Ekoturizam

Eko turizam – potencijali i mogućnosti (1): ŠTA JE TO EKOTURIZAM? Tekst: Marina Mitrović; Foto: Čeda Vučković

Opovo, 21. jul 2013 PROJEKAT „EKO TURIZAM – POTENCIJALI I MOGUĆNOSTI“ FINANSIRAN JE OD STRANE MINISTARSTVA KULTURE I INFORMISANJA. Projekat valorizacije doline reke Tamiš koju sprovodi Pokrajinski zavod za zaštitu prirode ove godine se završava i već tokom jeseni očekuje se početak procesa sprovođenja Odluke o zaštiti dela Potamišja kao prirodnog dobra. Prema najavama i dosadašnjim rezultatima deo Potamišja od Sakula do Barande sigurno će ući u program zaštite. U seriji tekstova i reportaža koje ćemo objaviti u narednih par meseci predstavićemo prirodno bogatstvo našeg dela Potamišja, ali pre svega, potencijale i mogućnosti razvoja ekoturizma kao nove privredne grane na našim prostorima.

U našim uslovima ekoturizam je svakako pomalo nejasan pojam i skloni smo ga tumačiti kao jednog u nizu marketinških trikova. Ipak, reč je o turizmu u kojem učestvuju ekološki svesni pojedinci i grupe , koje svojim delovanjem na okolinu pokušavaju smanjiti efekte kakve stvara takozvani masovni turizam.

Tako, Međunarodno društvo za ekoturizam (The International Ecotourism Society – TIES, međunarodna neprofitna organizacija članova potpuno posvećena pronalaženju izvora i stručnom osposobljavanju

kako bi se turizam učinio aktivnim sredstvom zaštite i održivog razvoja), ekoturizam definiše kao odgovorno putovanje u oblasti prirode, koje čuva životnu sredinu i podržava blagostanje lokalnog stanovništva.

Naravno, u ovom segmentu mora se povući jasna distinkcija između turizma usmerenog na destinacije u prirodi koji u suštini predstavlja putovanja u područja sa lepom prirodom i ekoturizma koji ostvaruje korist za lokalno stanovništvo u ekološkom, kulturnom i ekonomskom smislu. Na primer, turista (birdwatcher) ide u prirodu i posmatra ptica, a ekoturista to isto radi sa lokalnim vodičem, odseda u lokalnom smeštajnom kapacitetu, koristi ugostiteljske i druge usluge i na taj način daje doprinos lokalnoj privredi.

Ekoturizam se sa jedne strane odnosi na koncept koji obuhvata set principa, a sa druge strane, na poseban segment tržišta. Neke osnovne karakteristike koje se vežu uz pojam ekoturizma i smeštaja koji se nudi ekoturistima su prirodno očuvani prostori, korišćenje jednostavnih vrsta smeštaja, strogo pridržavanje zaštite okoline uključujući i ograničen broj posetilaca. Gost koji koristi takvu vrstu odmora očekuje netransformiranu prirodnu sredinu ili delimično transformiranu prirodnu sredinu i na taj način doživljava stapanje sa prirodom. Međuti, ekoturizam ne isključuje i druge vidove aktivnog odmora, pa se tako gotovo redovno povezuje sa ruralnim, etno i agro turizmom. U svakom slučaju, ekoturizam omogućava korisnu aktivnu društveno – ekonomsku uključenost lokalnog stanovništva i predstavlja potkomponentu u okviru oblasti održivog turizma kao ekvivalent turizmu zasnovanom na prirodi.

Država ima izuzetno važnu ulogu u razvoju ekoturizma. Njena uloga je kompleksna i mora biti definisana kroz delovanje različitih učesnika i sprovođenja politika. S obzirom na globalni značaj ekoturizma, Ujedinjene nacije su proglasile 2002. godinu Međunarodnom godinom ekoturizma, a Komisija UN za održivi razvoj zatražila je od međunarodnih agencija , vlada i privatnog sektora da preduzmu odgovarajuće aktivnosti koje podržavaju ovu akciju.

Ekoturizam se danas smatra tržištem u intenzivnom porastu u okviru turizma kao privredne grane.

Prema podacima Svetske turističke organizacije uz godišnji rast od 5% u svetskim razmerama, što predstavlja 6% svetskog bruto proizvoda, kao i 11,4% potrošnje, eko-turističko tržište zaslužuje posebnu pažnju. Ekoturizam u svetskim razmerama vrlo brzo postaje jedan najpopularnijih vidova odmora.

Eko turizam – potencijali i mogućnosti (2): EKODESTINACIJA, EKOLODŽ I UPRAVLJANJE POSETIOCIMA Tekst: Marina Mitrović; Foto: Čeda Vučković

Opovo, 29. jul 2013 PROJEKAT „EKO TURIZAM – POTENCIJALI I MOGUĆNOSTI“ FINANSIRAN JE OD STRANE MINISTARSTVA KULTURE I INFORMISANJA. Savremena tendencija mnogih regija i lokalnih sredina je želja da iskoriste svoju industrijsku nerazvijenost kako bi na svoje područje privukli one turiste koji vole netaknuta prirodna staništa. Ipak, čak i za dolazak takve vrste turista potrebna je kakva – takva infrastruktura koje mnoge regije ili lokalne sredine nemaju.

Ekodestinacija Međutim, da bi uopšte postojala mogućnost za korišćenja prirodnih resursa u smislu razvoja ekoturizma, određena sredina mora imati ekodestinaciju, odnosno zaštićena prirodna staništa sa očuvanim i raznovrsnim biodiverzitetom.

Savremeni turisti tragaju za iskustvima koja im pružaju osećaj bliskosti sa prirodnim vrednostima i lokalnom zajednicom. Svaka turistička destinacija koja ima nameru da privuče ovakve posetioce mora da zaštiti svoje resurse uz naglašavanje osećaja integracije sa lokalnom zajednicom. U tom procesu država (i lokalna samouprava) ima vrlo važnu ulogu, jer je odgovorna za planiranje, kreiranje i osmišljavanje

politike i sprečavanje preterane i nedozvoljene gradnje. Država je takođe odgovorna za sisteme upravljanja otpadom i vodovodom.

Karakteristike ekodestinacije:  Očuvane prirodne atraktivnosti u okviru zaštićenog predela.  Mala gustina razvoja u oblastima gde dominira priroda.  Dokaz da turizam ne šteti prirodi (vodeni tokovi, priobalna područja, močvare, divlje životinje).  Razvoj malih lokalnih preduzeća, uključujući i tezge sa hranom, suvenirima, ugostiteljskih objekata i druge vrste zanatskih preduzeća čiji su vlasnici lokalni stanovnici.  Mesta namenjena rekreaciji na otvorenom, koja su osmišljena tako da zaštite osetljive resurse (staze za bicikle, edukativne i šumske staze za pešačenje).  Unapređenje objekata za smeštaj, hotela, restorana i ostalih preduzeća u vlasništvu lokalnog stanovništva.  Raznovrsnost lokalnih festivala i manifestacija na kojima se ističu lokalne vrednosti u vezi sa prirodnim okruženjem i kulturnim nasleđem.  Čisti javni objekti koje dele turisti i lokalni stanovnici.

Koncept ekodestinacije je relativno nov i ne postoje precizna uputstva. Planiranje i upravljanje destinacijom treba da pokaže koristi od ekoturizma za određeno područje i lokalnu zajednicu. Planiranje izgradnje ekodestinacije zavisi od socijalnih i ekoloških faktora, planiranja prostora, regulative koja sprečava narušavanje osetljivih ekosistema, učešće lokalne zajednice u procesu razvoja kompleta standarda i dugotrajnog monitoringa.

Ekolodž Kada je u pitanju smeštaj u konceptu ekoturizma bitnu ulogu imaju takozvani ekolodževi (ecolodge ekokolibe) i zeeleni hoteli (green hotels). Ekolodž predstavlja vrtsu turističkog smeštaja koji zadovoljava sledeće kriterijume:  Štiti prirodne i kulturne komponente svog okruženja.  Tokom izgradnje vrši minimalan uticaj na životnu sredinu.  Uklapa se u specifični kontekst okruženja.  Obezbeđuje pažljivo postupanje sa smećem i otpadnim vodama.  Odlično sarađuje sa lokalnim stanovništvom.  Primenjuje programe ekološkog obrazovanja i vaspitanja i zaposlenih i turista.  Daje doprinos održivom razvoju lokalne zajednice kroz istraživačke programe.

Ekoturisti vrlo često putuju bez turističkog vodiča. Zbog toga ekolodževi angažuju obično lokalne vodiče, koji su snažno motivisani da predstave prirodne atraktivnosti svojih zavičaja i istovremeno svojim znanjem izazvaju respekt kod posetilaca. Osim smeštaja ekolodževi nude brojne mogućnosti rekreacije i aktivnosti u okviru aktivnog odmora: posmatranje ptica, vožnja kanuom, jahanje konja, vožnja biciklom, izleti, edukativne posete lokalnim muzejima, farmama i manifestacijama.

Upravljanje posetiocima Kako je u pitanju razvijanje turizma i korišćenje prirodnih potencijala u zaštićenim područjima u okviru ekoturizma veoma bitan element je upravljanje posetiocima. Pošto zaštićena područja imaju višestruku

ulogu za ljudsko društvo – ekološku, ekonomsku i kulturnu, nameće se jednostavno pitanje u vezi brojnosti posetilaca. Termin upravljanje posetiocima mora se tretirati strateški jer je veoma važan u domenu upravljanja zaštićenim područjima. Za zaštićeno područje važno je da se precizno zna da upravljanje posetiocima vodi ka povećanom učešću turista kao i podizanju njihove svesti u vezi zaštite prirodnih i kulturnih obeležja područja u kom borave.

U tom smislu neophodno je obezbediti:  Pogodnosti za dobro turističko informisanje i obučeno osoblje.  Dobru interpretaciju primenjenu kroz odgovarajuće znake.  Dobro konstruisane staze.  Razvijenu saradnju sa lokalnom zajednicom.

Eko turizam – potencijali i mogućnosti (3): GEOGRAFSKE KARAKTERISTIKE POTAMIŠJA Tekst: Marina Mitrović; Foto: Čeda Vučković

Opovo, 10. avgust 2013 PROJEKAT „EKO TURIZAM – POTENCIJALI I MOGUĆNOSTI“ FINANSIRAN JE OD STRANE MINISTARSTVA KULTURE I INFORMISANJA. U uvodnim tekstovima govorili smo o osnovnim pojmovima ekoturizma. U nastavku serijala predstavićemo geografske i prirodne karakteristike doline reke Tamiš, a posebno dela koji se odnosi na teritoriju atara opštine Opovo. Kao što se iz do sada priloženog moglo zaključiti, primarni preduslov za razvoj ekoturizma jesu očuvana i zaštićena prirodna staništa, koja bogatstvom svog biodiverziteta određenu lokalnu sredinu čine pogodnom za razvoj ekoturizma i održivog ekonomskog korišćenja. Tamiš predstavlja glavnu hidrološku „arteriju“ Banata i upravo je dolina ove reke centar oko kojeg se zasniva budući ekoturizam.

Reka Tamiš čija je ukupna dužina toka 359 km izvire na planini Semenik (južni Karpati) u jugozapadnoj Rumuniji . Kroz Rumuniju teče u dužini od 241 km, dok se 118 km toka nalazi u Srbiji. Gornji tok ima sve karakteristike plahovite planinske reke. Nizvodno od Lugoša dospeva u Panonsku niziju gde ubrzo postaje troma ravničarska reka. U srpski Banat ulazi kod sela Jaša Tomić, a u Dunav se uliva južno od grada Pančeva.

Glavna obeležja reke su fluvijalna erozija, veoma izražena kolebanja vodostaja i mendriranje. Vodostaj je najviši u aprilu, a najniži u oktobru. Zbog česte pojave visokog vodostaja i poplava regulacija reke započela je još 1728. godine, a završena je 1977. godine. Tokom 18. i 19. veka „odsečeno“ je 77 meandara, tako da je tadašnji tok reke skraćen za 140 km, ali je time povećan pad korita i brzina oticanja vode. U cilju razmene vode 1934. godine prokopan je kanal Karašac koji povezuje Dunav i Tamiš kod Barande. Tokom sedamdesetih godina prošlog veka, kod Botoša, Čente, Opova i Pančeva podignute su hidroregulacione ustave, koje služe u razne regulacione svrhe čiji je cilj kontrolisanje režima voda u Banatu, posebno tokom veoma visokih ili niskih voda. Istovremeno, izgradnjom hidrocentrale Đerdap i stvaranjem akumulacije na Dunavu, nastao je uspor pa je vodostaj Tamiša od ušća uzvodno do Barande izmenjen. Visoke vode traju duže, a i nivo podzemnih voda je postao veći.

Uprkos tome što je većim delom rečnog toka kanalisan, Tamiš je slobodnotekuća reka. Između Botoša i Opova sa intenzivnim meandriranjem, očuvanim rukavcima, mrtvajama, prostranim poplavnim pašnjacima i poplavnim šumama. Najšira redovno plavljena aluvijalna ravan se nalazi u tzv srednjem delu srpskog Potamišja i njen najširi deo se nalazi između Čente i Barande (10,6 km).

Naselja duž srpskog dela toka Tamiša administrativno pripadaju opštini Sečanj (Jaša Tomić, Boka, Sutjeska, Sečanj, Neuzina) , gradu Zrenjaninu (Botoš, Tomaševac, Orlovat, Čenta), opštinama Kovačica (Uzdin, Idvor), Opovo (Sakule, Baranda, Opovo, Sefkerin) i gradu Pančevo (Glogonj, Jabuka, Pančevo).

Osim Pančeva, koje predstavlja jedini grad i veliki industrijski centar, sva ostala naselja duž toka su ruralnog tipa i bez razvijene industrije. Poljoprivreda je bazična privredna grana, u kojoj dominira zemljoradnja. Pored poljoprivrede značajno je zastupljeno i ribarstvo, tako da je u Potamišju smešteno pet velikih ribnjaka: Sutjeska kod Sutjeske (900ha), Sveti Nikola kod Neuzine (400ha), Uzdin kod Uzdina (430ha), Baranda kod Sakula, Barande i Opova (1005ha) i Čenta kod Čente (120ha).

Tipično seoska naselja odlikuje relativno dobro očuvana tradicionalna panonska arhitektura koja se ogleda u izgledu kuća i dvorišta, naročito raskošnih čardaka za kukuruz. Međutim, sva potamiška naselja, osim grada Pančeva, odlikuje izrazita depopulacija stanovništva. Pored redovnih dnevnih migracija, koje su prouzrokovane radnim mestima u većim gradskim centrima (Zrenjanin, Pančevo i Beograd) onog dela populacije koje se ne bavi poljoprivredom, poslednjih decenija beleži se veliki odliv stanovništva u potrazi za poslom i egzistencijom. Koliko je depopulacija stanovništva ozbiljna govori i podatak da je prosečna starost stanovništva preko 38 godina, a u nekim selima i preko 40, što je izuzetno zabrinjavajuće. Kroz istoriju Potamišje je imalo ekcentričan položaj u odnosu na glavne saobraćajnice, što se odrazlo i na privredu, posebno industriju. Naselja su tokom ekonomske krize devedesetih godina prošlog veka ostale i bez ono malo privrednih resursa koje su posedovala, tako da je nezaposlenost stanovništva veoma zastupljena. Dve lokalne samouprave ovog regiona (Kovačica i Opovo) imaju status nerazvijenih opština.

Eko turizam – potencijali i mogućnosti (4): PRIRODNE KARAKTERISTIKE POTAMIŠJA Tekst: Marina Mitrović; Foto: Čeda Vučković

Opovo, 21. avgust 2013 PROJEKAT „EKO TURIZAM – POTENCIJALI I MOGUĆNOSTI“ FINANSIRAN JE OD STRANE MINISTARSTVA KULTURE I INFORMISANJA. Specifični prirodni uslovi, očuvana prirodna staništa i odsustvo industrijskih zagađivača čine potamiški region pogodnim za razvoj ekoturizma. U stručnim krugovima deo Potamišja od Orlovata do Opova važi za jedno od najznačajnijih biodiverzitetskih vlažnih staništa u našoj zemlji.

Mada još uvek nema zvanični status zaštite (procedura je u toku) veći deo Potamišja je od strane BirdLife International proglašen IBA područjima (Important Bird Areas - područje od međunarodnog značaja za ptice), tako da od 2009. godine, deo od Jaše Tomića do Orlovata čini IBA Gornje Potamišje, a deo od Orlovata do Opova, IBA Srednje (Centralno) Potamišje. Istovremeno, Potamišje je proglašeno za međunarodni ekološki koridor, a deo područja je uključen u međunarodno značajno područje za biljke IPA (Important Plant Area) Srednji Banat II.

Intenzivno meandriranje i prostrana prirodna retenzija reke (između Barande i Čente 10,6 km) na Srednjem Potamišju uslovili su nastanak bogatog i pre svega raznovsrnsnog biodiverziteta. Na relativno malom području rečnog toka i pribrežnih staništa mozaično se smenjuju različiti ekosistemi (staništa): rečni tok sa očuvanim rukavcima i mrtvajama, bare, poplavne šume i ritovi, poplavni pašnjaci, suve livade, slatine, ribnjaci i prirodna jezera, kanali, močvare, predeli pod poljoprivrednim kulturama, peskoviti tereni i lesni odseci, ali i prostrani parkovi sa četinarskim zajednicama. Ovakva konstelacija

ekosistema, staništa, klime i geomorfoloških karakteristika rezultirala je izuzetnim bogatstvom flore i faune.

Nažalost, jedan negativan primer, inače karakterističan za celu Vojvodinu, jeste nedopustivo mala pošumljenost. Šumska područja uglavnom su plantaže kanadske (klonske) topole pod upravom Vojvodinašume i u pitanju su zasadi koji se gaje i seku na oko 25 godina. S druge strane, populacije autohtonih vrsta vrbe i jasena su male ali veoma značajne za ceo ekosistem. U okviru područja na pojedinim lokacijama postoji izvanredno botaničko bogatstvo retkih i endemičnih vrsta, a posebno je značajna ugrožena akvatična vaskularna flora i biljne zajednice, kao i kserofite tolerantne na slanu podlogu.

Ptice su svakako jedna od najvažnijih vrednosti ovog područja. Procenjeno je da je ukupan broj zabeleženih vrsta u ovom delu Potamišja 220, od čega je 110 gnezdarica, što predstavlja nešto više od 60% ukupnog broja vrsta koje se mogu videti u Srbiji. Mnogo veći značaj daje podatak o prisutnosti znatnog broja zaštićenih i retkih vrsta, bilo da su u pitanju gnezdarice ili prolaznice na seobi. Naravno, pored ptica značajne su i faune sisara, gmizavaca, vodozemaca, riba i insekata.

Eko turizam – potencijali i mogućnosti (5): BIRDWATCHING – POSMATRANJE I FOTOGRAFISANJE PTICA Tekst: Marina Mitrović; Foto: Čeda Vučković

Opovo, 15. septembar 2013 PROJEKAT „EKO TURIZAM – POTENCIJALI I MOGUĆNOSTI“ FINANSIRAN JE OD STRANE MINISTARSTVA KULTURE I INFORMISANJA.

Kao što je već bilo reči u prethodnim tekstovima činjenica je da su ptice najveća vrednost Potamišja kada je u pitanju njegov biodiverzitet. Shodno tome Opovo ima izuzetne potencijale za razvoj birdwatching turizma. Birdwatching (posmatranje ptica) je termin koji uglavnom koriste Britanci i Evropljani, dok se u Americi više koristi reč – birding (ptičarenje), a to je termin koji uglavnom koriste i srpski zaljubljenici u ptice. Najednostavnija definicija ptičarenja bila bi da je to posmatranje i fotografisanje divljih ptica u prirodi.

Posmatranje i fotografisanje ptica podrazumeva boravak u prirodi uz visoku psihičku i fizičku aktivnost, kao i ljubav prema pticama i prirodi u kojoj se nalaze. Sticanjem znanja i veština koje posmatranje iziskuje, razvija se svest i potreba za zdravom životnom sredinom. Milioni posmatrača ptica širom sveta putuju u potrazi za očuvanim staništima i mestima sa velikim brojem vrsta ptica. Oni predstavljaju moćno organizovan pokret ekoturista koji u brojnim zemljama u razvoju značajno pomažu i podstiču održivi razvoj lokalnih zajednica i zaštitu prirode i ptica (Birdwatch Serbia).

Međutim, mada je birdwatching izuzetno razvijen u svetu, u Srbiji je ovo mlada i još uvek ne toliko omasovljena ekodisciplina, tako da je iluzorno nadati se da će samo posmatrači ptica biti dovoljani za egzistenciju, kako nacionalnog, tako i lokalnog ekoturizma. U okviru celokupnog ekoturističkog potencijala Opštine Opovo ptice su pre svega lajt motiv i gravitacioni stožer oko kojeg se vežu i sve ostale ekoturističke ponude. U sagledavanju prirodnih vrednsoti, ptice odličan indikator zdrave prirodne sredine. S druge strane, podatak da u našem kraju egzistira izuzetno veliki broj retkih i ugroženih vrsta sa impozantnim populacijama, predstavlja i odličan marketinški element, koji će privući i sve ostale ljubitelje prirode i aktivnog odmora. Bez obzira da li ste pasionirani ptičar ili samo ljubitelj prirode bez prevelikog ornitološkog znanja, dok pešačite, vozite bicikl ili čamac, svakako će biti doživljaj videti jata od po nekoliko, pa i više desetina hiljada ptica ili pak vrste koje se ne mogu na puno mesta videti.

Ceo naš kraj, a posebno Baranda sa okolinom imaju izuzetno značajno mesto na ornitološkoj mapi Srbiji.

Poslednjih 7-8 godina Baranda, Sakule i Opovo su redovna destinacija domaćih, a sve češće i inostranih ornitologa i birdwatchera. Osim pojedinačnih dolazaka sve češće su grupne posete u organizaciji Društva za zaštitu i proučavanje ptica Srbije, Lige za ornitološku akciju, Birdwatching Serbia i Turističke agencije Magelan, a sve u sadejstvu sa lokalnim vodičima i poznavaocima ptica. Dve godine za redom čuveni engleski ornitolog i publicista David Lindo organizuje birdwatching ture po Srbiji za britanske posmatrače ptica gde su Baranda i Sakule obavezna destinacija. Pored Britanaca zabeleženi su ljubitelji ptica iz Poljske, Nemačke, Švedske, Holandije, Švajcarske i Indije.

Prednost birdwatchinga je što sezona ne zavisi od godišnjih doba i vremenskih uslova i bukvalno traje preko cele godine. Ptice selice zamenjuju zimski gosti, a između dolaze i prolaze ptice na seobi. Za birdwatching turizam nisu potrebne ogromne investicije. Međutim, osim očuvanja prirodnih staništa za birdwatching turizam bitno je obezbediti i neke propratne sadržaje. To su pre svega takozvane pešačke edukativne staze kojima se turisti mogu nesmetano kretati ne remeteći postojeću floru i faunu. Na određenim mestima potrebno je postaviti edukativne table sa informacijama o retkim vrstama i mapama terena. Oko lokaliteta gde se u većem broju okupljaju ptice potrebno je izgraditi (drvene) objekte za posmatranje, tzv. osmatračnice, sa kojih se dvogledima i teleskopima može kvalitetno posmatrati, a pri tom ptice ne uznemiravati. Naravno, dolazak ovakve vrste turista iziskuje smeštajnu i ugostiteljsku ponudu što podrazumeva objekte za smeštaj manjeg kapaciteta (porodični hoteli i seoska domaćinstva) i obavezno autentičnu domaću hranu i piće. Lokalni vodiči moraju dobro poznavati teren i naravno, ornitofaunu lokaliteta.

Ponuđeni sadržaj se ne treba zaustaviti samo na posmatranju ptica i obilaska prirode. Svakako da ima velikog prostora za obilaske i posete kulturnih sadržaja, ustanova, galerija i muzeja, istorijskih spomenika i manifestacija. Na kraju vrlo je važno istaći da je edukacija lokalnog stanovništva izuzetno bitna. Pre svega svest o vrednostima prirodnog dobra koje nas okružuje, potreba za njegovom zaštitom ali i ekonomskom računicom.

Eko turizam – potencijali i mogućnosti (6): BOGATSTVO ORNITOFAUNE Tekst: Marina Mitrović; Foto: Čeda Vučković

Opovo, 26. septembar 2013 PROJEKAT „EKO TURIZAM – POTENCIJALI I MOGUĆNOSTI“ FINANSIRAN JE OD STRANE MINISTARSTVA KULTURE I INFORMISANJA. Dobar deo teritorije Opštine Opovo nalazi se u okviru Područja od međunarodnog značaja za ptice (IBA) „Srednje Potamišje“, koje obuhvata dolinu reke Tamiš dužine 33 km sa pribrežnim staništima od Orlovata do Opova. Po svojim geomorfološkim karakteristikama, prirodnima staništima, broju vrsta i

veličini populacija, potez od Sakula do Barande predstavlja reprezentativni deo ovog IBA područja, a po proceni ornitologa i jedno od najznačajnijih nacionalnih vlažnih staništa za ptice.

Pažnju ornitologa i stručne javnosti izazvala su istraživanja početkom ovog veka, koja su intenzivirana poslednjih 7 godina. Područje je steklo IBA status 2009. godine (do tada je samo Uzdinski ribnjak imao IBA status), a ove ili naredne godine, nakon finaliziranja višegodišnjih multidisciplinarnih istraživanja naučnika Pokrajinskog zavoda za zaštitu prirode, očekuje se proglašenje područja (ili jednog dela) kao zaštićenog prirodnog dobra.

Bogatstvo ornitofaune se procenjuje na 200 – 220 vrsta što znači da se ovde može videti gotovo 65% od ukupnog broja vrsta u Srbiji. Oko 110 vrsta su gnezdarice, dok su ostale prolaznice na seobi ili zimski gosti. Pored brojnosti vrsta značajan podatak je impozantna brojnost populacija, bilo da se radi o gnezdaricama ili prolaznicama. Objašnjenje za ovako bogatu ornitofaunu nalazimo u činjenici da se na ovom području nalaze izuzetni tereni i staništa za gnežđenje i obilje hrane potrebne za njihovu egzistenciju. Mozaično raspoređeni i međusobno različiti eko sistemi kao što su reka, bare, ribnjačka i zaslanjena jezera, ritovi, šume, slatine, vlažne livade i pašnjaci, stepe, peščani odseci i poljoprivredni tereni, zatim obilje hrane u vidu zoo i fitoplanktona, insekata, riba, vodozemaca, sitnih gmizavaca i sisara, kao i biljaka koje omogućuju ishranu zrnojedima, rezultirali su egzistencijom brojnih vrsta sa različitim zahtevima i potrebama.

Na osnovu dosadašnjih istraživanja na teritoriji Opštine Opovo (Sakule, Baranda, Opovo i Sefkerin) zabeleženo je 196 vrsta. Naravno, ovaj broj nije konačan jer se svake godine sa novim posmatranjima uvećava, a na ovoj teritoriji još uvek nisu postavljane ornitološke mreže i vršeno prstenovanje, tako da broj vrsta sigurno prelazi brojku 200. Među zabeleženim vrstama nalazi se veliki broj zaštićenih, kao i ugroženih, od kojih se neke nalaze na crvenim listama ugroženih vrsta.

Šta konkretno čini ornitološko bogatstvo našeg kraja? Dugo godina na lokalitetu Pečena slatina u Barandi nalazila se najveća mešovita kolonija čaplji, kašičara (Platalea leucorodia), ibisa (Plegadis falcinellus) i malih vranaca (Phalacrocorax pygmeus) u Srbiji. Kolonija je brojala preko 800 gnezdećih parova, gde su kolonije kašičara, ibisa i malih vranaca, jedne od tri najznačajnijih nacionalnih gnezdilišta ovih vrsta.

Sušni period u poslednjih par godina, kao i neodgovorni antropogeni uticaji prošlog leta, uslovili su razbijanje i preseljavanje ove kolonije nekoliko kilometara zapdno, na lokalitete ribnjaka u Barandi, kanala i ribnjaka Jer u Sakulama. Podatak da se u Srbiji samo na ovoj teritoriji gnezdi svih devet vrsta evropskih čaplji (vodeni bik, čapljica, žuta čaplja, gak, čaplja govedarka, mala bela čaplja, velika bela čaplja, siva čaplja i crvena čaplja), kao i podatak da se čaplja govedarka odnedavno gnezdi u Barandi, što je po prvi put u Srbiji nakon 120 godina (poslednje gnežđenje potvrđeno krajem XIX veka na Obedskoj bari), još više daje značaj ovom području.

Tamiš i njegovi rukavci, a posebno ribnjaci, slatinska jezera, mrtvaje, bare i ritovi, uslovili su bogatu ornitofaunu ptica vodenih staništa. Osim pomenutih čaplji, rode su zaštitni znak celog Potamišja, gde se gnezdi trećina nacionalne populacije, a Sakule je mesto sa najviše aktivnih gnezda bele rode u Srbiji.

Pored bele rode, retka gnezdarica poplavnih vrbovih i jasenovih šuma je crna roda, koja je u većem broju prisutna tokom prolećnih i jesenjih seoba.

Jezera i bare su gnezdilišna staništa tri vrste gnjuraca – ćubastog (Podiceps cristatus), malog (Tachybaptus ruficollis) i crnovratog gnjurca (Podiceps nigricollis). Dve vrste vranaca (kormorana) prisutne su na rekama i jezerima. Pored pomenutog malog vranca na lokalitetu Brod kod Barande nalazi se jedina kolonija velikog vranca (Phalacrocorax carbo) u Potamišju, koja broji oko 250 – 300 gnezda. I barske koke su zastupljene u velikom broju. Prednjače liske (Fulica atra), zatim barske kokice (Gallinula chloropus), i nešto ređi barski petlovan (Rallus aquaticus), barski petlić (Porzana porzana) i sivi barski pelić (Porzana parva).

Osamnaest, za sada zabeležnih vrsta plovuša, mogu se videti tokom godine na vodenim staništima našeg kraja. Brojne gnezdarice su labud grbac (Cygnus olor), gluvara (Anas platyrhynchos), riđoglava patka (Aythya ferina), kao i nešto ređe divlja guska (Anser anser), čegrtuša (Anas strepera), krdža (Anas crecca), plovka kašikara (Anas clypeata), grogotovac (Anas querquedula) i patka njorka (Aythya nyroca).

Njihove populacije se dramatično povećavaju tokom seoba i zimskog perioda kada dolaze severne populacije, a pored njih prolaze i zimuju veliki labud (Cygnus cygnus), lisasta guska (Anser albifrons), šarena utva (Tadorna tadorna), zviždara (Anas penelope), šiljkan (Anas acuta), ćubasta patka (Aythya fuligula), prevez (Netta rufina), patka dupljašica (Bucephala clangula) i mali ronac (Mergellus albellus).

Tokom zime na prebrojavanjima zabeležena su jata gusaka i pataka od po 4-5.000 ptica, i jata labudova koja su brojala i preko 120 jedinki. Redovno prisustvo šarene utve u reproduktivnom periodu poslednjih par godina otvara mogućnost gnežđenja ove izuzetno retke vrste u Srbiji.

Eko turizam – potencijali i mogućnosti (7): BOGATSTVO ORNITOFAUNE (2) Tekst: Marina Mitrović; Foto: Čeda Vučković

Opovo, 01. oktobar 2013 PROJEKAT „EKO TURIZAM – POTENCIJALI I MOGUĆNOSTI“ FINANSIRAN JE OD STRANE MINISTARSTVA KULTURE I INFORMISANJA.

Dolina reke Tamiš predstavlja veoma važan koridor na prolećnim i jesenjim migracijama ptica. Tokom marta, aprila i maja (prolećna seoba) i avgusta, septembra i oktobra (jesenja seoba) desetine hiljada ptica se na kraće ili duže vreme zadržavaju na ribnjacima, jezerima, slatinama i pašnjacima našeg kraja.

Za neke vrste to su samo kratke usputne stanice za odmor, dok se neke druge vrste zadržavaju duže prilikom svog skitanja nakon gnežđenja.

Prilikom svojih seoba slatinaste terene na Pečenoj slatini u Barandi i oko Rakitaša u Opovu redovno posećuju velika jata ždralova (Grus grus), dok se na ribnjačkim jezerima povremeno tokom proleća mogu videti i dve vrste pelikana: ružičasti (Pelecanuc onocrotalus) i kudravi nesit (Pelecanus crispus).

Međutim, brojni sprudovi i blatišta, plitke zabarene vodene površine oko Tamiša, jezera i ribnjaka, kao i vlažne livade, tokom migracija privlače ogroman broj ptica iz reda šljukarica. Osim vivka (Vanellus vanellus), vlastelice (Himantopus himantopus) i crvenonogog sprudnika (Tringa totanus), koji su gnezdarice sve ostale vrste šljukarica su skitalice i prolaznice na ovom području. Pomenimo sabljarku (Recurvirostra avosetta), žalara slepića (Charadrius dubius), žalara blatarića (Charadrius hiaticula), srebrnog vivka (Pluvialis squatarola), barsku šljuku (Gallinago gallinago), veliku (Numenius arquata) i malu carsku šljuku (Numenius phaeopus), muljaču (Limosa limosa), crnotrbu (Calidris alpina), riđu (Calidris ferruginea), pljosnokljunu (Limicola falcinellus), malu (Calidris minuta) i sedu sprutku (Calidris temmnickii), polojku (Actitis hypoleucos), sprudnika migavca (Tringa glareola), sprudnika pijukavca (Tringa ochropus), crnog (Tringa erythropus), tankokljunog (Tringa stagnatilis) i krivokljunog sprudnika (Tringa nebularia). Kao veoma retka vrsta i raritet koja se tokom seoba povremeno može videti je i zijavac (Glareola pratincola), dok šumsku šljuku (Scolopax rusticola), koja kako joj samo ime kaže, za svoje stanište na seobama koristi šume kraj Tamiša.

U velikom broju zastupljeni su galebovi i čigre. Obični galeb (Chroicocephalus ridibundus) i belobrka čigra (Chlidonias hybrida) su gnezdarice. Kolonije belobrkih čigri u Barandi, a pre svega u Sakulama, broje preko 1000 gnezdećih parova što predstavlja ne samo najveću njihovu koloniju u Srbiji, već i polovinu ukupne nacionalne populacije. Kao prolaznice i skitalice prisutni su sinji (Larus cachinnans) i sivi galeb (Larus canus), a na seobama mali galeb (Hydrocoloeus minutus), crna (Chlidonias niger) i belokrila čigra (Chlidonias leucopterus). Povremeno na seobama se može videti i kratkorepi pomornik (Stercorarius parasiticus).

Tamo gde vrvi od života uvek ima i puno grabljivica. Orao belorepan (Haliaeetus albicilla) se gnezdi na dve lokacije kod Sakula i Sefkerina ali je zbog obilja hrane tokom sezone prisutno mnogo više jedinki.

Pored belorepana, od grabljivica se kod nas gnezde eja močvarica (Circus aeruginosus), mišar (Buteo buteo), kobac (Accipiter nisus), vetruška (Falco tinnunculus) i lastavičar (Falco subbuteo). Prolaznice su orao ribar (Pandion haliaetus), crni orao (Aquila clanga), crna lunja (Milvus migrans), eja livadarka (Circus pygargus), osičar (Pernis apivorus), jastreb (Accipiter gentilis), sivi (Falco peregrinus) i stepski soko (Falco cherrug), dok su zimski gosti poljska eja (Circus cyaneus), gaćasti mišar (Buteo lagopus) i mali soko (Falco columbarius). Od noćnih grabljivica zastupljene su tri vrste sova - utina (Asio otus), kukumavka (Athene noctua) i kukuvija (Tyto alba) i sve tri su gnezdarice. Kako se u Vojvodini preko zime drastično uvećava broj utina (mala ušara) jer severne populacije ovde zimuju, opovački park sa zabeleženih 250 jedinki ulazi u pet lokalcija sa najvećim brojem zimskih jata utina u Srbiji.

Fazan (Phasianus colchicus) i prepelica (Coturnix coturnix) su redovni u poljima, na pečanim odsecima u Sefkerinu gnezde se pčelarica (Merops apiaster) i pupavac (Upupa epops), na podlokanim obalama Tamiša vodomar (Alcedo atthis), a u šumskim staništima i parkovima golub grivnaš (Columba palumbus), gugutka (Satreptopelia decaocto), kukavica (Cuculus canorus), veliki (Dendrocopos major), seoski (Dendrocopos syriacus) i mali detlić (Dendrocopos minor). Tokom seoba prisutna je grlica (Streptopelia turtur), leganj (Caprimulgus europaeus) i vijoglava (Junx torquila).

Pevačice kao najbrojniji red među pticama i kod nas su najbrojnije i obitavaju na najrazličitijim staništima u zavisnosti od načina gnežđenja i vrste ishrane. U naseljima i parkovima gnezde se seoska (Hirundo rustica) i gradska lasta (Delichon urbicum), crna crvenrepka (Phoenichurus ochruros), vrabac pokućar (Passer domesticus), poljski (Passer montanus) i španski vrabac (Passer hispaniolensis), gačac (Corvus frugilegus) i čavka (Corvus monedula), dok su šumskim staništima, ali uvek neposredno u blizini ljudskih naselja (a često i u naseljima), crvendać (Erithacus rubecula), mali slavuj (Luscinia megarhynchos), crnokapa grmuša (Sylvia atricapilla), velika senica (Parus major), plava senica (Cyanistes caeruleus), dugorepa senica (Aegithalos caudatus), čvorak (Sturnus vulgaris), zeba (Fringilla coelebs), češljugar (Carduelis carduelis), zelentarka (Chloris chloris) i žutarica (Serinus serinus).

U ritovima, šumama i njenim obodima, zaraslom grmlju i voćnjacima, mogu se videti i čuti (a one vrste koje ostaju preko zime uglavnom posećuju parkove) carić (Troglodytes troglodytes), obični kos (Turdus merula), grmuša čavrljanka (Sylvia curruca), obična (Sylvia communis) i siva grmuša (Sylvia borin), žuti (Hippolais icterina) i sivi voljić (Iduna pallida), siva muharica (Muscicapa striata), brgljez (Sitta europaea),

gavran (Corvus corax) i vuga (Oriolus oriolus), dok se kao zimski gosti i prolaznice mogu videti šumska ševa (Lullula arborea), šumska treptaljka (Anthus trivialis), obični popić (Prunella modularis), drozd pevač (Turdus philomelos), drozd imelaš (Turdus viscivorus), drozd borovnjak (Turdus pilaris), mali drozd (Turdus iliacus), brezov (Phylloscopus trochilos), šumski (Phylloscopus sibilatrix) i obični zviždak (Phylloscopus collybita), kraljić (Regulus regulus), crnovrata muharica (Ficedula hypoleuca), jelova (Periparus ater) i siva senica (Poecile palustris), kratkokljuni puzić (Certhia familiaris), sojka (Garrulus glandarius), ružičasti čvorak (Pastor roseus), severna zeba (Fringilla montifringilla), čižak (Carduelis spinus), konopljarka (Carduelis cannabina), batokljun (Coccothraustes coccothraustes) i krstokljun (Loxia curvirostra). Kao rariteti izdvajaju se prisustvo male muharice na seobi (Picedulaparva) i gnežđenje jednog para drozda borovnjaka što predstavlja prvo zabeleženo gnežđenje ove vrste u Vojvodini.

Otvorene predele, pašnjake, livade, oranice, poljoprivredne predele, pojas žbunja i živice naseljavaju poljska (Alauda arvensis) i ćubasta ševa (Galerida cristata), crnoglava (Saxicola torquata) i obična travarka (Saxicola rubetra), rusi svračak (Lanius collurio), velika strnadica (Emberiza calandra) i strnadica žutovoljka (Emberiza citrinella). Kao prolaznice i zimski gosti pojavljuju se livadska treptaljka (Anthus pratensis), obična beloguza (Oenanthe oenanthe), sivi (Lanius minor) i veliki svračak (Lanius excubitor).

I na kraju pomenimo pevačice koje obitavaju neposredno uz vodena staništa i tršćacima. Zanimljivo je dau sve ove vrste ujedno i gnezdarice. To su bregunica (Riparia riparia), modrovoljka (Luscinia svecica), bela (Motacilla alba) i žuta pliska (Motacilla flava), trstenjak rogožar (Acrocephalus scoenobaenus), trstenjak cvrkutić (Acrocephalus scirpaceus), trstenjak mlakar (Acrocephalus palustris), veliki trstenjak (Acrocephalus arundinaceus), obični cvrčić (Locustella luscinioides), senica vuga (Remiz pendulinus), brkata senica (Panurus biarmicus) i barska strnadica (Emberiza schoeniclus).

Eko turizam – potencijali i mogućnosti (8): FLORA I FAUNA POTAMIŠJA Tekst: Marina Mitrović; Foto: Čeda Vučković

Opovo, 12. oktobar 2013 PROJEKAT „EKO TURIZAM – POTENCIJALI I MOGUĆNOSTI“ FINANSIRAN JE OD STRANE MINISTARSTVA KULTURE I INFORMISANJA. Nekoliko puta smo pomenuli da su ptice jedna od najznačajnijih biodiverzitetskih vrednosti Potamišja i o tome smo u prethodnim nastavcima opširno pisali. Međutim, nepravedno bi bilo ne pomenuti i ostale vrednosti bogatog ekosistema koji čini ovaj deo Potamišja. Tu pre svega mislimo na slatinsku, barsko – močvarnu i livadsku vegetaciju, kao i na faunu insekata, sisara, vodozemaca i gmizavaca. O ihtiofauni biće reči u sklopu teksta koji se odnosi na sportski ribolov.

Brojna ribnjačka i prirodna jezera, mrtvaje, velike bare, poplavne livade i kanali, uslovili su razvoj bogate tzv. barske vegetacije, gde su podjednako zastupljene i vodene (hidrofite) i biljke obalnog pojasa (higrofite). Na vodi je prisutna emerzna (delimično potopljena, delimično iznad vode), submerzna (podvodna) i flotantna (plivajuća) vegetacija. Najborojniji predstavnici emerznog pojasa su mikroskopske zelene i silikatne alge koje ulaze u sastav fitoplanktona i predstavljaju primarne proizvođače kiseonika u vodenim basenima ali i kao osnova za ishranu svih drugih stanovnika voda. U submerznom pojasu dominiraju alge pršljenčice, zatim podvodnice, drezge, krocanji i mresnjaci. Flotantna vegetacija je svakako najatraktivnija i čine je lokvanji, mešinke, žabogriz, vodeni ljutići, sočivice i vodene paprati. Šumske sastojine čine veoma mali procenat lokalne flore i skoncentrisane su uglavnom uz rečni tok Tamiša. Šumsku populaciju čine plantaže kanadske topole, dok su sastojine autohtone vrbe i jasena fragmentarno raspoređene na pojedinim lokacijama. Prvobitno su ovde bile dominantne šume poljskog jasena i hrasta lužnjaka koje su nestale usled kontinuiranog kultivisanja velikih površina za potrebe zemljoradnje.

Fauna sisara je takođe raznovrsna. Čine je više vrsta ljiljaka (slepi miševi), raznih insektivora, biljojeda i mesojeda. Oko i u tršćacima prisutne su divlje svinje, a poslednjih godina sve je brojniji šakal. Česte vrste su srndać, lisica, ondatra, zec, divlja mačka, lasica, tvor, jazavac, krtica, a posebno je zanimljivo relativno brojno prisustvo vidre kao jednog od indikatora zdrave prirodne sredine. Tu su zatim razni sitni glodari (miševi i voluharice) i rovčice.

Na vodenim staništima razvila se i bogata fauna vodozemaca u kojoj dominira više vrsta žaba (zelena, šumska, krastača, gatalinka), brojne su barske kornjače, a od zmija prisutne su belouška i ribarica.

I mikrosvet faune insekata je veoma živopisan. Posebno zadovoljstvo za ljubitelje prirode predstavljaju pre svega leptiri i vilin konjici, koji su ovde predstavljeni sa brojnim vrstama i neverovatnim šarenilom boja. Kao jedna od mogućih budućih atrakcija moglo bi da bude „cvetanje Tamiša“, prirodni fenomen poznat na Tisi, a koji je poslednjih godina primećen i na Tamišu.

Ekoturizam – potencijali i mogućnosti (9): DEFINISANJE I SADRŽAJI AKTIVNOG ODMORA Tekst: Marina Mitrović; Foto: Čeda Vučković

Opovo, 19. oktobar 2013 PROJEKAT „EKO TURIZAM – POTENCIJALI I MOGUĆNOSTI“ FINANSIRAN JE OD STRANE MINISTARSTVA KULTURE I INFORMISANJA. Aktivan odmor je nerazdvojivo povezan sa ekoturizmom i ponekad je gotovo nemoguće napraviti razliku.

Moderan način života i rada, izazvao je korenite promene, kako u karakteru i strukturi opterećenja u uslovima rada, tako i u karakteru i načinu provođenja slobodnog vremena i odmora. S obzirom da je savremeni rad najčešće lišen dinamičkih mišićnih naprezanja i za čovekov organizam neophodne optimalne motoričke aktivnosti, stvorila se potreba za pronalaženjem odgovarajućih aktivnosti koje će u slobodnom vremenu zadovoljiti neke od osnovnih ljudskih potreba, koje se ogledaju u kretanju, rekreaciji, komunikaciji, igri, zabavi i slično, a koje će doprineti boljem i kvalitetnijem načinu života.

Područje aktivnog odmora je veoma široko i nedovoljno izdefinisano, i obuhvata najraznovrsnije aktivnosti i sadržaje namenjene aktivnom i pasivnom odmoru, koje se neposredno vezuju za zdrav život, slobodno vreme, odmor, zabavu i razonodu, a koje doprinose obnavljanju čovekovih fizičkih i psihičkih snaga, njegovom odmoru i oporavku. Posmatrajući aktivan odmor šire, kao slobodno izabranu svrsishodnu aktivnost koja doprinosi uspostavljanju ili održavanju biološko – zdravstvene i socio – psihološke ravnoteže kod čoveka, njegovi sadržaji mogu biti veoma različiti i raznovrsni: plivanje, skijanje, vožnja bicikla, treking, trčanje, pešačenje, rafting, jedrenje, splavarenje, birdwatching, sportski ribolov (mušičarenje), avanturističke aktivnosti, odnosno bilo koja sportska ili rekreativna aktivnost ili pak njihova kombinacija, koja sadrži pokrete koji se po karakteru razlikuju od radnih pokreta i koji se izvode u drugačijem ritmu aktivnosti od ritma pokreta koji su izazvali zamor.

Kao što smo iz prethodnog teksta videli svi definisani sadržaji aktivnog odmora su primenljivi i primenjuju se u uslovima koje smo determinisali u okviru ekoturizma. Međutim u nastavku teksta bavićemo se samo onim sadržajima koji se na osnovu prirodnih potencijala mogu primeniti i razvijati na teritoriji naše opštine.

Reka Tamiš je neiscrpan resurs za aktivnosti kao što su vožnja kajakom, kanuom i čamcima. Proteklih godina je organizovano nekoliko regata koje su redovno okupljale veliki broj učesnika i vožnja čamcima u tokom letnje sezone, na reci čija je obala obrasla gustom zelenom vegetacijom predstavlja izuzetan doživljaj. Isto tako, za ljubitelje kajaka i kanua impresivna je vožnja u periodu visokog vodostaja kroz poplavljene šume vrbe i topole.

Za ljubitelje pešačenja, trekinga, trčanja i vožnje biciklom kroz prirodu na raspolaganju su brojne staze pored jezera i ribnjaka, polja žitarica i suncokreta, kao i šumskih staza i nasipa uz reku. Vodene površine su pogodne za sportski ribolov kao što su blinkerisanje i mušičarenje, a kako u opštini egzistira i konjički klub, kao solucija aktivnog odmora otvara se i mogućnost jahanja.

Ekoturizam – potencijali i mogućnosti (10): SAKULE, JEDINSTVEN POLOŽAJ U VOJVODINI Tekst: Marina Mitrović; Foto: Čeda Vučković

Opovo, 29. oktobar 2013 PROJEKAT „EKO TURIZAM – POTENCIJALI I MOGUĆNOSTI“ FINANSIRAN JE OD STRANE MINISTARSTVA KULTURE I INFORMISANJA. Kada je u pitanju opština Opovo i kada se u obzir uzmu svi relevantni parametri, Sakule poseduje najveći turistički potencijal, i to ne samo u oblasti ekoturizma, već generalno turizma uopšte. Razlog za ovakav zaključak leži pre svega u činjenici da Sakule ima potencijal objedinjavanja i povezivanja više turističkih disciplina, što je velika prednost u odnosu na ostala opštinska mesta. Ali krenimo redom.

Naselje Sakule se nalazi na severnom, perifernom delu naše opštine, na mestu gde se „sudaraju“ dve velike geomorfološke celine: aluvijalna ravan Tamiša i pančevačka diluvijalna terasa. Sama lokacija je

karakteristična jer terasa ima oblik rta, tako da je deo Sakula – Staro Selo skoro sa svih strana okruženo oko 5m nižom aluvijalnom ravni, što je jedinstven položaj sela u Vojvodini.

Oko Sakula se nalaze veoma značajna prirodna staništa sa očuvanim biodiverzitetom što ovom mestu daje velike mogućnosti za razvoj ekoturizma. Od granice sa baranđanskim atarom duž lokalne saobraćajnice prostire se nekadašnja mrtvaja, a sada kanal Jer, koji je čitavim tokom pod gustom vegetacijom trske i predstavlja habitat i gnezdilište brojnih barskih vrsta ptica. Uz jugozapadni obod naselja, gde su se nekada nalazila velika barska okna, danas se prostire se ribnjačko jezero koje, po kanalu sa kojim je povezano sa ribnjačkim jezerima u Barandi, takođe nosi naziv Jer. Jezero je površine oko 500ha i nasipom (ostrvom) je podeljeno na dva dela. Za jezero Jer je karakteristična izuzetno razvijena flotantna vegetacija u vidu više vrsta lokvanja. Na jezeru se razvila i bogata ornitofauna, gde se ističu kolonije čaplji i kašikara, najveća nacionalna kolonija belobrkih čigri, a tokom zime jezero je stanište ogromnog broja plovuša (pataka, gusaka i labudova), čiji se broj ponekad kreće i preko 5.000 jedinki.

Vizuelno, sa odsecima visine od nekoliko metara duž istočne obale, stazama, putevima i nasipima oko cele akvatorije, ovo jezero je bez premca u Vojvodini. Tokom proleća, leta i rane jeseni, kada vegetacija ozeleni, a prostrani tepisi od žutih lokvanja prekriju vodena ogledala iznad kojih lete na hiljade ptica, nastaje prizor koji vas ostavlja bez reči.

U neposrednoj blizini jezera protiče Tamiš, gde se nalazi za sada jedini uređeni štrand u opštini. Kao i u ostalim potamiškim naseljima i ovde se nalaze lokacije pogodne za aktivan odmor kao što su sportski ribolov, izletništvo, kamping, aktivnosti na vodi (vožnja čamcima, kacima i kanuima), treking, bajking i pešačenje duž staza uz obalu.

Sakule je izrazito poljoprivredna sredina sa podjednako razvijenim ratarstvom i stočarstvom (kravarstvo i ovčarstvo), kao i relativno velikim površinama pod vinogradima što je uslovilo korektnu proizvodnju vina. S druge strane, urbanistički u Sakulama preovladava rustikalni element tradicionalne panonske arhitekture gde su se još uvek održale ajnfor kapije, kibicfensteri, ornamentisane fasade i raskošni čardaci, a svemu poseban šmek daju brojna gnezda roda kojih u Sakulama ima najviše u Srbiji. Ove navedene karakteristike predstavljaju odličnu bazu za razvoj agro i etnoturizma, koji bi u interakciji sa potencijalima ekoturizoma doveli do turističkog buma. Naravno, za realizaciju ovakvih projekata potrebno je i vreme i investicije.

Ekoturizam – potencijali i mogućnosti (11): BARANDA – JEZERA, SLATINE I LEKOVITO BLATO Tekst: Marina Mitrović; Foto: Čeda Vučković

Opovo, 06. novembar 2013 PROJEKAT „EKO TURIZAM – POTENCIJALI I MOGUĆNOSTI“ FINANSIRAN JE OD STRANE MINISTARSTVA KULTURE I INFORMISANJA. Sa svojim raznovrsnim prirodnim staništima i njihovim biodiverzitetom, atar Barande je svakako najznačajniji u opštini Opovo. Nekoliko slatinskih jezera i ribnjalčkih bazena, slatine, poplavne livade, rukavci i pašnjaci, kao i sam tok reke Tamiš sa rukavcima predstavljaju bogato stanište flore i faune, a ako svemu tome dodamo i prisustvo lekovitog blata, Baranda zaista ima šta da ponudi kada je u pitanju ekoturizam.

Jedna od etimoloških pretpostavki za naziv ovog naselja predstavljaju brojne vodene površine (bare, mrtvaje, slatinska jezera) koja su vekovima okruživala Barandu. Izgradnjom ribnjaka većina ovih akvatorija dobila je novu geomorfologiju, a antropogenim uticajima i stalne vodene površine. Međutim, kako su ekonomske prilike tokom poslednjih nekoliko decenija znatno varirale, tako su i sama staništa bujala pod nadzorom prirode ili bila pod kontrolom čoveka. U svakom slučaju, zbog specifične ph vrednosti vode, od privrednog uzgoja ribe na jezerima oko Pečene slatine odustalo se još početkom devedestih godina prošlog veka, zbog čega je u uslovima pod prirodnim režimom ovaj deo postao jedno od najznačajnijih biodiverzitetskih vlažnih staništa u Srbiji. Nažalost, samo jednim potezom, kada su se ljudi umešali i neodgovornim postupcima poremetili prirodnu ravnotežu (2012. god.), čitav biodiverzitet baranđanskih slatina je doveden na ivicu egzistencije i biće potreban dugi niz godina da se oporavi, pod uslovom da to zaista i želimo.

Osim jezera, baranđanske slatine (Pečena slatina, Pustara, Siget i Dobra humka) predstavljaju izuzetne terene sa zanimljivim krajolikom i mrežom poljskih puteva pogodnim za pešačenje i bajking. Drugi značajan potencijal ovog terena je lekovito blato, koje meštani stolećima koriste. Na osnovu urađenih analiza Instituta za rehabilitaciju – Služba za balneoklimatologiju iz Beograda, potvrđeno je da se blato sa ovog nalazišta može koristiti u balneološke svrhe, za lečenje: reumatskih oboljenja, genito – urinarnih oboljenja, stanja nastala usled trauma.

Kao i slatinski deo, centralni ribnjak je značajan po svojoj ornitofauni, koja je opet iz sezone u sezonu varijabilna i zavisi od (ne)prisutva vode u bazenima i privrednog uzgoja ribe. Kako ribnjak poslednjih par godina ne radi, postojeće akvatorije zavise od prirodnog režima, a bazeni su uglavnom prazni što uslovljava i formiranje biodiverziteta. Sam ribnjak je veoma specifičan i sa svojim nasipima, livadskim platoima, stazama kroz trsku, veoma je pogodan za ekoturističke sadržaje.

Ekoturistički potencijali ribnjaka su ogromni jer osim izuzetnih uslova za birdwatching i aktivan odmor, ribnnjak poseduje smeštajno – ugostiteljski kompleks u vidu prostranog restorana, velikog parkinga, eko – parka, ribolovačkog jezera i smeštajnog objekta sa šest apartmana. Objekti su igrađeni u tradicionalnom stilu i nalaze se neposredno uz jezera. Nažalost, kao i ribnjak, kompleks već par godina nije u funkciji.

Realno, naselje Baranda nema taj tradicionalni „šmek“ Sakula, ali je ovo naselje zahvaljujući hit seriji „Vratiće se rode“, kao i snimanju filma „Montevideo, bog te video“ , postalo jedno od najpoznatijih u regionu. U samom mestu nalazi se filmski studio sa kulisama i objektima sa snimanja ove dve serije i filma, što predstavlja svojevrsnu turističku atrakciju. Pored filmovanja, Baranda ima i jednu značajnu manifestaciju, koja privlači veliku pažnju posetilaca, a to je Gulašijada „Lovački kotlić“, koja se održava svake godine oko 22.maja, kada se obeležava hramovna slava mesta i Dan opštine.

Ekoturizam – potencijali i mogućnosti (12): OPOVO – MEANDRI I RUKAVCI TAMIŠA Tekst: Marina Mitrović; Foto: Čeda Vučković

Opovo, 13. novembar 2013 PROJEKAT „EKO TURIZAM – POTENCIJALI I MOGUĆNOSTI“ FINANSIRAN JE OD STRANE MINISTARSTVA KULTURE I INFORMISANJA. Kao administrativni centar lokalne samouprave i najveće naselje opštine, Opovo je svakako u jednoj vrsti prednosti u odnosu na sva ostala opštinska mesta. Tu pre svega mislimo na infrastrukturu, broju manifestacija, ugostiteljske i smeštajne sadržaje. S druge strane, Opovo takođe poseduje zanimljiva i kvalitetna prirodna staništa ali biodiverzitetski ne tako bogato zastupljena kao ona u Barandi i Sakulama.

Nekoliko prirodnih celina u opovačkom ataru su veoma atraktivna i zaslužuju posebnu pažnju ekoturista.

Tamiš u ovom delu intenzivno meandrira, gradi rukavce, a obale su obrasle bujnom vegetacijom tako da plovidba koritom reke podseća na prolazak kroz zeleni tunel. Između Barande i Opova nalazi se veliki rukavac Venčov vinograd, koji tokom nižeg vodostaja postaje mrtvaja. Rukavac je posebno značajan kao šaransko mrestilište ali i bogato ornitostanište. Venčov vinograd na levoj obali i Vlaški rit na desnoj obali reke predstavljaju veće celine sa sastojinama autohtonih (poplavnih) šuma vrbe. Uz obale se nalaze nasipi i staze pogodne za pešečenje i bajking, a kod opovačkog mosta izgrađena je velika marina za čamce.

Istočno od Opova su lokaliteti Rakitaš i Velika slatina koje predstavljaju nastavak Pečene slatine u Barandi. U pitanju su takođe značajna prirodna staništa, čiji biodiverzitet čine barska i slatinska vegetacija, kao i bogata fauna ptica i sisara. Na Rakitašu se gnezdi retka modrovoljka, a prilikom migracija ovo je redovna stanica ždralova.

U Opovu se nalazi hotel B kategorije „Stari Banat“, koji poseduje 18 dvokrevetnih i jednokrevetnih soba, apartman, restoran i baštu, i u ovom trenutku je jedini objekat u opštini sa smeštajnim kapacitetima.

Pored hotelskog restorana u Opovu rade još dva ugostiteljka objekta – Restoran „Boba“ i i Čarda „Opava“. Na obodu naselja između hotela i Tamiša u toku je izgradnja velikog sportsko – rekreativnog kompleksa koji sadrži nekoliko (već izgrađenih) sportskih terena za košarku, odbojku, tenis, mali fudbal, rukomet i atletsku stazu, dok je drugi deo predviđen za odmor i rekreaciju još uvek u izgradnji. U pitanju su nekoliko jezerskih i kanalskih akvatorija gde su predviđene pešačke staze.

Kulturna ponuda Opova je raznovrsna. Galerija „Jovan Popović“ poseduje bogatu pinakoteku sa redovnim mesečnim postavkama, ikonostas pravoslavne crkve je pod zaštitom Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture, vila Miss Helena je objekat sa kraja 19. veka, a tu su i brojne manifestacije likovnog, muzičkog, folklornog, agrarnog i sportskog sadržaja, među kojima se po veličini i značaju izdvajaju Rockofest, Smotra paradnih konja i fijakera, Rolerijada i Ludaja Fest.

Ekoturizam – potencijali i mogućnosti (13): SEFKERIN – STARI VINOGRADI, STAMBENI BLOK BREGUNICA I PČELARICA Tekst: Marina Mitrović; Foto: Čeda Vučković

Opovo, 13. novembar 2013 PROJEKAT „EKO TURIZAM – POTENCIJALI I MOGUĆNOSTI“ FINANSIRAN JE OD STRANE MINISTARSTVA KULTURE I INFORMISANJA. Sefkerin je četvrto i poslednje u nizu naselja Opštine Opovo na rečnom toku Tamiša. Za razliku od Sakula, Barande i Opova, Sefkerin nije ušao u granice IBA područja Srednje Potamišje, kao ni u projekat budućeg zaštićenog prirodnog područja Potamišja. Naravno, to ne znači da u ataru Sefkerina nema kvalitetnih prirodnih staništa i potencijala za razvoj ekoturizma.

Obale Tamiša su obrasle šumskim sastojinama gde preovladava plantažna topola uz sporadične autohtone šume vrbe i jasena. Kao i u ostalim naseljima i ovde se nalaze izvanredni tereni za sportski ribolov, staze i nasipi za pešačenje i bajking.

Na levoj obali, prema Opovu nalazi se takozvana Sefkerinska bara, sezonska akvatorija koja se formira nakon perioda visokog vodostaja i predstavlja značajno stanište za ptice. Inače, odsustvo vodenih jezerskih površina u ataru je karakteristika Sefkerina zbog čega njegov atar ne predstavlja značajno ornitostanište kao što je to slučaj sa ostalim naseljima Opštine Opovo. Dve retke i strogo zaštićene vrste gnezde se u šumama uz obalu Tamiša kod Sefkerina. Za sada je zabeleženo po jedno gnezdo orla belorepana i crne rode.

S druge strane, istočno od Sefkerina se nalazi lokalitet Stari vinogradi gde dominira peščano tlo. Pesak sa ovog lokaliteta se poslednjih decenija intenzivno koristio za građevinske radove tako da su nastala peščana uzvišenja – humke i odseci, koji su poslužili hiljadama bregunica i pčelarica za formiranje velike kolonije. Naime, ove vrste se gnezde na ovakvim terenima praveći svoja gnezda u rupama koje iskopavaju u mekom tlu odseka.

Što se tiče manifestacija, u Sefkerinu se izdvaja poznata proslava seoske zavetine posvećene Mariji Magdaleni, koju narod naziva Mandalina. Ovo je jedna od najvećih seoskih zavetina u Srbiji i povodom toka je snimljen više puta nagrađivani dokumentarni etno film. Kada su u pitanju verski običaji, Sefkerin se izdvaja bo broju takozvanih vodica, kojih ima čak sedam, što je najviše u Srbiji. To su posebno posvećena i lekovita mesta zasnovana na verovanjima čiji koreni vode iz staroslovenske religije. Na takvim mestima podižu se kapelice, krstovi, bunari ili vrata.

Pored mandaline u Sefkerinu se krajem leta održava veliki moto skup „Fire Wheels“, sportsko rekreativni susreti „Seoska olimpijada“ i kulinarsko takmičenje „Sefkerinska pasuljijada“. Pored Sakula, i za Sefkerin je karakterističan veliki broj očuvanih starih tradicionalnih kuća iz prve polovine dvadesetog veka čije fasade odslikavaju duh nekih prošlih vremena.

Ekoturizam – potencijali i mogućnosti (14): POTAMIŠJE: PROGLAŠENJE ZAŠTITE I UGROŽAVAJUĆI FAKTORI

Tekst: Marina Mitrović; Foto: Čeda Vučković

Opovo, 23. novembar 2013 PROJEKAT „EKO TURIZAM – POTENCIJALI I MOGUĆNOSTI“ FINANSIRAN JE OD STRANE MINISTARSTVA KULTURE I INFORMISANJA. Jedan od osnovnih preduslova za razvijanje ekoturizma je neposredna i formalna zaštita prirodnih staništa. Prirodno bogatstvo Potamišja nije ostalo neprimećeno od strane biologa i stručnih ustanova, tako da se istraživanja na ovim lokacijama intenzivno vode u poslednjih desetak godina. Inicijalna kapisla je bila ornitofauna, na osnovu čega su 2009. godine duž doline reke Tamiš od strane međunarodne organizacije BirdLife International, proglašena dva IBA područja, odnosno područja od međunarodnog značaja za ptice. Međutim, dobijanje ovakvog statusa nije nužno značilo da je je ovo područje i zaštićeno.

Na inicijativu brojnih pojedinaca (ornitologa) i kampanje Društva za zaštitu i proučavanje ptica Srbije iz Novog Sada, konačno je pokrenuta i realizacija projekta za dobijanje statusa zaštićenog prirodnog područja. Projekat valorizacije doline reke Tamiš vodio je Pokrajinski zavod za zaštitu prirode i tokom poslednjih nekoliko godina stručnjaci Zavoda su neposrednim prisustvom na terenu prikupili relevantne podatke i dokaze kako bi se procedura proglašenja zaštite sprovela u delo. Na osnovu poslednjih informacija koje smo dobili iz Zavoda, u statusu zaštite biće čitava dolina reke Tamiš od granice sa Rumunijom kod sela Jaša Tomić, pa sve do Opova, odnosno opovačke brane. Naravno, status zaštite

neminovno će doneti nova pravila i obaveze, ali i široku lepezu novih potencijalnih mogućnosti, pre svega u razvoju turizma, a posebno ekoturizma.

Međutim, bilo da je područje zaštićeno ili ne, brojni su ugrožavajući faktori koji prete devastiranju prirodnih staništa i njihovom biodiverzitetu. Neposredno ili posredno uglavnom su to antropogeni uticaji.

1. Najvažnija područja za živi svet su uglavnom vodena staništa kojima čovek upravlja i to primamo za svrhe koje ne potpadaju pod zaštitu prirode: proizvodnja ribe, lov, rekreacija. Zbog toga pretnje dokaze usled neodrživog korišćenja staništa što uzrokuje uznemiravanje, uništavanje i opadanje populacija pojedinih vrsta.

2. Praksa neodrživog šumarstva, posebno stvaranje plantaža topola i intenzivno gazdovanje njima (čiste seče na velikim površinama, pretvaranje područja na kojima su rasle autohtone vrste u zasade monokultura čime se uništavaju prirodna staništa, kratak period oplodnje). Prilagodljive vrste veoma teško mogu da nađu stabilne uslove za opstanak na plantažama, dok su one za veliki broj specijalizovanih vrsta potpuno neprijateljsko okruženje.

3. Krivolov i ribokrađa su sveprisutni i ugrožavaju takođe i vrste ptica zbog kojih Potamišje uživa međunarodnu zaštitu.

4. Neusklađeni interesi u oblasti vodoprivrede: iz ugla gledanja sektora šumarstva duge poplave smatraju se štetnim, dok su sa stanoviša zaštite biodiverziteta one od veoma velikog značaja.

5. Samo jedna petina (200 od ukupno 1000 ha) ribnjaka Baranda, najznačajnije velike akvatorije,

koristi se za uzgoj ribe. Ostatak se održava u uslovima povoljnim za vodene ptice, što uključuje uklanjanje vegetacije i održavanje povoljnog vodostaja cele godine.

6. Kao i ostala plavna područja, Potamišje je izloženo napredujućem obrastanju staništa invanzivnim vrstama biljaka, posebno bagremcem (Amorpha fructicosa) na mestima gde nema pašarenja ili ono nije redovno.

7. Prostrane prirodne livade se preoravaju i izložene su skidanju travne vegetacije i površinskog sloja zemljišta (koji se koriste za pokrivanje sportskih terena).

8. Postoje planovi za izgradnju vetroparkova blizu, pa čak i unutar područja.

9. Ilegalno formiranje smetlišta postoji širom Potamišja, posebno u blizini naselja.

10. Razvoj javnog prevoza predviđen Regionalnim prostornim planom Vojvodine može da izazove fragmentaciju i uništavanje prirodnih staništa.

11. Neodgovarajući ili loš kvalitet voda Tamiša nastao zbog aktivnih industrijskih pogona uzrok je zagađenja (mlekara u Sakulama).

12. Planovi razvoja posebno prete lokalitetima na desnoj obali Tamiša: stvaranje planiranog turističkog kompleksa između Farkaždina i Čente uništiće postojeća vredna staništa, a podizanje bilo kakvog objekta za masovni turizam može da izazove pretnju po stabilnost ekosistema.

13. Izgradnja ilegalnih vikendica na obalama reke.

14. Isušivanje slatina prokopavanjem novih irigacionih kanala.

15. Lokalizovana prepaša.

16. Ne postoji jedinstveni organ upravljanja za celo Potamišje, a sadašnji status dela ekološke mreže ne dozvoljava razvoj efektivnog koncepta zaštite prirode.

Ekoturizam – potencijali i mogućnosti (15): EDUKACIJA, INFRASTRUKTURA I BRENDIRANJE Tekst: Marina Mitrović; Foto: Čeda Vučković

Opovo, 01. decembar 2013 PROJEKAT „EKO TURIZAM – POTENCIJALI I MOGUĆNOSTI“ FINANSIRAN JE OD STRANE MINISTARSTVA KULTURE I INFORMISANJA. Proglašenjem i dobijanjem statusa zaštićenog prirodnog područja biće ispunjen primarni uslov za razvoj ekoturizma na teritoriji naše opštine. Međutim, nakon toga sledi ispunjavanje dugačkog niza drugih preduslova kako bi se postojeći potencijali na pravi način iskoristili, a pre svega na dobrobit zaštite prirodne sredine i ekonomskog napretka lokalne zajednice. Tu pre svega mislimo na široku edukaciju lokalnog stanovništva, privrednih subjekata, ustanova i institucija, potrebe planiranja, investiranja i održivog razvoja.

Kada se kaže edukacija, misli se na upoznavanje sa prirodnim vrednostima našeg kraja i potrebom njegove zaštite, ali i velikim mogućnostima ekonomskog benefita koji cela zajednica može dobiti kroz funkcionalno i odgovorno iskorišćavanje. Poslednjih nekoliko godina je na tom planu štampano više edukativnih publikacija, objavljine reportaže u lokalnim medijima, organizovane tribine i manifestacije.

Svakako, da to još uvek nije dovoljno i da je potrebna jedna široka kampanja u kojoj bi zajednički nastupili lokalna samouprava i nevladin sektor u cilju što efikasnije edukacije svih slojeva stanovništva.

Kada su u pitanju investicije i infrastruktura, zaključak je da dosta toga već postoji ali je ili nefunkcionalno ili ne radi. Evidentan je nedostatak ekoturističkih smeštajnih i ugostiteljskih objekata na strateški važnim mestima u Barandi i Sakulama. Nedostaju uređene edukativne pešačke staze na najznačajnijim prirodnim lokalitetima, edukativne table, osmatračnice, vodička služba, vizitorski centar i iznajmljivanje rekvizita za sadržaje aktivnog odmora. Pomenimo da je potrebno štampati informativni materijal u vidu vodiča, mapa, razglednica i postera, kao i izrada i prodaja suvenira. Naravno, dobro osmišljene marketinške kampanje, kojima bi se privukli posetioci.

Jedan od možda najvažnijih zadataka je povezivanje lokalnih organizacija, udruženja, privrednih subjekata i proizvođača u jednu asocijaciju koja bi na tržištu nastpala zajednički, imala sertifikat za svoje usluge i proizvode i na taj način celu ideju postavila na status lokalnog brenda. U tom smislu bi se mogli ponuditi sertifikovani proizvodi iz našeg kraja kao što su vino, proizvodi od sušenog mesa, mlečni proizvodi, voće i povrće, med, suveniri, uslužne delatnosti, itd.

Mnogo toga će u budućnosti zavisiti od izbora upravljača zaštićenim područjem. Da li će to biti samo jedan upravljač za celo Potamišje ili će se gazdovati parcijalno po opštinskim teritorijama, to ćemo saznati uskoro. S druge strane, mnogo toga će zavisiti od privatnih investitora, u našem slučaju Ribnjaka Ribarstvo ad Baranda u čijem je zakupu najveći deo zaštićenog područja u Opštini Opovo.

Ekoturizam – potencijali i mogućnosti (16): VELIKA ŠANSA ILI SAMO SLOVO NA PAPIRU TekstMarina Mitrović; Foto: Čeda Vučković

Opovo, 09. decembar 2013 PROJEKAT „EKO TURIZAM – POTENCIJALI I MOGUĆNOSTI“ FINANSIRAN JE OD STRANE MINISTARSTVA KULTURE I INFORMISANJA. Proteklih nekoliko meseci u okviru projekta i istoimene rubrike „Ekoturizam – potencijali i mogućnosti“ pokušali smo da vam na opširan ali koncizan način predstavimo ekoturističke potencijale i mogućnosti na teritoriji Opštine Opovo. Razlog za pokretanje ove rubrike je proglašenje zvanične zaštite Potamišja, odnosno dobijanje statusa zaštićenog prirodnog dobra.

Status zaštićenog prirodnog područja je osnova za razvoj lokalnog ekoturizma, jer bez zaštite prirode nema ni racionalnog korišćenja njenih resursa. Dobijanjem zaštićenog statusa u našoj sredini se konačno mogu pokrenuti ozbiljni projekti iz oblasti ekoturizma. Kroz naše reportaže mogli ste saznati šta je konkretno ekoturizam, potrebnu infrastrukturu za njegovo sprovođenje, ko su korisnici u ekoturizmu i na koji način lokalno stanovništvo može imati koristi od ekoturizma. Naravno, akcenat je uvek bio na racionalnom i odgovornom korišćenju prirodnih resursa.

U nekoliko nastavka smo vam predstavili prirodno blago koje poseduje naša sredina sa posebnim akcentom na postojeću ornitofaunu koja je po svom bogatstvu jedna od najznačajnijih u Srbiji. Takođe, teme naših reportaža su zasebno bila najznačajnija prirodna staništa u atarima sva četiri opštinska naselja. Poseban osvrt smo imali na prožimanje sa srodnim turističkim oblastima kao što su aktivni odmor, etno i agroturizam, zatim, organizaciji, udruživanju i zajedničkim nastupima kroz asocijacije, marketingu i edukaciji lokalnog stanovništva kao veoma bitnom segmentu u razvoju ekoturizma.

Činjenica je da će biti potrebno još dosta ulaganja, novih ideja i projekata, i to bi trebao biti zajednički zadatak lokalne samouprave, nevladinog sektora i svih drugih privrednih subjekata i investitora. Kao što smo na početku serijala rekli, ekoturizam neće rešiti ekonomske probleme naše opštine ali može postati ozbiljna privredna grana koja može doneti solidne benefite dobrom delu lokalne populacije. Da li će se to u budućnosti i ostvariti, zavisi pre svega od nas samih i naše volje i želje da nešto pozitivno promenimo.