Παλαιό Ψυχικό - Διερευνώντας τη δομή της ελληνικής κηπούπολης by Giorgis Papanastasatos

Παλαιό Ψυχικό

Διερευνώντας τη δομή της ελληνικής κηπούπολης

Πάτρα, 26 Φεβρουαρίου 2015

Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ακαδημαϊκό έτος: 2014-2015

Ερευνητική Εργασία:

Παλαιό Ψυχικό

Διερευνώντας τη δομή της ελληνικής κηπούπολης

Παπαναστασάτος Γιωργής Επιβλέπων καθηγητής: Δραγώνας Πάνος

Ευχαριστώ, τον καθηγητή μου Πάνο Δραγώνα για την καθοδήγηση που μου έδωσε για να ολοκληρώσω την εργασία, τους καθηγητές μου Πετρίδου Βασιλική, Ρόδη Άλκηστις και Πανέτσο Γεώργιο για τις πολύτιμες συμβουλές τους, τους γονείς μου που μου συμπαραστάθηκαν σε όλη την πορεία και τους φίλους και συμμφοιτητές μου για την προθυμία τους να με βοηθήσουν σε ό,τι χρειάστηκα

Περιεχόμενα

Εισαγωγή

Ι. Οι Garden Cities ως κοινωνικό και αρχιτεκτονικό μοντέλο 1.1 Οι πρώτες ουτοπικές κοινότητες και οι επιρροές του Howard

1.2 Οικονομικά, κοινωνικά και σχεδιαστικά χαρακτηριστικά του Letchworth, της πρώτης κηπούπολης

1.3 Το Letchworth ως δυστοπία μέσα από την ταινία “The World’s End”

1.4 Το μοντέλο των Garden Cities αποκτά διαφορετική πορεία

ΙΙ. Οι συνθήκες δημιουργίας του Παλαιού Ψυχικού 2.1 Κοινωνικά και οικονομικά χαρακτηριστικά

2.2 Ο Αλέξανδρος Νικολούδης και το όραμα του για τον εκσυγχρονισμό της αρχιτεκτονικής μέσα από το σχέδιο του Ψυχικού

ΙΙΙ. Η δομή του Παλαιού Ψυχικού 3.1 Πολεοδομική οργάνωση

3.2 Η κοινωνική δομή

3.3 Η αντιληπτική διάσταση του Ψυχικού μέσα από τις αρχές του Kevin Lynch

99 114

Συμπεράσματα 5

Βιβλιογραφία

118

Πηγές Εικόνων

122

Επεξήγηση Διαγραμμάτων

130

Ένθετο

134

Εισαγωγή

Σκοπός αυτής της εργασίας είναι η διερεύνηση της κοινωνικής και πολεοδομικής δομής του Παλαιού Ψυχικού, ενός χαρακτηριστικού κηποπροαστίου της Αθήνας. Αυτή η εργασία προσπαθεί να βγάλει συμπεράσματα για την σχέση μεταξύ του Ψυχικού και του μοντέλου των Garden Cities με την αντιπαράθεση των κοινωνικών και πολεοδομικών χαρακτηριστικών τους. Βασικό εργαλείο της έρευνας αποτέλεσαν η ιστορική τους διερεύνηση με σκοπό την αναζήτηση των στοιχείων που καθιστούν το Παλαιό Ψυχικό ως το πιο αντιπροσωπευτικό κηποπροάστιο των Αθηνών. Η εργασία αποτελείται από τρία κεφάλαια όπου τα δύο πρώτα αποτελούν τη βάση για να δομηθεί το τρίτο. Συγκεκριμένα, στο πρώτο κεφάλαιο διερευνάται το αρχιτεκτονικό και πολεοδομικό πρότυπο των Garden Cities. Οι Garden Cities, στα ελληνικά κηπουπόλεις, είναι από τις μεγαλύτερες πολεοδομικές και μεταρρυθμιστικές επινοήσεις του 19ου αιώνα. Αρχικά τίθεται το πρόβλημα της εργατικής κατοικίας που αντιμετώπιζαν οι βιομηχανικές πόλεις του 19ου αιώνα και που οδήγησαν τον Howard στην σύλληψη της ιδέας των κηπουπόλεων. Στη συνέχεια διερευνάται η προσωπικότητα και το έργο του ίδιου του Howard. Ιδιαίτερη έμφαση δίδεται στα χαρακτηριστικά της πρώτης κηπούπολης του κόσμου, του Letchworth, που αποτελεί έργο του Howard. Η ενότητα κλείνει με μια σύντομη αναφορά στην αποτυχία της διάδοσης του μοντέλου με την αρχική του δομή, μέσα από ένα κινηματογραφικό παράδειγμα που αποδομεί τη έννοια της κηπούπολης. Το δεύτερο κεφάλαιο επικεντρώνεται στις ελληνικές συνθήκες των αρχών του εικοστού αιώνα εστιάζοντας στην ιστορία της ίδρυσης του Παλαιού Ψυχικού από την ιδιωτική εταιρεία «Κέκροπας». Το Ψυχικό αποτέλεσε το πρώτο κηποπροάστιο μετά την Εκάλη, που προοριζόταν για χώρος κατοικίας της αστικής τάξης και που δανείζεται πολλά από τα χαρακτηριστικά του μοντέλου των κηπουπόλεων. Διερευνώνται λοιπόν οι συνθήκες που οδήγησαν στην δημιουργία του, μέσα από την πολιτική και οικονομική κατάσταση της χώρας του μεσοπολέμου, τις κοινωνικές ανάγκες και τα κοινωνικά πρότυπα της αστικής τάξης, και τέλος μέσα από το όραμα του αρχιτέκτονα του, Αλέξανδρου Νικολούδη. Μέσα από το σχέδιο του Νικολούδη η εργασία διερευνά όχι μόνο την πολεοδομική αλλά και την κοινωνική διάσταση που αυτό εξέφραζε. Με βάση τα παραπάνω, το τρίτο κεφάλαιο αναλύει την εξέλιξη του Ψυχικού μέχρι σήμερα, εξετάζοντας τα στοιχεία της ιστορίας του, από τρεις διαφορετικές σκοπιές, σε σχέση με: την πολεοδομική οργάνωση, την κοινωνική δομή και την αντιληπτική διάσταση του χώρου. 9

Η πολεοδομική ανάλυση γίνεται μέσα από την αποσαφήνιση των κανονισμών που διέπουν τους όρους δόμησης, την επεξεργασία χαρτών και την δημιουργία προσωπικών διαγραμμάτων ανάλυσης. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην κυκλοφοριακή οργάνωση της περιοχής και για τον λόγο αυτό γίνεται συνέντευξη με τον Κωνσταντίνο Ζέκκο που έχει μελετήσει το σχετικό θέμα. Ακόμη μελετώνται η σχέση του Ψυχικού με το κέντρο της Αθήνας, οι χρήσεις γης, τα χαρακτηριστικά των οικοπέδων, ο τρόπος κυκλοφορίας των κατοίκων και η οργάνωση του πράσινου. Όσον αφορά στην ανάλυση της κοινωνικής δομής του χώρου, επιλέγονται τέσσερα παραδείγματα κατοικιών στο Ψυχικό, με στόχο τον προσδιορισμό των κοινωνικών προτύπων που δημιουργεί η προαστιακή κατοικία. Επίσης ιδιαίτερη έμφαση δίδεται στον τρόπο μετακίνησης του υπηρετικού προσωπικού που εργάζεται στο Ψυχικό. Ακόμη θίγεται το ζήτημα της ασφάλειας που αποτελεί βασική προτεραιότητα της προαστιακής ζωής. Τέλος επιχειρείται να δοθεί μέσα από φωτογραφικό υλικό, η αντιληπτική διάσταση του προαστιακού χώρου. Η διερεύνηση αυτή βασίζεται στη μεθοδολογία του Kevin Lynch. Εντοπίζονται λοιπόν τα σημεία αναφοράς του προαστίου που αποτελούν συστατικά στοιχεία του χαρακτήρα του.

Ι Οι Garden Cities ως αρχιτεκτονικό και κοινωνικό μοντέλο

1.1 Οι πρώτες ουτοπικές κοινότητες και οι επιρροές του Howard 1.1.1 Ο πρώτος βιομηχανικός οικισμός Μιλώντας κυρίως για την κατάσταση στην Αγγλία, η βιομηχανική επανάσταση δημιούργησε πολλά προβλήματα, ένα από αυτά αποτέλεσε το ζήτημα της κατοικίας. Οι πόλεις δεν προλάβαιναν να ανταποκριθούν πολεοδομικά και ρυθμιστικά στον ολοένα και αυξανόμενο κόσμο, ο οποίος έφευγε από την γαιοκτηματική ύπαιθρο για να βρει την τύχη του στα αστικά κέντρα. Η υπερσυσσώρευση του κόσμου στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα στις πόλεις, οδήγησε στην δημιουργία των λεγόμενων “slums”1, χώροι που διέμενε η εργατική τάξη, πλήρως ανθυγιεινοί και ακατάλληλοι για να παρέχουν συνθήκες ανθρώπινης διαβίωσης. Η εξαθλίωση αυτή, μαζί με την υπερεργασία, την πείνα και

Εικ. 01

1 Η ελληνική απόδοση της λέξης είναι η «τρώγλη» και η ρίζες της έχουν συσχετιστεί με το βικτοριανό Λονδίνο. Υπήρχαν πολλές κατηγορίες slums, αλλά το κοινό τους χαρακτηριστικό ήταν ότι δεν παρείχαν τις βασικές συνθήκες υγιεινής όπως τρεχούμενο νερό και ηλεκτρισμό, αφού δεν υπήρχε καμία υποδομή για να τις υποστηρίξει. Χαρακτηριστικά, οι χώροι υγιεινής βρίσκονταν στο εσωτερικό του οικοδομικού τετραγώνου και εξυπηρετούσαν έναν μεγάλο αριθμό κατοίκων. 13

την έλλειψη επαρκούς χώρου για την εργατική οικογένεια, είναι λόγοι που οδήγησαν στη απόγνωση της εργατικής τάξης και στη διεκδίκηση καλύτερων συνθηκών ζωής. Την διεκδίκηση αυτή, υποστήριξαν οι πολέμιοι της εκβιομηχάνισης των πόλεων, λόγιοι της εποχής και ιδρυτές μεγάλων σοσιαλιστικών κινημάτων. Μέσα σε αυτούς, διακρίνονται οι ουτοπικοί σοσιαλιστές Robert Owen και Charles Fourier καθώς και οι ενάντιοι στον βιομηχανικό ματεριαλισμό John Ruskin και William Morris, που αποτελούν τους πρωτεργάτες των ουτοπικών κοινοτήτων οι οποίες έχουν χαρακτήρα συνεταιριστικό και φανερώνουν την προσπάθεια για ένα σύστημα κοινού πλούτου και αγαθών, όπως και την εξομάλυνση του χάσματος των κοινωνικών τάξεων. Οι προσωπικότητες αυτές, πολλοί από τους οποίους ήταν επιχειρηματίες και βιομήχανοι, οραματίσθηκαν ένα πιο ανθρώπινο εργασιακό και οικιακό περιβάλλον, που να φέρνει σε ισορροπία τον άνθρωπο και την φύση, καθώς και μια πιο δίκαιη κατανομή των αγαθών. Δημιουργήθηκαν κοινότητες με ουτοπικό/ σοσιαλιστικό και αγροτικό/ σοσιαλιστικό χαρακτήρα, όπως και αρκετές με αναρχικές βάσεις. «Οι κοινότητες του ουτοπικού σοσιαλισμού (18211843), έξι συνολικά, επιχείρησαν

Εικ. 02

Εικ. 03

Εικ. 04 14

να συστήσουν μια κοινωνία ίσων, άρα ελεύθερων πολιτών. Βασίζονταν στην συνεργασία και όχι στον ανταγωνισμό, προσπαθώντας να πείσουν όχι τόσο με την θεωρητική ανάλυση των θέσεών τους, αλλά με τη ζωντανή τους παρουσία σε τομείς όπως η συνεταιριστική οργάνωση, η υποστήριξη της φιλελεύθερης εκπαιδευτικής δραστηριότητας, η ενθάρρυνση της γυναικείας χειραφέτησης, η αναζήτηση νέου περιεχομένου στο θεσμό του γάμου κ.α.»2 Οι κοινότητες αυτές, παρότι δεν απέκτησαν μεγάλη πορεία στην ιστορία, και ήταν ολιγάριθμες, αποτέλεσαν την κινητήριο δύναμη για την σύσταση άλλων, με μεγαλύτερο πληθυσμό και οργανωμένων σε ένα κοινωνικό και αρχιτεκτονικό επίπεδο.

να αγοράσουν τους μύλους του New Lanark, με σκοπό την παραγωγή βαμβακιού. Το New Lanark ήταν μια προϋπάρχουσα κοινότητα 2000 ατόμων το ένα τέταρτο των οποίων ήταν παιδιά πτωχοκομείων, την οποία ο Όουεν βρήκε σε αποθαρρυντική κατάσταση και ιδίως τις συνθήκες που έχουν να κάνουν με την κατοικία. Το πρώτο που έκανε ήταν να ασχοληθεί με την βελτίωση των κατοικιών σε ζητήματα διάταξης, οικονομίας χώρου και καθαριότητας μέσω της προσωπικής του επιρροής στους κατοίκους. Από τις μεγαλύτερες επιτυχίες του ήταν η εκπαίδευση των νέων, στα πλαίσια της οποίας άνοιξε το πρώτο νηπιαγωγείο της περιοχής αλλά και ολόκληρης της Μεγάλης Βρετανίας. Οι μύλοι συνέχισαν να ευδοκιμούν εμπορικά, αλλά επειδή ορισμένες από τις προοπτικές του Όουεν περιελάμβαναν σημαντικά έξοδα, οι συνεργάτες του δεν έμειναν ευχαριστημένοι. Με τις πιέσεις για περισσότερο κέρδος από τους τελευταίους να αυξάνονται, ο Όουεν οργάνωσε μια νέα εταιρία το 1813, τις οποίας τα μέλη – μέσα στα οποία βρισκόταν και ο Τζέρεμι Μπένθαμ- ήταν ικανοποιημένα με την επιστροφή του 5% του κεφαλαίου που είχαν επενδύσει, οπότε και ο ίδιος είχε πλέον μια περισσότερη ελευθερία να ασκήσει την φιλανθρωπία του.3

Ο Ρόμπερτ Όουεν (1771-1858) ίδρυσε την πρώτη κοινότητα εργατών με αυτό το χαρακτήρα στο New Lanark στην περιοχή Lankshire. Έχοντας περάσει τα νεανικά του χρόνια ως μαθητευόμενος ενός κατασκευαστή ενδυμάτων, απέκτησε μεγάλη εμπειρία στον τομέα της βιομηχανίας βαμβακιού. Ως στέλεχος της εταιρίας του Μάντσεστερ, έπεισε τους συνεργάτες του 2 Κίκη Καύκουλα, Η περιπέτεια των κηπουπόλεων. Κοινωνική και περιβαλλοντική μεταρρύθμιση στην Ευρώπη και την Ελλάδα του 20ου αιώνα, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2007, σελ. 24

3 Το οικονομικό σύστημα που ακολούθησε ο Όουεν ήταν διαδεδομένο στην Αγγλία της 15

Εικ. 05

Το New Lanark αποτέλεσε τον πρώτο βιομηχανικό οικισμό στην Αγγλία με συλλογική βάση και με ένα σύστημα αξιοπρεπές προς τις συνθήκες διαβίωσης των εργατών, κάτι που προηγουμένως φάνταζε αδιανόητο. «Οι εργατικές κατοικίες, οι οποίες θεωρήθηκαν πολύ καλές στην εποχή τους κυρίως λόγω της στερεάς κατασκευής, αποτελούν ζωντανό μνημείο της απόστασης που είχε

έκτοτε διανυθεί στον τομέα της εργατικής κατοικίας. Στα ωραία στην αυστηρότητά τους κτήρια του Νιου Λάναρκ, κάθε οικογένεια είχε ένα δωμάτιο (δύο είχαν μόνο μεγάλες οικογένειες), με ένα τζάκι για θέρμανση και μαγείρεμα. Μια εσοχή στον τοίχο έκρυβε τα κρεβάτια των παιδιών κατά την διάρκεια της ημέρας, ενώ μια μεγαλύτερη, με κουρτίνα, φιλοξενούσε το κρεβάτι των γονέων. Εννοείται ότι δεν υπήρχε τρεχούμενο νερό (οι χώροι υγιεινής ήταν σε ξεχωριστά οικήματα), αλλά σε κάθε κτήριο κατοικίας υπήρχε κοινόχρηστο πλυντήριο, με ό,τι θεωρούνταν τότε τελευταία λέξη της τεχνικής για το ζέσταμα του νερού.»5

βικτοριανής εποχής και εφαρμοζόταν από εταιρίες μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, οι οποίες κατασκεύαζαν κατοικίες για τα εργατικά στρώματα, με προδιαγραφές πολύ καλύτερες από τις συνηθισμένες. Οι εταιρίες αυτές, παρότι είχαν φιλανθρωπικές αρχές, πρόσδιδαν ένα καπιταλιστικό κίνητρο στην λειτουργία τους, με σκοπό να αποκτήσουν περισσότερους μετόχους. Οι μέτοχοι έκαναν την επένδυσή τους, και σε περίπτωση κέρδους της εταιρίας, θα είχαν επιστροφή μέχρι 5% του κεφαλαίου που είχαν καταθέσει, εξού και ο όρος “φιλανθρωπία πέντε τοις εκατό” που δόθηκε στην έννοια. Πηγή: en.wikipedia.org, λήμμα: model dwellings company, ελεύθερη απόδοση. 4 Το κείμενο σχετικά με τον Όουεν δόθηκε σε ελεύθερη απόδοση από την online έκδοση της εγκυκλοπαίδειας Britannica, www. britannica.com, λήμμα: Robert Owen

Τα χρόνια που ακολούθησαν, το New Lanark έγινε πόλος έλξης για κοινωνικούς μεταρρυθμιστές, πολιτικούς και βασιλικούς και με βάσει τις μαρτυρίες τους, η δουλειά που είχε κάνει ο Όουεν ήταν εξαιρετικά καλή.4

Καύκουλα, ο.π., σελ. 40

1.1.2 Ο Ebenezer Howard Στις αρχές του εικοστού αιώνα, όταν το πρόβλημα των πόλεων έχει πάρει μεγάλες διαστάσεις, δημοσιεύεται το βιβλίο του Ebenezer Howard, Tomorrow: a Peaceful Path to Real Reform (Αύριο, ένας ειρηνικός δρόμος προς την αληθινή μεταρρύθμιση) το 1898, το οποίο αναδημοσιεύεται το 1902 με τον τίτλο Garden Cities of To-morrow (Οι κηπουπόλεις του αύριο). Μέσα σε αυτό, παρουσιάζεται αναλυτικά η ίδρυση, τα χαρακτηριστικά και ο τρόπος κατασκευής δύο πρότυπων κηπουπόλεων, του Letchworth και του Welwyn οι οποίες αποτέλεσαν την μετουσίωση των ιδεών του Howard για μια ιδανική κοινωνία. Παρότι δεν ήταν πολεοδόμος ή αρχιτέκτονας στο επάγγελμα, ούτε είχε σπουδάσει κάτι αντίστοιχο, υπέδειξε μια πρόταση αστικού και μεταρρυθμιστικού χαρακτήρα που όριζε μια νέα πορεία για την ανάπτυξη των πόλεων και περιείχε πρακτικές λύσεις σε προβλήματα χρήσεως γης, σχεδιασμού, μεταφορών, κατοικίας και οικονομίας. Το αξιοπερίεργο είναι ότι ενώ η ιδέα των κηπουπόλεων είναι στον περισσότερο κόσμο γνωστή και μάλιστα αποτέλεσε τις βάσεις για την σύγχρονη πολεοδομία σε παγκόσμιο επίπεδο, ο ιδρυτής τους βρίσκεται στην αφάνεια.

Εικ. 07

Από την ηλικία των 15 ξεκίνησε να δουλεύει ως βοηθός χρηματιστή, απ’ όπου έμαθε και 19

την τεχνική της στενογραφίας, και από τότε και σε όλη του την ζωή διατήρησε τις συνήθειες και το παρουσιαστικό του υπαλλήλου. Όπως αναφέρει και ο F.J. Osborn, συνεχιστής της ιδέας της κηπούπολης, στον πρόλογο που έγραψε για το GCT6, η προσωπικότητα του Howard ήταν μια συνεχής πηγή εκπλήξεων για τον καθημερινό άνθρωπο που γνώριζε για τα κατορθώματά του. Όντας από τους πιο ήρεμους και μη προκλητικούς ανθρώπους, δεν έδινε μεγάλη σημασία στην εξωτερική του εμφάνιση και το χαμηλών τόνων παρουσιαστικό του δεν μαρτυρούσε την δύναμη που έκρυβε μέσα του. Έχοντας μέτριο ανάστημα και παλιομοδίτικο ντύσιμο, μπορούσε να θεωρηθεί ο άνθρωπος που περνά απαρατήρητος στο πλήθος. Αλλά πέραν των στοιχείων της προσωπικότητάς του, σημαντικό είναι το γεγονός ότι ο Howard πρέσβευε με τις προτάσεις του, ένα σοσιαλιστικό πρότυπο για τον ιδανικό πολιτισμό, την δημιουργία ενός πολιτισμού συνεργατικότητας με στόχο να ξεπεράσει τον καπιταλισμό και να δημιουργήσει την κοινωνία του αύριο. Οι διάδοχοί του και οι μοντέρνοι πολεοδόμοι, έχουν απορρίψει αυτό το μοντέλο σκέψης μέσα στα πλαίσια του καπιταλιστικού συστήματος,

και άρα ο ίδιος ο ιδρυτής της, χάνεται μαζί της. Ωστόσο, ο Howard κατάφερε χωρίς αναστολές και χρησιμοποιώντας την κοινή λογική και την προσωπική του πείρα, και όχι μια τόσο συστηματική και βασισμένη σε δεδομένα ανάλυση, να φτάσει στην καρδιά του αστικού προβλήματος. Τα προβλήματα που αντιμετώπισε στην ζωή του δεν τον πτόησαν, όπως για παράδειγμα το γεγονός ότι μετακόμισε στην Αμερική με σκοπό να ξεκινήσει μια αγροτική επιχείρηση, αλλά σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα ανακάλυψε πως η επιλογή του ήταν ανεπιτυχείς. Μετά από ένα χρόνο βρήκε δουλειά στο Σικάγο, δουλεύοντας σε εταιρία στενογράφων και έγινε ειδικός στην δημοσιογραφία του τύπου και των δικαστηρίων. Όταν επέστρεψε στην Αγγλία προσλήφθηκε από την επίσημη δημοσιογραφική εταιρία της βουλής και παρέμεινε σε αυτή τη θέση μέχρι το τέλος της ζωής του.7 Αυτή η πειθαρχεία στον εαυτό του, και η συνεχείς οργάνωση της δουλειάς του ήταν τα μέσα που τον οδήγησαν να αναδειχθεί σε ικανότατη προσωπικότητα και να προκαλέσει μια μεγάλη ροή αλλαγών πάνω στο θέμα της πρότασής του, σε μικρό χρονικό διάστημα.8

6 Ebenezer Howard, Garden Cities of To-morrow. Edited with a preface by F.J. Osborn. With an introductory essay by Lewis Mumford, Faber and Faber LTD, London 1965, σελ. 22-23

7 ο.π. σελ 18-19 8 Ενδεικτικά αναφέρεται πως ενώ το 1898 χρειάστηκε να 20

1.1.3 Το έργο του Howard

έπαιξε μεγάλο ρόλο στην σκέψη του, καθώς όταν σχεδίαζε την κηπούπολη στην δεκαετία του 1890, ακολούθησε χωρίς δισταγμό τις σοσιαλιστικές ιδέες που είχε αποκομίσει από την δεοντολογία τους όταν ήταν νεώτερος. Τις πρώτες ιδέες για την ιδανική κοινότητα, τις άντλησε από το βιβλίο του Edward Bellamy, Looking Backward, το οποίο περιγράφει με γλαφυρό τρόπο την πάταξη της βιομηχανοποίησης και του εργασιακού ξεσηκωμού στο τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα.10 Το βιβλίο, το οποίο

Πολλοί θα χαρακτήριζαν τον Howard ως θεωρητικό, ηγέτη, ιδρυτή μιας πόλης, εφευρέτη αλλά ο ίδιος ποτέ δεν αυτοαποκαλέστηκε πολεοδόμος. Δεν ήθελε να αποκαλεί τον εαυτό του εφευρέτη με την κλασική έννοια του όρου, καθώς πίστευε πως οι μεγαλύτερες εφευρέσεις σπάνια ήταν οι πιο πρωτότυπες. Θεωρούσε πως ήταν ένας πρακτικός άνθρωπος, ο οποίος κατασκευάζει μια νέα μηχανή, συνδυάζοντας εξαρτήματα που έχουν ήδη χρησιμότητα αλλού. Με αυτόν το τρόπο αντιμετώπισε και την δημιουργία των κηπουπόλεων, δηλαδή αντλώντας πληροφορίες από πρόσωπα, κινήματα και έργα που θεωρούσε σημαντικά. Το κίνημα των ριζοσπαστικών (Radicals)9 για παράδειγμα,

ιδιοκτησίας της γης, με σκοπό οι αγρότες να ανεξαρτοποιηθούν και να ευδοκιμήσουν. Το κέρδος της παραγωγής θα μοιράζεται με τρόπο τέτοιο ώστε να εξαληφθεί η διαφορά του εργαζόμενου και του εργοδότη, για να σταματήσει οριστικά η διαμάχη των τάξεων. 10 Σχετικά με την περίληψη, το βιβλίο έχει ως ήρωα έναν εύπορο κάτοικο της Βοστόνης ο οποίος έχει την τύχη να κοιμηθεί το 1887 και να ξυπνήσει το 2000 σε μια κοινωνία είναι οργανωμένη με βάση ηθικές αρχές. Την οργάνωση της βιομηχανίας έχει αναλάβει μια διοικούμενη από την κυβέρνηση επιχείρηση. Επίσης η διανομή και πώληση των προϊόντων που παράγει το κράτος έχει επικεντρωθεί σε ένα μεγάλο πολυκατάστημα. Ο ανταγωνισμός, η φτώχεια και η ανεργία είναι παρελθών και όλοι οι πολίτες μεταξύ εικοσιενός και σαρανταπέντε έχουν τον ίδιο μισθό. Robert Fishman, Urban Utopias in the Twentieth Century: Ebenezer Howard, Frank Lloyd Wright, Le Corbusier, The MIT Press, 1982, σελ. 33, σε ελεύθερη απόδοση.

δανειστεί 50 λίρες για την έκδοση του βιβλίου του, πέντε χρόνια μετά οι υποστηρικτές του είχαν επενδύσει ποσό άνω των 100000 λιρών για την κατασκευή της πρώτης κηπούπολης. 9 Οι ριζοσπάστες ήταν ενάντια στην λογική της συγκέντρωσης της εξουσίας σε λίγα πρόσωπα και άρα απέρριπταν τον σχηματισμό μιας μεγάλης κυβέρνησης. Πίστευαν πως η βικτοριανή Αγγλία είχε πολλές παθογένειες, μέσα σε αυτές έβαζαν και την σχεδόν μονοπωλιακή κατοχή της γης από μεγάλους επιχειρηματίες, οι οποίοι ωθούσαν τους μικρούς εργάτες στα όρια της φτώχειας και της πολύωρης εργασίας. Διεκδικούσαν να σπάσουν την δύναμη της εξουσίας στην βουλή και να προτείνουν μια συνολική αναδιοργάνωση της 21

Εικ. 08

αποτελεί μια κριτική πάνω στον βιομηχανικό καπιταλισμό, έδωσε το ερέθισμα στον Howard να δημιουργήσει ένα κοινωνικό μοντέλο στο οποίο όλοι θα προσλαμβάνονται από την κοινότητα, της οποίας τα στελέχη θα διοικούν τις επιχειρήσεις. Παρόλα αυτά αμφισβήτησε τον ακραίο συγκεντρωτισμό τον οποίο το βιβλίο πρέσβευε, και αρνήθηκε τον βαθμό που αυτός θα είναι αρεστός, ακόμα και αν δούλευε σαν σύστημα.

επιχειρήσεις και την γεωργία, στις οποίες όλοι θα απολάμβαναν τα προνόμια ενός υγιούς περιβάλλοντος. Στο βιβλίο του παρουσιάζει ένα διάγραμμα, το λεγόμενο “The Three Magnets” (Οι τρεις μαγνήτες) το οποίο απεικονίζει τρεις καταστάσεις, την πόλη και την ύπαιθρο, οι οποίες είναι κατά την γνώμη του προβληματικές και την τρίτη, τον συνδυασμό των προηγούμενων, ως λύση του προβλήματος. Με βάση το βιβλίο, «ο «μαγνήτης» της πόλης προσφέρει, σε σύγκριση με αυτόν της υπαίθρου, τα προνόμια του μεγάλου μισθού, εργασιακές ευκαιρίες και προοπτικές προσωπικής εξέλιξης, με τίμημα τα ψηλά νοίκια και τον ακριβό τρόπο ζωής. Οι κοινωνικές ευκαιρίες και η ποικιλία των χώρων ψυχαγωγίας είναι δελεαστικές, αλλά η υπερεργασία, η απόσταση από την δουλειά και η ψυχολογική απομόνωση τείνουν να μειώσουν την αξία αυτών των καλών πραγμάτων. Οι καλοφωτισμένοι δρόμοι είναι ένα μεγάλο αξιοθέατο, ιδίως τον χειμώνα, αλλά το φυσικό φως κρύβεται όλο και περισσότερο, ενώ ο αέρας είναι τόσο μολυσμένος, που τα ωραία δημόσια μας κτήρια και τα αγάλματα, έχουν καλυφθεί με μαύρο καπνό. Μεγαλοπρεπή οικοδομήματα και άθλιες τρώγλες είναι τα παράξενα και συνευρισκόμενα χαρακτηριστικά της μοντέρνας πόλης. Ο «μαγνήτης» της υπαίθρου αποκαλεί τον εαυτό του την

Η έννοια που φαινόταν να τον ενδιαφέρει περισσότερο, από την άλλη, ήταν αυτή της αποκέντρωσης των πόλεων, κάτι που η τεχνολογική πρόοδος έκανε όλο και πιο ιδανικό, με τον ηλεκτρισμό και τον σιδηρόδρομο να έχουν διαδοθεί σε μεγάλο βαθμό πια.11 Οι μητροπόλεις κατά την γνώμη του, δεν ήταν το κατάλληλο μέρος για την κοινωνία που ήθελε να ιδρύσει, εξαιτίας του πολιτικού και οικονομικού σκηνικού που επικρατούσε σε αυτές, και άρα η λύση ήταν κοινότητες μικρού αριθμού ατόμων (έως 30000)12, βασισμένες σε μικρές 11 Γι’ αυτή την ιδέα ο Howard αδιαμφισβήτητα επηρεάστηκε από τα άρθρα του Peter Kropotkin με θέμα “Fields, Factories and Workshops (1899)”, ο.π. σελ. 36 12 Όσον αφορά τον μικρό αριθμό ατόμων της κάθε κοινότητας, ο Howard σίγουρα θα επηρεάστηκε από το New Lanark και την μετατροπή του σε πρότυπο βιομηχανικό οικισμό από τον Owen. 23

πηγή όλης της ομορφιάς και του πλούτου. Αλλά ο «μαγνήτης» της πόλης της υπενθυμίζει κοροϊδευτικά πως είναι πολύ βαρετή λόγω της έλλειψης κοινωνικής πλουραλικότητας και πολλή φειδωλή για την έλλειψη κεφαλαίου. Στην ύπαιθρο υπάρχουν όμορφες θέες, αρχοντικά πάρκα, δάση, καθαρός αέρας, ο ήχος του νερού, αλλά συχνά παρατηρεί κανείς σημάνσεις όπως «προσοχή, οι παραβάτες θα καταδιώκονται». Τα νοίκια, αν υπολογιστούν με βάση το στρέμμα, είναι φθηνά, αλλά αυτό είναι αποτέλεσμα των χαμηλών μισθών, παρά αποτέλεσμα ουσιαστικής άνεσης. Και επίσης, οι πολλές ώρες απραξίας και η έλλειψη της διασκέδασης, αποτρέπουν να ευχαριστηθεί κανείς το άπλετο φως του ηλίου και τον καθαρό αέρα. Η μοναδική βιομηχανία, η γεωργία, πολλές φορές υποφέρει από σφοδρές βροχοπτώσεις, αλλά από την άλλη δεν υπάρχει κατάλληλη τεχνολογία για να αποθηκεύσει την βροχή αυτή, ώστε να αξιοποιηθεί σε περιόδους ξηρασίας, ή για πόσιμο νερό. Το υγιές περιβάλλον που προσφέρει η εξοχή χάνεται εξαιτίας της έλλειψης αρδευτικών υποδομών και άλλων υγειονομικών συνθηκών, ενώ οι εναπομείναντες κάτοικοί της, πολλές φορές ζουν συνωστισμένοι, όπως οι κάτοικοι των πόλεων.»13

Σε συνδυασμό αυτών των δύο λοιπόν, ο Howard δημιούργησε τον τρίτο «μαγνήτη», τον «μαγνήτη» της πόλης/υπαίθρου, αντλώντας τις αρετές των άλλων δύο. Η πόλη, το σύμβολο της κοινωνίας, είχε να δώσει την ζωντάνια της, τις τέχνες, την επιστήμη και την τεχνολογία, τον πολιτισμό και την ποικιλία των ανθρώπινων σχέσεων. Και η ύπαιθρος, η φύση, αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του ανθρώπου, αφού από αυτήν τρεφόμαστε, εμπνεόμαστε και αποτελεί την κινητήριο δύναμη των βιομηχανιών μας. Τα δύο αυτά στοιχεία δεν μπορούσε να τα δει ξεχωριστά, πίστευε ακράδαντα στο πάντρεμα τους, και η κατεύθυνση που πρότεινε ήταν η κατασκευή αυτού του τρίτου μαγνήτη, της πόληςυπαίθρου.

Howard, ο.π, σελ. 47-48 24

1.2 Οικονομικά, κοινωνικά και σχεδιαστικά χαρακτηριστικά του Letchworth, της πρώτης κηπούπολης 1.2.1 Στόχοι και βάσεις

ανάγκη για την δημιουργία μιας νέας κηπούπολης, και αργότερα μιας ακόμη, δημιουργώντας έτσι ένα ατελείωτο δίκτυο15 από πόλεις η κάθε μια με τις δικές τις εργασιακές και κοινωνικές ευκαιρίες, οι οποίες θα συνδέονται με ένα σύστημα σταθερής τροχιάς, δηλαδή τον σιδηρόδρομο, κάτι που θα προσδίδει στο όλο εγχείρημα τις οικονομικές και κοινωνικές ευκαιρίες τις μεγαλούπολης.16 Αυτό το δίκτυο πόλεων και όχι μια μεμονωμένη κηπούπολη, ήταν που είχε οραματιστεί ο Howard ως τον μαγνήτη της πόλης/υπαίθρου.17

Για να επιτευχθεί αυτός ο στόχος, μια ομάδα επιχειρηματιών έπρεπε κατά τον Howard, να ιδρύσει αρχικά μια εταιρία της οποίας οι μέτοχοι θα έχουν ένα συγκεκριμένο ποσοστό κέρδους14, και η οποία θα προβεί στον δανεισμό ενός οικονομικού ποσού για την ίδρυση της κηπούπολης. Το οικόπεδο που θα επιλεχθεί, πρέπει να βρίσκεται μακριά από κάποια αστική περιοχή, στην εξοχή, ώστε να διασφαλιστεί η χαμηλή του τιμή εξαιτίας της χαμηλής αξίας της γης. Εκεί θα μεταφέρουν εργοστασιάρχες τις μονάδες παραγωγής τους, μαζί με τους εργάτες οι οποίοι θα κτίσουν τις κατοικίες τους και έτσι θα κτιστεί μια νέα πόλη εξ αρχής. Η πόλη θα μπορεί να φιλοξενήσει έναν συγκεκριμένο αριθμό κατοίκων, και ακριβώς επειδή το μέγεθός της θα είναι σαφές και μη επεκτάσιμο, θα περιβάλλεται από την λεγόμενη «πράσινη ζώνη» (green belt), που θα είναι το όριο της οικιστικής και βιομηχανικής περιοχής και θα αποτελεί την αγροτική περιοχή. Όταν με τον καιρό η πόλη γεμίσει πληθυσμιακά, θα εμφανιστεί η

15 O Howard είναι πολύ πιθανό να επηρεάστηκε από τον Fourier (1772 – 1837) και την ουτοπική κοινωνία ενός συνδέσμου από παραγωγούς, που ζούνε σε μεγάλες γεωργικές μονάδες γνωστές ως «φαλανστέρια». Οι μονάδες σχηματίζουν ένα δίκτυο, το οποίο βασίζεται στο μεταξύ των φαλανστέριων εμπόριο, του διαχωρισμού της εργασίας και τις ειδίκευσης. Encyclopedia Britannica, William Benton publisher, 1964, Τόμος 9, λήμμα: Fourier 16 Παρόλα αυτά, ο Howard δεν είχε την πρόθεση να δημιουργήσει ένα δίκτυο από πόλεις δορυφόρους (satellite towns) ή υπνουπόλεις (bedroom towns), που είναι εξαρτημένες από την μεγαλούπολη, αλλά ένα νέο μοντέλο αποκεντρωμένης κοινωνίας. 17 Peter Hall, Cities of Tomorrow. An Intellectual History of Urban Planning and design in the Twentieth Century,

14 Όπως έγινε και στην περίπτωση του New Lanark, για την οικοδόμηση των κατοικιών εφαρμόστηκε η πρακτική της «φιλανθρωπίας πέντε τοις εκατό». 25

Ειδικότερα, για την μονάδα της κάθε κηπούπολης, η πόλη έπρεπε να αποτελείται από τρία στοιχεία:

δημόσια κτήρια. 19

1. Τις βιομηχανίες, οι οποίες δεν θα πρέπει να ενοχλούν τις κατοικίες αλλά αν βρίσκονται και σε περπατήσιμη απόσταση από τον χώρο κατοικίας, και έτσι τοποθετούνται στην περιφέρεια της πόλης σε άμεση επαφή με τον σιδηρόδρομο. 2. Τις γειτονιές (wards), δηλαδή τμήματα της πόλης κατοικήσιμων περιοχών, μονάδα των οποίων αποτελεί η οικογένεια που ζει στο σπίτι της και περιβάλλεται από τον κήπο της. Η κάθε γειτονιά έχει τον δικό της πυρήνα (neighborhood center). 3. Το κέντρο της κοινότητας (civic center), στο οποίο βρίσκεται το κεντρικό πάρκο (Central Park) και γύρω από αυτό η εμπορική στοά, επονομαζόμενη ως “Crystal Palace”18, αλλά και τα υπόλοιπα Blackwell Publishers, Oxford 1997, οι πληροφορίες για τα στοιχεία ίδρυσης πάρθηκαν από το κεφάλαιο “The City in the Garden” 18 Στο “Crystal Palace”, το οποίο θα λειτουργούσε ως το εμπορικό κέντρο της πόλης, ο Howard εισήγαγε την εμπορική του πολιτική. Ο κάθε πολίτης είχε το δικαίωμα να νοικιάσει ένα χώρο στο κτήριο και να πουλάει το δικό του μονοπωλιακό προϊόν αλλά απαγορευόταν να πουλάει πάνω από μια κατηγορία προϊόντων, πάντα ως μια μικρή ή μεσαία επιχείρηση. Είχε απορρίψει την ιδέα ενός μεγάλου πολυκαταστήματος καθώς πίστευε στην ισορροπία των ιδιωτικών και κοινοτικών επιχειρήσεων.

19 Fishman, κεφάλαιο: “Design for Cooperation” 26

1.2.2 Η υλοποίηση Η πρόταση του Howard, ενώ στην αρχή αντιμετωπίστηκε με αρνητισμό, σε μικρό χρονικό διάστημα οι ενδιαφερόμενοι πολλαπλασιάστηκαν, με αποτέλεσμα να ιδρυθεί το 1899 ο Σύνδεσμος Κηπουπόλεων (Garden City Association), ρόλος του οποίου ήταν να προωθήσει την ιδέα σε ιδιώτες. Το 1902 ιδρύθηκε η Πρωτοπόρα Εταιρία της Κηπούπολης (Garden City Pioneer Company) η οποία μετά από διαπραγματεύσεις με 15 οικοπεδούχους αγόρασε μια έκταση 3818 στρεμμάτων στο Letchworth, 54 χιλιόμετρα μακριά από το Λονδίνο, μια περιοχή με άκρως ζημιωμένη γεωργική παραγωγή και πολύ χαμηλή αξία γης.20 Έτσι τον Σεπτέμβριο του 1903 ιδρύθηκε η Πρώτη Κηπούπολη Ε.Π.Ε. (First Garden City Ltd) με κεφάλαιο 300000 λίρες και μέρισμα 5% και τον Οκτώβριο του ίδιου χρόνου οργανώθηκε μια ιδιωτική ξενάγηση του οικοπέδου όπου συμμετείχαν 1000 μέτοχοι, πολιτικοί και επισκέπτες. «Τρία μίλια μακριά από οποιαδήποτε πόλη, στην μέση ενός ήσυχου εξοχικού τοπίου, αυτή η ομάδα επιχειρηματιών, πολιτικών, μεταρρυθμιστών, φιλανθρωπιστών ή και απλώς περιέργων, συναντήθηκαν για να γιορτάσουν το ξεκίνημα ενός νέου κινήματος στον αγγλικό τρόπο ζωής.»21

Εικ. 09

Εικ. 10

20 Hall, σελ. 98 21 C.B. Purbom, The Garden City. A study in the development of

Εικ. 11 27

Εικ. 12

Το σχέδιο ανατέθηκε στους αρχιτέκτονες Barry Parker (18671947) και Raymond Unwin (18631940) οι οποίοι έκαναν την ιδέα του Howard πραγματικότητα μέσα από την οργάνωση της πόλης σε όλα τα επίπεδα. Η πρώτη δουλειά αφορούσε την χωροθέτηση των διαφορετικών περιοχών της πόλης στο οικόπεδο, με βάση το πρόγραμμα της κάθε μιας. Σε αυτό το σημείο πρέπει να τονιστεί πως ο Howard, ενώ υποδείκνυε ένα γενικό τρόπο χωροθέτησης μέσω των διαγραμμάτων του, σε καμία περίπτωση δεν απαιτούσε την ακριβή εφαρμογή τους στο στάδιο της υλοποίησης, καθώς γνώριζε πως το σχέδιο αλλάζει με βάση την τοπιογραφία της περιοχής. Όντας επηρεασμένοι από το κίνημα “arts and crafts” και το μεσαιωνικό χωριό και τα βιβλία του William Morris, εφήρμοσαν αφενός ένα πιο οργανικό και αφετέρου ένα πιο φυσικό σχεδιασμό, δηλαδή αυτόν που λαμβάνει υπόψιν τα φυσικά χαρακτηριστικά του οικοπέδου σε σχέση με τις προγραμματικές και αρχιτεκτονικές απαιτήσεις. Έτσι λήφθηκαν υπόψιν τα ήδη υπάρχοντα τεχνητά χαρακτηριστά, δηλαδή οι υπάρχοντες δρόμοι για την δημιουργία των καινούριων αρτηριών, της σιδηροδρομικής γραμμής, που έτεμνε το οικόπεδο στα δύο και την a Modern Town., J.M. Dent & Sons Ltd, London 1913, σελ. 36. Το βιβλίο είναι ψηφιακό και βρέθηκε στο site: archive.com

Εικ. 13 29

σχέση της με το κέντρο και τις βιομηχανίες, όπως και οι μικροί οικισμοί σε άμεση εξάρτηση με την πόλη, αλλά και τα φυσικά χαρακτηριστικά, δηλαδή οι υψομετρικές διαφοροποιήσεις η διεύθυνση του αέρα, και στοιχεία φωτισμού και ύδρευσης. Ο Unwin, αναγνωρίζει λόγου χάρη πως αφού ο υπερισχύουν άνεμος της περιοχής είναι ο νοτιοδυτικός, οι βιομηχανίες πρέπει να τοποθετηθούν συγκεντρωμένες στο βορειοδυτικό άκρο, με σκοπό να προστατευθεί η πόλη από τον καπνό, την δυσοσμία και τον θόρυβο.22 Δεν τοποθετήθηκαν βέβαια όπως ακριβώς τις είχε φανταστεί ο Howard, δηλαδή σε μια περίμετρο στην περιφέρεια για πρακτικούς λόγους. Για το κέντρο -το οποίο ήταν και απαιτούμενο να βρίσκεται και πρακτικά στο κέντρο του οικοπέδουεπιπροσθέτως αναφέρει, «(...) για το κέντρο της πόλης είναι εξαιρετική τοποθεσία αυτό το σχεδόν επίπεδο πλατό, με ελάχιστα δέντρα, το οποίο προσφέρει έδαφος για ένα ευρύχωρο σχεδιασμό, ο οποίος δεν θα κατατμηθεί από υπάρχοντα φυσικά χαρακτηριστικά, και στο οποίο θα κτιστεί η ομάδα των δημόσιων κτηρίων, που θα σχηματίσουν το κοινωνικό κέντρο, το οποίο πλέον θα κυριαρχεί σε όλη την περιοχή.»23 Το “Crystal Palace” δεν υλοποιήθηκε με την μορφή που του είχε δώσει ο Howard, 22 23

αλλά αντικαταστάθηκε από μια κυρτή λωρίδα καταστημάτων. Όσον αφορά τις κατοικίες ,οι αρχιτέκτονες έδωσαν έμφαση σε στοιχεία υγιεινής και κατασκευής των σπιτιών καθώς απαιτούνταν από την εταιρία μια πλήρης περιγραφή των υλικών και του τρόπου κατασκευής τους. Ο Unwin σχεδίασε τις κατοικίες με τόση λεπτομέρεια ώστε η κάθε μια να έχει σωστές συνθήκες φωτισμού και αερισμού, και η κάθε πόρτα και παράθυρο να έχουν τοποθετηθεί με ακρίβεια. Για την κατασκευή εργατικών κατοικιών δόθηκε με λίγα λόγια, η ανάλογη προσοχή που θα δίνονταν για την κατασκευή μιας έπαυλης. Οι τυπολογίες των κατοικιών ήταν αρκετές, αλλά αυτή που προτιμήθηκε ήταν των κατοικιών σε σειρά, όχι δηλαδή την τοποθέτηση της κάθε κατοικίας σε οικόπεδο πανταχόθεν ελεύθερο, καθώς έτσι αντιστοιχιζόταν λιγότερη γη ανά κατοικία. Οι κατοικίες ανά κτήριο ήταν τρεις με δέκα, και τοποθετούνταν σε σειρά γύρω από μια κεντρική αυλή (κάτι σαν τον ακάλυπτο), ο οποίος αποτελούσε τον κοινόχρηστο χώρο. Με την κατανομή αυτή, η κάθε οικογένεια, είχε το προνόμιο να έχει την ιδιωτική της διώροφη κατοικία με τον κήπο της, κάτι που για τα εργατικά στρώματα του κέντρου του Λονδίνου φάνταζε σενάριο επιστημονικής φαντασίας.24

ο.π. σελ. 225 ο.π. σελ. 226

24 30

Fishman, σελ. 74

Εικ. 14

Εικ. 15

Εικ. 16

Εικ. 17

1.3 Το Letchworth ως δυστοπία μέσα από την ταινία “The World’s End” Η πόλη του Letchworth συνεχίζει να αναπτύσσεται μέχρι τις μέρες μας αλλά σε καμία περίπτωση δεν λειτούργησε όπως την είχε φανταστεί ο Howard, δηλαδή ως ο απόλυτος τύπος σοσιαλιστικής πόλης. Λειτουργεί ως μια συνηθισμένη κωμόπολη βόρεια του Λονδίνου, χωρίς να αποτελεί το κέντρο προσοχής. Ωστόσο, λόγω της σημαντικής ιστορίας της ως η πρώτη κηπούπολη του κόσμου -που κάποτε είχε περισσότερες προοπτικέςαποτέλεσε πρόσφατα τον τόπο των εξωτερικών γυρισμάτων ταινίας “The World’s End”.

αυτή αποτελεί ένα σχόλιο πάνω στην αποτυχία του μοντέλου των κηπουπόλεων όπως τις είχε φανταστεί ο Howard.

Αρχικά το Letchworth παρουσιάζεται ως μια συνηθισμένη πόλη, που τίποτα δεν φαίνεται να πηγαίνει στραβά, αλλά όσο εξελίσσεται το σενάριο τα πράγματα φεύγουν από το προκαθορισμένο. Αποδεικνύεται πως οι κάτοικοι της δεν είναι άνθρωποι, αλλά εξωγήινοι, που λειτουργούν με ένα καθαρά λογικό τρόπο, και θεωρούν τα ανθρώπινα συναισθήματα ως απειλή. Το αποκορύφωμα της ταινίας γίνεται όταν τελικά η ίδια η πόλη καταστρέφεται. Η ταινία αποδομεί την έννοια της κηπούπολης και της χωρικής και κοινωνικής οργάνωσης που επιβάλλει η δομή της και η λειτουργία της παρουσιάζεται με ένα ταυτόχρονα κωμικό αλλά και δυστοπικό τρόπο. Ίσως η κριτική

Εικ. 18 34

1.4 Το μοντέλο των Garden Cities αποκτά διαφορετική πορεία είναι πλήρως εξαρτημένα από την πόλη και το κέντρο της, καθώς δεν περιλαμβάνουν καμία εργασιακή ευκαιρία, είναι ένας καθαρά χώρος κατοικίας. Με τον διαχωρισμό αυτό εργασίας και κατοικίας, οι αποστάσεις αυξάνονται, με αποτέλεσμα να χρειάζονται οι αντίστοιχες υποδομές που θα υποστηρίξουν την συνεχή μετακίνηση από το ένα περιβάλλον στο άλλο. Οι αχανείς εκτάσεις προαστίων που δημιουργούνται στις μεγαλουπόλεις του κόσμου κάνουν επιτακτική την ανάγκη για την δημιουργία τεράστιων δικτύων για να διοχετεύσουν τον κόσμο στο κέντρο της πόλης την μέρα και στα προάστια την νύχτα. Η μεγαλουπόλεις του 19ου αιώνα ονομάζονται πια μητροπόλεις και χαρακτηρίζονται από μια ατελείωτη διάχυση και ταυτόχρονα μια εμμονή για ενδιαφέρον στο κέντρο της πόλης. Η μικρογραφία της ιδανικής πόλης που παρείχαν οι κηπουπόλεις δεν βρίσκει θέση εδώ, καθώς προωθούσε τις έννοιες τις αποκεντροποίηση και τις αυτονομίας, υπό την σκοπιά των σαφώς ορισμένων ορίων της. Έτσι ενώ τα κηποπροάστια δανείζονται από τις κηπουπόλεις τα περισσότερα χαρακτηριστικά για τον ιδανικό χώρο κατοικίας, με τον τρόπο που υλοποιήθηκαν δημιουργούν καινούρια προβλήματα για την πόλη.

Αν δει κανείς το έργο του Howard με μια μακροσκοπική ματιά, μπορεί κάλλιστα να παρατηρήσει τις προθέσεις του για μια καλύτερη κοινωνία, στην οποία θα υπάρχουν καλύτερες εργασιακές, οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες και ακόμη μια μεγαλύτερη ισορροπία μεταξύ ανθρώπου και φύσης. Παρότι όμως οι προθέσεις του ήταν μεγαλόπνοες, η κοινωνία στην οποία αναφέρονταν, δεν ήταν έτοιμη να τις δεχτεί και έτσι η ιδέα για τα Garden Cities δεν ευδοκίμησε ποτέ, τουλάχιστον στην αρχική της μορφή. Με την μαζική διάδοση του αυτοκινήτου σε όλα τα οικονομικά στρώματα και χωρίς πια να αποτελεί την πολυτέλεια των λίγων, με την ευκολία των μετακινήσεων γενικά και την συνεχόμενη τάση για φυγή από τα κέντρα των πόλεων ως τόπο κατοικίας, είχε φτάσει η εποχή της προαστιοποίησης. Σε όλο τον κόσμο τα προάστια έδωσαν νέα χαρακτηριστικά στο αστικό τοπίο και έθεσαν βάσεις για την σύγχρονη πολεοδομία. Μια κατηγορία προαστίων που δανείζεται στοιχεία από τα Garden Cities είναι τα λεγόμενα κηποπροάστια, τα οποία αν και φαινομενικά θα έλεγε κανείς πως έχουν πολλές ομοιότητες με τις κηπουπόλεις, έχουν μια εντελώς διαφορετική δομή από αυτές. Τα κηποπροάστια λοιπόν, 36

ΙΙ Οι συνθήκες δημιουργίας του Παλαιού Ψυχικού

2.1 Κοινωνικά και οικονομικά χαρακτηριστικά. 2.1.1 Εισαγωγικά

καταστροφή, όπου προέκυψε το θέμα της αφομοίωσης των προσφύγων στον ελλαδικό χώρο τόσο οικονομικά, όσο και χωρικά. Το κάλεσμα του Βενιζέλου στην εξουσία το 1910 –που αποτέλεσε και την αρχή της πολιτικής σταδιοδρομίας του- ήταν το γεγονός που έθεσε τις βάσεις για την άνοδο της πολιτικής και οικονομικής σκηνής της χώρας.

Η Ελλάδα στις αρχές του 20ου αιώνα βρίσκεται σε κατάσταση πολιτικού και κοινωνικού αναβρασμού. Το ρεύμα μετανάστευσης κυρίως από την ύπαιθρο σε ξένες χώρες προς εύρεση εργασίας, με κύρια τις ΗΠΑ, συντελεί στην κοινωνική αποδιοργάνωση της χώρας. Η χώρα έχει να λύσει τόσο θέματα εξωτερικής, όσο και εσωτερικής πολιτικής με ζητήματα όπως το Μακεδονικό και το Κρητικό, την κυβερνητική αστάθεια και την αναταραχή των στρατιωτικών. Η Αθήνα είναι ο χώρος που αυτή η κατάσταση είναι πιο έντονη, με την εργατική τάξη να κάνει εμφανώς την άνοδό της διεκδικώντας περισσότερα δικαιώματα και με την λαϊκή εξέγερση να είναι προ των πυλών. Η εξέγερση του 1909 στο Γουδί ήταν το αποκορύφωμα της όλης κατάστασης και η απόδειξη ότι η Αθήνα αποτελούσε έναν χώρο επικίνδυνο, κυρίως για την αστική τάξη.

Ειδικά στην τετραετία 1928-1932, η κυβέρνηση του Βενιζέλου, αφού σταθεροποίησε σε επίπεδο ικανοποιητικό την εσωτερική πολιτική κατάσταση της χώρας και ρύθμισε τις σχέσεις της με το εξωτερικό, στράφηκε στην οικονομική ανασυγκρότηση και τον εκσυγχρονισμό της, αναλαμβάνοντας δράση σε όλους τους οικονομικούς τομείς. Ο βασικότερος στόχος ήταν η διαμόρφωση μιας εγχώριας αγοράς, ικανής να συντηρήσει τους αναπτυσσόμενους κλάδους της οικονομίας. Έτσι αναδιοργανώθηκαν οι τομείς της βιομηχανίας, της γεωργίας και του εμπορίου και ανασυγκροτήθηκε το τραπεζικό σύστημα.

Μετά τους Βαλκανικούς πολέμους, η φυσιογνωμία, η διεθνής θέση και οι οικονομικές ανάγκες τις Ελλάδας αλλάζουν ριζικά. Τα θέματα που χρίζουν άμεση προσοχή είναι η εκμετάλλευση των νέων εδαφών και εσόδων του πολέμου, με την πρόκληση να γίνεται εντονότερη μετά την μικρασιατική

Σε όλο αυτό το εγχείρημα, σημαντικό ρόλο, ως υποστηρικτής της βενιζελικής πολιτικής, έπαιξε η ελληνική αστική τάξη, η οποία τότε μόλις άρχισε να οργανώνεται και σε πολιτική βάση. Στα τέλη του 19ου αιώνα η 39

1. Η νομιμοποίηση περιοχών που θεωρούνταν εκτός σχεδίου μετά τον κατάλληλο χειρισμό με το κράτος από ιδιωτικές επιχειρήσεις, οι οποίες αγόραζαν γη και έκτιζαν πάνω σε αυτή. 2. Η δημιουργία αυθαίρετων οικισμών χωρίς επίσημο ρυμοτομικό σχέδιο, οι οποίοι συχνά συνόρευαν με παλαιότερες περιοχές με τις οποίες τελικά συγχωνεύονταν στα επόμενα χρόνια. 3. Η οργάνωση προσφυγικών οικισμών από τους φορείς του Ταμείου Περιθάλψεως Προσφύγων (ΤΠΠ), της Επιτροπής Αποκαταστάσεων Προσφύγων (ΕΑΠ) και το Υπουργείο Πρόνοιας. Οι οικισμοί αυτοί δημιουργούνται κυρίως σε επαφή με την πόλη της Αθήνας, αλλά και σε απόσταση από αυτήν.

Ελλάδα παίρνει μια περισσότερο καπιταλιστική πορεία καθώς η άνοδος της αστικής τάξης προώθησε την εκβιομηχάνιση της χώρας σε κλάδους της ελαφριάς βιομηχανίας. Το ελληνικό κεφάλαιο, αν και ξένο, συγκεντρώνεται στην πρωτεύουσα. Τα στρώματά της αστικής τάξης απαρτίζονταν κυρίως από εμπόρους και εμπορομεσίτες –πολλοί από τους οποίος ήρθαν στην Ελλάδα από την Κωνσταντινούπολητραπεζίτες και επιχειρηματίες, με μια θέση βέβαια περισσότερο διεκπεραιωτική, αφού η οικονομική δραστηριότητα κινούνταν με την κρατική καθοδήγηση. Με την σύσταση και την πολιτικοποίηση της αστική τάξης καθώς και την συσπείρωσή της γύρω από τον Ελευθέριο Βενιζέλο, δημιουργείται η ανάγκη για τον ταξικό της διαχωρισμό, ο οποίος έχει και χωρικά κριτήρια.

Το κράτος θέσπισε το 1923 τον νόμο «Περί σχεδίων πόλεων, κωμών και συνοικισμών»26 με κύριο στόχο την στέγαση των προσφύγων, ο οποίος θεωρήθηκε ως καινοτομία για τα ελληνικά δεδομένα της εποχής, όσον αφορά τον σχεδιασμό οικισμών.27

Αφορμή για την οριστική διευθέτηση θεμάτων σχετικά με την κατοικία, έδωσε η τεράστια για τα δεδομένα των πόλεων της Ελλάδας, εισροή προσφύγων της μικρασιατικής καταστροφής, οι οποίοι έπρεπε να εγκατασταθούν στα αστικά κέντρα. Μιλώντας για την Αθήνα λοιπόν, η οικιστική ανάπτυξη που ακολούθησε την περίοδο 1920-1930, με βάση τον Φιλιππίδη25 ήταν σε τρεις άξονες:

των ιδεολογικών επιλογών της νεοελληνικής κουλτούρας, ΜΕΛΙΣΣΑ, Αθήνα 1984, σελ 159 26 Πολυξένη Κοσμάκη, Σχεδιασμένοι οικισμοί στην Αθήνα του Μεσοπολέμου. Πρότυπα, εξέλιξη και επιδράσεις στο μεταβαλλόμενο αστικό χώρο, Διδακτορική διατριβή, Τμήμα Αρχιτεκτόνων, Τομέας Πολεοδομίας-Χωροταξίας, Αθήνα 1991, σελ. 212-214 27 Το διάταγμα αυτό θεωρήθηκε αντίστοιχο διαταγμάτων

25 Δημήτρης Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική. Αρχιτεκτονική θεωρία και πράξη (1830-1980) σαν αντανάκλαση 40

Από τα περιεχόμενα του διατάγματος, οι σημαντικότερες προδιαγραφές που όριζε ήταν η ανάπτυξη πόλεων και οικισμών με βάση εγκεκριμένο σχέδιο, η υποχρέωση των δήμων να εκπονήσουν και να εφαρμόσουν τα σχέδια, η συμμετοχή των ιδιοκτητών στις δαπάνες, και η έγκριση από το Υπουργείο Συγκοινωνίας προϋποθέσεων για την δημιουργία έργων υποδομής των οικισμών. Στα σχέδια που θα καταθέτονταν, έπρεπε να καθορίζονται οι οδοί και οι πλατείες, οι κοινόχρηστοι κήποι, οι πρασιές και τα άλση, τα οικόπεδα προς ανέγερση δημοσίων, δημοτικών και θρησκευτικών κτηρίων, όπως και οι οικοδομήσιμοι χώροι και η χρήση της κάθε θέσης.

εγκρινόταν από την πολεοδομία μέσω μιας ειδικής διάταξης που εφαρμόστηκε για τον νόμο το 1926. Έτσι την περίοδο 1920-1930 ολόκληρες ζώνες της περιφέρειας ορίζονται για προαστιακή ή εξοχική ανοικοδόμηση. Επιπροσθέτως, όπως αναφέρει και η Πολυξένη Κοσμάκη στην διατριβή της «Η συχνή εναλλαγή των κυβερνήσεων και των Υπουργών Συγκοινωνιών αυτήν την περίοδο δεν ευνοεί μια σταθερή παρακολούθηση της πορείας της κάθε περίπτωσης. Από τις εγκρίσεις σχεδίων, κανονισμών και συμβάσεων καταγράφηκαν για το χρονικό διάστημα 1922-1930 14 διαφορετικοί υπουργοί Συγκοινωνιών29. Τις περισσότερες φορές είναι διαφορετικός ο υπουργός που εγκρίνει το σχέδιο και τον κανονισμό ενός οικισμού και διαφορετικός ο υπουργός που συνυπογράφει την σύμβαση με την εταιρεία.»30

Πολλές ιδιωτικές επιχειρήσεις είδαν τον νόμο αυτό ως ευκαιρία προς εκμετάλλευση για την ίδρυση ιδιωτικών συνοικισμών, μη προσφυγικών, και την πώληση οικοπέδων σε ενδιαφερόμενους. Με βάση τα γραφόμενα του Κ. Μπίρη28 οι ιδιωτικές επιχειρήσεις, εκμεταλλεύτηκαν την νομοθεσία για τους προσφυγικούς οικισμούς, και έχοντας στην διάθεσή τους μεγάλες εκτάσεις γης, δημιουργούσαν ένα ρυμοτομικό σχέδιο το οποίο

Οι συνθήκες αυτές αποτέλεσαν πρόσφορο έδαφος για την αστική τάξη, η οποία με εξαίρεση το Κολωνάκι, είχε αρχίσει να απομακρύνεται από το κέντρο. Το γεγονός ότι η είχε αρχίσει να οργανώνεται οικονομικά και κοινωνικά και να εμπλέκεται στον πολιτικό χώρο, είχε σαν

που είχαν εφαρμοστεί στην δεκαετία του 10’ στην Γαλλία, την Γερμανία και την Ελβετία. 28 Κώστας Η. Μπίρης, Αι Αθήναι. Από του 19ου εις τον 20ον αιώνα, ΜΕΛΙΣΣΑ, Αθήνα 2005, σελ. 286-289

29 Κοσμάκη, ο.π., σελ. 353, υποσημείωση 23, για το Ψυχικό μόνο αναφέρονται τρεις διαφορετικοί υπουργοί: Λ. Σακελλαρόπουλος 1923, Γ. Ησαΐας 1924, Σ. Γονατάς 1929) 30 ο.π., σελ 273 41

αποτέλεσμα την τάση της για ταξικό της διαχωρισμό από τα υπόλοιπα κοινωνικά στρώματα. Στην εποχή του Μεσοπολέμου πια, μια μεγάλη μερίδα των αστικών στρωμάτων σταμάτησε να ζει σε συνύπαρξη με την μικροαστική τάξη και το προλεταριάτο στο κέντρο και προέκτεινε το χώρο της σε συνοικίες αποκλειστικές για την ίδια.31 Με τον τρόπο αυτό εισήχθηκε η έννοια των κηποπροαστίων στην Ελλάδα, η τάση που εμφανίστηκε στην Ευρώπη στις αρχές του ίδιου αιώνα και οι κοινωνικές ανάγκες είχαν προδιαγράψει την ίδρυση του πρώτου αστικού κηποπροαστίου στην Αθήνα.

2.1.2 Η ίδρυση του Ψυχικού Η συνολική έκταση του Ψυχικού αποτέλεσε την συγχώνευση δύο οικοπέδων, το πρώτο 1000 στρεμμάτων που πουλήθηκαν στον μεγαλοβιομήχανο Γεώργιο Ησαΐα από την Εθνική Τράπεζα το 1918 και το δεύτερο 3000 στεμμάτων που μεταβιβάστηκαν στην Αθηναϊκή Εταιρία από τον Κ.Ι. Νικήτα το 1922. Το 1923 η νεοσύστατη εταιρία «Κέκρωψ»32 32 Τα μέλη της εταιρίας όταν ιδρύθηκε ήταν τα εξής: 1. [πρόεδρος/μεγαλοβιομήχανος] Βασίλειος Βασιλειάδης 2.[αντιπρόεδρος/μεγαλοβιομήχανος] Γεώργιος Ησαΐας 3.[μέλος/διοικητής της Εθνικής Τράπεζας] Αλέξανδρος Διομήδης 4.[μέλος/γενικός διευθυντής της Τράπεζας Αθηνών] Ιωάννης Ηλιάσκος 5.[μέλος/συνδιευθυντής της Ιονικής Τράπεζας] Θεόδωρος Λεκατσάς 6.[μέλος/υπουργός] Δημήτριος Διαμαντίδης 7.[μέλος/υπουργός] Αλέξανδρος Μυλωνάς 8.[μέλος/δικηγόρος] Δημήτριος Σακελλαρίου

31 Πολυξένη ΜαυρογένηΠαπαγγελοπούλου, Κοινωνική διαστρωμάτωση και μορφολογία δύο γειτονικών οικισμών Ψυχικού και Νέας Ιωνίας από το 1923 και έπειτα, Διδακτορική διατριβή, Πάντειος Πανεπιστήμιο, Τμήμα Κοινωνιολογίας, Αθήνα 1999, σελ. 186-194

Εικ. 19

έχει αγοράσει τις δύο εκτάσεις και αναλαμβάνει την οικοδόμηση του Ψυχικού.

το Δημόσιο ως προϋπόθεση έναρξης των έργων και προθεσμία τα δύο χρόνια, όριζαν τις εξής υποχρεώσεις34:

Παρόλο που το Ψυχικό αποτέλεσε ιδιωτική πρωτοβουλία33, το κράτος εμπλέχθηκε ως κύριος φορέας σχεδιασμού και ελέγχου και η πολιτική εξουσία όπως και η Εθνική Τράπεζα είχαν άμεσο συσχετισμό με την ανάπτυξη του προαστίου. Οι συμβάσεις που υπέγραψε η εταιρεία με

1. την κατασκευή κοινόχρηστων κτηρίων που προσδιορίζονται λεπτομερώς (σχολεία, ναοί, αγορές, κοινοτικά κτήρια, κ.α.) 2. την διαμόρφωση υπαίθριων κοινόχρηστων χώρων (πλατείες, παιδικές χαρές, κ.α.) 3. την διάνοιξη, διάστρωση και δενδροφύτευση των δρόμων 4. την εξασφάλιση φωτισμού, ύδρευσης και αποχέτευσης

9.[μέλος/συνταγματάρχης] Ευστάθιος Μαργαρίτης 10.[μέλος/αρχιτέκτονας] Αλέξανδρος Νικολούδης Για μέλη Κέκροπα δες Δημήτρης Φιλιππίδης, «Δύο προάστια στην Αθήνα», Θέματα Χώρου και Τεχνών, Αθήνα 1980, τεύχος 11, σελ. 78, σημείωση 2 και Αμαλία Κωτσάκη, Αλέξανδρος Νικολούδης 1874-1944. Αρχιτεκτονικά οράματα, Πολιτικές χειρονομίες, ποταμός, Αθήνα 2007, σελ. 122 33 Στην πλειοψηφία τους, οι φορείς για την προαστιοποίηση της Αθήνας ήταν ιδιωτικές εταιρίες, ενώ οι συνεταιρισμοί παίζουν συμπληρωματικό ρόλο.

Κλειδί στην υλοποίηση του σχεδίου του Ψυχικού έπαιξε η χρηματοδότηση και συγκεκριμένα η υποστήριξη από την Εθνική Τράπεζα για τα διάφορα έξοδα, και ο Κέκρωψ, λόγω αυτής της βοήθειας, παραμένει μια από τις ελάχιστες εταιρείες πωλήσεως οικοπέδων που δεν διαλύεται.35 34 35

Κοσμάκη, ο.π., σελ 272 Η εταιρεία λειτουργεί

Η ημερομηνία της επίσημης ίδρυσης του προαστίου έγινε η 20η Νοεμβρίου 1923, όταν η εταιρεία απέκτησε με τον νόμο την δυνατότητα να οικοδομήσει την περιοχή. Το προάστιο έπιασε σχεδόν αμέσως τόπο στην ελληνική αστική κοινωνία της εποχής και μέχρι το 1929 είχαν πουληθεί 1000 από τα 2100 οικόπεδα και είχαν κτίσει τις επαύλεις τους πολλές διακριτές προσωπικότητες. Σημαντικό ρόλο για την πώληση των οικοπέδων έπαιξε η απόσταση του Ψυχικού από το κέντρο (περίπου 6,5 χιλιόμετρα)36, την οποία ο Κέκροπας διαφήμιζε σε σχετικό του φυλλάδιο με μια δόση υπερβολής βέβαια καθώς ο τίτλος έφερε την σημείωση πως η περιοχή απέχει «μόνο δέκα

λεπτά από το κέντρο».3738 Επίσης το ρυμοτομικό του σχέδιο, παρότι όπως υπογραμμίζει και ο Δ. Φιλιππίδης39, γίνεται αντιληπτό κυρίως από ψηλά, είναι πολύ πιθανό να προσέλκυσε με την αυστηρή του μορφολογία και την ασυνήθιστη, για τα ελληνικά δεδομένα, κανονικότητα μια μεγάλη μερίδα αγοραστών. Άλλοι λόγοι για την εμπορική του επιτυχία ήταν το γεγονός ότι στο σχέδιο υπήρχε η πρόβλεψη για την οικοδόμηση δύο μεγάλων ιδιωτικών εκπαιδευτηρίων (το Κολέγιο και το Αρσάκειο) και ο καθαρά οικιστικός χαρακτήρας του προαστίου που απαγόρευε, πέραν από καταστήματα λιανικής συγκεντρωμένα σε ειδική θέση και μόνο για μικροεξυπηρετήσεις, την εγκατάσταση κλινικών

ακόμα και σήμερα, χωρίς όμως να έχει τα έσοδα και την αίγλη που είχε όταν έκτισε το Ψυχικό. 36 Κάτι που χρησιμοποιήθηκε από την εταιρεία έναντι άλλων προαστίων παρεμφερή τύπου όπως η Κηφισιά ή η Εκάλη τα οποία όμως απέχουν πολύ περισσότερο από το κέντρο.

37 Σε αυτό το σημείο αξίζει να τονιστεί ότι πολλές από τις ιδιωτικές εταιρείες που είχαν πάρει την πρωτοβουλία να ιδρύσουν κάποιο κηποπροάστιο, συνέβαλαν οικονομικά στην κατασκευή έργων υποδομής, που ενώ είχαν άμεση σχέση με την αναβάθμιση του εκάστοτε κηποπροαστίου, εξελίχθηκαν σε βασικούς οδικούς ή σιδηροδρομικούς άξονες της Αθήνας. Ο Κέκροπας για παράδειγμα συνέβαλε στην διάστρωσης τμήματος της Κηφισίας όπως αναφέρει και η Π. Κοσμάκη στην διατριβή της, Κοσμάκη, ο.π., σελ. 357, υποσημείωση 57. 38 Η συγκοινωνία προς την Αθήνα διεξάγεται την χρονική περίοδο 1923-1927 με λεωφορεία της εταιρείας Latil. 39 Δημήτρης Φιλιππίδης, ο.π, σελ 162 44

και νοσοκομείων.40 Επίσης η εταιρεία Power & Traction παρείχε στο προάστιο την αυτονομία του, αφού παρείχε την ηλεκτροδότηση και την ύδρευση του συνοικισμού.41 Στο ενημερωτικό φυλλάδιο που εξέδωσε ο Κέκροπας, δίνει στο Ψυχικό τον χαρακτηρισμό του “garden-city”, “cite zardin” ή κηπούπολη με την πρόφαση ότι η νέα αυτή περιοχή συνδυάζει τις ανέσεις της πόλης και την υγιεινή της φύσης. Το φυλλάδιο κάνει γενικότερα σχόλια για την επέκταση των «πόλεων-κήπων» στο εξωτερικό και το πως μια τέτοια επέλαση θα ωφελούσε την Αθήνα και ειδικότερα αναφέρει: «Οι άνθρωποι των σημερινών πόλεων, χάρις εις αυτά τας «πόλεις-κήπους», με τας μικράς ή μεγάλας των κομψάς κατοικίας τας περιβαλλόμενας από κήπους, χάρις στα πάρκα των, τους φαρδιές δρόμους των και τον εντελώς εξοχικόν των χαρακτήρα, όχι μόνο προωρίσται να λύσουν το πρόβλημα της κατοικίας, αλλά να το λύσουν κατά τον πλέον ευχάριστον και υγιεινόν τρόπον».42

Εικ. 20

Σε αυτό το σημείο μπορεί να αντιληφθεί κανείς, τον εμπορικό χαρακτήρα που ήθελε να προσδώσει η εταιρεία στο προάστιο. Σε πρώτη ανάλυση, το κοινωνικό και αρχιτεκτονικό 40 Καύκουλα, ο.π., σελ. 304 41 ΜαυρογένηΠαπαγγελοπούλου, ο.π., σελ 208 42 ο.π., σελ 201 45

μοντέλο που συνδύαζε την φύση και την πόλη του Howard, πολύ μικρή ομοιότητα φέρει με το Ψυχικό, καθώς το Ψυχικό αποτελεί ένα προάστιο που ήταν και είναι εξαρτημένο από την πόλη. Επίσης ο Howard ήθελε να δημιουργήσει μια κοινωνία ίσων απολαβών, τα μέλη της οποίας θα βασίζονταν όμως στην εργασία, δηλαδή σε μια παράμετρο που είναι αναπόσπαστο κομμάτι της πόλης, κάτι που για το Ψυχικό δεν ισχύει. Στην περίπτωση του Ψυχικού, υπάρχει μια κοινωνική ομοιογένεια, αλλά αυτό οφείλεται στην δυνατότητα αγοράς υψηλού κόστους οικοπέδων και των γενικότερων οικονομικών και κοινωνικών προϋποθέσεων που απαιτούνταν για να διαμείνει κανείς στο συγκεκριμένο προάστιο.

6 μέτρων και η κατασκευή και συντήρηση διακοσμητικού κήπου. Η αποκλειστική χρήση είναι αυτή της κατοικίας και το σύστημα είναι το πανταχόθεν ελεύθερο. Απαγορεύεται η χρήση κτηρίου για κατάστημα, πέραν από την Παλιά Αγορά, που είχε οριστεί από το σχέδιο το κτήριο που θα παρείχε τις μοναδικές μικροεξυπηρετήσεις. Ο κανονισμός έφθανε ακόμα και σε περιορισμούς μεγάλης λεπτομέρειας όσον αφορά τις ίδιες τις κατοικίες, όπως την απαγόρευση της χρήσης ξύλινων λεκανών και την επικοινωνία των αποχωρητηρίων με τους κυρίους χώρους διαβίωσης και τα μαγειρεία. Ουσιαστικά, το διάταγμα έθετε ορισμένες προδιαγραφές για τις συνθήκες υγιεινής, φωτισμού και αερισμού τα οποία θεωρούνταν μεγάλη νεωτερικότητα στον σχεδιασμό των κατοικιών της εποχής.

Όσον αφορά το ζήτημα της κατοικίας η Α. Κωτσάκη αναφέρει στην διδακτορική της διατριβή43 τις προϋποθέσεις και τους όρους που έθετε ο οικοδομικός κανονισμός για την περιοχή. Ως ελάχιστο εμβαδόν του οικοπέδου είχαν οριστεί τα 550τμ και με κάλυψη 60% με ελάχιστη βάση του κτηρίου τα 50τμ. Ήταν επίσης υποχρεωτικό το προκήπιο 43 Αμαλία Κωτσάκη, Το έργο του αρχιτέκτονα Αλέξανδρου Νικολούδη (1875-1944) ως έκφραση του οράματος για αστικό εκσυγχρονισμό επί Ελευθέριου Βενιζέλου, Διδακτορική διατριβή, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Αθήνα 2005, σελ. 195-196 46

2.2 Ο Αλέξανδρος Νικολούδης και το όραμα του για τον εκσυγχρονισμό της αρχιτεκτονικής μέσα από το σχέδιο του Παλαιού Ψυχικού. 2.2.1 Ο Αλέξανδρος Νικολούδης Για το σχέδιο του Ψυχικού, ο αρχιτέκτονας που επιλέχθηκε, όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως, ήταν ο Αλέξανδρος Νικολούδης (18741944). Ο Νικολούδης γεννήθηκε στη Λέρο των Δωδεκανήσων, αλλά η οικογένειά του σύντομα εγκαταστάθηκε στην Αθήνα. Ο πατέρας του σύντομα ασχολήθηκε με εμπορικές και ναυτιλιακές επιχειρήσεις, γεγονός που ανέβασε την οικογένεια σε κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο, με αποτέλεσμα ο Νικολούδης να έχει την δυνατότητα των καλών σπουδών, κάτι που ήταν αρκετά σπάνιο για την εποχή. Η επιλογή του ιδίου ήταν το Παρίσι και συγκεκριμένα η περίφημη σχολή καλών τεχνών και αρχιτεκτονικής Ecole des Beaux-arts.44

Εικ. 21

Η Beaux-art ακολουθούσε εκείνη την περίοδο ένα αυστηρό πρόγραμμα διδασκαλίας που μπορεί να χωριστεί στην μελέτη τριών κτιριακών κατηγοριών45:

44 Πηγή για τα βιογραφικά, el.wikipedia.org, λήμμα: Αλέξανδρος Νικολούδης 45 Robin Middleton (editor), The beaux-arts and nineteenth-century French architecture, Thames and Hudson, London 1982, σελ. 62 47

1. Δημόσια κτήρια, δηλαδή σχολεία, κτήρια διοικήσεως και υπηρεσιών όπως γραφεία, δημαρχεία, δικαστήρια, μουσεία, βιβλιοθήκες, ταχυδρομεία, νοσοκομεία, αγορές, θέατρα, καφέ, συντριβάνια και άλλα. 2. Εκκλησιαστικά κτήρια, δηλαδή ιδιωτικές εκκλησίες, καθεδρικοί ναοί και άλλα. 3. Ιδιωτικά κτήρια, από απλά εξοχικά σπίτια σε εξοχικές βίλες και κτήρια με πολυτελή χαρακτήρα.

Εικ. 22

Παρόλα αυτά, στον αστικό σχεδιασμό δεν δόθηκε έμφαση, παρά μόνο στην περίπτωση του σχεδιασμού του χώρου γύρω από κάποιο σημαντικό κτήριο, με σκοπό να το αναδεικνύει. Ο καθηγητής του Νικολούδη, Julien Guadet, ο οποίος δίδαξε στα τέλη του 19ου αιώνα46, θέλησε να ενδυναμώσει αυτά τα προγράμματα με σκοπό να ωθήσει τους μαθητές του να αντιληφθούν τις απαιτήσεις της τότε σύγχρονης πραγματικότητας. Ήταν κατά των πολλών αναχρονιστικών θεμάτων που είχαν εισάγει άλλοι καθηγητές της σχολής και θέλησε να δώσει έμφαση σε θέματα με ένα πιο νεωτερικό χαρακτήρα.

Εικ. 23

Αυτή η νεωτερικότητα, που διακατείχε τον Νικολούδη, 46 Ο Νικολούδης εντάχθηκε στο προπαρασκευαστικό τμήμα του Julien Guadet το 1893 και απόκτησε το Δίπλωμα Αρχιτέκτονα της BeauxArts το 1905.

Εικ. 24 48

λόγω των σπουδών και της προσωπικότητάς του, ήταν που τον έκανε αρεστό στους πολιτικούς και μάλιστα βενιζελικούς κύκλους, όταν ξεκίνησε την δραστηριότητα του στην Ελλάδα. Ο Νικολούδης, αφενός επειδή υποστήριζε το φιλελεύθερο κόμμα, αφετέρου επειδή αποτελούσε την φυσική μεταφορά των ξένων νεωτερικών καλλιτεχνικών προτύπων στην Ελλάδα, κάτι που η βενιζελική παράταξη υποστήριζε ανέκαθεν στο πλαίσιο του ελληνικού εκσυχρονισμού, ήταν η αιτία να χρησιμοποιηθεί η αρχιτεκτονική του για πολιτικό σκοπό. O Βενιζέλος λοιπόν επιλέγει αυτόν τον αρχιτέκτονα να βρίσκεται στο πλευρό του, ο οποίος υποστήριζε το Κόμμα των Φιλελεύθερων, διέθετε ευρωπαϊκή παιδεία – γαλλική, με την οποία ο Βενιζέλος εμφανίζει πνευματική συγγένειακαι έγκυρες ακαδημαϊκές περγαμηνές από την φημισμένη École des Beaux-Arts. Εκτιμά προφανώς ότι το γόητρο και η πομπώδης αρχιτεκτονική έκφραση της παρισινής Σχολής θα συνέβαλλαν στον εξευρωπαϊσμό της ελληνικής πόλης και στην αναβάθμιση της εικόνας του κράτους.47

αλληλοεκτίμηση μεταξύ του ιδίου και του Βενιζέλου. Το 1920-1932, δηλαδή την πιο ώριμη περίοδο του αστικού εκσυγχρονισμού, είναι και η περίοδος που το έργο του Νικολούδη θα αποτελέσει «πολιτική αποστολή»48 Του ανατίθενται από την κυβέρνηση κτήρια δημόσιου χαρακτήρα49 σχετικά με την εθνική άμυνα, την παιδεία και την δικαιοσύνη της χώρας, από την μνημειακή εμφάνιση και τον στιβαρό κτιριακό όγκο των οποίων, υπήρχε η πρόθεση της τόνωσης της εθνικής αυτοπεποίθησης μετά την οριστική εγκατάλειψη της Μεγάλης Ιδέας. Παρότι 48 ο.π., σελ. 253 49 Τα σημαντικότερα αυτών ήταν η Λέσχη Αξιωματικών Ένοπλων Δυνάμεων (1924), η Φοιτητική Λέσχη Αθηνών (1926) και οι προτάσεις του για το Δικαστικό Μέγαρο (1919) και το Μετοχικό Ταμείο Στρατού (1926-27). Οι δύο αυτές προτάσεις δεν πραγματοποιήθηκαν, καθώς προκάλεσαν μεγάλες αντιδράσεις από τον αρχιτεκτονικό και τον πνευματικό κόσμο της εποχής, λόγω της τοποθεσίας τους και των μορφολογικών τους χαρακτηριστικών. Συγκεκριμένα για το Δικαστικό Μέγαρο, ο Νικολούδης είχε προτείνει ένα κτήριο εκλεκτικιστικής μορφολογίας πολύ μεγάλων διαστάσεων, το οποίο λόγω της θέσης του στον ευρύτερο αρχαιολογικό χώρο των Αθηνών, ερχόταν σε έντονη αντιπαράθεση με τον λόφο της ακρόπολης. Βλέπε: Κωτσάκη, ο.π., σελ. 253 και Νίκος Χολέβας, «Οι αρχιτεκτονικές και πολεοδομικές επιλογές του Ελ. Βενιζέλου», Αρχιτέκτονες, τεύχος 24, σελ. 20-23.

Την περίοδο 1910-1920 ο Νικολούδης βραβεύεται σε αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς, και παρότι τα έργα του δεν υλοποιούνται, οι ιδέες του θα αποτελέσουν την βάση για την 47

Κωτσάκη, ο.π., σελ. 252 49

βέβαια στον τομέα της κατοικίας, η γαλλικών καταβολών αρχιτεκτονική του βρίσκει τόπο, ως εργαλείο των νεοαστών για να προβάλουν τον πλούτο τους, στα κτήρια δημόσιου χαρακτήρα ο εκλεκτικιστικός τρόπος που χειρίζεται τις όψεις, έρχεται σε μεγάλη σύγκρουση με την κοινή αντίληψη, που είναι βαθιά ριζωμένη στον νεοκλασικισμό. Αντίθετα, στην περίπτωση των κατοικιών, δεν υπάρχει κάποια αντίδραση, αφού εκεί παίζει ρόλο σχεδόν καθαρά η ιδιωτική πρωτοβουλία. Εκτός από τον ιδιωτικό τομέα, ο οποίος υποδέχθηκε θερμά τον γαλλικό τρόπο σκέψης του Νικολούδη, ο τελευταίος προσπάθησε να εισάγει την λογική του στην ελληνική εκπαίδευση. Ήταν μέσα στα άτομα που ίδρυσαν το Μετσόβιο πολυτεχνείο και έδωσαν στην ελληνική αρχιτεκτονική εκπαίδευση την σημασία του προγράμματος και της πολυπλοκότητας των λειτουργιών, μετατρέποντας την από εμπειρική σε οργανωμένη. Αντιμετώπισαν την αρχιτεκτονική ως τέχνη, και γι’ αυτό το λόγο λειτούργησαν την σχολή με την λογική των ατελιέ κατά την Beaux-Arts. Βέβαια παρότι το πρόγραμμα αυτό ακολουθήθηκε τα πρώτα χρόνια λειτουργίας της σχολής, στα επόμενα, προτιμήθηκε μια περισσότερο γερμανική αντίληψη.

Εικ. 25

2.2.2 Η σύνθεση του ρυμοτομικού σχεδίου του Νικολούδη Στο σχεδιασμό του Ψυχικού, καθοριστική επιρροή άσκησαν στον Νικολούδη τα διαγράμματα του Howard, ιδιαίτερα αυτό που αφορούσε τμήματα της πόλης και μέρος του κέντρου της κηπούπολης. Με την σύγκριση του συγκεκριμένου διαγράμματος και του ρυμοτομικού σχεδίου του Νικολούδη παρατηρεί κανείς πως οι χαράξεις του δεύτερου έχουν εφαρμοστεί με ένα τρόπο ορθολογικό, σχεδόν δογματικό θα έλεγε κανείς, με τον τρόπο που σχεδιάστηκε το πρώτο. Τα σχέδια, παρότι εμφανίζουν με την πρώτη ματιά κοινά χαρακτηριστικά, στην μεν περίπτωση του Howard αποσκοπούν στην ικανοποίηση λειτουργικών απαιτήσεων, στην περίπτωση του Νικολούδη κατά κανόνα σε μορφολογικών. Η τάση των κηποπροαστίων που βρισκόταν στην ακμή της στην αρχή του εικοστού αιώνα στην Ευρώπη αλλά και στην Αμερική, στην Ελλάδα μεταφέρεται ως ένα ξένο προϊόν χωρίς μια σε βάθος ελληνοκεντρική αναζήτηση. Θα μπορούσε κανείς να πει πως η εισαγωγή ξένων προτύπων ήταν η εύκολη λύση της ικανοποίησης των αναγκών της αστικής τάξης της εποχής.

Εικ. 26

Εικ. 27

Εικ. 28

Ο Νικολούδης λοιπόν, ίσως εξαιτίας της γαλλικής του σκέψης, εφήρμοσε το σχέδιο με μια ορθοκανονικότητα, χωρίς βέβαια να λάβει υπ’ όψιν 51

του τους κανόνες που έθετε ο Howard για τα κτήρια κοινωνικού και εμπορικού χαρακτήρα, ή τον σιδηρόδρομο. Οι κεντρικοί κύκλοι αποτελούν πλατείες και πάρκα, αλλά οι ομόκεντροί τους συμπληρώνονται από μια επαλληλία κατοικιών και δρόμων. Θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς παρόλα αυτά βέβαια, πως την λεγόμενη “Grand Avenue” του Howard, οραματίστηκε ο Νικολούδης ως την πομπώδη είσοδο στο Ψυχικό, που παραπέμπει στις χαράξεις γαλλικών κήπων. «Το σχέδιο του Howard χρησιμοποιείται ως διαγραμματική λύση και το Ψυχικό σχεδιάζεται με τη χρήση κυκλοτερών οδών που τέμνονται από λεωφόρους και σχηματίζουν δύο τρίγωνα. Οι κυκλοτερείς σχηματισμοί των οδών τέμνονται ακτινικά από ενδιάμεσες οδούς ήσσονος σημασίας και τα κέντρα των ομόκεντρων κύκλων των επιμέρους χαράξεων καταλαμβάνουν κυκλικές πλατείες, ενώ τις απολήξεις των αξόνων καταλαμβάνουν δημόσια κτήρια. Από τις χαράξεις αυτές θα προκύψουν 81 οικοδομικά τετράγωνα στα οποία θα ανεγερθούν οι κατοικίες. Προβλέπονται δύο μεγάλα σχολικά συγκροτήματα (Κολέγιο Αθηνών και Αρσάκειο), όπως επίσης θέατρο, στάδιο για αθλοπαιδιές, στοιχεία και αυτά που θα προσέλκυαν αγοραστές οικοπέδων και επαύλεων.»50

Τελικά, ο συνδυασμός των αυστηρών αγγλικών χαράξεων και η μνημειακότητα της γαλλικής σχολής μας οδηγεί στο συμπέρασμα πως ο Νικολούδης κάνει κάτι ανάμεσα στα δύο. Όπως αναφέρει και ο Φιλιππίδης «Ο Αλ. Νικολούδης στο σχέδιο του Ψυχικού στην πραγματικότητα σχεδιάζει κάτι ανάμεσα στο καθαυτό αγγλικό προάστιο και στη μνημειακή παράδοση του γαλλικού ακαδημαϊσμού.»51 Στο σχέδιο του 1923 παρουσιάζονται τα οικόπεδα προς πώληση, μέσα σε αυτά και οι χώροι κοινωνικού χαρακτήρα: 1) Το Καζίνο (άγνωστη η προέλευση του αρχικού κτηρίου): Αποτελούσε βασικό διαφημιστικό στοιχείο του Κέκροπα και στο διαφημιστικό του φυλλάδιο περιγράφεται ως «πολυτελές και εφάμιλλο των ευρωπαϊκών λουτροπόλεων νυκτερινό κέντρο, εις του οποίου τις αναπεπταμένες βεράντες, τα αναγνωστήρια και τας αίθουσας θα μπορούν να περνούν τας ώρας τους όσοι δεν παίζουν.»52 Ονομαζόταν επίσης «λέσχη» από πολλούς κατοίκους και λειτούργησε ως εντευκτήριο μέχρι την δεκαετία του 50. 2) Pavillon Rose (υλοποίηση το 1925): είχε τις προδιαγραφές του κέντρου αναψυχής. Μετά από τρία χρόνια λειτουργίας του, κάηκε και στην θέση του 51 Φιλιππίδης, ο.π., σελ. 161 52 Κωτσάκη, ο.π., Αθήνα 2007, σελ. 128

50 Κωστάκη, ο.π., Αθήνα 2007, σελ. 126 52

εγκρίθηκε από την πολεοδομία, έχει αντικατασταθεί από την Γ’ Πλατεία και ένα μεγάλο ιδιωτικό οικόπεδο προς πώληση. 8) Αρσάκειο Αθηνών (υλοποίηση το 1933): Λόγω απουσίας ενός τέτοιου ιδρύματος στην Αθήνα, λειτούργησε ως ιδιωτικό σχολείο θηλέων. Το οικόπεδο αγοράστηκε έναντι 900.000 δρχ. το 1927 και η έκτασή του ήταν 60 στρέμματα.55 9) Μπενάκειο Διδακτήριο (Κολλέγιο Αθηνών) (υλοποίηση το 1929): Αποτέλεσε το ιδιωτικό σχολείο αρρένων του Ψυχικού. Ο εθνικός ευεργέτης Εμμανουήλ Μπενάκης αγοράζει και δωρίζει μια περιοχή 150 στρεμμάτων και τα πρώτα έργα ξεκινούν το 1927.

κτίστηκε το λεγόμενο Colizeum, ως εστιατόριο και νυκτερινό κέντρο. 3) Το κόκκινο περίπτερο (υλοποίηση κοντά στο 1926): εξυπηρετούσε ως περίπτερο της περιοχής. 4) Η Αγορά (υλοποίηση το 1928): Αποτέλεσε την αγορά και το τμήμα της αστυνομίας του Ψυχικού σε ένα οργανωμένο κτήριο που περιβάλλεται από στοές και εξασφαλίζει την επικοινωνία μεταξύ των δύο τμημάτων. Η αγορά συγκεκριμένα περιελάμβανε φούρνο, μανάβικο, μπακάλικο, καφενείο, μικρό πυροσβεστικό σταθμό, ξυλουργό, υδραυλικό και φαρμακείο.53 5) Ο ναός του Αγ. Δημητρίου (υλοποίηση το 1929-1930) 6) Δημόσιο σχολείο: Ήταν προορισμένο να κτιστεί στο οικόπεδο δίπλα από την εκκλησία αλλά λόγω οικονομικής ανεπάρκειας δεν κτίστηκε στον συγκεκριμένο χώρο.54 7)Ξενοδοχειακή εγκατάσταση (ανυλοποίητη): ήταν στις αρχικές βλέψεις του Νικολούδη να κτιστεί ένα ξενοδοχείο κοσμικού χαρακτήρα στην απόληξη της οδού Διαμαντίδου, αλλά στο τελικό σχέδιο που

Παρατηρεί κανείς πως οι χώροι αυτοί, πέραν των εκπαιδευτηρίων και του ναού, που έκαναν το Ψυχικό να έχει ορισμένα σημεία αναφοράς, ως κοινωνικούς πυκνωτές για τους κατοίκους του, με το πέρασμα του χρόνου εξαφανίστηκαν. Αρχικά με την εδραίωση της χρήσης του ιδιωτικού αυτοκινήτου οι ανάγκες των κατοίκων έπαψαν να έχουν κάποιον χωρικό περιορισμό και μπορούσαν να ικανοποιήσουν τις κοινωνικές τους ανάγκες σε άλλες περιοχές και μάλιστα έχοντας μεγαλύτερη ποικιλία επιλογών. Αλλά και πέραν του αυτοκινήτου, ο κόσμος στο τέλος του προηγούμενου αιώνα, είχε μπει στην διαδικασία κατάργησης των

53 Νέλλη Λάβδα, Ψυχικό. Η πόλη, οι κάτοικοι, οι διηγήσεις, Δ.Α.Ε. Ψυχικού, Ψυχικό 2002, σελ. 48 54 Ανεπίσημα το δημοτικό σχολείο στεγάστηκε το 1931 σε μια κατοικία που βρισκόταν κοντά στον ναό του Αγ. Δημητρίου, όπου νοίκιαζε δύο αίθουσες για την διδασκαλία των μαθημάτων.

55 53

Λάβδα, ο.π., σελ. 30

πολιτιστικών και επικοινωνιακών ορίων. Η αυτόνομη, πέραν του εργασιακού, κοινότητα που ενδεχομένως να είχε οραματιστεί ο Νικολούδης και που διαφήμιζε ο Κέκροπας, σίγουρα αποτελεί έναν χώρο κατοικίας με κάποια κοινά χαρακτηριστικά και υψηλές προδιαγραφές, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει πως δημιουργεί συνθήκες για κοινωνική δραστηριότητα μεταξύ των κατοίκων. Ο ολοένα αυξανόμενος αριθμός των κατοίκων56 κατάργησε τον οποιαδήποτε χαρακτήρα γειτονίας είχε αναπτυχθεί μεταξύ των λιγοστών στην αρχή του αιώνα και η πόλη ήρθε, έμπρακτα πια, να αποδείξει πως το Ψυχικό δεν βρισκόταν σε κάποια εξοχική και έρημη περιοχή έξω από την τελευταία, αλλά αποτελούσε μέρος του αστικού ιστού. Κανείς δεν είχε την ανάγκη να αγοράζει τα προϊόντα άμεσης κατανάλωσης από την περιορισμένη για τον πληθυσμό του προαστίου τοπική αγορά ή να ψυχαγωγείται στο τοπικό νυχτερινό κέντρο. Η πόλη της Αθήνας τα πρόσφερε αυτά με μεγάλη επάρκεια.

56 Ο οποίος ήταν πολύ μεγαλύτερος των αρχικών σχεδίων καθώς μεταγενέστερα τα αρχικά ευρύχωρα οικόπεδα κατακερματίστηκαν σε επιμέρους. 54

Εικ. 29 55

Εικ. 30

Εικ. 31

Εικ. 32

Εικ. 33

Εικ. 34

Εικ. 35 56

ΙΙI Η δομή του Παλαιού Ψυχικού

3.1 Πολεοδομική οργάνωση 3.1.1 Η σχέση του Ψυχικού με την Αθήνα, ως σχέση προαστίου – κέντρου.

σαν μια αγγλική κηπούπολη, με την φύση να μην αποτελεί μόνο το συστατικό της στοιχείο, αλλά και τον περιβάλλον χώρο της. Οι δημιουργοί του βέβαια, δεν μπορούσαν να προβλέψουν τους ταχύτατους ρυθμούς με τους οποίους θα διαχεόταν η Αθήνα τα μεταπολεμικά χρόνια, ιδιαίτερα την περίοδο 1950-1980, με τρόπο τέτοιο που θα εξαφάνιζε την χωρική του ιδιαιτερότητα. Παρότι φαινομενικά, οι αλλαγές που υπέστη το προάστιο στο εσωτερικό του είναι μηδαμινές, η εξάρτησή τού από την πόλη διαμορφώθηκε, καθώς νέοι πόλοι δημιουργήθηκαν στην περιφέρειά του.

Είναι γεγονός πως από τα πρώτα χρόνια της ίδρυσης του, έως και λίγα χρόνια μεταπολεμικά, δηλαδή πριν την ραγδαία αστικοποίηση της Αθήνας, το Ψυχικό αποτέλεσε, αν και για λίγους, μια ευτοπία για τα ελληνικά δεδομένα. Ήταν ένα από τα λίγα παραδείγματα επέκτασης της πόλης με τρόπο τέτοιο, που θυμίζει περισσότερο τον τρόπο που εξελίχθηκαν οι βόρειες χώρες της Ευρώπης, οργανωμένα και συστηματικά. Μιλώντας για την περίπτωση του Ψυχικού, το όλο εγχείρημα της μεταφοράς της κηπούπολης στα ελληνικά εδάφη, που βασιζόταν σχεδόν αποκλειστικά σε οικονομικούς λόγους, έδωσε μια νέα διάσταση στον τρόπο που μέχρι τότε είχε εξελιχθεί η Αθήνα.

Για να αντιληφθεί κανείς καλύτερα την χωρική και κοινωνική εξέλιξη του Ψυχικού, είναι σκόπιμο να δοθεί η σχέση του με το κέντρο της πόλης, δηλαδή η σχέση προαστίουκέντρου, μέσα από την εξέλιξη της ίδιας της πόλης της Αθήνας στην μεταπολεμική περίοδο. Το κέντρο της Αθήνας αποτελεί μια πολύ ιδιαίτερη περίπτωση μελέτης, και έχει τονιστεί αλλεπάλληλα, στην ελληνική και στην ξένη βιβλιογραφία η σημασία που είχε και έχει για τον αθηναϊκό κόσμο, παρά το γεγονός ότι περνάει από κύκλους υποβάθμισης και αναβάθμισης μέσα στα χρόνια.

Το Ψυχικό, που δημιουργήθηκε με την λογική της κηπούπολης και στεκόταν για αρκετό καιρό ανεξάρτητο χωρικά από τον ιστό της πόλης, ήταν για τα δεδομένα της εποχής «στη μέση του πουθενά» και παλιοί χάρτες της Αθήνας αποδεικνύουν κάτι τέτοιο. Όσο η Αθήνα είχε μια ήπια ανάπτυξη, το Ψυχικό δέσποζε (αν και αυτό είναι κυρίως αντιληπτό από τον αέρα),

Γενικότερα, 59

υποβάθμιση

Εικ. 36

και αναβάθμιση του κέντρου της πόλης, είναι έννοιες που αφορούν κυρίως την βιομηχανική πόλη της Αγγλίας, όπου η εκβιομηχάνιση έγινε γρήγορα και σε μεγάλη έκταση. Όπως έχει αναφερθεί στο πρώτο κεφάλαιο, η όχληση που προκλήθηκε από την βιομηχανική δραστηριότητα και την συγκέντρωση εργατικών στρωμάτων σε κεντρικές περιοχές της πόλης, είχε σαν αποτέλεσμα την απομάκρυνση των υψηλών κοινωνικών στρωμάτων από αυτές και την μετεγκατάστασή τους σε προαστιακές ζώνες. Η αστική δομή που δημιουργήθηκε στις βιομηχανικές πόλεις την Αγγλίας ήταν βέβαια και ο λόγος που ιδρύθηκε, ως απάντηση, το κίνημα των κηπουπόλεων. Παρόλα αυτά, τα προβλήματα των βιομηχανικών πόλεων, δεν είχαν τις ρίζες τους στο κέντρο καθεαυτό, αλλά σε άλλες αιτίες όπως την ραγδαία αστικοποίηση και την σχέση του ανθρώπου με την φύση, που χανόταν όλο και περισσότερο.57 Η υποβάθμισή του κέντρου ακολούθησε τα χρόνια της ανάπτυξής του, όταν μεταπολεμικά πια,

ξεκίνησε η αποβιομηχάνισή του, όπου οδήγησε μεν στην απελευθέρωση χώρων κοντά σε αυτό, αλλά και ένα μέρος του πληθυσμού στην ανεργία. Την φθίνουσα βιομηχανία ήρθαν να αντικαταστήσουν ο υπηρεσιακός τομέας των μεγάλων πολυεθνικών καθώς και πολιτιστική και τουριστική βιομηχανία. Όσον αφορά τις μεσογειακές πόλεις, η αστική ανάπτυξη είχε διαφορετική πορεία από αυτή των βόρειων, εξαιτίας μιας πολύ σημαντικής παραμέτρου που τις χαρακτηρίζει, την αστυφιλία.58 Τα κέντρα των μεσογειακών πόλεων αποτελούσαν ανέκαθεν πόλο έλξης και δεν επηρεάστηκαν τόσο από την μεταπολεμική αποαστικοποίηση, όσο των βόρειων, και από πολεοδομικής άποψης είναι συμπαγείς, συνήθως με περιορισμένο δημόσιο χώρο και πράσινο. Η αστικοποίηση των χωρών του Νότου μπορεί να χαρακτηριστεί ως «αυθόρμητη αστικοποίηση»59 με την έννοια ότι δεν συνδυάστηκε με την βιομηχανική επανάσταση και περιελάμβανε την αυτοστέγαση λαϊκών στρωμάτων σε κεντρικές

57 Θωμάς Μαλούτας, «Η υποβάθμιση του κέντρου της Αθήνας και οι επιλογές περιοχής κατοικίας από τα υψηλά και μεσαία στρώματα», Θωμάς Μαλούτας, Γιώργος Κανδύλης, Μιχάλης Πέτρου, Νίκος Σουλιώτης (επιμέλεια), Το κέντρο της Αθήνας ως πολιτικό διακύβευμα, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα 2013, σελ. 32

58 Λίλα Λεοντίδου, «Διαπολιτισμικότητα και ετεροτοπία στο μεσογειακό αστικό τοπίο: από την αυθόρμητη αστικοποίηση στην επιχειρηματική πόλη», Άσπα Γοσποδίνη, Ηλίας Μπεριάτος (επιμέλεια), Τα νέα αστικά τοπία και η ελληνική πόλη, εκδόσεις Κριτική, Αθήνα 2006, σελ. 72 59 ο.π., σελ. 74 61

και προαστιακές περιοχές.

την περίοδο 1971–1991. Η πρώτη περίοδος χαρακτηρίζεται από την ανάδειξη του κέντρου ως τόπο αστικών λειτουργιών και κατοικίας, ενώ η δεύτερη από την υποβάθμισή του ως τόπο κατοικίας που δημιούργησε την έντονη τάση για προαστιοποίηση. Σε αντίθεση βέβαια με τις Βόρειες χώρες, η υποβάθμιση και αποαστικοποίηση του κέντρου δεν είχε να κάνει με την βιομηχανική επανάσταση, αλλά με τον τρόπο που δομήθηκαν οι συνθήκες κατοικίας σε αυτό.62 Με άλλα λόγια, την υποβάθμιση προκάλεσαν αφενός η συστηματική χρήση της αντιπαροχής ως τρόπος ανοικοδόμησης χωρίς ιδιαίτερες προβλέψεις για τον δημόσιο χώρο, προκαλώντας ένα πυκνοδομημένο περιβάλλον και αφετέρου η ραγδαία αύξηση της χρήσης του ιδιωτικού αυτοκινήτου.63

Αυτό το μοντέλο εξέλιξης της πόλης, ακολούθησε και η Αθήνα, ειδικότερα με την εισροή των ξένων προσφύγων στα ελληνικά εδάφη στις αρχές του εικοστού αιώνα σε πρώτο επίπεδο, και σε επόμενο, με την έντονη εσωτερική μετανάστευση την περίοδο 1950-1980. Με την απουσία συγκρότησης ενός οργανωμένου σχεδίου ανάπτυξης της πόλης από τους πολεοδόμους, η Αθήνα οδηγήθηκε σε μεγάλο βαθμό στην «αυθόρμητη αστικοποίηση» με την δημιουργία λαϊκών περιοχών, ως προσάρτηση60 σε υπάρχοντα τμήματα του κέντρου και της περιφέρειας.61 Στην Αθήνα, διακρίνουμε δύο φάσεις εξέλιξης του κέντρου της, η πρώτη στις αρχές του εικοστού αιώνα και η δεύτερη

Το Ψυχικό αποτελεί ένα από τα λίγα παραδείγματα οργανωμένης αποαστικοποίησης της Αθήνας, και αυτό που αξίζει να μελετηθεί είναι το γεγονός ότι ιδρύθηκε στην πρώτη περίοδο, δηλαδή όταν το κέντρο προτιμόνταν ακόμα ως τόπος κατοικίας των υψηλών στρωμάτων. Η πολιτική και κοινωνική αστάθεια που επικρατούσε στον μεσοπόλεμο64

60 Οι λαϊκές αυτές περιοχές ήταν στην πλειονότητά τους αυθαίρετες, και προσαρμόζονταν ως θύλακες σε ήδη υπάρχουσες γειτονιές, με σκοπό την εκμετάλλευση των λειτουργιών και δραστηριοτήτων τους. Εξαιτίας της προσάρτησης αυτής βέβαια, ενδέχεται να αλλοιώνονταν ο χαρακτήρας των δεύτερων. 61 Σε μια προσπάθεια να περιοριστούν οι αυθαίρετοι οικισμοί, το κράτος είχε συμβάλλει στην χρηματοδότηση για την ίδρυση οργανωμένων οικισμών για τους πρόσφυγες, την περίοδο του μεσοπολέμου. Η Πολυξένη Κοσμάκη στην διατριβή της, αναφέρεται λεπτομερώς πάνω σε αυτό το θέμα.

62 Μαλούτας, ο.π., σελ. 36 63 ο.π. σελ. 46 64 Μόνο η κυβέρνηση του Βενιζέλου κατάφερε να εκπονήσει την τετράχρονη θητεία της (19281932) 62

Εικ. 37

Εικ. 38

Εικ. 39

Εικ. 40 65

όπως και τα επαναλαμβανόμενα πραξικοπήματα και ο φόβος για λαϊκή εξέγερση, ήταν οι λόγοι άνθρωποι της πολιτικής και της εξουσίας, όπως επίσης και σχετικοί με την εθνική οικονομία, δηλαδή διευθυντές τραπεζών, τραπεζίτες και χρηματιστές, να θέλουν να κατοικήσουν μακριά από τους κινδύνους του κέντρου.65 Η ίδρυση του Ψυχικού, αποτέλεσε μια κυρίως πολιτική πρωτοβουλία, αφού πολλά από τα μέλη της εταιρίας Κέκροψ είχαν άμεση σχέση με την πολιτική άσκηση, με σκοπό αυτή την μετεγκατάσταση. Η περίπτωση του Ψυχικού ήταν δηλαδή μια προσπάθεια καθαρά ταξικού διαχωρισμού των ανθρώπων που είχαν άμεση σχέση με την λειτουργία και ίσως την τύχη όλης της χώρας. Το οικόπεδο βέβαια, επιλέχθηκε σε μια στρατηγική θέση, έτσι ώστε η εξουσία να ζει μεν στην φύση, αλλά σε απόσταση τέτοια από το κέντρο, που να μπορεί να ελέγχει άμεσα τον κρατικό μηχανισμό.66

είχαν χαρακτήρα αστικό και λειτούργησαν ως πρότυπα κατοικίας για τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα. Με τον νόμο που εισήγαγε το σύστημα της αντιπαροχής όμως το 1929, αυτός ο χαρακτήρας αρχίζει να αλλοιώνεται. Ο οικοπεδούχος δεν είναι πια αναγκασμένος να διαθέτει ολόκληρο το κεφάλαιο για την ανοικοδόμηση του κτηρίου, αλλά μπορεί να πουλήσει το οικόπεδο σε κάποιον εργολάβο, ο οποίος θα διαθέτει τους οικονομικούς πόρους, και σαν αντάλλαγμα ο πρώτος θα μπορεί να κρατήσει ορισμένα από τα νεόδμητα διαμερίσματα. Με αυτόν το τρόπο η πολυκατοικία παύει να αποτελεί την κατοικία των υψηλά οικονομικών στρωμάτων, καθώς αποτελούσε πια τόπο διαμονής ανθρώπων ετερόκλητου υπόβαθρου, και προκλήθηκε μια γενικότερη κοινωνική ανάμειξη, κάτι που δεν ερχόταν σε συμφωνία με τα πρότυπα των αστικών στρωμάτων. Μόνο σε λίγες περιοχές του κέντρου, όπως στο Κολωνάκι, διατηρήθηκε ένας σχετικός, αν και όχι απόλυτος, διαχωρισμός ταξικού τύπου. Το Ψυχικό από την άλλη, αποτέλεσε την πρώτη ολοκληρωμένη και σαφή προσπάθεια και ήταν και ο λόγος που προσέλκυσε τα μεγάλα εισοδήματα σε μικρή χρονική διάρκεια.

Στο κέντρο, είχαν ξεκινήσει να οικοδομούνται οι πρώτες πολυκατοικίες, οι οποίες 65 Ο πίνακας σχετικός με το επάγγελμα των πρώτων κατοίκων μας αποδεικνύει κάτι τέτοιο. Πηγή: Κοσμάκη, ο.π., σελ. 430 66 Βέβαια αυτή η επιλογή είχε άμεση σχέση και με τα δίκτυα υποδομών του Λεκανοπεδίου, που βρίσκονταν ακόμα σε εμβρυακό στάδιο. Γι’ αυτό το λόγο, δεν επιλέχθηκε κάποιο οικόπεδο σε βορινότερες περιοχές, όπως πχ σε κτήματα κοντά στην Κηφισιά.

Μεταπολεμικά, και όσο περισσότερο η Αθήνα διογκώνεται, αυτός ο διαχωρισμός, αρχίζει να χάνει 66

την σημασία του. Οι προαστιακές περιοχές, δέχονται κατοίκους διαφορετικής επαγγελματικής δραστηριότητας και καταγωγής και ενώ η επιλογή της περιοχής κατοικίας διαμορφώνεται με βάση την τιμή του οικοπέδου και του τετραγωνικού μέτρου, η ίδια η έννοια της γειτονιάς και της κοινωνικής ομοιομορφίας αρχίζει να εκλείπει. Το κέντρο, ενώ εξακολουθεί να αποτελεί τον χώρο εργασίας του μεγαλύτερου πληθυσμού, δεν έχει πια την αποκλειστικότητα του εμπορίου, όσο αναπτύσσεται η ανάγκη σύστασης νέων πόλων στα προάστια. Το Γράφημα 167 μας υποδεικνύει την πληθυσμιακή εξέλιξη του Δήμου Αθηναίων σε σύγκρισή με αυτήν της περιφέρειας και είναι εμφανής η μείωση της πρώτης έναντι της αύξησης της δεύτερης. Δημιουργούνται έτσι οι αχανείς εκτάσεις των αθηναϊκών προαστίων και μόνο οι ακριβότερες περιοχές καταφέρουν να διατηρήσουν τον χαρακτήρα τους. Παρόλα αυτά, ακόμα και σε αυτές τις περιοχές, η κατοίκηση νεόπλουτων επιχειρηματιών, διαμορφώνει μια νέα κατάσταση δεδομένων.

οικοπεδοποίηση, και στην πώληση αυτών σε τιμές «προνομιακές», οι οποίες όμως δεν ανταποκρίνονταν στις παροχές τους, αλλά στηρίζονταν περισσότερο στο όνομα που είχε κτίσει μέχρι τότε το προάστιο. Αεροφωτογραφίες68 της δεκαετίας του 60’, μας μαρτυρούν την έντονη ανοικοδόμηση, έστω και με οικοδομικούς όρους προς την διατήρηση του χαρακτήρα της περιοχής, στην δυτική πλευρά του Ψυχικού, οπού το πλάτος των δρόμων δεν αρκεί για ταυτόχρονη διέλευση και παρκάρισμα αυτοκινήτων, και τα οικόπεδα είναι εξαιρετικά μικρότερα σε σχέση με αυτά που πωλήθηκαν πρώτα. Ο πίνακας 269 μας αποδεικνύει την απότομη άνοδο στην ανοικοδόμηση της περιοχής, κάτι που ίσχυε βέβαια για την πλειονότητα της περιφέρειας της Αθήνας την εποχή.

Στο Ψυχικό, η αυξημένη ζήτηση οικοπέδων από τους νεόπλουτους της εποχής, οδήγησε την περίοδο μετά την δεκαετία του 50’ τον Κέκροπα, στην νομιμοποίηση περιοχών που δεν προβλέπονταν για 67

68 Οι αεροφωτογραφίες πάρθηκαν από την Γεωγραφική Υπηρεσία στρατού (ΓΥΣ), πηγή: web. gys.gr. 69 Τα στατιστικά στοιχεία πάρθηκαν από την Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛ.ΣΤΑΤ) για την απογραφή οικοδομών – κτηρίων της 1ης Δεκεμβρίου 2000, πηγή: www. statistics.gr

Μαλούτας, ο.π., σελ. 37 67

3.1.2 Η οργάνωση του σχεδίου

έναν αυτόνομο χαρακτήρα σε λειτουργίες πέραν της εργασίας. Αυτές είναι η κατοικία, η εκπαίδευση, η θρησκεία, η διοίκηση, ο πολιτισμός το εμπόριο και η αναψυχή. Μια ειδοποιός διαφορά του Ψυχικού με άλλα ακριβά προάστια της Αθήνας είναι ότι στην πρώτη περίπτωση υπάρχει μια καθολική απουσία κέντρου, και τα όποια αστικά προγράμματα βρίσκονται διάσπαρτα στην περιοχή.

Όταν μιλάμε για την οργάνωση του σχεδίου του Ψυχικού, αναφερόμαστε καταρχάς στο σχέδιο που σύνταξε ο Νικολούδης το 1923 και το οποίο εγκρίθηκε από τα σχετικά διατάγματα, και στα χρόνια που ακολούθησαν, σε μικροαλλαγές και προσθήκες που είχαν αιτία κυρίως το ιδιωτικό συμφέρον. Οι καμπύλες και ευθύγραμμες χαράξεις, όπως έχει ήδη αναφερθεί, έχουν επηρεαστεί από την αυστηρή γαλλική αρχιτεκτονική της Beaux-Arts, μικρή σημασία έχουν όμως τελικά σε επίπεδο οργάνωσης της περιοχής. Υπάρχουν βέβαια ορισμένες προθέσεις σχετικά με την τοποθέτηση κτηρίων μεγάλης σημασίας σε βασικούς άξονες και κομβικά σημεία, την ανάδειξη αυτών μέσω του σχεδιασμού του περιβάλλοντα χώρου τους, και την ένταξη στοιχείων που εμπλουτίζουν στην αντίληψη της κυκλοφορίας στο προάστιο.70

Το Ψυχικό από την ίδρυσή του ορίστηκε ως περιοχή αμιγούς κατοικίας, που σημαίνει ότι η απαγορεύονταν η εμπορική και επαγγελματική δραστηριότητα, με εξαίρεση το σημείο της αγοράς όπου επιτρέπονταν η εμπορική δραστηριότητα για την κάλυψη των μικροεξυπηρετήσεων των κατοίκων. Μεταγενέστερα, με το κλείσιμο της Παλιάς Αγοράς ορίστηκε ως νέα εμπορική περιοχή η Νέα Αγορά και σήμερα αποτελεί μοναδικό παράδειγμα στο προάστιο. Το σημείο αυτό όμως λειτουργεί καθαρά σε επίπεδο γειτονιάς, καθώς πρώτων περιλαμβάνει λίγα καταστήματα που εξυπηρετούν μικρές ανάγκες, και ακόμη είναι τοποθετημένο έκκεντρα, άρα καθιστά αδύνατη την πρόσβασή σε αυτό με τα πόδια από τις κατοικίες που βρίσκονται σε

Ένα βασικό ερώτημα που προέκυψε από την διερεύνηση του Ψυχικού σε σχέση με το πρότυπο δημιουργίας του, δηλαδή το μοντέλο των κηπουπόλεων, είναι κατά πόσο τελικά μπορεί η κοινότητα του Ψυχικού71 να θεωρηθεί ότι έχει

ως κοινότητα και όχι ως δήμο, γιατί από το 2011 με το γνωστό πρόγραμμα «Καλλικράτης», οι δήμοι του Παλιού, Νέου Ψυχικού και της Φιλοθέης, συγχωνεύτηκαν σε έναν, με κοινή διοίκηση.

70 Ένα παράδειγμα αποτελούν τα roundabouts που είναι από τα πρώτα που σχεδιάζονται σε ελληνικό έδαφος. 71 Αναφέρομαι στο Ψυχικό 68

απόσταση.

αναφέρει και η Άσπα Γοσποδίνη72, η Κηφισίας αποτελεί στα πλαίσια της μεταβιομηχανικής και μεταολυμπιακής Αθήνας, «επίκεντρο εξωαστικών νέων κεντρικοτήτων» και πρόκειται για την γραμμική ανάπτυξη πάνω στον οδικό της άξονα, εμπορικών και ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων με την λογική του «ψαροκόκαλου». Η ανάπτυξη είναι πυκνή κατά μήκος της λεωφόρου, αλλά λαμβάνει χώρα και εγκάρσια αυτής, σε βάθος μέχρι τρία περίπου οικοδομικά τετράγωνα. Η Κηφισίας είναι αποτέλεσμα της αυθόρμητης και ιδιωτικής ανάπτυξης επιχειρήσεων, από την περίοδο που βόρειες περιοχές όπως το Μαρούσι και η Κηφισιά άρχισαν να χάνουν τον παραθεριστικό τους χαρακτήρα και να μετατρέπονται σε προάστια πρώτης κατοικίας. Έτσι η Κηφισίας απέκτησε σημασία όχι μόνο ως κυκλοφοριακός, αλλά και εμπορικός άξονας.

Επιστρέφοντας στα προηγούμενα και πολεοδομικά μιλώντας, την ψυχαγωγική και εμπορική εκτόνωση του Ψυχικού προσφέρει η λεωφόρος Κηφισίας, κατά μήκος της οποίας έχει ανοίξει ένας μεγάλος αριθμός καταστημάτων και κέντρων αναψυχής στην πλευρά του Ν. Ψυχικού. Στον λεγόμενο «Φάρο Ψυχικού» έχει δημιουργηθεί ένας πόλος τέτοιων δραστηριοτήτων οι οποίες περιλαμβάνουν σούπερ μάρκετ, καφετέριες, τράπεζες, φούρνους, φαρμακεία και πολλά άλλα. Παρατηρεί κανείς πως η αδυναμία εξυπηρέτησης των πολιτών από ένα οργανωμένο εμπορικό κέντρο στο προάστιο, οδήγησε στην τάση για ανάπτυξη έξω από αυτό, αλλά σε σημείο κομβικό, αντίστοιχων δραστηριοτήτων. Πράγματι, το σούπερ μάρκετ «Βασιλόπουλος» βρίσκεται στο πιο στρατηγικό σημείο, δηλαδή στην συμβολή της λεωφόρου Κηφισίας και της οδού Δημητρίου Βασιλείου, η προέκταση της οποίας αποτελεί την κεντρική πρόσβαση στο προάστιο.

Η ανοικοδόμηση ολόκληρων οικοδομικών τετραγώνων σε κτήρια υπηρεσιών και εταιριών υψηλής τεχνολογίας, αστικοποίησαν το τοπίο της λεωφόρου και άλλαξαν ριζικά τις

Στο σημείο αυτό πρέπει να τονιστεί η σημασία της λεωφόρου Κηφισίας ως άξονας ανάπτυξης και συγκέντρωσης αστικών οικονομιών, όχι μόνο σε σχέση με το Ψυχικό, αλλά σε σχέση με όλη την πόλη. Όπως

72 Άσπα Γοσποδίνη, «Μεταβιομηχανικές οικονομίες και χωρικοί μετασχηματισμοί των πόλεων: Αναλύοντας την μετα-ολυμπιακή Αθήνα», Άσπα Γοσποδίνη (επιμέλεια), Διάλογοι για το σχεδιασμό του χώρου και την ανάπτυξη, Εκδόσεις Κριτική, Αθήνα 2008, σελ. 35-102 69

Διάγρ. 01 71

χρήσεις γης, δημιουργώντας μια ετερογενή κατάσταση, ωστόσο ιεραρχημένη πάνω στον άξονα της και με την εμφάνιση πολλών διαφορετικών κεντρικοτήτων, μια από τις οποίες αποτελεί και ο Φάρος Ψυχικού. Πολεοδομικά, η ανάπτυξη αυτή είναι εντελώς αντίθετη με την ανάπτυξη του Ψυχικού, που έχει οργανωθεί με την λογική του “zoning”, δηλαδή έχουν οριστεί με σαφήνεια οι χρήσεις γης του, είτε πρόκειται για κατοικία, εκπαίδευση ή εμπόριο.

δημιουργήσει ένα «εκπαιδευτικό θύλακα», προστατευμένο από πεζόδρομους, πράσινο και κατοικίες. Οι πολιτιστικές και διοικητικές χρήσεις από την άλλη βρίσκονται διάσπαρτες και χωρίς κάποιο ιδιαίτερο πολεοδομικό σχεδιασμό, αλλά εκεί που διατίθονταν χώρος, συνήθως με την μορφή επανάχρησης κατοικιών ή της εκμετάλλευσης κενών οικοπέδων, από την δωρεά ιδιώτη. Τέτοια παραδείγματα είναι του Πολιτιστικού Κέντρου του Ψυχικού, το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού, και η Δημοτική Πινακοθήκη Λέφα.

Οι θρησκευτικές και εκπαιδευτικές λειτουργίες αποτελούν τις δύο κατηγορίες πέραν της κατοικίας, που έχουν ένα σαφή πολεοδομικό σχεδιασμό και αυτό φαίνεται ήδη από τα αρχικά σχέδια του προαστίου. Αρχικά, η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου αποτελεί το μοναδικό παράδειγμα θρησκευτικού χώρου στο Ψυχικό, οπότε της έχει δοθεί ιδιαίτερη χροιά. Βρίσκεται στην απόληξη της οδού Αγίου Δημητρίου, η οποία τέμνει στο μέσον την οδό Διαμαντίδου, την μεγαλύτερη αρτηρία του Ψυχικού. Το γεγονός ότι η εκκλησία έχει τοποθετηθεί στην απόληξη ενός σημαντικού ευθύγραμμου άξονα, προσδίδει μεγαλύτερη σημασία στο ίδιο το κτήριο, πόσο μάλλον όταν αυτό έχει και ένα κοινωνικό χαρακτήρα. Επίσης, τα ιδιωτικά εκπαιδευτήρια Μωραίτη, Αρσάκειο και Κολέγιο, και το δημόσιο γυμνάσιο και λύκειο Ψυχικού έχουν

Όσον αφορά την έννοια της αμιγούς κατοικίας υπάρχει μια πολύ πρόσφατη εξέλιξη στην νομοθεσία (2014) που επηρεάζει και το Ψυχικό, με σχετικό νόμο73 που φέρει τίτλο «Χωροταξική και πολεοδομική μεταρρύθμιση – Βιώσιμη ανάπτυξη». Ο νόμος αυτός καταργεί τις προηγούμενες κατηγορίες χρήσεων γης και ορίζει 18 νέες χρήσεις. Συγκεκριμένα, το άρθρο 15 έχει άμεση σχέση με τον επαναπροσδιορισμό της έννοιας της αμιγούς κατοικίας και αναφέρει: «Στις περιοχές που διέπονται από ειδικά διατάγματα, τα οποία έχουν εγκριθεί πριν τη δημοσίευση του παρόντος και με αυτά επιτρέπεται μόνο η 73 www.nomoskopio.gr, λήμμα: «Ν4269/2014: Χωροταξική και πολεοδομική μεταρρύθμιση Βιώσιμη ανάπτυξη», Άρθρο 15 72

κατοικία, πλην προσδιορισμένων χώρων στο ρυμοτομικό σχέδιο (οικοδομικά τετράγωνα ή τμήμα τους) όπου επιτρέπονται και επιπλέον χρήσεις (κοινόχρηστες και κοινωφελείς, διοίκησης, εμπορίου, αναψυχής κ.λ.π.), κατά την αναθεώρηση των χρήσεων γης, με τις διατάξεις του παρόντος, οι χρήσεις, πλην της κατοικίας, δύναται: α) είτε να διατηρούνται στις υπάρχουσες θέσεις β) είτε να προβλέπονται σε άλλη θέση με παράλληλη κατάργηση της ισχύουσας, με τη δυνατότητα επαναπροσδιορισμού του περιεχομένου τους προκειμένου να διασφαλίζεται η εξυπηρέτηση των αναγκών της περιοχής. Εντός των ανωτέρω προσδιορισμένων χώρων και βάσει των αναγκαιοτήτων που υποδεικνύουν οι σχετικές μελέτες, μπορούν να επιλέγονται χρήσεις και τα επιτρεπόμενα μεγέθη αυτών από την κατηγορία Πολεοδομικού Κέντρου ΠΚ στο άρθρο 18 του παρόντος νόμου.»

εγκαταστάσεις, εκπαιδευτικά κέντρα, τράπεζες, γραφεία, χώροι διασκέδασης, ακόμα και πρατήρια και συνεργεία αυτοκινήτων κ.α. Ο νόμος έγινε με σκοπό μια συνολική οικονομική άνθηση που αφορά κάθε περιοχή της Αθήνας, ωστόσο όσον αφορά το συγκεκριμένο άρθρο, δίνει τον χαρακτήρα της ετερογενούς και αυθόρμητης ανάπτυξης, κάτι που έρχεται σε αντίθεση με τον χαρακτήρα του κηποπροαστίου που το Ψυχικό έχει κρατήσει αλώβητο μέχρι τώρα. Ήδη μέλη του δημοτικού συμβουλίου Φιλοθέης – Ψυχικού εκφράζουν την αντίθεσή τους απέναντι σε αυτόν το νόμο, και υποστηρίζουν την προστασία των χρήσεων γης που υπάρχουν από τα διατάγματα του 1923, 1924 και 1979, το θέμα βρίσκεται όμως ακόμα σε εξέλιξη.

Με λίγα λόγια, η νέα νομοθεσία ορίζει πως περιοχές όπως το Ψυχικό, που έχουν σχεδιαστεί με βάση συγκεκριμένα διατάγματα, και έχουν αποκλειστικές και οριοθετημένες χρήσεις με βάση αυτά, μπορούν να επαναπροσδιορίσουν τον χαρακτήρα τους. Το άρθρο 18, στο οποίο μας παραπέμπει το άρθρο 15, αναφέρει τις νέες χρήσεις που μπορούν να εφαρμοστούν όπως πολιτιστικές αθλητικές και τουριστικές 73

Διάγρ. 02

Διάγρ. 03

Διάγρ. 04 74

3.1.3 Όροι δόμησης

αν και τα παράγωνα υπάρχουν σε μεγάλο ποσοστό.

Εφόσον το Ψυχικό αποτελεί περιοχή κατοικίας, σημαντικό θεωρήθηκε να μελετηθεί η δομή των οικοπέδων του και ο τρόπος με τον οποίο κατατμήθηκαν. Με βάση το προεδρικό διάταγμα 14/09/1979: «Περί αναθεωρήσεως των όρων και περιορισμών δομήσεως των οικοπέδων του εγκεκριμένου ρυμοτομικού σχεδίου Ψυχικού (Αττικής)»74 ο οικισμός χωρίστηκε σε τέσσερις τομείς75, ο καθένας από τους οποίους είχε ορισμένους περιορισμούς σχετικά με τα χαρακτηριστικά των οικοπέδων και τους κανονισμούς δόμησης σε αυτά. Οι τέσσερις αυτοί τομείς αναφέρονται σε δύο ευρύτερες περιοχές, που έχουν αναφερθεί προηγουμένως, τις οποίες για την πρακτικότητα του θέματος θα ονομάσουμε ανατολική και δυτική. Η ανατολική περιοχή αποτελεί το βασικό και μεγαλύτερο τμήμα του Ψυχικού και χρονολογικά ξεκίνησε να οικοδομείται πρώτη, ενώ η δυτική αποτελεί μεταγενέστερη επέκταση. Στην ανάλυση έχουν επιλεχθεί τμήματα του Ψυχικού με παραλληλόγραμμα οικόπεδα, για την ευκολία στις μετρήσεις,

Προκειμένου να διατηρηθεί ο χαρακτήρας του κηποπροαστίου έχουν εφαρμοστεί μέτρα που αφορούν όλες τις κατοικίες (με ορισμένες εξαιρέσεις). Ο συντελεστής δόμησης ορίζεται σε 0,60 εκατοστά με μέγιστο αριθμό ορόφων 3 και μέγιστο ύψος κτηρίου τα 11 μέτρα. Το οικοδομικό σύστημα ορίζεται το πανταχόθεν ελεύθερο, με ελάχιστες αποστάσεις από όλες τις πλευρές του οικοπέδου τα 3 μέτρα, με καθολική απαγόρευση της μεσοτοιχίας και ορισμού πρασιάς 6 μέτρων περιμετρικά των οικοδομικών τετραγώνων, εντός της οποίας απαγορεύεται το κτίσιμο. Το μέγιστο ποσοστό κάλυψης του οικοπέδου αποτελεί το 40% της συνολικής του επιφάνειας. Υποχρεωτική είναι επίσης η κατασκευή ιδιωτικού χώρου στάθμευσης αυτοκινήτων. Στην ανατολική περιοχή ο περιορισμός εμβαδού ανά οικόπεδο είναι τα 550τ.μ. αλλά η κάθε μονάδα οικοπέδου στο τμήμα που μελετήθηκε είναι 680τμ. Με βάση τον συντελεστή κάλυψης, η βάση του κτηρίου μπορεί να φτάνει τα 275τμ αφήνοντας στην πίσω μεριά συνήθως χώρο για κήπο. Υπάρχουν βέβαια και περιπτώσεις συγχωνεύσεων δύο και τριών οικοπέδων για την δημιουργία μεγαλύτερων εκτάσεων γης, αλλά αυτές αποτελούν εξαίρεση

74 www.nomoskopio.gr 75 Το πρώτο εγκεκριμένο διάταγμα (ΦΕΚ Α 342/24-11-1923) περιελάμβανε γενικότερους κανονισμούς, αλλά με το πέρασμα του χρόνου και την έκρηξη της ανοικοδόμησης δημιουργήθηκε η ανάγκη για περισσότερους περιορισμούς. 75

καθώς έτσι διπλασιάζεται ή και τριπλασιάζεται η τιμή. Η περιοχή αυτή αποτελεί την ιστορική συνοικία, καθώς σε αυτήν κτίστηκαν οι επαύλεις των πρώτων κατοίκων και φανερώνει μεγαλύτερη άνεση στις αποστάσεις του δημόσιου χώρου (δρόμοι, πεζοδρόμια κτλ) αλλά και στα ίδια τα οικόπεδα.

Όπως πληροφορούμαστε από τον Φιλιππίδη77, οι ανατολικές περιοχές, ειδικά αυτές που βρίσκονται κοντά στα Τουρκοβούνια, αποτέλεσαν προσπάθεια παράκαμψης του εγκεκριμένου οικοδομικού κανονισμού από την εταιρία, με σκοπό την οικονομική εκμετάλλευση τους. Παρότι παλαιότερες προτάσεις περιελάμβαναν ένα συνδυασμό τουριστικών και αθλητικών εγκαταστάσεων μαζί με κατοικία και δάσος, και παρά τις προσπάθειες της κοινότητας για εκπόνηση μελέτης, η περιοχές τελικά οικοπεδοποιούνται μέσω πολιτικών διευκολύνσεων.

Στην δυτική περιοχή από την άλλη, έχει οριστεί από το διάταγμα ως ελάχιστο εμβαδόν οικοπέδου τα 335τ.μ. Για την μελέτη το μέσο οικόπεδο έχει 340τ.μ. και με βάση την κάλυψη, η βάση του κτηρίου καθορίζεται στα 138τ.μ. Σύμφωνα και με τους υπόλοιπους κανονισμούς, ο χώρος δεν επαρκεί για την δημιουργία ενός αξιοπρεπούς κήπου, αλλά μόνο μιας μικρής ζώνης πρασίνου μεταξύ των ιδιοκτησιών. Αυτό, σε συνδυασμό με τους στενούς δρόμους (σε περιπτώσεις έχουν πλάτος μόνο 4 μέτρα), τα ανύπαρκτα πεζοδρόμια, και την μεγάλη κλίση που έχουν τα περισσότερα οικόπεδα, συντελούν σε μια πολύ πυκνή, για τα δεδομένα του προαστίου δόμηση και στην στέρηση πολλών ανέσεων από αυτές που θεωρούνται δεδομένες στον δυτικό κόσμο, όσον αφορά την προαστιακή κατοικία.76

Ο δημόσιος χώρος προσφέρει κατά αντιστοιχία άνεση στην κυκλοφορία των οχημάτων και των πεζών. 77 Δημήτρης Φιλιππίδης, Για την ελληνική πόλη. Μεταπολεμική πορεία και μελλοντικές προοπτικές, εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 1990, σελ. 210-211

76 Η προαστιακή κατοικία έχει άμεση σύνδεση με την φύση, δηλαδή τον κήπο, χώρος που φιλοξενήσει τις οικογενειακές υπαίθριες δραστηριότητες, και την θέση στάθμευσης του αυτοκινήτου. 76

3.1.4 Κυκλοφορία

την μετακίνηση των κατοίκων σε άλλα σημεία της πόλης και η μετακίνηση χωρίς την εξάρτηση της μηχανής περιορίζεται σε ελάχιστες περιπτώσεις. Ήδη από την ίδρυσή του, το ενημερωτικό φυλλάδιο του Κέκροπα αφιερώνει την εισαγωγή του78 στην σημασία που αποκτά το αυτοκίνητο ως μέσο μεταφοράς και στην εδαφική απελευθέρωση που παρέχει στον μοντέρνο άνθρωπο. Παρότι βέβαια το κείμενο έχει γραφτεί το 1929, δηλαδή μια εποχή που ειδικά για την Ελλάδα το αυτοκίνητο δεν αποτελούσε το βασικό μέσο μεταφοράς, δίνει μεγάλη έμφαση στο κυκλοφοριακό πρόβλημα των μεγαλουπόλεων όπως το Παρίσι και το Λονδίνο, και ως λύση την προαστιοποίηση για την αποσυμφόρηση της πόλης. Το αξιοπρόσεκτο σε αυτό το κείμενο, είναι πως η εταιρία εκμεταλλεύεται μια διεθνή κατάσταση, η οποία όμως δεν ίσχυε ακόμα στα ελληνικά δεδομένα, και την εισάγει ως πρότυπο, συνοδευόμενη με την λύση της για να διαφημίσει το έργο της.

Στις αρχές του εικοστού αιώνα, το αυτοκίνητο ως μέσο μεταφοράς αποτελούσε πολυτέλεια των λίγων, πόσο μάλλον στην Ελλάδα που οι υποδομές δεν διευκόλυναν ούτως η άλλως την κυκλοφορία του και ο κόσμος κινείται με το τρένο ή με κάρα. Η μαζική χρήση του αυτοκινήτου έρχεται μεταπολεμικά και μαζί με αυτή προωθείται η αποκέντρωση των πόλεων και η προαστιοποίηση, έννοιες που έχουν μελετηθεί από σημαντικούς κοινωνιολόγους και ιστορικούς. Στο μοντέλο των κηπουπόλεων, η Howard είχε εντάξει την έννοια της μετακίνησης σε δύο άξονες. Ο πρώτος είχε να κάνει με την μακροσκοπική μετακίνηση, δηλαδή της σύνδεσης της κηπούπολης με την κεντρική πόλη μέσω του σιδηρόδρομου, που στην περίπτωση της Letchworth αφορούσε την σιδηροδρομική της σύνδεσή με το Λονδίνο. Ο δεύτερος αφορούσε την μετακίνηση των κατοίκων στο εσωτερικό της κηπούπολης, η δομή της οποίας, δηλαδή η προσπάθεια για εκμηδένιση των αποστάσεων μεταξύ εργασιακού περιβάλλοντος και κατοικίας, επέτρεπε την κυκλοφορία με τα πόδια ή το ποδήλατο.

Με βάση την εξέλιξη του προαστίου, τρεις είναι οι βασικές περίοδοι που μπορούμε να διακρίνουμε στον τρόπο κυκλοφορίας των κατοίκων αλλά 78 Ψυχικό. Προάστιον Αθηνών με σχέδιον κηπουπόλεως, απέχον δέκα λεπτά από του κέντρου της πόλεως, Αθήνα 1929, Ανώνυμος Οικοδομική Εταιρεία Κέκροψ, σελ. 4-8

Στο Ψυχικό δεν συμβαίνει κάτι τέτοιο για τον απλούστατο λόγο ότι, ως προάστιο και μάλιστα καθαρά αμιγές, η εργασία απαιτεί 77

και του υπηρετικού προσωπικού: Την περίοδο του μεσοπολέμου, οι πρώτοι κάτοικοι του οικισμού είναι μέλη της ανώτερης αστικής τάξης και κυκλοφορούν κυρίως με το ιδιωτικό τους αυτοκίνητο. Η εταιρία επίσης προσφέρει μετακίνηση με ιδιωτικό λεωφορείο από το προάστιο στην Αθήνα. Το υπηρετικό προσωπικό, που δουλεύει στις κατοικίες εκείνης της εποχής αποτελείται συνήθως από αρκετά άτομα, και η διαμονή του γίνεται πολλές φορές εντός της κατοικίας, άρα η μετακίνηση του περιορίζεται. Γενικά για αυτή την περίοδο έχουμε λίγες ενδείξεις για τον τρόπο κυκλοφορίας, ωστόσο μπορούμε να κάνουμε αυτές τις υποθέσεις.

Εικ. 41

Εικ. 42

Η δεύτερη περίοδος χρονολογείται από την περίοδο μετά τον πόλεμο μέχρι περίπου την δεκαετία του 80. Ο ελληνικός εμπορικός κινηματογράφος του 60’ μας δίνει μια πολύ καλή σκοπιά πάνω στο θέμα, μέσα από την ταινία «Η Σωφερίνα»79 του 1964. Η υπόθεση της ταινίας έχει μικρή σημασία για αυτή την έρευνα, αλλά αυτό που έχει ενδιαφέρον είναι ότι τα γυρίσματα έχουν λάβει χώρα στο ίδιο το Ψυχικό. Αυτό, μπορεί να το αντιληφθεί κανείς από δύο σκηνές εξωτερικών πλάνων, η πρώτη στην είσοδο του προαστίου, στην οδό Διαμαντίδου όπου

Εικ. 43

79 Αλέκος Σακελλάριος, Η Σωφερίνα, Αθήνα 1964

Εικ. 44 78

φαίνεται η έπαυλη Αργύρη (πλέον κατεδαφισμένη) και η δεύτερη σε μια από τις κυκλικές πλατείες του Ψυχικού, κατά πάσα πιθανότητα στην Β’ Πλατεία. Όπως υποδεικνύει και ο τίτλος της ταινίας, οι ηθοποιοί, που υποδύονται μέλη της ανώτερης τάξης, κυκλοφορούν με δύο μόνο τρόπους από το ένα σημείο στο άλλο, με το αυτοκίνητο και το ταξί και τα περισσότερα εξωτερικά πλάνα απεικονίζουν κάτι τέτοιο. Από τον τρόπο που συμπεριφέρονται, και την αποκλειστικότητα του τρόπου μετακίνησής τους, αντιλαμβάνεται κανείς τα πρότυπα που υπήρχαν στην κοινωνία της εποχής, που χαρακτηρίζονται από την πλήρη ιδιωτικότητα του ανθρώπου και την απαξίωση μέσων μεταφοράς όπως το λεωφορείο. Η οικιακή βοηθός φαίνεται ότι διαμένει στην κατοικία και ο χώρος της είναι αποκλειστικά αυτός, χωρίς να ενδιαφέρει η κυκλοφορία της από και σε αυτό. Η τελευταία περίοδος κυμαίνεται από τις αρχές τις δεκαετίας του 90 μέχρι τις μέρες μας. Μια σημαντική πολιτική που έχει ληφθεί, ειδικά τα τελευταία χρόνια, αφορά στην συγκοινωνιακή ρύθμιση του προαστίου με σκοπό την διατήρηση του χαρακτήρα του κηποπροαστίου. Οι οδικές υποδομές άρχιζαν να μην αντέχουν τον αυξανόμενο αριθμό συρρεόντων αυτοκινήτων

Εικ. 45 79

ήδη από την δεκαετία του 70’ και μετά. Η λεωφόρος Κηφισίας, που αποτέλεσε και αποτελεί έναν από τους βασικότερους κατακόρυφους άξονες Βορρά – Νότου του λεκανοπεδίου, απέκτησε πολύ σύντομα μεγάλο πρόβλημα λόγω του κυκλοφοριακού κορεσμού. Με την λεγόμενη «κατάρρευση της κυκλοφορίας» στην Κηφισίας, το Ψυχικό αποτέλεσε πέρασμα διερχόμενων αυτοκινήτων που σκοπό είχαν να αποφύγουν την κίνηση. Έτσι προς τα τέλη της δεκαετίας του 80’, όταν η κατάσταση άρχισε να παίρνει μεγάλες διαστάσεις από τους ίδιους τους κατοίκους, ο δήμος Ψυχικού ανέλαβε την ρύθμιση του κυκλοφοριακού και μετά από διαγωνισμό, το έργο ανατέθηκε σε ιδιωτική εταιρία.80 Σκοπός ήταν εξαρχής να παραμείνει η μεγάλη μάζα των οδηγών στην Κηφισίας με σκοπό να μειωθεί η διαμπερότητα81 των δρόμων

Διάγρ. 05

80 Η εταιρία που κέρδισε τον διαγωνισμό, ονομάζεται Dromos Consulting, και έχει ιδρυθεί το 1980. Οι πληροφορίες σχετικά με τις συγκοινωνιακές ρυθμίσεις του Ψυχικού και οι σχετικές ορολογίες έχουν παρθεί από προσωπική συνέντευξη με τον υπεύθυνο, κ. Κωνσταντίνο Ζέκκο. 81 Διαμπερής: αυτός που φτάνει από το ένα άκρο στο άλλο. Η ίδια σημασία αποδίδεται και στον συγκοινωνιακό όρο “διαμπερότητα της κυκλοφορίας”, δηλαδή στην διαπέραση ενός δρόμου από το ένα άκρο, στο άλλο του. Όταν έχουμε

Διάγρ. 06

του προαστίου και να αυξηθεί η ηπιοποίηση τους. Το σύστημα αυτό, προϋπόθετε μια περίπλεξη της κυκλοφορίας82, ώστε να αποθαρρύνονται οι οδηγοί της Κηφισίας να κυκλοφορήσουν σε αυτό, προκάλεσε βέβαια και στους ίδιους τους κατοίκους μια περιπλοκή στην κυκλοφορία τους. Το αποτέλεσμα αυτής της ρύθμισης83 ήταν η δημιουργία μια λαβυρινθώδους κυκλοφορίας, που δυσκόλεψε μεν τους ίδιους τους κατοίκους, αλλά αποθάρρυνε τους διερχόμενους οδηγούς να χρησιμοποιούν ορισμένους βασικούς δρόμους

του προαστίου για παράκαμψη της κίνησης στην Κηφισίας.

διαμπερή κυκλοφορία, εξ ορισμού ο οδηγός ωθείται να οδηγεί σε μεγαλύτερες ταχύτητες. 82 Η περίπλεξη της κυκλοφορίας επιτυγχάνεται με μεθόδους όπως τα roundabout, τις τεθλασμένες διαδρομές, τις νησίδες, τα σαμαράκια, την παραχώρηση προτεραιότητας σε δρόμους ηπιότερης κυκλοφορίας και τις μονοδρομήσεις, και αποσκοπεί στην ηπιοποίηση της. 83 Με μετρήσεις που έγιναν (προ κρίσης) διαπιστώθηκε ότι η κυκλοφορία στο εσωτερικό του προαστίου έμεινε στα ίδια επίπεδα, ενώ η κυκλοφορία στην Κηφισίας είχε διπλασιαστεί. Σήμερα είμαστε σε ένα σημείο που έχουν περάσει πολλές δημοτικές αρχές οι οποίες αναθεωρούν το κυκλοφοριακό. Παρόλα αυτά ο κ. Ζέκκος τονίζει πως δεν υπάρχει ουσιαστική ανάγκη για αλλαγή, καθώς τα χωρικά δεδομένα παραμένουν σταθερά και η «εργαλειοθήκη» των μεθόδων ίδια. Επίσης οι στόχοι παραμένουν ίδιοι, δηλαδή το προάστιο να διατηρήσει τον χαρακτήρα κηπούπολης. 81

3.1.5 Η οργάνωση του πρασίνου Όταν μιλάμε για οργάνωση του πρασίνου στα αθηναίικα προάστια, δεν εννοούμε την αυτή καθεαυτή οργάνωση, καθώς η εφαρμογή ενός συγκροτημένου σχεδίου για τον δημόσιο χώρο δεν έχει εφαρμοστεί, αλλά την εφαρμογή ορισμένων κανονισμών, οι περισσότεροι των οποίων μένουν συνήθως σε θεωρητικό στάδιο, για την διατήρηση του ήδη υπάρχοντος πρασίνου, ή την οριοθέτησή του σημειακά. Ο συστηματικός σχεδιασμός του δημόσιου χώρου στην Ελλάδα, ποτέ δεν έλαβε τις διαστάσεις που είχε στις βόρειες ευρωπαϊκές χώρες. Η μαζική οικοδόμηση της Αθήνας αρχικά, και των υπόλοιπων πόλεων στη συνέχεια, αποτέλεσε την βασικότερη πηγή ανάπτυξης της οικονομίας της χώρας, που είχε σαν αποτέλεσμα η ποσότητα να συνυφαστεί με την ανάπτυξη. Η μεγάλων διαστάσεων επένδυση στην κατοικία, χωρίς κάποιο οργανωμένο σχέδιο και χωρίς να ληφθεί υπόψιν ο παράγοντας της πυκνότητας κτηρίων στον δομημένο χώρο, ήρθαν σε βάρος του δημόσιου χώρου στον αστικό και στον προαστιακό χώρο, ο οποίος εσκεμμένα παραμελήθηκε, και η ανάπτυξή του αφέθηκε είτε σε υποτυπώδεις κανονισμούς, είτε σε ιδιωτική πρωτοβουλία.

Εικ. 46

Εικ. 47

Στην περίπτωση του Ψυχικού, μπορεί μεν ο συνοικισμός να οργανώθηκε με βάση ένα 82

προμελετημένο ρυμοτομικό σχέδιο, το οποίο διευκόλυνε στην κατανομή των οικοπέδων, αλλά με μια πιο κοντινή ματιά δεν διακρίνει κανείς κάτι που να το ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα κηποπροάστια. Έτσι, και η οργάνωση του δημόσιου πρασίνου εμπίπτει στην κατηγορία οργάνωσης του δημόσιου χώρου, άρα είναι ασχεδίαστη, έχει προκύψει. Ο δρόμος έχει τα τυπικά πεζοδρόμια με την ακανόνιστη φύτευση, τα πάρκα και τα άλση έχουν αφεθεί σε μια ελεύθερη ανάπτυξη και ο χώρος περιμετρικά σημαντικών κτηρίων είναι συμβατικά φυτεμένος.

Διάγρ. 07

Η οργάνωση του πρασίνου με πιο συστηματικό τρόπο, γίνεται εκεί που έχει κριθεί αναγκαία για την καλύτερη διαβίωση των κατοίκων. Το κυριότερο παράδειγμα αποτελούν τα οικόπεδα που βρίσκονται κατά μήκος της Κηφισίας, η γειτνίαση των οποίων με την λεωφόρο αποδομεί την έννοια του προαστιακού τρόπου ζωής, λόγω της οπτικοακουστικής ρύπανσης που επικρατεί. Έτσι, πέραν της ιδιόκτητης φύτευσης, έχει κατασκευαστεί παράδρομος και νησίδα πυκνής βλάστησης, που βοηθάει μεν στην ελάττωση της προαναφερθείσας ρύπανσης, αλλά κυρίως, δίνει την ψευδαίσθηση της επαφής του ανθρώπου με την φύση.

Διάγρ. 08

3.2 Κοινωνική δομή 3.2.1 Τα κοινωνικά χαρακτηριστικά που παράγει η προαστιακή κατοικία. Οι τυπολογίες των κατοικιών στο Παλαιό Ψυχικό.

κόσμο ούτε οικονομικά, ούτε ιδεολογικά. Η αρχιτεκτονική που δημιουργείται σε αυτό το περιβάλλον «παγώνει», καθώς δεν έρχεται σε επαφή με την φθορά και ενδεχομένως την αλλοίωση της καθημερινότητας της πόλης. Πολλές φορές η ταύτισή των προαστίων με «υπνωτήρια» δεν είναι παράλογη. Τα προάστια, έχουν όμως ένα βασικό προτέρημα έναντι της πόλης. Μακριά από τον επικριτικό σχολιασμό και το επίκεντρο προσοχής, αποτελούν πεδίο πειραματισμού της φαντασίας για τους αρχιτέκτονες και άρα συμβάλλουν στην εξέλιξη της επίσημης αρχιτεκτονικής.85

Ο προαστιακός τρόπος ζωής παράγει διαφορετικά κοινωνικά χαρακτηριστικά απ’ ότι παράγει η ζωή στην πόλη, ακριβώς γιατί η δομή του ίδιου του προαστιακού ιστού διαφέρει σημαντικά από αυτή της πόλης. Η διάταξη της κατοικίας στο οικόπεδο με το πανταχόθεν ελεύθερο σύστημα και η πύκνωση των ορίων με βλάστηση, έχουν σαν αποτέλεσμα την απομόνωση από τις γειτνιάσεις, άρα ουσιαστικά την κατάργηση της συνεκτικότητας που προσφέρει η πόλη. Μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι τα προάστια84 αμφιταλαντεύονται μεταξύ φύσης και πόλης καθώς δεν είναι τίποτα από τα δύο. Η συνεκτικότητα της πόλης απουσιάζει, και η φύση, οργανωμένη και υποταγμένη σε κανόνες προκαλεί μια ψευδαίσθηση της εξοχής. Τα ιδιωτικά προάστια, ακόμα και αυτά με εγκεκριμένο σχέδιο όπως το Ψυχικό, εκφράζουν μια άρνηση στον τρόπο ζωής της πόλης, αλλά παράλληλα δεν ανήκουν στον αγροτικό

Οι ανάγκες που προσπαθεί να καλύψει αυτή η αρχιτεκτονική είναι δύο: πρώτον την εμμονή για την διατήρηση της ιδιωτικότητας, κάτι το οποίο λύνεται κυρίως με την διάταξη των όγκων σε σχέση με τα χαρακτηριστικά του οικοπέδου και τον δρόμο και δεύτερον την επίδειξη του κύρους και της κοινωνικής θέσης που επιτυγχάνεται ογκοπλαστικά και μορφολογικά. Εδώ παρατηρεί κανείς κάτι το οξύμωρο: Όπως 85 Δημήτρης Φιλιππίδης, Μοντέρνα αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, εκδοτικός οίκος μέλισσα, Αθήνα 2001, σελ. 216-244 σε ελεύθερη απόδοση.

84 Μιλώντας κυρίως για τα προάστια των υψηλών εισοδημάτων όπως και το Ψυχικό που ισχύουν αυτές οι προϋποθέσεις. 84

αναφέρει και ο Φιλιππίδης86, από την μια επιδιώκεται η απόκρυψη, από την άλλη η επίδειξη.

της πολιτικής, του στρατού, και πολλά από αυτά μέλη της Κέκροψ, εταιρείας ιδρύσεώς του. Το διαφημιστικό φυλλάδιο της εταιρείας, παρότι ισχυρίζεται ότι θέλει να προσελκύσει και άτομα της μεσαίας τάξης, παρουσιάζει έναν κατάλογο από επαύλεις εκλεκτικιστικού ρυθμού σημαντικών προσώπων της εποχής που έχουν ένα καθαρά αστικό χαρακτήρα. Αυτή είναι και η εποχή που το προάστιο με τις αραιοκατοικημένες επαύλεις αποκτά τον ύψιστο χαρακτήρα του.

Στο Ψυχικό τώρα, οι κατοικίες που κτίζονται ανά τα χρόνια δεν είναι μόνο μονοκατοικίες. Διακρίνονται τέσσερις κατηγορίες κτηρίων και άρα τυπολογιών87, όπου η κάθε μια εμφανίζεται στο προάστιο διαφορετική περίοδο ως αποτέλεσμα διαφορετικών κοινωνικών και οικονομικών παραγόντων. Η αρχική προαστιακού τύπου πυκνότητα των κτισμάτων έχει χαθεί εξαιτίας της αύξησης του πληθυσμού. Έτσι από τις επαύλεις της δεκαετίας του 20’ πηγαίνουμε στην προαστιακή τυπολογία της μονοκατοικίας του 30’, που διατηρείται με ορισμένες αλλαγές ακόμα και σήμερα, στην συνέχεια στις προαστιακού τύπου πολυκατοικίες88 και τέλος στα πιο πρόσφατα συγκροτήματα –πολυτελών βέβαια- κατοικιών.

Οι επαύλεις αυτές είναι περισσότερο από ευρύχωρες και τυπολογικά και μορφολογικά είναι επηρεασμένες από τον εκλεκτικιστικό ρυθμό89 που δεν υπακούει σε συμβάσεις τόπου και χρόνου και αποτελεί το πρότυπο της αστικής τάξης. Οι περισσότερες από αυτές τις αρχικές επαύλεις είναι έργα του Α. Νικολούδη και βασικά χαρακτηριστικά τους είναι η συμμετρία και αντιστοιχία των κατόψεων και των όψεων, το «ντύσιμο» των τελευταίων με διακοσμητικά στοιχεία, ωστόσο

Οι πρώτοι κάτοικοι που προσελκύει το Ψυχικό είναι άτομα της υψηλής κοινωνίας, 86 Δημήτρης Φιλιππίδης, Προάστια & Εξοχές της Αθήνας του 30’, Ολκός, Αθήνα 2006, σελ. 23 87 Έχουν επιλεγεί παραδείγματα που έχουν κάποια βιβλιογραφική αναφορά και δεν εμπίπτουν στην κατηγορία της «χλιδάτης» μεν, αδιάφορης δε αρχιτεκτονικής. 88 Το βασικότερο γνώρισμά των οποίων είναι η πανταχόθεν ελεύθερη τοποθέτηση και η λεγόμενη pilotis

89 Η τάση αυτή εμφανίζεται στην Ευρώπη από τα μέσα περίπου του 19ου αιώνα και στην Ελλάδα έρχεται μόλις στις αρχές του 20ου. Πρόκειται για μια αρχιτεκτονική της γαλλικής κλασικής παράδοσης και αποτελεί μια έκφανση του νεοκλασικισμού αναμιγνύοντας στοιχεία της ιταλικής αρχιτεκτονικής της αναγέννησης –η λεγόμενη Italianate architecture- και της neo-grec αρχιτεκτονικής. 85

με μια γραφικότητα τέτοια, που να μην υπερβαίνει τον βαρύ και επιβλητικό χαρακτήρα της γαλλικής παράδοσης90. Το παράδειγμα που έχει επιλεγεί είναι η πρώην κατοικία του Ανδρέα Μιχαλακόπουλου στην οδό Κοκκόνη 18, έργο του Α. Νικολούδη, που τώρα στεγάζει τα γραφεία της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας91. Το κτήριο αν και δεν κατεδαφίστηκε, έχει υποστεί προσμίξεις και προσθήκες που έχουν αλλοιώσει τον αρχικό του χαρακτήρα, πράγμα που καθιστά δυσκολότερη την εκτίμηση των αρχικών χρήσεων των χώρων. Όσον αφορά την κυκλοφορία προς το κτήριο αυτό που μπορούμε να καταλάβουμε από το σχέδιο και τις φωτογραφίες είναι ότι η πρόσβαση δεν γίνεται από τον δρόμο στον οποίο «βλέπει» η βασική είσοδος αλλά από τον κάθετο σε αυτόν, εξαναγκάζοντας τον επισκέπτη σε ένα μικρό περίπατο μέσα στον κήπο του οικοπέδου. Επίσης, επειδή οι ανάγκες συντήρησης ενός τέτοιου κτηρίου θα ήταν μεγάλες και άρα απασχολούσε ένα μεγάλο αριθμό προσωπικού, ενδέχεται ένας ολόκληρος όροφος, πιθανώς του ημιυπόγειου, να ήταν αφιερωμένος στην διαμονή 90 Ο Δ. Φιλιππίδης αναφέρεται στην γραφική προαστιακή αρχιτεκτονική στην «Νεοελληνική Αρχιτεκτονική», ο.π., σελ. 134-140 91 Σχετικά με το σύντομο ιστορικό του κτηρίου βλ. Νέλλη Λαβδά, ο.π. σελ. 32-33

Διάγρ. 09 86

του. Ακόμη, λόγω του μεγέθους του οικοπέδου (περίπου 3 στρέμματα), εδώ δεν υπάρχουν θέματα τοποθέτησης του κτηρίου και οικονομίας χώρου. Το κτήριο αναπτύσσεται σε τρεις ορόφους, με τους πιο δημόσιους χώρους να βρίσκονται στο ισόγειο και τους πιο ιδιωτικούς στον πρώτο και δεύτερο όροφο και με καθαρό χώρο ανά όροφο τα 230τμ περίπου.

Εικ. 48

Η μονοκατοικία σαν τύπος κτηρίου αποτελεί στην κοινή γνώμη την αποθέωση της προσωπικής επιτυχίας, της ανεξαρτησίας και της ιδιωτικότητας. Ο μοντέρνος άνθρωπος είναι συνεχώς σε εγρήγορση και κινείται με το αυτοκίνητο από και προς την κατοικία του, όπου έχει τον προσωπικό του χώρο στάθμευσης. Στη βάση ότι η έννοια του χρόνου είναι κάτι το πολύτιμο στην εποχή μας, δουλειές όπως οι οικιακές δεν μπορούν να αφορούν τους ιδιοκτήτες του σπιτιού, αλλά κάποιον βοηθό. Η παρουσία οικιακού βοηθού στην προαστιακή κατοικία, είχε σαν αποτέλεσμα την τροποποίησή της τυπολογία της για την ευκολότερη εξυπηρέτησή του πρώτου μεν, την απόκρυψη δε της δραστηριότητάς του, ως δευτερευούσης σημασίας. Ο κήπος, αποτελεί την ψευδαίσθηση της επαφής με την φύση, ένας οργανωμένος και περιχαρακωμένος από τον έξω κόσμο χώρος, που παρέχει την αίσθηση ηρεμίας και χαλάρωσης.

Εικ. 49

Εικ. 50

Για να μιλήσουμε πιο ειδικά, ας δούμε το παράδειγμα μιας μονοκατοικίας του Ζενέτου92 στο Ψυχικό. Από το σχέδιο διακρίνονται αρχικά τρεις είσοδοι στο οικόπεδο από τον δρόμο: η πρώτη για τον πεζό ιδιοκτήτη της οικίας ή φιλοξενούμενο αυτής, η δεύτερη για το αυτοκίνητο του ιδιοκτήτη και η τρίτη για το προσωπικό. Η είσοδος του πεζού τοποθετείται κεντρικά στο πλάτος οικοπέδου με σκοπό να προβληθεί η όψη του κτηρίου93, το στοιχείο που επιδεικνύεται πιο εύκολα από τα υπόλοιπα ακόμα και στον τυχαίο περαστικό. Η είσοδος του αυτοκινήτου οδηγεί στον υπόγειο χώρο στάθμευσης ο οποίος συνδέεται κατακόρυφα με τους υπόλοιπους ορόφους, χωρίς να χρειάζεται η μετάβαση σε εξωτερικό χώρο. Η είσοδος του προσωπικού τοποθετείται στις παρυφές του οικοπέδου και της δίνεται η μικρότερη δυνατή σημασία, οδηγώντας σε ξεχωριστό κλιμακοστάσιο που ανεβάζει στον χώρο της κουζίνας. Οι χώροι διημέρευσης, η τραπεζαρία και το σαλόνι, τοποθετούνται στο πιο δημόσιο τμήμα του κτηρίου με θέα προς τον δρόμο, ενώ τα υπνοδωμάτια στην πίσω μεριά του οικοπέδου προς τον κήπο. Όπως

έχει

αναφερθεί

και

92 Αρχιτεκτονική, Αθήνα 1959, Τεύχος 14, σελ. 42-45 93 Η όψη προς τον δρόμο αποτελεί πολλές φορές ένα στοιχείο αυτοπροβολής.

Διάγρ. 10 88

σε προηγούμενο κεφάλαιο, οι αστικές πολυκατοικίες της Αθήνας χτίστηκαν στην διάρκεια του μεσοπολέμου, από το 1920 μέχρι το 1940 περίπου, με λίγες εξαιρέσεις πριν και μετά. Μεταπολεμικά, όταν η Αθήνα παύει να είναι ο ιδανικός τόπος κατοικίας, παρατηρείται μια αντιστροφή: οι αστικές πολυκατοικίες κτίζονται πια στα προάστια. Όσο η αντιπαροχή ενισχύει την αγορά της οικοδομής, πολυκατοικίες ξεφυτρώνουν παντού ακόμα και στα πιο ακριβά προάστια. Το πανταχόθεν ελεύθερο σύστημα και το οικονομικό target group, δίνουν νέα χαρακτηριστικά στην τυπολογία και την οργάνωση της αστικής πολυκατοικίας. Σε περιοχές όπως το Ψυχικό, το ανώτερο ύψος δεν ξεπερνάει τους τρεις ορόφους και η κατάτμηση των διαμερισμάτων είναι το πολύ δύο ανά όροφο. Άρα μιλάμε για πολύ άνετα διαμερίσματα.

Εικ. 51

Εικ. 52

Το παράδειγμα που έχει επιλεγεί είναι μια πολυκατοικία του αρχιτέκτονα Σ. Βαράγκη στην οδό Ελικώνος που δημοσιεύθηκε το 1977 στα Θέματα Χώρου + Τεχνών94. Από τα λεγόμενα του ίδιου του αρχιτέκτονα για τις αρχιτεκτονικές του επιδιώξεις αντιλαμβανόμαστε ορισμένα από τα χαρακτηριστικά αυτού του τύπου προαστιακής πολυκατοικίας: 94 Θέματα χώρου και Τεχνών, Αθήνα 1977, Τεύχος 8, σελ. 85-86

Εικ. 53 89

1. Η ελεύθερη τοποθέτηση του κτηρίου στο οικόπεδο. 2. Το περίγραμμα της κάτοψης να μην ορίζεται από ορθογώνιο σχήμα. 3. Η ασυνέχεια των εξωστών. 4.Οδιαφορετικός προσανατολισμός του κάθε χώρου. Τα υπνοδωμάτια όπως και στην περίπτωση της κατοικίας τοποθετούνται στο πίσω μέρος του οικοπέδου για να εξασφαλιστεί μεγαλύτερη ιδιωτικότητα και ησυχία, οι εξώστες έχουν μήκος που φτάνει τα 3,50 μέτρα και τα υλικά που έχουν επιλεγεί για την εξωτερική εμφάνιση, αν και απλά (σκυρόδεμα και σοβάς χτενιστός) αναδεικνύουν την ογκοπλασία του κτηρίου. Αυτό που έχει μεγάλο ενδιαφέρον στην διάταξη των χώρων είναι ο διαχωρισμός της κυκλοφορίας της υπηρεσίας και των κατοίκων. Ο πυρήνας της κατακόρυφης κυκλοφορίας χωρίζεται σε δύο τμήματα. Το κλιμακοστάσιο και τον ανελκυστήρα των κατοίκων που οδηγούν στο hall της βασικής εισόδου του διαμερίσματος και έναν δεύτερο ανελκυστήρα που οδηγεί σε ένα μικρό εξώστη σε διαστάσεις διαδρόμου που συνδέεται με τον χώρο της κουζίνας και το δωμάτιο της υπηρεσίας. Όπως και στην περίπτωση της κατοικίας, παρατηρεί λοιπόν κανείς εδώ ένα διαχωρισμό όχι μόνο λειτουργικό αλλά και ταξικό. Διάγρ. 11 90

Τα συγκροτήματα πολυτελών κατοικιών αρχίζουν να διαδίδονται στην Ελλάδα προς το τέλος του εικοστού αιώνα και οι νέες τυπολογίες που παράγουν είναι, όπως και τα προηγούμενα παραδείγματα αποτέλεσμα οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών. Βασικός στόχος και σε αυτή την τυπολογία, είναι η διάταξη των κατοικιών με τέτοιο τρόπο ώστε να υπάρχει μια σχετική αυτονομία, σίγουρα περισσότερη απ’ ότι υπάρχει σε μια πολυκατοικία. Μέσω φυτεύσεων και διαχωριστικών τοίχων επιδιώκεται το κλειστό περιβάλλον που δημιουργεί η μονοκατοικία και οι μόνο χώροι που υπάρχει κοινωνική συναναστροφή περιορίζονται. Αυτοί συνήθως είναι οι χώροι κυκλοφορίας, όπως το πάρκινγκ αυτοκινήτων ή το κλιμακοστάσιο. Δεν λείπουν οι εξωτερικοί χώροι και ο κήπος της κάθε μονάδας, πολλές φορές ακόμα και η αυτόνομη πισίνα.

Εικ. 54

Τα συγκροτήματα αυτά, είναι συνήθως αποτέλεσμα κατασκευαστικών εταιρειών που διαθέτουν κάποιο οικόπεδο και προσπαθούν με βάση τους οικοδομικούς κανονισμούς να αποκομίσουν το μεγαλύτερο κέρδος παράγοντας τον μεγαλύτερο δυνατό αριθμό κατοικιών. Αυτή η διαδικασία έχει ορισμένες απαιτήσεις από αρχιτεκτονική άποψη. Οι κατοικίες πρέπει να είναι όσο το δυνατό πιο άνετες με τον δικό τους κήπο αλλά ταυτόχρονα 91

να προσφέρουν απόλυτη ιδιωτικότητα. Τα συγκροτήματα κατοικιών τέτοιου τύπου λοιπόν, επιδιώκουν την συνολική αυτονομία χωρίς να παρέχουν κάποιες κοινές δραστηριότητες μεταξύ των κατοίκων.95

3.2.2 Κοινωνική διαστρωμάτωση Η μαζική χρήση του αυτοκινήτου που ξεκίνησε τις προηγούμενες δεκαετίες, τώρα είναι πια πραγματικότητα. Ακόμα και στο σήμερα, που θεωρείται μια εποχή επιστροφής στον δημόσιο τρόπο μετακίνησης, στο Ψυχικό η κατάσταση παραμένει αμετάκλητη. Αυτό που έχει ενδιαφέρον να προσέξει κανείς, είναι η αστική μετακίνηση του υπηρετικού προσωπικού από και προς το προάστιο. Με την άμβλυνση της ανάγκης όλο και περισσότερων νοικοκυριών για οικιακή βοήθεια ειδικά την δεκαετία του 90, η έννοια άρχισε να χάνει την αρχική της βαρύτητα και να γίνεται περισσότερο καθημερινή. Οι οικιακοί βοηθοί δεν είναι απαραίτητο πια (πόσο μάλλον σήμερα λόγω της γενικότερης οικονομικής ύφεσης) να διαμένουν στο σπίτι που φροντίζουν, αλλά δουλεύουν περιστασιακά, και συνεπώς η ανάγκη για μετακίνηση από τον τόπο διαμονής στον χώρο εργασίας είναι μεγαλύτερη και πιο ευέλικτη.

Το παράδειγμα που έχει επιλεγεί βρίσκεται στην οδό Εμμανουήλ Μπενάκη και είναι έργο των αρχιτεκτόνων Γιώργου και Ελένης Μανέτα96. Το οικόπεδο χωρίζεται κατακόρυφα σε τέσσερα τμήματα, τα δύο εκ των οποίων αποτελούν το καθένα μια αυτόνομη κατοικία και τα άλλα δύο, διαμερίσματα με κοινό κλιμακοστάσιο. Η κάθε μονάδα κατοικίας έχει τους δικούς της εξωτερικούς χώρους και οι δύο μεγαλύτερες έχουν στο εσωτερικό τους αίθριο.

Η στοχευμένη πορεία της λεωφορειακής γραμμής 65397 μας αποδεικνύει αυτή ακριβώς την κατάσταση. Η αφετηρία της διαδρομής γίνεται από την οδό Πανόρμου, με πορεία προς τα βόρεια, συνεχίζει στο βασικότερο τμήμα της μια κυκλωτική πορεία

95 Ένα καλό αντιπαράδειγμα είναι το συγκρότημα κατοικιών One Athens στο Κολωνάκι που παρέχει κοινόχρηστους χώρους όπως εσωτερικό γυμναστήριο και πισίνα, χώρο προβολών, playroom και άλλα. 96 Αρχιτεκτονικά Θέματα, Αθήνα 1995, Τεύχος 29, σελ. 77

97 Η διαδρομή του λεωφορείου στο διάγραμμα πάρθηκε από την ιστοσελίδα www.oasa.gr 92

Διάγρ. 12 93

στο Ψυχικό και τέλος επιστρέφει από την Κηφισίας στο ύψος των Αμπελόκηπων για να ξαναφτάσει στην Πανόρμου. Η παρατήρηση που πρέπει να γίνει είναι ότι στις περιοχές κοντά στην Πανόρμου και τους Αμπελόκηπους, υπάρχουν συνοικίες Φιλιππινέζων μεταναστών, πολλοί από τους οποίους δουλεύουν ως προσωπικό σε σπίτια στο Ψυχικό. Οι συνοικίες αυτές στους Αμπελόκηπους έχουν αποκτήσει τις άτυπες ονομασίες «Δεύτερη Μανίλα», και «Μικρές Φιλιππίνες» λόγω του μεγάλου πληθυσμού Φιλιππινέζων μεταναστών που έχει συγκεντρωθεί σε αυτές. Η γραμμή 653 λοιπόν αποτελεί την απόδειξη της πολιτικής εκμετάλλευσης αυτής της αστικής εγκατάστασης ως εργαλείο για την εξυπηρέτηση των οικιακών αναγκών του προαστίου.

Εικ. 55

Εικ. 56

3.2.3 Ασφάλεια Η ασφάλεια, ως μια αστική κοινωνική παράμετρος, είναι μια έννοια διαχρονική που παρουσιάζει διαφορετικές εκφάνσεις, όσο εξελίσσεται η ιστορία των πόλεων. Με τα σημερινά δεδομένα η ασφάλεια αφορά σε δύο παραμέτρους, την δημόσια και την ιδιωτική ασφάλεια. Και οι δύο κατηγορίες σχετίζονται με ευρύτερα κοινωνικά πολιτικά και οικονομικά θέματα, ωστόσο η πρώτη έχει να κάνει περισσότερο με την μακροκλίμακα, δηλαδή τις συνθήκες που συντελούν σε ένα «ειρηνικό», ελεύθερο περιβάλλον διαβίωσης98, ενώ η δεύτερη με την μικροκλίμακα δηλαδή το πόσο ασφαλές είναι το ατομικό, ιδιοκτησιακό περιβάλλον. Προφανώς η συνολική κατάργηση της πρώτης συνθήκης, συντελεί και στην κατάργηση της δεύτερης, σε περιπτώσεις μεγάλων αναταραχών.

Εικ. 57

Μιλώντας τώρα για την δημόσια ασφάλεια σε εθνικό επίπεδο και εξαιρώντας τις περιπτώσεις πολέμων και πραξικοπημάτων, εννοούμε τους τρόπους που χρησιμοποιεί ο κρατικός μηχανισμός για

Εικ. 58

98 Οι πιο ακραίες συνθήκες αποσύνθεσης της κοινωνικής ισορροπίας αφορούν εξωτερικούς παράγοντες όπως οι πόλεμοι, αλλά και εσωτερικούς όπως τα πραξικοπήματα, οι εξεγέρσεις και άλλα. 95

να ελαχιστοποιήσει πράξεις μαζικής εκτόνωσης και βίας στον αστικό ιστό. Η πολεοδομία έχει χρησιμοποιηθεί από παλιά ως εργαλείο περιορισμού εκδηλώσεων τέτοιου τύπου. Ο ορθοκανονικός πολεοδομικός σχεδιασμός των δρόμων του Παρισιού, με τις έντονες ευθείες και την έλλειψη πολυπλοκότητας λειτούργησε ως μέτρο διατήρησης της τάξης της πόλης καθώς η κυκλοφορία των μέσων καταστολής σε αυτούς γίνεται ευκολότερη99. Πολλά τέτοια παραδείγματα έχουμε και στα ελληνικά δεδομένα, όταν με την απελευθέρωση της χώρας από την τουρκοκρατία, εφαρμόστηκαν ρυμοτομικά σχέδια σε πολλές ελληνικές πόλεις, με σκοπό την ανασύσταση και την «μετάβαση από την βαρβαρότητα στον πολιτισμό». Η ιδιωτική ασφάλεια, και ο βαθμός στον οποίο αυτή εφαρμόζεται σε τοπικό επίπεδο, επηρεάζεται άμεσα από τις κοινωνικές συνθήκες διαβίωσης στην πόλη. Ένα διεθνές παράδειγμα είναι οι εξεγέρσεις πρωτοφανών διαστάσεων που έλαβαν χώρα στο Λος Άντζελες το 1992, που προκάλεσαν παγκοσμίου επιπέδου αναταραχή θέτοντας ερωτήματα σε παγκόσμια κοινωνικά ζητήματα, 99 Ο Baron Haussmann είχε επιλεχθεί από τον Ναπολέοντα τον τρίτο για να εκπονήσει ένα τεράστιο πρόγραμμα αναδιοργάνωσης του Παρισιού με νέα βουλεβάρδα, πάρκα και δημόσια έργα.

Διάγρ. 13 96

τα οποία είχαν σαν αποτέλεσμα την σύσταση «περιχαρακωμένων κοινοτήτων»100, δηλαδή οργανωμένων προαστιακών περιοχών κατοικίας με υψηλά συστήματα προστασίας, και μέτρων απώθησης παραβατών. Βασικά χαρακτηριστικά τέτοιων κοινοτήτων είναι οι ενισχυμένοι περιμετρικοί φράχτες και οι συγκεκριμένοι είσοδοι από τις οποίες έχει κανείς πρόσβαση σε αυτές101. Η προαστικοποίηση αποτελεί γενικά μια κοινωνική στροφή στην αναζήτηση ασφαλέστερων περιοχών κατοικίας –και εμπορίου- στην περιφέρεια της πόλης. Το Ψυχικό βέβαια δεν αποτελεί σήμερα μια τόσο ακραία περίπτωση εκδήλωσης του φόβου της ζωής στην πόλη, αν και με την πρόσφατη αθηναϊκή κρίση έχουν δημιουργηθεί και στην Αττική περιοχές που μιμούνται αυτά τα διεθνή πρότυπα. Παρόλα αυτά, η ίδρυσή του, όπως έχει αναφερθεί, είχε εκτός από την οικονομική διάσταση, μια βάση ταξικού διαχωρισμού, που συσχετίζόταν κατ’ επέκταση με τον αστικό φόβο. Ενώ όμως παλιά, η απόσταση και μόνο από το κέντρο θεωρούνταν σε ένα βαθμό αρκετή στην δημιουργία ενός ασφαλούς προαστιακού τοπίου, τα 100 Στην διεθνή βιβλιογραφία οι κοινότητες αυτές είναι γνωστές ως “gated communities”. 101 Ο Mike Davis έχει αναφερθεί εκτεταμένα πάνω σε αυτό το ζήτημα. 97

τελευταία χρόνια η κατάργηση της έννοιας των αποστάσεων και η εξωαστιακοποίηση της εγκληματικότητας οδηγούν σε νέα μέτρα για την εξασφάλιση του. Και ενώ πολλά από αυτά είναι συμβατικά102, και άμεσα κατανοητά, άλλα δεν μπορεί κανείς εύκολα να τα αντιληφθεί.

ακόμα μια φορά το φυλλάδιο του Κέκροπα μας απεικονίζει ένα εντελώς ξένο οικιστικό περιβάλλον σε σχέση με το πως εξελίχθηκε, δηλαδή ένα άνυδρο τοπίο με διάσπαρτες κατοικίες, η περίφραξη των οποίων περισσότερο από άγρια ζώα είχε σκοπό να προστατεύει, παρά από ανθρώπους. Με λίγα λόγια, η απόσταση και μόνο από το αστικό κέντρο ήταν επαρκής συνθήκη ασφάλειας με τα δεδομένα αστικού φόβου που επικρατούσαν στις αρχές του εικοστού αιώνα.

Ο λόγος γίνεται ακόμα μια φορά για την συγκοινωνιακή ρύθμιση103 του Ψυχικού των τελευταίων χρόνων, η οποία εκτός από το να εξασφαλίσει μια ήπια εσωτερική κυκλοφορία, καθιστά δυσκολότερη είσοδο και φυγή σε παραβατικούς μη γνώστες της περιοχής. Πάντως με τον κατακερματισμό της συνοχής της κυκλοφορίας, το πολεοδομικό σχέδιο χάνει την ουσία του, δηλαδή την ευκολία κίνησης σε αξονικούς και καμπύλους δρόμους, ωστόσο το αν είχε ληφθεί αυτή η παράμετρος στις αρχικές σκέψεις του Νικολούδη παραμένει άγνωστο.

Στις μέρες μας, και για τους λόγους που ειπώθηκαν, το προάστιο έχει αποκτήσει έναν χαρακτήρα κατά κόρον προστατευτικό, στον ιδιωτικό και στον δημόσιο χώρο και ίσως αυτός είναι ο λόγος που προσελκύει αστικές λειτουργίες τύπου εγκατάστασης πρεσβειών.

Πάντως το σίγουρο είναι ότι το τι θεωρούσε ο κόσμος παλαιότερα ασφαλές έχει αποκτήσει τελείως διαφορετική έννοια σήμερα. Για 102 Μάλιστα, πρόσφατα τέθηκε σε εφαρμογή από τον Δήμο Φιλοθέης – Ψυχικού ένα σύστημα ιδιωτικής προστασίας των πολιτών που περιλαμβάνει την συνεχή αστυνόμευση δρόμων, ιδιαίτερα τις βραδινές ώρες. Βλέπε Παράθυρο, έκδοση δήμου Φιλοθέης-Ψυχικού, Αθήνα 2013, Τεύχος 8, σελ. 8 103 Βλέπε κεφάλαιο «Κυκλοφορία» 98

3.3 Η αντιληπτική διάσταση του Ψυχικού μέσα από τις αρχές του Kevin Lynch 3.3.1 Ορισμοί

Benjamin, του ανθρώπου που περιπλανιέται, διασκεδάζει, έχει κριτικό βλέμμα, είναι δηλαδή ένας εξερευνητής της πόλης. Ο πλάνητας επηρεάζεται από την αρχιτεκτονική και την αύρα της πόλης πολλές φορές άσκοπα και έμμεσα, και διεγείρει τις αισθήσεις του μέσω του περιπάτου.

Ένα από τα βασικότερα στοιχεία της αρχιτεκτονικής αν πάρουμε ως παράδειγμα ένα κτήριο, είναι ο αντίκτυπος που αφήνει σε έναν παρατηρητή, όπως αυτός το αντιλαμβάνεται μέσω των αισθήσεών του. Η αντιληπτικότητα, αφορά καθαρά το πρακτικό μέρος κατανόησης ενός έργου, αφού δεν έχει να κάνει με την δημιουργία του, δηλαδή μια καθεαυτή φαντασιακή διαδικασία, αλλά με το αποτύπωμα που αφήνει στον παρατηρητή η άμεση επαφή με αυτό. Η αντιληπτικότητα είναι φυσικά μια ευρεία έννοια που αφορά όλες τις τέχνες, αφού πρόκειται για την ικανότητα κατανόησης πραγμάτων, όπως λόγου χάρη η μουσική, μέσω των αισθήσεων μας.

Η βιωματική προσέγγιση της πόλης έχει οδηγήσει τους μελετητές της να σχηματίσουν κανόνες και σταθερές βάσει των οποίων αυτή η προσέγγιση μπορεί να γίνει αντικείμενο συστηματικής έρευνας και ανάλυσης. Ο Kevin Lynch, στο βιβλίο του “The Image of the City”105, έχει ορίσει πέντε στοιχεία τα οποία αποτελούν τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της πόλης, τα «συστατικά» της τα οποία δύναται να αντιλαμβάνεται κανείς όταν κυκλοφορεί στην πόλη. Αυτά είναι οι διαδρομές, τα όρια, οι γειτονιές, οι κόμβοι και τα τοπόσημα:

Η πόλη είναι ένα κομμάτι της αρχιτεκτονικής που έχει διεξοδικά μελετηθεί από σημειολογική σκοπιά όχι μόνο από αρχιτέκτονες, αλλά και από φιλοσόφους και άλλους επιστήμονες. Χαρακτηριστικός είναι ο ορισμός του όρου «πλάνητα»104 από τον Walter

1. Διαδρομές (Paths): οι διαδρομές είναι οι αγωγοί στους αστικής εμπειρίας. Η ορολογία εμφανίστηκε στο βιβλίο του Benjamin, Charles Baudelaire: A Lyric Poet in the Era of High Capitalism (Σάρλ Μπωτλέρ: Ένας λυρικός στην ακμή του καπιταλισμού») 105 Kevin Lynch, The Image of the City, The MIT Press, Massachusetts 1960, σελ. 47-48

104 Ο Walter Benjamin, παίρνοντας αφορμή από την ποιητική του Charles Baudelaire, έκανε την φιγούρα αυτή αντικείμενο ακαδημαϊκής μελέτης τον εικοστό αιώνα ως πρότυπο της μοντέρνας 99

οποίους κινείται συνήθως, περιστασιακά η εν δυνάμει ο παρατηρητής. Μπορεί να είναι δρόμοι, μονοπάτια, κανάλια, γραμμές του τρένου ή του μετρό. Για πολλούς ανθρώπους αποτελούν τα κυρίαρχα στοιχεία της εικόνας της πόλης. Οι άνθρωποι όσο κυκλοφορούν παρατηρούν την πόλη, καθώς κατά μήκος των διαδρομών είναι τοποθετημένα τα υπόλοιπα στοιχεία του περιβάλλοντος. 2. Όρια (Edges): Τα όρια είναι τα ευθύγραμμα στοιχεία τα οποία δεν χρησιμοποιούνται ή δεν εκλαμβάνονται ως διαδρομές από τον παρατηρητή. Είναι σύνορα μεταξύ δύο περιοχών, ευθύγραμμα χάσματα στον ιστό της πόλης: ακτές, σιδηροδρομικές γραμμές, περιοχές υπό ανοικοδόμηση και τοίχοι. Πρόκειται για κατακόρυφα παρά για οριζόντια στοιχεία στον χώρο. Όρια μπορεί να είναι εμπόδια, λίγο πολύ διαπερατά, που ορίζουν μια περιοχή από την άλλη ή μπορεί να είναι ραφές, γραμμές δηλαδή μεταξύ περιοχών που δρουν συνενωτικά. Τα όρια, αν και δεν έχουν τον κυρίαρχο ρόλο των διαδρομών, είναι πολύ σημαντικά στην οργάνωση χαρακτηριστικών, ειδικά στο να ορίζουν το περίγραμμα της πόλης, όπως μπορεί να κάνει το νερό ή μια περίφραξη. 3. Γειτονιές (Districts): Οι γειτονιές είναι τμήματα της πόλης, μικρότερα ή μεγαλύτερα, που θεωρείται ότι έχουν μια δισδιάστατη έκταση και Εικ. 59

100

ορισμένα κοινά γνωρίσματα τα οποία διαμορφώνουν τον χαρακτήρα τους και στις οποίες ο παρατηρητής εισέρχεται διανοητικά. Αν και πάντα αναγνωρίζονται από το εσωτερικό τους, χρησιμοποιούνται και σε εξωτερικές αναφορές, αν είναι ορατές απ’ έξω. Οι περισσότεροι άνθρωποι δομούν σε ένα βαθμό την πόλη με αυτόν το τρόπο, δηλαδή με βάση τις ατομικές διαφορές, για το αν οι διαδρομές ή οι γειτονιές είναι τα κυρίαρχα στοιχεία. Φαίνεται πως αυτό δεν εξαρτάται μόνο από το ατομικό κριτήριο, αλλά και από την πόλη μελέτης. 4. Κόμβοι (Nodes): Οι κόμβοι είναι στρατηγικά σημεία σε μια πόλη στα οποία ο παρατηρητής μπορεί να μπει, και τα οποία αποτελούν τις έντονες εστίες από και προς τις οποίες ταξιδεύει. Κυρίως είναι διασταυρώσεις, χώροι στάσης των μέσων μαζικής μεταφοράς, ένα πέρασμα ή μια σύγκλιση μονοπατιών, στιγμές όπου η κυκλοφορία αλλάζει την οπτική φυγή απότομα από ένα κτήριο σε ένα άλλο ή διαφορετικά οι κόμβοι μπορεί να είναι απλά σημεία ενδιαφέροντος, που αποκτούν σημασία από την συγκέντρωση σε αυτά της ανθρώπινης παρουσίας, όπως μια γωνία συνάντησης σε ένα δρόμο ή μια κλειστή πλατεία. Ορισμένοι κόμβοι αποτελούν το σημείο ενδιαφέροντος ή την επιτομή μιας γειτονιάς, οι οποίοι ακτινοβολούν την επιρροή τους και αναδεικνύονται σε σύμβολα. Μπορούν να ονομαστούν και πυρήνες. Πολλοί κόμβοι βέβαια

έχουν την φύση ταυτόχρονα του σταυροδρομιού και του σημείου ενδιαφέροντος. Η έννοια του κόμβου σχετίζεται με την έννοια της διαδρομής, αφού τα σταυροδρόμια αποτελούν ουσιαστικά την συνένωση διαδρομών, γεγονότων σε ένα ταξίδι. Σχετίζονται επίσης με τις γειτονιές, καθώς οι κόμβοι είναι τα σημεία ενδιαφέροντος της γειτονιάς, το πολικό κέντρο τους. Σε κάθε περίπτωση, κόμβοι υπάρχουν σε κάθε εικόνα της πόλης, και μπορεί να αποτελούν κυρίαρχο στοιχείο. 5. Τοπόσημα (Landmarks): Τα τοπόσημα είναι ένας άλλος τύπος σημειακής αναφοράς, αλλά σε αυτή την περίπτωση ο παρατηρητής δεν μπορεί να τα διασχίσει, είναι συμπαγή. Είναι συνήθως ένα εύκολα κατανοητό φυσικό αντικείμενο: ένα κτήριο, μια σήμανση, ένα κατάστημα ή ένα βουνό. Η χρήση τους περιλαμβάνει τον διαχωρισμό ενός στοιχείου από ένα πλήθος δυνατοτήτων. Ορισμένα τοπόσημα είναι απομακρυσμένα, και τυπικά είναι διακριτά από πολλές γωνίες και αποστάσεις, ξεπροβάλλουν από την κορυφή μικρότερων αντικειμένων και χρησιμοποιούνται ως εργαλείο προσανατολισμού. Μπορεί να βρίσκονται μέσα στην πόλη, ή σε τέτοια απόσταση που για κάθε πρακτικό λόγο συμβολίζουν μια συγκεκριμένη πορεία. Τέτοια είναι απομονωμένοι πύργοι, χρυσοί θόλοι, μεγάλοι λόφοι. Ακόμα και ένα κινητό σημείο, όπως ο ήλιος, του οποίου η 101

κίνηση είναι ικανοποιητικά αργή και συχνή, μπορεί να θεωρηθεί ως τέτοιο. Άλλα τοπόσημα είναι πρωτίστως τοπικά και φανερά μόνο από περιορισμένες περιοχές και από συγκεκριμένες οπτικές. Αυτά είναι τα αναρίθμητα οδικά σήματα, προσόψεις μαγαζιών, δέντρα, πόμολα και άλλες αστικές λεπτομέρειες που γεμίζουν την εικόνα των περισσότερων παρατηρητών. Χρησιμοποιούνται, όχι σπάνια ως στοιχεία ταυτότητας ή δομής και ο κόσμος βασίζεται σε αυτά, όσο το ταξίδι γίνεται όλο και περισσότερο οικείο.

3.3.2 Διαδρομές, όρια, γειτονιές και κόμβοι Με βάση τις αρχές, το Ψυχικό ως προάστιο μπορεί να χωριστεί σε τρεις γενικότερες γειτονιές, λαμβάνοντας υπόψιν την ανάλυση που έχει προηγηθεί. 1. Ο βασικός κορμός του προαστίου που είναι χρονολογικά παλαιότερος, άρα έχει μια ευρεία γκάμα κτηριολογικών ρυθμών, φαρδύτερους δρόμους, ήπια εδαφική κλίση, οικόπεδα με κήπο και χαρακτήρα αμιγούς κατοικίας πέρα από σημειακές εκπαιδευτικές, πολιτιστικές και διοικητικές λειτουργίες. Ανατολικά, η λεωφόρος Κηφισίας λειτουργεί ως όριο μεταξύ του προαστίου και των ανατολικών περιοχών της πόλης, ως διαμήκης άξονας παραλαβής κόμβων και φυσικά ως διαδρομή σύνδεσης των βόρειων περιοχών με το κέντρο. Μια διαμήκης λωρίδα πρασίνου μεγάλου πλάτους αποτελεί επίσης ένα αντιληπτό όριο στα δυτικά του. Νοητό είναι περισσότερο το όριό του με την Φιλοθέη στα βόρεια, καθώς μορφολογικά ο χαρακτήρας των δύο περιοχών είναι παρεμφερής. 2. Οι δυτικές περιοχές του προαστίου που είναι χρονολογικά πιο πρόσφατες, έχουν περισσότερα νεόδμητα κτήρια – πολλά τύπου μεζονέτας-, στενούς δρόμους, έντονες εδαφικές κλίσεις και μικρά οικόπεδα. Στα ανατολικά, η διαμήκης λωρίδα τις διαχωρίζει από τον βασικό κορμό του προαστίου. Στα δυτικά

Με βάση αυτά τα στοιχεία επιχειρείται στην συνέχεια να αναλυθεί το Π. Ψυχικό με σκοπό να δημιουργηθεί η αντιληπτική του εικόνα και οι ιδιαιτερότητές του ως κηποπροάστιο. Παρόλο που ο Lynch στο βιβλίο του ασχολείται με την ανάλυση τριών πόλεων, οι αρχές του μπορούν να εφαρμοστούν σε οποιαδήποτε αστική κλίμακα άρα και στην μελέτη ενός προαστίου.

102

τα Τουρκοβούνια λειτουργούν ως όριο των περιοχών αυτών και το Γαλατσίου. Οι δρόμοι Μουσών, 28ης Οκτωβρίου και Λατώ Ιδιωτική, λειτουργούν ως διαδρομές σύνδεσής τους με δυτικές συνοικίες της πόλης. 3. Η γειτονιά των σχολείων πρόκειται για τον εκπαιδευτικό πυρήνα που περιλαμβάνει τα σχολεία του Κολεγίου, Αρσακείου, Μωραΐτη και το δημόσιο σχολείο Ψυχικού. Η γειτονιά αυτή βρίσκεται στο εσωτερικό του βασικού κορμού και τα μόνα όρια που μπορούν να διακριθούν είναι οι περιφράξεις των σχολείων, καθώς λόγο του έντονου πρασίνου οι διάφορες λειτουργίες εμπλέκονται. Ωστόσο, θα μπορούσε κανείς να την χαρακτηρίσει και ως κόμβο, καθώς παρατηρείται έντονη δραστηριότητα σε σχέση με άλλες περιοχές. Πεζοί μαθητές, σχολικά λεωφορεία, και αυτοκίνητα γονέων εκτελούν προγραμματισμένη κυκλοφορία από και προς τα σχολικά συγκροτήματα.

Διάγρ. 14

Διάγρ. 15

Οι διαδρομές και οι κόμβοι του προαστίου αποτελούνται κυρίως από τους δρόμους και αφορούν την αυτοκίνηση, αφού αυτό είναι το βασικό μέσο κυκλοφορίας. Όσον αφορά τους κόμβους, υπάρχουν αυτοί που φιλοξενούν περισσότερο μόνιμες λειτουργίες και άλλοι πιο περιστασιακές. Τα roundabout είναι εξ’ ορισμού σημαντικοί κόμβοι καθώς συγκεντρώνουν την κυκλοφορία των αυτοκινήτων

Διάγρ. 16 103

από διαφορετικές κατευθύνσεις σε ένα σημείο αφενός, αφετέρου ορισμένα από αυτά είναι και πλατείες, άρα συγκεντρώνουν την ανθρώπινη δραστηριότητα106. Άλλοι καθημερινοί κόμβοι είναι η είσοδος στο προάστιο, στην τομή της οδού Διαμαντίδου και της Κηφισίας, εμπορικοί κόμβοι, όπως η Νέα Αγορά και το κτήριο του Βασιλόπουλου, κόμβοι ψυχαγωγίας όπως η παιδική χαρά Μεταλλινού και ο όμιλος Αντισφαίρισης Ψυχικού, διοικητικοί όπως το Δημαρχείο Ψυχικού και κόμβοι που είναι ταυτόχρονα διαδρομές, όπως η πεζογέφυρα της Κηφισίας απέναντι από το συγκρότημα του Κολεγίου. Οι κόμβοι περιστασιακών λειτουργιών ή γεγονότων είναι η οδός Διαμαντίδου, η οποία μια φορά τον χρόνο συγκεντρώνει πολύ κόσμο από την περιοχή καθώς μετατρέπεται από δρόμος κυκλοφορίας αυτοκινήτων σε διαδρομή παρέλασης και ο ναός του Αγίου Δημητρίου που λειτουργεί ως πόλος έλξης σε ειδικές περιπτώσεις όπως γάμοι και θρησκευτικές λειτουργίες. Επίσης η Α’ πλατεία λειτουργεί από παλιά107 ως πυκνωτής

εφήμερων προγραμμάτων, καθώς αποτελεί το σημείο λειτουργίας δύο γεγονότων: της επίδειξης κλασικών αυτοκινήτων108 και της τελετής λήξης του διεθνούς αγώνα ιστορικών αυτοκινήτων109. Υπάρχουν και περιπτώσεις που ειδικοί παράμετροι στην τοποθεσία ενός κόμβου, ευνοούν την εκδήλωση γεγονότων, πέραν των συνηθισμένων. Για παράδειγμα, η τοποθεσία της ισραηλινής πρεσβείας στις παρυφές του προαστίου, και όχι σε κάποιο σημείο στο εσωτερικό του, στην συμβολή δύο μεγάλων διαδρομών, της Κηφισίας και της Κατεχάκη, σίγουρα διευκόλυνε την τρομοκρατική επίθεση στο κτήριο τον Δεκέμβριο του περασμένου χρόνου. Ως όρια, εκτός των προαναφερθέντων οφείλουν να προστεθούν και στοιχεία μικρής κλίμακας, αλλά μεγάλης σημασίας. Αυτά είναι οι πάμπολλες σημάνσεις κυκλοφορίας, κυρίως τα απαγορευτικά, που αποτρέπουν την είσοδο από την Κηφισίας στο προάστιο.

106 Άλλες πάλι φορές αποκτούν συμβολικό χαρακτήρα, με την τοποθέτηση στο κέντρο αυτών έργων τέχνης μεγάλων διαστάσεων, που τα καθιστούν αντιληπτά από μεγάλη απόσταση. 107 Όπως πληροφορούμαστε και από το λεύκωμα του Ψυχικού (Νέλλη Λαβδά), η Ά Πλατεία λειτουργούσε από παλιά ως κόμβος

της περιοχής. Εκεί υπήρχε το κόκκινο περίπτερο, η στάση των ιδιωτικών λεωφορείων, το κοσμικό κέντρο διασκέδασης Blue Bell. 108 -, «Παράθυρο», Έκδοση του Δήμου Φιλοθέης-Ψυχικού, Αθήνα 2014, Τεύχος Αυγούστου, σελ. 34-35. 109 ο.π., Αθήνα 2013, Τεύχος Ιουλίου-Σεπτεμβρίου, σελ. 31 104

3.3.3 Η αντιληπτική σκοπιά των τοπόσημων του Ψυχικού.

την φύση τους110, μπορούν δυνητικά να λειτουργήσουν ως παρατηρητήριο της περιοχής, λόγω των διαφορετικών υψομετρικών επιπέδων, αλλοίωση που έχει δημιουργήσει από το παρελθόν η έντονη εκσκαφή τους λόγω της δραστηριότητας των λατομείων.

Με μια γενική παρατήρηση, δύο είναι τα τυπικά χαρακτηριστικά αντιληπτικότητας που διαμορφώνουν την εικόνα του Ψυχικού. Η επανάληπτικότητα εμφάνισης τριών στοιχείων, δηλαδή των αυτοκινήτων, του πρασίνου και των διαδρομών (δρόμων) και η απόκρυψη των κατοικιών αλλά και των τοπόσημων εξαιτίας της πυκνής βλάστησης.

Η ευρύτερη περιοχή των λατομείων στα Τουρκοβούνια αποτελεί μια αχανή αδιαμόρφωτη έκταση η οποία αξιοποιείται εμπειρικά και ανεπίσημα από τους κατοίκους (περίπατος, αστική περιπλάνηση, γκράφιτι, αυτοσχέδιες πίστες μηχανών). Αντιληπτικά, ενδιαφέρον έχει ο τρόπος με τον οποίο έχει γίνει η εκσκαφή των λόφων, δηλαδή από το κέντρο προς την περιφέρεια, με σκοπό την απόκρυψη από τις κατοικίες, της έντονης παραμόρφωσης που έχει υποστεί το φυσικό τοπίο. Ενδιαφέρον έχει παρόλα αυτά η παρατήρηση ότι στην άλλη πλευρά του τοπίου, που βλέπει σε δυτικές περιοχές, δεν έχει δοθεί η ίδια αισθητική βαρύτητα.

Η τυπική διαδρομή με αυτοκίνητο στο εσωτερικό προκαλεί την έλλειψη προσανατολισμού εξαιτίας της απουσίας διακριτών τοπόσημων και του περίπλοκου κυκλοφοριακού συστήματος. Επίσης, η απόκρυψη τοπόσημων που αποτελούν πολλές φορές τον στόχο μιας διαδρομής συμβάλλει στην αποδυνάμωση της αίσθησης της προσμονής για το ταξίδι από ένα σημείο Α σε ένα Β. Σε πολλούς δρόμους μάλιστα η πυκνή βλάστηση λειτουργεί ακόμα και ως όριο των φυσικών τοπόσημων του λεκανοπεδίου, δηλαδή των βουνών του.

Τα σχολικά συγκροτήματα του Μωραϊτη111, του Κολεγίου

Τα τοπόσημα λοιπόν, παρότι είναι γνωστά στους περισσότερους, μόνο από συγκεκριμένες οπτικές γίνονται αντιληπτά και πολλές φορές αυτό που κάνει τον παρατηρητή να τα ανακαλύψει είναι το στοιχείο της έκπληξης. Τα Τουρκοβούνια, που αποτελούν τοπόσημο της περιοχής από

110 Αν και βρίσκονται στα όρια του προαστίου, η έντονη αυτή αλλοίωση αποκαλύπτει νέες υφές που τα καθιστούν εύκολα αντιληπτά από μακριά. 111 Η περίπτωση των εκπαιδευτηρίων Μωραϊτη είναι κάπως ιδιαίτερη, καθώς το κτήριο που τα στεγάζει σήμερα είναι αποτέλεσμα κατεδαφίσεων και 105

και του Αρσακείου αποτελούν το σημαντικότερο στοιχείο παρατήρησης, λόγο της αίγλης που έχουν αποκτήσει ως ιδιωτικά σχολεία. Αλλά πέραν του ονόματος που έχουν αφήσει, τα οικόπεδα και των τριών σχολείων βρίσκονται σε ελαφρά υψώματα σε σχέση με τις κατοικίες και σε συνδυασμό με τις ογκώδεις όψεις τους ξεπροβάλλουν επιβλητικά πάνω από την φύση. Στο σημείο αυτό, σημαντικό είναι να τονιστεί ο ιδιαίτερος σχεδιασμός που δόθηκε από τους αρχιτέκτονες όχι μόνο στα κτήρια καθεαυτά, αλλά και στην διαμόρφωση του χώρου και ακόμη και των φυτεύσεων γύρω από αυτά. Και στα τρία παραδείγματα η είσοδος στο κτήριο απαιτεί από την είσοδο της αυλής,την ανοδική πορεία –λόγω της κλίσης των οικοπέδων- σε έναν ευθύγραμμο άξονα, γεγονός που αυξάνει την σημασία του ίδιου του κτηρίου. Προδιαγράφεται δηλαδή ο στόχος (το κτήριο) και η ευθύγραμμη διαδρομή (ο δρόμος από την αυλή στην είσοδο), που ενισχύεται από τις δενδροστοιχίες εκατέρωθεν, προετοιμάζοντας τον παρατηρητή στην άφιξή του. Στην περίπτωση του Κολεγίου η κυκλοφορία καταλήγει σε ένα ισχυρό πρόπυλο, το οποίο αγκαλιάζει ο βασικός κτιριακός όγκος, που σε κάτοψη ακολουθεί την μορφή

Διάγρ. 17

Διάγρ. 18

προσθηκών σε κτήριο που παλιότερα είχε διαφορετική λειτουργία, μια γνωστή σε μας είναι η χρήση του ως Καζίνο. Βλέπε επίσης κεφάλαιο 2

Διάγρ. 19

106

«Π»112. Μάλιστα ο εμπορικός ελληνικός κινηματογράφος των δεκαετιών του 50’ και του 60’ μας παρουσιάζει ,για ακόμα μια φορά, αυτή την ιδιαίτερη διαδρομή μέσα από την ταινία «Το ξύλο βγήκε από τον παράδεισο». Η Παλιά Αγορά, που έχει σταματήσει την επίσημη λειτουργία της εδώ και καιρό, αποτελεί ένα τοπόσημομνημείο για την περιοχή. Εξαιτίας νομοθετικών και δικαστικών διαδικασιών, το ίδιο το κτήριο μπορεί να στέκεται αναπαλαιωμένο, αλλά ο περιβάλλον χώρος, που έχει οικειοποιηθεί από τους κατοίκους της περιοχής ως πάρκινγκ αυτοκινήτων και η ανεξέλεγκτη βλάστηση αποδεικνύουν την απουσία χρήσης του. Υπάρχουν όμως στοιχεία του παρελθόντος που αν και παραμελημένα, έχουν διατηρηθεί και με μια πιο σκωπτική ματιά μπορεί κανείς να τα παρατηρήσει. Για παράδειγμα

Εικ. 60

Εικ. 61

112 Ο αρχιτέκτονας του Μπενακείου Διδακτηρίου (δηλαδή του Κολέγιου) Κωνσταντίνος Κυριακίδης, είχε όπως και ο Αλέξανδρος Νικολούδης εμμονή στις εκλεκτικιστικές πεποιθήσεις του, γαλλική παιδεία και είχε βιώσει μια έντονη κοσμοπολίτικη ατμόσφαιρα την περίοδο που ζούσε στην Ευρώπη, η οποία αποτυπώνεται με σταθερότητα στην αρχιτεκτονική του. Σχετικά με τα βιογραφικά του αρχιτέκτονα βλέπε Ελένη-Φεσσά Εμμανουήλ, «12 Αρχιτέκτονες του Μεσοπολέμου», Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2005, σελ. 46-59

Εικ. 62 107

γίνεται λόγος για την οργάνωση της κάτοψης με την ίδια λογική του Κολεγίου, δηλαδή σε σχήμα «Π» ώστε να υποδέχεται τον παρατηρητή σε ένα ανοικτό ημι-εσώκλειστο χώρο και την χρήση της φύσης -συγκεκριμένα κυπαρισσιών-, για επισήμανση της υποδοχής σε αυτόν από τον κεντρικό δρόμο. Η ακόμη την είσοδο στο οικόπεδο υπό την μορφή σκαλοπατιών, στρατηγικά τοποθετημένη σε σταυροδρόμι, ώστε να αποκτήσει κομβική σημασία.

Διάγρ. 20

Ένα ακόμη τοπόσημο-μνημείο συνδεδεμένο με την ιστορία του τόπου, είναι τα κτήρια των πρώην λατομείων, που στέκονται ερειπωμένα ως βιομηχανικά κουφάρια σε ένα αδρό τοπίο, που σαπίζουν με το πέρασμα του χρόνου. Η σημασία τους είναι ιστορική, καθώς για ένα μεγάλο διάστημα αποτέλεσαν την κινητήριο δύναμη υλοποίησης του προαστίου, αφού αναλάμβαναν την επεξεργασία και την άμεση λόγω απόστασης διανομή μέρους των οικοδομικών υλικών για την ανέγερση των κατοικιών και την δημιουργία του δημόσιου χώρου. Το μέλλον τους βέβαια παραμένει αβέβαιο.

Διάγρ. 21

Η πεζογέφυρα της Κηφισίας στην συμβολή του ομώνυμου δρόμου με την οδό Στεφάνου Δέλτα, αποτελεί επίσης ένα ισχυρό τοπόσημο της περιοχής. Καταρχάς έχει ένα λειτουργικό χαρακτήρα, ως εγκάρσια και υπέργεια διαδρομή της Κηφισίας, 108

γεγονός που εξυπηρετεί πολύ κόσμο, ιδιαίτερα μαθητές, εξαιτίας της κομβικής της τοποθέτησης. Έχει δηλαδή τα επιπλέον χαρακτηριστικά της διαδρομής και του κόμβου. Η ανάδειξή της σε τοπόσημο οφείλεται σε τρεις λόγους: πρώτον είναι ξεκάθαρα διακριτή από τον δρόμο, και δυνητικά μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως στοιχείο στο οποίο ο οδηγός βασίζεται για να αντιληφθεί την τοποθεσία του σε σχέση με τον προορισμό του. Δεύτερον προσφέρει μια αστική λειτουργία που δεν είναι εδραιωμένη ως πολεοδομική πρακτική στα ελληνικά δεδομένα, γεγονός που ενδυναμώνεται από το ενδιαφέρον που δόθηκε στον σχεδιασμό της με την σύνταξη πολυμελούς ομάδας μελέτης. Τέλος απέκτησε συμβολικό χαρακτήρα, όταν το ζήτημα της διέλευσης των μαθητών από την μια πλευρά της Κηφισίας στην άλλη, πήρε μεγάλες διαστάσεις με σχετικό δυστύχημα που συνέβη στο σημείο.

Εικ. 63

Το κατάστημα του «Βασιλόπουλου», αν και χωρικά ανήκει στο Νέο Ψυχικό, αποτελεί τοπόσημο εμπορικού ενδιαφέροντος για την ευρύτερη περιοχή. Αρχικά, η τοποθέτησή του σε άμεση επαφή με την λεωφόρο λειτουργεί αντιληπτικά με τον ίδιο τρόπο που λειτουργεί και η πεζογέφυρα. Επιπλέον, η χρήση μεγάλων σημάτων για την επίδειξη του λογότυπου της εταιρείας έχει τον ρόλο να

Εικ. 64

109

Εικ. 65

Εικ. 66 110

Εικ. 67

Εικ. 68 111

προσελκύσει τον παρατηρητή113, πράγμα που το πετυχαίνει. Τέλος, οφείλουν να επισημανθούν η κομβικότητα της τοποθεσίας του, ο σύγχρονος αλλά αυστηρός κτιριακός του όγκος, του οποίου το μέγεθος ενισχύεται λόγο της διάταξής του στο οικόπεδο –πανταχόθεν ελεύθεροκαι τέλος η ποικιλία προϊόντων που διαθέτει, που τον καθιστούν παραπάνω από ικανοποιητικό για την εξυπηρέτηση των διατροφικών αναγκών.

113 Ο τρόπος που έχουν τοποθετηθεί στρατηγικά πολλά από τα λογότυπα εταιρειών κατά μήκος της Κηφισίας με αυτό τον σκοπό λειτουργεί σαν μικρογραφία του λεγόμενου “The Strip” στο Las Vegas. Ο αρχιτέκτονας Robert Venturi έχει ασχοληθεί διεξοδικά σχετικά με την σχέση της αρχιτεκτονικής και κατανάλωσης, με βάση το παραπάνω παράδειγμα στο βιβλίο του “Learning from Las Vegas”. 112

113

Συμπεράσματα

114

Οι ουτοπίες προσπαθούν να εξιδανικεύσουν τον τρόπο ζωής, αλλά η πραγματικότητα, έρχεται να τις αντικρούσει. Είναι όμως ένα απαραίτητο κομμάτι της ανθρώπινης δημιουργίας καθώς αποτελούν πηγή έμπνευσης και θέτουν ευσεβείς στόχους που συντελούν στην εξέλιξη της ανθρωπότητας. Το πρόβλημα των βιομηχανικών πόλεων που προσπάθησε να λύσει ο Howard με την πρότασή του δεν κατάφερε να συμβάλει στην εξέλιξη του καπιταλιστικού συστήματος όπου αναφερόταν. Κατέληξε να μεταλλάσσεται από κηπούπολη σε κηποπροάστιο και να εξυπηρετεί κυρίως μια λειτουργία της πόλης, αυτή της κατοικίας. Το μοντέλο της κηπούπολης καθιερώθηκε ως παγκόσμια πολεοδομική πρακτική, και επηρέασε τα μοντέλα προαστιοποίησης, και μπορεί μεν να λύνει το πρόβλημα της ανθυγιεινούς ζωής στην πόλη, αλλά δημιουργεί άλλα που σχετίζονται με τον διαχωρισμό του χώρου της κατοικίας και της εργασίας και την δημιουργία αχανών οικιστικών εκτάσεων. Οι συνθήκες που οδήγησαν στην δημιουργία του Ψυχικού ήταν αρχικά αποτέλεσμα της επιθυμίας της ανερχόμενης αστικής τάξης του μεσοπολέμου για χωρικό και ταξικό διαχωρισμό. Η αστική τάξη είχε αρχίσει να αναπτύσσεται οικονομικά σε βαθμό που τα πρότυπα ζωής της είχαν ανάγκη να εκφραστούν σε ένα περιβάλλον διαχωρισμένο από αυτό του κέντρου της Αθήνας. Με το Ψυχικό η αστική τάξη του Μεσοπολέμου δημιουργεί μια tabula rasa, όχι μόνο χωρική αλλά και κοινωνική. Το Ψυχικό επίσης αποτέλεσε εργαλείο της βενιζελικής πολιτικής για την έκφραση του εκσυγχρονισμού του ελληνικού κράτους, μέσα από την μεταφορά στο ελληνικό έδαφος μιας ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής και νέων προτύπων ζωής στη φύση. Αποτελεί επίσης ένα από τα ελάχιστα ελληνικά παραδείγματα οργανωμένου πολεοδομικού σχεδιασμού, με την πρόβλεψη για σχετικές υποδομές a priori, σε συνεννόηση με το κράτος. Σε θέματα που αφορούν την οργάνωση του σχεδίου προκύπτει το συμπέρασμα ότι ο ορθοκανονικός σχεδιασμός που εφήρμοσε ο Νικολούδης αποτέλεσε στόχο του «Κέκροπα» για την ευκολότερη κατανομή και πώληση των οικοπέδων, και μάλιστα δημιουργώντας ένα σχετικά πυκνοδομημένο περιβάλλον. Ακόμη, οι χώροι που είχε οραματιστεί ο Νικολούδης στο σχέδιο, που θα λειτουργούσαν ως «κοινωνικοί πυκνωτές», είτε δεν υλοποιήθηκαν εξ αρχής, είτε μεταλλάχτηκαν και έχασαν τον δημόσιο χαρακτήρα τους, είτε παραμελήθηκαν καθώς η πόλη αποτέλεσε ισχυρότερο θέλγητρο. Όσον αφορά την κοινωνική δομή, η ζωή στην προαστιακή κατοικία παράγει την εμμονή για την διατήρηση της ιδιωτικότητας, την επίδειξη 115

κύρους μέσω μορφολογικών χαρακτηριστικών και την δημιουργία τυπολογιών που εκφράζουν κοινωνικά πρότυπα. Το Ψυχικό λοιπόν δεν αποτελεί μια κηπούπολη όπως την είχε φανταστεί ο Howard, αλλά μια μετάλλαξη αυτής, δανειζόμενο ορισμένα χαρακτηριστικά, για την ικανοποίηση κοινωνικών και οικονομικών αναγκών. Η Letchworth αποτελεί μια αυτόνομη πόλη με τα αστικά προγράμματα που την διέπουν, ενώ το Ψυχικό είναι ένα εξαρτημένο από τις λειτουργίες της πόλης προάστιο. Παρόλα αυτά το Ψυχικό δανείζεται από το μοντέλο της κηπούπολης την μονολειτουργικότητα των χρήσεων γης και την δημιουργία ενός συστήματος που δεν έχει πρόθεση επέκτασης αλλά αναπτύσσεται στο εσωτερικό του μέχρι να κορεστεί. Ο Howard ήθελε να δημιουργήσει μια κοινωνία ίσων απολαβών και ίσων μελών που θα συνδύαζαν τον τόπο εργασίας, ως αναπόσπαστη παράμετρο της πόλης, και της κατοικίας σε ένα υγιές και ανθρώπινο περιβάλλον. Αυτό δεν ισχύει για το Ψυχικό καθώς από την ίδρυσή του ήταν σαφής ο εμπορικός χαρακτήρας που είχε προσδώσει η εταιρεία. Στην περίπτωση του Ψυχικού, υπάρχει μεν μια κοινωνική ομοιογένεια, αλλά αυτό οφείλεται στην δυνατότητα αγοράς υψηλού κόστους οικοπέδων και των γενικότερων οικονομικών και κοινωνικών προϋποθέσεων που απαιτούνταν για να διαμείνει κανείς στο συγκεκριμένο προάστιο. Σε αστικό επίπεδο, μπορεί λοιπόν κανείς να παρατηρήσει ότι το Ψυχικό χαρακτηρίζεται από μια οριζόντια ομοιομορφία, κυρίως κοινωνική, σε αντίθεση με την πολυμορφία που παρουσιάζει ο κατακόρυφος κοινωνικός διαχωρισμός της ελληνικής πόλης. Αποτελεί όμως ένα πεδίο έρευνας με κρυμμένες ιστορικές και αντιληπτικές εκπλήξεις και είναι ένα από τα λιγοστά, αν όχι το μοναδικό ελληνικό παράδειγμα με χαρακτηριστικά που εκφράζουν την απόλυτη εκδοχή της ελληνικής κηπούπολης, ξεχωρίζοντας ως ένα μοναδικό στοιχείο στο αστικό μωσαϊκό της Αθήνας.

116

117

Βιβλιογραφία

118

Ελληνική βιβλιογραφία - Αμαλία Κωτσάκη, Αλέξανδρος Νικολούδης 1874-1944. Αρχιτεκτονικά οράματα, Πολιτικές χειρονομίες, ποταμός, Αθήνα 2007 - Άσπα Γοσποδίνη, Ηλίας Μπεριάτος (επιμέλεια), Τα νέα αστικά τοπία και η ελληνική πόλη, εκδόσεις Κριτική, Αθήνα 2006 - Άσπα Γοσποδίνη (επιμέλεια), Διάλογοι για το σχεδιασμό του χώρου και την ανάπτυξη, Εκδόσεις Κριτική, Αθήνα 2008 - Δημήτρης Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική. Αρχιτεκτονική θεωρία και πράξη (1830-1980) σαν αντανάκλαση των ιδεολογικών επιλογών της νεοελληνικής κουλτούρας, ΜΕΛΙΣΣΑ, Αθήνα 1984 - Δημήτρης Φιλιππίδης, Για την ελληνική πόλη. Μεταπολεμική πορεία και μελλοντικές προοπτικές, εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 1990 - Δημήτρης Φιλιππίδης, «Μοντέρνα αρχιτεκτονική στην Ελλάδα», εκδοτικός οίκος μέλισσα, Αθήνα 2001 - Δημήτρης Φιλιππίδης, Προάστια & Εξοχές της Αθήνας του 30’, Ολκός, Αθήνα 2006 - Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ, 12 Έλληνες αρχιτέκτονες του Μεσοπολέμου, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Αθήνα 2005 - Θωμάς Μαλούτας, Γιώργος Κανδύλης, Μιχάλης Πέτρου, Νίκος Σουλιώτης (επιμέλεια), Το κέντρο της Αθήνας ως πολιτικό διακύβευμα, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα 2013 Κίκη Καύκουλα, Η περιπέτεια των κηπουπόλεων. Κοινωνική και περιβαλλοντική μεταρρύθμιση στην Ευρώπη και την Ελλάδα του 20ου αιώνα, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2007 - Κώστα Η. Μπίρη, Αι Αθήναι. Από του 19ου εις τον 20ον αιώνα, εκδοτικός οίκος μελισσα, Αθήνα 2005 Ξένη βιβλιογραφία - C.B. Purbom, The Garden City. A study in the development of a Modern Town., J.M. Dent & Sons Ltd, London 1913 - Ebenezer Howard, Garden Cities of To-morrow. Edited with a preface by F.J. Osborn. With an introductory essay by Lewis Mumford, Faber and Faber LTD, London 1965 - Kevin Lynch, The Image of the City, The MIT Press, Massachusetts 1960 - Peter Hall, Cities of Tomorrow. An Intellectual History of Urban Planning and design in the Twentieth Century, Blackwell Publishers, Oxford 1997 - Robert Fishman, Urban Utopias in the Twentieth Century: Ebenezer Howard, Frank Lloyd Wright, Le Corbusier, The MIT Press, 1982 - Robin Middleton (editor), The beaux-arts and nineteenth-century French architecture, Thames and Hudson, London 1982 119

Ιστοσελίδες - en.wikipedia.org - www.britannica.com - Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού (ΓΥΣ): web.gys.gr - Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛ.ΣΤΑΤ): www.statistics.gr - Εθνικό Κτηματολόγιο (ΕΚΧΑ): gis.ktimanet.gr - Νομοθεσία και νομολογία για μηχανικούς: www.nomoskopio.gr - Συγκοινωνίες Αθηνών: www.oasa.gr - http://panosdragonas.net - http://ced.berkeley.edu Εγκυκλοπαίδειες - Encyclopedia Britannica, William Benton publisher, 1964, Τόμος 9 Διατριβές - Πολυξένη Κοσμάκη, Σχεδιασμένοι οικισμοί στην Αθήνα του Μεσοπολέμου. Πρότυπα, εξέλιξη και επιδράσεις στο μεταβαλλόμενο αστικό χώρο, Τμήμα Αρχιτεκτόνων, Τομέας ΠολεοδομίαςΧωροταξίας, Αθήνα 1991 - Πολυξένη Μαυρογένη-Παπαγγελοπούλου, Κοινωνική διαστρωμάτωση και μορφολογία δύο γειτονικών οικισμών Ψυχικού και Νέας Ιωνίας από το 1923 και έπειτα, Πάντειος Πανεπιστήμιο, Τμήμα Κοινωνιολογίας, Αθήνα 1999 - Αμαλία Κωτσάκη, Το έργο του αρχιτέκτονα Αλέξανδρου Νικολούδη (1875-1944) ως έκφραση του οράματος για αστικό εκσυγχρονισμό επί Ελευθέριου Βενιζέλου, Διδακτορική διατριβή, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Αθήνα 2005 Άρθρα - Δημήτρης Φιλιππίδης, «Δύο προάστια στην Αθήνα», Θέματα Χώρου και Τεχνών, Αθήνα 1980, τεύχος 11 - Νίκος Χολέβας, «Οι αρχιτεκτονικές και πολεοδομικές επιλογές του Ελ. Βενιζέλου», Αρχιτέκτονες, τεύχος 24 Μπροσούρες - Νέλλη Λάβδα, Ψυχικό. Η πόλη, οι κάτοικοι, οι διηγήσεις, Δ.Α.Ε. Ψυχικού, Ψυχικό 2002 - Ψυχικό. Προάστιον Αθηνών με σχέδιον κηπουπόλεως, απέχον 120

δέκα λεπτά από του κέντρου της πόλεως, Αθήνα 1929, Ανώνυμος Οικοδομική Εταιρεία Κέκροψ Περιοδικά - Αρχιτέκτονες, τεύχος 24 - Αρχιτεκτονικά Θέματα, τεύχος 29 - Αρχιτεκτονική, τεύχος 14 - Θέματα Χώρου και Τεχνών, τεύχη 8,11 - Παράθυρο, τεύχος 8 Συνέντευξη - Κωνσταντίνος Ζέκκος – υπεύθυνος του συγκοινωνιακού του Π. Ψυχικού Φιλμογραφία - Edgar Wright, The World’s End, 2013 - Αλέκος Σακελλάριος, Η Σωφερίνα, 1964

121

Πηγές εικόνων

122

01 – Πίνακας του Gustave Doré που απεικονίζει την αθλιότητα των τρωγλών του βικτοριανού Λονδίνου en.wikipedia.org, λήμμα: Gustave Doré 02 - το φαλανστέριο του Fourier en.wikipedia.org, λήμμα: Charles Fourier 03 – Άποψη του Red House www.thehistoricblog.com, λήμμα: Red House 04 – Κάτοψη του Red House www.khanacademy, λήμμα: Red House 05 – Κάτοψη του βιομηχανικού οικισμού New Lanark www.flickr.com, λήμμα: New Lanark 06 – Αεροφωτογραφία του New Lanark www.newlanarkblog.org 07 – Στην φωτογραφία δεξιά βρίσκεται ο Ebenezer Howard Peter Hall, Cities of Tomorrow. An Intellectual History of Urban Planning and design in the Twentieth Century, Blackwell Publishers, Oxford 1997, σελ. 88 08 - Το διάγραμμα του Howard για τους «τρεις μαγνήτες» Ebenezer Howard, Garden Cities of To-morrow. Edited with a preface by F.J. Osborn. With an introductory essay by Lewis Mumford, Faber and Faber LTD, London 1965, σελ. 46 09 – Διαφήμιση που προπαγανδίζει την ζωή στις κηπουπόλεις http://www.telegraph.co.uk, λήμμα: Garden Cities 10 – Διαφήμιση που προπαγανδίζει την κατοικία και εργασία σε συνδυασμό με την φύση στην κηπούπολη Welwyn www.pinterest.com, λήμμα: Ebenezer Howard 11 – Διαφήμιση της ζωής στην κηπούπολη Letchworth http://www.dailymail.co.uk/, λήμμα: Letchworth 12 – Κυριακάτικο μεσημεριανό στην κηπούπολη Welwyn. Το όραμα του Howard γίνεται πραγματικότητα. Peter Hall, Cities of Tomorrow. An Intellectual History of Urban Planning and design in the Twentieth Century, Blackwell Publishers, Oxford 1997, σελ. 106 123

13 – Αεροφωτογραφίες από την κατασκευή του Letchworth http://www.ourletchworth.org.uk 14 – Χάρτης που απεικονίζει τις χρήσεις γης του Letchworth Ebenezer Howard, Garden Cities of To-morrow. Edited with a preface by F.J. Osborn. With an introductory essay by Lewis Mumford, Faber and Faber LTD, London 1965, σελ. 105 15 – Σύγχρονη αεροφωτογραφία του Letchworth Edgar Wright, The World’s End, 2013 16 – Το κέντρο του Letchworth ο.π. 17 – Η κυρτός εμπορικός δρόμος του Letchworth ο.π. 18 – Σειρά σκηνών της ταινίας που απεικονίζουν την αποδόμηση της κηπούπολης Letchworth ο.π. 19 – Χάρτης του 1881 της Αθήνας που απεικονίζει το οικόπεδο του Ψυχικού Νέλλη Λάβδα, Ψυχικό. Η πόλη, οι κάτοικοι, οι διηγήσεις, Δ.Α.Ε. Ψυχικού, Ψυχικό 2002, σελ. 10 20 – Το διαφημιστικό φυλλάδιο του «Κέκροπα» στη δεύτερη έκδοσή του το 1929 ο.π. σελ. 56 21 – Ο Αλέξανδρος Νικολούδης, αρχιτέκτονας του Π. Ψυχικού http://www.greekencyclopedia.com, λήμμα: Αλέξανδρος Νικολούδης 22 – Το πρώτο σχέδιο του Ψυχικού το 1907 το οποίο τελικά δεν εγκρίθηκε Νέλλη Λάβδα, Ψυχικό. Η πόλη, οι κάτοικοι, οι διηγήσεις, Δ.Α.Ε. Ψυχικού, Ψυχικό 2002, σελ. 20 23 – Σχέδιο του Ψυχικού το 1923 με τις χρήσεις γης και την διανομή οικοπέδων Ψυχικό. Προάστιον Αθηνών με σχέδιον κηπουπόλεως, απέχον δέκα λεπτά από του κέντρου της πόλεως, Αθήνα 1929, Ανώνυμος Οικοδομική Εταιρεία Κέκροψ, σελ. 3

124

24 – Το σχέδιο του Ψυχικού το 1923 με την νομιμοποίηση περιοχών για κατοικία που προορίζονταν για άλλες χρήσεις Αμαλία Κωτσάκη, Αλέξανδρος Νικολούδης 1874-1944. Αρχιτεκτονικά οράματα, Πολιτικές χειρονομίες, ποταμός, Αθήνα 2007, σελ 127 25 – Ο Ελευθέριος Βενιζέλος στα εγκαίνια του Κολεγίου Νέλλη Λάβδα, Ψυχικό. Η πόλη, οι κάτοικοι, οι διηγήσεις, Δ.Α.Ε. Ψυχικού, Ψυχικό 2002, σελ. 37 26 – Πρόταση του Νικολούδη για το Δικαστικό Μέγαρο το 1930 που δεν υλοποιήθηκε Αρχιτέκτονες, 2000, τεύχος 24, σελ. 20 27 – Πρόταση των Νικολούδη και Μαγιάση περί το 1930 για το Μετοχικό Ταμείο Στρατού που δεν υλοποιήθηκε ο.π. σελ. 23 28 – Φωτομοντάζ του αρχαιολογικού χώρου με τη μελέτη για το δικαστικό μέγαρο ο.π. σελ. 21 29 – Σύγκριση του διαγράμματος των κηπουπόλεων του Howard με τμήμα του σχεδίου του Ψυχικού Διάγραμμα Howard: Ebenezer Howard, Garden Cities of To-morrow. Edited with a preface by F.J. Osborn. With an introductory essay by Lewis Mumford, Faber and Faber LTD, London 1965, σελ. 53 30 – Το Μπενάκειο (Κολέγιο) κτίζεται το 1928 Νέλλη Λάβδα, Ψυχικό. Η πόλη, οι κάτοικοι, οι διηγήσεις, Δ.Α.Ε. Ψυχικού, Ψυχικό 2002, σελ. 37 31 – Το κέντρο διασκέδασης “Colizeum” το 1928 ο.π., σελ. 54 32 – Το “Pavillion Rose” σε φωτογραφία που τραβήχτηκε την δεκαετία του 20’ ο.π., σελ. 55 33 – Η Αγορά του Ψυχικού σε φωτογραφία που τραβήχτηκε την δεκαετία του 20’ ο.π., σελ 49 34 – Το «κόκκινο περίπτερο» στην Α’ Πλατεία Ψυχικού. Φωτογραφία του 1926 ο.π., σελ. 51 125

35 – Το καζίνο ή λέσχη του Ψυχικού λίγο πριν κατεδαφιστεί για να δώσει την θέση του στα Εκπαιδευτήρια Μωραΐτη. Φωτογραφία που τραβήχτηκε την δεκαετία του 50’ ο.π., σελ. 45 36 – Χάρτης της Αθήνας του 1930. Στο πάνω δεξί άκρο διακρίνεται το Ψυχικό Κώστα Η. Μπίρη, Αι Αθήναι. Από του 19ου εις τον 20ον αιώνα, εκδοτικός οίκος μελισσα, Αθήνα 2005, σελ 319 37 – Πίνακας του 1929 που απεικονίζει την επαγγελματική κατάσταση των πρώτων κατοίκων του Ψυχικού Πολυξένη Κοσμάκη, Σχεδιασμένοι οικισμοί στην Αθήνα του Μεσοπολέμου. Πρότυπα, εξέλιξη και επιδράσεις στο μεταβαλλόμενο αστικό χώρο, Τμήμα Αρχιτεκτόνων, Τομέας ΠολεοδομίαςΧωροταξίας, Αθήνα 1991, σελ. 430 38 – Πίνακας που απεικονίζει την πληθυσμιακή εξέλιξη του Δήμου Αθηναίων σε σύγκριση με αυτή της περιφέρειας Θωμάς Μαλούτας, Γιώργος Κανδύλης, Μιχάλης Πέτρου, Νίκος Σουλιώτης (επιμέλεια), Το κέντρο της Αθήνας ως πολιτικό διακύβευμα, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα 2013, σελ. 37 39 – Πίνακας που παρουσιάζει τις οικοδομές που κτήστικαν στο Ψυχικό ανάλογα με την χρονική περίοδο www.statistics.gr 40 – Σύνθεση αεροφωτογραφιών με σκοπό την σύγκριση της οικοδομικής εξέλιξης του Ψυχικού. Στο ανώτερο τμήμα αεροφωτογραφία του 1966 και στο κατώτερο του 1934 Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού (ΓΥΣ): web.gys.gr 41 – Ένα από τα λεωφορεία του στόλου του Ψυχικού που εκτελούσαν την διαδρομή Ψυχικό-Αθήνα την δεκαετία του 20’ Νέλλη Λάβδα, Ψυχικό. Η πόλη, οι κάτοικοι, οι διηγήσεις, Δ.Α.Ε. Ψυχικού, Ψυχικό 2002, σελ. 50 42 – Συνεργείο αυτοκινήτων στο Ψυχικό την δεκαετία του 20’ Ψυχικό. Προάστιον Αθηνών με σχέδιον κηπουπόλεως, απέχον δέκα λεπτά από του κέντρου της πόλεως, Αθήνα 1929, Ανώνυμος Οικοδομική Εταιρεία Κέκροψ, σελ. 37 43 – Η κεντρική είσοδος του Ψυχικού όπως απεικονίζεται στην ταινία 126

«Η Σωφερίνα» Αλέκος Σακελλάριος, Η Σωφερίνα, 1964 44 – Η κεντρική είσοδος του Ψυχικού σε φωτογραφία του 1968 Νέλλη Λάβδα, Ψυχικό. Η πόλη, οι κάτοικοι, οι διηγήσεις, Δ.Α.Ε. Ψυχικού, Ψυχικό 2002, σελ. 95 45 – Σειρά από σκηνές της ταινίας «Η Σωφερίνα» που γυρίστηκε στο Ψυχικό. Από πάνω προς τα κάτω, οι δύο πρώτες απεικονίζουν την Α’ Πλατεία και οι άλλες δύο έναν προαστιακό δρόμο στο Ψυχικό Αλέκος Σακελλάριος, Η Σωφερίνα, 1964 46 – Φωτογραφία που απεικονίζει την χρήση της βλάστησης στον παράδρομο της Κηφισίας στο ύψος του Ψυχικού www.google.gr/maps 47 – Φωτογραφία που απεικονίζει την οργάνωση της βλάστησης σε ένα τυπικό στενό στην πυκνοδομημένη περιοχή του Ψυχικού www.google.gr/maps 48 – Άποψη της πρόσοψης της μονοκατοικίας του Ζενέτου Αρχιτεκτονική, Αθήνα 1959, τεύχος 14, σελ. 42-45 49 – ο.π. ο.π. 50 – Άποψη του κλιμακοστασίου που οδηγεί στην κουζίνα ο.π. 51 – Το εσωτερικό διαμερίσματος της πολυκατοικίας του Βαράγκη στο Ψυχικό Θέματα Χώρου και Τεχνών, Αθήνα 1977, τεύχος 8, σελ. 85-86 52 – Άποψη της πρόσοψης της ίδιας πολυκατοικίας ο.π. 53 – ο.π. ο.π. 54 – Προοπτικό σχέδιο που απεικονίζει το συγκρότημα κατοικιών των Γιώργου και Ελένης Μανέτα Αρχιτεκτονικά Θέματα, Αθήνα 1995, τεύχος 29, σελ. 77 55 – Αθήνα, Δεκέμβριος του 2008 127

http://panosdragonas.net 56 – Μια περιχαρακωμένη κοινότητα (gated community) στο Sao Paolo http://ced.berkeley.edu, λήμμα: fear and the urban form 57 – Άποψη του Ψυχικού την περίοδο ίδρυσης του την δεκαετία του 20’ όπου φαίνεται πόσο αραιοκατοικημένη ήταν η περιοχή Ψυχικό. Προάστιον Αθηνών με σχέδιον κηπουπόλεως, απέχον δέκα λεπτά από του κέντρου της πόλεως, Αθήνα 1929, Ανώνυμος Οικοδομική Εταιρεία Κέκροψ, σελ. 14 58 – Άποψη μιας από τις πρώτες επαύλεις του Ψυχικού την δεκαετία του 20’. Λόγω της ελάχιστης φύτευσης οι προσόψεις των κτηρίων ήταν εμφανείς από τον δρόμο. Επίσης η έννοια της ασφάλειας δεν είχε την βαρύτητα που έχει σήμερα. ο.π. σελ. 35 59 – Τα στοιχεία αντιληπτικότητας του χώρου της πόλης κατά τον Kevin Lynch Kevin Lynch, The Image of the City, The MIT Press, Massachusetts 1960, σελ. 47-48 60 – Άποψη του εξωτερικού χώρου της Αγοράς προσωπική φωτογραφία 61 – Άποψη εισόδου στην Αγορά ο.π. 62 – ο.π. ο.π. 63 – Άποψη των Εκπαιδευτήριων Μωραΐτη όπως φαίνονται από τα Τουρκοβούνια ο.π. 64 – Άποψη του Αρσακείου όπως φαίνεται από τα Τουρκοβούνια ο.π. 65 – Τα κουφάρια των κτηρίων των πρόην λατομείων 66 – Οι κορυφή που έχει δημιουργηθεί από την εκσκαφή των Τουρκοβουνίων 67 – Η έντονη παραμόρφωση του τοπίου των Τουρκοβουνίων που 128

όμως δεν είναι πάντα αντιληπτή από τις κατοικίες 68 – Άποψη των Τουρκοβουνίων

129

Επεξήγηση διαγραμμάτων

130

01 – Οι χρήσεις γης του Ψυχικού 02 – Διαχωρισμός του Ψυχικού σε δύο περιοχές Α και Β ανάλογα με τους οικοδομικούς κανονισμούς που τις διέπουν 03 – Το τυπικό οικοδομικό τετράγωνο στην περιοχή Α Εθνικό Κτηματολόγιο (ΕΚΧΑ): gis.ktimanet.gr 04 – Το τυπικό οικοδομικό τετράγωνο στην περιοχή Β ο.π. 05 – Η λαβυρινθώδης λογική που παράγει το συγκοινωνιακό σχέδιο του Ψυχικού 06 – Η διάσπαση της διαμπερότητας της κυκλοφορίας στους κεντρικούς δρόμους του Ψυχικού. Απεικονίζεται η προσπάθεια ενός οδηγού να διαπεράσει το προάστιο. Με λεπτή γραμμή απεικονίζονται οι μονόδρομοι και με παχιά οι δρόμοι διπλής κυκλοφορίας 07 – Τομή που απεικονίζει την χρήση πρασίνου στα οικόπεδα που βρίσκονται κοντά στην Κηφισίας, με σκοπό την εξασφάλιση της οπτικοακουστικής μόνωσης. 08 – Τομή που απεικονίζει την τυπική προαστιακή οργάνωση σε περιοχές του Ψυχικού 09 – Διαγράμματα που απεικονίζουν την κυκλοφορία και την διάταξη χώρων της μονοκατοικίας του Ζενέτου 10 - Διαγράμματα που απεικονίζουν την κυκλοφορία και την διάταξη χώρων της πολυκατοικίας του Βαράγκη 11 - Διαγράμματα που απεικονίζουν την κυκλοφορία και την διάταξη χώρων του συγκροτήματος κατοικιών των Γιώργου και Ελένης Μανέτα 12 – Η πορεία της λεωφορειακής γραμμής 653 από τους Αμπελόκηπους στο Ψυχικό και η διανομή του υπηρετικού προσωπικού σε αυτό 13 – Διαγραμματικό τυπολόγιο των μεθόδων διατήρησης της ασφάλειας στον προαστιακό χώρο 14 – Απεικόνιση της τυπικής εικόνας του Ψυχικού. Διακρίνονται ο 131

δρόμος, τα αυτοκίνητα και η βλάστηση 15 – Απεικόνιση των δύο βασικών ορίων στα σύνορα του Ψυχικού. Από αριστερά τα Τουρκοβούνια, από δεξιά η λεωφόρος Κηφισίας 16 – Απεικόνιση τμήματος των διαδρομών και των κόμβων (roundabout) του Ψυχικού 17 – Διάγραμμα που απεικονίζει την κάτοψη της Αγοράς με την πρόθεση να αποτελεί κομβικό κοινωνικό σημείο 18 – Η οριοθέτηση της διαδρομής της εισόδου μέσω της φύτευσης 19 – Η κομβική τοποθέτηση της εισόδου σε σταυροδρόμι 20 – Διαγραμματική απεικόνιση του κτιριακού όγκου των Εκπαιδευτηρίων Μωραΐτη σε συνδυασμό με την αξονική διαδρομή προς αυτά 21 - Διαγραμματική απεικόνιση του κτιριακού όγκου του Αρσακείου σε συνδυασμό με την αξονική διαδρομή προς αυτό

132

133

Ένθετο

134

Το πρώτο σχέδιο του Ψυχικού το 1907 που δεν εφαρμόστηκε Πηγή: Καύκουλα, σελ. 302

135

Η πρώτη πρόταση του Νικολούδη για το σχέδιο του Ψυχικού το 1923 που δεν εφαρμόστηκε 136

Πηγή: Καύκουλα, σελ. 302 137

Σχέδιο του Ψυχικού του 1923 που φαίνεται η διανομή των οικοπέδων

138

Πηγή: Καύκουλα, σελ. 303

139

Το σχέδιο έγκρισης του συνοικισμού του Ψυχικού το 1923 στο οποίο νομιμοποιήθηκαν περιοχές που δεν προβλέπονταν για κατοικία 140

Πηγή: Κωτσάκη, σελ. 127 141

Αναθεώρηση του σχεδίου το έτος 1988 142

Πηγή: Δήμος Φιλοθέης - Ψυχικού 143