Argazki marrazki

Argazki Marrazki III Fase 0. CONCEPTO: Es común que la idea inicial de un proyecto se vea transformada en el transcurso de su realización. Así el propósito inicial «Argazki-Marrazki», que viene a significar «el dibujo (imaginación) de una fotografía (testimonio)» podría ser renombrado con este nuevo juego de palabras: «Arga(hi)zki», es decir, «fotografía atravesada (literalmente) por la palabra o testimonio». Explicamos esta alteración a medida que vamos desplegando y describiendo las diferentes partes de este proyecto. Y subrayamos la palabra alteración, dado que 37 jóvenes de Tercer curso de Educación Secundaria, de entre 14 y 15 años, harán un ejercicio de alteridad, o sea, habrán de ponerse en el lugar de cuatro supervivientes del bombardeo de Gernika.

Aclaramos asimismo que cada parte descrita a continuación se compone de un formato determinado de recogida y elaboración de los testimonios. Dichos formatos se especifican debajo del enunciado y antes de la descripción de cada parte.

1. PRIMERA PARTE (primeras dos sesiones): TESTIMONIO DE 4 SUPERVIVIENTES DEL BOMBARDEO DE GERNIKA Formatos: Videocámara (imagen y audio) y grabadora (audio) Descripción: Lugar: La actividad se desarrolla en la Ikastola Seber Altube de Gernika Participantes: 2 supervivientes por sesión (4 en total), correspondientes a sendas aulas (DBH3-A y DBH3-B) de 19 y 18 alumn+s respectivamente (37 en total). En la primera sesión intervienen los testigos Luis Iriondo e Igone Olaeta; en la segunda sesión las testigos Andone y Pilar Bidaguren.

I. Las y los supervivientes relatan su historia según una secuencia de tres tiempos (tal como Luis Iriondo construye su libro El chico de Gernika) que en un primer momento denominamos «Luz», «Destello» y «Oscuridad»:  Tiempo 1: Antes del bombardeo («Luz»): los modos de vida.  Tiempo 2: Durante el bombardeo («Destello»): la experiencia de la tragedia.  Tiempo 3: Después del bombardeo («Oscuridad»): el duelo bajo la indolencia.

II. Las y los jóvenes realizan preguntas, buscan respuestas a inquietudes que cada relato pueda suscitarles y entablan un diálogo con las y los testigos.

III. Estas sesiones –tanto el testimonio como las rondas de preguntas, comentarios y diálogo– son recogidas en video por las y los propios jóvenes.

Conocimientos: Historia; escucha y entrevista; diálogo; video-documental.

2. SEGUNDA PARTE (siguiente ciclo de sesiones): CRÓNICA: TRANSCRIPCIÓN Y RECONSTRUCCIÓN DE LOS 4 TESTIMONIOS 1)

Las y los jóvenes, repartidos en dos aulas, acogen sendos testimonios para cada aula. DBH-3 A se encarga de los testimonios de Luis Iriondo e Igone Olaeta; mientras que DBH-3 B se encarga de los testimonios de las hermanas Andone y Pilar Bidaguren.

2)

Cada aula, de 19 y 18 alumn+s, se reparte a su vez en 6 grupos de unas tres personas cada uno. Cada grupo se encargará de identificar uno de los tres tiempos antes citados –«Luz», «Destello» y «Oscuridad»– en el relato de cada uno de los cuatro supervivientes.

3)

Identificado los tiempos correspondientes en cada testimonio cada pequeño grupo lo transcribe directamente desde los archivos de audio. Por una parte, se pide a las y los alumnos que tengan en cuenta tanto la literalidad del euskera en los casos de Luis Iriondo y las hermanas Bidaguren y la literalidad del castellano en el caso de Igone Olaeta. Por otra parte, pueden apoyarse puntualmente en los vídeos para observar el metalenguaje, esto es, los gestos corporales, individuales e interpersonales, que acompañan al testimonio oral. Con esta observación tanto de la literalidad oral como del metalenguaje corporal buscamos recoger el testimonio con la mayor fidelidad que nos es posible. En último lugar, se sugiere a l+s jóvenes complementar los relatos de viva voz con las respuestas aclaratorias que hayan podido verterse en las rondas de diálogo.

Conocimientos: Idiomas: euskara y castellano; comprensión, síntesis y reconstrucción coherente de los relatos por escrito.

3. TERCERA PARTE (siguiente ciclo de sesiones): ILUSTRACIÓN DE LAS CRÓNICAS: DE LAS PALABRAS A LAS IMÁGENES 4)

La recogida de los 4 testimonios divididos en tres tiempos cada uno, aunque se ha ceñido fielmente al relato de las y los supervivientes, no deja de ser una recogida objetiva de datos subjetivos, como un trabajo de antropología en el que unas personas sirven de objeto de estudio a otras. No es nuestra intención y es además cierto que las y los chavales tampoco lo viven así, porque sin duda los testimonios les afectan y ya sea por la responsabilidad que conlleva tomar –literalmente– el testigo, o por identificación y empatía con las y los supervivientes. Pero, aun así, nuestra intención es ir un poco más allá: como Géricault cuando pintó la Balsa de la Medusa, que las y los chavales recreen, representen, expresen dramáticamente los contenidos verbales que acaban de recoger.

5)

Dicha representación de los textos obliga a una comprensión detallada de éstos. Así, cada grupo debe identificar en su respectivo corte de la narración una o dos escenas que consideren significativas.

6)

Una vez cada grupo ha identificado la escena, la expone al resto de las compañeras y compañeros para entre todas y todos pensar cómo la van a representar –qué escenificación, qué personajes, qué mínimo atrezo necesitan (vestimentas, objetos)–. Acaramos que los escenarios son imaginarios, dado que las escenificaciones se ajustarán después a fotografías de la época.

Conocimientos: Comprensión de texto; dramaturgia.

4. CUARTA PARTE (siguiente ciclo de sesiones): REPRESENTACIÓN Y MONTAJE DE LAS ESCENAS: DE LAS IMÁGENES A LAS PALABRAS

1

7)

Debido a la dificultad –por los tiempos (apenas una hora cada sesión) y medios con los que contamos–, de recrear las escenas con todo lujo de detalles (ropas y calzado, tocados, peinados, complementos) , aprovechamos los “gazapos” o los asincronismos derivados de la imperfecta representación de escenas de hace 75 años, como la propia identidad de este proyecto, es decir, que jóvenes de “ahora” se ponen en el lugar de las y los supervivientes del bombardeo.

8)

Representamos las siguientes escenas: 01. Luis Iriondo / Andone Bidaguren, Gernika antes del bombardeo: “Sokadantzan Foru Plaza zaharrean” (Saltando a la cuerda en la vieja Plaza de los Fueros).

02. Luis Iriondo, Durante el bombardeo: “Pasilekuko aterpea” (Refugio del Pasileku).

03. Luis Iriondo, Después del bombardeo: “Campa de los Ingleses-en ontziratzen”.

04. Igone Olaeta, En tiempo del bombardeo: “Aita sellando pasaportes en el Carlton”.

05. Igone Olaeta, Durante el bombardeo: “Rezando en el Etarte”.

06. Igone Olaeta, Después del bombardeo: “Las sirenas de las fábricas recuerdan a los aviones”.

07. Andone y Pilar Bidaguren, Durante el bombardeo (I): “Nebarreba guztiok errekan ezkutatuta” (Todas las hermanas y hermanos escondidos en el río).

08. Andone Bidaguren, Durante el bombardeo (II): “Beste neba bat izan ezik, arbol batean estaltzen dena” (Menos otro hermano que se oculta en un árbol).

09. Pilar Bidaguren, Después del bombardeo (I): “Aita legenardunen artean San Simoneko islan preso” (Aita preso entre leprosos en la Isla de San Simón).

10. Pilar Bidaguren, Después del bombardeo (II): “Amak parrokoa baserritik botatzen” (Ama echándole al párroco del caserío).

11. Andone y Pilar Bidaguren, Después del bombardeo (III): “Zatika-zatika gurdira ta Kanposantura” (A trozos al carro y al cementerio)1.

9)

Montamos las escenas, combinándolas con fotografías de la época cedidas por el Centro de Documentación del Museo de la Paz de Gernika. En dicho montaje distinguimos entre primer plano –la escenificación a cargo de las y los jóvenes– y el segundo plano o fondo, correspondiente al escenario, las correspondientes imágenes de la Gernika y en su caso, del Bilbao de hace tres cuartos de siglo.

La imagen de los niños en hilera pertenece al bombardeo de Barcelona. La escena del carro fue representada por el aitite (abuelo) de una de las alumnas.

I. ERANSKINA: TESTIGANTZAK (Gazteek jasoak): LUIS IRIONDO BONBARDAKETA AURRETIK. Gernika herri txiki bat zen orduan. Lehengo kaleak ez ziren oraingoak bezalakoak, estuagoak ziren.

Gerra hasi zenean, 13 urte nituen, eta bonbardaketan 14. Gure garaian ez zegoen auto askorik, 5-6 inguru baino ez, eta guk kalean igarotzen genuen ia denbora guztia.

Gernikan institutu bat zegoen, 1933an sortua, eta nik bertan idazten nuen.

Gerran, ni hondartzan nengoen nire aitarekin. Nire aita lagun batekin hitz egiten zegoen gerra zela eta, Marruekosen gerra zebilela, hau da, soldaduak… Ondoren, España osoan zabaldu zen, baina gobernuak gero Naziak hartu zituen gure aurka egiteko, eta España guztia Frankista gelditu zen.

Euskadi, Asturias, eta Santander baino ez ziren gelditu, eta Frankoren alde jarri ziren Alemania eta Italia. Nazioen Elkartean gerran ez sartzeko ados jarri ziren. Orduan Alemanian Hitler zegoen eta Italian Mussolini zegoen. Italiatik soldaduak eta abioiak ekarri zituzten, eta Alemaniatik abioi modernoak.

Beste iraultza batzuk ere egon ziren baina horiek hasi eta bukatu egin ziren.

Gerra hegoaldetik iparraldera izan zen. Sevillan eta Extremaduran hasi, eta ondoren, Madrid, Barcelona, Valencia etab… jarraitu zuen.

Nik eta lagunok abioiak hurbiltzen entzuten genituen.

Durango bonbardatu zuten Gernika baino lehenengo eta hildako asko egon ziren.

Pasilekuan lau edo bost refugio zeuden, eta oraindik han daude. Jubilatuen lekuko komunean bat. Bi metroko luzera soilik zuten eta sakoak eta egurra zuten aurrean.

Ni eta lagunak institutu gabe geratu ginen, kartzela moduan erabiltzen baitzuten.

Frontoian astelehenero partiduak egoten ziren. Horregatik Gernikara jende asko etortzen zen. Guk frontoia garbitzen genuen eta gero ikusten gelditzen ginen. Hiru pistola edukitzen genituen lagun-taldean. Astelehenetan bankuan lan egiten nuen *…+ BONBARDAKETA. Haize errota mendian, Lumo alboko mendi batetik hegazkinak ikusten zituzten ikurrinarekin eta bertako elizako kanpaia jotzen zuten alarma bezala.

Gizon batekin zegoen Luis eta kanpaiak entzuterakoan, gizonari alarma zela abisatu zion eta gizona ikaratu egin zen.

Pasilekuan azoka berezia egoten zen astelehenetan, goizetik arratsaldera eta egun hori aukeratu zuten Gernika bonbardatzeko, jende gehiago hartzeko.

Gizonak berarekin joateko esan zion eta elkarrekin joan ziren Pasilekura, heltzerakoan entzun zituzten lehenengo bonbak. Errenteriako zubia apurtu zuten, jendea ezin pasatu izateko. Orduan, Pasilekuko bunkerrera sartu ziren, han ez zegoen argirik eta jende gehiegi zegoelako oxigenorik gabe geratu ziren ia. Lehenengo bonbardaketak 15minutu iraun zituen eta kanpora irten ziren. Luisek lagun bat aurkitu zuen kanpoan eta eskaileretarantz joaten zeudela bigarren bonbardaketa hasi zen, beraz, berriro joan ziren bunkerrera. Baina oraingoan Luis atearen aurrean geratu zen, zaku batzuen atzean ezkutatuta, lehen oso txarto pasatu zuelako.

Bezperan lagun batekin hitz egiten zegoela, bonbardaketa helduko balitz non ezkutatuko zen galdetu zion eta lagunak Lumon zegoen zulo antzeko batera joango zela esan zion.

Bigarren bonbardaketa bukatzerakoan, irten zen eta Gernika sutan ikusi zuen, dena erreta zegoen. *…+ BONBARDAKETA OSTEAN. Bonbardaketa ostean, Luisek lagun bat aurkitu zuen Cuatro Bancosen. Bertan gelditu ziren, Gernika nola erretzen zen ikusten.

Bere etxe alboan zegoen etxe bat ikusi zuten. Gernikako etxerik handiena zen eta erretzen zegoen.

Bertan egon ziren gaua heldu arte. Ez zekiten zer gin eta Forua egon zen koba batera joatea erabaki zuten.Gaua izen zen, eta bertara joateko Gernikatik pasa behar ziren. Horregatik Lumora joatea pentsatu zuten eta han etxe bat aurkitu zuten argiekin eta atea zabalik. Jendea sartzen ikusi zuten, orduan haiek ere bertara sartu ziren. Bertoko andreak Luisi ezagutu zion: – “Zu Adrianen semea zara, sartu, sartu” – esan zuen. Andreak zaku batzuk eman zizkien eta han gelditu ziren behiekin eta astoekin lo egiten. Gau erdian, zerbaitek izartu zion. Kalera irten zen eta bertan ama ikusi zuen, berari deika, norbaitek esan baitzion Lumorantza joaten ikusi ziola.

Gerniketik, Bilbora joan ziren kotxean. Bilbora gerra heldu zen.

Eta Uribarri deitzen zen etxe batean bizi ziren. Bilbon gerra zegoen eta esan zioten tren bat irteteko zela Santanderreko estaziotik. Hara joan ziren eta dena jendez beteta zegoen. Trenari itxaroten zeuden. Luisen aita jendeari galdetzen hasi zen trenari buruz baina inor ez zekien ezer. Esan zien itsasontzi bat irtengo zela Canpa de los ingleses-etik. Itsasontzira sartu ziren eta Santanderrera heldu ziren. Santanderren beste itsasontzi bat hartu zuten Frantziara joateko.

Bertan blokeo bat zegoen, Francoren itsasontziekin, orduan gauaz pasatu behar ziren argiak itzalita blokeo hartatik irteteko. *…+ IGONE OLAETA BONBARDAKETA INGURUAN. Igoneren aitak aroztegi bat zeukan trenaren geltoki alboan eta frontoitik hurbil. Hark, bere herriko jendeari laguntzeko, babesleku antzeko batzuk egiten zituen zementua eta are poltsekin. Baina konturatu ziren, babesleku horiek ez zutela ezertarako balio.

Bonbardaketaren ostean, Gernika osoa eta aroztegia suntsituta geratu ziren. Horregatik, Igone eta bere familia Bilbora joan ziren bizitzen. Bertan, Igoneren aitak, Gernikako bonbardaketan dena galdu zuten pertsonei pasaporteak egiten zizkien, Carlton hoteleko bulego batean. Baina ez lan moduan, dirurik irabazi gabe baino. Beste herritar batzuk ordea, Ingalaterrara, Frantziara eta beste herrialde batzuetara emigratu zuten. Igoneren aitak, lan guzti hau bere herriagatik, euskaragatik eta bere jendeagatik egin zuen.

“Todo el trabajo lo hacía desinteresadamente, solo por su pueblo, por la gente de su pueblo, por su euskera y por su país, porque no deja de ser Euskadi.”

BONBARDAKETA. Astelehena zen, 26a. Igonek 6 urte baino ez zituen. Bere amuma baserritik etorri izan ohi zen plazara astelehenero. Bere aitak aroztegi bat zuen.

“Vino aita ese lunes y dijo que estaban tocando las campanas!”

Orduan Igonek eta bere amak alde egin zuten janaria mahai gainean utzita eta hilerriranzko bidea hartu zuten.

Lehenengo geratu egin zituzten, baina ondoren pasatzen utzi zituzten: “déjales, que es una madre y una niña, déjales”.

Zalloko baserrira iritsi ziren: “allá empezó a llegar gente y desde el etarte2 vimos los aviones cómo venían”. Orduan atartetik, baserri atzean zeuden zuhaitz batzuetara joan ziren: “allá veíamos perfectamente llegar a los aviones de tres en tres y cuando se alejaban un poco volvíamos al etarte con toda la gente allí rezando el rosario, así estuvimos hasta las 8.” Bonbardaketa bukatu zenean etxera jaitsi ziren. Bertatik Arratzun zeukaten baserrira joan ziren. Gero aitak Gernikara jaitsi behar izan zuen bertakoei pasaporteak egiteko: “izugarria izan zen, guztiak etxe gabe geratu baitziren. denak joan behar izan ziren eta jakin behar duzue hori ezin dela errepikatu”.

BONBARDAKETA OSTEAN I. Bonbardaketa aurretik, zenbait gudari hona etorri ziren, Gernikara, haiek oso gazteak ziren, eta Igoneren aitari pena asko ematen zien, beraz, Igoneren etxera joan ziren. Bertan, jaten eta lo egiten zuten.

Gudarietako bat, bere amak izan zuen seme bakarra zen, eduki zituen seme alaba guztiak hil egin zitzaizkiolako.

Igone eta bere familiaren etxea ez zen erre, baina “Cubano” ezizenez deituriko gizon bat, etxe gabe geratu zen, horregatik Igoneren eta bere familiaren etxeaz jabetu zen, berea izango balitz bezala. Igoneren aitak atzerrira bidaiatzeko asmoa zutenei pasaportea egiten zieten musu-truk.

Familiak Zarautzera joateko asmoa zeukan, bertan, beraiek zaindutako gudariaren familia bizi izen.

“Cubano” hark, ez zituen Igoneren etxeak zituen altzariak eman nahi, beraz, Igoneren amaren parteko aitonak, esku hartu behar izan zuen.

Igoneren aita atsekabe horrekin, hau da, bakarrik pentsatzearekin altzairu guztiak kendu zizkietela, hil egin zen.

Zarautzen egon zirenean Igone eskolara joaten hasi zen eta lantegietako sirena hotsa entzutean, ikara oraindik barnean zeukan lez, iheska alde egiten zuen etxera amari esanez: “Ama, ama, que vienen los aviones, que vienen las bombas”.

Guzti hau beldurgarria eta ahaztezina izan delako beti Igonerentzat, eta gehien mintzen diona Igoneri barkatu ez eskatzea da eta ez aitortzea, erru gabeko herri bat suntsitu zutela, ezer egin ez duen herri bat.

BONBARDAKETA OSTEAN II Igonek dioenez, berari ez diote barkamenik eskatu. Eta orain, irratian entzuten duenez, min eman duten guztiek barkamena eskatu behar dutela. Baina berari ez diote barkamenik eskatu oraindik. Igoneri min asko egin zioten, eta bere aita penagatik hil zen: “Yo oigo en la radio que hay que pedir perdón, los que han hecho daño. Y me parece muy bien. Pero todos, TO-DOS, TODOS. Porque a mí me hicieron mucho daño. Muchísimo, muchísimo. Y mi padre se murió con la pena de que su niña no iba a poder hacer una carrera.”

2

“Etarte”: atarte: vestíbulo.

ANDONE eta PILAR BIDAGUREN. BONBARDAKETA AURREKOA: Bonbardaketa gertatu aurretik bederatzi urte zituen. Berak okindegian lan egiten zuen non bere senarra ezagutu zuen.

Andoneri asko gustatzen zitzaion errekan angilak eta kaskailuak harrapatzea kanaberarekin.

Zapatu-domeketan bere aitonak “PIIIIIIIIIIIIIIT” laguntzen joateko eta, bera, kanabera erreka alboan utzita, han joaten zen.

Astegunetan, berriz, neska-mutilak elkartu egiten ziren “ladrones y guardianes”, sokadantzara edo beste mota batzuetako joko batzuetara jolasteko.

Andonen eta Pilarren aita hiru urte eta piku egon zen kartzelan eta, horren ondorioz, beraiek amari lagundu behar izaten zioten etxeko lanetan.

Beraien gazte denbora horrela pasatzen zuten, edozerekin jolasten. Gaur egun, ordea, dena daukagula esaten du, eta, ez badaukagu, lortu egiten dugula.

ANDONE. BONBARDAKETA: Astelehena zen. lauak laurden gutxi. Andone eta bere neba arrebak etxean zeuden .

Beti joaten ziren Gernikara amari laguntzera esneak banatzen.Baina egun horretan ez ziren joan. Ama bakarrik joan zen.Gernikara. Bat batean hegazkin bat etorri zen eta sirenak entzuten hasi ziren.Hegazkin horren atzetik beste hiru eta gero hainbat. Neba arreba batzuk errekan ezkutatu ziren, beste bat zuhaitzean eta besteak ez dakigu non.Hori bonbardaketa bukatu zen arte arratsaldeko 20:00 inguruan, Gernika sutan zegoen. Momentu horretan ez zuten bertara sartzen usten. Eskolak eta denak suntsituta gelditu ziren.

Andoneri bonbardaketaren aguneko haurretik gudariak esan zieten laster bonbardaketa bat izango zela Gernikan.Gudariak beraien etxean zeuden, ez zutelako jatekorik.

Ondoren, militarren kapitainak lo egitera doa beraien etxera bere beste militar lagunekin. Ez zegoen denentzat lekua, eta horregatik umeek lurrean egiten zuten lo, kapitainak berentzako bi oheko logela zuen bitartean. Pilar gaixo zegoen, eta militarrek egunero medikuarengana eramaten zuten Lekeitiora arte. Beraiekin oso ondo portatu ziren.

Frankoren alde zeuden hiru-lau gizonek (esan zuten) nola Andoneren aitak gudariei jaten eman ziela, eta horregatik bere aita hil egin nahi zuten, baina ez zuten hil.

Bigarren aldian, berriz ere aita eraman nahi zutenean, amak esan zien militarrei kapitaina goian lo egiten zegoela, beraz, militarrak gora joan ziren, kapitainak bronka bota zieten, gizon on hura, atxilotu nahi izanagatik. Militarrek Bilbo hartu zutenean, Andoneren aita Lekeitiora eraman zuten. Hamabost egunetan ez zuten jakin ezer berarengatik. Ondoren Bilbora eta gero Galiziara. Bertan hiru urte eta piku egon ziren. Aita atxilotu eta gero egin ahal izan zuten bakarra lan egitea zen, ganaduarekin…

Urteak pasa ahala, 3 urte, aita bueltatu zen gaixorik, eta gaixoarekin hil zen.

ANDONE eta PILAR. BONBARDAKETA OSTEKO DENBORARI BURUZKO ELKARRIZKETA: Seme-Alabarik ba al duzue?

Pilar: Nik ez, ni orain alargunduta nago, baina ez dut izan familiarik. Honek bai, semetxo bat dauka. Gero lobak eta gero besteak ahizpa zaharrenak bost neska eta seme bat eduki zituen.

Eta zaharrenak zenbat urte zituen bonbardaketan?

Zaharrenak 17 urte zituen.

Eta bonbardaketa eta gero, denok egon zineten batera?

Bai denok, egon ginen batera baserrian. Ahalik eta, bonbardaketa amaitu eta bakoitza bere lanean hasi artean, batzuk itsasora eta soldadutzara, eta bakoitzak bere bizia egin zuen.

Gure aita, 60.enean hil zen, eta ama 81.enean.

Zure ahizpak bonbardaketan uretan egon zenean, jan gabe egon ziren bonbardaketa bukatu arte?

Zortzietara arte jan gabe egon ginen, bonbardaketa hiru eta erdiak / lauak hasi zenez, arinago, eguerdian, jan genuen eta ez ginen gose izan, eta hotz ere ez ginen izan, bakarrik ikara. Denak egon ginen uretan, bat izan ezik, arbola puntan baitzegoen.

Andone: Arbolak egoten zirenez, ez gintuzten ikusten eta han ezkutatzen ginen. Bertan argazki bat atera genuen.

Pilar: Ez hor ez, gu jaio ginen baserrian. Baina niri dena ahaztu zitzaidan, momentu hori biziko ez banu bezala. Aman altzoan eman nuen denbora guztia, oso txarto pasatu nuen, larritasunaren ondorioz nire amak azaldu zidan dena. Zoriak esan zidan urduritasunaren ondorioz ez nuela ezer gogoratzen. Hiru hiletan burua zuriz eduki nuen eta arraroa da aita kartzelara eraman zuten momentu hura gogoan dut.

Andone: Aita kartzelatik etorri zenean, Andra Mari bakarrik zegoen eliza moduan. Nahiz eta hainbat denboran elizara joan gabe egon. Elizara nindoan bitartean, batek esan zidan gure aita ikusi zuela okindegian orduan ni korrikan joan nintzen etxera arte eta gero segidan aitaren bila joan nintzen Barrutialdeko tabernara.

Pilar: Gure aita, goizeko seietan joaten zen elizara baina batzuetan, ezin zuen gu zaindu beharra izaten zuelako eta soluzio bat nahi zuen baina apaizak ez zion ematen., kartzelan sartu zionari barkamena eskatu arte eta berak ez zien barkamena eskatu. Azkenean, apaizak andregaiari esker, soluzioa eman zion.

Andone: Nire neba handia kalera joan zen eta “fulanitok” entzun egin zion ohetik eta igotzeko esan zion. Orduan, “fulanitok” esan zion neba handiari esateko bere aitari etortzeko barka eskatu behar ziola eta. Gure anaia, etxera joan zen korrika eta aitari esan zion eta aitak esan zuen “fulanito”rengana ez zela joango egin zizkion gauza guztiengatik eta etortzeko bera.

PILAR. BONBARDAKETA: Bonbardaketa egunean hegazkinak etorri zirenean etxe aurrean zegoen jolasten, hegazkin zaratak entzun zituenean etxera barrura joan zen eta bere amaren altzoan eserita pasatu zuen denbora guztia.

Pilarrek ez du gogoratzen bonbardaketa egunean pasatu zen ezer .

Bonbardaketaren ostean 3 hilabete pasatu ondoren, berriz zegoen etxe aurrean jolasten eta bere aita ikusi zuen palu baten jatekoa lotuta zuela eta Pilarrek aitari galdetu zion ea nora zihoan eta aitak esan zion ez zekiela nora zihoan.

Gehiago ez zuen ikusi aita 3 urte pasatu arte bere aita kartzelara sartu zutelako .

Pilarren familian 8 ziren, berak 3 urte zituen orduan eta berak ezin zuen lagundu asko eta orduan auzokoak laguntzen zieten Pilarren amari.

(Amak kontatu ziona bonbardaketa baino lehen…..)

Egun batean Pilarren aita soloan zegoen lanean,eta bere ama berriz sukaldean zegoen.

Bat-batean usabak (ugazabak) joan ziren Aitarengana, bitartean, Pilarren amak ikusi zuen leihotik zelan Pilarren aitari pertsona biren artean hartu zioten eta eskuak goian ipini zizkioten. Orduan beraren gorputza ukitzen hasi ziren eta batbatean gerrian zeozer aurkitu zuten eta prakak jaitsi zizkioten. Usabek pentsatu zuten armaren bat zuela baina herniaren aparatua zuen. Beraz ugesabak Pilarren aita hartu eta basora eraman nahi izan zuten fusilatzeko.

Amak hori ikusi zuenean zarataka hasi zen eta orduan kapitaina ohean zegoela jaitsi egin zen zergatik kapitainak Pilarren etxean egiten zuen lo.

Pilarren amaren garrasiak sentitu zituenean kapitaina jaitsi egin zen eta erdaraz amak ez zekien arren ulertu egin zion kapitaina .

Orduan kapitaina gizon haien atzetik joan ziren eta zioten “Dejen ustedes donde han cogido a este señor porque si no los voy a fusilar a ustedes”(Hori esan zuela kapitainak) eta bigarren biderrez horrela salbatu zen .

Gero horrek gauza guztiak pasatu ondoren… errentadoreak , ba eurek errentadore (maizter) moduan zeuden lez errenta bat ordaindu egin behar izaten zuten .

Egun batean, Ugesaba bat Pilarren aitarekin eztabaidan hasi zen eta halako batean Pilarren aitak ugesabari Frankista deitu zion.

Horregatik kartzelara bota zuten, lehenengo Bilbora bota zuten eta gero Bilbora eraman ondoren beste kartzela batera bota zuten beste hile batzuetarako.

Pilarren ama eta beste andre bat astean bitan edo joaten ziren bisita egitera.

Askenean Bilbon topatu zuen abokatu bat eta “pena de muerte”-a kendu zioten , “pena de muerte”-a kendu eta handik Galizira heraman zuten “San Simoneko islara”.

Bertan leprosoak (legenardunak) zeuden. Pilarren aita leprosoen artean zegoen eta zorriz beteta zegoen.

Kartak bidaltzen ziotenean, zorriak bidaltzen zituen kartetan.

PILAR. BONBARDAKETA OSTEKOAK: Aita kartzelan sartu ondoren, amari polizia etorri zitazio karta batekin. Ama analfabetoa bai, baina inuzentea ez zen eta ez firmatzea erabaki zuen. Kartan, firmatu ezkero, 20 egun barru etxea utzi beharko zutela jartzen zuen, baina hor geratu zirela esan zuen.

Etxean bizi zirenetik 26.urtean, lege berri bat ezarri zuten, “ugezaben” seme alaben batek etxea behar bazuen, etxea berari eman beharko litzaiokeela. Ugezabek beharrik ez zuten, baina aprobetxatu eta bota egin zituzten.

(Kartzelakoa hasten da berriro kontatzen): Parrokoa etorri zen. Kortezubi 5km-tara zeukaten. Ama, udaletxera joan eta laguntza eskatu zuen, baina ez abadeak ez udaletxekoek ez zioten ezer esan ez lagundu.

Hortik 2 urte eta erdira berriro etorri zitzaizkion abadea eta parrokoa amari buletin eske eta aita libre dagoela esanez.

Ama itxaroten zegoenean, 3.urtean parrokoa etorri zen etxera. Parrokoa laguntza eskaintzen etorri zitzaion eta gure etxetik bota zuen.

Baserririk bota eta alboko ezagun batzuk alboko etxera joan zitzaketela esan zieten.

Gaueko 12etan joan afaririk jan gabe *…+

ANDONE eta PILAR BONBARDAKETA OSTEKOA: PILAR: “Danakaz, danak etxien, gero ia hasi ziren, ezkondu zien bi Markiñera, oin bat bizi da Markiñen, bestie hil zan da.

Ba ez daitz ze esan. Oin danatatik bizi gara, gu bi, neska bi ta, mutil bat, bakarrik bizi da. Ta hiru bakarrik bizi gara seitxik.

Bestiek hilda dauz.”

ANDONE: “Superbibientie, ha errekan nigaz egon zana, da hirugarrena arbola punten, errekakoa Antonio zan, da bestie Jesus. Antonio murió y Jesus todavía vive. Y el otro no sabemos donde estuvo.”

EZTABAIDA AHIZPEN ARTEAN: PILAR: “¡Pero si no estamos diciendo eso! ¡Qué ahora estamos diciendo lo otro!”

ANDONE: “¡Pero aquella ha preguntau eso y yo le he contestau! Estabamos en casa, y luego fuimos a la ría.”

PILAR: “¡Pero no estamos diciendo esto! ¡Aquella a preguntau que hicimos o qué vida después!”

ANDONE ETA PILAR: BONBARDAKETA (KANPOSANTUKO PASADIZOA) PILAR: “Nere neba gaztiena, bueno honen atzekue edo honen aurrekue, juten zan ba, 15 urte edo eukiko bazen, ba Gernikeko kanposanture, ez? Eruten ben hilek gurdidxen hartun de, hilek zerera, kanposanture. Da holanik ibil zien, ba koitxaue 15-16 urtegaz, e umie ba, umie! Kanposanture eruaten. Da ama, honek esan ban moduen. E honen aitxitxek be, hemen diño, honek neskatxuek be, beren aitxitxek be hilek erun eitzen bazala, da halantxik da, bai.”

ANDONE: “Zatike-zatike eruten bazen, e bota e zerera, gurdire. Burue zati bet, hankie zati bet. Erranekoak, eta ba zatike, da etxera etorri arren, jan barik, atzera juaten ziren, halik eta dana amaitxu artien. Hori tristie da gero ikusteko.”

PILAR: “Entzutie da gauza bat da ikustie beste bat, bizitzie hori, ezta? Da eztau.”

ANDONE: “Da bizitzie hori, ikustie, da bizi in zara. Ikusinikoak.”

PILAR: “Ez baia bizi da zuk pase dozune. Da, bizitzie. Aiene..”

PILAR: BONBARDAKETA OSTEKO PASADIZOA. PILAR: “Ba juten zienien, ba egoten zien itxaoten, da jarritze, halantxik, beste bategaz, beste Gernikeko bategaz, da bixek berbetan euskeraz da, haur lanien da, holanik egoten ei zen fusilegaz, eurretik pasetan e izan e polizize, da halako baten eurrien pare ei jakon da, ¿No pueden hablar ustedes en cristiano? Da, bestiek ba klaro, ulertu bai dana, baia berbarik esaban zertuten, ¡Yo no saber! Kontestetzon, Da ¡Pués aprender! ¡Tu también vascuence! Da nik esan notzon, baia ama, zuk hori esan zendun? Ia zeuri be emon batzuen, fusile ta, da zertuteko.”

ANDONE: “¡Le castigaron!”

PILAR: “¡Castigar! Pero oye ¡Le podrían haber matau!”

ANDONE: “No le dejaron ver. Pero otra vez todas las cosas a casa. Caro, caro.”

PILAR: “Da horixe anekdotie. Ze balientie izen zan e! Balientie. Analfabetie baia balientie. Base nik esaten badoztien niri fusilegaz da hori esaten badozte, pues bueno, geratuko nintzen ba dardakadan. Baia berak ez, berak ¡Tu también vascuence! Esan eutzen. Klaro, bardin Egon zan. Berak be ez ban jakin euskerie, ba, da. Da barre ein de bueltie hartu da eskape ein zeban. Barre einde e! Eske, eske esango ban berak polizizek, esango ban, ¡Mirale a esta! Edo ez daitz ze pentsekoban e, ze ba horixe anekdotie auki ban, bueno ta zuk ze anekdota dekozu? Konta.”

ANDONE: “Claro, eso habías que haber dicho seguido, le dejaron la visita ¡Tenias que haber seguido! ¡La visita no has dicho!”

PILAR: “Ami no me ha contau de visitas nada.”

ANDONE: “Pero yo sí sé.”

II. IRUDIAK.

01. Luis Iriondo / Andone Bidaguren, Gernika antes del bombardeo: “Sokadantzan Foru Plaza zaharrean” (Saltando a la cuerda en la vieja Plaza de los Fueros).

02. Luis Iriondo, Durante el bombardeo: “Pasilekuko aterpea” (Refugio del Pasileku).

03. Luis Iriondo, Después del bombardeo: “Campa de los Ingleses-en ontziratzen”.

04. Igone Olaeta, En tiempo del bombardeo: “Aita sellando pasaportes en el Carlton”.

05. Igone Olaeta, Durante el bombardeo: “Rezando en el Etarte”.

06. Igone Olaeta, Después del bombardeo: “Las sirenas de las fábricas recuerdan a los aviones”.

07. Andone y Pilar Bidaguren, Durante el bombardeo (I): “Nebarreba guztiok errekan ezkutatuta” (Todas las hermanas y hermanos escondidos en el río).

08. Andone Bidaguren, Durante el bombardeo (II): “Beste neba bat izan ezik, arbol batean estaltzen dena” (Menos otro hermano que se oculta en un árbol).

09. Pilar Bidaguren, Después del bombardeo (I): “Aita legenardunen artean San Simoneko islan preso” (Aita preso entre leprosos en la Isla de San Simón).

10. Pilar Bidaguren, Después del bombardeo (II): “Amak parrokoa baserritik botatzen” (Ama echándole al párroco del caserío).

11. Andone y Pilar Bidaguren, Después del bombardeo (III): “Zatika-zatika gurdira ta Kanposantura” (A trozos al carro y al cementerio)3.

3

La imagen de los niños en hilera pertenece al bombardeo de Barcelona. La escena del carro fue representada por el aitite (abuelo) de una de las alumnas.