14. Kiliko aldizkaria

Zbakia:

14

Kaixo lagunok!

Hemen gaude berriro.

Gure aldizkariaren ale berri bat argitaratu dugu, ahalegin handiz.

Aldizkaria zuen gustukoa izatea espero dugu.

Ondo pasa!

2. Inauteriak 4. Erakusketa: Julio Verne 6. Julio Verne eta bitxikeriak 8. Ba al zenekien‌? Zientzia eta unibertsoa 12. Ba al zenekien? Landareak 14. Mineralak 15. Greziarrak 16. Esperimentua 18. Animaliak.

20. Poesia 22. Errezeta: etxeko kroketak 24. Gure iritzia: visitas eta liburuak 26. Entretenigarriak eta erantzunak 1

2

3

4

5

JULIO VERNE KAIXO, JULIO VERNERI BURUZKO INFORMAZIOA ZABALDUKO DIZUET. ESPERO DUT ZUEN GUSTUKOA IZATEA.

JULIO VERNE Nantesen jaio zen 1828ko otsailaren 8an.

Saint-Stanislas ikastetxean ikasi zuen, eta, han, talentua erakutsi zuen geografian, grezieran, latinean eta kantuan. Biografo askoren arabera, 11urterekin etxetik ihes egin zuen, marinela izateko asmoz, baina laster harrapatu, eta etxera eraman zuten. Bere abentura laburragatik lotsatuta, irmoki egin zuen zin ez zuela berriro bidaiatuko imajinazioaren bidez ez bazen. Baina, egia esan, idaztearen pazioa maistra batek piztu zion, bere senar marinelaren pasadizoak kontatzean.

Poesia eta zientza interezatzen zitzaizkion. Artikulu zientifikoak irakurtzen eta biltzen zituen, bizitza osoan iraungo zion jakin-min izugarria agertuz.

JULES VERNE zientziafikziozko eta abenturetako nobela modernoen AINTZINDARIA izan zen, eta bere garaiko zientzia eta teknologia ikertu zituen. Gainera, imajinazio eta logikarako gaitasun handia zuenez, aurrea hartu zion bere garaiari; izan ere, bere narrazio fantastikoetan XX. mendeko teknologia ekarritako zenbait aurrerapen aurreikusi zituen: helikopteroa, itsaspekoak, espazio-ontziak, internet, suntsipen handiko armak, karrera espaziala edo 4x4 ibilgailuak.

Argazkia: carwarez.com

Egilea: Paula Garay

Informazio iturria:Julio Verne.

BBK-ko koadernuxka

k: 6

AGATE DEUNA, nondik dator?

Agata Sirian bizi zen neska gazte bat zen. Oso neska jatorra eta polita zen.

Margolaria; Zurbarรกn Egun batean, erregeak ikusi zuen Argazkia; elalmaalaire2. blogspot.com eta berarekin ezkontzea nahi zuen.

Agatek ezetz esan zion eta erregeak, hori entzun zionean, bularrak moztea agindu zuen.

Egilea: Javier Zabala

INAUTERIAK

Argazkia eta informazio iturria: Wikipedia

Inauteriak bereziki Europan eta Ameriketako hiri eta herrietan neguaren bukaera aldera jendeak mozorrzturik ospatzen dituen jaiak dira, desfileak eginez edota besterik gabe jai-giroan murgilduz, kantuz, dantzan eta zarata eginez.

Inauteriak ospatzen diren herrialdeetako hizkuntza gehienetan izendatzeko gehien erabiltzen den izena karnabala da. Euskal Herrian, berriz, inauteriak, inauteak, ihoteak eta aratusteak deitzen zaie jai horiei. Bestelako izen bereziak erabili izan dira, hala nola Lapurdin eta Nafarroan zanpantzarrak eta Gipuzkoan asteartinak.

Argazkiak: Egileak:

Egilea: Mariana Ralde 7

ZIENTZIA ETA UNIBERTSOA MATERIA Dena dago materiaz egina. Edozein objetu, substantzia, gai kimiko zein material materia da.

Gauzak nabarmenak ez ezik, esaterako, orri honetako papera edo hitzak zein marrazkiak osatzen dituen tinta, beste hainbat gauza ere biltzen ditu: ikusi ere ezin daitekeen hauts izpiak, etxe eta autoak, zuhaitzak eta gure gorputza bezalako bizidunak, Lurreko harkaitzak, zeruko hodeiak eta inguratzen gaituen aire ikusezina. Gainera, Lurraz kanpoko substantzia ere materiaz osatuta daude. Espazio sakoneko planeta eta izar guztiek materia dute. Beraz, Unibertso osoan dena dago materiaz eginda. Eta materia atomo izeneko kubo txiki-txikiez osatuta dago.

ATOMOAK Elementu kimiko bakoitzeko atomoek partikula kopuru desberdina dauka. Bakunena hidrogenoa da; gas hori oso arina da eta Eguzkiaren osagai nagusia da. Neona koloredun fluoreszentetan erabiltzen den gasa da. Arrautza gorringoek sulfuro asko dute.

Kaltzioa hezurrentzat osasungarria da oso. Zilarra balio handiko metal distiratsua da. Berunak, partikula asko dituenez, oso astuna da. Pisuak eta perdigoiak egiteko erabiltzen da.

8

SATELITE BEREZI BAT Gugandik 129.000 km ingurura dagoen Uranoren globo urdin-berdea, haren satelitetako batetik (Miranda) ikusita. Mirandan amildegi, kainoi eta kraterrak ikus daitezke, hainbat paisaia desberdinen zatiak bertara bildu bailiran “Ildoez� osatutako V itxurako zonaldea ere nabarmentzen da.

Amildegi handi batek 20 km ditu, Lurreko menditik garaiena den Everest baino askoz handiagoa izanik.

Egilea: Mariana Ralde Informazio iturria: Zientzia eta Unibertsoa. Ttarttalo.

Argazkia: begobe.wordpress.com

9

ZULO BELTZAK Zulo beltzak erabat ikustezinak eta unibertso osoko objeturik bitxienak dira. Zulo beltzak, neutroi izarrak bezala, supernobek eragiten dituzte; beraz, izarrak lehertu ondoren geratutako arrastoak dira.

Espazioan dauden gorputz guztiek grabitatearen eragina jasaten dute eta indar horrek elkarrengana erakartzen ditu. Grabitateak hainbat eragin ditu: izarrak elkartzea, planetak Eguzkiaren inguruan orbitan iraunaraztea eta Lurrean objetuak eroraraztea, besteak beste.

Egilea: Christian Garay Informazio iturria: Errekorren liburua.

Ttarttalo.

Argazkia: 6bzuhaizki

10

GIZAKIAK EGINDAKO MAKINAK Gizakiak egindako makinen abiadurarik azkarrenak espazioan lortu izan dira, objektua frenarazteko airerik ez dagoen lekuetan. Lurraren inguruan birak ematen dituzten sateliteen abiadura hegaskinik askarrenarena baino bi aldiz handiagoa da.

Historiako abiadura errekorra tripulaziorik gabe Eguzkira bidalitako Helios espazio zundak Portu zuen; 252.800 km /h-ko abiadura. Abiadura horretan espaziontzi batek ordu eta erdian egingo luke Lurretik Ilargira bitarteko bidaia.

Gidatutako ibilgailuen errekorrari dagokionez, berriz, Apolo X-ek du.

Thomas Stafford, Eugene Cernan eta Jhon Young astronauta amerikarrek osatutako tripulazioa izan da historian zehar azkarren bidaiatu duena. 1969ko maiatzaren 26an Ilargitik Lurrera bueltatu zirenean hautsi zuten errekorra.

Egilea: Unai Artaza Informazio iturria: Errekorren liburua. Ttarttalo.

Argazkia: enfermeroenfrancia.blogspot.com

11

GIBEL BELARRA Deskribapena: landare txikia, 15cm arte haz daitekeena eta berdinak diren hiru lobuludun hosto iraunkor eta larrukarak dituena.

Lore bakartiak ditu zurtoinaren amaieran, zuriak, urdinak, bioletak edo arrosak izan daitezkeenak.

Hostoak: hiru gingilekoak, oinaldetik bihotz-formakoak, batzutan azpitik gorrizkak.

Loreak: 2,5 cm-rainoko luzeerakoak dira.

Hosto freskoak bronkitisa eta faringearen gaitzen kontrako tintura bat egiteko erabili daitezke.

Loraldia: martxotik maiatzera loratzen da.

Habitata: basoak eta itzaletan dauden kareharrizko harkaiztiak.

Oharrak: gibel-belarra, lehen gibeleko gaitzen tratamenduan erabiltzen zen. Dituzten substantzia toxikoak desagertu egiten dira hostoak lehortzerakoan, baso-anemonearekin gertatzen den bezala, espezie hau geziak pozointzeko, kurare gisa, erabiltzen zen freskoa zenean.

Egileak: Maialen Cossio eta June Masa Informazio iturria: Euskal herriko landare dikotiledoneoak Argitaletxea: A.D.E.V.E. Argazkiaren iturria: www.maldaerrekanatural.com

12

NENUFAR ZURIA DESKRIBAPENA: 30cm. izaten dituzten hosto biribilen artean, azpimarragarriak dira lore haundiak, oso usaintsuak eta modu deigarrian zuriak, petaloek argia isladatzen duten besikula asko dituzte eta.

Polinizazioa kolepteroek, loreetan elikagaia bilatzen duten gutxi espezializaturiko intsetuek, egiten dute. Intsektu hauek lore txikiak jasango ez lituzketen kalteak eragiten dituzte.

Ugalketaren ondoren, mucilago asko duen fruitu harroa osatzen da. Mucilago hau umeltasun asko hartu dezakeen substantzia da, gero kapsula apurtu arte handituz haziek irten dezaten.

Bere izen generikoak, Nynphaea, ninfak aipatzen ditu, uretako izaki dibinoak hain zuzen.

LORALDIA: ekainetik abuztura loratzen da.

HABITATA: ibaiak.

BANAKETA: nenufar zuria aurkitzeko, Arabako zenbait ur dultzeko gune oso lokalizatuetara joan beharko dugu.

Egileak: Irati Cossio eta Izaro Masa Informazio iturria: Euskal Herriko landare dikotiledoneak. A.D.E.V.E. Argazkia: gaztea.euskonews

13

ANKERITA

ANHIDRITA

mineralespana.es

foro-minerales.com

Dolomitaren propietate fisiko berberak ditu, metodo optikoen bidez bereizkaitzak izanik, analisi kimikoa erabili behar delarik. Mineral arrunta da tenperatura baxuko zainpilatokietan, eta hor kristal ezarri modura agertzen da, zaborrak osatuz.

Meatzeetan igeltsu eta beste sulfato eta kloruroekin batera aurkitzen da. Bere dentsitate handiagoa eta 4 gogortasunagatik ondokotik bereiz daiteke, bere kristal arraroen simetria erronbiko, 3 norabide perpendikularretako xaflaketa eta ohizko nabardura urdinxka.

Egilea: Ekaitz De Blas Informazio iturria: Mineralogi atlasa. Marfil

14

NORTZUK IZAN ZIREN LEHEN GREZIARRAK? GREKOZ mintzatu ziren lehenak mizenastarrak izan ziren. Greziako hegoaldean ziren nagusi, K.a.

1.600.-1.200. urteen artean.

Mizenas zen haien hiri garrantzitsuena. Mizenastarrak gerlari sutsuak ziren baina, baita eraikitzaile bikainak ere.

Argazkia: kalipedia.com

JOATEN ZIREN ESKOLARA GREZIAR HAURRAK? Bakarrik MUTILAK joaten ziren eskolara.

Ikasgai nagusiak irakurketa, idazketa eta musika ziren. Ikasleek argizarizko tauletan idazten zuten: hartara, taula leundu eta berriro idazteko aukera izaten zuten.

Egilea: Eneko Dos Santos Informazio iturria: 1.001 galdera eta erantzun . Ezagutzaren munduan. Ttarttalo.

15

MINGAINAK ZAPOREENTZAT DITUEN TXOKOAK Jaten ditugun elikagaien zaporea ahoan hautematen dugu; mingainean, hain zuzen ere. Ez dut uste hori gauza berria denik inorentzat. Baina ohartu zara zapore gozoa eta gazia, adibidez, ez dituzula mingainaren alde berean hautematen? Egin dezagun esperimentu bat hori frogatzeko.

Behar dituzu -

Kotoia Limoi-zukua Edalontzi bat ur Azukrea Gatza Kafe hutsa

Zer egin 1. Bolatxo bat egin kotoi-puska batez, sartu limoi-zukutan eta igurtzi mingain osoan.

16

2. Ondoan, mingainaren marrazki bat duzu. Marraztu irudi horretan zer aldetan hauteman duzun limoiaren zapore garratza.

3. Hartu beste kotoi-puska bat, busti uretan, eta sartu azukretan. Ondoren, mingain osoan igurtzi, eta, aurrekoan bezala, adierazi mingainaren zein aldek hautematen duen zapore gozoa.

4. Behar dituzun kotoi-puska guztiak erabili gatzaren zapore gazia, kafearen zapore mingotsa eta bururatzen zaizkizun beste hainbat gauzaren zaporeak mingainaren zein aldetan hautematen dituzun ikusteko.

Zer gertatu da?

Mingainean, zaporea hautemateaz arduratzen diren milaka dastamen-papila daude, eta mingainaren eremu bakoitzekoek zaporemota batekin bakarrik erreakzionatzen dute.

Zergatik uste duzu, bestela, almendrak edo pipak jaten ari zarenean, irentsi arte ez duzula sumatzen mingotsa zegoena? Mingainaren atze-atzean dagoelako zapore hori hautematen duen eremua!

Egilea; Irati Cossio Informazio iturria eta argazkia; ARMIX max-mix 1 Zz. ELHUYAR

17

Otsoa taldeetan ibili ohi da.Taldeko buruzagia ar handi eta indartsuena izaten da; ondoren, gainerako arrak datoz, gero ar buruzagiaren emea eta honen atzetik beste emeak, eta azkenik otsokumeak, horiek ere indarraren arabera sailkatuak.

Otsoa miopea da; ez lituzke bere kideak ezagutuko 50 cmko distantziara. Gauez, halere, eguargiz baino zehaztasun handiagoz ikusten du, eta orduan irteten da ehizara.

Belarria , ordea, oso zolia du; dena den, zentzumen guztien artean otsoarentzat baliagarri eta fidagarriena usaimena da: aise aditzen du 2 km-ko distatziara dagoen harrapakin baten usaina. Talde guztiak jazartzen du, harrapakinak leher eginda amaitzen duen arte. Otsoa azkar egiten du lasterka, eta zaratarik atera gabe, apatx puntuetan ibiltzen delako.

Egilea: Gaizka Cuevas

Informazio iturria: “Animaliak�, Ttarttalo argitaletxea.

Argazkia: basakaitz5eta6mailak.blogspot.com

18

Euskal Herriko animalia bat aurkeztuko dizuet; Trikua. Gure mendietan eta basoetan aurki ditzakegu animalia hau. Bizimolde eta ohitura bitxiak ditu gainera.

Trikua, kirikinoa edo sagorria ere deitua, arantzez estalita dauka bere gorputz biribila. Arra baino handiagoa da emea, eta, gainera, garatuagoak ditu trikuaren ezaugarriak; kolorea, esaterako. Mendietan eta lautadetan bizi ohi da, sastraka itxietan. Egunez lo egiten du, eta gauez agertzen da. Udan prestatutako habiatan lotan pasatzen du negua. Xomorroak, fruituak, ugaztun txikiak eta txoritxoak jaten ditu.

Zenbat aldiz ikusi dugu trikuren bat? Zenbatetan bizirik?

Gehienetan bide bazterrean ibilgailuren batek zapalduta. . .

Zapaldu ez ditugunak garai batekoak baino uzkurrago eta izutiago bilakatu zaizkigu gure bizimodu azkar hau ezin ulertuta.

Trikuari KIRIKIﾃ前A esaten diogu Bizkaian.

Bizkaiko mendebaldean KIRIKIﾃ前LATZA esaten zaio, bere arantzen latzagatik. Aurrerantzean ere latzak pasatu beharko ditu gure artean bizirauteko.

Egilea: Haizea Etxegarai Informazio iturria: Carramarro aldizkaria 35.zk.

Argazkia: www.petclic.es 19

Hemen dauzkazun olerkiak gure gustukoak dira.

Juan Kruz Igerabideren

64 kanta eta olerki umeentzat liburuan topatu ditugu.

KAKARRAKA (haur txiki kakatiaren leloa) Kakarraka!

Zer harrapa?

Arropa bete kaka.

Zeinen arropa?

Arrebatxoaren arropa.

Zeren kaka?

Porru-patataren kaka.

Kaka zaharra!

Ez, berri-berria.

A,a.a A,a,a arto gorri koxkorra oilarraren gandorra gorritzen da bizkorra a,a,a arto gorri koxkorra.

20

E,e,e nik artoa dut maite ahoan du bibote arta bixarrez bete e,e,e , nik artoa dut maite.

I,i,i artirina nahi dut nik egiteko talotxin gazta gozoz beterik i,i,i artirina nahi dut nik.

O,o,o arto goxo potolo hosto azpian lolo begi gorri poxpolo o,o,o arto goxo potolo.

U,u,u artaputzak pin-pan-pun zartaginetik joan nahi du jausi eta istilu u,u,u artaputzak pin-pan-pun.

Haizea Etxegarai eta Paula Garay 21

OSAGAIAK Irina ( 250 g) Gurina ( 125 g) Esnea ( 1.500 ml) Gatz pixka bat Urdaiazpikoa (200 g, puskatan) Arrautza egosia (sardexkaz puska txikiak egin) Oiloa ( frigitzeko ) NOLA EGIN? 1.Lehendabizi, berotu esnea lapiko batean.

2. Ondoren, urtu gurina beste lapiko batean eta bota irina pixkanaka, bueltak emanez.

3. Jarraian, esnea pixkanaka botatzen joan.

4. Gero, bota gatza, eta segi bueltak ematen.

5. Ordu laurden batera, bota urdaiazpikoa, eta segi bueltak ematen.

6. Bost minutu falta direnean, bota arrautza, eta segi bueltak ematen.

7. Ordu erdia bueltaka ibili eta gero, atera bol batera.

Ordu erdian bueltaka ibiltzea oso garrantzitsua da, kroketak guriago gelditzen baitira.

22

NOLA BILDU KROKETAK Oreak hotz egon behar du, kroketak biltzeko (bi lagunen artean biltzen badira, askoz hobeto eta arinago egingo da).

Osagaiak Irina Arrautzak 3 edo...irabiatuta Ogi birrindua Kroketak askoz hobeak ateratzen dira ogi birrindua etxean egiten bada. Nola egiten da? Oso erraza da!: ogi puska zaharrak labean xigortu eta, gero, birringailu batekin pazientziaz birrindu.

Nola bildu: Hartu ore pixka bat, pasa irinean, eman biribil forma arrautzan eta, azkenik, ogi birrinduan.

Erabili dugun osagai kopuruaz kroketa mordoa ateratzen da, baina izozgailuan sar daitezke eta, komeni denean, hor dauzkagu prest.

Kroketak prestatu ditugunean, heldu baten laguntzaz, olio kantitate erruz frijitu ditugu.

Frijituta daudenean, sukaldeko paper xurgatzailea duen platerera aterako ditugu, eta prest ditugu munduko kroketarikik onenak!

Iraupena:45 minutu inguru.

Egilea: Izaro Masa Argazkia eta nformazio iturria: Carramarro aldizkaria 35.zk

23

GU BIZI GAREN BIZITZA Gu animaliei esker eta landareei esker bizi ahal gara.

Oxigenoa ere beharrezkoa da bizitzeko. Ez balira animaliak, landareak eta oxigenoa existituko, ezin izango ginateke bizi. Animaliak beharrezkoak dira jateko eta landare eta zuhaitz batzuek medizina bezala balio dute.

Aurrekoei esker, bizi ahal gara baina gauza gehiago ere behar dira. Gu bizi gara, batez ere, oxigenoari eta elikagaiei esker.

Baina, baita hau ere; etxea. Etxea ez bagenu izango ezingo ginateke bizi, pertsona batzuk, oso ausartak direnak, etxe barik bizi diren arren.

Eta dirua ere behar da bizitzeko. Dirua beharrezkoa da janaria jateko eta gauza gehiago erosteko. Gutako batzuk oso aberatsak dira. Horiek ez dute arazorik gauzak erosteko. Adibidez: jatekoa,

24

edateko gauzak, gorputza garbigarriak, eta abar...baina, aldiz, pobreek ezin dute batzuetan erosi aberatsek dutena. Horretarako, dirua gorde behar da.

Agur.

Egilea: Paula Garay

LIBURUAK Munduan liburu asko daude. Abenturazkoak, tristeak, barregarriak, interesgarriak...izan ahal dira.

Liburu batzuk, bildumetan sailkatuta daude, adibidez: Geronimo Stilton, Bat Pat, Gizajo baten egunkaria...

Beti izenburu bat eta portada bat eduki behar dute. Laburrak edo luzeak izan ahal dira. Askotan, ataletan banatuta daude.

Egileak: Haritza eta Javier Zabala Argazkia:bitacorademislecturas.blogspot.com

25

LOTU EUROPAKO HIRIBURUAK DAGOZKIEN HERRIALDEEI 1- ALEMANIA

A- Paris

2– NORVEGIA

B- Oslo

3– MAZEDONIA

C- Dublin

4– IRLANDA

D- Bukarest

5– FRANTZIA

E- Berlin

6– ERRUMANIA

F- Skopje

Egileak: June Masa eta Maialen Cossio Argazkia: elgoibarren.net

26

Zer ote da? Zer ote da?. Lotu zenbakiak eta jakingo duzu zer animalia agertuko zaizun!

Aurkitu irudian lau animalia.

Egileak; Carlos eta Manu Castellanos 27

Ausartuko ote zara irudia kopiatzera?

Egilea: Eneko Dos Santos

Herriak eta herrialdeak 1-E

4-C

2-B

5-A

3-F

6-D

28