Η επίσημη ιστοριογραφία, ιδιαίτερα η Δεξιά και ακροδεξιά, επιχειρούν να ανυψώσουν τον δικτάτορα Μεταξά στο ύψος του «Όχι» που είπε ο λαός στη φασιστική Ιταλία. Το Πριν παρουσιάζει το «κρυμμένο μυστικό» της αστικής πολιτικής: τη συνέχεια του κράτους πριν, κατά τη διάρκεια και μετά την κατοχή και τον ρόλο του ελληνικού φασισμού.
Α Αφιέρωμα
9
ΣΑΒΒΑΤΟ 27 - ΚΥΡΙΑΚΗ 28 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2018
ΛΑΪΚΟ ΟΧΙ
στη φασιστική απειλή
Ένας πόλεμος αναπόφευκτος για τους αστούς
Τ
ον Οκτώβριο του 1940 το καθεστώς που προέκυψε από το πραξικόπημα της 4ης Αυγούστου του 1936 μετρούσε πάνω από τέσσερα χρόνια ζωής. Ενώ ο δικτάτορας Ιωάννης Μεταξάς ήταν βασιλικός και θαυμαστής της ναζιστικής Γερμανίας, το καθεστώς του ήταν προσδεμένο στη Μ. Βρετανία, συνεχίζοντας την εξωτερική πολιτική της ελληνικής αστικής τάξης και του βασιλιά Γεώργιου. Μετά την κατάκτηση της Αλβανίας από την Ιταλία τον Μάρτιο του 1939 η Ελλάδα δέχτηκε της βρετανικές εγγυήσεις. Τα χαράματα της 28ης Οκτωβρίου ο ιταλός πρεσβευτής Εμανουέλε Γκράτσι επέδωσε στον Μεταξά τελεσίγραφο που ζητούσε την είσοδο ιταλικών στρατευμάτων στη χώρα. Ο τελευταίος απέρριψε το τελεσίγραφο, λέγοντας στα γαλλικά «αυτό σημαίνει πόλεμο». Μια απάντηση αναπόφευκτη βάσει των διπλωματικών προσανατολισμών της Ελλάδας στον παγκόσμιο πόλεμο που είχε ήδη αρχίσει.
Εξάλλου, η ιταλική επίθεση είχε εκδηλωθεί στα ελληνοαλβανικά σύνορα, πριν τελειώσει η επίσκεψη Γκράτσι, και οι ελληνικές προφυλακές αμύνονταν, πριν πάρουν οποιαδήποτε διαταγή. Ο ελληνικός λαός «κατανόησε» τον πόλεμο ως ένα δίκαιο αμυντικό πόλεμο ενάντια στη φασιστική Ιταλία που είχε ήδη κατακτήσει Σομαλία, Λιβύη, Ερυθραία, Αιθιοπία και Αλβανία και είχε στείλει χιλιάδες «εθελοντές» να πολεμήσουν υπέρ του Φράνκο στην Ισπανία. Ο Νίκος Ζαχαριάδης στο γράμμα του «προς τον ελληνικό λαό» από τη φυλακή, τον καλούσε να πολεμήσει ενάντια στον «φασισμό του Μουσολίνι», «αψηφώντας τους κινδύνους και τις θυσίες». Οι επιστρατευμένοι γέμισαν με κάθε μέσο τα βουνά της Ηπείρου, σταμάτησαν πρώτα και εκδίωξαν στη συνέχεια τον ιταλικό στρατό από τα ελληνικά εδάφη (23 Νοέμβρη). Στις 9 Γενάρη 1940 ο Μεταξάς πέθανε και ο βασιλιάς διόρισε πρωθυπουργό τον Αλέξανδρο Κορυζή (πρώην διοικητή της Εθνικής Τράπεζας), ενώ στην
ουσία την εξουσία ανέλαβε το παλάτι. Το Φεβρουάριο μετά από συμφωνία μπήκαν βρετανικά στρατεύματα στην Ελλάδα στα πλαίσια των εγγυήσεων. Τελικά η Γερμανία εισέβαλε στις 6 Απρίλη, με μαζική χρήση τεθωρακισμένων και αεροπορίας. Σε τρεις μέρες έπεσε η Θεσσαλονίκη. Τότε εκδηλώθηκαν με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο οι φιλογερμανικές διαθέσεις των διοικητών του ελληνικού στρατού, που άρχισαν να πιέζουν για συνθηκολόγηση με τη Γερμανία, όπως ο υπουργός στρατιωτικών Παπαδήμας. Ο πρωθυπουργός Κορυζής, υπό αυτή την πίεση, αυτοκτόνησε στις 18 Απρίλη. Σε αυτή τη φάση έντονης σύγχυσης, με τη στήριξη των διοικητών των Σωμάτων Στρατού και του μητροπολίτη Ιωαννίνων Σπυρίδωνα, ο αντιστράτηγος Τσολάκογλου, διοικητής του Γ’ Σώματος Στρατού, στασίασε και υπέγραψε ανακωχή (20/4) πρώτα και παράδοση, στη συνέχεια, στον γερμανό στρατάρχη Γιόντλ (21/4) και στον ιταλό στρατηγό Φερρέρο (23/4). Ο βασιλιάς και οι αγγλόφιλοι
Μπάμπης Συριόπουλος
πολιτικοί έφυγαν για την Κρήτη, ενώ εκατοντάδες χιλιάδες φαντάροι και ο λαός αφέθηκαν στην τύχη τους. Οι Γερμανοί μπήκαν στην Αθήνα στις 26 Απρίλη και ο Τσολάκογλου ανέλαβε πρωθυπουργός της πρώτης δωσίλογης κυβέρνησης της «Ελληνικής Πολιτείας» στις 30/4. Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου παρέδωσε περίπου 2.000 φυλακισμένους κομμουνιστές στις γερμανικές αρχές κατοχής. Οι έλληνες επίστρατοι είχαν πολεμήσει σε ένα μέτωπο διασπασμένο από βουνά και ποτάμια σε πολλούς μικρόκοσμους. Ο πόλεμος αυτός ήταν υπόθεση μικρών μονάδων, διμοιριών και λόχων. Τον πρώτο ρόλο είχε η πρωτοβουλία και ο αυτοσχεδιασμός και όχι τα σχέδια μεγάλης κλίμακας. Εκεί έμαθαν μαζί με τους συναδέλφους τους –συνήθως συγχωριανούς τους– ότι η ιστορία μπορεί να γραφτεί από τους απλούς ανθρώπους, μακριά από τους στρατηγούς και ενάντια στους μίζερους υπολογισμούς του συσχετισμού δυνάμεων.
10
ΣΑΒΒΑΤΟ 27 - ΚΥΡΙΑΚΗ 28 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2018
Αφιέρωμα
Ευρω-φασισμός, η αυταρχική κρυστάλλωση της ΕΕ Στη διάρκεια του εικοστού αιώνα η άκρα δεξιά κάθε άλλο παρά περιθωριακή ή αντισυστημική ήταν σε όλη την Ευρώπη. Είναι μια από τις πολιτικές δυνάμεις οι οποίες έπλασαν τον καπιταλισμό που γνωρίζουμε σήμερα, και μάλιστα διαδραμάτισε πρωταγωνιστικό ρόλο. Θα επηρεάσει ακόμη ισχυρότερα τις δεκαετίες που έρχονται, αν ισχύει η ανάλυση του Ιμάνουελ Βαλερστάιν (η οποία μέχρι στιγμής επιβεβαιώνεται), ότι καταλύθηκε η ηγεμονία του φιλελευθερισμού. Σύμφωνα με την ανάλυση αυτή, η αμφισβήτηση της φιλελεύθερης ηγεμονίας μετά την παγκόσμια εξέγερση του 1968 άνοιξε το δρόμο για να συγκρουστούν παγκόσμια η αντικαπιταλιστική αριστερά και μια δεξιά, η οποία προσβλέπει σ’ ένα σύστημα που θα συνδυάζει τα χειρότερα στοιχεία του καπιταλισμού με τις πιο αποκρουστικές πλευρές των προηγούμενων εξουσιαστικών συστηματων. Αυτήν τη δεξιά φτιάχνουν σήμερα οι καπιταλιστές, ενώ δικό μας έργο είναι να φτιάξουμε την αντικαπιταλιστική αριστερά. Και να νικήσουμε. Στο ίδιο πλαίσιο εγγράφονται οι προειδοποιήσεις του γάλλου δημοσιολόγου Εμανουέλ Τοντ για τον παρόντα και άμεσο κίνδυνο του ευρωφασισμού, όπως τον χαρακτηρίζει, πιο ανατριχιαστικό ακόμη και από την άνοδο των απροκάλυπτων νοσταλγών του ναζισμού. Ο Τοντ πρότεινε την έννοια του ευρωφασισμού, με αφορμή την αντιμετώπιση της Ελλάδας από τις ευρωπαϊκές ελίτ, τον Φεβρουάριο του 2012. Ως ευρωφασισμό ορίζει την κρυστάλλωση της ευρωζώνης σ’ ένα ιεραρχικό σύστημα χωρών με επικεφαλής τη Γερμανία και υπαρχηγό τη Γαλλία. Ξεκινώντας από την Ελλάδα στήνεται «από τα πάνω» ένας αυταρχικός μηχανισμός απόσπασης υπεραξίας μέσω της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, ο οποίος καταστρέφει τις δημοκρατικές κατακτήσεις στη μια χώρα μετά την άλλη.
Τον 20ο αιώνα η άκρα δεξιά συγκαθόρισε την εθνική ιδεολογία και, από το 1909 ως το 1974, συχνά κατεύθυνε τις τύχες της Ελλάδας. Από τον Εθνικό Διχασμό ως την πτώση της Χούντας (1915-1974), είτε πρωταγωνίστησε στην πολιτική ζωή είτε έδρασε στο προσκήνιό της. Ωστόσο ποτέ δεν εξασφάλισε πολιτική ή ιδεολογική ενότητα ούτε ευρύτερη νομιμοποίηση.
Οι πέντε βασικές τάσεις
Το ιστορικό συνεχές της ελληνικής Ακροδεξιάς Ανάλυση Σπύρος Μαρκέτος
Η
ελληνική άκρα δεξιά συγκροτείται πολιτικά και ιδεολογικά παράλληλα με τους άλλους πολιτικούς χώρους, στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα. Μετά την πτώση του Όθωνα και καθώς σιγά σιγά ριζώνει ο κοινοβουλευτισμός, οι αντίπαλοι του εκδημοκρατισμού προσπαθούν, όπως έκαναν νωρίτερα και σ’ άλλες χώρες με χαρακτηριστικό παράδειγμα τη Γαλλία, ν’ αποκτήσουν μαζική επιρροή. Βαθμιαία προβάλλει, έχοντας ρίζες πολλαπλές, ένας αντιδημοκρατικός χώρος που εκδηλώνει ακραία εχθρότητα εναντίον των λαϊκών διεκδι-
κήσεων και της πρόδρομης αριστεράς. Αρχές του εικοστού αιώνα συγκροτούνται τάσεις της ακροδεξιάς, οι οποίες άλλοτε συνεργάζονταν μεταξύ τους και άλλοτε συγκρούονταν στο πλαίσιο του Εθνικού Διχασμού. Μολονότι τα δυο κυριότερα αστικά κόμματα του Μεσοπολέμου, το Φιλελεύθερο και το Λαϊκό, συνολικά δεν ήταν ακροδεξιά, μεγάλο μέρος των στελεχών τους ανήκε στις ακροδεξιές τάσεις. Ακόμη και στη Δημοκρατική Ένωση, του μεταρρυθμιστή σοσιαλιστή Αλέξανδρου Παπαναστασίου, υπήρχαν δηλωμένοι φασίστες και στρατοκράτες όπως ο Πάγκαλος, ο Κονδύλης και ο Χατζηκυριάκος. Πρώτα-πρώτα, είχαμε μια απολυταρχική ακροδεξιά από στελέχη των παραδοσιακών πολιτικών τζακιών που συσπειρώθηκαν γύρω από τον βασιλιά Κωνσταντίνο προσβλέποντας στην οικοδόμηση μιας απολυταρχικής μοναρχίας. Η τάση
αυτή διαλύθηκε με την ήττα και το θάνατο του μονάρχη. Υπήρχε επίσης μια φιλελεύθερη ακροδεξιά. Κορμός της ήταν πολιτικοί που προωθούσαν τη στυγνή εκμετάλλευση του λαού μέσω της Λατινικής Νομισματικής Ένωσης και του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου, δηλαδή του ευρώ και των μνημονίων εκείνης της εποχής. Ένα μέρος της οργανώθηκε στο Κόμμα Φιλελευθέρων κι ένα άλλο στο Λαϊκό Κόμμα. Τούτη η φιλελεύθερη άκρα δεξιά επιπλέον επιδίωκε τον περιορισμό του εκλογικού δικαιώματος. Μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους προσπάθησε ν’ αποκλείσει όσους δεν θεωρούνταν Έλληνες, στους οποίους οι βενιζελικοί συμπεριλάμβαναν τους «αλλοεθνείς» ενώ οι Λαϊκοί τους πρόσφυγες. Τρίτη τάση, η πρωτοφασιστική ακροδεξιά που οργάνωσαν σε αντίπαλους σχηματισμούς στο πλαίσιο του Διχασμού από τη μια μεριά ο Ιωάν-
νης Μεταξάς και από την άλλη οι αντίπαλοί του. Περιλάμβανε το κίνημα των Επιστράτων και αντίζηλα κινήματα βενιζελικών τάσεων. Σ’ αυτήν κινούνταν δυο από τους πρώτους αστούς πολιτικούς που δοκίμασαν να στήσουν μαζικά κόμματα, ο χαρισματικός εκπρόσωπος του πρωτοφασισμού στην Ελλάδα Ίων Δραγούμης και ο σλαβομακεδόνας Σωτήριος Γκοτζαμάνης. Τέταρτη τάση, μια μιλιταριστική ακροδεξιά που οργανώθηκε με άξονα το στρατό, ο οποίος άλλοτε ήταν διασπασμένος σε αντίπαλες μερίδες, όπως στις περιόδους 1897-1923 και 1932-1935, και άλλοτε δρούσε ενιαία. Αυτή οργάνωσε το Κίνημα στο Γουδί το 1909, επέβαλε το 1922 την πρώτη στρατιωτική κυβέρνηση της χώρας, κι έμεινε στο προσκήνιο ως το 1974. Στο δικό της πλαίσιο κινούνταν βενιζελικοί στρατοκράτες όπως ο Πλαστήρας και ο Γονατάς, όσο και μοναρχικοί
Αφιέρωμα όπως ο Στρατάρχης Παπάγος και ο Ναύαρχος Σακελλαρίου, αλλά και πολλοί που μετακινούνταν ανάμεσα στα στρατόπεδα, με γνωστότερους τον Θεόδωρο Πάγκαλο, δηλωμένο μιμητή του Μουσολίνι, και τον Γεώργιο Κονδύλη, ο οποίος είχε πρότυπο τον Χίτλερ. Πέμπτη, μια θρησκευτικά φονταμενταλιστική και πολιτικά συντηρητική ακροδεξιά, η οποία ενισχυόταν συστηματικά από το εκπαιδευτικό σύστημα και ανέπτυξε πολλαπλές εκδοχές ενός επιθετικού εθνικισμού συντονισμένου με ανάλογα ρεύματα που απλώνονταν τον ίδιο καιρό στην Ευρώπη. Επικαλούμενη τα ιερά νάματα μιας υπερσυντηρητικής εκδοχής της Ορθοδοξίας έστηνε παραθρησκευτικές οργανώσεις και περιστασιακά ανέπτυσσε αντικαπιταλιστικό λόγο. Αυτές οι τάσεις δεν είχαν πάντοτε διακριτή οργάνωση, και οι εκπρόσωποί τους γενικά δεν αυτοπεριγράφονταν με τέτοιους όρους. Οι κεντρικές ιδέες και πρακτικές που τις όριζαν συχνά συναπαντούνταν στα ίδια πρόσωπα ή πολιτικούς φορείς. Ανάλογα με τη συγκυρία και το πολιτικό πλαίσιο κάποια πρόσωπα ή φορείς πρόβαλλαν τη μια ή την άλλη τάση, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι έμεναν μόνιμα προσκολλημένα σ’ αυτήν. Για παράδειγμα, ο Ιωάννης Μεταξάς κατά καιρούς παρουσιάστηκε ως απολυταρχικός, μιλιταριστής και πάτρωνας των παλαιοημερολογιτών φονταμενταλιστών, αλλά οι πολιτικές του στοχεύσεις και οι ιδεολογικές του προτεραιότητες δεν μεταβλήθηκαν. Η άκρα δεξιά λοιπόν σχημάτιζε ένα συνεχές ιδεών και πρακτικών, και τα όρια μεταξύ των φορέων της δεν ήταν πά-
ντοτε ευδιάκριτα. Ωστόσο έμεινε πολιτικά διασπασμένη όλη την περίοδο που εξετάζουμε. Οι ακροδεξιές συσσωματώσεις, στημένες σε πολιτική μάλλον παρά ιδεολογική βάση, δεν μπόρεσαν να ενωθούν μεταξύ τους και συνήθως κινούνταν στο πλαίσιο ενός από τα δυο αντίπαλα αστικά στρατόπεδα. Άλλωστε με εξαίρεση τη φονταμενταλιστική και συντηρητική
έβρισκε πολιτικό χώρο για ν’ αποκτήσει μαζικό έρεισμα. Οι συνθήκες που απογείωσαν την επιρροή της, καταρχάς ανάμεσα στα αστικά και τα μικροαστικά στρώματα των πόλεων, δημιουργήθηκαν την πολεμική δεκαετία από το 1912 ως το 1922. Οι πολιτικές ιδέες και τα οργανωτικά μορφώματά της πλάστηκαν εκείνο τον καιρό ψηλαφητά, μέσα από τις
Η ακροδεξιά και οι φασιστικές τάσεις στην Ελλάδα συνδέονταν πάντα με μιλιταριστικές δυνάμεις εντός του στρατού, όπως ο εικονιζόμενος στρατάρχης Παπάγος
τάση, η οποία εκπροσωπούσε μάλλον λαϊκά συμφέροντα, μικρό λαϊκό έρεισμα απέκτησαν μέχρι την Κατοχή. Συνδιαμόρφωναν το ίδιο αντιδημοκρατικό κλίμα, είχαν κοινούς στόχους και συχνά αλληλεπικαλύπτονταν, κάποτε όμως είχαν χείριστες μεταξύ τους σχέσεις. Όσο επικρατούσε σχετική ομαλότητα, δηλαδή μέχρι την ήττα του 1897 και την επιβολή του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου, η άκρα δεξιά δεν
ανταγωνιστικές προσπάθειες μαζικής κινητοποίησης βενιζελικών και αντιβενιζελικών. Το έργο που είχε μπροστά της ήταν δύσκολο και χωρίς έτοιμο πρωτόκολλο· αναγκαστικά προχωρούσε μέσα από διαδικασίες δοκιμής και λάθους. Προκειμένου να εξαπλωθεί και να εδραιωθεί έπρεπε πρώτα πρώτα να εκτοπίσει ή να μετασχηματίσει τον κυρίαρχο στους κόλπους της δεξιάς συντηρητισμό, μια πολιτική στά-
ση με δυσανάγνωστες ιδεολογικές αναφορές. Ο συντηρητισμός αυτός έδινε έμφαση στην κυρίαρχη παραδοσιοκρατική εκδοχή της Ορθοδοξίας, την προάσπιση της κατεστημένης εξουσίας και κατά κανόνα της μοναρχίας και επίσης, από τα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα, στο θεσμό της ιδιοκτησίας κι έναν λιγότερο ή περισσότερο σοβινιστικό εθνικισμό. Ωστόσο, εμφορούνταν συνάμα από μια ισχυρή δημοκρατική διάθεση, ενώ το ιδανικό της δημοκρατίας των μικροϊδιοκτητών, το οποίο συχνά πρέσβευε, συγκρουόταν με τις επιταγές της συγκέντρωσης του κεφαλαίου που επαγόταν η ανάπτυξη του καπιταλισμού. Ακριβώς γι’ αυτόν το λόγο το μεγάλο κεφάλαιο δεν ένιωθε πάντοτε άνετα μαζί του και αναζητούσε εναλλακτικές λύσεις στους Φιλελευθέρους, στους στρατιωτικούς και στις ακροδεξιές εκδοχές του αντιβενιζελισμού. Τα δυο πολιτικά στρατόπεδα του Διχασμού συμπεριλάμβαναν δημοκρατικές, αυταρχικές και ακροδεξιές πτέρυγες, αν και άνισα μοιρασμένες. Η βενιζελική παράταξη πρωτοστάτησε όχι μόνο στις ανεπαρκέστατες φιλολαϊκές μεταρρυθμίσεις, αλλά και στις επιθέσεις εναντίον των δημοκρατικών κατακτήσεων. Αυτή οργάνωσε τα επτά από τα οχτώ σημαντικά στρατιωτικά κινήματα ανάμεσα στην Επανάσταση του 1922 και το κίνημα-φιάσκο των Βενιζέλου και Πλαστήρα το 1935. Η αυταρχική της ροπή όμως δεν αποτύπωνε κάποια ιδιαίτερα αχαλίνωτη εξουσιαστικότητα των Φιλελευθέρων, αλλά απλώς την κυριαρχία τους στο στράτευμα. Τα ίδια έκαναν με τη σειρά τους, όταν επικράτησαν, και οι αντίπαλοί τους.
Οι πόλεμοι θρέφουν την άκρα δεξιά ▸ Οι στρατιωτικές ωμότητες διαμόρφωσαν όρους για άνθηση του φασισμού ΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ έγιναν στην Ελλάδα όπως και στην υπόλοιπη Ευρώπη βασικός παράγοντας ανάπτυξης της άκρας δεξιάς. Οι βίαιες πρακτικές που αργότερα θα συστηματοποιούσε ο φασισμός εξαπλώθηκαν στις Νέες Χώρες την εποχή των Βαλκανικών Πολέμων, κι έπειτα σ’ ολόκληρη την Ελλάδα την πρώτη περίοδο του Διχασμού. Η πολεμική δεκαετία (εικοσαετία στη Μακεδονία, όπου οι σοβαρές συγκρούσεις είχαν αρχίσει από το 1903) προκάλεσε κοινωνικές πολώσεις οι οποίες αντιστρατεύονταν τις λαϊκές επιδιώξεις εκδημοκρατισμού. O πληθυσμός στα θέατρα των επιχειρήσεων υπέφερε πρωτοφανείς ταλαιπωρίες και διώξεις, συνήθως αλλά όχι
11
ΣΑΒΒΑΤΟ 27 - ΚΥΡΙΑΚΗ 28 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2018
πάντοτε από τους «εθνικούς εχθρούς», ενώ οι στρατευμένοι συμμετείχαν, με την προτροπή ή την ανοχή των ανωτέρων, σε ωμότητες οι οποίες δικαιολογημένα γεννούσαν φόβους αντιποίνων, όπως άλλωστε και η συστηματική καταστολή και η βίαιη απαλλοτρίωση των «αλλοεθνών». Ιδίως η εθνικοθρησκευτική καταστολή που συνόδευσε τις πολεμικές επιχειρήσεις, καταστροφική όχι μόνο για τα θύματα αλλά τελικά και για τους ίδιους τους θύτες, στο μέτρο που παγίωσε τις εθνικές εντάσεις, έστρεψε εναντίον των Φιλελευθέρων όσους πληθυσμούς αρνούνταν ή αδυνατούσαν να επενδυθούν το μανδύα της ελληνικότητας. Kαι η πολιτι-
κή των μοναρχικών, όμως, συνεπαγόταν καταπίεση των «αλλοεθνών», η οποία δημιούργησε τις διανοητικές υποδοχές, την παραθεσμική υποδομή και την τεχνολογία του Διχασμού και κατόπιν του φασισμού. Η καταναγκαστική στράτευση, οι στρατιωτικές ωμότητες και οι λεηλασίες που προκάλεσαν κύματα άμαχων προσφύγων, καθώς και η ενστάλαξη ενός μηδενιστικού μιλιταρισμού στις αντιλήψεις πολλών επιστράτων συνέθεταν μια εφιαλτική εμπειρία, από πολλές απόψεις ανάλογη εκείνης που σε άλλες εμπόλεμες χώρες δημιούργησε τις ψυχολογικές και οργανωτικές υποδομές των πρώτων φασιστικών κινημάτων.
Η Ακροδεξιά «ρίζωσε» στους αστούς μετά το ‘30 Ενώ οι νέες συνθήκες ευνόησαν ιδίως την απολυταρχική και τη μιλιταριστική ακροδεξιά, η συντηρητική ακροδεξιά γνώρισε σημαντικές ήττες. Τέτοια ήταν η αναγνώριση του εκλογικού δικαιώματος στους αλλογενείς και τους πρόσφυγες, που οριστικοποιήθηκε το 1923. Επιπλέον ο Διχασμός παγίωσε την πολιτική διάσπαση της άκρας δεξιάς, οδηγώντας άλλα στελέχη της στο αντιβενιζελικό στρατόπεδο και άλλα στο βενιζελικό. Το πιο σημαντικό πλήγμα, όμως, της το κατάφερε η αγροτική μεταρρύθμιση, δηλαδή η διανομή των μεγάλων κτημάτων στους φτωχούς αγρότες, η πιο ριζοσπαστική απ’ όλες όσες πραγματοποιήθηκαν δυτικά της Σοβιετικής Ένωσης. Η μεταρρύθμιση αυτή, καρπός δεκαετιών οργάνωσης κι εξεγέρσεων των φτωχών αγροτών, αλλά και του φόβου της κοινωνικής ανατροπής που κυρίευσε τους αστούς μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, άμεσα κατέστρεψε μια ηγεμονική ομάδα της άκρας δεξιάς, τους γαιοκτήμονες, και έμμεσα εκτόνωσε τις κοινωνικές πιέσεις που σε άλλες χώρες ευνόησαν την εξάπλωση της ριζοσπαστικής αριστεράς, η οποία εξ αντανακλάσεως προκαλούσε άνοδο της άκρας δεξιάς. Τέλος, δίνοντας σε μεγάλα κομμάτια του λαού την ελπίδα ότι οι κινητοποιήσεις μπορούσαν να βελτιώσουν τη θέση τους, έσπασε το ψυχολογικό υπόστρωμα της απόγνωσης, το οποίο τροφοδοτεί τον φασισμό. Αν η άκρα δεξιά δυσκολεύτηκε να ριζώσει στον λαό, από την άλλη μεριά ευνοήθηκε δραματικά από τη σχετικά πρώιμη εξάπλωσή της στα ανώτερα στρώματα, από τα οποία προέρχονταν σχεδόν αποκλειστικά οι δημόσιοι διανοούμενοι ως τον καιρό του Μεσοπολέμου. Η κρίση του καπιταλισμού δυσχέρανε την κοινοβουλευτική διακυβέρνηση και ο αντικομμουνισμός συσπείρωσε τους αστούς. Η άκρα δεξιά κυριάρχησε στην πολιτική σκηνή τη δεκαετία του 1930, όταν το πλέγμα εξουσίας αντιλήφθηκε ότι στο δημοκρατικό πλαίσιο θα έχανε τα προνόμιά του.
12
ΣΑΒΒΑΤΟ 27 - ΚΥΡΙΑΚΗ 28 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2018
Εθνικό ταμπού Η παρουσία του φασισμού στην Ελλάδα αποτελούσε για δεκαετίες ένα ιδεολογικό ταμπού, καθώς κυριαρχούσε ένα δημοκρατικό αφήγημα. Το ελληνικό έθνος θεωρείται από τη φύση του δημοκρατικό και αντιστασιακό και, ως εκ τούτου, αντιφασιστικό. Ενσωματώνονται ως αντιφασιστικές μάχες του λαού τόσο ο ελληνοϊταλικός πόλεμος όσο και η εθνική αντίσταση. Παράλληλα, προβάλλεται ο δημοκρατικός χαρακτήρας του ελληνικού μεσοπολέμου. Ο ελληνικός κοινωνικός σχηματισμός αντιμετωπιζόταν ως μια εξαίρεση στην πανευρωπαϊκής κλίμακας ροπή προς τον φασισμό. Το ίδιο το καθεστώς του Μεταξά «αποφασιστικοποιείται» και παρουσιάζεται σαν μια απλή δικτατορία που δεν είχε στην πραγματικότητα τα τυπικά φασιστικά χαρακτηριστικά. Οι δοσιλογικές οργανώσεις παρουσιάζονταν ως μειοψηφική εξαίρεση απέναντι στην πάνδημη αντιφασιστική ομοθυμία, ενώ οι δραστηριότητες των εμφυλιοπολεμικών και μεταπολεμικών ομαδοποιήσεων υποβαθμίζονται ιδεολογικά πίσω από τον όρο «παρακράτος». Οι ρητορικές της κρίσης μετέβαλαν αυτές τις προσλήψεις. Η αναπαράσταση της αντιφασιστικής δημοκρατικής κοινωνίας δεν ήταν πια χρήσιμη ούτε νομιμοποιητική για το μνημονιακό καθεστώς. Στον δημόσιο διάλογο επικρατεί ένας ακροδεξιός αυταρχικός λόγος, φοβικός απέναντι στα δημοκρατικά, κοινωνικά και δημόσια αγαθά, βαθιά ρατσιστικός, ομοφοβικός και γενικά αντεπαναστατικός. Η τομή αυτή δεν προκάλεσε μόνο αυτήν την αντίδραση στο παρόν, αλλά αποτράβηξε το δημοκρατικό και προοδευτικό πέπλο, απογύμνωσε το ίδιο το παρελθόν από ιδεοληπτικές αναπαραστάσεις. Γι’ αυτόν τον λόγο, στην κορύφωση της πρόσφατης πολιτικής κρίσης ιστορικά στοιχεία του παρελθόντος αναδεικνύονταν συχνά πεδίο σύγκρουσης και αντιπαράθεσης των συμβολικών ρητορικών. Ο φασισμός ξαφνικά δεν ήταν ένα φάντασμα, αλλά μια πραγματική απειλή με παρελθόν, παρόν και ενδεχομένως μέλλον. Σε αυτό το κείμενο παρουσιάζονται στοιχεία αυτού του «μαύρου νήματος».
Αφιέρωμα
Κώστας Παλούκης
Η αντιδραστική συνέχεια κράτους και ακροδεξιάς
Ο
ελληνικός μεσοπόλεμος είχε μια ιδιαιτερότητα, τον «εθνικό διχασμό». Αυτή η ιδιαιτερότητα γέννησε δύο διακριτούς αστικούς πόλους με τη δική τους αριστερά, κέντρο και δεξιά. Ως εκ τούτου, ο ελληνικός μεσοπόλεμος γέννησε δύο φασιστικές γενεαλογίες οι οποίες όμως μπόρεσαν να συντεθούν και ενοποιηθούν κάτω από το μεταξικό καθεστώς. Η πιο σοβαρή περίπτωση προέκυψε από τον βενιζελικό πόλο και ήταν τα «τρία έψιλον», δηλαδή η Εθνική Ένωσις Ελλάς. Δημιουργήθηκε το 1927 στη Θεσσαλονίκη από μικρασιάτες πρόσφυγες. Η ιδεολογία της ήταν ταυτόχρονα αντισημιτική και αντικομμουνιστική συνδυάζοντας αυτά τα δύο σε μια ενιαία πρόσληψη του εσωτερικού εχθρού, κάτι που παραμένει μια κοινή ανάγνωση στον χώρο της άκρας δεξιάς. Ιδρυτής της ΕΕΕ και
Η συγκρότηση της Εθνικής Οργάνωσης Νεολαίας (ΕΟΝ) τον Νοέμβριο του 1936 είναι ένα από τα βασικά στοιχεία που ανατρέπουν την άποψη ότι το καθεστώς Μεταξά είναι μια καλή δικτατορία, εξαίρεση στον φασιστικό ευρωπαϊκό κανόνα.
πρόεδρός της ήταν ο έμπορος Γεώργιος Κοσμίδης, ένας τουρκόφωνος πρόσφυγας, γραμματέας της ο τραπεζικός Δ. Χαριτόπουλος, ενώ τη δράση της προπαγάνδιζε ο αρχισυντάκτης της εφημερίδας Μακεδονία της Θεσσαλονίκης, Νίκος Φαρδής. Η εφημερίδα Μακεδονία αποτελούσε τον βασικό πυλώνα του βενιζελισμού στη Θεσσαλονίκη, με εκδότη τον Ι. Βελλίδη. Με άλλα λόγια, η εμφάνιση του φασισμού στην Ελλάδα προέκυψε σε μεγάλο βαθμό από μεσαία και ανώτερα αστικά στρώματα και με την ξεκάθαρη υποστήριξη του πολιτικού, δημοσιογραφικού και οικονομικού συστήματος. Οι τριεψιλίτες συμμετείχαν σε επίσημες παρελάσεις σε εθνικές εορτές και είχαν αναπτύξει παραστρατιωτική δράση με τους «Χαλυβδόκρανους». Η κρίσιμη περίοδος δράσης τους ήταν η περίοδος 1929-1933. Με την υποστήριξη της εφημερίδας Μακεδονία πρωτο-
στάτησαν στον εμπρησμό της εβραϊκής συνοικίας Κάμπελ τον Ιούλιο του 1931, ενώ τον Αύγουστο οργάνωσαν πορεία μέχρι τα ελληνοσερβικά σύνορα. Τον επόμενο χρόνο πραγματοποιήθηκε δίκη με κατηγορούμενους τον Ν. Φαρδή και μέλη της ΕΕΕ, όπου και αθωώθηκαν. Οι τριεψιλίτες, βέβαια, αφού αποδόθηκαν καθαροί στην κοινωνία μετά τη δίκη της Βέροιας, στράφηκαν εναντίον των κομμουνιστών και των εργατικών συνδικάτων, όπως άλλωστε τους παρότρυναν κι οι υπεύθυνοι πολιτικοί ηγέτες. Στις 17 Αυγούστου 1932 μέλη της οργάνωσης έκαναν ένοπλη επιδρομή στο σωματείο καπνεργατών κι έπειτα οικοδόμων Θεσσαλονίκης τραυματίζοντας σοβαρά τον γραμματέα του Χρ. Παπαδόπουλο και τον οικοδόμο Χ. Σταμπουλίδη, ο οποίος ξεψύχησε την επόμενη μέρα. Στην Καβάλα, τη Θεσσαλονίκη και άλλες μακεδονικές πόλεις με έντονη
Αφιέρωμα
Ο φασισμός στην Ελλάδα προέκυψε κυρίως από μεσαία και ανώτερα αστικά στρώματα >>>>> κομμουνιστική δράση, πολύ συχνά εργοδότες και ιδιαίτερα βιομήχανοι ενίσχυαν φασιστικές ομάδες. Στη Βέροια, η ανάπτυξη του εργατικού κινήματος στα 1931 προκάλεσε την αντίδραση των βιομηχάνων. Ιδρύθηκε η Εθνική Αντικομμουνιστική Οργάνωση και ο βιομήχανος Λαναράς κάλεσε τον αρχηγό της, πρώην καπετάνιο οπλαρχηγό, στη Νάουσα για να τρομοκρατήσει τους εργάτες. Με την άνοδο του φασισμού στη Γερμανία οι τριεψιλίτες ενθαρρύνθηκαν και ενεργούσαν αλλεπάλληλες επιθέσεις εναντίον εργατών και κομμουνιστών. Στην Αθήνα, η κατάσταση ήταν εντελώς αντεστραμμένη πολιτικά. Η Εθνική Ένωσις Ελλάς συνδεόταν κυρίως με το αντιβενιζελικό κόμμα. Ο κύριος εκφραστής της ήταν η εφημερίδα Ελληνική η οποία δημοσίευε τις προκηρύξεις και ενθάρρυνε την αντικομμουνιστική δράση των εθνικιστών. Τον Αύγουστο του 1931 και με αφορμή τον φόνο του αστυνομικού Γυφτοδημόπουλου από τον Μιχάλη Μπεζεντάκο, η εφημερίδα μέσα από τις προκηρύξεις της ΕΕΕ καλούσε στην εφαρμογή του νόμου του Λιντς απέναντι σε κάθε κομμουνιστή. Στην πράξη, η επιρροή της οργάνωσης στην Αθήνα ήταν μικρότερη, καθώς δραστηριοποιούνταν άλλες μικρότερες φασιστικές ομάδες. Η πιο μεγάλη παρέμβαση έγινε τον Ιούνιο του 1933, τρεις μήνες μετά την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία και την ανάληψη της διακυβέρνησης της Ελλάδας από τους αντιβενιζελικούς. Το πρωί της 25ης Ιουνίου κατέφτασαν από τη Θεσσαλονίκη δύο τρένα με περισσότερους από 1.500 χαλυβδόκρανους. Στην Αθήνα τα μέλη
ΣΑΒΒΑΤΟ 27 - ΚΥΡΙΑΚΗ 28 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2018
της ΕΕΕ κατευθύνθηκαν σε παράταξη στο άγαλμα του Αγνώστου Στρατιώτη. Στην τελετή κατάθεσης στεφάνων παραβρέθηκαν ο υπουργός Εσωτερικών και πρωθυπουργός επί κατοχής Ι. Ράλλης, ο πρόεδρος της Γερουσίας Στ. Γονατάς, ο Μητροπολίτης Βέροιας Πολύκαρπος και άλλοι παράγοντες. Η αστυνομική δύναμη είχε κινητοποιηθεί για την περιφρούρηση της ΕΕΕ. Ωστόσο, για δύο ημέρες το κέντρο της Αθήνας μετατράπηκε σε πεδίο μάχης, καθώς μέλη του ΚΚΕ και της ΚΟΜΛΕΑ συγκρούονταν με τους τριεψιλίτες και τις αστυνομικές δυνάμεις. Κατά τις συγκρούσεις αυτές σκοτώθηκαν από τα πυρά των χαλυβδόκρανων ο αρχειομαρξιστής Θωμόπουλος και ο κομματικός Ταμπούκης, δεκάδες άλλοι τραυματίστηκαν, ενώ η Αστυνομία συνέλαβε 200 εργάτες. Αργότερα, οι τριεψιλίτες προσπάθησαν να οργανωθούν σε κόμμα και παρότι αυτό οδήγησε στη διάσπασή τους, εξακολουθούμε να τους βρίσκουμε στο πλευρό της χωροφυλακής στην καταστολή της εργατικής εξέγερσης τον Μάη του 1936, στο κάψιμο των «κομμουνιστικών» βιβλίων μπροστά στον Λευκό Πύργο τον Αύγουστο του ίδιου έτους, ενταγμένους στην ΕΟΝ, κατόπιν ανασυγκροτημένους κι αναβαθμισμένους σε ταγματασφαλίτες στο πλευρό των ναζί κι εντέλει συνεργάτες της αστυνομίας και του στρατού στα χρόνια του Εμφυλίου — παρότι πολλοί απ’ αυτούς ήταν καταδικασμένοι ως δοσίλογοι. Η συγκρότηση της Εθνικής Οργάνωσης Νεολαίας (ΕΟΝ) το Νοέμβριο του 1936 συνιστά ένα από τα βασικά στοιχεία που ανατρέπουν την άποψη ότι το καθεστώς Μεταξά είναι μια καλή δικτατορία, εξαίρεση στο φασιστικό ευρωπαϊκό κανόνα. Με την ΕΟΝ το καθεστώς στόχευε στο να αποκτήσει το μαζικό λαϊκό έρεισμα που στερούνταν. Πρότυπο αγωγής της ΕΟΝ ήταν η «σπαρτιατική» οργάνωση και διαπαιδαγώγηση των νέων. Στα 1939-1940 συμμετείχαν πολλοί νέοι ηλικίας 8 έως 25 ετών. Αναφέρονται 750.000 μέλη το 1939, 1.250.000 το 1940. Με την ονομασία «Τάγματα Ασφαλείας» είναι γνωστοί οι ένοπλοι σχηματισμοί που συγκροτήθηκαν το 1943-44 από τις γερμανικές αρχές κατοχής για την καταπολέμηση των ανταρτών του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Σκοπός του εγχειρήματος ήταν η υπόθαλψη του ενδοελληνικού εμφυλίου έτσι ώστε να αυξηθεί η ευστοχία των κατασταλτικών μέτρων εναντίον του ΕΑΜ και, το κυριότερο, «να εξοικονομηθεί γερμανικό αίμα». Τα «ευζωνικά» τάγματα συγκροτήθηκαν με απόφαση της κυβέρνησης Ράλλη. Πολλά τάγματα συγκροτήθηκαν «εθελοντικά», με πρωτοβουλία στελεχών του διαλυμένου ελληνικού στρατού και άλλων «εθνικοφρόνων» τοπικών παραγόντων. Ταυτόχρονα, δρούσαν «εθελοντικές» αντιεαμικές ένοπλες ομάδες που συγκροτήθηκαν αυτόνομα, κυρίως στην Αττική. Τέλος, μονάδες «εθνικιστών» της Βόρειας Ελλάδας συγκροτήθηκαν απευθείας από τους Γερμανούς, έξω από τον έλεγχο της κυβέρνησης Ράλλη. Χαρακτηριστική περίπτωση ήταν ο «Εθελοντικός Ελληνικός Στρατός» (ΕΕΣ) του συνταγματάρχη Πούλου, ο οποίος χαρακτηρίζεται για τον αμιγώς εθνικοσοσιαλιστικό πολιτικό του λόγο.
13
Από τα Τάγματα Ασφαλείας στη δολοφονία του Λαμπράκη
Σ
τα Τάγματα Ασφαλείας ή στα άλλα αντικομμουνιστικά αντιεαμικά σώματα στρατολογούνταν κυρίως λούμπεν στοιχεία: άνθρωποι πολύ φτωχοί προκειμένου να επιβιώσουν, εγκληματικοί τύποι για ξεκαθάρισμα προσωπικών διαφορών και ατομικό πλουτισμό, συγγενείς εκείνων που σκοτώθηκαν από τον ΕΛΑΣ. Στην Αθήνα, τα ευζωνικά τάγματα συμμετείχαν ενεργά στα «μπλόκα» του 1944, με σκοπό την κατατρομοκράτηση του πληθυσμού και την καταστροφή της πολιτικής υποδομής του ΕΑΜ, αλλά και στη συγκέντρωση εργατών για αναγκαστική εργασία στα γερμανικά εργοστάσια. Κοινό χαρακτηριστικό των Ταγμάτων Ασφαλείας υπήρξε η παραδειγματική αγριότητα που επέδειξαν στην πράξη, αγριότητα που ξεπερνούσε συχνά κατά πολύ την αντίστοιχη των γερμανών συναγωνιστών τους. Εκτός από συλλήψεις και φονικά, η παρουσία τους συνεπάγεται την πλήρη αποδιάρθρωση όλων εκείνων των δημιουργικών κοινωνικών πρακτικών που συνόδευαν την ανάπτυξη του ΕΑΜ. Ο Ξενοφών Γιοσμάς, αποκαλούμενος και φον Γιοσμάς λόγω της δοσιλογικής δράσης του, αποτελεί χαρακτηριστική περίπτωση ανθρώπου που συνδέει τον δοσιλογισμό με τον μεταπολεμικό παρακρατικό μηχανισμό. Το 1943 σε συνεργασία με την γερμανική Μυστική Αστυνομία Στρατού οργάνωσε τις «Αντικομμουνιστικές Ομάδες Ασφαλείας» και στη συνέχεια εντάχθηκε ως Καπετάν Παρμενίων στην «Εθνική Αντικομμουνιστική Οργάνωση Κατερίνης, Πιερίων και Ολύμπου» (ΕΑΟ). Με την απελευθέρωση της Ελλάδας από τους
Γερμανούς, διέφυγε στην Γερμανία και κατόπιν στην Βιέννη όπου συμμετείχε στην τελευταία κατοχική κυβέρνηση Τσιρονίκου, ως υπουργός Προπαγάνδας. Τον Νοέμβριο του 1945 καταδικάστηκε από το Ειδικό Δικαστήριο Δοσίλογων ερήμην σε θάνατο ως συνεργάτης των Γερμανών.. Τα Δεκεμβριανά αποτέλεσαν τη στιγμή γένεσης του νέου εμφυλιοπολεμικού σκηνικού. Οι ταγματασφαλίτες μετατράπηκαν από φασίστες σε υπερασπιστές της δημοκρατίας απέναντι στον κομμουνιστικό ολοκληρωτισμό. Για πολλές δεκαετίες, η ταυτότητά τους και η μνήμη τους παρέμεινε αυτολογοκριμένη. Ωστόσο, αυτός ο κόσμος αποτέλεσε τη μάζα υποστήριξης του παρακρατικού καθεστώτος της Δεξιάς. Στη Θεσσαλονίκη στελέχωσαν πολύ συγκεκριμένα επαγγέλματα με λούμπεν χαρακτηριστικά, όπως τους φορτοεκφορτωτές. Οργανώσεις με αιχμή τον αντικομμουνισμό και τον φιλομοναρχισμό αλλά και φτωχοί πολίτες που αναζητούσαν διέξοδο στα προβλήματα στέγασης και εργασίας, συντονίζονταν από εκπροσώπους των σωμάτων ασφαλείας και καθοδηγούνταν από άτομα, όπως δοσίλογοι που βρήκαν καταφύγιο από τη μνήμη της προηγούμενης δράσης τους στη συνεργασία με την αστυνομία, εντασσόμενοι στο πλέγμα εξουσίας. Η οργάνωση «Καρφίτσα» ήταν η παρακρατική ομάδα που έδρασε τη δεκαετία του ‘60 ως μαχητικό τμήμα της οργάνωσης του Γιοσμά: «Σύνδεσμος Αγωνιστών και Θυμάτων Εθνικής Αντιστάσεως Βορείου Ελλάδος». Η δράση του μηχανισμού κορυφώθηκε με τη δολοφονία του Λαμπράκη στη Θεσσαλονίκη το 1963.
14
ΣΑΒΒΑΤΟ 27 - ΚΥΡΙΑΚΗ 28 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2018
Μαριλένα Κοντογιάννη
Αφιέρωμα
Σχολική ιστορία, εθνικές επέτειοι και η εθνική συνείδηση
Η 28η Οκτωβρίου αποτελεί μία από τις εθνικές επετείους που εορτάζονται στα σχολεία, πολλές φορές με στοιχεία συναισθηματικής χειραγώγησης, εξιδανίκευσης και επικής αναπαραγωγής εθνικών μύθων.
Η
δόμηση και το περιεχόμενο της θεσμοθετημένης κρατικής εκπαίδευσης στην υπηρεσία των αστικών εθνικών κρατών και της συνακόλουθης εθνικής ιδεολογίας είναι ένας κατεξοχήν μηχανισμός αναπαραγωγής της άρχουσας τάξης πραγμάτων. Όλα τα παρεχόμενα γνωστικά αντικείμενα ως προς το περιεχόμενο, τη μεθοδολογία και τον επίσημα οριοθετημένο τρόπο απεύθυνσης στους μαθητές υποτάσσονται στην κυρίαρχη αναγκαιότητα του κρατικού μηχανισμού να διαμορφώνει υπηκόους με υποβαθμισμένη κριτική σκέψη, αδυναμία ανάληψης πρωτοβουλιών και τροποποιητικής παρέμβασης στο γίγνεσθαι της σχολικής πραγματικότητας σήμερα, και της κοινωνικής στο μέλλον. Η ιστορία ως σχολικό μάθημα που υποτάσσεται στην παραπάνω αναγκαιότητα εντάσσεται στην υπηρεσία σκο-
πιμοτήτων ως μηχανισμός ιδεολογικής προπαγάνδας για τη νομιμοποίηση και εδραίωση της αστικής εθνικής αφήγησης. Ενισχυτικό και συμπληρωματικό ρόλο σε αυτή την κατεύθυνση αναλαμβάνουν και οι σχολικοί εορτασμοί των εθνικών επετείων, οι οποίες μάλιστα διαγκωνίζονται και ξεπερνούν σε επική μυθολογική προσέγγιση ανιστόρητης πατριωτικής εθνοχριστιανικής έξαρσης και την ίδια τη διδακτέα ύλη. Πριν και ανεξάρτητα από το περιεχόμενο της σχολικής γιορτής λειτουργεί ο επαναλαμβανόμενος σε τακτά χρονικά διαστήματα συμβολισμός της που στοχεύει στο υποσυνείδητο για να εδραιώσει την στερεοτυπική αντίληψη του αιώνιου και αμετάκλητου, που «δεν αλλάζει και έτσι το κληρονομήσαμε και έτσι θα το κληροδοτήσουμε». Με αυτή την διάσταση καλείται να αναμετρηθεί το εκπαιδευτικό κίνημα και οι μαχόμενοι εκπαιδευτικοί ξεπερνώντας
ΣΤΙΓΜΙΟΤΥΠΟ:
Το «Κορόιδο Μουσολίνι» με μια παραλλαγή
Ο Σπύρος Κωτσάκης στο κέντρο δίπλα στον στρατηγό Μάντακα, στην Καισαριανή το 1944
Ο Σπύρος Κωτσάκης, αγωνιστής του ΚΚΕ και μετέπειτα καπετάνιος του ΕΛΑΣ Αθήνας (Νέστορας), βρισκόταν στις 28 Οκτώβρη 1940 μαζί με άλλους κομμουνιστές εξόριστους στο Σανατόριο Ασβεστοχωρίου. Με τα πρώτα νικητήρια νέα από το ελληνοιταλικό μέτωπο άρχισαν να βγάζουν μια χειρόγραφη σατιρική εφημερίδα με τίτλο «Χιονοπόλεμος». Στο γνωστό τραγουδάκι «κορόιδο Μουσολίνι» που δημοσίευσαν αντικατέστησαν το στίχο «εσύ κι η Ιταλία η πατρίδα σου η γελοία» με το «εσύ και η μαφία με τα φτερωτά λοφία». Όπως έγραψε ο ίδιος «η συντακτική επιτροπή έκρινε απαράδεκτο το “η πατρίδα σου η γελοία”. Καμιά πατρίδα δε μπορεί να είναι γελοία». Αυτή η ομάδα αποκομμένων κομμουνιστών, σε ένα δίκαιο αμυντικό πόλεμο, ήξερε να ξεχωρίζει τον πατριωτισμό από τον εθνικισμό.
Καλλιεργείται συχνά μια ετοιμοπόλεμη γενναιότητα υπεράσπισης των συμφερόντων της άρχουσας τάξης, σερβιρισμένων στην πιατέλα του εθνικού χυλού είτε την υποτίμηση της σημασίας των σχολικών γιορτών «επειδή έτσι κι αλλιώς οι μαθητές δεν τις προσέχουν» ή την ολιγωρία «ας μην ασχοληθούμε και με τη γιορτή στην εντατικοποιημένη μας καθημερινότητα, αφού υπάρχουν έτοιμα προσφερόμενα πακέτα», τα οποία δυστυχώς τις περισσότερες φορές αναπαράγουν ό,τι πιο συντηρητικό και ενσωματωμένο στο μεταφυσικό εθνικό αφήγημα. Το «όλοι μαζί» του εθνικού αφηγήματος, απομακρυσμένο από το λαϊκό στοιχείο με τον προφανή εθνικογεωγραφικό επιθετικό του προσδιορισμό, αναπαράγει πολλαπλά χρήσιμα για τη διατήρηση και την εξασφάλιση της συνέχειας του αστικού κράτους. Πρώτα και κύρια, εξοβελίζοντας την επάρατη για τα καπιταλιστικά συμφέροντα ταξική πάλη ως μοχλό κοινωνικής εξέλιξης, εγκλωβίζει τον υπήκοο στην αναζήτηση λύσεων συνολικής εθνικής ευημερία — για παράδειγμα και για τον λιμενεργάτη και για τον εφοπλιστή. Απομακρύνοντας τη δυνατότητα ταξικής συνειδητοποίησης και δημιουργώντας ευνοϊκές προϋποθέσεις για «στρογγυλές ή μακρόστενες τράπεζες εθνικών διαλόγων με συμμετέχοντες όλους τους κοινωνικούς εταίρους» — οι λύκοι μαζί με τα αρνιά. Σε αυτό το έδαφος, εύκολα ριζώνουν οι μύθοι της «εθνικής ανάπτυξης», της «εθνικής ευθύνης για τα χρέη και άλλα δεινά» που εμποδίζουν τις καταπιεζόμενες μάζες από τη συνειδητή συμμετοχή, λειτουργία και δράση ως ταξικές οντότητες.
Μια ακόμη μη αμελητέα λειτουργία συναισθηματικής χειραγώγησης παρέχει η εξιδανικευμένη, επική και εμπλουτισμένη με εθνικούς μύθους προσέγγιση της ιστορίας που –στην περίπτωση των εθνικών σχολικών εορτασμών– ενισχύεται από οπτικά, ηχητικά και τελετουργικά σύμβολα — εικόνες αγίων δίπλα από εξιδανικευμένες προσωπογραφίες εθνικών ηρώων, ύμνοι, εμβατήρια, παρελάσεις και στολές κλπ. Καλλιεργείται, έτσι, ένας πατριωτισμός μετουσιωμένος σε ετοιμοπόλεμη γενναιότητα υπεράσπισης των συμφερόντων της άρχουσας τάξης, σερβιρισμένων στην πιατέλα του εθνικού χυλού. Εξασφαλίζεται, λοιπόν, το αναλώσιμο υλικό για τα οπλικά συστήματα των καπιταλιστικών ανταγωνισμών με επικάλυψη μιλιταριστικής εθνικής λαγνείας για την υπεράσπιση των «ιερών και οσίων της φυλής». Εξάλλου, η εθνοκεντρική ιστορική προσέγγιση που αποσιωπά ή αντιμετωπίζει με «επιμελώς διακριτική αντικειμενικότητα» τα βδελύγματα του εθνικού κορμού (π.χ. κοτζαμπάσηδες και Έλληνες βολεμένοι στην εξουσία του σουλτάνου, εκκλησιαστικοί και κοσμικοί καλοταϊσμένοι άρχοντες, δοσίλογοι, μαυραγορίτες, καταδότες και ρουφιάνοι), τροφοδοτεί τον εθνικισμό, την εγωπαθή αίσθηση εθνικής ανωτερότητας και, συνακόλουθα, την υποτιμητική αντιμετώπιση του «άλλου». Διευκολύνει το πέρασμα στους μαύρους και σκοτεινούς δρόμους του εθνικισμού, της ξενοφοβίας, του ρατσισμού και του φασισμού. Στην εποχή της ακραίας καπιταλιστικής κρίσης και επίθεσης στα δικαιώματα, τις ελευθερίες, τις συνειδήσεις των πολλών και ενώ έχουν ναυαγήσει οι ούτως ή άλλως φρούδες ελπίδες λύσεων των επίδοξων «κυβερνώντων αριστερών» που υπόσχονταν μεταξύ άλλων και κατάργηση παρελάσεων, απαγκίστρωση από την εκκλησιαστική κηδεμονία κλπ. η σχολική πραγματικότητα μαστίζεται, εκτός όλων των άλλων (έλλειψη διδακτικού προσωπικού και αδιοριστία των αιώνιων αναπληρωτών, φτώχεια υποδομών), και από περαιτέρω συντηρητικοποίηση σε περιεχόμενο και τρόπο λειτουργίας. Με απόπειρα για άλλη μια φορά να εφαρμοστεί η αξιολόγηση-χειραγώγηση σύμφωνα με τις επιταγές ΕΕ, ΟΟΣΑ και συμφερόντων του κεφαλαίου, με επίταση των προσπαθειών επιχειρηματικοποίησης του σχολείου και ταξικού αποκλεισμού του μαθητικού πληθυσμού. Στη ζοφερή αυτή πραγματικότητα καλούνται οι μαχόμενοι εκπαιδευτικοί να αγωνιστούν ανυποχώρητα για ένα σχολείο των όλων και των ίσων χωρίς διακρίσεις και αποκλεισμούς παρεμβαίνοντας δυναμικά και στο περιεχόμενο της παρεχόμενης γνώσης.