Posttraumatische stress-stoornis De klap die pijn blijft doen
Een ontwrichtende schok Ieder mens maakt nare dingen mee. Dat hoort bij het leven. Meestal verdwijnt zo’n nare gebeurtenis na verloop van tijd uit uw gedachten. Maar sommige ervaringen zijn zo schokkend dat u ze moeilijk kunt vergeten. Dat geldt bijvoorbeeld voor een ernstig verkeersongeluk, een overval, mishandeling of seksueel geweld. Of een aanslag of oorlogsgeweld. Als u zoiets meemaakt, kan dat uw leven helemaal ontregelen. Het kost tijd om van zo’n gebeurtenis te herstellen. U verwerkt de gebeurtenis langzaam en pakt de draad van het dagelijks leven weer op. Hoe lang zo’n verwerking duurt, is voor iedereen verschillend. Maar het kan zijn dat het niet lukt de schokkende gebeurtenis te verwerken. Dat merkt u aan allerlei lichamelijke en psychische klachten. U heeft bijvoorbeeld hartkloppingen, schrikt snel en bent somber. Als u zulke klachten heeft, heeft u misschien een postraumatische stressstoornis (PTSS). Dan is de gebeurtenis zo schokkend voor u geweest, dat u last houdt van veel spanning en stress. Uw leven na (=post) de schokkende (=traumatische) gebeurtenis is ernstig verstoord.
Posttraumatische stress-stoornis
Een harde klap
2
Voor de traumatische gebeurtenis dacht u er waarschijnlijk bijna nooit aan dat uw leven er in één klap anders uit kon zien. U voelde zich veilig en baas over uw eigen leven. Maar tijdens de traumatische gebeurtenis had u niets over uw leven te zeggen. U was machteloos, kwetsbaar en doodsbang. Op het moment van de gebeurtenis voelde of dacht u misschien helemaal niets. U was alleen bezig met zo goed mogelijk te overleven. Achteraf voelde u de schok: de angst, de woede, de machteloosheid en de ontreddering. U heeft wellicht vreselijk staan trillen en huilen. Of u heeft juist stil voor u uit zitten kijken, zonder dat er iets tot u doordrong. Dat zijn allemaal normale reacties na een schokkende gebeurtenis. Meestal verdwijnen deze gevoelens na een paar weken weer. Maar niet altijd.
Wanneer heeft u een PTSS? U heeft een PTSS als u langer dan drie maanden psychische en lichamelijke klachten heeft. Ze staan hieronder beschreven. Door de klachten kunt u niet goed functioneren. U krijgt de klachten soms pas maanden of jaren na de schokkende gebeurtenis. De klachten wisselen elkaar ook vaak af. Een tijdlang heeft u vooral last van de ene klacht, dan weer van een andere. U heeft de klachten ook niet allemaal tegelijk.
Welke klachten kunt u hebben bij een PTSS? Herbeleving • Bij herbeleving lijkt het alsof u de traumatische gebeurtenis opnieuw meemaakt. U ziet, ruikt, hoort, proeft en voelt alles weer zoals toen het gebeurde. • U heeft nachtmerries en slaapt onrustig.
• U heeft herinneringen aan de gebeurtenis die steeds weer terugkomen. • Wanneer u aan de gebeurtenis denkt, krijgt u hartkloppingen, gaat u trillen en zweten en kunt niet goed meer ademhalen. U voelt zich verlamd van angst.
Vermijding • Bij vermijding gaat u alles uit de weg wat aan de traumatische gebeurtenis doet denken. Zo beschermt u zichzelf tegen de heftige emoties. U ‘vergeet’ de hele gebeurtenis of bepaalde momenten eruit. Dit heet verdringing. • U voelt soms helemaal niets meer en doet alles op de automatische piloot. • U ontkent wat er is gebeurd en vlucht ervoor weg door bijvoorbeeld keihard te werken of veel te drinken. • U wilt niet praten over wat er is gebeurd en sluit zich af voor de mensen om u heen. • U gaat alles uit de weg wat u aan de gebeurtenis doet denken.
Gedrag en gevoelens • U voelt zich voortdurend gespannen en ‘opgefokt’. • U verliest snel uw geduld en bent snel boos (‘een kort lontje’). • U heeft last van plotselinge huilbuien. • U schrikt snel en bent overgevoelig voor elke onverwachte situatie of gebeurtenis. • U zoekt gevaarlijke situaties op; u gaat bijvoorbeeld veel te hard rijden. • U gebruikt verdovende middelen zoals drugs en alcohol. • U bent somber, vindt niets leuk of interessant. • U voelt zich schuldig aan het gebeurde en maakt zichzelf verwijten: ‘Had ik maar niet…’ • U voelt zich minderwaardig. • U kunt zich slecht concentreren.
Hoe ontstaat een PTSS? Een PTSS ontstaat altijd na een schokkende gebeurtenis of na een serie van schokkende gebeurtenissen. Maar een schokkende gebeurtenis leidt niet automatisch tot een PTSS. Op het ontstaan van een PTSS zijn verschillende zaken van invloed: de gebeurtenis zelf, de opvang erna, uw persoonlijkheid en hoe u op de gebeurtenis terugkijkt.
Wat voor gebeurtenis was het? Of u een PTSS krijgt, hangt af van de soort gebeurtenis, hoe erg het was en hoe lang het duurde. En hoe machteloos en bang u zich voelde. Schokkende ervaringen die je alleen meemaakt, zoals een verkrachting of overval, blijken moeilijker te verwerken dan een gebeurtenis waar veel mensen bij betrokken waren, zoals een vliegramp. Belangrijk is ook of de schokkende gebeurtenis één keer of vaker is voorgekomen. Voorbeelden van eenmalige trauma’s zijn een
Posttraumatische stress-stoornis
• U bent doodmoe, maar kunt toch moeilijk inslapen of doorslapen.
3
auto-ongeluk, een inbraak of de plotselinge dood van een geliefde. Schokkende ervaringen die vaker voorkomen zijn onder meer: incest, mishandeling en oorlogservaringen. Schokkende gebeurtenissen die lang duren of die steeds opnieuw voorkomen, blijken moeilijker te verwerken.
Hoe was de opvang? De opvang na de schokkende gebeurtenis is erg belangrijk. Heeft u veel steun gekregen van mensen in uw omgeving? Kreeg u voldoende gelegenheid om over uw ervaringen te vertellen? Had u het gevoel dat de mensen u begrepen? Kon u altijd terecht bij iemand die u vertrouwde? Hoe beter de opvang is, des te beter de verwerking.
Hoe is uw persoonlijkheid? Elk mens zit anders in elkaar. Ook dat maakt verschil uit voor de verwerking van het trauma. Mensen die goed over hun gevoelens kunnen praten, lopen minder kans op een PTSS dan mensen die gesloten en verlegen zijn. Mensen met een optimistische levensinstelling verwerken een schokkende gebeurtenis ook makkelijker dan mensen die pessimistisch zijn. Dat geldt ook voor mensen die gemakkelijk steun kunnen accepteren. Het helpt ook wanneer u kunt accepteren dat u zich na een schokkende gebeurtenis een paar weken angstig en somber voelt.
Posttraumatische stress-stoornis
Hoe kijkt u op de gebeurtenis terug?
4
De betekenis die de gebeurtenis heeft, is van invloed op uw verwerkingsproces. Sommige mensen gaan hun leven door de schokkende gebeurtenis extra waardevol vinden. Of ze bedenken hoeveel geluk ze nog hebben gehad in vergelijking met andere mensen. Zulke gedachten maken de verwerking van de gebeurtenis gemakkelijker. Omgekeerd kunnen bepaalde ideeĂŤn de verwerking moeilijker maken. Een voorbeeld is als u ervan overtuigd bent dat het ongeluk altijd juist u treft.
Hoeveel mensen hebben een PTSS? Elk jaar krijgen in Vlaanderen naar schatting een half miljoen mensen met geweld of bedreiging te maken. Ook maken elk jaar veel mensen een verkeersongeluk mee. Twintig procent van al deze mensen krijgt uiteindelijk last van een PTSS. Voor vrouwen is die kans driemaal groter dan voor mannen. Dat komt omdat vrouwen meer kans lopen verkracht en mishandeld te worden. Kinderen en jongeren kunnen ook een PTSS krijgen.
Leven met een PTSS Leven met een PTSS betekent veel pijn en lijden waardoor u vaak niet meer normaal kunt functioneren. Daardoor kunt u problemen krijgen in uw relaties, op het werk of in een isolement raken. Ook kunt u teveel gaan drinken of drugs gaan gebruiken om uw problemen te ‘vergeten’.
Wat kunt u doen? Als u klachten heeft, dan is het belangrijk om daar iets aan te doen. Denk niet dat het vanzelf weer overgaat. Als u niets doet, worden uw klachten alleen maar erger. Het belangrijkste is dat u toegeeft dat u een probleem heeft en daar iets aan wilt veranderen. Het is niet iets om u voor te schamen. U hoeft uw klachten evenmin te verbergen. Open zijn over uw problemen helpt u juist om uw klachten minder te maken. Hieronder leest u tips om uw klachten minder te maken. Heeft u langer dan drie maanden klachten? Zoek dan hulp. Want met ernstige PTSS-klachten kunt u vaak niet meer gewoon leven. Een paar voorbeelden. U kunt niet meer werken omdat u altijd moe bent. U bent snel boos tegen uw kinderen of uw partner. U drinkt veel om uw angst kwijt te raken. Of u neemt drugs om de pijn te vergeten. Hoe langer u dat doet, hoe lastiger het wordt de klachten aan te pakken. Blijf er daarom niet te lang mee rondlopen. Uw klachten zijn goed te behandelen.
Tips • Neem veel tijd en rust. • Kijk beetje bij beetje terug op wat er is gebeurd. U kunt bijvoorbeeld opschrijven wat u zich allemaal herinnert, en wat u hoorde, dacht en voelde. • Praat met vertrouwde mensen over wat u heeft meegemaakt. Begin gerust zelf met praten. Vrienden en familie durven dat vaak niet, uit angst voor wat ze bij u losmaken. Maar ze willen uw verhaal wél horen. • Maak duidelijk wanneer u wel en liever niet wilt praten. • Zoek steun bij lotgenoten. Mensen die min of meer hetzelfde hebben meegemaakt • Probeer ook met anderen te praten over hun leven. Zo krijgt u weer oog voor het gewone leven. • Pak beetje bij beetje uw dagelijkse bezigheden weer op. • Houd een vaste dagindeling aan, ook als u slecht slaapt. • Eet gezond. • Zoek afleiding en doe dingen waar u plezier in hebt. Ga bijvoorbeeld naar de film, fietsen of wandelen. • Ga naar www.fitinjehoofd.be. Hier kunt u werken aan uw psychische gezondheid door bijvoorbeeld tips, oefeningen, cursussen en therapie.
Therapie helpt bij een PTSS Voor een PTSS zijn verschillende behandelingen. Welke behandeling voor u het beste is, hangt af van uw klachten en van wat u zelf wilt. U kunt in een lotgenotengroep over uw ervaringen praten. U kunt ook een begeleide schrijftherapie
Posttraumatische stress-stoornis
begrijpen elkaar vaak met een half woord.
5
volgen. Bespreek met uw huisarts welke manier voor u het beste is. De huisarts kan u ook naar een psychotherapeut verwijzen.
Psychotherapie Psychotherapie helpt goed bij een PTSS. Bij tachtig procent van de mensen worden de klachten minder. In een veilige omgeving ‘herkauwt’ u de schokkende gebeurtenis. Door er veel over te praten slijten de bijbehorende emoties. Uw ervaringen krijgen zo langzaam een ‘gewone’ plaats in uw leven. U bepaalt zelf hoeveel u over uw ervaringen kwijt wilt. Zo houdt u zelf de controle. U kunt individueel of in een groep psychotherapie krijgen. Ook uw partner kan bij de behandeling worden betrokken.
Hypnose en EMDR (Eye Movement Desensitization and Reprocessing) Hypnose en EMDR worden regelmatig gebruikt als behandelingen voor een PTSS. Onder hypnose bent zich minder bewust van wat u vertelt. Dat maakt het minder pijnlijk uw verhaal te doen. Bij EMDR stelt u zich de gebeurtenis weer voor. Tegelijkertijd wordt u afgeleid door prikkels van buitenaf, bijvoorbeeld tikjes via een koptelefoon. U hoort die afwisselend in uw linker- en rechteroor. Doordat u afgeleid wordt tijdens de herinnering, blijkt u het beter te kunnen verwerken.
Posttraumatische stress-stoornis
Medicijnen Soms schrijft uw huisarts u naast de behandeling medicijnen voor. Meestal zijn dat antidepressiva*. Deze medicijnen helpen uw gevoelens van ontreddering en somberheid te verminderen. Het duurt even voordat ze het gewenste effect hebben. Eventueel schrijft de huisarts nog andere medicijnen voor, totdat de antidepressiva gaan werken. Dat kunnen kalmerende middelen of slaapmiddelen zijn. Ze helpen tegen slapeloosheid, angstgevoelens, spanning en onrust. Deze medicijnen werken meteen. U hoeft ze meestal maar kort te slikken. Alle voorgeschreven medicijnen hebben tot doel u door een moeilijke periode van uw leven te helpen. Ze kunnen geen behandeling vervangen. * Op www.depressiecentrum.nl vindt u meer informatie over antidepressiva.
Tips voor partner, familie en vrienden • Blijf luisteren naar het verhaal van uw partner, familielid of vriend(in). Ook al hoort u dit voor de zoveelste keer. Hij of zij zit nog altijd vol emoties en heeft
6
behoefte aan erkenning. • Besef dat het vaak maanden kost om zo’n schokkende gebeurtenis te verwerken. Denk daarom niet te snel dat uw partner, familielid of vriend(in) er nu wel overheen is.
• Maak geen grapjes over de gebeurtenis en zeg ook niet: “Probeer het maar gauw te vergeten!” • Vraag uw partner, familie of vriend(in) hoe u steun kunt geven. Hij of zij kan dat dan zelf bepalen. Neem ook niet ongevraagd zorg uit handen. Hij of zij wil graag zelf controle over zijn of haar eigen leven krijgen. • Neem eventuele schuldgevoelens van uw partner, familielid, vriend(in) serieus, ook al vindt u ze nog zo onterecht. Vraag door. Bijvoorbeeld: “Wat had je anders kunnen doen?” Zo krijgt hij of zij meer vat op het gebeurde. • Zoek informatie over een PTSS op internet, in de boekhandel of in de bibliotheek. • Zoek zelf steun als het u te zwaar wordt.
Andere nuttige organisaties zijn: • Trefpunt Zelfhulp, informatie- en ondersteuningscentrum voor zelfhulpgroepen in Vlaanderen. Tel. 016-23 65 07 – trefpunt.zelfhulp@soc.kuleuven.be en www.zelfhulp.be • UilenSpiegel, patiëntenvertegenwoordiging Geestelijke Gezondheidszorg Vlaanderen. Tel. 02-410 19 99 (di, woe & vrij) – uilenspiegel@uilenspiegel.net en www.uilenspiegel.net • Federatie van Simileskringen, vereniging van familieleden en nabijbetrokkenen van personen met psychiatrische problemen. Tel. 016-24 42 01 – info@similes.be en nl.similes.be • Tele-Onthaal, voor alle vragen en problemen. Tel. 106 (24u/24, anoniem) en www.tele-onthaal.be, chatten kan elke avond, op woensdagmiddag vanaf 15u.
• Aafje: en dan grijpt ze, na heel veel jaren, toch die moedige kans op een eigen leven. P. Custers, 2013. Boekenplan, Maastricht. € 17,50. ISBN 978-90-8666-313-2 • Ik ben er kapot van. Over psychotrauma en de verwerking van schokkende gebeurtenissen. C. Mittendorf., 2012. Boom, Amsterdam. € 16,95. ISBN 978-94-6105-162-2. Ook verkrijgbaar als e-book, € 10,10. ISBN 978-94-6127-332-1 • Kinderen ondersteunen na trauma. E. Alisic, 2012. Boom, Amsterdam. € 16,95. ISBN 978-94-6105-738-9. Ook verkrijgbaar als e-book, € 10,10. ISBN 978-94-6127-149-5
Posttraumatische stress-stoornis
Meer lezen
• De stem van je lichaam. Trauma’s helen met je lichaam als gids. P. Levine, 2011. Altamira, Haarlem. € 29,95. ISBN 978-90-696-3974-1 • Trauma ervaringen. Verhalen van mensen met PTSS en hun naasten. K. van der Heijden, 2011. Hogrefe, Amsterdam. € 17,95. ISBN 978-90-797-2952-4 Deze boeken zijn verkrijgbaar bij de VVGG.
7
Het verhaal van Jacob Jacob is een leraar van 42 jaar oud. Anna is zijn tweede vrouw. Samen hebben ze twee zoontjes. Ze vormen een harmonieus gezin. Maar drie maanden geleden werd hun geluk verstoord. In zijn oude woonplaats liep Jacob zijn ex-vrouw Clara tegen het lijf. Die ontmoeting riep veel pijnlijke herinneringen bij hem op. Jacob werd de nacht erna schreeuwend wakker. Hij rook brand en maakte in paniek het gezin wakker. Maar er was niets aan de hand. De nachtmerries bleven echter terugkomen. Overdag was Jacob nerveus en ongewoon prikkelbaar tegenover de kinderen. Bij televisiebeelden over vuur of brand raakte hij overstuur. Op Anna’s aandringen bezoeken ze samen de huisarts. Jacob heeft Anna nooit veel willen vertellen over zijn eerste huwelijk. Nu praat hij wél. Op zijn twintigste trouwde Jacob met Clara. Samen kregen ze Bart. Toen Bart vijf jaar was, lieten ze hem slapend in bed achter om samen wat te gaan drinken. De buurvrouw hield de wacht met de babyfoon. Bij terugkeer zagen Jacob en Clara brandweerauto’s voor hun huis staan. De vlammen sloegen uit het dak. De buurvrouw had geprobeerd Bart te redden toen ze hem hoorde huilen. Maar door de verstikkende rook was haar dat niet gelukt. Voor Bart was het te laat. De maanden daarna waren een hel, vol zelfverwijt en verwijten naar elkaar. Jacob en Clara vervreemdden van elkaar en besloten te gaan scheiden. Jacob vluchtte de stad uit om de pijn en de schuldgevoelens te vergeten. De huisarts maakte duidelijk dat de herinnering aan zo’n ramp nooit echt verdwijnt. Door een toevallige associatie kan de gebeurtenis zo sterk herleven dat het dagelijkse leven er grondig door wordt verstoord. Met deskundige hulp leert Jacob nu de traumatische ervaring en de pijnlijke herinneringen onder ogen te zien en te hante-
Posttraumatische stress-stoornis
ren. De nachtmerries verdwijnen, maar het verdriet om Bart zal altijd blijven.
Schriftelijke informatie van het Fonds Psychische Gezondheid Deze brochure van het Fonds Psychische Gezondheid is geschreven in samenwerking met ggz-professionals, patiënten- en familieorganisaties. De brochure maakt deel uit van een reeks over psychische aandoeningen. De voor Vlaanderen aangepaste versie wordt verspreid door de Vlaamse Vereniging voor Geestelijke Gezondheid. Voor een overzicht: www.vvgg.be/brochures Meer informatie: VVGG, Tenderstraat 14, 9000 Gent, tel. 09 221 44 34, info@vvgg.be
8 © Vlaamse Vereniging voor Geestelijke Gezondheid, Gent, maart 2016