ΓΚΑΝΑ, (ΔΥΣΤΟΠΙΑ)^(-1) by Georgia Katsi

ΓΚΑΝΑ ΙΙ ΔΥΣΤΟΠΙΑ-1

ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ ΑΝΑΤΟΛΗ ΚΑΤΣΗ ΣΤΑΜΑΤΟΥΚΟΥ ΓΕΩΡΓΙΑ

ΓΚΑΝΑ ΙΙ ΔΥΣΤΟΠΙΑ-1 Επιβλέποντες καθηγητές ΣΤΑΥΡΙΔΗΣ ΣΤΑΥΡΟΣ ΚΟΥΤΡΟΛΙΚΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ

ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΧΝΕΙΟ ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ

Αθήνα, Ιούλιος 2017

στον Hamza

Περιεχόμενα

Οι συμβολισμοί στις αρχές των κεφαλαίων προέρχονται από τα παραδοσιακά Γκανέζικα Adinkra. Τα Adinkra είναι οπτικά σύμβολα, που αντιπροσωπεύουν έννοιες ή αφορισμούς. Χρησιμοποιούνται, ευρέως, σε υφάσματα και πήλινα σκεύη της φυλής Akan. Οι παραπομπές των κειμένων σημειώνονται, με λατινική αρίθμηση (i,ii,...), όσες λειτουργούν συμπληρωματικά ως προς το κείμενο με αριθμούς (1,2,...), οι βιβλιογραφικές αναφορές που βρίσκονται στο παράρτημα του τεύχους

αναχώρηση

εισαγωγή συλλογισμός ΙΙ σελ.17 ετεροτοπολογίες ΙΙ σελ.19

αόρατη πόλη το παράδοξο του χάρτη ΙΙ σελ.29 το κυνήγι της περιπλάνησης ΙΙ σελ.37 επίσκεψη στο παρελθόν ΙΙ σελ.47

παγκόσμιες αφηγήσεις ο χώρος των ροών και των τόπων ΙΙ σελ.61 πράξη πρώτη: τα απομεινάρια της χθεσινής πόλης ΙΙ σελ.65 πράξη δεύτερη: το αστικό πείραμα του αναπτυσσόμενου κόσμου ΙΙ σελ.69 μια ευφάνταστη χωματερή ΙΙ σελ.73

τεχνητές ταυτότητες σόδομα και γόμορα ΙΙ σελ.85 κουλροφοβία ΙΙ σελ.93 ο τυφλοπόντικας ΙΙ σελ.101

επιστροφή

παράρτημα

ΑΝΑΧΩΡΗΣΗ

Nea ɔnnim no sua a, ɔhu he who knows not, can know from learning Σύμβολο της δια βίου εκπαίδευσης και της συνεχούς αναζήτησης γνώσης

αναχώρηση

Όλες οι λέξεις και τα νοήματα, που μπήκαν στη σειρά για να συντάξουν τούτη την αφήγηση, βρήκαν τη θέση τους πάνω στο λευκό χαρτί ακολουθώντας τη χειμαρρώδη παρόρμηση μιας, σχεδόν εμμονικής, προσωπικής αναζήτησης. Εκείνη η ανομολόγητη, αυτάρεσκη, ίσως, έλξη του νεαρού αρχιτέκτονα προς το διαφορετικό και το καινοτόμο, όλες οι ουτοπικές ενατενίσεις του χώρου που ξεπηδούν ασυνείδητα από κάθε μαθητευόμενο φαντασιακό, έψαχναν αδιάκοπα να βρουν τον υλοποιημένο τους τόπο ή καλύτερα –όπως διατυπώθηκε από το Foucault- τη δική τους ετεροτοπία. Όμως το κυνήγι του έτερου έβρισκε συνεχώς μπροστά του, ως εμπόδιο, τα αδιαπέραστα σύνορα, που το χώρισαν από το την κοιτίδα των ομοίων. Στον ίδιο κόσμο των οικείων μας ερεθισμάτων κάθε τι “έτερο” έτεινε να επισύρει τη φοβική του περιχαράκωση. Ο χώρος μας φαινόταν να διατηρεί την ομοιογένεια του, εξορίζοντας τα “άλλα”, μέσα σε δυστοπικές φαντασιώσεις. Έτσι το διάφορο, που μέχρι πρότινος έμοιαζε να κυοφορεί τις πολυπόθητες ουτοπίες μας, ερχόταν όλο και πιο κοντά σ’ όλα εκείνα, που οι αστικοί μύθοι έβλεπαν σαν τρομακτικά τέρατα, έτοιμα να ποδοπατήσουν κάποιο μπετονένιο παλάτι των καιρών μας. Έπρεπε τώρα, λοιπόν, να περάσουμε το σύνορο. Όσο πιο δύσοσμος ο μανδύας της άλλης πλευράς, τόσο μεγαλύτερες οι πιθανότητες να βρούμε, σκάβοντας κάτω από την ακάθαρτη εικόνα της άγνωστης επικράτειας, αυτή την έτερη εκδοχή, που θα μας επέτρεπε να επαναστοχαστούμε τους ίδιους μας τους εαυτούς και τη σχέση μας με το χώρο. Η περιπλάνηση, μας έφερε στο κατώφλι της Αφρικής, αυτού του ετερόκλιτου καμβά, που εκφράζει σε αριθμούς, όλα όσα ο κυρίαρχος δυτικός κόσμος αποστρέφεται. Μια αλληλουχία αλλόκοτων συμπτώσεων, μας βρήκε

ΓΚΑΝΑ ΙΙ ΔΥΣΤΟΠΙΑ-1

επιβαίνουσες σε πτήση προς τη Γκάνα, τη χώρα της βορειοδυτικής, πλην όμως υποσαχάριας, Αφρικής, που αποτέλεσε το εφαλτήριο των ετεροτοπικών μας αναζητήσεων. Η προσγείωση στην πρωτεύουσα Ακκρά, πραγμάτωσε μαζί με την αποπνικτική πρώτη εισπνοή της Αφρικάνικης ατμόσφαιρας και την πρώτη παταγώδη αποτυχία στο πείραμα μας. Ο “άλλος” κόσμος, που αναζητούσε η δυτικά φορτισμένη μας ματιά, δεν βρισκόταν πουθενά γύρω μας. Οι δυστοπικές αφηγήσεις που προηγήθηκαν της εμπειρίας, δεν περιέγραφαν τίποτε άλλο από μια, ίσως, αργοπορημένη εκδοχή της “κανονικής” μας πραγματικότητας. Η πόλη έμοιαζε να οδεύει σταθερά πάνω σε μια διόλου άγνωστη πεπατημένη, να βρίσκει στο εσωτερικό της, τις οικείες μορφές κάποιας γνωστής μας ευρωπαϊκής μητρόπολης εν τη γενέσει της. Όλες οι απόκοσμες παραστάσεις, που στέκονταν πάνω στο διαρρηγμένο πια σύνορο, ήταν ουσιαστικά φοβικές ανακλήσεις ενός ρυπαρού παρελθόντος, που η πολυπόθητη πρόοδος αποτίναξε από το εκμοντερνισμένο μας συνειδητό. Η αφέλεια της αρχικής μας υπόθεσης αποκρυσταλλώθηκε σε μια στιγμιαία και αναγκαστική επιστροφή στην ιστορία, που ο συνεπαρμένος μας νους επέλεξε πρωτογενώς να αμελήσει. Ο τόπος αυτός, δεν ήταν παρά ένας θύλακας, που διαμόρφωσε το χαρακτήρα του μέσα στα αποικιακά δεσμά του δυτικού κανόνα, ενσαρκωμένου στο πρόσωπο της αγγλικής κυριαρχίας. Η ξενόφερτη αυθεντία, που μετά βαΐων και κλάδων αποδιώχθηκε από τη χώρα στα μέσα του προηγούμενου αιώνα, βρισκόταν ακόμη στη θέση της, τόσο διάσπαρτη στις εικόνες της πόλης, όσο και αφόρητα μπολιασμένη στις επιδιώξεις των αστικών υποκειμένων. Η αποσύνθεση των δυστοπικών εικόνων μας έφερνε, ξαφνικά, όλο μακρύτερα από το έτερο, όλο και ποιο κοντά στον ίδιο διηνεκώς επαναλαμβανόμενο κανόνα, εκφρασμένου με οριακές διαφοροποιήσεις αφορμώμενες από τις λογικές αποκλίσεις της κουλτούρας. Το ερώτημα, που όπλισε την παρόρμηση του ταξιδιού, βρέθηκε ηττημένο και ανασκευασμένο να κυνηγά, πια, όχι τον τόπο του ετέρου, αλλά τη σχεδόν χιμαιρική του ύπαρξη μέσα στον ανυπόφορα κανονικό πραγματοποιημένο χώρο. Υπάρχει άραγε ο τόπος, που -όσο αυστηρά κι αν περιχαράκωσε κάποιος καθολικός λόγος στο εσωτερικό του- αναδύεται ικανός να τον ανταγωνιστεί, πρόθυμος να ανακινήσει τις σχέσεις εξουσίας, που προσδιόρισαν την καταστατική του λειτουργία; Όσο, όμως, οι προτάσεις καταλήγουν στην ενοχλητική αβεβαιότητα του ερωτηματικού, τόσο ο νους θα ψάχνει επίμονα την καταπραϋντική ασφάλεια της τελείας. Έτσι, άλλοτε σαν πλάνητες και άλλοτε σαν τουρίστες1 -όπως μας είχε απ’ την αρχή συμβουλεύσει ο Zygmunt Bauman- περιδιαβήκαμε την πόλη αναζητώντας, μέσα στις ανομολόγητες γωνίες της, την απάντηση, που θα ανακούφιζε τις αναπόδραστες ανησυχίες μας. Το βλέμμα μας περιηγήθηκε μέσα σ’ ένα σωρό εικόνες, για να σταθεί ανι-

ΑΝΑΧΩΡΗΣΗ Aναφερόμενες στο ομώνυμο βιβλίο, [Michel Foucault, 1966,Οι λέξεις και τα πράγματα: Μία αρχαιολογία στην επιστήμη του ανθρώπου, μτφρ. Κωστής Παπαγιώργης, εκδ. Γνώση] i

κανοποίητο πάνω σ’ ένα τόπο, που οι αστικές αφηγήσεις, διαρκώς και απολύτως έντεχνα, προσπερνούσαν. Έναν τόπο, που όσο πιο κοντά του βρισκόμασταν, τόσο η πόλη έπαιρνε μακρύτερα, ντύνοντας τον με όλο και φοβερότερες μάσκες. Η χίμαιρα της δικής μας περιπλάνησης, είχε πλέον σχηματίσει τη μορφή της στην απροσπέλαστη γη της Old Fadama, μιας αόρατης σχεδόν συνοικίας στο κέντρο της Ακκρά, που φαινόταν να σέρνει μαζί της όλα τα -δυσ- που λερώνουν τις λέξεις και τα πράγματαi. Εν πλήρει πια συνειδήσει της πιθανότητας να εμπλακούμε στο κυνήγι ενός ανύπαρκτου θησαυρού, έπρεπε, για άλλη μια φορά, να διαρρήξουμε το σύνορο και να καθαρίσουμε τις ματιές μας από τα φίλτρα των αφηγήσεων, για να ανασύρουμε τις κρυμμένες δυναμικές του τόπου. Η Old Fadama αποτέλεσε τη λυδία λίθο σε τούτο το εμμονικό αίτημα παράτασης της προθεσμίας ζωής των ουτοπικών ρεμβασμών, μέσα στη δυστοπική μας πραγματικότητα.2 Σε εκείνη τη δραστική ανάγνωση της ετεροτοπίας, όχι ως αυστηρά οριοθετημένου και στιγματισμένου θύλακα, όχι ως του αναγκαίου αντίβαρου που θα διατηρήσει τον κυρίαρχο λόγο στην εξέχουσα θέση του, αλλά ως μια πραγματικότητα, διακριτή από και ανταγωνιστική προς την τάξη της πειθαρχικής κοινωνίας,3 έναν τόπο του “άλλου” ικανό να κυοφορήσει το εν δυνάμει πρωτοπόρο.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Mate Masie I’ve kept what I’ve heard

Συμβολίζει το να αφουγκράζεται και να λαμβάνει κανείς υπόψιν τα λόγια των άλλων

συλλογισμός

Δύναται, όμως, ο τόπος της Old Fadama να αποτελέσει θύλακα των δικών μας ουτοπικών ρεμβασμών; Προκειμένου να δώσουμε μία απάντηση στα προσωπικά μας ερωτήματα, καλούμαστε να εξερευνήσουμε την περιοχή, όχι τόσο ως φορέα των επιφορτισμένων αναγνώσεων της, αλλά ως ανεξάρτητη ύπαρξη. Το “ίδιο”, αυτοπεριορίζεται σε μία πόλη ταξινόμησης και τακτοποίησης υπό το πρίσμα μίας γενικής αρχής, δημιουργώντας μία εξουσιαστική σχέση με οτιδήποτε τείνει να το αμφισβητεί. Παρέχει ερμηνευτικά εργαλεία στους ενδιαφερόμενους αναγνώστες, τα οποία καθοδηγούν συνειρμικά την δικιά τους ερμηνεία, επιβαρύνοντας τον τόπο με χαρακτηριστικά, επιθυμητά ή μη και συνιστώντας εμπόδιο για μια ανόθευτη ανάγνωση. Ο κεντρικός άξονας της έρευνας μας, θεμελιώνεται σε μία σαφή αντίληψη αυτών των ερμηνευτικών εργαλείων, εγκαλώντας τον κανόνα και την αιτία στην προσπάθεια μας να προσεγγίσουμε την ουσία του τόπου. Αν θεωρούσαμε, ότι υπάρχει ένα δισδιάστατο χωροχρονικό σύστημα αξόνων, η αιτία έρχεται να αποτελέσει τον τρίτο που τους τέμνει κάθε φορά διαφορετικά. Η ιδέα μας είναι, ότι καταστρέφοντας την τρισδιάστατη δομή και καθηλώνοντας την λειτουργικότητα της ως προς το ευρύτερο, θα μπορούσαμε να αντικρίσουμε για πρώτη φορά τον πυρήνα της. Ακριβώς, λοιπόν, όπως πορευόμαστε και στο ταξίδι μας, αναπτύσσουμε την έρευνα μας μέσα από την τετραμερή αλληλουχία παγκόσμιο- χώρα- πόλητόπος. Σε αυτήν μας την διαδρομή αναλύοντας σε κάθε σημείο τις προσλαμβάνουσες, επιδιώκουμε να προσδιορίσουμε τον κυρίαρχο λόγο που τις δημιούργησε. Σε κάθε προσεκτική εξέταση μας, φανερώνεται μία αλληλεξάρτηση του τόπου με το σημείο, ενώ στις θέσεις στις οποίες οι ρήξεις με

ΓΚΑΝΑ ΙΙ ΔΥΣΤΟΠΙΑ-1

την κανονικότητα γίνονται εντονότερες, οι σχέσεις μετατρέπονται σε ουδό μιας ετεροτοπίας. Αυτά τα χαρακτηριστικά αλληλεπιδράσεων μεταξύ της Old Fadama και της γενική αρχής, θα οπλίσουν την έτερη ανάγνωση της δράσης- αντίδρασης του τόπου. Με δεδομένο, λοιπόν, ότι τα χαρακτηριστικά ενός τόπου συνυφαίνονται με τον ρόλο του στην παγκόσμια λογική, την θέση του στη χώρα που ανήκει και την σχέση του με το χώρο που τον περιβάλλει, ανακαλύπτουμε την σύσταση του. Έχοντας αφαιρέσει, πια, όλα τα πρόσημα και πραγματοποιώντας την σύζευξη εμπειρικών, νοητικών και βιωματικών διαδικασιών, βρισκόμαστε αντιμέτωποι με ένα ριζικά διαφορετικά εκφρασμένο χώρο, που ευθέως προκαλεί οποιοδήποτε συμβατικό τρόπο σκέψης και μας καλεί να μελετήσουμε τις σχέσεις διάρθρωσης του ως εναλλακτική επιδίωξη.

ετεροτοπολογίες

Ο χρόνος, που μεσολαβεί μεταξύ πρόθεσης και δράσης, παρατείνεται. Τα ταξίδια στο μακρινό και το άγνωστο προϋποθέτουν, άλλωστε, μια κάποια προετοιμασία. Η σύντομη αυτή παρέκκλιση της πλοκής αναζητά ένα στέρεο οχυρό αφόρμησης των συνειρμών της αφήγησης, ξεδιπλώνει το χάρτη, που θα μας οδηγήσει στην ετεροτοπία. Πρώτος επίσημος προσκεκλημένος στην περικείμενη σκηνή, δεν είναι άλλος από το Michel Foucault, που φρόντισε το 1967 να μας καλωσορίσει στον κόσμο του έτερου, στην εμβληματική του διάλεξη “Περί αλλοτινών χώρων”. Ο Foucault θα μας περιγράψει για πρώτη φορά τις ετεροτοπίες, ως υλοποιημένους τόπους του ετέρου, ως συντελεσμένες ουτοπίες του ταξινομημένου μας χώρου. Ίσως να προσπερνούσαμε κάπως βιαστικά τούτο το αξίωμα, αν το βλέμμα μας δεν έπεφτε επίμονα στην τελευταία φράση, εκείνη που στρώνει το έδαφος υποδοχής αυτών των παράξενων κοιτίδων πραγμάτωσης της ετερότητας. Εδώ, λανθάνει ολόκληρο το κατασκεύασμα, που θεμελιώνει την ύπαρξη μας εντός μιας αναντίρρητης τάξης πραγμάτων. Ο χώρος μας και η κατανόηση του προβάλουν τώρα αξεδιάλυτα δεμένοι με την έννοια της τάξης, μιας συνθήκης διαίρεσης και κατανομής, βάση εύληπτων συμβόλων της ανθρώπινης νόησης. Η ταξινόμηση θα μπορούσε στην ουσία να εξηγηθεί, ως μια πράξη αναγωγής των πραγμάτων στις λέξεις που τους αναλογούν. Αυτή, όμως, η διαδικασία, υποθάλπει μια αδιάκοπη παραγωγή συγκριτικών διπόλων, ενεργοποιεί ένα μηχανισμό ταυτοποίησης μέσω της ετερότητας. Θα παρατηρήσουμε πως συνηθίζουμε να αντιλαμβανόμαστε τις μορφές του χώρου μας, όχι απλώς με βάση την ιδιότητα τους, αλλά κυρίως ως μαχόμενες ενάντια στις άλλες. Η ταυτότητα των πραγμά-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

των, το γεγονός ότι μπορεί να μοιάζουν με τα άλλα και να πλησιάζουν σε αυτά, αλλά χωρίς να χάνουν τη μοναδικότητά τους — οφείλεται σε αυτή ακριβώς τη σταθερή ταλάντευση της συμπάθειας και της αντίστοιχης αντιπάθειας.1 Για το Foucault, ο κόσμος μας και οι εξουσίες που τον κυριεύουν, αποκρυσταλλώνονται ακριβώς σε αυτή τη συνθήκη σχεσιακής κατανόησης των νοημάτων. Η μικροφυσική της πειθαρχικής κοινωνίας, όπως θα την περιγράψει ο Γάλλος διανοητής, βρίσκει το νόημα της μέσα σε μια εξαντλητικά αναλυτική αναπαραγωγή σχέσεων εξουσίας μέχρι την οριακή οντότητα του υποκειμένου. Το υπο-κείμενο δεν είναι παρά το άτομο, τα ίδια μας τα σώματα, που έχουν πλέον επιφορτιστεί με την δυσβάσταχτη ευθύνη της αυτοπειθαρχίας τους στον κανόνα. Η αποτελεσματικότητα της εξουσίας μιας πειθαρχικής κοινωνίας, έγκειται στην ανθρώπινη προσκόλληση στο ανήκειν. Στην εσώτερη ανάγκη να προσδένουμε τις υπάρξεις μας σε εγκλητικές ταυτότητες, ικανές να αποδείξουν ότι αποτελούμε μέρη ενός συνόλου, ενώ διαφέρουμε από τα “άλλα”. Μ’ αυτό τον τρόπο το υποκείμενο, αυτό καθεαυτό, γίνεται φορέας και παραγωγός σχέσεων εξουσίας. Περιχαράσσει τα όρια που υπέδειξε ένας γενικός κανόνας ομοιότητας και ξεχωρίζει τον αυθύπαρκτο κύκλο συμπερίληψης των ετέρων που θα την αποδείξουν. “Η εξουσία βασίζεται τώρα […] σε μια προσχεδιασμένη κατανομή των σωμάτων, των επιφανειών, των φώτων, των βλεμμάτων, σ’ ένα σύνολο από εσωτερικούς μηχανισμούς που παράγουν οι ίδιοι τη σχέση όπου παγιδεύονται τα άτομα”. “Η πειθαρχία αρχίζει πρώτα-πρώτα με την κατανομή των ατόμων στον χώρο”.2 Ο Foucault, παρ’ ότι δεν τοποθέτησε ποτέ, ρητά τουλάχιστον, το χώρο στο κέντρο της έρευνας του, εντούτοις τον ανέδειξε σε βασικό υπόβαθρο άρθρωσης των πρακτικών υποκειμενοποίησης του ατόμου. Ως γνήσιος εκπρόσωπος του στρουκτουραλισμού, επιχειρεί λοιπόν μια ιστορική αποσυναρμολόγηση του χώρου ως ενότητα, προτείνοντας μια τριμερή περιοδολόγηση των τρόπων ιεράρχησης του. Με αφετηρία το μεσαιωνικό localization, των εν-τοπισμένων χώρων, περίκλειστων σε ταξινομήσεις ιερής και κοσμικής σημασίας περνά στο etendue, τον εκτατό χώρο του 17ου αιώνα, που θα δώσει με τη σειρά του τη θέση του σε μια νέα μορφή, αυτή που ο Foucault αναγνωρίζει ως την πλέον σύγχρονη. Το emplacement, ο χώρος-τοποθεσία, είναι το ιδεοτυπικό παράδειγμα της εποχής του ταυτόχρονου, της αντιπαράθεσης, του εγγύς και του μακρινού, της διασποράς. “Βρισκόμαστε σε μια εποχή που ο χώρος μας παρουσιάζεται με τη μορφή των σχέσεων ανάμεσα σε τοποθεσίες.”, θα σημειώσει στο “Des espaces autres”. Ο χρόνος μηδενίζεται και ο χώρος βρίσκεται, τώρα, διαιρεμένος σε ένα παγκοσμιοποιημένο πλέγμα αντιμαχόμενων θραυσμάτων.

ΓΚΑΝΑ ΙΙ ΔΥΣΤΟΠΙΑ-1

Σε αυτό το σύστημα σχέσεων και θέσεων εντοπίζει τόπους, θέσεις κάπως παράδοξες, οι οποίες συνδέονται με όλες τις άλλες, με τρόπο τέτοιο ώστε να τις αναιρούν, να τις εξουδετερώνουν και να τις αντιστρέφουν. Ο χώρος-τοποθεσία προβάλει ως το γόνιμο υπέδαφος για την ανάδυση της ετεροτοπίας, αυτής της αντι-τοποθεσίας, του εξώτατου των ταυτοποιητικών μας συνόλων, που περιέχει ανεστραμμένες όλες τις ιδιότητες του εσωτερικού τους, σαν άλλο είδωλο του κόσμου μας. Στον καθρέφτη, άλλωστε, o Foucault θα φανερώσει την κατοικία, όπου αρμονικά συμβιώνουν η ετεροτοπία με την ουτοπία. Ενώ η αντανάκλαση βρίσκεται παγιδευμένη στο μη-τόπο της απραγματοποίητης οπτικής ψευδαίσθησης, η ίδια η ύπαρξη του καθρέπτη στον υλικό χώρο προεξοφλεί την ατοπική ανασύσταση μιας απόλυτα πραγματικής θέσης. Ουσιαστικά, εκεί εντοπίζεται το ιδιαίτερο στοιχείο των ετεροτοπιών, στη συνύπαρξη του απτού με το νοητό, στην ταυτόχρονη παρουσία στον κόσμο των αντικειμένων και των υποκειμένων. Ο καθρέφτης προβάλει ως ένα είδος ενδιάμεσης εμπειρίας, καθώς, όσο ανακαλύπτω την παρουσία μου στο άυλο “εκεί” επιβεβαιώνω την παρουσία μου στο “εδώ” του υλικού μου κόσμου, επιστρέφω στον εαυτό μου και ανασυστήνομαι. O Foucault, ανοίγει με την εισαγωγή της ετεροτοπολογίας, ένα πεδίο θεωρητικών προστριβών, που βρίσκεται, μέχρι και σήμερα, σε εκκρεμότητα. Που βρίσκονται αυτοί οι παράξενοι τόποι, που περιέγραψε η λυρική αλληγορία του καθρέφτη, και –κρισιμότερα- ποιος είναι ο ρόλος τους στη διαμόρφωση του χωρικού επιστητού; Ας ρίξουμε λοιπόν μια ματιά στον τρόπο που τις περιέγραψε ο ίδιος. Οι ετεροτοπίες, αν και διατρέχουν όλες τις κουλτούρες του κόσμου, παρουσιάζονται με διαφοροποιημένες μορφές μέσα στα πλαίσια κάθε πολιτιστικού περιβάλλοντος, επομένως και δεν μπορούμε να αναφερόμαστε σε μια ενιαία παγκόσμια θεώρηση των ετεροτοπιών. Ίσως να μην υπάρχει ούτε μία απολύτως καθολική μορφή ετεροτοπίας.3 Για του λόγου το αληθές, ο Foucault θα περιγράψει τις ετεροτοπίες της κρίσης των πρωτόγονων κοινωνιών, χώρους απόκλισης, ιερούς ή απαγορευμένους, που έρχονται σήμερα να αντικατασταθούν από εκείνες της παρέκκλισης. Τους τόπους, δηλαδή όπου τοποθετούνται τα άτομα με συμπεριφορά αποκλίνουσα του κανόνα, όπως οι ψυχιατρικές κλινικές ή η φυλακή. Θέσεις, επομένως, που λειτουργούν ως οριοθετήματα των σύγχρονων μορφών ταξινόμησης.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Κάθε ετεροτοπία είναι ικανή να εξελίσσεται και να μεταβάλλεται, ανάλογα με τις επιταγές του κανονιστικού της περιβάλλοντος. Εδώ, βρίσκεται το παράδειγμα του νεκροταφείου, που μετατοπίστηκε από το εσωτερικό στο εξωτερικό των πόλεων, με τη μετάβαση από τις κοινωνίες της κοσμικής λατρείας στην εποχή της επιστημονικής επανάστασης. Τα νεκροταφεία, που κάποτε αποτέλεσαν τον ιερό και αθάνατο αέρα της πόλης, γίνονται σήμερα η “άλλη πόλη”, η επιφορτισμένη με τη μολυσματική ταυτότητα της ασθένειας χωρικότητα, όπου κάθε οικογένεια διατηρεί την σκοτεινή κατοικία της.

Η ετεροτοπία έχει την ικανότητα να συμπαραθέτει σε έναν μόνο πραγματικό τόπο περισσότερους χώρους, περισσότερες χωροθεσίες, οι οποίες είναι μεταξύ τους ασύμβατες.4 Θα βρούμε αυτή της τη λειτουργία ολοκάθαρη στις σκηνές των θεάτρων, που χάριν μια σκηνοθετικής τοπολογικής υπερβάσης, μπορούν να φέρουν στο ορθοκανονικό τους πλαίσιο μια ολόκληρη σειρά τόπων, που είναι ξένοι ο ένας προς τον άλλον. Το ίδιο συμβαίνει βέβαια και στις τρισδιάστατες προβολές της κινηματογραφικής οθόνης, ή στο παράξενο κατασκεύασμα των ζωολογικών κήπων, όπου η τροπική σαβάνα συναντά την πολική τούνδρα.

Οι ετεροτοπίες συνδέονται, ως επί το πλείστον, με χρονικές αποτμήσεις,5 δηλαδή διανοίγονται προς αυτό που θα μπορούσε να ονομαστεί, για λόγους απλής συμμετρίας, ετεροχρονίες. Το νεκροταφείο, επανέρχεται ως εξεχόντως ετεροτοπικός χώρος, για να εκφράσει μια απόλυτη ρήξη με τον παραδοσιακό μας χρόνο. Είναι εκεί, οπού η αχρονία του τέλους της ύπαρξης έρχεται να συναντήσει την οιονεί αιωνιότητα, στο πλαίσιο της οποίας δεν σταματά να διαλύεται και να σβήνει. Εδώ, ο Foucault θα συνταιριάξει κι εκείνες τις θαυμάσιες άδεις τοποθεσίες στο περιθώριο της πόλης, τα αστικά κενά που γεμίζουν μία ή δύο φορές το χρόνο, με περίπτερα, ετερόκλητα αντικείμενα, παλαιστές, μάντισσες και αρλεκίνους, στα πλαίσια κάποιου εφήμερου πανηγυριού. Οι ετεροτοπίες προϋποθέτουν πάντα ένα σύ-

ΓΚΑΝΑ ΙΙ ΔΥΣΤΟΠΙΑ-1

στημα διάνοιξης και περίκλεισης που τις απομονώνει και συγχρόνως τις καθιστά διαπερατές. Οι ετεροτοπικοί χώροι δεν είναι, επομένως, εύκολα προσβάσιμοι. Για να εισέλθει κανείς, θα πρέπει είτε να εξαναγκαστεί, όπως για παράδειγμα στην περίπτωση της φυλακής, είτε να ακολουθήσει διαδικασίες τελετουργικής μύησης. Η είσοδος στην ετεροτοπία προϋποθέτει κάποια άδεια ή ορισμένες πράξεις ταυτοποίησης.

Αυτό, όμως, που ουσιαστικά πραγματώνει την ετεροτοπία, είναι η συγκριμένη και διακριτή λειτουργία της σε σχέση με τον υπόλοιπο χώρο. Η λειτουργία αυτή διχοτομείται σε δύο ακραίους πόλους. Στη μία άκρη θα βρούμε τις ετεροτοπίες της αντιστάθμισης, αυτούς τους τέλειους και σχολαστικά οργανωμένους τόπους, που κάνουν όλο τους τον περίγυρο να μοιάζει αποδιοργανωμένος, ακατάστατος και συγκεχυμένος. Οι παραδειγματικοί αυτοί χώροι, ομοιάζουν ίσως με τις περίφημες αποικίες του 17ου αιώνα, που ανέλαβαν να τακτοποιήσουν το χάος του “νέου κόσμου”. H άλλη ,όμως ,πλευρά, κρύβει τους χώρους της ψευδαίσθησης, εκείνους που καταδεικνύουν ως ακόμη πιο ψευδαισθητικό ολόκληρο τον πραγματικό χώρο, όλες τις χωροθεσίες στο εσωτερικό των οποίων διαχωρίζεται η ανθρώπινη ζωή. Ίσως αυτόν τον ρόλο να έπαιξαν επί μακρόν τα περίφημα Brothel, που ο Foucault αναπολεί στην ετεροτοπολογία του.

Αν και τα σχήματα που προτείνει ο Foucault, μοιάζουν άρρηκτα συνδεδεμένα με τις γενεσιουργές εξουσίες που τα παρήγαγαν, τις σκηνοθεσίες της κανονικότητας που τα όρισαν εντός και παράλληλα εκτός των ορίων της, θα εντοπίσουμε σ’ αυτή τους την τελευταία λειτουργία, στην ετεροτοπία της ψευδαίσθησης, μια παράξενη παρέκκλιση απ’ αυτή τη γενική αρχή. Εδώ ο Foucault δεν προσπαθεί να εντοπίσει χώρους που η παράγωγη της ετερότητας είναι το συνειδητά επεξεργασμένο αποτέλεσμα μιας κοινωνικής ομάδας με συγκεκριμένες στοχεύσεις. Αντιθέτως, φαίνεται να αντιμετωπίζει τις ετεροτοπίες περισσότερο ως χώρους, στους οποίους αναδύονται, με σταθερά οξυμένο τρόπο, αντιφάσεις των δομών της κοινωνικής πραγματικότητας.6 “Ανάμεσα στο ήδη κωδικοποιημένο βλέμμα και την στοχαστική γνώση υπάρχει μια διάμεση περιοχή, που ελευθερώνει την τάξη στο ίδιο της το είναι. […] H διάμεση αύτη περιοχή, στο μέτρο που φανερώνει τους τρόπους ύπαρξης της

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τάξης, μπορεί να παρουσιαστεί ως η πιο θεμελιώδης: ως προγενέστερη απ’ τις λέξεις, απ’ τις αντιλήψεις και τις χειρονομίες, που τότε λογίζονται ότι τη μεταφράζουν λίγο πολύ πιστά και εύστοχα, είναι πάντα πιο στέρεα, πιο αληθινή από τις άλλες θεωρίες που δοκιμάζουν να τους προσδώσουν μια ρητή, μια εξαντλητική μορφή. Έτσι, σε κάθε πολιτισμό, ανάμεσα σε αυτό που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε διατακτικούς κώδικες και στους στοχασμούς για τη τάξη υπάρχει η γυμνή εμπειρία της τάξης και των τρόπων ύπαρξης της.” 7 Σε τούτα τα λόγια, θα βρούμε, ίσως, την έκφραση αυτού που ο Soja, ορμώμενος από το αναλυτικό μοντέλο του Lefebvre, εισαγάγει ως τρίτη διάσταση, ως Thirding-as-othering, στο χώρο της ύλης και των υποκειμένων του Foucault. Πριν όμως μελετήσουμε τις ανεξάντλητες προοπτικές του thirding, ας ρίξουμε μια ματιά στη βάση του, στη λεφερβριανή ταξινόμηση του χώρου. Ο Lefebvre θεωρεί, πως το τοπίο της καθημερινότητας είναι επί της ουσίας το κρίσιμο υπόβαθρο παραγωγής έτερων πραγματικοτήτων, ετεροτοπιών ανταγωνιστικών στην ισοτοπία των κυριαρχικών μορφών διάρθρωσης του. Διακρίνει, έτσι, τρεις μορφές χωρικότητας με ξεχωριστή λειτουργία. Πρώτα τοποθετεί τις χωρικές πρακτικές (spacial practices), το χώρο ως υλική/ εμπειρική πραγματικότητα, διαμορφωμένη σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο κοινωνικών σχέσεων, αναγκών και συσχετισμών. Έπειτα ξεχωρίζει τις αναπαραστάσεις του χώρου (representation of space), που προβάλουν ως οι τόποι των επιστημόνων και των τεχνοκρατών, η νοητική αναπαράσταση, η γνώση για το χώρο. Η τελευταία μορφή είναι, στην ουσία, αυτός ο πραγματικός χώρος της καθημερινότητας βιωμένος ως αδιαμεσολάβητη εμπειρία, ο χώρος των αναπαραστάσεων.8 Είναι ακριβώς αυτός ο “τρίτος” τόπος, για τον οποίο μας μιλά o Soja, ένας τόπος που ασκεί κριτική μέσω της ετερότητας του, αποδομεί το κανονιστικό του ανάλογο, διαταράσσει, αλλά κυριότερα προτείνει. Αποτελεί μια εναλλακτική προοπτική διαφορετική από εκείνη που δυνάμεθα να δούμε ως προϊόντα υποκειμενοποίησης. “Το thirding παράγει αυτό, που θα μπορούσε να αποκαλεστεί συσσωρευτική τριαλεκτική που είναι ριζικά ανοιχτή σε επιπρόσθετες ετερότητες, σε μια συνεχή διεύρυνση της χωρικής γνώσης”.9 Μέσα στην ετεροτοπολογία του Foucault, την τριαλεκτική του Lefebvre, τους δυναμικούς χώρους του Soja, θα βρούμε τις ανακλάσεις όλων εκείνων των τόπων, που ο κανόνας γεννά μα αποστρέφεται. Που θέλει πεισματικά να διαγράφει απ’ το οπτικό μας πεδίο, αναδεικνύοντας την καθολικότητα της κυριαρχίας του. Εκείνο που μένει, όμως, να μάθουμε, είναι αν τούτοι οι τόποι, όλα εκείνα τα εν δυνάμει, που γεννήθηκαν στο απαρεμπόδιστο σύμπαν της θεωρίας, μπορούν εμπράκτως να βρουν τη θέση τους έξω από το χαρτί, στο χώρο της ισοτοπικής μας πραγματικότητας.

ΑΟΡΑΤΗ ΠΟΛΗ

Nokorɛ truth

Σύμβολο της συνεχούς αναζήτησης της αλήθειας

το παράδοξο του χάρτη

i “Στην καρδιά του αιώνα του κλασικισμού, o Pascal αμφισβήτησε την εικονογραφία. Τη μίμηση, που για περισσότερα από διακόσια χρόνια, υπήρξε ίσως η πιο τέλεια έκφραση του συστήματος στο οποίο βασιζόταν: του συστήματος της αναπαράστασης.” [Louis Martin, 2002, On Representation, Stanford University Press]

Ας επιστρέψουμε στην αρχή, πριν από τους σκανδαλώδεις υπαινιγμούς του Foucault για τα πειθαρχημένα μας σώματα, και ας κοιτάξουμε, με ανόθευτο ακόμα το βλέμμα μας, το χάρτη μιας άγνωστης πόλης (εικ.1). Ο χάρτης προσεκτικά διαμοιράζει την πόλη σε επιμέρους περιοχές, τις ονοματοδοτεί καταλλήλως, χαράζει το δίκτυο που τις ενώνει ή τις περιγράφει και με τη μινιμαλιστική αφαίρεση της γραφής του αναπαριστά i το φυσικό τοπίο που τις υποδέχεται. Το θαλάσσιο μέτωπο που απλώνεται στο νοτιότερο τμήμα της, κοιτά στον Κόλπο της Γουινέας, εκεί οπού θα εκβάλλει ο ποταμός Odaw. Η πόλη μας τώρα ονομάζεται Ακκρά. Φυσικά, η υδάτινη πορεία προς την ταυτοποίηση του αστικού μας δοκιμίου δεν αποτέλεσε προϊόν λογοτεχνικής αδρότητας, αλλά εργαλείο μιας εμπρόθετης παρατήρησης. Στη συμβολή του ποταμού με τη θάλασσα είναι που θα εντοπίσουμε τη μοναδική ασυνέχεια στον, κατά τα άλλα, αδιάρρηκτο αστικό ιστό. Ένα κενό στο χάρτη, που πλαισιώνει το δέλτα του Odaw, προδιαγράφοντας αναρίθμητα σενάρια πλήρωσης της εικόνας. Ενώ το τακτοποιημένο μαύρο γέμισμα της πόλης πυροδοτεί αυτόματα, ανακουφιστικά σχεδόν, την ανάσυρση της αστικής μας μνήμης, η λευκή κηwλίδα που το διακόπτει στέκεται προκλητικά απέναντι στην τερατώδη φαντασία μας.

iii v vi

iv xi

vii xiii

xiv

xii

Χάρτης Περιοχών και Οδικού Δικτύου

viii

xxiv

xvi

Gulf of Guinea

xxii

xviii xx

xvii xix xxiii

xxv

xxi

ΑΟΡΑΤΗ ΠΟΛΗ

i Labadi ii Candoments iii Osu iv Kanda v East Ridge vi North Ridge vii West Ridge viii Christianborg ix Ministries xi Nima xii Accra New Town xiii Asylum Down xiv Tudu xv Victoriaborg xvi North Industrial Area xvii South Industrial Area xviii Kaneshie xix Sabon Zongo xx Korle Bu xxi Korle Gonno xxii Usher Town xxiii Mataheko xxiv Adabraka xxv Mambrobi

Τι θα μπορούσε να υπάρχει εκεί; Μπαίνουμε εδώ στον πειρασμό να υποπέσουμε σε μια ατέρμονη εξιστόρηση πιθανών ενσαρκώσεων της παραποτάμιας ζωής, με τη βεβαιότητα όμως, ότι ο πλουραλισμός του φαντασιακού είναι ανέφικτο να διασφαλίσει την οικονομία της αφήγησης, θα αρκεστούμε στο προφανές συμπέρασμα. Το κενό λειτουργεί ως επιτακτικός υποδοχέας άπειρων ταυτοτήτων. Εριστικά γυμνό, δύναται να ενδυθεί την προσωπική ερμηνεία που θα του αποδώσει ο εκάστοτε παρατηρητής, είτε για να υποτάξει τα ανοίκεια εδάφη του, είτε για να προβάλλει στην αμόλυντη επιφάνεια του τις ανεκπλήρωτες εικόνες του υποσυνειδήτου του. Οι γοητευτικές, άγραφες εκτάσεις της πόλης, οι παράταιρες ανέγγιχτες ουτοπίες του γεωμετρικού μας χώρου, έπεσαν στο σάκο της ταξινόμησης για να εγκληθούν ξανά με μια σειρά κανονιστικών προσφωνήσεων όπως αστική έρημος, terrain vague, wasteland, αστικό κενό και σωρεία άλλων. Ο Foucault θα αναφερθεί στις “θαυμάσιες άδειες ζώνες στην άκρη των πόλεων”, ίσως όμως το κλειδί στην κατανόηση τούτων των χώρων να βρίσκεται στην πολεοδομική φαντασίωση της “νεκρής ζώνης”.

Χάρτης Πολεοδομικού Zonning

Gulf of Guinea B

ΑΟΡΑΤΗ ΠΟΛΗ

εκπαίδευση πολιτισμός

υγεία

βιομηχανία βιοτεχνία

κατοικία

διοίκηση, υπηρεσίες

εμπόριο

ελεύθεροι χώροι

τουρισμός, αναψυχή

Τον όρο ανέσυρε ο Gil Doron από την ορολογία των σχεδιαστών, που ευλαβικά ασπάστηκαν τη λειτουργικότητα του διατακτικού zoning, για να υποδείξει πρωτογενώς, ένα κενό, αν όχι μια συνολική ρήξη, μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου.1 Αποδομώντας την έννοια στους θεμέλιους συντελεστές της, θα διαπιστώσουμε άμεσα, μια λανθάνουσα αντίφαση ανάμεσα στην ανυπαρξία του “νεκρού” και τη γεωγραφική οντότητα που υποδεικνύει η “ζώνη”. Οι γεωγραφίες άλλωστε, είναι πάντα πλήρεις -φυσικού τουλάχιστον- περιεχομένου, αλλά και δυνητικά έτοιμες να υποδεχθούν το ανθρωπογενές στοιχείο, όταν αυτό εκ’ πρώτης απουσιάζει. Μια ζώνη επομένως, δεν είναι ποτέ νεκρή. Τι οδήγησε λοιπόν τους πεφωτισμένους σχεδιαστές στη διατύπωση αυτού του πρόδηλα αντιφατικού ορισμού; Ίσως να εντοπίσουμε το κίνητρο κρυφοκοιτώντας πίσω από τα περιγράμματα των γνωστών μας χωρικών τακτοποιήσεων. Εν αρχή ην η ζώνηii, η πρώτη χάραξη του αρχιτέκτονα, που όπως κάθε νεογέννητο τέκνο, διαθέτει -πολύ προτού πέσει στα αμείλικτα χέρια των πνευματικών του γονέων, πολύ πριν του αποδοθεί ετεροβούλως η διακριτική του ταυτότητα- τα δικά του εγγενή χαρακτηριστικά. Οι ζώνες, αυτές οι διακριτές και μη αναγώγιμες η μία στην άλλη τοποθεσίες, έρχονται να

ΓΚΑΝΑ ΙΙ ΔΥΣΤΟΠΙΑ-1

περιχαρακώσουν ομοιογενείς ενότητες, συλλογές διακριτών αντικειμένων της διαίσθησης ή της σκέψης μας, ικανές να ταξινομηθούν σε μια ενιαία οριοθετημένη ολότητα. Ο απέραντος κόσμος, διαιρείται τώρα σε μικροσκοπικά κουτιά και η αστική ζώνη φαίνεται ξαφνικά να συναντά στις παρυφές της το “χώρο-τοποθεσία” (‘space of emplacement’) που θα εισαγάγει ο Foucault στο “Des espaces autres”. Αυτό το “άχρονο ορθογώνιο της ταξινόμησης”, που συντάσσει η πανοπτική εξουσία και στο οποίο “τα όντα παρουσιάζονται τα μεν δίπλα στα δε με τις ορατές τους όψεις, συμπλησιασμένα σύμφωνα με τα κοινά τους χαρακτηριστικά”.2 Σ’ αυτή την απροσδόκητη τομή των δύο όρων, θα βρούμε τις γραμμές του πολεοδόμου να ακολουθούν τις ήδη προδιαγεγραμμένες πορείες μιας αδιόρατης εξουσίας, ενός δεσμευτικού κανόνα. Είναι τα ίδια τα συστήματα του τόπου, πολιτικά, οικονομικά, ή οποιαδήποτε άλλα που αναλαμβάνουν την ταξινόμηση του αστικού χώρου, σχηματίζοντας κατά βούληση σύνολα χρηστικών τοποθεσιών. Έπεται η ταυτότητα. Αφού ο κόσμος διαμοιράστηκε σύμφωνα με μια γενική αρχή ομοιογένειας, έρχεται φυσικά η στιγμή της ονοματοδότησης, η πεμπτουσία του κανόνα. Η ικανή και αναγκαία συνθήκη για να αναγνωρίσουμε εαυτούς και να ξεχωριστούμε από τους ‘άλλους’. Το όνομα είναι που επίμονα θα μας καλεί σε συμμόρφωση με τη γλωσσικήiii μορφή που υπηρετούμε και σε διαμάχη με ό,τι τη σπιλώνει, προσκαλώντας μας να διαλέξουμε πλευρά στο σύνορο της λογικής. Η ταυτότητα θα ενεργοποιεί διαρκώς την εξίσωση που μετατρέπει το ανόμοιο σε έτερο. Κι ο σχεδιαστής -ως ο πλέον αρμόδιος να περιγράψει με λέξεις τα γεωμετρικά του δημιουργήματα- έκανε πάλι το καθήκον του προς το χώρο. Επιστρέφοντας στο χάρτη, διαπιστώνουμε ότι οι ταυτότητες που αναγνωρίζουμε στο σχεδιασμένο τοπίο δεν αυτοπροσδιορίζονται, αλλά αποτελούν εμπρόθετα πνευματικά τέκνα των συνθετών του.

Περιφέρεια γης, χώρος που εντοπίζεται μεταξύ δύο νοητών παραλλήλων βάσει της ομοιομορφίας που παρατηρείται σε αυτόν ή βάσει της αξιοποίησης του για την εκτέλεση μιας σειράς επιχειρήσεων κοινού χαρακτήρα. [Γεώργιος Δ. Μπαμπινιώτης, 2002,Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας] ii

Η γλώσσα, αυτή η αβασάνιστη πύκνωση, είναι ανθρώπινος λόγος που έχει τους λόγους του και για τον οποίο ο άνθρωπος δεν γνωρίζει τίποτα. Είναι αυτή η “άλλη” πύκνωση στην οποία ο άνθρωπος βρίσκει την αποδημική εμπειρία της ομοιότητας. [Louis Martin, 2002, On Representation, Stanford University Press] iii

ΑΟΡΑΤΗ ΠΟΛΗ

Ελλείψει μιας αναλογικής οπτικής, η χαρτογραφική αναπαράσταση προδηλώνει -αν όχι τον απόλυτα πραγματικό χώρο, που τείνει να παραβαίνει κατά τόπους τις ταξινομητικές πρακτικές- τον κανόνα που θα έπρεπε να τον διέπει. Αναγνωρίζοντας λοιπόν τον αρχιτέκτονα σαν τοποτηρητή μιας αυθεντίας που διαχειρίζεται με βεβαιότητα τη σημασία των μορφών και την κυριαρχία στο περιβάλλον, το “νεκρό” της ζώνης, μαζί με κάθε αντίφαση που επισύρει, δεν δύναται να αποτελεί πια, μια -εκ του τυχαίου εκπορευόμενη- παραδρομή του πολεοδομικού λόγου, ή μια απερίσκεπτη υποσημείωση υπομνηματικού χαρακτήρα. Στη χωρική σφαίρα, όπου οι ταυτότητες και τα γνωρίσματα παγιώνονται για να προεξοφλήσουν την κανονικότητα3, ο παράξενος αυτός τίτλος προδίδει μια προσχεδιασμένη ετερότητα. Πριν όμως αναζητήσουμε τα όμοια και τα έτερα που βάλθηκαν να φωτίσουν οι χωρικές “βαπτίσεις”, προβάλει εδώ αναπάντητο ένα ακόμα ερώτημα, που έρχεται να ταράξει συθέμελα όλο το κατασκεύασμα του κυρίαρχου λόγου για το χώρο. Πως προέκυψαν τούτες οι αστικές ασυνέχειες προτού περιγραφούν από τη “νεκρική” τους απραξία; Πως ξέφυγε από το άγρυπνο βλέμμα του σχεδιαστή αυτό το άβολο, ανερμάτιστο κενό; Παραδόξως, θα διαπιστώσουμε πως είναι το ίδιο το zoning που παράγει τις ασυνέχειες, πριν αυτοπροσκληθεί να τις γεφυρώσει. Η ταξινόμηση, ο διαχωρισμός και η κατάτμηση του αστικού τοπίου διαπλάθει κενά ανάμεσα στις ζώνες δραστηριότητας, παρά τη φαινομενικά αλλεπάλληλη διαδοχή των χρηστικών ομαδοποιήσεων. Οι πολλαπλές ασυμβατότητες των όμορων χρήσεων και οι απροσδόκητες σχισμές του δομημένου ιστού, γεννούν διάσπαρτους χώρους ασάφειας ανάμεσα στα ρητά τους όρια. Οι χώροι αυτοί, για μια σειρά πρακτικών λόγων, όπως το ακανόνιστο σχήμα τους, η δυσκολία προσπέλασης, η απαιτητική τους γεωμορφολογία –όπως για παράδειγμα οι όχθες ενός ποταμού-, ή η ιδιοκτησιακή τους ασάφεια είναι δύσκολα αξιοποιήσιμοι από τα κοινά μέσα σχεδιασμού.4 Το παραγόμενο κενό λειτουργεί παραβατικά, σχεδόν, επί του “έννομου” σχεδιασμένου χώρου, διαβρώνοντας την προτετελεσμένη ομοιογένεια. Το αλάνθαστο χέρι του κανόνα, προβάλλει αιφνιδίως διαβλητό, για να επιστρέψει καθησυχαστικά στην οικεία κυριαρχική μορφή του, με την επινόηση της “νεκρής ζώνης”. Του χώρου εκείνου που αδυνατεί να δαμάσει σχεδιάζοντας -ή ίσως δεν πρόλαβε ακόμα- αλλά δύναται να περιχαρακώσει ονοματίζοντας. Ο “νεκρός”, ο διαρκής έτερος του ζωντανού μας κόσμου, εγκαλείται για να αποδιώξει φοβικά το βλέμμα από το αβυσσαλέο του σκότος - από το σφάλμα του κανονιστικού λογισμού- και να αναδυθεί ξανά ως κενός ζωής για να προσκαλέσει το δημιουργό να τον ταξινομήσει απ’ την αρχή, διορθώνοντας το πρωτογενές του λάθος. Αν, λοιπόν, το zoning παράγει “νεκρές” ζώνες, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε, ότι η ταυτοσημία του με το χώρο-τοποθεσία κυοφορεί μια εγγενή

ΓΚΑΝΑ ΙΙ ΔΥΣΤΟΠΙΑ-1

ταύτιση της νεκρής ζώνης με τη διαβόητη ετεροτοπία του Foucault; Υπάρχει άραγε, στη σφαίρα τον χωρικών θεωριών μια επαγωγική σχέση μετάθεσης της ισότητας του αιτίου στο αιτιατό; Ίσως μια τέτοια παραδοχή να ήταν άτοπη χωρίς περαιτέρω διερεύνηση, μας δίνει όμως την ευκαιρία να αντιπαραθέσουμε για πρώτη φορά τις έννοιες νεκρή ζώνη και ετεροτοπία στην αναζήτηση μιας πρωτογενούς χωρικής ταυτότητας για το κενό στο χάρτη μας. Κι αυτήν ακριβώς θα αναγνωρίσουμε σε μια υποδόρια ανάγνωση του έκνομου χαρακτήρα της νεκρής ζώνης. Σύμφωνα με το Doron, αν κανείς αποτολμήσει να ρίξει το βλέμμα του εγγύτερα μέσα στον άτακτο αστικό χώρο, θα ξετρυπώσει τις μειονοτικές ομάδες της πόλης, που τείνουν να βρίσκουν καταφύγιο στις άγραφες χαραμάδες των masterplan. Οι θαυμάσιες άδειες ζώνες στην άκρη της πόλης, ίσως τελικά να μην ήταν ποτέ άδειες.

το κυνήγι της περιπλάνησης

Ας επιστρέψουμε για τελευταία φορά στο χάρτη κι ας φανταστούμε τώρα το κενό να πλημμυρίζει με εκατοντάδες σπίτια και αναρίθμητους ανθρώπους. Ο άδειος χώρος ονομάζεται τώρα Old Fadama και φιλοξενεί 30.000-90.000 κατοίκους σε 33 εκτάρια γης, μια πολύβουη κοινότητα κατακλύζει τις όχθες του ποταμιού, εγκολπώνοντας κάθε είδους ανεπίσημη δραστηριότητα στα όρια του ισχυρού της περιγράμματος. Ο χώρος τώρα ζωντανεύει, καθώς οι κάτοικοι καταπιάνονται με τις καθημερινές τους εργασίες, διασπείροντας τις κινήσεις τους εντός και εκτός της περιοχής. Ο τόπος μετατρέπεται σε χοροστάσιο αόρατων σωμάτων, σκηνοθετημένο από τον αυθορμητισμό της προσωπικής τους παρόρμησης. Το μέχρι πρότινος κενό προδίδεται από την έμβια πλήρωση του. Ο χρόνος διαρρηγνύει καταγγελτικά τον άδειο χώρο του χάρτη. Η αναπαράσταση υποδέχεται την κατάσταση, για να διαλυθεί μέσα στην αεικίνητη ροή της. Εδώ, λοιπόν, δεν θα βρούμε τις θαυμάσιες άδειες ζώνες, όπως θα τις προτείνει ο Foucault. Η γειτονιά μας δεν διαθέτει την ατμοσφαιρική μαγεία του ετήσιου πανηγυριού που έρχεται να γεμίσει επαναληπτικά, αλλά πάντα περιστασιακά τον ανέγγιχτο αστικό χώρο. Στην Old Fadama πρυτανεύει μια αλλόκοτη προσωρινή μονιμότητα, ένα χωρικό συνταίριασμα της επισφαλούς αχρονίας του “νεκρού” της αποτύπωσης, με την απόλυτη και καθαρή, “κανονική” σχεδόν, χρονικότητα του καθημερινού και του βιωμένου, μια συνεχής ετεροχρονία αναπαραστατικού και πραγματικού. Αν η ‘νεκρή ζώνη’ αδυνατούσε ως τώρα να βρει το λογικό της μονοπάτι προς την ετεροτοπία, ίσως να εντοπίζει το σταυροδρόμι της όσμωσης στην τομή του χώρου με το χρόνο, στην αλληλεπίθεση των ανέστιων μορφών που υποβαστάζουν την ύπαρξη μας. Αν ακολουθήσουμε τους καταστασι-

Agbogbloshie: Hope in an apocalyptic wasteland inittowingit.com

A walk through Old Fadama slum community, Natalie Ojewska, Old Fadama Slum nataliaojewska.com

Διάγραμμα ανθρώπινων κινήσεων Gulf of Guinea Β

ΑΟΡΑΤΗ ΠΟΛΗ iv Η θεωρία της περιπλάνησης/dérive, αποτελεί το πολεοδομικό μανιφέστο της Καταστασιακής Διεθνούς του 1958, που θα προτείνει την Ενωτική Πολεοδομία, σαν αντίδοτο στη δεσμευτική χωροθέτηση ή τακτοποίηση των ανθρώπων σε συγκεκριμένες αστικές περιοχές. // “Οι σιτουασιονιστές χωρίς να επενδύουν στην αισθητική του υπόσταση, προτείνουν το περπάτημα - την πιο φυσική και καθημερινή ενέργεια του ανθρώπου - ως το κύριο μέσο για να ερευνήσουν και να αποκαλύψουν τις “υποσυνείδητες ζώνες” της πόλης, τα μέρη εκείνα που διαφεύγουν του προγραμματισμένου ελέγχου και αποτελούν τα ανέκφραστα, μη αναγνώσιμα στοιχεία των παραδοσιακών προσεγγίσεων.” [Νικολαΐδου Αλεξάνδρα / Ραχιώτη Αγγελική / Λάζου Χριστίνα,2003, Η διαχρονική επιθυμία της περιπλάνησης _ Αποτυπώνοντας τα βήματα του flâneur,, ερευνητική εργασία, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ]

ακούς στο κυνήγι της περιπλάνησης (dérive)iv και ξανασχεδιάσουμε το χάρτη, αντικαθιστώντας το τοπίο με τις ανθρώπινες τροχιές, θα συναντήσουμε την ετεροτοπία κρυμμένη, εκεί όπου το ίχνος της κίνησης λερώνει το άσπιλο χαρτί του γεωγράφου. Είναι η στιγμή που ο καθρέπτης απενδύεται τη λευκή σινδόνη του κυρίαρχου λόγου για να μας επιστρέψει τη ζοφερή του ανάκλαση, πραγματοποιώντας την ετεροτοπία. Ο χώρος δεν οργανώνεται πια από μονόδρομα ανύσματα, άλλα επιστρέφει τα βέλη του για να υλοποιήσει το έτερο, που κατ’ εικόνα όχι όμως και καθ’ ομοίωση, απειλεί όσα γνωρίζαμε για την ταξινομημένη μας ύπαρξη. Πού βρίσκεται, όμως, η ετερότητα που έφερε την παράξενη συνοικία στα όρια της αφάνειας; Ποια όμοια διασαλεύτηκαν, πριν εφησυχαστούν απ’ το κενό; Μια πρώτη περιήγηση στο χώρο θα βρει απαντήσεις στο τοπίο. Οι κάτοικοι της Old Fadama δεν ζουν σε κάποιον αστικό παράδεισο. Εδώ, το ιδεατό της τακτοποιημένης πόλης διαλύεται μέσα σ’ ένα χάος από ασύντακτες χειρονομίες, που διαπλάθουν χωρίς έννομη δικαιοδοσία έναν τόπο που δεν ανήκει σ’ εκείνους που τον κατοικούν. Τα στενά σοκάκια που ανοίγονται ανάμεσα στις -ατάκτως ειρημένες- πρόχειρες κατοικίες, φτιαγμένες από ξύλο και τσίγκο, φιλοξενούν ρυάκια λυμάτων ξεσκέπαστα, φανερά στα μάτια και την οσμή. Η διαγραφή, άλλωστε, της πυκνοκατοικημένης συνοικίας από το σχεδιασμένο κομμάτι της πόλης, οδηγεί σχεδόν τελεσίδικα στην παραγωγή ενός τόπου με μηδενικές υποδομές, ανοιχτού στην επισφάλεια και τη μόλυνση. Πλάι στης μπουγάδες με τα μισοφαγωμένα ρούχα στέκονται τα χαλάσματα κάποιας κατασκευής, καλυμμένα με παλιές πλαστικές συσκευασίες, που στοιβάζονται επί χρόνια στον ίδιο τόπο, ελλείψει μιας νόμιμης οδού διαφυγής. Ο ηλεκτρισμός φτάνει στα σπίτια μέσα από ανοιχτά καλώδια, που κλέβουν λίγο από το φως της σχεδιασμένης πόλης, με τον κίνδυνο οι σπίθες κάποιου τυχαίου βραχυκυκλώματος να πυρπολήσουν ολόκληρο το οικιστικό κατασκεύα-

ΓΚΑΝΑ ΙΙ ΔΥΣΤΟΠΙΑ-1

σμα. Ενώ το, ίσως ειδυλλιακό, ποτάμι της φαντασίας μας δεν είναι άλλο από ένα δύσοσμο μολυσμένο έλος ή ενίοτε ένα σκουπιδένιο βοσκοτόπι για τα υποσιτισμένα οικόσιτα ζώα, γεννώντας ένα περιβάλλον φορτισμένο με τον κίνδυνο της λοιμώδους ασθένειας. Στριμωγμένοι μέσα στο μικροσκοπικό τους θύλακα, οι “παράνομοι” κάτοικοι στοιβάζουν τις αόρατες περιουσίες τους στην παραγκούπολη, που αναίμακτα σβήστηκε από το χάρτη. Η παράγκα όμως απαγορεύεταιv σε μια πόλη που επίμονα αναζητά την εκσυγχρονισμένη της ταυτότητα σε δυτικότροπους μεγαλοαστισμούς. Έτσι το “άθλιο” έτερο του τακτικού άστεως επιβάλλεται επιτακτικά να περιχαρακωθεί στο κενό που του αρμόζει, ώστε να μην φτάσει επ’ ουδενί να κηλιδώσει το χάρτη που τόσο προσεκτικά συνέταξε το νεφέλωμα των αστικών ιδεών. Στη μη ύπαρξη του ελλοχεύει η μη αποδοχή του έκνομου. Η αστική ασυνέχεια, η παραγωγή μιας καμουφλαρισμένης δυστοπίας, αποκαθάρει αυτόματα τόσο την πόλη όσο και την υπόληψη του ίδιου του λόγου που τη διαφεντεύει, καταδικάζοντας τους “παράνομα” κατοικούντες στο συμβολικά διαγεγραμμένο απεχθές βάραθρο που τους αναλογεί. Κάτω, όμως, από το κάλυμμα που έπλασε ο κανονιστικός λογισμός για την Old Fadama, δεν βρίσκεται μόνο μια ακάθαρτη εκδοχή του κατοικείν. Ίσως, μέσα στην αφάνεια αυτού του άναρχου τόπου των εκπτώτων της σχεδιασμένης πόλης, να βρήκε βήμα μια άλλη όψη της αστικότητας που καταρρίπτει ριζικά το λόγο. Κοιτώντας πίσω από την ορατή ποιότητα του χώρου, κατανοώντας τον ως κοινωνική επιδίωξη και όχι ως εικονικό ενσταντανέ, η ετερότητα έρχεται να αμφισβητήσει τον ίδιο τον κανόνα που την σχημάτισε. Εδώ, η κατοίκηση ανασκευάζεται και η οικεία της περιβολή διαστρεβλώνεται. Ο άνθρωπος σ’ αυτή την παράταιρη πόλη δεν ανήκει επειδή κατοικεί, αλλά κατοικεί για να ανήκει. Στήνει την πρωτόλεια οικία του στο έδαφος, όχι για να διαγράψει τα όρια της ιδιοκτησίας του, αλλά για να διεκδικήσει τη νομιμοποίηση της ύπαρξης του στο χώρο. Η

Παραφράζοντας το “Η καλύβα απαγορεύεται”, που τιτλοφόρησε τη συμμετοχή των Αρχιτεκτόνων της Φάλαινας, στην έκδοση [Η Ελάχιστη Δομή: Σκηνές της καλύβας, 2014, επιμ. Αποστόλης Αρτινός, εκδ. Κριτική] v

O Αριστοτέλης αποδίδει τη ροπή προς την ατομική ιδιοκτησία στη φιλαυτία που είναι έμφυτη στο άνθρωπο, επισημαίνοντας ότι είναι απερίγραπτο το πόση ευχαρίστηση προκαλεί σε κάποιον η σκέψη ότι κάτι του ανήκει. Μόνο για λόγους καλοσύνης υπάρχει κοινή χρήση. Κοινοκτημοσύνη πρέπει να υπάρχει μέχρι ένα βαθμό, γενικώς όμως ισχύει η ατομική ιδιοκτησία που πραγματώνεται γιατί διαπιστώνουμε περισσότερες συγκρούσεις μεταξύ συνιδιοκτητών παρά μεταξύ εκείνων που έχουν χωριστές περιουσίες και επιπλέον η γενναιοδωρία εκδηλώνεται μόνο σε σχέση με την περιουσία. [https:// en.wikipedia.org] vi

Προσωπικό αρχείο 2016

ΑΟΡΑΤΗ ΠΟΛΗ

εστία, όπως προδίδει και η εφήμερη μορφή της, δεν αποτελεί το προκείμενο, αλλά δίνει τη θέση της σε αυτό που, λίγα χρόνια μετά τον Foucault, θα περιγράψει ο Lefebvre σαν ‘Δικαίωμα στην πόλη’. Πως, όμως, είναι δυνατόν να αφορίσουμε την οικεία; Η ανεστιότητα είναι άλλωστε που μας έφερε κάτω από τη στέγη της.5 Και ήταν τούτη η παρόρμηση που έχτισε, φυσικά, τα ξύλινα παραπήγματα της Old Fadama. Σε αυτό τον τόπο που δεν ανήκει σε κανέναν, το βέλος στρέφεται στη ιδιοκτησία. Ο δημόσιος χώρος καταπατάται, και σαν να μην έφτανε αυτή η “παρανομία”, διαμοιράζεται ασύντακτα χωρίς να εκχωρεί το ένα ή το άλλο του θραύσμα σε ξεχωρισμένες ατομικότητες, αλλά σε μια συμπαγή κοινότητα. Η αριστοτέλεια “φιλαυτία”vi , που θεμελίωσε την ατομική ιδιοκτησία και μαεστρικά μας οδήγησε στη σύγχρονη σφαίρα της (υπέρ) κατανάλωσης “δικών” μας αγαθών, τρεκλίζει μπροστά στο άβολο αίτημα της αρμονικής συνύπαρξης του κατοικείν. Όπως ο αρχιτέκτων διεκδικεί τη δημιουργική κυριότητα, ταυτιζόμενος με τον κανόνα, τα ανώνυμα σχεδιάσματα και οι μυστήριοι δημιουργοί τους διεκδικούν το δικαίωμα διαμόρφωσης του τόπου με βάση τις δικές τους ανάγκες, ορμώμενα από το “άτεχνο” περιθώριο. Με την ίδια τους την ύπαρξη θέτουν ερωτήματα και αμφισβητούν την “έντεχνη” θεώρηση του δομημένου χώρου, που υποδηλώνει ότι μόνο ο αρχιτέκτονας είναι δημιουργικός, αδυνατώντας να αναγνωρίσει τη δημιουργικότητα του χρήστη.6 Η Old Fadama, φαίνεται ξαφνικά να υποδεικνύει καταγγελτικά την απάτη του ταξινομημένου χώρου που την περιστοιχίζει. Και σε αυτό ακριβώς το σχήμα, σ’ αυτή της την αυτοδικία απέναντι στον κανόνα που την ενθυλακώνει στα όρια του ανεπίτρεπτου, θα βρούμε τα brothel του Foucault να μας κλείνουν με νόημα το μάτι, θυμίζοντας μας την ετεροτοπία της ψευδαίσθησης. Εκείνους τους τόπους, που αμφισβητούν τον ορθολογικό μανδύα του υπόλοιπου χώρου, αναδεικνύοντας τα όρια, τις νόρμες και τις προϋποθέσεις του.7 Αν η Old Fadama δεν υπάρχει για το χάρτη, τότε η ίδια της η ύπαρξη συνθλίβει τον χαρτογράφο. Κι όταν αυτή η κτηνωδία αποκαλύψει τον καθρέφτη που επιμελώς απέκρυπτε το κενό, τότε μέσα στην όψη της παράξενης αντι-τοποθεσίας που απλώνεται μπροστά μας, θα βρούμε ανεστραμμένους τους όρους τη δικής μας “κανονικής” πραγματικότητας. Θα βρούμε τους παρίες της πόλης να ξανακατασκευάζουν το γεωμετρικό μας οικοδόμημα, προκαλώντας τα όρια του λογικού των αστικών μας πρότυπων. Ίσως στην πραγματικότητα εδώ να κρύβεται η εσώτερη σκοπιμότητα που καταβύθισε την αεικίνητη συνοικία στα “λευκά” σκοτάδια του χάρτη.

Yepoka Yeebo, The Bridge to Sodom and Gomorrah thebigroundtable.com

επιστροφή στο παρελθόν

Θα ήταν βέβαια τουλάχιστον υπεροπτικό να θεωρήσουμε πως οι εν λόγω χωροχρονικές υπερβάσεις αποτελούν αποκλειστικά σημάδι των καιρών μας. Οι σχέσεις εξουσίας υποκινούν άλλωστε τη χωρική αντίληψη σχεδόν από τα σπάργανα του γνωστού μας κόσμου. Σκαλίζοντας, λοιπόν, σχολαστικά μέσα στα μητρώα καταγραφής του αστικού παρελθόντος θα ξετρυπώσουμε μια συνοικία, που προβάλλει σαν ιστορικό πρωτότυπο της σύγχρονης Old Fadama. Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή αναζητώντας την άκρη του νήματος στο Παρίσι του 19ου αιώνα. Η αναμόρφωσή της πόλης από το βαρόνο Haussmann, που επιχείρησε να απαλλάξει τη νεαρή ναπολεόντεια πρωτεύουσα από τις μιαρές μεσαιωνικές γειτονιές της και να χαράξει την, ‘καθαρή’ πια, πόλη εντός των τειχών της, συνέθεσε ίσως μια από τις πιο πρωτογενείς εκδοχές της νεκρής ζώνης. Η, αυτολεξεί, “Ζώνη” εμφανίστηκε στο περιθώριο των παρισινών οχυρωμάτων κατά την αναμόρφωση και φιλοξένησε στην “ουδέτερη” γη της, τις χιλιάδες των κατοίκων της πόλης, που εκδιώχθηκαν από τη σαρωτική εκκαθάριση του Haussmann. Μαζί με τους πρώην “πολίτες”, τη ζώνη πλημμύρισε και το κύμα αγροτικών πληθυσμών που κατέφθασε προς αναζήτησην εργασίας στο σπινθηροβόλο άστυ. Όταν η ακριβή πόλη τους έκλεισε την πόρτα, οι ‘άξεστοι’ της γαλλικής περιφέρειας βρήκαν καταφύγιο στα τείχη και συμπλήρωσαν την κοινότητα ρακοσυλλεκτών που έγινε γνωστή ως zonier. Πριν φτάσουμε στο δια ταύτα και για να δικαιολογήσουμε ίσως την επιλογή του παραδείγματος, ας σταθούμε σε μια ακόμα δαιμόνια συγχρονία, που βρίσκει την αποκαθήλωση των μεσαιωνικών υπολειμμάτων να συναντά την

ΓΚΑΝΑ ΙΙ ΔΥΣΤΟΠΙΑ-1

εγκαθίδρυση του ορίου, στη γέννηση της “Ζώνης”. Στο Παρίσι της ανανέωσης, το localization και το étendue συνευρίσκονται, για να θανατωθούν ταυτόχρονα, και να δώσουν τη θέση τους στο emplacement. Μια σχεδόν τέλεια ετεροτοπία. Κι ως εδώ, η Ζώνη δεν είναι παρά ένας ακόμη χώρος απόθεσης των αστικών εκπτώτων ή όπως εύστοχα θα παρατηρήσει ο Doron “ένας τόπος που δημιουργήθηκε από την περίσσεια και τα υπόλοιπα του χώρου-τοποθεσία”.8 Το “νεκρόν” της ταυτότητας κείτεται ακόμα μετέωρο και ερωτηματικό. Η τελική λύση θα συντελεστεί μέσα στο σκοτεινό θάλαμο του Eugene Atget, που τριγυρνά τη γαλλική πρωτεύουσα, φωτογραφίζοντας το Παρίσι υπό εξαφάνιση όπως το αποκαλούσε.i Ο Atget παρουσιάζει τη Ζώνη σε δυο ξεχωριστές συλλογές με διαφορετικές εστιάσεις. Η πρώτη επικεντρώνει το ενδιαφέρον της στον άνθρωπο, στον ίδιο τον zonier, ενώ η δεύτερη αφαιρεί προκλητικά την ανθρώπινη μορφή από το κάδρο και παρουσιάζει μια άπνοη εκδοχή του χώρου, ιδωμένη μέσα από τα τείχη και την επιτακτική απόσταση που θεσμοθετούν. Επιστέφοντας εσπευσμένα στην Ακκρά, θα διαπιστώσουμε πως η Old Fadama, απαθανατισμένη ως άψυχο τοπίο, μοιάζει περισσότερο με μια άμορφη μάζα ρύπους, ανάξια λόγου και σημασίας. Είναι το έμβιο που προβάλει τα ηχηρά ερωτηματικά κι εκείνο που εντέχνως συγκαλύπτεται μέσα στην σκηνοθετημένη εικόνα. Για τους “νόμιμους” πολίτες, η Old Fadama φαντάζει τόσο άδεια, όσο η “Ζώνη” στα στιγμιότυπα που την κοιτούν μέσα από τα μάτια της παρισινής μπουρζουαζίας. Η φωτογραφία παίρνει εδώ τη θέση του χάρτη για να υποδείξει εκ νέου την κατάφορη μεροληψία της αναπαράστασης, όταν αυτή ατενίζει το χώρο πίσω από τo κομψό μονόκλ του κυρίαρχου λόγου. Οι κάτοικοι της Γκανέζικης πρωτεύουσας μοιάζουν τώρα περισσότερο με εκείνους της μυθικής Αγλαύρας που έπλασε ο Calvino, στις “Αόρατες πόλεις” του: “κλεισμένοι με ασφάλεια πίσω από τείχη κτισμένα

…Με τοποθετημένη την βαριά και τεράστια φωτογραφική του μηχανή πάνω σε ένα καρότσι, μαζί με τις γυάλινες φωτογραφικές πλάκες, γυρνούσε στο Παρίσι που άλλαζε υπό τις πιέσεις του βαρόνου Haussmann. Απαθανατίζει τα μνημεία με την ίδια προσοχή που φωτογράφιζε τις ζωγραφισμένες διαφημίσεις στους τυφλούς τοίχους, τις κούκλες στις βιτρίνες, τις πόρνες, τις προσόψεις, τις αυλές, τους μικροπωλητές αλλά και τους ευγενείς. [White Edmund, 2001, The Flâneur: A Stroll Through the Paradoxes of Paris, εκδ. Bloomsburry] i

Η Ακκρά τέλεσε υπό την κυριαρχία, Ολλανδών, Άγγλων, Σουηδών, Πορτογάλων, Γάλλων και Δανών από το 17ο αιώνα έως την τελική της απελευθέρωση το 1957. [https:// el.wiktionary.org] ii

ΑΟΡΑΤΗ ΠΟΛΗ

από αέναα επαναλαμβανόμενες αφηγήσεις, όπως οι προμαχώνες κάποιων πόλεων είναι κτισμένοι από πέτρα, οι κάτοικοι της Αγλαύρας, ζουν σε μια Αγλαύρα που μεγαλώνει με το όνομα και αγνοούν την Αγλαύρα που μεγαλώνει πάνω στη γη. Και πως θα μπορούσαν άραγε να κάνουν διαφορετικά, από τη στιγμή που η πόλη για την οποία μιλούν διαθέτει πολλά από αυτά που απαιτούνται για την ύπαρξη της, ενώ η υπάρχουσα πόλη είναι λιγότερο υπαρκτή;” 9 Οι πολίτες της Ακκρά, ακολουθώντας το παράδειγμα των μπουρζουά του Παρισιού και χτίζοντας τείχη αόρατα όπως εκείνα της Αγλαύρας, αποποιούνται την Old Fadama. Η ντροπιαστικά ατημέλητη μορφή των κατοίκων της, άλλωστε, δεν ταιριάζει στη σύγχρονη φαντασμαγορία της πόλης τους. Κι όπως ήδη υποψιάζεστε -μιας και η ιστορία τείνει να επαναλαμβάνει αδιάκοπα τον εαυτό της- οι άνθρωποι αυτοί, δεν βρέθηκαν στην Ακκρά κατά τύχη, ούτε βρίσκονταν εκεί ανέκαθεν. Το φαινόμενο της αστυφιλίας -που χτύπησε κάπως καθυστερημένα τις νεοσύστατες αφρικανικές πρωτεύουσες- ήταν εκείνο που προσκάλεσε τον, κυρίαρχα αγροτικό, πληθυσμό του βορρά της Γκάνας στην “ανεπτυγμένη” και πολλά υποσχόμενη πόλη. Δεν θα σταθούμε εδώ, ακόμα, στους μηχανισμούς που ενεργοποίησαν εξ’ αρχής τη διαδικασία, θα βρούμε όμως την πόλη να κοιτά τρομαγμένη τους άγνωστους ξένους. Στα μάτια της πόλης, προσκεκλημένοι μα ανεπιθύμητοι, οι έκπτωτοι της γκανέζικης μεθορίου κατέφθασαν, σαν άλλοι κατακτητές από τον βάρβαρο βορρά για να διαφθείρουν τα χρηστά ήθη της πρωτεύουσας. Πόσους, όμως, κατακτητές να κρατήσει στην πλάτη του, ένας τόπος που κουβάλησε τόσους και τόσους αποίκους; ii

Zoniers, Porte de Choisy, 1913, Eugene Atget inittowingit.com

Porte dâ&#x20AC;&#x2122;italie: Zoniers, 1913, Eugene Atget histoire-image.org

Agbogbloshie: Hope in an apocalyptic wasteland inittowingit.com

Asare Adjei, Life in Sodom and Gomorrah: the worldâ&#x20AC;&#x2122;s largest digital dump theguardian.com

ΓΚΑΝΑ ΙΙ ΔΥΣΤΟΠΙΑ-1

“Άποικοι της πόλης”. Η αστικοποίηση γρήγορα ξεσκέπασε αυτή τη νέα τάξη ανθρώπων, που σαν αδηφάγα θηρία περιδιαβαίνουν τη μητρόπολη, και η σύγχρονη αστική βιβλιογραφία έσπευσε να στοιχειοθετήσει το φαινόμενο. Στα κείμενα των θεωρητικών της πόλης θα εντοπίσουμε την έννοια του αντίστροφου αποικισμού, που προκύπτει αυτή τη φορά από τα κάτω και συνίσταται στη μαζική ροή μεταναστών (εξωτερικών ή εσωτερικών) στα μεγάλα αστικά κέντρα, διαβρώνοντας τη γνωστή τους ομοιογένεια. O Bayat θα τη χαρακτηρίσει “αργή καταπάτηση του κανονικού”.10 Πράγματι, το αστικό όνειρο έφερε στο κατώφλι της μητρόπολης εκατομμύρια ανθρώπους, σε ρυθμό μάλιστα τέτοιο, που ήταν αδύνατο να αφομοιωθούν μονομιάς. Οι υποψίες για μια νέα τάξη πραγμάτων κρίθηκαν βάσιμες. Το παράλογο, για άλλη μια φορά, ενεδρεύει στα χαρακώματα του ορισμού. Για να αποκαλυφθεί, όμως, η απάτη θα πρέπει πρώτα να ρίξουμε μια ματιά στην αποικιοκρατία,όπως μας τη δίδαξαν οι πραίτορες της δύσης. Αφετηρία η απόσταση. Γεωγραφική, πολιτισμική ή οποιαδήποτε άλλη, αποκρυσταλλώνει, το πρώτο στάδιο ανάγνωσης του αποικισμού, που έρχεται πάντα μέσω της γεφύρωσης, μιας πραγμάτωσης του από και προς, που διχοτομεί τους εμπλεκόμενους όρους σε θύτη (πηγαίνω) και θύμα (βρίσκομαι). Μια τέτοια επίφαση θα εξηγούσε θαυμάσια τον αντίστροφο αποικισμό, μετεμψυχώνοντας τις χιλιάδες των σύγχρονων κινητών πληθυσμών σε ανάστροφους Κολόμβους. Εδώ όμως, γεννάται ένα εύλογο ερώτημα. Πως βρέθηκαν οι άποικοι να κατοικούν το περιθώριο; Η γλώσσα συντηρεί την απάντηση στο –κρατώiii της αποικιοκρατίας, που θα προδίδει διαρκώς τη μόνιμη και αδιάψευστη ταύτισή της με την ιδιότητα του έχοντα, του κατόχου της εξουσίας. Η ευθεία που έρχεται να ενώσει τα δύο μέρη της σχέσης, όπως αυτά παράχθηκαν πρωτογενώς απ’ την απόσταση, βρίσκει αυτή τη φορά στα άκρα της ένα φορέα και ένα δέκτη εξουσίας. Αυτό που εύκολα αγνοούμε, είναι πως το σχήμα αυτό, προηγείται στην πραγματικότητα της μετάβασης. Ήταν εκείνο που ναύλωσε, άλλωστε, τους στόλους της δύσης, πριν βρεθούν μεσοπέλαγα να αναζητούν εξωτικά terrae incognita. Αναγνωρίζοντας λοιπόν την κυριαρχία της πόλης, στη συγκριτική της αντιπαράθεση με την υποτακτική μεθόριο και επιστέφοντας τους όρους με τις ανανεωμένες τους ταυτότητες στις χωρικές τους θέσεις, θα βρούμε το βέλος που υποδεικνύει τον τελικό προορισμό να στρέφεται προς την άρχουσα μητρόπολη. Υπό αυτή την οπτική, η πραγματική αντιστροφή στο σύγχρονο αποικισμό δεν συντελείται στην κίνηση αυτή καθ’ αυτή, αλλά στη χωρικότητα της εξουσίας -που εύκολα θυματοποιείται από τη θέση του εβρισκόμενου, τη στιγμή που στην πραγματικότητα ενσαρκώνει τον αρχετυπικό της ρόλο από διαφορετικό αυτή τη φορά σημείο.

ΑΟΡΑΤΗ ΠΟΛΗ κρατέω- κρατώ// ρ.αμετβ. έχω την εξουσία, τη δύναμη, εξουσιάζω, βασιλεύω /(με γενική) νικώ κάποιον, υπερτερώ, είμαι κύριος κάποιου/κατέχω, γνωρίζω καλά (π.χ. τις επιστήμες) [https:// el.wiktionary.org] iii

Διαγραμματική επεξήγηση του αντίστροφου αποικισμού φορέας εξουσίας δέκτης εξουσίας κίνηση

αποικισμός

αντίστροφος αποικισμός

ΓΚΑΝΑ ΙΙ ΔΥΣΤΟΠΙΑ-1

Και πράγματι, αναζητώντας νοήματα στις λέξεις, πως θα μπορούσε η λαμπρή μητρόπολη να αποικηθεί, όταν διηνεκώς θα επισύρει τον τίτλο της μητέρας; Όταν η ίδια κυοφόρησε και γέννησε την αποικία, πριν τούτη της η αρχέγονη ταυτότητα δώσει τη θέση της στο γεωγραφικό και οικονομικό κέντρο που σήμερα περιγράφει. Ο άποικος παραμένει σταθερά ο ίδιος -είτε ως ευρωπαίος θαλασσοπόρος, είτε ως ταυτοποιημένο μέλος της μητρόπολης- κρατεί το χώρο που επέλεξε να του ανήκει με όλα τα μέσα που διαθέτει στην απύθμενη φαρέτρα του. Ίσως, τώρα, ανάμεσα στους zonier, τους κατοίκους της Old Fadama και τις αόρατες όψεις τους να αναγνωρίσουμε τα λόγια του Hans van Dijk: “Απ’ όσο γνωρίζω, κανείς δεν έχει γράψει μια πολιτιστική ιστορία του κενού. Όμως σίγουρα θα συνέπιπτε σε μεγάλο βαθμό, με αυτή του αποικισμού.” 11 Κι αν ο Van Dijk μιλά, για τον αποικισμό εκείνο που κοίταξε το ήμισυ του γνωστού μας κόσμου σαν tabula rasa, για να σχεδιάσει τις μεγαλόπνοες προεκτάσεις του, ταξινομώντας το χώρο κατά βούλησιν -ξεχωρίζοντας παραδειγματικά την ήρα από το στάρι και το άρχον από το αρχόμενο- ας διευρύνουμε τον όρο στη διαχρονική του εκδοχή. Ορθή ή ανεστραμμένη, τοπική ή υπερπόντια, η αποικία σηματοδοτεί την ανθρώπινη κυριαρχία πάνω στο ά-λογο.12 Καθαρίζει το χώρο από τα άγρια θηρία, για να εγκαταστήσει στη θέση τους ευγενείς και τακτικές πολιτείες, όμοιες μ’ εκείνες που ξεπήδησαν από τις αρχιτεκτονικές της ονειροπολήσεις. Κι όταν ο λόγος -ο χρυσός κανών της εμμονικά προσδεδεμένης μας ύπαρξης- σταθεί να ξαποστάσει, ρίχνοντας απρόσκοπτα το πανοπτικό του βλέμμα πάνω στην ειδυλλιακή του επικράτεια, θα έχει όλο το χρόνο να ονοματίσει ξανά, να διαχωρίσει και να ταυτοποιήσει, εκ νέου, ότι ξέφυγε από την αρχική του εποπτεία. Η νεκρή ζώνη, γίνεται τώρα εν δυνάμει αποικία, ένα terra incognita, που αναμένει την έναρξη της ιστορίας του. Μπροστά στο ανατριχιαστικό horror vacuiiv δεν αποτελεί, παρά μια ενθουσιώδη πρό-

Την έννοια horror vacui (φόβος του κενού), χρησιμοποίησε εύστοχα ο Mario Praz, στηλιτεύοντας τη γραφική αδολεσχία της βικτοριανής τέχνης. // Η μεταφορά της έννοιας του ζωγραφικού ‘φόβου του κενού’ στον καμβά της πόλης, μπορεί να ερμηνεύσει την διάδοση ενός αστικού μοντέλου που συνδέεται με τη διαρκή επιθυμία δόμησης των αδόμητων χώρων ή υπερφόρτωσης τους με λειτουργίες. Η χρησιμοθηρική αντιμετώπιση της νεοφιλελεύθερης αστικής ανάπτυξης επιβάλει συνέχειες. Οι χώροι που δεν φιλοξενούν κάποια λειτουργία, σπάνια αντιμετωπίζονται σαν κομμάτια της πόλης. Κατά κανόνα, θεωρούνται χώροι όπου μελλοντικά ‘κάτι’ θα κτιστεί, είναι χώροι που προηγούνται του δομημένου. [Αθηνά Ριζοπούλου, 2011, Κενό (όχι άδειο), ερευνητική εργασία, Τμήμα Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ] iv

ΑΟΡΑΤΗ ΠΟΛΗ

σκληση (ή ίσως μια βολική πρόφαση) για να γεμίσουμε το εχθρικό κενό με κάθε λογής αστικούς κομφορμισμούς. Και τόσο βολικά, όσο η ευελιξία του κυρίαρχου λόγου προοικονομεί, η καθαρότητα της κενής μορφής της μας αφήνει ελεύθερους να (αυτό)σχεδιάσουμε ανερυθρίαστα, τις συνέχειες του οργανωμένου μας ιστού. Μια γρήγορη επιστροφή στον φαντασιακό διάπλου του άγραφου θύλακα της Ακκρά θα μας υπενθυμίσει, άλλωστε, ότι ο κενά υποσημειούμενος χώρος, διαθέτει τη μοναδική ιδιότητα να φιλοξενεί χωρίς περιορισμούς κάθε ταυτότητα που επιλέγουμε να του αποδώσουμε. Έτσι, η ετεροτοπία, που σαν γνήσιο αποπαίδι του κανόνα, διαθέτει τη ικανότητα να εξελίσσεται και να μεταλλάσσεται μαζί του, απειλεί τώρα να περάσει μέσα από την ψευδαίσθηση στην αντιστάθμιση. Η διαγραφή και το κενό, έντεχνα, υποδέχονται την αποικία, την πιο τέλεια και σχολαστικά οργανωμένη εκδοχή του χώρου, που με την απόλυτη και επιβλητική μορφή της έρχεται διδακτικά να θέσει το παράδειγμα, να εξευγενίσει και τους τελευταίους ρακένδυτους της πόλης, που σίγουρα θα λυγίσουν μπροστά στη συμμετρική της ευμορφία. Η Old Fadama βρίσκεται τώρα αιωρούμενη πάνω στη διαχωριστική γραμμή της ψευδαισθητικής ύπαρξης και της οριστικής διαγραφής. Το αφανές περιθώριο που τη φιλοξενεί κρύβει τον τρόμο της αποικιακής εκκαθάρισης. Ο Foucault είχε άριστα προβλέψει τις δυο πιθανές όψεις του ίδιου, πρακτικά, νομίσματος, προεξοφλώντας τόσο τις πρακτικές, όσο και τις ταυτότητες που θα εγκαλούσε ο κυρίαρχος λόγος στο πολύτροπο κυνηγητό του “ετέρου”. Κι αν όλα τούτα, προσιδιάζουν σε θεωρίες συνομωσίας βγαλμένες από το στόμα κάποιου αστικού παράφρονα, κάποιου έτερου, που σ’ ένα παραλήρημα αταξίας, προσπάθησε να υποσκάψει την αρτιότητα του γεωμετρικού μας χώρου, οι zonier θα επιστρέψουν για να συνηγορήσουν στο διακύβευμα, παραθέτοντας το τέλος της σύντομης ιστορίας τους, δια στόματος Wakemann. “Η Ζώνη καταργήθηκε και oι κάτοικοι της εκδιώχθηκαν κατά τη διάρκεια της κυβέρνησης του Vichy. Ως μέρος της “Αναγέννησης του Παρισιού”, προτάθηκε μια πράσινη ζώνη για να την αντικαταστήσει.” 13 Η “Ανανέωση” του Haussmann και η “Αναγέννηση” του Vichy, αποτέλεσαν την αρχή και το τέλος των zonier, τυλίγοντας με μια αδιόρατη καχυποψία όλες τις αστικές στρατηγικές που διακατέχονται από το πρόθημα ανά-, όλα τα μεγαλόπνοα σχέδια, ανάπλασης, αναβίωσης -και ανακατανομής εν τέλει- των ταυτοτικών συμβόλων της πόλης. Στη θέση της μιαρής Ζώνης, αποίκησε ο μαεστρικά οργανωμένος αστικός κήπος, που θα χαρίσει άλλωστε στους πειθήνιους αστούς τον πολυπόθητο “πνεύμονα οξυγόνου”, ή μια κυριακάτικη διέξοδο από την αεικίνητη πόλη, στα καινούργια, διευρυμένα όρια της αέναης Αγλαύρας τους. Το αόρατο –σχεδόν μεταφυσικό– νήμα που φαίνεται, με έναν εμμονικό ντετερμινισμό, να ταξιδεύει την αιτία από την παριζιάνικη Ζώνη στη γκανέζικη

ΑΟΡΑΤΗ ΠΟΛΗ

Old Fadama, θα προδιαγράψει για ακόμη μια φορά την αφήγηση. Σήμερα, ο παράξενος ετεροτοπικός θύλακας της Ακκρά απειλείται από μαζική εκκαθάριση. Το επίσημο κράτος ονομάζει το φιλόδοξο σχέδιο “Πρόγραμμα Οικολογικής Αποκατάστασης του Korle Lagoon”,14 όπως αποκαλείται η λιμνοθάλασσα που ανοίγεται στο δέλτα του Odaw. Σύμφωνα με το σχέδιο, στη θέση της ρυπαρής κοινότητας προτείνεται ένας πράσινος παράδεισος για τη ήδη υπερκορεσμένη μητρόπολη. Τα δημοτικά μηχανήματα κατεδάφισης πλησιάζουν -εν είδη εφόδου- τη γειτονιά ανα τακτά χρονικά διαστήματα γκρεμίζοντας λίγο λίγο τις πρόχειρες κατοικίες της. “Μια μέρα απλώς ξυπνάνε και έρχονται να κατεδαφίσουν. Ίσως να έρθουν αύριο. Στον ύπνο μας δεν κοιμόμαστε πια” 15 Koffie Nissar, κάτοικος της περιοχής

Οι δεκάδες χιλιάδες των κατοίκων της αφανούς Old Fadama ζουν σήμερα υπό το φόβο της επικείμενης ανεστιότητας, ενώ η πόλη που στέκεται σταθερά πίσω από το ασφαλές προκάλυμμα του εξωτερικού παρατηρητή σπάνια αναφέρεται στο ζήτημα. Πως θα μπορούσε άλλωστε να κάνει διαφορετικά, όταν πεισματικά αρνείται να το κοιτάξει; Οι κάτοικοι τη νεκρής ζώνης στέλνουν αιτήματα νομιμοποίησης στο άστυ, κι εκείνο τα καταχωρεί αδιάλειπτα στη λίστα των ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Η ίδια τους όμως η ύπαρξη στο δημόσιο χώρο, τον οποίο οικειοποιούνται με έναν άμεσο και αδιαμεσολάβητο τρόπο, μετατρέπεται στο πνεύμα της πόλης, αφού αποτελεί απευθείας παράγωγο του κοινωνικού και πολιτικού της συστήματος. Κάτι τέτοιο θα ήταν βέβαια ανεπίτρεπτο, κι έτσι οι σχεδιαστές θα βιαστούν να κουκουλώσουν την οχλαγωγία της σιωπηρά ιστάμενης Old Fadama με αδρές καλλωπιστικές προτάσεις. Οι Παριζιάνοι πολεοδόμοι έχουν άλλωστε ήδη χαράξει την ορθή οδό της αστικής τακτοποίησης. Ίσως, λοιπόν, η εκπολιτισμένη και οικολογική “πράσινη” αποικία να είναι η σύγχρονη απάντηση στην ανάγωγη ψευδαίσθηση των “περιττών” της πόλης. Ίσως από την άλλη, η πόλη να μην είναι πια το προκείμενο.

Yepoka Yeebo, The Bridge to Sodom and Gomorrah thebigroundtable.com

ΠΑΓΚΟΣΜΙΕΣ ΑΦΗΓΗΣΕΙΣ

Abodɛ Santann all seeing eye

Σύμβολο τoυ σύμπαντος

ο χώρος των ροών και των τόπων

“Οι αφηγήσεις είναι σαν προβολείς. Φωτίζουν μέρος της σκηνής αφήνοντας την υπόλοιπη στο σκοτάδι. Αν φωταγωγούσαν όλη τη σκηνή, θα ήταν ουσιαστικά άχρηστοι. Το έργο τους, άλλωστε, είναι να θεραπεύσουν τη σκηνή, να την προετοιμάσουν για οπτική και διανοητική πρόσληψη από τους θεατές, να δημιουργήσουν μια εικόνα την οποία μπορεί κανείς να αφομοιώσει, να κατανοήσει, να συγκρατήσει, μέσα από ένα χάος κηλίδων και στιγμάτων που κανείς δεν έχει τη δυνατότητα να προσλάβει ή να αντιληφθεί.”1 Η εποχή μας όμως, γέμισε τον τόπο μ’ ένα σωρό αφηγήσεις. Οι προβολείς έγιναν τόσοι, που είναι αδύνατο πια να διακρίνουμε με ακρίβεια τα σκοτάδια που διαφυλάσσουν. Για μια στιγμή, λοιπόν, ας ανάψουμε αναιδώς τα φώτα για να κοιτάξουμε το χώρο πλήρη, παγκόσμιο, χαώδη. Όπως μας δίδαξε ο Foucault, “η μεγαλειώδης ζωή που εξελίσσεται με την πάροδο του χρόνου” έχει πια εκλείψει. Τη θέση της πήρε τώρα “ένα δίκτυο που υφαίνει τον ιστό του ενώνοντας σημεία”.2 Το δίκτυο -απολύτως εκτατό καθ’ όλα τα μήκη και τα πλάτη του κόσμου- έπλασε αυτό που αργότερα ο Castells θα ονομάσει “χώρο των ροών”.3 Τον αιώνα της μηχανής διαδέχθηκε η εποχή της αεικίνητης οικουμενικής πληροφορίας που, όπως κάθε τι “οικουμενικό”, τρέφεται από την ικανοποίηση της “κοινής” του αποδοχής. Η πάλαι ποτέ κυρίαρχη πόλη έμεινε αποσβολωμένη να κοιτά τα πέρατα του καταγεγραμμένου κόσμου, εσώκλειστη στα στενά της όρια, υποδυόμενη έναν υποτακτικό σύνδεσμο στο νέο αεικίνητο χωροδίκτυο. Θα ήταν, όμως, τουλάχιστον άδικο για την ένδοξη ιστορία της, να παραδώσει το θρόνο αμαχητί. Το άστυ αντεπιτίθεται. Εμβρόντητο μπροστά στον τρόμο της καθαίρεσης περιχαρακώνεται και χωνεύει αγόγγυστα τη νεόδμητη φαντασμαγορία, δι-

ΠΑΓΚΟΣΜΙΕΣ ΑΦΗΓΗΣΕΙΣ Παραφράζοντας τη γνωστή ταινία του Anthony Minghella, “Ο ταλαντούχος κύριος Ρίπλεϊ”, αναφερόμαστε στο πρόσωπο του Σκωτσέζου θεωρητικού Adam Smith, που με το έργο του έθεσε τις βάσεις για την ανάπτυξη της ελεύθερη αγοράς όπως τη γνωρίζουμε σήμερα. i

New Geographies, 2011-2013, Emma McNally uk.pinterest.com

εκδικώντας το στέμμα του λαμπρότερου αστέρα στο αχανές στερέωμα των συγκρουόμενων τόπων. Έτσι κάπως, εν μέσω χωροχρονικών εχθροπραξιών, γεννήθηκε το θεωρητικό παράδοξο που ο Bauman -συμπληρώνοντας ευγενικά τον Castellsαποκάλεσε “χώρο των ροών και των τόπων”.4 Ο κόσμος επέστρεψε στο μεσαιωνικό localization με μια μικρή διόρθωση, αυτή τη φορά ο χρόνος ήταν κοινός, τα ερεθίσματα όμοια και οι πορείες αμέτρητες. O χώρος γέμισε σύν-χρονες τοποθεσίες. Μέσα στο παγκόσμιο χωρικό πλέγμα, ο κανόνας θα βρει την πιο χαρισματική του ενσάρκωση στην ελεύθερη αγορά του ταλαντούχου κύριου Σμιθ.i “Form follows function” διατείνονταν οι μοντέρνοι, που σώπασαν βιαίως μπροστά στο καταιγιστικό “form follows finance” και σε όλες τις αστικές ετερομορφίες, που διέσπειρε το καινοφανές μανιφέστο. Το μοντέλο ανάπτυξης που βασίστηκε στην εξύψωση της ατομικότητας, επινόησε γρήγορα νέες μορφές αστικών σχέσεων συνδέοντας τις παγκόσμιες τοπικότητες κάτω από το διδακτικό του περίβλημα. Η μητρόπολη τώρα, οφείλει να αναμορφωθεί καταλλήλως, για να αναδυθεί σαν εργοστάσιο νεοφιλελεύθερων πειραμάτων.5 Ίσως, μέσα εδώ, να ξετρυπώσουμε και τις διαβόητες αναπλάσεις της πόλης, που σχεδιάζοντας σχολαστικά τη δημιουργική της καταστροφή, έπλασε από τις στάχτες της τη νέα καταναλωτική αστικότητα. Η νεοαφιχθείσα, απαστράπτουσα ταυτότητα ξεναγεί τον αστό στην ανακαινισμένη του καθημερινότητα, κι αυτός με τη σειρά του σπεύδει πειθήνια να την υιοθετήσει. Κάθε πρωί “φορά ολοκαίνουργια ρούχα, παίρνει κλειστές κονσέρβες από το τελευταίου μοντέλου ψυγείο του και ακούει τα πιο πρόσφατα διαφημιστικά τραγουδάκια από το σύγχρονης τεχνολογίας ραδιόφωνό του”, ενώ “τα απομεινάρια της χθεσινής του μέρας περιμένουν το σκουπιδιάρικο”.6 Η νεαρή οικουμενούπολη χτίζει αδιάλειπτα καινούργια όρια, εξοστρακίζοντας τα δύσοσμα υπολείμματα του χθες της. Η πόλη, σε συνεχή αναζήτηση πρόθυμων ρακοσυλλεκτών, συντηρεί την αφθαρσία της γεννώντας χωματερές. Ο Baumann είχε δίκιο. Κάθε γνωστή αφήγηση του

ΓΚΑΝΑ ΙΙ ΔΥΣΤΟΠΙΑ-1

χώρου, που ξεπηδά απ’ το έλλογο, αναπόδραστα θα αφήνει σκοτεινές χαραμάδες. Χωρίς αυτές τις σκιερές πόρτες προς τα μύχια μυστικά της, το φως των ορατών της όψεων θα έμενε θαμπό και εκκωφαντικά παράφωνο μέσα στο παλίμψηστο της εκτυφλωτικής μαρκίζας. Ο λόγος δεν θα ήταν ποτέ στέρεος χωρίς την εξαίρεση να υποδεικνύει τα νομοτελειακά του σφάλματα. Η πόλη δεν θα αστράψει πριν βρει κρυψώνα για τη βρωμιά της. Αν μέχρι τώρα, ο χώρος και ο χρόνος εκφράζονταν γραμμικά, τον κατακόρυφο άξονα τους έρχεται βίαια, και απολύτως οριζόντια, να διασπάσει η παγκοσμιοποιημένη αιτία. Η τραχιά κακοποίηση του χωροχρονικού συνεχούς απελευθέρωσε παράξενους θύλακες έγκλειστους, ανάμεσα στο χρόνο που αποχωρίστηκαν και στη νέα ομοιογενή συγχρονία. Ο θαυμαστός αναπτυσσόμενος κόσμος7 μόλις ξεπήδησε μέσα από το σύγχρονο Big Bang της γνώσης. Οι τόποι αυτοί φυλακισμένοι ανάμεσα σε αυτό που είναι και αυτό που οφείλουν να γίνουν, ξεπροβάλουν πρόθυμοι μπροστά σε κάθε επιταγή της αγοράς. Εκείνη άλλωστε θα τους οδηγήσει στην πολυπόθητη νέα φαντασμαγορία, στον ορθό δρόμο της προόδου και εν τέλει στην “ενάρετη” ζώνη των αναπτυγμένων. Πόλεις, σε απόλυτη ρήξη με τον παραδοσιακό τους χρόνο, δέχονται ταχύρυθμα μαθήματα εκσυγχρονισμού. Μήπως όμως εδώ, βρίσκεται η επιτυχία του πειράματος; Οι σκιές του “καλού” κόσμου ξεγλιστρούν αθόρυβα μέσα σ’ αυτούς του ερμαφρόδιτους τόπους. Η αδυναμία τους να ανήκουν στο εδώ ή το εκεί, η χιμαιρική τους ελπίδα να σταθούν κάτω απ’ το φωτεινό προβολέα, γεννά ενθουσιώδεις κομπάρσους. Εκείνους τους αφανείς ήρωες που αναβαστούν την αφήγηση του λαμπρού πρωταγωνιστή, όπως η σκιά το φως. Στις σκοτεινές γωνιές του ρόλου τους θα βρούμε όλα τα χθεσινά απομεινάρια της πόλης. Εκεί βρίσκεται το επέκεινα όπου ολόκληρο το εδώ θα βρει το νόημα και την ολοκλήρωση του.8

πράξη πρώτη: τα απομεινάρια της χθεσινής πόλης

Η Ακκρά δεν είναι παρά μια ακόμα οικουμενούπολη υπό ερωτηματικό και το δικό της πείραμα τιτλοφορείται “πρόσβαση στην τεχνολογία”. Χιλιάδες τόνοι χρησιμοποιημένων ηλεκτρονικών συσκευών –τα απορρίμματα του “πρώτου κόσμου”- στοιβάζονται για να ταξιδέψουν με κάθε τρόπο προς τους “ατυχήσαντες” της αναπτυσσόμενης φαντασίωσης. Κι όπως ήταν αναμενόμενο, το φιλάνθρωπο πρόσωπο του κανόνα καταφθάνει χειροκροτούμενο. Η γκανέζικη κυβέρνηση φρόντισε να απαλλάξει από φόρους και δασμούς το επίδοξο εγχείρημα τεχνολογικού εκσυγχρονισμού της χώρας, γεμίζοντας τον τόπο με –ήδη ή εν δυνάμει– απόβλητα. Η Rachel Shabi είχε πολύ νωρίτερα παρατηρήσει, ότι τα τοξικά απόβλητα ρέουν πάντα καθοδικά, στην οικονομική οδό της ελαχίστης δυνατής αντίστασης.9 Πράγματι η Γκάνα δέχεται σήμερα περίπου 215.000 τόνους ηλεκτρονικών συσκευών το χρόνο, εκ των οποίων το ιλιγγιώδες 70% συνίσταται από μεταχειρισμένα είδη. Στον πλανήτη που η φρενήρης εμμονή με την τεχνολογία, κατόρθωσε να αυξήσει κατά 1 εκατομμύριο τόνους την παράγωγη ηλεκτρονικών και ηλεκτρικών αποβλήτων μέσα σε μόλις μια δεκαετία, ο ρυθμός των εισαγωγών συνεχίζει να πολλαπλασιάζεται γραμμικά. Οι ευγενικές χορηγίες της δύσης προέρχονται, κατά συντριπτική πλειοψηφία, από την Ευρώπη, που κατέχει το αξιοσέβαστο μερίδιο του 75% σε εξαγωγές αποβλήτων προς την Αφρικανική ήπειρο, ενώ την ίδια στιγμή διαχειρίζεται λιγότερο από το 1/3 των δικών της απορριμμάτων in situ.10 Η περίσσεια του αναπτυγμένου κόσμου συσκευάζεται σε αγαθοεργή container, για να αποικίσει εκ νέου -δια της γνωστής μας ορθής οδού αυτή τη φορά- τους τόπους απ’ τους οποίους ιπποτικά αποχώρισε τον προηγούμενο αιώνα.

World

50.000.000 t 700.000 t Africa 215.000 t Ghana

ΠΑΓΚΟΣΜΙΕΣ ΑΦΗΓΗΣΕΙΣ

Η δυτική νεοφιλελεύθερη πόλη αποδιώχνει σαν μαρμάρινο γλυπτό το περιττό υλικό, για να γεννήσει από το άμορφο τη λαμπερή και καλοσμιλεμένη της φιγούρα. Το δημιούργημα, όμως, δεν θα είναι ποτέ ολοκληρωμένο, πριν η θρυμματισμένη ύλη -που κείτεται τώρα ξεριζωμένη στο πάτωμα του αστικού ατελιέ– απομακρυνθεί, ώστε να προβάλει καθαρό το τοπίο, πριν τα υπολείμματα βρουν τη θέση τους σε μια μακρινή και άγνωστη χωματερή. Η διαδικασία εκτοπισμού των αχρήστων προϋποθέτει, βέβαια, ένα αδιαίρετο σύστημα συγκομιδής και απόθεσης. Η χωματερή ως χωρικότητα, όμως, υπολείπεται της ενεργητικής δράσης της συλλογής, κι έτσι ο μηχανισμός επιβάλλεται να αναζητήσει το συμπληρωματικό του όρο στη σφαίρα του ανθρώπινου. Η πόλη αναζητά τώρα χαρισματικούς διαχειριστές ή -κατά το ορθότερον- πειθήνιους σκουπιδιάρηδες.

Ροή ηλεκτρονικών αποβλήτων προς τη Γκάνα

μεταχειρισμένα

[Πηγή πληροφοριών: Ghana E-waste Country Assessment/ SBC e-waste Africa Project, 2011]

Αφρική 5%

30%

Ευρώπη 75%

Ασία 15%

70%

Βόρεια Αμερική 5%

Εισαγωγές ηλεκτικών και ηλεκτονικών συσκευών [Πηγή πληροφοριών: Ghana E-waste Country Assessment/ SBC e-waste Africa Project, 2011]

απόβλητα

πράξη δεύτερη: το αστικό πείραμα του αναπτυσσόμενου κόσμου

Αφού ο ζητούμενος όρος αποσαφηνίστηκε, έπεται η αναζήτηση της ικανής και αναγκαίας συνθήκης για τον προσδιορισμό του. Στο εδώλιο θα κληθεί για άλλη μια φορά η πολύπαθη αστικοποίηση, η ίδια εκείνη διαδικασία που πυροδότησε τις ξενοφοβικές αποκρίσεις στον αντίστροφο αποικισμό. Αυτήν όμως τη φορά, θα στρέψουμε το βλέμμα μας μακρύτερα απ’ την πόλη και τα διαρρηγμένα της οχυρά. Η συσσώρευση της εργασίας στα αστικά κέντρα, που απογειώθηκε με την απελευθέρωση της διακίνησης κεφαλαίων, αποτέλεσε το εφαλτήριο για τη σύγχρονη στροφή στο άστυ. Το φαινόμενο, που πλημμύρισε τις απανταχού μητροπόλεις με επίδοξους αστούς, βρήκε αναρίθμητες ενσαρκώσεις ανά τον κόσμο, για να ξανασυστηθεί αναμορφωμένο μέσα στους θύλακες των ευσεβών πόθων. Στη Γκάνα όπως και σε πολλές από τις χώρες που συμπληρώνουν το πλέγμα των υπό ανάπτυξη –και όχι πια, σύμφωνα με την ανανεωμένη ορολογία, υπανάπτυκτων11– χωρών, ο Davis θα παρατηρήσει για πρώτη φορά τη νέα εκδοχή της αστυφιλίας, που ορμώμενη από τις κεφαλαιακές κρίσεις των παρελθόντων δεκαετιών, θα ανατρέψει την υφιστάμενη δομή της. Το αυταρχικό Επιτήρηση και τιμωρία , του Foucault βρήκε την εξωραϊσμένη του διατύπωση στο επιτήρηση και λιτότητα, που συνόδευσε τα προσφιλή πακέτα στήριξης δια χειρός ΔΝΤ, σπεύδοντας προς άμεσο σωφρονισμό των αδέξιων οικονομιών του νότου. Ο εξασφαλισμένος δρόμος προς την ανάπτυξη, μαζί με όλη την αφόρητα οικεία λοιπή φρασεολογία, που κοσμεί σήμερα τους ειδησεογραφικούς τίτλους του δικού μας θύλακα, ήταν ήδη γνωστός στις χώρες της υποσαχάριας Αφρικής αρκετά χρόνια πριν βρει τη θέση του στην ευρωπαϊκή μας καθημερινότητα.

Το 70% των εσωτερικών μεταναστών έρχονται στην Ακκρά από το βορρά

ΠΑΓΚΟΣΜΙΕΣ ΑΦΗΓΗΣΕΙΣ

Η επιβεβλημένη προώθηση ενός διεθνούς οικονομικού μοντέλου, μέσω των προγραμμάτων διαρθρωτικής προσαρμογής, έφερε τον αγροτικό πληθυσμό του βορρά της Γκάνας εκτός συναγωνισμού, επιπλέοντα ανάμεσα στα χρέη και τις εμφύλιες συγκρούσεις που επέσυρε η ύφεση. Η οδός διαφυγής ήταν μονόδρομη και στραμμένη προς μια πολλά υποσχόμενη μητρόπολη υπό κρίση. Το παράδοξο για το οποίο μας πληροφόρησε πρωτύτερα ο Davis είχε μόλις γεννηθεί. Η αφρικανική αστικοποίηση της κρίσης ανέτρεψε το μοντέλο που ήθελε την πόλη να συνδέεται με την παροχή εργασίας και αποκάλυψε ένα σύστημα που στην πραγματικότητα αναπαρήγαγε τη φτώχεια.12 Στην Ακκρά που πασχίζει μέχρι και σήμερα να συντηρήσει τον ίδιο της το “εγώ”, οι πολυδάπανοι επισκέπτες περιττεύουν. Όλα τα στερητικά αν-, που σκιάζουν τους

Εσωτερική μετανάστευση [Πηγή πληροφοριών: Housing the masses/ People’s dialogue on human settlements]

1% 1% 2% 5% 91%

1% πολιτική αστάθεια 1% έλλειψη υποδομών 2% άλλοι λόγοι 5% εμφύλια σύγκρουση

Αιτίες μετανάστευσης από το βορρά [Πηγή πληροφοριών: Housing the masses/ People’s dialogue on human settlements]

91% έλλειψη εργασίας

ΓΚΑΝΑ ΙΙ ΔΥΣΤΟΠΙΑ-1

ανώφελους περιπλανητές της, η αν-εργία και η αν-εστιότητά τους, δεν διατηρούν πια την προσωρινότητα μιας πρόσκαιρης ανωμαλίας. Στην περίσσια ελλοχεύει η οριστική απόρριψη. Η έννοια του περιττού, άλλωστε, μοιράζεται το σημασιολογικό της χώρο με εκείνη του αναλώσιμου, του ακατάλληλου, των σκουπιδιών. Στη σφαίρα των εννοιών, ο περιττός συγκατοικεί με το απόρριμμα. Πριν όμως φανταστούμε την Ακκρά σαν έναν αχανή σκουπιδότοπο από απαρχαιωμένα i-phone και σκονισμένες αναλογικές τηλεοράσεις, αναμειγμένες με λίγα από τα έμψυχα απορρίμματα του αστικού υπερπληθυσμού, ας επιστρέψουμε για λίγο στον πρωταρχικό της ρόλο στρέφοντας το βέλος σε μια ακόμη μητρόπολη στο οικουμενικό δίκτυο των τοποθεσιών. Σ’ αυτό το διπολικό χωροχρονικό στερέωμα η εσωστρέφεια δεν συντελείται μονοσήμαντα, αλλά διχοτομείται αδιάκοπα, για να παραγάγει μια αλυσίδα ενθυλακώσεων, μια όλο και περισσότερο τοπική πολιτική σ’ ένα κόσμο δομημένο από όλο και αυξανόμενες παγκόσμιες διαδικασίες.13 Για την Ακκρά, όπως και για κάθε ευαγές άστυ –αναπτυγμένο ή αναπτυσσόμενο- τα απορρίμματα είναι αποκρουστικά και σκιώδη, ανακαλούν ότι με κόπο απώθησαν προοδεύοντας. Αν, λοιπόν, η Ακκρά καθρεφτίζει τη σκιά του αναπτυγμένου κόσμου, πρέπει τώρα με τη σειρά της να σχεδιάσει νέους καθρέφτες, ικανούς να δεχτούν τη δικιά της. Ο χώρος των ροών και των τόπων φαντάζει ασφυκτικά γεμάτος από αντιδιαμετρικές ανακλαστικές επιφάνειες -ορατές ή λανθάνουσες-, πλέκει ολοένα και πιο εντοπισμένες χωρητικότητες σ’ ένα δίκτυο κατάμεστο με είδωλα και σκοτεινά έτερα. Πλανεύει το βλέμμα, που ζαλισμένο μέσα στο λαβυρινθώδη ψευδαισθητικό ορίζοντα, επιστρέφει τρομαγμένο στη μυωπική ενατένιση του κανονικού του χώρου. Πού πήγαν, λοιπόν, όλα τα σκουπίδια;

μια ευφάνταστη χωματερή

Το ρυπαρό κενό στην αλυσίδα της βιομηχανικής παραγωγής, το λογιστικό σφάλμα της κατανάλωσης, επιβάλλεται για άλλη μια φορά να συγκαλυφθεί με τον πιο ριζοσπαστικό τρόπο, να καταστεί αόρατο.14 Το πρόβλημα ορίστηκε, και σαν παιδαριώδες αίνιγμα θα βρει τη λύση στο προφανές, στον τόπο που η ίδια η πόλη εκμάγευσε στο αφανές περιθώριο. Τα τεχνολογικά απορρίμματα κρύβονται, δίχως άλλο, μέσα στο παράταιρο κενό του χάρτη που ένοχα φιλοξενεί εκείνους που έμειναν έξω από το αστικό ιδεατό, όσους ακούσια μετατράπηκαν στους καταλληλότερους υποψηφίους για να διαδραματίσουν το ρόλο του υποτακτικού σκουπιδιάρη. Στην περίπτωση της Old Fadama, η νεκρή ζώνη είναι κάτι παραπάνω από μια πράξη απάλειψης ή άρνησης, είναι μια θετική προσπάθεια να οργανωθεί το περιβάλλον.15 Το πρώτο βήμα μέσα στην Old Fadama είναι αποπνικτικό. Παχύς καπνός από καμένο πλαστικό, φορτίζει την υγρή αφρικάνικη ατμόσφαιρα με μια υποψία τοξικής αιθάλης. Το δεύτερο σφυρηλατεί την αποδοχή μιας “άλλης” πραγματικότητας. Οι άνθρωποι, εδώ, επιβιώνουν συναθροίζοντας και αποσυνθέτοντας τα υλικά παράγωγα, που θεμελίωσαν το χώρο των ροών. Υπολογιστές γυμνωμένοι μέχρι το τελευταίο συρμάτινο κύκλωμα, τηλεοράσεις με μοναδικό διακριτικό της αρχικής τους υπόστασης το πλαστικό τους περίβλημα κι ένα σωρό θραύσματα άγνωστης προέλευσης, που κάποτε ίσως να συμπλήρωναν το λειτουργικό μιας πρωτοποριακής συσκευής. Μια διαφορετική πρωτόφαντη βιομηχανία απλώνεται μπροστά στις όχθες του ποταμού. Δεν πρόκειται απλώς για μια μολυσμένη χωματερή, αλλά για μια συγκροτημένη γραμμή ανακύκλωσης των ηλεκτρονικών αποβλήτων. Στον τόπο αυτό ο κανόνας δεν καταργήθηκε και το πείραμα δεν απέτυχε. Εδώ θα βρούμε μόνο μια αλλιώτικη ενσάρκωση του. Κοιτώντας το χώρο

ΠΑΓΚΟΣΜΙΕΣ ΑΦΗΓΗΣΕΙΣ

προσεκτικότερα θα δει κανείς, όχι μια παραβατική γειτονιά που απειλεί το καθαρό οικοδόμημα της πόλης, αλλά ολόκληρο το φορέα της καθαρότητας της. Στη βρώμικη Old Fadama, συνίσταται τώρα μια διαφορετική εκδοχή της ταξινόμησης, εδώ ιδρύεται η ικανή και αναγκαία συνθήκη, που θα διατηρήσει ακέραιη την αποτελεσματικότητα του κυρίαρχου λόγου. Οι εικόνες σ’ αυτό το αλλόκοτο εργοστάσιο συγκλίνουν και αποκλίνουν συνεχώς από εκείνες που γέννησαν οι δυτικές κοιτίδες παραγωγής. Εδώ η δομή αντικαθίσταται από την αποδόμηση, η δημιουργία από την καταστροφή, η τάξη από την απόλυτη αταξία και η μηχανή αποκαθυλώνεται, για να ξαναδώσει τη θέση της στη χειρωνακτική εργασία. Ο καθρέφτης ξεδιπλώνει, τώρα, τον κόσμο μας ανάποδο, χτίζει την αντίστροφη εικόνα του για να την επιστρέψει ξαναδομώντας τον πραγματικό μας χώρο. Όταν ο θόρυβος παύσει, οι λαμαρίνες, που ξέμειναν από το βίαιο και άτεχνο διαμελισμό των τεχνολογικών κομψοτεχνημάτων, θα επιστρέψουν αθόρυβα για να ξαναχτίσουν νέα στιλπνά προϊόντα. Μέσα στην ετερογενή ενορχήστρωση της Old Fadama, δεν κρύβεται παρά η βρώμικη και πολυδάπανη διαδικασία που θα ανατροφοδοτήσει το ίδιο το σύστημα, που την κατέστησε αναγκαία. Η ανεπίσημη αυτή μονάδα ανακύκλωσης θα κερδίσει την πενιχρή της αμοιβή, επανασυστήνοντας το οικοδόμημα της αγοράς, ανακαλώντας μας στο έλλογο. Αυτό, που μια επιδερμική εποπτεία κατατάσσει στο χαώδες και το ανεπιτήρητο, διατηρεί στα σπλάχνα του ολόκληρο το μηχανισμό που το δημιούργησε, πριν το καταβυθίσει στο λευκό κενό του χάρτη. Η έξωση και η κατεδάφιση, ο τρόμος της αποικίας ανασυστήνεται εκσυγχρονισμένος, σαν επίκληση στο φοβικό ένστικτο της επιβίωσης, διατρέφοντας πειθήνιους εργάτες της μεταβιομηχανικής εποχής. Ή, ίσως, αναδύεται σαν απαύγασμα της διαρκούς σύγκρουσης του τόπου με τις ροές, ως εγγενής προσπάθεια της πόλης να αποτινάξει το τελευταίο μίασμα του ιστού της, εκείνο, που, άθελα, της δημιούργησε, υπακούοντας στις υποδείξεις της αγοράς, κυνηγώντας τη θέση της κάτω από το φως του προβολέα. Όποιο κάτοπτρο κι αν διαλέξουμε να κοιτάξουμε, θα βρούμε τον ίδιο τόπο εγκλωβισμένο στο απατηλό του περίγραμμα. Είναι, όμως, η ίδια η ύπαρξη της τοπικότητας πίσω από το όριο του ετέρου -όσο βολικά κι αν συμπλήρωσε τις αστοχίες του κανόνα- που επιστρέφει για να στερεώσει στη συνείδηση μας την αναποτελεσματικότητα της τάξης. Τα όσα απωλέσαμε στο δρόμο προς την ανάπτυξη, τείνουν να γίνουν σήμερα

Προσωπικό αρχείο 2016

Interview in Agbogbloshie, AMP team flickr.com

Προσωπικό αρχείο 2016

Agbogbloshie: Hope in an apocalyptic wasteland inittowingit.com

Asare Adjei, Life in Sodom and Gomorrah: the worldâ&#x20AC;&#x2122;s largest digital dump theguardian.com

Made in Agbogbloshie, AMP team flickr.com

ΠΑΓΚΟΣΜΙΕΣ ΑΦΗΓΗΣΕΙΣ

περισσότερα απ’ όσα, ως γνήσιοι καταναλωτές, εφήμερα κατέχουμε. Τα βουνά των απορριμμάτων, που συνεχίζουν να συσσωρεύονται σε τόπους όπως η Old Fadama, βρίσκονται πλέον στο υψομετρικό όριο των τειχών του τακτικού μας άστεως. Επιστρέφουν τη δυσοσμία τους, για να υποδείξουν ότι η καθαρότητα της νεωτερικής πόλης δεν είναι παρά μια αλχημική φαντασίωση, μία ψευδαίσθηση. Οι περισσεύοντες της κυρίαρχης κοινωνίας, ως περίσσεια και μόνο, υποδεικνύουν αυτοδικαίως την ανεπάρκειά της να καταστεί καθολική. Είναι, όμως, αυτή τους η ιδιότητα που κυοφορεί μια συνθήκη, εξ’ ολοκλήρου διάφορη απ’ αυτή που ο πανοπτισμός του κυρίαρχου λόγου προοικονομεί. Ακολουθώντας το Lefebvre στο ταξίδι του μέσα στους χώρους των αναπαραστάσεων, κοιτώντας την Old Fadama ως βιωμένη και αδιαμεσολάβητη εμπειρία, θα βρούμε τους κατοίκους της να σκηνοθετούν τη δική τους έτερη πραγματικότητα, ορμώμενοι από την ανεξάντλητη επινοητικότητα του περιθωρίου. Κατά τη διατύπωση του De Certeau, η τέχνη του να γίνεσαι άλλος είναι, κατ’ αρχήν, μια τέχνη επιβίωσης.16 Οι έτεροι, οι μη-κανονικοί της Ακκρά, μέσα στη βιασύνη τους να επιβιώσουν, επινόησαν, ηθελημένα ή αθέλητα, μια νέα ταυτότητα για τις πλεονασματικές τους υπάρξεις. Έγιναν από σκουπιδιάρηδες, τεχνίτες. Ανοίγοντας το βήμα μας, πλησιάζοντας τον πυρήνα του τόπου θα διαπιστώσουμε πως η αρχική περιγραφή, υπολειπόταν μιας κομβικής διαδικασίας εκκαθάρισης. Αφαιρώντας τους μεροληπτικούς φακούς των δυστοπικών αφηγήσεων, ανακαλύπτουμε πως η Old Fadama δεν είναι μονοσήμαντα ένας χώρος απόθεσης ηλεκτρονικών αποβλήτων, ούτε όμως απλώς ένας μηχανισμός υλικής ανατροφοδότησης της βιομηχανίας, είναι στην πραγματικότητα ένας τόπος αναδημιουργίας.

“To Agbogbloshie, όπως συνηθέστερα αναφέρεται το βιομηχανικό τμήμα της περιοχής, είναι ένα γιγαντιαίο ανοιχτό εργοστάσιο, όπου ο καθένας μπορεί να συλλέξει απόβλητα υλικά και να τους δώσει νέα πνοή.” 17 Osseo Asare, επικεφαλής AMP

Οι κάτοικοι με τα πενιχρά μέσα που διαθέτουν, διαπλάθουν από την άμορφη μάζα των απορριμμάτων κάθε λογής αντικείμενα. Ακολουθούν ίσως -σε αντίθεση με την πόλη- τη μέθοδο δημιουργίας που περιέγραψε αλληγορικά ο Mumford με το παράδειγμα της γεωργίας, που σύμφωνα με τον ίδιο “επιστρέφει συνειδητά όσα ο άνθρωπος αφαιρεί από τη γη”. Η πόλη εξορίσει

Julien Lanoo, Agbogbloshie Makerspace Platform for the world’s largest e-waste dump dezeen.com

Kevin McElvaney, Agbogbloshie: the world’s largest e-waste dump – in pictures theguardian.com

ΠΑΓΚΟΣΜΙΕΣ ΑΦΗΓΗΣΕΙΣ

και καταστρέφει, τη μια στιγμή σε έξαρση κέρδους, τη επόμενη κενή και εξαντλημένη.18 Η Old Fadama διαπλάθει μια ανάπτυξη χωρίς απώλειες19, χτίζει μια αλυσίδα όπου το θάνατο διαδέχεται η αναγέννηση. Μέσα στο Agbogbloshie θα βρει κανείς τα πάντα. Από ευφάνταστους υπολογιστές που κατοικούν μέσα σε πλαστικά μπιτόνια, μέχρι οικοδομικά υλικά και οικιακά σκεύη, όλα φτιαγμένα από όσα “εμείς” θεωρήσαμε άχρηστα και περιττά. Οι ίδιες οι κατοικίες κατασκευάζονται από ανακυκλωμένο υλικό. Η επαίσχυντη παράγκα της Old Fadama, δεν είναι άλλο από μια ηχηρή απάντηση στην ιδεοληψία, που θέλει τον κόσμο μας να κατοικεί βρωμίζοντας. Πώς όμως είναι δυνατόν να κάνουμε διαφορετικά; Το καταναλωτικό μας επιστητό οικοδομήθηκε πάνω στη λαγνεία ενός νέου, παραγόμενου απ’ αυτό που, ποιητικά, ονομάσαμε δημιουργική καταστροφή. Το απόρριμμα, η βρωμιά είναι, δίχως άλλο, το άμεσα παραγόμενο αντίβαρο που οφείλει να παραμένει σκοτεινό, η απαιτούμενη ετερότητα που θα διατηρήσει εύληπτη την αφήγηση της ομοιότητας μας. Ο ρακένδυτος συλλέκτης της Old Fadama, όπως επίμονα θέλουμε να τον βλέπουμε, δεν είναι παρά ο θεμελιωτής του ορίου που ξεχωρίζει το αποδεκτό από το ανεπίτρεπτο, το επιθυμητό από το απευκταίο, το εσωτερικό από το εξωτερικό του κόσμου μας. Το όριο αναδύεται για να περιγράψει τον κανόνα, σαν αυτόκλητος δικαστής του σύννομου και του ευπρεπούς. Περιχαρακώνει την επικράτεια του λογικού, ιδρύοντας την έκκεντρη ζώνη του ακατάληπτου. Όσο σκληρά κι αν προσπαθήσει κανείς να το ερμηνεύσει, το σύνορο που χωρίζει το χρήσιμο προϊόν από τα απορρίμματα αποτελεί μια γκρίζα ζώνη, έναν τόπο που διέπεται από ασαφείς ορισμούς, από αβεβαιότητα και κίνδυνο. Πάρα πολλά εξαρτώνται από την επαρκή συντήρηση του συνόρου, ώστε το καθήκον να μην αφεθεί αποκλειστικά και μόνο στη διακριτικότητα των σκουπιδιάρηδων.20 Στην Ακκρά, η διατήρηση τούτου του συνόρου είναι επιτακτική. Οποιαδήποτε διαρροή θα απειλούσε ολόκληρο το οικοδόμημα της νεωτερικής της ταυτότητας, θα παράσερνε σαν κατακλυσμιαία πλημμύρα την υπόληψη της σύγχρονης πόλης. Τα απορρίμματα, όμως, έγιναν τόσα, που δύσκολα πια χάνονται απ’ την εποπτεία των έντρομων αστών. Πρέπει τώρα να βρεθεί μια άλλη οδός, μια ακόμη ταυτότητα που θα αποστρέψει το βλέμμα των τελευταίων παράξενων, μια σύμβαση που θα έπειθε και τους πλέον καχύποπτους. Κι ο αστικός μυθοπλάστης γνωρίζει, βέβαια, άριστα πώς να γεννά τους δράκους και τα τέρατα, που θα χαράξουν τις ορθές πορείες στη δική του ουτοπία.

ΤΕΧΝΗΤΕΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΕΣ

Wawa Aba seed of the Wawa tree

Σύμβολο της σκληρότητας και της επιμονής μπροστά στις δυσκολίες Παραλληλισμός με το σκληρό σπόρο του δένδρου Wawa

σόδομα και γόμορα

Ας σταθούμε, για λίγο, σ’ έναν αλλιώτικο χάρτη. Θα έλεγε κανείς, πως τα όρια και οι ενότητες που περικλείει ταυτίζονται με εκείνα της πρώτης χαρτογράφησης της πόλης, αυτής που μας βρήκε να ατενίζουμε τις παράξενες ρηγματώσεις της. Εδώ, όμως, το υπόμνημα διαφέρει. Οι ταυτότητες που υποδεικνύονται δεν αφορούν σε πολεοδομικές κανονικότητες, αλλά στρέφονται στην παρουσίαση ενός χώρου κοινωνικού. Αναζητούν στη μάζα των υποκειμένων τη γενεσιουργό δράση που θα αποκλείσει και θα συμπεριλάβει, γεννώντας τα όρια που ο χαρτογράφος επιμελώς θα τοποθετήσει στη χωρική τους θέση. Στο δυσδιάστατο χώρο της αναπαράστασης σχηματίζεται, τώρα, μια γεωγραφία με επίκεντρο τον άνθρωπο. Εδώ η Old Fadama δεν διαβιεί εν κενώ. Οι κάτοικοί της προσμετρούνται στην πόλη, χάριν αυτής της διαφορετικής ταξινόμησης. Τα περιττά σώματα φανερώνονται στο χώρο, όταν ο χάρτης μετατρέπεται σε εργαλείο επιθετικού προσδιορισμού, εκεί οπού τα υποκείμενα -ως δράστες- εμπίπτουν στις αρχές ομογενοποίησης μιας γενικευτικής στατιστικής προσέγγισης. Θα τα βρούμε να περιδιαβαίνουν τις χωρικές καταγραφές της τάξης, της καταγωγής ή του τρόπου κατοίκησης, διατηρώντας πάντα την πλειοψηφική τους θέση στη σφαίρα των κοινωνικά απορριφθέντων: των άπορων, των ξένων, των παράνομα κατοικούντων. Οι πρακτικές που γέννησαν τους σωρούς, όπου άκριτα απορρίφθηκαν όλα τα σκουπίδια, συμπεριλαμβανομένων των απόβλητων ανθρώπων,1 μορφώνουν, τώρα, αυτό που ο Loic Wacquant κατέδειξε ως “ύστερη περιθωριακότητα”.i Η εντατικοποίηση των οικονομικών ανισοτήτων και οι νέες μορφές κοινωνικοοικονομικής πόλωσης, που επέφερε το νεοφιλελεύθερο πείραμα αντανακλώνται σε συνεχώς αυξανόμενους και διακριτούς χωρικούς σχημα-

Χάρτης Εισοδηματικής Κατανομής Πληθυσμού

Gulf of Guinea Β

ΤΕΧΝΗΤΕΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΕΣ

τισμούς. Η επισφαλής εργασία και η μετακίνηση των ανθρώπων σε υποβιβασμένες γειτονιές που συνοδεύονται από στιγματισμό τείνει να αυξηθεί κατακόρυφα.2 Οι κάτοικοι της Old Fadama, ως αδιάψευστοι ένοικοι του περιθωρίου, προσυπογράφουν.

“Η ενασχόληση μας με τα απορρίμματα και κυρίως τα άχρηστα μέταλλα αρχίζει το 1991. Τότε, ήμασταν 15, τώρα είμαστε παραπάνω από 5000 συλλέκτες.” 3 ανώνυμος κάτοικος της περιοχής

“Ανήκουμε σε μία κοινότητα, η οποία για πολλούς ανθρώπους μας μετατρέπει σε εγκληματίες, πόρνες, σε… οτιδήποτε. Οι άνθρωποι περιγράφουν τον τόπο μας, ως ένα επικίνδυνο μέρος, στο οποίο αν βρεθείς θα σε κλέψουμε, θα σου επιτεθούμε και αυτό δεν είναι αλήθεια.” 4 Haruna Αbu, Μember of Ghana Federation of urban poor

Στην πόλη που οφείλει να συντηρεί πιστούς και αδιάσπαστους καταναλωτές, η σπίλωση των χώρων απόθεσης των απορριμμάτων φαντάζει κάθε άλλο παρά άλογη. Ο σωρός επιβάλλεται να παρουσιαστεί τόσο προσεκτικά, όσο επιμελώς αποκρύφτηκε. “Οι κάτοικοι αυτών των περιοχών αντιμετωπίζουν όχι μόνο την υλική αλλά και τη συμβολική υποβάθμιση, κάτι το οποίο είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τη διαβίωση σε τοποθεσίες ευρέως χαρακτηρισμένες ως no-go areas, τρομακτικά οχυρά που βρίθουν από έγκλημα συνοδευόμενο από ηθικό εκφυλισμό, όπου μόνο τα απορρίμματα της κοινωνίας αντέχουν να κατοικίσουν.” 5

χαμηλό εισόδημα μεσαίο, υψηλό εισόδημα

ΓΚΑΝΑ ΙΙ ΔΥΣΤΟΠΙΑ-1

Αποτελούν τόπους κατάφορτους με επίμονες αστικές παρατυπίες και εμπλουτισμένους με μία αφθονία ομάδων, σωμάτων, κατοικιών, γης, οικονομιών και συζητήσεων προσδιορισμένων σε υποθέσεις περί “μόλυνσης”, εγκληματικότητας και δημόσιου κινδύνου ως προς την επιθυμητή “τάξη των πραγμάτων”. “Ο νόμος, άλλωστε, δεν θα απέβαινε ποτέ καθολικός χωρίς το δικαίωμα του καθορισμού των ορίων εφαρμογής του, χωρίς δηλαδή να δημιουργεί αυτόχρημα μια καθολική κατηγορία εξαιρέσεων και αποκλεισμών και χωρίς να δημιουργεί το δικαίωμα της χωροθέτησης ενός τόπου “εκτός ορίων”, παρέχοντας έτσι μια χωματερή για όσους αποκλείονται και ανακυκλώνονται σε ανθρώπινα απόβλητα.”6 Η αληθινή πλευρά του καθρέφτη έρχεται να γράψει το δικό της συνειδησιακό σενάριο πάνω στους ηθοποιούς της σκιάς. Ακολουθεί μια διαδικασία διαγραφής, προσδιορισμού, ταυτοποίησης, διαλογής, περιγραφής, υπογράμμισης, συνειδητοποίησης και αυτοσυνειδησίας προκειμένου να προτάξει τα χαρακτηριστικά που καταγγελίζονται. Ο Becker θα αναφέρει ότι “οι κοινωνικές ομάδες δημιουργούν την απόκλιση, ορίζοντας νόμους των οποίων η παράβαση συνιστά απόκλιση”.7 H συμπεριφορά ενός ατόμου, επομένως, γίνεται αποκλίνουσα ή εγκληματική μόνο αν ορίζεται και προκαλεί παρεμβολές ως τέτοια, από συγκεκριμένους ανθρώπους σε μια συγκεκριμένη κατάσταση. Μια αλληγορική πτυχή αυτού του συμβολικού αλληλεπιδρασμού είναι η “δραματοποίηση του κακού”ii σύμφωνα με τους όρους του Tannenbaum. Η έκβαση της διαδικασίας, ξεδιπλώνεται ολοκάθαρη, δημόσια, επίσημη, στο προσωνύμιο που έντεχνα αποδόθηκε στον τόπο αυτό. Οι πολίτες της Ακκρά, θα αναφερθούν συχνά στα “Σόδομα και Γόμορα”,iii αντικαθιστώντας τον “ληξιαρχικό” τίτλο της περιοχής με το βιβλικό της ανάλογο. Προσομοιάζοντας την, με αυτήν την εύφορη γη που “ολόκληρη ποτίζονταν […] ήταν σαν παράδεισος του Κυρίου”, αλλά “οι άνθρωποι της ήταν κακοί, και υπερβολικά αμαρτωλοί μπροστά στον

Αναφορά στον όρο “Advanced Marginality” που εισήχθη από τον Loic Wacquant [Loic Wacquant, 2007, Territorial stigmatization in the age of advanced marginality ,Thesis Eleven 91] i

Ο Tannenbaum θεωρούσε ότι η “δραματοποίηση του κακού” (dramatization of evil) είναι εκείνη που συμβάλλει με τον πιο δραστικό τρόπο στη διαμόρφωση του εγκληματία μέσα από μια διαδικασία ταξινομήσεων και αξιολογήσεων του υποκειμένου [Frank Tannenbaum,1938, Crime and the Community, εκδ. McGraw-Hill, Ν.Υ.] ii

iii Τα Σόδομα και τα Γόμορα είναι δυο αρκετά γνωστά τοπωνύμια στην Βίβλο. Εκεί ήταν ο τόπος στον οποίο ο Λωτ, ο αδερφός του Αβραάμ, επέλεξε αρχικά να κατοικήσει. “Oλόκληρη ποτίζονταν…” [Γένεση 13:10]

ΤΕΧΝΗΤΕΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΕΣ

Κύριο”. Στην κοινωνία της Γκάνας που στέκει πειθήνια, υπάκουη και ενδοτική απέναντι στα θρησκευτικά δόγματα, ο “κοσμικός φόβος” του Bakhtin, ο φόβος που διαμορφώνεται από το γνώριμο συναίσθημα του φόβου της τρωτότητας και του τρόμου μπροστά στην απροσπέλαστη και ανεπανόρθωτη αβεβαιότητα,8 δίνει διάβημα σε κάθε πολιτικό κανόνα. Είναι η στιγμή όπου γεννάται ο “επίσημος φόβος” της ανθρώπινης εξουσίας, εκείνης που δημιουργήθηκε και κατέχεται από τον άνθρωπο. “Και ο Κύριος είπε: Η κραυγή των Σοδόμων και των Γομόρων πλήθυνε και η αμαρτία τους είναι υπερβολικά βαριά” και τότε ο Κύριος κατέστρεψε τα Σόδομα και τα Γόμορα.9 Μιας, όμως, και οι καταστροφές που αδυνατούν να αποδοθούν σε θέλημα Κυρίου, συντελούν ποινικές παραβάσεις στο εκδημοκρατισμένο νομοθέτημα των τέκνων του, ο κανόνας επικαλείται τις ανθρώπινες αδυναμίες στις οποίες θεμελιώνεται ο “κοσμικός φόβος”. Πρόκειται για τον παραγόμενο φόβο ο οποίος αντλεί τις απαρχές του στις πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές ιεραρχίες που διαιρούν τον λαό. Είναι η στιγμή που η “πανταχού παρούσα” εξουσία πέραν της δράσης ή της δομής του Foucault, θα παραδώσει τα ινία στην συμβολική εξουσία του Bourdieu. Μια εξουσία που συνεχώς επανανομιμοποιείται μέσω της διαπλοκής και της αλληλόδρασης της δράσης και της δομής. Μέσω της έξης-habitus διαρθρώνονται συστήματα ρυθμίσεων τα οποία θα κινούν τους κοινωνικούς δρώντες σε ένα παιχνίδι δομημένων ροπών σκέψης, αίσθησης και δράσης με προκαθορισμένους όρους.10 Πως, όμως, συντηρούνται επιτυχώς τέτοια συστήματα ρυθμίσεων; Πως μεταφέρεται κανείς αβίαστα από τον κανόνα στη συνήθεια; Ίσως, να βρούμε απόκριση σε κάποιους τίτλους της ειδησεογραφικής καθημερινότητας της Ακκρά. “Σόδομα και Γόμορα, ένα μονοήμερο ταξίδι στην κόλαση” 11, “Οι κάτοικοι στα Σόδομα και Γόμορα γίνονται αμαρτωλοί” 12, “Οι καταληψίες γυρνάνε στα Σόδομα και Γόμορα” 13, είναι μόνο μερικές από τις κεφαλίδες που βομβαρδίζουν το κοινωνικό συνειδητό με φοβικά σύμβολα. Και αν ως εδώ, αναγνωρίζουμε δημοσιογραφικά τεχνάσματα εμπορευματικού χαρακτήρα, ίσως να ψάξουμε τους ίδιους φόβους, θεμελιωμένους πίσω από την αφοπλιστική βεβαιότητα της επιστημονικής αλήθειας. Οι αρμόδιοι περί περιβαλλοντικών και κοινωνικών επιπτώσεων του Korle Lagoon Ecological Restoration Project - υπό τη σκέπη της αυθεντίας τους - δηλώνουν: “Τα Σόδομα και Γόμορα δεν διαθέτουν σύστημα αποχέτευσης και όλα τα λύματα από τα μπάνια και τα σπίτια καταλήγουν απευθείας στην λιμνοθάλασσα. Το έδαφος και η γύρω περιοχή είναι εντελώς ακατάλληλη για την μαζική κατασκευή σηπτικών εγκαταστάσεων. Συνεπώς, σημαίνει ότι οι άποικοι των

Stefano Stranges, 2017, The victims of our wealth â&#x20AC;&#x201C; Life in Sodom and Gomorrah strangesimage.com

Agbogbloshie: Hope in an apocalyptic wasteland inittowingit.com

ΤΕΧΝΗΤΕΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΕΣ

Σοδόμων και Γομόρων δεν μπορούν να διατηρηθούν στην περιοχή μετά την ολοκλήρωση των έργων..” “Ο οικισμός των Σοδόμων και Γομόρων, ο οποίος βρίσκεται σε στρατηγική και εντός του ενεργού πυρήνα του KLERP θέση, αποτελεί μία από τις μεγαλύτερες αρνητικές επιπτώσεις στο έργο.” 14 Σ’ αυτούς, όμως, τους αδιάψευστους ισχυρισμούς ελλοχεύουν φανερά και σκοτεινά παράδοξα. Το πρώτο διαφαίνεται σε ένα άμεσο και εύλογο ερώτημα. Πως έφτασε μια βιβλική φαντασίωση να κατοικεί στα λόγια της επιστήμης; Η εμμονική προσαγόρευση του τόπου της Old Fadama ως Σόδομα και Γόμορα, ίσως για πρώτη φορά να μην μοιάζει τυχαία επιλογή. Μοιάζει περισσότερο με το βέλος που θα μαγνητίσει τη νοθευμένη πια σκέψη μας προς τις “ορθές” –αν και κάπως ανορθολογικές- τάσεις στην πορεία μας ως κοινωνικοί δρώντες στο παιχνίδι του Bourdieu. Το δεύτερο απαιτεί ίσως βαθύτερη διερεύνηση. Αναζητώντας την αντικειμενικότητα μέσα σε έρευνες που αποτολμούν να προσφωνήσουν τον τόπο με το όνομα του, θα βρούμε τα όσα μεγαλοστόμως διατείνονται οι υπεύθυνοι του προγράμματος αποκατάστασης, να διαψεύδονται με τρόπο οριστικό και αμετάκλητο. Οι μελέτες του Κέντρου Δικαιωμάτων Στέγασης και Εξώσεων (COHRE), υποδεικνύουν ότι το φυσικό έδαφος των “επίσημων” οικισμών που διατρέχει ο Odaw δεν διαφέρει από εκείνο της Old Fadama, ενώ οι εγκαταστάσεις αποχέτευσης και διαχείρισης των λημμάτων είναι εξίσου ελλείπεις στο νομιμοποιημένο τμήμα της πόλης. Παράλληλα, η περιοχή θα βρεθεί υπόλογη μόλις για το 5% της οργανικής ρύπανσης του ποτάμιου συστήματος, ποσοστό που με κατάλληλη διαχείριση θα μπορούσε να βρεθεί σε κατακόρυφη πτώση.15 Ο τόπος, ως τελευταίος σταθμός του ποταμού πριν τη συνάντηση του με τη θάλασσα, δέχεται κατ’ ουσίαν τη βρωμιά ολόκληρης της πόλης, αναλαμβάνει την ευθύνη που το επίσημο άστυ αποποιείται.

κουλροφοβία

Η δαιμονοποίηση αντικαθίσταται σταδιακά από την έννοια και τη στρατηγική της “επικινδυνοποίησης”. Ο στιγματοποιημένος τοπικός θύλακας Old Fadama χρησιμοποιείται πλέον ως συντομογραφία, προκειμένου να χαρακτηρίσει εκείνους, των οποίων η παρουσία θεωρήθηκε δυνητικά απειλητική.16 Ο τρόμος εύκολα περνά από τον τόπο στο άτομο. Το έδαφος δεν διαθέτει, άλλωστε, την ενεργητική δυνατότητα να βρωμίσει. Το έδαφος εξ’ ορισμού βρωμίζεται, στρέφοντας το βλέμμα στο δράστη, στον ίδιο τον κάτοικο. Σ’ αυτόν θα βρει ο κανόνας τον -αρκούντως εξυπηρετικό- “αποκλίνοντα Άλλο”, εκείνον που θα ενεργοποιήσει την υποτακτική μας προσκόλληση στο αίσθημα της ασφάλειας. Ο Albrecht θα μας εξηγήσει, ότι οι εξουσίες και η διατήρηση της κυρίαρχης θέσης τους, έγκεινται σήμερα σε “προσεκτικά επιλεγμένα ζητήματα μιας προεκλογικής εκστρατείας”, επικεντρωμένα σε διαλέξεις περί ασφάλειας, που ένοχα διακινούν τον τρόμο του σκοτεινού τους έτερου, της αφοπλιστικής αν-ασφάλειας.17 Η αν-ασφάλεια αντλεί την δύναμη της από το αίσθημα του φόβου. Φοβόμαστε όμως την ίδια την απειλή ή το σύστημα που την δημιούργησε; Σε ένα δίκτυο ροών που συνεχώς μεταβάλλεται με ανυπολόγιστες ταχύτητες και καθημερινά ατιμωρητί γκρεμίζει παλιές και οικοδομεί καινούργιες ταυτότητες, η βεβαιότητα και η ασφάλεια συνετίζουν δια της απουσίας τους. Ο άνθρωπος για να προστατευτεί οφείλει να αποστασιοποιηθεί μισώντας αυτούς τους ανθρώπους, που άθελα τους έγιναν έρμαιο της κακοτυχίας τους. Η φρίκη φανερώνεται στην τυχαιότητα. Και αν αυτό που καθημερινά εμφανίζεται μπροστά μας είναι η πρόβα για τη δική μας τύχη; Και αν βρεθούμε στα απορρίμματα - αν ήρθε η δική μας σειρά να πάμε στο καλάθι των αχρήστων;

ΓΚΑΝΑ ΙΙ ΔΥΣΤΟΠΙΑ-1

Η εγκατάλειψη, ο αποκλεισμός, η απόρριψη, η αποτυχία, η αποκλήρωση, η απογύμνωση από αυτό που είμαστε, η άρνηση αυτού που επιθυμούμε να γίνουμε […] Εκείνο που μας λείπει είναι η βεβαιότητα ότι τίποτα από αυτά δεν θα συμβεί σε εμάς. Μας λείπει η εξαίρεση από την καθολική και πανταχού παρούσα απειλή της εξαίρεσης. Ονειρευόμαστε την ανοσία στην τοξική δυσοσμία της χωματερής.18 Όλη αυτή η αγωνία δεν πρόκειται όμως να εξαφανιστεί. Το πέρας αυτής της ασυνείδητης συνειρμικής πορείας θα μπορούσε να βρεθεί μόνο σε φανταστικές ουτοπίες διανθρώπινων δεσμών αλληλεγγύης. Στην υλοποιημένη, όμως, πραγματικότητα, “ο αλληλέγγυος” μεταμορφώνεται σε πειθήνιο υπήκοο του κανόνα, με μοναδικό σκοπό την ασφάλεια της δικής του θέσης. Και εφόσον πια ο δαίμονας μετουσιώνεται στον απειλητικό για την επιθυμητή τάξη των πραγμάτων, ο αλεξητήριος της γενικής αρχής, στη προσπάθεια του να υπερασπίσει την μη αναλωσιμότητα του και να κατοχυρώσει μία θέση όσο το δυνατόν πιο απομακρυσμένη από την χωματερή, θα φανερώσει με υπερβολική επιμέλεια όλα τα έτερα της κοινωνικής ταυτότητας του άλλου. Οι σκόρπιες όμως συζητήσεις της πόλης δεν αρκούν για να θεμελιώσουν την ετερότητα. Θα έπρεπε ίσως να αναζητήσουμε την απαρχή αυτής διαδικασίας σε έναν οικείο προς όλους όρο: στίζω < στιγματισμός Ο όρος στιγματισμός προέρχεται από την λέξη στίζω, η οποία σημαίνει κάνω στίγματα, χαράσσω σε κάποια επιφάνεια ή στο δέρμα στίγματα με κάψιμο ή καυτηρίαση. Οι αρχαίοι Έλληνες σημάδευαν με στίγματα τα σώματα δούλων, εγκληματιών ή προδοτών, ώστε να γίνεται εικονικά αντιληπτό ότι πρόκειται για ένα κηλιδωμένο πρόσωπο, τελετουργικά μολυσμένο, ένα άτομο προς αποφυγήν, ιδιαίτερα σε δημόσιους χώρους.19 Ο Goffman μας επαναφέρει στο σήμερα κοιτώντας το - αόρατο πια - στίγμα των καιρών μας, ως ένα χαρακτηριστικό “το οποίο δυσφημεί διεξοδικά ένα άτομο, μειώνοντας αυτόν ή αυτήν από το συνολικό και το σύνηθες σε ένα μολυσμένο, μισό.” 20 Οι ακόλουθοι του κανόνος θα βρεθούν, έτσι, καθοδηγούμενοι από το προαίσθημα της δικής τους απόρριψης, να ενθρονίζουν την κανονικότητα τους, εξοστρακίζοντας οτιδήποτε μοιάζει “άλλο”. Ποια είναι, όμως, εκείνα τα στίγματα -υπαρξιακά ή επιτευχθέντα– που σημάδεψαν το άπιαστο σύνορο του ετέρου;

ΤΕΧΝΗΤΕΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΕΣ

iv O όρος παράπλευρη ζημία και παράπλευρη απώλεια θα μπορούσε να είχε επινοηθεί ειδικά για να περιγράψει τα ανθρώπινα απορρίμματα που χαρακτηρίζουν τις νέες πλανητικές συνοριακές συνθήκες οι οποίες δημιουργήθηκαν από τη βίαιη και ανεξέλεγκτη ορμή προς την παγκοσμιοποίηση. [Zygmunt Baυman, 2004, Σπαταλημένες Ζωές / Οι απόβλητοι της νεωτερικότητας, μτφρ. Μάρκος Καρασαρίνης, εκδ. Κατάρτι, σελ 152]

Οι κάτοικοι της Old Fadama ως “παράπλευρες απώλειες”iv ενός κακώς ορισμένου παιχνιδιού, προσπάθησαν να μετατρέψουν την ταυτότητα του άχρηστου απόβλητου σε ανακυκλώσιμο. Στην αναζήτηση, όμως, του δικού τους φαντασιακού, κατευθύνονται από τα χωριά του βορρά στην πρωτεύουσα, αγνοώντας ότι ,άθελα τους, οδηγούνται στο εδώλιο της κρίσης. Εξατομικευμένα πρόσωπα, παραδιδόμενα στην κρίση του τρόμου, αναμοχλεύουν τα πρόσημα των ερεθισμάτων της δικής τους ταυτότητας.

v Ως απόλυτη φτώχεια ορίζεται το ποσοστό του πληθυσμού που ζει με λιγότερο από ένα καθορισμένο ποσό δολαρίων την ημέρα. [https://el.wikipedia. org]

Ο αγροίκος σέρνει ανελλιπώς το όνειδος της φτώχειας του. Μια αναδρομή στην ιστορία μας φανερώνει ότι η αγροτική ζωή σχετίζεται με έναν σύντομο και επίπονο βίο, με τον μόχθο να πρωταγωνιστεί. Στη μητρόπολη, λοιπόν, όπου η “απόλυτη” φτώχεια v, είτε αποσιωπάται, είτε καμουφλάρεται με φολκλορικές επιδείξεις, ο πένητας της υπαίθρου ταπεινώνεται.

“Στις πόλεις, είναι όπως και στα όνειρα: ό,τι είναι δυνατό να φανταστεί κανείς μπορεί και να το ονειρευτεί, αλλά και το πιο αναπάντεχο όνειρο είναι ένας γρίφος που κρύβει μια επιθυμία, ή το αντίστροφο μία φοβία. Οι πόλεις, όπως και τα όνειρα, είναι κτισμένες με επιθυμίες και φοβίες, παρότι το νήμα που τις συνδέει είναι μυστικό, οι κανόνες τους παράλογοι, οι προοπτικές παραπειστικές, και κάθε πράγμα κρύβει ένα άλλο πράγμα.” 21 Και επειδή ο κανόνας, που πάντα θα διατρέχει κρυφά τις χωρικές αναγνώσεις, συνεπικουρείται αδιάλειπτα από την γλώσσα –εκείνο τον λόγο που έχει τους λόγους του- ας κάνουμε μία παύση για να αναζητήσουμε την ετερότητα στα κατάστιχα των λεξιλογικών ερμηνειών. Ας εστιάσουμε στο διχοτομικό σχήμα αστικού (urban) και αγροτικού (rural). Οι έννοιες εδράζουν τις ρίζες τους στη λατινική γλώσσα που θέλει το urbane να συνυφαίνεται με την ευγένεια, την αβρότητα και τον πολιτισμό διατηρώντας απολύτως αντιδιαμετρική σχέση με τη γελοία και άγαρμπη, χωριάτικη συμπεριφορά που προδίδει το rustice, των αγρ-οίκων της υπαίθρου.22

ΤΕΧΝΗΤΕΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΕΣ Στο διαδικτυακό λεξικό www. dictionary.com η λέξη “κλόουν” (clown) συνδέεται άμεσα με την ιδιότητα του “χωρικού” και του “αγρότη” (peasant, rustic) [http://www. dictionary.com/ browse/clown?s=t] vi

Η σύνδεση, τόσο η εννοιολογική όσο και η ιστορική, στοιχειώνει σιωπηλά τους συνειρμούς. Σε μία νεοσύστατη πόλη, η οποία αδιάκοπα αναζητά την “αστική” της ταυτότητα, η οπτική και απτική παρουσία άξεστων, αδέκαρων ξένων θέτει αλλεπάλληλα ερωτήματα, που αναζητούν για ακόμη μία φόρα απόκριση στο υποσυνείδητο. Η απόθεση τους στο κατώφλι της πόλης αποτελεί μία καθημερινή υπενθύμιση της ευπρόσβλητης φύσης μας μπροστά στην ασυλία του κανόνα. Πρόκειται, λοιπόν, για περιπλανώμενες φιγούρες, που εγκαταλείποντας τα όρια του δικού τους οικείου, καθιδρύουν μια αναπότρεπτη σύγκρουση με το πρόσημο των θεμελίων της ύπαρξης τους. Καταφθάνοντας στην πόλη ως “κλόουν” vi, μηχανεύονται τεχνάσματα, ώστε να εδραιώσουν τη σοβαρότητα της ταυτότητας τους. Στην άδικη, όμως, πόλη, όπου μια δίκαιη διανομή, δίκαια επιτευγμένη23 φαντάζει πλασματική, το “δικαίωμα στην πόλη” που ονειρεύτηκε ο Lefebvre αναδύεται σαν ουτοπικός παράδεισος, μετατρέποντας τους ενθουσιώδεις μνηστήρες της μητρόπολης σε κατάπληκτους μάρτυρες μιας άνυδρης ερήμου. Έτσι, ο ανώφελος περιπλανητής της υπαίθρου, απρόσκλητος σε οποιαδήποτε επίσημη δραστηριότητα, αφορισμένος εξ’ ορισμού από την “ευγενή” –όμως, κάπως αφιλόξενη– πόλη, αναγκάζεται πια να θεμελιώσει την ολότητα του στο άτυπο, στο περιθώριο, που φαντάζει ως εύκολη - ίσως όμως και μοναδική- επιλογή. Αναζητώντας καταφύγιο στις άγραφες γωνιές της Ακκρά, σχεδιάζει αυτεξούσια την Old Fadama. Κατοικώντας, όμως, εκεί που ο νόμος της πόλης δεν έφτασε ακόμα, θέτει τον εαυτό του άμεσα εκτός των ορίων του. Το άτυπο της κατοίκισης, της εργασίας και εν τέλει της ίδιας της αστικής του ύπαρξης, μετατρέπεται σε παράτυπο, έκνομο, άξιο σωφρονισμού.

uk.pinterest.com/ pin/41116464095 8628246/?lp=true

Σ΄ ένα χώρο συνεχώς εν αναμονή επιδιόρθωσης, χωράνε, όμως, εύκολα, όλοι οι “ελαττωματικοί” της πόλης. H αδιαφάνεια του άτυπου, του εκ προοιμίου παράτυπου, παραχωρεί αναπόδραστα

Naasra Yeti, 2009-10, Pier Hugo Permanent Error σελ.71, Prestel 2011

Aissah Salifu, 2009-10, Pier Hugo Permanent Error σελ.71, Prestel 2011

100

ΓΚΑΝΑ ΙΙ ΔΥΣΤΟΠΙΑ-1

έδαφος και σ’ εκείνους που καταλέγονται στους φυσικούς αυτουργούς της αστικής ανομίας. Μέσα στον ασαφώς ορισμένο πληθυσμό της Old Fadama, θα συναντήσουμε διάσπαρτους ληστές και μικρολωποδύτες, που βρήκαν καταφύγιο στην ανωνυμία του κενού, στοιχειοθετώντας έμπρακτα, πλέον, όλους τους φόβους και τις προαιρέσεις των εποίκων του έλλογου, που χαράζοντας τις ασφαλείς τους πορείες αποφεύγουν εμμονικά να διασχίσουν το ζοφερό γκέτο. Η Ακκρά στιγματίζει κατ’ ουσίαν το σωρό της. Αδυνατεί να διακρίνει ξεχωρισμένες ατομικότητες και ιδιοσυγκρασίες. Αποφεύγει πεισματικά να αποδώσει λογικά κίνητρα σ’ όσους αβίαστα έντυσε με εγκληματικές ταυτότητες. Ντύνει με στίγματα τους φόβους που θα αποδιώξουν το βλέμμα της από την ξέχειλη χωματερή της.

101

ο τυφλοπόντικας

Το στίγμα και ο στιγματισμός δεν είναι άλλο από “ένα αόρατο σημάδι απόρριψης, που επιτρέπει στους μυημένους να σχεδιάσουν μία γραμμή γύρω από τους ξένους, ώστε να σχηματίσουν τα όρια συμπερίληψης στην ομάδα τους. Ένας τέτοιος προσδιορισμός επιτρέπει στους “συμπεριλαμβανόμενους” να γνωρίζουν ποιος είναι “εντός” και ποιος “εκτός “. Επιτρέπει στην ομάδα να διατηρήσει την αλληλεγγύη της υποδεικνύοντας τι συμβαίνει σε όσους αποκλίνουν από τους κανόνες συμπεριφοράς.” 24 Ο Falk, στα παραπάνω λόγια, μοιάζει να φέρνει τη στιγματισμένη Old Fadama, στο κέντρο αυτού που ο Foucault περιέγραψε, ως ετεροτοπία της απόκλισης. Εκείνου του τόπου, που περιχαρακώνει επιμελώς άτομα “με συμπεριφορά αποκλίνουσα, σε σχέση με το μέσο όρο ή τον κανόνα”. Ο τόπος, που περικλείει το σύνορο της καθαρότητας της πόλης, μοιάζει όλο και περισσότερο με χώρο εγκλεισμού για όσους δεν χώρεσαν στο οικοδόμημα του κανόνα. Η δική τους φυλάκιση, εξασφαλίζει την ελεύθερη ασυδοσία της πόλης. Αν η ύπαρξή τους τάραξε το κενό που θεμελίωσε ο χάρτης, η οριστική τους εγκάθειρξη, έρχεται τη στιγμή που ο λόγος γεννά απρόσιτες δυστοπίες. Αυτή η παράξενη φυλακή διαθέτει, φυσικά, -όπως όλες οι υπόλοιπες- διττή λειτουργία. Τιμωρεί τους εντός, συνετίζοντας παραδειγματικά τους εκτός των στενών της ορίων. Δεν έχει, όμως, πλέον ιδιαίτερη σημασία να δει κανείς τι βρίσκεται στο εσωτερικό της, αφού τα τείχη της χτίστηκαν πάνω στην προσεκτικά σχεδιασμένη γραμμή του στιγματισμού. Αρκεί που βάζει το όριο, που δραματοποιεί τις επιπτώσεις απόκλισης απ’ τον κανόνα. Φτάνει που συντηρεί τους φόβους, που θα αποστρέψουν τη ματιά, του καθενός ξεχωριστά, απ’ όλα τα λάθη, τα στερεότυπα, τις αποτυχίες και τις κρίσεις

ΤΕΧΝΗΤΕΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΕΣ

103

του συστήματος. Φτάνει να πειθαρχήσουμε εμείς στην αδιάβλητη μορφή του. Ποιος είναι, λοιπόν, ο έγκλειστος; Μήπως ο άνθρωπος, μπροστά στο φόβο του δύσμορφου σωρού, έφτασε να κλειστεί μέσα στα ασφαλή σύνορα του εαυτού του; Ο Franz Kafka, διηγήθηκε κάποτε την ιστορία ενός φιλήσυχου τυφλοπόντικα, που έχοντας εμμονή ιδέα με την ασφάλεια, αφιέρωσε ολόκληρη τη ζωή του στην κατασκευή ενός οχυρού, ενός υπόγειου καταφύγιου, οπού θα μπορούσε επιτέλους να νιώσει δυσάλωτος. Επίμονα ξαναέχτιζε και τελειοποιούσε συνεχώς το κατασκεύασμα, με μόνο αποτέλεσμα την αύξηση του φόβου που το ανάγκαζε να εργάζεται. Η ίδια του η αγωνία μετουσιώθηκε στο αόρατο τέρας που καραδοκούσε.25 Ο νόμιμος κάτοικος της Ακκρά μοιάζει, κάπως, με το ανώνυμο τούτο ζώο. Φορτισμένος με την δυσβάσταχτη εργασία της αυτοπειθαρχίας τους στον κανόνα, την εθελούσια συμμόρφωση που γέννησε ο φόβος της πιθανότητας να βρεθεί ξαφνικά στο σωρό των “άλλων”, μετατρέπεται σε τυφλό υπο-κείμενο. Χτίζει πια μόνος του τα προσωπικά οχυρά, που υπόσχονται να τον προστατεύσουν απ’ τις δυστοπικές αφηγήσεις που κάλυψαν την άλλη πλευρά. Το συμπαγές οχυρό του ατόμου, γεννά όμως τρομακτικότερα τέρατα, όσο απομακρύνεται απ’ το έξω. Όσο πιο άθραυστο κατασκευάζεται, τόσο περισσότερο μεταβάλλεται σε φυλακή.26 Οι κάτοικοι της λογικής, βρίσκονται ξαφνικά έγκλειστοι μέσα στους νόμους της ελευθερίας τους. Κι η Old Fadama, εκείνη η εξαίρεση, που τους τοποθέτησε στο σίγουρο και ασφαλές μπουντρούμι τους, μοιάζει τώρα να χτίζει ανενόχλητη τον τόπο, στον οποίο ο νόμος πρακτικά αυτοκαταργήθηκε. Η εξαίρεση, άλλωστε, συνίσταται ουσιαστικά στην απουσία νόμου που να ισχύει για την ίδια. Στην Old Fadama ξεπροβάλλει, τώρα, ο “τρίτος” τόπος που προέβλεψε o Soja, ένας τόπος που, αποδομεί το κανονιστικό του ανάλογο, διαταράσσει, αλλά κυριότερα προτείνει. Οι κάτοικοι της Old Fadama, ως “σωρός” αδιαφορούν για τη στριφνή ατομικότητα που θεμελίωσε το οικοδόμημα της πόλης. Φτιάχνουν νέες μορφές κοινωνικότητας, βασισμένες στην ικανότητα τους να λειτουργούν σαν σύνολο. Αντικαθιστούν τη φορμαλιστική μορφή της “κοινωνίας” με την αμεσότητα της “κοινότητας”. Φτιάχνουν συντεχνίες και διεκδικούν τη θέση τους στην πόλη σαν ομάδα και όχι σαν μονάδες.

Το όριο είναι ένα. Που βρίσκεται η φυλακή;

Yepoka Yeebo, The Bridge to Sodom and Gomorrah thebigroundtable.com

Nana Kofi Acquah yen.com.gh

ΤΕΧΝΗΤΕΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΕΣ

105

Ένας από τους υπεύθυνους της Ομοσπονδίας Ανάπτυξης της Old Fadama (OFADA), μιας οργάνωσης που ιδρύθηκε από την κοινότητα με σκοπό την αυτοκριτική και την αυτογνωσία του τόπου, θα δηλώσει: “Δεν υπάρχει τοπικός αρχηγός ή νομοθέτης εδώ, επομένως παίρνουμε το ρίσκο να ελέγξουμε ολόκληρο το μέρος σε περίπτωση οποιουδήποτε προβλήματος. Υπάρχουν σοφοί ηλικιωμένοι και επικεφαλής ανάμεσα μας, αλλά εργαζόμαστε όλοι μαζί, για την ειρήνη του τόπου. Γιατί εδώ είμαστε όλοι ένα!” 27 Victor Nartey,

Η Old Fadama αμφισβητεί και επαναδιαπραγματεύεται τα όρια και τους πολιτιστικούς δεσμούς μιας χώρας, που βασίζεται σε ατέρμονα διακλαδούμενες ιεραρχίες με βασιλιάδες και τοπικούς αρχηγούς, να συμπληρώνουν τον κρατικό μηχανισμό. Δημιουργώντας νέες δομές εξουσίας και νέες πολιτικές πρωτοβουλίες, συστήνει ένα σύνολο με τα μέρη του να βρίσκονται σε στενή σχέση ενότητας και αλληλεξάρτησης, με ισότιμους τους όρους συμμετοχής. Οι άχρηστοι, οι αδέκαροι, οι άξεστοι που φοβόμαστε, σκηνοθετούν ανάστροφα τις δικές μας μοναχικές δυστοπίες. Δίνουν χώρο στη σκέψη ότι η ετεροτοπία είναι, εδώ, ως υπαρκτό πεδίο εξωτερικότητας προς τον καθολικό εγκλεισμό. Προβάρουν νέες ταυτότητες, αφού στα κελιά που τους έκλεισε ο νους μας, δεν κατοικεί ο δικός μας κανόνας, αλλά αυτός που διάλεξαν οι ίδιοι. Ίσως, να φανερώνεται πια, εκείνο το άλλο μισό της μολυσμένης τους μορφής, που λερώνει τώρα τις δικές μας.

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ

Boa me na memmoa wo help me and let me help you

Σύμβολο της συνεργασίας και της αλληλεξάρτησης

109

επιστροφή

Υπάρχουν δυο τρόποι να βρεθεί κανείς στο σπίτι του, ο πρώτος είναι να μην φύγει ποτέ. Ο δεύτερος είναι να περπατήσει ολόκληρη τη γη γύρω γύρω μέχρι να φτάσει στο ίδιο σημείο.1 Όπως και να ‘χει το αποτέλεσμα θα είναι πάντα το ίδιο. Στην άκρη κάθε ταξιδιού παραμονεύει στωικά η επιστροφή. Το συμπέρασμα, ως έχει, δεν είναι άλλο από εκείνη τη σύντομη αφήγηση του ταξιδιώτη –του επιστήμονα, του περιπλανητή ή του τουρίστα- σ’ αυτόν που έμεινε πίσω, δεν είναι παρά μια πράξη επιστροφής. Επιστρέφοντας, λοιπόν, ας κοιτάξουμε για τελευταία φορά τον τόπο που αφήσαμε πίσω μας με μια δόση αναστοχασμού, επαναφέροντας το αρχικό μας ερώτημα. Υπάρχει άραγε κάτι “άλλο” μέσα σ’ εκείνους τους τόπους που στέκονται κάτω από δύσμορφα προκαλύμματα; Στην Old Fadama, δεν βρήκαμε μια καθολικά πραγματοποιημένη ετερότητα. Οι έτοιμες λύσεις μοιάζουν, άλλωστε, περισσότερο με ουτοπία. Βρήκαμε, όμως, μια δυνητικότητα να στέκεται ανάμεσα σ’ εκείνα που συνηθίζουμε να ρίχνουμε στο καλάθι των αχρήστων. Κάτι που έμοιαζε με παραπεταμένο προσχέδιο, που, ίσως, να γεννούσε μια λαμπρή σύνθεση, αν ο αρχιτέκτονας δεν το είχε πρόχειρα απορρίψει. Η αφάνεια, το απόβλητο, τα στίγματα, όλα αυτά, που, εν τέλει, στερέωσαν τον τόπο στη θέση του, έφτιαξαν άθελα τους ένα κατώφλι προς μια άλλη υποκειμενικότητα. Ο σκηνοθετόν κανόνας γίνεται, άλλωστε, νομοτελειακά θεατής τη στιγμή που η παράσταση ανεβαίνει, τη στιγμή που οι αναπαραστάσεις του χώρου, γίνονται χώρος της αναπαράστασης.i Όταν ο τόπος γίνεται βίωμα, η αναπαράσταση γίνεται επιλογή. Μπορούμε είτε να την ακολουθήσουμε είτε να την αρνηθούμε, να την στρεβλώσουμε ή

110

ΓΚΑΝΑ ΙΙ ΔΥΣΤΟΠΙΑ-1

να την αντιστρέψουμε. Η Old Fadama είναι κατ’ αρχάς χώρος αντιστροφών. Είναι εκείνος που γεμίζει με φωνές το κενό του χάρτη, εκείνος που φτιάχνει καινούργιο από το παλιό και το απορριπτέο, εκείνος που διαψεύδει τις αφηγήσεις της πόλης και σχεδιάζει σχέσεις διαφορετικές απ’ αυτές που όρισε η δική μας ομοιότητα. Είναι μια ανεστραμμένη εκδοχή όλων όσων την καταδίκασαν να ζει στη σφαίρα της δυστοπίας. Μια συνεχής ετεροτοπία της ψευδαίσθησης, ένας χώρος, στον οποίο λανθάνει μια άλλη πλευρά της πραγματικότητας, που τείνουμε να αγνοούμε ή να απορρίπτουμε ως τρομακτική και σκιώδη. Η ίδια της, όμως, η ύπαρξη στο χώρο, μας φέρνει δίχως ανακλαστικό καθρέφτη ενώπιων των δικών μας αστοχιών, της δικής μας σκιάς. Είναι όμως και ένας τόπος επινόησης, εκεί οπού προβάρονται νέες σκηνοθεσίες, εν είδει αυτοσχεδιασμού. Το περιθώριο μοιάζει με ένα τεράστιο δοχείο εφευρέσεων, κοινωνικών, χωρικών, πρακτικών. Οι κάτοικοι της Old Fadama, κρυμμένοι στις παρυφές του κανόνα, δοκιμάζουν νέες απρόβλεπτές συσχετίσεις, αντί-δομές ορμώμενες από την αστείρευτη τέχνη της επιβίωσης. Μας καλούν να την κοιτάξουμε ως προοπτική και όχι ως ελαττωματική συνθήκη της κανονικότητας μας. Τείνουμε να κοιτάμε αυτούς τους τόπους με τρόμο ή οίκτο, όμως, ο επινοητικός τεχνίτης της Old Fadama δεν χρειάζεται, εν τέλει, τίποτα από τα δυο. Φτιάχνει τη δική του αρχιτεκτονική, εκεί που επιμένουμε να βλέπουμε ερείπια. Επιλέξαμε να φτάσουμε πολύ μακριά, για να δούμε κάτι που υπάρχει παντού γύρω μας. Η απόσταση, η κατασκευή μια καινούργιας μνήμης φάνταζε όμως επιτακτική, εκεί όπου η συνήθεια έμοιαζε να υποβιβάζει την εμπειρία σε αυτοματοποίηση, σε σπασμό.2 Οι δυστοπικές παραστάσεις δεν είναι, φυσικά, αποκλειστικό προνόμιο του “τρίτου κόσμου”, όπως λανθασμένα επιμένουμε να τον προσφωνούμε. Βρίσκονται στις άκρες των πεζοδρομίων μας, στα camps των προσφύγων, στις γειτονιές

Μιλώντας για τους χώρους του Henry Lefebvre [Henry Lefebvre, 1991, The production of space, εκδ. Oxford: Blackwell Publishing] i

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ

111

των μεταναστών στο κέντρο της δικής μας πόλης, που φτιάχνουν καθημερινά καινούργιες απροσδόκητες χωρικότητες στο δομημένο μας περιβάλλον. Είναι εκείνοι οι νεοέκπτωτοι της ιδιωτικής σφαίρας, που προσαρτώνται καθημερινά στο ακανόνιστο περιθώριο ως άμεσα προϊόντα της δικής μας κρίσης. Εκείνοι, οι ευπρεπώς ενδεδυμένοι πένητες που εμμονικά αποφεύγουμε, φοβούμενοι να αντικρίσουμε τα δικά μας είδωλα. Μέσα στους τόπους που φιλοξενούν την προσωρινή τους υπόσταση, ίσως, να εντοπίσουμε εκείνα τα εν δυνάμει, που επιστρέφοντας την ανάκλαση τους στο δικό μας χώρο, θα βρεθούν να τον ανασυστήνουν. Ίσως, κάπου εκεί, να κρύβεται ο καθρέφτης του Foucault, μια παράξενη δυσπρόσιτη ετεροτοπία. Ίσως, ακόμα, να μην χρειάζεται άλλη αφήγηση, παρά μόνο η άμεση και αδιαμεσολάβητη εμπειρία τους. Οι ετεροτοπίες, άλλωστε, εξαντλούν τα λόγια και τις λέξεις στον εαυτό τους, αμφισβητούν ριζικά κάθε πιθανότητα γραμματικής, εξαρθρώνουν το μύθο και καθιστούν στείρο το λυρισμό των φράσεων.3

Stefano Stranges, 2017, The victims of our wealth â&#x20AC;&#x201C; Life in Sodom and Gomorrah strangesimage.com

Παράρτημα παραπομπές

αναχώρηση 1

Zygmunt Bauman, 2002, Η Μετανεωτερικότητα και τα δεινά της, Κεφάλαιο 3ο: Τουρίστες και πλάνητες: οι ήρωες και τα θύματα της μετανεωτερικότητας, μτφρ. Μπαμπασάκης Γιώργος-Ίκαρος, εκδ. Ψυχογιός 2

Ζήσης Κοτιώνης, 2015, Εγκλεισμός προς τα έξω, απόδραση προς τα μέσα /Βούρλα: Πορνείο και Φυλακή, από τη διαδικτυακή έκδοση του “Είναι δυνατή η επιστροφή;/ Nice! Salon de vortex”, επιμ. Γιάννης Γρηγοριάδης / Γιάννης Ισιδώρου, εκδ. lo and behold, σελ.143 [https:// issuu.com/salondevortex/docs/nice_online] 3

Σταύρος Σταυρίδης, 2006, Ο χώρος της τάξης και οι ετεροτοπίες: Ο Φουκώ ως γεωγράφος της ετεροτοπίας, από τη στήλη «Αφιέρωμα στον Μισέλ Φουκώ», εκδ. Ελληνικά Γράμματα, σελ.149

εισαγωγή ετεροτοπολογίες ΙΙ σελ.19 1

Michel Foucault, 1966, Οι λέξεις και τα πράγματα: Μία αρχαιολογία στην επιστήμη του ανθρώπου, μτφρ. Κωστής Παπαγιώργης, εκδ. Γνώση, σελ 55 2

Michel Foucault, 1976, Επιτήρηση και τιμωρία: Η γέννηση της φυλακής, εκδ. Κέδρος, σελ 188

Michel Foucault, 1967, Περί αλλοτινών χώρων (Des espaces autres)

Αργύρης Μάνος, 2012, Συζητώντας για την ετεροτοπία: Χωροχρονικές εμπειρίες των τεράτων, ερευνητική εργασία, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ, σελ 13 7

Michel Foucault, 1966, Οι λέξεις και τα πράγματα: Μία αρχαιολογία στην επιστήμη του ανθρώπου, μτφρ. Κωστής Παπαγιώργης, εκδ. Γνώση, σελ 18 8

Henry Lefebvre, 1991, The production of space, εκδ. Oxford: Blackwell Publishing

Edward Soja,1996, Thirdspace: Journeys to Los Angeles and other real and imagined places, Εκδόσεις Wiley-Blackwell, σελ 61

αόρατη πόλη το παράδοξο του χάρτη ΙΙ σελ.29 1

Gil Doron “…those marvelous empty zones at the edge of cities”/ Heterotopia and the dead zone, από το “Heterotopia and the City: Public Space in a postcivil society”, 2008, επιμ. Michiel Dehaene & Lieven De Cauter, εκδ.Routledge, σελ 204

Michel Foucault, 1966, Οι λέξεις και τα πράγματα: Μία αρχαιολογία στην επιστήμη του ανθρώπου, μτφρ. Κωστής Παπαγιώργης, Εκδόσεις Γνώση, σελ 193 3

Σταύρος Σταυρίδης, 2006, Ο χώρος της τάξης και οι ετεροτοπίες: Ο Φουκώ ως γεωγράφος της ετεροτοπίας, από τη στήλη «Αφιέρωμα στον Μισέλ Φουκώ», εκδ. Ελληνικά Γράμματα, σελ.148 4

Gil Doron “…those marvelous empty zones at the edge of cities”/ Heterotopia and the dead zone, σελ 207

το κυνήγι της περιπλάνησης ΙΙ σελ.37 5

Αποστόλης Αρτινός, 2014, Η ετεροτοπία της καλύβας, “Η καλύβα του Heidegger”, εκδ. Σμίλη

Δήμητρα Βογιατζάκη, 2012, Παρ.arch.sites, ερευνητική εργασία, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ 7

Αργύρης Μάνος, 2012, Συζητώντας για την ετεροτοπία: Χωροχρονικές εμπειρίες των τεράτων, ερευνητική εργασία, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ, σελ 12

επίσκεψη στο παρελθόν ΙΙ σελ.47 8

Italo Calvino, 1972, Οι Αόρατες Πόλεις, μτφρ. Ανταίος Χρυσοστομίδης, εκδ. Καστανιώτης

Asef Bayat, 2010, Life as Politics: How Ordinary People Change the Middle East, Second Edition, εκδ. Stanford University Press 11

Hans van Dijk & Adriaan Geuze, 1996, Colonizing the Void: Adriaan Geuze, West 8 Landscape Architects, Rotterdam, εκδ. Nai Publishers 12

Δήμητρα Βογιατζάκη, 2012, Παρ.arch.sites, ερευνητική εργασία, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ 13

Rosemary Wakeman, 2004, Nostalgic Modernism and the Invention of Paris in the Twentieth Century, εκδ. French Historical Studies 14

IMDC,2001, Korle Lagoon Ecological Restoration Project: Environmental and Social Impact Statement, IMDC, ερευνητική μελέτη 15

When we sleep we don’t sleep: Living under the threat of forced eviction in Ghana, 2011, Amnesty International

παγκόσμιες αφηγήσεις ο χώρος των ροών και των τόπων ΙΙ σελ.61

Zygmunt Baυman, 2004, Σπαταλημένες Ζωές / Οι απόβλητοι της νεωτερικότητας, μτφρ. Μάρκος Καρασαρίνης, εκδ. Κατάρτι, σελ 34 2

Michel Foucault, 1967, Περί αλλοτινών χώρων (Des espaces autres), σελ 1

Manuel Castells, 1997, The Power of Identity, εκδ. Oxford: Blackwell Publishing

Zygmunt Baυman, 2006, Ρευστός Φόβος, μτφρ.Καράμπελας Γιώργος, Εκδόσεις Πολύτροπον 5

Neil Brenner & Nick Theodore, 2002, Cities and Geographies of “Actual Existing Neoliberalism”, από το Urban Restructuring in North America and Western Europe, επιμ. Neil Brenner & Nick Theodore, εκδ. Oxford: Blackwell Publishing, σελ 21 6

Απόσπασμα αναφερόμενο στη Λεωνία, μια από τις πόλεις του Italo Calvino, 1972, Οι Αόρατες Πόλεις, μτφρ. Ανταίος Χρυσοστομίδης, εκδ. Καστανιώτης, σελ 114 7

Edmond Jouve, 1988, Ο Τρίτος Κόσμος, μτφρ. Χριστίνα Ζήση, εκδ. Χατζινικολή

Siegfried Kracauer, 1963, Travel and Dance, από το The Mass Ornament: The Weimar years, εκδ. Harvard University Press, σελ 68-69

πράξη πρώτη: τα απομεινάρια της χθεσινής πόλης ΙΙ σελ.65 9

Rachel Shabi, 2002, The e-waste land, από το Guardian Weekend, σελ 36

Στατιστικά στοιχεία από το Ghana E-waste Country Assessment/ SBC e-waste Africa Project, 2011, συγγραφείς: Yaw Amoyaw-Osei / Obed Opoku Agyekum / John A. Pawmang / Ester Mueller / Raphael Fasko / Matias Schulep

πράξη δεύτερη: το αστικό πείραμα του αναπτυσσόμενου κόσμου ΙΙ σελ.69 11

Edmond Jouve, 1988, Ο Τρίτος Κόσμος, μτφρ. Χριστίνα Ζήση, εκδ. Χατζινικολή

Mike Davis, 2006, Planet of Slums, εκδ. Verso, σελ 16

Manuel Castells, 1997, The Power of Identity, εκδ. Oxford: Blackwell Publishing

μια ευφάνταστη χωματερή ΙΙ σελ.73 14

Zygmunt Baυman, 2004, Σπαταλημένες Ζωές / Οι απόβλητοι της νεωτερικότητας, μτφρ. Μάρκος Καρασαρίνης, εκδ. Κατάρτι, σελ 49 15

Mary Douglas, 1970, Purity and Danger: An Analysis of Concepts of Pollution and Taboo, εκδ. Penguin, σελ 12 16

Michel De Certeau, 1984, The Practice of Everyday Life, εκδ. Berkeley University of California Press,σελ 40 17

E-waste Republic, διαδικτυακό άρθρο του Jacopo Ottaviani για το Al Jazeera https:// interactive.aljazeera.com/aje/2015/ewaste/index.html

Lewis Mumford, 1961, The City in History: It’s Origins, its Transformations and its Prospects, εκδ. Harcourt, Brace & World, σελ 450-51 19

Zygmunt Baυman, 2004, Σπαταλημένες Ζωές / Οι απόβλητοι της νεωτερικότητας, μτφρ. Μάρκος Καρασαρίνης, εκδ. Κατάρτι, σελ 40 20

Zygmunt Baυman, 2004, Σπαταλημένες Ζωές / Οι απόβλητοι της νεωτερικότητας, μτφρ. Μάρκος Καρασαρίνης, εκδ. Κατάρτι, σελ 51

τεχνητές ταυτότητες σόδομα και γόμορα ΙΙ σελ.85 1

Zygmunt Baυman, 2004, Σπαταλημένες Ζωές / Οι απόβλητοι της νεωτερικότητας, μτφρ. Μάρκος Καρασαρίνης, εκδ. Κατάρτι, σελ 130 2

Loic Wacquant, 2007, Territorial stigmatization in the age of advanced marginality ,Thesis Eleven 91 σελ 66–77 3

Toxicity: Life at Agbogbloshie, The world’s largest e-waste dump in Ghana, 2016, video, επιμ. RT Documentaries, https://www.youtube.com/watch?v=mleQVO1Vd1I 4

The Dilemma of Ghana’s Illegitimate Citizen, 2013, ένα video για τη ζωή και τα ανθρώπινα δικαιώματα της Old Fadama, μιας από τις μεγαλύτερες παραγκουπόλεις της Γκάνας, της Kwetey Nartey (Broadcast Journalist), https://www.youtube.com/watch?v=2rk6GatrL2w 5

Loic Wacquant, 2008, Urban Outcasts: A Comparative Sociology of Advanced Marginality, εκδ. Cambridge Polity, σελ 29 6

Zygmunt Baυman, 2004, Σπαταλημένες Ζωές / Οι απόβλητοι της νεωτερικότητας, μτφρ. Μάρκος Καρασαρίνης, εκδ. Κατάρτι, σελ 56 7

8 9

Howard Becker, 1963, The outsiders, εκδ. Free Press, N.Y., σελ 33-34 Mikhail Bakhtin, 1965, Rabelais and this World, εκδ. MIT Press Απόσπασμα από τη Βίβλο, Γένεση 18:20

10 11

Pierre Bourdieu, 1991, Language and Symbolic Power εκδ. Cambridge Polity Press

“Sodom and Gomorrah a day trip to hell”, διαδικτυακό άρθρο,

https://sixdegreesnorth.me/2015/02/13/sodom-and-gomorrah-a-day-trip-to-hell/ 12

“Sodom And Gomorrah Residents Go Bonkers”, διαδικτυακό άρθρο, http://thechronicle. com.gh/sodom-and-gomorrah-residents-go-bonkers/ 13

“Squatters return to Sodom and Gomorrah”, διαδικτυακό άρθρο, http://www.ghanaweb. com/GhanaHomePage/NewsArchive/Squatters-return-to-Sodom-and-Gomorrah-514510 14

IMDC,2001, Korle Lagoon Ecological Restoration Project: Environmental and Social Impact Statement, IMDC, ερευνητική μελέτη 15

The Centre on Housing Rights and Evictions (COHRE), 2004, A Precarious Future The Informal Settlement of Agbogbloshie Accra, Ghana, ερευνητική μελέτηεκδ. Penguin, σελ 12

κουλροφοβία ΙΙ σελ.93 16

Beverly Skeggs, 2004, Class, Self, Culture, εκδ. London: Routledge

Hans-Jorg Albrecht, Immigration, crime and safety, από το Crime and Insecurity: The Governance of safety in Europe, επιμ. Adam Crawford, εκδ. Willan, 2002, σ 159-185 18

Zygmunt Baυman, 2004, Σπαταλημένες Ζωές / Οι απόβλητοι της νεωτερικότητας, μτφρ. Μάρκος Καρασαρίνης, εκδ. Κατάρτι, σελ 207 19

Erving Goffman, 1963, Στίγμα: Σημειώσεις για τη διαχείριση της φθαρμένης ταυτότητας, μτφρ. Δήμητρα Μακρυνιώτη εκδ. Αλεξάνδρεια 20

Erving Goffman, 1963, Στίγμα: Σημειώσεις για τη διαχείριση της φθαρμένης ταυτότητας, μτφρ. Δήμητρα Μακρυνιώτη εκδ. Αλεξάνδρεια 21

Italo Calvino, 1972, Οι Αόρατες Πόλεις, μτφρ. Ανταίος Χρυσοστομίδης, εκδ. Καστανιώτης

Harpers Latin Dictionary: A New Latin Dictionary, επιμ. Ε.Α. Andrews, εκδ. American Book Company, 1879 23

David Harvey, 1973, Social Justice and the City, εκδ. University of Georgia Press

ο τυφλοπόντικας ΙΙ σελ.101 24

Gerhard Falk, 2001, Stigma: How we treat outsiders, εκδ.Prometheus Books Amherst, NY, σελ 19 25

Franz Kafka, The Burrow, από το The Collected Stories of Franz Kafka, επιμ. Naum N. Glatzer, εκδ. Penguin, 1998, σελ 325-359 26

Siegfried Kracauer, 1963, Franz Kafka on his posthumous works, από το The Mass Οrnament: The Weimar years, εκδ. Harvard University Press, σελ 268 27

Συνέντευξη από το διαδικτυακό άρθρο From ‘Sodom’ to Old Fadama, 2011, του Atkilt Geleta http://www.jhr.ca/blog/2011/03/from-sodom-to-old-fadama/

επιστροφή 1

Γιάννης Δ. Ιωαννίδης, 2015, Επιστροφή και Ανασύνταξη, από τη διαδικτυακή έκδοση του “Είναι δυνατή η επιστροφή;/ Nice! Salon de vortex”, επιμ. Γιάννης Γρηγοριάδης / Γιάννης Ισιδώρου, εκδ. lo and behold, σελ.17 [https://issuu.com/salondevortex/docs/nice_online] 2

Γιάννης Γρηγοριάδης & Γιάννης Ισιδώρου, 2015 Είναι δυνατή η επιστροφή;, από τη διαδικτυακή έκδοση του “Είναι δυνατή η επιστροφή;/ Nice! Salon de vortex”, επιμ. Γιάννης Γρηγοριάδης / Γιάννης Ισιδώρου, εκδ. lo and behold, σελ.1 [https://issuu.com/salondevortex/ docs/nice_online] 3

Michel Foucault, 1966, Οι λέξεις και τα πράγματα: Μία αρχαιολογία στην επιστήμη του ανθρώπου, μτφρ. Κωστής Παπαγιώργης, εκδ. Γνώση, σελ 15

Παράρτημα

βιβλιογραφία

βιβλία Michel Foucault, 1966, Οι λέξεις και τα πράγματα: Μία αρχαιολογία στην επιστήμη του ανθρώπου, μτφρ. Κωστής Παπαγιώργης, εκδ. Γνώση Michel Foucault, 1967, Περί αλλοτινών χώρων (des espaces autres), Ετεροτοπίες, Το κείμενο γράφτηκε στην Τυνησία το 1967 και δημοσιεύτηκε την άνοιξη του 1984 Michel Foucault, Επιτήρηση και τιμωρία: Η γέννηση της φυλακής, εκδ. Πλέθρον 2011 Henry Lefebvre, Δικαίωμα στην πόλη, μτφρ. Πάνος Τουρνικιώτης –Κλωντ Λωράν, εκδ. Κουκίδα,2007 Henry Lefebvre, 1991, The production of space, εκδ. Oxford: Blackwell Publishing Mike Davis, 2006, Planet of Slums, εκδ. Verso Zygmunt Bauman, 2002, Η Μετανεωτερικότητα και τα δεινά της, μτφρ. Μπαμπασάκης Γιώργος-Ίκαρος, εκδ. Ψυχογιός Zygmunt Baυman, 2004, Σπαταλημένες Ζωές / Οι απόβλητοι της νεωτερικότητας, μτφρ. Μάρκος Καρασαρίνης, εκδ. Κατάρτι Zygmunt Baυman, 2006, Ρευστός Φόβος, μτφρ.Καράμπελας Γιώργος, Εκδόσεις Πολύτροπον David Harvey, 1973, Social Justice and the City, εκδ. University of Georgia Press David Harvey, Εξεγερμένες πόλεις, Από το δικαίωμα στην πόλη στην επανάσταση της πόλης, μτφρ. Κατερίνα Χαλμούκου, εκδ. ΚΨΜ, 2012 Howard Becker, 1963, The outsiders, εκδ. Free Press, N.Y. Mikhail Bakhtin, 1965, Rabelais and this World, εκδ. MIT Press Pierre Bourdieu, 1991, Language and Symbolic Power εκδ. Cambridge Polity Press Beverly Skeggs, 2004, Class, Self, Culture, εκδ. London: Routledge Loic Wacquant, 2008, Urban Outcasts: A Comparative Sociology of Advanced Marginality, εκδ. Cambridge Polity, σελ 29 Hans-Jorg Albrecht, Immigration, crime and safety, από το Crime and Insecurity: The Governance of safety in Europe, επιμ. Adam Crawford, εκδ. Willan, 2002 Erving Goffman, 1963, Στίγμα: Σημειώσεις για τη διαχείριση της φθαρμένης ταυτότητας, μτφρ. Δήμητρα Μακρυνιώτη εκδ. Αλεξάνδρεια Italo Calvino, 1972, Οι Αόρατες Πόλεις, μτφρ. Ανταίος Χρυσοστομίδης, εκδ. Καστανιώτης Gerhard Falk, 2001, Stigma: How we treat outsiders, εκδ.Prometheus Books Amherst, NY Franz Kafka, The Burrow, από το The Collected Stories of Franz Kafka, επιμ. Naum N. Glatzer, εκδ. Penguin, 1998 Siegfried Krakauer, 1995, The Mass Ornament: The Weimar years, εκδ. Harvard University Press Frank Tannenbaum,1938, Crime and the Community, εκδ. McGraw-Hill, Ν.Υ.

Manuel Castells, 1997, The Power of Identity, εκδ. Oxford: Blackwell Publishing Neil Brenner & Nick Theodore, 2002, Cities and Geographies of “Actual Existing Neoliberalism”, από το Urban Restructuring in North America and Western Europe, επιμ. Neil Brenner & Nick Theodore, εκδ. Oxford: Blackwell Publishing Edmond Jouve, 1988, Ο Τρίτος Κόσμος, μτφρ. Χριστίνα Ζήση, εκδ. Χατζινικολή Rachel Shabi, 2002, The e-waste land, από το Guardian Weekend, σελ 36 Mary Douglas, 1970, Purity and Danger: An Analysis of Concepts of Pollution and Taboo, εκδ. Penguin Michel De Certeau, 1984, The Practice of Everyday Life, εκδ. Berkeley University of California Press Lewis Mumford, 1961, The City in History: It’s Origins, its Transformations and its Prospects, εκδ. Harcourt, Brace & World Heterotopia and the City: Public Space in a postcivil society”, 2008, επιμ. Michiel Dehaene & Lieven De Cauter, εκδ.Routledge Asef Bayat, 2010, Life as Politics: How Ordinary People Change the Middle East, Second Edition, εκδ. Stanford University Press Hans van Dijk & Adriaan Geuze, 1996, Colonizing the Void: Adriaan Geuze, West 8 Landscape Architects, Rotterdam, εκδ. Nai Publishers Rosemary Wakeman, 2004, Nostalgic Modernism and the Invention of Paris in the Twentieth Century, εκδ. French Historical Studies White Edmund, The Flâneur: A Stroll Through the Paradoxes of Paris, εκδ. Bloomsberry Σταύρος Σταυρίδης, 2006, Ο χώρος της τάξης και οι ετεροτοπίες: Ο Φουκώ ως γεωγράφος της ετεροτοπίας, από τη στήλη «Αφιέρωμα στον Μισέλ Φουκώ», εκδ. Ελληνικά Γράμματα Σταύρος Σταυρίδης, 2010, Μετέωροι χώροι της ετερότητας, εκδ. Αλεξάνδρεια Louis Martin, 2002, On Representation, εκδ.Stanford University Press Αποστόλης Αρτινός, 2014, Η ετεροτοπία της καλύβας, εκδ. Σμίλη Η Ελάχιστη Δομή: Σκηνές της καλύβας, 2014, επιμ. Αποστόλης Αρτινός Edward Soja,1996, Thirdspace: Journeys to Los Angeles and other real and imagined places, Εκδόσεις Wiley-Blackwell The Dilemma of Difference: A Multidiscipinray View of Stigma, επιμ. Stephen C. Ainlay, Gaylene Becker, Lerita M. Coleman, εκδ. Plenum Press, 2013 John Miller, 2015, Globalization of space_Foucault and heterotopia, εκδ. Routledge Loose Space: Possibility and Diversity in Urban Life, επιμ. Karen A. Franck & Quentin Stevens, Routledge 2007

επιστημονικές έρευνες Ι μελέτες Christopher James Duffy , 2015, Heterotopic Space in Selected Works of J. G. Ballard, The University of Leeds School of English Oteng-Ababio, 2012, E-Waste Scavenging as a Livelihood Strategy in Accra DK Osseo-Asare, Investigating 3E-materials at Agbogbloshie in Accra, Ghana When we sleep we don’t sleep: Living under the threat of forced eviction in Ghana, 2011, Amnesty International Ghana E-waste Country Assessment/ SBC e-waste Africa Project, 2011, συγγραφείς: Yaw Amoyaw-Osei / Obed Opoku Agyekum / John A. Pawmang / Ester Mueller / Raphael Fasko / Matias Schulep Loic Wacquant, 2007, Territorial stigmatization in the age of advanced marginality ,Thesis Eleven 91 IMDC, 2001, Korle Lagoon Ecological Restoration Project: Environmental and Social Impact Statement, IMDC, ερευνητική μελέτη The Centre on Housing Rights and Evictions (COHRE), 2004, A Precarious Future The Informal Settlement of Agbogbloshie Accra, Ghana, ερευνητική μελέτη Oren Yiftachel, 2009, Theoretical Notes on “Gray Cities”: The Coming of Urban Apartheid?, εκδ. SAGE Publications¬¬ Territorial stigmatization in action, 2014, Loïc Wacquant, Tom Slater, Virgílio Borges Pereira, Environment and Planning A 2014, volume 46 Tom Slater & Ntsiki Anderson, The reputational ghetto: territorial stigmatisation in St Paul’s, Bristol Riva Kastoryano, Codes of Otherness, social research Vol 77 : No 1 : Spring 2010 Sharmila L. Murthy, JD, MPA, and Mark K. Williams, JD, 2012, The Complicated Nature of Stigma: Realizing the Human Rights to Water and Sanitation for Bedouins in the Negev, Israel Αργύρης Μάνος, 2012, Συζητώντας για την ετεροτοπία: Χωροχρονικές εμπειρίες των τεράτων, ερευνητική εργασία, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ Αθηνά Ριζοπούλου, 2011, Κενό (όχι άδειο), ερευνητική εργασία, Τμήμα Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ Δήμητρα Βογιατζάκη, 2012, Παρ.arch.sites, ερευνητική εργασία, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ Νικολαΐδου Αλεξάνδρα / Ραχιώτη Αγγελική / Λάζου Χριστίνα,2003, Η διαχρονική επιθυμία της περιπλάνησης_ Αποτυπώνοντας τα βήματα του flâneur, ερευνητική εργασία, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ

οπτικοασκουστικό υλικό The Dilemma of Ghana’s Illegitimate Citizen, 2013, ένα video για τη ζωή και τα ανθρώπινα δικαιώματα της Old Fadama, μιας από τις μεγαλύτερες παραγκουπόλεις της Γκάνας, της Kwetey Nartey (Broadcast Journalist), https://www.youtube.com/watch?v=2rk6GatrL2w In the Life: Scrap Metal MenIn the Life: Scrap Metal Men, 2015, video, επιμ. Alex Wondergem and Adu Lalouschek, https://vimeo.com/114568982 Agbogbloshie -Still not sponsored, video, επιμ. Kevin McElvaney, Photoseries «Agbogbloshie», https://vimeo.com/86503676 The Electronic Afterlife, 2014, video, σκην. Alex Gorosh, https://vimeo.com/104059452 Behind the Screen - Das Leben meines Computers, 2012, του Stefan Baumgartner, https:// vimeo.com/37032141

ιστότοποι https://qamp.net/ https://inittowingit.com/2017/02/11/trashed-2/ https://thebigroundtable.com/the-bridge-to-sodom-and-gomorrah-d80d1ceaf560 διαδικτυακή έκδοση του “Είναι δυνατή η επιστροφή;/ Nice! Salon de vortex”, επιμ. Γιάννης Γρηγοριάδης / Γιάννης Ισιδώρου, εκδ. lo and behold, https://issuu.com/salondevortex/docs/ nice_online E-waste Republic, διαδικτυακό άρθρο του Jacopo Ottaviani για το Al Jazeera https:// interactive.aljazeera.com/aje/2015/ewaste/index.html

Γεωργιάδου Ανατολή ΙΙ Κατσή Σταματούκου Γεωργία

Ιούλιος 2017