διατηρεί μέχρι και σήμερα.

μέρος μιας μεγάλης αυτοκρατορίας

Η πρώτη βασική διαφορά εδώ σε σχέση με οποιαδήποτε άλλη περίοδο είναι η απουσία ισχυρής κεντρικής διοίκησης μέσα στην πόλη, όπως και το γεγονός ότι το κέντρο της νέας αυτοκρατορίας και ο χώρος δράσης του Σουλτάνου βρίσκονται στην μακρινή Κωνσταντινούπολη. Σε πολλές άλλες περιπτώσεις η Δαμασκός έχανε το ρόλο του πολιτικού κέντρου, ωστόσο διατηρούσε συνήθως άμεση σχέση με την εκάστοτε πρωτεύουσα, είτε αυτή ήταν το Κάιρο, το Αλέππο ή κάποια άλλη πόλη της ευρύτερης περιοχής. Αποτελεί πλέον ωστόσο, ένα μικρό μόνο κομμάτι ενός τεράστιου κράτους και έτσι η απομάκρυνση της από το προσκήνιο φαντάζει σχεδόν αναπόφευκτη.

Αυτό όμως δεν συνέβη ποτέ, καθώς η πολιτική που εφαρμόζουν οι Οθωμανοί ήδη από τα πρώτα χρόνια της κυριαρχίας τους για τον έλεγχο των απομακρυσμένων περιοχών, βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στην αξιοποίηση της θρησκείας του Ισλάμ ως στοιχείο ενότητας και οργάνωσης των πόλεων.

51

28

28_χάρτης εξέλιξης της πόλης, με το ιστορικό κέντρο και τις περιοχές εκτός των τειχών. Διακρίνονται οι ζώνες επέκτασης κατά τα Οθωμανικά χρόνια.

52

Δαμασκός_3000 χρόνια πολεοδομικής συνέχειας

Ειδικά στην περίπτωση της Δαμασκού, η φήμη της ως πνευματικό κέντρο που έχει εδραιωθεί εδώ και καιρό τώρα θα περάσει σε ένα άλλο επίπεδο, με τη μετατροπή της σε Ιερή πόλη του Ισλάμ σχεδόν ισάξια με αυτή της Μέκκα. Συγκεκριμένα, θα συνδεθεί με το προσκύνημα του Hajj, ενός από τα μεγαλύτερα στον αραβικό κόσμο, συγκεντρώνοντας πλούτο στην πόλη και πυροδοτώντας την ανάπτυξή της. η σημασία του Hajj και τα νέα προάστια

Το Ηajj πραγματοποιούνταν μία φορά το χρόνο και περιελάμβανε δύο τεράστια καραβάνια, ένα από τη Δαμασκό και ένα από το Κάϊρο που έφθαναν μέχρι τη Μέκκα και πάλι πίσω. Πιστοί από όλα τα μέρη της αυτοκρατορίας συγκεντρώνονταν καθ’όλο το μήκος του δρόμου Midan στα νότια, που οδηγούσε προς τη Μέκκα. Ο αριθμός τους το 18ο αιώνα έφτανε μέχρι και τις 60000, αυξάνοντας κατά πολύ τον πληθυσμό της πόλης1, ενώ φυσικά ωφελούσε σε αντίστοιχο βαθμό και την εμπορική δραστηριότητα. Έτσι, η περιοχή που κατασκήνωναν τα καραβάνια στα νότια του δρόμου, γεμίζει σιγά σιγά με υπαίθριες αγορές, καταστήματα και caravanserai, ενώ επεκτείνεται με τα χρόνια για να φθάσει να συνδεθεί με την ιστορική πόλη (χάρτης εικ. 28). Παράλληλα με την ανάπτυξη του Midan, το προάστιο της Salihiye στα βόρεια της Δαμασκού συνεχίζει να αποτελεί πνευματικό κέντρο, με τη λειτουργία του να ενισχύεται φυσικά από το ετήσιο Ηajj, ενώ εμφανίζεται το νέο διαμέρισμα Shugur στο νότιο όριο των τειχών της πόλης αναπτυσσόμενο στο χώρο ενός προϋπάρχοντος κοιμητηρίου. Έτσι, μέσα σε διάστημα τριών αιώνων τα προάστια της πόλης για πρώτη φορά θα ξεπεράσουν σε έκταση το ιστορικό της κέντρο, ώστε στα μέσα του 19ου αιώνα να έχουν τριπλασιαστεί.

τα μεγάλα οθωμανικά έργα

Η κεντρική διοίκηση που αναφέρθηκε παραπάνω είχε ως αποτέλεσμα τα δημόσια έργα που χρηματοδοτούνταν από το Σουλτάνο να είναι αρκετά περιορισμένα για τις απομακρυσμένες πόλεις της αυτοκρατορίας. Έτσι, στη Δαμασκό τα πρώτα εκατό χρόνια μέχρι και τις αρχές του 17ου αιώνα, πραγματοποιούνται δύο κυρίως μεγάλα έργα, που ανατίθενται στον αρχιτέκτονα της

1_η Δαμασκός στα τέλη του 18ου αιώνα θα έχει περίπου 90000 κατοίκους, ωστόσο τα πρώτα χρόνια της κατάκτησης από τους Οθωμανούς, ο πληθυσμός της παραμένει αρκετά μικρότερος (50000 περίπου).

53

29

29_η περιοχή νότια του Μεγάλου Τεμένους, με τα χάνια και το παλάτι των Azem

54

Δαμασκός_3000 χρόνια πολεοδομικής συνέχειας

αυλής Sinan ibn Abd al-Mannan (1489 – 1588). Πρόκειται για το μοναστηριακό συγκρότημα Tekiyye (εικ. 27), έξοχο δείγμα αρχιτεκτονικής της εποχής, και το imaret με το απέναντι μοναστήρι στην περιοχή Salihiye. Φυσικά, τα δυο έργα δεν χρηματοδοτούνται τυχαία, αφού στοχεύουν τόσο στην ενίσχυση του ιερού χαρακτήρα της πόλης όσο και στην ακτινοβολία της δύναμης του Σουλτάνου. τα suq και τα χάνια

Η απουσία συχνών έργων με πρωτοβουλία του Σουλτάνου δεν σημαίνει φυσικά ότι διακόπηκε συνολικά η οικοδομική δραστηριότητα στην πόλη. Αντιθέτως, με τα θρησκευτικά προσκυνήματα και την ανάπτυξη του εμπορίου, δημιουργείται μια ισχυρή πλέον τάξη εμπόρων, που χρηματοδοτεί διάφορα έργα, τόσο μέσω του διατηρούμενου θεσμού των waqf, όσο και με ιδιωτική πρωτοβουλία. Μέσα στο 17ο αιώνα αλλά και από λίγο νωρίτερα θα γίνει δημοφιλής και ένας άλλος τύπος κτιρίων, τα χάνια (khan), κάποιες φορές και ως τμήματα αγορών suq που όλο και περισσότερο αποκτούν στεγασμένη μορφή και σταθεροποιούν τη θέση τους στον αστικό ιστό. Το μεγαλύτερο μέρος αυτών των συγκροτημάτων, συγκεντρώνεται σταδιακά στα νότια και τα δυτικά του Μεγάλου Τεμένους, αντικαθιστώντας πλήρως τις κατοικίες των μεσαιωνικών χρόνων. Σε διάστημα δύο αιώνων, περίπου 17 suq και 27 khan θα εμφανιστούν σε αυτή τη ζώνη (εικ. 29), που αποτελεί τη μεγαλύτερη μακράν συγκέντρωση τέτοιων κτιρίων από οπουδήποτε αλλού μέσα στην πόλη.

η εμφάνιση των Azem

Όπως προαναφέρθηκε, μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα, ξεπροβάλλει μια ισχυρή τάξη εμπόρων που παίζει όλο και σημαντικότερο ρόλο στα δημόσια πράγματα. Από το 1700 και μετά, οι ισχυρές αυτές οικογένειες θα αναλάβουν επίσημα τη διαχείριση της πόλης και την κατασκευή δημόσιων έργων, λαμβάνοντας τον τιμητικό από το Σουλτάνο τίτλο των a’yan2. Τα νέα έργα θα είναι κυρίως χάνια, παλάτια και madrasa, με το ένα να συναγωνίζεται το άλλο στην πολυτέλεια και το κόστος της κατασκευής. Από την ομάδα αυτή ξεχωρίζει η οικογένεια Azem, που θα κυβερνήσει στην πόλη για έναν αιώνα περίπου, μέχρι το 1807

2_από το 1695 και μετά, ο σουλτάνος όριζε κάποια οικογένεια ως a’yan, παραχωρόντας της το δικαίωμα να συλλέγει τους φόρους της πόλης. Όπως είναι φυσικό, οι οικογένειες αυτές αύξαναν ακόμα περισσότερο και τις προσωπικές τους περιουσίες

55

30

31

30_το παλάτι των Azem 31_το χάνι Asad Pasha

56

Δαμασκός_3000 χρόνια πολεοδομικής συνέχειας

και θα χρηματοδοτήσει την κατασκευή περισσότερων από 30 κτιρίων, κυρίως στην περιοχή νότια του Τεμένους που φαίνεται και στο χάρτη (εικ. 29). Από τα έργα των Azem αξίζει να αναφερθούν σίγουρα το χάνι του Asad Pasha (1751) και το παλάτι με τα διαμερίσματα της οικογένειας που ολοκληρώνεται το 1750 (εικ. 30 -31). Το παλάτι έρχεται να τοποθετηθεί στη θέση ενός παλαιότερου διοικητικού κέντρου των Μαμλούκων, αποτελώντας μια ιδιαίτερα εντυπωσιακή κατασκευή, που ανεβάζει τον πήχη για όλες τις κατοικίες των πλούσιων οικογενειών που θα κατασκευαστούν από εκέι και πέρα. Αντίστοιχα, το χάνι του Asad, το οποίο μάλιστα αποκαταστάθηκε πρόσφατα, αποτελεί το απόγειο της Οθωμανικής αρχιτεκτονικής των χανιών, με εννέα συνολικά θόλους, που στεγάζουν πλήρως την κεντρική του αυλή. η εσωτερική αστάθεια του 19ου αιώνα

Στη διάρκεια του 19ου αιώνα, η αυτοκρατορία περνά σε παρακμή με αποτέλεσμα να αρχίσουν αναταραχές στο εσωτερικό της πόλης λόγω της ασταθούς κατάστασης. Η εμπορική δραστηριότητα παραμένει ισχυρή, ενώ με το νόμο του 1858 για τη χρήση γης3, επιχειρείται ο έλεγχος των ιδιοκτησιών, που μέχρι τότε ήταν αόριστα καταγεγραμμένες. Η απόφαση αυτή ωστόσο, οδηγεί στη συγκέντρωση των μεγαλύτερων κομματιών γης σε λίγες οικογένειες, που με τα χρόνια τις είχαν οικειοποιηθεί, κυρίως μέσω των waqf. Το κράτος περιορίζεται πλέον στην κατασκευή υποδομών (δρόμοι, υπηρεσίες ηλεκτρισμού και νερού), ενώ όλες οι βιομηχανίες που εμφανίζονται στα περίχωρα ανήκουν αποκλειστικά σε ιδιώτες. Από τα γεγονότα αυτής της περιόδου αξίζει να αναφερθούν δύο, που είχαν άμεσο αντίκτυπο στον ιστό της πόλης. Το ένα είναι η μεγάλη σφαγή του 1860, που αντικατοπτρίζει το τεταμένο κλίμα στο εσωτερικό της Δαμασκού μεταξύ Χριστιανών και Μουσουλμάνων, αιτία του οποίου ήταν η ξαφνική αύξηση του πληθυσμού των πρώτων από κύματα μετανάστευσης4. Περίπου 2000 Χριστιανοί θανατώθηκαν και 3000 σπίτια στο ανατολικό κομμάτι της ιστορικής πόλης καταστράφηκαν, σε τέτοιο βαθμό ώστε η ανοικοδόμηση

3_Ottoman Land Code 4_στη Δαμασκό το 1860 κατοικούσαν 22000 Χριστιανοί και 4000 Εβραίοι

57

Δαμασκός_3000 χρόνια πολεοδομικής συνέχειας

του να γίνει στην πραγματικότητα από το μηδέν. Το δεύτερο καθοριστικό συμβάν είναι η πυρκαγιά του 1893 στο Τέμενος, η τρίτη στην ιστορία του και η πιο καταστροφική, αφού εξαφάνισε μεγάλο μέρος των ψηφιδωτών και του περιμετρικού τείχους, ενώ εξαπλώθηκε και στο τμήμα της πόλης δυτικά του Τεμένους. οι αρχές του 20ου αιώνα

Η ανάπτυξη της πόλης έξω από τα τείχη και η ενοποίηση με τα προάστια κατά τη διάρκεια του 19ου και 20ου αιώνα, στην πραγματικότητα “έσωσε” το ιστορικό κέντρο από ριζικές αλλοιώσεις και ισοπεδωτικά δημόσια έργα. Το τμήμα βορειοδυτικά του Τεμένους γύρω από την πλατεία Merdje, τα τελευταία χρόνια πριν την ανεξαρτητοποίηση της πόλης εξελίχθηκε σε διοικητικό κέντρο, συγκεντρώνοντας δικαστήρια και ξενοδοχεία για την διαμονή Ευρωπαίων και άλλων αξιωματούχων που επισκέπτονταν τη Δαμασκό (εικ. 32). Παράλληλα, η οδός al-Hamidiye, που οδηγεί στη δυτική πύλη του Τεμένους επανασχεδιάζεται πλήρως στις αρχές του 20ου αιώνα, για να μετατραπεί σε εμπορικό άξονα suq, με καταστήματα και πιο “τουριστική” κατεύθυνση, ακολουθώντας τη διάθεση εξ-ευρωπαϊσμού της περιοχής.

32

32_η πλατεία Merdje με τα κτίρια διοικητικού χαρακτήρα και τα όρια του κάστρου στα ανατολικά

58

εξετάζοντας τη σύγχρονη Δαμασκό και επιδιώκοντας κάποιο συμπέρασμα

33 33_χάρτης της πόλης με τους βασικούς τύπους κτιρίων και αγορές στο ιστορικό κέντρο σήμερα

60

Δαμασκός_3000 χρόνια πολεοδομικής συνέχειας

ο χάρτης του ιστορικού κέντρου

Κοιτώντας κανείς το ιστορικό κέντρο της Δαμασκού σήμερα, μπορεί να εντοπίσει θραύσματα από τις τόσες διαφορετικές φάσεις εξέλιξης της αλλά και να εντυπωσιασθεί με τον τρόπο που αυτές συνυπάρχουν. Αρχίζει να συνειδητοποιεί ότι πρόκειται για ένα σύνολο από διαφορετικές εποχές, υλικά και δομές, που πολλές φορές μπερδεύονται το ένα με το άλλο για να δώσουν την εικόνα μιας πόλης σε συνέχεια. Προτού επιχειρήσουμε ένα συμπέρασμα, ή μάλλον καλύτερα μια συνολική ματιά σε ότι εξετάσθηκε ήδη, ίσως πρέπει να γίνουν ορισμένες παρατηρήσεις που αφορούν την εξέλιξη του ιστορικού κέντρου αλλά και των περιοχών έξω από αυτό με βάση την εικόνα του τώρα. Το τμήμα εντός των τειχών, στο μεγαλύτερο βαθμό του διατηρεί τα κτίρια από την Οθωμανική περίοδο, όπως είναι και φυσικό άλλωστε, αφού αυτή διήρκεσε αρκετά ώστε να αναδιαμορφώσει, άλλοτε λιγότερο και άλλοτε πιο πολύ τις περισσότερες περιοχές του. Συγκεκριμένα, όπως φαίνεται και στο χάρτη (εικ.

33), το κομμάτι νότια του Τεμένους διατηρεί το χαρακτήρα που απέκτησε από τα έργα των Azem, συγκεντρώνοντας το μεγαλύτερο μέρος των χανιών της πόλης. Αντίστοιχα, στην περιοχή βόρεια του Τεμένους σώζονται τα περισσότερα κτίρια της εποχής των Σελτζούκων, αλλά και αρκετά μεταγενέστερα, κυρίως madrasa από την περίοδο που η πόλη αποτελούσε το μεγάλο πνευματικό κέντρο του Ισλάμ. Στη συγκεκριμένη περιοχή σώζονται και τα πιο πολλά ιστορικά hammam, που άλλωστε συνήθως λειτουργούσαν σε άμεσο συσχετισμό με madrasa και τζαμιά, υποστηρίζοντας οικονομικά τη λειτουργία τους μέσω των waqf. Η διαρκής κατοίκηση στο χώρο της πόλης, όπως είναι φυσικό, άφησε ελάχιστα μόνο ίχνη από την αρχαία δομή, που ήδη από τα μεσαιωνικά χρόνια είχε χαθεί από τον ιστό της πόλης. Εκτός από μερικά πρόπυλα και τη ρωμαϊκή πύλη Bab Sharqi το σημαντικότερο ίσως κατάλοιπο είναι ο ίδιος ο dequmanus, που εντυπώθηκε στο σχέδιο και διασχίζει ακόμα και σήμερα την πόλη ως ο κύριος άξονας διοχέτευσης στους εκατέρωθεν δρόμους και σοκάκια.

61

οι αγορές

η μετατόπιση του εμπορικού άξονα

Η περίπτωση των αγορών (suq) είναι αρκετά πιο δύσκολο να εξετασθεί, αφού στην πραγματικότητα ο αριθμός τους είναι πολύ μεγάλος, ενώ αρκετές από αυτές λειτουργούν για χρόνια σε τοπικό επίπεδο εξυπηρετώντας τις διάφορες γειτονιές του κέντρου. Το μεγαλύτερο μέρος των ιστορικών αγορών που συγκεντρώνουν τον περισσότερο κόσμο και τους διάφορους επισκέπτες της πόλης, εντοπίζεται στην περιοχή γύρω από το Τέμενος και το κάστρο, με κάποιες ακόμα να βρίσκονται στο ανατολικό τμήμα και στο χώρο που κάλυπτε η αρχαία αγορά. Στο χάρτη φαίνονται μόνο ορισμένες από τις στεγασμένες, που όπως σε άλλες πόλεις της ανατολής, έτσι και εδώ μοιράζονται σε αγορές τροφίμων, κοσμημάτων, μπαχαρικών και άλλων ειδών. Διαμορφώνεται έτσι ένα απίστευτα πολύπλοκο δίκτυο, που εκτείνεται σε όλο το κέντρο καλώντας τον επισκέπτη να το διασχίσει, να χαθεί μέσα στο πλήθος των αρωμάτων και των χρωμάτων και να γίνει μέρος αυτού του ακανόνιστου αλλά και μοναδικού κόσμου. Εξετάζοντας το αντίστοιχο εμπορικό κέντρο της αρχαίας Δαμασκού, που ήταν φυσικά η αγορά και η οδός που την ένωνε με την περιοχή του ναού, παρατηρείται στην πραγματικότητα μια μετατόπιση της δραστηριότητας στη διάρκεια του χρόνου, που θα μπορούσαμε να πούμε ότι ακολουθεί περιμετρική κατεύθυνση γύρω από το χώρο ναού – Τεμένους (σχεδιάγραμμα εικ. 34). Έτσι, ο άξονας που οδηγεί νότια από το Τέμενος, θα αποκτήσει το 18ο αιώνα το χαρακτήρα αγοράς, με τα διάφορα χάνια από τις δύο πλευρές του, για να δώσει στη συνέχεια το ρόλο αυτό στην Hamidiye, στις αρχές του 20ου. Κοινό χαρακτηριστικό και των τριών αυτών οδών είναι στην πραγματικότητα ότι καταλήγουν σε κάποια από τις πλευρές του Τεμένους, αποδεικνύοντας για άλλη μια φορά τη λειτουργία του ως διαρκές σημείο αναφοράς μέσα στο χρόνο. Συνολικά, ο σχετικά μικρός αριθμός κατοίκων μέχρι και το 16ο αιώνα είχε σαν αποτέλεσμα η Δαμασκός να μείνει περιορισμένη για μεγάλο μέρος της ιστορίας της στο τμήμα εντός των τειχών, που είχε ήδη οριστεί από τα ρωμαϊκά χρόνια. Ωστόσο όπως ήδη αναφέρθηκε, η ραγδαία αύξηση του πληθυ

62

Δαμασκός_3000 χρόνια πολεοδομικής συνέχειας

σμού την Οθωμανική περίοδο ώθησε την επέκταση της πόλης. Η επέκταση αυτή συνέβη κυρίως πάνω στον άξονα βορρά – νότου που περνούσε έξω από τη δυτική πλευρά των τειχών και στην πραγματικότητα αποτελούσε ανέκαθεν την κύρια οδό για την είσοδο και έξοδο των καραβανιών από την πόλη (σχεδιάγραμμα εικ.

35). Παρά το γεγονός ότι η σύγχρονη Δαμασκός έχει φθάσει πλέον να είναι πολύ μεγαλύτερη από την ιστορική, τόσο η γραμμική της ανάπτυξη, το ισχυρό όριο που δημιουργεί ο ποταμός Barada με τα τείχη και φυσικά το Μεγάλο Τέμενος που αντέχει ακόμα μέσα στο χρόνο, κάνουν την αρχαία πόλη να ξεχωρίζει με ένα μοναδικό τρόπο, θυμίζοντας πάντα την άρρηκτη σχέση της με το παρελθόν.

34

35

34_η μετατόπιση του εμπορικού άξονα σε σχέση με το Τέμενος 35_η επέκταση της πόλης σε βορρά - νότο, σε σχέση με τον άξονα των καραβανιών

63

36

36_η γειτονιά Zamalka στη Δαμασκό (2015)

64

Δαμασκός_3000 χρόνια πολεοδομικής συνέχειας

Αντί επιλόγου Παρά το διαφορετικό των θρησκειών και των λαών που περνούν μέσα στα χρόνια από την πόλη της Δαμασκού, η επίδρασή τους δεν είναι ποτέ καταλυτική ή ισοπεδωτική. Η συνέχεια, αρχιτεκτονικά και πολεοδομικά επιτυγχάνεται με μια εντυπωσιακή επανάχρηση υλικών και δομών, συνθέτοντας ένα μοναδικό χωρικό παλίμψηστο. Έτσι, τόποι ειδικής σημασίας σε μια εποχή, μεταφέρουν τη σημασία αυτή μέσα στο χρόνο και υιοθετούν κάθε φορά τη νέα αρχιτεκτονική σαν φυσικό κομμάτι της εξέλιξής τους. Εξετάζοντας ξανά και ξανά τις σχέσεις μεταξύ των διαφορετικών φάσεων της πόλης, το πέρασμα από τον ένα κατακτητή στον επόμενο, κοιτώντας για μια ακόμα φορά την ευρύτερη εικόνα, όλα τα στοιχεία οδηγούν πάντα σε μία βασική διαπίστωση. Η Δαμασκός ανήκει σε αυτή την ξεχωριστή ομάδα πόλεων που διακρίνονται μέσα στο χρόνο, γιατί είναι μία πόλη οικουμενική. Δεν καθορίζεται απλά από έναν πολιτισμό ή μερικά κτίρια, που επικρατούν στον ιστό της και προκαλούν θαυμασμό, ούτε από έναν μόνο λαό, που τη στιγμάτισε αποκλειστικά. Αλλάζοντας χέρια μέσα στο χρόνο, διατηρεί πάντα ένα μοναδικό χαρακτήρα, εκείνον που μόνο μια πόλη με μεγάλο παρελθόν μπορεί να έχει. Τελικά όμως εκείνο που την καθορίζει είναι απλά και μόνο ότι κατοικείται, συνεχόμενα και για χιλιετίες επιτελεί το μοναδικό σκοπό για τον οποίο δημιουργήθηκε χωρίς ποτέ να αποτύχει και για αυτό τελικά μας συναρπάζει. Η αυγή του 21ου αιώνα, φέρνει την πόλη σε μια εξαιρετικά δεινή θέση, πολιτική αστάθεια, κινήσεις εξτρεμισμού και φονταμενταλισμού απειλούν την ίδια της την ύπαρξη. Έχοντας ξεπεράσει πλήθος κινδύνων και καταστροφών στην ιστορία της, έρχεται να δεχθεί σήμερα τη μεγαλύτερη ίσως απειλή, από την ίδια πίστη που τόσους αιώνες την ανέδειξε σε κυρίαρχο κέντρο της Ανατολής. Το μόνο που μένει να ελπίζουμε πια είναι πως όπως μέχρι τώρα, έτσι και στο μέλλον η Δαμασκός θα επιβιώνει συνεχώς, πως η απειλή αυτή είναι απλά ένα ακόμα μικρό κομμάτι της εξέλιξης της.

65

66

Δαμασκός_3000 χρόνια πολεοδομικής συνέχειας

Βιβλιογραφία Βιβλία _C. Edmund Bosworth, «Historic Cities of the Islamic World», Brill, Boston, 2007 _Mashashi Haneda - Toru Miura, «Islamic Urban Studies: Historical Review & Perspectives», Kegan Paul International, London, 1994 _Michael Chamberlain, «Knowledge and social practice in Medieval Damascus 1190 - 1350», Cambridge University Press, London, 1994 _Ross Burns, «Damascus - A History», Routledge, New York, 2007 _»The City in the Islamic World - Volume 2», Brill, Boston, 2008 Άρθρα - Διαλέξεις _Giulia Annalinda Neglia, «Processes of Formation of Ottoman Damascus - The Transformation of a Medieval City», Bulletin d’etudes orientales, 2012 _Michael E. Bonine, «Waqf and its Influence on the Built Environment in the Medina of the Islamic Middle Eastern City», University of Arizona Πηγές εικόνων _00_ www.yourmiddleeast.com _01- 05, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 20, 21, 27, 29, 32_ «Damascus - A History» _06, 07, 09, 10_«Processes of Formation of Ottoman Damascus» _27, 30, 31_wikipedia.com _36_www.bbc.co.uk

67