ΕΠΙΤΗΡΟΥΜΕΝΟΣ ΧΩΡΟΣ: ΑΠΟ ΤΟ ΠΑΝΟΠΤΙΚΟΝ ΣΤΟΝ ΚΥΒΕΡΝΟΧΩΡΟ by Georgios Karampelas

ΕΠΙΤΗΡΟΥΜΕΝΟΣ ΧΩΡΟΣ

ΑΠΟ ΤΟ ΠΑΝΟΠΤΙΚΟΝ ΣΤΟΝ ΚΥΒΕΡΝΟΧΩΡΟ

ΔΙΑΛΕΞΗ Ε.Μ.Π. ΣΠΟΥΔΑΣΤΕΣ: ΘΕΜΕΛΗ ΑΝΔΡΙΑΝΑ ΚΑΡΑΜΠΕΛΑΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ: ΝΕΛΛΗ ΜΑΡΔΑ

Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε την κυρία Νέλλη Μάρδα για την πολύτιμη προσφορά της στην πραγματοποίηση αυτής της εργασίας.

12 10 2011

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 01 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΜΕΡΟΣ 1o Η ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ ΣΤΟ ΧΩΡΟ 02 ΜΙΚΡΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ

03 ΤΟ ΠΑΝΟΠΤΙΚΟΝ

04 CCTV Η ΑΛΛΙΩΣ ΒΙΝΤΕΟΕΠΙΤΗΡΗΣΗ

ΜΕΡΟΣ 2Ο Η ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ ΣΤΟΝ ΚΥΒΕΡΝΟΧΩΡΟ 05 ΤΟ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ ΣΩΜΑ

06 ΘΑΥΜΑΣΤΟΣ ΝΕΟΣ ΚΥΒΕΡΝΟΧΩΡΟΣ

07 ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΠΑΝΟΠΤΙΚΟΝ

08 ΕΠΙΛΟΓΟΣ

09 ΜΙΑ ΤΑΙΝΙΑ

107

10 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

117

11 ΛΕΞΙΚΟ

121

++ ΧΑΡΤΗΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Michael Powell, Peeping Tom, 1960 [στιγμιότυπο]

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Σήμερα, περισσότερο από κάθε άλλη φορά, βρισκόμαστε υπό επιτήρηση. Όταν χρησιμοποιούμε την πιστωτική κάρτα, συνομιλούμε στο τηλέφωνο ή σερφάρουμε στο διαδίκτυο, αφήνουμε ίχνη. Τα ίχνη αυτά δεν μπορούμε να τα δούμε, όμως υπάρχουν. Η επικράτηση του άϋλου (software), έναντι της ύλης (hardware), αλλάζει δραματικά το περιβάλλον, μέσα στο οποίο ζούμε και κινούμαστε. Πώς όμως αυτό επηρεάζει την αρχιτεκτονική; Αντικείμενο της διάλεξης αυτής είναι ο μετασχηματισμός της έννοιας του χώρου, από την εφαρμογή των πρακτικών της νέας παρακολούθησης. Με τον όρο ‘‘νέα παρακολούθηση’’ νοείται η παρακολούθηση αυτή, που στηρίζεται στη χρήση της υψηλής τεχνολογίας, τελείται σε καθημερινή βάση, είναι αυτοματοποιημένη και μπορεί να προβεί σε αυτόματες ταξινομήσεις, αφού στοχεύει σε κατηγορίες ατόμων. Η παρακολούθηση της ταινίας ‘‘�� The Conversation’’ και η επαφή μας με το έργο του Michel Foucault και τη θεωρία του πανοπτισμού στάθηκαν η αφορμή για τη υλοποίηση αυτής της εργασίας και μας έκαναν να αναπτύξουμε τους πρώτους προβληματισμούς, πάνω στο θέμα της παρακολούθησης. Αυτή η εργασία επιχειρεί να θέσει ζητήματα, που αφορούν τη σχέση αρχιτεκτονικής και παρακολούθησης, τη ρευστότητα μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου χώρου και τη συμβολή των νέων τεχνολογιών στην επαναθεώρηση της αντίληψης του χώρου. Και

Laurie Lipton , Surveillance, 2010

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

θα προσπαθήσει να το κάνει ακολουθώντας την εξής μεθοδολογία: Η εργασία χωρίζεται σε 2 μέρη. Το πρώτο μέρος αφορά τη χωρική πλευρά της παρακολούθησης. Αρχίζει με μια περιγραφή της εξέλιξης της παρακολούθησης, μέσα στο χρόνο. Στη συνέχεια, γίνεται αναφορά στο Panopticon, έργο που παρότι απραγματοποίητο, αποτελεί ορόσημο στην σχέση αρχιτεκτονικής και παρακολούθησης. Εκεί παρουσιάζεται και η ερμηνευτική του Foucault, για το σύγχρονο Panopticon, που μας μεταφέρει στις σύγχρονες κοινωνίες και στο φαινόμενο της βιντεοεπιτήρησης. Έτσι ολοκληρώνεται το πρώτο μέρος, που αφορά στη χωρική παρακολούθηση. Στο δεύτερο μέρος, σκιαγραφείται το παρόν και το μέλλον της παρακολούθησης, θα λέγαμε η άϋλη πλευρά της. Για να την κατανοήσουμε καλύτερα, περιγράφεται ο μετασχηματισμός του σώματος και του χώρου, στη σύγχρονη πραγματικότητα. Στη συνέχεια, γίνεται αναφορά στο Διαδίκτυο και στην επίδραση που έχει στην καθημερινότητά μας. Καταλήγουμε έτσι στο ‘‘Ηλεκτρονικό Πανόπτικον’’, εκεί που όλα τα προηγούμενα κεφάλαια συνδυάζονται κάτω από το εξής σκεπτικό: στη σύγχρονη εποχή, η ιδέα του Bentham για τον πανοπτισμό εφαρμόζεται περισσότερο από ποτέ. Συμμετέχουμε όλοι σε μια κοινωνική δομή, που αποτελεί το ανάλογο της φυλακής Panopticon. Μόνο που τα αρχιτεκτονικά στοιχεία αυτής έχουν αντικατασταθεί από τα νέα μέσα.

ΜΕΡΟΣ 1

Η ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ ΣΤΟ ΧΩΡΟ 13

ΜΙΚΡΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΚΟΛOΥΘΗΣΗΣ

‘‘Το να βλέπει κανείς είναι μια θεία πράξη.’’ Ludwig Feurbach

Daniel Chodowiecki, The Eye Of Providence, 1787

Η παρακολούθηση δεν είναι φαινόμενο των καιρών μας. Διαχρονικά, η επιτήρηση υπήρξε συμπλήρωμα ή επακόλουθο της άσκησης ελέγχου. Η ιδέα ότι οι θεοί έχουν μάτια, ή ακόμα περισσότερο, ότι είναι μάτια, προέρχεται από τα βάθη της αρχαιότητας. Το μάτι του Θεού αναφέρεται συχνά στη Βίβλο. Η ανθρωπομορφική απεικόνιση όμως του ματιού, ως σημάδι της Θείας παρουσίας, δεν εντοπίζεται παρά το 16ο αιώνα. Σκοπός του είναι να έχει τη συστηματική επιτήρηση της καθημερινής ζωής των ανθρώπων. Όταν ο Bosch αποτύπωσε το παραδοσιακό σύμβολο, για τη θεία παρουσία και δύναμη, με την καθαρή φόρμα ενός κύκλου, αναγάγοντάς το έτσι σε μια αφηρημένη μορφή, δημιούργησε ένα διαρκές και επιβλητικό σύμβολο, για την ολοένα αυξανόμενη επιτηρητική ματιά του Θεού. Το μάτι του Θεού έγινε έτσι μια στερεότυπη εικόνα, που οι πιστοί Χριστιανοί έπρεπε, όχι μόνο να βλέπουν συνεχώς, αλλά να την κουβαλούν συνεχώς μέσα τους, κάτι που υπαγορεύει μία κανονική πρακτική παρακολούθησης.1 Αυτό ήταν μόνο η αρχή για την ιστορία της επιτήρησης. Ήδη στα Ρωμαϊκά χρόνια, η επιτήρηση επηρεάζει τον αστικό σχεδιασμό. Η πόλη σχεδιάζεται με βάση την ορατότητα, ώστε να είναι ένας τόπος ασφάλειας και δημόσιας τάξης. Ρωμαϊκά κτίρια, όπως το Πάνθεον του Ανδριανού, επινοήθηκαν για να δημιουργήσουν οπτικές κατευθύνσεις, όπως

ΜΙΚΡΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ

ΕΝ ΑΡΧΗ ΗΝ ΤΟ ΜΑΤΙ

A. Gerkan, B. Weber, Σχέδιο της πόλης της Μιλήτου, 1999

ΜΙΚΡΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ

λέει ο Richard Sennett: ‘‘Η γεωμετρία του ρωμαϊκού χώρου ενθάρρυνε την πειθαρχημένη κίνηση του ανθρωπίνου σώματος και με αυτή την έννοια υπηρετούσε τη λογική του «βλέπε και υπάκουε»’’.2 Στην Ελληνική σκέψη επίσης, η εύρυθμη πόλη ήταν ένα μέσον, για να κρατά κανείς το χάος σε τάξη. Για τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, η ρυμοτομία και οι χωρικές διευθετήσεις της πόλης ήταν ο καθρέφτης, του πως θα έπρεπε να είναι η κοινωνία.3 Τον 17ο αιώνα στο Παρίσι, για να καθησυχάσουν τους πολίτες, ότι ήταν ασφαλές το να βγεί κανείς έξω στο δρόμο, εγκαταστάθηκαν οι πρώτοι επιθεωρητές φωτισμού. Στις μοντέρνες πόλεις, ο δημόσιος χώρος σχεδιαζόταν έτσι ώστε να επιτρέπει τη μέγιστη ορατότητα, να δυσχεραίνει την παραβατικότητα και να ενισχύει τη δημόσια τάξη. Η μηχανοποίηση της όρασης, είναι το φαινόμενο που θα μεταλλάξει τη συμβολική λειτουργία της ‘‘θείας’’ επιτήρησης, στα σύγχρονα ηλεκτρονικά ‘‘μάτια’’.4 Σταθμό σε αυτή την εξέλιξη αποτελεί η εμφάνιση της φωτογραφίας το 1840 και του κινηματογράφου, στο τέλος του ίδιου αιώνα. Ο 20ός αιώνας χαρακτηρίζεται από αλματώδη ανάπτυξη στο χώρο της τεχνολογίας και της επιστήμης. Η παρακολούθηση δε θα μπορούσε παρά να ακολουθήσει τον ίδιο δρόμο. Το 1930, δημιουργούνται οι πρώτες βάσεις δεδομένων, για την καταγραφή των δακτυλικών αποτυπωμάτων των πολιτών. Μια δεκαετία αργότερα, κάνουν την εμφάνισή τους οι πρώτοι ψηφιακοί υπολογιστές και αποκαλύπτονται

ΜΙΚΡΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ

οι πρώτες υποκλοπές. Το πρώτο κλειστό κύκλωμα παρακολούθησης (CCTV) εγκαταστάθηκε, από την εταιρεία Siemens, στη Γερμανία το 1942, με σκοπό την εποπτεία της εκτόξευσης πυραύλων. Τον Σεπτέμβριο του 1968, η Νέα Υόρκη ήταν η πρώτη πόλη στις ΗΠΑ όπου τοποθετήθηκαν κάμερες στους δρόμους, προκειμένου να αντιμετωπιστεί η εγκληματικότητα. Από το ‘70 και μετά, οι μικροεπεξεργαστές, τα barcodes, τα κλειστά κυκλώματα παρακολούθησης και οι προσωπικοί υπολογιστές αλλάζουν δραματικά το προσκήνιο. Ο κοινωνιολόγος Gary T. Marx πρώτος εισάγει τον όρο ‘‘κοινωνία της παρακολούθησης’’ (surveillance society) το 1985, τη στιγμή που ο ενθουσιασμός για τις νέες δυνατότητες των συστημάτων πληροφόρησης βρίσκεται στο ζενίθ.5 Το ζήτημα της ηλεκτρονικής παρακολούθησης απασχολεί ολοένα και περισσότερο. Το 1999, στην Ολλανδία, κάνει την εμφάνισή του στις τηλεοπτικές οθόνες ο ‘‘Μεγάλος Αδελφός’’. Το Big Brother είναι ένα τηλεοπτικό πρόγραμμα, στο οποίο μια ομάδα ανθρώπων ζει για τρείς περίπου μήνες σε ένα σπίτι, απομονωμένη από τον έξω κόσμο και υπό τη συνεχή παρακολούθηση του τηλεοπτικού φακού. Στόχος των συμμετεχόντων είναι να κερδίσουν το χρηματικό έπαθλο, με μόνο αντίτιμο την έκθεση της προσωπικής τους ζωής και την παρακολούθηση αυτής από εκατομμύρια τηλεθεατές. Στη σύγχρονη κοινωνία της πληροφορίας, ο Θεός ως παγκόσμιος παρατηρητής αντικαθίσταται από τις όλο και αυξανόμενα τελειοποιημένες τεχνι-

‘‘Δεν βλέπουμε το «τέλος της ιστορίας», βλέπουμε το τέλος της γεωγραφίας.’’ Paul Virilio 22

Μανχάταν, Νέα Υόρκη, 2001

ΜΙΚΡΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ

κές παρακολούθησης. Το καθεστώς των υπολογιστών αρχίζει να αντικαθιστά τα ρολόγια και τα χρονοδιαγράμματα, σαν μέσο συντονισμού και ελέγχου. Ενώ παλιότερα το ρολόι και το πρόγραμμα ήταν τα μέσα, με τα οποία οι επιχειρήσεις εξασκούσαν έλεγχο στους εργάτες, σήμερα, τα μέσα αυτά έχουν αρχίσει ήδη να αμφισβητούνται.6 Η αναδυόμενη κοινωνική εμπειρία τώρα, χαρακτηρίζεται από κινητικότητα, υποστηρίζει ο γεωγράφος Nigel Thrift. Η κοινωνική ζωή μπορεί πλέον να οργανωθεί, με νέους τρόπους, μέσα σε νέες δομές. Στην αυγή του 21ου αιώνα, η τρομοκρατική επίθεση στους Δίδυμους Πύργους αποτελεί σημείο ορόσημο, για τη σύγχρονη παρακολούθηση. Η εγκατάσταση συστημάτων παρακολούθησης υιοθετείται άμεσα, ως μέτρο σε παγκόσμιο επίπεδο και μάλιστα χωρίς κανέναν σεβασμό, σε ότι αφορά ατομικές ελευθερίες και δικαιώματα.7 Σήμερα, το ηλεκτρονικό εμπόριο, οι σελίδες κοινωνικής δικτύωσης (π.χ Facebook), οι ψηφιακοί σαρωτές σώματος και τα κινητά τηλέφωνα νέας γενιάς θέτουν τους όρους της οργάνωσης αλλά και του ελέγχου της καθημερινής ζωής. Η εξάπλωση των συστημάτων παρακολούθησης χαρακτηρίζεται από τους Deleuze και Guattari ριζωματική. Ένα ρίζωμα ‘‘μπορεί να σπάσει, να θρυμματιστεί σε ένα δεδομένο σημείο, αλλά θα ξεκινήσει πάλι σε μια από τις παλιές του διαδρομές ή σε νέες διαδρομές’’.8 Το ίδιο και η παρακολούθηση.

18301840

18401850

18501860

18601870

18701880

18801890

18901900

υιοθέτηση μεθόδου εξακρίβωσης με τη χρήση δακτυλικών αποτυπωμάτων απο το U.S Police Department

κινηματογράφος

ταυτοποίηση με δακτυλικά αποτυπώματα

μαγνητόφωνο / ανθρωπομετρία

ίδρυση της Αμερικάνικης Αστυνομίας

τηλέγραφος

φωτογραφία

Πολιτική αστυνόμευσης

Τεχνολογία

19001910

19101920

19201930

19301940

19401950

19501960

19601970

19701980

19801990

19902000

2000σήμερα

YouTube / νανοκάμερες / RFID / cookies / αναγνώριση προσώπου / ηλεκτρονικές τραπεζικές συναλλαγές / ηλεκτρονικό εμπόριο / βιντεοτηλέφωνα / σαρωτές σώματος Facebook

νόμος Calea (υπέρ των υποκλοπών) / ηλεκτρονική βάση δεδομένων δακτ. αποτυπωμάτων βάση δεδομένων DNA

μηχανές αναζήτησης / GPS / Internet / βιομετρία

προσωπικός υπολογιστής / ψηφιακά μέσα (cd, digicamera) CCTV

βιντεοκασσέτα / μικροεπεξεργαστές / barcodes

κεντρικοί υπολογιστές στις επιχειρήσεις

υπερυπολογιστής / πιστωτική κάρτα

δορυφόροι

ίδρυση Εθνικής Υπηρεσίας Ασφάλειας των Η.Π.Α

επιχείρηση Samrock / υποκλοπές

ψηφιακός υπολογιστής

αστυνομική ταυτότητα

πολυγράφος

Αναφορές προηγούμενου κεφαλαίου 1. Levin, T. and Frohne, U. and Weibel, P. (ed.) Ctrl [Space]: Rhetorics Of Surveillance From Bentham To Big Brother MIT Press, 2002 2. Sennett, R. Flesh And Stone Faber & Faber, London 1996 3. Lyon, D. Surveillance Society. Monitoring Everyday Life Open Univercity Press, 2001 4. Levyn, T. and Frohne, U. and Weibel, P. (ed.) Ctrl [Space]: Rhetorics Of Surveillance From Bentham To Big Brother MIT Press, 2002 5. Σαματάς, Μ. (επ.) Οψεις Της Νεας Παρακολουθησης. Διεθνεις Και Ελληνικες Προσεγγισεις Βιβλιόραμα, Αθήνα 2010 6. Reebs, W. Η Αναζήτηση Για Τον Ιδανικο Τροπο Εξοντωσησ. Φυλακεσ Και Αρχιτεκτονικη Εκδόσεις Αμηχανία, 1988 7. Lyon, D. Resisting Surveillance. Surveillance After September 11 Polity Press, Cambridge 2003 8. Deleuze, G.26and Guattari, F. A Thousand Plateaus, University of Min nesota Press, Minneapolis 1987

ΤΟ ΠΑΝΟΠΤΙΚΟΝ

W. Reveley, J. Bentham, Σχέδιο για τη φυλακή Panopticon , 1791

ΤΟ ΠΑΝΟΠΤΙΚΟΝ

Το 1785 ο Βρετανός φιλόσοφος Jeremy Bentham (1748-1832), ιδρυτής του δόγματος του Ωφελιμισμού, άρχισε να δουλεύει πάνω στην κάτοψη μιας πρότυπης φυλακής, με την ονομασία Panopticon, που θα τον απασχολούσε για σχεδόν δύο δεκαετίες. Το Panopticon είναι η πρώτη ολοκληρωμένη αρχιτεκτονική έκφραση, που βασίζεται στην τελειοποίηση της ‘‘κυκλοειδούς’’ αρχιτεκτονικής.1 Η ιδέα είναι απλή. Στην περιφέρεια ‘‘τρέχει’’ ένα κτίριο σε σχήμα δαχτυλιδιού. Στο κέντρο του δαχτυλιδιού βρίσκεται ένας πύργος, με μεγάλα παράθυρα που κοιτάζουν την εσωτερική πλευρά του δαχτυλιδιού. Το εξωτερικό κτίριο είναι χωρισμένο σε κελιά, κάθε ένα από τα οποία διαπερνά όλο το πλάτος του κτίσματος. Αυτά τα κελιά έχουν δύο παράθυρα: το ένα αντιστοιχεί στα παράθυρα του πύργου. Το άλλο κοιτάζει έξω, επιτρέποντας στο φώς να διαπεράσει ολόκληρο το κελί. Ο κάθε φυλακισμένος βρίσκεται καλοκλειδωμένος στο κελί του και συνεχώς εκτεθειμένος στο βλέμμα του δεσμοφύλακα. Χάρη στο παιχνίδισμα του φωτός μπορεί κανείς να διακρίνει τις μικρές αιχμάλωτες σιλουέτες, στην περίμετρο του κτιρίου.2 Εν ολίγοις, η αρχή του μπουντρουμιού αντιστρέφεται: το δυνατό φώς και η παρατηρητική ματιά του φύλακα φαίνεται να λειτουργούν καλύτερα από ότι το σκοτάδι, που στην πραγματικότητα παρέχει ένα είδος προστασίας. Τα κάγκελα των κελιών, το σύστημα των κάθετων υποστηλωμάτων και των πατωμάτων περιμετρικά του περιβλήματος, δεν αφή-

W. Reveley, J. Bentham, Σχέδιο για τη φυλακή Panopticon , 1791

ΤΟ ΠΑΝΟΠΤΙΚΟΝ

νουν κανένα περιθώριο διαφυγής, το ίδιο το κτίριο επιβάλλει την καθυπόταξη στο σύστημα αξιών της κοινωνίας, που ο κρατούμενος τόλμησε να αψηφήσει. Το μέγεθος του κάθε θαλάμου κράτησης, όπως φαίνεται από το εσωτερικό, σε αντίθεση με τις διαστάσεις του κτιρίου, είναι μηδαμινό, το ίδιο και το βάθος των κελιών σε σχέση με τη διάμετρο του κτιρίου. Οι πλαϊνοί τοίχοι του κελιού αποκλείουν τη δυνατότητα επαφής με τους διπλανούς του. Αν πρόκειται για κατάδικους αποφεύγεται ο κίνδυνος συνομωσίας και μαζικής απόπειρας απόδρασης, αν πρόκειται για άρρωστους μειώνεται η πιθανότητα μετάδοσης ασθενειών, αφού δεν υπάρχει επαφή, και αν είναι ψυχοπαθείς αποφεύγονται οι φασαρίες, βιαιότητες κ.λ.π. Με την έξυπνη διαρρύθμιση του χώρου προκαλείται στον κρατούμενο η εντύπωση, ότι παρακολουθείται διαρκώς, ενώ στην πραγματικότητα η επιτήρηση μπορεί να γίνεται μόνο περιστασιακά. Δηλαδή, ο έλεγχος του κάθε κρατούμενου ξεχωριστά δεν είναι απαραίτητος, γιατί το ίδιο το κτίριο είναι η υλοποίηση της έκφρασης της εξουσίας και της ιεραρχίας και λειτουργεί από μόνο του, ανεξάρτητα από τον οποιονδήποτε δεσμοφύλακα. Για να εξαλειφθεί τελείως η δυνατότητα του κρατούμενου να αντιλαμβάνεται, πότε παρακολουθείται και πότε όχι, ο Bentham, εκτός από τα πατζούρια στα παράθυρα του πύργου ελέγχου, σκέφτηκε επίσης να διαχωρίσει το εσωτερικό του κατά τέτοιον τρόπο, ώστε ούτε η παραμικρή ακτίνα φωτός να μην προ-

Φυλακή Presidio Modelo, Κούβα

ΤΟ ΠΑΝΟΠΤΙΚΟΝ

δίδει την παρουσία του επιστάτη. Η ιδέα ήταν να αυτοματοποιηθεί το σωφρονιστικό σύστημα, να ενισχυθεί η αυτο-επιτήρηση στους φυλακισμένους και να καταστήσει τους φύλακες περιττούς.3 Το Panopticon είναι μια έκφραση του μετασχηματισμού του ποινικού συστήματος, που είχε αρχίσει με το τέλος του 17ου αιώνα, ως μέρος του Διαφωτισμού και της βαθμιαίας χειραφέτησης της αριστοκρατίας. Στην Ευρώπη, μεταρρυθμιστές σαν τους Beccaria και Montesquieu, εκφράζονταν ενάντια στις μεθόδους σωφρονισμού και ζητούσαν πιο ανθρώπινες μορφές τιμωρίας.4 Εκείνη την εποχή, οι άνθρωποι πίστευαν, ότι η ανθρώπινη λογική μπορούσε να λύσει κάθε πρόβλημα. Επίσης πίστευαν στην τελειότητα του ατόμου και συνεπώς στην πιθανότητα της τέλειας ανθρώπινης κοινωνίας. Η παραβατική συμπεριφορά θεωρείτο η φυσική έκφραση ενός άρρωστου μυαλού, μια απόρροια των κοινωνικών περιστάσεων. Η τιμωρία θα έπρεπε πλέον να κατευθυνθεί όχι στο σώμα αλλά στην ψυχή. Αν και τα περισσότερα σχέδια φυλακών έχουν ενσωματώσει στοιχεία επιτήρησης, καμία αληθινή φυλακή Panopticon, βασισμένη στα σχέδια του Bentham, δεν χτίστηκε. Μέχρι στιγμής η πιο κοντινή σε λογική θεωρείται η εγκαταλελειμένη πια Presidio Modelo στην Κούβα.5 Ο λόγος όμως, που το Panopticon δεν εφαρμόστηκε πλήρως, είναι γιατί παρ’ όλα τα κατασταλτικά πλεονεκτήματα, είχε και σοβαρά ελαττώματα: 1)η εφαρμογή των σχεδίων σε

Εσωτερικό του Panopticon, Leicester-Square, 1854

ΤΟ ΠΑΝΟΠΤΙΚΟΝ

μεγάλη κλίμακα δεν επέτρεπε καλή οπτική επαφή, 2)το ένα τρίτο των κελιών έμενε χωρίς ήλιο και 3)τα σχέδια δεν πρόσφεραν δυνατότητα για ‘‘ποιοτικό’’ διαχωρισμό των κρατουμένων.6 Ο Bentham στήριξε την ιδέα του στο εξής σκεπτικό: οι άνθρωποι που πιστεύουν ότι βρίσκονται υπό συνεχή παρακολούθηση -επειδή ξέρουν ότι βρίσκονται υπό επιτήρηση, αλλά δεν ξέρουν ακριβώς πότε- θα έχαναν την πιθανότητα και τελικά την επιθυμία να ενεργήσουν παραβατικά. Η ιδέα της Δύναμης και της Εξουσίας βρίσκεται λιγότερο στα πρόσωπα που την ασκούν και περισσότερο στη ραφιναρισμένη κατανομή των επιφανειών, των σχέσεων οπτικής επαφής και του φωτός. Το σύστημα αυτό είναι σημαντικό, διότι επιτρέπει την αυτοματοποίηση και την αποατομίκευση της εξουσίας. Είναι μια μηχανή, για την εγκαθίδρυση και την στήριξη ενός είδους ασώματης εξουσίας, ανεξάρτητης από εκείνον που την ασκεί. Έτσι οι κρατούμενοι παγιδεύονται και υφίστανται μια εξουσία, της οποίας οι ίδιοι είναι οι φορείς. Ελάχιστα λοιπόν ενδιαφέρει ποιός ασκεί την εξουσία. Οποιοδήποτε άτομο μπορεί να θέτει σε λειτουργία τη μηχανή. Αδιάφορο είναι επίσης και το αίτιο που την κινεί.7 Ο τύπος Panopticon βρήκε και βρίσκει αρκετές εφαρμογές: μπορεί να συμβάλει στον σωφρονισμό των καταδίκων, στην εκπαίδευση των μαθητών, στην επίβλεψη ψυχοπαθών και στον έλεγχο των εργατών. Πρόκειται για ένα συγκεκριμένο τρόπο διαπαιδαγώγησης και κατανομής των ανθρώπων, ανά-

Φωτογραφία του Michel Foucault

ΤΟ ΠΑΝΟΠΤΙΚΟΝ

λογα με τις σχέσεις τους, για ένα τύπο ιεράρχησης της εξουσίας και προσδιορισμού μέσων και τρόπων παρέμβασης. Το Panopticon μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε νοσοκομεία, σχολεία, φυλακές και σε κάθε περίπτωση, που έχει κανείς να αντιμετωπίσει διαφορετικού είδους άτομα που εξαναγκάζονται σε ένα κοινό έργο ή συμπεριφορά. Είναι μία τελειοποιημένη μέθοδος επιβολής εξουσίας, γιατί η χρήση του επιτρέπει την άσκηση ελέγχου σε πάρα πολλά άτομα, με την χρησιμοποίηση ελάχιστου προσωπικού. Ο Foucault διέδωσε την ιδέα του Panopticon, ως την επιτομή του κοινωνικού ελέγχου στη σύγχρονη εποχή. Αυτό που κάποτε αντιμετωπιζόταν ως καινοτόμα και εμπνευσμένη προσέγγιση στην αρχιτεκτονική φυλακών, επαναπροσδιορίστηκε από τον Foucault, σαν ενα γνήσιο παράδειγμα σύγχρονης πειθαρχίας. Στο έργο του “Επιτήρηση και τιμωρία”, καταγράφει όλη του την προβληματική πάνω στον πανοπτισμό. Το ζήτημα δεν είναι ποιός επιτηρεί (άνθρωπος ή μηχανισμός), αλλά να νιώθει ο επιτηρούμενος ότι βρίσκεται υπο συνεχή επιτήρηση, να νοιώθει τον αόρατο έλεγχο και την εποπτεία του βλέμματος επάνω του. Αυτό προσδίδει στην επιτήρηση την εξουσία, να διαμορφώσει μια φαντασιακή σχέση με το αντικείμενο της επιτήρησης. Η πανοπτική επιτήρηση κρύβει το αυστηρό προσωπείο της καταστολής και ασκείται πίσω από την ανωνυμία της απλής και ανεπαίσθητης λειτουργίας της ‘‘αόρατης’’ παρακολούθησης.8

Roisin Fairfield, Panopticon

ΤΟ ΠΑΝΟΠΤΙΚΟΝ

O Foucault αναπτύσσει αυτό το θέμα, σαν μια μεταφορά γαι την πειθαρχική ικανότητα της κοινωνίας και ένα ιεραρχικό δίκτυο, που δημιούργησε αυτό που ο ίδιος περιγράφει ως “δυστοπική ανελευθερία”. Μία από τις βασικές θέσεις του πάνω στην πειθαρχία και την τιμωρία, είναι ότι η μορφή της πειθαρχίας που σχετίζεται με την σύγχρονη φυλακή δεν περιορίζεται στο σωφρονιστικό σύστημα αλλά εισχωρεί στην κοινωνία, η οποία εντέλει αποκτά χαρακτηριστικά φυλακής. Η ίδια η φυλακή γίνεται μια μηχανή παρατήρησης, ένα διαφανές κτίριο, στο οποίο η επαναλαμβανόμενη ματιά της εξουσίας είναι υπό τον έλεγχο των ολίγων, που όμως φαινομενικά, συμβολίζουν ολόκληρη την κοινωνία. Ο Bentham παρουσιάζει το Panopticon σαν ένα ιδιόμορφο ίδρυμα, ερμητικά κλεισμένο στον εαυτό του. Πολλοί το θεώρησαν ως ουτοπία του τέλειου εγκλεισμού. Όμως, δεν πρέπει να θεωρείται ονειρικό οικοδόμημα.9 Είναι το διάγραμμα ενός μηχανισμού εξουσίας στην πιο ιδανική του μορφή, ένα είδος εγκατάστασης των σωμάτων στο χώρο, κατανομής των ατόμων το ένα σε σχέση με το άλλο. Δεν είναι μόνο μια διάταξη, που περιγράφει το ιδεώδες πρότυπο της αρχιτεκτονικής μιας φυλακής, αλλά και ένας οραματισμός, για τη χωρική οργάνωση μιας ολόκληρης κοινωνίας.

Αναφορές προηγούμενου κεφαλαίου 1. Reebs, W. Η Αναζήτηση Για Τον Ιδανικο Τροπο Εξοντωσησ. Φυλακεσ Και Αρχιτεκτονικη Εκδόσεις Αμηχανία, 1988 2. Lotringer, S. (ed.) Foucault Live. Michel Foucault, Collected Interviews 1961- 1984 Semiotext(e), 1996 3. Reebs, W. Η Αναζήτηση Για Τον Ιδανικο Τροπο Εξοντωσησ. Φυλακεσ Και Αρχιτεκτονικη Εκδόσεις Αμηχανία, 1988 4. Levin, T. and Frohne, U. and Weibel, P. (ed.) Ctrl [Space]: Rhetorics Of Surveillance From Bentham To Big Brother MIT Press, 2002 5. Presidio Modelo In Cuba And The Panopticon Idea Οκτώβριος 2009 http://dprbcn.wordpress.com/2009/10/21/presidio-modelo-in-cubaand-the-panopticon-idea/ 6. Reebs, W. Η Αναζήτηση Για Τον Ιδανικο Τροπο Εξοντωσησ. Φυλακεσ Και Αρχιτεκτονικη Εκδόσεις Αμηχανία, 1988 7. Foucault, M. Επιτήρηση Και Τιμωρια.Η Γεννηση Της Φυλακησ Εκδόσεις Ράππα, Αθήνα 1989 8. Foucault, M. Επιτήρηση Και Τιμωρια.Η Γεννηση Της Φυλακησ Εκδόσεις Ράππα, Αθήνα 1989 9. Foucault, M. 40Επιτήρηση Και Τιμωρια.Η Γεννηση Της Φυλακησ Εκδόσεις Ράππα, Αθήνα 1989

CCTV Η ΑΛΛΙΩΣ ΒΙΝΤΕΟΕΠΙΤΗΡΗΣΗ

“Αυτός που θυσιάζει την ελευθερία του για την ασφάλεια του, δεν αξίζει τίποτα από τα δύο.” Benjamin Franklin 42

CCTV Η ΑΛΛΙΩΣ ΒΙΝΤΕΟΕΠΙΤΗΡΗΣΗ

Την περίοδο που ο Foucault εκδίδει το φημισμένο πια έργο του ‘‘Επιτήρηση και Τιμωρία’’, οι κάμερες παρακολούθησης εξαπλώνονται ταχύτατα στους δρόμους των πόλεων. Είναι στην πόλη που βιώνουμε την παρακολούθηση με τρόπους πολύπλευρους, πολυεπίπεδους, και ανα πάσα στιγμή. Οι περισσότεροι άνθρωποι σήμερα ζουν στις πόλεις. Ακόμα και σε αυτούς που δε ζουν στις πόλεις, το αστικό περιβάλλον τους είναι αρκετά οικείο. Η καθημερινή ζωή έχει γίνει όλο και περισσότερο αστική στις μέρες μας και αυτό έχει ισχυρές συνέπειες για την επιτήρηση. Στις ‘‘πλούσιες’’ κοινωνίες παίρνουμε ως δεδομένο τα πανταχού παρόντα σημάδια, σε καταστήματα και στους δρόμους συνεχούς βιντεο-παρακολούθησης.1 Η παρακολούθηση έγινε εντελώς απαραίτητη, ειδικά στους νέους σύγχρονους χώρους, στους μητόπους από τους οποίους διέρχεται το σύγχρονο υποκείμενο: τράπεζες, νοσοκομεία, αεροδρόμια, αυτοκινητόδρομους. O Paul Virilio ισχυρίζεται, ότι η μεγένθυση στην παρατήρηση έχει μετασχηματίσει την εμπειρία της εισόδου στην πόλη: ‘‘Εκεί που κάποτε, κάποιος εισερχόταν αναγκαστικά στην πόλη, μέσω μιας φυσικής πύλης, τώρα διέρχεται μέσω ενός οπτικοακουστικού πρωτοκόλλου, στο οποίο οι μέθοδοι ακρόασης και παρακολούθησης έχουν μεταμορφώσει ακόμα και τις μορφές δημόσιου χαιρετισμού και καθημερινής υποδοχής’’.2 Η βιντεοεπιτήρηση στους δημόσιους χώρους θέτει καταρχήν το ζήτημα της φύσης των χώρων

Banksy, One nation under CCTV

CCTV Η ΑΛΛΙΩΣ ΒΙΝΤΕΟΕΠΙΤΗΡΗΣΗ

αυτών. Πρόκειται ταυτόχρονα για μια προσβολή δικαιωμάτων, η οποία φαίνεται σχεδόν αναπόδραστη, καθώς η αποφυγή της θα σήμαινε αποχή από τη χρήση των δημόσιων χώρων, με ό,τι αυτή η αποχή συνεπάγεται περαιτέρω, για το άτομο αλλά και την κοινωνία. Η θεμελίωση της παρακολούθησης στο δημόσιο χώρο επιχειρείται συγκεκριμένα, επί τη βάσει δύο τεμνόμενων κύκλων επιχειρηματολογίας: είτε υποστηρίζεται η αναγκαιότητά της για την επιδίωξη της ασφάλειας –προληπτικής και κατασταλτικής- είτε υποστηρίζεται, ότι δεν εγείρεται καν ζήτημα προσβολής των δικαιωμάτων ενός προσώπου, καθώς στο δημόσιο χώρο ένα άτομο είναι εξ’ ορισμού θεατό από τους άλλους.3 Η βιντεοεπιτήρηση όμως, δεν αποτελεί απλή ποσοτική ενίσχυση της ανθρώπινης οπτικής επιτήρησης, καθώς το ανθρώπινο μάτι δεν διαθέτει ούτε δυνατότητα εστίασης, ούτε στερεοσκοπική όραση. Όλες αυτές οι δυνατότητες θέτουν σε αμφισβήτηση το επιχείρημα, ότι η κάμερα βλέπει ό,τι θα έβλεπε και ένας αστυνομικός στη γωνία.4 Το αφετηριακό επιχείρημα, για τη νομιμοποίηση της βιντεοεπιτήρησης, και κυρίως για τη μη υπαγωγή της στο θεσμικό έλεγχο της Αρχής, είναι ότι δεν νοείται ιδιωτικότητα, όταν το άτομο ενεργεί στο πλαίσιο της δημόσιας σφαίρας, εντός της οποίας είναι κανείς εξ’ ορισμού ‘‘εκτεθειμένος’’. Εξάλλου, λαμβάνοντας υπόψη τη λειτουργία του δημοσίου χώρου και της επιτήρησης, δεν είναι απαραίτητο να απολήγει η επιτήρηση σε καταγραφή, για να περιορίζονται τα

“Δεν πιστεύω πως υπάρχει μεγάλη διαφορά μεταξύ της παρακολούθησης και των μέσων γενικά. Καλύτερα μέσα σημαίνει και καλύτερη παρακολούθηση. Οι κάμερες είναι παντού.” Bruce Sterling 46

State street, Chicago, 2010

CCTV Η ΑΛΛΙΩΣ ΒΙΝΤΕΟΕΠΙΤΗΡΗΣΗ

δικαιώματα ενός προσώπου. Στο –μετανεωτερικό, αστικό- δημόσιο χώρο η ανωνυμία και η έλλειψη παρατήρησης αντιμετωπίζονταν, τουλάχιστον έως πρόσφατα, ως βασικά συστατικά του χώρου αυτού. Με τη χρήση των καμερών βιντεοεπιτήρησης, ο ιδωτικός καθίσταται χώρος δημόσιου ελέγχου, όπως και ο δημόσιος χώρος μπορεί να ελέγχεται πρωτογενώς από τους ιδιωτικούς φορείς, που αναλαμβάνουν την επιτήρησή του. Στο πλαίσιο αυτό, μεταβάλλεται ακόμη και η έννοια του ανθρώπινου και ζωτικού χώρου, που αν και υπάρχει περιορισμένα στη φυλακή, αλλά και στην ελεύθερη κοινωνία, πλήττεται πλέον η αυτονομία και η αυτοτέλειά του. Η χωρική διεύρυνση της εμβέλειας, του επιτηρητικού βλέμματος της εξουσίας επιτρέπει την κατάλυση της ασυνέχειας, μεταξύ της ιδιωτικής και της δημόσιας σφαίρας και θέτει πλέον το ζήτημα του επαναπροσδιορισμού του ιδωτικού χώρου, απέναντι σε έναν δημόσιο που συνεχώς επεκτείνεται. Πράγματι, αξίζει να αναρωτηθούμε, κατά πόσο παραμένει ιδιωτικός ο χώρος της κοινόχρηστης εισόδου μιας πολυκατοικίας, σε κεντρικό σημείο της πόλης όταν εντάσσεται στην εμβέλεια λήψης εικόνας και ήχου, μιας σταθερής κάμερας παρακολούθησης της αστυνομίας. Η κατάλυση της διακριτικότητας του δημόσιου και του ιδωτικού χώρου, καθώς και η συνεχής καταγραφή των κινήσεων και των συμπεριφορών των πολιτών προβάλλονται από τις αρχές και προσλαμβάνονται από την κοινή γνώμη με όρους καταπολέμησης της ανασφάλειας.

tessera, Drawing FIX

CCTV Η ΑΛΛΙΩΣ ΒΙΝΤΕΟΕΠΙΤΗΡΗΣΗ

Παράλληλα, επιτυγχάνεται μια θολή συγχώνευση του δημόσιου και του ιδιωτικού παρατηρητή, μέσα από τη γενίκευση της ηλεκτρονικής επιτήρησης. Αν ιδιωτικό λοιπόν είναι εκείνο που είναι ‘‘εκτός θέας’’, τότε στην ολοένα και μεγαλύτερη γιγάντωση της ιδιωτικής ιδιοκτησίας (σε βάρος της δημόσιας) το δημόσιο πρέπει να είναι αποκλειστικά και απαρέγκλιτα ‘‘εντός θέας’’. Και αυτό αναγνωρίζεται στον σύγχρονο σχεδιασμό του: χωρίς διαφορές επιπέδων, χωρίς οποιαδήποτε οπτική παρενόχληση, οι δημόσιες πλατείες γίνονται ολοένα και περισσότερα ανοιχτά και άδεια πεδία. Πολλές φορές, το ζήτημα της παρακολούθησης των δημόσιων χώρων γίνεται η κεντρική ιδέα της αρχιτεκτονικής πρότασης. Ένα τέτοιο χαρακτηριστικό παράδειγμα, είναι η πρόταση των tessera για την περιοχή του ΦΙΞ. Σύμφωνα με αυτήν την πρόταση, το υπάρχον Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης επεκτείνεται με διαφανείς προσόψεις, δημιουργώντας μια νέα «κατακόρυφη πλατεία» πάνω στην οποία προβάλλονται εικόνες και μνήμες της πόλης. Με την πρότασή τους, η μνήμη του πρώην εργοστασίου αποκαθίσταται με την κτιριακή συμπλήρωση του προηγουμένου περιγράμματός του, ενώ η κίνηση του δρόμου παρακολουθείται με κάμερες και προβάλλεται πάνω στη νέα κατασκευή, ακολουθώντας τη ‘‘μετανάστευση’’ του δημόσιου χώρου, από τις οριζόντιες πλατείες στη νέα κατακόρυφη θέση του (γιγαντοαφίσες, φωτεινές επιγραφές).4 Σήμερα, υπολογίζεται ότι υπάρχουν 500.000

CCTV Η ΑΛΛΙΩΣ ΒΙΝΤΕΟΕΠΙΤΗΡΗΣΗ

κάμερες παρακολούθησης, που λειτουργούν στη Μεγάλη Βρετανία5, όπου ένας κάτοικος της πόλης μπορεί να αναμένει ότι θα καταγράφεται σε φίλμ κάθε πέντε λεπτά.6 Το πυκνούμενο πλέγμα, των δημόσιων κλειστών κυκλωμάτων επιτήρησης, συμπληρώνεται από την εκτεινόμενη επιτήρηση, που ασκούν ιδιωτικοί φορείς, επίσης για λόγους ασφαλείας και προς προστασία των αγαθών, που βρίσκονται στη σφαίρα ευθύνης τους. Ο φόβος για το δημόσιο έγκλημα λειτούργησε σαν ισχυρό κίνητρο, για τους πολιτικούς ώστε να υποστηρίξουν την εγκατάσταση κλειστού κυκλώματος παρακολούθησης. Τα συστήματα αυτά, προωθούνται από τις εμπλεκόμενες με αυτά κατασκευάστριες εταιρείες, που τα προωθούν σαν δεδομένη λύση στα αστικά κοινωνικά προβλήματα.7 Η διαρκής και διαδεδομένη βιντεοεπιτήρηση υπονομεύει την ανοιχτή κοινωνία, καθώς καθιστά στον καθένα σαφή τη –διαρκή- παρουσία της κρατικής εξουσίας στο δημόσιο χώρο. Τα συμβαίνοντα σε ένα χώρο καθίστανται δια της βιντεοεπιτήρησης προσιτά σε έναν –πιθανόν ορισμένο αλλά άγνωστο στα άτομα- αριθμό προσώπων, για σκοπούς που δεν είναι πάντα σαφείς και προσδιορισμένοι. Ο πολλαπλασιασμός λοιπόν των καμερών ασφαλείας σε δημόσιους και ιδιωτικούς χώρους, εθίζει τον πολίτη σε πρακτικές καταγραφής προσωπικών δεδομένων, αλλά επιθυμητές –αν όχι απαιτητέεςστο όνομα της αποτροπής του κινδύνου θυματοποίησης. Έτσι η κοινωνία του ελέγχου εφηύρε τη

“Δεν αναγνωρίζουμε τίποτα ιδιωτικό. Η ηθική μας είναι ολοκληρωτικά υποταγμένα στα συμφέροντας της ταξικής πάλης του προλεταριάτου”. Vladimir Ilyich Lenin 52

CCTV Η ΑΛΛΙΩΣ ΒΙΝΤΕΟΕΠΙΤΗΡΗΣΗ

νέα μηχανική των πολλαπλών χρήσεων: προστασίας, επιτήρησης, πληροφόρησης, πειθάρχησης, τιμωρίας αλλά και ψυχαγωγίας. Η παρακολούθηση έφτασε να αποτελεί το νέο επιτυχημένο τηλεοπτικό προϊόν. Δεν προκαλεί πλέον εντύπωση η πλήρης έκθεση της ιδιωτικής ζωής στα πλαίσια ενός τηλεπαιχνιδιού. Ο Μεγάλος Αδελφός επιβραβεύει τους τολμηρούς με υπέρογκα χρηματικά έπαθλα. Έτσι η παρακολούθηση μέσω της τηλεοπτικής της αναμετάδοσης γίνεται συνήθεια καθημερινή, αντίστοιχη με την ενημέρωση και ενσωματώνεται στη σύγχρονη κουλτούρα. Όλα τα παραπάνω συγκλίνουν στο να αναρωτηθεί κανείς, σχετικά με τη σημασία που έχει αποκτήσει η παρακολούθηση στις μέρες μας. Η παρακολούθηση έχει γίνει ένα μέσο διακυβέρνησης. Χρησιμεύει στην οργάνωση των κοινωνικών σχέσεων και συμβάλλει σε πρότυπα κοινωνικής ταξινόμησης. Το κάνει αυτό σε μεγάλο βαθμό, μέσα από αυτό που ονομάζει ο Foucault ‘‘βιοεξουσία’’, διευθετώντας τους ανθρώπους και ταξινομώντας τους, ανάλογα, σε κατηγορίες.8 Δεν αφορά συγκεκριμένα άτομα ή κατηγορίες ατόμων, ούτε περιορίζεται σε ‘‘ύποπτους’’ χώρους. Όπως οι Norris και Armstrong λένε για την παρακολούθηση μέσω κάμερας: ‘‘το CCTV έχει εφαρμοστεί όχι ως ένα διεισδυτικό σύστημα, αλλά ως μια σειρά από διακριτά, τοπικά συστήματα που διοικούνται από μια πληθώρα διαφορετικών οργανισμών και όχι από ένα ενιαίο μονολιθικό κράτος’’.9 Η επιτήρηση αφορά, εν δυνάμει, μαζικά και αδιάκριτα, όλους όσους κινούνται στο δημόσιο χώρο. Αποτελεί σύνηθες φαινόμενο, σχεδόν σύμφυτο πλέον με τη ζωή της πόλης.

ΜΕΡΟΣ 2

Η ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ ΣΤΟΝ ΚΥΒΕΡΝΟΧΩΡΟ 55

Αναφορές προηγούμενου κεφαλαίου 1. Lyon, D. Surveillance Society. Monitoring Everyday Life Open Univercity Press, 2001 2. Virilio, P. The Overexposed City, Leach, Neil (ed.), Rethinking architecture. A Reader In Cultural Theory Routledge, London 1997 3. Σαματάς, Μ. (επ.) Οψεις Της Νεας Παρακολουθησης. Διεθνεις Και Ελληνικες Προσεγγισεις Βιβλιόραμα, Αθήνα 2010 4. Granholm, M. Videosurveillance On Public Streets: The Constitutionality Of Invisible Citizens Searches U. Detroit Law Review, 1987 5. Freeman, A. Big Brother Turning Into A Big Brother The Globe and Mail, May 1999 6. Duffy, J. Something To Watch Over Us BBC News On Line, May 1999 7. Lyon, D. Surveillance Society. Monitoring Everyday Life Open Univercity Press, 2001 8. Lyon, D. Surveillance Society. Monitoring Everyday Life Open Univercity Press, 2001 56 Armstrong, G. The Maximum Surveillance Society: The 9. Norris, C. and Rise Of Cctv Berg, London 1999

ΤΟ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ ΣΩΜΑ

Le Corbusier, Modulor

ΤΟ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ ΣΩΜΑ

Στις παραδοσιακές κοινωνίες οι άνθρωποι έρχονται σ’ επαφή, μέσω της φυσικής τους υπόστασης. Για την ανθρώπινη ιστορία, αυτή η επαφή/συνύπαρξη είναι το πλαίσιο, μέσα στο οποίο λαμβάνει χώρα η κοινωνική αλληλεπίδραση. Αυτό το πλαίσιο άρχισε ν’ αλλάζει δραματικά στη μοντέρνα εποχή, αφού οι μεταφορές και η επικοινωνία επέτρεψαν στους ανθρώπους να είναι πιο κινητικοί (π.χ η υπογραφή έγινε σημαντική ως εγγύηση). Στα όλο και περισσότερο πολύπλοκα κοινωνικά πλαίσια της νεωτερικότητας, άλλα δείγματα εμπιστοσύνης αναζητούνται, ως αντιστάθμισμα για την έλλειψη οπτικής επαφής, σωματικών ενδείξεων και ιχνών.1 Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι ο προσωπικός κωδικός του τραπεζικού μας λογαριασμού, που αποτελεί την εγγύηση της παρουσίας μας, στις διάφορες οικονομικές συναλλαγές. Αυτό έχει ως συνέπεια την ολοένα και αυξανόμενη απουσία μας, από τις διάφορες κοινωνικές δραστηριότητες. Το σώμα εξαφανίζεται, όταν κάνουμε πράγματα από απόσταση. Μεγάλη προσπάθεια γίνεται σήμερα, για να επανεμφανιστούν τα σώματά μας (π.χ βιντεο- κλήση) και να αποκατασταθεί η γλώσσα του σώματoς. Τα εκλιπόντα σώματα (disappearing bodies) είναι το βασικό πρόβλημα της νεωτερικότητας, που έχει επιδεινωθεί με την εξάπλωση της επικοινωνίας και της τεχνολογίας της πληροφόρησης.2 Η άνοδος των κοινωνιών παρακολούθησης έχει να κάνει με την εξαφάνιση του σώματος. Ένα μεγάλο μέρος της παρακολούθησης κατευθύνεται

ΤΟ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ ΣΩΜΑ

προς το ανθρώπινο σώμα. Το παρατηρούμενο σώμα αποτελεί μια διακριτή υβριδική σύνθεση. Κατ’ αρχήν διασπάται, μέσω της απόσπασής του από το χωρικό του πλαίσιο. Κατόπιν, επανασυντίθεται σε διαφορετικά πλαίσια, μέσω μιας σειράς ψηφιακών ροών. Το αποτέλεσμα είναι ένα αποϋλικοποιημένο σώμα, ένας ‘‘ψηφιακός σωσίας’’, εντελώς εικονικός. Το ελεγχόμενο σώμα είναι όλο και περισσότερο ένα cyborg- ένα αμάλγαμα από σάρκα, τεχνολογία και πληροφορία.3 Η παρακολούθηση πλέον περιλαμβάνει μια διασύνδεση τεχνολογίας και υλικότητας και συντίθεται από επαφές μεταξύ οργανικών και μη οργανικών λειτουργιών, μεταξύ μορφών ζωής και δικτύων πληροφορίας ή μεταξύ μερών του σώματος και συστημάτων προβολής (π.χ πληκτρολόγια, οθόνες). Προκύπτει έτσι ένα πλήθος από αδιαφανείς ως τώρα ροές ακουστικών, οσφρητικών, χημικών, οπτικών και πληροφοριακών ερεθισμάτων. Αυτές οι ροές εξελίσσονται όλο και περισσότερο, μέχρι που να αποτελούν αναπόσπαστο μέρος του εαυτού μας. Στο κοντινό μέλλον, όλες οι προσωπικές ηλεκτρονικές συσκευές θα μπορούν να συνδέονται σε ένα δίκτυο που θα τους επιτρέπει να λειτουργούν σαν ένα ενιαίο σύστημα και θα τις συνδέει με τον παγκόσμιο ηλεκτρονικό ιστό. Από αυτή τη στιγμή της εξέλιξης στο χώρο της ηλεκτρονικής, θα έχουμε αποκτήσει μια σειρά από πρόσθετα όργανα. Μέσα στο χρόνο, καθώς αυτά τα ηλεκτρονικά όργανα θα γίνονται ολοένα και μικρότερα, θα χάσουν τη σημε-

Mayer J., Heat Seat, 2001

ΤΟ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ ΣΩΜΑ

ρινή υλικότητά τους. Θα γίνουν μέρος του σώματός μας.4 Έτσι, η έννοια της κατοίκησης θα αποκτήσει ένα νέο νόημα. Ο όρος θα έχει να κάνει λιγότερο με την διημέρευση του σώματός μας σε έναν αρχιτεκτονικά ορισμένο χώρο και περισσότερο με το να συνδέει κανείς το νευρικό του σύστημα με τα ηλεκτρονικά του εξω-όργανα. Το σπίτι γίνεται πλέον μέρος του εαυτού μας και εμείς γινόμαστε μέρος του σπιτιού. Το όριο μεταξύ του μέσα και του έξω αποσταθεροποιείται. Ο όρος εαυτός είναι πλέον επαναδιαπραγματεύσιμος.5 Αυτός ο μετασχηματισμός δεν μπορεί παρά να επηρεάσει τη σχέση του σώματος με το περιβάλλον του. Ο άνθρωπος παύει να διαμορφώνει την εικόνα για τον χώρο στον οποίο δρα, μέσα από τη συμβολική σχέση του σώματος με τα αντικείμενα. Ο χώρος παύει να θεωρείται ως συμβολική οργάνωση αντικειμένων και με τον τρόπο αυτό, δεν αποτελεί πια τη σκηνή, όπου επενδύεται συμβολικά η δραστηριότητα. Η απώλεια της συμβολικής σχέσης του σώματος με τον χώρο μετατρέπει τον χώρο σε μια υλικότητα, που στερείται νοήματος. Καθώς ο χώρος παύει να αποτελεί πια τη σκηνή της δράσης του σώματος, καθίσταται δυσχερής και μια επένδυση ενός ευσταθούς νοήματος στον χώρο. Στην περίπτωση όπου το νόημα δεν μπορεί να θεμελιωθεί, τότε και η υλική υπόσταση του χώρου αδυνατεί να ανταποκριθεί, ως το πεδίο της δραστηριότητας, των πρακτικών, της επιθυμίας του

ΤΟ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ ΣΩΜΑ

υποκειμένου. Παρατηρείται τότε, όπως επισημαίνει και ο Baudrillard, το τέλος των δικτύων των αντικειμένων.6 Το υποκείμενο δεν αναπτύσσεται μέσα από την ψυχολογική επένδυση στο αντικείμενο. Σήμερα, στο σύνολο του χώρου, που περιγράφεται ως ‘‘δομημένο περιβάλλον’’, συμπεριλαμβάνεται και ένα είδος περιβάλλοντος, το οποίο δεν είναι υλικό και συνεπώς δεν συνιστά σκηνή, δηλαδή η δράση δεν αναπτύσσεται μέσα από την ανάπτυξη συμβολικών σχέσεων. Αντίθετα, ένα μεγάλο μέρος του ‘‘περιβάλλοντος’’ σήμερα είναι άϋλο, μη αντιληπτό και μη αναπαραστάσιμο με οικείους τρόπους. Πρόκειται για τον χώρο των δικτύων, των πολλαπλών παγκόσμιων σχηματισμών, της επικοινωνίας και της πληροφορίας εν γένει, αλλά και των μεταβαλλόμενων θεσμών. Αυτός είναι ένας χώρος, όπου η δραστηριότητα μπορεί να μην ‘‘εγγράφεται’’, να μην ‘‘εντοπίζεται’’, παρ’ όλα αυτά όμως υπάρχει. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει, σχετικά με το φαινόμενο αυτό, και η προσέγγιση του Fredric Jameson. Ο Jameson αναφέρεται επίσης στην αδυναμία μας να αντιληφθούμε το σύγχρονο ολικό φαινόμενο του χώρου, να το κατανοήσουμε αφαιρετικά, να σχηματίσουμε μια ολότητα του κοινωνικού χώρου και να προσδιορίσουμε την δικιά μας θέση εντός του. Η πολύ πρόσφατη μεταλλαγή του χώρου, ο μεταμοντέρνος υπέρ-χώρος, κατόρθωσε τελικά να υπερβεί τις δυνατότητες που έχει το

Toyo Ito, Winds of Egg

ΤΟ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ ΣΩΜΑ

ατομικό ανθρώπινο σώμα να αυτό-τοποθετείται, να οργανώνει αισθητηριακά το άμεσό του περιβάλλον και να οριοθετεί νοητά τη θέση του σε χαρτογραφημένο εξωτερικό χώρο.7 Είναι έκδηλη πλέον η αδυναμία του νου να χαρτογραφήσει, τουλάχιστον επί του παρόντος, το ευρύτατο πολυεθνικό και αποκεντροποιημένο παγκόσμιο επικοινωνιακό δίκτυο, όπου βρισκόμαστε εγκλωβισμένοι, ως επιμέρους υποκείμενα.

Αναφορές προηγούμενου κεφαλαίου 1. Lyon, D. Everyday Surveillance: Personal Data And Social Classifications Informarion Communication And Society, vol.51 2002 2. Lyon, D. Surveillance Society. Monitoring Everyday Life Open Univercity Press, 2001 3. Haraway, D. Simians, Cyborgs And Women: The Reinvention Of Nature Routledge, New York 1991 4. Mitchell, W. E-Topia MIT Press, 1999 5. Mitchell, W. City Of Bits MIT Press, 1996 6. Baudrillard, J. Η Έκσταση Της Επικοινωνίας Καρδαμίτσα, 1991 7. Jameson, F.68 Το Μεταμοντέρνο Ή Η Πολιτισμική Λογική Του Ύστερου Καπιταλισμού Νεφέλη, 1999

ΘΑΥΜΑΣΤΟΣ ΝΕΟΣ ΚΥΒΕΡΝΟΧΩΡΟΣ

‘‘Κλικ κλικ στον κυβερνοχώρο. Αυτός είναι ο νέος αρχιτεκτονικός περίπατος’’. William J. Mitchell

Stanza, The city of bits, 2010 [εγκατάσταση]

ΘΑΥΜΑΣΤΟΣ ΝΕΟΣ ΚΥΒΕΡΝΟΧΩΡΟΣ

Το Διαδύκτιο είναι ο νέος αστικός χώρος, πριν καν εμείς το αποφασίσουμε. Το σύστημα παροχής πληροφοριών έχει αλλάξει. Κάποτε, έπρεπε να πάμε κάπου, για να κάνουμε κάτι. Πηγαίναμε στη δουλεια, στο σπίτι, στο θέατρο, και κάποιες φορές απλά βγαίναμε έξω. Τώρα έχουμε υψηλών δυνατοτήτων δίκτυα, που μεταφέρουν την πληροφορία οπουδήποτε και οποτεδήποτε τη χρειαστούμε. Αυτό μας επιτρέπει να κάνουμε πολλά πράγματα, χωρίς να πηγαίνουμε πουθενά. Συνεπώς, οι παλιοί χώροι συγκέντρωσης δεν μας προσελκύουν πλέον. Αυτά που μας ενώνουν σπάνε και διασπείρονται. Τα αστικά κέντρα δεν ανταποκρίνονται πια στις ανάγκες μας και η δημόσια ζωή φαίνεται να εκλείπει. Είναι λοιπόν μια πρόκληση, να σχεδιάσουμε την πρωτεύουσα της σύγχρονης εποχής, αυτό που ο Willian J. Mitchell αποκαλεί ‘‘City of Bits’’. Το Διαδίκτυο διαπραγματεύεται τη γεωμετρία. Παρότι όμως έχει μια ορισμένη τοπολογία υπολογιστικών κόμβων, των οποίων οι θέσεις και η μεταξύ τους σύνδεση μπορεί να αποτυπωθεί πλήρως σχεδιαστικά, είναι προφανώς μη-χωρικό. Δεν μπορεί κανείς να πει, που ακριβώς βρίσκεται, ούτε να το περιγράψει, ανακαλώντας μνήμες από το σχήμα και τις αναλογίες του χώρου του. Ούτε μπορεί να πει σε κάποιον πώς να πάει εκεί. Είναι ένα περιβάλλον. Δεν πας σε αυτό αλλά συνδέεσαι με αυτό, όπουδήποτε και αν βρίσκεσαι. Έτσι, σε αντίθεση με το τηλέφωνο, που συνδέει συγκεκριμένες συσκευές σε σταθερές τοποθεσίες, η ανταλλαγή ενός e-mail

ΘΑΥΜΑΣΤΟΣ ΝΕΟΣ ΚΥΒΕΡΝΟΧΩΡΟΣ

συνδέει ανθρώπους βρισκόμενους σε ακαθόριστες θέσεις.1 Παρουσιάζει ενδιαφέρον να εξετάσει κανείς, μία προς μία τις αναλογίες ανάμεσα στο διαδίκτυο και στην παραδοσιακή πόλη. Θα γίνει έτσι κατανοητό, πως ο κυβερνοχώρος καθίσταται πλέον χώρος αστικός, με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Οι πόλεις δεν είναι μόνο κοινωνικοί πυκνωτές, με μόνο σκοπό την ανάπτυξη διαπροσωπικών δραστηριοτήτων. Είναι ταυτόχρονα μηχανισμοί, για την οργάνωση και τον έλεγχο της προσβασιμότητας, ένα σύνθετο πλέγμα φυσικών ορίων. Για το λόγο αυτό χωρίζονται σε περιοχές, γειτονιές, οικόπεδα και κατακερματίζονται από φράχτες και τοίχους. Το ίδιο συμβαίνει και στον κυβερνοχώρο, με λίγο διαφορετικούς κανόνες. Οι μέθοδοι πρόσβασης και αποκλεισμού δημιουργούνται πάνω σε μη αρχιτεκτονικούς όρους. Έτσι εισέρχεσαι και εξέρχεσαι από χώρους, όχι μέσω φυσικών διαδρομών αλλά εγκαθιστώντας ή σπάζοντας ηλεκτρονικούς δεσμούς. Πολλοί χώροι στο Διαδίκτυο είναι δημόσιοι, όπως οι δρόμοι και οι πλατείες. Η πρόσβαση σε αυτούς είναι ελεύθερη. Άλλοι είναι ιδιωτικοί και μπορείς να εισέλθεις μόνο έχοντας τον κωδικό-κλειδί. Γίνεται έτσι σαφές, πως δεν μπορείς να πας οπουδήποτε σε μία πόλη, και το ίδιο ισχύει και για τον κυβερνοχώρο. Και στις δύο περιπτώσεις, τα εμπόδια και οι περιορισμοί παίζουν σημαντικό ρόλο. Στον χτισμένο ιστό μιας πόλης, τα υλικά στοιχεία όπως τοίχοι, δάπεδα, στέγες, δεν παρέχουν

‘‘Η τεχνολογία δεν είναι ούτε καλή ούτε κακή, πολύ περισσότερο δεν είναι ουδέτερη’’. Manuel Castells

Apple Macintosh, 1984

ΘΑΥΜΑΣΤΟΣ ΝΕΟΣ ΚΥΒΕΡΝΟΧΩΡΟΣ

απλά ένα καταφύγιο αλλά και μια κάποια ιδιωτικότητα. Υπάρχει μια ολόκληρη ιεραρχία, που οργανώνει τους χώρους, από το πλήρως δημόσιο μέχρι το αυστηρά ιδιωτικό. Στον κυβερνοχώρο βέβαια, δεν υπάρχει η έννοια του καταφύγιου αλλά μόνο της ιδιωτικότητας. Στον παραδοσιακό αστικό ιστό η αξία γης καθορίζεται από την τοποθεσία. Η ανάλογη αξία στον κυβερνοχώρο καθορίζεται από το εύρος σύνδεσης, αυτό που ονομάζουμε bandwidth. Η αδυναμία σύνδεσης στο Διαδίκτυο, σε μετατρέπει σε έναν ψηφιακό ερημίτη, έναν εξόριστο από τον κυβερνοχώρο. Μια αργή σύνδεση, προσομοιάζεται σαν μια περιπλάνηση σε στενούς, σκοτεινούς δρόμους, με πολλά εμπόδια. Το να απολαμβάνεις τα οφέλη μιας γρήγορης σύνδεσης στον ηλεκτρονικό ιστό αντίστοιχα, γίνεται το ακριβές ανάλογο του να περπατάς σε έναν κεντρικό δρόμο, σε μια λεωφόρο.2 Καθώς δημιουργούμε ιντερνετικές κοινότητες, ο χώρος, σχηματισμένος όχι πλέον από όρια και από αρχιτεκτονικά υλικά αλλά από δίκτυα, απαιτεί από εμάς να επανακαθορίσουμε τις αρχές της αρχιτεκτονικής θεωρίας και πρακτικής. Τα αστκά τοπία οργανώνονται εκ νέου και επαναδιαπραγματεύονται, ενώ τα χωρικά δεδομένα και οι σχετικές τεχνολογίες έρχονται στο προσκήνιο. Κάποτε, οι αρχιτέκτονες χειρίζονταν το ζήτημα του να συνδυάζεις χώρους, δημιουργώντας ιεραρχίες μικρών και μεγάλων χώρων, ανάμεσα σε αξονικά, συμμετρικά οδικά δίκτυα, έχοντας ως στόχο να

ΘΑΥΜΑΣΤΟΣ ΝΕΟΣ ΚΥΒΕΡΝΟΧΩΡΟΣ

είναι όσο περισσότερο λειτουργικοί γίνεται. Όταν όμως οι τηλεπικοινωνίες υποκατέστησαν σε μεγάλο βαθμό τις διαπροσωπικές δραστηριότητες, οι χωρικές σχέσεις που είχαν αναπτυχθεί, εξελίχθηκαν. Το ίδιο έκαναν και τα κτίρια. Τα προβιομηχανικά κτίρια δεν ήταν τίποτα περισσότερο από δομικοί σκελετοί με επιδερμίδα. Με τη βιομηχανική Επανάσταση, απέκτησαν σύνθετα μηχανολογικά συστήματα. Τώρα, αποκτούν ένα ηλεκτρονικό νευρικό σύστημα από διαδικτυακές συνδέσεις. Ταυτόχρονα, οι νέες απαιτήσεις της ηλεκτρονικής εποχής προστάζουν, ότι τα κτίρια θα πρέπει πλέον να σχετίζονται όχι μόνο με το φυσικό και αστικό τους πλαίσιο, αλλά και με τον κυβερνοχώρο. Καθώς τα κτίρια εξελίσσονται προς την κατεύθυνση που εκφράζουν οι νέες ιδέες και τα καινοτόμα πειράματα, τα δομικά υλικά και οι μέθοδοι κατασκευής αναπόφευκτα θα αλλάξουν. Το μέταλλο και το μπετόν θα είναι σημαντικά, αλλά θα συμπληρωθούν από τη σιλικόνη και το λογισμικό. Τα κτίρια του κοντινού μέλλοντος θα λειτουργούν όλο και περισσότερο σαν μεγάλοι υπολογιστές, με πολλαπλούς επεξεργαστές, αναρίθμητες συσκευές, και διαδικτυακές συνδέσεις. Το λογισμικό για την διαχείριση όλων αυτών θα είναι ένα κεντρικό σχεδιαστικό ζήτημα. Έτσι, το λειτουργικό σύστημα της κατοικίας, θα γίνει το ίδιο απαραίτητο με την οροφή και σίγουρα περισσότερο αναγκαίο από το λειτουργικό σύστημα του προσωπικού μας υπολο-

Connection Machine [κάτω], Columbia University Library

ΘΑΥΜΑΣΤΟΣ ΝΕΟΣ ΚΥΒΕΡΝΟΧΩΡΟΣ

γιστή. Καθώς οι σχεδιαστές εξερευνούν τις νέες αυτές δυνατότητες, θα βρίσκουν τους εαυτούς τους να αναρωτιούνται, για το τι πηγαίνει που, ιδιαίτερα για τις καθημερινές λειτουργίες σε αντικείμενα και ενδύματα και ως επίσης και σε σταθερά στοιχεία των κατοικιών. Άραγε, αποθηκεύουμε τη μουσική στο σώμα μας, στο σπίτι μας ή σε ένα απομακρυσμένο δίκτυο; Σχεδιάζουμε σε μια παραδοσιακή επιφάνεια ή σε έναν ηλεκτρονικό πίνακα; Διατηρούμε τα βιβλία μας στη βιβλιοθήκη του καθιστικού ή κατεβάζουμε ψηφιακές εκδόσεις, όποτε τις χρειαζόμαστε; Ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του ‘90, το Πανεπιστήμιο Columbia σχεδίαζε να κτίσει μια προσθήκη, είκοσι εκατομμυρίων δολλαρίων στη βιβλιοθήκη του. Τελικά αγόρασε έναν υπερυπολογιστή επονομαζόμενο Connection Machine και ξεκίνησε ένα πρόγραμμα σάρωσης και αποθήκευσης 10.000 παλαιών βιβλίων ετησίως. Οι χρήστες δεν θα χρειαζόταν να αναζητήσουν τα βιβλία στα ράφια, ούτε αυτά που τους ενδιαφέρουν στα περιεχόμενα. Μπορούσαν πλέον να μπουν στις ηλεκτρονικές λίστες και να κάνουν αναζήτηση. Το ζήτημα του σχεδιασμού της επέκτασης σε μια βιβλιοθήκη είχε επανοριστεί ριζικά. Δεν είχε να κάνει πια με το σχεδιασμό ενός κτιρίου αλλά με τον προγραμματισμό ενός υπολογιστικού συστήματος.3 Σήμερα, οι αρχιτέκτονες συνεχίζουν να σχεδιάζουν χώρους (φυσικούς και εικονικούς) για να ικανοποιήσουν τις ανθρώπινες ανάγκες. Μέσα από τα

ΘΑΥΜΑΣΤΟΣ ΝΕΟΣ ΚΥΒΕΡΝΟΧΩΡΟΣ

μάτια τους, αυτοί οι ηλεκτρονικοί χώροι δεν είναι αδιάστατοι κόμβοι, όπως παραπλανητικά φαίνονται στα σχέδια δικτύων των μηχανικών τηλεπικοινωνίας. Ούτε είναι απλά πλαστικά κουτιά γεμάτα ηλεκτρονικά. Στη πραγματικότητα, έχουν μία χωρική προέκταση, εμπεριέχουν το σώμα μας και τοποθετούνται σε ένα ιδιαίτερο φυσικό πλαίσιο. Στην ουσία ενοικούνται, χρησιμοποιούνται, και ελέγχονται από συγκεκριμένες ομάδες ανθρώπων. Έχουν τα δικά τους ήθη και έθιμα. Διαφέρουν σε κλίμακα και χαρακτήρα, από το περισσότερο κλειστό και ιδιωτικό μέχρι το καθολικά δημόσιο. Αρχίζουμε να ζούμε τις ζωές μας μέσα σε αυτά. Σε έναν κόσμο βασισμένο στη τεχνολογία, η ιδέα της πόλης πρέπει σταδιακά να αναθεωρηθεί. Τα δίκτυα των υπολογιστών γίνονται τόσο αναπόσπαστο κομμάτι της αστικής ζωής, όσο και τα οδικά δίκτυα. Ένα μεγάλο μέρος της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτιστικής δραστηριότητας διαδραματίζεται στον κυβερνοχώρο και αυτό έχει σαν αποτέλεσμα, ζητήματα αστικού σχεδιασμού να είναι απαραίτητο να επανακαθοριστούν. Για παράδειγμα, θα χρειαστεί επίσης να επανεξετάσουμε τις παραδοσιακές προσεγγίσεις στις χρήσεις γης, που υποθέτουν ότι οι χώροι εργασίας παράγουν θόρυβο, κίνηση, μόλυνση και γι’αυτό πρέπει να διαχωρίζονται αυστηρά από τους χώρους κατοικίας. Η εργασία στην ηλεκτρονική εποχή έχει ελάχιστα από αυτά τα χαρακτηριστικά. Έτσι, οι χώροι εργασίας και κατοικίας δε χρειάζεται πλέον να διατηρούνται διαχωρισμένοι. Η ανάμειξή τους στη

John Underkoffler

ΘΑΥΜΑΣΤΟΣ ΝΕΟΣ ΚΥΒΕΡΝΟΧΩΡΟΣ

πραγματικότητα θα έπρεπε να ενθαρρυνθεί. Όπως χαρακτηριστικά λέει ο William J.Mitchell: ‘‘Υποθέτω πως είναι η στιγμή να επανεξετάσουμε τον αστικό σχεδιασμό και να ξανασκεφτούμε τον ρόλο της αρχιτεκτονικής. Τα οφέλη είναι πολλά, το ίδιο και οι κίνδυνοι. Αλλά δεν έχουμε επιλογή, δεν μπορούμε να υπεκφύγουμε. Πρέπει να μάθουμε να χτίζουμε e-τοπίες’’.4 Γιατί να ενδιαφερόμαστε για αυτό το νέο είδος αρχιτεκτονικής και σχεδιασμού; Επειδή η αρχιτεκτονική δεν είναι πια το παιχνίδι των όγκων στο φως. Τώρα εμπεριέχει το παιχνίδι της ψηφιακής πληροφορίας στο χώρο. Και είναι αυτός ο χώρος, ο οποίος επεκτείνεται πέρα από την υλική του υπόσταση και δημιουργεί έναν υπερχώρο, στον οποίο είναι ανώφελο κανείς να διακρίνει τα όρια μεταξύ της πραγματικότητας και του Διαδικτύου, αφού το Διαδίκτυο αποτελεί κομμάτι της ίδιας της πραγματικότητας. Έτσι ο κυβερνοχώρος είναι η σύγχρονη μητρόπολη και τα κτίρια δεν είναι τίποτα περισσότερο -ή λιγότερο- από το υλικό (hardware) μέσα στο οποίο διαδραματίζεται η καθημερινότητά μας. Όλοι αυτοί οι μετασχηματισμοί επιφέρουν αλλαγές στον τρόπο που ζούμε, κινούμαστε, σκεφτόμαστε και αλληλεπιδρούμε. Και κατ΄ επέκταση αλλάζουν τον τρόπο με τον οποίο παρακολουθούμε και μας παρακολουθούν.

Αναφορές προηγούμενου κεφαλαίου 1. Mitchell, 2. Mitchell, 3. Mitchell, 4. Mitchell,

W. City Of Bits MIT Press, 1996 W. City Of Bits MIT Press, 1996 84E-Topia MIT Press, 1999 W. W. E-Topia MIT Press, 1999

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΠΑΝΟΠΤΙΚΟΝ

Εξώφυλλο του βιβλίου 1984: Ο Μεγάλος Αδελφός του George Orwell

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΠΑΝΟΠΤΙΚΟΝ

Η πόλη του σήμερα αποκαλείται από τον Manuel Castells ‘‘informational city’’. Οι κοινωνίες της πληροφορίας ή ίσως καλύτερα οι δικτυακές κοινωνίες, στις οποίες οι προηγμένες ηλεκτρονικές βάσεις και υποδομές πληροφοριών αποτελούν το κεντρικό μέσο του συντονισμού και της ανταλλαγής, λειτουργούν μέσω, μεταξύ άλλων, των προηγμένων λειτουργιών παρακολούθησης.1 Σύμφωνα με τον D.Lyon οι λεγόμενες κοινωνίες της πληροφορίας είναι από τη σύστασή τους και κοινωνίες της παρακολούθησης.2 Ο γάλλος θεωρητικός Gilles Deleuze χρησιμοποιεί τον όρο ‘‘κοινωνίες του ελέγχου’’. Αντιπαραβάλλει τους χώρους εγκλεισμού με τη σημερινή εμπειρία του να είναι κανείς σε τροχιά, σ’ ένα συνεχές δίκτυο. Αυτό που μετράει τώρα ‘‘δεν είναι τα όρια αλλά ο υπολογιστής που εντοπίζει τη θέση του ατόμου προκαλώντας μια παγκόσμια διαμόρφωση’’.3 Οι κοινωνίες αυτές όμως δεν χαρακτηρίζονται, όπως θα περιμέναμε από ένα ασφυκτικό και ολοκληρωτικό σύστημα. Στην αυγή της ηλεκτρονικής εποχής, ο George Orwell υποστήριξε, ότι οι συσκευές τηλεπικοινωνίας θα επωμίζονταν το ρόλο του φρουρού. Στον κόσμο του 1984, η τηλεόραση ήταν το όργανο της επιτήρησης, και η φιγούρα του Μεγάλου Αδερφού ήταν η συνεχής υπενθύμιση, ότι βρισκόταν κανείς υπό παρακολούθηση. Ο Orwell δεν ασχολήθηκε περισσότερο με τη δυνατότητα εφαρμογής της δυστοπίας του στην πραγματικότητα. Εάν το έκανε, θα έβλεπε, ότι δεν θα μπορούσε να λειτουργήσει

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΠΑΝΟΠΤΙΚΟΝ

ποτέ ακριβώς έτσι. Αυτό όμως που τελικά συνέβη είναι αρκετά διαφορετικό. Αντί για ένα Μεγάλο Αδερφό, παρουσιάστηκε ένα πλήθος από ‘‘Μικρούς Αδερφούς’’.4 Κάθε προσωπικός υπολογιστής μπορεί δυνητικά να καταγράψει τις ζωές μας. Κάθε ηλεκτρονική συναλλαγή μπορεί να αφήσει ίχνη στον κυβερνοχώρο. Τεράστιες λίστες δεδομένων άρχισαν να συσσωρεύονται. Και το πρόβλημα της θραυσματικότητας αυτών των δεδομένων λύθηκε. Αναπτύχθηκε το κατάλληλο λογισμικό που μας επιτρέπει να συνθέσουμε τα διάσπαρτα ίχνη από το Διαδίκτυο. Εισερχόμαστε έτσι στην εποχή της επιτήρησης προσωπικών δεδομένων (dataveillance). Η εστιασμένη όμως προσοχή σε προσωπικά στοιχεία, που θεωρούμε παρακολούθηση, είναι απλά ένα μέσο να κρατάμε μαζί τις εξ’ αποστάσεως επαφές. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό, γιατί δείχνει τις αιτίες, που η παρακολούθηση συνεχώς αυξάνεται και η ζωή καταγράφεται. Η παρακολούθηση δεν συνεπάγεται αυτόματα τα αρνητικά χαρακτηριστικά της. Η παρακολούθηση αναπτύχθηκε σαν μια απάντηση στις αναδυόμενες κοινωνικές συνθήκες. Εστιάζει περισσότερο σε συμπεριφορές και πολύ λιγότερο σε ηθικές αξίες και πιστεύω. Είναι πάνω απ’ όλα η καταναλωτική συμπεριφορά, που οι επιχειρήσεις θέλουν να καταγράφουν. Τι αγοράστηκε, πού, πότε και με τι κόστος; Το 1997, για παράδειγμα, η British Airways δοκίμασε ένα ‘‘έξυπνο’’ σύστημα με κάρτες, που εντοπίζει κάθε επιβάτη, κάθε στιγμή. Η ιδέα ήταν να βελτιωθεί η ομαλότη-

‘‘Όταν θα είμαστε όλοι ένοχοι, τότε θα υπάρχει αληθινή δημοκρατία’’. Albert Camus 90

Παγκόσμιες συνδέσεις αεροπορικών γραμμών

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΠΑΝΟΠΤΙΚΟΝ

τα της ροής στο χώρο, μέσα από το σύστημα των διαδρόμων και των πυλών του αερολιμένα.5 Συχνά βέβαια εμπλέκονται συμφέροντα και στόχοι, όπως η επιθυμία να επηρεάσεις, να ελέγξεις αυτούς των οποίων τα προσωπικά στοιχεία καταγράφονται και επεξεργάζονται. Στη σύγχρονη παρακολούθηση το υποκείμενο αντιμετωπίζεται ως εν δυνάμει ύποπτο, για διάπραξη αδικημάτων, που επιφέρουν ποινικές κυρώσεις. Τα όρια του μηχανισμού ελέγχου έχουν μετατοπιστεί. Στην κατασταλτική δύναμη του βλέμματος που επιτηρεί, έχει προστεθεί ο όρος του ‘‘γενικά υπόπτου’’ και στην χωρικά εστιασμένη παρακολούθηση, η άνευ ορίων εποπτεία. Αυτή η θεώρηση νομιμομοποιεί τον αδιάκοπο έλεγχο του υποκειμένου, με σκοπό την επιβεβαίωση της παρανομίας του, την επιβολή ποινικών κυρώσεων και εν τέλει τη χειραγώγησή του. Επίσης, νομιμοποιεί τη ανεξέλεγκτη λήψη μέτρων ασφαλείας, για την αντιμετώπιση του οποιουδήποτε σεναρίου, που μπορεί να αφορά πραγματικό ή φανταστικό κίνδυνο. Μέσα λοιπόν σ΄ αυτή την γενικευμένη ‘‘ποινική εποπτεία’’ έχει ενδιαφέρον να διερευνηθεί η σχέση της αρχιτεκτονικής με την παρακολούθηση. Η λογική του φυλακισμένου χώρου καταλύεται βαθμιαία στις σύγχρονες κοινωνίες του ηλεκτρονικού ελέγχου, χωρίς βεβαίως να καταργείται η φυλακή. Με τη χρήση των νέων τεχνολογιών στην υπηρεσία της επιτήρησης και της τιμωρίας, η εξουσία δεν ασκείται με βάση τη λογική της διαίρεσης

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΠΑΝΟΠΤΙΚΟΝ

του δημόσιου από τον ιδιωτικό χώρο. Η εξουσία της επιτήρησης εγκαθιδρύεται πλέον στο επίκεντρο του ‘‘όλου χώρου’’ και διακτινώνεται στο σύνολό του. Πρόκειται για το νέο κοινωνικό πανοπτικό, το οποίο εξάγει την επιτήρηση από τη φυλακή και την εγκαθιστά μέσα στην κοινωνία, ενώ παράλληλα μπορεί να ενοποιεί συμβολικά και πρακτικά τη δημόσια και την ιδιωτική σφαίρα διαβίωσης. Από τη μια πλευρά, η φυλακή παραμένει ο έγκλειστος χώρος και οι πρακτικές της εφαρμόζονται πλέον και στον ευρύτερο κοινωνικό χώρο, ο οποίος τίθεται υπό το διαρκές βλέμμα της επιτήρησης. Από την άλλη, η διακριτότητα του δημόσιου από τον ιδιωτικό χώρο στο πλαίσιο της κοινωνίας περιορίζεται από αυτή αισθητά.6 Η ηλεκτρονική συλλογή και επεξεργασία των προσωπικών δεδομένων έχουν τη δυνατότητα να ενισχύουν και να διευρύνουν τον κοινωνικό έλεγχο, εξάγοντας τις συνθήκες επιτήρησης και πειθάρχησης από τον παραδοσιακό χώρο εγκλεισμού στον ανοιχτό κοινωνικό χώρο.7 Αποτελεί τη μετάβαση από την κρατική επιτήρηση (surveillance) στην επιτήρηση των πάντων από τους πάντες (omniveillance).8 Και αυτή είναι ίσως η μεγαλύτερη αλλαγή στην ιστορία της παρακολούθησης. Ο μετασχηματισμός της επιτήρησης δεν θα μπορούσε παρά να συνεπάγεται και τον μετασχηματισμό της έννοιας της τιμωρίας. Η υιοθέτηση από πολλά ευρωπαϊκά κράτη του ηλεκτρονικού βραχιολιού (PSEM) ως ποινικού μέτρου ή μέτρου

Βραχιόλι εντοπισμού

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΠΑΝΟΠΤΙΚΟΝ

ασφάλειας αλλάζει το τοπίο του ποινικού συστήματος. Με το ηλεκτρονικό βραχιόλι καταργείται η παρουσία του κρατουμένου στον έγκλειστο χώρο και μεταφέρεται ο εγκλεισμός στον ιδιωτικό χώρο της οικίας, καθώς και η επιτήρηση στον ανοιχτό κοινωνικό χώρο. Η θέση υπό ηλεκτρονική επιτήρηση του κρατουμένου διαχέει τον έλεγχο και την παρακολούθηση σε όλους τους χώρους κίνησης και διαβίωσης του ενδιαφερόμενου. Δεν υπάρχει πλέον κλειστός και προδιαγεγραμμένος σωφρονιστικός χώρος, καθόσον ο σωφρονισμός μεταφέρεται στο σύνολο του ιδιωτικού ή κοινωνικού χώρου. Ο τόπος έκτισης της ποινής μεταφέρεται, με την κίνηση του σώματος του κρατουμένου, στο ανοιχτό περιβάλλον, συνδυάζοντας ποινικότητα, κοινωνική ζωή, εργασία, προσωπικές σχέσεις, ηλεκτρονικό στίγμα και γενετικό αποτύπωμα σ’ ένα αποπροσωποποιημένο και αδιαίρετο σύνολο.9 Το σώμα αποκτά ύπαρξη μέσα από την ηλεκτρονική καταγραφή των κινήσεών του στο χώρο, ενώ η ποινή παύει να είναι ανταποδοτική και εξατομικευμένη, στο βαθμό που οι συνέπειες της επιτήρησης δεν αφορούν μόνο τον ενδιαφερόμενο, αλλά και το κοινωνικό και οικογενειακό του περιβάλλον. Τούτο σημαίνει ότι η ποινή του εγκλεισμού αλλάζει φύση. Το πανοπτικό σύστημα εξάγεται από τη φυλακή προς την κοινωνία, στοχεύοντας να προσαρμόσει ορισμένους καταναγκασμούς στις ανάγκες του ανοιχτού χώρου. Η ελευθερία και ο περιορισμός

Keith Perelli, Radial Arc

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΠΑΝΟΠΤΙΚΟΝ

της αποκτούν πλέον ένα συμβολικό περιεχόμενο στο βαθμό που είναι αποκομμένες από τη χωρική διανομή.10 Στο πλαίσιο της εφαρμογής αυτών των ποινών αλλά και της χρήσης της βιντεοεπιτήρησης δεν καταλύεται μόνο η έννοια της χωρικότητας, αλλά η τελευταία συμπαρασύρει και την έννοια του χρόνου. Ο χρόνος της επιτήρησης από ηλεκτρονικά μέσα δεν έχει συγκεκριμένη διάρκεια. Η κυβερνητική της ασφάλειας υιοθέτησε το μέτρο της ηλεκτρονικής επιτήρησης των δημόσιων και ιδιωτικών χώρων, ως μέτρο αόριστης διάρκειας. Το χωροχρονικό συνεχές της επιτήρησης διαμορφώνει μέσα στην κοινωνία την επικράτεια της εικόνας και ενισχύει τις πολιτικές και ποινικές τεχνολογίες του διαρκούς ελέγχου. Η αντιπαραβολή με τον έγκλειστο χώρο της φυλακής είναι συμβολική της μετάλλαξης. Ο Th. Levy σε μελέτη το 2006 για την ηλεκτρονική επιτήρηση των αποφυλακιζόμενων υποστηρίζει ότι ‘‘η ηλεκτρονική επιτήρηση είναι τιμωρία’’.11 Και μάλιστα μια τιμωρία η οποία τελικά εφαρμόζει την εξ’ αποστάσεως παρακολούθηση για να ενισχύσει την πειθάρχηση του ατόμου με όρους σωφρονισμού και καταναγκασμού εκτός φυλακής. Η ποινή και η τιμωρία προσλαμβάνουν συνεπώς διευρυμένα κοινωνικά χαρακτηριστικά, εισβάλλουν στη συνειδητοποίηση και εμπέδωση από το κοινωνικό σύνολο των νέων αναγκαιοτήτων της ασφάλειας και της καταστολής.

Αναφορές προηγούμενου κεφαλαίου 1. Castells, M. The Rise Of The Network Society Oxford and Malden, MA: Blackwell 1996 2. Lyon, D. Surveillance Society. Monitoring Everyday Life Open Univercity Press 3. Deleuze, G. Postscripts On The Societies Of Control, October, vol. 59 1992 4. Mitchell, W. City Of Bits MIT Press, 1996 5. Φιλιππίδης, Μ. (επ.) Μεγαλοσ Αδελφος : Αρχιτεκτονικη Και Παρακολουθηση Εκδόσεις ΕΜΣΤ, Αθήνα 2002 6. Reebs, W. Η Αναζήτηση Για Τον Ιδανικο Τροπο Εξοντωσησ. Φυλακεσ Και Αρχιτεκτονικη Εκδόσεις Αμηχανία, 1988 7. Παπαθεοδώρου, Θ. Επιτηρούμενη Δημοκρατία. Η Ηλεκτρονική Παρακολούθηση Των Πολιτών Στην Κοινωνία Της Διακινδύνευσης Βιβλιόραμα, Αθήνα 2009 8. Σαματάς, Μ. (επ.) Οψεις Της Νεας Παρακολουθησης. Διεθνεις Και Ελληνικες Προσεγγισεις Βιβλιόραμα, Αθήνα 2010 9. Reebs, W. Η Αναζήτηση Για Τον Ιδανικο Τροπο Εξοντωσησ. Φυλακεσ Και Αρχιτεκτονικη Εκδόσεις Αμηχανία, 1988 10. Παπαθεοδώρου, Θ. Επιτηρούμενη Δημοκρατία. Η Ηλεκτρονική Παρακολούθηση Των Πολιτών Στην Κοινωνία Της Διακινδύνευσης Βιβλιόραμα, Αθήνα 2009 98 Tetes Sont Plus Dures Que Les Murs Des Prisons 11. Levy, T. Nos Grasset, Paris 2006

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

100

101

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

‘‘Καταγράφεστε από κάμερες γύρω στις 20 φορές την ημέρα. Είστε ντυμένοι κατάλληλα;’’, ρωτάει μια διαφήμιση στους δρόμους της Νέας Υόρκης, που εύστοχα σχολιάζει το φαινόμενο της παρακολούθησης στις σύγχρονες κοινωνίες. Κοινωνίες που χαρακτηρίζονται από κινητικότητα και αστάθεια. Ένας τέτοιος κόσμος θέτει ερωτήματα για τη συμβατική αντίληψη του σώματος και του χώρου. Νέες μορφές αλληλεπίδρασης έχουν αναπτυχθεί ως αποτέλεσμα της επέκτασης των σχέσεων καθ’ υπέρβαση του χώρου και του χρόνου. Το ανθρώπινο σώμα μετασχηματίζεται ταυτόχρονα και σε αλληλεπίδραση με το περιβάλλον του. Ο χώρος επανερμηνεύεται και μαζί του αναθεωρούνται οι έννοιες του ιδιωτικού και δημόσιου. Η ιδιωτικότητα φαίνεται να απειλείται από την εξάπλωση των συστημάτων παρακολούθησης. Οι ηλεκτρονικές συσκευές μεταφέρουν πληροφορίες μέσα και έξω από το σπίτι, συχνά χωρίς την επίγνωσή μας. Δεν μπορούμε όμως να παραβλέψουμε το ότι η παρακολούθηση συχνά πηγάζει από την απαίτησή μας, για περισσότερη ασφάλεια. Μέσα απο τον μετασχηματισμό της παρακολούθησης παρακολουθούμε και το μετασχηματισμό του σωφρονιστικού χώρου. Η φυλακή πλέον χάνει την ανάγκη για την υλική έκφρασή της. Βρίσκεται πλέον παντού, αποϋλικοποιημένη. Είναι τα νέα μέσα και οι νέες τεχνολογίες, που με την καταγραφή και τη διάδοση των προσωπικών μας στοιχείων, προτιμήσεων, φωτογραφιών κ.λ.π. δημιουργούν

102

Diller Scofidio, Brasserie, New York 19999

τις συνθήκες της σύγχρονης παρακολούθησης. Και αυτό που παρουσιάζει το μεγαλύτερο ενδιαφέρον είναι ότι αυτή η νέα μορφή παρακολούθησης δεν μας επιβάλλεται. Αντιθέτως, την επιζητούμε. Ποιές είναι οι συνέπειες στη μορφή της αρχιτεκτονικής και στα υλικά που χρησιμοποιεί; Από την οπτική συνέχεια περνάμε στην ηλεκτρονική συνέχεια, αναιρώντας την ανάγκη για μεγάλες επιφάνειες γυαλιού. Εντελώς κλειστοί χώροι μπορούν πια να ανακαινίζονται, χωρίς να θεωρούνται μειονεκτικοί, όπως το εστιατόριο Brasserie των Diller Scofidio στη Νέα Υόρκη, όπου εκεί ακριβώς η παρακολούθηση αναλαμβάνει να αποκαταστήσει την επαφή με τον εξωτερικό κόσμο.1 Με ποιά μέσα όμως μπορεί η αρχιτεκτονική να μεθοδεύσει ή να αποτρέψει την παρακολούθηση των υποκειμένων; Η αρχιτεκτονική φαίνεται αδύναμη να εμποδίσει τη σύγχρονη παρακολούθηση. Όταν στους χώρους της εγκαθίστανται τα συστήματα εποπτείας, τότε το περιεχόμενό της αποτελεί αντικείμενο παρακολούθησης.2 Σήμερα, ζούμε κάτω από ένα συνεχές αίσθημα παρακολούθησης αντίστοιχο με αυτό που ήθελε να προκαλέσει το Panopticon του J.Bentham. Ως άλλοι κρατούμενοι του πανοπτισμού, δεν τιμωρούμαστε για τις πράξεις μας αλλά αποθαρρυνόμαστε προληπτικά για αυτές. Το σύγχρονο Panopticon αποτρέπει αντί να τιμωρεί. Ακόμα, γνωρίζουμε ότι τα προσωπικά μας στοιχεία καταγράφονται και κατ’ επέκταση παρακολουθούνται. Δεν μπορούμε όμως

103

104

Αφίσα της αναρχικής οργάνωσης Crimethink

να γνωρίζουμε το πότε, από ποιούς και για ποιό λόγο γίνεται αυτό. Στη θέση του φύλακα βρίσκεται ο οποιοσδήποτε μπορεί με μια ματιά να επιβλέψει τις ζωές των υπολοίπων. Καθένας από εμάς, τη στιγμή που περιπλανιέται στο Διαδίκτυο, γίνεται ένας τέτοιος φύλακας στην πανοπτική μηχανή. Η τεχνολογική πρόοδος και η φυσική εξέλιξη των πραγμάτων θα φέρνουν συνεχώς τα ζητήματα της παρακολούθησης στο προσκήνιο. Αυτό δεν μπορούμε να το αποτρέψουμε. Αυτό που μπορούμε να κάνουμε είναι να χαράσσουμε κάθε φορά τα νέα σύνορα της ιδιωτικότητάς μας.

105

Αναφορές προηγούμενου κεφαλαίου 1. Φιλιππίδης, Μ. (επ.) Μεγαλοσ Αδελφος : Αρχιτεκτονικη Και Παρα106 Εκδόσεις ΕΜΣΤ, Αθήνα 2002

κολουθηση

2. Mitchell, W. E-Topia MIT Press, 1999

ΜΙΑ ΤΑΙΝΙΑ

107

108

Francis Ford Coppola, The Conversation, 1974 [αφίσα]

109

ΜΙΑ ΤΑΙΝΙΑ

Η σχέση ανάμεσα στον κινηματογράφο και την παρακολούθηση είναι ταυτόχρονα μακροχρόνια και περίπλοκη. Θα έλεγε κανείς ότι η παρακολούθηση παίζει ένα ρόλο κλειδί στην ίδια τη γέννηση του μέσου. Το πρώιμο σινεμά κατακλύζεται από μικροδράματα παρακολούθησης, στα οποία οι άνθρωποι ακολουθούνται και καταγράφονται με τη χρήση οπτικών και ακουστικών μέσων.1 Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα υιοθέτησης του δομικού και όχι θεματικού ρόλου της παρακολούθησης είναι η ταινία ‘‘The Conversation’’, του Francis Ford Coppolla, γυρισμένη το 1974. Ο ειδικός στον χώρο της ηχητικής παρακολούθησης Harry Caul προσλαμβάνεται να παρακολουθεί ένα νεαρό ζευγάρι, καταγράφοντας τη συνομιλία τους καθώς περπατούν στην κατάμεστη Union Square του San Francisco. Γνωρίζοντας πολύ καλά πως η τεχνολογία μπορεί να εισβάλλει στην ιδιωτική ζωή, ο Harry μανιωδώς διαχωρίζει το επάγγελμά του από την υπόλοιπη ζωή του, αρνούμενος να συζητήσει, με τη φίλη του Amy, τι κάνει ή πού μένει. Η δουλειά του Harry όμως αρχίζει να τον προβληματίζει ιδιαίτερα, όταν αντιλαμβάνεται το περιεχόμενο της συνομιλίας που κατέγραψε. Ύστερα, παρασύρεται από ένα call girl, που του κλέβει τις κασέτες με τη συνομιλία και διαισθάνεται ότι ένα έγκλημα θα λάβει χώρα, αδυνατώτας πλέον να διαχωρίσει τη δουλειά από τη συνείδησή του. Η ατμόσφαιρα παράνοιας και υποψίας, σε συνδυασμό με τον μοναχικό αντιήρωα, έκαναν την ταινία μία από τις

110

Francis Ford Coppola, The Conversation, 1974 [λεπτομέρεια]

111

ΜΙΑ ΤΑΙΝΙΑ

σκοτεινότερες αμερικάνικες ταινίες του ΄70 και το σενάριό της το πλέον κατάλληλο για την εποχή του σκανδάλου Watergate. Η φωτογραφία της ταινίας είναι βασισμένη σε ένα ηδονοβλεπτικό σκεπτικό. Ο θεατής κοιτάζει συνεχώς αλλά σπάνια βλέπει. Παρακολουθούμε έναν άντρα που ψάχνει την αλήθεια αλλά αυτή παραμένει κρυμμένη. Ο Francis Ford Coppola, που γράφει και σκηνοθετεί, θεωρεί την ταινία το πιο προσωπικό του εγχείρημα. Δούλευε το έργο δυο χρόνια μετά το ξέσπασμα του σκανδάλου Watergate και τα συντρίμμια από την επέμβαση στο Βιετνάμ, τοποθετώντας στο επίκεντρο έναν άντρα που επενδύει πολλά στην υψηλή τεχνολογία και έχει εφιάλτες σχετικούς με την προσωπική του ευθύνη. Ο Harry Caul είναι ο μικρόκοσμος της Αμερικής της εποχής: ένας όχι κακός άνθρωπος, που προσπαθεί να κάνει σωστά τη δουλειά του, στοιχειωμένος από μια ένοχη συνείδηση, αμαυρωμένος από το επάγγελμά του. Σημείο αναφοράς στην ιστορία του κινηματογράφου αποτελεί η τελευταία σκηνή της ταινίας. Σε αυτή την εξερεύνηση της πανοπτικής ερμηνευτικής, η παρακολούθηση δεν είναι πλέον μόνο μια περιστασιακή στρατηγική, που χρησιμοποιείται από το σκηνοθέτη, για να διαφοροποιήσει συγκεκριμένες εικόνες από άλλες, αλλά έχει γίνει ο κύριος αφηγηματικός άξονας της ταινίας.2 Στην τελική σκηνή του έργου βλέπουμε τον Harry Caul, να παίζει το σαξόφωνο στο σπίτι του. Έχοντας περάσει καθ’ όλη τη διάρκεια της ταινίας με την -κυρίως

112

Στιγμιότυπα από την ταινία The Conversation, του Francis Ford Coppola

113

ΜΙΑ ΤΑΙΝΙΑ

ακουστική- επιτήρηση, αυτός ο βαθιά παρανοικός άνθρωπος ξαφνικά αντιλαμβάνεται, ότι ο δικός του ιδιωτικός χώρος παρακολουθείται. Μέσα στην απόγνωσή του να εντοπίσει το τεχνολογικό εμφύτευμα, που κάνει σ’ αυτόν ότι αυτός συνήθιζε να κάνει σε άλλους, κυριολεκτικά καταστρέφει το σπίτι του κομμάτι-κομμάτι, μέχρις ότου, έχοντας αποτύχει να εντοπίσει τη συσκευή, τον βλέπουμε να κάθεται εξαντλημένος, ανάμεσα στα συντρίμμια της βιασμένης του ιδιωτικότητας. Παρότι έχει αποσυναρμολογήσει κάθε αντικείμενο, έχει εξετάσει κάθε συσκευή και έχει σκίσει κάθε κομμάτι ταπετσαρίας, ο κοριός που τόσο επίμονα έψαχνε του έχει διαφύγει. Αλλά βρίσκεται ακριβώς εκεί, στην τελευταία σκηνή του φίλμ, μια υψηλής γωνίας λήψη, που επιτηρεί αργά την έκταση της καταστροφής. Ξεκινώντας από μια άδεια γωνία, οδηγείται προς τα αριστερά μέχρις ότου εμφανίζεται ο ήρωας στο πλάνο. Ύστερα επιστρέφει στην αρχική της θέση. Αυτή η κίνηση της κάμερας αποκαλύπτει ότι, η εικόνα προέρχεται από τη συσκευή που μανιωδώς προσπαθούσε να ανακαλύψει ο Harry. Αλλά πού ακριβώς βρίσκεται; Δεν μπορεί να βρίσκεται μέσα στο διαμέρισμά του, αφού ο βετεράνος ειδικός στις παρακολουθήσεις θα το είχε εντοπίσει από καιρό. Ο Harry δεν θα βρεί ποτέ την κρυφή κάμερα γιατί αυτή βρίσκεται σ’ έναν χώρο μή προσβάσιμο από αυτόν. Η παρακολούθηση έχει γίνει η ίδια η συνθήκη της αφήγησης.

Αναφορές προηγούμενου κεφαλαίου 1. Levin, T. and Frohne, U. and Weibel, P. (ed.) Ctrl [Space]: Rhetorics Of Surveillance From Bentham To Big Brother MIT Press, 2002 114 2. Levin, T. and Frohne, U. and Weibel, P. (ed.) Ctrl [Space]: Rhetorics Of Surveillance From Bentham To Big Brother MIT Press, 2002

115

116

10 Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α ΒΙΒΛΙΑ Παπαθεοδώρου, Θ. Επιτηρούμενη Δημοκρατία. Η Ηλεκτρονική Παρακολούθηση Των Πολιτών Στην Κοινωνία Της Διακινδύνευσης Βιβλιόραμα, Αθήνα 2009 Σαματάς, Μ. (επ.) Οψεις Της Νεας Παρακολουθησης. Διεθνεις Και Ελληνικες Προσεγγισεις Βιβλιόραμα, Αθήνα 2010 Φιλιππίδης, Μ. (επ.) Μεγαλοσ Αδελφος : Αρχιτεκτονικη Και Παρακολουθηση Εκδόσεις ΕΜΣΤ, Αθήνα 2002 Baudrillard, J. Η Έκσταση Της Επικοινωνίας Εκδόσεις Καρδαμίτσα, 1991 Castells, M. The Rise Of The Network Society Oxford and Malden, Blackwell 1996 Deleuze, G. and Guattari, F. A Thousand Plateaus, University of Minnesota Press, Minneapolis 1987 Foucault, M. Επιτήρηση Και Τιμωρια. Η Γεννηση Της Φυλακησ Εκδόσεις Ράππα, Αθήνα 1989 Haraway, D. Simians, Cyborgs And Women: The Reinvention Of Nature Routledge, New York 1991 Jameson, F. Το Μεταμοντέρνο Ή Η Πολιτισμική Λογική Του Ύστερου Καπιταλισμού Νεφέλη, 1999 Levin, T. and Frohne, U. and Weibel, P. (ed.) Ctrl [Space]: Rhetorics Of Surveillance From Bentham To Big Brother MIT Press, 2002

117

Levy, T. Nos Tetes Sont Plus Dures Que Les Murs Des Prisons Grasset, Paris 2006 Lotringer, S. (ed.) Foucault Live. Michel Foucault, Collect1961- 1984 Semiotext(e), 1996

ed Interviews

Lyon, D. Resisting Surveillance. Surveillance After September 11 Polity Press, Cambridge 2003 Lyon, D. Surveillance Society. Monitoring Everyday Life Open Univercity Press 2001 Mitchell, W. City Of Bits MIT Press, 1996 Mitchell, W. E-Topia MIT Press, 1999 Norris, C. and Armstrong, G. The Maximum Surveillance Society: The Rise Of Cctv Berg, London 1999 Reebs, W. Η Αναζήτηση Για Τον Ιδανικο Τροπο Εξοντωσησ. Φυλακεσ Και Αρχιτεκτονικη Εκδόσεις Αμηχανία, 1988 Sennett, R. Flesh And Stone Faber & Faber, London 1996 ΑΡΘΡΑ Duffy, J. Something To Watch Over Us BBC News On Line, May 1999 Granholm, M. Videosurveillance On Public Streets: The Constitutionality Of Invisible Citizens Searches U. Detroit Law Review, 1987 Lyon, D. Everyday Surveillance: Personal Data And Social Classifications Informarion Communication And Society, vol.51 2002

118

Virilio, P. The Overexposed City, Leach, Neil (ed.), Rethinking architecture. A reader in cultural theory Routledge, London 1997 Deleuze, G. Postscripts On The Societies Of Control, October, vol. 59 1992 Freeman, A. Big Brother Turning Into A Big Brother, The Globe and Mail, May 1999 Κεφαλογιάννης Ν., Παπαστεργίου Χ. Η Αρχιτεκτονική Ως Συνθήκη Της Δράσης Το Άλλο Σώμα (συνέδριο), Δεκέβριος 2004 Presidio Modelo In Cuba And The Panopticon Idea Οκτώβριος 2009 http://dprbcn.wordpress.com/2009/10/21/presidiomodelo-in-cuba-and-the-panopticon-idea/ ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΕΣ www.aclu.org www.dataprotection.eu www.digitalrights.gr www.surveillance-and-society.org www.liss-cost.eu www.extratech.gr www.bbc.co.uk/films

119

120

11 Λ Ε Ξ Ι Κ Ο

Bonde Niels, I Never Had Hair On My Body Or Head 1995/2001 [λεπτομέρεια]

Big Brother (Μεγάλος Αδελφός) Δημοφιλής όρος από το μυθιστόρημα του George Orwell 1984. Συνήθως ο όρος αναφέρεται στην παρακολούθηση από το κράτος. Categorical Suspicion (Υποψία με βάση την ένταξη σε μια κοινωνική κατηγορία): Ο όρος αυτός επινοήθηκε από τον Gary Marx σε σχέση με τη ‘‘νέα παρακολούθηση’’ και σημαίνει την ιδιαίτερη προσοχή, και καχυποψία, για ορισμένα άτομα, όχι με βάση τις πραγματικές πράξεις τους αλλά με βάση την ταξινόμησή τους σε κάποια κοινωνική κατηγορία. CCTV (Κάμερες κλειστού κυκλώματος βιντεοπαρακολούθησης) Είναι ενα δίκτυο καμερών που στέλνει εικόνα, ήχο και φίλμ σ’ ένα κεντρικό δέκτη (monitor). Τέτοια δίκτυα είναι εγκατεστημένα πια στους περισσότερους δημόσιους και ιδιωτικούς χώρους, όχι μόνο για λόγους ασφαλέιας αλλά και για τον έλεγχο της κυκλοφορίας και της συμπεριφοράς πληθυσμιακών ομάδων. Cromatica Κλειστό κύκλωμα παρακολούθησης των σιδηροδρομικών σταθμών του Λονδίνου, με ανάλυση/επεξεργασία των pixels.

121

Cyborg Ένας ‘‘κυβερνητικός οργανισμός’’, δηλαδή αυτοματοποιημένος τεχνητός οργανισμός ο οποίος ενισχύει ή διευρύνει τις δυνατότητές του χρησιμοποιώντας τεχνολογικά μέσα. Dataveillance Παρακολούθηση ως συλλογή και επεξεργασία προσωπικών δεδομένων, και όχι ως άμεση, φυσική, οπτική παρατήρηση ή ακρόαση προσώπων. Surveillance (Επιτήρηση) Ως επιτήρηση προσδιορίζεται οποιαδήποτε δραστηριότητα γίνεται με τεχνητά μέσα, συνίσταται στην παρακολούθηση, συλλογή και/ή καταγραφή σε μη ευκαιριακή βάση, προσωπικών δεδομένων, ενός ή περισσοτέρων ατόμων, σχετικά με τη συμπεριφορά, τις κινήσεις, την επικοινωνιακή δραστηριότητά τους, και τη χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών και/ή ηλεκτρονικών συσκευών.