Dzieje Puław t. I by MN-graf

Andrzej Władysław Tołpyho jest odznaczony Srebrnym Krzyżem Zasługi.

DZIEJE PUŁAW tom 1.

Andrzej Władysław Tołpyho urodził się 22 stycznia 1943 r. w Kraśniku Lubelskim. Ukończył studia na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Obronił pracę magisterską pt. „Zbrodnie okupanta hitlerowskiego w powiecie puławskim w latach 1939-1944”, napisaną pod kierunkiem prof. Zygmunta Mańkowskiego w Zakładzie Historii Najnowszej UMCS (Lublin 1968). Przez wiele lat był nauczycielem historii w szkołach w Puławach i Lublinie. Pracował w Instytucie Historii UMCS w Lublinie w charakterze starszego asystenta. Pracę zawodową zakończył w Muzeum Zamek w Janowcu, Oddział Muzeum Nadwiślańskiego w Kazimierzu Dolnym jako starszy asystent, a następnie kierownik Oddziału oraz w Muzeum Regionalnym PTTK w Puławach na stanowisku dyrektora. Jest autorem kilku artykułów w publikacjach zbiorowych m. in. „Z problemów polityki okupanta wobec wsi w tzw. dystrykcie lubelskim 1939-1944.” (Dzieje najnowsze, rocznik V, Wrocław 1974), „Z narodowowyzwoleńczych i rewolucyjnych tradycji Puław”, (Puławy dawne i nowe, Lublin 1987), „Powiśle puławskie w 1939 roku”, (Miasto Puławy i Ziemia Puławska we wrześniu 1939 r., Puławy 1989). W ramach współpracy miast partnerskich – Puławy – Nieśwież na Białorusi – wydał dwa opracowania: „Z dziejów Nieświeża” (Puławy 2004) oraz „My z Nieświeża. Wspomnienia mieszkańców Puław” (Puławy 2006). W latach 2006-2007 zamieszczał w „Tygodniku Powiśla” cykl artykułów poświęconych historii Puław. Podobną tematykę prezentuje od końca 2017 r. na łamach „Teraz Puławy” – dodatku do piątkowego wydania „Dziennika Wschodniego”.

***

Prof. dr hab. Ryszard Bolesław Szczygieł

ISBN 978-83-934806-6-1

Andrzej Tołpyho

Oceniana praca, o dużej objętości, dotyczy dziejów terytorium miasta Puławy we współczesnych granicach, zaś zakresem chronologicznym obejmuje czasy od pradziejów do roku 1782, w którym zmarł August Aleksander Czartoryski, pierwszy przedstawiciel tej rodziny w dziejach tej osady. Jest to data ważna w dziejach tej rodziny, może być też przyjęta jako cezura w rozwoju ośrodka puławskiego, który w latach następnych notował rozszerzenie swoich funkcji. Praca imponuje ogromem zgromadzonej literatury, której spis zawarto na 13 stronach maszynopisu. (…) W całości praca A. Tołpyho jest interesująca (..) i zasługuje na publikację. Będzie podsumowaniem pewnego etapu badań nad historią Puław.

Andrzej Tołpyho

DZIEJE PUŁAW tom 1.

Andrzej Tołpyho

DZIEJE PUŁAW tom 1.

Puławy 2020

„Powstały z krajem, kwitły wraz z krajem i wraz z krajem znikły” (Kajetan Koźmian, Pamiętniki)

Wstęp

Pochodzenie nazwy. Położenie. Rzeźba terenu. Budowa geologiczna. Klimat. Hydrologia. Gleby. Roślinność. Udokumentowane początki Puław nie są bliżej znane. Pierwsze wzmianki pochodzą z XVI w.1, zaś nazwa miejscowości pojawia się dopiero w 1626 r. 2 . Ma to określone konsekwencje w sferze badań nad całokształtem dziejów Puław, a także nad badaniami wycinkowymi, np. pochodzeniem nazwy miejscowości. Najczęściej w literaturze wywodzi się nazwę Puław od nadwiślańskich łęgów, zwanych „pulwy” lub staropolskiego określenia „pławy”, oznaczającego pływanie, przeprawianie się przez wodę3. Dokonajmy analizy określenia „pulwy”4. Są to bagna, rozciągające się w dorzeczu Bugu i Narwi pasem o szerokości około 3 mil wzdłuż biegu tych rzek ze wschodu na zachód. „Bagna te ciągną się w pow. Pułtuskim, na obszarze należącym do leśnictwa rządowego Wyszków, tudzież dóbr prywatnych: Przetycz, Lubiel, Wola Lubielska, Bielino i dóbr donacyjnych Rząśnik. Od południo-wschodu otoczone wzgórzami, z których mnóstwo zdrojów wytryska. Obszar bagnisty dochodzi 6000 mórg. Na wiosnę obszar ten zalewają wody z topniejących śniegów, ściekających ku Narwi trzema dolinami: pierwszą w granicach dóbr Lubiel; drugą na obszarze kol. Józefów, wsi Wola

1 2 3 4

Trześniak Józef, Słowo wstępne, W: Puławy. Materiały z sesji popularno-naukowej, Lublin 1964, s. 5; Czajkowski Zygmunt, Puławy dawne i nowe, W: Puławy dawne i nowe, Lublin 1987, s. 7. Rospond Stanisław, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław 1984, s. 315 Czajkowski Z., Puławy…, s. 7. Podano za: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pod red. Bronisława Chlebowskiego i Władysława Walewskiego, t. 9, Warszawa 1888, s. 285-286.

Dzieje Puław. T. 1 Pulewna, Sokołów, Rozdziały, Gostków; trzecią, najszerszą, od strony południowej pod wzgórzami lasów wyszkowskich, majoratu Rząśnik, Grudek, gruntami wsi: Wincentów, Gołystok, dóbr prywatnych Wola Pulewna, Cygany, Sokołowo, lasami do dóbr Gostkowo należącymi, nakoniec gruntami wsi Zambski Zastrużne. Pierwszemi dwoma nizinami wody zbyteczne odprowadzają rowy w tym celu wybite, ostatnią zaś (…) odprowadzała rzeczka Pulewna… Kiedy nizina ta ostatnia pokryta była lasami…, to rzeczka ciągle płynęła, dziś pojawia się tylko wiosną i jesienią, a latem po wielkich deszczach. Ztąd u okolicznych mieszkańców nazwisko swoje straciła”5. Nazwa ta, oznaczająca łęgi nadrzeczne6, przypomina formą pokrewne nazwy osad nadrzecznych, jak np. Bielawy, Żuławy, a także Puławy (Pólwy), Pułazie. Taką etymologię7, zarówno pod względem słowotwórczym, jak i znaczeniowym, uznają liczni badacze8. Zgadzają się oni, że nazwa Puławy oznacza bagna, położone w dziale wodnym Bugu i Narwi, otoczone wzgórzami z wieloma zdrojami9, źródłami itp. elementami malowniczego krajobrazu. Przyznać trzeba, że „nasze” Puławy pod względem fizjograficznym10 położone są (a tym bardziej były niegdyś) na terenie równie malowniczym, z pagórkami opadającymi ku Wiśle, porośniętymi bujną niegdyś roślinnością. Również pod względem znaczeniowym nazwy: Pulwy i Puławy są zbliżone do siebie i mogły kiedyś określać pewien teren o podobnych (lub nawet identycznych) walorach fizjograficznych11. W obydwu bowiem przypadkach mamy do czynienia z terenem położonym nad rzeką, podmokłym, z bujną roślinnością. Do dziś znane są na innych terenach nazwy identyczne lub podobne. I tak, w dawnej guberni grodzieńskiej (Białoruś) płynie rzeka Pulwa, będąca prawym dopływem Bugu. Jednym z dopływów Narwi jest Pulewna. W Wielkopolsce płynie Pulwicza. Być może z tymi nazwami związane są następne: Pułtawa (miasto) i Pułtawka (rzeczka), Pułtusk u ujścia rzeki Pełty. W podsumowaniu tych zestawień posłużmy się wywodami cytowanego już Stefana Warchoła12:

5 6 7

j.w. Łęg – podmokłe łąki, najczęściej w dolinie rzeki, porośnięte nieraz krzewami. Etymologia (gr.: etymor – prawda, istota, znaczenie; logos – słowo, nauka) – pochodzenie wyrazu, źródłosłów. 8 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego…, t. 9…, s. 287; Staszewski J., Słownik geograficzny. Pochodzenie i znaczenie nazw geograficznych, Warszawa 1959, s. 244; Kozierowski S., Nazwy rzeczne w Lechii przybałtyckiej i w przyległych częściach Słowiańszczyzny północno-zachodniej, Poznań 1931, s. 39; Zinkiewicz Włodzimierz, Puławy i okolice. Przewodnik, Puławy 1939, s. 23-24. 9 Zdrój – miejsce w ziemi, skąd wytryskuje woda; źródło. 10 Fizjografia (gr.: physis – natura; grapho – piszę) – zbiór wiadomości przyrodniczych, dotyczących danego obszaru, kraju itp. 11 Rozważania nad podobieństwem „Pulwy” – „Puławy”, za: Warchoł Stefan, Nazwy miast Lubelszczyzny, Lublin 1964, s. 165-167. 12 j.w., s. 166.

Wstęp „Z przytoczonego wyżej materiału wynika, że częstką rdzenną w tych nazwach mogą być formacje oboczne13: pul-/pol-, a może nawet peł- i puł- o znaczeniu analogicznym, tj. określającym pierwotnie tereny podmokłe, bagienne, może też działy wód, rzek itd. Także np. Profous14 łączy czeską nazwę Pulovice z polską Polwica. Wszystko to niedwuznacznie wskazuje, że w nazwie Pulwy należy z kolei wyodrębnić pień pul- (obok pol-) oraz formant -wy (w liczbie pojedynczej –wa, por. wyżej rzeka Pulwa), natomiast w nazwie Puławy wyodrębniliśmy pień puł- (jako oboczny do pul- i pol-) oraz formant –awy, jaki występuje w licznych nazwach miejscowych i fizjograficznych, np.: Popławy, pole niegdyś w pow. koneckim (…), Widawy, nazwa topograficzna na obszarze Wielkopolski (…), także Pielawy, osada w pow. wieluńskim (…)”. Tenże autor stwierdza dalej, że przyrostki –awa, -awy obok –wa, -wy używane były do tworzenia nazw rzecznych oraz występowały jako formanty zamienne. Na tej podstawie można przypuścić, że w wyniku podobnych przemieszczeń pierwotna formacja słowotwórcza „Pulwy” mogła zamienić się na „Pulawy”, a ta na „Puławy”15. Być może słuszniejsze jest wywodzenie nazwy „Puławy” od staropolskich: „pława” – boja oznaczająca mieliznę; „pławia” – prąd wodny, nurt16. Do tej rodziny wyrazów należały również, niegdyś używane: pławica (łódka), pławba (żeglowanie), pławca (żeglarz pływający na statku). Potwierdzenia tej wersji etymologii wyrazu Puławy dostarczają siedemnastowieczne (pierwsze pisane) wzmianki o osadzie, które mówią o niej jako o miejscu przeprawy przez Wisłę i ośrodku przeładunku towarów. Przytoczone wyżej rozważania, wywodzące „Puławy” od „pulwy”, mają swoich przeciwników17. Uważają oni za jedynie możliwą rekonstrukcję „Puławy” od „Poławy”. Należy przeto odszukać na Wiśle w pobliżu późniejszych Puław ławę (kładkę). Wśród licznych znaczeń wyrazu „ława” interesuje nas to, które oznacza przejście na rzece przez ławicę piaskową. Tak więc w pobliżu brodu, czyli ławy, założono osadę Po – ławy. Przyrostek słowotwórczy „Po-„ oznaczał „przy, w pobliżu”. Zwężenie samogłoski „o” na „ó” przed „ł” spowodowało powstanie słowa „Póławy” i „Puławy”. Przyjmowana jest interpretacja nazwy rodowej „Puławy” od nazwy osobowej „Pół-awa”.

13 Formacja słowotwórcza – wyraz mający określoną budowę słowotwórczą, a więc podzielony na temat słowotwórczy i formant (np. dom – ek). 14 Profous A., Mistni jmena w Cechach. Jejich vznik, puvodni vyznam a zmeny, t. III, s. 502. 15 Podobnie: Bieławy (obocznie do Bieława, Bieławy, Bielawy), Popławy, Żuławy. 16 Wójcikowski Włodzimierz, Puławy, Lublin (bez roku wydania), s. 5. 17 Rospond S., Słownik etymologiczny…, s. 315.

Dzieje Puław. T. 1

Il. 1. Położenie Puław.

Wstęp Położenie Puław wyznaczają następujące współrzędne geograficzne: 51°25` szerokości północnej i 21°57` długości wschodniej18.

Il. 2. Puławy na tle regionów fizycznogeograficznych Lubelszczyzny. 18 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego…, t. 9…, s. 286.

Dzieje Puław. T. 1 Puławy leżą na prawym brzegu Wisły, na styku trzech regionów: północno-wschodniej części Wyżyny Lubelskiej, południowej części Małego Mazowsza oraz (położonej po drugiej stronie Wisły) wschodniej części Równiny Radomskiej.

Il. 3. Przełom Wisły między Janowcem a Puławami.

Posłużmy się opisem krajobrazu puławskiego19: „Ku południowi otwiera się stąd rozległy i piękny widok na głęboki przełom Wisły, kończący się właśnie na wysokości miasta. Od południo-wschodu zbliża się ku Puławom wydłużonym cyplem Wyżyna Lubelska nosząca w obrębie puławskiego powiatu nazwę Płaskowyżu Kazimierskiego. Jest to rodzaj płyty wyżynnej, zbudowanej z pokładów kredowych i przykrytej grubym płaszczem lessu, a na obszarze trójkąta Puławy – Nałęczów – Kazimierz porozcinanej tak gęstą siecią dolin i wąwozów, że stanowi ona jedyną w swoim rodzaju jednostkę morfologiczną 20 i krajobrazową, nie mającą równych w Polsce. Na zachodzie Płaskowyż Kazimierski opiera się o dolinę Wisły, tworząc prawą skarpę przełomu, a na południu i północy jest dobrze odgraniczony od przyległych terenów za pośrednictwem wysokich progów denudacyjnych21, tworzący tam ważny element krajobrazowy.

19 Stasiak Henryk, Puławskie krajobrazy: szkic ogólny, „Nasze sprawy”, nr 6 z 16-31.03.1973, s. 3. 20 Morfologia (gr.: morphe – kształt, postać; logos – słowo, nauka) – w geologii: ukształtowanie powierzchni Ziemi; formy powierzchni Ziemi; rzeźba terenu. 21 Denudacja (łac.: denudatio – obnażenie) – procesy wietrzenia, erozji i ruchów masowych, prowadzące do niszczenia wyniosłości na powierzchni Ziemi.

Wstęp

Il. 4. Płaskowyż Nałęczowski: pola uprawne, liczne wąwozy, miejscami prześwitujące żółte ścianki lessowe.

Ku wschodowi za Nałęczowem przechodzi w znacznie słabiej urzeźbiony Płaskowyż Bełżycki.

Il. 5. Krawędź Równiny Bełżyckiej od strony Kotliny Chodelskiej.

Od wschodu graniczy z Puławami pradolina Kurówki, zapoczątkowana niegdyś przez wody topniejącego lądolodu środkowo-polskiego zlodowacenia, którego czoło dotarło z północy w okolice dzisiejszych Puław i zatrzymało się tu na dłuższy czas, nim wreszcie nastąpił jego odwrót. Na dnie pradoliny leży Końskowola, Kurów i Markuszów. Od strony południowej horyzont jest tu zamknięty przez około 30 m wysoki północny próg Płaskowyżu Kazimierskiego i zarazem Wyżyny Lubelskiej, który nam wciąż towarzyszy po prawej stronie, gdy jedziemy w kierunku Lublina i dopiero w Garbowie, gdzie wjeżdża się na wyżynę, przechodzi na lewą stronę szosy. Płaszczyzna pradoliny jest podścielona materiałami pozostawionymi przez lodowiec.

Dzieje Puław. T. 1 W ich pokłady wcina się głęboko od Witowic i Opoki poczynając, właściwa dolina Kurówki. Obszar to prawie bezleśny, za to z dużymi połaciami podmokłych łąk.

Il. 6. Dolina Kurówki koło Kurowa. Zbocze doliny zbudowane z moreny dennej.

Zupełnie inaczej wygląda region przylegający do miasta od strony północnej i północno-wschodniej. Jest to teren piaszczysty pokryty lasem przeważnie sosnowym (Las Puławski). Obszar ten (…) został wzbogacony o zupełnie nowy element krajobrazowy – zespół potężnych budowli przemysłowych o nowoczesnych sylwetkach nie pozbawionych swoistego piękna, ale zarazem na dużej przestrzeni wylesiony i zdewastowany przez wyziewy fabryczne. Tuż na wschód od puławskiego kompleksu leśnego, we Wronowie i w Osinach natrafiamy znowu na nowy pejzaż, odmienny od dotąd opisanych. W podłożu zalegają tu głównie polodowcowe gliny zwałowe, poprzerywane lub zasypane płatami piasków, pochodzących z ich rozmycia. Są to tereny o względnie dużej lesistości porozcinane płytkimi dolinami i dolinkami zajętymi przez łąki (…). Najbliższy Puław, większy kompleks leśny to Kozi Bór pod Żyrzynem, dotykający szosy Lublin – Warszawa. Obszar ten rozciąga się od pradoliny Kurówki na południe, po dolinę Wieprza na północy i swoją fizjonomią przypomina sąsiadującą od strony północnej Wysoczyznę Siedlecką. Przez geografów bywa tratowany bardzo rozmaicie: jedni zaliczają go do tzw. Małego Mazowsza, drudzy do Równiny Lubartowskiej inni znowu widzą w nim dalszy ciąg Polesia Lubelskiego. Wreszcie od strony zachodniej sąsiaduje przez Wisłę z Puławami wysoko wzniesiona Równina Radomska, której wschodnia krawędź tworzy północny odcinek lewej skarpy przełomu Wisły. Strome zbocze krawędzi sięga tu znacznie dalej w dół rzeki niż krawędź kazimiersko-puławska i zanika dopiero pod Gniewoszowem. Pejzaż

Wstęp Równiny Radomskiej to typowy monotonny krajobraz moreny 22 dennej23 środkowo-polskiego zlodowacenia, silnie zrównanej przez późniejszą erozję, a w dodatku (nie licząc południowych fragmentów Puszczy Kozienickiej) mocno wylesiony. W pobliżu Puław odznacza się on jednak większym urozmaiceniem. Jest tu dużo lasów, a skarpa przełomu jest miejscami porozcinana przez głębokie dolinki i strome wąwozy wyżłobione w grubej warstwie piasków i żwirów deluwialnych24.” Miasto Puławy posiada charakter rozwojowy. Oznacza to, że obejmuje strefą zurbanizowaną wciąż nowe tereny. Uniemożliwia to określenie jego stałych granic. Dlatego należy posługiwać się w takich przypadkach terminem stosowanym przez puławskich urbanistów – Puławski Zespół Miejski (PZM). Na początku wieku X X (po otrzymaniu praw miejskich w 1906 r.) puławska chaotyczna zabudowa miejska posiadała w rzucie poziomym kształt nieregularnego trójkąta, którego podstawa opierała się o dolinę Wisły25. W jego granicach znalazło się późniejsze śródmieście, dawna Puławska Wieś (obecnie ul. 6 Sierpnia) i Mokradki (traktowane jako przedmieście). Teren ten zabudowany był w większości małymi, często walącymi się wiejskimi chałupami. Po osiemdziesięciu latach PZM rozrósł się, a jego granice przebiegają obok Skowieszyna, Rud i Gajówki w Bałtowie (na wschodzie), po Wólkę Gołębską (na północy), Bronowice, Klikawę, Adamówkę i Sadłowice (na zachodzie) oraz Parchatkę i Skowieszyn (na południu)26. Tak zarysowane Puławy leżą w odległości: 48 km od Lublina, 136 km od Warszawy i 58 km od Radomia 27. Podawane dawniej odległości w wiorstach wynosiły odpowiednio: 46 w od Lublina, 125 w od Warszawy i 4 w od stacji kolei nadwiślańskiej28. Deniwelacje29 terenu miejskiego wynoszą do 40 m. Najwyższe wzniesienie położone jest w południowo-wschodniej części Puław – na Górnej Niwie – i wynosi

22 Morena (fr.: moraine) – materiał skalny niesiony i osadzony przez lodowiec. Pochodzi z niszczenia zboczy i szczytów górskich wznoszących się ponad powierzchnię lodowca oraz z niszczenia podłoża skalnego pod lodowcem. Przybiera postać odłamów i bloków skalnych, żwirów, piasków, pyłów, iłów i glin przemieszanych ze sobą i nieuwarstwionych. 23 Morena denna – materiał skalny przymarznięty do spodu lodowca. Powstaje wskutek niszczenia głównie podłoża skalnego i przybiera postać głazów głazów, żwirów, piasków i pyłów. 24 Deluwium (łac.: deluvium) – osad u podnóża wzgórz, powstały ze zmywania ich zboczy przez wody opadowe. 25 Granice miasta, za: Trześniak J., Słowo wstępne…, s. 5-6. 26 Ślusarczyk Edward, Środowisko przyrodnicze Puław i jego zmiany antropogeniczne, W: Puławy dawne i nowe, Lublin 1987, s. 15. 27 Jaroszewski Tadeusz St., Kowalczyk Jerzy, Puławy – zarys historyczny rozwoju przestrzennego, W: Kwartalnik architektury i urbanistyki, Warszawa 1957, z. 3/4, s. 217. 28 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego…, t. 9…, s. 286. 29 Deniwelacja (fr.: denivellation – nierówność terenu) – różnica wysokości między punktem najwyższym (wierzchołkiem, załomem wierzchnim) rozpatrywanego odcinka terenu a jego punktem najniższym (podnóżem, dnem).

Dzieje Puław. T. 1 160 m n.p.m. 30 Natomiast największe obniżenie leży w dolinie Wisły i posiada wartość 117 m n.p.m.31 Patrząc na Puławy od strony zachodniej (np. z Góry Puławskiej) zauważa się dwa tarasy32 . Niższy33, położony na wysokości 1–3 m nad poziomem wody w Wiśle, znajduje się w obrębie warstwic 122–130 m n.p.m. W okresach podwyższonego poziomu wody w rzece jego niżej położone części ulegają zalaniom. Krawędź tego tarasu jest wyraźna w terenie. Przebiegają tędy ulice: Kazimierska, Skowieszyńska, Gościńczyk, Browarna, 6 Sierpnia, Leśna i Wólka Profecka. Krawędź wyższego tarasu widoczna jest w okolicach ul. Browarnej (gdzie wznosi się na wysokość 6–10 m nad poziomem Wisły) oraz na południowy-wschód od Osady Pałacowej (gdzie jego wysokość wynosi 9–13 m nad poziomem rzeki). Taras ten jest miejscem rozlokowania się głównej części miasta z następującymi ulicami: Al. Królewską, Al. Partyzantów, Marszałka J. Piłsudskiego, Lubelską, Kaniowczyków, J. Słowackiego, H. Sienkiewicza i J.U. Niemcewicza. Na północny-zachód od ul. J. Bema oraz na wschód i północny-wschód od ul. H. Kołłątaja pojawia się krajobraz wydmowy. Wysokość niektórych wydm sięga 20 m. Część terenu pokryta jest lasem. Inną cechą charakterystyczną rzeźby terenu w Puławach są bezodpływowe zagłębienia terenu34. Największe z nich występują w pobliżu skrzyżowania ulic Słowackiego i Kaniowczyków między ulicami: J. Bema, Polną i Marszałka J. Piłsudskiego, B. Prusa i J.U. Niemcewicza, Krańcową, Marszałka J. Piłsudskiego i Koszarową oraz między ul. Czartoryskich, Al. Małą i Al. Królewską. W obniżeniach tych przed laty gromadziła się woda, często w formie rozległych rozlewisk. Wzmożona urbanizacja terenu spowodowała ich zanik. W północnej części Puław występują bezodpływowe zagłębienia międzywydmowe35. Niektóre z nich mają genezę suffozyjną36. I tak np. na wschód od ul. Gościńczyk płynie strumyk ze stale utrzymującą się w nim wodą. Stanowi on pozostałość płytkiego jeziorka, tzw. oczka. Oprócz zagłębień są tu również stożki napływowe, np. na skrzyżowaniu ul. Zielonej i Skowieszyńskiej lub u podnóża wąwozu, biegnącego z wyżynnej krawędzi w kierunku ul. Gościńczyk.

30 Ślusarczyk E., Środowisko przyrodnicze Puław…, s. 16. 31 j.w. 32 Taras (terasa) – w geologii: płaski stopień w dolinie rzecznej lub nad brzegiem morza, powstały wskutek erozyjno-akumulacyjnej działalności rzeki lub morza. 33 O tarasach, za: Ślusarczyk E., Środowisko przyrodnicze Puław…, s. 16. 34 j.w. 35 O nich za: j.w., s. 17. 36 Suffozja (łac.: suffosio – podkopywanie) – niszcząca działalność wód podziemnych polegająca na wypłukiwaniu i ługowaniu cząstek skalnych, głównie ze skał pylastych (np. lessów).

Wstęp Duży wpływ na ukształtowanie obecnej rzeźby terenu miała (rozpoczęta w latach 60-tych XX w.) podjęta na szeroką skalę urbanizacja obszaru miasta37. Wznoszenie nowych obiektów, budowa całych osiedli wymagały podjęcia niwelacji powierzchni38. Część wzniesień obniżono, wiele obniżeń podwyższono (np. osiedle między ul. H. Kołłątaja i 6 Sierpnia, Górna Niwa). Wyrównano ciągi dróg i ulic, wybudowano sztuczne wykopy i nasypy (np. wzdłuż linii kolejowej). Wykopy zwiększają proces zanieczyszczania wód gruntowych. Natomiast nasypy potęgują zagęszczenie gruntów i ich uwilgotnienie. Nad Wisłą, w części północno-zachodniej Puław były podjęte poważne roboty ziemne, w wyniku których wybudowano m.in. zbiorniki wód ściekowych i baseny kąpielowe. Oprócz działalności człowieka, na obniżenie poziomu ziemi na terenach zabudowanych ma wpływ także osiadanie gruntów pod ciężarem budowli oraz w wyniku wibracji wywołanej przejeżdżaniem ciężkiego transportu. W sumie, dotychczasowy krajobraz naturalny Puław został przeobrażony przez człowieka w krajobraz przyrodniczo-technizacyjny39. Przejdźmy teraz do budowy geologicznej terenu, na którym powstały Puławy40. Miasto leży na utworach czwartorzędowych41, które zalegają na kredzie42 .

Il. 7. Przekrój geologiczny puławskiego odcinka Sybilla – stacja kolejowa. 1 – mady; 2 – gezy wapienne; 3 – piaski pylaste; 4 – piaski rzeczne terasu plejstoceńskiego; 5 – piaski plejstoceńskie międzymorenowe; 6 – iły; 7 – gliny zwałowe; 8 – pyły.

37 O skutkach tego procesu, za: Ślusarczyk E., Środowisko przyrodnicze Puław…, s. 17. 38 Niwelacja (fr.: niveler) – pomiary geodezyjne mające na celu wyznaczenie wysokości punktów w terenie względem przyjętego poziomu odniesienia oraz sporządzanie map wysokościowych i przekrojów pionowych terenu. 39 Technizacja (gr.: techne – sztuka, rzemiosło) – wprowadzanie na szerszą skalę ulepszeń technicznych. 40 Opracowano na podstawie: Ślusarczyk E., Środowisko przyrodnicze Puław…, s. 17-20. 41 Czwartorzęd – młodszy okres ery kenozoicznej, trwający od ok. 1,8 mln lat temu do dziś. Dzieli się na dwie epoki: plejstocen i holocen. 42 Kreda – najmłodszy okres ery mezozoicznej, trwający od 135 do 65 mln lat temu, a jego nazwa pochodzi od rodzaju skały – kredy, która powszechnie występuje w osadach górnej części tego okresu. Kreda, to niezbyt zwięzłe, białe skały węglanowe.

Dzieje Puław. T. 1 Rzeźba stropu kredy jest silnie zróżnicowana. Najwyżej występuje w parku Osady Pałacowej (140 m n.p.m.), a najniżej w okolicy ul. Kazimierskiej (80 m n.p.m.). Pod dnem Wisły jej wysokość zalegania n.p.m. określa się na od 104 do 108 m, co oznacza głębokość od 8 do 12 m poniżej lustra wody. Znany badacz Wł. Pożaryski stwierdził, że „Puławy leżą na erozyjnym cokole kredowym, który tkwi w środku szerokiej pradoliny”43. W preglacjale44 i w pierwszym interglacjale45 Wisła płynęła odnogą, stanowiącą dziś obniżenie po wschodniej stronie Puław. Z czasem rzeka przesunęła się do odgałęzienia zachodniego, którym płynie po dzień dzisiejszy. Odnoga wschodnia natomiast została w całości wypełniona osadami plejstoceńskimi. Spod pokrywy czwartorzędowej kreda wynurza się na powierzchnię w szeregu miejsc. Na krawędzi wysoczyzny parku Osady Pałacowej reprezentowana jest przez gezy46, wapienie i margle (jest to tzw. piętro danu). Po obu stronach zachodniej części ul. Leśnej występują margle i wapienie. Również w kamieniołomach w Górze Puławskiej widoczne są utwory kredowe. Na złożach kredowych rozłożyły się starsze i młodsze holoceńskie47 utwory czwartorzędowe. Plejstoceńskiego pochodzenia są odsortowane żwiry z otoczakami48 i pospółką49 oraz żwiry50. W dole profilu widoczne są przewarstwienia z piasków grubych i średnich, a w jego górnej części – z piasków średnich i drobnych. W środkowej i północnej części terenu spotykamy piaski wydmowe pochodzenia holoceńskiego w formie wzniesień. Pokrywają one największe powierzchnie terenów miejskich, jak np. na Wólce Profeckiej, po obu stronach ul. Marszałka J. Piłsudskiego do ul. Lubelskiej. Występują też w południowej części miasta w trójkącie ulic: Gościńczyk, Skowieszyńska, Kazimierska oraz po obu stronach Alei Królewskiej i na południowy wschód od Górnej Niwy (w kierunku stacji PKP). Piaski wydmowe w przewadze notowane są na północny wschód od ul. Kaniowczyków i J.U. Niemcewicza. Gliny natomiast zalegają Górną Niwę, zaś gliny piaszczyste rejon ul. Lubelskiej oraz w kierunku północnym po ul. F. Kniaźnina i dworzec PKP Puławy Miasto.

43 Cyt., za: Ślusarczyk E., Środowisko przyrodnicze Puław…, s. 17-18. 44 Preglacjał (łac.: prae – przed; glacialis – lodowy) – okres poprzedzający zlodowacenie; termin ten używany jest zwykle do oznaczenia okresu poprzedzającego bezpośrednio najstarsze zlodowacenie w czwartorzędzie. 45 Interglacjał (łac.: inter – między; glacialis – lodowy) – okres ocieplenia między dwoma kolejnymi okresami lodowcowymi (glacjałami). 46 Geza (niem.: guss – odlew, ściek, wylew) – skała osadowa, składająca się głównie z krzemionkowych igieł gąbek i okruchów kwarcu; jasna, lekka. 47 Holocen (gr.: holos – cały; kainos – nowy) – młodsza epoka czwartorzędu, polodowcowa, współczesna historii Ziemi. 48 Otoczak – fragment skały zaokrąglony i wygładzony. 49 Pospółka – mieszanina piasku i żwiru. 50 Żwir – luźna skała osadowa zbudowana z ziaren kwarcu i okruchów skał o średnicy powyżej 2 mm.

Wstęp Mady 51 występują wzdłuż ulic: 6 Sierpnia, H. Kołłątaja i Wólki Profeckiej. Są także na południe od mostu w górę rzeki po Parchatkę. Na terenach zabudowanych występują skutki celowej działalności człowieka w postaci sztucznych nasypów wyrównujących teren oraz pochodzących z wyburzonych budynków, których grubość sięga 2 m. W dolinie Kurówki znaleźć można na odcinkach leśnych niewielkie pokłady torfu52. Na zakończenie rozważań o geologii terenu krótka informacja na temat surowców skalnych występujących w pobliżu Puław53. I tak: żwiry znajdują się na południowy wschód od Górnej Niwy, w Krawcówce pod Kurowem oraz w korycie Wisły (Gołąb, Kazimierz, Zastów). Piaski przemysłowe wydobywane są w piaskowni wydmowej, położonej na wschód od Zakładów Azotowych, oraz występują w Gołębiu, na Włostowicach i w korycie Wieprza (Strzyżowice). Bardziej popularne są gliny (używane do produkcji cegły), kopane w następujących miejscowościach: Kębło (koło Wąwolnicy), Rzeczyca (koło Celejowa), Zajączków (koło Opola) i Baranów. Surowcem ceramicznym są także zastoiskowe iły eksploatowane w Witowicach oraz zglinione lessy z Klementowic. I wreszcie skały kredowe, dogodne do eksploatacji, spotykamy w Bochotnicy, Rogalowie i Kazimierzu Dolnym. Klimat54 Puław i najbliższej okolicy55 kształtowany jest zarówno pod wpływem klimatu morskiego56, jak i kontynentalnego57, z przewagą tego pierwszego. Na terenie miasta występują jednak pewne odchylenia mikroklimatyczne od średniego klimatu danej strefy, spowodowane specyfiką krajobrazu miejskiego. Przy poznawaniu klimatu

51 Mady (ang.: mud – błoto) – typ gleb aluwialnych wytworzonych z osadów rzecznych lub morskich, zbudowanych z warstw odpowiadających kolejnym wylewom rzeki (lub morza). 52 Torf (niem.: torf) – skała osadowa, produkt częściowego rozkładu substancji roślinnej (bagiennej) w warunkach nadmiernej wilgotności; zawiera ok. 60% węgla. 53 Podano za: Ślusarczyk E., Środowisko przyrodnicze Puław…, s. 19. 54 Klimat – zespół zjawisk i procesów atmosferycznych charakterystycznych dla danego obszaru, kształtujący się pod wpływem jego właściwości fizycznych i geograficznych, określany na podstawie wyników wieloletnich obserwacji; o jego kształtowaniu się decydują procesy fizyczne: promieniowanie słoneczne, obieg wilgoci i cyrkulacja atmosferyczna, które są zróżnicowane zależnie od szerokości geograficznej, wysokości nad poziom morza, rzeźby terenu i charakteru podłoża; klimaty mają układ strefowy na kuli ziemskiej. 55 Klimat Puław przedstawiony za: Ślusarczyk E., Środowisko przyrodnicze Puław…, s. 20-24. 56 Klimat morski cechują: mała amplituda roczna temperatur, stosunkowo chłodne lato, łagodna zima, wiosna chłodniejsza od jesieni, mała amplituda dobowa temperatur; silne zachmurzenie w ciągu całego roku z minimum przypadającym na miesiące późnowiosenne, mało dni pogodnych, wysoka liczba dni z mgłą; wysokie sumy roczne opadów, wyrównany ich przebieg roczny z pewną przewagą opadów jesienno-zimowych, w biegu dobowym – przewaga opadów nocnych; duża prędkość wiatru. 57 Klimat kontynentalny (lądowy) cechują: duża amplituda roczna temperatur, ciepłe lata i surowe zimy, wiosna cieplejsza od jesieni, amplituda dobowa temperatur rosnąca w miarę wkraczania w głąb lądu; zachmurzenie silniejsze latem niż zimą, duża liczba pogodnych dni; niskie sumy roczne opadów, malejące w głąb lądu, wyraźne maksimum opadowe latem, w przebiegu dobowym – przewaga opadów w godzinach popołudniowych.

Dzieje Puław. T. 1 Puław bardzo ważną rolę odgrywają własne wieloletnie obserwacje meteorologiczne, których początki sięgają 1872 r. Jednym z elementów klimatu jest temperatura powietrza. Tab. 1. Temperatura powietrza w Puławach w latach 1895-1904 w stopniach C58 Rok

Miesiąc Styczeń

1895

1896

1897

1898

1899

1900

1901

1902

1903

1904

Średnia miesiąca

-2,5

-5,2

-4,9

-0,4

0,8

-2,3

-5,1

1,7

-2,6

-3,9

-2,4

Luty

-6,9

-1,8

-2,1

-0,7

-0,5

-0,7

-4,6

-1,5

1,7

0,3

-1,7

Marzec

-0,5

3,8

3,9

1,9

1,8

-1,9

2,1

1,6

5,4

0,6

1,9

Kwiecień

8,1

6,0

8,2

7,2

8,4

6,6

7,8

5,1

7,0

7,1

Maj

14,1

13,1

14,7

14,8

12,4

12,2

14,1

10,2

13,8

11,3

13,1

Czerwiec

17,1

18,1

17,5

16,2

14,2

16,9

18,3

15,7

16,6

15,6

16,6

Lipiec

19,2

19,3

18,2

15,8

18,4

19,5

18,7

15,8

17,7

18,1

Sierpień

17,7

17,0

18,7

17,9

15,5

17,4

17,5

16,0

16,3

16,8

17,1

Wrzesień

14,4

13,8

13,2

12,4

13,7

13,3

12,6

12,0

14,1

11,6

13,1

Październik

8,4

12,4

7,2

6,4

7,6

8,9

9,2

6,5

8,1

7,4

8,2

Listopad

2,4

-0,5

0,6

5,5

4,9

2,6

-1,6

3,5

1,0

2,3

Grudzień

-3,4

-2,3

-2,6

1,8

-3,9

0,6

1,6

-6,1

-1,4

0,2

-1,5

Średnia roczna

7,3

7,8

7,7

8,2

7,8

8,1

7,9

6,3

8,3

7,2

7,7

Z powyższych danych wynika, że w cytowanych latach średnia roczna temperatura powietrza w Puławach wynosiła 7,7°C i że najniższy wskaźnik wystąpił w 1902 roku (6,3°C), a najwyższy w 1903 (8,3°C). Temperatura poniżej zera wystąpiła tylko w trzech miesiącach: styczniu, lutym i grudniu, zaś w listopadzie i marcu tylko dwukrotnie w ciągu prezentowanego dziesięciolecia. Najcieplejsze miesiące to lipiec i sierpień. Przejdźmy do rozważań nad temperaturą powietrza, opartych o badania wieloletnie.

58 Spravočnaja Knižka Instituta Sel`skogo Chozjajstva i Lesovodstva v Novoj-Aleksandrii, Petersburg 1908, s. 12 (cyt. za: Goliński S., Puławy. Park – jego dzieje, oblicze i świat roślin, Puławy 1988, s. 12).

Wstęp Tab. 2. Niektóre elementy termiczne klimatu Puław59

Miesiąc

Temp. śred. (°C) śred.

maks.

minim.

Amplituda Ilość dni Ilość dni (°C) z przymrozkami z mrozem

Ilość dni letnich

Ilość dni upalnych -

Styczeń

-3,5

2,5

-12,6

15,1

25,4

14,1

Luty

-2,5

3,6

-14,7

18,3

22,0

11,5

Marzec

1,5

7,1

-4,2

11,3

19,9

4,5

Kwiecień

7,8

12,7

2,5

10,2

6,5

0,1

0,5

Maj

13,7

18,7

10,1

8,6

0,4

4,6

0,2

Czerwiec

17,0

21,7

13,2

8,5

7,4

0,8

Lipiec

18,7

21,5

15,8

5,7

12,4

2,2

Sierpień

17,6

21,5

15,1

6,4

9,2

1,7 0,4

Wrzesień

13,7

17,2

10,6

6,4

0,1

3,7

Październik

8,1

13,1

2,9

10,2

4,1

0,2

0,1

Listopad

2,6

8,7

-2,7

11,4

12,8

3,2

Grudzień

-1,6

2,5

-8,7

11,2

22,5

10,8

Rok

7,8

12,6

2,3

10,3

113,7

44,4

37,9

5,3

Średnia roczna temperatura dla okresu wieloletniego wynosi 7,8°C. W trakcie lat cieplejszych osiąga wartość 9,9°C, a lat zimniejszych spada do 5,5°C. Do średniej temperatury rocznej zbliżone są średnie miesięczne temperatury kwietnia (7,8°C) i października (8,1°C). Najzimniejszym miesiącem jest styczeń. Jego średnia temperatura miesięczna -3,5°C może wahać się od -12,6°C do 2,5°C, zaś średnia temperatura lutego (-2,5°C) od -14,7°C do 3,3°C. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec, niekiedy czerwiec lub sierpień. Tu średnie temperatury miesiąca wykazują mniejsze wahania (od 15,8°C do 21,5°C). Amplitudy temperatury w Puławach wynoszą: maksymalne 37,7°C (w 1946 r.) i minimalne -36,1°C (w 1929 r.). Najwcześniejszy przymrozek60 jesienny zanotowano w Puławach 20 września, a najpóźniejszy (wiosenny) 23 maja. Przymrozki przygruntowe61 występowały nawet w drugiej połowie czerwca i na początku września. Ilość dni z przymrozkami oblicza się w Puławach na 113,7 w roku, zaś ilość dni mroźnych62 na 44,4.

59 Obliczenia opracowane przez H. Mitoska podano za: Ślusarczyk E., Środowisko przyrodnicze Puław…, s. 21. 60 Przymrozek – spadek temperatury powietrza poniżej 0°C w warstwie przygruntowej wieczorem lub w nocy w okresie dodatnich temperatur powietrza we dnie. 61 Obserwowane 5 cm nad powierzchnią gruntu. 62 Dzień mroźny to taki, w którym temperatura maksymalna spada poniżej zera.

Dzieje Puław. T. 1 Dni letnich, kiedy temperatura przekracza 25 °C, jest w Puławach 37,9 w roku, a dni upalnych (z temperaturą maksymalną ponad 30 °C) tylko 5,3. Przeciętna roczna ilość godzin słonecznych wynosi w Puławach 1697,6, przy czym w niektórych latach wskaźnik ten odbiegał znacznie od średniej wieloletniej. I tak w 1928 r. zanotowano 1851,4 godziny słonecznej, a w 1941 r. tylko 1413,4. Największe nasłonecznienie występuje w czerwcu (ok. 243,7 godzin), a najmniejsze w grudniu (ok. 32,9 godziny). Ważnym elementem klimatu są opady 63 atmosferyczne64. Tab. 3. Średnie miesięczne i roczne sumy opadów atmosferycznych w Puławach65 Miesiąc

Opad w mm

Miesiąc

Opad w mm

Styczeń

29,8

Lipiec

84,4

Luty

29,2

Sierpień

74,1

Marzec

30,8

Wrzesień

48,9

Kwiecień

40,3

Październik

44,0

Maj

60,1

Listopad

40,3

Czerwiec

72,2

Grudzień

35,3

Rok

589,4

Średnia suma rocznych opadów atmosferycznych wynosi w Puławach 590 mm. Zdarzające się odchylenia od tego wskaźnika są nieraz znaczne. I tak w 1897 r. naliczono aż 795,3 mm opadu, zaś w 1942 r. tylko 329,9 mm. Najwyższy poziom opadów przypada na lipiec (84,4 mm), zaś najniższy na luty (29,2 mm). Przeciętnie w roku jest w Puławach 159 dni z opadem mniejszym niż 0,1 mm. Maksimum ich przypada na lipiec (16 dni), a minimum na wrzesień (10 dni). Puławy zostają przykryte przez pokrywę śnieżną około 10 grudnia, a ginie ona na początku marca. Zwykle kilkakrotnie w ciągu zimy śnieg zalega i topi się. W dolinie Wisły śnieg znika o parę dni wcześniej niż na terenach położonych wyżej (pojawia się około 7 grudnia, a zanika około 10 marca). Pokrywa śnieżna leży średnio około 80 dni w roku. Najgrubsza jej warstwa (od 5 do 10 cm) występuje około 20 stycznia. Opady gradu spodziewane mogą być w kwietniu i maju, a także w czerwcu i lipcu.

63 Opady atmosferyczne to spadające z chmur na powierzchnię Ziemi ciekłe lub stałe produkty kondensacji pary wodnej w atmosferze; występują następujące rodzaje opadów atmosferycznych: deszcz, mżawka, śnieg, krupy śnieżne, śnieg ziarnisty, ziarna lodowe, grad i słupki lodowe. 64 Informacje o opadach atmosferycznych podano za: Ślusarczyk E., Środowisko przyrodnicze Puław…, s. 22. 65 Dane opracowane przez H. Mitoska podano za: j.w.

Wstęp Kolejnym elementem współtworzącym klimat są wiatry 66. Tab. 4. Rozkład wiatrów w poszczególnych porach roku w procentach67 Kierunek

Zima

Wiosna

Lato

Jesień

Wschodni - E

36,3

39,5

22,0

31,8

Zachodni – W

51,6

46,8

56,4

51,7

Cisze - C

12,1

13,7

21,5

16,5

W Puławach przeważają wiatry północno-zachodnie (24,4%) i zachodnie (19,4%). Okres wegetacyjny 68 dla roślinności uprawianej w Puławach wynosi 210 dni69. Rozpoczyna się 2 kwietnia, a kończy 1 listopada. Prace polowe i ogrodowe podejmowane są najczęściej w okresie od 21 do 31 marca. Średnia roczna wilgotność względna70 powietrza w Puławach obliczana jest na 79%71. Najbardziej suchą porą roku jest lato, a najwilgotniejszą – zima. Jesień jest wilgotniejsza od wiosny. W przełożeniu na charakterystyczne miesiące stwierdzamy, że wilgotność powietrza wynosi: w styczniu 86%, w czerwcu 69% i w grudniu 87%. Na zakończenie rozważań o puławskich warunkach klimatycznych nieco wiadomości o odrębnościach mikroklimatycznych miasta72. Dla środowiska każdego miasta normalnym zjawiskiem jest występowanie nieco wyższej temperatury w mieście niż na terenach nie zabudowanych. Decydują o tym dachy i ściany budynków, nawierzchnie ulic, chodników i placów. Wszystkie one charakteryzują się stosunkowo dużym przewodnictwem cieplnym. Przepływ wiatru w mieście jest wolniejszy. Zimowe ogrzewanie mieszkań powoduje wysyłanie do atmosfery znacznych ilości ciepła, co podwyższa temperaturę powietrza w mieście. Im większych rozmiarów jest miasto, tym intensywniej występują powyższe zjawiska. W Puławach decydujący wpływ na mikroklimat miasta mają duże zakłady przemysłowe. Począwszy od lat 60-tych XX wieku odnotowywany jest wzrost zanieczyszczeń pochodzących z przemysłu azotowego oraz wydalanych przez największe zakłady produkcyjne Puław73. Odczuwane są również dymy i pyły z elektrowni w Kozienicach.

66 Wiatry omówiono za: Ślusarczyk E., Środowisko przyrodnicze Puław…, s. 22-23. 67 Dane opracowane przez H. Mitoska, za: j.w., s. 23. 68 Okres wegetacyjny to u roślin okres intensywnych procesów życiowych (od wykiełkowania do owocowania). 69 Dane o okresie wegetacyjnym za: Ślusarczyk E., Środowisko przyrodnicze Puław…, s. 23. 70 Wilgotność względna to stosunek masy cieczy zawartej w materiale (w tym przypadku powietrzu) do masy materiału wilgotnego (powietrza). 71 Dane za: Ślusarczyk E., Środowisko przyrodnicze Puław…, s. 23. 72 O nich za: j.w., s. 23-24. 73 Na temat zanieczyszczeń środowiska naturalnego Puław i okolic istnieje bogata literatura, w tym specjalny numer Studiów puławskich (Seria B, z. 1, Puławy 1986).

Dzieje Puław. T. 1 Coraz bardziej dają się we znaki ujemne skutki rozwoju motoryzacji i transportu samochodowego. Dla każdego zbiorowiska ludzi ważnym problemem pozostaje zaopatrzenie w wodę i usuwanie ścieków. Głównym elementem hydrologicznym74 Puław jest Wisła. Początki wiadomości o tej rzece sięgają końca I w. p.n.e., kiedy jej nazwa dostała się do urzędowej geografii rzymskiej75. Znane są następujące postaci nazwy rzeki: Vistula, Vistla, Visculus, Viscla i Visula76. Wisła pod Puławami płynie w kierunku południkowym kończąc bieg przełomowy przez pas wyżyn. W okolicach Włostowic jej dolina rozszerza się do ok. 3,5 km szerokości, by następnie zwęzić się do ok. 1,5 km (a koryto rzeki do 0,5 km)77. „Opuściwszy prawiślisko lubelskie, po rozdarciu przed laty nieprzejrzanemi, kredowego kazimierskiego progu, płynie ku mazowszańskim polom między wzgórzami Janowca i Puław. Wznoszą się nad jej wartem78 wzorzyste dąbrowy, zaściełające płaskowzgórza i zbocza wygrzane w słońcu, koralowe od berberysu79, pachnące jałowcem80 i macierzanką81. Tarniny i dzikie róże zwieszają się tam nad ścianami białych wąwozów, w których głębi dwukolejowe, wąskie drożyny chyłkiem zdążają do widnych, białych mieszkań wspaniałego ludu. Sady rumiane od jabłek i rdzawe od śliwek, splatają jakoby wieniec nieskończony wzdłóż siół (…). Rozciągają się nad jej połyskliwą falą wilgotne łęgi, bogatym rokrocznie utłuszczane namułem i same się białą koniczyną zasiewające, a wielkie białodrzewy82 i grube pnie wierzbowe, zielonemi koronami prętów wciąż na nowo młodocianych zawsze ozdobne, ciągną szeregiem lub kępami wzdłuż jej strumieni i pętlic, gdy

74 Hydrologia (gr.: hydor – woda; logos – słowo, nauka) – nauka o wodach występujących w przyrodzie. 75 Rozwadowski Jan, Studia nad nazwami wód słowiańskich, Kraków 1948, s. 282. 76 Nazwa „Wisła” pochodzi od pierwiastka veis-, który oznacza różne rodzaje „cieczy i płynięcia” i jest rozpowszechniony w językach indoeuropejskich. W szczególności pierwiastek ten oznacza ciecz rozlewającą się i wydającą charakterystyczny zapach pod wpływem gnijących roślin (j.w., s. 291). 77 Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Puławy…, s. 218. 78 Wart – nurt rzeki. 79 Berberys zwyczajny (Berberis vulgaris) – krzew leśny, głównie półkuli północnej, o bogatych w witaminę C owocach; w parkach pokrewny berberys japoński. 80 Jałowiec (Juniperus) – iglasty krzew lub drzewo półkuli północnej, z rodziny cyprysowatych; w Polsce występuje jałowiec pospolity (głównie w suchych lasach sosnowych), którego owocolistki (tzw. szyszkojagody) służą głównie do produkcji wódek, a drzewo do wyrobu fajek i lasek. 81 Macierzanka (Thymus) – półkrzew strefy umiarkowanej półkuli północnej o wonnych liściach; w Polsce występuje macierzanka piaskowa o zielu leczniczym; gatunkiem macierzanki jest tymianek pospolity. 82 Białodrzew (topola biała, Populus alba) – gatunek topoli, do 30 m wysokości; rośnie w dolinach rzek i nad brzegami jezior; drzewo ozdobne (m.in. odmiana piramidalna) w parkach i w krajobrazie otwartym.

Wstęp stare porzucając szlaki szuka sobie przejść nowych między łachami piasków, stokroć przesypanych z miejsca na miejsce”83.

Il. 8. Wisła.

Długość Wisły w granicach obszaru miejskiego Puław wynosi ok. 10 km. Jej koryto ulega ciągłym zmianom. W XVIII w. przebiegało ono na linii Parchatka – Włostowice – Puławy, a więc wody rzeki płynęły tuż pod Puławami. „Są ślady, że rzeki teraźniejsze głównie w Polsce miały dawniej insze swoie koryta. Nie było ich, gdy się kształtowały góry pomorskie, widzieć to w Wisły korycie, która pod Puławami, Kazimierzem, Rachowem84, Zawichostem poprzerzynała później opoki pomorskie”85. Ślady dawnego koryta Wisły stanowią dziś podmokłe łąki i tzw. łacha86.

83 Żeromski Stefan, Wisła, W: Żeromski Stefan, Wisła, Wiatr od morza, Międzymorze, Warszawa 1970, s. 14-15. 84 Dziś Annopol. 85 Staszic Stanisław, O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski, Warszawa 1815, s. 375. 86 Łacha (niem.: Lache) – odnoga rzeki lub dawne jej koryto o płytkiej zwykle wysychającej wodzie, często pokryte zaroślami.

Dzieje Puław. T. 1

Il. 9. Widok łachy wiślanej obok pałacu Marynki.

Il. 10. Widok łachy wiślanej obok pałacu Czartoryskich.

Nowe koryto Wisły odsunięte jest na zachód. Na odcinku Włostowice – Puławy tworzy łuk, wybrzuszeniem skierowany ku zachodowi. Bliżej lewego brzegu Wisła jest głębsza, co umożliwia żeglugę oraz wykorzystywanie do celów sportowych. Na prawym brzegu, gdzie rzeka jest płytsza, organizowane były niegdyś plaże. Nowe koryto rzeki ulega ciągłym zmianom. „Wisła ze względu na szybkie tworzenie brzegowych namulisk i wydm nie ustępuje żadnej innej rzece. Jej koryto bez ustanku się zmienia i zamula; namuliska zjawiają się w ciągu kilku lat tam, gdzie statki łatwo przepływały”87.

87 Malevski K., O svojstvach i sostave muti i nanosov reki Visly, Varsava 1877, s. 12.

Wstęp Ilość wody w Wiśle uzależniona jest w dużym stopniu od topnienia śniegu w Tatrach i Pieninach88. Przeciętna głębokość rzeki wynosi 6 m89. Najwyższe poziomy Wisła w Puławach uzyskuje w marcu i kwietniu, nieco niższe od nich w czerwcu i lipcu, a najniższe wartości we wrześniu i październiku90. Rekord maksymalnej głębokości padł w sierpniu 1813 r. i wynosił 8,48 m91. W okresie suszy poziom Wisły się obniża do ok. 1,5 m. Minimum absolutne miało miejsce 14 stycznia 1933 r. i wyniosło 1,36 m92. Rzędne średniego rocznego poziomu wody wynoszą przy puławskim wodowskazie 116,5 m n.p.m93. Średnia roczna prędkość wody w Wiśle wynosi 1,07 m/sek., a średni roczny przepływ rzeki 700 m3/sek.94 W dorzeczu Wisły częstym zjawiskiem są wylewy. Długoletnie obserwacje notują powodzie w trzech terminach95: na wiosnę, „Świętojankę” (tj. na św. Jana, 24 czerwca) oraz „Jakubówkę” (w końcu lipca). Najbardziej katastrofalną w skutkach odnotowano powódź w dniach od 16 lipca do 9 sierpnia 1934 r., kiedy to w dniu 21 lipca stan wody osiągnął poziom 4,25 m96. Bardzo plastyczny obraz powodzi wiosennej dał S. Żeromski: „Lody okrywające szerokie Wisły rozlewisko kruszeją i pękają. Pędzące wody coraz wyżej wynoszą na sobie zmurszałą skorupę lodową, podbitą tłoką rozmokłej śnieżycy, aż wszystka zrywa się z miejsca do biegu. Słychać wówczas trzask i szum tafli, które druzgocą się wzajem, widać wywracanie się ich wspak i na nice97, zanurzanie jednych przez drugie gonitwy i walki płyt wegnanych przez wart pędzący na miejsca płytkie, gdzie tworzą zwały i pokłady rozległe. Masa wód wyrzuca się z brzegów i zalewa niziny. (…) przez parki starych pałaców i przez wyhodowane ogrody dworów płyną szumne popławy, na pniach i gałęziach wieszają się pokosy zmulonego siana i kępy wyrwane zbóż. Wielkiemi, płaskiemi taflami osuwa się i wjeżdża w pędzący odmęt namuł tysiącletni, najurodzajniejszy, w oczach na pieniste mleko się

Kolberg W., Wisła jej bieg, własności i spławność, Warszawa 1861. Ślusarczyk E., Środowisko przyrodnicze Puław…, s. 25. Zinkiewicz W., Puławy i okolice…, s. 15. Ślusarczyk E., Środowisko przyrodnicze Puław…, s. 25. j.w. j.w. j.w. W miarach stosowanych dawniej podaje się, że prędkość Wisły wynosi 4,5 stopy/sek., zaś podczas wylewów do 8 stóp (Goliński S., Puławy…, s. 7). 95 j.w. 96 Zinkiewicz W., Puławy i okolice…, s. 15. 97 Nica – lewa strona czegoś (zwłaszcza tkaniny, ubrania).

88 89 90 91 92 93 94

Dzieje Puław. T. 1 rozpuszcza i ginie w toni, ażeby ułożyć się kędyś daleko, jako hak jałowy, łacha bezpłodna, której nagość ledwie przesłania chwiejna wiklina”98. I dalej: „Wielkim wybuchem rzuca się zastawiona Wisła poza swe szerokie łożysko, zrywa brzegi, wlewa na niziny z dzikim pędem, zasypując je piaskiem i zanosząc mułem. Mnóstwo siedzib ludzkich staje pod wodą. Ucieka wieśniak na dach domostwa – belki stodół i zabudowań, sterty zboża i stogi siana płyną wśród kry tańczącej na fali. Spustoszenie i niedola zalega wielkie przestwory” 99. W obronie terenów nadwiślanych przed zalaniem sypie się wały. „Można widzieć, jak mrowie ludzkie, przez trwogę z setki nizinnych siół przygnane w ostatnim terminie podnoszenia się fal, buduje samo swoją tamę lewego brzegu, ostatkiem sił zwozi, znosi i sypie piasek i żwir, zasłaniając rodzime niziny”100. Pierwszy z wałów powstał po zachodniej stronie rzeki wzdłuż Wisły w kierunku północnym z zadaniem ochrony pastwisk i pól uprawnych pod wsią Góra Puławska101. Nieco później przystąpiono do sypania wału na prawym brzegu Wisły. Część północną i północno-wschodnią obszaru miejskiego Puław odwadnia prawy dopływ Wisły, Kurówka. Płynie ona na północ od krawędzi Wyżyny Lubelskiej. Jest starą rzeką. Z powodu małej różnicy poziomów i płaskiej doliny jej bieg jest kręty i pełen zakoli. To powoduje zjawisko przesuwania się brzegów i całych zakoli w kierunku brzegu wypukłego. Ten ostatni ulega ciągłemu podmywaniu i niszczeniu. Dolina Kurówki obfituje w łąki, w części silnie zabagnione. Na obszarze miejskim osiąga długość przepływu ok. 7 km, szerokość 2–3 m, głębokość od 0,5 do 1,5 m102 . Stan wody w Kurówce w dużym stopniu zależy od stanu wody w Wiśle. W trakcie budowy Zakładów Azotowych Kurówkę skierowano do kanału zrzutowego wód deszczowych i umownie czystych. Rzece pozostawiono jedynie przepływ niezbędny do zachowania życia biologicznego. Inny charakter posiada rzeka Bochotnica, zwana również Bystrą. Nazwa (ta pierwsza) została prawdopodobnie urobiona od pnia boch-, często spotykanego

98 Żeromski S., Wisła…, s. 20-21. 99 j.w., s. 23. 100 j.w., s. 22. 101 Zinkiewicz W., Puławy i okolice…, s. 14. 102 Ślusarczyk E., Środowisko przyrodnicze Puław…, s. 25.

Wstęp w nazwach wodnych103. Rzeka płynie po obszarze wyżynnym, dzięki czemu ma większy spadek i szybszy nurt. Płynie w dolinie wąskiej, nieraz głębokiej i wciętej w pokłady lessu. W pobliżu ujścia do Wisły rzeka rozmyła pokrywę lessową, płynąc bezpośrednio po wapiennym podłożu kredy. Oprócz wyżej wymienionych, na terenie Puław i najbliższej okolicy płyną jeszcze drobne cieki wód okresowych, zaliczane również do wód powierzchniowych104, które jednak nie odgrywają poważniejszej roli w hydrografii105 terenu. Podobnie jest z okresowymi „jeziorkami” pojawiającymi się po intensywnych opadach atmosferycznych. Obok wód powierzchniowych ważne dla mieszkańców danego terenu są także wody gruntowe106. Najpłycej występujące wody wierzchółkowe107 lokalizowane są na głębokości od 0,7 do 3,0 m głównie w płytkich piaskach, leżących na glinie. Pochodzą z deszczu i śniegu. Nie tworzą ciągłego poziomu, lecz zbierają się w obniżeniach i zagłębieniach stropu glin. Poziom wody jest różny i zależy od natężenia opadów i roztopów. W lecie są to wody ciepłe, w zimie zamarzają. W Puławach występują we wschodniej części miasta, na północny wschód i południe od ul. Lubelskiej, w dolinie Kurówki oraz na wschód od Gościńczyka. Inną formą wód gruntowych są wody aluwialne108. Występują109 na tarasach nadwiślańskich: niższym (na głębokości 0,8–3,0 m) i wyższym (3,0–8,0 m) w piaskach, mułach a czasami i w torfach. Ich głębokość zależy od stanu wody w Wiśle i ulega wahaniom w granicach 2 m. Wody skalno-aluwialne110 występują w piaskach położonych na kredzie albo bezpośrednio na powierzchni kredy na głębokości od 6,0 do 10,5 m. W Puławach występują w Wólce Profeckiej, na terenie Zakładów Azotowych, przy ul. Kazimierskiej, Gościńczyk i Skowieszyńskiej oraz w pozostałych częściach przykrawędziowej Wisły. Wody gruntowe111 położone są w środkowej i południowo-wschodniej części miasta na głębokości od 3,0 do 24,0 m w piaskach i żwirach. Kopane tu studnie mają wydajność od 45 do 65 m3 w ciągu godziny przy depresji 2,7 m wyrównywanej

103 Rozwadowski J., Studia nad nazwami wód…, s. 299. 104 Woda powierzchniowa – woda występująca bezpośrednio na powierzchni skorupy ziemskiej w oceanach morzach, jeziorach, stawach, strumieniach, potokach i rzekach. Tworzą one część składową globu ziemskiego, zwaną hydrosferą. 105 Hydrografia (gr.: hydor – woda; grapho – piszę) – dział geografii fizycznej zajmujący się przedstawianiem stosunków wodnych na Ziemi w ujęciu dynamicznym i w powiązaniu ze środowiskiem geograficznym. 106 Woda gruntowa – woda podziemna zajmująca pierwszy, licząc od powierzchni, poziom wodonośny nie osłonięty w zasadzie warstwą nieprzepuszczalną, wskutek czego jej górną granicę stanowi swobodne zwierciadło. 107 O nich za: Ślusarczyk E., Środowisko przyrodnicze Puław…, s. 25. 108 Aluwium (łac.: alluvium – powódź) – dawna nazwa holocenu (młodszej epoki czwartorzędu). 109 O nich za: Ślusarczyk E., Środowisko przyrodnicze Puław…, s. 25. 110 O nich za: j.w., s. 26. 111 O nich za: j.w.

Dzieje Puław. T. 1 w ciągu doby. Obszary tych wód zalegają po obu stronach ul. Marszałka J. Piłsudskiego i Lubelskiej. Zachodnią granicę tego obszaru wyznaczają: ul. Polna, zbieg ul. Marszałka J. Piłsudskiego z Al. Królewską, zaś wschodnią – poza linię kolejową. I wreszcie wody skalne112 , zalegające szczeliny górnej kredy, występują w środkowo-wschodniej (wyżynnej) części miasta na głębokości od 7 do 22 m. Rejon ten zamyka od południa i zachodu wyżynna krawędź doliny Wisły, teren Osady Pałacowej oraz ul. Kołłątaja. Północną granicą jest strefa wydm piaskowych, a wschodnią – ul. Prusa. Specyficzną rolę na terenie miasta spełniają gleby113. Stanowią one siedlisko dla parków, zieleńców i ogródków działkowych, podłoże dla chodników, ulic, placów zabaw oraz fundamentów mniejszych budynków. Ważną rolę spełniają w kształtowaniu warunków sanitarnych wpływając na stopień odfiltrowywania wód opadowych przechodzących do wód gruntowych. Rozmieszczenie gleb i ich właściwości zależą od skał geologicznych, stanowiących ich podłoże oraz od stosunków wodnych na danym terenie114.

Il. 11. Rozmieszczenie gleb naturalnych na obszarze Puław. 112 O nich za: j.w. 113 Gleba (łac.: glaeba – skiba, kawał, bryła) – biologicznie czynna powierzchniowa warstwa skorupy ziemskiej, powstała ze skały macierzystej w procesie glebotwórczym. 114 Opracowano na podstawie: Ślusarczyk E., Środowisko przyrodnicze Puław…, s. 29-34.

Wstęp Centrum Puław, najwcześniej zabudowane, położone jest na glebach piaskowych, pyłowych i pyłach piaszczystych. I tak, Osada Pałacowa leży na glebach pyłowych i piaskach pylastych, których północna granica sięga ul. Marszałka J. Piłsudskiego. Od tego miejsca gleby pyłowe w kształcie rozszerzonego klina zalegają w kierunku południowo-wschodnim, wzdłuż ul. Lubelskiej i szosy na Lublin (aż do granicy miasta). „Są to gleby typu brunatnego wyługowanego115. Wytworzone zostały z pyłu zwykłego całkowitego lub z piasku gliniastego mocnego pylastego, podścielonego na głębokości 0,50– 1,00 m utworami pyłowymi i gliniastymi. W podłożu trafiają się również przewarstwienia piaskowe. Gleby te są zaliczane najczęściej do III klasy bonitacyjnej116 i jednocześnie do 4 kompleksu przydatności rolniczej. Nadają się doskonale pod uprawy warzywne i sadownicze. Dobrze udają się na nich grusze, jabłonie, śliwy, orzechy włoskie, a nawet winogrona. Tereny te powinny stanowić bezpośrednie zaplecze sadowniczo-warzywne dla miasta”117. Pozostały obszar południowej części miasta zajęty jest przez piaski słabogliniaste leżące na piaskach luźnych lub glinie lekkiej albo średniej. Piaski te występują między południową granicą miasta a ul. Kazimierską (tak na płaskim terenie wzdłuż Włostowic, jak i na znacznie urzeźbionym w kierunku Skowieszyna. Gleby te zaliczone zostały do V klasy bonitacyjnej118 (płytki poziom próchniczy) i 6 kompleksu przydatności rolniczej. W kierunku południowo-zachodnim od Górnej Niwy występują piaski słabogliniaste żwirowe, a na wierzchołkach pagórków – gleby żwirowe. Wszystkie zaliczane są do VI klasy bonitacyjnej119 i nadają się do zalesienia.

115 Ługowanie (niem.: Lauge) – wyodrębnianie z mieszaniny składnika będącego ciałem stałym za pomocą wody. 116 Bonitacja (łac.: bonitas – dobroć) – w gleboznawstwie oznaczenie klasy gleby określające jej wartość rolniczą (zwane też klasyfikacją użytkową gleb). Wyróżnia się sześć klas gleb, począwszy od najlepszych. Do klasy III zaliczono gleby orne dobre, które dają przeważnie wysokie lub średnie plony żyta i ziemniaków, a w warunkach wysokiej kultury – dobre plony pszenicy, jęczmienia, buraków cukrowych, koniczyny i warzyw. 117 Ślusarczyk E., Środowisko przyrodnicze Puław…, s. 29. 118 V klasa gleb obejmuje gleby orne ubogie i mało urodzajne; są suche i lekkie, czasem kamieniste lub mokre, wymagające melioracji. Nadają się do uprawy żyta i łubinu, a w latach obfitujących w opady – do uprawy ziemniaków i seradeli. 119 VI klasa gleb obejmuje gleby najsłabsze, dające plony niskie i niepewne, nadające się pod zalesienie.

Dzieje Puław. T. 1 Wzdłuż ul. Kazimierskiej zalegają silnie zdegradowane szare ziemie120, powstałe ze słabogliniastych piasków. Kierując się w stronę Parchatki, między drogą do Kazimierza a krawędzią wysoczyzny, zalegają gleby powstałe z lessów deluwialnych, leżących na aluwialnych pyłach i piaskach. Pomiędzy Włostowicami i Skowieszynem pojawiają się na niewielkim obszarze piaski podścielone gliną. Stanowią one kompleks żytni dobry. Natomiast na południe od stacji kolejowej Puławy leżą piaski gliniaste lekkie, należące również do kompleksu żytniego dobrego. Na południowej granicy miasta (w terenie silnie urzeźbionym) występują gleby lessowe i pyłowe. Na północ i północny wschód od ulic: Marszałka J. Piłsudskiego i Lubelskiej ciągną się gleby piaskowe. Pomiędzy ul. Marszałka J. Piłsudskiego a linią lasu (na północy) oraz ul. J. Bema (na wschodzie) występują piaski słabogliniaste na podłożu piasków luźnych. Na południowy zachód od ul. Kaniowczyków, w kierunku południowym (do granicy gleb pyłowych), występuje przejściowy pas gleb pyłowo-piaskowych. Znajdujemy tu piaski gliniaste lekkie (pobliże terenu byłych koszar), pyły, a następnie (na wschodzie) piaski słabogliniaste na podłożu zbudowanym z utworów pyłowych lub gliniastych. Pas ten przechodzi na drugą stronę linii kolejowej, aż do granicy miasta. W pobliżu skrzyżowania ulic H. Sienkiewicza i F. Kniaźnina leżą piaski słabogliniaste (z wysokim poziomem wód gruntowych). Tereny położone na północ i północny wschód to obszar występowania bardzo lekkich gleb powstałych z luźnych piasków, przeważnie zwydmionych, pokrytych lasem. W południowej części tego terenu odnotowano w podłożu gliny. Przechodzimy do dzielnicy Puław wyznaczonej przez: ulice J. Bema i Kaniowczyków oraz tor kolejowy (na wschodzie) i ścianę lasu (na północy). Występują tu typowe luźne piaski wydmowe. Gleby są tu bardzo słabe, należące do V i VI klasy bonitacyjnej. Znajdująca się miejscami w podłożu glina poprawia nieco warunki siedliskowe dla drzew i krzewów. Tereny położone na północ i wschód od granic miasta to miejsce występowania gleb leśnych.

120 Szare ziemie, to silnie zdegradowane czarne ziemie, mogące powstać również z innych gleb pod wpływem okresowego wysokiego stanu wód gruntowych. Posiadają mniej próchnicy niż czarne ziemie i dlatego górna część poziomu próchniczego tych gleb ma odcień jaśniejszy niż czarnych ziem; zaznacza się w nich proces bielicowania. Szare i czarne ziemie stanowią różne stadia rozwojowe tych samych gleb próchniczych.

Wstęp „Występują tu mezo-121 i mikromozaiki mezotroficznych gleb122 bielicoziemnych, rdzawych właściwych, rdzawych bielicowanych i bielicowych o różnym stopniu morfologicznego wykształcenia profilu. Są to gleby o przemywno-opadowym typie gospodarki wodnej, wytworzone z piasków eolicznych123 usypanych na piaskach wodnolodowcowych; charakteryzują się nadmierną przepuszczalnością wody, małą pojemnością sorpcyjną124 i niską zawartością składników pokarmowych. Ubogie są w próchnicę i odznaczają się małą buforowością”125. Na powyższych glebach leśnych występuje kilka jednostek typologicznych siedliska roślinności leśnej126. I tak, w glebach bielicowych, powstałych z suchych piasków głębokich, porasta bór suchy, zajmując przede wszystkim zwydmione wzniesienia terenu. Na glebach bielicowych i rdzawych bielicowych, powstałych z piasków o przemywno-opadowym typie gospodarki wodnej, porasta bór świeży. Stwierdzenie to należy uzupełnić zastrzeżeniem, że po wschodniej stronie Zakładów Azotowych, w wyniku wyjątkowo niekorzystnych warunków ekologicznych, środowisko leśne w ogóle nie istnieje. Na glebach bielicowych, powstałych z piasków słabogliniastych, leżących na podłożu piasków wodnolodowcowych wyrósł bór mieszany wilgotny. Na glebach bielicowych i brunatnych, powstałych z piasków gliniastych świeżych, średniogłębokich, leżących na utworach piaszczysto-gliniastych, zasiedla las mieszany. Na glebach brunatnych, powstałych z piasków gliniastych i utworów pyłowych świeżych, zalegających na piaskach gliniastych, występuje las świeży. Na glebach próchniczych, murszowych127 płytkich oraz na wilgotnych piaskach gliniastych porasta las wilgotny. I wreszcie na glebach bagiennych, piaszczysto-mułowych i torfowych wilgotnych (np. nad Kurówka) występuje ols128. Idąc poza centrum Puław dochodzimy do okolic Wólki Profeckiej, gdzie występują uprawne piaski słabogliniaste, należące do kompleksu żytniego bardzo słabego. Bardzo słabymi użytkami zielonymi są również mady Kurówki.

121 Mezo- (grec.: mesos – środkowy) – pierwszy człon wyrazów złożonych oznaczający: środkowy, pośredni. 122 Mezotroficzne gleby (grec.: mesos – środkowy; trophicos – odżywczy) – gleby średnio żyzne. 123 Piasek eolityczny to jedna z eolitycznych form powierzchni Ziemi, powstałych w wyniku niszczącej lub budującej działalności wiatru (np. wydmy). 124 Sorpcja (łac.: sorbeo – wchłaniam, pochłaniam) gleby to zdolność zatrzymywania przez stałe cząsteczki gleby jonów lub cząsteczek rozpuszczonych w gazie lub cieczy. 125 Ślusarczyk E., Środowisko przyrodnicze Puław…, s. 31-32. 126 Na podstawie: j.w., s. 32. 127 Mursz (niem.: Morsch – zbutwiały, spróchniały) – gleba typu bagiennego, zawierająca storfiałe substancje organiczne i większe ilości próchnicy amorficznej (bezpostaciowej). 128 Ols (oles) – typ siedliskowy lasu liściastego z przewagą olszy w drzewostanie, niekiedy z jesionem i świerkiem, występujący na glebach bagiennych.

Dzieje Puław. T. 1 Odrębną jednostką typologiczną gleb jest dolina Wisły. „Na południe od mostu dolinę Wisły wypełniają mady wytworzone z pyłów zwykłych i pyłów ilastych całkowitych lub podścielonych piaskiem (najczęściej luźnym). W międzywalu doliny rzecznej występują odsortowane osady piasków luźnych, rzadziej pyłów. Na północ od mostu dolina rzeczna wysłana jest madami o składzie granulometrycznym pyłu zwykłego o całkowitym profilu glebowym lub podścielonym piaskiem luźnym ewentualnie słabogliniastym. Występują niewielkie zasięgi mad o składzie piasku gliniastego mocnego pylastego i piasku gliniastego lekkiego”129. Powyższe mady, występujące w puławskim odcinku doliny Wisły, zaliczone zostały do kompleksów: pszennego bardzo dobrego, dobrego i pszenno-żytniego. Lewobrzeżna część Puławskiego Zespołu Miejskiego, znajdująca się w okolicy Góry Puławskiej, położona jest na słabogliniastych i luźnych piaskach, porośniętych lasem. Tereny wykorzystywane rolniczo stanowią gleby powstałe z lekkich i średnich glin (wchodzące w skład kompleksu pszennego dobrego), piasków gliniastych mocnych pylastych (zaliczanych do kompleksu pszenno-żytniego), piasków gliniastych mocnych leżących na średniej glinie (należących do kompleksu pszenno-żytniego). Na południe od Góry Puławskiej spod utworów czwartorzędowych widać brunatne rędziny mieszane średnie i lekkie (wchodzące w skład kompleksu pszennego wadliwego. Na terenie miasta występują na stosunkowo dużej przestrzeni gleby antropogenne130. Są to m.in. stare gleby kulturoziemne typu ogrodowego w Osadzie Pałacowej, na Górnej Niwie oraz w miejscach o niskiej i wolno stojącej zabudowie, a także w rejonie ogródków działkowych uprawianych w dolinie Wisły. W części północno-wschodniej i północnej PZM występują w dużym procencie gleby industrioziemne131, wytworzone w trakcie budowy Zakładów Azotowych, „Bacutilu”, działalności przedsiębiorstw budownictwa przemysłowego, mieszkaniowego i innych. Były to tereny nieprzydatne do rozwoju produkcji roślinnej.

129 Ślusarczyk E., Środowisko przyrodnicze Puław…, s. 32. 130 Gleba antropogenna (gr.: anthropos – człowiek; genos – urodzenie) – gleba powstała w wyniku działalności człowieka. 131 Gleba industrioziemna (łac.: industrialis – przemysłowy) – gleba powstała w wyniku industrializacji (uprzemysłowienia) danego terenu.

Wstęp

Il. 12: Dwa puławskie pomniki przyrody: lipa i orzech czarny.

Il. 13: Dąb szypułkowy na Skwerze Niepodległości przy Al. Małej (wnioskowany na pomnik przyrody).

Il. 14. Modrzew europejski na Skwerze Niepodległości (pomnik przyrody).

Il. 15. Dąb szypułkowy w pobliżu szpitala miejskiego (wnioskowany na pomnik przyrody).

Dzieje Puław. T. 1

Il. 16. „Dąb Niepodległości” posadzony przez młodzież gimnazjalną w 10-tą rocznicę jej odzyskania.

Il. 17. Dąb trzypniowy (wnioskowany na pomnik przyrody).

Około 400 ha gleb w Puławach i pobliżu (przede wszystkim w części północnej i północno-wschodniej Puławskiego Zespołu Miejskiego) uległo zmianom wskutek szkodliwego zapylenia. Zniszczenie lasów w bezpośrednim sąsiedztwie ZA pozbawiło ok. 170 ha gleb osłony roślinnej i ściółki leśnej. Gleby te, narażone na bezpośrednie działanie wód opadowych i wiatrów, stały się erodowanymi glebami inicjalnymi132 . W podsumowaniu problematyki gleb puławskich przeanalizujmy zmiany, jakie zaszły w pokrywie glebowej Puławskiego Zespołu Miejskiego. Najstarsza część Puław była zakładana prawdopodobnie na polanie śródleśnej lub na miejscu wykarczowanego lasu. Stąd ekspansja ludzka odbywała się (nadal kosztem lasów) wzdłuż Wisły (w kierunku Włostowic i Wólki Profeckiej) oraz późniejszego traktu lubelskiego. Tereny leśne zamieniano na uprawne i ogrodowe. Lata dwudzieste i trzydzieste X X w. przyniosły ekspansję miasta na wschód (kosztem kolejnych terenów leśnych, tym razem na linii Puławy – Żyrzyn). Wzmożony rozwój miasta

132 Gleba inicjalna (łac.: initialis – początkowy) – gleba bezwęglanowa w początkowym stadium rozwoju, w której proces glebotwórczy ledwie zaznaczył cechy gleby i nie wykształcił określonego profilu glebowego.

Wstęp w latach sześćdziesiątych zlikwidował dużą część starych, parterowych Puław na rzecz budownictwa nowoczesnego, również kosztem lasu (Zakłady Azotowe) i terenów uprawnych. Powiększanie miasta dokonywało się w kierunku Włostowic, Wólki Profeckiej i Górnej Niwy. Ważnym dla mieszkańców Puław elementem środowiska jest roślinność133. Poza wpływem na estetykę, łagodzi mikroklimat miejski i oczyszcza powietrze atmosferyczne. Rejon Puław zaliczono do IV Krainy Wyżyn Środkowopolskich i 8 dzielnicy Wyżyny Zachodniolubelskiej. Lasy tu rosnące wyróżniają się małą ilością gatunków, na co niewątpliwy wpływ ma przewaga siedlisk o niskiej wydajności produkcyjnej. Swego rodzaju granicą siedlisk jest rzeka Kurówka, wzdłuż której występuje pas grądów134 i olszyn135. Na północ od rzeki porastają świeże bory sosnowe, a na południe – bory mieszane (dębowo-sosnowe). Spośród drzew najpopularniejsza w lasach puławskich jest sosna zwyczajna, a z krzewów – jałowiec. Spotyka się ponadto: dąb bezszypułkowy i szypułkowy136, brzozę brodawkowatą137, kruszynę138, osikę139, jarzębinę, berberys zwyczajny oraz sporadycznie inne gatunki. Procentowy udział gatunków kształtuje się następująco: 81,0% sosna, 11,0% dąb, 2,3% grab, 2,2% osika, 2,0% brzoza, 0,6% olsza, 0,1% akacja. W sumie w lasach puławskich spotkać można 42 gatunki drzew i 21 gatunków krzewów. Po drugiej (lewej) stronie Wisły, na odcinku od Bronowic do Nasiłowa, występują lasy sosnowe i mieszane. W części południowo-wschodniej PZM w dwóch miejscach spotykamy na gruntach luźnopiaskowych lasy sosnowe, zaś grądy wąwozów parchackich porasta dąb, grab, lipa i leszczyna.

133 Omówienie roślinności Puław, za: Ślusarczyk E., Środowisko przyrodnicze Puław…, s. 34-37. 134 Grąd (grond) – las liściasty lub mieszany z przewagą grabu czasem grabu, dębu i świerka, z domieszkami; występuje na glebach wilgotnych, głównie gliniastych. 135 Olszyna – las lub zarośla olszowe. Olsza (olcha, Alnus) – drzewo lub krzew półkuli północnej, z rodziny brzozowatych; w Polsce trzy gatunki: olsza czarna, szara (regiel dolny, podgórze i doliny rzek) i zielona (krzew wyższych partii Bieszczadów). 136 Dąb (Quercus) – drzewo lub krzew strefy umiarkowanej i subtropikalnej; owoc zwany żołędziem; w Polsce pospolite głównie w borach i lasach mieszanych oraz dąbrowach; występuje dąb szypułkowy i bezszypułkowy. 137 Brzoza brodawkowata (Betula verrucosa) – drzewo do 20 m wysokości, o gałązkach z brodawkami; domieszka w borach i lasach na całym niżu i w reglu dolnym. 138 Kruszyna pospolita (Frangula alnus) – krzew lasów Eurazji, w Polsce pospolity na całym niżu i podgórzu. 139 Osika (topola osika, osina, Populus tremula) – drzewo leśne, gatunek topoli o niskich wymaganiach glebowych i dużej wydajności masy drzewnej; w Polsce pospolita na niżu, rzadsza w górach.

Dzieje Puław. T. 1

Il. 18. Lipa drobnolistna, szerokolistna oraz jawor i modrzew na skwerze (widok od strony Al. Królewskiej).

Il. 19. Złotokap pospolity i jesion wyniosły na Skwerze Niepodległości.

Il. 20. Klony pospolite na przejściu dla pieszych od kościoła garnizonowego do ul. Wojska Polskiego.

Wstęp

Il. 21. Orzech szary na terenie szpitala miejskiego – najwspanialszy okaz tego gatunku w Puławach.

Il. 22. Jedyny w Puławach okaz dębu błotnego oraz wiąz, jesion i topola z dębiną w rezerwacie „Łęg na Kępie”.

Il. 23. Topola biała w rezerwacie „Łęg na Kępie”.

Dzieje Puław. T. 1 Na terenie Puławskiego Zespołu Miejskiego funkcjonuje rezerwat ścisły140, którego celem jest ochrona rzadkiego w Polsce łęgu wiązowego141. Leży on między parkiem a Wisłą, na Kępie, na powierzchni 4,71 ha. Spotykamy tu: wiąz pospolity142 , białodrzew, jesion wyniosły143, olchę szarą, grab, topolę czarną, klon zwyczajny, czeremchę, dziki bez lekarski, a w runie: ziarnopłon wiosenny144 i złoć żółtą145. Wielką osobliwością jest park puławski. W skład jego drzewostanu146 wchodzą m.in.: lipa drobnolistna147 (m.in. przy alejach wiodących do Świątyni Sybilli; średni obwód pnia 250 cm, maksymalny – 420 cm), wiąz, topola biała (zwana też białodrzewem nadwiślańskim; puławskie okazy pomnikowe liczą sto kilkadziesiąt lat i mierzą do 500 cm w obwodzie i 40 m wysokości), dąb szypułkowy (w tym najstarszy, liczący ok. 400 lat, rośnie na zboczu między pałacem a ogrodem kwiatowym; największy obwód 560 cm, największa wysokość 19 m). Rzadszymi okazami są: jawor (do 330 cm obwodu), klon pospolity (okaz pomnikowy ma obwód pnia 360 cm), jesion (okazy pomnikowe średnio 400 cm w obwodzie) i buk (dorodniejsze okazy, sadzone na początku XIX w., osiągają do 300 cm obwodu). Wśród drzew iglastych spotykamy: świerk (260 cm w obwodzie i 22 m wysokości), modrzew europejski (340 cm obwodu i 16 m wysokości) i sosnę pospolitą (jedna z najokazalszych: 220 cm obwodu i 22 m wysokości). Z drzew liściastych występują: brzoza oraz (w niższych partiach parku) olcha szara, czeremcha, wierzba krucha i topola czarna. Są również drzewa sprowadzone z zagranicy: kasztanowiec zwyczajny148 i żółty149 (najokazalszy w pobliżu

140 Rezerwat przyrody to obszar chroniony ze względu na godne zachowania szczególne walory natury, wartości naukowe i kulturalne, dydaktyczne i inne. Ochroną objęty jest w nim całokształt miejscowej przyrody, bądź pewne tylko jej elementy, jak: rzadkie rośliny lub zwierzęta, osobliwe zjawiska geologiczne, krajobraz itp. Za rezerwat przyrody uznaje się na ogół teren pierwotny lub mało zniekształcony przez dotychczasową działalność człowieka. W rezerwatach przyrody ścisłych obszar jest całkowicie wyłączony spod gospodarczej ingerencji człowieka. 141 Wiąz (Ulmus) – drzewo półkuli północnej; w Polsce jako domieszka w lasach – brzost, limak i wiąz polny. 142 Wiąz pospolity (wiąz polny, Ulmus foliacea) – drzewo do 30 m wysokości, najpospolitszy w Polsce gatunek wiązu, składnik nizinnych lasów łęgowych. 143 Jesion wyniosły (Fraxinus excelsior) – drzewo pospolite na niżu i w reglu dolnym, w lasach wilgotnych, łęgowych i olsach 144 Ziarnopłon wiosenny (Ficaria verna) – bylina Europy i zachodniej Syberii; kwiaty wiosenne, złocistożółte; w Polsce w zaroślach, lasach, na łąkach. 145 Złoć (Gagea) – cebulkowata roślina zielna z rodziny liliowatych, występująca głównie w Eurazji i Ameryce Północnej; w Polsce występuje m.in. złoć żółta (w lasach i na łąkach). 146 Patrz: Kseniak Mieczysław, Rezydencja Czartoryskich w Puławach, Lublin 1986, s. 34-35. 147 Lipa (Tilia) – długowieczne drzewo strefy umiarkowanej półkuli północnej; w Polsce m.in. lipa drobnolistna (Tilia cordata) jako domieszka w lasach całego kraju. 148 Kasztanowiec zwyczajny (Aesculus hippocastanum) – drzewo do 25 m wysokości z Półwyspu Bałkańskiego; owoce kolczaste z jednym nasieniem (tzw. kasztanem); sadzony powszechnie w parkach; błędnie zwany kasztanem. 149 Kasztanowiec żółty (Aesculus octandra) – gatunek kasztanowca sprowadzony do Polski z Ameryki Północnej; kwitnie żółto; liście znacznie mniejsze i węższe od kasztanowca białego, owoce gładkie i jasnobrązowe.

Wstęp pałacu: 230 cm obwodu i 10 m wysokości; inne w Ogrodzie Dolnym i przy Domu Gotyckim), robinia biała150 (okaz pomnikowy: 280 cm obwodu i 14 m wysokości), tulipanowiec amerykański151 (przy Domu Gotyckim: 130 cm obwodu i 9 wysokości oraz bliżej Świątyni Sybilli: 190 cm obwodu i 11 m wysokości) katalpa152 (bignoniowa i żółtokwiatowa; ta ostatnia przy Domu Gotyckim), sosna wejmutka153 (przy Świątyni Sybilli z usychającym wierzchołkiem i jednym zdrowym konarem oraz przy Altanie Chińskiej: 170 cm obwodu i 15 m wysokości), tuja154 (stare okazy na dziedzińcu i w pobliżu pałacu), leszczyna drzewiasta, miłorząb japoński155 (okaz pomnikowy to jeden z najstarszych miłorzębów w Polsce: 280 cm obwodu i 13 m wysokości), dąb czerwony156 (270 cm w obwodzie, 14 m wysokości), orzech czarny (średnio 170 cm obwodu; obficie owocujący) i szary (gatunek amerykański o wydłużonych i lepkich owocach), choina kanadyjska (średnio 120 cm w obwodzie), daglezja zielona157 (od 130 do 180 cm obwodu), bożodrzew158 (w pobliżu willi „Cienista”: 240 cm w obwodzie i 9 m wysokości). Równie bogaty jest stan krzewów i runa zielnego. Innym miejscem lokalizacji pomnikowych okazów drzew jest skwer znajdujący się między Aleją Królewską i Aleją Małą. Rośnie tu dąb szypułkowy, zasadzony 11 listopada 1928 r. (w X-tą rocznicę odrodzenia Polski) przez młodzież szkolną jako Dąb Niepodległości. Są tu również świerki srebrne, wierzby płaczące, klony srebrzyste, a nawet bardzo rzadki okaz drzewiastej świdwy159. Kierując się w stronę ul. Czartoryskich spotykamy piękny, rozrośnięty modrzew, a dalej dwa rosnące obok siebie okazy złotokapu160. Są tu również pojedyncze okazy klonu zwyczajnego i jesionolistnego, brzozy brodawkowatej, morwy białej, jałowca sabińskiego i inne.

150 Robinia biała (Robinia pseudoacacia) – amerykańskie drzewo miododajne i ozdobne z rodziny motylkowatych, błędnie zwane białą akacją. 151 Tulipanowiec amerykański (Liriodendron tulipifera) – drzewo ozdobne z Ameryki Północnej osiągające 60 m wysokości; kwiaty okazałe, podobne do tulipanów; uprawiany w parkach. 152 Katalpa (surmia, Catalpa) – ozdobne drzewo Ameryki Północnej i Środkowej oraz Azji, stosowane w zadrzewianiu osiedli; w Polsce uprawia się kilka gatunków. 153 Sosna wejmutka (Pinus strobus) – jedna z najstarszych sprowadzonych przez ks. I. Czartoryską z Ameryki Północnej; korona piramidalna. 154 Tuja (żywotnik, Thuja) – drzewo iglaste z rodziny cyprysowatych, korona stożkowata. 155 Miłorząb japoński (dwuklapowy, Ginko biloba) – klasa kopalnych drzew nagozalążkowych; sadzony w parkach. 156 Dąb czerwony (Quercus rubra) – drzewo do 40 m wysokości, pochodzenia amerykańskiego, ozdobne liście czerwieniejące jesienią. 157 Daglezja zielona (Pseudotsuga douglasii) – północnoamerykańskie drzewo iglaste do 100 m wysokości; podobna do jodły; w Polsce sadzona w parkach i lasach. 158 Bożodrzew (Ailanthus) – drzewo rosnące we wschodniej i południowej Azji oraz północnej Australii; niektóre gatunki uprawiane w parkach jako ozdobne. 159 Świdwa (dereń świdwa, Cornus sanguinea) – gatunek derenia, krzew pospolity w całej Polsce w podszyciu lasów liściastych i w zaroślach. 160 Złotokap (złoty deszcz, Laburnum) – ozdobny krzew lub niskie drzewo z rodziny motylkowatych, o wielkich walorach dekoracyjnych; w Polsce uprawiany głównie gatunek południowoeuropejski – złotokap zwyczajny o złocistych kwiatach w zwisających gronach.

Dzieje Puław. T. 1

Il. 24: Alejka w parku.

Il. 25: Fragment Ogrodu Dolnego w puławskim parku.

Przy Alei Królewskiej i Alei Partyzantów zachowały się, posadzone w XVIII w., lipy drobnolistne. W miejsce wiatrołomów161 nasadzano lipy krymskie i amerykańskie, jesion pensylwański oraz jesion wyniosły. Ulica Lubelska wysadzona jest jesionem wyniosłym, lipą drobnolistną, dębem szypułkowym, klonem zwyczajnym. W pobliżu rosną topole. Przy ul. Księżnej Izabeli posadzono kasztanowce, tworzące dziś zacieniony tunel zieleni. Dzielnica Działki, usytuowana na siedlisku boru mieszanego, obsadzona jest sosną zwyczajną, dębem szypułkowym i bezszypułkowym, lipą, grabem, dziką jabłonią i dziką gruszą. W skład podszycia wchodzą: leszczyna, kruszyna, jarzębina, jałowiec, jeżyna wzniesiona oraz inne. Puławy szczycą się dużą ilością zieleni na placach między blokami mieszkalnymi. Oprócz drzew spotykamy tu obfitą zieleń krzewiastą: berberys japoński, głóg

161 Wiatrołom – drzewo o pniu lub gałęziach złamanych przez porywisty wiatr.

Wstęp jednoszyjkowy162, trzmielinę zwyczajną163, forsycję pośrednią, jałowiec chiński, ligustr pospolity164, różne odmiany róży, wierzbę płaczącą, bez pospolity i inne. Położenie Puław, ich środowisko przyrodnicze zawsze stawiały je w rzędzie uprzywilejowanych miejscowości. Tak było również w średniowieczu. Pierwsze wzmianki o Puławach pochodzą z 1 połowy XVI w., kiedy były one małą nadwiślańską wioską rybacką położoną przy przeprawie przez Wisłę. W latach 70-tych XVII w. wybudował tu swą rezydencję magnacką marszałek wielki koronny Stanisław Herakliusz Lubomirski. Wkrótce przeszły Puławy w ręce Sieniawskich, by od 1731 r. stać się przez całe stulecie własnością rodziny Czartoryskich. Był to przełomowy dla Puław moment, kiedy z małej rezydencji magnackiej stały się drugim po Warszawie ośrodkiem życia politycznego i kulturalnego Rzeczypospolitej. W 1842 r. osada otrzymała nową nazwę. Na cześć żony cara Mikołaja I władze rosyjskie przemianowały Puławy na Nową Aleksandrię. Od 1862 r. Puławy stały się ośrodkiem nauk rolniczych. W kilka lat później zostały siedzibą władz powiatowych. W 1906 r., będąc 5-tysięczną osadą, otrzymały prawa miejskie. Za herb przybrały sobie godło byłych właścicieli, Czartoryskich, którym była Pogoń litewska. W okres międzywojenny weszło miasto słabo rozwinięte gospodarczo i społecznie. Dawały o sobie znać lata niewoli i polityka rozbiorcy. Dopiero w ostatnich latach pokoju powstała szansa na szybką industrializację. Puławy znalazły się w ramach Centralnego Okręgu Przemysłowego165. Rozpoczęto produkcję w Zakładach Przemysłu Bioweterynaryjnego, podjęto budowę Fabryki Żelatyny. W sąsiedztwie Wólki Gołębskiej wykupiono ziemie pod budowę Fabryki Obuwia „Bata”, a w Czesławicach – Fabryki Samochodów Osobowych. Wszystko to zostało przerwane przez wojnę. W 2006 r. przypada 100. rocznica nadania Puławom praw miejskich. Z tej to okazji podjęto wydanie obszernej monografii Puław, obejmującej okres od czasów prahistorycznych do wyzwolenia po II wojnie światowej.

162 Głóg (krategus, Crataegus) – rodzaj z rodziny różowatych; liczne gatunki ciernistych krzewów lub drzew półkuli północnej; w Polsce m.in. jednoszyjkowy i dwuszyjkowy – w widnych lasach i uprawiany w parkach. 163 Trzmielina (Evonymus) – krzew lub pnącze, często uprawiane jako ozdobne; w Polsce w lasach i zaroślach trzmielina brodawkowata i zwyczajna. 164 Ligustr (Ligustrum) – krzew Eurazji i północnej Afryki; w Polsce ligustr pospolity o białych kwiatach i czarnych jagodach w gronach; sadzony w parkach głównie na żywopłoty, często zdziczały. 165 Centralny Okręg Przemysłowy (COP) – okręg przemysłowy, którego budowę rozpoczęto w 1936 r. na obszarach województwa kieleckiego lubelskiego i rzeszowskiego; miał być ośrodkiem przemysłu ciężkiego w centrum kraju.

Rozdział 1

Z DZIEJÓW POBYTU CZŁOWIEKA PIERWOTNEGO NA TERENIE DZISIEJSZYCH PUŁAW Pozostałości zlodowaceń paleolitycznych. Pierwsze ślady działalności człowieka. Stanowisko kultury oryniackiej w Górze Puławskiej, najstarszej kultury w pobliżu Puław. Ślady pobytu ludności innych kultur paleolitycznych: magdaleńskiej, świderskiej. Obozowisko ludności mezolitycznej w Puławach-Włostowicach. Charakterystyka społeczeństwa neolitycznego. Pierwsze kultury neolityczne: ceramiki wstęgowej rytej i ceramiki wstęgowej malowanej. Krąg kultur nadcisańskich. Ślady obecności ludów kultury malickiej oraz kultury wołyńsko-lubelskiej ceramiki malowanej. Ludność kultury amfor kulistych. Pobyt plemion kultury ceramiki dołkowo-grzebykowej. Kultura ceramiki sznurowej ostatnią z kultur neolitycznych. Znaleziska nie datowane. Pojawienie się brązu i ślady obecności ludności kultury mierzanowickiej, trzcinieckiej i łużyckiej. Kultura przeworska jedyną z kultur epoki żelaza. Charakterystyka wielokulturowego stanowiska Puławy-Włostowice. Najwcześniejsze zbadane ślady wydarzeń, składających się na dzieje Ziemi, pochodzą w okolicach Puław z epoki lodowcowej1, a ściślej mówiąc ze zlodowacenia

Pod pojęciem epoki lodowcowej rozumie się zlodowacenia czwartorzędowe, mające miejsce w starszej epoce czwartorzędu – plejstocenie (dyluwium).

Rozdział I najstarszego2 , w Polsce określanego jako podlaskie3 lub Narwi. Lodowiec, utworzony w Skandynawii, dotarł w Polsce na Podlasie (stąd nazwa) i do północnego Mazowsza. Pozostawił po sobie gliny zwałowe, rozdzielone miejscami cienkimi osadami wolnolodowcowymi o miąższości od kilku do kilkunastu metrów. Glina zwałowa tego zlodowacenia znana jest m.in. w Parchatce (wąwozy Matysów Dół i Ulesie) na głębokości ok. 160 m n.p.m. Niewielki zasięg jej występowania spowodowany został silną erozją, jaka miała miejsce po zlodowaceniu oraz usunięciem nanosów z dna doliny4. Po tym zlodowaceniu nastąpił okres ciepły5. W Polsce miał miejsce silny rozwój lasów iglastych (jodła) i liściastych (olsza). Osady gromadziły się w rzekach i jeziorach. Dno ówczesnej doliny Wisły leżało poniżej obecnego lustra wody, osiągając w Puławach wartość minus 30 m6. Stopniowo dolina zapełniała się. Grubość ziarna nanoszonego malała, przechodząc w osady mułkowe z wkładkami piasków. Również dopływy Wisły, niosąc obfity materiał żwirowy, tworzyły potężne stożki na brzegu jej doliny. Odkrywki wykonane w Parchatce wskazują na to, iż osady rzeczne pierwszego okresu między zlodowaceniami spowodowały zasypanie doliny Wisły do wysokości 50 m ponad poziom wody7. Po kolejnym zlodowaceniu8 nastąpił kolejny okres ciepły 9, w czasie którego – w wyniku silnej erozji10 rzecznej – powstały głębokie doliny rzeczne, zasypane potem aluwiami. Tworzyły się osady jeziorne i bagienne oraz torfowiska. Osady te najlepiej zachowały się na Lubelszczyźnie. Ich wysokie położenie m.in. w Parchatce (do 170 m n.p.m.)11 potwierdza ustalenia o wysokim zasypaniu doliny. Trzecie z kolei zlodowacenie12 nazwano w Polsce środkowopolskim13. Jego lodowiec, po wschodniej stronie Wisły, dotarł do wysokości Puław (lub niewiele dalej)14. Natomiast przełomem Wisły i na zachód od niego powędrował na znaczną odległość na południe, pozostawiając moreny złożone z gliny zwałowej, iłów i żwirów. Nanosy te spowodowały podwyższenie obu krawędzi przełomu o ponad dwadzieścia metrów ponad dotychczasowy poziom.

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

Zlodowacenie datowane między 600.000 a 540.000 lat p.n.e. (Gąssowski Jerzy, Kultura pradziejowa na ziemiach polskich, Warszawa 1985, s. 16). Geologia historyczna, pod red. Henryka Makowskiego, Warszawa 1977, s. 239. Regionalna geologia Polski, t. II: Region lubelski, Kraków 1956, s. 133. Datuje się go na lata 540.000 – 480.000 p.n.e. (Gąssowski J., Kultura pradziejowa…, s. 16). Regionalna geologia Polski, t. II…, s. 133. j.w., s. 134. Datuje się je na okres 480.000 – 340.000 p.n.e. (Gąssowski J., Kultura pradziejowa…, s. 16). Sięgnęło ono podnóży Karpat i wlało się na obszar Czech. 340.000 – 235.000 lat p.n.e. (Gąssowski J., Kultura pradziejowa…, s. 16). Erozja (łac.: erosio – żłobienie) – proces żłobienia lub rozmywania skorupy ziemskiej wskutek działania różnych czynników zewnętrznych, np. deszczu, wiatru, płynących wód, lodowców. Regionalna geologia Polski, t. II…, s. 135. Objęło okres od 235.000 do 130.000 lat p.n.e. (Gąssowski J., Kultura pradziejowa…, s. 16). Mizerski Włodzimierz, Geologia historyczna, Warszawa 1992, s. 241. Stasiak Henryk, Puławskie krajobrazy: przełom Wisły, cz. I, „Nasze sprawy”, nr 9 z 1-1.05.1973, s. 3.

Dzieje Puław. T. 1

Il. 26: Przełom Wisły między Kazimierzem Dolnym a Puławami.

W Parchatce glina zwałowa przedzielona jest iłami i nigdzie poza tą miejscowością nie występuje jej dolny poziom15. Po osadzeniu się tego poziomu gliny wystąpiła silna erozja, która doprowadziła do zmycia pokrywy gliny zwałowej pierwszego nasunięcia. Na tak powstałe dno doliny, leżące 25 m powyżej dzisiejszego poziomu Wisły, nasunął się ostatni na tym terenie lądolód. Glina zwałowa jest tu w zasadzie jednolita. Tylko w okolicach Bochotnicy i Kazimierza kredy. Lądolód wycofał się szybko pozostawiając wiele moren czołowych, w tym pagórki żwirowe na obu brzegach doliny. Szczególnie liczne są one w okolicy Puław. Grupują się tu wokół wyżyny przebiegającej od Kazimierza Dolnego na wschód. Najdłuższy z tych wydłużonych pagórków ma długość 1,5 km i jest położony w Puławach (na Górnej Niwie). Z reguły mają one kierunek z północnego zachodu na południowy wschód. Po ich północno-zachodniej stronie wykształciły się nieregularne formy moreny czołowej. W licznych miejscach na glinie zwałowej występują żwiry i piaski. Układ taki stwierdzony został m.in. w Parchatce na wysokości 193 m pod lessem16. Zlodowacenie środkowopolskie było ostatnim, jakie dotarło na teren Puław. Od tej pory ich okolice nie były już pokryte lądolodem. Wystąpił natomiast proces silnej erozji, w wyniku której odsłonięciu w wielu miejscach doliny Wisły uległy skały podłoża mezozoicznego17. Erozja wyprzątnęła dolinę na przełomie Wisły do głębokości ponad 10 m poniżej poziomu wody18.

15 Regionalna geologia Polski, t. II…, s. 135. 16 Regionalna geologia Polski, t. II…, s. 136. 17 Mezozoik (gr.: mesos – środkowy; dzoon – istota żyjąca, zwierzę) – czwarta (po archaiku, proterozoiku i paleozoiku) era w dziejach Ziemi, trwająca od 245 do 65 mln lat temu i składająca się z trzech okresów: trias, jura i kreda. 18 Regionalna geologia Polski, t. II…, s. 136.

Rozdział I Jak już powiedziano, kolejne zlodowacenie19, określane w literaturze polskiej jako bałtyckie20 lub północnopolskie21, nie dotarło do wyżyn Polski południowej. Przełomowy odcinek Wisły (a więc tereny w pobliżu Puław) znajdował się na obszarach wolnych od lodowca. Rozwijały się tu procesy charakterystyczne dla klimatu zimnego, w tym wietrzenie mrozowe, w wyniku którego tworzyły się duże ilości pyłu, będącego źródłem lessów. Układ warstw pozostałych po zlodowaceniu północnopolskim skłania do hipotezy o możliwości wystąpienia wówczas kilku osobnych zlodowaceń (nazwanych: czwartym, piątym i szóstym), należących do zlodowacenia bałtyckiego22. Less starszy, będący osadem zlodowacenia czwartego, występuje m.in. w Podgórzu i w Kwaskowej Górze koło Kazimierza Dolnego oraz w Parchatce – wszędzie jako less zboczowy silnie zwietrzały23. W okresie cieplejszym, jaki nastąpił po zlodowaceniu czwartym, nasiliły się procesy wietrzenia i tworzenia gleby na lessie z ostatniego zlodowacenia. Osadziły się również szczątki zwierząt oraz zaznaczyły ślady działalności człowieka (o tzw. kulturze oryniackiej – patrz dalej). Piąte nasunięcie się lądolodu spowodowało osadzenie lessu młodszego dolnego, zawierającego faunę ślimaków i małżów wodnych, ślimaków lądowych, a także faunę ssaków24. Na przełomie tego zlodowacenia i następującego po nim okresu ocieplenia zaczął osadzać się less zboczowy występujący na zboczach wielki płatów lessu pierwotnego i młodszego dolnego. W ostatnim okresie między zlodowaceniami powstały cienkie warstwy zbielicowanej szarej gleby. Gleba ta, występująca w Podgórzu (na południe od Kazimierza Dolnego), zawiera trochę próchnicy. Z tego okresu pochodzą szczątki nosorożca włochatego25, znalezione w Parchatce i Górze Puławskiej26. Ostatnie, szóste wtargnięcie lądolodu do Polski północnej spowodowało osadzenie charakterystycznego lessu młodszego górnego. Osadzanie to na początku zlodowacenia przerywane było przez silne spłukiwanie, powodujące osadzanie się na zboczach doliny Wisły lessu zboczowego, a na terenach płaskich – lessu siwego ilastego27. Po ustaniu opadów gromadzenie się lessu było kontynuowane w warunkach klimatu suchego. Liczne zaburzenia w układzie warstw osadowych, w tym ich spływanie w wyniku rozmarzania, powodowały dostawanie się na less materiału

19 20 21 22 23 24 25

Datowane na lata od 120.000 do 10.000 p.n.e. Geologia historyczna…, s. 799; Regionalna geologia Polski, t. II…, s. 136. Mizerski W., Geologia historyczna…, s. 241. Geologia historyczna…, s. 800-804; Regionalna geologia Polski, t. II…, s. 136-140. Regionalna geologia Polski, t. II…, s. 137. j.w., s. 137-138. Nosorożec włochaty występował współcześnie z mamutem i człowiekiem prehistorycznym. Pojawił się w Europie w środkowym plejstocenie. Był typowym przedstawicielem fauny epoki lodowcowej. Wymarł ok. 10.000 lat temu. 26 Regionalna geologia Polski, t. II…, s. 138. 27 j.w.

Dzieje Puław. T. 1

Il. 27: Okolice Parchatki: wzniesienie pagórkowate, zbudowane z opok i margli pokrytych lessami.

Il. 28: Bochotnica: kamieniołom.

Il. 29: Mamut (Mammuthus primigenius).

Rozdział I

Il. 30: Nosorożec włochaty (Coelodonta antiquitatis).

wietrzelinowego z wyżyn i osadzanie się go w dolinie. Były to w większości piaski z głazikami, rzadziej zwietrzała glina zwałowa, czasami duże głazy lub wietrzelina skał kredowych. Wskutek spłukiwania przez wodę deszczową, na lessach w dolinie gromadził się również materiał piaszczysty. W miejsce suchego nawarstwienia lessu przyszedł okres nanoszenia go przez deszcze. Odpływ wód wiślanych tamowany był przez istniejący jeszcze lodowiec lub zbudowane przez niego moreny, których w dolinie dolnej Wisły było wiele. Dolina przełomu Wisły między Zawichostem i Puławami została zasypana osadami zmytymi ze zboczy, w większości piaskami. Tworzyły one płaszczyznę nachyloną ku osi doliny. Piaski te były żłobione przez nurt rzeki, który na zboczach budował tarasy o różnych poziomach. Proces wyprzątania doliny Wisły z tych osadów trwał do końca paleolitu. Powstał wtedy taras o wysokości 10 - 15 m nad poziomem rzeki, będący wskaźnikiem zatrzymania erozji wgłębnej i rozpoczęcia długiego procesu erozji bocznej Wisły. Następujące potem zmiany klimatyczne spowodowały osadzanie się cienkiej i piaszczystej warstwy tzw. lessu nadległego.

Dzieje Puław. T. 1 Potwierdzeniem sformułowań o żłobieniu przez Wisłę na terenie jej przełomu osadów w swym dnie jest uformowanie się tego dna w trzy wyraźne tarasy28. Najstarszym jest taras górny, zbudowany z piasków i przykryty lessem zsuniętym przez deszcze ze zboczy doliny. Obejmował odcinek od Parchatki do Bochotnicy. Dziś pozostał w szczątkach. Jego odpowiednik po drugiej stronie doliny Wisły, to obszar piaszczysty między Górą Puławską a Nasiłowem, przeważnie porośnięty lasem. Na tarasie średnim, również zbudowanym z rzecznych piasków, powstały dzisiejsze Włostowice, ulice Kazimierska i Skowieszyńska oraz aleja topolowa za Włostowicami. Wschodnią jego część, pozbawioną zabudowań i ogrodów, zajmują pola uprawne. Taras ten oddalony jest od tarasu dolnego skarpą kilkumetrowej wysokości, której przebieg wyznaczają: park dolny, Mokradki i Włostowice. Poniżej niego płynęła niegdyś Wisła przez zmianą koryta. Dziś pozostało po niej starorzecze, zwane „Łachą”. Dalej na południe od Włostowic granica między tymi tarasami zanika. Taras dolny graniczy z korytem Wisły i bywał zatapiany przez wezbrane wody rzeki, niosące żyzne namuły. Sytuacja uległa zmianie po wybudowaniu w latach 30-tych X X w. wałów przeciwpowodziowych. Żyzne mady dolnego tarasu wykorzystywane są na pola orne, pastwiska, łąki a także do uprawy chmielu. Rosną tu pojedyncze drzewa i małe laski złożone z wierzb, sokór i białodrzewi. Wzniesiono tu zabudowania folwarku Instytutu Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa oraz prywatne budynki mieszkalne. Lądolód ze swym polarnym klimatem uniemożliwiał bytowanie człowiekowi pierwotnemu. Sprzyjające do tego warunki pojawiły się w okresach międzylodowcowych, gdy temperatura nie odbiegała od dzisiejszej. Również w okresach zlodowaceń grupy ludzi zapędzały się w pobliże lądolodu za obfitą zwierzyną. Przebywanie człowieka pierwotnego w strefie subarktycznej przyspieszało jego rozwój kulturowy. Musiał zapewnić sobie ciepłą odzież, schronienie, podtrzymać ogień, doskonalić sposoby łowienia zwierzyny.

28 Stasiak Henryk, Puławskie krajobrazy: przełom Wisły, cz. II, „Nasze sprawy”, nr 11 z 1-15.06.1973, s. 3. Patrz również: Czarnowski S.J., Siedziba paleolityczna na Górze Puławskiej na lewym brzegu Wisły, Warszawa-Kraków 1911, s. 5-13; Z biegiem Wisły, Przewodnik geologiczno-krajoznawczy, Warszawa 1967, s. 254.

Rozdział I Najstarsze ślady pobytu człowieka na terenach pobliskich Puławom odkryto w Górze Puławskiej29. Stanowią je szczątki obozowiska łowców, datowanego na 30.000-25.000 lat p.n.e.30, a więc będące przykładem stanowiska kultury oryniackiej31.

29 Pierwszych odkryć dokonał rosyjski geolog N.J. Kristafovic w 1894 r. (Kristafovic N.J., Posletreticnyje obrazovanija v okrestnostjach Novo-Aleksandrii, W: Zapiski Novo-Aleksandrijskogo Instituta, Warszawa 1895-96, t. 9, s. 1-68; tenże, O drewniejszych paleoliticzeskich Nachodkach w dolinie r. Wisły bliz g. Nowo-Aleksandrija, „Dniewnik X sjezda R. Jestest. i Wr. w Kiewie”, 1898, nr 3-5). Stanowiskiem tym zajmowali się badacze polscy. Kozłowski L. (Starsza epoka kamienna w Polsce, W: Prace Komisji Archeologicznej Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań 1922, t. I z. 1, s. 12, tabl. VI; tenże, W sprawie stanowiska człowieka paleolitycznego w Puławach, W: Posiedz. Nauk. Państw. Inst. Geol. nr 9, Warszawa 1924, s. 13-14) wiek stanowiska określił jako późno-oryniackie. W latach 20-tych XX w. prowadził tu badania: archeolog S. Krukowski i geolog J. Samsonowicz (Krukowski S., Paleolit, W: Prehistoria ziem polskich, Encyklopedia Polskiej Akademii Umiejętności, t. IV, Kraków 1939; tenże, Kronika Konserwatora Zabytków Przedhistorycznych okręgu kieleckiego za rok 1924, „Wiadomości archeologiczne”, 1929, t. 10, s. 238-254; tenże, Stanowisko górno-solutrejskie z końca następowania ostatniego zlodowacenia w Polsce, W: Sprawozdania Polskiego Instytutu Geologicznego, t. I, Warszawa 1922, z. 4-6, s. 405-443. Część geologiczna w opracowaniu J. Samsonowicza, s. 406-411). Stanowiskiem zajmował się także L. Sawicki (Warunki geologiczne i wiek stanowiska środkowo-oryniackiego Góra Puławska, W: Księga Pamiątkowa ku uczczeniu siedemdziesiątej rocznicy urodzin prof. dr Włodzimierza Demetrykiewicza, pod red. J. Kostrzewskiego, Poznań 1930, s. 9-56; tenże, Stan badań nad wiekiem człowieka kopalnego w Polsce, W: Acta Geologica Polonica, Warszawa, vol. III: 1953, s. 183 i nn.; tenże, Stratygrafia wysokiego tarasu erozyjno-akumulacyjnego pra-Wisły w Górze Puławskiej, W: Acta Geologica Polonica, Warszawa, vol. IV: 1954, s. 391-422; tenże, Stratygrafia wysokiego tarasu erozyjno-akumulacyjnego pra-Wisły w Górze Puławskiej. Stanowisko środkowo-oryniackie lessowe Góra Puławska, W: Przewodnik wycieczki XXV Zjazdu P.T.G., Warszawa 1952). O Górze Puławskiej pisał S. Czarnowski (Siedziba paleolityczna na Górze Puławskiej na lewym brzegu Wisły, Warszawa-Kraków 1911). 30 Bargieł Barbara, Gurba Jan, Zakościelna Anna, Osadnictwo starożytne i wczesnośredniowieczne w okolicach Puław, W: Puławy dawne i nowe, Lublin 1987, s. 42. Inne datowania: ok. 28.000 p.n.e. (Nosek Stefan, Materiały do badań nad historią starożytną i wczesnośredniowieczną międzyrzecza Wisły i Bugu, „Annales UMCS”, sec. F, vol. 6: 1951, s. 48); 30.000 p.n.e. (Gardawski Aleksander, Sułowski Zygmunt, Najdawniejsze dzieje, W: Dzieje Lubelszczyzny, t. I, Warszawa 1974, s. 71); 50.000 p.n.e. (Gurba Jan, Osadnictwo starożytne i wczesnośredniowieczne w powiecie puławskim, W: Puławy. Materiały z sesji popularno-naukowej, Lublin 1964, s. 25). 31 Kultura oryniacka powstała w Europie ok. 30.000 lat p.n.e., a więc w okresie ostatniego zlodowacenia, zwanego bałtyckim. Nazwa pochodzi od małej jaskini we francuskich Pirenejach – Aurignac, zbadanej w 1860 r. Cechą charakterystyczną zespołów oryniackich jest duża grupa narzędzi typu drapaczy przy mniejszej ilości rylców. W kulturze tej występują najstarsze przejawy sztuki w postaci rysunków naskalnych i rzeźby figuralnej. Spotyka się też celowe pochówki. (Prahistoria ziem polskich, opr. Witold Hensel, t. 1, Wrocław 1975, s. 115-117).

Dzieje Puław. T. 1

Il. 31: Karta geologiczna okolic wsi Góra Puławska.

Rozdział I Obozowisko to tworzyły cztery blisko siebie położone koliste miejsca przy ogniskach z dużą ilością miału i okruchów węgla drzewnego. Obok znaleziono ślady po kościach oraz narzędzia krzemienne i odpadki powstałe przy ich wyrobie. Domyślać się można, że w miejscu odkrycia stały skórzane okrągłe namioty (tzw. jurty), w których środku paliły się ogniska. Ich ciepło i światło umożliwiało łowcom wyrób narzędzi łowieckich. Musiało mieć to miejsce w porze zimnej. Przyjmując podane wyżej datowanie znaleziska uznajemy, że panował wówczas surowy klimat kontynentalny z temperaturą najcieplejszego miesiąca nie przekraczającą +13°C, a średnią roczną od +2 do +3°C32 . W jurtach zamieszkiwała gromada od 20 do 25 osobników. Nie znamy ustroju, w jakim żyły te gromady. Można przypuszczać, że były to rody33 złożone z rodzin. Ważną rolę w ich życiu odgrywała kobieta. Charakterystyczną cechą narzędzi wyrabianych i używanych przez paleolitycznych mieszkańców Góry Puławskiej były ich bardzo małe rozmiary.

Il. 32: Góra Puławska: przemysł puławski (oryniacki środkowy) – mikrolityczne wiórki i odłupki krzemienne, stanowiące część składową płoszczy.

Większość tych mikrolitów to małe, płaskie wiórki – nożyki z załuskanymi jednym lub dwoma bokami. Prawdopodobnie osadzano je przy pomocy lepiszcza, zrobionego z żywicy i gliny, w płoszczach34 z kości, rogu lub drewna i wyrzucano – przy pomocy specjalnych miotaczy – w trakcie łowienia ptactwa lub ryb. Narzędzia prezentowanej kultury stanowią przykład postępu w zakresie ich wytwarzania przy równoczesnym zastosowaniu różnych surowców. Mimo owego postępu, wyraźny jest również prymitywizm w obróbce, która polegała na łupaniu i grubym otłukiwaniu (w tym także powtórnym). O fakcie wyrabiania narzędzi w miejscu znaleziska świadczy m.in. duża ilość uzyskanych tam okrzesków krzemiennych35.

32 33 34 35

Bargieł B. i in., Osadnictwo starożytne…, s. 42. Ród – samodzielna jednostka gospodarczo-społeczna w obrębie plemienia Płoszcze –narzędzie krzemienne, wczesnobrązowe, funkcjonalnie sztylet lub grot oszczepu. Czarnowski S.J., Siedziba paleolityczna…, s. 14-15.

Dzieje Puław. T. 1

Il. 33: Góra Puławska: kultura oryniacka (1-10: drapacze, 11-12: rylce, 13: wiórowiec, 14: półtylczak, 16-21: wiórki).

Rozdział I

Il. 34: Góra Puławska: narzędzia krzemienne.

Dzieje Puław. T. 1 Wśród znalezionych narzędzi dominują noże, skrobacze i szydła. Dwa z nich posiadają kształt lancetowaty, co wskazuje, że mogły być używane jako nożo-lancety. Jeden z noży (lub strugaczy) o długości 14,5 cm zawiera ślady powtórnego otłukiwania36. Jest on dobrze obrobiony, największy z prezentowanych. Inny nóż37 posiada również prawidłową formę. Kolejny nóż38 odznacza się szerokością i obrobieniem przedniego końca. Wiele z odnalezionych, to narzędzia drobne39, o długości ok. 2,5 cm, stosunkowo prawidłowe. Na niektórych, na brzegach widoczne zazębienia. Nie ustalono ich przeznaczenia. Mogły to być szydła do przekłuwania skór zwierzęcych lub nożyki (o czym świadczą wyszczerbienia na brzegach), a także przybory do rzeźbienia na kości. Znalezisko obejmuje wiele narzędzi zniszczonych40. Ich części znaleziono w jednym miejscu lub były wykopywane w większej odległości od siebie, po czym dobierane i łączone. Jak powiedziano wyżej, dużą część znaleziska stanowiły narzędzia niewielkich rozmiarów. Przyczyną miniaturyzowania narzędzi był brak surowca krzemiennego. Surowcem tym były bryły krzemienia zbierane w ławicach żwirowych na brzegu Wisły w pobliżu obozowiska. Pozostałość po odłupaniu od brył wiórów, którą stanowiły drobne rdzenie, wykorzystywano jako drapacze (tzw. drapacze łódkowate). Znalezisko w Górze Puławskiej obfitowało również w kości zwierzęce. Dobrze zachowane były kości stopowe i odłamek kła mamuta, a także kości czaszki i kończyn nosorożca włochatego i wołu pierwotnego41. Wymienia się również kości konia i przedpotopowej świni42 . Wiele z nich było w tak drobnych kawałkach, że uniemożliwiało to ich oznaczenie. Tak duża ilość kości znalezionych na jednym stanowisku świadczy o tym, że człowiek pierwotny zabijał w obozowisku w Górze Puławskiej zwierzęta, ćwiartował na części, zjadał przy ognisku najlepsze kawałki, a niepotrzebne wyrzucał. W okruchach węgla drzewnego, znalezionych w ogniskach stanowiska w Górze Puławskiej, stwierdzono szczątki wierzby, brzozy i sosny. Dwa ostatnie gatunki drzew stanowiły 20% znaleziska, pozostałe to wierzby krzewiaste (czyli wierzby o cienkich gałązkach). Tak więc w okolicach Góry Puławskiej rósł w tym okresie las brzozowy z sosną i podszyciem z wierzby krzewiastej. Jest on typowy dla strefy zimnej i podobny do dzisiaj rosnących w pobliżu europejskiej polarnej granicy lasu.

36 37 38 39 40 41 42

Patrz: il. 34 nr 23 a, b, c (nóż lub strugacz pokazany z trzech stron w połowie rzeczywistej wielkości). Patrz: il. 34 nr 14 a, b (nóż prezentowany z dwóch stron w połowie rzeczywistej wielkości). Patrz: il. 34 nr 13 (znaleziony uszkodzony). Patrz: il. 34 nr 1-8. Patrz: il. 34 nr 11, 13, 16, 17, 20, 21. Czarnowski S.J., Siedziba paleolityczna…, s. 14-15. Goliński S., Puławy…, s. 10 (powołuje się na: Kristafovic N., Posletreticnyje obrazovanija…, s. 119).

Rozdział I

Il. 35: Góra Puławska: zespoły oryniackie (1-4: rdzenie jednopiętowe, 2: drapacz, 3, 12: wiórowce, 13: rylec) oraz mikrolityczne zbrojniki wiórkowe ((5-11, 14-16) zespołów oryniackich, odkryte przez N.J. Kristafovica (12-16) i S. Krukowskiego (1-11).

Dzieje Puław. T. 1 Stanowisko oryniackie w Górze Puławskiej posiada wyjątkowy charakter. Wyjątkowość ta polega na tym, że leżąc najbardziej na północy środkowej Europy udowadnia, iż tereny te w środkowym okresie zlodowacenia północnopolskiego były czasowo zamieszkiwane. Jest jednocześnie pierwszym polskim stanowiskiem mówiącym (niestety bez szczegółowej dokumentacji) o układzie czterech obiektów mieszkalnych w ramach jednego obozowiska. Stąd wnioskowanie o liczebności razem żyjącej grupy minimum czterech rodzin, złożonej z ponad 20 osobników. Istnienie tej grupy pozwala również wysnuwać przypuszczenia o sposobach polowania na mamuty i konie jako głównemu rodzajowi prowadzonej gospodarki gromady. Przez następnych kilkanaście tysięcy lat od jednorazowego pobytu myśliwych paleolitycznych w Górze Puławskiej okolice Puław nie były miejscem osadnictwa ludzkiego. Badania archeologiczne wskazują na taki fakt dopiero w okresie funkcjonowania kultury magdaleńskiej43. Stanowisko tej kultury odkryto na polach wsi Klementowice Kolonia44. Jest to najdalej na wschód wysunięte stanowisko kultury magdaleńskiej w Europie Środkowej. Puławy-Włostowice45 są miejscem pojedynczego znaleziska narzędzi lub rdzeni krzemiennych, reprezentatywnych dla kultury świderskiej46, datowanej na lata 11.000–8.000 p.n.e.47. Ludność tej kultury prowadziła koczowniczy tryb życia. Zakładane przez nią obozowiska, zamieszkałe przez grupy liczące do kilkunastu osób, były raczej miejscami schronienia w czasie polarnego lata, podczas wypraw tropem reniferów. Źródłem utrzymania było polowanie, rybołówstwo i zbieractwo, a także wydobywanie krzemienia. Około 10.000 lat p.n.e. skończyła się na ziemiach polskich geologiczna epoka plejstocenu, a zaczęła epoka holocenu, który trwa do czasów obecnych. Równocześnie jeszcze przez dwa tysiące lat trwała na tych ziemiach archeologiczna epoka paleolitu, by ok. 8.000 lat p.n.e. ustąpić środkowej epoce kamienia, czyli mezolitowi48.

43 Ludność kultury magdaleńskiej przybyła na ziemie polskie z Europy Zachodniej ok. 13.000 lat p.n.e. Jej głównym zajęciem było łowiectwo. Używała narzędzi krzemiennych do obróbki rogu i kości (rylce, piłki, drapacze, nożyki) oraz narzędzi wykonanych z tego surowca (groty oszczepów, strzał, igły z uszkiem). Pozostawiła malarstwo naskalne rzeźby i rytownictwo w kości i kamieniu. 44 Stanowisko to zostało odkryte w wyniku badań powierzchniowych przeprowadzonych wiosną 1981 r. na polach w pobliżu gospodarstwa Antoniego Pardyki. Szerzej o nim: Jastrzębski Sławomir, Libera Jerzy, Klementowice-Kolonia, stan. 20, gm. Kurów, woj. Lubelskie, W: Sprawozdania z badań terenowych Zakładu Archeologii UMCS i Archeologicznego Ośrodka Badawczo-Konserwatorskiego w Lublinie w 1981 r., Lublin 1981, s. 3-4; Bargieł B. i in., Osadnictwo starożytne…, s. 42. 45 Inne miejsca pojedynczych znalezisk przedmiotów z kręgu tej kultury to: Nieciecz nad Wieprzem Helenówka, Chrząchówek („Z otchłani wieków”, R. XXII: 1953, z. 5, s. 193; Bargieł B. i in., Osadnictwo starożytne…, s. 42-43). 46 Nazwa kultury pochodzi od bogatego stanowiska w Świdrach Wielkich k. Warszawy. 47 Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, t. 11, Warszawa 1968, s. 337. 48 Mezolit (gr.: mesos – środkowy; lithos – kamień) – środkowa epoka kamienia, datowana na lata od 8.000 do 4.500 p.n.e. (Hensel Witold, Polska starożytna, Wrocław 1988, s. 42).

Rozdział I Znaczne łagodnienie klimatu wpłynęło na bujny rozwój roślinności i podnoszenie się poziomu zbiorników wodnych. Zmusiło to do emigracji na północ łowców reniferów, których miejsce zajęła ludność polująca na zwierzynę podobną do dzisiejszej (żubra, tura, łosia, jelenia sarnę, dzika). Zwierzyna nie musiała dokonywać sezonowych wędrówek w poszukiwaniu pastwisk. A więc i ludzie, żyjący w niewielkich grupach, poczęli rezygnować z koczowniczego trybu życia. Spokrewnione ze sobą wspólnoty rodowe zaczęły tworzyć plemię49, a te łączyć się w nietrwałe w początkach związki. Ślady obozowisk ludności mezolitycznej odnaleziono w Puławach-Włostowicach50. Ludność ta docierała na lessy Płaskowyżu Nałęczowskiego. W Lesie Stockim i Okalu znaleziono mezolityczne mikrolityczne grociki do strzał łuku51. Generalny zwrot w życiu człowieka przyniosła młodsza epoka kamienia, czyli neolit52 . Przeszedł on od ekstensywnego zbieractwa i myślistwa do uprawy ziemi i hodowli zwierząt domowych. Zmiana sposobu gospodarowania umożliwiła rozpoczęcie osiadłego trybu życia. Rozwinęło się rękodzieło. Podstawą handlu pozostawała wymiana. Głównym elementem wierzeń była wiara w życie pozagrobowe, z czym wiązał się obrządek grzebalny. Ewolucji uległy stosunki społeczne. We wczesnym neolicie podstawową jednostką społeczną był ród liczący od 20 do 130 osób, wchodzących w skład kilku rodzin, zamieszkałych we wspólnej osadzie, złożonej z kilku domów53. Z czasem podstawową jednostką stała się rodzina patriarchalna54. W czasie, gdy na tereny pobliskie Puławom napływali pierwsi rolnicy i hodowcy, w pobliżu żyli ludzie, którzy nie przyswoili nowych zdobyczy gospodarczych, żyjąc z myślistwa, zbieractwa i rybołóstwa55. Ślady ich krótkotrwałego postoju zanotowano w Puławach, Puławach-Włostowicach oraz Bochotnicy56. Najstarszą kulturą neolityczną, jaka pojawiła się w pobliżu Puław, była kultura ceramiki wstęgowej rytej57, datowana na okres od 5.000 do 3.700 p.n.e.58. Duże skupisko ludności tej kultury znajdowało się na Płaskowyżu Nałęczowskim59. W Puławach-

49 Plemię – grupa rodów wywodząca się od wspólnego przodka, zamieszkująca wspólne terytorium i związana wspólnotą organizacji społecznych. 50 Bargieł B., i in., Osadnictwo starożytne…, s. 43. 51 j.w. 52 Neolit (gr.: neos – nowy; lithos – kamień) – młodsza epoka kamienia, datowana na lata od 4.500 do 1.800/1.600 p.n.e. (Hensel W., Polska starożytna…, s. 54). 53 Godłowski Kazimierz, Kozłowski Janusz K., Historia starożytna ziem polskich, Warszawa 1976, s. 51. 54 Patriarchat (łac.: pater – ojciec; i gr.: arche – władza) – rodowy ustrój społeczny, w którym dominującą rolę odgrywa mężczyzna, sprawujący silną władzę ojcowską. 55 Gurba J., Osadnictwo starożytne…, s. 27. 56 j.w., s. 28. 57 Jej nazwa pochodzi od dekoracji kolistych (wazy) lub półkolistych (misy) naczyń glinianych ornamentem rytym w kształcie spiralnych wstęg lub innych wątków geometrycznych. 58 Hensel W., Polska starożytna…, s. 57. 59 Celejów, Góry Rzeczyckie, Łopatki Kolonia, Mareczki, Wąwolnica, Zarzeka, Zgórzyńskie.

Dzieje Puław. T. 1 Włostowicach odkryto osadę tej kultury, złożoną z jam wkopanych w ziemię, które niegdyś służyły m.in. do przechowywania zboża, a następnie były wykorzystywane do zbierania odpadków60. Analiza takiego znaleziska pozwala potwierdzić wiedzę, że ludność kultury ceramiki wstęgowej rytej utrzymywała się z uprawy ziemi i hodowli, a także (w o wiele mniejszym zakresie) z myślistwa i rybołówstwa. Uprawiano jęczmień, pszenicę i żyto. Pracą na roli zajmowały się głównie kobiety. Hodowano bydło rogate, trzodę chlewną, owce i kozy. W jamach odkryto narzędzia krzemienne. Oto bowiem ludność kultury ceramiki wstęgowej rytej przyniosła na nasze ziemie nowe techniki wytwarzania narzędzi61. Po raz pierwszy surowcem stały się skały krystaliczne, z których wyrabiano polerowane na powierzchni motyki (lub siekiery) o asymetrycznym przekroju (z racji podobieństwa, nazwane kopytami szewskimi). Wiele posiadało wywiercone otwory służące do osadzania styliska. Wśród narzędzi krzemiennych dominowały drapacze oraz drobne zbrojniki, będące wkładkami ostrzy sierpów i grocików strzał.

Il. 36: Kultura ceramiki wstęgowej rytej; fragment naczynia ozdobionego spłaszczonym guzkiem (stanowisko Puławy-Włostowice 4).

Zupełną nowość na ziemiach polskich stanowiła ceramika62 , której fragmenty znaleziono w osadzie w Puławach-Włostowicach. Lepiono ją ręcznie z wałków lub taśm. Charakterystyczne dla tej kultury naczynie posiadało kształt kulisty, pozbawione było uch i rozczłonkowani, co świadczy o naśladownictwie owoców tykwy. W użyciu były naczynia kuchenne (amfory, garnki) grubej roboty, zdobione często odciskami palców i nalepionymi guzami. Obok nich wykorzystywano naczynia luksusowe (czarki kuliste, misy), lepione z czystej gliny bez domieszek, o cienkich

60 Bargieł B. i in., Osadnictwo starożytne…, s. 44. 61 Gąssowski J., Kultura pradziejowa…, s. 77. 62 Kostrzewski Józef, Pradzieje Polski, Poznań 1949, s. 29-30.

Rozdział I ściankach i często czarnej, lśniącej powierzchni, bogato zdobione rytą ornamentyką spiralną lub prostolinijną. Znaleziony w Puławach-Włostowicach fragment naczynia, ozdobiony spłaszczonym guzkiem, posiada barwę beżowo-szarą, wykonany jest z masy ceramicznej, w składzie której znajdował się m.in. piasek, tłuczone skorupy i domieszki organiczne. Z gliny wypalano również przęśliki tkackie i ciężarki do obciągania osnowy w pionowego typu warsztatach tkackich63. Tkaniny wyrabiano z włókna z włosia zwierzęcego lub włókna lnianego. W zakresie ozdób dominowały wycinanki z muszli lub zęby zwierzęce z wywierconymi otworami umożliwiającymi zawieszanie64. Inną grupą wstęgową, zamieszkującą m.in. okolice Puław65, jest ludność kultury ceramiki wstęgowej malowanej66. Na stanowisku w Puławach odnaleziono rogową motykę (lub topór), służącą prawdopodobnie do spulchniania ziemi67. Podstawą bowiem gospodarki ludności tej kultury było prymitywne rolnictwo typu kopieniaczego68. Stąd znaleziska prostych narzędzi rolniczych, np. asymetrycznych motyczek zrobionych z krzemienia łupku albo innego kamienia. Wykonywanie tych narzędzi, a więc obróbka kamienia, krzemienia, rogu i kości, a także garncarstwo i tkactwo, stanowiły główne zajęcia ludności kultury ceramiki wstęgowej malowanej. W pierwszej połowie IV tysiąclecia p.n.e.69 na ziemiach polskich pojawił się krąg kultur nadcisańskich70. Krąg ten zaznaczył swój wpływ na terenie Małopolski i w dorzeczu Wisły głównie poprzez ceramikę malowaną czerwoną i czarną farbą. W drugiej połowie IV tysiąclecia p.n.e. ornamentyka malowana ustąpiła miejsca ceramice niemalowanej, trwającej do pierwszej połowy III tysiąclecia p.n.e.71 Fragmenty naczyń, wiązane z kulturą nadcisańską, odkryto w Puławach-Włostowicach72 i Antopolu. Kultury nadcisańskie, po dotarciu na ziemie polskie, tworzyły grupy lokalne. Jedną z nich jest, powstała na terenie lubelskich lessów, grupa nałęczowska73 (nazwana tak od miejsca występowania). Obejmuje ona obszar w trójkącie Puławy

63 Gąssowski J., Kultura pradziejowa…, s. 77. 64 Brezillon Michel, Encyklopedia kultur pradziejowych, Warszawa 1981 s. 218. 65 Stanowiska kultury ceramiki wstęgowej malowanej odkryto w następujących miejscowościach pobliskich Puławom: Antopolu, Chodliku, Kamieniu, Łopatkach i Nałęczowie. 66 Pobyt tej ludności na ziemiach polskich datuje się na okres od 2.300 do 2.000 p.n.e. (Nosek S., Materiały do badań…, s. 90). 67 Gurba J., Osadnictwo starożytne…, s. 28. 68 Kopieniactwo – prymitywna uprawa ziemi, wykonywana przy pomocy kopaczki; charakterystyczna dla neolitu. 69 Godłowski K., Kozłowski J.K., Historia starożytna…, s. 39. 70 Gąssowski J., Kultura pradziejowa…, s. 79. 71 Godłowski K., Kozłowski J.K., Historia starożytna…, s. 41. 72 Puławy-Włostowice, stan. 1, W: Informator archeologiczny. Badania rok 1974, Warszawa 1975, s. 142. 73 Kozłowski L., Młodsza epoka kamienia w Polsce, Lwów 1924, s. 60.

Dzieje Puław. T. 1 – Kazimierz - Nałęczów74. Pochówki dokonywane były w grobach skrzynkowych, ze szkieletami w pozycji wyciągniętej. Wśród wyposażenia grobów znajdujemy ceramikę, siekiery i toporki. Następne dwie kultury neolityczne wykazywały bliskie pokrewieństwo. Były to: kultura malicka i kultura wołyńsko-lubelskiej ceramiki malowanej. Na stanowisku 4 w Puławach-Włostowicach75 odnaleziono, charakterystyczny dla kultury malickiej drapacz, wykonany na regularnym odłupku z krzemienia czekoladowego. Jest to surowiec charakterystyczny dla tej kultury76, służący do wyrobu drapaczy, wiórów retuszowanych czy półtylczaków. Jedną z cech charakterystycznych kultury wołyńsko-lubelskiej ceramiki malowanej77 było zakładanie osad na najżyźniejszych terenach lessowych lub w ich pobliżu oraz w dolinach rzek78. Spowodowane to było przyjętym modelem rolniczo-hodowlanej gospodarki. Pozostałości takiej osady odnaleziono m.in. w PuławachWłostowicach79. Wiadomo, że osady zamieszkałe przez ludność tej kultury składały się głównie z ziemianek. Ich mieszkańcy zajmowali się uprawą roli, hodowlą (trzoda chlewna, kozy, owce) i myślistwem80. Innym zajęciem ludności był wyrób naczyń glinianych w sposób i w formach charakterystycznych dla prezentowanej kultury. W skład masy ceramicznej wchodziła glina schudzona dużą ilością piasku, często z domieszką tłuczonych skorup81. Naczynia posiadały barwę szarobeżową lub beżową, a ich powierzchnie były dokładnie wygładzone. Spotyka się amfory, naczynia doniczkowate, różnej wielkości misy, czarki, naczynia esowate, puchary na pustej nóżce82 . Naczynia zdobiono ornamentem malowanym i plastycznym. Ornament malowany wykonywany był białą farbą olejną i przybierał najczęściej postać trójkątów. W farbie wykryto obecność węglanu wapnia oraz substancji organicznych, jak olej roślinny lub tłuszcz zwierzęcy83. Najczęstszym motywem ornamentu plastycznego84

74 Groby tej kultury odkryto: w Antopolu, Bochotnicy, Drzewcach, Gutanowie i Nałęczowie. 75 Lis P., Archeologiczne badania…, s. 5. 76 Potwierdzają to znaleziska m.in. w Klementowicach (Bargieł B. i in., Osadnictwo starożytne…, s. 46) i Lesie Stockim (Informator archeologiczny. Badania 1984, Warszawa 1985, s. 27). 77 Bargieł B. i in., Osadnictwo starożytne…, s. 45; Godłowski K., Kozłowski J.K., Historia starożytna…, s. 42. 78 Gurba Jan, Od epoki kamiennej do wczesnego średniowiecza, W: Z przeszłości dalekiej i bliskiej. Szkice z dziejów Lubelszczyzny, pod red. Albina Koprukowniaka i Wiesława Śladkowskiego, Lublin 1980, s. 11. 79 Największe osady ulokowały się w Wąwolnicy i Lesie Stockim, a mniejsze w Celejowie Kolonii, Strychowcu, Wierzchoniowie, Zarzece, Rąblowie i Antopolu, a poza lessami nałęczowskimi w Szumowie i Puławach-Włostowicach. 80 Bargieł B. i in., Osadnictwo starożytne…, s. 46. 81 Lis P., Archeologiczne badania…, s. 4. 82 Opis ceramiki, patrz: j.w. 83 Bargieł B. i in., Osadnictwo starożytne…, s. 46. 84 Opisy ornamentów plastycznych, patrz: Lis P., Archeologiczne badania…, s. 4.

Rozdział I było karbowanie wylewów naczyń dołkami palcowymi lub paznokciowymi, które występowały na krawędzi wylewów lub po ich stronie wewnętrznej.

Il. 37: Puławy-Włostowice: fragment misy zdobionej na krawędzi wylewu czterema głębokimi pionowymi dołkami.

Il. 38: Puławy-Włostowice: fragment brzuśca dużego naczynia zdobionego listwą plastyczną z dołkami palcowymi.

Wylewy naczyń bywały zdobione również rożkowatymi pogrubieniami wylewu. Natomiast na szyjach naczyń umieszczano rożkowate guzy, a na brzuścach pionowo przekłute rożkowate uszka.

Il. 39: Puławy-Włostowice: rożkowate pogrubienia wylewu naczynia.

Il. 40: Puławy-Włostowice: pionowo przekłute uszka rożkowe na brzuścu naczynia.

Dzieje Puław. T. 1

Il. 41: Puławy-Włostowice: guzy rożkowate na szyjce naczynia.

Częstym ornamentem plastycznym, szczególnie na stanowisku Puławy-Włostowice, były małe, poziomo przekłute taśmowate uszka wychodzące z brzegów naczynia.

Il. 42: Puławy-Włostowice: poziomo przekłute taśmowate uszka wychodzące z brzegów naczyń.

Stosunkowo nieliczne – w porównaniu z zabytkami ceramicznymi – są w odkrytych jamach zasobowych zabytki krzemienne85. Wykonano je głównie z krzemienia czekoladowego. Spotyka się również krzemień narzutowy, wołyński i świeciechowski. Nie napotkano na rdzenie i łuszcznie, rzadkie były odłupki. Najczęstszym półsurowcem do wyrobu narzędzi krzemiennych były wióry, których długość na stanowisku Puławy-Włostowice wynosiła od 37 do 88 mm, szerokość od 9 do 39 mm, a grubość od 2 do 11 mm86. Wśród narzędzi najczęściej spotykano rylce (w tym zdwojone), a także drapacze, wiórowiec obuboczny, trapez.

85 Charakterystyka zabytków krzemiennych, patrz: j.w., s. 4-5; Zakościelna Anna, Wąwolnica stan. 6, gm. Loco, woj. Lubelskie, W: Sprawozdania z badań terenowych Zakładu Archeologii UMCS i Archeologicznego Ośrodka Badawczo-Konserwatorskiego w Lublinie w 1981 r., Lublin 1981, s. 7. 86 Najczęściej występujące parametry to: szerokość 10-22mm, grubość 3-6 mm (Lis P., Archeologiczne badania…, s. 5).

Rozdział I

Il. 43: Puławy-Włostowice: rylce zdwojone.

Il. 44: Puławy-Włostowice: drapacze.

Dzieje Puław. T. 1

Il. 45: Puławy-Włostowice: wiórowiec obuboczny.

Il. 46: Puławy-Włostowice: trapez.

Kultura wołyńsko-lubelskiej ceramiki malowanej wniosła na tereny pobliskie Puławom zupełnie nowy surowiec, głównie do produkcji ozdób - miedź87. W ten sposób zapoczątkowany został w dziejach ludzkości nowy etap rozwoju, którym były epoki metali. W połowie III tysiąclecia p.n.e.88 na ziemiach polskich pojawiły się plemiona nowej kultury neolitycznej – kultury amfor kulistych89. Powstała ona w rejonie Kujaw, skąd rozprzestrzeniła się m.in. wzdłuż Wisły i Bugu. Ostatecznie wykształciły się dwie duże grupy terytorialne kultury amfor kulistych: zachodnia (obejmująca dorzecze Łaby) i wschodnia (dorzecze Wisły i tereny na wschód od Bugu)90. W grupie wschodniej wyróżniono dwie podgrupy: polską (Pomorze Wschodnie, Wielkopolska, Kujawy, Mazowsze) i wschodnią (za Bugiem). Strefę przejściową między nimi stanowiła m.in. Lubelszczyzna. Tu doszło do wyodrębnienia dwóch nieco odmiennych w swym cha-

87 Bargieł B. i in., Osadnictwo starożytne…, s. 46. 88 Godłowski K., Kozłowski J.K., Historia starożytna…, s. 44. 89 Nazwa kultury pochodzi od typowej formy naczynia posiadającego kulisty brzusiec i krótką cylindryczną szyjkę (j.w.). 90 Prahistoria ziem polskich, opr. Witold Hensel, t. 2, Wrocław 1979 s. 264.

Rozdział I rakterze grup kultury amfor kulistych. Pierwsza, nazwana chełmsko-hrubieszowską, charakteryzowała się występowaniem grobów skrzynkowych, zawierających zwłoki jednego lub dwóch osobników oraz ceramiką pokrewną do ceramiki sznurowej91. Druga grupa, nazwana puławską, obejmowała okolice Puław i Garwolina i charakteryzowała się ceramiką podobną do złockiej grupy kultury ceramiki sznurowej oraz kultura czasz lejowatych92 . Brak w niej, typowych dla tej kultury, kamiennych grobów skrzynkowych. Panującą formą grobu były groby płaskie z konstrukcją kamienną, zbliżone do występujących w kulturze pucharów lejkowatych. W grobach tych chowano obok siebie zwłoki ludzkie i zwierząt domowych. Omawianą grupę wyróżniała również ceramika, szczególnie naczynia zasobowe i czary. Podczas prowadzenia prac budowlanych przy kościele na ul. Leśnej w Puławach dokopano się kilku luźnych znalezisk, m.in. fragmentu wióra oraz kilku kawałków przydennej części amfory 93. Produkcja ceramiki była bowiem jednym z głównych zajęć ludności kultury amfor kulistych. Naczynia wykonywano bardzo starannie. Posiadały formy symetryczne. Glina wykorzystywana do ich produkcji zawierała domieszkę żwiru, przeważnie drobnego94. W większości odnalezione naczynia posiadały skromniejsze lub bogatsze zdobienia, głównie na szyi i w głównej części brzuśca, rzadziej na zewnętrznej stronie ucha95. Najczęściej stosowaną techniką zdobniczą było odciskanie i wygniatanie, rzadziej rycie, a zupełnie sporadycznie występował ornament wypukły, plastyczny 96. Do odciskania przyjętego wzoru służył: stempelek (prawdopodobnie drewniany), cienka rurkowata kostka lub sznur. Stempelek miał różne kształty: prostokąta, kwadratu, okręgu lub łuku. Dodatkowe efekty przynosiła różna siła wyciskania. Delikatne zdobienia uzyskiwano głównie przez odciskanie cienkiego sznurka. Do rzadkości należały ornamenty wyciskane paznokciem lub końcem palca. Różnorodne były motywy zdobnicze: linie poziome, zygzakowate, trójkąty wiszące, linie pionowe tworzące pasy podłużne lub skośne, łukowate festony 97, krokiewki. Przedstawione techniki zdobienia występowały osobno lub były łączone.

Opis grupy chełmsko-hrubieszowskiej, patrz: Nosek S., Materiały do badań…, s. 73-74. Opis grupy puławskiej, patrz: j.w., s. 70-73. Muzeum Regionalne PTTK w Puławach, nr inw. MRP/A/26. Nosek S., Materiały do badań…, s. 76-78; tenże: Kultura amfor kulistych na Lubelszczyźnie, „Annales UMCS”, sec. F, vol. 5: 1950, s. 114-122. 95 Halicki M., Cmentarzyska kultury amfor kulistych i kultury pucharów lejkowatych w Klementowicach, „Wiadomości archeologiczne”, t. X X XV: 1970, z. 3, s. 318-319. 96 j.w. 97 Feston (wł.: festone – wieniec) – motyw dekoracyjny w formie podwieszonego po bokach, zwisającego ku dołowi pęku kwiatów, liści czy owoców lub podwieszonej w ten sposób draperii; punkty podwieszenia wyróżniane bywały guzem i przewiązywane swobodnie wstęgą lub kokardą.

91 92 93 94

Dzieje Puław. T. 1 Wśród rodzajów ceramiki najczęściej spotyka się różnego typu amfory 98 i amforki, czary i czarki. Natomiast bardzo rzadkimi są misy i puchary sznurowe, dużych rozmiarów naczynia zasobowe, a także garnki, w tym jajowate. Z okolic Puław znane są tylko dwa znaleziska tych ostatnich, w tym jedno pochodzi z Parchatki.

Il. 47: Parchatka, grób I: garnek jajowaty.

Garnek z Parchatki (grób I), znaleziony przy szkieletach zwierzęcych, posiadający kształt jajowaty, ma brzusiec wydęty (zwłaszcza w górnej części naczynia) i bardzo krótką cylindryczną szyjkę. Oddzielenie szyjki od brzuśca podkreślone jest linią płytkich dołków wykonanych palcem. Na największej wydętości brzuśca umieszczono symetrycznie sześć uszek przekłutych poziomo. Często w znaleziskach w grobach występowały wyroby z krzemienia i kości. Wśród tych ostatnich spotykamy szydła, dłuta oraz narzędzia rytualne do zabijania ludzi lub zwierząt w obrzędach pogrzebowych, zaostrzone dwustronnie i z dokładnie wypolerowanymi ostrzami. Takie dwustronne ostrze znane jest m.in. z wykopalisk w Parchatce99. Odnajdywane w pobliżu Puław cmentarzyska ludności kultury amfor kulistych zakładane były przeważnie na wzgórzach. Charakteryzowały się małą ilością grobów oraz dominowaniem pochówków pojedynczych, rzadziej z dwoma osobnikami. Wyjątkiem była grupa puławska, w której liczba pochówków była różna. W grobie w Parchatce znaleziono same czaszki, bez innych części szkieletu100. Jedną z cech puławskiej grupy ludności kultury amfor kulistych jest chowanie w jednym wspólnym grobie obok zwłok ludzkich zwierząt domowych, a najczęściej bydła101.

98 Amfora – naczynie średnich rozmiarów, o wysokości od 18 do 30 cm, z dwoma lub czterema uchami, zwykle naprzeciwległymi, umieszczonymi symetrycznie. 99 Nosek S., Kultura amfor kulistych…, s. 123 100 j.w., s. 112. 101 Nosek S., Materiały do badań…, s. 72.

Rozdział I W Parchatce102 w obrębie jednej obstawy grobowej złożono w pozycji skurczonej zwłoki dwóch ludzi oraz dwóch bydląt. Szkielety zwierzęce ułożone zostały w pewnej odległości od ludzkich. Zwierzęta, składane w ofierze, zabijane były podczas uroczystości pogrzebowych. Potwierdza to fakt znalezienia w grobie w Parchatce, wśród kości jednego ze zwierząt, ostrza kościanego, które prawdopodobnie posłużyło do jego zabicia.

Il. 48: Parchatka: grób z darami zwierząt.

102 j.w., s. 72, 239; Kowalczyk Jan, Lud amfor kulistych, cz. I, „Z otchłani wieków”, R. X X X: 1964, z. 3, s. 149-150.

Dzieje Puław. T. 1 Stosowanie przez ludność kultury amfor kulistych opisanych wyżej rytuałów pogrzebowych przekonuje o wierze tej ludności w życie pozagrobowe. Przypomnijmy. Zwłoki ludzkie grzebane były starannie w trwałych grobach z nakrywą, obstawą i brukiem na dnie, co było niezbędne dla ich pozagrobowego życia. Zmarłych obdarowywano w składane do grobu ozdoby, narzędzia, broń i ceramikę. Być może naczynia wypełnione były potrawami lub płynami. Wszystko to miało stworzyć zmarłemu w jego życiu pozagrobowym warunki zbliżone do ziemskich. Być może temu celowi służyło również dodawanie niektórym zmarłym osób towarzyszących lub zwierząt. O różnych zwyczajach pogrzebowych świadczy układanie zwłok. Część szkieletów odnajdowano w pozycji skurczonej na boku. Skurczenie to bywało dość silne. Możliwe, że zwłoki krępowano. W innych przypadkach zwłoki ułożone były chaotycznie. Przed ich złożeniem do grobu podlegały różnym zabiegom, w tym rozkawałkowaniu. Jednym ze stosowanych obrzędów pogrzebowych było palenie ognisk w grobach lub obok nich oraz urządzanie styp. Nie wszystkie groby zawierają ich ślady. Być może stypy były organizowane tylko w wyjątkowych wypadkach, np. dla podkreślenia wyjątkowej pozycji zmarłego. Kultura amfor kulistych stanowi jeden z najbardziej interesujących elementów neolitu okolic Puław. Przyczyniła się znacznie do dalszego rozwoju kulturalnego tych terenów. Na przełomie IV i III tysiąclecia p.n.e.103 na wydmy Mazowsza i Podlasia przybyły z Europy Północno-Wschodniej plemiona reprezentujące kulturę ceramiki dołkowo-grzebykowej104. Generalną cechą obozowisk tej ludności było zakładanie ich na terenach słabo lub prawie zupełnie nie zasiedlonych przez inne kultury neolityczne105 oraz w sąsiedztwie zbiorników wodnych na piaszczystych, suchych i wolnych od lasu wydmach106. Właśnie na wydmach w Puławach-Włostowicach znaleziono fragmenty ceramiki dołkowo-grzebykowej107. Były one bardzo kruche, cienkie, słabo wypalone, koloru jasnożółtego108. Taka właśnie była ceramika plemion prezentowanej kultury – wykonana nieudolnie z gliny schudzonej domieszką żwiru i piasku, słabo

103 Godłowski K., Kozłowski J.K., Historia starożytna…, s. 45. 104 Nazwa kultury pochodzi od charakterystycznego ornamentu umieszczanego na naczyniach w postaci poziomych rzędów dołków lub nakłuć, wykonanych za pomocą narzędzia wielozębnego, grzebieniastego. 105 Wiślański T., Krąg ludów subneolitycznych w Polsce, W: Prahistoria ziem polskich, t. II, pod red. Witolda Hensla i Tadeusza Wiślańskiego, Wrocław 1979, s. 334. 106 j.w.; Hensel W., Polska starożytna…, s. 144; Gąssowski J., Kultura pradziejowa…, s. 109; Godłowski K., Kozłowski J.K., Historia starożytna…, s. 47; Nosek S., Materiały do badań…, s. 82. 107 Nosek S., Materiały do badań…, s. 243. 108 Nosek S., Nowoodkryte stanowiska przedhistoryczne na Lubelszczyźnie, „Sprawozdania z czynności i posiedzeń Polskiej Akademii Umiejętności”, 1949, nr 9, s. 536.

Rozdział I i powierzchownie wypalona w ognisku109. Znalezione fragmenty posiadały ornament sznurowy i stempelkowy oraz rząd otworów pod krawędzią. Taki ornament, uzyskiwany przez odciśnięcie sznura albo nalepianie guzków, był bardzo rzadki. Powszechnie stosowano bowiem pokrywanie wygładzonych powierzchni naczyń odciskami palca, paznokcia lub zaostrzonego patyka110. Natomiast umieszczanie pod krawędzią otworków miało na celu przymocowanie pokrywy lub przewleczenie sznura, ułatwiającego przenoszenie naczynia. Również w Puławach-Włostowicach odkryto uszkodzone grociki: sercowaty i liściowaty z trzoneczkiem. Te krzemienne grociki stanowiły zakończenie strzał do łuku – podstawowej broni łowieckiej. Używano przy tym grocików o kształcie sercowatym (które wykonywane były także przez inne ludy neolityczne), ale również trójkątnym, z wypukłą podstawą, liściowatym z trzoneczkiem lub ze skrzydełkami111. Wykonanie grocików było bardzo staranne. Innymi narzędziami myśliwskimi były berdysze112 , młoty i maczugi kamienne oraz krzemienne siekiery. Znaleziony w Bochotnicy kamienny berdysz charakteryzuje się zwężonym obuchem w celu osadzenia na stylisku oraz półkolistą częścią, służącą do uderzenia. Innym narzędziem myśliwskim lub zbierackim, znalezionym w tej samej miejscowości, jest ciężka siekiera (ciosak) o przekroju owalnym113.

Il. 49: Bochotnica: kamienny berdysz.

109 Nosek S., Materiały do badań…, s. 83. Dokładniejsza charakterystyka ceramiki, patrz: Wiślański T., Krąg ludów subneolitycznych…, s. 331-334. 110 Nosek S., Materiały do badań…, s. 83. 111 j.w., s. 82; Hensel W., Polska starożytna…, s. 144 112 Berdysz (łac.: barducium – oszczep, siekiera) – szeroki topór o zakrzywionym ostrzu. 113 Nosek S., Materiały do badań…, s. 83.

Dzieje Puław. T. 1 Ostatnią kulturą neolityczną, występującą na interesującym nas terenie, jest kultura ceramiki sznurowej114, datowana na drugą połowę III tysiąclecia p.n.e. (ok. 2450-220 r. p.n.e.)115. Ludność tej kultury w początkowym okresie swego istnienia prowadziła koczowniczy lub półkoczowniczy tryb życia. Stąd zakładane przez nią na suchych, często piaszczystych wzniesieniach w pobliżu rzek, tymczasowe obozowiska w formie lekkich naziemnych szałasów, rzadziej ziemianek. W późniejszej fazie rozwoju zaczęto prowadzić osiadły tryb życia i zakładać stałe osady na urodzajnych ziemiach położonych w pobliżu rzek, złożone głównie z ziemianek116. Ślady takiej krótkotrwałej osady stwierdzono w Puławach-Włostowicach117. Znaleziono tu resztki naczyń charakterystycznych dla tej kultury – kubków z wydętym brzuścem i wysoką szyjką prostą lub nieco wychyloną oraz amfor o kulistym brzuścu118. Podkreślić trzeba, iż ceramika należy do rzadkości jeśli idzie o znaleziska na stanowiskach kultury ceramiki sznurowej. Na północ od przystani żeglugi na Wiśle w Puławach znaleziono ślady osady oraz ułamki naczyń i odłupki krzemienne, których nie udało się datować ani przypisać którejś ze znanych kultur. Wiadomo, że pochodzą z neolitu lub innych okresów epoki kamiennej. W toku społeczno-ekonomicznego rozwoju człowiek przechodził od prymitywnych, rabunkowych form eksploatacji przyrody do gospodarki wytwarzającej. W 1 połowie III tysiąclecia p.n.e. pod wpływem ludności przybyłej z krajów naddunajskich, mieszkańcy ziem polskich przystąpili do uprawy roli. Zaczęto poszukiwać żyźniejszych terenów, wypalać lub wycinać lasy, spulchniać ziemię coraz bardziej nowoczesnymi narzędziami. W ten sposób upowszechniła się kopieniacka uprawa ziemi, a z nią osiadły tryb życia. Kolejnym krokiem na drodze postępu w gospodarce było oswojenie i chów zwierząt domowych. Zapewniło to ludziom zaopatrzenie w żywność, a także w cenne surowce do produkcji (skóry, wełna, kości itd.). Ze starożytnego Wschodu przejęto sztukę lepienia garnków. Umiejętność obróbki krzemienia wpłynęła na dalsze udoskonalenie narzędzi pracy. Pojawiły się zaczątki podziału pracy i systematycznej wymiany między poszczególnymi grupami ludzi. Pojawiające się na ziemiach polskich (w tym także w pobliżu Puław) plemiona różniły się cechami kultury materialnej i przynależnością do różnych rodzin

114 Nazwa kultury pochodzi od najczęściej stosowanej ornamentyki naczyń, w postaci odciskanego na powierzchni wilgotnej gliny sznura. 115 Machnik Jan, Krąg kultury ceramiki sznurowej, W: Prahistoria ziem polskich, t. II, pod red. Witolda Hensla i Tadeusza Wiślańskiego, Wrocław 1979, s. 337. 116 Nosek S., Materiały do badań…, s. 84. 117 Bargieł B. i in., Osadnictwo starożytne…, s. 50. 118 Brezillon M., Encyklopedia kultur pradziejowych…, s. 195; Informator archeologiczny. Badania rok 1974, Warszawa 1975, s. 142.

Rozdział I językowych. Istniejące w III tysiącleciu p.n.e. były już bardziej zwarte etnicznie i mogły stać się zaczątkiem ludności Europy środkowej i wschodniej z okresu wieków średnich. Taką pierwszą lepiej rozpoznaną grupą były plemiona myśliwskie i zbierackie, występujące na naszych ziemiach pod nazwą ludności kultury ceramiki grzebykowej z ornamentem dołkowo-grzebykowym. Być może w tej grupie ludności zaczęły się tworzyć elementy wspólnoty językowej ugrofińskiej. Inną ważną pod tym względem grupą była ludność kultury starszej ceramiki wstęgowej, wzmacniana kulturami nadcisańskimi. Do innego odłamu wspólnoty praindoeuropejskiej należała ludność kultury pucharów lejkowatych, a do jeszcze innego – kultury amfor kulistych. Kontynuację rolniczo-hodowlanej kultury północnego odłamu ludów praindoeuropejskich stanowiła kultura ceramiki sznurowej, której gospodarka opierała się na intensyfikacji hodowli. Kulturze tej przypisuje się czołową rolę w procesie indoeuropeizowania oblicza etnicznego i językowego Europy. Na przełomie V i IV tysiąclecia p.n.e.119 na Bliskim Wschodzie wprowadzono do użytku pierwszy metal, którym była miedź120. Nieco później pojawił się brąz121, czyli stop miedzi z cyną122 . Używano również srebra i elektrumu123. W Polsce epoka brązu124 rozpoczęła się dopiero ok. 1700 r. p.n.e. i trwała przez tysiąc lat125. Znalezione na ziemiach polskich najstarsze przedmioty wykonane z brązu nie były wyrobami lokalnymi. Polskie rudy miedzi wykorzystywano dopiero od XV w. n.e.126 Produkty z brązu były stosunkowo drogie i dlatego w dalszym ciągu większość narzędzi wytwarzano z drewna i kamienia.

119 Godłowski K., Kozłowski J.K., Historia starożytna…, s. 55. 120 Miedź – pierwiastek chemiczny z podgrupy miedziowców, miękki i ciągliwy metal. 121 Brąz wynaleziony został w starożytności w Mezopotamii, Egipcie lub na Krecie już około połowy III tysiąclecia p.n.e., skąd przez Półwysep Bałkański dotarł ok. 2000 r. p.n.e. do Europy Środkowej i dalej na północ. 122 W skład brązu wchodzi 90% miedzi i 10% cyny, która może być zastępowana domieszką arsenu lub antymonu (miedź w połączeniu z cynkiem tworzy mosiądz). Tak ukształtowany brąz mógł pod względem twardości konkurować z kamieniem. Brąz z dodatkami utwardzającymi w proporcji większej niż 10% był jaśniejszy, twardszy, ale bardziej kruchy. Mniejsza zawartość utwardzacza powodowała ciemniejszy kolor, bardziej elastyczny stop, ale jednocześnie bardziej miękki (Gąssowski J., Kultura pradziejowa…, s. 130). 123 Elektrum – minerał składający się z kryształów złota i srebra rodzimego, barwy jasnożółtej lub srebrzystobiałej o połysku metalicznym. 124 Pod pojęciem epoki brązu rozumie się epokę, w której podstawą kultury materialnej były narzędzia, broń i ozdoby wytwarzane z brązu, a która nastąpiła po epoce kamienia i trwała do epoki żelaza. 125 Nosek Stefan, Słowianie w pradziejach ziem polskich, maszynopis, W: Biblioteka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w Lublinie, sygn. 71920 III, s. 40. 126 Historia Polski, t. I, cz. 1, red. Henryk Łowmiański, Warszawa 1960, s. 41.

Dzieje Puław. T. 1

Il. 50: Czysta miedź.

Il. 51: Kasyteryt – najpospolitsza ruda cyny (połączony z miedzią daje łatwy do odlewania brąz).

Il. 52: Miedź, po roztopieniu, wlewana do kamiennych form, przerabiana była na broń i narzędzia.

Il. 53: Kamienna forma do odlewania brązowych sierpów.

Il. 54: Naczynie wykonane w elektrumu.

Il. 55: Dzban brązowy.

Rozdział I

Il. 56: Wiaderko brązowe.

Il. 57: Brązowe miecze sprzed trzech i pół tysiąca lat.

Potwierdzeniem tezy o pierwszeństwie wykorzystywania miedzi przed brązem jest znalezisko w Puławach-Włostowicach, reprezentujące jedną z lokalnych kultur – kulturę mierzanowicką127, zwaną inaczej tomaszowską128. Znaleziono tu miedziany grocik długości 3,5 cm z długim trzonkiem i zadiorami129. Wytwórczość metalurgiczna stanowiła jednak uboczne zajęcie ludności tej kultury130. Głównym surowcem do wyrobu narzędzi i broni pozostawał nadal kamień, a szczególnie krzemień131. W Puławach-Włostowicach spotykamy również stanowisko kultury trzcinieckiej132 . Odnaleziono tu otwartą bransoletę, zrobioną z brązowego pręta133. Oto bowiem z czasem coraz więcej pojawiało się wyrobów brązowych, które wypierały narzędzia i uzbrojenie kamienne. Surowiec ten szczególnie chętnie wykorzystywano do produkcji ozdób.

127 Nazwa pochodzi od stanowiska w miejscowości Mierzanowice koło Opatowa. 128 Dawna nazwa kultury mierzanowickiej, wywodząca się od miejscowości Tomaszów pod Proszowicami. 129 Nosek S., Materiały do badań…, s. 258. 130 Był to okres pomiędzy 1.800 a 1.650 r. p.n.e. (Gardawski A., Sułowski Z., Najdawniejsze dzieje…, s. 78). 131 Gąssowski J., Kultura pradziejowa…, s. 145; Hensel W., Polska starożytna…, s. 198. 132 Nazwa pochodzi od typowego stanowiska w miejscowości Trzciniec koło Opola Lubelskiego. Jej istnienie datuje się na okres od 1 poł. XVI w. p.n.e. do XIII w. p.n.e. 133 Bargieł B. i in., Osadnictwo starożytne…, s. 50-51.

Dzieje Puław. T. 1 Rozwijająca się na ziemiach polskich kultura trzciniecka odegrała poważną rolę w tworzeniu się wschodniego odłamu kultury łużyckiej134. Od początku istnienia tej ostatniej udokumentowane jest wytwarzanie produktów z brązu. Metalurgia brązowa bazowała na surowcu importowanym135 i dokonywała się poprzez odlewanie w formach lub kucie136. Z brązu wykonywano głównie narzędzia, broń i ozdoby137. Wśród broni spotykamy miecze, groty włóczni i grociki strzał.

Il. 58: Miecz brązowy z nieznanej miejscowości (w zbiorach Muzeum Regionalnego PTTK w Puławach).

134 Nazwa kultury datowanej na okres od 1.200 p.n.e. do 300 p.n.e., pochodzi od Łużyc. 135 Z rodzimych złóż wykorzystywano pokłady miedzi i cyny na Śląsku oraz ołowiu koło Bytomia i Olkusza. 136 Przy odlewaniu stosowano formę kamienną. O stosowaniu kucia świadczą znajdowane narzędzia kowalskie. 137 Prahistoria ziem polskich, opr. Witold Hensel, t. 4, Wrocław 1979, s. 54-56; Nosek S., Materiały do badań…, s. 106.

Rozdział I W Muzeum Regionalnym PTTK w Puławach znajduje się miecz brązowy138, pochodzący z przełomu III i IV okresu epoki brązu139. Ludność kultury łużyckiej zamieszkiwała w dwóch rodzajach osad: otwartych i obronnych. Osady otwarte140 zakładane były przede wszystkim w pobliżu zbiorników wodnych (rzek, strumieni, jezior) i tworzyły je różne budowle naziemne. Ten typ osady odkryto m.in. w Puławach-Włostowicach i Końskowoli. Epoka brązu przyniosła zdecydowany postęp w życiu gospodarczym i społecznym141. W jej pierwszym okresie wyodrębniły się z ludów indoeuropejskich142 zachodniej Polski plemiona wenetyjskie143, a w drugim okresie w Polsce wschodniej plemiona neuryjskie144, określane również jako słowiańskie145. W trzecim okresie brązu obie grupy plemion mieszając się z kulturą łużycką wytworzyły jej dwa odłamy: zachodniołużycki i wschodniołużycki. W tym samym czasie mieszkające na północnym wschodzie plemiona prabałatyjskie146 łączyły się z ludnością wenetyjską i neuryjską, posiadającą kulturę zachodniobałtyjską, co doprowadziło do powstania warmińsko-mazurskiej grupy kultury łużyckiej.

138 Gurba Jan, Nieznany miecz brązowy z Muzeum PTTK w Puławach, „Przegląd archeologiczny”, t. X: 1954-1956; tenże, Osadnictwo starożytne…, s. 32; Bargieł B. i in., Osadnictwo starożytne…, s. 51. 139 III okres epoki brązu datowany jest na lata 1.200-1.000 p.n.e., zaś IV okres–1.000-800 p.n.e. (Hensel W., Polska starożytna…, s. 238). 140 j.w., s. 297-298. 141 Opracowano na podstawie: Dzieje Polski, pod red. Jerzego Topolskiego, Warszawa 1976, s. 46-47. 142 Ludy indoeuropejskie to ludy posługujące się rodziną języków, będących kontynuacją języka praindoeuropejskiego (tego ostatniego używano w Europie środkowej i południowo-wschodniej w IV-III tysiącleciu p.n.e.). Stanowią je języki: indoirańskie, ormiański (armeński), grecki, albański, bałto-słowiańskie, germańskie, italskie, celtyckie, a także wymarłe dziś: hetycki (z Azji Mniejszej) i tocharski (z Azji Środkowej). 143 Wenetowie – zespół plemion, zamieszkujących w II tysiącleciu p.n.e. między Pragermanami i Prasłowianami, utożsamianych z archeologicznymi kulturami: unietycką, przedłużycką oraz zachodnimi grupami wczesnej fazy kultury łużyckiej. 144 Neurowie – lud starożytny, identyfikowany ze Słowianami, zamieszkujący w V w. p.n.e. tereny na północny zachód od Morza Czarnego. 145 Słowianie – grupa ludów pochodzenia indoeuropejskiego, które na przełomie II i I tysiąclecia p.n.e. zamieszkiwały tereny między Odrą a środkowym Dnieprem. 146 Bałtowie – odłam ludów indoeuropejskich, mówiący językami bałtyckimi, obejmujący Litwinów i Łotyszów oraz wymarłe plemiona Jaćwięgów, Kurów i Prusów, zamieszkujący w starożytności tereny od południowo-wschodnich wybrzeży Bałtyku do górnej Oki i Wołgi oraz od zachodniej Dźwiny do Prypeci.

Dzieje Puław. T. 1

Il. 59: Zasięg plemion na terenie Polski w 2 poł. II tysiąclecia p.n.e.

Kultura łużycka istniała jeszcze na początku kolejnej epoki w dziejach ludzkości – epoki żelaza147. Żelazo jest głównym metalem kuli ziemskiej i głównym składnikiem żelaznych meteorytów. W tej ostatniej postaci znane było już w IV tysiącleciu p.n.e.148

147 Epoka żelaza trwała w Europie od 750 r. p.n.e. do połowy XIII w. n.e. (Godłowski K., Kozłowski J.K., Historia starożytna…, s. 69). 148 Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, t. 12, Warszawa 1969 s. 849.

Rozdział I

Il. 60: Starożytne piecowisko hutnicze.

Il. 61: Skarb narzędzi żelaznych z wczesnego średniowiecza.

Genezę metalurgii żelaza wiąże się z Hetytami149. Do Europy umiejętność obróbki żelaza150 dotarła ok. 1000 r. p.n.e.

149 Hetyci – lud indoeuropejski, który ok. 1.800 r. p.n.e. przybył ze Wschodu do Azji Mniejszej, gdzie utworzył silne państwo ze stolicą w Hattusas. Państwo to upadło ok 1200 r. p.n.e. wskutek najazdów ludów tracko-frygijskich. 150 Sposób produkcji żelaza nie zmienił się aż do początków czasów nowożytnych. Używano do tego niskoprocentowych rud bagiennych, pozyskiwanych głównie na Niżu Europejskim. W mniejszym stopniu wykorzystywano trudno dostępne, ale bogatsze w żelazo rudy kopalne (hematyty i limonity). Produkcja hutnicza odbywała się w niewielkich piecach glinianych w temperaturze od 900 do 1100°C, uzyskiwanej poprzez spalanie węgla drzewnego. Rudę i węgiel umieszczano w piecu warstwami w równych stosunkach wagowych, a ogień podsycano sztucznym dmuchem powietrza, uzyskanym z miechów. Powstała gąbczasta masa żelaza podlegała procesowi kucia w celu oddzielenia zanieczyszczeń. Wydajność była niska i wynosiła 1kg żelaza z 9kg rudy i 9kg węgla drzewnego (w żużlu pozostawało ok. 50% zawartego w rudzie żelaza). Uzyskane w ten sposób żelazo nadawało się do dalszej obróbki kowalskiej po uprzednim utwardzeniu przez nawęglanie.

Dzieje Puław. T. 1

Il. 62: Rekonstrukcja pracy w ośrodku metalurgicznym.

Il. 63. Beret górnika (dwa kawałki skóry z ponacinanymi brzegami do przewlekania rzemyka, którym regulowano wielkość otworu.

Pierwszą kulturą epoki żelaza151, której ślady znaleziono w Puławach, jest kultura przeworska152, zwana również kulturą wenedzką153 lub grobów jamowych154. Podstawą

151 Kultura przeworska istniała od II w. p.n.e. do połowy V w. n.e. 152 Nazwa pochodzi od cmentarzyska we wsi Gać koło Przeworska. 153 Nazwa wynika z identyfikacji kultury z ludem Wenedów – Wenetów, wymienianym przez autorów antycznych z I-II w. n.e. 154 Nazwa wywodzi się od najczęściej spotykanej formy pochówka.

Rozdział I gospodarki ludności tej kultury była uprawa roli i hodowla zwierząt. Wśród narzędzi uprawy roli wymienia się żelazne radlice155 i kroje156. W czasie żniw używano sierpów157 i półkosków158. Ten postęp w produkcji rolnej był uwarunkowany rozwojem bardzo ważnej dziedziny wytwórczości – hutnictwa i kowalstwa. Umiejętność zdobywania rudy, jej wytopu i obróbki upowszechniła się w późnym okresie lateńskim159, głównie dzięki wpływom celtyckim160. W niektórych osadach powstały nawet swoiste centra hutniczo-kowalskie161. W celu otrzymania żelaza prażono tam rudę z węglem drzewnym (w stosunku 1:2) w specjalnych cylindrycznych piecach, tzw. dymarkach162 . Oprócz nich do wytopu żelaza używano zwykłych palenisk. Uzyskane w ten sposób żelazo umożliwiało wyposażenie w nowocześniejsze narzędzia wytwórczości rękodzielniczej oraz zaopatrzenie w oręż. Wśród narzędzi kowalskich występowały: młotki, obcęgi, kowadła, pilniki, oskroby, przecinaki, piłki i tłoczki163. W metalurgii kolorowej używano glinianych łyżeczek odlewniczych i tygielków. W jednym z grobów w Puławach-Włostowicach znaleziono kilka narzędzi kowalskich164. Ludność kultury przeworskiej mieszkała w chatach drewnianych165 o konstrukcji supowej lub zrębowej166. Kilka chat z jamami spichrzowymi lub odpadkowymi tworzyło otwartą osadę. Wsie były stałe i wędrowne. Te drugie przenoszono na inne miejsce po wyjałowieniu ziemi. Na stare miejsca wracano po upływie 20–30 lat. W większości chat stwierdzono istnienie otwartych palenisk. Znajdowano także gliniane lub kamienne piece kopułowe. Rzadkością były studnie cembrowane w środku

155 Radlica – część robocza radła spulchniająca glebę. 156 Krój – element pługa do odcinania skiby od calizny. 157 Sierpy występowały w dwóch odmianach. Niewielkich rozmiarów były rzadkie. Częściej spotyka się większych rozmiarów (ok. 25 cm długości), o większej krzywiźnie ostrza. 158 Półkoski – żelazne ostrza o długości 30-40 cm. 159 Okres lateński epoki żelaza trwał od 400 r. p.n.e. do początków n.e. Jego nazwa pochodzi od stanowiska archeologicznego w miejscowości La Tene w Szwajcarii, na którym odkryto zabytki charakterystyczne dla młodszej fazy tego okresu. 160 Celtowie – lud indoeuropejski, występujący w 2000 r. p.n.e. w dorzeczu górnego Renu, Dunaju i Menu. Ok. 400 r. p.n.e. podjęli wielką ekspansję, w wyniku której zdobyli na pewien czas Rzym, docierając do środkowej Italii. Drugi kierunek ekspansji prowadził do Europy Środkowej (Czechy, Słowacja, Kotlina Karpacka, Siedmiogród) i na Półwysep Bałkański. 161 Dzieje Polski…, s. 64. 162 Dymarka – urządzenie do wytapiania żelaza z rud przy użyciu węgla drzewnego, stosowane przed wprowadzeniem procesu wielkopiecowego. Do największych zespołów hutniczych należy Zagłębie Świętokrzyskie z I w. p.n.e., istniejące na obszarze 1000 km2. Mniejsze ośrodki stwierdzono na wschód od Krakowa, w okolicy Mogiły i Nowej Huty, na Dolnym Śląsku oraz w pobliżu Grodziska Mazowieckiego i Milanówka. 163 Tłoczki to prawdopodobnie narzędzia służące do wykonywania ornamentów na przedmiotach metalowych (Prahistoria ziem polskich, opr. Witold Hensel, t. 5, Wrocław 1981, s. 75-76). 164 Bargieł B. i in., Osadnictwo starożytne…, s. 54. 165 W innych częściach kraju spotyka się również półziemianki (Prahistoria ziem polskich…, t. 5…, s. 383). 166 j.w., s. 105-106, 383-387; Dzieje Polski…, s. 64; Gąssowski J., Kultura pradziejowa…, s. 234.

Dzieje Puław. T. 1 drewnianą konstrukcją zrębową. Na takie stanowiska osadnicze, zlokalizowane w pobliżu Puław, natrafiono m.in. w Końskowoli167. Kultura przeworska kontynuowała (zapoczątkowany przez kulturę łużycką) pogrzebowy obrządek ciałopalenia168. Występował on w formie grobów jamowych, popielnicowych lub bezpopielnicowych. Pochówek jamowy polegał na umieszczaniu spalonych szczątków zmarłego wraz z resztkami stosu pogrzebowego w jamie ziemnej, w grobie płaskim. Jamy te posiadały różne rozmiary (do ponad 1 m długości) i kształty (prostokątne, owalne). Uczestnicy pochówka wyrażali w ten sposób troskę, aby wszystkie szczątki zmarłego złożyć do ziemi. Rytuał nakazywał niszczyć jednocześnie wyposażenie grobowe (przez gięcie i łamanie przedmiotów), aby mogło ono służyć zmarłemu w zaświatach. Zdarzały się przypadki spalania darów wraz ze zmarłym na stosie. Cmentarzysko z grobami ciałopalnymi odnaleziono w Puławach-Włostowicach. Zawierało ono m.in. groby popielnicowe i bezpopielnicowe169. Szczególne znaczenie dla niniejszego opracowania posiada omówienie wyników badań z zakresu kultury przeworskiej na wielokulturowym stanowisku w Puławach-Włostowicach170. Badania przeprowadzono tu w latach: 1973171, 1974172 i 1988173, odkrywając zabytki kultury przeworskiej. Sygnałem do ich rozpoczęcia było zgłoszenie rolnika z Włostowic, Janusza Kowalika, o wykopaniu w czasie prac ziemnych glinianych naczyń, zawierających spalone ludzkie kości174. Podjęto badania finansowane przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Lublinie, które prowadzili: Jan Gurba i Andrzej Kutyłowski. Miejsce badań położone było na pagórku na terasie175

167 Bargieł B. i in., Osadnictwo starożytne…, s. 51. 168 Opis obrządku pogrzebowego oparto na: Gąssowski J., Kultura pradziejowa…, s. 209, 234-240; Prahistoria ziem polskich…, t. 5…, s. 106-120. 169 Gurba Jan, Kutyłowski Andrzej, Wyniki wstępnych badań wykopaliskowych w Puławach-Włostowicach, „Nasze sprawy”, nr 12 z 16-30.06.1974, s. 3; Puławy-Włostowice, W: Informator archeologiczny. Badania rok 1973, Warszawa 1974, s. 153-154; Puławy-Włostowice, W: Informator archeologiczny. Badania rok 1974, Warszawa 1975, s. 142; Kieraciński Ryszard, Śladami dawnego osadnictwa. Wykopaliska archeologiczne w Puławach, „Słowo powszechne” 1973, nr 224, s. 7; Największe odkrycie sezonu. We Włostowicach archeolodzy odkopali 29 grobów z II i III w. n.e., „Kurier lubelski” 1973, nr 210, s. 1,4; /gal/, Zabytki z Puław-Włostowic na wystawie. Po badaniach archeologicznych, „Kurier lubelski” 1973, nr 256, s. 4. 170 Lis P., Archeologiczne badania…, s. 1-9. 171 Omówienie badań opracowano na podstawie: Informator archeologiczny. Badania rok 1973, Warszawa 1974, s. 153-154; Kieraciński R., Śladami dawnego osadnictwa…; Największe odkrycie sezonu… 172 Omówienie badań opracowano na podstawie: Informator archeologiczny. Badania rok 1974, Warszawa 1975, s. 142-143. 173 Omówienie badań opracowano na podstawie: Lis P., Archeologiczne badania… 174 Kieraciński R., Śladami dawnego osadnictwa…; Największe odkrycie sezonu… 175 Terasa (taras) – płaski stopień w dolinie rzecznej, powstały wskutek erozyjno-akumulacyjnej działalności rzeki.

Rozdział I nadzalewowej doliny Wisły po lewej stronie drogi Puławy – Kazimierz, na granicy Włostowic ze wsią Parchatka. W wyniku przebadania terenu o powierzchni 3 arów, odkryto 27 grobów popielnicowych i 2 jamowe – wszystkie reprezentujące kulturę przeworską. Groby znajdowały się na głębokości od 20 do 100 cm. Osiem z nich posiadało typowy inwentarz męski (broń), a trzynaście – kobiecy (okucia skrzynek, klucze, przęśliki). Poza zabytkami kultury przeworskiej znaleziono materiały reprezentujące kulturę łużycką, trzciniecką, ceramiki sznurowej, amfor kulistych, czasz lejkowatych, lubelsko-wołyńskiej ceramiki malowanej oraz ślady osadnictwa wczesnośredniowiecznego. W roku 1974 badaniami, prowadzonymi przez Jana Gurbę i Irenę Kutyłowską, objęto teren przylegający od północnego wschodu do terenu badań z roku poprzedniego, mający powierzchnię blisko 2 arów. Odkopano trzy groby popielnicowe, zawierające drobne przedmioty z żelaza i metali kolorowych, bez broni. Czwarty grób – jamowy – zawierał spopielone szczątki kostne, 3 przystawki, 2 groty oszczepów, jakiś przedmiot żelazny, osełkę z piaskowca oraz kostki do gry. W zniszczonych grobach, również ciałopalnych, znaleziono umbo, ostrogę, sprzączkę do pasa, zapinkę żelazną oraz odłamki naczyń. Część odnalezionych przedmiotów oraz odcinki osiedli i dwie jamy typu mieszkalnego lub magazynowego datowano na wczesne średniowiecze. Badania 1988 r. poprzedziła informacja mieszkańca Puław, Stefana Krzewińskiego, o znalezieniu w trakcie wykonywania prac budowlanych, skupiska kamieni. Wskazane miejsce leżało kilka metrów na wschód od odkrytego w 1977 r. grobu kultury amfor kulistych oraz kilkadziesiąt metrów na północny zachód od wielokulturowego stanowiska badanego w latach 1973 – 1974. Wśród materiału odkopanego na tym stanowisku przeważały zabytki neolityczne (ceramika, wyroby krzemienne) oraz fragmenty ceramiki z okresu rzymskiego. Napotkano również na nieliczne kawałki naczyń z epoki brązu i wczesnego średniowiecza.

Dzieje Puław. T. 1

Il. 64: Rozmieszczenie stanowisk archeologicznych w Puławach-Włostowicach, badanych w latach 1973-1974, 1977 i 1988.

Rozdział I

Il. 65: Rozmieszczenie obiektów w Puławach-Włostowicach z badań w 1988 r.

Dzieje Puław. T. 1 Natrafiono na trzy obiekty, które otrzymały numerację: 1/88, 2/88-2a/88, 3/88. Obiekt 1/88, to grób popielnicowy, odkryty na głębokości 30 cm, posadowiony na poziomie 42 cm w warstwie kulturowej.

Il. 66: Plan grobu popielnicowego 1/88 z Puław-Włostowic.

W obiekcie 1/88 znaleziono następujące zabytki kultury przeworskiej: popielnicę, kubek z uchem, dzbanuszek, miniaturowe naczynie oraz – reprezentującą kulturę wielbarską – misę.

Rozdział I

Il. 67: Zabytki ceramiczne z obiektu 1/88 w Puławach-Włostowicach.

Wszystkie naczynia znalezione na omawianym stanowisku lepione były ręcznie. Cztery pierwsze z obiektu 1/88, reprezentujące kulturę przeworską, to ceramika grubościenna, wykonana z gliny z dużą domieszką grubo- i średnioziarnistego tłucznia granitowego. Popielnica, o barwie czarnej i gładkiej powierzchni, zawierała przepalone drobne kości ludzkie. Były one wsypane do popielnicy razem z resztkami stosu pogrzebowego. W dużym kubku z uchem, barwy szarobrunatnej i szorstkiej powierzchni, spoczywał o identycznych cechach mały, dwustożkowy dzbanuszek. Takie samo wykonanie posiadało miniaturowe naczynie, którego ucho zostało odtrącone przed złożeniem do grobu. Na wszystkich wymienionych wyrobach glinianych istniały ślady wtórnego przepalenia. Obiekt 2/88 tworzył z łączącym się z nim obiektem 2a/88 półziemiankę. Obiekt 2/88 był prawdopodobnie paleniskiem. Został odkopany na głębokości od 40 do 75 cm.

Dzieje Puław. T. 1 Posiadał kształt półksiężyca. Wypełniony był ciemnoszarą ziemią z domieszką śladów spalenizny, przepalonych otoczaków granitowych, kości zwierząt i kawałków węgla drzewnego. Natrafiono w nim na konstrukcję otoczaków granitowych, a po przeciwnej, a po przeciwnej stronie paleniska na przepalone okruchy granitowe i kawałki zwęglonego drewna. Znaleziono tu fragmenty ceramiki z okresu rzymskiego oraz zabytki neolityczne. Te ostatnie przedostały się tam z otaczającej palenisko warstwy kulturowej. Na szczególną uwagę zasługuje znaleziona tu misa. Ulepiona ona została ręcznie z masy ceramicznej schudzonej drobnoziarnistym tłuczniem granitowym i piaskiem. Posiada obie powierzchnie gładkie, zewnętrzną lekko błyszczącą o barwie szarobeżowej. Forma misy nawiązuje do typu naczyń kultury wielbarskiej.

Il. 68: Misa, nawiązująca do kultury wielbarskiej, z obiektu 2/88 w Puławach-Włostowicach.

Obiekt 2a/88 to duża jama (2,1x2 m) odsłonięta na głębokości 50–100 cm. Zewnętrzną część jej wypełniska tworzyła silnie zbita czarna ziemia, zaś wewnętrzną – ziemia spiaszczona barwy szaroczarnej. Odkryto tu ceramikę z okresu rzymskiego. Ostatni ze znalezionych obiektów, oznaczony symbolem 3/88, to zniszczony grób ciałopalny, być może jamowy, z okresu rzymskiego. Odnaleziono w nim pięć naczyń lepionych ręcznie, leżących na głębokości 35–42 cm. Są tu naczynia cienkościenne, wykonane z gliny z domieszką piasku, o powierzchniach gładkich, barwy czarnej (dwie czarki: „b” i „c”) lub szarobeżowej (garnek „a”). Naczynie na nóżce („d”) reprezentuje opisaną wyżej ceramikę grubościenną. Na oddzielne omówienie zasługuje bezuchy garnek („e”).

Rozdział I

Il. 69: Zabytki ceramiczne z obiektu 3/88 w Puławach-Włostowicach.

Il. 70: Bezuchy garnek z obiektu 3/88 w Puławach-Włostowicach.

Dzieje Puław. T. 1 Został on ulepiony ręcznie. Posiada barwę beżowoszarą, wewnętrzną powierzchnię gładką, podobnie jak część górną i dolną powierzchni zewnętrznej. Tylko środek powierzchni zewnętrznej jest chropowacony. Podobne formy występują w kulturze przeworskiej, ale także wielbarskiej. Zastanawiający jest brak na opisywanym stanowisku Puławy-Włostowice przedmiotów metalowych: broni, ozdób, narzędzi itd. świadectw tamtej epoki. Zaprezentowana wyżej kultura przeworska była jedną z najbardziej długowiecznych w naszych pradziejach. Pod tym względem można ją porównać do kultury łużyckiej. Po sześciuset latach nieprzerwanego istnienia, w trudnych do określenia okolicznościach, datowanych na połowę V w. n.e., nastąpiło załamanie rozwoju i szybki spadek kultury przeworskiej. Ziemie polskie, w tym okolice Puław, nie leżały na szlakach wielkich wędrówek ludów176, które nie były zresztą bezpośrednim powodem załamań tego typu. Hipotetycznie jedynie można przyjąć, że na kryzys kultury przeworskiej mogły mieć wpływ kontakty z Hunami177. W połowie V w. ludność ziem polskich prawdopodobnie związała się sojuszem wojskowym z tym najpotężniejszym w ówczesnej Europie ludem. Upadek państwa Hunów oraz rozpad sojuszu spowodował w jego łonie spory i walki, które mogły doprowadzić również do upadku kultury przeworskiej. Inna hipoteza, tym razem dotycząca przyczyn wewnętrznych upadku kultury przeworskiej, zakłada emigrację dużej części ludności naszych ziem (a więc również prezentowanej kultury) na tereny byłego Cesarstwa Zachodniorzymskiego, co spowodowało załamanie dotychczasowych struktur społecznych. Odpływem 60% ludności ziem polskich178 zamknął się dla tych ziem okres wpływów rzymskich. Kultura przeworska upadając przekształconą została w kulturę prapolską, która zapoczątkowała rozwijającą się następnie w odmiennych warunkach kulturę w ramach państwa polskiego.

176 Okres wędrówek ludów, to w archeologii okres od 2 poł. IV w. do 2 poł. VI w. Na ziemiach polskich nastąpiło wówczas przemieszczenie plemion germańskich na południe i zachód, ludności ze Śląska i Małopolski na południe oraz Słowian nadbałtyckich na zachód. Procesy te spowodowały spadek gęstości osadnictwa i zmniejszenie się produkcji w podstawowych gałęziach gospodarki. Ziemie polskie stały się terenem ścierania się różnych zewnętrznych wpływów kulturowych, co uniemożliwiło powstanie jednorodnej kultury rodzimej. 177 Hunowie – związek państwowo-plemienny koczowników tureckich z ałtajskiej rodziny językowej, którzy po nieudanych podbojach w Chinach dotarli w IV w. do stepów nadczarnomorskich, powodując europejską wędrówkę ludów. Nad środkowym Dunajem założyli państwo, które szczyt swej potęgi osiągnęło za panowania Attyli. Po jego śmierci w 453 r. rozpadło się państwo Hunów, z których część powędrowała nad Wołgę, część została wytępiona, a reszta zasymilowała się z ludnością miejscową. 178 Gąssowski J., Kultura pradziejowa…, s.261.

Rozdział II

TEREN DZISIEJSZYCH PUŁAW W OKRESIE ŚREDNIOWIECZA I POCZĄTKACH ERY NOWOŻYTNEJ Puławskie a pierwsze organizacje państwowe. Rozwój ruchu osadniczego na słabo zaludnionym pobliżu Puław. Pierwsze grodziska. Cmentarzyska. W okresie rozbicia dzielnicowego i odrodzenia Królestwa Polskiego (1138–1333). Wielka własność ziemska na Lubelszczyźnie. Pierwsze wiadomości o parafii Jaroszyn. W latach monarchii stanowej (1333–1501). Rozwój osadnictwa. Lokacje miast w pobliżu terenu dzisiejszych Puław. W czasach Odrodzenia i dominacji szlachty (1501–1618). Stosunki własnościowe. Parafie Jaroszyn, Końskowola i Włostowice w dekanacie Kazimierskim. Początki gospodarki folwarcznopańszczyźnianej. Gospodarcze znaczenie Wisły na odcinku Kazimierza i Puław. Kazimierz głównym ośrodkiem gospodarczym Puław. Upadek kultury przeworskiej nie przyniósł ziemiom polskim pustki osadniczej. Ludność Lubelszczyzny już na przełomie II i I tys. p.n.e. była ludnością słowiańską1. W V w. p.n.e. zamieszkiwali ją Neurowie, a na przełomie I i II w. n.e. Wenedowie. Po okresie wędrówek ludów osadnictwo uległo stabilizacji. Wzrosła rola skupisk osadniczych, nazywanych przez niektóre źródła plemionami.

Gardawski A., Sułowski Z., Najdawniejsze dzieje.., s. 117.

Dzieje PuĹ&#x201A;aw. T. 1

Il. 71: Plemiona Lubelszczyzny.

Rozdział II Niejasna jest przeszłość okolic Puław w okresie poprzedzającym powstanie państwa polskiego w X w. W wiekach VI–VII był to teren pusty i dziki, przez który przechodziły jedynie kolejne ludy2 . Być może część tego terenu zajęta była przez państwo Samona3, a później państwo Wiślan4, z którym przeszła w granice państwa wielkomorawskiego5. Prawdopodobnie ziemie te należały do (wymienianych przez najstarsze źródła historyczne) Lędzian-Lędziców6. Ich granica północna przebiegała od podmokłych ziem nad dolnym Wieprzem, przez Równinę Lubartowską do Polesia Lubelskiego, a więc w swym początkowym odcinku w bliskim sąsiedztwie Puław7. W momencie pojawienia się w X w. państwa polskiego Piastów, Lubelszczyzna (a w jej składzie również pobliże Puław) znalazła się w jego granicach jako dzielnica peryferyjna o rzadkiej sieci osadniczej8, i nigdy spod władzy książąt piastowskich i z granic państwa polskiego (aż do rozbicia dzielnicowego Polski) nie wyszła. Po przyjęciu przez Polskę chrześcijaństwa w 966 r. Lubelszczyzna przez kilka dziesiątków lat była jeszcze terenem pogańskim9. Dopiero począwszy od Bolesława Chrobrego ziemie te zaczęły przeżywać okres szybkiego i wszechstronnego rozwoju10. Stały się wówczas11 kresami wschodnimi państwa polskiego i terenem licznych przemarszów wojsk ze wschodu na zachód i odwrotnie, a także miejscem licznych walk. Prawdopodobnie tędy podążały w 1013 r. wojska Bolesława Chrobrego w wyprawie na Ruś Kijowską.

Gnot Lesław, Lubelszczyzna. Dzieje, ludzie, krajobrazy, Lublin 1974, s. 29. Samon – kupiec frankijski (zm. ok. 658 r.), założyciel pierwszego państwa słowiańskiego z ośrodkiem na Morawach i wpływami na terenie Czech, południowej Połabszczyzny i Karyntii, które po śmierci władcy rozpadło się, dając podstawę państwu wielkomorawskiemu. 4 Wiślanie – związek plemienny, powstały w IX w. z połączenia plemion zamieszkujących tereny nad górną Wisłą jej dopływami, objęty następnie wpływami państwa wielkomorawskiego. 5 Ćwik Władysław, Reder Jerzy, Lubelszczyzna – dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych i ustroju władz, Lublin 1977, s. 10. Państwo wielkomorawskie – słowiańskie państwo wczesnofeudalne z IX i pocz. X w., obejmujące Morawy, Słowację, Czechy, Łużyce, Panonię oraz prawdopodobnie – część Małopolski i Śląska. 6 Buksiński Stefan Jerzy, Mini-encyklopedia wiedzy o regionie puławskim, odcinek I, W: Biuletyn puławski, nr 11-12, Puławy 1971, s. 135; Gardawski A., Sułowski Z., Najdawniejsze dzieje…, s. 123-126. Nazwa tych plemion lechickich pochodzi od lendów lub lendzin i oznacza miejsca po wypalonych lasach. Fakt graniczenia z plemionami ruskimi oraz zamieszkiwanie przy szlaku wędrówek Węgrów na Nizinę Panońską sprawiły, że od nazwy tego plemienia powstała nazwa państwa i narodu, odmieniana w wielu językach: ruskie Lachy, litewskie Lenkas, węgierskie Lengyel, turecki i perski Lechistan, serbski Ledianin (Ćwik W. i in., Lubelszczyzna…, s. 10; Gardawski A., Sułowski Z., Najdawniejsze dzieje…, s. 124). 7 Gardawski A., Sułowski Z., Najdawniejsze dzieje…, s. 125. 8 Myśliński Kazimierz, Lubelszczyzna w średniowieczu, w: Lubelszczyzna w tysiącleciu Polski. Referaty na sesję zorganizowaną przez Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej i Kuratorium Okręgu Szkolnego Lubelskiego w dniach 18-19 grudnia 1966 r., Lublin 1966, s. 15; Z przeszłości kulturalnej Lubelszczyzny, opr. Alina Aleksandrowicz, Regina Gerlecka Wiesław Śladkowski, Stanisław Tworek, Lublin 1978, s. 7. 9 Monografia statystyczno-gospodarcza województwa lubelskiego, t. 1: Zagadnienia podstawowe, pod red. Ignacego Czumy, Lublin 1932, s. XVIII. 10 Bogucka Maria, Opowieści wiślane, Warszawa 1957, s. 31. 11 Tj. po utracie w 981 r. Grodów Czerwieńskich na rzecz księcia kijowskiego Włodzimierza. 2 3

Dzieje Puław. T. 1 Kiedy po śmierci Mieszka II (1034 r.) Polska rozpadła się na dzielnice rządzone przez samozwańczych władców, a na Mazowszu utworzone zostało przez Masława odrębne państwo, przez Lubelszczyznę w latach 1041–1047 przechodziły wojska ruskie Jarosława, pomagające Kazimierzowi Odnowicielowi w odzyskaniu Mazowsza. Z ziemi lubelskiej wyszła w 1069 r. kijowska wyprawa Bolesława II Śmiałego, podobnie jak następne (w latach 1077 i 1078). Wraz ze śmiercią Bolesława Krzywoustego (1138 r.) Polska weszła w okres rozbicia dzielnicowego. Północno-wschodnią część dzielnicy sandomierskiej, rządzonej przez syna Krzywoustego – Henryka, wyodrębnioną biegiem Wisły i Sanu, stanowiła ziemia lubelska, posiadająca od początku dużą samodzielność12 . Pod koniec XII w. na ziemi lubelskiej powstała kasztelania13 lubelska, będąca nową jednostką administracji państwowej, oraz archidiakonat14 lubelski – analogiczna jednostka administracji kościelnej. Rozwijało się również osadnictwo w ramach własności królewskiej, kościelnej i rycerskiej. Usamodzielnienie poszczególnych części państwa polskiego w okresie rozbicia dzielnicowego stworzyło nowe możliwości rozwojowe dla Lubelszczyzny. Jeszcze w czasach Krzywoustego klasztor benedyktyński na Łysej Górze15 otrzymał w ramach nadań książęcych szereg wsi położonych nad Wisłą (w rejonie Opola Lubelskiego i Piotrawina)16. W dobie dzielnicowej książę Henryk dokonał dużych nadań ziemi dla klasztoru sieciechowskiego17, którego majątki położone były m.in. nad Wieprzem

12 Wyrazem samodzielności ziemi lubelskiej w księstwie sandomierskim było m.in. stwierdzenie w kronice wielkopolskiej (z końca tego wieku) równorzędności tych dwóch terytoriów, wyrażonej w zdaniu, że Henryk otrzymał sandomiriensem et lublinensem provincias (podaję za: Myśliński Kazimierz, Geneza dawnego województwa lubelskiego, W: Spojrzenia w przeszłość Lubelszczyzny, pod red. Kazimierza Myślińskiego i Adama Andrzeja Witusika, Lublin 1974, s. 11). 13 Kasztelania – podstawowa jednostka podziału terytorialnego w Polsce w XII-XIII w., obejmująca gród i podległy mu okręg (tzw. okręg grodowy), zarządzana przez kasztelana (comes castellanus). Pierwsza wiadomość źródłowa o kasztelanii lubelskiej pochodzi z 1224 r. (Mencel Tadeusz, Wstęp, W: Dzieje Lubelszczyzny, t. I, pod red. Tadeusza Mencla, Warszawa 1974, s. 9; Myśliński Kazimierz, W państwie piastowskim, W: Dzieje Lubelszczyzny, t. I, pod red. Tadeusza Mencla, Warszawa 1974, s. 150). 14 Archidiakonat – kościelny okręg administracyjno-podatkowy i sądowy na czele z archidiakonem (początkowo urzędnikiem biskupim o kompetencjach porządkowo-dyscyplinarnych, a od końca XII i w XIII w. stojącym na czele archidiakonatów okręgowych z określoną liczbą parafii w ramach diecezji). Archidiakonat lubelski biskupstwa krakowskiego powstał w 1198 r. (Mencel T., Wstęp…, s. 9; Z przeszłości…, s. 7; Myśliński K., W państwie piastowskim…, s. 150). 15 Łysa Góra (Święty Krzyż) – drugi pod względem wysokości szczyt w Górach Świętokrzyskich (595 m n.p.m.), w 1 poł. XII w. założono tu klasztor benedyktynów i kościół. Początkowo pod wezwaniem Św. Trójcy, potem Św. Krzyża. 16 Myśliński K., Lubelszczyzna w średniowieczu…, s. 17. 17 Sieciechów – wieś koło Kozienic w dolinie Wisły, w 2 poł. X I w. własność palatyna Sieciecha, od ok. 1132 r. w posiadaniu opactwa benedyktynów

Rozdział II

Il. 72: Pogranicze polsko-ruskie w czasie rozbicia dzielnicowego – do połowy XIV wieku.

Dzieje Puław. T. 1 i w rejonie Wąwolnicy18. Ten sam klasztor otrzymał w XII w. miejscowość Nasiłów, nadaną przez Jaksę z Miechowa19. Tenże możnowładca w latach 60-tych XII w. był fundatorem w Zwierzyńcu pod Krakowem klasztoru zakonu premonstratensów20, mającego wielkie posiadłości również na Lubelszczyźnie21. Obejmowały one wsie Skowiszyn22 , Wietrzną Górę, Wojszyn i inne nad Wisłą, nadane w latach 1173–1177 przez Kazimierza Sprawiedliwego23. Najstarsze skupiska osadnicze z okolic Puław położone są w Kotlinie Chodelskiej (koniec VI – przełom VIII i IX w.) oraz na północno-zachodnim krańcu Wyżyny Lubelskiej od Puław do Lublina24. Ważnym elementem osadniczym z okresu wczesnego średniowiecza są grodziska 25. Stanowią one pozostałość po grodach obronnych 26, których budowę rozpoczęto w VIII w., a więc w połowie okresu przedpiastowskiego27. Stosunkowo duże zagęszczenie grodzisk występuje między Wieprzem i Wisłą 28. Ich ślady odnaleziono m.in. w Chodliku, Karmanowicach, Kazimierzu, Kłodnicy, Nałęczowie, Niezdowie, Podgórzu, Wąwolnicy i Żmijowiskach. W pobliżu Puław odkryto ślady wczesnośredniowiecznych 29 osad otwartych. Najwcześniejszą, pochodzącą z początków wczesnego średniowiecza (V–VI w.) jest osada w Puławach-Włostowicach, dziś całkowicie zniszczona30. Wieloletnie badania na kilku stanowiskach archeologicznych pozwoliły stwierdzić ciągłość osadnictwa w tym miejscu, począwszy od wczesnego neolitu, aż po wczesne średniowiecze31.

18 Myśliński K., Lubelszczyzna w średniowieczu…, s. 18. 19 Wąsowiczówna Teresa, Wczesnośredniowieczne przeprawy przez środkową Wisłę, „Kwartalnik historii kultury materialnej” 1957, nr 3/4, s. 450. Jaksa z Miechowa (zm. 1176 r.) – małopolski wielmoża, założyciel klasztoru bożogrobców w Miechowie ok. 1163 r., ofiarodawca części wielkiego majątku na rzecz klasztorów w Sieciechowie, Krzyżanowicach i na Zwierzyńcu k. Krakowa. 20 Premonstratensi (norbertanie) – męskie i żeńskie zgromadzenie zakonne kanoników regularnych, założone w 1121 r. przez Św. Norberta, oparte na regule Św. Augustyna, sprowadzone do Polski w 1126 r. do Kościelnej Wsi k. Kalisza. 21 Myśliński K., W państwie piastowskim…, s. 147. 22 Dziś Skowieszyn. 23 Na miejscu Wietrznej Góry powstała z czasem osada Kazimierz, wymieniana pod rokiem 1249 przez rocznik kapituły poznańskiej (Myśliński K., W państwie piastowskim…, s. 147-148). 24 Gardawski A., Sułowski Z., Najdawniejsze dzieje…, s. 97. 25 Grodzisko (grodziszcze, horodyszcze) – zespół wałów i rowów będących pozostałością po grodzie obronnym, głównie z okresu wczesnego średniowiecza. 26 Gród – osada zakładana w trudno dostępnych miejscach, której początki sięgają okresu kultury łużyckiej; w wiekach X-XIII była to warowna siedziba księcia i jednocześnie ośrodek władzy administracyjnej, gospodarczej i wojskowej. 27 Gurba J., Od epoki kamiennej…, s. 18. 28 Nosek S., Materiały do badań…, s. 142. 29 Okres wczesnośredniowieczny w archeologii to ostatni (piąty) okres epoki żelaza, który w Polsce obejmował czas od połowy VI do połowy XIII w. i jest dzielony na dwa podokresy: przedpiastowski (2 połowa VI w. – ok. 950 r.) i wczesnopiastowski (ok. 950 r. – połowa XIII w.). 30 Gardawski A., Sułowski Z., Najdawniejsze dzieje…, s. 101; Bargieł B. i in., Osadnictwo starożytne…, s. 55. 31 Lis P., Archeologiczne badania…, s. 8.

Rozdział II Odkryto trzy odcinki osiedla wraz z kilkoma paleniskami i dwoma jamami z okresu między V/VI a VIII w. 32 W jednej z jam, będącej niegdyś pomieszczeniem mieszkalnym lub magazynowym odnaleziono szczątki naczyń należących do tzw. ceramiki wczesnosłowiańskiej, kawałki kamieni żarnowych, resztki połupanych kości zwierzęcych, fragmenty grzebienia, drobne przedmioty z żelaza i metali kolorowych. Wśród tych ostatnich znalazły się ozdobne okucia i sprzączka do pasa reprezentujące tzw. zachodniogermańskie wyroby, datowane na 2 poł. IV lub 1 poł. V w.33 Na innym stanowisku (Puławy-Włostowice 4) znaleziono trzy kawałki naczyń glinianych z VII–VIII w. oraz formę odlewniczą do produkcji ozdób metalowych, prawdopodobnie z przełomu XI i XII w.34

Il. 73: Puławy-Włostowice, stanowisko 4: wczesnośredniowieczna forma odlewnicza.

Forma typu jamowego, obustronna, wykonana została z opoki wapiennej. Zawiera następujące formy negatywowe: dwa krzyżyki typu maltańskiego, zawieszkę dwuskrzydełkową, zawieszkę „solarną”, zawieszkę złożoną z trzech podwójnych guzków i ażurowej kratki oraz koszyczkowaty wisiorek. Forma służyła do odlewania ozdób prawdopodobnie z ołowiu. Z VI–VII w. pochodzą osady w Bochotnicy i Skowieszynie Starym35. Z VIII–IX w. znane są osady otwarte (wsie) w następujących miejscowościach: Bronicach, Celejowie, Chruszczowie Kolonii, Klementowicach, Lesie Stockim i Wąwolnicy36. W wiekach X–XI, a więc w okresie wczesnopiastowskim, nowe osady powstały w Bronicach,

32 33 34 35 36

Informator archeologiczny. Badania rok 1974, Warszawa 1975, s. 142-143. j.w. Opis na podstawie: Lis P., Archeologiczne badania…, s. 7-8. Bargieł B. i in., Osadnictwo starożytne…, s. 55. j.w.

Dzieje Puław. T. 1 Drzewcach Kolonii Górach, Końskowoli, Kurowie, Opoce, Rąblowie i Wąwolnicy Kolonii37. Pobliże Puław w okresie wczesnego średniowiecza charakteryzowało się występowaniem szeregu wiejskich osad, w większości liczących po kilka domów38. Domy te były niewielkie o powierzchni do 14 m², w kształcie czworokąta (często kwadratu). W terenie podmokłym wznoszono domy zrębowe39 z paleniskami w środku. Najczęściej jednak budowano półziemianki o konstrukcji słupowej i dwuspadowym dachu. Niewiele jest wiadomości o wyposażeniu domów w sprzęt. Zapasy przechowywano w dużych glinianych naczyniach zasobowych. Okolice Puław charakteryzowały się w okresie wczesnośredniowiecznym dużym zróżnicowaniem zarówno cmentarzysk, jak i obrządku pogrzebowego. Wśród cmentarzysk występowały kurhanowe, płaskie i z obstawą kamienną40. Po kurhanach pozostały dziś ślady w formie różnej wielkości nasypów i wzniesień. Groby płaskie w większości trudne są do odszukania. Natomiast po grobach z obstawą kamienną pozostały na powierzchni ziemi duże głazy. W grobach powyższych chowano zmarłych według dwojakiego obrządku pogrzebowego. W ramach obrządku ciałopalnego zwłoki przed pochowaniem palono na stosie, składając do grobu resztki nie dopalonych kości wraz z resztkami stosu lub bez nich. W obrządku grzebalnym, czyli szkieletowym, grzebano zwłoki w całości. Kształt kurhanów był okrągły lub owalny. Budowano je w sposób następujący41. Miejsce pochówku oznaczano rowem, z którego wydobywaną ziemię wysypywano do środka. Na pewnym poziomie nasypu układano stos do spalenia zwłok. Po wygaśnięciu stosu usypywano kurhan do końca, mieszając z ziemią celowo rozbijane szczątki naczyń glinianych. Inny sposób budowania kurhanu42 polegał na wybieraniu ziemi w pewnym promieniu i wsypywaniu jej do środka. Tu wyrabiano zagłębienie, w którym układano rodzaj bruku z niewielkich kamieni. Na nim umieszczano stos pogrzebowy, a przy nim naczynia z jedzeniem i napojami ofiarnymi. Po wygaśnięciu stosu zbierano do jednego naczynia szczątki kostne zmarłego. Stos był rozrzucony na boki, a urna z prochami ustawiana na kurhanie. Takie cmentarzysko kurhanowe odnaleziono m.in. w Końskowoli. Stanowi je pojedynczy kurhan, zlokalizowany nad Kurówką43. Inną formą pochówku były cmentarzyska szkieletowe z grobami zawierającymi obstawę z dużych głazów narzutowych, w kształcie czworoboku lub owalu. Spotyka

37 38 39 40 41 42 43

j.w. Podaję za: Gardawski A., Sułowski Z., Najdawniejsze dzieje…, s. 104. Zrąb – masywna ściana budynku drewnianego, zbudowana z okrąglaków. Nosek S., Materiały do badań…, s. 131. Podaję za: j.w., s. 133. j.w. j.w., s. 374-375.

Rozdział II się w nich nad szkieletem bruk z drobniejszych kamieni. Odnaleziono również cmentarzyska szkieletowe z grobami płaskimi bez osłony. Wyposażenie grobów szkieletowych jest zwykle obfite. Najczęściej spotyka się ozdoby, które były częścią składową ubioru, w którym pochowano zmarłego. Do nich należą kabłączki skroniowe, kolie z paciorków, pierścionki, zausznice, bransolety i naszyjniki. Kabłączki skroniowe44 wyrabiano z drutu brązowego, rzadziej ze srebra. Paciorki, tworzące kolie45, wykonane były ze szkła lub masy, rzadziej z gliny, brązu albo srebra. Paciorki szklane najczęściej miały kolor zielony lub niebieski, nieraz jasnożółty, fioletowy, czarny lub były bezbarwne. Pierścionki wyrabiano z drutów lub pasków brązowych albo srebrnych. Zausznice, bransolety i naszyjniki spotykane są w grobach bardzo rzadko. Innymi częściami garderoby, znajdowanymi w grobach, są sprzączki do pasa (z brązu lub żelaza), guziki (z brązu). Na czoło narzędzi, znajdowanych na wyposażeniu grobów, wysuwają się noże żelazne z okładzinami drewnianymi lub kościanymi, w pochwach skórzanych o żelaznych lub emaliowanych okuciach. Spotyka się również krzesiwka żelazne, przęśliki (gliniane, kościane lub z łupku wołyńskiego) i kamienie żarnowe. Bardzo rzadko znajdowana jest broń.

Il. 74: Sieciechów k. Dęblina: kościół w opactwie benedyktynów, ufundowanym na pocz. XII w.

44 j.w., s. 139. 45 j.w., s. 139-140.

Dzieje Puław. T. 1

Il. 75: Łysa Góra (Święty Krzyż): klasztor i kościół św. Trójcy (św. Krzyża) z XII w.

Il. 76: Kraków: widok z Wawelu na kopiec Kościuszki i Zwierzyniec.

Il. 77: Krakowski Zwierzyniec: kościół i klasztor Norbertanek.

Rozdział II

Il. 78: Wietrzna Góra – Kazimierz Dolny: widok na klasztor Reformatów i kościół św. Anny.

Il. 79: Jaroszyn – Góra Puławska: kościół św. Wojciecha.

Il. 80: Bochotnica: ruiny zamku Esterki.

Dzieje Puław. T. 1 Po śmierci Bolesława Krzywoustego w 1138 r. Polska weszła w okres rozbicia dzielnicowego46. Ziemia lubelska znalazła się w utworzonej w połowie wieku dzielnicy sandomierskiej, rządzonej przez syna Krzywoustego – Henryka, a po jego śmierci w 1167 r. przez cały szereg następców. Dochody książąt dzielnicowych wynikały ze stopnia rozwoju gospodarczego dzielnicy, rozwoju osadnictwa, zakładania nowych miast i wsi, sprawnej administracji i rozwoju handlu zagranicznego. Taką politykę prowadzili m.in. książęta sandomierscy, w tym Henryk. Głównym terenem aktywnej polityki gospodarczej była w tym czasie wielka własność ziemska. W Lubelskiem ziemia należała w przeważającej mierze do księcia. W wyniku nadań książęcych (np. za usługi) lub przez transakcję kupna sprzedaży przechodziła w ręce możnych lub kościoła. Nowi właściciele podejmowali wysiłek organizacyjno-inwestycyjny, aby otrzymane nadania przynosiły możliwie największe dochody. W ten sposób powstały na Lubelszczyźnie wielkie kompleksy majątkowe, jak np. majątki małopolskiego rodu Toporczyków nad Wisłą47. Tu w XII w. ufundowany został w miejscowości Sieciechów klasztor benedyktynów, któremu Kazimierz Sprawiedliwy przekazał dwie własne wsie leżące koło Wąwolnicy48. Jeszcze za życia Bolesława Krzywoustego ufundowany został klasztor benedyktynów na Łysej Górze (noszący później wezwanie Świętego Krzyża), który otrzymał w Lubelskiem nadwiślańskie wsie: Braciejowice i Głodno49. W 2 poł. XII w. ufundowany został50 w Zwierzyńcu pod Krakowem klasztor premonstratensów, który na Lubelszczyźnie posiadał wsie: Skowiszyn51, Wietrzna Góra, Wojszyn i inne, leżące na terenie założenia w późniejszym okresie Kazimierza52 .

46 Bolesław Krzywousty w swym testamencie wprowadził podział kraju pomiędzy synów. Dzielnica krakowska z ziemią sieradzką, łęczycką, częścią Kujaw (z Kruszwicą), częścią Wielkopolski (z Kaliszem i Gnieznem) tworzyła dzielnicę będącą pod władzą księcia zwierzchniego (princepsa), któremu podlegało również Pomorze oraz własna dzielnica dziedziczna. Najstarszy syn Krzywoustego – Władysław II Wygnaniec (1105-1159) po śmierci ojca otrzymał Śląsk (jako dzielnicę dziedziczną) oraz dzielnicę pryncypalną. Młodsi synowie otrzymali dzielnice dziedziczne: Mieszko III Stary (1126-1202) część Wielkopolski z Poznaniem; Bolesław Kędzierzawy (1120-1173) Mazowsze i część Kujaw (z Brześciem i Włocławkiem), Henryk (1132-1166) ziemię sandomierską. Najmłodszy syn – Kazimierz II Sprawiedliwy (1138-1194), przeznaczony do stanu duchownego, dzielnicy nie otrzymał. 47 Myśliński K., W państwie piastowskim…, s. 145-146. 48 j.w., s. 146. 49 j.w. 50 Fundatorem klasztoru był znany protektor ruchu kanoników regularnych w Polsce, Jaksa z Miechowa (j.w., s. 147). 51 Dziś Skowieszyn. 52 j.w.

Rozdział II

Il. 81: Nadanie św. Wojciechowi godności biskupiej przez cesarza Ottona II.

Il. 82: Chrzest Prusów przez św. Wojciecha.

Il. 83: Męczeństwo św. Wojciecha.

Dzieje Puław. T. 1

Il. 84: Wykupienie zwłok św. Wojciecha przez Bolesława Chrobrego.

Il. 85: Złożenie do grobu św. Wojciecha.

Il. 86: Ołtarz w kościele św. Bartłomieja w Rzymie z relikwiami św. Wojciecha.

100

Rozdział II

Il. 87: Relikwie św. Wojciecha w kościele św. Bartłomieja w Rzymie.

Il. 88: Denar Bolesława Śmiałego /A/, denar Władysława Hermana /B/, brakteat tzw. pokutniczy Bolesława Krzywoustego /C/, denar Bolesława Krzywoustego /D/.

Wśród dóbr darowanych w XIII w. przez Bolesława Wstydliwego53 klasztorowi oo. Bernardynów w Sieciechowicach, wymienia się należące do parafii Jaroszyn54. O parafii tej następującą informację zmieścił Jan Długosz: „Kościół parafialny

53 Bolesław Wstydliwy (1226-1279) – książę sandomierski od 1233, krakowski od 1243, syn Leszka Białego. 54 Dziś Góra Puławska.

101

Dzieje Puław. T. 1 drewniany we wsi Jaroszyn. Kościół ten jest starożytnego początku…”55. „Starożytny początek” to czas, kiedy św. Wojciech płynąc Wisłą z Krakowa do Gdańska, odprawił w miejscu nazwanym kępą lub wyspą mszę św., na pamiątkę której w 1020 r. wzniesiono kościół pod wezwaniem św. Wojciecha56. Natomiast parafia w Jaroszynie datowana jest na połowę XII w. 57 O przeszłości tej miejscowości w innym opracowaniu czytamy: „Jaroszyn, wieś i przyległościami to jest Bronowicami i z pewnemi częściami wsi Góra i innemi, była ongi dziedzictwem i własnością Jarockich, którzy te dobra dziedziczne sprzedali „nieboszczykowi godnej pamięci im. panu Stanisławowi Witowskiemu, kasztelanowi Sandomierskiemu z tym warunkiem, że patronat i prawo prezentowania proboszczów rezerwują sobie i krewnym swoim sukcesorom. Po tym nieboszczyk imć pan Sandomierski ten Jaroszyn z przyległościami do niego należytemi zostawił niejakiemu panu Stefanowi Chomętowskiemu, młodzieńcowi, żołnierzowi, i wziął na nie u tegoż pana Chomętowskiego około czterdziestu plus minus tysięcy”58. Jaroszyn wymieniany był wśród parafii dających świętopietrze59 w latach 1325, 1328, 1346 i 135860. W 1326 r. istniał tu kościół parafialny z dwiema plebaniami61. W okresie rozbicia feudalnego, którego szczyt przypadł na lata 1227-130662 , miało miejsce szereg ważnych wydarzeń politycznych. Niewątpliwie najważniejszym była walka o tron krakowski, jaką podjął, po śmierci Leszka Białego63, jego brat Konrad Mazowiecki64. Walczył on najpierw ze śląskimi Henrykami65, a po śmierci Henryka Pobożnego (w bitwie pod Legnicą w 1241 r.) z synem Leszka – Bolesławem Wstydliwym. W walce tej Konrad uzyskał pomoc książąt halicko-wołyńskich, w wyniku której do Małopolski wkroczyły wojska ruskie. W 1243 r. znalazły się one pod Lublinem, a w 1246 r. doszło do bitwy pod Jaroszynem, zakończonej zwycięstwem Konrada i wycofaniem się do Krakowa Bolesława Wstydliwego.

55 Cyt. za: Szczypa Józef Marian, Parafia Św. Józefa w Puławach-Włostowicach w latach 1676-1990, W: Studia puławskie, seria A, t. 4/6, Puławy 1992, s. 35 (autor ten podaje za: Długosz J., Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis, t. 2, Kraków 1963-1864, s. 563 i 564). 56 Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 35. 57 j.w. 58 Cyt. za: Wiśniewski Jan, Monografia dekanatu kozienickiego, Radom 1913, s. 22. 59 Świętopietrze – danina składana w średniowieczu przez państwa chrześcijańskie na rzecz Stolicy Apostolskiej. 60 Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 35. 61 j.w. 62 Tj. od śmierci księcia krakowsko-sandomierskiego Leszka Białego do objęcia rządów przez Władysława Łokietka. 63 Leszek Biały (1186-1227) – książę sandomierski i krakowski od 1194 (z przerwami), syn Kazimierza Sprawiedliwego. 64 O niej, patrz: Myśliński K., W państwie piastowskim…, s. 158; Wiśniewski J., Monografia…, s. 33. 65 Henrykiem Brodatym i Henrykiem Pobożnym.

102

Rozdział II Wiek X III, szczególnie jego druga połowa, był okresem kontynuacji procesu przechodzenia ziemi książęcej w ręce właścicieli prywatnych i kościoła. Np. w 1294 r. węgierski komes66 Stefan otrzymał za zasługi wojenne dla Wacława czeskiego 67ewne nadania ziemi na terenie Lubelskiego. Równocześnie występowały koncesje z uprawnień książęcych na rzecz kościoła i osób prywatnych, czyli tzw. immunitety 68. Na terenie Lubelszczyzny ruch immunitetowy wystąpił w 2 poł. XIII w. i objął przede wszystkim dobra kościelne. W ten sposób umocniła się wielka własność ziemska i stworzone zostały warunki do podejmowania decyzji zmierzających do dalszej intensyfikacji gospodarki. Aby ten cel osiągnąć, niezbędna była przebudowa wsi, a głównie rozwój osadnictwa i zwiększenie produkcji rolnej. Cechą charakterystyczną osadnictwa tego okresu w Lubelskiem było występowanie tzw. kolonizacji wewnętrznej, tj. przyjmowanie nowych osadników do istniejących już wsi i zajmowania pod uprawę gruntów do tej pory nie użytkowanych. Wynikiem tego był wolniejszy rozwój wsi lubelskiej. Wszystkie wsie w tym czasie lokowano na prawie polskim69. Brak wzrostu ilościowego wsi wpływał hamująco na proces urbanizacji Lubelszczyzny. Jedynie kolonizacja wewnętrzna i pewien wzrost liczby mieszkańców wpłynęły na pojawienie się w XIII w. nowych targów. Dotyczy to m.in. Kazimierza i Wąwolnicy, awansowi których sprzyjało położenie przy drogach handlowych. Pod koniec XIII w., w wyniku wcześniejszych tendencji zjednoczeniowych, doszło do faktycznego zjednoczenia głównych ziem polskich kolejno przez Przemysława II70, Wacława II czeskiego i Władysława I Łokietka71. Ostatecznego ukształtowania państwa polskiego dokonał Kazimierz III Wielki72. Był to dla Polski okres poważnych trudności wewnętrznych oraz kłopotów na arenie międzynarodowej. Uprzywilejowane w okresie rozbicia dzielnicowego grupy społeczne nie chciały zrezygnować z dotychczasowej pozycji. Stąd szereg buntów przeciw władzy scentralizowanego państwa.

66 Komes (łac.: comes – towarzysz) – średniowieczny dostojnik zarządzający okręgiem administracyjnym. 67 Wacław II (1271-1305) – król czeski (od 1278), polski (od 1300), syn Przemysława Ottokara II. 68 Immunitet (łac.: immunitas – uwolnienie od obciążeń) – w średniowieczu przekazanie feudałowi władzy sądowniczej w jego dobrach (immunitet sądowy) lub odstąpienie mu całości lub części świadczeń pobieranych z tych dóbr przez panującego (immunitet ekonomiczny). 69 Osadnictwo na prawie polskim polegało na kolonizacji nie uprawianych dotychczas terenów przez nowych osadników lub drogą wzmożenia intensywności pracy starych osadników. Ci tzw. „goście” otrzymywali zwolnienie na pierwsze lata od czynszu i innych ciężarów. Po upływie czasu wolnizny obowiązani byli do określonego czynszu (tj. świadczenia w naturze, zwykle w zbożu), robocizny (od 3 dni do 6 tygodni rocznie) i niektórych służebności. Osadnictwo na prawie polskim odbywało się według lokalnego prawa zwyczajowego, nie pozostawiającego śladów na piśmie. 70 Przemysław II (1257-1296) – książę poznański (d 1276), wielkopolski (od 1279), król polski (od 1295), syn Przemysława I. 71 Władysław I Łokietek (1260-1333) – książę łęczycki i kujawski (od 1267), król polski (od 1320), syn Kazimierza II kujawskiego. 72 Kazimierz III Wielki (1310-1370) – król polski (od 1333), syn Władysława Łokietka.

103

Dzieje Puław. T. 1 Luksemburgowie – królowie czescy – rościli sobie prawo do korony polskiej. Niebezpieczny był ich sojusz z państwem krzyżackim. Lubelszczyzna w tych czasach stanowiła w ramach polityki wschodniej bramę wypadową na Ruś. Stąd inwestycje obronne i miejskie realizowane przez państwo na ziemi lubelskiej. Położenie na trasie handlowej z krzyżackiego Torunia do Włodzimierza Wołyńskiego, Kazimierza i Wąwolnicy umożliwiło ich szybki rozwój. Zrażony do buntujących się większych miast Władysław Łokietek popierał wierne mu miasta Polski wschodniej. Za jego czasów wzrosła na Lubelszczyźnie ilość zezwoleń na lokacje wsi na prawie niemieckim73. Takie zezwolenie w 1317 r. otrzymali Firlejowie, którzy wcześniej uzyskali od księcia nadania szeregu wsi, w tym Bochotnicy74. W połowie XIV w. ziemia lubelska była nadal terenem peryferyjnym o niskim zaludnieniu75, na którym rozpoczęty został proces rozwoju osadnictwa o nasilającej się skali. Swój szczyt osiągnął w XV w. Dzięki niemu zlikwidowano wielkie kompleksy leśne oraz zmniejszył się dystans do innych ziem polskich. Czołową rolę wśród form własności odgrywała własność królewska. W ciągu XV w. dokonywał się proces przechodzenia jej w ręce możnowładztwa lub drobnej szlachty zagrodowej. Dobra królewskie na Lubelszczyźnie stanowiły głównie klucze, z których w pobliżu Puław leżało starostwo kazimierskie. Z rodzin możnowładczych do dużego znaczenia doszli Kurowscy, reprezentowani przez Piotra Kurowskiego (brata arcybiskupa z czasów Jagiełły), starostę a później kasztelana lubelskiego, właściciela Kurowa, Bochotnicy, Klementowic i innych okolicznych wsi76. Nie rozwijała się własność kościelna na Lubelszczyźnie. Jej stan pod koniec XV w. był zbliżony do tego z XII i XIII w.77 Z własności ziemskiej drobniejszej szlachty na uwagę zasługują wsie szlachty zagrodowej, uprawiającej rolę własnymi rękami. Powstały one w XIV w. w ramach własności królewskiej i były związane z obronnością kraju. Osadnictwo to, rozpowszechnione w XV w. na wschodniej granicy Polski, straciło na znaczeniu

73 Charakterystyka tego prawa, patrz: Bardach Juliusz, Historia państwa i prawa Polski, t. 1, Warszawa 1964, s. 163-164, 193-201. 74 Tworek Stanisław, Za ostatnich Piastów, W: Z przeszłości dalekiej i bliskiej. Szkice z dziejów Lubelszczyzny, pod red. Albina Koprukowniaka i Wiesława Śladkowskiego, Lublin 1980, s. 29. 75 Gęstość zaludnienia w archidiakonacie lubelskim wynosiła 2,0 osób na 1 km2, podczas gdy w archidiakonacie sandomierskim 7,2. Podobnie w liczbach bezwzględnych. W archidiakonacie lubelskim na 6285 km2 mieszkało 12.720 osób, a w archidiakonacie sandomierskim na 3220 km2 –23.203 osoby (Myśliński Kazimierz, W monarchii jagiellońskiej, W: Dzieje Lubelszczyzny, t. 1, pod red. Tadeusza Mencla, Warszawa 1974, s. 185). 76 j.w., s. 189; tenże, W epoce Jagiellonów, W: Z przeszłości dalekiej i bliskiej. Szkice z dziejów Lubelszczyzny, pod red. Albina Koprukowniaka i Wiesława Śladkowskiego, Lublin 1980, s. 39. 77 Klasztor benedyktynów św. Krzyża na Łysej Górze nadal posiadał kilka wsi w późniejszych parafiach Piotrawin i Opole; klasztor benedyktyński w Sieciechowie szereg wsi wzdłuż dolnego biegu Wieprza (tenże, W monarchii jagiellońskiej…, s. 192).

104

Rozdział II po zawarciu unii Polski z Litwą. Wsie pustoszały, a mieszkańcy przenosili się gdzie indziej. W opustoszałych wsiach osadzano kmieci. Skupienia takich wsi występowały w okolicach Kazimierza i Wąwolnicy. Inną formą osadnictwa, wynikającą z powolnego procesu zakładania nowych wsi, było osadnictwo drobnoszlacheckie. W jego ramach osadnik – szlachcic w zamian za otrzymaną ziemię zobowiązywał się do pełnienia obowiązków wojskowych na rzecz grodu królewskiego. Przykładem takiego osadnictwa z pobliża Puław była wieś Sadurki, zobowiązana dostarczać do zamku w Kazimierzu obrońców78. Stabilizacja stosunków własnościowych w pobliżu Puław stworzyła warunki do przebudowy wsi zgodnie z prawem niemieckim. Na Lubelszczyźnie przechodzenie wsi na prawo niemieckie rozpoczęło się w czasach Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego, napotykając na liczne trudności. Dopiero w 2 poł. XIV w. i w wieku XV fala lokacji wsi na prawie niemieckim uległa rozszerzeniu79. Powyższe przeobrażenia wsi związane z prawem niemieckim objęły tylko leżące w jej obrębie gospodarstwa kmiece, pozostawiając poza swym zasięgiem bezpośrednio gospodarstwa pańskie. Wiek XV i XVI to okres ekspansji przestrzennej owego gospodarstwa pańskiego, rozwinięcia jego możliwości produkcyjnych, a w konsekwencji wzrostu dochodowości. W ten sposób ta rezerwa pańska uległa przekształceniu w folwark80. Jedną z metod powiększania gruntów folwarcznych były (stosowane w Lubelskiem) tzw. rugi chłopskie81. Jan Długosz w Księdze uposażeń biskupstwa krakowskiego podaje przykład wsi Wrąblów82 w parafii wąwolnickiej, w której istniały trzy folwarki powstałe w ten sposób, że „szlachta, usunąwszy kmieci, sama orze role kmiece”83. Z ziemi po usuniętych chłopach dziesięcina płacona była tak jak dotychczas (tj. klasztorowi św. Krzyża na Łysej Górze). Natomiast z pozostałych ziem wymienionych folwarków odprowadzana była kościołowi parafialnemu w Wąwolnicy. Gospodarka folwarczna rozwijała się w Lubelskiem w XV w. wolno. Dopiero wiek XVI stał się tu okresem panowania folwarku jako formy ustroju rolnego. Szlachta poczęła z niego uzyskiwać większe dochody, niż ze wsi czynszowych. Do przechodzenia na gospodarkę folwarczną zmuszało ją postępujące ubożenie

78 Tworek S., Za ostatnich Piastów…, s. 30. 79 Wieś lokowana na prawie niemieckim była wyłączona spod administracyjnej i sądowej władzy urzędników państwowych i stanowiła samodzielny okręg sądowo-administracyjny ze ściśle określonymi kompetencjami sołtysa, obejmującego stanowisko na zasadzie umowy z właścicielem wsi (szerzej, patrz: j.w., s. 193-196). 80 Folwark feudalno-pańszczyźniany to forma gospodarki wiejskiej, będącej własnością feudała, oparta na przymusowej darmowej pracy chłopów pańszczyźnianych. 81 Rugi chłopskie – usuwanie kmieci z całości lub części posiadanych gruntów, które przyłączano do folwarku. Rugowani otrzymywali inne, gorsze grunty w obrębie tej samej wsi. 82 Chodzi zapewne o wieś Rąblów. 83 Cytuję J. Długosza za: Myśliński K., W monarchii jagiellońskiej…, s. 201.

105

Dzieje Puław. T. 1 spowodowane m.in. powiększającymi się widłami między cenami za wyroby i usługi rzemiosła wiejskiego a cenami produktów gospodarstwa wiejskiego. Jednym z przykładów zubożenia szlachty, uwidocznionego w rosnącym zadłużeniu, jest sprawa Dobka z Pankraczowic pod Wąwolnicą84, który w 1416 r. przyznał się przed sądem podkomorskim do zadłużenia wobec Jana Słuczyka na kwotę 18 grzywien szerokich groszy i 2 grzywien groszy zwykłych. Prosił przeto sąd o przedłużenie terminu spłaty do św. Mikołaja, po którym to terminie zobowiązał się zapłacić do Bożego Narodzenia kwotę 40 grzywien szerokich groszy. Te zawiłe przeliczenia są po prostu pożyczką wziętą na 100% odsetek z groźbą utraty wsi lub jej części na rzecz udzielającego pożyczki. Taka procedura mogła wynikać jedynie z bardzo trudnej sytuacji finansowej pożyczkobiorcy. Słabsze tempo rozwoju Lubelszczyzny w porównaniu z innymi rejonami Polski przejawiało się m.in. w stosunkowo późnym przechodzeniu istniejących już osad targowych na prawo niemieckie (koniec XIV w.), a także nielicznymi nowymi lokacjami miast85. Z wcześniejszych lokacji na prawie niemieckim w pobliżu Puław wymienić można Kazimierz i Wąwolnicę (prawdopodobnie połowa XIV w.). Lokację tej ostatniej musiano ponowić, co świadczy o tym, że pierwsza nie doszła do skutku. W 1448 r. nastąpiło ponowne przeniesienie jej z prawa polskiego na niemieckie86. Dopiero połowa wieku XV przyniosła nowe lokacje, i to na gruntach własności prywatnej: Kurowa w dobrach Kurowskich (1442 r.) i Opola na dobrach Słupeckich (1450 r.)87. Kurów stanowił wówczas własność Piotra Kurowskiego, kasztelana sądeckiego, potem lubelskiego, znanego polityka związanego z dworem królewskim. Przywilej lokacyjny, wystawiony przez właściciela, wymienia radę miejską jako inicjatorkę lokacji, co pozwala przypuścić, że Kurów przed 1442 r. był miastem, prawdopodobnie na prawie polskim z elementami prawa niemieckiego (samorząd reprezentowany przez radę miejską). Można również z tego dokumentu domniemywać o funkcjach wójta, ograniczonych do sądowych. Miasto musiało być rozległe, skoro mówi się o jego przedmieściach. Kurów dostał się w ręce Kurowskich prawdopodobnie razem z zakupioną przez nich Bochotnicą. Dokument lokacyjny uwzględniał plany dotyczące miasta: budowę ratusza, jatek rzemieślniczych, domu pisarza miejskiego, ustanawiał targ tygodniowy i jarmark roczny, przydzielał miastu nowe tereny z wygonem dla zwierząt oraz określał świadczenia mieszkańców88.

84 85 86 87 88

106

Opis podaję za: Myśliński K., W monarchii jagiellońskiej…, s. 203. j.w., s. 207. j.w. j.w.: Tworek S., W epoce Jagiellonów…, s. 40. Opis przywileju lokacyjnego Kurowa podano za: Myśliński K., W monarchii jagiellońskiej…, s. 212.

Rozdział II Jednym z głównych warunków rozwoju miast był rynek lokalny, tj. możliwość zakupu przez mieszkańców okolicznych osad wiejskich i dworów szlacheckich na tygodniowych targach i jarmarkach w mieście potrzebnych wytworów rzemieślniczych lub towarów importowanych przy równoczesnym zbywaniu wytworzonych przez siebie produktów rolnych, żywności i wielu surowców (np. skór i artykułów przemysłu leśnego). Drugorzędną rolę odgrywał handel dalekiego zasięgu, choć dla wielu miast (zwłaszcza małych) położenie na szlaku handlowym było czynnikiem miastotwórczym. Dla okoli Puław szczególną rolę odgrywała droga prowadząca ze Lwowa na wschodzie, przez Hrubieszów, Krasnystaw, Lublin, Kazimierz, Zwoleń, Radom do Wrocławia lub Poznania na zachodzie89. Powstała w połowie XIV w., zaś rozkwit przypadł na XV w. Przejeżdżający tędy w 1422 r. kupcy radomscy zostali zwolnieni od mostowego90 na rzecz właściciela Mszadła, wsi położonej między Janowcem i Zwoleniem91. W 1449 r. kazimierski tenutariusz92 imieniem Grot zrzekł się cła pobieranego do tej pory od mieszczan radomskich, którzy w drodze na Ruś przejeżdżali przez Kazimierz93. O dodatnim wpływie położenia na drodze handlowej świadczy również fakt wybudowania w Kazimierzu i Wąwolnicy nowoczesnych zamków i otoczenie tych miast murami94. W tworzonym systemie budownictwa

Il. 89: Ruiny zamku w Kazimierzu Dolnym.

89 90 91 92 93 94

j.w., s. 214. Mostowe – opłata pobierana w dawnej Polsce za przejazd przez most, związana z przymusem drogowym. Myśliński K., W monarchii jagiellońskiej…, s. 214. Tenutariusz (włosk.: tenutario) – dzierżawca (zwłaszcza dzierżawca królewszczyzny. Myśliński K., W monarchii jagiellońskiej…, s. 215. Tworek S., Za ostatnich Piastów…, s. 33.

107

Dzieje Puław. T. 1 obronnego funkcjonował również wzniesiony w połowie XIV w. przez Firlejów mały zamek rycerski w Bochotnicy 95.

Il. 90: Ruiny zamku w Bochotnicy.

Wymieniany wyżej Kazimierz, leżący na radomskim szlaku handlowym, stał się w XVI w. głównym portem wywozu zboża z terenu Lubelszczyzny 96. Dokonane na Lubelszczyźnie w XV w. przemiany spowodowały wzrost liczby mieszkańców i gęstości zaludnienia, pojawienie się nowych miast i wsi, rozwój rolnictwa, rzemiosła i handlu. Stworzone zostały tym samym warunki do administracyjnego wyodrębniania ziemi lubelskiej i łukowskiej w postaci osobnego województwa lubelskiego. Stało się to na mocy decyzji króla Kazimierza Jagiellończyka97 w 1474 r.98 Powstanie szeregu nowych osiedli wiejskich i miejskich w wyniku rozwoju osadnictwa spowodowało rozwój organizacji kościelnej. Szczególnie pierwsza połowa XV w. przyniosła przełom w tym zakresie. Powstała duża liczba nowych parafii w archidiakonacie lubelskim w tym większość na gruntach wielkiej własności szlacheckiej, a tylko pojedyncze o patronacie biskupim lub klasztornym. Znaczenie parafii polegało w tym czasie przede wszystkim na tym, że przy rzadkiej sieci ośrodków miejskich

95 j.w., s. 37-38; tenże, W epoce Jagiellonów…, s. 48-49. 96 Myśliński K., W monarchii jagiellońskiej…, s. 216. 97 Kazimierz Jagiellończyk (1427-1492) – wielki książę litewski (od 1440), król Polski (od 1447), syn Władysława Jagiełły. 98 Pierwszym wojewodą lubelskim został Dobiesław Kmita z Wiśnicza, kasztelan lubelski z czasów Jagiełły (Z przeszłości kulturalnej Lubelszczyzny…, s. 8).

108

Rozdział II oraz w obliczu izolacji dworów szlacheckich, to właśnie one stawały się miejscami tworzenia i propagowania kultury. Organizacja parafialna w dużym stopniu wpływała na kształtowanie światopoglądu, formowanie języka, zapoznawanie z osiągnięciami w nauce i kulturze (np. przez propagowanie związanych z religią form rzeźby, malarstwa, architektury), a także na zachowanie wielu zabytków kultury narodowej (konserwacja kościołów, ich wnętrz i wyposażenia, przechowywanie ksiąg itp.). Miejscem przekazu powyższych wartości był kościół i szkoła parafialna. Ta ostatnia znajdowała się w zasadzie w każdej parafii. W pobliżu Puław wyżej zorganizowane szkoły parafialne istniały w Kurowie (od 1453), Kazimierzu (od 1454), Wąwolnicy (od 1461) i Bochotnicy (od 1489)99. W wyniku rozwoju szkolnictwa nastąpiło upowszechnienie książki i wzrost zapotrzebowania na nią. Znane są przypadki obiegu książki (pisanej ręcznie, a od XVI w. również drukowanej) między piszącymi, pożyczania książek, zatrzymania ich podstępem lub wykradania. O wypożyczaniu sobie wzajemnie książek przez proboszczów informują źródła z Kurowa, Jaroszyna i Bochotnicy100. Okres zjednoczonego państwa polskiego był dla Lubelszczyzny (w tym również dla okolic Puław) czasem wielu przeobrażeń gospodarczo-społecznych. Upowszechniła się gospodarka towarowo-pieniężna, rozwinęło osadnictwo, przebudowie na zasadach prawa niemieckiego uległy wsie i miasta. Te ostatnie zaczęły brać udział w handlu międzynarodowym między wschodem i zachodem. Obszar dotychczasowych powiązań administracyjnych został zunifikowany w województwie lubelskim. Stworzono podstawy pod okres Odrodzenia w dziedzinie kultury. W nowo utworzonym województwie lubelskim101 tereny późniejszych Puław znalazły się w granicach powiatu lubelskiego102 . Największym właścicielem ziemi był tu król. Dobrami jego nie zarządzano bezpośrednio przez urzędników królewskich lub skarb państwa, ale były to dobra zastawne, dzierżawne lub dożywotnie. I tak np. pięcioma wsiami starostwa kazimierskiego władał Andrzej Firlej103. Najliczniejsza jednak była

99 Tworek S., W epoce Jagiellonów…, s. 51. 100 Myśliński K., W monarchii jagiellońskiej…, s. 232. 101 Województwo to składało się z powiatów: lubelskiego i urzędowskiego oraz ziemi łukowskiej i obejmowało 40 miast i miasteczek (m.in. Kazimierz, Kurów, Wąwolnica, Opole); graniczyło z województwem mazowieckim i podlaskim (na północy), Wielkim Księstwem Litewskim, ziemią chełmską i woj. bełskim (na wschodzie), woj. ruskim (na południu) oraz woj. sandomierskim i mazowieckim (na zachodzie). (Wiercieński H., Wskrzeszenie Województwa Lubelskiego, „Głos lubelski”, nr 325 z 24.12.1919 r., s. 6). 102 Dzieje Lubelszczyzny…, t. 1, mapa nr 10. 103 Tworek Stanisław, W okresie Odrodzenia i Reformacji 1569-1648, W: Dzieje Lubelszczyzny, t. 1…, s. 247.

109

Dzieje Puław. T. 1

Il. 91: Własność ziemska w Lubelskiem w poł. XVI w.

110

Rozdział II własność szlachecka104. W okolicach Puław występowała głównie szlachta zagrodowa (pas od Kazimierza do Wysokiego, okolice Wąwolnicy105). O wiele mniej liczne były dobra duchowe. W 2 poł. XVI w.106 archidiakonat lubelski podzielił się na dekanaty107. Wyodrębniony dekanat kazimierski składał się do 1675 r. z 14 parafii108 i kościoła filialnego w Karczmiskach109. Wśród duchowieństwa parafialnego, pracującego na tym terenie, występowali: proboszczowie (plebani)110, wikariusze111, prebendarze112 i mansjonarze113. Plebani występowali na terenie dekanatu kazimierskiego pod trzema nazwami: parochus114, praepositus115 i rector116. W XVII w. najczęściej używano terminów: plebanus i parochus, określając w ten sposób plebana instytuowanego, posiadającego wszystkie prawa i obowiązki. W 1 poł. XVII w. tytuł prepozyta posiadali plebani Kazimierza (od 1532 r.) i Końskowoli (od XVI w.), a w następnych dziesięcioleciach otrzymali go plebani Gołębia (od 1651), Markuszowa (od 1668) i Kurowa (od 1754)117.

104 Własność szlachecką dzieli się na: wielką własność (ponad 10 wsi), własność bogatej szlachty (5–10 wsi), średniozamożnej (1–5 wsi) i własność szlachty ubogiej, w tym szlachty „cząstkowej” (siedzącej na części wsi od kilkunastu łanów do 0,5 łana) i zagrodowej (Tworek S., W okresie Odrodzenia…, s. 248-249). Inny podział: wielcy właściciele ziemscy (ponad 10 łanów ziemi ornej), średni właściciele (poniżej 10 łanów z osiadłymi na nich chłopami), drobna szlachta (ok. 3 łanów uprawianych nie przez osiadłych chłopów, lecz przez czeladź, zagrodników i komorników), szlachta zagrodowa (poniżej 3 łanów uprawianych własnoręcznie). Wojciechowski S., Zasiedlenie szlacheckie…, s. 141. 105 Tworek S., W okresie Odrodzenia…, s. 245, 249. 106 Piekarz Emilia, Struktura organizacyjna parafii w dekanacie kazimierskim w drugiej połowie XVIII wieku, W: Roczniki humanistyczne, 1966, t. XIV, z. 2. Lublin 1966, s. 60. 107 Dekanat (łac.: dekanus – dziekan) – jednostka administracyjna w kościele katolickim, złożona z kilku parafii i zarządzana przez dziekana. 108 Były to parafie: Baranów, Bochotnica, Garbów, Gołąb, Jaroszyn, Kazimierz, Klementowice, Końskowola, Kurów, Markuszów, Regów, Wąwolnica, Wilków, Włostowice. W 1675 r. wyodrębniona została piętnasta z kolei parafia Żyrzyn (Pałyga Jan, Duchowieństwo parafialne dekanatu kazimierskiego w XVII i XVIII wieku, W: Roczniki humanistyczne, 1966, t. XIV, z. 2, Lublin 1966, s. 8, przypis 3). 109 Piekarz E., Struktura organizacyjna parafii…, s. 60. 110 Proboszczowie przyjmowali następujące nazwy: plebanus (najczęściej), parochus, curatus, rectorecclesiae, rector seu plebanus, capellanus i praepositus. Najczęściej występowała nazwa „pleban”. Był to kapłan zarządzający parafią przez jednego lub kilku wikariuszy. Na terenie swojej parafii miał wyłączność w sprawowaniu czynności kościelnych (Pałyga J., Duchowieństwo parafialne…, s. 13, 14). 111 Wikariusze stanowili grupę kleru o charakterze pomocniczym i byli na terenie parafii zależni we wszystkim od plebana. Występowali pod mianem: vicarii, capellani, coadiutores, cooperatores, regentes, eoconomii, comendarii. Ci ostatni byli najczęściej administratorami wakujących parafii (j.w., s. 14). 112 Prebendarze, to duchowni, których zadania określone były w charakterze fundacji. Występowali pod nazwami: katechetów, kaznodziei, altarystów (duchowni obsługujący jeden lub więcej ołtarzy i za to otrzymujący wynagrodzenie), prepozytów szpitali lub przytułków, promotorów bractw. Na terenie parafii zależni byli od plebanów (j.w.). 113 Mansjonarze to członkowie kolegiów kapłańskich przy kościołach katedralnych, kolegiackich lub większych parafialnych. Celem mansjonarzy było odprawianie różnych oficjów (j.w.). 114 Paroch (łac. kość: parochus – proboszcz; łac.: parochus – karczmarz) – proboszcz w kościele katolickim w wieku XVI-XVIII. 115 Prepozyt (łac.: praepositus – przełożony) – w kościele katolickim przewodniczący kapituły katedralnej, tytuł proboszcza kolegiaty lub zastępcy przełożonego w niektórych zakonach. 116 Rektor (łac.: rector – rządca) – ksiądz rezydujący przy kościele nieparafialnym. 117 Pałyga J., Duchowieństwo parafialne…, s. 15

111

Dzieje Puław. T. 1 Tym określeniem nazywano również plebanów Wąwolnicy, ponieważ była to parafia zakonna, której plebanem był przełożony zakonników. Pod pojęciem rektora rozumiano natomiast zarządcę parafii nieerygowanej118. Taką była w 1603 r. parafia z kościołem we Włostowicach119. Na terenie dekanatu kazimierskiego występowali wikariusze od następującymi nazwami: vicarius, presbiter120 i comendarius121. Natomiast prebendarze nosili tytuły: altarystów, kaznodziei, promotorów bractw, prepozytów szpitali oraz tych, których celem było odprawianie modłów. Altarystów spotykamy w Garbowie, Gołębiu i Kurowie122. Kaznodzieje występowali w Kazimierzu. Promotorzy bractw różańcowych, będący jednocześnie prebendarzami różańcowymi, pojawili się w połowie XVII w. w Kazimierzu i Karczmiskach (jako samodzielni prebendarze) oraz w Jaroszynie i Garbowie (jako prebendarze i wikariusze)123. Prebendami124 o charakterze dewocyjnym były m.in. prebendy Borkowskich i Górskich w Kazimierzu oraz (prawdopodobnie) Lubomirskich i Suchodolskich w Końskowoli125. Natomiast prepozyt szpitalny był w Kazimierzu126. Prebendarze prebend powstałych w XVII w. nie mieli żadnych obowiązków duszpasterskich (np. w Końskowoli). Nieraz odprawiali nabożeństwa i msze w określonych intencjach. Mansjonarze występowali w Gołębiu, Markuszowie i Kurowie. W Kazimierzu i Końskowoli mansjonarie upadły wskutek zaniku majątku (w tym w Końskowoli w rezultacie zagarnięcia dóbr przez kolatora127)128. Zdecydowana większość duchowieństwa dekanatu kazimierskiego wywodziła się ze środowiska miejskiego lub ze wsi129. I tak np. wymieniany w latach 1600–1617 pleban W. Rusiecki z Włostowic wywodził się ze wsi Rusiec130. Do najlepiej uposażonych parafii dekanatu kazimierskiego należały: Gołąb, Garbów, Kazimierz i Markuszów; kolejne miejsca zajmowały: Jaroszyn, Wąwolnica i Końskowola. Najsłabszymi były: Bochotnica, Regów, Wilków i Włostowice131. Włostowice w tym czasie (tj. na początku XVII w.) nie miały prawdopodobnie kanonicznej erekcji,

118 Erygować (łac.: erigo – wznoszę) – wznieść, ufundować coś. 119 Pałyga J., Duchowieństwo parafialne…, s. 15. 120 Prezbiter (łac.: presbyter – starszy) – duchowny po pełnych święceniach, mający prawo odprawiania mszy. 121 Komendariusz – zastępca nie rezydującego lub chorego plebana albo administrator wakującej parafii. 122 Pałyga J., Duchowieństwo parafialne…, s. 20. 123 j.w. 124 Prebenda (łac.: praebeo – podaję, dostarczam) – część dochodów kościelnych, przypadająca duchownym jako wynagrodzenie za spełniane obowiązki. 125 Pałyga J., Duchowieństwo parafialne…, s. 20. 126 j.w. 127 Kolator – osoba mająca prawo obsadzania urzędów kościelnych, zwykle fundator kościoła albo jego spadkobierca. 128 Pałyga J., Duchowieństwo parafialne…, s. 21. 129 j.w., s. 26-28. 130 j.w., s. 25, tabl. 5. 131 j.w., s. 31.

112

Rozdział II ale był tam duchowny, który musiał mieć jakieś środki utrzymania132 . Dochody prebendarzy i plebanów zależne były od uposażenia prebend, a to ostatnie wykazuje duże zróżnicowanie. Najgorzej sytuowany był pleban z Włostowic133. Dochód mansjonarzy stanowił określony procent od zapisanej kwoty pieniędzy. Był więc również znacznie zróżnicowany134. Jedyna grupa księży, których dochód zależny był od prowizji plebańskich, byli wikariusze. Wysokość tej prowizji określały ustawowo synody135. I tak, na początku XVII w. prowizja wynosiła 3 lub 0 florenów136 rocznie (jej wysokość zależała od tego, czy wikariusz stołował się u plebana)137. Wikariusze Końskowoli otrzymywali po 88 marek138 rocznego dochodu, zaś w tym samym czasie Maciej z Głowaczewa, wikary z Baranowa, otrzymywał zaledwie 20 marek139. Ocenie przez wizytujących podlegała wiedza duchownych w parafiach. I tak np. w 1603 r. wizytator Tomasz Iussicius pozytywnie ocenił wiadomości Stanisława z Zalesia Lisowskiego, komendarza Końskowoli, przyznając mu określenie „vir magni ingenii”140. Niektórzy z duchownych sprawowali wysokie funkcje poza kościołem. I tak, sekretarzami królewskimi byli: M. Bech z parafii w Kazimierzu (w latach 1580–1606) i W. Kochlewski z Gołębia (1598–1617)141. Wizytujący poddawali analizie również stan moralny duchowieństwa142 . Pierwszym problemem była sprawa celibatu143. Wspomniany wyżej Tomasz Iussicius wizytując w 1603 r. dekanat kazimierski, na 30 księży zastrzeżenia miał do Stanisława z Parczewa, plebana Wilkowa i Jakuba z Ostrołęki, plebana Bochotnicy144. Wizytacja z 1617 r. ujawniła, że celibatu nie przestrzegali: Szymon, pleban Jaroszyna; Stanisław Chełpicki, pleban Regowa; Jan Bykonius z Bierdzieży; Stanisław Lisowski, prepozyt z Końskowoli; jego wikariusz Stanisław Bubkowicz; Albert Kołtun, wikary z Gołębia; Mikołaj Topliciusz, pleban Markuszowa; Jan Klissowski, pleban Garbowa, Konopnicy i oficjał lubelski; prepozyt Wąwolnicy, Wojciech Rufinus; Kasper Moskonius, komendarz z Karczmisk; Jan

132 j.w. 133 j.w., s. 33. 134 j.w., s. 34. 135 Synod – w kościele katolickim zjazd duchowieństwa jednej diecezji. 136 Floren – złota moneta, mająca na stemplu wyobrażenie lilii, bita w XIII w. we Florencji i rozpowszechniona w wielu krajach europejskich. 137 Pałyga J., Duchowieństwo parafialne…, s. 34-35. 138 Marka – jednostka wagowo-pieniężna, używana w krajach germańskich i w Europie Zachodniej od XI w. (odpowiednik słowiańskiej grzywny). 139 Pałyga J., Duchowieństwo parafialne…, s. 36. 140 j.w., s. 42. 141 j.w., s. 44, tabl. 12. 142 Opracowano na postawie: j.w., s. 46-54. 143 Celibat wprowadzony został w Polsce w XIII w. dzięki reformom legata Celestyna III, kardynała Piotra z Kapui i arcybiskupa gnieźnieńskiego Henryka Kietlicza (1150-1219). 144 O tym ostatnim stwierdzono, że zamieszkiwał z podejrzaną kobietą, którą przedstawiał jako swoją krewną (Pałyga J., Duchowieństwo parafialne…, s. 47).

113

Dzieje Puław. T. 1 Stasenius, pleban Wilkowa oraz prawdopodobnie prepozyt szpitala w Kazimierzu145. Drugim, po celibacie, problemem nurtującym środowisko duchownych dekanatu kazimierskiego było pijaństwo. Powizytacyjne dekrety wykonawcze z 1603 r. wskazują czterech duchownych nadużywających alkoholu. Wizytacja z 1617 r. wymieniła plebana Końskowoli Stanisława Lisowskiego z Zalesia, który „cum quadam virgine in domo hospitat manenti cum sola coedens et bibens”146. Wśród innych wykroczeń wymienia się zagarnięcie dziesięcin prepozytowi Końskowoli, Szulcowi, przez plebana Jaroszyna, Jana Sadkowskiego147. Od połowy XVI w. na terenie województwa lubelskiego począł dokonywać się proces przechodzenia na gospodarkę folwarczno-pańszczyźnianą. Objął on swym zasięgiem wszystkie rodzaje dóbr, najłatwiej docierając na ziemie najbardziej urodzajne, położone w pobliżu spławnych rzek. Gospodarka folwarczno-pańszczyźniana nastawiona była głównie na produkcję zbożową. Wynikało to ze wzrostu popytu na rynkach krajowych i zagranicznych. W handlu płodami rolnymi, w tym zbożem, doniosłą rolę odgrywały rzeki. Tu powstawały główne porty przeładunkowe. Najczęstszym środkiem transportu lądowego, wykorzystywanym do przewozu towarów od producenta do portu przeładunkowego były podwody chłopskie. Zimą, kiedy zakończono roboty w polu, chłopi przywozili zboże do spichlerzy w portach. I tak, do spichlerzy w Kazimierzu dostarczano zboże m.in. z klucza urzędowskiego, oddalonego o ponad 52 km, a także ze wsi Przybysławice148. Zboże w porcie przeładunkowym było przenoszone na różnego rodzaju statki i spławiane Wisłą, głównie do Gdańska. W 1 poł. XVII w. Wisła149 była nadal rzeką naturalną tzn. zależną od czynników przyrodzonych (klimat, warunki geologiczne). Spław i żeglugę utrudniały: zmienne dno (kamieniste i piaszczyste), płaskie brzegi (łatwo podmywane, tworzące piaszczyste, ruchome ławice), liczne wyspy, rafy kamienne (niekiedy w poprzek rzeki), mielizny (haki, haczyska), zatopione pnie drzew (wilki), zmienność nurtu, duża szerokość (do 1000 m), powodująca niewielką głębokość (średnio ok. 1,2 do 2,2 m)150.

145 j.w., s. 47-48. 146 Spraszał do siebie kobiety i pił z nimi (cyt. za: j.w., s. 51). 147 j.w., s. 54. 148 Tworek S., W okresie Odrodzenia…, s. 254. 149 Nazwa „Wisła” w różnych wariantach występuje już u starożytnych geografów i historyków. Po raz pierwszy wymienia ją w I w. n.e. Pomponiusz Mela (geograf rzymski) jako „Vistula”, a następnie Pliniusz Starszy (23-79 r. n.e.; pisarz i wyższy urzędnik rzymski), używając nazw: „Visculus”, „Visula” i wreszcie Ptolomeusz (ok. 100-ok. 168) jako „Vistula”. Nazywano ją również „Wandalus” (od Wandala, syna Negny, pierworodnego Alana), Białą Wodą (od białości wody, przez sąsiednie narody) oraz Wisłą (od „zwisającej” ze Skałki koło Skoczowa strugi). Podano za: Długosz Jan, Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, Warszawa 1961, s. 100-101). 150 Obuchowska-Pysiowa Honorata, Handel wiślany w pierwszej połowie XVII wieku, Wrocław 1964, s. 33-34.

114

Rozdział II Spławną była Wisła od ujścia Przemszy, ale większe statki kursowały od Krakowa. Ich ilość wzrastała od Zawichostu. Żegluga trwała od marca do listopada. Największym portem na południe od Warszawy był Kazimierz151. Znajdowało się tu nad brzegiem Wisły kilkadziesiąt spichlerzy, z których większość była własnością mieszczan, a reszta – szlachty152 . Do transportu rzecznego kupcy i szlachta wykorzystywali różnego rodzaju statki153. Stanowiły je łodzie (statki posiadające kadłub wypierający wodę) i tratwy. Wśród dużych łodzi były szkuty154, komięgi155 i dubasy156, a wśród małych (zwanych czółnami) - lichtany157, baty158 i łódki. Tratwy czyli statki płaskie, zwane niegdyś traftami, o małych rozmiarach, posiadały zdrobniałe nazwy: trafetki, tafelki159. Najwięcej statków wiślanych posiadali kupcy z Kazimierza160 i Sandomierza oraz z przystani rzecznych w Puławach i Włostowicach.

Il. 92: Kazimierz Dolny: spichlerze nad brzegiem Wisły.

151 Jego opis, patrz: j.w. s. 42. 152 Liczbę spichlerzy określa się na 25, 45 (j.w., s. 42). 153 Charakterystyka statków na podstawie: Kutrzeba Stanisław, Żeglarstwo wiślane, Warszawa 1920, s. 2-4. 154 Szkuta (w staroholenderskim scute) – żaglowo-wiosłowy statek rzeczny i morski (przybrzeżny), używany w XVI-XVIII w. do przewozu ładunków o ciężarze nawet do 40 łasztów (1 łaszt – od 2900 do 4000 litrów). Załogę stanowiło 16-20 ludzi, a napędzano ją 7-10 wiosłami. 155 Komięga – staropolski statek rzeczny do jednorazowego spływu z biegiem rzeki, głównie transportu zboża, nieco mniejszy od szkuty, o ładowności do 30 łasztów, z załogą 8-12 ludzi i 7-9 wiosłami. Od komięg odróżniano komisaki (ładowność do 10 łasztów) i komiązeczki (do 1 łasztu). 156 Dubas – staropolski statek rzeczny wiosłowo-żaglowy, jednomasztowy, z żaglem na rei, używany do przewozu towarów Sanem, Bugiem lub Wisłą, zbudowany z drzewa dębowego (z ruskiego: dub – dąb), o nośności do 20 łasztów, z załogą 8-14 ludzi i 8 wiosłami. 157 Lichtan – niewielka łódź spełniająca funkcje pomocnicze w stosunku do szkut, komięg i dubasów, o nośności do 3 łasztów. 158 Bat – duża łódź śródlądowa do przewozu towarów (8-12 łasztów) i ludzi (do 12 osób). 159 j.w. 160 Znany kazimierski ród kupiecki – Przybyłowie – posiadał: Matis 7 statków, Stanisław – 6, a inni członkowie rodu – po kilka (Obuchowska-Pysiowa H., Handel wiślany…, s. 49-50).

115

Dzieje Puław. T. 1

Il. 93: Kazimierz Dolny: nadbrzeże Wisły.

Il. 94: Tratwy i łodzie na Wiśle.

Il. 95: Szkuta (z lewej) i komięga (z prawej) na Wiśle.

116

Rozdział II

Il. 96: Byk (z lewej) i galar (z prawej) na Wiśle.

Il. 97: Dubas w porcie wiślanym.

Na początku XVII w. w spławie wiślanym ukształtowała się instytucja frochtarzy161. Byli to przedsiębiorcy przewozowi, którzy utrzymywali się z opłat za przewożony towar oraz drobnego handlu na własną rękę. Spławem towarów na wymienionym

161 j.w., s. 64.

117

Dzieje Puław. T. 1 wcześniej sprzęcie pływającym zajmowały się również osoby najęte do tego celu flisacy162 i szyprowie163, a także mieszczanie164. Bardzo rzadką w 2 poł. XVI w. na terenie województwa lubelskiego była sieć miejska. Procesy urbanizacyjne zachodziły przede wszystkim w dobrach prywatnych szlachty. Powstające miasta były siedzibami właścicieli włości oraz ich ośrodkami administracyjnymi. Jednym ze wskaźników rozwoju miast był stan rzemiosła i liczba rzemieślników. I tak, na początku XVII w. w Opolu było 10 rzemieślników, a w Wąwolnicy 15165. Poważny procent ludności miejskiej stanowili Żydzi. I tak, w 2 poł. XVI w. było ich w Kazimierzu 60 rodzin, Opolu 20, Końskowoli 10166. Oprócz nich w miastach i rzemiośle spotykano Ukraińców, Ormian, Włochów i przedstawicieli innych narodów. Niektóre z miast specjalizowały się w określonej produkcji. I tak np. w 2 poł. XVI w. w produkcji kuśniersko-obuwniczej przodował Kurów. W latach 1570–1603 stąd na targi w Kraśniku przybyło 12 kuśnierzy167. Na początku XVII w. mieszkało tu 90 rzemieślników, w tym 24 szewców168. W Kazimierzu produkowano w dużych ilościach piwo (w 1544 r. – 4 mln litrów), które rozwożono po okolicy, a także do Gdańska169. Każde z miast w pewnym stopniu było ośrodkiem handlu. Jego rozwój zależał m.in. od korzystnego położenia. W pobliżu Puław przechodziły dwa z trzech głównych szlaków handlowych Lubelszczyzny; pierwszy, to wrocławsko-łucko-lwowski (przez Radom, Kazimierz, Lublin, Piaski, Chełm i Hrubieszów do Łucka) oraz drugi – poznańsko-lwowski (przez Radom, Kazimierz, Pisaki, Krasnystaw, Zamość, Tomaszów Lubelski)170. Powtarzający się Kazimierz był również ważnym ośrodkiem handlowym na skrzyżowaniu szlaków lądowych z wodnymi171. Stał się czołowym ośrodkiem w handlu z Gdańskiem172 . Jego rozwój nastąpił pod koniec XVI w., głównie dzięki handlowi zbożem. Rocznie od 1573 r. spławiano po ponad 100 łasztów. Rekordowymi były lata: 1574 (wywieziono 309 łasztów zboża i 5 łasztów popiołu) i 1579 (836 łasztów zboża z mąką i 79 popiołu). Opłacalność tego zajęcia spowodowała, że rada miejska Kazimierza, opanowana przez miejscowych kupców,

162 Flisak (niem.: Fliessen – płynąć) – człowiek trudniący się spławem drzewa, zboża itp. 163 Szyper (niem.: Schipper) – dowódca małego statku. 164 Tworek S., W okresie Odrodzenia…, s. 254. 165 j.w., s. 264. 166 j.w., s. 266. 167 j.w., s. 269. 168 j.w. 169 j.w. 170 j.w., s. 271. 171 j.w. 172 Zagadnienie stosunków handlowych między Kazimierzem i Gdańskiem opracowano na podstawie: j.w., s. 273-275.

118

Rozdział II doprowadziła wydanymi przepisami do zlikwidowania w tym zakresie obcej konkurencji. W 1568 r. zabroniono obcym kupcom oraz lokalnym mieszczanom dla obcych kupców zakupu zboża w Kazimierzu. W 1577 r. nałożono podatki na frachtowanie obcym kupcom zboża i innych towarów. W 1570 r., w celu niedopuszczenia do uszczuplania zboża słodami, zabroniono rozwoju browarnictwa. W ten sposób w 1575 r. prawie nie istniał w Kazimierzu obcy element kupiecki. Rodzimi kupcy wywieźli wtedy ponad 61% ogólnego wywozu zboża. W okresie 1568–1597 na 45 spichlerzy 39 było własnością kupców kazimierskich. Handel zbożem rodził wielkie fortuny. W latach 1555–1598 handlem zbożem zajmowało się 75 kupców kazimierskich, z których kilku regularnie173. Początek wieku XVII przyniósł dalszy rozwój handlu zbożem, ustalając średnią roczną spławu na 2644 łaszty. Zajmowało się tym 231 kupców, w tym 218 zbożowych. Rekordzistami w spławie zboża do Gdańska byli: Przybyłowie (12.978 łasztów), Górscy (5.070), Sewerowie (4.134), Czarnotowie (2.940), Celejowie (2.829), Wojasowie (1.812), Wosińscy (1.704), Chojniccy (1.680), Giesekowie (1.644), Kantorowie (1.572). Do Gdańska, oprócz zboża, wywożono małe ilości popiołu i potażu174, wosku oraz saletry. Z Gdańska natomiast przywożono śledzie oraz ryby solone, tran, wina, sukna i towary korzenne.

Il. 98: Spław drewna na Wiśle.

173 Byli to: Adam Górski, Krzysztof i Andrzej Kańscy, Jan Kośmiej, Stanisław Kryka, Stanisław Przybyło (j.w., s. 274). 174 Potaż (z holenderskiego: pot – garnek i asch – popiół) – węglan potasu, bezbarwna substancja krystaliczna, stosowana do wyrobu szkła trudno topliwego, mydeł miękkich, w kosmetyce, farbiarstwie, piwiarstwie.

119

Dzieje Puław. T. 1

Il. 99: Spław zboża na Wiśle.

Il. 100: Szczątki łodzi średniowiecznej.

Znaczny był udział Lubelszczyzny w kształtowaniu ogólnonarodowego dorobku kulturalnego. W miastach i miasteczkach oraz na niektórych wsiach funkcjonowało parafialne szkolnictwo katolickie175. Uczyli się tu synowie zamożniejszych mieszczan i miejscowej szlachty. Ze szkolnictwa różnowierczego najlepiej rozwinięte

175 O nim szerzej: Tworek S., W okresie Odrodzenia…, s. 312-314.

120

Rozdział II

Il. 101: Łódź z XI w.

Il. 102: Nadbrzeże portowe Wisły.

121

Dzieje Puław. T. 1 było szkolnictwo kalwińskie. Z Lubelszczyzną, w tym z okolicami Puław, związani byli liczni twórcy tego okresu. Jan Kochanowski, będąc dworzaninem Jana Firleja, wojewody lubelskiego, przebywał m.in. w Kazimierzu176. Przebudowa tego miasta zgromadziła kilku architektów, którzy wykonywali swoją pracę wzorując się na Zamościu. Zabudowę rynku zapoczątkowali w 1615 r. Mikołaj i Krzysztof Przybyłłowie177. W 1607 r. wybudowano kamienicę Wawrzyńca Górskiego. W 1598 r. przebudowano gotycki kościół parafialny, kontynuując tę przebudowę również na początku XVII w. Prace wykonywał Jakub Balin178, Włoch zamieszkały w Lublinie. W tym samym czasie wybudowano kościół św. Ducha w Markuszowie (1609, Piotr Durie), kościół w Końskowoli (1613). Znanym architektem budowli sakralnych był Jan Cangerle, autor m.in. kaplicy królewskiej w Kazimierzu179. Stosunkowo mało zachowało się rzeźby nagrobkowej i figuralnej. Do renesansowych nagrobków należą: Stanisława Zbąskiego w Kurowie (1587), Mikołaja Przybyłły starszego w fasze kazimierzowskiej (ok. 1598). Jednym z kilku na Lubelszczyźnie ośrodków malarstwa świeckiego i religijnego była Końskowola180. Działał tu Stanisław Szczerbic, malarz lubelski, twórca tryptyku z Anną Samotrzecią181 w kościele św. Anny (1618) oraz (prawdopodobnie) św. Marii Magdaleny i scen w skrzydłach wyobrażających głównie patronów Polski (w tymże kościele)182 . Tu również znajduje się obraz związany z problematyką kontrreformacji, który powstał w kręgu działalności Annibale Carracciego183 w 1 poł. X VII w.184 Okres Odrodzenia należał do najświetniejszych w dziejach Lubelszczyzny. Swój wkład mają w tym również okolice Puław.

176 j.w., s. 331. 177 Na temat przebudowy Kazimierza, patrz: j.w., s. 338-339. 178 Jakub Balin, włoski budowniczy z przełomu XVI i XVII w., reprezentant polskiej odmiany późnego renesansu. 179 Tworek S., W okresie Odrodzenia…, s. 341. 180 j.w., s. 350. 181 Anna Samotrzecia – w sztukach plastycznych przedstawienie św. Anny z Dzieciątkiem i Marią; temat popularny w sztuce renesansu. 182 Tworek S., W okresie Odrodzenia…, s. 350. 183 Carracci Annibale (przed 1560-109) – malarz włoski, reprezentujący po okresie manierystycznym własny styl. 184 Tworek S., W okresie Odrodzenia…, s. 350-351.

122

Rozdział III

POCZĄTKI PUŁAW. WIEŚ PUŁAWY OD XV DO XIX W. Powstanie i funkcjonowanie klucza końskowolskiego. Włostowice jedną z miejscowości klucza końskowolskiego. Pierwsze wzmianki o Puławach. Utworzenie parafii we Włostowicach. Puławy od chwili swego powstania aż do przejęcia przez Skarb Publiczny Królestwa Polskiego w 1831 r. wchodziły w skład klucza1 końskowolskiego. Najstarszych wiadomości o jego istnieniu dostarcza spis parafii diecezji krakowskiej z 1326 r., wymieniający Jaroszyn i istniejący tam kościół parafialny2. Jan Długosz w Liber beneficiorum podaje następujący skład tego klucza: Skowieszyn, Witowice, Chrzochów3, Chrzochówek4, Rudy, Młynki, Osiny, Końskowola, Parchatka, Włostowice, Zbędowice i Pożóg5. Spis z 1532 r. dodaje do niego Sielce, zaś z 1676 r. następujące wsie: Starą Wieś, Wronów, Opokę, Wólkę Nowodworską, Wolę Osińską, Wólkę Profecką i Dębę 6. Pierwszym centrum klucza była Końskowola7. Najwcześniejsze informacje o istnieniu tej osady, sięgające połowy XIV w., przynoszą nazwę Wola Witowska8. W XV i na początku

1 2 3 4 5 6 7 8

Klucz – grupa folwarków pod wspólną administracją Baranowski Ignacy T., Z dziejów gospodarki rolnej w Polsce. Dobra puławskie pomiędzy I-ym a III-im rozbiorem, „Ekonomista” 1907, z. 4, s. 235. Dziś Chrząchów. Dziś Chrząchówek. Baranowski I.T., Z dziejów gospodarki rolnej…, s. 235-236. j.w., s. 236. Geneza nazwy, patrz: Warchoł S., Nazwy miast Lubelszczyzny…, s. 101-102. Michoński Marek, Studium historyczno-urbanistyczne Końskowoli, woj. lubelskie, Lublin 1986-7, maszynopis W: Muzeum Nadwiślańskie w Kazimierzu Dolnym, sygn.. 2586/I DT, s. 13.

123

Dzieje Puław. T. 1 XVI w. pojawiły się nazwy wymienne: Wytowa Vola, Wythowska Wolya, Koninszka Wolya, Wolya Konynska, Koska Vola9. Sugeruje się, że Wola Witowska na przełomie XV i XVI w. została podzielona na dwie części. Jedna, pod nazwą Konińska Wola, otrzymała później prawa miejskie, zaś druga zatraciła dotychczasową nazwę

Il. 103: Wsie klucza końskowolskiego.

124

j.w.

Rozdział III

Il. 104: Jan Długosz (1415-1480).

Il. 105: Piotr Gamrat (1487-1545).

Il. 106: Katedra na Wawelu: nagrobek biskupa Piotra Gamrata (dłuta J.M. Padovano, 1545-1547).

przyjmując z czasem miano Stara Wieś10. Wieś Wola Witowska była zawsze wsią szlachecką, a pierwszym znanym jej właścicielem był w latach 1415–1419 Dziersław

10 j.w.; Wojciechowski Stafan, Zaginione osady w Lubelskiem, W: Pamiętnik lubelski, t. 1 za lata 19271930, Lublin 1930, s. 133, 137; Zalewski Ludwik, Z epoki renesansu i baroku na Lubelszczyźnie. Katedra i jezuici cz. II, Lublin 1949, s. 143-144.

125

Dzieje Puław. T. 1

Il. 107: Krzysztof Zbaraski (1580-1627).

Il. 108: Kraków: wnętrze kościoła Dominikanów.

Stary z Woli Witowskiej, Krasienina i Konina11. W latach następnych dziedziczyli ją potomkowie Dziersława, a wśród nich Jan, Piotr i Paweł12 . Według Długosza, właścicielem Woli Konińskiej alias13 Witowskiej, Młynek i Rud był Jan Koniński, dziedzicem Witowic, Chrząchowa i Chrząchówka Piotr Koniński, natomiast Osin i Pożoga – Marcin Koniński14. Część Konińskich, którzy byli właścicielami wsi Skowieszyn zaczęto określać z czasem mianem Skowieskich15. Witowska Wola była prawdopodobnie wsią rozległą, skoro leżała na szlaku handlowym (Lublin – Radom) i utworzono w niej parafię. Za datę utworzenia parafii przyjmuje się rok 1389, w którym miała miejsce fundacja kościoła parafialnego16. Nie jest znany fundator kościoła.

Michoński M., Studium historyczno-urbanistyczne Końskowoli…, s. 13. j.w. Alias (łac.) – inaczej, czyli. Michoński M., Studium historyczno-urbanistyczne Końskowoli…, s. 13; Boniecki Adam, Herbarz polski, t. 11, Warszawa 1907, s. 86; Uruski Seweryn, Rodzina, herbarz szlachty polskiej, Warszawa 1910, s. 177. 15 Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 17. 16 Utworzenie parafii nastąpiło prawdopodobnie między 1355 a 1430 r. (Spis kościołów i duchowieństwa diecezji lubelskiej z 1966 r., Lublin 1966, s. 164). Pierwsze wzmianki o parafii pojawiają się późno, bo dopiero w wykazach świętopietrza od 1430 r. (Michoński M., Studium historyczno-urbanistyczne Końskowoli…, s. 13-14; Zwierzchowski Roman, Kościół parafialny p.w. Znalezienia Krzyża Św. w Końskowoli, „Roczniki humanistyczne”, t. XXVI: 1978, z. 4, s. 83; Zalewski L., Z epoki renesansu…, s. 143-144). 11 12 13 14

126

Rozdział III

Il. 109: Kościół Dominikanów w Krakowie: kaplica Zbaraskich (wzniesiona w latach 1627-1633 przez artystów z rodziny Castellich).

Wymieniany przy tej okazji za Długoszem Jan Koniński był zapewne właścicielem kościoła, a nie jego fundatorem17. W skład parafii końskowolskiej wchodziły wsie: Chrząchów, Chrząchówek, Młynki, Osiny, Pożóg, Rudy, Witkowice i Żyrzyn oraz folwark w Konińskiej Woli18. Dobra końskowolskie przeszły wraz z ręką Anny z Konińskiej Woli (zm. po 1520) w posiadanie Gabriela Tęczyńskiego (zm. 1497), przedstawiciela jednego z najbogatszych rodów w Polsce19. Syn Gabriela i Anny z Konińskiej Woli Tęczyńskich, Andrzej (zm. 1562)20, podniósł w 1532 r. Konińską Wolę do rangi miasta, uzyskawszy od króla Zygmunta Starego przywilej21.

17 Michoński M., Studium historyczno-urbanistyczne Końskowoli…, s. 14; Zwierzchowski R., Kościół parafialny…, s. 83-84. W Witowskiej Woli istniały za czasów Konińskich dwa drewniane kościoły – większy i mniejszy (Kamiński Stanisław, Parafja Końskowola, „Wiadomości diecezjalne lubelskie” 1925, nr 9, s. 285). 18 Wieś Żyrzyn wchodziła w skład parafii końskowolskiej do 1665 r., kiedy sama stała się parafią. (Michoński M., Studium historyczno-urbanistyczne Końskowoli…, s. 14). 19 j.w., s. 15; Zwolski J., Puławy (województwo lubelskie), studium historyczno-urbanistyczne, Lublin 1987, maszynopis W: Muzeum Nadwiślańskie w Kazimierzu Dolnym, sygn. 2587/I, s. 21; Dworzaczek Włodzimierz, Genealogia, Warszawa 1959, tabl. 94. 20 Dworzaczek W., Genealogia…, tabl. 94. 21 Michoński M., Studium historyczno-urbanistyczne Końskowoli…, s. 15; Baliński Michał, Lipiński Tymoteusz, Starożytna Polska, t. 2, cz. 2, Warszawa 1845, s. 1105; de Verdmon Jacques Leonard, Krótka monografia wszystkich miast, miasteczek i osad w Królestwie Polskim, Warszawa 1902, s. 105; Miasta polskie w Tysiącleciu, t. 1, Wrocław-Warszawa-Kraków 1965, s. 714; Ćwik W., ABC miast Lubelszczyzny, „Kalendarz lubelski” 1961 s. 83.

127

Dzieje Puław. T. 1

Il. 110: Karta z dzieła Samuela ze Skrzypny Twardowskiego „Władysław IV, król polski i szwedzki” (1649 r.).

Il. 111: Łukasz Opaliński (1581-1654).

Il. 112: Stanisław Herakliusz Lubomirski (1642-1702).

128

Rozdział III

Il. 113: Kazimierz Dolny: kościół farny.

Il. 114: Końskowola: kościół p.w. św. Anny.

129

Dzieje Puław. T. 1

Il. 115: Kurów: kościół p.w. Narodzenia NMP i św. Archanioła.

Il. 116: Wąwolnica: kościół p.w. św. Wojciecha.

130

Rozdział III

Il. 117: Włostowice: kościół p.w. św. Józefa.

Miasto lokowane na prawie magdeburskim22 , otrzymało przywilej jarmarku na dzień św. Krzyża oraz cotygodniowych targów we wtorki 23. Lokacja wpłynęła na szybki rozwój miasta, które stało się centrum ekonomiczno-administracyjnym klucza końskowolskiego. W XVI w. Końskowola jest zaliczana (obok Łęcznej i Kurowa) do miast, których liczba mieszkańców mieściła się w przedziale od 400 do 100024. W 1578 r. było tu dwóch Żydów25. Na początku XVII w. mieszkało w Końskowoli 25 rzemieślników26. Siedzibą miejscowego dziedzica był zamek, wzmiankowany po raz pierwszy w 1564 r., wybudowany przez Tęczyńskich na terenie folwarku, leżącego na wzgórzu na południe od miasta27. Z inicjatywy Andrzeja Tęczyńskiego doszło do budowy nowego, murowanego kościoła parafialnego. Pierwsza erekcja28 została zagubiona, druga wydana została przez arcybiskupa Piotra Gamrata 29 w 1545 r. 30 na prośbę proboszcza parafii Końskowola, ks. Stanisława Tarły, późniejszego

22 Prawo magdeburskie – prawo miejskie powstałe w Magdeburgu, wzorcowe dla XII-wiecznych miast wschodnioniemieckich, przyjmowane od XIII w. w miastach polskich lokowanych na prawie niemieckim. 23 Michoński M., Studium historyczno-urbanistyczne Końskowoli…, s. 15; Baliński M., Lipiński T., Starożytna Polska, t. 2, cz. 2…, s. 1105-1106. 24 Michoński M., Studium historyczno-urbanistyczne Końskowoli…, s. 15. 25 j.w. 26 Miasta polskie w Tysiącleciu, t. 1…, s. 714. 27 Michoński M., Studium historyczno-urbanistyczne Końskowoli, s. 15. 28 Erekcja (łac.: erectio – wzniesienie) – wzniesienie jakiejś budowli, ufundowanie (dokument o tym). 29 Gamrat Piotr (1487-1545) – biskup krakowski, od 1541 arcybiskup gnieźnieński, doradca Bony, przeciwnik Habsburgów. 30 Michoński M., Studium historyczno-urbanistyczne Końskowoli…, s. 15; Zwierzchowski R., Kościół parafialny…, s. 84.

131

Dzieje Puław. T. 1 biskupa przemyskiego31. Jej postanowieniem, pleban miejscowy otrzymał tytuł prepozyta i pięciu mansjonarzy wraz z wysokim ich uposażeniem32 . Konsekracja świątyni nastąpiła pomiędzy latami 1570-159033. Na przełomie XVI i XVII w. wybudowano w Końskowoli szpital dla ubogich oraz przyszpitalny drewniany kościół p.w. św. Anny Samotrzeć i św. Marka Ewangelisty34. Ich fundatorem był jeden z Tęczyńskich, który nadał im sztukę gruntu przy kościele oraz dziesięcinę z Woli Osińskiej35. W 1617 r. wraz ze śmiercią Gabriela Tęczyńskiego36, wygasła męska linia Tęczyńskich, właścicieli Końskowoli37. Przez najbliższych 21 lat (tj. do zamążpójścia Zofii z Tęczyńskich), majątkiem zarządzali opiekunowie córki Gabriela Tęczyńskiego i Elżbiety z Radziwiłłów – Zofii. Pierwszym z nich był Jan Tęczyński (jedyny żyjący wówczas brat Gabriela)38. Opieka nad dobrami wynikała z bliskiego pokrewieństwa z Zofią Tęczyńską. Równocześnie Gabriel Tęczyński testamentem uczynił współopiekunami Zofii dwóch braci Zbaraskich – Krzysztofa39 i Jerzego40 - swych serdecznych przyjaciół z czasów studiów we Włoszech, stryjecznych siostrzeńców Barbary Zbaraskiej (pierwszej żony Gabriela)41. Po śmierci Jana Tęczyńskiego w 1637 r. opiekę nad kluczem końskowolskim przejął Krzysztof Zbaraski, od szeregu lat zamieszkujący wraz ze dworem na zamku końskowolskim42. Stąd w 1622 r. wyruszył na czele 1600 ludzi z poselstwem do Carogrodu43 z zadaniem doprowa-

31 Kamiński Stanisław, Parafja Końskowola…, nr 9, s. 285. 32 j.w. Tytuł prepozyta posiadał wówczas w dekanacie kazimierskim tylko pleban w Kazimierzu (Michoński M., Studium historyczno-urbanistyczne Końskowoli…, s. 16). 33 Michoński M., Studium historyczno-urbanistyczne Końskowoli…, s. 16. Opis budowli, patrz: Zwierzchowski R., Kościół parafialny…, s. 84-87, 89-93. 34 Michoński M., Studium historyczno-urbanistyczne Końskowoli…, s. 16. 35 j.w. 36 Gabriel Tęczyński (1572-1617) – syn Andrzeja i Zofii z Dembowskich (Dworzaczek W., Genealogia…, tabl. 94). 37 Gabriel Tęczyński po raz pierwszy ożenił się w 1602 r. z księżną Barbarą Zbaraską (ur. Ok. 1582), która zmarła wkrótce po ślubie. Po raz drugi ożenił się w 1603 r. z księżną Elżbietą Radziwiłłówną (córką Michała i Halszki Eufemii Wiśniowieckiej, zmarłej ok. 1618 r.). Ich córka, Zofia Tęczyńska w 1638 r. wyszła za mąż za Jana Mikołaja Daniłowicza, podskarbiego wielkiego koronnego (Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 18; Dworzaczek W., Genealogia…, tabl. 94). 38 Jan Tęczyński (ok. 1581-1637) – cześnik koronny (od 1618), wojewoda krakowski (1620), starosta płocki, ożeniony z Dorotą Mińską (Dworzaczek W., Genealogia…, tabl. 94). 39 Krzysztof Zbaraski (1580-1627) – syn Janusza i Anny z Czetwertyńskich, koniuszy wielki koronny (1615), starosta krzemieniecki, wiślicki, hrubieszowski i bolesławski (j.w., tabl. 175). 40 Jerzy Zbaraski (zm. 1631) – syn Janusza i Anny z Czetwertyńskich, brat Krzysztofa, krajczy koronny (1612), podczaszy koronny (1619), kasztelan krakowski (1620), starosta piński, sokalski i radohoski (j.w.). 41 O życiu Krzysztofa i Jerzego Zbaraskich, patrz: Dobrowolska Wanda, Młodość Jerzego i Krzysztofa Zbaraskich, Przemyśl 1926; Buksiński Stefan Jerzy, Krzysztof Zbaraski i Samuel ze Skrzypny Twardowski, W: Teka puławska, Puławy 1976, s. 13-23. 42 Buksiński S.J., Krzysztof Zbaraski…, s. 14. 43 Carogród – słowiańska nazwa Konstantynopola (obecnie Stambułu). Opis wyprawy podano za: Buksiński S.J., Krzysztof Zbaraski…, s. 15.

132

Rozdział III dzenia do ratyfikacji postanowień pokoju w Chocimiu z 9 października 1621 r. Pokój ten, zawarty po wielotygodniowej walce oddziałów polskich, dowodzonych przez Karola Chodkiewicza, a po jego śmierci przez Stanisława Lubomirskiego, z wojskami tureckimi na czele z sułtanem Osmanem, nie był na rękę Habsburgom i Moskwie, których politycy intrygowali w Stambule. Przebieg poselstwa znany jest z opisu wierszem przez jego uczestnika, Samuela ze Skrzypny Twardowskiego, pełniącego prawdopodobnie funkcję sekretarza księcia Krzysztofa Zbaraskiego44. „Ruszy się z Końskiej Woli ku Lublinu zatem Z panem mile i wdzięcznym rozstawszy się bratem. Stąd obróci na Wołyń, gdzie w Białej Krynicy Mało się zabawiwszy pomknie ku granicy”. Dalej droga prowadziła przez Wołoszczyznę45 i Rumelię46 do Stambułu. Po uroczystym wjeździe do stolicy Turcji przeprowadził Zbaraski rozmowy, utrudnione intrygami i przewrotami pałacowymi, w wyniku których sułtan Osman pozbawiony został władzy. Skutkiem tych rozmów było ratyfikowanie traktatu pokojowego między Polską i Turcją. Krzysztof Zbaraski powrócił do Końskowoli w sławie. „Tak szczęśliwie przyjęty imprezę skończywszy A ważniejszy nad Etną ciężar z plec złożywszy, Pełen sławy, do swojej wróci Końskiej Woli, Dla swych uciech prywatnych i wolnej swobody, Nie tak żeby do końca miał odpocząć sobie, Albo w cieniu Cereny spać na uszy obie, Miał zawsze na oku fortunę korony, Z którejkolwiek ku zgubie chyliła się strony”.

44 Twardowski ze Skrzypny Samuel, Przeważna legacja, w: Poezje Samuela ze Skrzypny Twardowskiego, wyd. K.J. Twardowskiego, Kraków 1861 (podaję za: Buksiński S.J., Krzysztof Zbaraski…, s. 23 przypis 8). 45 Wołoszczyzna – kraina historyczna w południowej Rumunii, między Karpatami i Dunajem; w starożytności rzymska prowincja Dacja, w VII w. zasiedlona przez Słowian, w wiekach IX-X w granicach Bułgarii, od XV w. hospodarstwo tureckie, w 1862 r. w połączeniu z Mołdawią utworzyło Rumunię. 46 Rumelia – europejskie posiadłości Turcji zdobyte na Bizancjum; po wyzwoleniu się narodów bałkańskich turecka część Tracji.

133

Dzieje Puław. T. 1 Po śmierci Krzysztofa Zbaraskiego47 pieczę nad końskowolskim majątkiem Zofii Tęczyńskiej przejął Jerzy Zbaraski, który zmarł w 1631 r.48 Kolejnymi opiekunami dóbr końskowolskich zostali najbliżsi krewni zmarłych bezdzietnie braci Zbaraskich – Wiśniowieccy. W 1638 r. Zofia z Tęczyńskich wyszła za mąż za Jana Mikołaja Daniłowicza, podskarbiego wielkiego koronnego, stając się pełnoprawną właścicielką klucza końskowolskiego 49. Po bezpotomnej śmierci Jana Mikołaja Daniłowicza50 i jego drugiej żony Zofii z Tęczyńskich51 majątek stał się własnością Izabelli Tęczyńskiej52 i jej męża Łukasza Opalińskiego marszałka nadwornego koronnego53. W 1669 r. odbył się ślub ich córki, Zofii54 ze Stanisławem Herakliuszem Lubomirskim, marszałkiem wielkim koronnym55, w wyniku którego miasto i dobra końskowolskie przeszły do rodziny Lubomirskich56. W tym samym roku nowy właściciel przeniósł swą siedzibę, a wraz z nią centrum ekonomiczno-administracyjne klucza końskowolskiego z Końskowoli do Puław57. W starym centrum pozostała jedynie siedziba zarządcy klucza, mianowanego przez właściciela. Jedną z miejscowości klucza końskowolskiego są Włostowice. Leżą one na zachodnim zboczu Wyżyny Lubelskiej, w dolinie Wisły, na trasie z Puław do Kazimierza. W miejscu tym Wisła, po przejściu przez najwyższy taras północnej części wyżyny, wyznaczony przez doliny Kurówki i Chodla, z doliną Bochotnicy w środku, zmienia swój kierunek z północno-wschodniego na północno-zachodni, tworząc na prawym brzegu dolinę, na terenie której powstały Włostowice. Niegdyś wieś ta leżała tuż nad brzegiem Wisły. Na początku wieku XVIII58 rzeka zmieniła swe koryto, wlewając się w dzisiejsze i pozostawiając wieś nad płytką i błotnistą strugą. Wisła od pradziejów

47 Krzysztof Zbaraski zmarł w 1627 r. w Końskowoli i pochowany został w kaplicy Zbaraskich w kościele dominikańskim w Krakowie. 48 Pochowany został razem ze swym bratem, Krzysztofem. 49 Michoński M., Studium historyczno-urbanistyczne Końskowoli…, s. 16; Zwolski J., Puławy…, s. 21; Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 18; Dworzaczek W., Genealogia…, tabl. 94. 50 Zmarł w 1650 r. (Michoński M., Studium historyczno-urbanistyczne Końskowoli…, s. 17. 51 Zmarła w 1654 r. (j.w.). 52 Izabella Tęczyńska, córka Jana Tęczyńskiego (ok. 1581-1637), wojewody krakowskiego, wyszła w 1641 r. za Łukasza z Bnina Opalińskiego. Sądzić należy, że w tymże roku klucz końskowolski przeszedł na własność Opalińskich (Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 18). 53 Łukasz Opaliński (1581-1654), syn Andrzeja, kasztelan poznański, marszałek nadworny koronny (1622), marszałek wielki koronny (1634-1650), wojewoda ruski. 54 Zofia Opalińska (1642-po 1676), córka Łukasza Opalińskiego i Izabelli z Tęczyńskich, pierwsza żona Stanisława Herakliusza Lubomirskiego. 55 Lubomirski Stanisław Herakliusz (1642-1702), syn Jerzego Sebastiana, marszałek wielki koronny, ożeniony z Zofią Opalińską (1669), a następnie z Elżbietą Dönhoffówną (1676); pisarz, tłumacz literatury romańskiej. 56 Michoński M., Studium historyczno-urbanistyczne Końskowoli…, s. 19; Dworzaczek W., Genealogia…, tabl. 143. 57 Michoński M., Studium historyczno-urbanistyczne Końskowoli…, s. 19. 58 Towalski Ryszard, Cmentarz włostowicki, cz. I, „Nasze sprawy”, nr 21 z 1-15.11.1984, s. 5.

134

Rozdział III wyciskała piętno na zajęciach osiadłej tu ludności. Kiedy płynęła blisko, ludzie zajmowali się rybołówstwem, łowiąc z wyciosanych z kłody drzewa czółen sandacze, jesiotry i inne gatunki ryb. Innym zajęciem był handel i transport Wisłą do Gdańska płodów rolnych (głównie pszenicy). Kiedy odsunęła się od osady, głównym zajęciem stało się sadownictwo i hodowla bydła. Nazwa miejscowości wywodzona jest od imienia Włost, które należy do najdawniejszych polskich imion osobowych59. Miejscowość prawdopodobnie zamieszkała była w większości przez osoby z rodziny Włostów60. W 1455 r. Włostowice i Parchawatkę61 kupił od Jana Włostowskiego62 , łowczego i sędziego grodzkiego lubelskiego Jan Koniński63. Dało to początek kluczowi końskowolskiemu powiększanemu przez kolejnych właścicieli i istniejącemu do połowy XIX w. A więc wiadomo, że Włostowice istniały już w XV w. Długosz odnotował istnienie na terenie jedenastu łanów kmiecych, folwarku i karczmy 64. W tymże XV w., kiedy miastami były już Kazimierz, Kurów i Wąwolnica, wśród wsi znalazły się Końskowola, Parchatka i Włostowice65. Długosz podaje następnie, że Włostowice od dawien dawna należały do parafii w Jaroszynie66, położonym na przeciwległym (lewym) brzegu Wisły 67. Ponieważ korzystanie przez wiernych, zamieszkałych we Włostowicach i okolicy z kościoła parafialnego w Jaroszynie było utrudnione, dlatego proboszcz Jaroszyński w niedziele i święta przeprawiał się łodzią przez Wisłę, by odprawić mszę w drewnianej kaplicy włostowickiej. Jej pochodzenie nie jest znane. Nie jest potwierdzona wiadomość, według której budowniczymi kaplicy p.w. Matki Boskiej Nawiedzenia we Włostowicach byli przepływający tędy żeglarze, zwani „matrasami” lub „flisami”68.

59 Taszycki W., Onomastyka, Wrocław-Kraków 1958, s. 205 (Podaję za: Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 25 i s. 33 przyp. 90). 60 Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 25; Dębiński Karol, Kościół we Włostowicach i kaplica w NowoAleksandryi, w: Kronika rodzinna, Warszawa 1904, s. 8; Kamieński Stanisław, Parafja Włostowice, „Wiadomości diecezjalne lubelskie”, 1927, nr 2, s. 56. 61 Późniejsza Parchatka – miejscowość na trasie Puławy – Kazimierz. 62 Jan z Włostowic h. Rawa (1432-1439), ten sam Jan Włostowski, łowczy lubelski (1439-1442), nazywany przez Długosza Janem Konińskim, dziedzicem Włostowic, Woli Konińskiej, alias Witowskiej, Młynka (dziś: Młynki) i Rudek (dziś: Rudy). (Boniecki A., Herbarz polski, t. 11…, s. 86; Uruski S., Rodzina…, s. 177). 63 Kseniak M., Rezydencja Czartoryskich…, s. 4. 64 Podaję za: Buksiński Stefan Jerzy, Puławy, Kraków 1971, s. 1; Dębiński K., Kościół we Włostowicach…, s. 7-8; Kamieński S., Parafja Włostowice…, s. 56. 65 Lokalna tradycja głosi, że Włostowice posiadały niegdyś prawa miejskie i własny ratusz. Brak jednak udokumentowania tego przypuszczenia (Słownik geograficzny Królestwa Polskiego…, t. 9…, s. 287). 66 Parafia ta istniała już w 1326 r. (Kamieński S., Parafja Włostowice…, s. 57). 67 Kamieński S., Parafja Włostowice…, s. 56; Słownik geograficzny Królestwa Polskiego…, t. 9, Warszawa 1888, s. 287 i t. 13, Warszawa 1893, s. 720; Goliński S., Puławy…, s. 15. 68 Kamieński S., Parafja Włostowice…, s. 56.

135

Dzieje Puław. T. 1 Wizytacje biskupie z lat 1603–1650 pozwalają odtworzyć wygląd świątyni włostowickiej69. Była to budowla drewniana, wkoło obmurowana70, pokryta solidnym dachem71. Posiadała zakrystię z oknem skierowanym na wschód. Kościół miał drewniany sufit, trzy okna, a ściany pokryte malowidłami. Umieszczone przy chórze, wyobrażały patronów Polski, a w innych miejscach – Jezusa i apostołów. Pośrodku widniała rzeźba Chrystusa Ukrzyżowanego. Były również obrazy Matki Boskiej i św. Jana. Kościół posiadał trzy ołtarze. Ołtarz główny nie był konsekrowany72 . Znajdował się tu obraz Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny (której kościół był poświęcony). Stanowił także miejsce przechowywania Najświętszego Sakramentu. Tabernakulum było w kształcie wieży. Z powodu braku puszki hostię73 przechowywano w korporale74, zaś oleje święte przywożono z kościoła w Końskowoli. Zachowane od 1601 r. księgi metrykalne wskazują, że sakramentów udzielano na miejscu. Po jednej stronie ołtarza głównego usytuowano ołtarz poświęcony św. Mikołajowi, z obrazem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (kościół nosił wymiennie wezwanie Nawiedzenia NMP i Wniebowzięcia NMP), a o drugiej stronie – ołtarz św. Anny z obrazem Zwiastowania. Wszystkie trzy ołtarze były murowane, przykryte obrusami. Posadzkę wykonano z cegieł. Wyjątek stanowiło miejsce pod ołtarzem głównym, gdzie cegłę zastąpiono kwadratowymi płytkami. Podkreśla się duże braki w wyposażeniu, wynikające m.in. z braku miejsca (konfesjonał, ambona). W 1650 r. istniał we Włostowicach drewniany kościół p.w. Najświętszej Marii Panny Wniebowziętej75, o którego konsekracji brak wiadomości76. Kościół był obmurowany, pokryty dachem. Pełnił rolę filii kościoła parafialnego w Jaroszynie. Jego opis odpowiada wyżej podanemu z 1603 r. Przy kościele istniała murowana kaplica wzniesiona przez Krzysztofa Broniewskiego77. Do chwili erekcji parafii (czyli do 1676 r.) we Włostowicach występowali duchowni dwóch kategorii: komendariusze i rektorzy

69 Opis świątyni podaję za: Szczypa Józef, Świątynia parafialna we Włostowicach, W: Studia puławskie, seria A, t. 2(4), Puławy 1990, s. 89-90, tenże, Parafia Św. Józefa…, s. 51-52. 70 Usytuowana na kierunku wschód – zachód. 71 Na dachu umieszczona wieżyczka z dzwonem – sygnaturką. 72 Konsekracja (łac.: consecratio – poświęcenie) – w wyznaniach chrześcijańskich, zwłaszcza w kościele katolickim, uroczyste poświęcenie kościoła, ołtarza lub naczyń liturgicznych. 73 Hostia (łac.: hostia – przedmiot ofiary) – w kościele katolickim okrągły opłatek z mąki pszennej, będący przedmiotem ofiary mszalnej lub już konsekrowany wystawiany w monstrancji dla adoracji. 74 Korporał (łac.: średniow. – corporale) – w liturgii katolickiej lniana kwadratowa chusta, którą się podkłada pod naczynia mszalne w czasie mszy oraz pod monstrancję i cyborium (kielich). 75 Nazwa ta występuje do 1678 r. (Szczypa J., Parafia Św. Józefa…, s. 52). 76 O nim za: j.w. 77 Krzysztof Broniewski był prawdopodobnie budowniczym kaplicy. Za fundatorkę uważa się Zofię z Tęczyńskich Daniłowiczównę, córkę Gabriela Tęczyńskiego (1572-1617) i Elżbiety Radziwiłłówny (zm. 1618), żonę Jana Mikołaja Daniłowicza (j.w., s. 77 przypis 10; Dworzaczek W., Genealogia…, tabl. 94).

136

Rozdział III kościoła. W 1563 r. komendariuszem kaplicy był bliżej nie znany ks. Marcin78, zaś w 1594 r. ks. Jan a Latowicz79. Natomiast wśród rektorów (czyli zarządców parafii nieerygowanej) wymienia się: w 1603 r. ks. Walentego Rusieckiego80, zaś w 1607 r. ks. Stanisława, prepozyta szpitala w Końskowoli81. Na temat wspomnianego wyżej proboszcza jaroszyńskiego, dojeżdżającego (a właściwie dopływającego przez Wisłę) na mszę do Włostowic, pisze August Theiner: „Mathias et Petrus Plebani ecclesiae de Jarosin”82 . Może to oznaczać, że jeden z wymienionych był proboszczem w Jaroszynie, a drugie – we Włostowicach (ze stałą siedzibą w Jaroszynie). Ale możliwa jest również wersja, według której Piotr był następcą Macieja. Przybywający do Włostowic z Jaroszyna duchowny odprawiał nabożeństwa oraz brał udział w grzebaniu zmarłych. W 1601 r. miało to miejsce wokół drewnianej kaplicy83. W 1603 r. obok świątyni był cmentarz z nową i dobrze nakrytą kostnicą84. Przed wejściem do świątyni wybudowano dzwonnicę z jednym dzwonem i nowym dachem. W 1650 r. zwiększono liczbę dzwonów do dwóch85. Odnotowano jednak duże zniszczenie dachu kostnicy. „Kości wiernych są wystawione na deszcz, śnieg i wiatr” – stwierdzono w jednym z ówczesnych dokumentów86. Jak już powiedziano, początkowo księża nie mieszkali na stałe we Włostowicach. Zmiana nastąpiła w 1639 r., kiedy to świątynię włostowicką erygowano jako filię parafii w Jaroszynie87. Dotychczasowy stan nie był na rękę ani dojeżdżającemu proboszczowi jaroszyńskiemu, ani wiernym, ani wreszcie ówczesnym dziedzicom Włostowic, hr. Tęczyńskim. Dzięki tym ostatnim, w 1639 r. osiadł na stałe we Włostowicach, jako filialista, ks. Jan Szaforski88, który pełnił obowiązki komendariusza.

78 Stopnia F., Duchowni w parafiach Archidiakonatu Lubelskiego w okresie kontrreformacji, „Roczniki humanistyczne”, t. 7: 1958, wyd. 1960, z. 2, s. 257-288. 79 Wadowski A., Kościoły w Lublinie i diecezji lubelskiej, s. 241, Zakład Dokumentacji Instytutu Historii PAN, Dział Rękopisów, sygn. 2375/I, fotokopia W: Biblioteka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w Lublinie (podaję za: Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 85 i s. 94 przyp. 3). 80 Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 85. 81 j.w. 82 Maciej i Piotr proboszczowie z Jaroszyna (Dębiński K., Kościół we Włostowicach…, s. 10). 83 Mącznik Helena, Mącznik Jan, Cmentarze włostowickie w Puławach, W: Studia puławskie, seria A, tom 3(5), Puławy 1990, s. 2. 84 Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 72. 85 j.w. 86 Cyt. za: j.w. 87 Kamieński S., Parafja Włostowice…, s. 57. 88 Dębiński K., Kościół we Włostowicach…, s. 10-11; Kamieński S., Parafia Włostowice…, s. 58; Goliński S., Puławy…, s. 15.

137

Dzieje Puław. T. 1

Il. 118: Kowal wiejski.

Il. 119: Przed kuźnią.

138

Rozdział III

Il. 120: Cieśla.

Il. 121: Wnętrze gospody.

139

Dzieje Puław. T. 1

Il. 122: Zabawa w karczmie wiejskiej.

Il. 123: Połów ryb.

140

Rozdział III Swą 22-letnią pracę duszpasterską we Włostowicach89 rozpoczął od remontu i urządzenia będącego w ruinie kościoła oraz wybudowania mieszkania dla siebie90. Zapoczątkował prowadzenie ksiąg metrykalnych91, stanowiących dziś bardzo ważne źródło wiedzy o ludziach i wydarzeniach tamtych czasów. Przyjął pod opiekę powstały w 1653 r. cech flisów, do obowiązków którego (oprócz głównych – o charakterze gospodarczym) należało służenie pomocą materialną i moralną przy budowie kościoła, branie udziału w procesjach na Boże Ciało i Wielkanoc występując w pełnej gali, z chorągwią i posiadanymi odznaczeniami92 . W 1603 r. działalność duszpasterska księdza – filialisty włostowickiego obejmowała mieszkańców 100 domów 93. Rejestr poborowy z 1626 r. podawał, że wśród mieszkańców Włostowic było 6 karczmarzy, 1 kowal, 1 bednarz, 3 rybitwów (czyli rybaków) i 1 duda94. Prowadzone od 1640 r. akta ochrzczonych wskazują na udzielanie tego sakramentu w świątyni włostowickiej. Liczby ochrzczonych w kolejnych latach wynoszą: 1640 r. – 25 osób, 1641 – 17, 1642 – 27, 1643 – 24, 1644 do 1651 r. brak akt, 1652 – 20, 1653 do 1656 r. brak akt95. Powyżej stwierdzono, że wśród braków w wyposażeniu świątyni włostowickiej wizytacja z 1603 r. zanotowała brak konfesjonału. Nie przeszkadzało to jednak w słuchaniu spowiedzi i sprawowaniu sakramentu pokuty 96. Od 1640 r. prowadzone były we Włostowicach księgi metrykalne zawieranych małżeństw. Brak metryk w latach 1644–1650 wynika prawdopodobnie z zaniedbań duszpasterstwa. Dane liczbowe odnośnie liczby małżeństw kształtują się następująco: 1640 r. – 6, 1641 – 9, 1642 – 10, 164 – 16, 1644 do 1650 r. – brak akt, 1651 – 25, 1652 – 8, 1653 – 13, 1654 – 17 małżeństw 97. W 1603 r. w świątyni włostowickiej, obok komendarza, zatrudniony był rektor szkoły 98. W latach następnych szkoła przykościelna uległa likwidacji. Mimo polecenia, wydanego przez wizytatora w 1650 r. o ponownym jej zorganizowaniu, sprawa przeciągała się przez wiele następnych lat99.

89 Pełnił ją do śmierci w dniu 13.03.1661 r. Pochowany został na miejscowym cmentarzu przykościelnym (Mącznik H. i J., Cmentarze włostowickie…, s. 2,3; Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 88). 90 O działalności ks. J. Szaforskiego podaję za: Dębiński K., Kościół we Włostowicach…, s. 10-11; Mącznik H. i J., Cmentarze włostowickie…, s. 2-3). 91 Zachowały się księgi ślubów od 1639 r., księgi chrztów od 1640 r. i księgi zgonów od 1721 (Mącznik H. i J., Cmentarze włostowickie…, s. 2-3). 92 Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 27, 126. 93 j.w., s. 101. 94 j.w., s. 27. 95 j.w., s. 106. 96 j.w., s. 111. 97 j.w., s. 112. 98 j.w., s. 120. 99 j.w.

141

Dzieje Puław. T. 1 Wizytator biskupa krakowskiego odnotował w 1603 r. istnienie we Włostowicach pewnej formy bractwa rolników100, używając określenia „confranternitas”101. Jego głównym celem było rozwijanie cnót chrześcijańskich wśród członków – rolników. Informacja ta nie znalazła jednak potwierdzenia w dokumentach102 . Połowa XVII w., to dla Polski okres wojen, który spowodował upadek gospodarki kraju w tym województwa lubelskiego w szczególności. Wojna z Chmielnickim103, a następnie z „potopem” szwedzkim104 spowodowały konieczność włączenia się gospodarki Lubelszczyzny dla celów wojskowych. Teren ten stał się w dodatku miejscem walk i przemarszów wrogich armii. W 1656 r. wojska szwedzkie dowodzone przez Karola Gustawa, ścigając wojska Stefana Czarnieckiego105 przeszły z północy do Polski środkowej. 7 lutego Szwedzi spalili Janowiec, 10 lutego - Kazimierz106. 12 lutego 1656 r. w okolicach Włostowic doszło do bitwy, w wyniku której wieś została spalona, a mieszkańcy uciekli w górki parchackie107. Kościół ocalał, ale został splądrowany przez Szwedów108. Najeźdźca spalił również dom i zabudowania gospodarcze ks. Jana Szaforskiego109. Ten okres w historii Włostowic związany jest jednak z dziejami istniejących już Puław.

100 j.w., s. 126. 101 Konfraternia (łac. średniow. – confraternitas) – przestarzale o stowarzyszeniu, związku mieszczan (zazwyczaj jednego zawodu) lub bractwie religijnym albo świeckim. 102 Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 126. 103 Chmielnicki Bohdan (ok. 1695-1657) – hetman kozacki, przywódca powstania ukraińskiego 1648–1654. 104 „Potop” szwedzki – wojna polsko-szwedzka 1655-1660, zakończona pokojem w Oliwie (1660 r.). 105 Czarniecki Stefan (1599-1665) – wojewoda ruski (od 1657), hetman polny koronny (1665), uczestnik wojen z Kozakami, Tatarami i Rosją, wódz polski w okresie najazdu szwedzkiego 1655-1660. 106 Dębiński K., Kościół we Włostowicach…, s. 11. 107 j.w.; Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 27; Mącznik H. i J., Cmentarze włostowickie…, s. 3; Szczypa J., Świątynia parafialna we Włostowicach…, s. 90. 108 Dębiński K., Kościół we Włostowicach…, s. 11. 109 j.w.; Towalski R., Cmentarz włostowicki, cz. I…, s. 5.

142

Rozdział III

Il. 124: Bohdan Chmielnicki (ok. 1595-1657).

Il. 125: Bohdan Chmielnicki składa hołd królowi Janowi Kazimierzowi.

Il. 126: Lublin, 1648 r.: procesja z relikwiami krzyża świętego w czasie wojny z Chmielnickim.

143

Dzieje PuĹ&#x201A;aw. T. 1

Il. 127: Karol X Gustaw (1622-1660).

Il. 128: Wojsko szwedzkie.

144

Rozdział III

Il. 129: Stefan Czarniecki (1599-1665).

Il. 130: Piechota polska.

Początki Puław nie są znane. Legenda głosi, że w ubogiej chacie rybackiej nad brzegiem Wisły zatrzymali się kiedyś dwaj podróżni. Z braku miejsca do noclegu przespali się na otrzymanej pół ławie. Odtąd tę niewielką rybacką osadę nazywają Puławami110. Jedna z notatek, opisujących wybudowany później w Puławach pałac podaje, że „sam korpus pałacu wystawiono około Roku 1500”111. Wtedy to (w 1 poł. XVI w.) miał znajdować się w Puławach niewielki zamek, wybudowany na miejscu późniejszego pałacu, należący do Tęczyńskich112 . Po wygaśnięciu tego rodu Puławy odziedziczone zostały przez Zbaraskich, ale wtedy zamku już nie było (został spalony, zburzony lub zniszczał wskutek braku dozoru)113. Jednym z czynników powodujących rozwój Puław jako małej wioski rybackiej był port, datowany na 2 poł. XVI w.114 oraz przeprawa

110 Winkler Aleksandra, Nowa Aleksandrja (Puławy), „Wędrowiec” 1883, nr 45, s. 705. 111 Tabela użytków i powinności włościan w dobrach klucza końskowolsko-puławskiego, rękopis z 1832 r., w: Biblioteka im. H. Łopacińskiego w Lublinie, sygn. 550, s. 614. 112 Strzemski Michał, Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach z krótkim zarysem historii puławskiego ośrodka kultury i nauki, Warszawa 1959, s. 5. 113 j.w. 114 Studium historyczno-urbanistyczne pobrzeża Wisły w Puławach, pr. zbior. pod red. Jadwigi Teodorowicz-Czerepińskiej, Lublin 1994, maszynopis W: Muzeum Nadwiślańskie w Kazimierzu Dolnym, sygn. 3395 DT, s. 38.

145

Dzieje Puław. T. 1 wiślana115. Kolejna informacja o początkach Puław pochodzi z 1603 r. Stanowi ją opis wizytacji parafii Włostowice. Wśród miejscowości, wchodzących w jej skład, wymienione zostały Puławy, jako własność Tęczyńskich116. Rejestr poborowy województwa lubelskiego z 1626 r.117 odnotował Krzysztofa Zbaraskiego, koniuszego koronnego, jako właściciela Końskowoli i Puław. Puławy, będące w owym czasie mało znaczącą wsią z kilkoma chałupami i jedną karczmą, dawały pobór trojaki od łanu osiadłego i karczmy. „Konska Wola, oppidum118, parochia119. Uczciwy Wojciech Kuba, mieszczanin końskowolski oddał pob. tr. z miasteczka Konskiey Woley majętność księcia jm. Zbaraskiego koniuszego koronnego: naprzód szosu120 od domów pro una vice po f.121 1, g.122 29, 4 łanów123 miejskich po g. 30, 4 kowalów po g. 15, bednarza ubogiego po g. 10, 5 przekupek ubogich po g. 6, piekarek wszystkich in summa po f. 1 g. 18, z młyna od 3 kół korzecznych po g. 12, od koła stępnego po g. 15 – f. 66 g. 9”124. „Włostowice. Tenże oddał pob. tr.: od 4 łanów osiadłych po g. 30, 9 zagród z rolami po g. 6, 6 karczmarzów z rolami po g. 6, 5 komornic bez bydła po g. 2, 3 komornic z bydłem po g. 8, komornice ubogiej po g. 2, kowala po g. 4, bednarza ubogiego po g. 2, 3 rybitwów po g. 8, dudy po g. 24 – f. 30”125. „Puławy. Tenże oddał pod. tr.: od łanu osiadłego po g. 30, karczmy po g. 6 – f. 3 g. 18”126 .

115 Buksiński S.J., Puławy…, s. 1-2; tenże, Puławy jako ośrodek kultury w latach 1671-1831, W: Spojrzenia w przeszłość Lubelszczyzny, pod red. Kazimierza Myślińskiego i Adama Andrzeja Witusika, Lublin 1974, s. 97. 116 Archiwum Kurii Biskupiej w Lublinie, vol. 96, s. 643 (podaję za: Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 21). 117 Rejestr poborowy…, s. 136-139. 118 Oppidum (łac.) – miejsce obwarowane, miasto. 119 Parochia (grec.: parochia – okręg) – dawniej: parafia (zwłaszcza greckokatolicka). 120 Szos (niem.: Schoss – podatek) – w dawnej Polsce podatek miejski, płacony przez mieszkańców miast od domów i rzemiosł. 121 f. – floren. 122 g. – grosze. 123 Łan – dawna jednostka powierzchni gruntu o różnej wielkości: najmniejszy w Polsce – łan kmiecy = ok. 3,96 ha; największy – łan staropolski: ok. 146-156 ha; najbardziej rozpowszechniony: łan frankoński: 23-27 ha; łan królewski: 50, 54 ha. 124 Rejestr poborowy…, s. 136-137. 125 j.w., s. 138. 126 j.w., s. 139.

146

Rozdział III „Wola Profecinska127. Tenże oddał prob. tr.: od 21 półanków osiadłych po g. 25, 5 zagród bez ról po g. 4, 2 półanków pustych po g. 10 – f. 35 g. 15”128. Puławy w owym czasie (czyli na przełomie XVI i XVII w.), mimo dogodnego położenia nad Wisłą, będącą ważnym szlakiem handlowym produktów rolnych, nie miały możliwości rozwojowych. Główną tego przyczyną była konkurencja silnego już wówczas Kazimierza, położonego na skrzyżowaniu szlaków lądowych z Wisłą (stąd nazwa: „mały Gdańsk”). Znaczenie szlaku lądowego (Ruś Czerwona – Hrubieszów – Lublin – Zwoleń – Radom – zachodnia Polska) wzrosło po włączeniu do Polski Wołynia i Podola129. Pozostały więc Puławy małą pańszczyźnianą wioską przewozową, rozciągniętą wzdłuż Wisły, której mieszkańcy trudnili się także rybołówstwem i flisactwem, w której jednak na początku XVII w. istniał podobno „piękny dom w rodzaju pałacu właścicieli pobliskiego majątku ziemskiego”130. Ponieważ główną siedzibą właścicieli była Końskowola, pałac puławski często nie był zamieszkały. Kolejnymi właścicielami Puław byli kolejni właściciele Końskowoli i klucza końskowolskiego: Konińscy (XV w.), Tęczyńscy i Zbarascy (XVI w.), Wiśniowieccy, Daniłowiczowie, Opalińscy i Lubomirscy (XVII w.)131. W XVII w. Wisła poczęła zmieniać koryto na korzyść Puław, wynikiem czego był zwiększony ruch osadniczy na tym terenie, tj. Puław i Wólki Profeckiej, flisaków i rybaków. Inna możliwość rozwoju osady pojawiła się po unii lubelskiej i związana była ze wzrostem znaczenia wspomnianego wyżej szlaku wschodniego. Do obsługi tego szlaku istniała w Puławach w latach 1645–1654 jedna z szeregu filii wielkiego przedsiębiorstwa handlowego, którego właścicielem był Samuel Edwards, Szkot zamieszkały w Toruniu132 (oprócz Puław filie takie, z osobno prowadzoną rachunkowością, istniały w Gdańsku, Zamościu, Lublinie i we Lwowie)133. Firma zajmowała się skupem skór, wosku, soli i saletry oraz sprzedażą towarów kolonialnych, medykamentów i chemikaliów134. Jej głównym rejonem zainteresowania była południowo-wschodnia Polska oraz północna Europa

127 Wólka Profecka. 128 Rejestr poborowy…, s. 139. 129 Na mocy postanowień Unii Lubelskiej (28.06.1569). 130 Kamieński Stanisław, Parafja Puławy, „Wiadomości diecezjalne lubelskie” 1927, nr 6, s. 179. 131 Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Puławy…, s. 218-219. 132 Zwolski J., Puławy…, s. 3; Jaroszewski T.S., Kowalczyk J., Puławy..., s. 219; Wójcik-Góralska Danuta, Władztwo księżnej Izabeli, Warszawa 1967, s. 79; Studium historyczno-urbanistyczne…, s. 38; Nowakowski Zygmunt, Kartki z przeszłości Puław, W: Puławy. Materiały z sesji popularno-naukowej, Lublin 1964, s. 38; Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 21-22. 133 Wójcik-Góralska D., Władztwo księżnej Izabeli…, s. 79. 134 Studium historyczno-urbanistyczne…, s. 38; Jaroszewski T.S., Kowalczyk J., Puławy…, s. 219.

147

Dzieje Puław. T. 1 i Bliski Wschód (Persja, Armenia, Turcja)135. Puławski port był wykorzystywany do przeładunku towarów przywożonych Wisłą z Gdańska i Torunia, które w dalszą drogę były ekspediowane lądem. Z tego powodu wzrosło znaczenie dróg lokalnych, w tym prowadzącej z Puław przez Końskowolę do Lublina i Lwowa oraz połączeń o przebiegu południowym: do Wólki Profeckiej, Gołębia lub Kazimierza136. W ten sposób – na krótko – wykorzystane zostało dogodne położenie Puław oraz istniejący tu port przeładunkowy. Na krótko, bowiem Puławy i okolice niszczone były przez wojska wrogie oraz własne i sprzymierzone podczas działań wojennych w połowie XVII w.

Il. 131: Hetman zaporoski.

Il. 132: Ataman wojska dońskiego.

135 Zwolski J., Puławy…, s. 23; Studium historyczno-urbanistyczne…, s. 38; Jaroszewski T.S., Kowalczyk J., Puławy…, s. 219. 136 Studium historyczno-urbanistyczne…, s. 38.

148

RozdziaĹ&#x201A; III

Il. 133: Spotkanie Tuhaj Beja z Chmielnickim (wiosna 1648 r.).

Il. 134: Jan Wyhowski (zm. 1664).

Il. 135: Jan II Kazimierz (1609-1672).

149

Dzieje Puław. T. 1

Il. 136: Car Aleksy Michajłowicz (1629-1676).

Lubelszczyzna włączona została do działań wojennych w końcu października 1648 r., kiedy to Bohdan Chmielnicki137 wyruszył w kierunku Zamościa na czele wojsk ukraińskich i tatarskich, dowodzonych osobiście przez Tuhaj Beja. Na drodze przemarszu nie znalazły się Puławy. Jednak już w 1652 r., po klęsce pod Batohem138, wojska polskie za miejsce koncentracji przyjęły Lubelszczyznę. Mocą uniwersału królewskiego

137 Chmielnicki Bohdan Zenobi (ok. 1595-1657) – hetman kozacki, przywódca narodowowyzwoleńczej walki narodu ukraińskiego. W 1648 r. wyparł z Siczy polski garnizon i wzniecił powstanie. W 1649 r. na mocy ugody w Zborowie ustalono podniesienie liczby wojska kozackiego do 40 tys. Nie zahamowało to powstania. W 1651 r. na mocy ugody w Białej Cerkwi powrócono do 20 tys. Kozaków rejestrowanych. Po kolejnych walkach przywrócono warunki ugody Zborowskiej. W 1654 r. zwołana przez Chmielnickiego do Perejesławia rada kozacka podjęła decyzję o przyłączeniu Ukrainy do Rosji. Doprowadziło to do wojny polsko-rosyjskiej, zakończonej rozejmem w Andruszowie (1667 r.), na mocy którego Ukraina podzielona została między Polskę i Rosję. 138 Batoh – miejscowość na Ukrainie nad rzeką Boh; w 1652 r. miejsce klęski wojska polskiego, walczącego z oddziałami kozacko-tatarskimi, w wyniku której zerwano ugodę zawartą w Białej Cerkwi.

150

Rozdział III zwołano pospolite ruszenie, które za punkt zborny obrało miejscowość Piotrawin w pobliżu Puław139. Nową falę zniszczeń zapoczątkował rok 1655. Korzystając z osłabienia Polski oraz ze sprzymierzenia się z Ukrainą, car rosyjski wypowiedział wojnę Polsce. Jedna z armii wkroczyła na Ruś Czerwoną i Lubelszczyznę. 15.10.1655 r. wojska rosyjsko-kozackie, dowodzone przez Daniela Wyhowskiego i Piotra Iwanowicza Potiomkina, zdobyły Lublin okupując go przez dwa tygodnie140. Po uzyskaniu okupu wojska te opuściły 27 października miasto i skierowały się na Kazimierz i Puławy oraz Krasnystaw, Uchanie, Hrubieszów i Sokal, siejąc po drodze zniszczenie. Brzemienną w skutkach dla Lubelszczyzny była także wojna polsko-szwedzka, rozpoczęta w 1655 r. O wydarzeniach tego okresu, w tym stoczonej pod Gołębiem bitwie, zachowała się relacja Mikołaja Jemiołowskiego oraz opis, dokonany przez jej uczestnika, Wespazjana Kochowskiego141, żołnierza hetmana Stefana Czarnieckiego142. Głównym motywem, który skłonił króla szwedzkiego Karola Gustawa do ataku na Polskę, była chęć wzmocnienia swych wpływów w tym kraju, a przez to zdobycie hegemonii w Europie. Wojska szwedzkie wkroczyły w 1655 r. do Polski, odnosząc zwycięstwa. W lutym 1656 r. Karol Gustaw postanowił pokonać przebywającego we Lwowie po powrocie z wygnania króla Jana Kazimierza. Na czele zebranych pod Łowiczem 8 tysięcy żołnierzy ruszył na południowy wschód.

139 Szaflik Józef Ryszard, Wieś lubelska w połowie XVII wieku, Lublin 1963, s. 55. 140 j.w., s. 41-42. 141 Kochowski Wespazjan (1633-1700) – polski poeta i historyk. W latach 1651-1660 uczestniczył w wojnie z Kozakami, Moskwą, Szwedami i Węgrami. Służył pod komendą Stefana Czarnieckiego. Uprawiał poezję liryczną, epikę historyczną i religijną, pisał fraszki. Czołowe dzieło: „Psalmodia polska”. 142 Buksiński Stefan Jerzy, Pamiętnikarze polscy o Puławach, W: Kalendarz lubelski 1970, Lublin 1970, s. 251.

151

Dzieje PuĹ&#x201A;aw. T. 1

152

Il. 137: Karol X Gustaw (1622-1660).

Il. 138: Jan II Kazimierz (1609-1672).

Il. 139: Arvid Wittenberg.

Il. 140: Robert Douglas.

Rozdział III

Il. 141: Paweł Jan Sapieha (1610-1665).

Il. 142: Husarze: 1/z 1 poł. XVII w.; 2/z końca XVI i pocz. XVII w.; 3/z 2 poł. XVII w. i 1 poł. XVIII w.

Il. 143: Dragoni.

Il. 144: Pomnik żołnierzy polskich poległych pod Lublinem w 1656 r. w walce ze Szwedami.

153

Dzieje Puław. T. 1 Czarniecki o wyprawie Karola Gustawa dowiedział się 13 lutego 1656 r. Postanowił wycofać się, wraz z trzema tysiącami nowo zwerbowanych i słabo wyszkolonych rekrutów, za Wisłę, drogą przez Kazimierz, Puławy, Gołąb i Ryki w kierunku Podlasia, skąd z posiłkami miał przybyć Paweł Sapieha143. Dysponował, oprócz wspomnianymi rekrutami, dwiema chorągwiami husarii144 (370 koni) - 17 chorągwiami kozackimi (2424 konie) i 300 dragonami145. Siły te146 podzielone zostały na dwa pułki: hetmański (pod dowództwem Sebastiana Machowskiego) i królewski (na czele ze Stefanem Czarnieckim). 15 lutego Czarniecki, po minięciu Ostrowca, przeszedł za Wisłę. Następnego dnia (16 lutego) minął Puławy. Za Gołębiem, w Bobrownikach, wojsko na własne żądanie zatrzymało się na dłuższy postój „bo konie mieli pomęczone marszem długim, bezsennym i wciąż trwającym”147. Teraz Czarniecki rozkazał pułkowi hetmańskiemu wycofać się z Puszczy Kozienickiej. 16 lutego 1656 r. Sebastian Machowski poprowadził go forsownym marszem przez przeprawę na Wiśle, do Gołębia.

Il. 145: Bitwa pod Gołębiem 18.02.1656

143 Paweł Jan Sapieha (ok. 1610-1665) – oboźny litewski (od 1638), podstoli litewski (od 1645), wojewoda witebski (od 1646) i wileński, hetman wielki litewski (od 1656). W czasie powstania Bohdana Chmielnickiego walczył pod Zborowem (1649) i Beresteczkiem (1651). W okresie najazdu Szwedów pozostał wierny Janowi Kazimierzowi: wyzwolił Lublin, uczestniczył w oblężeniu Warszawy, zwyciężył Rakoczego. W 1660 r., wspólnie ze S. Czarnieckim, rozbił wojska rosyjskie. Popadłszy w konflikt z królem, odsunął się od dworu. 144 Husaria (węg.: huszar – żołnierz pancerny) – w XVI w. lekka jazda polska, od XVI do XVIII w. ciężka jazda, uzbrojona w kopie, koncerze i szable, wyposażona w półzbroję ze skrzydłami u ramion; służyła do przełamywania szyków nieprzyjaciela. 145 Dragon (franc.) – żołnierz, początkowo pełniący służbę pieszo i konno, później tylko konno; od połowy XVIII w. dragonię przekształcono w kawalerię. 146 Wasilewski Tadeusz, Ostatni Waza na polskim tronie, Katowice 1984 s. 181. 147 j.w., s. 182.

154

Rozdział III Co na to Szwedzi? Wspominany wyżej Wespazjan Kochowski odnotował: „Szybkim pochodem, od Łowicza jeszcze bardziej go przyspieszywszy, szedł Karol Gustaw w kierunku Solca, gdzie przebywał Czarniecki, który zaciągał tam okoliczną szlachtę pod broń, skupiał rozproszone chorągwie i ze zwykłą sobie szybkością działania niepokoił wroga. Czarniecki, uznawszy, że przyjęcie walki wobec przeważającej siły nieprzyjaciół byłoby zbyt ryzykowne, przeszedł Wisłę i zajął taką pozycję, żeby móc później szarpać od tyłu nieprzyjacielską kolumnę i utrudniać pochód królowi, zdrożonemu długotrwałym marszem i pragnącemu posuwać się jak najspieszniej naprzód. Ale Karol Gustaw zboczył z drogi i szedł wprost na niego, chcąc go zniszczyć, gdyż dobrze wiedział, że jeżeli tego nie uczyni, narazi się na pościg, który mu wyrządzi ogromne szkody”148. Po dotarciu do Janowca, przeprawił się Karol Gustaw 17 lutego z wojskiem po lodzie przez Wisłę i zatrzymał w Kazimierzu. 18 lutego 1656 r. wojska szwedzkie przybyły do Włostowic149. Kozacy, dowodzeni przez strażnika wojskowego, pułkownika Michała Zbrożka i Seweryna Kalińskiego, rozpoznali stacjonującą w Puławach chorągiew Jacka Szemberka oraz w Gołębiu pułk Sebastiana Machowskiego. Karol Gustaw, przewidując sukces militarny, postanowił zaatakować. Wysłał do Puław trzy regimenty150 rajtarskie151: Henryka Horna, królewicza duńskiego hrabiego Waldemara von Schleswig-Holstein oraz fiński Gustava Kurcka152. Zdaniem H. Horna i G. Kurcka było obejście Gołębia od północy153. Wojska tego drugiego rozbiły pułk Jacka Szemberka, a jego żołnierze uciekli w popłochu do Gołębia. Dowódca zdążył jednak ostrzec Sebastiana Machowskiego. Czarniecki wezwał na pomoc dwa pułki stojące pod Gołębiem i posiłki zza Wieprza. „Pierwszy zjawił się pod Gołębiem hrabia Waldemar, zastając już chorągwie Machowskiego, ustawiające się do boju zwyczajem polskim w dwóch rzutach w szachownicę. Tymczasem nadciągnął na prawe skrzydło hrabiego Waldemara generał Robert Douglas, pułk Jerzego Niemirycza

148 Witusik Adam Andrzej, Bitwa pod Gołębiem, „Kurier lubelski”, nr 284 z 17-18.12.1977, s. 5. 149 Szaflik J.R., Wieś lubelska…, s. 48. 150 Regiment (łac.: regimentum – kierownictwo) – pułk piechoty, dragonów lub rajtarów w wojskach cudzoziemskich w Polsce w XVII-XVIII w. 151 Rajtaria (niem.: Reiter – jeździec) – w Europie w XVI-XVIII w. jazda różnego typu; w Polsce w XVIXVII w. jazda lżejsza autoramentu cudzoziemskiego (uzbrojona w rapiery, pistolety, kirysy, hełmy). 152 Wasilewski T., Ostatni Waza…, s. 182. 153 Opis bitwy podaję za: Wasilewski T., Ostatni Waza…, s. 182-184; Witusik A.A., Bitwa pod Gołębiem…

155

Dzieje Puław. T. 1 i dragonii, którzy zostali natychmiast po zejściu z koni ustawieni do boju i wysunięci wraz z działkami polowymi do przodu. Wówczas szyk szwedzki ruszył powoli, a gdy dotarł na odległość, „skąd na pewno każdy strzał zabijał lub ranił”, dragoni otworzyli ogień z muszkietów i pistoletów głównie do koni, a działa rozpoczęły morderczą kanonadę. Szyk polski stał jednak w miejscu, podczas gdy na jego lewym skrzydle zaczęła się rozwijać głównie husaria z pułku królewskiego Czarnieckiego, dowodzona przez Władysława Wilczkowskiego, porucznika chorągwi margrabiego Myszkowskiego, wojewody sandomierskiego, w której służył Jakub Łoś154, znany później pamiętnikarz. Nadjechał wówczas sam Czarniecki i dał znak do natychmiastowej szarży, którą poprowadził ukosem na południowy zachód ku Wiśle. Regimenty Douglasa i hrabiego Waldemara rzuciły się do ucieczki, a „Niemcy poczęli sobie płasczami oczy zakrywać i łby tulić między końskie nogi (…) liczni żołnierze (Douglasa) strąceni z urwistego brzegu do rzeki pospadali na twardą pokrywę lodową; inni ze strachu przed spadnięciem porzucając konie, kryli się wśród nadbrzeżnej chruściny”. Gdy husarze Czarnieckiego dotarli już do Wisły, pięć nowych kompanii rajtarów szwedzkich ze Smalandii155 i niemieckich zajechało im tyły, zmuszając do odwrotu. Ruszył wówczas do ataku drugi rzut pułku hetmańskiego pod Machowskim i znów odparł Szwedów i Niemców, lecz wsparły ich coraz to nowe regimenty szwedzkie wyłaniające się z lasu a Niemirycz „arian pies z boku przypadł i spędził naszych”. Bitwa trwała nadal, gdyż Czarniecki zgromadził kilka dalszych chorągwi pułku królewskiego i rzucił je na szwedzkie regimenty prowadzone przez samego Karola Gustawa i fiński regiment Kurcka, grożąc im nadal zepchnięciem do Wisły. Karol Gustaw nie miał już na tym skrzydle żadnych rezerw, gdyż ostatni jego regiment pod Jacobem von Yxkullem ustawiał się dopiero po forsownym marszu do boju. Tymczasem Czarniecki prowadził już parę następnych chorągwi na nie uporządkowane tyły przeciwnika, gdy nagle Polacy zawrócili konie i uciekać zaczęli bezładnie na północny wschód w lasy. Popłoch udzielił się pozostałym oddziałom polskim, zwłaszcza drugiego rzutu pułku Machowskiego. Okazało się, że hasło do nagłego

154 Jakub Łoś (zm. po 1682) – żołnierz i pamiętnikarz. Uczestniczył w wyprawie S. Czarnieckiego do Danii (1658-1659). W wojnie z Moskwą brał udział w 1660 r. w walkach pod Połonką i Mohylewem. Ok. 1670 r. wystąpił z wojska i podjął pracę na roli. Jest autorem pamiętników obejmujących lata 1646-1667. 155 Smaland – kraina w południowej Szwecji, wyżynna, z licznymi jeziorami morenowymi i dużymi obszarami leśnymi. Główne miasta: Jönköping, Kalmar.

156

Rozdział III odwrotu dał mu sam Czarniecki, wołając „w rozsypkę, dzieci, dzieci!”, gdyż dostrzegł szykujące się do ataku ze wzgórza prawe skrzydło szwedzkie, złożone z regimentów Horna i Wittenberga oraz chorągwi Kalińskiego, które groziło odcięciem jedynej drogi odwrotu na północ za Wieprz. Ta właśnie groźba wywołała kryzys bitwy niekorzystny dla Polaków. W pościgu szwedzkim na czoło wysunęli się Tatarzy i Wołosi z pułków polskich, walczących na skrzydle Douglasa, którzy doganiając żołnierzy Czarnieckiego tylko ich płazowali, wołając „uciekajcie, zdrajcy królewscy”, natomiast nieliczni Szwedzi, którzy zdołali dopędzić uciekających, siekli ich bez litości. Największe straty wywołało załamanie się lodu na Wieprzu, gdyż po jego przejściu pościg ustał wobec zapadającego szybko zmroku”156. Bitwa pod Gołębiem była pierwszą samodzielną walką Stefana Czarnieckiego jako dowódcy. Porażka w tej bitwie zmusiła polskiego wodza do zastosowania od tej pory taktyki wojny podjazdowej i unikania starcia czołowego. Uczestnik bitwy tak ją podsumował: „Gdy sam Karol Gustaw włączył się do starcia i zaczął strzelać z dział polowych, wojsko Czarnieckiego ustąpiło z pola bitwy i rozproszyło się. Było trzykrotnie mniej liczne i nie miało zamiaru toczyć ze Szwedami walki. Czczy ten sukces nazwano zwycięstwem, uważając go za dalszy ciąg poprzednich triumfów Karola Gustawa, choć stając się panami pola bitwy Szwedzi ponieśli znaczne straty: hrabia Waldemar, naturalny syn króla duńskiego Chrystiana IV odniósł śmiertelną ranę, z której wkrótce potem umarł w Lublinie; Anglik Wilkinson, dowódca straży, został zabity; nadto zaś poległo wielu żołnierzy. Nasze straty były mniejsze: tylko ci, pod którymi lód się załamał, gdy przeprawiali się przez Wieprz, zginęli pochłonięci przez wodę, wśród nich bracia Kaweccy, Jan Samuel, Malawski, Rudawski i inni”157. Po bitwie Czarniecki z częścią wojska przeszedł nocą na południe, by rano nękać Szwedów od strony Końskowoli. Karol Gustaw, uważając, że ma przed sobą nowe siły polskie oraz zaniepokojony pękaniem lodów wskutek odwilży, nakazał odwrót do Włostowic. Szwedzi dobili rannych jeńców, oszczędzając jedynie chorążego

156 Wasilewski T., Ostatni Waza…, s. 182-184. 157 Cyt. za: Witusik A.A., Bitwa pod Gołębiem…

157

Dzieje Puław. T. 1 halickiego, rotmistrza Michała Stanisławskiego158. Wśród zdobycznych chorągwi znalazł się, do dziś przechowywany w Muzeum Wojska w Sztokholmie, proporzec pospolitego ruszenia z napisem „Sejmik Stężycki”159. Wycofujący się Szwedzi zaprzestali pościgu za rekrutami. W okolicach Łysobyk napotkali bowiem (oprócz oddziału Witowskiego, osłaniającego rekrutów) podążających z odsieczą Czarnieckiemu żołnierzy litewskich (z królewskiej chorągwi husarskiej, dowodzonej przez Aleksandra Połubińskiego)160 oraz chorągiew z dywizji Aleksandra Koniecpolskiego, która już wcześniej wymówiła służbę królowi szwedzkiemu. Bitwa pod Gołębiem nie przyniosła zniszczenia oddziałów Czarnieckiego. Ale Szwedzi nadali jej wielki propagandowy rozgłos. Nie zahamowało to coraz liczniejszego przechodzenia oddziałów sojuszniczych na stronę Jana Kazimierza. Po bitwie gołąbskiej Karol Gustaw odesłał część jazdy, zastępując ją piechotą i artylerią. Stefan Czarniecki na czele części oddziałów przez Końskowolę, a reszta wojska łukiem przez Kock i Lubartów, dotarli do Lublina, by w kwietniu 1656 r. rozbić Szwedów pod Warką. W prezentowanym okresie zaszły ważne wydarzenia, które doprowadziły do utworzenia we Włostowicach samodzielnej parafii. Włostowice zawsze ciążyły bardziej do parafii Końskowola niż parafii w Jaroszynie. Proboszcz jaroszyński nie mógł sprostać wszystkim oczekiwaniom wiernych z Włostowic z powodu odległości i częstych trudności w pokonaniu przeszkody wodnej, jaką była Wisła. Nie miał wikariusza, co nie ułatwiało jego kontaktów z wiernymi na drugim brzegu rzeki. Stąd utworzenie oddzielnej parafii we Włostowicach stało się zadaniem pilnym i koniecznym. Należało zacząć od stworzenia bazy materialnej dla tego przedsięwzięcia. Już w 1546 r. tworzący się we Włostowicach ośrodek duszpasterski otrzymał od Marcina Skowieskiego zapis w wysokości 5 florenów rocznie161. Wizytujący w 1603 r. uznał uposażenie komendariusza i rektora za dostateczne, wskazując na pola i dziesięciny proboszcza we Włostowicach, Wronowie i Wólce Profeckiej162 . Mimo braku kanonicznej erekcji parafii, rezydujący we Włostowicach duchowny musiał mieć zabezpieczenie, przynajmniej minimalne, potrzeb materialnych. Nie zawsze tak było, co stanowiło przyczynę częstego opuszczania Włostowic. Jak wspomniano wyżej, do 1639 r. Włostowice nie posiadały stałego kapelana.

158 Wasilewski T., Ostatni Waza…, s. 184. 159 j.w. 160 Aleksander Hilary Połubiński (zm. 1679) – pisarz polny litewski (od 1654), marszałek wielki litewski (od 1669). Walczył ze Szwedami, odznaczając się w bitwach pod Warszawą i Prostkami (1656), a także z Rosją (1660-1664). Podczas rokoszu Lubomirskiego stanął po stronie króla. Członek konfederacji gołąbskiej (1672). 161 Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 39. 162 j.w.

158

Rozdział III W 1563 r. obowiązki komendariusza pełnił ks. Marcin, o którym brak bliższych wiadomości163. W 1594 r. komendariuszem kaplicy we Włostowicach był Joannes a Latowicz164. Wizytator z 1603 r. wymienił ks. Walentego Rusieckiego jako rektora kościoła165 we Włostowicach, natomiast obowiązki rektora tutejszej kaplicy w 1607 r. pełnił ks. Stanisław – prepozyt szpitala w Końskowoli166. Brak stałego księdza nie był na rękę miejscowym wiernym. Również dziedzice Włostowic, hr. Tęczyńscy, dążyli do zmiany tej sytuacji. Dzięki ich staraniom, od 1639 r. przy świątyni we Włostowicach zaczął rezydować kapłan – filialista kościoła jaroszyńskiego. Jako pierwszy funkcję tę pełnił w okresie od 1639 do 13.03.1661 r. ks. Jan Szaforski z tytułem komendariusza167. Podreperował walący się kościół, wybudował dla siebie małe mieszkanie168. Wszystkie te działania zostały zniweczone przez najazd Szwedów, którzy 12.02.1656 r. spalili Włostowice. Kościół wprawdzie nie spłonął, ale został doszczętnie obrabowany przez wojska Karola Gustawa, które spaliły dom i zabudowania gospodarcze wzniesione przez ks. J. Szaforskiego169. Brak możliwości zamieszkania oraz brak uposażenia dla duchownego doprowadziły do zaniechania działalności duszpasterskiej przy kościele filialnym we Włostowicach170. W tych warunkach w 1661 r. biskup krakowski Andrzej Trzebicki, działając na prośbę Łukasza z Bnina Opalińskiego i jego żony Izabeli na Tęczynie Opalińskiej, podjął czynności zmierzające do erekcji parafii Włostowice. 3.11.1661 r. sąd biskupa krakowskiego wydał następującą decyzję: „Kościół we Włostowicach oddzielić od macierzystego w Jaroszynie; z powodu trudnego dojścia mieszkańców Włostowic do kościoła macierzystego nie mogą oni często przystępować ani do sakramentów ani słuchać Słowa Bożego wskutek częstych wylewów Wisły, oraz postanawia uczynić kościół we Włostowicach całkowicie niezależnym, oddzielonym granicami, posiadającym tytuł kościoła parafialnego. Wyjmuje także mieszkańców Włostowic spod jurysdykcji obecnego proboszcza kościoła jaroszyńskiego. Udziela nowemu proboszczowi we Włostowicach władzy udzielania sakramentów św. zarówno dawnym mieszkańcom, jak i osadnikom, zarówno

163 j.w., s. 85, 88. 164 j.w. 165 Przypomina się, że tytuł rektora kościoła używany był na określenie zarządcy parafii nieerygowanej (j.w., s. 85). 166 j.w., s. 85, 88. 167 j.w., s. 86, 88; Kamieński S., Parafja Włostowice…, s. 58. 168 Dębiński K., Kościół we Włostowicach…, s. 11; Towalski R., Cmentarz włostowicki, cz. I…, s. 5. 169 Dębiński K., Kościół we Włostowicach…, s. 11; Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 52. 170 Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 52-53.

159

Dzieje Puław. T. 1 w osadzie Włostowice, jak w miejscowościach przyległych: Włostowice, Puławy, Wólka Profecka, Skowieszyn, Parchatka. Udziela także nowemu proboszczowi władzy administrowania, a odpowiednie dekrety w sprawie erekcji, administracji i inne, co do tego konieczne, w odpowiednim terminie sporządzi i prześle. To, czy istnieją warunki co do dochodów i odpowiedniego utrzymania proboszcza, sąd wyżej wymieniony wyznaczy odpowiednich komisarzy z Krakowa, oficjała lubelskiego Szymona Karchutowicza, prepozyta z Końskiej Woli, i proboszcza z Baranowa Wojciecha Wysockiego”171. Powyższa decyzja sądu nie odpowiadała proboszczowi Jaroszyna, ks. Janowi Rubinkowskiemu, który wniósł sprzeciw poparty zeznaniami świadków. Posiedzenie sądu biskupiego w sprawie rozpatrzenia sprzeciwu odbyło się w 1663 r.172 Wzięto pod uwagę również opinie świadków popierających erekcję parafii we Włostowicach (m.in. Łukasza z Bnina Opalińskiego). Sprawy proceduralne oraz stanowiska obu stron sporu opóźniały wydanie ostatecznej decyzji. Również przedłużała się działalność komisarzy do spraw uposażenia nowej parafii. W wyniku tego po 1661 r. przez kolejne lata rezydowali we Włostowicach kolejni rektorzy, w większości cierpiący biedę. 13.09.1661 r.173 zmarł we Włostowicach ks. Jan Szaforski i pochowany został na przykościelnym cmentarzu174. Fakt ten w sposób następujący opisał jego następca, ks. Marcin Witkowski: „Po śmierci czcigodnego ks. Jana Szaforskiego, komendaryusza włostowickiego, ja Marcin Witkowski otrzymałem komendaryę włostowicką od Jego Ekscelencyi Andrzeja Trzebickiego z Bożej łaski Biskupa Krakowskiego, księcia Siewierskiego, dnia 13 września 1661 roku. Tak w kościele, jak na plebanii zastałem straszliwą nędzę. Zaznaczam to dla braku czasu na tych poszarpanych kartkach podartej księgi ochrzczonych, ufając Bogu, iż znajdą się jacyś dobroczyńcy, którzy mi do podźwignienia wszystkiego pomogą”175.

171 Cyt. za: Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 37-38. 172 j.w., s. 38. 173 Podaję za: Dębiński K., Kościół we Włostowicach…, s. 11. Inną datę śmierci (13.03.1661) podaje: Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 88. 174 Mącznik H. i J., Cmentarze włostowickie…, s. 3 175 Cyt. za: Dębiński K., Kościół we Włostowicach…, s. 11.

160

Rozdział III Obwiązki komendariusza pełnił ks. Marcin Witkowski od 13.09.1661 r. do 1663176. Pomogli mu finansowo Łukasz z Bnina Opaliński i jego żona Izabela na Tęczynie Opalińska, którzy za zgodą biskupa krakowskiego Andrzeja Trzebickiego podpisali 10.11.1661 r. w Krakowie erekcję parafii włostowickiej. „Łukasz z Bnina Opaliński, marszałek nadworny koronny i Izabela na Tęczynie Opalińska, marszałkowa nadworna koronna. Chcąc, aby większą od służby Bożej i zbawienia dusz swoich poddani nasi w majętności naszej włostowickiej i po inszych wioskach będący mieli wygodę otrzymaliśmy u JO Jegomości Księdza Jędrzeja Trzebiskiego, Bpa Krakowskiego dysmembrę kościoła włostowickiego od kościoła jaroszyńskiego, któremu to kościołowi włostowickiemu i jego rektorowi naznaczamy i dajemy pro dote dziesięcinę w dworze włostowickim wytyczną, także i po poddanych we wsi naszej Wronowie i w Wólce Profeckiej będących. Przydajemy do tego zagrodnika jednego gruntowi naszemu przyległego i złotych polskich 50 z prowentów177 i ze szkatuły naszej quotannis178 . Co wszystko pomienionemu kościołowi wiecznymi czasy dajemy i darujemy do stworzenia tego wszystkiego sukcesów naszych obligujemy. Tęż naszą donację179 w księgach grodzkich zapisać zupełnie obiecujemy, a co dla lepszej wiary i pewności rękami naszemi przy przyciśnionych pieczęciach podpisujemy się. Datum w Krakowie dnia dziesiątego miesiąca listopada 1661 r. Izabela Hrabina na Tęczynie Opalińska, Marszałkowa Koronna (:L.S.:), Łukasz Opaliński, Marszałek Nadworny Koronny (:L.S.:)”180. Po tym optymistycznym wydarzeniu nastąpiła smutna codzienność. Utworzenie parafii włostowickiej (z przyczyn podanych powyżej) odwlekało się, a wraz z tym przesuwał się termin wydzielenia księdzu wspomnianej dziesięciny i zasiłku pieniężnego. Po dwóch latach życia w nędzy ks. M. Witkowski zrzekł się w 1663 r. probostwa włostowickiego. Na jego miejsce przybył 24.09.1663 r., za zgodą proboszcza jaroszyńskiego ks. Jana Rubinkowskiego, jako komendarz włostowicki ks. Jan Jastrzębski181. Nie mając co jeść ani gdzie mieszkać, po pół roku porzucił Włostowice, pozostawiając

176 Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 86, 88 177 Prowent (łac.: proventus) – dawniej: dochód, intrata, zysk, głównie z posiadłości rolnych. 178 Qyot-annis (łac.) – co roku. 179 Donacja (łac.: donatio – dar, darowizna) – dawniej suma pieniężna lub dobra ziemskie nadane, darowane na rzecz osoby lub instytucji. 180 Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 48 przyp. 34. 181 j.w., s. 86, 88; Kamieński S., Parafja Włostowice…, s. 58; Dębiński K., Kościół we Włostowicach…, s. 12.

161

Dzieje Puław. T. 1 po sobie uporządkowane księgi metryczne. Kolejnym komendariuszem włostowickim został w 1664 r. ks. Jan Bugajski, reformata z Kazimierza182 . Złośliwe komentarze stwierdzały, że proboszcz jaroszyński wraz z kolatorami postanowili na to głodowe stanowisko skierować zakonnika, który ślubował ubóstwo i który łatwiej obejdzie się bez jedzenia i mieszkania183. Po kilku miesiącach pobytu we Włostowicach ks. Jan Bugajski wrócił do klasztoru. Od tej pory przez kilka lat nie było we Włostowicach zarządcy, a obowiązki duszpasterskie sprawował proboszcz z Jaroszyna. On to zabrał z kościoła włostowickiego obrazy w celu przechowania na plebanii w Jaroszynie184. On również jeszcze w 1675 r. pobierał dziesięcinę z Włostowic i Skowieszyna185. Tymczasem w 1668 r. do Włostowic przybył kolejny stały komendariusz, którym był ks. Jan Sadkowski186. Wprawdzie, jak poprzednicy, żył w biedzie, ale duże nadzieje na poprawę stanu kościoła, plebanii i warunków życia wiązał z zapowiedziami lokowania Włostowic na prawie miejskim. Nie doczekawszy tej poprawy, zmarł w nędzy w 1672187. Pochowany został na cmentarzu przykościelnym188. W 1674 r. przybył do Włostowic ks. Adam Wincenty Zachajowski189. W rok później (1675) miała miejsce wizytacja kościoła, która przyniosła dokładny jego opis190. Kościół był drewniany, przykryty dachem. Brak wiadomości na temat jego fundacji, tytule, konsekracji i rocznicy dedykacji. Kościół posiadał dwa ołtarze, obydwa murowane. Ołtarz wielki, z obrazem św. Anny, nie był konsekrowany. Zawierał drewniane tabernakulum191 ze srebrną puszką i kielichem z pateną192 . W drugim ołtarzu był obraz św. Barbary Dziewicy i Męczennicy. W kaplicy znajdował się trzeci ołtarz, także murowany, niekonsekrowany, z obrazem przedstawiającym Świętą Rodzinę. Wizytator zwrócił uwagę na słabe zabezpieczenie kościoła: brak krat w oknach i stróża, słabe zamki. Oleje święte przechowywane były w murowanym sakrarium193. Chrzcielnica kamienna nie posiadała zamknięcia. Również bez zamknięcia była murowana zakrystia, w której oknach wmontowano żelazną kratę. Przy kościele znajdowała się murowana,

182 Dębiński K., Kościół we Włostowicach…, s. 12; Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 86, 88; Kamieński S., Parafja Włostowice…, s. 58. 183 Dębiński K., Kościół we Włostowicach…, s. 12. 184 Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 38. 185 j.w. 186 j.w., s. 86, 88; Dębiński K., Kościół we Włostowicach…, s. 13; Kamieński S., Parafja Włostowice…, s. 58. 187 Dębiński K., Kościół we Włostowicach…, s. 13; Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 86, 88. 188 Mącznik H. i J., Cmentarze włostowickie…, s. 3. 189 Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 86, 88. 190 Opis kościoła podaję za: j.w., s. 53-54. 191 Tabernakulum (łac.: tabernaculum – namiot, później: przybytek, świątynia) – w kościele katolickim szafka w środku ołtarza, w której przechowuje się konsekrowaną hostię; cyborium. 192 Patena (łac.) – w liturgii katolickiej złoty lub pozłacany talerzyk, na którym kładzie się hostię w czasie mszy. 193 Sacrarium (łac.) – kaplica, świątynia.

162

Rozdział III niewyprawiona kaplica, zbudowana przez Daniłowiczównę. Za niewystarczające uznał wizytator wyposażenie kościoła w szaty liturgiczne i bieliznę kielichową. Spośród ksiąg liturgicznych w kościele były tylko mszały. Wśród obrazów aż siedem poświęconych było Matce Bożej. Inne wyobrażały: św. Józefa, św. Franciszka, Mękę Pańską i Pana Jezusa Ubiczowanego. Protokół powizytacyjny w sposób następujący podsumował stan kościoła: „litościwi parafianie codziennie opłakują dom Boży opuszczony i zaniedbany obojętnością swojego pasterza”. Tenże wizytator stwierdził, że proboszcz jaroszyński pobierał dziesięcinę z Włostowic i Skowieszyna, oraz że „na wschód od kościoła jest dom plebański. (…) Dwaj ogrodnicy poddani temu kościołowi w domu plebańskim pozostają i pracują”194. W tym samym 1675 r., w dzień Bożego Narodzenia, Włostowice nawiedziła wichura, która poczyniła duże szkody również w kościele195. Uszkodzona została drewniana dzwonnica, w wyniku czego trzy dzwony trzeba było przenieść do nowej dzwonnicy. Wiatr zerwał dach na kostnicy. Dużo zniszczeń zaistniało na cmentarzu przykościelnym. 12.08.1676 r. dzięki staraniom ówczesnego właściciela Włostowic, Stanisława Herakliusza księcia Lubomirskiego, marszałka wielkiego koronnego, na mocy dekretu biskupa krakowskiego Andrzeja Trzebickiego, kościół we Włostowicach stał się kościołem parafialnym, oddzielonym od parafii w Jaroszynie196. „Działo się to w roku 1676 12 sierpnia w Krakowie. Przed Sądem Najjaśniejszego i Najdostojniejszego bpa krakowskiego A. Trzebickiego na publicznej rozprawie stawiwszy się osobiście sędzia, który zajmował się osobiście tą sprawą, postawił wniosek, żeby kościół we wsi Włostowice filialny odłączyć jako parafialny od kościoła parafialnego i macierzystego w Jaroszynie ze względu na odległość i niewygodę dojścia do niego, oddzielić wsie za rzeką Wisłą leżące wraz z należnymi dziesięcinami i wszystkimi dochodami oderwać od tegoż kościoła jaroszyńskiego i przyłączyć kościołowi we Włostowicach, poddać prawom parafialnym, ustanowić kł parafialny i oddzielony. Zwolnić tamtejszych mieszkańców od praw i obowiązków religijnych wysłuchiwania Mszy, należnych dotąd kościołowi w Jaroszynie”197.

194 Cyt. za: Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 39. 195 Szkody wymienione za: j.w., s. 72. 196 Dębiński K., Kościół we Włostowicach…, s. 13; Goliński S., Puławy…, s. 16; Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 38. 197 Cyt. za: Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 47 przyp. 23.

163

Dzieje Puław. T. 1 O ostateczności powyższej decyzji świadczy zatrudnienie proboszcza oraz opinia, umieszczona w aktach bpa A. Trzebickiego, dotycząca zmiany dziesięciny z Włostowic i Skowieszyna, które do tej pory należały się klasztorowi świętokrzyskiemu. Sąd biskupi określił sprawę erekcji parafii we Włostowicach jako „zakończoną, zamkniętą i opieczętowaną”198. W skład nowej parafii weszło pięć miejscowości, stanowiących zwarty kompleks osadniczy, istniejący na zachodnim brzegu Wyżyny Lubelskiej w dolinie Wisły. Były to: Włostowice, Puławy, Parchatka, Skowieszyn i Wólka Profecka199. Przeszłość Włostowic omówiona została powyżej, stąd w niniejszej charakterystyce miejscowości, składających się na nowo utworzoną parafię, zostaje pominięta 200. Pominięte są również w tym miejscu dzieje Puław, gdyż tematowi temu poświęcone są niniejsze całościowe rozważania 201. Parchatka 202 , to wieś położona w dolinie Wisły na trasie Puławy – Kazimierz, w pobliżu Włostowic. Tędy przebiegała południowa granica parafii Włostowice z parafią Kazimierz. Miejscowość tę wymienia Długosz jako Parchowatkę203 i zalicza ją (wraz z Włostowicami) do parafii w Jaroszynie. O pradziejach tej miejscowości mówiono wyżej. Często zmieniała przynależność kościelną. Początkowo dziesięcinę pobierał z niej biskup krakowski i klasztor na Świętym Krzyżu. W 1531 r., będąc własnością Marcina Skowieskiego, należała do parafii w Jaroszynie. Ale w 1565 r. wchodziła już w skład parafii Końskowola, a od 1603 r. ciążyła do Włosotowic204. Najstarszą miejscowością w nowo utworzonej parafii jest Skowieszyn 205. Pierwsza wzmianka o nim pochodzi z 1254 r. i dotyczy decyzji Bolesława Wstydliwego, podjętej w Korczynie 30 maja tegoż roku, o uwolnieniu od określonych powinności szeregu wsi, należących do klasztoru w Zwierzyńcu koło Krakowa, w tym Skowieszyna 206. Była to przez pewien czas wieś parafialna (do parafii Skowieszyn należała Wietrzna Góra, na terenie której po przejściu we władanie królewskie założono miasto Kazimierz), Długosz określił tę wieś jako Kowieszyn. W 1531 r., jako własność Marcina Skowieskiego, należał do parafii Jaroszyn. Rejestr podymnego powiatu lubelskiego z 1565 r. wymienia Kowieszyn

198 Cyt. za: j.w., s. 38. 199 Dębiński K., Kościół we Włostowicach…, s. 13; Goliński S., Puławy…, s. 16; Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 38. 200 W dużym skrócie omawia ją: Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 25-29. 201 W skrócie zamieścił je: j.w., s. 21-23. 202 O niej podaję za: j.w., s. 24-25. 203 Nazwa miejscowości pochodzi prawdopodobnie od rozrzuconych na zboczu wzgórza „paru” chat wieśniaczych (j.w., s. 24). 204 O dalszych dziejach, patrz: j.w., s. 24-25. 205 O Skowieszynie informuję za: j.w., s. 23-24. 206 Skouiszyn, Wetrnagora dicta in Terre Lublinensi cum adiacentibus Krempa (Krępa) Woyszin (Wojszyn) Rzeczice (Rzeczyca) Yaworzecz (Jaworzec) – wyjątek z dokumentu B. Wstydliwego podaję za: j.w., s. 32 przyp. 62.

164

Rozdział III

Il. 146: Parafia Włostowice w 1676 r.

165

Dzieje Puław. T. 1 jako część parafii Końska Wola. Od 1603 r. należy do klucza końskowolskiego, ale w ramach organizacji kościelnej przynależy do Włostowic. Ostatnia miejscowość, należąca do nowej parafii, to Wólka Profecka, leżąca między Puławami i Gołębiem, w rozwidleniu dopływu Wisły - Kurówki207. Tędy biegła północna granica, oddzielająca parafię Włostowice od parafii Gołąb. Pierwsza wzmianka o niej pochodzi z 1603 r., a miejscowość ta określona została jako Wólka Profecińska. Wieś należała do klucza końskowolskiego i dzieliła jego losy208. Oprócz wymienionych południowej i północnej granic parafii Włostowice, na północnym wschodzie graniczyła ona z parafią Baranów, a na zachodzie jej granicę tworzyła Wisła (na drugim brzegu Wisły leżała parafia Jaroszyn, dziś Góra Puławska). Parafia Włostowice należała do diecezji krakowskiej, archidiakonatu lubelskiego, dekanatu kazimierskiego209. Kolatorami nowoutworzonej parafii byli dziedzice Włostowic, a pierwszym proboszczem – dotychczasowy komendariusz i rektor włostowicki – ks. Adam Wincenty Zahajowski210. Pełnił on tę funkcję do śmierci, tj. do 8.10.1694 r. 211 Sąd biskupi na posiedzeniu w Kielcach w dniu 12.10.1676 r. rozstrzygnął sprawę uposażenia parafii Włostowice, przyznając tutejszemu kościołowi dziesięcinę snopową ze wsi Puławy oraz dziesięcinę z pól kmiecych ze wsi Włostowice – Górne Winiary (dziś Górna Niwa)212 . Stanisław Herakliusz Lubomirski w tymże 1676 r. zapisał „pół łanu pola”213 oraz uczynił na rzecz parafii nadanie dziesięciny snopowej ze wsi Włostowice. Klasztorowi Św. Krzyża pozostawiono dziesięcinę z trzech pól z parafii Włostowice214. Ważnym elementem uposażenia parafii Włostowice była donacja uczyniona przez Łukasza z Bnina Opalińskiego. W 1673 r. we władaniu kościoła były 3 łany ziemi, dziesięciny we dworze we Włostowicach i w Wólce Profeckiej oraz dziesięciny snopowe z Puław, Włostowic i Górnych Winiar. Prawdopodobnie do proboszcza włostowickiego należały również dziesięciny z Parchatki i Skowieszyna 215. W 1676 r., według rejestru pogłównego województwa lubelskiego, zamieszkiwało we Włostowicach 245 poddanych, w Puławach 91, Parchatce 37, Skowieszynie 85 i w Wólce Profeckiej 11 216 . Żydzi mieszkali we Włostowicach (w liczbie 12)

207 O niej podaję za: j.w., s. 25. 208 Dalsze losy Wólki Profeckiej, j.w. 209 j.w., s. 45. 210 Dębiński K., Kościół we Włostowicach…, s. 13; Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 88. 211 Dębiński K., Kościół we Włostowicach…, s. 13. 212 Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 40. 213 Cyt. za: j.w. 214 j.w. 215 j.w. 216 j.w., s. 101.

166

Rozdział III i w Puławach (2)217. Jeśli chodzi o strukturę zawodową ludności parafii Włostowice, to początkowe główne zajęcia (jak rybołówstwo, przewoźnictwo przez Wisłę i obsługa barek towarowych) zastępowane zostają rolnictwem i uprawą sadów218. Cytowany powyżej rejestr pogłównego wymienia, że w Puławach w 1676 r. mieszkało 3 kupców, 10 murarzy i 1 rzeźbiarz219. Interesujący jest przegląd uczestnictwa wiernych parafii Włostowice w życiu sakramentalnym220. Liczba osób ochrzczonych i zawartych małżeństw w parafii Włostowice w latach 1640–1676221 Rok

Liczba ochrzczonych

Liczba małżeństw

Rok

Liczba ochrzczonych

Liczba małżeństw

1640

1659

1641

1660

brak akt

1642

1661

brak akt

1643

1662

brak akt

1644

brak akt

1663

brak akt

1645

brak akt

1664

brak akt

1646

brak akt

1665

brak akt

1647

brak akt

1666

brak akt

1648

brak akt

1667

brak akt

1649

brak akt

1668

brak akt

1650

brak akt

1669

brak akt

1651

brak akt

1670

brak akt

1652

1671

brak akt

1653

brak akt

1672

brak akt

1654

brak akt

1673

brak akt

1655

brak akt

1674

brak akt

1656

brak akt

1675

brak akt

1657

brak akt

1676

brak akt

1658

brak akt

217 j.w. 218 j.w., s. 104. 219 j.w. 220 Dokonano go na podstawie: j.w., s. 105-130. 221 Na podstawie: j.w., s. 106, 112-113.

167

Dzieje Puław. T. 1 W 1601 r. zaprowadzono w kościele włostowickim akta tam ochrzczonych222 , zaś od 1640 r. istnieją akta ochrzczonych w parafii Włostowice. Oleje do sakramentu chrztu pobierane były z kościoła w Końskowoli, a potem z kolegiaty lubelskiej. Rodzicami chrzestnymi byli mężczyźni w wieku od 14, a kobiety od 12 lat. Akta zawartych małżeństw zachowały się również od 1640 r. Braki w jednej i drugiej dokumentacji mogą wynikać z zaniedbania duchownego lub ich przyczyną jest fakt spisywania dokumentów jedynie w parafii Jaroszyn. Na zakończenie prezentowania genezy parafii we Włostowicach podać należy dalsze losy kościoła w Jaroszynie223. Po utworzeniu samodzielnej parafii włostowickiej w parafii Jaroszyn pozostały miejscowości położone na zachodnim brzegu Wisły, W 1687 r. w wyniku powodzi zniszczony został kościół, który po wyremontowaniu przeniesiono w bardziej bezpieczne miejsce. Po pół wieku uległ jednak kolejnemu zatopieniu przez powódź. W 1714 r. w nowym, wysoko położonym miejscu pobudowano mały drewniany kościół pod wezwaniem św. Wojciecha. W maju 1768 r. położono kamień węgielny pod nowy kościół, którego fundatorami byli: August Aleksander Czartoryski i Maria Zofia z Sieniawskich. Wybudowany w kształcie krzyża łacińskiego, istnieje do dziś. Został poświęcony 8.07.1781 r., a konsekrowany 7.06.1895 r. pod wezwaniem św. Wojciecha. Po utworzeniu w 1790 r. diecezji chełmsko-lubelskiej, parafia Jaroszyn znalazła się poza tą diecezją, przemianowaną potem na lubelską. Obecnie Góra Puławska należy do województwa lubelskiego, ale do diecezji radomskiej.

222 Postanowienia Soboru Trydenckiego nakazywały udzielanie sakramentu chrztu tylko w kościele, zaś w wypadkach wyjątkowych poza świątynią (j.w., s. 105). Sobór powszechny, czyli ekumeniczny jest uroczystym zgromadzeniem biskupów z całego świata, obradujących pod kierownictwem papieża lub jego legata nad najważniejszymi sprawami Kościoła. Sobór Trydencki obradował od 15.12.1545 r. do 4.12. 1563 i obejmował pontyfikaty Pawła III, Juliusza III i Piusa IV. W pierwszej (spośród trzech) fazie obrad, obejmującej czas od 13.12.1545 r. do 14.09.1549 r. wydano szereg antyprotestanckich dekretów, w tym dekret o siedmiu sakramentach (Sobory powszechne, „Kalendarz Caritas” 1989, s. 213, 217). 223 Podano za: Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 36-37.

168

Rozdział IV

PUŁAWY WŁASNOŚCIĄ STANISŁAWA HERAKLIUSZA LUBOMIRSKIEGO (1669 – 1686) Sylwetka Stanisława Herakliusza Lubomirskiego (1642–1702). Budowa pałacu. Obraz wsi Puławy. Dalsze dzieje parafii Włostowice. W latach 70-tych XVII w. Puławy stały się własnością Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, marszałka wielkiego koronnego, wniesione mu jako wiano przez pierwszą lub drugą żonę. W sprawie tej nie ma zgody wśród badaczy. Jedna ich grupa uważa, że Puławy wraz z pozostałą częścią klucza końskowolskiego wniosła w posagu marszałkowi wielkiemu koronnemu jego pierwsza żona Zofia (córka Łukasza z Bnina Opalińskiego i Izabeli z Tęczyńskich) na mocy związku małżeńskiego, zawartego w 1669 r.1 Innego zdania są badacze uważający, że St.H. Lubomirski stał się właścicielem Puław dzięki posagowi wniesionemu w 1676 r. przez drugą

Mossakowski S., Pałac…, s. 4 („Puławy… było to bowiem wiano… Zofii z Opalińskich zmarłej w r. 1675, ok. r. 1666 wniosła w posagu Stanisławowi Herakliuszowi Lubomirskiemu jego pierwsza żona Zofia Opalińska, córka Łukasza marszałka nadwornego koronnego…”); Kwiatkowski Marek, Pałac puławski w XVII wieku, W: Teka konserwatorska, z. 5, Warszawa 1962, s. 11 („Pierwszym właścicielem pałacu był Stanisław Herakliusz Lubomirski, marszałek wielki koronny. Puławy dostały mu się drogą mariażu z Zofią Opalińską”); Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 18 („Córka Łukasza z Bnina i Izabeli – Zofia, w 1669 r. poślubiła Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, wnosząc dobra Opalińskich do i tak już wielkiej fortuny Lubomirskich”) i s. 22 („Prawdziwy rozwój Puław rozpoczął się od r. 1669, kiedy to Stanisław Herakliusz Lubomirski, przez małżeństwo z Zofią Opalińską stał się ich właścicielem”); Kseniak M., Rezydencja Czartoryskich…, s. 4 („Dzieje rezydencji puławskiej… rozpoczynają się dopiero w II połowie XVII w., kiedy klucz końskowolski przeszedł od Łukasza z Bnina Opalińskiego, marszałka nadwornego koronnego, oraz jego żony Izabeli – jako wiano ich córki Zofii – do Stanisława Herakliusza Lubomirskiego”).

169

Dzieje Puław. T. 1 żonę, Elżbietę Denhoffównę, podkomorzankę koronną 2 . Są wreszcie badacze, dopuszczający każdą z tych możliwości3. Faktem jest przejście w tym czasie Puław w ręce rodziny Lubomirskich.

Il. 147: Herb Lubomirskich „Szreniawa”.

2 3

170

Boniecki A., Herbarz polski, t. 15, Warszawa 1912, s. 66 (… następnie zaślubił 2-o v. Elżbietę Denhoffównę, podkomorzankę koronną, dziedziczkę Puław…”). Jaroszewski T.S., Kowalczyk J., Puławy…, s. 218-219 („W latach siedemdziesiątych w. XVII dobra należą do Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, marszałka wielkiego koronnego, któremu dostały się w wianie za pierwsza, lub drugą żoną”); Zwolski J., Puławy…, s. 22 („Ze związku Izabeli i Łukasza Opalińskich przyszła na świat córka Zofia, która wychodząc za mąż za Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, wniosła mu w posagu dobra końskowolskie, w tym Puławy”) i s. 109-110 przyp. 11 („… Inne źródła… podają drugą żonę Lubomirskiego, Elżbietę Denhoffównę, córkę Teodora, jako właścicielkę Puław, która wniosła je w wianie mężowi w 1667 r.”).

Rozdział IV

Il. 148: Stanisław Herakliusz Lubomirski (1642 – 1702).

Stanisław Herakliusz Lubomirski4, herbu Szreniawa5, wywodzi się z rodu małopolskiego, który do sławy i bogactwa doszedł na przełomie XVI i XVII w.6 Jego

Opracowano na podstawie: Polski słownik biograficzny, t. 18 Wrocław 1973, s. 45-49; Dworzaczek W., Genealogia…, tabl. 143; Buksiński Stefan Jerzy, Stanisław Herakliusz Lubomirski – Salomon Polski (1642-1702), „Nasze sprawy”, cz. I: nr 9 z 1-15.05.1973, s. 3; cz. II: nr 10 z 16-31.05.1973, s. 3; Boniecki A., Herbarz polski, t. 15, Warszawa 1912, s. 56-78. Szreniawa (Śreniawa, Śrzeniawa, Śrzeniawita, Śrzeniewita) – szlachecki herb polski, przedstawiający w polu czerwonym rzekę srebrną w kształcie litery S ze złotym krzyżem w części górnej. Hełm ukoronowany labrami (ozdobnym obramowaniem) z pokryciem czerwonym i podbiciem srebrnym. Klejnot herbu stanowią dwa rogi turze (prawy czerwony, lewy srebrny), na każdym po cztery dzwoneczki. Herb po raz pierwszy pojawił się w źródłach pisanych w 1403 r. Od tego czasu spotykany głównie w Małopolsce. Główne rody: Kmitowie, Lubomirscy (Szymański J., Herbarz…, s. 270). Za protoplastę rodu uważany jest Andrzej z Boczowa, którego imię występuje w dokumentach z lat 1361-1382 jako dziedzica Boczowa, Gdowa, Zbydniowa, Wieruszyc, Grabi, Rybia, Zręczyc, Brzozowej, Ubrzeża, Więczymirowa i Więckowic (Boniecka A., Herbarz polski, t. 15…, s. 57).

171

Dzieje Puław. T. 1 dziad, Stanisław (1583–1649), hrabia na Wiśniczu, odznaczył się w wojnie z Turkami, obejmując po śmierci Jana Karola Chodkiewicza w 1621 r. pod Chocimiem dowództwo nad polsko-litewskimi wojskami. Jego ojciec, Jerzy Sebastian (1616–1667), był wybitnym wodzem i szanowanym politykiem. Pomógł Janowi Kazimierzowi wrócić z wygnania ze Śląska i wspólnie ze Stefanem Czarnieckim przywrócił do władzy. Konflikt z królową Marią Ludwiką doprowadził do wystąpienia przeciw królowi, za co pozbawiony został urzędów i majątku oraz ogłoszony banitą. Podjął otwartą wojnę z królem, którą – mimo zwycięstw (np. 13.07.1666 r. pod Mątwami) – zakończył ugodą 31.07.1666 r. w Łęgonicach i przeprosinami króla. Zmarł w 1667 r. oczekując na zniesienie banicji. Matką Stanisława Herakliusza była pierwsza żona Jerzego Sebastiana, Konstancja z Bobrku Ligęzianka (zm. 1648), kasztelanka sandomierska, dziedziczka Rzeszowa. Miał pięcioro rodzeństwa. Brat Aleksander Michał (zm. 1675) był starostą perejesławskim i sandeckim, posłem krakowskim i elektorem Jana III Sobieskiego, pod którym walczył pod Chocimiem, ożeniony z Katarzyną Anną z Bychowa Sapieżanką, wojewodzianką wileńską. Drugi brat, Hieronim Augustyn (zm. 1706), jako opat płocki zapisany na uniwersytet w Padwie, kawaler maltański, porzucił stan duchowny, żeniąc się z Konstancją Bokumówną, stolnikówną litewską. Zgromadził wiele tytułów, m.in. chorążego wielkiego koronnego, marszałka nadwornego koronnego, wojewody krakowskiego, hetmana polnego koronnego, hetmana wielkiego. Był cenionym wodzem i żołnierzem. Siostra Katarzyna (zm. 1669), osoba bogobojna i o dobrym sercu, wyszła za Feliksa Potockiego, kasztelana krakowskiego. Dziećmi Jerzego Sebastiana i drugiej żony, Barbary ze Szczekarzowic Tarłównej, kasztelanki wiślickiej, wdowy po Janie Aleksandrze Daniłowiczu, staroście olsztyńskim, byli: Franciszek Sebastian (zm. 1699) starosta olsztyński i rotmistrz pancerny; Jerzy Dominik (zm. 1727) podstoli koronny, wojewoda krakowski oraz Anna Krystyna (zm. 1701), żona Franciszka Sapiehy, koniuszego litewskiego, a po jego śmierci Dominika Radziwiłła, kanclerza litewskiego. Stanisław Herakliusz Lubomirski urodził się 25.05.1642 r.7 w Wiśniczu lub w Niepołomicach – w majątku swego dziada Stanisława, jako najstarszy syn Jerzego Sebastiana. Uzyskał staranne wykształcenie krajowe i zagraniczne. Pierwszym nauczycielem, w domu dziada, był prawdopodobnie ktoś związany z Akademią Krakowską, co było w zwyczaju. W 1658 r. wraz z ojcem brał udział w oblężeniu Torunia8. Jako starosta spiski wyjechał w 1660 r. przez Holandię i Belgię do Francji,

7 8

172

Niepewny rok urodzenia. W trakcie wojny ze Szwecją 1655-1660.

Rozdział IV polecony przez królową Ludwikę Marię9 kardynałowi Giulio Mazariniemu10. Odwiedził następnie Hiszpanię (gdzie był goszczony przez Filipa IV11), Italię (zaproszony na audiencję u papieża12) i Austrię. Wizyta na dworze Filipa IV znalazła odbicie w niżej cytowanym wierszu. Zbigniew Morsztyn13 wraca z Warszawy do Królewca (wiosna 1661 r.)14 Słyszał kaszel w ciemności. To książę Herakliusz W stalowym pudle przywiózł z madryckiego dworu Mądrego pawia. Własną krwią go tuczył. A imię pawia Czas. Herakliusz był diabłem. Tak mówiono. W pałacach piekielne zapadnie, Jak pułapki na myszy, trzaskały pod stopą. Dom jagielloński był mieszkaniem szczurów I kuzyni w koronkach polowali nocą Ze świecą i z trutkami. Lecz już się zbierały Ogniste wiatry. Wiedział, te pałace Strawi płomień i kości bezdomne zaskrzeczą15, Późny wnuk grudkę żużlu zabierze odchodząc,

9 10 11 12 13 14 15

Ludwika Maria z rodu Gonzaga de Nevers (1611-1667) – królowa polska, żona Władysława IV Wazy (1595-1648) i Jana II Kazimierza (1609-1672), twórczyni stronnictwa profrancuskiego. Jules Mazarin (Giulio Mazzarino) (1602-1661) – kardynał, francuski polityk, rządca Francji podczas małoletniości Ludwika XIV. Filip IV (1605-1665) – król Hiszpanii, uznał niepodległość Niderlandów; mecenas sztuki. Prawdopodobnie Aleksandra VII, którego pontyfikat obejmował lata 1655-1677 (Kalendarz Caritas 1989, s. 203). Morsztyn Zbigniew (ok. 1628-1689) – poeta, arianin; związany z Radziwiłłami; od 1646 r. towarzysz chorągwi pancernej, uczestnik wojen z Kozakami i Moskwą, w latach 1655-1656 walczył ze Szwedami; od 1661 (w wyniku wypędzenia arian) na emigracji. Rymkiewicz Jarosław Marek, Metafizyka, Warszawa 1963, s. 15-16. „… książęta Radziwiłłowie nowymi racyjami odradzali królowi abdykację królestwa, za niegodną bowiem rzecz mieli, aby król… do cudzych krajów przeniósłszy się kości swoich Ojczyźnie żałował”. Zbigniew Morsztyn: Żywot Jaśnie Oświeconego Książęcia Imci Bogusława Radziwiłła (cyt. za: Rymkiewicz J.M., Metafizyka… s. 16).

173

Dzieje Puław. T. 1 Poeta tego miasta na puławskich łąkach16 Będzie siwy i bosy ptaki kijem gonił Albo w kufrze z wierszami17 za morze popłynie; On zawsze, bo tak każą, Podskarbim Korony, Kiedy Muzą w Rytwianach18 jest kuchenna dziewka. Nie tego pragnął. Nad dachem Rudówki19 Erato była ptakiem, krzyczała w listowiu, I księżyc mądrych Greków blask rzucał na kratę. Tam powracał. Tam, w stuku sekretnych zegarów, Pisał wiersz, krew z krwi Czasu. Cło brano, jak trzeba (Tamten rzeźnik z Nadrenii20 też, nie wiedząc, płacił). Tam diabeł leśnych jezior w pas mu się kłaniały; Był poetą, to znaczy aniołem przebranym. Tam, słuchając jak grają arfy i wijole, Pierwsi rodzice ludzi brodzili w gęstwinie. To tylko, co wiersz skłamał, mogło ich ocalić.

16 Los Trembeckiego i innych. 17 j.w. 18 „Romanse Jana Andrzeja Morsztyna, Podskarbiego Wielkiego Koronnego, są szeroko znane” (cyt. za: Rymkiewicz J.M., Metafizyka…, s. 16). Morsztyn Jan Andrzej (1621-1693) – poeta, od 1668 podskarbi wielki koronny; czołowy przywódca stronnictwa profrancuskiego, rzecznik polityki Jana Kazimierza i Marii Ludwiki; za Jana III Sobieskiego w opozycji; w 1683 r. na skutek oskarżenia o zdradę stanu emigrował do Francji; autor wierszy, głównie o tematyce erotycznej i dworskiej; zbiory wierszy Kanikuła albo psia gwiazda (1647), Lutnia (1662). 19 „Nieścisłość, zawiniona przez autora. Rudówkę otrzymał Zbigniew Morsztyn w dożywocie od Fryderyka Wilhelma dopiero w r. 1663” (cyt. za: Rymkiewicz J.M., Metafizyka…, s. 16). 20 „Przodek rodu Morsztynów” (cyt. za: Rymkiewicz J.M., Metafizyka…, s. 16).

174

Rozdział IV

Il. 149: Stanisław Lubomirski (zm. 1649), dziad Stanisława Herakliusza.

Il. 150: Maria Ludwika (1611-1667), królowa Polski (w stroju wdowim po śmierci Władysława IV).

Il. 152: Hieronim August Lubomirski (zm. 1706), brat Stanisława Herakliusza.

Il. 151: Jerzy Sebastian Lubomirski (1616-1667), ojciec Stanisława Herakliusza.

175

Dzieje Puław. T. 1

Il. 153: Józef Lubomirski (zm. 1732), syn Stanisława Herakliusza i Elżbiety z Denhoffów.

Il. 155: Kardynał Giulio Mazzarini (1602-1661).

Il. 154: Papież Aleksander VII (1599-1677).

Il. 156: Oblężenie Torunia przez Szwedów 1658 r. (w obronie miasta uczestniczył Stanisław Herakliusz Lubomirski ze swym ojcem Jerzym Sebastianem).

176

Rozdział IV Do Warszawy wrócił Stanisław Herakliusz Lubomirski w marcu 1662 r. Wziął udział po stronie ojca w jego wojnie z dworem królewskim. Uczestniczył w pojednaniu Jerzego Lubomirskiego z królem pod Jaroszynem (koło Puław), skąd udał się jako niemal zakładnik królewski do Warszawy. W dniu śmierci ojca (31.01.1667) przebywał w Inflantach (lub we Włoszech), skąd wrócił i 23.05.1667 r. pochował ojca w Wiśniczu. Rozpoczął samodzielną działalność polityczną. Wybrano go marszałkiem sejmu proszowskiego, a następnie (14.12.1667) posłem na Sejm. W tym okresie rozpoczął Stanisław Herakliusz swą twórczość literacką. Jego utwory młodzieńcze noszą wpływ poetów włoskich, co było skutkiem wojaży po krajach romańskich. I tak, poemat „Orfeusz” stanowi parafrazę poematu Mariniego21, zaś w napisanym oktawą „Piramie i Tyzbe” nawiązał autor do poematu Tassa 22 . Największy jednak wpływ na młodego literata wywarli włoscy komediopisarze. Pisał komedie prawdopodobnie z myślą o wystawieniu ich we własnym teatrze dworskim w podwarszawskim Ujazdowie, a może i w Puławach. Pierwszą komedią, powstałą w 1664 r., była „Ermida albo królewna pasterska…”, zawierająca polemikę z mitem arkadyjskiej szczęśliwości 23. Królewna Ermida, bohaterka komedii, po odkryciu niewierności swego ukochanego, uciekła do pasterskiej Arkadii – krainy, w której nie ma zdrady, a człowiek w zetknięciu z naturą może uzyskać pełnię szczęścia. Prawda okazała się inna. Życie w Arkadii nie było pozbawione trosk i rozterek. Dwie kolejne komedie, pisane już prozą, nawiązywały do nowel Boccacia, zawartych w „Dekameronie”24. I tak, „Don Alvares albo niesforna miłości kompanija” to sztuka, której akcja dzieje się w Hiszpanii w czasach walki chrześcijan z Maurami 25. Bohater, Don Gusman de Toledo, opuszcza swą piękną żonę Antoniję i udaje się na wojnę, zaś żona uważana za wierną omal nie ulega umizgom Don Alvaresa. W „Komedyji Lopesa Starego ze Spirydonem” ukazano skutki małżeństwa starca z córką przyjaciela Melissa. Z okresu młodzieńczego pochodzi wykład poetycki o moralności stoickiej pt. „Adverborium moralium sive de virtute et fortuna libellus”. Wydaną w dwanaście lat po napisaniu książkę zaopatrzono w miedzioryty Tylmana z Gameren.

21 Giambattista Marino (Marini) 1569-1625 – włoski poeta baroku, twórca marinizmu (stylu poetyckiego włoskiego baroku, charakteryzującego się przesadnie wyszukaną formą i nadmiarem metafor), pisał sonety, kancony, eklogi, idylle, autor poematu mitologicznego Adone. 22 Torquate Tasso (1544-1595) – włoski poeta późnego renesansu, autor poematu epickiego Jerozolima wyzwolona, dramatu pasterskiego Aminta, tragedii Torrismondo, a także poematów religijnych, traktatów filozoficznych, literackich i o poezji. 23 Arkadia – kraina historyczna w Grecji, u starożytnych poetów kraj sielankowy „arkadyjskich pasterzy”. 24 Giovanni Boccacio (1313-1375) – pisarz włoski, autor dzieł o charakterze encyklopedycznym, poezji oraz powieści wierszem i prozą; głównym dziełem Dekameron – zbiór 100 nowel. 25 Maurowie – w średniowieczu nazwa muzułmańskiej ludności Hiszpanii.

177

Dzieje Puław. T. 1 W 1668 r. (przed 11.VI)26 Stanisław Herakliusz ożenił się z Zofią Opalińską, córką Łukasza, marszałka nadwornego koronnego. Z małżeństwa tego urodziła się córka Elżbieta (Izabella), późniejsza żona Adama Mikołaja Sieniawskiego, kasztelana krakowskiego i hetmana wielkiego koronnego. 16.08.1675 r. 27 zmarła Zofia z Opalińskich Lubomirska. Jej nagrobek do dziś zdobi południową kaplicę28 kościoła św. Krzyża w Końskowoli 29.

Il. 157: Nagrobek Zofii z Opalińskich Lubomirskiej w kościele w Końskowoli.

26 Tak podaje: Polski słownik biograficzny, t. 18: Wrocław 1973, s. 46. Natomiast rok 1669 wymienia: Dworzaczek W., Genealogia…, tabl. 143. 27 Datę tę podaje: Mossakowski Stanisław, Tylman z Gameren, architekt polskiego baroku, Wrocław 1973. Tenże w innej pracy (Mossakowski S., Pałac…, s. 26 przyp. 140) podaje datę przed 11.09.1675 r., którą to datę nosi list kondolencyjny, skierowany przez króla Jana III do wdowca. Inne datowanie: 1675 (Grzybkowska Teresa, Uwagi o nagrobku Zofii Lubomirskiej w Końskowoli, „Biuletyn historii sztuki” 1971, nr 3, s. 251); 1676 (Dworzaczek W., Genealogia…, tabl. 143; Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 18). 28 Nagrobek początkowo znajdował się na środku kaplicy. 29 Patrz: Karpowicz Mariusz, Sztuka oświeconego sarmatyzmu, Warszawa 1970, s. 66-67; Mossakowski S., Tylman z Gameren…, s. 129; Grzybkowska T., Uwagi o nagrobku…, s. 251-262; Tworek Stanisław, Pod znakiem kontrreformacji, W: Z przeszłości dalekiej i bliskiej. Szkice z dziejów Lubelszczyzny, pod red. Albina Koprukowniaka i Wiesława Śladkowskiego, Lublin 1980, s. 137.

178

Rozdział IV Nagrobek zbudowany został w formie tumby30, wykonanej z czarnego marmuru dębnickiego, ze spoczywającą na jej wieku rzeźbioną postacią zmarłej, odlaną ze stopu ołowiu i cyny. Postać zmarłej znajduje się w pozycji leżącej, jest pogrążona we śnie z poduszką pod głową, założonymi rękami i kolanem lekko podniesionym do góry. Twarz Zofii pozbawiona jest męki śmierci.

Il. 158: Nagrobek Zofii z Opalińskich Lubomirskiej w kościele w Końskowoli. Napis na kartuszu u wezgłowia.

W kartuszu z tyłu wezgłowia umieszczono na miedzianej tablicy następujący napis: „D.O.M. /Magni Mareschalii Uxor Eram / Lubomira Sophia / Pectore Me Virtus Marmore Sculpsit Amor / Dulcis Imago Mei / Redeo Reviresco Resurgo Sculpta Sepulta Virens / Funere Corda Deo / A.D. 1675”31. Druga inskrypcja umieszczona została na wieku czarnej murowanej trumny, w której Zofię pochowano w podziemiach kaplicy: „Memoriae Cineribusque Sophie de Bnin Comitissae in Tęczyn Lumirae Stanislai Heraclii Comitis in Wisnicz et Jarosław Sacr. Rom. Imp. Principis Lubomiri Supremi Regni Mareschalli Scepusien Gubernatoris Uxori Heroinae Summa Pietate et Prudentia Praestantissimae Obiit Anno Domini 1675 19 Augusti”32.

30 Tumba (gr.: tymbos – grób, nagrobek) – średniowieczny nagrobek w formie kamiennej skrzyni, z dekoracją rzeźb po bokach, przykryty płytą z rzeźbioną postacią zmarłego. 31 Grzybkowska T., Uwagi o nagrobku…, s. 251. 32 j.w.

179

Dzieje Puław. T. 1 Fundatorem nagrobka był z pewnością Stanisław Herakliusz Lubomirski33. Prawdopodobnie on był również autorem jego programu treściowego. Natomiast twórcą projektu nagrobka, tak tumby, jak i rzeźby, był z pewnością Tylman z Gameren. Surowiec, z którego wykonano rzeźbę, nie był drogi. Fundatora z pewnością stać było na rzeźbę bardziej okazałą i wartościowszą, np. wykonaną z marmuru (zgodnie z napisem na kartuszu). Prawdopodobnie jednak zależało Stanisławowi Herakliuszowi na tym, by wystawić nagrobek przed ślubem z Elżbietą Denhoffówną. Być może zaważył również osąd, iż surowiec drogi bardziej narażony jest na grabieże. Nie jest znany wykonawca rzeźby. Nagrobek powstał w czasie prowadzonych prac nad dekoracją w pałacu puławskim, a więc model posągu mógł być wykonany przez któregoś z pracujących tam rzeźbiarzy. Nie jest znane również miejsce wykonania odlewu. Popularne były wówczas warsztaty w Gdańsku, ale istniały także w Lublinie, Poznaniu, Wilnie i we Lwowie. Poza tym swoją ludwisarnię34 mieli Lubomirscy w Wiśniczu. Każde z tych miejsc mogło być miejscem wykonania odlewu posągu. Stanisław Herakliusz Lubomirski w swej działalności politycznej dążył do zbliżenia do stronnictwa francuskiego. Był gorącym przeciwnikiem abdykacji Jana Kazimierza zrywając w ten sposób z kursem politycznym prowadzonym przez swego ojca. W 1670 r. wybrano go marszałkiem drugiego sejmu, który anulował dekret przeciw Jerzemu Lubomirskiemu dokonując w ten sposób jego pośmiertnej rehabilitacji. O wzroście popularności Stanisława Herakliusza świadczy m.in. fakt wysunięcia jego kandydatury do korony węgierskiej. Musiałby wtedy wystąpić przeciw cesarzowi austriackiemu, a to stanowiło zagrożenie dla jego dóbr. Dlatego zrezygnował z propozycji stronnictwa francuskiego. W 1673 r. został marszałkiem nadwornym koronnym. W czasie bezkrólewia 1673–1674 popierał Jana III Sobieskiego. Stał na czele komisji, która opracowała pacta conventa 35. W 1676 r. (przed 31 maja) ożenił się powtórnie, tym razem z Elżbietą Denhoffówną, córką podkomorzego koronnego Teodora. Był już wtedy marszałkiem wielkim koronnym. Z małżeństwa tego miał trzech synów: Teodora,

33 W swoim testamencie z 23.10.1701 r. wprawdzie nie wspomina o nagrobku, ale pisze, co następuje: „… y iako naypredzej trumnę czarną na śród grobu wystawić taką iaką dałem ciału w Końskiej Woli u fary dla ś.p. małżonki moiey w ktorey teraz leży” (j.w., s. 257 przyp. 30). Dokładniejsze badania pozwoliły przyjąć, że mąż zmarłej był fundatorem płyty cynowej (leżącej pierwotnie na tumbie i z czasem zniszczonej) i figury, które pochodzą z ostatniej ćwierci XVII w. Natomiast tumba datowana jest na 1725 r. i dlatego jej fundatorką była prawdopodobnie córka zmarłej, Elżbieta (Karpowicz M., Sztuka…, s. 66-67). 34 Ludwisarstwo (niem.: Rothgiesser) – rzemiosło związane z odlewaniem przedmiotów z brązu, spiżu, miedzi i mosiądzu. 35 Pacta conventa (łac.: pactum – układ, umowa; conventus – uzgodniony) – w dawnej Polsce umowa szlachty z nowo obieranym królem, określająca główne zobowiązania polityczne i finansowe elekta.

180

Rozdział IV

Il. 159: Tylman z Gameren, projekt nagrobka Zofii z Opalińskich Lubomirskiej w kościele w Końskowoli.

Franciszka i Józefa. Teodor Lubomirski (1683 – 1745) był starostą spiskim, kawalerem orderu Orła Białego i wojewodą krakowskim. Początkowo stronnik Stanisława Leszczyńskiego, zmienił orientację i poparł w czasie elekcji 1733 r. Augusta III. Z małżeństwa z mieszczką krakowską Elżbietą de Culler Coming miał syna Kaspra i słynną z piękności córkę Annę. Franciszek Lubomirski (zm. 1721) był generałem wojsk koronnych. W 1720 r. wraz z braćmi sprzedał Arkadię36 małżeństwu Łoskim. Zmarł bezżenny, popełniwszy samobójstwo. Józef Lubomirski (zm. 1732), dziedzic Łańcuta i Przeworska, był starostą cieszkowskim, wojewodą czernichowskim. Dwukrotnie żonaty. Z pierwszej żony, Katarzyny Belżeckiej, kasztelanki bełskiej, nie miał dzieci. Z drugiej żony, Teresy Mniszchówny (wdowy po Józefie Ignacym Stadnickim) miał córkę Annę i synów: Antoniego i Stanisława. Był to szczyt sukcesów życiowych i politycznych Stanisława Herakliusza. Zrezygnował z prokrólewskiej polityki podejmując wręcz zwalczanie polityki dworu i związanego z nim brata Hieronima Augustyna (zm. 1706). Na lata 1671–1679 przypadł początek mecenatu artystycznego Lubomirskiego. Projektantem pałacu w Puławach został Tylman z Gameren. W 1674 r. król Jan III Sobieski podarował mu pałac i wieś Ujazdów, który stał się jego ulubioną

36 Arkadia – park z pałacem między Nieborowem i Łowiczem.

181

Dzieje Puław. T. 1 rezydencją. Urządzał tu wspaniałe przyjęcia, wystawiał sztuki teatralne. Kiedy pragnął spokoju, przenosił się do budynków wzniesionych w głębi parku ujazdowskiego – Łazienek na wyspie (rozbudowanych kilkadziesiąt lat później przez Stanisława Augusta Poniatowskiego), niedużego Ermitażu. Działalność pisarska lat 1676–1683 przyniosła Stanisławowi Herakliuszowi prawdziwy rozgłos. Zamknięciem okresu optymizmu politycznego była „Muza polska na tryumfalny wjazd Jana III”, sławiąca wojenny czyny króla. Lubomirski zrezygnował ze wzorów pogańskiego antyku oraz barokowej i renesansowej literatury włoskiej, czerpiąc inspirację twórczą z Biblii. Przejawem tego są utwory z ok. 1680 r. Pierwszy, to „Eklezjastes” – poetycka parafraza jednej z ksiąg Starego Testamentu, ukazująca rozważania Salomona na temat wyboru właściwej postawy życiowej. Bohater, na wzór losów autora, nie może odnaleźć szczęścia w rozkoszach, ascezie i umiarze, odnajdując sens życia w naiwnej wierze, opartej na zaufaniu do Boga. Pozycja ta zyskała autorowi przydomek „Salomona polskiego”. Drugą jest powieść „Tobiasz wyzwolony” z 1683 r., ukazująca przygodę Tobiasza, który jako ósmy mąż Sary nie dzieli losu swych siedmiu poprzedników, którzy zginęli w noc poślubną. Równie popularnym utworem Lubomirskiego były „Rozmowy Artaksesa i Ewandra, w których polityczne, moralne i naturalne uwagi zawarte”. Książka składa się z 13 traktatów napisanych w formie dialogu dwóch tytułowych myślicieli. Autor przedstawił tu osobistą filozofię życia. Najsłynniejszym, a jednocześnie ostatnim utworem Lubomirskiego jest dzieło zatytułowane „De vanitate consiliorum” (O znikomości rad), będące dialogiem politycznym o rozkładzie Rzeczypospolitej. Stanisław Herakliusz Lubomirski był słabym politykiem, o zmieniających się orientacjach politycznych. Oscylował między królem francuskim i cesarzem austriackim, stając nieraz na granicy zdrady ojczyzny. Od 1692 r. pobierał np. od cesarza pensję w wysokości 9 tys. florenów za nieokreślone usługi. W okresie interregnum37 1696–1697 opowiedział się po stronie księcia Conti38, a następnie poparł Augusta II. W 1701 r. Stanisław Herakliusz Lubomirski zaczął chorować. W nocy z 16 na 17 stycznia 1702 r. zmarł, przebywając w Ujazdowie. Zgodnie z jego życzeniem, pogrzeb miał bardzo skromny, bez kazania i przy małej ilości świec. Pochowany został w czerniakowskim kościele Bernardynów, który wybudował w latach

37 Interregnum (bezkrólewie) – w monarchiach elekcyjnych okres od śmierci lub abdykacji króla do koronacji jego następcy. 38 Głównymi pretendentami do tronu polskiego byli: Fryderyk August II, występujący jako August II zwany Mocnym z saskiej dynastii Wettinów, popierany przez cesarza austriackiego oraz francuski książę Conti. Zwyciężył ten pierwszy.

182

Rozdział IV 1687 – 1692 z przeznaczeniem na mauzoleum. W tym samym 1702 r. zmarła we Wrocławiu żona Stanisława Herakliusza, Elżbieta z Denhoffów. Pochowano ją w kościele parafialnym w Łańcucie. Wśród wielu kierunków działalności Stanisława Herakliusza Lubomirskiego wystąpiła również budowa w swych rozległych posiadłościach, rozrzuconych po całym kraju, licznych zamków, pałaców i kościołów. Jako pierwszy z właścicieli dostrzegł walory pejzażu puławskiego. Ale nie one stanowiły główną przyczynę takiej lokalizacji obiektu. Puławy leżały prawie w centrum kraju, „o dzień drogi od Warszawy”, na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych. Tędy przebiegała droga lądowa wschód – zachód (ze Lwowa przez Lublin do Krakowa, Wrocławia i Poznania), krzyżująca się w z drogą wodną południe – północ. To kluczowe położenie Puław w środkowym biegu Wisły należało zabezpieczyć. Z wieży pałacu, zakończonej tarasem, rozciągał się widok w górę Wisły, po wieże zamków w Kazimierzu i Janowcu oraz w dół rzeki, po wieże obronnego kościoła w Gołębiu. Z przeprawy w Puławach korzystali również podróżujący do Warszawy, jadąc następnie przez Kozienice lewym brzegiem Wisły. Puławski dojazd do Wisły okazał się wygodniejszy niż w Kazimierzu, przede wszystkim ze względu na wyniosłe i niezbyt odległe brzegi rzeki oraz dogodniejszy dojazd z obu stron. Tak więc Puławy zaczęły w XVII w. przejmować od Kazimierza funkcje przeprawowe. Jako pierwszy, przeprawę wiślaną pod Puławami wymienił agent francuskiego wywiadu, Ulrych Werdum, notując 27.11.1670 r.: „… przeprawia się tu przez rzekę na promie i ląduje na drugiej stronie przy wsi Puławach”39. Stąd podążył zapewne do Lublina przez Końskowolę, Kurów i Markuszów. Puławy musiały być wtedy małą wioską, bez rozpoczętej budowy pałacu, skoro obserwator o takich zainteresowaniach stwierdził jedynie fakt jej istnienia. Stanisław Herakliusz Lubomirski, decydując się na budowę tu pałacu, poza bezpieczeństwem przejeżdżających tędy kupców, miał również na względzie zapewnienie bezpieczeństwa swym licznym majątkom. Niewątpliwie, dużą rolę przy lokalizacji pałacu odegrały walory krajobrazowe. Obiekt wybudowany został na skraju wyniosłego płaskowzgórza, równolegle do jego krawędzi. Było to miejsce najbardziej wyeksponowane, przypominające warszawskie pałace „na skarpie” z pierwszej połowy stulecia. Budowla określana jest najczęściej jako barokowa letnia rezydencja oraz niewielka wykwintna willa40. Niektórzy autorzy, zwłaszcza XIX-wieczni wysuwają przypuszczenie, że powstała ona na miejscu

39 Cyt. za: Kwiatkowski M., Pałac puławski…, s. 11. 40 Z przeszłości kulturalnej…, s. 102; Mierzwa E.A., Tworek S., W okresie wojen…, s. 386.

183

Dzieje Puław. T. 1 wcześniejszego założenia obronnego. Dzisiejsza wiedza nie dostarczyła jednak dowodów na prawdziwość tej tezy41. Kamień węgielny pod budowę puławskiej rezydencji Stanisława Herakliusza Lubomirskiego położył w dniu 15.05.1671 r.42 przeor klasztoru pijarów w Krakowie, Franciszek Haligowski43. Była to data nie przypadkowa. Ponieważ pałac dedykowany był żonie marszałka, wydarzenie powyższe dokonało się w dniu imienin Zofii z Opalińskich Lubomirskiej. O dacie informuje notatka Hieronima Pinocciego44 na stanowiącym jego własność egzemplarzu efemeryd45 Jana Heckera „Motuum caelestium ephemerides ab anno 1666 ad 1680” (Gedani 1662), związana prawdopodobnie z zamiarem opracowania okolicznościowego horoskopu astrologicznego46.

Il. 160: Notatka H. Pinocciego o położeniu kamienia węgielnego pod budowę pałacu w Puławach.

Oto treść notatki: „1671 hoc anno die 15 may in ipso (solis) ortu, die et hora Veneris positus fuit primus lapis in fundamentis palatii extructi Pulaviae ad ripas Vistulae ab Exellentisime Domino Stanislao Lubomirski Marschalco Curiae Regni”47.

41 Kwiatkowski M., Pałac puławski…, s. 11. 42 Mossakowski S., Pałac…, s. 3; tenże, Tylman z Gameren…, s. 124; Kuba Wojciech, 300 lat pałacu w Puławach, „Nasze sprawy”, nr 3 z 1-15.02.1976, s. 4. 43 (am), Czy wiecie, że…, „Nasze sprawy”, nr 24 z 16-31.12.1980, s. 4. 44 Hieronim Pinocci (? – 1676) – sekretarz Władysława IV i Jana Kazimierza, burmistrz Krakowa (od 1649), wydawca i redaktor „Merkuriusza Polskiego Ordynaryjnego”, kupiec, agent polityczny, przejawiał zainteresowanie astrologią. 45 Efemerydy (gr.: ephemeridos – zapis codzienny) – obliczone dane, dotyczące przebiegu przyszłego zjawiska astronomicznego. 46 Mossakowski S., Pałac…, s. 3. 47 Cyt. za: tenże, Tylman z Gameren…, s. 124.

184

Rozdział IV

Il. 161: Hieronim Pinocci (?–1676).

185

Dzieje Puław. T. 1 Niektórzy autorzy zadają sobie pytanie: rozpoczęcie budowy pałacu nastąpiło dopiero po drugim ślubie Stanisława Herakliusza, czy też jeszcze za życia Zofii z Opalińskich Lubomirskiej?48 Większość skłania się do ustalenia daty na rok 167149. Przy ówczesnej technice tempo prac budowlanych musiało być powolne, a przecież w 1677 r. pałac był gotowy. Prace budowlane oraz rozpoczęte nieco później prace rzeźbiarsko-dekoracyjne trwały jeszcze w 1676 r., bowiem rejestr pogłównego województwa lubelskiego, sporządzony w tym właśnie roku, wymienia zatrudnionych w Puławach przez marszałka Lubomirskiego dziesięciu „fabri murarii” i jednego rzeźbiarza50. Ich nazwisk w części dowiadujemy się z ksiąg metrykalnych parafii Włostowice. W latach 1677 i 1678 występuje tu „Ambrosius Gut de Lugano sculptor”, w 1677 r. „Christophorus murator”, zaś w 1679 r. „Martinus magister muratorum de Włochy”51. Z 1677 r. pochodzi pierwsza wzmianka, dotycząca bezpośrednio pałacu. Jest nią notatka podróżnika Franciszka Tannera, Czecha z pochodzenia, przeprawiającego się przez Wisłę pod Puławami 20 sierpnia tegoż roku52 , ukazująca pałac jako rezydencję już użytkowaną. „Prospeximus hic a dextra fluminis porte PULAVII CASTRUM splendidum, et a circumjacentium hortorum amoenitate deliciosum; quod unum ex primariis Celsissimi principis Lubomirski supremi regni mareschali possessionibus numeratur”53. Do końca musiały zbliżać się również prace rzeźbiarsko-dekoracyjne, skoro w listopadzie 1678 r. król Jan Sobieski zwrócił się do Stanisława Herakliusza Lubomirskiego z prośbą o wypożyczenie do prac w Wilanowie rzeźbiarza, „który

48 Kwiatkowski M., Pałac puławski…, s. 11. 49 Mierzwa E., Tworek S., W okresie wojen…, s. 386; Z przeszłości kulturalnej…, s. 102; Tworek S., Pod znakiem kontrreformacji…, s. 130. 50 Pawiński A., Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, t. IV: Małopolska, Warszawa 1886, s. 48. 51 Jaroszewski Tadeusz St., Kowalczyk Jerzy, Artyści w Puławach w XVIII wieku (w świetle ksiąg metrykalnych parafii Włostowice), „Biuletyn historii sztuki” 1959, nr 2, s. 213. 52 Mossakowski S., Tylman z Gameren…, s. 125. 53 „Za Kazimierzem pięknie maluje się zamek Puławski, z rozkosznemi w około ogrodami swojemi. Należy on do Księcia Lubomirskiego Marszałka W. Kor.” (Tanner Franciszek, Dziennik F.T., Czecha, dworzanina księcia Michała Czartoryskiego wdy wołyńskiego w. posła do cara moskiewskiego, Puławy 1822 s. 119 i s. 119 przyp. 1).

186

Rozdział IV in arte sua nad wielu innych excellit”54. Prawdopodobnie chodziło o rzeźbiarza pracującego w Puławach, być może o Ambrożego Gut z Lugano55. Najobszerniejszą informacją o pałacu puławskim jest notatka francuskiego podróżnika Franciszka Paulina Dalerac’a, kawalera de Beaujeu: „Au delá de la Vistule par le chemin que je pris, est un village assez bon, situe au pied d’une petite montagne, dont un des sommets est occupé par un chásteau basti á l’Italienne, de belle apparence, fort embelli au dedans de peinture, de lambris dorez, de vestibules exaucez, d’ornemens de marbre, avec un salon au milieu le mieux pratiqué et le mieux exécuté dans sa petitesse que l’on puisse voir: les dehors sont embellis de terrasses balustrées, de jardins proprement tenut, avec un escalier á perron et un portail qu’on peut appeller magnifique: cette maison estant sans contredit un joli bijou, et la plus belle piéce de bátiment modernę qui soit en Pologne: elle appartient au Grand Maréchal de la Couronne le Prince Stanislas Lubomirski, et s’appelle Poulava”56. Prace przy budowie pałacu prowadzone były pod kierunkiem i według projektu nadwornego architekta Lubomirskiego – Tylmana z Gameren.

54 Cyt. za: Mossakowski S., Pałac…, s. 4. 55 j.w.; Ambroży Gut z Lugano (Gutti, Gotte, Guty Ambrosius) to rzeźbiarz pracujący dla S.H. Lubomirskiego w Puławach przy dekoracji pałacu oraz w Końskowoli przy nagrobku Zofii z Opalińskich Lubomirskiej. Księgi parafii św. Józefa we Włostowicach odnotowały to nazwisko w 1678 i 1679 r. oraz w 1680 r. jako „sculptor de Lugano”. Natomiast w końcu lat 80-tych XVII w. kilkakrotnie wymieniają je księgi parafii św. Krzyża w Warszawie (Mącznik Helena, Puławski słownik biograficzny, t. 1, Lublin 1994, s. 156-157). 56 „Z tamtej strony Wisły, na drodze którą jechałem, znajduje się dość porządna wioska, położona u stóp małego wzgórza, którego jeden ze szczytów zajęty jest przez zamek zbudowany na modłę włoską, o pięknym wyglądzie, bardzo ozdobiony wewnątrz malarstwem, złoconymi stropami, westybulami podwyższonemi, dekoracją z marmuru, z salonem pośrodku najlepiej pomyślanym i najlepiej wykonanym w swej małości jaką można widzieć: zewnątrz upiększony jest tarasami z balustradami, z ogrodem czysto utrzymanym oraz schodami z podestem i portalem, który można nazwać wspaniałym. Dom ten jest bezsprzecznie piękną perłą i najpiękniejszą budowlą nowoczesną, jaka istnieje w Polsce; należy do wielkiego marszałka koronnego księcia S. Lubomirskiego i nazywa się Pulawa” (Cyt. za: Kwiatkowski M., Pałac puławski…, s. 11 i 27 przyp. 1).

187

Dzieje PuĹ&#x201A;aw. T. 1

Il. 162: Rzekomy autoportret Tylmana z Gameren z 1667 r.

188

Rozdział IV

Il. 163: Tylman z Gameren pokazujący plany kościoła Stanisławowi Herakliuszowi Lubomirskiemu (fragment fresku w kościele św. Bonifacego na Czerniakowie).

Il. 164: Autograf Tylmana z Gameren.

Tylman z Gameren57 urodził się między końcem roku 1630 a połową roku 1632. Przypuszczenie takie można wysnuć wiedząc, że rodzice jego wzięli ślub 6.12.1629 r., zaś chrzest Tylmana odbył się w protestanckiej katedrze w Utrechcie 5.07.1632 r. Pełne jego nazwisko brzmi: Tilman van Gameren, a sam podpisywał się przeważnie po łacinie: „Tilman a (lub de) Gameren”.

57 Informacje o życiu i działalności podaję za: Mossakowski S., Tylman z Gameren…, s. 13-29.

189

Dzieje Puław. T. 1 W polskich dokumentach urzędowych nazywany jest często „Batavus” albo „Ultraiectinus”. Ojcem jego był utrechcki krawiec, a później również kupiec sukienny Jacob Janszoon van Gameren. Nazwisko to wskazuje, że ród pochodzi z miejscowości Gameren, leżącej w pobliżu Utrechtu. Zawód ojca, żyjącego w kraju, którego jednym z głównych dochodów w XVII w. był wyrób i eksport tekstyliów, mógł zabezpieczyć zamożność rodzinie. Tylman był synem drugiej z kolei żona Jacoba, Annechjen Willems van Aelten. Otrzymał gruntowne wykształcenie, w tym w zakresie nauki wojskowej, geometrii, a także humanistyki i kierunków artystycznych. Po śmierci ojca (4.07.1642 r.) wyjechał z kraju, odwiedzając m.in. Niemcy, Włochy i prawdopodobnie Francję. Najstarszy ślad pobytu jego w Polsce, to napisana jego ręką notatka w języku włoskim na domniemanym autoportrecie Tylmana, datowana w Janowcu 6.07.1664 r. Janowiec był wówczas własnością hetmana i marszałka Jerzego Sebastiana Lubomirskiego, którego syn – Stanisław Herakliusz – wrócił z podróży zagranicznej, obejmującej w końcowej fazie Rzym, Wenecję i Wiedeń. Jest więc prawdopodobne, że Stanisław Herakliusz poznał Tylmana w Wenecji i zaangażował go, przywożąc do Polski. Możliwe jest również, że Tylman wcześniej był związany z Jerzym Sebastianem58. Polska, prowadząca przedłużającą się wojnę z Moskwą, potrzebowała osób o umiejętnościach inżynieryjno-wojskowych i architektonicznych. Brak wiadomości, czy Tylman po przybyciu do Polski od razu został włączony przez Jerzego Sebastiana do walk polsko-moskiewskich. Po rokoszu wyjechał (prawdopodobnie ze Stanisławem Herakliuszem) do Włoch. Będąc architektem królewskim, uczestniczył Tylman w kampanii Jana Sobieskiego, zakończonej zwycięstwem nad Turkami pod Chocimiem (11.11.1673 r.) oraz w kampanii letniej 1675 r., kiedy to Sobieski (już jako król Polski od 1674 r.) po odsieczy Lwowa (22.08.1675 r.) odzyskał Bar, Mohylew, Kaniów i Bracław. 2.02.1676 r. podczas uroczystości koronacyjnych w Krakowie, odznaczony został Tylman przez Jana III Sobieskiego orderem Złotej Ostrogi, co było równoznaczne z nadaniem szlachectwa. Z architekta wojskowego, biorącego udział w wyprawach wojennych, stał się następnie Tylman projektantem zamków, pałaców i budynków sakralnych, których fundatorami byli: król i różni magnaci. Innym przejawem stabilizacji życiowej był ślub Tylmana z Polką, prawdopodobnie szlachcianką – Anną z Komorowa. W Puławach przebywał Tylman w 1680 r. Świadczy o tym notatka w księgach parafii włostowickiej z dnia 1.09.1680 r. mówiąca o Tylmanie jako świadku chrztu: „Gnus Dnus Tilmanus Architectus Illmi Gnosi Dni Stanis Lubomirski Marszalec Rej Pol.”59. Tylman z Gameren zmarł

58 Kwiatkowski M., Pałac puławski…, s. 11-12; Nowakowski Z., Kartki z przeszłości Puław…, s. 38. 59 Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Artyści w Puławach…, s. 213; cyt. za: Kwiatkowski M., Pałac puławski…, s. 12.

190

Rozdział IV w 1706 r. Żona jego zaczęła wtedy używać określenia: „olim Generoso Tylmani de Gameren Gamersci consors vidua”60. Pochowany został prawdopodobnie w kaplicy Moskiewskiej klasztoru dominikanów – boserwantów w Warszawie, któremu to klasztorowi przekazał 4.02.1705 r. kwotę 2 tys. talarów (prawdopodobnie na postawienie nagrobka). Grób Tylmana nie dotrwał do naszych czasów. Kaplica Moskiewska, powiększona około 1727 r., została rozebrana w 1818 r. Długa jest lista prac Tylmana z Gameren61. Wzniósł pałace w Puławach, Łańcucie, Łąkach, Rzemieniu, Gorliczynie, Przeworsku oraz kościół w Czerniakowie. Przebudował zamek Ujazdowski w Warszawie. Jest autorem pierwotnego założenia pałacu w Łazienkach. Zaprojektował kościół w Głowaczowie i kościół św. Anny w Krakowie. Na Lubelszczyźnie, poza pałacem w Puławach, projektował pałace w Lubartowie, Kijanach, Lublinie, zamek w Janowcu, klasztory w Lublinie, nieokreślony klasztor pod Puławami i wreszcie nagrobek Zofii z Opalińskich Lubomirskiej w kościele w Końskowoli. Tylman z Gameren jest autorem dokumentacji pałacu puławskiego. Stanowiły ją m.in. rysunki z adnotacją autora o tym, że dotyczą Puław62 . Ukazywały one szereg detali architektonicznych, jak np. okien, supraport63, kominków, a więc szczegółów zbyt drobnych, aby na ich podstawie wyrobić pojęcie o wyglądzie budowli. W dodatku rysunki te zaginęły podczas II wojny światowej i nie pozostały po nich nawet zdjęcia. Dostępną dokumentację stanowią natomiast dwa rzuty poziome pałacu, o których wiadomo, że dotyczą Puław64. Rzuty zaprezentowane poniżej na tyle różnią się między sobą, że uniemożliwiają wykorzystanie do rekonstrukcji pałacu. Stąd ogromna wartość rysunków inwentaryzacyjnych pałacu, odnalezionych w 1959 r. przez Marka Kwiatkowskiego w Muzeum Narodowym w Sztokholmie65. Zostały one wykonane przez nieznanego rysownika szwedzkiego tuszem i kolorowane akwarelą prawdopodobnie w okresie wojny północnej, w 1706 r., a więc wtedy, gdy pałac stanowił własność Adama Sieniawskiego. Ponieważ jednak wygląd pałacu na rysunkach odpowiada twórczości Tylmana, dlatego należy przyjąć, że rysunki ukazują pierwotny wygląd pałacu z połowy lat 70-tych XVII w.

60 Cyt. za: Mossakowski S., Tylman z Gameren…, s. 29. 61 Podaję za: Nowakowski Z., Kartki z przeszłości Puław…, s. 38. 62 O nich: Makowiecki T., Archiwum planów Tylmana z Gameren, architekta epoki Sobieskiego, Warszawa 1938, s. 22. 63 Supraporta (łac.: supra – nad, ponad; porta – drzwi) – płycina nad drzwiami, dekorowana malowidłem lub reliefem, często w ozdobnym obramieniu, występująca od okresu renesansu, typowa dla baroku i rokoka. Relief (płaskorzeźba) – kompozycja rzeźb wydobyta z tła, przeznaczona do oglądania wyłącznie z przodu. 64 Bohdziewicz P., Barokowe pałace Sieniawskich w Warszawie i Puławach, „Biuletyn historii sztuki” 1957, nr 2, s. 195. 65 Kwiatkowski M., Pałac puławski…, s. 12 oraz ilustracje nr nr 1, 2, 3 na s. 12; 4 i 5 na s. 13; 36 na s. 24.

191

Dzieje Puław. T. 1

Il. 165: Tylman z Gameren, rzut poziomy kondygnacji pierwszego piętra, wariant nie zrealizowany.

Il. 166: Tylman z Gemeren, rzut poziomy kondygnacji pierwszego piętra, wariant nie zrealizowany.

Rysunki zebrane zostały w formie zeszytu o wymiarach 31,4 x 39,5 cm zatytułowanego: Pulawa, Lilla Generalen av Cron Pohlen, Sieniawski, Tillhorigt Ahr belagit wid Weischselen, en mil nadan am Casimir. Aftgit A 170666. Uzupełnieniem dla

66 Prezentowany zbiór rysunków skatalogowany został pod nr 369 przez E. Langenskiolda i C.D. Moseliusa, Nationalmusei Utstallningskatalog 79 Arkitekturrintninger, planer och teckningar ur Carl Johan Cronstedts Fullerosamling Beskrivandoforteckning utarbetad av Eric Langenskiold och Carl David Meselius, Stockholm 1942 (j.w., s. 12 i s. 27 przyp. 9).

192

Rozdział IV materiałów szwedzkich jest zestaw rysunków Tylmana, w części będących wstępnymi szkicami, które do niedawna uważano za prace nie znane lub dotyczące innych obiektów. Część z nich wykazuje zgodność z przekazami szwedzkimi67. Pałac puławski68 składał się z dwóch głównych części, stanowiących łącznie zwartą całość: z budynku mieszkalnego i tarasu od strony skarpy. Budynek mieszkalny założony został na planie prostokąta, zbliżonego do kwadratu, usytuowanego równolegle do linii skarpy, ujętego po bokach przez cztery kwadratowe w rzucie pawilony. Była to budowla piętrowa z częścią środkową wyższą o jedną kondygnację. Dolna kondygnacja przeznaczona była na pomieszczenia dla służby i na cele gospodarcze. Pod salonem, tarasem i pawilonami od strony Wisły zlokalizowano piwnice.

Il. 167: Rzut poziomy przyziemia (Muzeum Narodowe w Sztokholmie).

67 Ich omówienie w tekście. 68 Opis pałacu podano szczegółowo i wiernie za: Kwiatkowski M., Pałac puławski…, s. 12-19. Wykorzystano również: Mossakowski S., Pałac…, s. 6-26.

193

Dzieje Puław. T. 1

Il. 168: Rzut poziomy pierwszego piętra (Muzeum Narodowe w Sztokholmie).

Pierwsze piętro miało charakter reprezentacyjnego piano-nobile69. Było wyższe w porównaniu z kondygnacją przyziemia. Na osi umieszczono obszerny westybul70, po którego bokach znajdowały się dwa symetryczne apartamenty mieszkalne. Każdy z nich składał się z przedpokoju, pokoju sypialnego z alkową71 i gabinetu w narożnym pawilonie. Alkowa z łóżkiem pojawiła się tu po raz pierwszy w Polsce72 . Na końcu

69 Piano-nobile – kondygnacja pałacu mieszcząca reprezentacyjne apartamenty, wyróżniająca się od pozostałych większą wysokością, wielkością okien i bogatszą dekoracją. 70 Westybul (łac.: vestibulum – sień) – reprezentacyjne pomieszczenie przy wejściu w rodzaju przedsionka lub przedpokoju. 71 Alkowa (arab.: ol-kubba – sklepiona komnata, namiot, izdebka) – prostokątna wnęka bez okien, wyodrębniona z pokoju lub Sali, stanowiąca główne pomieszczenie na łoże (potocznie – mały pokój bez okien). 72 Mierzwa E.A., Tworek S., W okresie wojen…, s. 386.

194

Rozdział IV westybulu, między dwoma pionami wewnętrznej klatki schodowej, znajdowało się przejście do salonu mieszczącego się w ryzalicie73 od strony Wisły. Salon zaprojektowano na planie wydłużonego i usytuowanego poprzecznie do osi głównej prostokąta, który w środku poszerzony został do formy nierównobocznego ośmioboku. Posiadał połączenie z tarasem. Zmiany w projektowaniu salonu prześledzić można na wyżej zamieszczonych dwóch rzutach poziomych kondygnacji pierwszego piętra, tak bardzo różniących się między sobą. Pierwszy rysunek pokazuje rzut salonu w formie prostokąta poszerzonego od strony westybulu owalną wnęką. Plan salonu posiada powtórzenie w prostokątnym występie tarasu, ujętego przez kwadratowe pawilony. Na drugim rysunku widać salon w formie wykształconej. Trójboczne wysunięcie w jego rzucie spowodowało zmianę występu tarasu i przyczyniło się do zmiany rzutów pawilonów, które uzyskały formę ośmioboków. Z salonem związane są kolejne rysunki.

Il. 169: Tylman z Gameren: rzut poziomy salonu, wariant nie zrealizowany.

73 Ryzalit (niem.: Risalit) – część budynku wysunięta ku przodowi na wysokości wszystkich kondygnacji.

195

Dzieje Puław. T. 1

Il. 170: Tylman z Gameren: rzut poziomy środkowej części salonu.

Il. 171: Tylman z Gameren: przekrój poprzeczny salonu.

196

Il. 172: Tylman z Gameren: szkic fasety salonu i jej profil.

Rozdział IV Przekrój poprzeczny salonu pokazuje profil fasety74. Profil ten składa się z ćwierćkolistej wklęsłej fasety, która przechodzi prostym i głębokim uskokiem do płaskiej powierzchni sufitu.

Il. 173: Tylman z Gameren: projekt portalu.

Il. 174: Tylman z Gameren: projekt portalu.

Z przeznaczeniem prawdopodobnie dla salonu szkicowane były różne rozwiązania portalu, bogato dekorowane. Przy jednym z nich widnieje napis: „Gli gabinetti”. Z wystrojem wewnętrznym pałacu puławskiego wiąże się projekt kominka, przeznaczonego prawdopodobnie do westybulu. Jego dekorację stanowią dwie stylizowane kariatydy75, obejmujące z obu stron proste kontury otworu paleniska. Stanowią one kompozycję wolut76 , których dolne pióra przykrywają krawędzie postumentów, a z górnych zwojów wystają ludzkie głowy ze wzrokiem skierowanym do góry.

74 Faseta (fr.: facette – ścianka) – zaokrąglona na wzór sklepienia dolna partia plafonu lub sufitu, stanowiąca przejście do pionu ściany, często oddzielona od niej gzymsem (w baroku bogato dekorowana). Plafon (fr.) – sufit z dekoracją rzeźbiarską lub malarską (typowy dla baroku i rokoka). 75 Kariatyda (gr.: Karyatidos – karyjska dziewczyna) – posąg kobiecy używany jako podpora architektoniczna (zamiast kolumny). 76 Woluta (łac.: voluta – zwitek, ślimacznica) – dekoracyjny motyw architektoniczno-rzeźbiarski w kształcie podobnym do litery „S”, ze spiralami na obu końcach.

197

Dzieje Puław. T. 1

Il. 175: Tylman z Gameren: projekt kominka.

W środku zwieńczenia kominka umieszczono kartusz herbowy77 Lubomirskich z mitrą78 książęcą. Nad kominkiem w pionowej owalnej ramie zaproponowano szkic malowidła, przedstawiającego Posejdona79 jadącego wśród fal, w towarzystwie Prozerpiny80, rydwanem ciągnionym przez konika morskiego81. Podziałka, podpisana

77 Kartusz herbowy (fr.) – ozdobne obramienie tarczy herbowej, wykonane w różnych materiałach (kamień, metal, drzewo) i w różnych technikach. 78 Mitra (gr.) – czapka czterodzielna z otokiem futrzanym lub w kształcie korony, używana m.in. przez książąt. 79 Posejdon – grecki bóg morza, opiekun żeglarzy i rybaków, syn Kronosa i Rei, brat Zeusa i Hadesa, mąż Amfitryny; atrybutem trójząb (rzymski Neptun). 80 Prozerpina – w mitologii rzymskiej córka bogini Cerery (grecka Persefona). 81 Rydwan (niem.: Reitwagen – wóz wojenny lub podróżny) – pojazd zaprzęgowy 2-kołowy z platformą i oparciem z przodu i boków dla 1 lub 2 osób stojących, używany w starożytności do walk, wyścigów i wjazdów triumfalnych.

198

Rozdział IV „Scala di braccia”, to napis występujący we wszystkich puławskich projektach z lat 70-tych, a więc z okresu, kiedy Tylman nie wyzbył się jeszcze włoskich nawyków. Z czasem przyzwyczaił się do pisania „łokcy”, by następnie bez błędu już pisać „łokcie”82 . Z pierwszego z dwóch zamieszczonych wyżej rzutów poziomych kondygnacji pierwszego piętra (wariantu nie zrealizowanego) odczytać można propozycję kompozycji sufitu w salonie. Jego środek wypełnia owal, wewnątrz którego znajduje się owal mniejszy z przeznaczeniem na plafon. Miejsce między obwodami owali stanowi fasetę, która została podzielona na części wypełnione małymi owalami.

Il. 176: Tylman z Gameren: szkic układania klepek „w jodełkę”.

Szkic układania klepek podłogowych „w jodełkę”, to kolejny rysunek, ukazujący wystrój wnętrza pałacu puławskiego.

Il. 177: Rzut poziomy drugiego piętra (Muzeum Narodowe w Sztokholmie).

82 Łokieć (ell) – jednostka długości używana dawniej w krajach anglosaskich; 1 ell = 5/4 jarda = 1,143 m; od XV w. używany w Polsce – zależnie od okresu i terenu wynosił od ok. 0,47 do ok. 0,78 m.

199

Dzieje Puław. T. 1 Kondygnacja mezzaninowa83, obejmująca ostatnie (drugie) piętro, posiadała dwa pomieszczenia, będące salonikami lub pokojami gościnnymi. Do naroży budynku od strony dziedzińca przylegały dwa jednopiętrowe alkierze84. Natomiast flankujące taras od strony Wisły narożne pawilony pełniły rolę widokowych belwederów85, które szczególnie przydatne były w czasie upałów lub niepogody. Dzięki śmiałym rozwiązaniom w układzie wnętrz pałacu, w tej stosunkowo niewielkiej budowli udało się połączyć wygodny program mieszkalny z rozbudowanymi i urozmaiconymi pomieszczeniami reprezentacyjnymi. Przedstawiony wyżej funkcjonalny układ wnętrz posiadał swój odpowiednik w systemie podziałów architektonicznych od strony zewnętrznej pałacu.

Il. 178: Widok pałacu od strony dziedzińca (Muzeum Narodowe w Sztokholmie).

83 Mezzanino (wł.) – kondygnacja budynku, znacznie niższa od pozostałych, zawarta między piętrami lub stanowiąca ostatnie piętro, przeznaczona głównie na pokoje dzieci lub służby; występuje od renesansu. 84 Alkierz (fr.: arquiere – miejsce dla łuczników) – wysunięta narożna część budynku kryta osobnym dachem, służąca do pomieszczenia sypialni (zwłaszcza kobiecych) lub pokoi gościnnych. 85 Belewder (wł.: belvedere – piękny widok) – budowla ogrodowa na wzniesieniu lub nadbudówka na budynku.

200

Rozdział IV

Il. 179: Widok pałacu od strony Wisły (Muzeum Narodowe w Sztokholmie).

Il. 180: Wygląd bocznej elewacji pałacu (rekonstrukcja wykonana przez M. Kwiatkowskiego).

201

Dzieje Puław. T. 1 Środkową część budynku wypełniały ryzality. Ten od strony wjazdu tylko nieznacznie był wysunięty z lica elewacji. O wiele mocniej zaznaczony był ryzalit od strony Wisły – wysunięty do przodu i zamknięty trójbocznie. Lico powierzchni ściennej ryzalitu fasady dzieliły lizeny86. Między bocznymi ścianami ryzalitu ogrodowego a częściami elewacji głównego korpusu budowli umieszczono jednokondygnacjowe przybudówki, w których znajdowały się boczne człony salonu. Od strony wjazdu przy narożach pałacu wybudowano wymieniane wyżej dwa jednopiętrowe alkierze. Dłuższe elewacje budowli były 7-osiowe, krótsze – 4-osiowe, zaś ryzality miały po trzy osie. Do wejścia głównego, umieszczonego na pierwszym piętrze, prowadziły schody. Składały się one z dwóch ćwierćkolistych ramion, łączących się na wspólnym podeście, od którego do wejścia prowadził prosty bieg. Schody ujęte były przez ślepą balustradę. Przy wejściu na schody stały cztery putta87, natomiast przy zejściu ze schodów na piętrze umieszczono na postumentach kamienne wazony. Wśród rysunków tylmanowskich zachowały się dwa przedstawiające projekty schodów.

Il. 181: Tylman z Gameren: projekt schodów na rzucie podkowy.

86 Lizena (fr.: lisiere – brzeg, listwa) – pionowy pas muru występujący z lica ściany bez bazy i głowicy, pełniący funkcję konstrukcyjną i dekoracyjną. 87 Putto (wł.: chłopczyk) – element dekoracyjny w postaci małego, nagiego i pulchnego chłopca, występujący w rzeźbie i malarstwie.

202

Rozdział IV

Il. 182: Tylman z Gameren: szkic schodów frontowych, widok boczny.

Pierwszy szkic, ukazujący schody rozrysowane na rzucie podkowy, był prawdopodobnie przeznaczony dla pałacu puławskiego. Drugi, widok boczny schodów frontowych, w którym biegi wejściowe usytuowane zostały do biegu pośredniczącego pod kątem prostym, stanowi wariant nie zrealizowany.

Il. 183: Tylman z Gameren: projekt wazonu.

203

Dzieje Puław. T. 1 Wejście główne pałacu ujmował portal88.

Il. 184: Tylman z Gameren: projekt portalu głównego pałacu.

Portal ozdobiony był kariatydami i wypukłym kartuszem, trzymanym przez dwa putta. Na załączonym wyżej rysunku na osi kariatyd u dołu przedstawiono przekroje poręczy schodów ze ślepą balustradą od zewnątrz i gładką powierzchnią od wewnątrz (projekt zrealizowany). Nad oknami po obu stronach wejścia umieszczono nadświetla89. Drugie piętro budynku głównego zajmowała facjatka90. Została ona wyodrębniona gzymsem91 z blaszanym obdaszkiem92 i uwieńczona trójkątnym szczytem93.

88 Portal (łac.: portale – brama) – ozdobne obramienie otworu drzwiowego. 89 Nadświetle – małe okno, umieszczone zwykle wysoko i oświetlające pomieszczenia położone w głębi budynku (np. korytarze). 90 Facjata (wł.: facciata – fasada) – pomieszczenie mieszkalne na strychu z oknami w połaci dachu, ujętymi w ścianki i nakrytymi własnym daszkiem. 91 Gzyms (niem.: Gesims) – element architektoniczny wieńczący mur w formie poziomego (przeważnie profilowanego) pasa, wysuniętego przed lico ściany. 92 Obdaszek – długi i wąski jednospadowy daszek na pewnej wysokości na zewnętrznej ścianie budynku. 93 Szczyt – trójkątna ściana zamykająca przestrzeń między połaciami dachu dwuspadowego.

204

Rozdział IV Tympanon94 szczytu zawierał płaskorzeźbę, wyobrażającą umieszczoną w środku pola kulę niebieską z zarysowaną linią pasa zodiakalnego, po którym toczy się słońce w promieniach. Po obu stronach kuli umieszczono postacie mężczyzny i kobiety. Wierzchołek i zbocza szczytu zostały udekorowane pełnofiguralnymi rzeźbami. Wśród rysunków Tylmana zachował się szkic facjatki pałacu od strony dziedzińca, który nie został zrealizowany.

Il. 185: Tylman z Gameren: szkic facjatki pałacu od strony dziedzińca (wariant nie zrealizowany).

Na rysunku widać trójosiową powierzchnię ścienną, zamkniętą od góry trójkątnym szczytem. Ścianę rozczłonkowały pilastry 95 porządku toskańskiego96. Odległość między pilastrami wewnętrznymi jest większa. W środku umieszczono prostokątne okno, zamknięte półkoliście, po bokach którego znajdują się dwa wąskie pilastry. Na szczycie w tympanonie płaskorzeźba przedstawiająca kulę sklepienia niebieskiego z pasmem zodiakalnym i słońcem w promieniach.

94 Tympanon (gr.: tympanon – bęben) – wewnętrzne pole trójkątnego frontonu, gładkie lub wypełnione rzeźbą. 95 Pilaster (fr.: pilastre) – płaski filar przyścienny, posiadający bazę i głowicę, pełniący funkcję konstrukcyjną i dekoracyjną. 96 Toskański porządek – rzymska odmiana porządku doryckiego z charakterystyczną kolumną o bazie i gładkim trzonie.

205

Dzieje Puław. T. 1 Słońce, które w ciągu roku przechodzi przez dwanaście kolejnych gwiazdozbiorów zodiaku97, umieszczone jest tu między gwiazdozbiorami Bliźniąt i Raka z jednej strony oraz Panny i Wagi z drugiej, a więc w znaku Lwa, kiedy najsilniej świeci. Wokół kręgu niebieskiego i tarczy słonecznej pokazano postaci dziewięciu muz98, wśród których szczególnie wyróżniają się: Melpomene z maską w ręku, Klio z trąbą oraz Urania obejmująca swój atrybut – globus nieba. Muzy umieszczono na łagodnym stoku wzgórza Helikonu99 w towarzystwie Pegaza100, którego stąpnięcie dało początek źródłu Hippokrene101. Nie bez przyczyny muzy otaczają słońce. Ich największym zwierzchnikiem jest Apollo - Febus102 . „Musarum dux et pater Apollo fuit”. Figura siedzącego Apollina z lirą w ręku stanowi zwieńczenie szczytu przyczółka elewacji fasadowej. Zgodnie z późnoantyczną tradycją jest on tu wyobrażony jako Słońce – Febus. Mówią o tym otaczające jego głowę promienie. Umieszczenie Apollo – Febusa na szczycie, pośrodku, i zajęcie go grą na lirze, nadało tej scenie konkretny sens kosmologiczny103. Otóż zgodnie z poglądami neoplatońskimi, powszechnie znanymi w XVII w., gra Apollina miała poruszyć sfery niebieskie, z których każda oddana była pod opiekę jednej z dziewięciu muz. Obracające się sfery były źródłem doskonałych dźwięków, składających się na harmonię wszechświata. Apollo, będący zwierzchnikiem muz, był rozumiany jednocześnie jako zwierzchnik planet oraz

97 Zodiak (Zwierzyniec Niebieski) – pas na sferze niebieskiej, w obrębie którego przebiegają obserwowane drogi Słońca, Księżyca i planet, podzielony na 12 części, zwanych znakami Zodiaku, noszących nazwę gwiazdozbiorów. Są to: Baran (Aries) 21.03-20.04; Byk (Taurus) 21.04-21.05; Bliźnięta (Gemini) 22.05-21.06; Rak (Cancer) 22.06-22.07; Lew (Leo) 23.07-22.08; Panna (Virgo) 23.08-22.09; Waga (Libra) 23.09-23.10; Skorpion (Scorpio) 24.10-22.11; Strzelec (Sagittarius) 23.11-21.12; Koziorożec (Capricornus) 22.12-20.01; Wodnik (Aquarius) 21.01-20.02; Ryby (Pisces) 21.02-20.03. 98 Muzy – w mitologii greckiej opiekunki poezji, sztuki, tańca i nauk – 9 córek Zeusa Mnemosyne, przedstawiane z atrybutami dziedziny, którą reprezentowały: Erato (opiekunka poezji miłosnej; atrybut – gitara), Euterpe (opiekunka poezji lirycznej i gry na flecie; flet), Klio (opiekunka historii; zwój papirusowy), Kaliope (opiekunka poezji epicznej; tabliczka z rylcem), Melpomene (opiekunka tragedii; maska tragiczna), Polihymnia (opiekunka sztuki mimicznej; bez atrybutu), Talia (opiekunka komedii; maska komiczna), Terpsychora (opiekunka tańca; lira), Urania (opiekunka astronomii; kula nieba i cyrkiel); przewodnikiem muz był Apollo; w mitologii rzymskiej – kameny. 99 Helikon (Ilikon) – masyw górski w Grecji (Beocja), według wierzeń starożytnych Greków siedziba muz. 100 Pegaz – w mitologii greckiej skrzydlaty koń, który wyskoczył z szyi Meduzy, ściętej przez Perseusza i uderzeniem kopyta wydobył źródło na Helikonie; symbol natchnienia poetyckiego. Meduza – jedna z Gorgon (ośmiu potwornych istot, wyobrażanych z wężami zamiast włosów, z kłami dzika i z ogromnymi skrzydłami; ich spojrzenie zamieniało w kamień), zabita przez Perseusza. Perseusz – mitologiczny syn Zeusa i Danae, pogromca Meduzy, mąż Andromedy. 101 Hippokrene – w mitologii greckiej źródło na Helikonie, wydobyte kopytem Pegaza, symbol natchnienia poetyckiego. 102 Febus – w mitologii greckiej epitet Apollina („Promenny”), w Rzymie równorzędny z jego imieniem. 103 Kosmologia (gr.: kosmos – świat; logos – słowo, nauka) – dział astronomii, zajmujący się Wszechświatem jako całością.

206

Rozdział IV źródło i centrum muzyki universum104. Nad globem umieszczona została banderola z wieloznacznym, heksametrycznym105 dwuwierszem: „Soli non soli domus est Patet omnibus aequa”. Tak więc pałac puławski poświęcony został przez fundatora słońcu (a nie sobie) i dlatego kamień węgielny położono „in ipso solis ortu”. Oprócz Apollina – Słońca, adresatem dedykacji były muzy, boginie zajęć intelektualnych. Niektóre z tych zajęć prawdopodobnie miały symbolizować postacie alegoryczne, umieszczone na gzymsach przyczółków obu kondygnacji ryzalitu – dziś trudne do identyfikacji z powodu utraty atrybutów. Zajęcia intelektualne, w tym sztuka, literatura i nauka, są dostępne powszechnie, podobnie jak promienie Słońca – Apollina. Myśl tę, w połączeniu z gościnnością gospodarzy, wyraża drugi wiersz heksametru stwierdzający, że pałac puławski, będący świątynią Apolla i muz, dla wszystkich stoi otworem. Przedstawiony projekt facjaty zawiera szereg elementów, które zostały zrealizowane w głównych zarysach programu treściowego. Boczne, dwuosiowe części fasady, posiadały okna o zwieńczeniu ramy w charakterystyczny motyw wypukłego fryzu.

Il. 186: Tylman z Gameren: projekt okna.

104 Uniwersum (łac.) – wszechświat. 105 Heksametr (gr.: heksametron) – w poezji antycznej wiersz złożony z 6 stóp daktylicznych, stosowany w epice.

207

Dzieje Puław. T. 1 Alkierze były zdobione w dolnej kondygnacji boniowaniem106, w górnej pasami lizen. Ich boczne ściany od strony wejścia wypełniały owalne puste nisze. Ryzalit ogrodowy zwieńczony był trójkątnym szczytem. Z rzeźbiarskiej dekoracji występują tu motywy puttów i wici akantu. Na wierzchołku frontonu ustawiono postać Apolla z lirą. Niższe człony jednoosiowe po obu stronach ryzalitu zwieńczone były przez półszczyty. Dekorację uzupełniały lizeny, belkowanie107 i trójkątne nadokienne frontoniki. Szereg zachowanych rysunków Tylmana świadczy o stopniowym osiąganiu przez autora ostatecznej wersji ryzalitu ogrodowego.

Il. 187: Tylman z Gameren: projekt elewacji ogrodowej (wariant nie zrealizowany).

Il. 188: Tylman z Gameren: drugi projekt elewacji ogrodowej (wariant nie zrealizowany).

106 Boniowanie (niem.: bohnen – krasić, zaprawiać okrasą) – dekoracyjne opracowanie powierzchni muru przez ścięcie lub sprofilowanie krawędzi kamiennych ciosów okładzin muru. 107 Belkowanie – górna część muru, spoczywająca na podporach (np. kolumnach), złożona z architrawu, fryzu i gzymsu. Architraw (gr.: arche – początek; trabs – belka) – dolna część belkowania, spoczywająca na głowicach kolumn i dźwigająca fryz z gzymsem wieńczącym. Fryz (niem.: Fries) – środkowa część belkowania, zdobiona tryglifami i metopami (porządek dorycki) lub reliefem o motywach figuralnych i ornamentalnych (porządek joński). Tryglif (gr.: triglyphos – o trzech wyżłobieniach) – prostokątna płyta z dwoma pionowymi żłobkami i dwoma narożnymi półżłobkami; występuje (na przemian z metopami) we fryzach budowli porządku doryckiego. Metopa (gr.: metope) – prostokątna płyta, głównie kamienna, między tryglifami we fryzie porządku doryckiego, często pokryta reliefem.

208

Rozdział IV Na pierwszym rysunku trójboczny ryzalit podwyższony jest o mezzanino i przykryty dachem namiotowym, na drugim natomiast także dwukondygnacjowy ryzalit posiada przednią ścianę zamkniętą trójkątnym szczytem. Kolejny rysunek przedstawia wykończoną formę projektu zwieńczenia ryzalitu od strony Wisły.

Il. 189: Tylman z Gameren: zwieńczenie ryzalitu pałacu od strony Wisły (wariant nie zrealizowany).

Na rysunku widać trójboczny ryzalit zwieńczony trójkątnym szczytem, dwukrotnie przełamanym na osi styku ścian. Powierzchnie ścian wypełnione są przez trzy małe, poziomo prostokątne okna. Zakończenia ryzalitu oraz miejsca zetknięcia się powierzchni ściennych zdobią pionowe, boniowane pasy sięgające gzymsu, nad którym widnieje trójkątny szczyt. Na szczycie przyczółka ryzalitu umieszczono postać siedzącej kobiety, trzymającej na rękach dużego ptaka o długiej szyi. Prawdopodobnie posąg ten przedstawia Prozerpinę z gęsią, której znalezienie w załomie skalnym dało początek rzece Hercyna. Z wodą związane są treści innych przedstawień elewacji. W polu przyczółka, którego gzyms podtrzymują figury atlantów108, umieszczono Ariona109 płynącego na delfinie w otoczeniu nimf i zajętego śpiewem oraz grą na lirze. Pola fragmentów większego przyczółka, które wieńczą boczne, niższe części ryzalitu, zawierają dwie sceny mitologiczne, także o tematyce wodnej. Z lewej strony

108 Atlant (gigant, atlas) – posąg muskularnego mężczyzny, używany jak podpora architektoniczna, głównie zamiast kolumny. 109 Arion – grecki poeta i lutnista z Lesbos, żyjący w VII/VI w. p.n.e., według legendy uratowany przed utonięciem przez delfina oczarowanego jego muzyką.

209

Dzieje Puław. T. 1 widać boga morza Neptuna110 i jego żonę Amfitrytę111, płynących na muszli ciągnionej przez konia morskiego. Szkic rysunkowy nad tą sceną informuje, że autor planował umieścić w tym polu postać Andromedy112 przykutej do nadbrzeżnej skały i pilnowanej na rozkaz Neptuna przez potwora morskiego. Koncepcja nie doczekała się realizacji prawdopodobnie dlatego, że w polu przeznaczonym na tę scenę nie mieściła się postać Perseusza. Bardziej skomplikowane jest odczytanie sceny umieszczonej po prawej stronie. Są tu dwa delfiny ciągnące jakiś pojazd wodny (zatarty rysunek zmusza do domyślania się, że jest to może muszla), kierowany z tyłu przez niewyraźnie zaznaczoną postać. Obok widać mężczyznę unoszącego na rękach kobietę. Można domniemywać, że sceny te przedstawiają historię nimfy wodnej Galatei113, w której zakochał się cyklop Polifem. Wyobrażona tu scena może przedstawiać Galateę, którą po opuszczeniu wodnego pojazdu unosi na brzeg Polifem. Sens dekoracji całej elewacji zwieńczenia ryzalitu od strony Wisły tłumaczy, podobnie jak w przypadku fasady, dwuwiersz umieszczony na banderoli pośrodku fryzu belkowania: „Has undas simul atque rates Haec littora poscunt”. Swego rodzaju uzupełnieniem tego napisu są figury umieszczone na gzymsach przyczółków obu kondygnacji ryzalitu, które przedstawiają przemiennie bogów wód i wioślarzy. Treść napisu odnosi się z pewnością do płynącej u stóp skarpy pałacowej Wisły. Jednakże umieszczenie tekstu tuż nad kartuszem z herbami fundatorów (Szreniawą – herbem Lubomirskich i Łodzią – herbem Opalińskich) nadaje tematyce

110 Neptun – w mitologii rzymskiej bóg wody, a po utożsamieniu z greckim Posejdonem również bóg morza; jego żonę Salację utożsamiano z grecką Amfitrytą. 111 Amfitryta – w mitologii greckiej małżonka Posejdona, wyobrażana w otoczeniu Nereid i trytonów na wozie w kształcie muszli, unoszącym się na morskich falach. Nereidy – w mitologii greckiej nimfy morskie, 50 córek Nereusa, uosabiających uroki morza. Tryton – w mitologii greckiej bóstwo morskie: półczłowiek-półryba, syn Posejdona i Amfitryty. 112 Andromeda – w mitologii greckiej królewna etiopska, córka Kasjopei, z winy matki złożona w ofierze smokowi morskiemu, uratowana i poślubiona przez Perseusza. 113 Galatea – w mitologii greckiej jedna z Nereid, zakochana w Acisie, nie odwzajemniła miłości cyklopa Polifema, który z zazdrości zmiażdżył głazem rywala. Acis – syn boga Pana (Fauna) i Symety, 16-letni pasterz sycylijski, kochanek pięknej Galatei. Cyklopi – w mitologii greckiej olbrzymy o jednym oku pośrodku czoła, synowie Uranosa i Gai, pomocnicy Zeusa w walce z tytanami (sześcioma synami Uranosa i Gai, strąconymi przez Zeusa do Tartaru – miejsca najcięższych kar w Hadesie). Polifem – najdzikszy z Cyklopów, jednooki syn Posejdona, oślepiony przez Odyseusza.

210

Rozdział IV tej dekoracji charakter aluzji heraldycznej, bardzo popularnej w tamtych czasach114. W ten sposób wyjaśnia się legenda o powstaniu rzeki Hercyny, utożsamionej ze Szreniawą oraz ukazanie par: Neptun – Amfitryta i Polifem – Galatea jako wyobrażenie młodej pary gospodarzy pałacu puławskiego. Z programem rozwiniętym na fasadzie łączy powyższą wodną tematykę elewacji również powiązanie z Apollinem. Apollo, występujący tym razem pod mianem Delfiniosa, umożliwia wiosną żeglarzom podróż, a oddana jego opiece muzyka uratowała od utonięcia Ariona. Neptun, ojciec Pegaza, symbolizuje (tak jak Arion) inspirację poetycką, zaś nimfy wodne i Nereidy (z Galateą) tańcem i grą umilają ludziom podróż morską. Łączą się treściowo także napisy na obu elewacjach pałacu. W konsekwencji dochodzimy do głębokiego znaczenia programu treściowego zewnętrznej strony pałacu puławskiego: wody sztuk i nauk otwarte są dla wszystkich, ale wymagają właściwych prądów i łodzi, czyli specjalnego wykształcenia i umiejętności posługiwania się prawidłami umożliwiającymi bezpieczną żeglugę. Omówiony wyżej bogaty program ideowy pałacu był z pewnością tworzony przez fundatora i właściciela pałacu, Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, wybitnego pisarza, poetę i mówcę. Korzystał zapewne z rady Tylmana z Gameren. Ale najważniejszym współtwórcą programu była z pewnością żona właściciela, Zofia z Opalińskich Lubomirska, kobieta wykształcona, nazywana przez współczesnych „najuczeńszą Polką”. Zbudowany na terenie ziem, należących do jej posagu pałac miał stanowić wspólną rezydencję obojga małżonków. W trakcie realizacji wystroju zewnętrznego pałacu zmarła Zofia Lubomirska. Wraz z jej śmiercią przestało być aktualnych szereg wątków treściowych dekoracji. I to było chyba głównym powodem zmian w pierwotnym projekcie. Oczywiste staje się np. umieszczenie w tympanonie fasady postaci Saturna – boga śmierci i zmarłych, przedstawionego jako Chronosa – personifikację czasu i symbol przeszłości. Śmierć Zofii spowodowała zapewne zmiany nie tylko w dekoracji pałacu. Lubomirski stracił serce do swej pierwszej budowli. Żeniąc się po raz drugi postanowił rozbudować nową rezydencję, którą był Ujazdów. Drugą częścią pałacu, poza budynkiem głównym, był taras usytuowany od strony Wisły, dopełniający plan całości do formy kwadratu. Był położony na jednokondygnacjowym pomurowaniu z ukośnie nachylonymi ścianami. Wnętrze podmurowania kryło korytarz wiodący do ślepego pomieszczenia. Część podmurowania położona na osi środkowej, posiadała występ trójboczny, który był powtórzeniem rytmu trójbocznie zamkniętego ryzalitu. W narożach wybudowano dwa wolnostojące pawilony,

114 „Zakręt rodowej rzeki Szreniawy i Łódź nasunęły widocznie Lubomirskiemu myśl poświęcenia pałacyku… elementowi wody, której symbole patronowały obu rodom” (Makowiecki T., Do „przeddziejów” Łazienek, w: Sprawozdania z posiedzeń Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, Wydz. II, 1946, s. 68-69).

211

Dzieje Puław. T. 1 do których dołączone były od strony wjazdu proste biegi schodów stanowiących połączenie tarasu z ogrodem. Ściany podmurowania pokryte były boniowaniem w miejscach przełamywania się powierzchni ściennych. Brzeg tarasu ozdobiony został tralkową balustradą115.

Il. 190: Tylman z Gameren: profil cokołu tarasu od strony Wisły wraz z profilem opracowania tarasu skarpy oraz profil podmurowania tarasu od strony Wisły.

115 Tralka (balas) – pionowy element balustrady, złożony z jednego lub dwóch gruszkowatych członów (zw. lalkami), wsparty na bazie i u góry zakończony płytą.

212

Rozdział IV Wśród szkiców Tylmana z Gameren znaleziono rysunki pokazujące profile podmurowania od strony Wisły. Na pierwszym umieszczono profil podpisany „Scarpa delli gabinetti alto braccia 12”. Obok niego pokazano profil ukośnego podmurowania z tralką balustrady, określony jako „Scarpa delli gardini alto braccia 5”. Dotyczy on jednak nie pałacu, ale prawdopodobnie podmurowania galerii, planowanego na bokach pałacu na krawędzi skarpy. Na drugiej stronie tejże planszy narysowany jest ponownie profil podmurowania pałacu (z profilem balustrady) z zaznaczoną miarą wielkości spadku cofającej się powierzchni podmurowania: „Per ogni indenza si perde un mezzo braccia”. W zestawie rysunków Tylmana znajdują się również pokazujące koncepcję wielkiego dziedzińca wjazdowego. Jeden z nich prezentuje rzut budowli wraz z układem pomieszczeń wewnętrznych o rozwiązaniu bardzo zbliżonym do zrealizowanego.

Il. 191: Tylman z Gameren: plan założenia dziedzińcowego (wariant nie zrealizowany).

213

Dzieje Puław. T. 1

Il. 192: Tylman z Gameren: plan założenia dziedzińcowego.

Wariant nie zrealizowany pokazuje bryłę pałacu bez pawilonów frontowych oraz ujęcie dziedzińca przez trzy skrzydła oficyn i mur łączący je z budynkiem głównym. Oficyny prawdopodobnie były przeznaczone na gościnne apartamenty mieszkalne. Zabudowania dziedzińca zaprezentowano w dwóch wersjach: mniejszej, zbliżonej do kwadratu i większej, w kształcie wydłużonego prostokąta. Wersję pośrednią, o wiele dokładniej rozpracowaną, przynosi rysunek drugi. Dłuższa oś dziedzińca na wariancie nie zrealizowanym wynosi 130 łokci w wersji pierwszej i 190 łokci w wersji drugiej, zaś na projekcie dokładniejszym – 145 łokci. Oficyny boczne zawierają po cztery apartamenty w skrzydle, a każdy z apartamentów składać się miał z małego przedpokoju, dwóch pokoi mieszkalnych i gabinetu. Skrzydło zamykające dziedziniec mieścić miało kuchnię z pomieszczeniami gospodarczymi oraz pokoje dla służby lub rezerwowe pokoje gościnne. Apartamenty ulokowane w oficynach łączyły się arkadowymi galeriami lub korytarzami, które prowadziły również w jedną stronę do pomieszczeń sanitarnych, a w drugą do salonu i kaplicy, flankujących główny korpus pałacu. Dodajmy, że kaplica miała posiadać trzy ołtarze. Salon i kaplica łączyły się z pawilonami frontowymi poprzez przedsionki. Pawilony te, zaplanowane na rzucie

214

Rozdział IV prostokąta, mieściły dwubiegowe klatki schodowe, stanowiące komunikację między gościnnymi apartamentami parterowych oficyn a reprezentacyjnymi pokojami piano nobile w budynku głównym pałacu. Na parterze pawilony te komunikowały się z widokowymi galeriami arkadowymi, położnymi równolegle do skarpy wiślanej o długości i zakończeniach niewidocznych na rysunku.

Il. 193: Tylman z Gameren: projekt oficyny z bramą wjazdową.

Uzupełnieniem przedstawionych projektów jest widok prawdopodobnie elewacji oficyny zamykającej dziedziniec z wieżową bramą wjazdową w środku.

Il. 194: Tylman z Gameren: jedna z dwu wersji rzutu poziomego pawilonu dziedzińcowego z fragmentem przylegającej galerii.

215

Dzieje Puław. T. 1

Il. 195: Tylman z Gameren: druga z dwóch wersji rzutu poziomego pawilonu dziedzińcowego z fragmentem przylegającej galerii.

Uzupełnieniem projektów są również szczegółowe projekty dwóch rozwiązań połączenia oficyn bocznych z pawilonami budynku głównego, galeriami widokowymi i ogrodem. Powyższe projekty wielkiego dziedzińca wjazdowego nie zostały zrealizowane zgodnie z sugestią Tylmana. Przyczyną było prawdopodobnie przeniesienie się Stanisława Herakliusza Lubomirskiego w 1674 r. do pobliskiego Warszawie Ujazdowa. Na zakończenie problematyki budowy przez Tylmana z Gameren pałacu w Puławach omówić pozostało pierwotne założenie ogrodowe. Rysunki Tylmana nawet marginalnie nie pokazują tego założenia. W bardzo wąskim zakresie braki te uzupełniają materiały ze Sztokholmu.

Il. 196: Rzut sytuacyjny pałacu z ogrodem u podnóża skarpy (Muzeum Narodowe w Sztokholmie).

216

Rozdział IV Przedstawiono tu w bardzo uproszczony sposób skrzyżowanie dwóch głównych alei parkowych. Jedna poprowadzona jest równolegle, a druga prostopadle do skarpy. Ta pierwsza biegnie nie na osi pałacu, lecz przesunięta jest nieco na północ. Obie aleje przecinają się w miejscu tworzącym małe rondo, w środku którego prawdopodobnie planowano ustawić jakąś rzeźbę. Na wschód od tego ronda widać zarys koła, którego jedna połowa zawiera wzorzyste partery116, a drugą połowę zajmował prawdopodobnie basen z wodą. Zbocze skarpy, pokryte drzewami, nie ma żadnego architektonicznego opracowania. Ten bardzo schematyczny przekaz daje minimum wiedzy o pierwotnym założeniu części ogrodu u podnóża skarpy. Można przyjąć, że początki ogrodu sięgają początkowych lat budowy pałacu. Cytowany już Franciszek Tanner pisze w 1677 r. o pałacu puławskim „z rozkosznemi w około ogrodami swojemi”. Autorem jego pierwotnego założenia jest z pewnością Tylman z Gameren. Z osobą tego artysty związany jest jeszcze jeden element puławskiego parku – opracowanie skarpy na południe od pałacu w formie szeregu zbieżnych i rozbieżnych biegów zejściowych, przerywanych pośrodku swego rodzaju formą okrągłego tarasu. Również autorstwa Tylmana jest szkic altany parkowej.

Il. 197: Tylman z Gameren: rzut poziomy i elewacja altany parkowej.

116 Parter – dywan kwiatowy lub trawnik gładki albo ornamentalny, często obramowany pionowymi akcentami plastycznymi i roślinnymi; typowy dla ogrodów baroku.

217

Dzieje Puław. T. 1 Altana zaprojektowana została na rzucie wydłużonego ośmioboku i umieszczona na zboczu skarpy, otoczona balustradą. W dół prowadzą schody i rozbudowane zejścia w formie opadających zbieżnych i rozbieżnych odcinków. Całość stanowi ściśle symetryczną kompozycję. Plan ten nie został zrealizowany. Na przeszkodzie stanął może brak środków lub nieprzewidziane trudności terenowe. Wykonano jedynie pojedynczy zygzakowaty bieg zejściowy w niższej partii kompozycji. Dzięki obłożeniu wyciętych w skarpie ścian duktów podwójnym rzędem cegły, zejście przetrwało do dzisiaj w stanie niezmiennym i stanowi bardzo rzadko spotykany tego typu element architektury ogrodowej. Prawdopodobnie wraz z budową pałacu został wytyczony istniejący do dziś odcinek głównej alei wjazdowej – czterorzędowej Alei Królewskiej, skierowanej na oś pałacu, łączącej rezydencję Lubomirskich z traktatem lubelskim117. Trakt ten, o kierunku wschód – zachód, skręcał do przeprawy na Wiśle. Podobne rozwiązanie znane jest z Góry Kalwarii – również autorstwa Tylmana z Gameren. Topografia terenu sprawiła, że pałac Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, położony na wzgórzu, był odizolowany od wsi Puławy, leżącej na północ od niego. Ta wieś pańszczyźniana, typowa ulicówka118, rozłożyła się przy samej Wiśle. Składało się na nią zapewne kilkanaście chałup. Rejestr pogłównego województwa lubelskiego z 1676 r. podaje, że mieszkało tu 110 dusz pańszczyźnianych oraz trzy rodziny kupców i dwóch Żydów119. Jednym ze skutków budowy pałacu było powstanie obok tej wsi pańszczyźnianej niewielkiej początkowo osady rzemieślniczo-handlowej, która spełniała służebną rolę wobec mieszkańców pałacu120. Być może taką rolę spełniał m.in. Mateusz Chomicki, puławski krawiec, notowany w 1678 r.121 Funkcjonował również skład solny122 . Obowiązki podsekretarza puławskiej Komory Solnej sprawował w 1677 r. Jan Kosiński123. Obraz Puław uzupełnia opis cytowanego już Franciszka Paulina Dalerac’a, kawalera de Beaujeu, który w 1679 r. tak wypowiadał się na temat okolicznych dróg:

117 Jaroszewski T.S., Kowalczyk J., Puławy…, s. 220. 118 Ulicówka to jeden z najstarszych kształtów wsi. Składa się z dwóch zwartych szeregów zagród, stojących po obu stronach drogi, przeciwległe do siebie. Długość wsi od 0,2 do 2 km. Ten typ wsi występuje masowo na Powiślu, szczególnie w pobliżu Puław i na północ od nich (Królikowski Ryszard, Ludowe budownictwo drewniane na Powiślu puławskim, W: Studia puławskie, seria A, tom 2(4), Puławy 1990, s. 14-15). 119 Pawiński A., Polska XVI wieku…, t. IV…, s. 48a. 120 Jaroszewski T.S., Kowalczyk J., Puławy…, s. 220. 121 Mącznik H., Puławski słownik…, s. 67. 122 Jaroszewski T.S., Kowalczyk K., Puławy…, s. 220; Pawiński A., Polska XVI wieku…, t. IV…, s. 48a. 123 Mącznik H., Puławski słownik…, s. 230.

218

Rozdział IV „Jedna droga od Bełżyc wiedzie na prawo przez Puławy, druga na lewo przez Kazimierz. Pierwszą obierają zwykle najemni furmani utrzymując, że jest krótsza; druga droga jednak, zdaniem moim, jest lepsza, jakkolwiek dłuższa i tą zawsze jeździł dwór jako piękniejszą i mającą jedyny trudny spadek ku Kazimierzowi”124. Kiedy indziej, jadąc w przeciwnym kierunku, zapisał: „Z Wysokiego Koła idą dwie drogi: jedna po lewej stronie wynosząca dwie mile do promu i tą się wybrałem, druga po prawej stronie, bardziej używana, ponieważ za rzeką jest znaczne miasto – Kazimierz”125. W okresie budowy pałacu puławskiego podróżni częściej wybierali jeszcze przeprawę w Kazimierzu, ale rola promu w Puławach stale rosła i stawał się on coraz bardziej popularny. Przystanie w Puławach i na Włostowicach popularne były również z powodu handlu spławnego na Wiśle126. W XVII w. największym portem rzecznym na południe od Warszawy był nadal Kazimierz127. Na Wiśle pojawiać się jednak zaczęły różnego typu statki także z przystani w Puławach i z Włostowic. Wśród właścicieli przedsiębiorstw transportowych, czerpiących zyski z pobierania opłat za przewóz (czyli z frochtu) pojawiają się nazwiska ludzi związanych z tymi przystaniami. I tak, jednym z bardziej znanych frochtarzy był Piotr Unter z Włostowic, właściciel statków i przedsiębiorca. Pojawił się w handlu wiślanym ok. połowy XVII w., by w krótkim czasie wyróżnić się zarówno ilością przewiezionych towarów, jak również rozległością kontaktów handlowych. I tak np. w ciągu czterech lat wywiózł 936 łasztów zboża, co dało średnią roczną 234 łaszty128. Podobnie czołową pozycję zajmował w handlu skórami, woskiem i płótnem129. O jego obrotach wymownie mówi wysokość opłacanego cła od towarów własnych i wiezionych z frochtu, która w 1650 r. sięgnęła kwoty 225 zł130. W celu zwiększenia obrotów zawiązał Unter spółkę z hurtownikiem z Kazimierza, Lorensem Górskim, członkiem bogatej rodziny kupieckiej. Z usług Untera przy spławie towarów do Gdańska korzystali

124 Cyt. za: Nowakowski Z., Kartki z przeszłości Puław…, s. 40. 125 j.w. 126 Omówiono na podstawie: Obuchowska-Pysiowa H., Handel wiślany…, s. 32-150. 127 W 1683 r. było tu 25 spichlerzy (j.w., s. 4). 128 Średnia roczna u wszystkich kupców handlujących zbożem wynosiła 158 łasztów (j.w., s. 140). 129 j.w., s. 141. 130 Dla porównania: wartość chałupy zagrodniczej wraz ze sprzętem w 1697 r. w miejscowości Bieńczyce pod Krakowem określono na 150-200 zł, zaś zabudowania kmiece zostały wycenione na 2.000 zł (Historia Polski, pod red. Henryka Łowmiańskiego, t. I, cz. II, Warszawa 1960, s. 666).

219

Dzieje Puław. T. 1 przedstawiciele największych współczesnych rodów magnackich, w tym np. wojewoda kijowski, hospodar mołdawski131. Korzystał również wymieniany wyżej Samuel Edwards, właściciel przedsiębiorstwa handlowego, posiadającego w Puławach swoje przedstawicielstwo. Oprócz Piotra Untera znanym frochtarzem, kupcem i przedsiębiorcą przewozowym był Mikołaj Drutowski, działający na terenie Stężycy i Puław i związany również z Włostowicami. Oprócz towarów własnych przewoził on towary Dominika Zasławskiego132 , w tym zboże, potaż i szmelcugę133. Mniejszy zakres usług świadczył Józef (nazwisko nieznane), Żyd z Włostowic, posiadający szkutę, którą przewoził towary własne oraz z frochtu Melchera Ennk z Zamościa. Dwukrotnie w rejestrze celnym (w 1634 i 1635 r.) występuje Andrzej Zieleniowicz, frochtarz i kupiec przewożący rocznie przeciętnie 75 łasztów zboża. Często transporty określonych towarów do Gdańska były okazją do dołączenia się z mniejszą ilością innego asortymentu. W dniu 31.03.1634 r. szereg chłopów, a wśród nich Jakub Opatka z Włostowic, wykorzystało spławiane na tratwach drewno do przewiezienia pewnych ilości śliwek do Gdańska. W latach 1678–1692 notowany był w Puławach kupiec Samuel Krygier, określany w dokumentach jako „mercator gedanensis”134. Z żeglugą wiślaną związane jest odkrycie archeologiczne, jakiego dokonano w 1937 r. w korycie Wisły w okolicach Kazimierza135. Odnaleziono stewę136 statku.

Il. 198: Stewa statku.

131 Hospodar – tytuł książąt Mołdawii i Wołoszczyzny. 132 Zasławski Władysław Dominik (1618-1656) – wojewoda krakowski, jeden z dowódców pospolitego ruszenia. 133 Szmelcuga – gatunek potażu. 134 Mącznik H., Puławski słownik…, s. 249. 135 Opracowano na podstawie: Prosnak Mieczysław, Stewa statku wydobyta z Wisły w pobliżu Kazimierza, pow. Puławy, „Wiadomości archeologiczne”, t. X X XV: 1970, z. 1, s. 40-43. 136 Stewa (niem.: Steven) – wiązanie dziobu (dziobnica) lub rufy (tylnica), łączące burty statku wodnego o konstrukcji drewnianej.

220

Rozdział IV Stewa wykonana została z jednego pnia dębu, bardzo starannie wybranego, prawie bez śladów sęków. Obróbki dokonano głównie toporem lub ciosłą137 oraz – być może – dłutem. Nie stwierdzono użycia piły. Duża wielkość (długość 3,44 m; szerokość 38–55 cm; wysokość 40 – 51,5 cm) świadczy o tym, że musiała być częścią dużego statku, o nośności 200 – 220 DWT138 (co stanowiło odpowiednik 75–80 łasztów zbożowych).

Il. 199: Próba rekonstrukcji statku ze stewą z okolic Kazimierza.

Dokładniejsza analiza znaleziska pozwoliła przyjąć, że znaleziona część statku jest dziobnicą czyli dziobowym elementem konstrukcyjnym kadłuba statku (zwanym stewą przednią), wykorzystywanego w Polsce w XVII i XVIII w. Jednym z urządzeń ówczesnych Puław, reprezentatywnym dla tamtejszej kultury technicznej, był wodociąg, umożliwiający funkcjonowanie w rezydencji pałacowej sadzawek, basenów i fontann przez skierowanie do parku i pałacu dużych ilości wody139. Datowanie tego obiektu jest trudne. Wymiary cegły występującej w najstarszych jego częściach odpowiadają wymiarom cegły używanej na przełomie XVI i XVII w. Układ dwóch poziomów rur drewnianych, odprowadzających wodę do Łachy oraz resztki muru, stanowiącego prawdopodobnie pozostałość po sadzawce zdają się wskazywać na to, iż pierwsza faza funkcjonowania wodociągu i wodnych urządzeń towarzyszących może być datowana na drugą połowę lub koniec XVII w. I wreszcie zebrane podczas prac wykopaliskowych materiały archeologiczne i historyczne pozwalają połączyć budowę wodociągu z osobą projektanta pierwszej wersji pałacu – Tylmana

137 Ciosła – dawne narzędzie do obróbki drewna, w Polsce używane głównie do żłobienia niecek i koryt. 138 DWT (angiel.: Deadweight Tonnage) – symbol nośności statku wodnego, wyrażonej w tonach angielskich lub metrycznych. 139 W niniejszym opracowaniu wykorzystano następujące publikacje: Lis Paweł, Badania archeologiczne wodociągu puławskiej rezydencji pałacowej, W: Studia puławskie, seria A, t. 2(4), Puławy 1990, s. 37-45; Kutyłowska Irena, Wodociąg i wodne urządzenia ogrodowe z XVII wieku w Puławach, druk W: Muzeum Nadwiślańskie w Kazimierzu Dolnym, sygn. 2328. Przebieg i wyniki badań archeologicznych, patrz: Informator archeologiczny. Badania 1984, Warszawa 1985, s. 188-189; tamże, Badania rok 1985, Warszawa 1986, s. 196-197; Kutyłowska Irena, Puławy-Włostowice, woj. lubelskie, W: Sprawozdanie z badań terenowych Katedry Archeologii UMCS i Archeologicznego Ośrodka Badawczo-Konserwatorskiego w Lublinie w 1985 roku, Lublin 1985, s. 36-41; Kutyłowska Irena, Lis Paweł, Urządzenia wodne w puławskim parku zasilane z ujęcia wody we Włostowicach, W: Sprawozdanie z badań terenowych Katedry Archeologii UMCS w 1986 roku, Lublin 1986, s. 20-24.

221

Dzieje Puław. T. 1 z Gameren. Przyjęcie tej hipotezy określa czas powstania wodociągu na pierwszą połowę lat 70-tych XVII w., a więc na lata budowy pierwszego puławskiego pałacu. W 1897 r. miała miejsce przebudowa wodociągu, którego wiek liczono wówczas na „więcej niż sto lat”140. Wodociąg działał w oparciu o wykorzystanie zjawiska grawitacji141 przy występowaniu różnicy poziomów między pałacem a miejscem usytuowania ujęcia wody na wzniesieniu we Włostowicach.

Il. 200: Plan sytuacyjno-wysokościowy trasy puławskiegoodociągu Puławy – Włostowice (stan z 1897 r.).

Ujęcie wody na wzgórzu we Włostowicach usytuowane było na wysokości 154–150 m n.p.m. Natomiast wzniesienie z pałacem posiada wysokość 145–142 m n.p.m. Ta ok. 10-metrowa różnica wzniesień wystarczyła do umożliwienia grawitacyjnego przekazywania wody. Budowa geologiczna wzniesienia włostowickiego powodowała gromadzenie się wody gruntowej już na głębokości 1–1,5 m. Woda ta zbierana była następnie w dwóch rowach drenażowych o łącznej długości 472 m i pierwotnej głębokości 1,5 m.

140 Kuguszew Kn., Wodoprowod i wodostok Nowo-Aleksandrijskogo Instituta, W: Zapiski NowoAleksandrijskogo Instituta Sielskogo Chozjaistwa i Lesowodstwa, t. 14, Warszawa 1901, s. 91. 141 Grawitacja (łac: gravitas – ciężkość) ciążenie powszechne – zespół zjawisk fizycznych, wśród których najważniejsze polega na wzajemnym przyciąganiu się wszystkich ciał.

222

Rozdział IV

Il. 201: Plan sytuacyjnowysokościowy ujęcia wody na wzgórzu we Włostowicach (stan z 1984 r.).

Rowy posiadały drewniany szalunek, który umożliwiał sączenie się wody z warstwy piachu do ich wnętrza. Stąd przekazywano wodę do pałacu systemem drewnianych rur.

Il. 202: Rów drenażowy R 1 (stan z 1980 r.).

223

Dzieje Puław. T. 1

Il. 203: Rów drewniany R 2 (stan z 1935 r.).

Ten sposób pozyskiwania wody przy pomocy rowów drenażowych nie był wcześniej znany na terenie Polski. Dotychczasowe ujęcia wodociągowe zasilane były wodą pobieraną z rzek, źródeł lub z jezior, stawów i studni gruntowych. Rozwiązanie puławskie nawiązuje do rzymskich ujęć, które napełniane były wodą pochodzącą z naturalnych górskich cieków lub jej wysięków.

Il. 204: Częściowo zachowane drewniane szalowania rowów drenażowych. Profil W: nawarstwienia rowu łączącego rów drenażowy R-1 z sadzawką S-1 i usytuowanie w nim krótkiej rury drewnianej, która zatykana czopem regulowała przepływ wody. Profil N: nawarstwienia rowu drenażowego R-1 uzupełnione usytuowaniem rury drenażowej. Oznaczenia: 1 – margliste podłoże; 2 – warstwa wodonośna; 3 – piasek calcowy; 4 – zasypisko rowów; 5 – deski z szalowania rowu drenażowego R-1; 6 – wióry moszczące dno rowu pod rurą; 7 – krótka rura drewniana odsłonięta z czopem zamykającym przepływ wody. (Źródło: Kutyłowska I., Wodociąg…, rys. 3).

224

Rozdział IV Tak więc wody opadowe, przefiltrowane przez grubą warstwę piachu, gromadziły się w rowach drenażowych. Nadmiar wody i jej zapas na wypadek suszy gromadzono w stawach zlokalizowanych obok rowów. Natomiast regulacja ilości wody przesyłanej do pałacu następowała przy pomocy czterech studni zrębowych (drewnianych), pomieszczonych w zbudowanych z cegły zbiornikach, początkowo zadaszonych.

Il. 205: Zbiornik osadnikowo-rozdzielczy Z1 na włostowickim ujęciu wody (a – przekrój; b – rzut).

225

Dzieje Puław. T. 1

Il. 206: Dwa poziomy rurociągu.

Spośród dwóch rozpoznanych archeologicznie zbiorników, starszy oznaczono symbolem Z1. To zbudowane z cegły pomieszczenie zagłębione było w piach na 1,1 m. Wewnątrz pomieszczenia zlokalizowano drewnianą studnię o łączonej konstrukcji zrębowej142 i sumikowo-łątkowej143. Spód studni – wieniec z dębowych kanciaków i podłoga z desek znajdowały się na wodonośnej warstwie gliny. Miejsce między ścianami studni a murem zbiornika wypełniał piach. Tuż nad dnem umieszczono dwie rury: pierwsza przechodziła na wylot przez zbiornik i prawdopodobnie prowadziła wodę bezpośrednio z rowu drenażowego do pałacu, a druga rozpoczynała się wewnątrz studni i wychodziła na zewnątrz pobierając wodę z drewnianej studni wewnątrz zbiornika. Drugi z badanych zbiorników, oznaczony symbolem Z5, był wybudowany pod koniec XIX w. i pełnił podobne funkcje, jak Z1. Jak powiedziano wyżej, wodę ze zbiorników przekazywano do miejsca przeznaczenia systemu rur. W najstarszej fazie użytkowania wodociągu wykorzystywano do tego rury gliniane, wykonane z gliny żelazistej z domieszką drobnoziarnistego piasku, dobrze wypalone na kolor ceglasty.

142 Zrąb – masywna ściana budynku drewnianego, wzniesiona z okrąglaków. 143 Sumik – bierwiono osadzone poziomo na dwóch łątkach, część konstrukcji ściany budynku. Łątka – w ludowym budownictwie słowiańskim pionowy słup z wyżłobionymi bocznymi rowkami, do których wsuwa się zaciosane bierwiona.

226

Rozdział IV

Il. 207: Przewody puławskiego wodociągu: a) rura ołowiana, b) rura gliniana. (Źródło: Kutyłowska I., Wodociąg…, rys. 7).

Il. 208: Połączenie rurociągu ołowianego z drewnianym.

Rury, którymi przesyłano wodę, pokryte były wewnątrz grubą warstwą trawiastozielonego szkliwa. Ich długość nie przekraczała 60 cm (zasięgu ręki garncarza). W późniejszym okresie wykorzystywano również rury drewniane. Odnaleziony kawałek takiej rury odprowadzał wodę z rowu R1 do sadzawki S1. Wykonano go z pnia sosny o średnicy ok. 0,5 cm wywiercając w pniu otwór o średnicy kilkunastu centymetrów. Trzeci rodzaj rur – ołowiane – wykorzystano do sprowadzenia czystej wody po

227

Dzieje Puław. T. 1 skarpie pałacowej. Ponieważ woda ta zawierała tlenek ołowiu, powodujący groźną chorobę (ołowica), używano jej jedynie w dekoracyjnych basenach dolnego ogrodu. Wodociąg, posiadający długość ok. 3 km, kończył się w pałacowym parku. Niesiona woda spływała do dużego zbiornika, posiadającego konstrukcję analogiczną do zbiorników osadnikowo-rozdzielczych na wzgórzu włostowickim. Zbiornik, o wymiarach ok. 10,4x9,1 m, posiadał pojemność 3.000 wiader wody144, co prawdopodobnie równało się dobowej wydajności wodociągu145. Ze zbiornika wodę przesyłano na dziedziniec główny pałacu. Wiadomości, dotyczących losów nowo utworzonej parafii we Włostowicach, dostarczają wyniki wizytacji, dokonanej w 1678 r. Stwierdzono, że sytuacja parafii – głównie materialna – jest bardzo zła. Systematycznie pogarszał się stan kościoła, który miał wezwanie Wniebowzięcia NMP. Dzień dedykacji obchodzono w nim w niedzielę po święcie św. Mateusza Apostoła i Ewangelisty146. Według podania, kościół był konsekrowany, co jest bardzo wątpliwe, gdyż zbudowany był z drewna. Przypuszcza się, że został jedynie poświęcony. W jego wnętrzu znajdowały się trzy ołtarze: pierwszy murowany – Wniebowzięcia NMP, drugi (z mensą147 murowaną) – św. Barbary, i trzeci (w murowanej kaplicy) – św. Józefa. Przy kościele funkcjonowała murowana zakrystia. Przebywający w kościele 7.12.1678 r.148 biskup stwierdził duże zaangażowanie pierwszego proboszcza parafii, ks. Adama Wincentego Zachajowskiego149, ale wobec braku środków materialnych starania te nie przynosiły widocznych efektów. Mimo tych trudności wizytator stwierdził poprawienie okien w murowanej kaplicy, naprawienie dachów na dzwonnicy i kostnicy. Według opinii wiernych, ks. Zachajowski „buduje…, zawsze w gospodarstwie i do chorego pilny”150. Wzbogacił również przebieg nabożeństwa niedzielnego: „Na wstępie nauka chrześcijańska, msza, kazanie, jutrznie151 i nieszpór152”153. Ks. A.W. Zachajowski dotrwał

144 Kuguszew K., Wodoprowod i wodostok…, s. 93. 145 W XIX w. wodociąg dostarczał 4.000 wiader wody na dobę. Była to zbyt duża ilość, nawet uwzględniając potrzeby gospodarcze, higieniczne i estetyczno-rekreacyjne. Dlatego nadmiar odprowadzano do łachy wiślanej (tak wody czystej, jak i ścieków). 146 Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 54. 147 Mensa (łac.: stół) – zasadnicza część ołtarza w formie kamiennej płyty lub skrzyni na nóżkach, z kwadratowym wydrążeniem na relikwie męczenników. 148 Dębiński K., Kościół we Włostowicach…, s. 13-14. 149 Nazwisko proboszcza często pisane przez „h” – Zahajowski (j.w., s. 13; Kamieński S., Parafja Włostowice…, s. 58). 150 Cyt. za: Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 54. 151 Jutrznia – w kościele katolickim pierwsza część modlitwy brewiarzowej, odmawianej przed wschodem słońca. Brewiarz (łac.: breviarium – skrót) – zbiór obowiązkowych modlitw przeznaczonych dla duchownych katolickich. 152 Nieszpory (czes.: nešpor) – w religii rzymskokatolickiej nabożeństwo wieczorne odprawiane zazwyczaj w niedziele i dni świąteczne. 153 Cyt. za: Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 109.

228

Rozdział IV w swojej parafii do śmierci, tj. do 8.10.1694 r.154, prosząc w testamencie z 1678 r.155 o pochowanie go przy kościele włostowickim. „Testament ks. Adama Zachajowskiego. Wykonawcą testamentu będzie Michał Rygielski scholastyk156 opatowski, proboszcz w Gołębiu i Lisiecki proboszcz jaroszyński. 1. Ciało moje ma być pochowane przy kościele włostowickim. 2. Kapłanów na pogrzeb proszę, aby było 30, którym stanowię, aby dać na Mszę św. za moją duszę po złotych 3. 3. Na posiłek wina kupić garncy157 piętnaście. 4. Na inne wydatki do obiadu zostawia w gotowiźnie talarów158 44, z której sumki 5. Na Mszę św.159 Ojcom Reformatorom160 oddać 30 złotych. 6. Do Wysokiego Koła złotych 30. 7. Do Stażycy złotych 30. 8. Krewnym moim, aby za moją duszę P. Boga prosili, co by mogło wystarczyć dać proporcjonalnie i prawidłowo. 9. Gospodyni mojej, która przez kilkanaście lat mi służyła, z wdzięcznością za dobro okazane dać krowę z jałóweczką. 10. Szymonowi Krawczowi za jego zasługi parę korcy161 zboża. 11. Pozostałe wszystko „et in, omnibus dispositionibus prudentiae et dextevitati comitto executor”. Podpisał X Adam Wincenty Zachajowski Pleban Włostowicki”162

154 Dębiński K., Kościół we Włostowicach…, s. 13. 155 Mącznik H. i J., Cmentarze włostowickie…, s. 3. 156 W XII-XVIII w. członek kapituły, urzędnik kurii biskupiej sprawujący nadzór nad szkołami. Kapituła (łac.: capitulum – główka, rozdział) – w kościele katolickim zespół kanoników mający prawo wyboru biskupa. 157 Garniec – w średniowieczu jednostka pojemności o różnej wielkości; w Polsce w XVI w. garniec krakowski do ciał sypkich = 2,18–2,26 l, do płynów = 3,2–3,3 l, garniec warszawski = 3,76–3,90 l, garniec nowopolski = 4,0 l. 158 Talar (niem.: Taler) – duża moneta srebrna o ciężarze ok. 27,4 g, początkowo równa złotemu dukatowi; bita od schyłku XV w., rozpowszechniona w różnych krajach europejskich w XVI-XVIII w. 159 Chodziło prawdopodobnie o mszę gregoriańską, czyli mszę żałobną odprawianą w kościele katolickim przez trzydzieści dni z rzędu. 160 Reformaci – członkowie zakonu franciszkańskiego istniejącego między XVI a XIX w. (później połączonego z bernardynami), obejmującego zwolenników surowej, pierwotnej reguły św. Franciszka. 161 Korzec – jednostka pojemności ciał sypkich; 1 korzec = 2 korczyki = 8-12 miarek = 32 garnce; w Polsce w średniowieczu: 1 korzec = 52-54 l; w XVIII w. – 120-125 l; w XIX w. – 128 l. 162 Cyt. za: Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 95-96, przyp. 37.

229

Dzieje Puław. T. 1 Następcą ks. A.W. Zachajowskiego, od 31.10.1694 r. był ks. Józef Alojzy Murczkiewicz163, który w 1698 r. przeszedł na prebendarza różańcowego do Bełżyc164. W latach 1699–1700 proboszcza we Włostowicach nie było. Zastępował go komendariusz, ks. Paweł Puczyński165. W okresie od 1700–1709 r. proboszczem był ks. Franciszek Szlychtynk, który zmarł w kwietniu 1709 r. we Włostowicach166. Na zakończenie przegląd uczestnictwa wiernych parafii Włostowice w życiu sakramentalnym.

Liczba ochrzczonych i zawartych małżeństw w parafii Włostowice w latach 1677-1705167.168 Rok

Liczba ochrzczonych

Liczba małżeństw

Rok

Liczba ochrzczonych

Liczba małżeństw

1677

1692

1678

1693

1679

1694

1680

1695

1681

1696

1682

1697

1683

1698

1684

1699

1685

1700

1686

1701

1687

1702

1688

1703

1689

1704

1690

1705

1691

29168

163 j.w., s. 88; Kamieński S., Parafja Włostowice…, s. 58. 164 Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 88; Kamieński S., Parafja Włostowice…, s. 58. 165 Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 88. Według H. Mącznik (Puławski słownik…, s. 56) nazwisko księdza brzmiało Buczyński. Wskazuje na to akt urodzenia nr 135/1696 r. z dnia 29.10.1696 r., w którym w takiej formie zapisane zostało nazwisko proboszcza parafii Włostowice w latach 1696-1700. 166 j.w., s. 88 i s. 96 przyp. 39. 167 Na postawie: j.w., s. 106, 113. 168 Za lata 1701-1710.

230

Rozdział V

PUŁAWY ZA CZASÓW SIENIAWSKICH (1686-1730) Sylwetki właścicieli: Elżbiety Heleny z Lubomirskich (ok. 1665-1729) i Adama Mikołaja (1666-1726). Odbudowa zniszczeń po najeździe szwedzkim 1706 r. Budowa kościoła murowanego we Włostowicach. 6.07.1686 r.1 Elżbieta (Izabella) Helena Lubomirska, jedyna córka marszałka wielkiego koronnego Stanisława Herakliusza Lubomirskiego i Zofii z Opalińskich poślubiła po krótkim czasie narzeczeństwa Adama Mikołaja z Granowa Sieniawskiego, hetmana wielkiego koronnego i kasztelana krakowskiego. Ślub odbył się w kaplicy Władysława IV w kościele Pijarów w Warszawie2 , a udzielił go prymas Michał Radziejowski3. Elżbieta wniosła w posagu 100 tys. zł gotówką i 100 tys. zł zapisane przez ojca na Porębie w woj. krakowskim4. W roku 1704 odziedziczyła po swoim wuju, Stanisławie Łukaszu Opalińskim, kilka kluczy: klucz Tęczyński z zamkiem w Tęczynie, klucz łubnicki z rezydencją w Łubnicach i klucz rytwiański z zameczkiem

2 3

Bohdziewicz Piotr, Korespondencja artystyczna Elżbiety Sieniawskiej z lat 1700-1729 w zbiorach Czartoryskich w Krakowie, Lublin 1964, s. 302. Rok ślubu 1686 podają także: Mossakowski S., Pałac…, s. 4; Zwolski J., Puławy…, s. 27. Inne datowanie: 6.07.1687 (Polski słownik biograficzny, t. 37, z. 1, Warszawa 1996, s. 90); 1687 (Dworzaczek W., Genealogia…, tabl. 129). Polski słownik biograficzny, t. 37, z. 1, s. 90. Bohdziewicz P., Korespondencja artystyczna…, s. 302. Radziejowski Michał (1641-1705) – podkanclerzy koronny (do 1684), prymas (od 1687); doprowadził do zawiązania konfederacji warszawskiej 1704 r. (przeciwna Augustowi II szlachta zawiązała konfederację generalną warszawską i pod naciskiem Szwedów obrała królem Stanisława Leszczyńskiego) i detronizacji Augusta II. Polski słownik biograficzny, t. 37, z. 1, s. 90.

231

Dzieje Puław. T. 1 Jastrzębców w Rytwianach5. Sporną sprawą jest natomiast data wniesienia w posagu dóbr końskowolskich z Puławami. Według jednej w wersji6 nastąpiło to wraz z wyjściem za mąż, a więc w 1686 r. dobra te stanowiły bowiem wiano matki Elżbiety, Zofii z Opalińskich, zmarłej w 1675 r., i do spadku tego pierwszeństwo (a nawet wyłączne prawo) miało jedyne dziecko Stanisława Herakliusza Lubomirskiego z pierwszego małżeństwa – Elżbieta. Zwolennicy tej wersji krytycznie odnoszą się do stwierdzeń, według których Puławy wraz z kluczem końskowolskim odziedziczyła Elżbieta i wniosła w dom Sieniawskich dopiero po śmierci Stanisława Herakliusza Lubomirskiego w roku 17027.

Il. 209: Herb Sieniawskich „Leliwa”.

5 6 7

232

Bohdziewicz P., Korespondencja artystyczna…, s. 302. Mossakowski S., Pałac…, s. 4; Tworek S., Pod znakiem kontrreformacji…, s. 129. Jaroszewski T. St., Kowalczyk J., Puławy…, s. 220; Zwolski J., Puławy…, s. 27.

Rozdział V Sieniawscy pieczętowali się polskim herbem szlacheckim „Leliwa”. Przedstawiał on na błękitnym polu złotą gwiazdę, a pod nią złoty półksiężyc. Hełm z labrami posiadał błękitne pokrycie i złote podbicie. W klejnocie umieszczony półksiężyc z gwiazdą (jak na tarczy), uwieńczony kitą z pawich piór. Najstarsza pieczęć z wizerunkiem herbu pochodzi z 1324 r., zaś w źródłach pisanych po raz pierwszy pojawił się on w 1399 r. Od tej pory używany był głównie w Małopolsce, m.in. przez Tarnowskich, Tyszkiewiczów i Sieniawskich8.

Il. 210: Elżbieta z Lubomirskich Sieniawska.

Szymański J., Herbarz…, s. 173.

233

Dzieje Puław. T. 1 Elżbieta Helena z Lubomirskich Sieniawska9 urodziła się w Końskowoli. Rok urodzenia nie jest ściśle określony. Podaje się 1665 lub 1667 (ze wskazaniem na pierwszy)10 albo 1669 lub 167011. Była jedynym dzieckiem marszałka wielkiego koronnego Stanisława Herakliusza Lubomirskiego i jego pierwszej żony Zofii z Bnina Opalińskiej, marszałkównej koronnej, którzy ślub wzięli przed marcem 1668 r. Do śmierci matki (sierpień 1675) przebywała z nią w Końskowoli, a potem przy ojcu lub u stryja Hieronima Augustyna Lubomirskiego12 w Łańcucie. Po ślubie ojca z Elżbietą Denhoffówną (1676) wyjechała do Warszawy, gdzie w latach 1677-1680 pobierała nauki na Pensji Panien Wizytek, a następnie przebywała na dworze królowej Marii Kazimiery13. Jej małżeństwo z Adamem Mikołajem Sieniawskim okazało się pełne nieporozumień na tle majątkowym. Inną przyczyną napięć było to, że wolała przebywać w Warszawie (a nie w mężowskich Brzeżanach). Coraz większym zaufaniem darzyła ją Maria Kazimiera, u której na dworze przebywała w latach 1693-1695 w towarzystwie szwagierek - Joanny i Teofili Sieniawskich14. W 1694 r. na dworze królewskim wybuchł skandal spowodowany ujawnieniem romansu Elżbiety z Janem Stanisławem Jabłonowskim15, synem hetmana wielkiego koronnego Stanisława Jabłonowskiego16. Zaistniały spór małżeński, posiadający również podłoże polityczne, zakończony został w 1695 r. Równie głośny był nowy romans Elżbiety, tym razem z królewiczem Aleksandrem Sobieskim. Po śmierci Jana III Sobieskiego (1696) ożywiła działalność polityczną, starając się pozyskać do niej bardzo ostrożnego w tych sprawach męża. Coraz bardziej zdecydowanie wypowiadała się za kandydaturą księcia Franciszka Ludwika Contiego na tron polski. Kiedy dowiedziała się

9 10 11 12

13 14 15 16

234

Opracowano na podstawie: Polski słownik biograficzny, t. 37, z. 1…, s. 90-96; Bohdziewicz P., Korespondencja artystyczna…, s. 302. Bohdziewicz P., Korespondencja artystyczna…, s. 302. Polski słownik biograficzny, t. 37, z. 1…, s. 90. Hieronim Augustyn Lubomirski (zm. 1706), trzeci syn Jerzego Sebastiana (1616-1667), kawaler maltański, administrator opactwa tynieckiego (1672), porzuciwszy karierę duchowną ożenił się z Konstancją Bokumówną, stolnikówną litewską. Był posłem krakowskim i elektorem Jana III Sobieskiego, chorążym wielkim koronnym (1676), marszałkiem sejmu 1681, marszałkiem nadwornym koronnym (1683), podskarbim (1692), wojewodą krakowskim i hetmanem polnym koronnym (1702). Znakomity żołnierz, walczył z Turkami. Zmarł 20.04.1706 r. w Rzeszowie (Boniecki A., Herbarz polski, t. 15, Warszawa 1912, s. 73). Maria Kazimiera (zwana Marysieńką) (1641-1716) – królowa polska od 1674, córka margrabiego de La Grange d`Arquien, żona wojewody lubelskiego J. Zamoyskiego, a od 1665 Jana Sobieskiego. Joanna Sieniawska, żona Stefana Potockiego, wojewody bełskiego; Teofila Sieniawska, żona Aleksandra Jabłonowskiego, chorążego wielkiego koronnego. Jan Stefan Jabłonowski (1669-1731) – wojewoda ruski (od 1697), kanclerz wielki koronny (1706-1709), pisarz (Ezop nowy polski, Polityka włoska i polska), przeciwnik Augusta II. Stanisław Jan Jabłonowski (1634-1702) – wojewoda ruski, hetman wieli koronny (od 1682), uczestnik walk z Kozakami, Moskwą i Szwecją, biorący udział w kampanii chocimskiej (1673) i wyprawie wiedeńskiej (1683).

Rozdział V o koronowaniu 15.09.1697 r. w Krakowie elektora saskiego Augusta II17, zdecydowała się na porozumienie z nim. Zerwała również kontakty z Marią Kazimierą. Od grudnia 1697 r. przebywała w Warszawie, a pod koniec stycznia 1698 r. po raz pierwszy spotkała się z Augustem II. Zacieśniała kontakty z jednym z najbardziej zaufanych ludzi nowego króla – Janem Jerzym Przebendowskim18, nie zrywając jednocześnie dawnych znajomości we Francji. W 1698 r. pożegnała wyjeżdżającą do Rzymu Marię Kazimierę, obiecując czuwać nad jej sprawami majątkowymi w Polce. 15.04.1699 r. urodziła w Brzeżanach Marię Zofię. W 1701 r. towarzyszyła śmiertelnie chorej macosze Elżbiecie Lubomirskiej w wyjeździe do Karlsbadu19. Na wieść o złym stanie zdrowia ojca, wróciła przez Pragę do Warszawy. Stąd informowała męża o przebiegu obrad sejmu 1701-1702. Stawała się coraz bardziej aktywna w działalności politycznej, również na arenie międzynarodowej. W pierwszym okresie wojny północnej20, jako stronniczka Francji, była w stałym kontakcie z dyplomatami tego państwa. Realizując (wraz z prymasem Michałem Radziejowskim) prośbę posła francuskiego Ch. du Heron, od połowy 1701 r. wspierała m.in. kuruców21, walczących pod wodzą Franciszka Rakoczego22 z zaangażowanymi w koalicję antyfrancuską Habsburgami. Znajomość z wodzem powstania przerodziła się nawet w gorące uczucie. Elżbieta organizowała dla powstańców bardzo szeroką pomoc materialną (np. zakup tysiąca karabinów w 1703 r.) i finansową. Małżonkowie Sieniawscy stawali się czołowymi postaciami stronnictwa francuskiego w Polsce. Na przełomie 1703 i 1704 r. podjęła dyskretne rozmowy z sojusznikami Szwecji, by (jak pisała w 1702 r. do męża) „żebyśmy nie byli jako świca co komu świeci, a siebie trawi”. Kontakty te rozszerzyła w 1704 r., ale na stronę Szwedów nigdy nie przeszła.

17 August II, zwany Mocnym (1670-1733) – elektor saski z dynastii Wettinów, król polski 1697-1706 i od 1709, uczestnik wojny północnej; w rywalizacji o tron ze Stanisławem Leszczyńskim uzyskał poparcie Rosji (Sejm Niemy). 18 Jan Jerzy Przebendowski (1638-1729) – wojewoda malborski (od 1697), podskarbi wielki koronny (od 1702), twórca układu handlowego ze Śląskiem (1729), przewidującego swobodny tranzyt towarów między Śląskiem i Ukrainą. 19 Karlsbad – niemiecka nazwa czeskiego miasta Karlovy Vary. Karlovy Vary – miasto w Czechach, światowej sławy uzdrowisko z gorącymi źródłami. 20 Wojna północna 1700-1721, zwana Wielką Wojną Północną (nie mylić z II wojną północną 1655-1660) – wojna koalicji, złożonej z Rosji, Polski i Danii przeciw Szwecji. Celem cara Piotra I Wielkiego było złamanie potęgi Szwecji na Bałtyku i wzrost znaczenia Rosji na morzu. August II natomiast planował odebranie Szwecji Inflant. W wyniku pokoju w fińskim mieście portowym Nystad (1721), Rosja zdobyła dostęp do Bałtyku, uzyskując Inflanty, wcześniej przyrzeczone Polsce. 21 Kurucowie (kuruce) – uczestnicy powstań chłopskich na Węgrzech, w tych w latach 1703-1711 pod wodzą Franciszka Rakoczego. 22 Franciszek Rakoczy (1676-1735) – książę Siedmiogrodu (od 1704) i Węgier (od 1705), przywódca powstania kuruców przeciwko Habsburgom (1703-1711), a po jego upadku na emigracji w Polsce; od jego nazwiska nazwa węgierskiego marsza narodowego („Marsz Rakoczego”).

235

Dzieje Puław. T. 1

Il. 211: Królowa Maria Kazimiera (1641-1716).

Il. 213: August II Mocny (1670-1733).

236

Il. 212: Jan Stanisław ks. Jabłonowski (1669-1731).

RozdziaĹ&#x201A; V

Il. 214: Elekcja Augusta II Mocnego.

Il. 215: Koronacja Augusta II Mocnego (1697).

237

Dzieje Puław. T. 1

Il. 216: Prymas Michał Radziejowski (1641-1705).

Il. 217: Franciszek II Rakoczy (1676-1735).

Obawiała się Karola XII, zaś o Stanisławie Leszczyńskim wyrażała się z tłumionym lekceważeniem. Na przełomie 1705 i 1706 r. ponownie zainteresowała się Elżbietą dyplomacja francuska, zmierzająca do pogodzenia konfederatów sandomierskich23 i warszawskich. Jesienią 1705 r. dotarły do niej zarzuty Marii Kazimiery, która oskarżała dawną przyjaciółkę o zagarnięcie części jej majątku, co spowodowało replikę Elżbiety. W maju 1706 r. spotkała się w Krakowie z Augustem II, a gdy ten na mocy pokoju altransztadzkiego24 zrzekł się korony i wyjechał do Warszawy, postanowiła nie porzucać konfederacji sandomierskiej i sojuszu z Rosją. Wspólnie z mężem włączyła się w 1707 r. do rozmów, których celem było uzyskanie porozumienia między

23 Konfederacja sandomierska – zawiązana w 1704 r. (w okresie wojny północnej 1700-1721) konfederacja przez większość szlachty popierającej Augusta II; mimo pomocy konfederatów i Rosji, August II abdykował. 24 Altranstädt – miejscowość w Saksonii; w wyniku zawartej tu w 1706 r. z Karolem XII umowy, August II zrzekł się tronu polskiego na rzecz Stanisława Leszczyńskiego.

238

Rozdział V Piotrem I a Karolem XII za pośrednictwem dyplomatów Ludwika XIV 25. Podczas wizyty u Sieniawskich w Żółkwi 22.02.1707 r. Piotr I zgodził się na pośrednictwo francuskie w doprowadzeniu porozumienia szwedzko-rosyjskiego. Elżbieta traktowała swój udział w rokowaniach za sposób umocnienia pozycji męża w kraju. Kiedy konfederaci sandomierscy ogłosili w lipcu 1707 r. bezkrólewie, jednym z kandydatów na tron polski był Adam Mikołaj Sieniawski. Po wkroczeniu Szwedów do Polski została 12.11.1707 r. na rozkaz króla Karola XII uprowadzona z Warszawy. Pod naciskiem dyplomatów francuskich i samego Ludwika XIV została w grudniu tego roku uwolniona. Niewolę przypłaciła ciężkim wyczerpaniem i chorobą. Rozwój sytuacji na wiosnę 1709 r. wskazywał na rychłą klęskę Szwedów na Ukrainie, co mogłoby umożliwić powrót na tron polski Augustowi II. Niechętna temu Elżbieta zaczęła zabiegać o osadzenie na tronie królewicza Konstantego z otoczenia Stanisława Leszczyńskiego. Powrót Augusta II na tron polski, po zwycięstwie Piotra I nad Szwedami pod Połtawą, zmusił Elżbietę do dostosowania do nowej sytuacji. Spotkała się z carem (na początku września 1709 r. w Puławach i 30 września 1709 r. przy wyjeździe jego do Torunia). 6.06.1711 r. w Jarosławiu odbył się uroczysty chrzest Zofii Sieniawskiej z udziałem rodziców chrzestnych – Piotra I, Franciszka Rakoczego i Augusta II. Od jesieni 1711 r. coraz bardziej absorbowały Elżbietę Sieniawską sprawy związane z administrowaniem rozległymi majątkami oraz procesami majątkowymi. Coraz częściej dawały się we znaki różne dolegliwości, jak np. bóle głowy, żołądka, śledziony. 3.04.1716 r. konfederacji tarnogrodzcy26 aresztowali we Lwowie Adama Mikołaja Sieniawskiego, a Elżbieta włączyła się w kampanię nad jego uwalnianiem. Sprawy polityczne zaczęły ustępować miejsca w kręgu jej zainteresowań sprawom rodzinnym. W 1724 r. zajęta była projektami małżeństwa córki. Wbrew woli męża, popierała plany poślubienia przez Marię Zofię Michała Kazimierza Radziwiłła 27. Innym kandydatem był Jakub Henryk Flemming28. Ostatecznie 30.07.1724 r. Maria Zofia poślubiła we Lwowie hetmana polnego litewskiego, Stanisława Denhoffa. Zajmowała się także administrowaniem dobrami. Chętnie bywała w mężowskich Oleszycach i swoich Puławach. W 1704 r. najpierw wydzierżawiła, a następnie zakupiła od Teofili Lubomirskiej Skole i Tucholszczyznę (w woj. ruskim). Była właścicielką

25 Ludwik XIV (1638-1715) – król Francji od 1643 r., doprowadził do szczytu francuski absolutyzm, prowadził szereg wojen, uczynił Francję pierwszą potęgą europejską. 26 Konfederacja tarnogrodzka – konfederacja zawiązana pod wodzą Stanisława Ledóchowskiego w 1715 r. w Tarnogrodzie na Lubelszczyźnie przez szlachtę przeciwną próbom stworzenia władzy absolutnej przez Augusta II; spór rozwiązano za pośrednictwem cara Piotra I w układzie warszawskim 1716 r. 27 Michał Kazimierz Radziwiłł, zwany Rybeńko (1702-1762) – książę, hetman wielki litewski, przeciwnik Familii i jej reform. 28 Jakub Henryk Flemming (1667-1728) – feldmarszałek saski, minister Augusta II, dążył do wzmocnienia władzy królewskiej i zapewnienia Sasom następstwa tronu polskiego.

239

Dzieje Puław. T. 1 Spytkowic. Największe jednak zainteresowanie przejawiała kluczem tęczyńskim w woj. krakowskim, który odziedziczyła w 1704r. wraz z kluczem łubnickim i rytwiańskim (woj. sandomierskie) po Łukaszu Stanisławie Opalińskim. Na terenie hrabstwa Tęczyńskiego prowadzona była eksploatacja złóż galmanu29, którego rocznie sprzedawano do 800 beczek. W dobrach Elżbiety Sieniawskiej funkcjonowały młyny, warsztaty kaflarskie, papiernie (np. w Oleśnicy). W 1726 r., po śmierci męża, przyjęła nadzór nad hutami szkła w Lubaczowie i całym majątkiem. Mieszkańców dóbr otaczała opieką. Zakładała szkoły dla dzieci ubogiej szlachty. Broniła chłopów przed nadmiernym wyzyskiem. Doceniała role Żydów jako arendarzy30. W ostatnich latach dzieliła czas między zajęcia gospodarskie a remont i doposażenie rezydencji. Podjęła przebudowę Puław spalonych w 1706 r. przez Szwedów. Przebudowała i wyposażyła pałac w Łubnicach (odziedziczony w 1705 r.), Laszkach i Oleszycach (woj. bełskie). Pracami w Łubnicach kierował w latach 1714-1726 G. Spazzio, a po jego śmierci Mayer. Pracowali też, znani z Puław, Comparetti i Fumo, a także malarze K. de Prevo i J. Rossi. Tu również funkcjonowały warsztaty wykonujące rzeźby i przedmioty artystyczne z przeznaczeniem dla pałaców Sieniawskich, w tym w Wilanowie i Puławach. W 1700 r. Elżbieta Sieniawska nadzorowała – z polecenia Marii Kazimiery po jej wyjeździe do Rzymu – prace przy pałacu w Marymoncie. Od 1703 r. czuwała nad pracami w pałacu Sobieskich w Wysocku, z którego królowa poleciła uprzednio zabrać różne sprzęty, kafle, a nawet niektóre drzewa z ogrodu. Po kupnie Wysocka przez Sieniawską pracami renowacyjnymi kierował w latach 17191720 Spazzio, a od 1724 r. Mayer. Po 1719 r. Elżbieta poleciła (prawdopodobnie F. Torianiemu) podjęcie remontu krakowskiego pałacu w Wesołej. W 1725 r. zakupiła pałac w Lublinie, a w 1719 r. odkupiła od królewicza Konstantego Olesko i Tarnopol, natomiast 3 listopada 1720 r. Wilanów. W latach 1715-1723 nadzorowała prace renowacyjne w stanowiących fundację ojca kościele i klasztorze Bernardynów31 na Czerniakowie. W latach 1717-1719 na jej zlecenie konserwowano kościół Kamedułów32 w Rytwianach, a w latach późniejszych podjęto budowę według jej projektu kościoła

29 Galman – stary polski termin górniczy na określenie mieszaniny minerałów, składającej się ze smitsonitu i hemimorfitu; ważna ruda cynku. Smitsonit – minerał, węglan cynku; biały, szary, żółtawy lub brunatny, o szklistym połysku; składnik galmanów; ważna ruda cynku. Hemimorfit (kalamin) – minerał, krzemian cynku; bezbarwny, biały, zielonkawy lub brunatny, o szklistym połysku, składnik galmanów; ważna ruda cynku. 30 Arendarz (łac.: arendo – wydzierżawiam) – dzierżawca. 31 Bernardyni – w Polsce nazwa franciszkanów surowszej reguły (obserwanci); pierwszy klasztor w 1453 r. w Krakowie. Franciszkanie - katolicki zakon żebrzący, założony w 1209 r. przez Franciszka z Asyżu; główne odłamy: bernardyni, reformaci, kapucyni; w Polsce od 1237. 32 Kameduli – zakon katolicki, założony w 1012r. jako reformowany odłam benedyktynów; w Polsce od 1603 r. (Bielany k. Krakowa). benedyktyni – najstarszy zakon katolicki, założony w VI w., w Polsce od 1006 r.; najbardziej znany klasztor w Tyńcu; twórcą zakonu Benedykt z Nursji.

240

Rozdział V dominikańskiego33 w Sieniawie. Elżbieta ufundowała krakowski kościół Pijarów34, którego budowę według projektu K. Bażanki35 rozpoczęto w 1718 r. Ufundowała również kościoły kapucynów36 we Lwowie, karmelitek bosych37 w Lublinie, wizytek38 w Warszawie (pod wezwaniem św. Alojzego Gonzagi). W latach 1722-1726 Rossi wykonał z jej polecenia dekorację malarską w kościele Jezuitów39 w Jarosławiu, wśród której znalazły się podobizny Anny Chodkiewiczowej i Elżbiety Sieniawskiej.

Il. 218: Warszawa-Czerniaków: wnętrze kościoła Bernardynów.

33 Dominikanie – katolicki zakon męski i żeński, założony w 1215 r. przez Dominika Guzmana w celu zwalczania albigensów; kierowali inkwizycją. Albigensi – ruch społeczno-religijny w katolicyzmie francuskim w XII-XIV w., występujący przeciwko feudalizmowi i hierarchii kościelnej; zwalczani przez papiestwo i inkwizycję. Inkwizycja (Sanctum Officium) – instytucja utworzona w 1215 r. przez papiestwo do wykrywania i sądzenia „heretyków” oraz zwalczania ruchów antykościelnych; wykonywanie wyroków sądów inkwizycji (które podlegały od 1231/2 bezpośrednio papieżowi) powierzono dominikanom i franciszkanom; inkwizycja działała do czasów nowożytnych. 34 Pijarzy – zakon katolicki założony w 1669r. w celu prowadzenia działalności oświatowej; w Polsce na przełomie XVII i XVIII w. pijarzy wywarli duży wpływ na rozwój oświaty i kultury (Stanisław Konarski). 35 Kasper Bażanka (ok. 1680 – przed. 1726) – architekt, budowniczy barokow ych kościołów (w Imbramowicach, Pijarów w Krakowie), ołtarzy i nagrobków. 36 Kapucyni – katolicki zakon żebrzący, założony w 1528 r. jako odłam franciszkanów; w Polsce od 1681 r. 37 Karmelici – zakon katolicki założony w 1155 r. na górze Karmel (Izrael, w pobliżu Hajfy); karmelici bosi – odłam o surowej regule, w Polsce od 1397; karmelitanki (karmelitanki bose) – odłam żeński. 38 Wizytki – kontemplacyjny Zakon Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny, żeński, założony w 1610 r. w Annecy przez św. Franciszka Salezego i św. Joannę Franciszkę de Chantal; zakon zamknięty; do Polski sprowadzony w 1654 r. przez królową Marię Ludwikę. 39 Jezuici – katolicki zakon męski, założony w 1534 r. przez Ignacego Loyolę, działający głównie w XVII w. (walka z reformacją, opanowanie szkolnictwa, działalność polityczna), skasowany w 1773 r., restytuowany w 1814 r.; obecnie głównie działalność misyjna.

241

Dzieje Puław. T. 1

Il. 219: Rytwiany: wnętrze kościoła pokamedulskiego.

Il. 221: Warszawa: kościół Wizytek.

242

Il. 220: Kraków: kościół Pijarów.

Rozdział V

Il. 222: Michał Kazimierz Radziwiłł „Rybeńko” (1702-1762).

Il. 223: Jakub Henryk Flemming (1665-1728).

Il. 224: Mikołaj Hieronim Sieniawski (1645-1683), ojciec Adama.

243

Dzieje Puław. T. 1

Il. 225: Rodzina Sieniawskich (od lewej): Stanisław Ernest Denhoff (1673-1728), Adam Mikołaj Sieniawski (1666-1726), Elżbieta Helena Sieniawska (ok. 1665-1729), Maria Zofia Denhoff (ur. 1699).

Od 1724 r. Mayer z jej polecenia prowadził prace przy budowie kościoła we Włostowicach. W pałacu puławskim zgromadził dużą bibliotekę, której część przeniosła później do Łubnic, łącząc ze zbiorami dawnej biblioteki dziadka Łukasza Opalińskiego z Rytwian. Powiększenie zbioru książek, kalendarzy i czasopism ułatwili jej: poczmistrz toruński Jakub Kazimierz Rubinkowski, kupiec gdański J. Nethler oraz gdańska rodzina Tessynów. Z dworem Sieniawskich związana była poetka Elżbieta Drużbacka40. Elżbieta z Lubomirskich Sieniawska nie była kobietą urodziwą, ale robiła duże wrażenie na otoczeniu. Podkreślano jej umiejętność zachowania się, dowcip, zdolności taneczne, łatwość nawiązywania kontaktów z ludźmi. Pseudo-Otwinowski wyrażał się o niej jako o obrotnych polityku i weredyczce41, a Bohdziewicz widział w Elżbiecie Sieniawskiej mecenasa kultury i twórczynie warsztatu artystycznego42 . Nie cieszyła się zaufaniem szlachty. Zmarła 21.03.1729 r. w Oleszycach.

40 Elżbieta Drużbacka (ok. 1695-1765) – poetka, autorka wierszy religijnych, opisowych, refleksyjnych i satyrycznych. 41 Weredyk (łac.: vere dicere – mówić zgodnie z prawdą) - człowiek mówiący prawdę w oczy. 42 Otwinowski Erazm, Pamiętniki do panowania Augusta II, Poznań 1838, s. 282 i n.; Bohdziewicz P., Korespondencja artystyczna…, passim.

244

Rozdział V Adam Mikołaj Sieniawski43 urodził się w 1666 r.44 we Lwowie jako syn hetmana polnego koronnego Mikołaja Hieronima (1645-1683) i Cecylii Marii z Radziwiłłów (zm. 1682). Nauki w latach 1677-1681 pobierał we Lwowie, a od 1681 r. na Uniwersytecie Jagiellońskim. Po śmierci rodziców pozostawał pod opieką hetmana Stanisława Jabłonowskiego. W 1684 r. wyjechał za granicę. Przebywał w Pradze, a następnie w Paryżu. Bardzo intensywnie uczył się (języka francuskiego, rysunku, rachunków, tańca, fechtunku i gry na flecie). W 1686r. wrócił do kraju i podjął służbę wojskową. 6 lipca 1684 r.45 ożenił się z Elżbietą Heleną z Lubomirskich. W roku 1691 został wojewodą bełskim. Nie przejawiał wówczas aktywności politycznej, choć należał do bliskiego otoczenia Jana III i Marii Kazimiery. Często przebywał w Żółkwi, urządzał przyjęcia, a żona czyniła mu zarzuty z powodu nadmiernego pociągu do alkoholu. Stosunki w małżeństwie układały się źle. Dzieliły ich różne upodobania (Elżbieta była wówczas bardzo aktywna w działalności politycznej) oraz romanse żony. W czasie bezkrólewia po śmierci Jana III opowiedział się Sieniawski za kandydaturą Franciszka Ludwika Conti. W sporze między królewiczem Jakubem a Marią Kazimierą nie zajął zdecydowanego stanowiska. W 1697 r., po elekcji elektora saskiego Fryderyka Augusta, zwolennicy księcia Conti, na czele z prymasem Michałem Radziejowskim i marszałkiem rokoszu Stefanem Humienickim, wydali manifest wzywający szlachtę do wali z Wettynem46. Zadaniem Adama Mikołaja było zgromadzenie 26.09.1697 r. pod Zawichostem szlachty małopolskiej. Zamiast udać się pod Zawichost, pojechał do rodzinnej posiadłości w Brzeżanach. Za namową żony zgodził się na porozumienie ze zwolennikami Augusta II. W lutym 1698 r. spotkał się ze stryjem żony, Hieronimem Augustem Lubomirskim z ich reprezentantami wyrażając zgodę na uznanie Augusta II za cenę m.in. powtórnej koronacji na prymasa. 2.03.1698 r., również z H. A. Lubomirskim oraz Benedyktem Sapiehą, podpisał w Błoniu porozumienie zmierzające do likwidacji antyaugustowskiej opozycji. W tymże roku wojska saskie, przebywające w Brzeżanach, zniszczyły dobra Sieniawskiego. W połowie maja 1702 r., po wycofaniu się z Warszawy przed nacierającymi wojskami szwedzkimi, król w celu pozyskania Sieniawskiego przed przewidywaną konfrontacją zbrojną z wojskami Karola XII, oddał mu buławę polną koronną. 10.07.1702r. na czele swego wojska dołączył Adam Mikołaj pod Tarnowcem

43 Opracowano na podstawie: Polski słownik biograficzny, t. 37, z. 1…, s. 105-115; Bohdziewicz P., Korespondencja artystyczna…, s. 302; Dworzaczek W., Genealogia…, tabl. 129. 44 Polski słownik biograficzny, t. 37, z. 1…, s. 105. Inne datowanie: prawdopodobnie w 1665 r. (Bohdziewicz P., Korespondencja artystyczna…, s. 302); ok. 1666 (Dworzaczek W., Genealogia…, tabl. 129). 45 Bohdziewicz P., Korespondencja artystyczna…, s. 302. Natomiast Polski słownik biograficzny (t. 37, z. 1…, s. 105) podaje datę: 6.07.1687. 46 Wettinowie – dynastia niemiecka, od poł. X w. panująca w Miśni; w XV w. podzielona na linię ernestyńską (Turyngia) i albertyńską; od 1423 w Saksonii; w latach 1697-1763 w Polsce.

245

Dzieje Puław. T. 1

Il. 226: Adam Mikołaj Sieniawski (ok. 1666-1726).

do głównych sił H.A. Lubomirskiego. 19 lipca tego roku stoczył przegrana bitwę pod Kliszowem. W połowie sierpnia wziął udział w zjeździe szlachty sandomierskiej pod Gorzycami w celu ustalenia zasad postępowania wobec Karola XII i jego stronników. Sieniawskiemu, jako właścicielowi ogromnych majątków, poleciła rada senatu zorganizować ekspedycję zbrojną przeciw powstańcom kozackim, walczącym

246

Rozdział V pod wodzą Semena Paleja47 i Samusia. Po kilku porażkach zaskoczył w styczniu 1703 r. przebywających na leżach zimowych Kozaków, z którymi rozprawił się okrutnie i przyczynił się do ich porażki. W czerwcu 1703 r. uczestniczył w sejmie lubelskim, na którym postanowiono powiększyć liczbę wojska oraz poprawić jego wyposażenie. Brał udział w naradzie dowódców wojskowych w Otwocku, na której opracowywani plan walki ze Szwedami. O pozyskanie Sieniawskiego zabiegali zarówno proszwedzcy konfederaci warszawscy, jak i ich przeciwnicy. Adam Mikołaj przyjął postawę wyczekującą. Po opanowaniu przez Szwedów Warszawy, oddziały Sieniawskiego brały udział w przegranej przez Augusta II bitwie pod Warszawą. 5.05.1706 r. król mianował go hetmanem wielkim koronnym. 30.09.1706 r. pod Lublinem nastąpiło połączenie się sił Augusta II z posiłkami rosyjskimi. Połączone wojsko ruszyło w kierunku Wielkopolski. 15.10.1706 r., po przejściu Wisły między Kazimierzem a Puławami, armia koronna dowodzona przez Sieniawskiego zajęła Opoczno. Namawiał króla do podjęcia energicznych działań przeciw osłabionym Szwedom. W trakcie bitwy kaliskiej (29.10.1706), dowodząc jazdą konną, rozbił zwolenników Stanisława Leszczyńskiego. August II, związany zawartym wcześniej (2.09.1706 r.) pokojem w Altranstädt48, zamiast kontynuować zwycięską walkę, opuścił Polskę. Będąc hetmanem wielkim koronnym, a więc dysponentem wojska koronnego – jedynej realnej siły w Polsce, stał się Sieniawski po abdykacji Augusta II centralną postacią zainteresowania dyplomacji francuskiej i rosyjskiej. Osobiście był przekonany o potrzebie utrzymania sojuszu konfederatów sandomierskich z Rosją. Od tej pory domagał się ukrócenia popełnianych przez wojska rosyjskie nadużyć i grabieży, a od władz – dotrzymania obietnicy wypłacenia subsydiów na wojsko. Te same żądania skierowane zostały na początku stycznia 1707 r. do kwaterującego w Żółkwi cara przez przybyłych do Lwowa przywódców konfederacji sandomierskiej. Obecni tu m.in. Adam Mikołaj Sieniawski, Jan49 i Stanisław Szembekowie50,

47 Semen Palej (właściwie S. Hurko), zm. 1710 – pułkownik milicji kozackiej, przywódca kozacko-chłopskiego powstania na Ukrainie w 1702r.; powstanie ogarnęło kilka województw, a jego celem było usunięcie polskiej szlachty z prawobrzeżnej Ukrainy i połączenie jej z lewobrzeżną; powstanie stłumiono przy pomocy wojsk carskich. 48 Na mocy pokoju w Altranstädt (Saksonia) August II zrzekł się tronu polskiego na rzecz Stanisława Leszczyńskiego. 49 Jan Szembek (zm. 1731) hrabia, brat Stanisława i Krzysztofa Andrzeja Jana, kanclerz wielki koronny (od 1712), referendarz koronny (od 1699), podkanclerzy koronny (od 1702), marszałek sejmu 1701, dworzanin Aleksandra Sobieskiego, potem związany z Augustem II; pierwszy rodu używał tytułu hrabiowskiego. 50 Stanisław Szembek (1650-1721) – arcybiskup gnieźnieński (od 1705), stronnik Augusta II, wywiózł z Polski archiwum i klejnoty koronne na Śląsk i Morawy dla ochrony przed Szwedami.

247

Dzieje Puław. T. 1 Stanisław Denhoff i Stanisław Mateusz Rzewuski51 przestrzegali cara przed próbami zawarcia z Karolem XII odrębnego pokoju. W latach 1707-1709 był Adam Mikołaj aktywnym uczestnikiem licznych spotkań, mających na celu doprowadzenie do ugody konfederatów sandomierskich i warszawskich. Jednocześnie był bardzo ostrożny w przyjmowaniu różnych pomysłów związanych z przeprowadzeniem w Polsce nowej elekcji. Niechętny początkowo kandydaturze Jakuba Sobieskiego52 zobowiązał się wraz z sandomierzanami do jedności działania zastrzegając, że w przyszłości należy osadzić na tronie polskim jednego z synów Jana III. Równocześnie zgadzał się z żoną odnośnie kandydatury księcia Franciszka Rakoczego. Dyplomacja rosyjska jego kandydaturę wysuwała na tron polski. Miała ona być poparta przez sandomierzan w razie rezygnacji Sobieskich. Sam Sieniawski przeciwny był temu projektowi. W rozmowie z Piotrem I, odbytej w Kazimierzu w czerwcu 1707 r., uzależnił zgodę na przyjęcie korony polskiej od spełnienia kilku warunków: równopartnerstwa Polski i Rosji, praw dla religii katolickiej, poprawy dyscypliny armii carskiej w Polsce oraz otrzymania przez wojsko koronne przyrzeczonych pieniędzy. Były również żądania bardziej osobiste: wypłata rocznego subsydium (na wzór Augusta II), przejęcie dóbr na Zadnieprzu (po zwycięstwie nad Szwedami). Mimo, że car przyjął te warunki, Sieniawski nadal zachęcał F. Rakoczego do kandydowania. Równolegle z działalnością polityczną aktywny był Adam Mikołaj Sieniawski na polu organizacji i przezbrajania wojsk koronnych. Od 1706 r. tworzył nowe oddziały husarii, wyposażył piechotę w nową broń skałkową53, przeprowadzał nowe zaciągi dragonii. Pod koniec 1707 r. dysponował siłż 40 tys. ludzi (w tym 10 tys. dragonii). W tym samym roku siłami swymi obsadził brzeg Wisły na odcinku od Krakowa do Kazimierza Dolnego. Na początku 1708 r. oddziały jego kontrolowały nie tylko Małopolskę, ale przechodziły także do Wielkopolski i Prus Królewskich. Będąc w lutym 1709 r. w Tarnowie, wystosował do Augusta II żądanie powrotu do Polski jednocześnie walcząc zbrojnie z wojskami Stanisława Leszczyńskiego. Po zwycięstwie Piotra I pod Połtawą54 wydał Sieniawski Uniwersał55 w obozie pod Modliborzycami,

51 Stanisław Mateusz Rzewuski (zm. 1728) – ojciec Wacława, hetman polny koronny (od 1706), wojewoda podlaski (od 1710), hetman wielki koronny (od 1726); walczył z Turkami, w 1699 wysłany do Konstantynopola w celu ratyfikacji postanowień pokoju w Karłowicach; w czasie wojny północnej stronnik Augusta II. 52 Jakub Ludwik Sobieski (1667-1737) – królewicz polski, syn Jana III Sobieskiego i Marii Kazimiery d`Arguien, kandydat Szembeków na tron polski. 53 Skałkowa broń – odprzodowa ręczna broń palna z zamkiem skałkowym, w którym odpalenie powodowała iskra z krzesiwa; używana w armiach europejskich i amerykańskich w XVII-XIX w. 54 Połtawa – miasto na Ukrainie, miejsce zwycięstwa Piotra I nad Karolem XII, w wyniku którego Polskę opuścił Stanisław Leszczyński, a na tron powrócił August II. 55 Uniwersał (łac.: universalis – powszechny) – akt prawny, wydawany przez królów polskich w sprawach gospodarczych, wyznaniowych lub wojskowych, a także zwołujący szlachtę na sejm lub pospolite ruszenie.

248

Rozdział V ogłaszając w nim pokonanie Szwedów i wzywając do ostatecznej wali. Był przeciwny powrotowi do Polski Augusta II z armią saską uważając, że zwycięży wroga sam przy pomocy Rosjan. Opowiadał się (wraz z żoną) za powołaniem na tron polski królewicza Konstantego Sobieskiego. Po 1709 r. (czyli po powrocie Augusta II na tron polski i w wyniku wzrostu znaczenia Piotra I) spadły wpływy Adama Mikołaja Sieniawskiego. Oficjalnie zapewniał króla o swej lojalności, a w rzeczywistości starał się kreować na obrońcę praw i wolności w Polsce. Jego pozycja opierała się na ogromnym majątku osobistym, środkach finansowych przeznaczonych na wojsko, rozległych stosunkach z przywódcami konfederacji sandomierskiej oraz szerokiej klienteli. Nie zajmował jednoznacznego stanowiska w sprawach politycznych coraz częściej krytykując poczynania Augusta II, ale podtrzymując kontakty z Piotrem I. W 1711 r. sprzeciwiał się wciąganiu Polski w wojnę turecko-rosyjską. W tym czasie popadł Sieniawski w ostry konflikt z duchowieństwem koronnym, które skarżyło się na duże obciążenie ich posiadłości powinnościami skarbowymi oraz na rabunki żołnierskie w tych dobrach. Konflikt nasilił się do tego stopnia, że prymas S. Szembek planował obłożyć go cenzurami kościelnymi56 i powołać przed sąd duchowny. Choć do tego nie doszło, stosunki między obu dostojnikami pozostały napięte. Równie krytyczne stanowisko wobec hetmana wielkiego koronnego zajmował dwór i posłowie. Elżbieta Sieniawska nie ukrywała w tym czasie niepokoju o zbyt małe zaangażowanie męża urabianiem opinii szerokich rzesz szlachty. Coraz większe straty ponoszone przez szlachtę wskutek nadużyć wojsk saskich i koronnych oraz ściągane kontrybucje powodowały od jesieni 1713 r. wzrost napięcia w kraju. W tej sytuacji Sieniawski próbował lawirować między szlachtą i dworem. W okresie zawiązania konfederacji generalnej w Tarnogrodzie 1715 r. utracił praktycznie wpływ na bieg wypadków w kraju. Przebywał najczęściej we Lwowie, nie próbując aktywizować swoje działalności. 3.04.1716 r. grupa konfederatów na czele z pisarzem polnym koronnym Michałem Potockim aresztował Sieniawskiego. Jednak decyzją marszałka konfederacji tarnogrodzkiej Stanisława Ledóchowskiego, przewieziono go do Lubomii, a następnie Czartoryska. Początkowo zamierzano postawić Sieniawskiego przed sądem. Ostatecznie umieszczono go w głównej kwaterze konfederatów w Łęcznej. Uniknął sądu głównie dzięki naciskowi dyplomacji rosyjskiej. Wolność odzyskał pod koniec 1716 r. od tej pory jeszcze bardziej osłabła aktywność polityczna Sieniawskiego. Coraz bardziej narzekał na kłopoty zdrowotne. Mimo dawnych kontaktów, oddał w 1724 r. rękę jedynej córki Zofii Marii Stanisławowi Denhoffowi. Adam Mikołaj Sieniawski był właścicielem ogromnego majątku.

56 Cenzura kościelna – w kościele katolickim kara pozbawiająca prawa udziału lub wykonywania praktyk religijnych.

249

Dzieje Puław. T. 1 Należały do niego dobra rusko-ukraińskie położone od Sieniawy przez dorzecze Sanu, Dniestru i Bohu z kluczami: sieniawskim, oleszyckim, wysockim, a także klucze: przemyślański, bursztyński, narajowski (z miastami Rohaczyn i Dunjów), brzeżański (z ośrodkiem w Brzeżanach – głównej rezydencji rodowej), kopyczyński, grzymałowski, touściański (Touste), tarnorudzki, Satanowski, zinkowski, międzyborski (Międzybóż był ośrodkiem dyspozycyjnym dla kluczy: mikołajowskiego, granowskiego i dźwinogrodzkiego), staro- i nowosieniawski oraz lipowiecki.

Il. 227: Sieniawa, jedna z głównych posiadłości Sieniawskich.

Własnością Sieniawskiego był we Lwowie: część Przedmieścia Żółkiewskiego (tzw. Sieniawszczyzna), arsenał, kamienica oraz Łysa Góra. Oprócz dóbr dziedziczonych posiadał starostwa: lwowskie (1684), rohatyńskie i piaseczyńskie (po ojcu), lubaczowskie (nadane w 1710 r. z miastami: Lubaczów, Potylicz – z dworem i Płazów), stryjskie (od 1710) oraz kałuskie. W sumie latyfundium57 rusko-ukraińskie Sieniawskiego składało się z 35 miast (w tym 20 ośrodków kluczy, 7 centrum starostw i 8 pozostałych) i 235 wsi ( w tym 161 dziedzicznych i 74 starościńskich). Jego własność na Litwie obejmowała miasto Nową Mysz (z zamkiem), szereg wsi

57 Latyfundium (łac.: latifundium) – wielkie posiadłości ziemskie manatów, kościoła i zakonów (szczególnie w średniowieczu).

250

Rozdział V w województwie nowogródzkim oraz Szkłów z okolicznym majątkiem. Posiadał wreszcie królewszczyzny58 na Mazowszu i w województwie podolskim. W tak rozległych majątkach uruchomiona była różnorodna produkcja, tak na potrzeby własne, jak sprzedaż. W większości były to produkty leśne, sól (dobra kałuskie) i materiał budowlane (kafle). W 1717 r. założył Sieniawski w Hucisku Starym w starostwie lubaczowskim manufakturę szkła kryształowego, prowadzoną przez Konstantego Fremela, znanego fachowca z tej branży z Saksonii. Eksportowano m.in. płótno żaglowe. Na Śląsk pędzono stada wołów. Duże dochody przynosił spław rzeczny z Sieniawy. Adam Mikołaj Sieniawski jest fundatorem szeregu budowli kościelnych, miejskich oraz przebudowy zespołów obronnych zamków (np. w Międzybożu, Dźwinogrodzie, Zińkowie, Granowie, Sieniawie). Podjął budowę ufundowanego przez ojca kościoła i klasztoru Bernardynów w Brzeżanach. Bernardynom we Lwowie ufundował dzwonnicę. W 1712 r. kupił w Warszawie pałac przy Krakowski Przedmieściu 5, przy którego restauracji pracowali m.in. Karol Bay59 i Augustyn Locci60. Adam Mikołaj Sieniawski zmarł 18.02.1726 r. we Lwowie61 i pochowany został po uroczystym pogrzebie 29.07.1726 r. w Brzeżanach. Z małżeństwa z Elżbietą Heleną z Lubomirskich miał dwie córki: Marię Zofię (żonę Stanisława Denhoffa, a następnie Augusta Aleksandra Czartoryskiego) i nieznaną z imienia (urodzoną we Lwowie 24.11.1703 r., zmarłą w sierpniu 1704 r.). W 1700 r. Polska została wciągnięta w tzw. trzecią wojnę północną, która przyniosła jej spadek ludności, zniszczenia gospodarki oraz osłabienie pozycji międzynarodowej. Dwa lata wcześniej (1698) August II, występując jako elektor saski, zawarł przymierzem z Piotrem I przeciw Szwecji. Wynikiem tego było w 1700 r. uderzenie Augusta II na Szwecję w Inflantach, zaś Piotra I w rejonie Narwy. W obu bitwach zwyciężył Karol XII, który następnie przekroczył granicę Polski, opanował prawie cały kraj zdobywając 24.05.1702 r. Warszawę, a także Kraków, Poznań i szereg innych miast. Większość szlachty pozostała przy Auguście II, który prowadził wojnę nie jako król polski, lecz jako elektor saski. Szlachta ta zawiązała w 1704 r. konfederację w Sandomierzu. Natomiast stronnictwo przeciwne królowi, kierowane przez prymasa Michała Radziejowskiego, zawarło w 1704 r. proszwedzką konfederację w Warszawie,

58 Królewszczyzny – dobra ziemskie będące własnością króla, od XVI w. dobra państwowe Rzeczypospolitej. 59 Karol Bay (zm. przed 1749) – architekt i przedsiębiorca budowlany, działał w Warszawie, wybudował m.in. kościół Wizytek (1727-1734); tworzył w stylu późnobarokowym. 60 Augustyn Wincenty Locci (ok. 1650-ok. 1730) – inżynier i architekt, doradca artystyczny Jana III Sobieskiego, wniósł m.in. pałac w Wilanowie. 61 Polski słownik biograficzny, t. 37, z. 1…, s. 114. Inne datowanie: 2.06.1726 r. w Oleszycach (Bohdziewicz P., Korespondencja artystyczna…, s. 302).

251

Dzieje Puław. T. 1 ogłaszając detronizację Augusta II i wybierając na króla Polski wojewodę poznańskiego, miłośnika nauki i kultury, Stanisława Leszczyńskiego (12.07.1704 r.). W ten sposób Polskę ogarnęła wojna domowa. 30.08.1704 r. August II zawarł z Piotrem I w Narwie sojusz zaczepno-odporny, na mocy którego król polski zezwolił carowi Rosji na prowadzenie wojny ze Szwecją na terytorium Polski. Oznaczało to oficjalne przystąpienie Polski do wojny. Bitwy i przemarsze wrogich wojsk nie ominęły Lubelszczyzny 62. Od 1702 r. ustaliły się dwie trasy przemarszu wojsk szwedzkich i rosyjskich przez Lubelszczyznę w kierunku do Małopolski i Wielkopolski oraz na Wołyń i Ukrainę. Pierwsza, dłuższa, prowadziła z Brześcia nad Bugiem nad Białą Radziwłłowską 63, Międzyrzec, Radzyń i Czemierniki. Tu trasa skręcała na południe wzdłuż Wieprza, a po przeprawie przez rzekę pod Kijanami na jej lewy brzeg, prowadziła na zachód do Lublina, a następnie przez Bełżyce, Wojciechów, Bochotnicę i Wąwolnicę do Kazimierza. Tu następowała przeprawa na lewy brzeg Wisły. O wiele krótszą była druga trasa, wiodąca z Lublina przez Markuszów, kurów i Końskowolę do Puław. Pierwszy przemarsz wojsk szwedzkich przez Lubelszczyznę rozpoczął się 1.07.1702 r. Tego dnia korpus generała Mörnera i Magnusa Stenbocka64 rozpoczął marsz z Brześcia, kierując się przez Białą, Międzyrzec, Radzyń i Czemierniki w kierunku na Lublin, przeprawiając się 6 lipca przez Wieprz pod Kijanami. Stąd 7 lipca wyruszyli Szwedzi przez Bełżyce do Kazimierza (prawdopodobnie nie zajmując Lublina). 9 lipca przeprawili się do Janowcem przez Wisłę na lewy brzeg. 18 lipca korpus połączył się pod Kielcami z głównymi siłami Karola XII, które 19.07.1702 r. wzięły udział w zwycięskiej dla Szwedów bitwie pod Kliszowem65. Przemarsz ten odbył się spokojnie, bez większych potyczek po drodze. Dopiero podczas przeprawy przez Wisłę doszło do starcia z oddziałami chłopskimi. Następne przemarsze wojsk szwedzkich i ich sojuszników (Litwinów) również nie napotkały oporu na terenie Lubelszczyzny. I tak we wrześniu 1702 r. tą samą trasą, co w lipcu Szwedzi, przeszło ponad 10 tysięcy żołnierzy litewskich, dowodzonych przez Jana Kazimierza Sapiehę, hetmana litewskiego, udając się do zachodniej Małopolski. W październiku tegoż roku, tę samą trasę pokonał 6-tysięczny oddział litewski wraz z korpusem szwedzkim, dowodzonym przez generała Maydla. W tym samym czasie Karol XII postanowił rozlokować swoje oddziały na leże zimowe. Wybrał do tego celu tereny województwa sandomierskiego i lubelskiego, stąd wiosną łatwiej było zaatakować główne siły Augusta II. Na Rzeszowszczyznę udały

62 Przebieg działań na Lubelszczyźnie podaję za: Hyczko Gustawa, Działania wojenne trzeciej wojny północnej (1700-1721) w województwie lubelskim, „Rocznik Lubelski”, t. VIII: 1965, s. 77-101. 63 Dziś Biała Podlaska. 64 Magnus Stenbock (1665-1717) – feldmarszałek szwedzki. 65 Kliszów – miasto koło Pińczowa na Kielecczyźnie.

252

Rozdział V się wojska pod dowództwem gen. Stenbocka, zaś do Sandomierza – dowodzone przez Karola XII, gdzie nastąpiło połączenie z zajmującym Kazimierz i Janowiec korpusem gen. Maydla i przemarsz na Lubelszczyznę. 19.01.1703 r. Szwedzi zajęli Lublin. W połowie marca rozpoczęli przygotowania do ofensywy wojennej z zamiarem uderzenia na Warszawę. Wzmocnione przez 8-tysięczny korpus gen. Stenbocka główne oddziały pod wodzą Karola XII poszły przez Lubartów, Czemierniki, Radzyń, Łuków w kierunku Warszawy, zaś pozostałe 3 kwietnia przeprawiły się przez Wisłę pod Kazimierzem i Puławami. Działania wojenne miały teraz miejsce poza Lubelszczyzną (na Pomorzu i w Wielkopolsce). 20.08.1704 r. Szwedzi zajęli bez walki Lublin. Doszło tu do spotkania Stanisława Leszczyńskiego z Karolem XII, po którym wojska szwedzkie przez Markuszów, Kurów i Końskowolę przemaszerowały do Puław, gdzie przeprawiły się na lewy brzeg Wisły i skierowały do Warszawy. Jesienna ofensywa szwedzka przyniosła kolejny przemarsz wojsk. W październiku 1704 r. główne oddziały, dowodzone przez Karola XII, znajdujące się w południowej części Polski, ponownie wyruszyły na Warszawę. Przemarsz odbywał się od Zamościa przez Krasnystaw, Wysokie, Bychawę, Bełżyce do Baranowa nad Wieprzem, a stąd 19 października, po przeprawieniu się na prawy brzeg, do Warszawy. Korpus gen. Stenbocka 11 października wyruszył z Bełżyc do Lublina, by następnie 13 października przez Markuszów, Kurów dotrzeć do Wisły i po przeprawieniu się na lewy brzeg skierować na Warszawę. W 1705 r. Lubelszczyzna była wolna od działań wojennych, które przeniosły się na teren Wielkopolski, Mazowsza, Pomorza i Litwy. Stała się wtedy miejscem postoju wojsk polskich i rosyjskich. W lutym 1705 r. zatrzymała się tu chorągiew kasztelana połanieckiego Czerwińskiego, a w marcu - pułk rosyjski. W połowie 1706 r. Karol XII postanowił zakończyć pościg za Augustem II i uderzając na Saksonię zmusić go do abdykacji w Polsce. Wycofał więc swoje wojsko z Wołynia, walczące tam z Rosjanami i skierował do Saksonii. Przemarsz przez Lubelszczyznę nastąpił w dniach 25-29 lipca. Przeszły one starym szlakiem przez Łęczną, Lublin, Markuszów, Kurów, Końskowolę i Puławy do Kazimierza. Podczas tego przemarszu wojska szwedzkie stosowały krwawe represje w stosunku do stronników Augusta II. Represje te objęły m.in. Puławy. 19.07.1706 r. wojska Karola XII spaliły pałac puławski i zniszczyły dobra puławskie, należące do Adama Mikołaja Sieniawskiego66. I tak np. we Włostowicach spalone zostały wszystkie budynki mieszkalne, stodoły, spichlerze i sprzęt domowy 67. Była to zemsta na hetmanie Sieniawskim za poparcie udzielane Augustowi II. Sam Karol XII obserwował podobno niszczenie Puław

66 Goliński S., Puławy…, s. 16-17.; Jaroszewski Tadeusz S., Kowalczyk Jerzy, Puławy, „Wiedza i życie”, 1969, nr 10, s. 601; Nowakowski Z., Kartki z przeszłości Puław…, s. 40-41; Zwolski J., Puławy…, s. 28. 67 Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 28.

253

Dzieje Puław. T. 1 z drugiego brzegu Wisły. Przed spaleniem polecił zrobić pomiary pałacu swemu oficerowi, które znane są dziś jako rysunki Muzeum Narodowego w Sztokholmie. 1.10.1706 r. sojusznicze wojska polsko-litewsko-sasko-rosyjskie opuściły Opole, kierując się na Piotrawin z zamiarem przeprawienia się przez lewy brzeg Wisły. Z niewyjaśnionych powodów skierowano je na północ, by 5 października przeprawić na drugi brzeg między Kazimierzem a Puławami. Stąd skierowano je do Wielkopolski. 29 października stoczyły pod Kaliszem bitwę ze Szwedami. Nie wzięła w niej udziału piechota rosyjska, która pod wodzą płk Sztoka pozostała na Lubelszczyźnie, obozując małymi oddziałami koło Lublina, Kazimierza, Kraśnika, Piask i Modliborzyc. Postój trwał do wiosny 1707 r. natomiast jeszcze w końcu 1706 r. główne siły rosyjskie, wracając ustalonym traktem z zachodu po bitwie pod Kaliszem, przeszły przez Kazimierz, Puławy i Łęczną w drodze do południowo-wschodniej Polski. Lubelszczyzna była także miejscem przemarszów i walk wojsk konfederackich. W styczniu 1716 r. do takich bitew między konfederatami i Sasami doszło pod Kockiem i Kraśnikiem. W lutym tego roku przez Lubelszczyznę przechodził w drodze z Wołynia do Wielkopolski oddział konfederatów pod dowództwem Gniazdowskiego. Trasa prowadziła m.in. przez Wysokie, Strzyżowice do Puław. W wyniku rozmów między Augustem II a konfederatami, prowadzonych w Lublinie, doszło w lipcu 1716 r. do zawieszenia broni i przerwania działań wojennych. W końcu 1716 r. oddziały skonfederowanych przeszły z Lubelszczyzny do Wielkopolski i na Pomorze. Był to ostatni rok przemarsz wojsk przez województwo lubelskie podczas wojny północnej68. Po odejściu Szwedów Włostowice i okolice nawiedziła zaraza. W 1708 r. zmarły na nią 143 osoby 69, 70 z Puław i 7 z Wólki Profeckiej70. Zaraza trwała do 1712 r. W 1715 r. nowym kataklizmem był głód71. Dotknął on mieszkańców Włostowic, które zamieszkałe były przez 515 osób72 . W 1722 r., wskutek niedostatecznego zabezpieczenia budynku pałacu po pożarze 1706 r., obsunęły się podmyte przez Wisłę mury kontrskarpy, które chroniły dolny park oraz zarysowała się ściana cokołu pod tzw. Galerią, czyli tarasem na piętrze. Stan uległ tak szybkiemu pogorszeniu, że już w roku następnym, wskutek zagrożenia zawaleniem, ta część budynku nadawał się jedynie do rozbiórki73.

68 Wojna północna zakończyła się w 1721 r. pokojem w Nysztad, na mocy którego Rosja uzyskała hegemonię nad Bałtykiem oraz zdobyła m.in. Inflanty (przyrzeczone wcześniej Polsce). 69 Mącznik H i J., Cmentarze włostowickie…, s. 3; Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 28. 70 Dębiński K., Kościół we Włostowicach…, s. 14. 71 Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 28. 72 j.w. 73 Malinowska Irena, Przebudowa pałacu w Puławach przez architekta Jana Zygmunta Deybla, „Teka konserwatorska”, z. 5, Warszawa 1962, s. 28.

254

Rozdział V Zniszczenie pałacu puławskiego w 1706 r. było tak silne, że wymagał on generalnego remontu74. Szczególnie dotyczyło to wnętrz i dachów. Najmniej zniszczone było wschodnie naroże korpusu głównego i przyległy doń alkierz frontowy. Projekt i nadzór wykonawczy nad remontem, a później i przebudową, zleciła właścicielka pałacu, Elżbieta Sieniawska, architektowi Franciszkowi Antoniemu Mayerowi. F.A. Mayer rozpoczął swą działalność w Puławach jeszcze podczas pracy przy pałacu Sieniawskiej w Przybysławicach. W styczniu 1723 r., po zbadaniu stanu pałacu puławskiego, przesłał swej mocodawczyni projekty prac remontowych w pałacu i w parku. Proponował m.in. rozebranie galerii od strony Wisły z wykorzystaniem pozyskanego w ten sposób kamienia na powiększenie przestrzeni pałacu, w wyniku czego „przybyłoby… cztery pokoiki na dole, a dwa wielkie pokoje na górze, z których piękny będzie prospekt na Wisłę”75. Sugerował zmianę formy schodów zewnętrznych w elewacji frontowej (wzniesionych przez Tylmana z Gameren) w taki sposób, aby nie zaciemniały wnętrza sieni na parterze. Intencją Sieniawskiej była jednak odbudowa pałacu jak najtańszym kosztem. Prace (w tym projektowe) posuwały się jednak bardzo wolno. Przez kilka najbliższych lat zdołano zaledwie zabezpieczyć dachy i okna. O przebudowie nie było nawet mowy. Kiedy w 1726 r. Mayer wybudował na Wiśle tamę, część dolnego parku była już mocno zniszczona przez rzekę. W rok później Elżbieta Sieniawska osiedliła w pobliskiej wsi Zbędowice Mayera wraz z rodziną, aby miał bliżej do miejsca pracy w Puławach, Włostowicach i Końskowoli. Wskazuje to na plany aktywizacji prac w pałacu. W końcu 1728 r. zakończono prace nad podmurowaniem rozsypującego się naroża pałacu od strony drogi do Włostowic. Dalsze prace przerwane zostały przez chorobę i śmierć Elżbiety Sieniawskiej w marcu 1729 r. Po śmierci Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej majątek odziedziczyła jej jedyna córka, Maria Zofia76. Ona też jesienią 1729 r. z dużą energią przystąpiła do kontynuacji prac na terenie pałacu puławskiego. Zaangażowała w tym celu znanego architekta warszawskiego, Jana Zygmunta Deybla, pozostawiając Mayerowi funkcję kierownika budowy. Jan Zygmunt Deybel77 (inne formy zapisu nazwiska: Deibel, Deibler, Deybler, Daybel, Deübler, Teybell von Hammerau) urodził się ok. 1695 r. Do polski przybył z Saksonii przed 1719 r. jako znany architekt niemiecki. Od 1726 r. był architektem królewskim. Swe prace realizował przede wszystkim w Warszawie, ale działał również w innych miejscach w Polsce. W latach 1720-1729 kierował budową w Warszawie

74 75 76 77

Opis przebiegu odbudowy pałacu oparto na: j.w., s. 28-30. Cyt. za: j.w., s. 28. Sylwetkę Marii Zofii przedstawiano w części poświęconej Czartoryskim jako właścicielom Puław. Informacja o życiu i działalność, za: Mącznik H., Puławski słownik…, s. 96-97.

255

Dzieje Puław. T. 1

Il. 228: Maria Zofia z Sieniawskich 1˚ voto Denhoffowa, 2˚ voto Czartoryska.

Pałacu Saskiego. W 1726 r. dla Anny Orzelskiej78 przebudował tzw. Pałac Błękitny, zlokalizowany w Warszawie przy ul. Senatorskiej79. W latach 1727-1734 prowadził prace w Wilanowie80. W okresie od 1729 r. do 1730 wykonał inwentaryzację

78 Anna Orzelska (1707-1769) – córka Augusta II i Henryki Duval, słynna z urody, początkowo zapomniana przez króla, ale po przedstawieniu mu, otoczona szczególną opieką (w 1726 r. wystawił dla niej Pałac Błękitny w Warszawie, nadał tytuł hrabiny i nazwisko Orzelska); po śmierci Augusta II wyjechała na stałe do Rzymu, gdzie zmarła. 79 Dawny Pałac Potockich, zbudowany na przełomie X VII i X VIII w. dla biskupa warmińskiego T. Potockiego. Przebudowany w 1726 r. na rezydencję rokokową. W 1728 r. stał się własnością Jana Kazimierza i Izabeli z Flemmingów Czartoryskich, a w 1811 r. – Zamoyskich. W latach 1812-1815 uległ przebudowie w stylu klasycystycznym według projekty F. Lessla. Był miejscem spotkań wybitnych osobistości, koncertów muzycznych i spektakli teatralnych. W 1816 r. znajdował się tu Biblioteka Ordynacji Zamoyskich, założona ok. 1594 r. przez kanclerza i hetmana Jana Zamoyskiego jako biblioteka Akademii Zamoyskiej w Zamościu. Zbiory wraz z pałacem spłonęły podczas powstania 1944 r. Pałac odbudowano w 1950 r. 80 Wilanów – jeden z najcenniejszych zespołów pałacowo-ogrodowych w Polsce; obecnie dzielnica Warszawy. Była rezydencja królewska, a potem magnacka, zwana pierwotnie Milanowem. W 1677 r. nabyta przez Jana III Sobieskiego i przemianowana na Villa Nova (stąd Wilanów). W 1720 r. rezydencję kupiła Elżbieta Sieniawska, oddając ją w 1730 r. w dzierżawę Augustowi II Sasowi, po śmierci którego Wilanów wrócił do spadkobierców Sieniawskich – Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej. Kolejnymi właścicielami byli: Potoccy (od 1799) i Braniccy (od 1892). W 1945 r. zespół pałacowy przeszedł na własność państwa jako oddział Muzeum Narodowego w Warszawie.

256

Rozdział V pomiarową Marywilu. W latach 1731-1733 wniósł koszary w Wielopolu, zwane później Mirowskimi. W 1732 r. rozpoczął budowę pałacu Sapiehów81. Za czasów Augusta II przebudował Arsenał82 .

Il. 229: Warszawa: kolumnada pałacu Saskiego.

Il. 230: Warszawa: Marywill.

81 Pałac Sapiehów – pałac późnobarokowy z dwoma skrzydłami bocznymi, rozbudowany na początku XIX w. przez wzniesienie wzdłuż ul. Zakroczymskiej oficyny; rokokowa elewacja; mieściły się tu koszary 4 pułku piechoty (tzw. Czwartaków). Odbudowany po zniszczeniach II wojny światowej z przeznaczeniem na szkoły. 82 Arsenał – wybudowany w Warszawie w latach 1638-1643 przez Krzysztofa Arciszewskiego, przebudowany w latach 1737 i 1818. Mieściła się tu wówczas Szkoła Oficerów Artylerii i Inżynierii. W dniu wybuchu powstania listopadowego (29.11.1830 r.) zdobyty przez powstańców. Po zakończeniu walk zamieniony na więzienie, które istniało tu do 1933 r. Obecnie siedziba Muzeum Archeologicznego.

257

Dzieje Puław. T. 1

Il. 231: Warszawa: pałac Czapskich (przy Krakowskim Przedmieściu 5).

Il. 231: Warszawa: pałac Branickich.

258

Rozdział V

Il. 233: Wilanów: rezydencja królewsko-magnacka.

Il. 234: Siedlce: pałac Ogińskich.

Il. 235: Białystok: pałac Branickich.

259

Dzieje Puław. T. 1 Od 1728 r. zaangażowany był przy budowie pałacu Branickich83, pracując jednocześnie dla Elżbiety Sieniawskiej w Wilanowie, a potem dla jej córki Zofii Czartoryskiej w Puławach. Oprócz wymienionych zrealizował J. Z. Deybel jeszcze w Warszawie: generalny remont tzw. Małego pałacu za kościołem św. Krzyża (należącego do Zofii Denhoff Czartoryskiej); urządzenie pałacu tej samej właścicielki przy Krakowskim Przedmieściu 5; zawarcie w 1733 r. umowy z księdzem Janem Humańskim na budowę tzw. pałacyku pijarskiego na rogu ulic Miodowej i Długiej. Oprócz Warszawy, miejscem pracy J. Z. Deybla był Białystok (gdzie w latach 1729-1735 przebudowywał dla J.K. Branickiego pałac), Choroszcz84 i Siedlce. Jan Zygmunt był dwukrotnie żonaty. Z pierwszą żoną, Anną Dorotą Neyman miał trzech synów (Chrystiana Gotfryda85, Jana Zygmunta86 i Jana Fryderyka87) i pięć córek. Z drugiego małżeństwa, z Marią Elżbietą z Bastionów (zm. 1792), miał córkę Wilhelminę Joannę (ur. 1749) i syna Henryka88. Jan Zygmunt Deybel zmarł w Warszawie w 1752 r. Nie jest znane jego miejsce pochówku. We wrześniu 1729 r. podjęto prace nad przygotowaniem prowizorycznego małego apartamentu w stosunkowo niewiele zniszczonej części pałacu w Puławach. Rozpoczęto również remont spichlerza, a następnie prace zabezpieczające galerie. Wtedy narodziła się koncepcja gruntownej przebudowy rezydencji puławskiej. Chcąc być obecną przy tych pracach, nakazała Maria Zofia przygotowanie dla siebie dwóch pokoi i gabinetu na piętrze wschodnim narożu pałacu. Prawdopodobnie wtedy nawiązała kontakt z Deyblem, który w styczniu 1730 r. opracował projekty urządzenia apartamentu, podejmując równocześnie prace nad planem rozbudowy pałacu. Niechętny swemu warszawskiemu rywalowi Mayer usiłował opóźnić decyzje chlebodawczyni, która w tym okresie nie ograniczała mu jeszcze inicjatywy w zakresie dekoracji apartamentu. W międzyczasie nadeszły z Warszawy przysłane przez Deybla rysunki dwóch pokoi i gabinetu. Przyjechali również dwaj doświadczeni

83 Pałac Branickich – pałac zbudowany w stylu późnego baroku jako warszawska rezydencja J.K. Branickiego, hetmana wielkiego koronnego. W 2 poł. XVIII w. był własnością Izabeli Branickiej, siostry Stanisława Augusta. Przebudowano wtedy wnętrza. Zniszczony w 1939 r. i 1944 r., odbudowany w latach 1947-1953 wg projektu B. Zinserlinga. 84 Choroszcz – miasto na Białostocczyźnie, w pobliżu Narwi; prawa miejskie w 1507 r., a od 2 poł. XIX w. osada fabryczna z największą na tym terenie fabryką sukna i koców; późnobarokowy kościół Dominikanów, klasztor; z rezydencji Branickich zachowana oficyna i park z kanałem. 85 Chrystian Gotfryd Deybel (1733-1798) – inżynier wojskowy w stopniu generała. 86 Jan Zygmunt Deybel (ur. 1738) – kapitan artylerii, architekt, autor inwentaryzacji pałacu w Puławach (1760 r.). 87 Jan Fryderyk Deybel (1731-ok. 1784) – inżynier, major korpusu pontonierów. 88 Henryk Deybel (1747-po 1807) – kapitan korpusu pontonierów.

260

Rozdział V współpracownicy Deybla, sztukatorzy Franciszek Fumo89 i Józef Comparetti90, którzy zajęli się zdobieniem plafonów. Franciszek Mayer przysłał wymiary „murów między oknami i drzwiami w tych dwuch pokoiach y w gabinecie co reparuię, y wysokość y szerokość”. Były one niezbędne do opracowania rysunków boazerii, do której wykonania sprowadzono dębowe tarcice z Przybysławic. Zostały wysłane do Puław „Planty górnych Pokojów Pałacu… dwie, jedną iak teraz jest Pałac, a drugą iak się mogą reperować, do upodobania Pańskiego”. 19.04.1730 r. z Warszawy przysłano „abrys na pałac Puławski”, który krytycznie oceniony został przez Mayera: „… tylko że nam zabierą schody światłość we dwoch gabinetach dolnych zaraz podle sieni w dolnym apartamencie”. W drugiej połowie 1730 r. nadal ograniczano się do zwożenia materiałów budowlanych, np. drewna do więźby dachowej91 i na rusztowania, kamienia do murowania i dachówki. We wrześniu tego roku stolarze przygotowali model boazerii w pokojach właścicielki, zgodnie z otrzymanym rysunkiem, zaś w grudniu sprowadzono drzewo z Przybysławic. Jednym ze współpracowników F. A. Mayera był (prawdopodobnie z nim spokrewniony) Karol Mayer (Mager, Magier), piszący raporty w języku niemieckim, a określany w 1726 r. jako „architectus”92 .

89 Franciszek Fumo (zm. po 1731) – rzeźbiarz włoski. Do polski sprowadzony w 1717 r. przez architekta czeskiego Giovanniego Spazzio na polecenie Elżbiety Sieniawskiej w celu wykonania prac rzeźbiarsko-sztukatorskich w Łubnicach k. Buska i dekoracji kominków w pałacu w Przybysławicach k. Puław. Od 1724 r. pracował z innym włoskim sztukatorem, P.I. Comparettim (m.in. w Wilanowie). Po śmierci Elżbiety Sieniawskiej (1729 r.) obydwaj rzeźbiarze zostali zatrudnieni przez córkę Elżbiety - Zofię z sieniawskich Denhoffową (później Czartoryską), dla której pracowali w Wilanowie i Puławach. Od 1731 r. brak wiadomości o artyście. 90 Pietro Inocente Comparetti (zm. 1735) – rzeźbiarz i sztukator włoski, mylnie w literaturze polskiej występujący pod imieniem Józef. W 1725 r. sprowadzony przez czeskiego architekta Giovanniego Spazzio na dwór Elżbiety sieniawskiej, po śmierci której (1729 r.) zatrudniony przez córkę Elżbiety - Zofię z Sieniawskich Denhoffową (później Czartoryską). W latach 1725-1730 pracował razem z F. Fumo (Wilanów). Od marca 1730 obaj artyści dekorowali wnętrza pałacu w Puławach. 91 Więźba dachowa – konstrukcja nośna dachów spadowych, złożona zwykle z zespołu krokwi wspartych na płatwach i połączonych poziomymi łatami. Krokiew – belka drewniana (a także żelbetowa lub stalowa) dźwigająca pokrycie dachu i prostopadła do okapu. Płatew – belka podłużna w konstrukcji nośnej dachu łącząca wiązary i podtrzymująca krokwie pośrednie lub łącząca dźwigary dachowe i stanowiąca jednocześnie podporę elementów pokrycia dachowego. 92 W archiwum parafii włostowickiej osoba Karola Mayera występuje: w 1726 r. (czterokrotnie), 1728 r., 1730 r. (dwukrotnie), 1731, 1732, 1733 i 1736 r. (dwukrotnie). Natomiast w archiwum parafii w Końskowoli wystąpiła w 1731 r. oraz w 1735 r. (w tym ostatnim przypadku z okazji podawania dziecka do chrztu, wspólnie z architektem F.A. Mayerem i żoną rzeźbiarza Elżbietą Hoffmanową). Od 1730 r. określany była jako „burgrabius pułaviensis”, i w tym charakterze burgrabiego dworu Czartoryskich jest najbardziej znany (Jaroszewski T.S., Kowalczyk J., Artyści w Puławach…, s. 214, 218.).

261

Dzieje Puław. T. 1 Znane są niektóre nazwiska urzędników Sieniawskich oraz osób pracujących na rzecz dworu puławskiego. Funkcję burgrabiego93 pełnili: Jan Ahrens94 oraz Wilhelm i Izaak Gegerowic95. Jan Ahrens (Arent) de (H)Amburg notowany jest w 1679 r. z racji swego ślubu, zawartego we Włostowicach z Agnieszką Nowaczyńską z Łańcuta. Ze związku tego urodziło się do 1699 r. dziewięcioro dzieci. Wilhelm Geger (Jagger) był burgrabią Elżbiety z Lubomirskich sieniawskiej w Łubnicach. W Puławach notowany (wraz z żoną Dorotą) w latach 1695-1705 (żona występuje także w 1707 r. w charakterze świadka)96. Syn Wilhelma97, Izaak Geger (Jegger, Jagger), żyjący w latach od ok. 1691 do 1731, był burgrabią na dworze Elżbiety Sieniawskiej w Puławach. Jego nazwisko często pojawia się w latach 1721-1729 przy okazji ślubów i chrztów 98. Notowanym w 1719 r. administratorem Góry Jaroszyńskiej był Walerian Jastrzębski99, zaś administratorem dóbr końskowolskich w latach 1723-1729 – Józef Karetty (Karety)100. Strażnikiem pałacowym był Adam Dekier (1676-1736)101, ojciec Antoniego (ur. 1728), późniejszego organisty włostowickiego. W latach 1724-1725 Elżbieta z Lubomirskich Sieniawska zatrudniała na dworze puławskim prawnika, Konstantego du Monta (Dumonta), z pochodzenia Francuza102 . 23.08.1756 r. zmarł w Puławach „malarz in fresco i olejno”, Mikołaj Dunin Szpot, w którym pisano: „sepultus in cameterio penes viarium?...”103 W 1735 r. namalował on 7 obrazów do

93 Burgrabia (niem.: Burggraf) – w średniowiecznych Niemczech urzędnik w zamkach i miastach królewskich i biskupich, mający pełnomocnictwa wojskowe i sądownicze, w Polsce od XIV w. zastępca starosty lub kasztelana, a także zwierzchnik grodu niekasztelańskiego; po 1466 r. namiestnik królewski w Gdańsku i Prusach Królewskich. 94 Mącznik H., Puławski słownik…, s. 8. 95 j.w., s. 131-132. 96 Z małżeństwa urodziły się dzieci: Izaak (ok. 1691-1731; urodzony poza Puławami), Jan Wilhelm (ur. 1695), Stanisław (ur. 1695), Marianna Katarzyna (ur. 1701), Zuzanna (ur. 1705). Z powodu braku w archiwum parafii włostowickiej ksiąg zgonów z lat 1639-1720, nie można ustalić, które z dzieci zmarło w Puławach (j.w., s. 132). 97 Prawdopodobnie syn Wilhelma (j.w., s. 131). 98 Izaak Greger ożenił się 31.07.1712 r. we Włostowicach z Agnieszką z Wróblewskich. Zmarł w Puławach 16.03.1731 r. wdowa wyszła ponownie za mąż w 1732 r., za Mikołaja Oczkowskiego (j.w., s. 131-132). 99 j.w., s. 186. 100 Archiwum parafii włostowickiej odnotowano to nazwisko w latach 1723-1728, ostatnim razem jako świadka urodzenia Marianny Radzeńskiej (córki Kazimierza Radzeńskiego, administratora Włostowic, i Małgorzaty). Matką chrzestną dziecka była żona architekta Elżbiety Sieniawskiej, Franciszka Antoniego Mayera – Marianna Mayer (de Zbędowice). (j.w., s. 196). 101 Adam Dekier ożenił się w 1723 r. z Reginą z Kowalskich i miał z nią pięcioro dzieci (j.w., s. 90). 102 j.w., s. 109. 103 Pochodzenie M.D. Szpota nie jest znane. Podano o nim: „Polak z Rusi”. Uczył się na koszt Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej. Studiował w Dreźnie u Jana Samuela Nock`a. Z małżeństwa zawartego w 1726 r. z Barbarą (1702-1742) miał dwie córki: Filipinę (1733-1753) zmarła w Puławach i Elżbietę (1740-1741). Po raz drugi M.D. Szpot ożenił się w 1743 r. z Marianną z Żakiewiczów. Z małżeństwa tego przyszły na świat dzieci: Marianna (ur. 1743), Joanna Elżbieta (1745-1746), Franciszek Antoni (ur. 1746) i Agnieszka (1749-1751). Druga żona umarła w 1756 r. i (podobnie jak pierwsza) pochowana została na cmentarzu włostowickim (Mącznik H. i J., Cmentarze włostowickie…, s. 5).

262

Rozdział V supraportów z przeznaczeniem do apartamentu księcia na bel etage104: 2 do sypialni, 2 do gabinetu, 3 do przedpokoju. W 1736 r. otrzymał kolejne zamówienie a następnych 7 obrazów, w tym przeznczonych do „sali złotej” pałacu105. 11.08.1753 r. zmarł i został pochowany na cmentarzu przykościelnym we Włostowicach „lapidarius sculptor iuvenis” o imieniu Józef (nazwisko nie ustalone)106. Nadwornym kucharzem Sieniawskich, zmarłym 24.08.1722 r. był Andrzej Olechnowicz107. Elżbieta z Lubomirskich Sieniawska zatrudniała kilku ogrodników. W latach 1711-1720108 pracował w Puławach Szymon Czajkowski (Czaykowski), który prawdopodobnie nie był głównym ogrodnikiem. Opuścił Puławy po 1722 r.109 W 1729 r. notowany jest ogrodnik Kazimierz Moskal, o którym brak innych wiadomości. Równie skąpe informacje istnieją o zmarłym 10.05.1747 r. opiekunie puławskich ogrodów Sieniawskich, Andrzeju Müllerze110. W latach 1717-1722 koniuszym Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej był Krzysztof Feit, z pochodzenia Niemiec111. Szereg osób wykonywało swój zawód na terenie Puław, a ich kontakt z pałacem Sieniawskich jest możliwy, ale nie potwierdzony. W 1730 r. zmarł we Włostowicach tkacz Tomasz Grudzień112. W Puławach miał zakład krawiecki Sebastian Ćwikleński (Ćwikliński)113. Od 1703 r. notowany jest stelmach114 Józef Abramowicz115. W 1697 r. odnotowano działalność bednarza116 Stanisława Jaksińskiego117. W Puławach działali dwaj murarze: Wojciech Kwiatkowski (odnotowany w 1726 r.)118 i Krzysztof Konował z Łubnic (notowany w 1727 r.)119 oraz olejarz Adam Jedynak (1668-1753)120. Puławy

104 Bel-etage (franc. dosłownie: piękne piętro) – pierwsze, główne piętro domu o charakterze reprezentacyjnym, wyróżniające się większą wysokością pomieszczeń i otworów okiennych oraz bogatszą dekoracją. 105 Mącznik H. i J., Cmentarze włostowickie…, s. 5. 106 Mącznik H., Puławski słownik…, s. 189. 107 Mącznik H. i J., Cmentarze włostowickie…, s. 9. 108 Tak podaje: Mącznik H., Puławski słownik…, s. 75. Inne datowanie: 1716-1718 (Jaroszewski T.S., Kowalczyk J., Artyści w Puławach…, s. 221). 109 Z żoną Zofią miał czworo dzieci: Antoniego (ur. 1711), Stefana (ur. 1713), Tomasza (ur. 1716) i Fabiana Sebastiana (ur. 1720). (Mącznik H., Puławski słownik…, s. 75). 110 Akt zgonu Andrzeja Müllera (Bohemusa) nosi numer 105/1747 (Mącznik H. i J., Cmentarze włostowickie…, s. 4). 111 Mącznik H., Puławski słownik…, s. 120. 112 Akt zgonu nr 82/1730 (j.w., s. 153). 113 W 1705 r. jego pierwsza żona, Barbara, urodziła córkę Petronelę, zaś w 1747 r. druga zona, Barbara z Młynarczyków, urodziła córkę Salomeę (j.w., s.88). 114 Stelmach (niem.: Stellmacher) – rzemieślnik zajmujący się wyrobem kół i innych części wozów, bryczek, sań; kołodziej. 115 Mącznik H., Puławski słownik…, s. 7. 116 Bednarstwo – rzemiosło lub przemysł, zajmujące się wytwarzaniem drewnianych zbiorników (beczek, kadzi) i naczyń (cebrzyków, balii). 117 Mącznik H., Puławski słownik…, s. 180. 118 j.w., s. 261. 119 j.w., s. 225. 120 Zmarł 1.01.1753 r., miał żonę Zofię (1661-1721); (j.w., s. 189).

263

Dzieje Puław. T. 1 nadal były miejscem funkcjonowania komory solnej. W latach 1715-1717 jej dyspozytorem był Grzegorz Antoni Chłodkiewicz121. Włostowickie archiwum parafialne przynosi jeszcze nazwisko Walentego Bartmanowicza, przewoźnika pochodzącego z Łańcuta, a notowanego w Puławach jeszcze w 1689 r. jako „conduktor de Jaroszyn”122. Jesienią 1730 r. Maria Zofia Denhoff odstąpiła Augustowi II w dożywcie upragniony przez niego Wilanów, otrzymując w zamian Pałac Błękitny w Warszawie. Powinno to było wpłynąć na przyspieszenie prac remontowych w Puławach, które mogły zastąpić rezydencję wilanowską. Na przeszkodzie stanęły jednak ważne wydarzenia w życiu osobistym właścicielki. 11.07.1731 r. Maria Zofia z Sieniawskich Denhoff wyszła za mąż za księcia Augusta Aleksandra Czartoryskiego, wojewodę ruskiego. Od tej pory Puławy wraz z terenami przyległymi na 100 lat stały się własnością dziedziczną potomków księcia wojewody ruskiego. Najazd szwedzki 10.07.1706 r. przyniósł oprócz zniszczeń pałacu, także ograbienie i zniszczenie kościoła we Włostowicach. Szalejąca w dwa lata później zaraza123 zdziesiątkowała mieszkańców, a dużą część pozostałych przy życiu wypędziła do lasów. Jeden z mieszkańców Włostowic pisał: „Tułaliśmy się po lasach aż Pan Bóg Wszechmogący gniew swój odwrócił”124. Dzieci, nieliczne, które przeżyły, chrzczone były poza kościołem125. W 1710 r. proboszcz Kacper Stanisław Ciechowski126 nie obchodził rocznicy poświęcenia kościoła, ponieważ świątynia nie miała jednej ściany. W 1717 r. Elżbieta Sieniawska podjęła decyzję o budowie nowego kościoła we Włostowicach127. Było to niezbędne, bowiem ruina dotychczasowego kościoła była tak duża, że od 1721 r. funkcję kościoła parafialnego przejęła kaplica, ufundowana jeszcze przez Daniłowiczównę128. Ta murowana kaplica zbudowana była w kształcie czworoboku i posiadała trzy okna. Jej pierwszym patronem był św. Józef Wyznawca (prawdopodobnie dlatego, że znajdował się tu obraz przedstawiający Świętą Rodzinę). W kaplicy ustawiony drewniany ołtarz, malowany. W murowanej mensie znajdował

121 j.w., s. 64. 122 Od 1677 r. żonaty z Marianną z Filipowiczów (j.w., s. 24). 123 Początek zarazy datuje się na 24.08.1708 r. (Dębiński K., Kościół we Włostowicach…, s. 14). 124 Cyt. za: j.w. 125 j.w.; Szczypa J., Świątynia parafialna we Włostowicach…, s. 90; Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 54. 126 Ks. Kacper Stanisław Ciechowski był proboszczem parafii Włostowice od maja 1710 do 1715 r. (Szczypa J. M., Parafia Św. Józefa…, s. 88). Zmarł w 1740 r. i został pochowany w podziemiach wybudowanego przez siebie murowanego kościoła włostowickiego (Kamieński S., Parafja Włostowice…, s. 58). 127 O budowie kościoła podaję za: Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 54-57; Szczypa J., Świątynia parafialna we Włostowicach…, s. 91-92. 128 Opis kaplicy, patrz: Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 55; Szczypa J., Świątynia parafialna we Włostowicach…, s. 91.

264

Rozdział V się konsekrowany portatyl129. Natomiast drugi ołtarz, św. Barbary, posiadał mensę drewnianą. Najświętszy Sakrament przechowywany był w drewnianym tabernakulum. W rogu stała drewniana, prosto zdobiona chrzcielnica. Oleje Św., przywożone z kolegiaty lubelskiej130, były przechowywane w cynowych naczyniach. Na ścianach wisiały obrazy przedstawiające różnych świętych. W kaplicy było ciasno. Małą drewnianą ambonę wynoszono na zewnątrz. Brak było konfesjonału – zastępowały go dwie ławki. Ciasno było kantorom131. Miejsce ustawienia organów wymagało remontu. Obok kościoła znajdowała się zakrystia, posiadająca jedno okratowane okno. Wyposażenie nie uległo powiększeniu. Przybyły tylko księgi liturgiczne: mszały132 , kancjonał133, książka kapłańska „Ideał życia kapłańskiego” i „Powinności chrześcijańskie”. Ogólny wygląd świątyni był gorszący. Dlatego wizytator zalecił, aby proboszcz „z wszelką starannością ponawiał prośby u kasztelana krakowskiego, właściciela dóbr włostowickich, aby ten troszczył się o swój kościół, dochodził przynależnych mu dziesięcin, i co zyska z nich, przeznaczył na rozwój świątyni”134. Fundatorka powierzyła kierowanie pracami architektowi pochodzenia czeskiego, Franciszkowi Antoniemu Mayerowi, którego zastępcą był wówczas Czech, Franciszek Lombardin (Lombarski)135. Współpracownikiem F.A. Mayera był także Piotr Bielawski, stolarz pochodzący z Białej Cerkwi k. Trzciany, ożeniony w 1726 r. we Włostowicach z Zofią Rudzik z Celejowa136. W styczniu 1725 r. Mayer wykonał niezbędne pomiary, zaś w marcu prosił o sprowadzenie dachówki i posadzki.

129 Portatyl (łac.: portatile) – mały przenośny ołtarz, głownie z metalu. 130 Kolegiata (łac.: collegiatus – zrzeszony) – kościół katolicki nie będący katedrą, przy którym istnieje kapituła. 131 Kantor (łac.: cantor – śpiewak) – kierujący śpiewem w kościele. 132 Mszał – główna księga liturgii katolickiej, zawierająca teksty mszy na każdy dzień roku kościelnego i przepisy jej odprawiania 133 Kancjonał (łac.: cantio – śpiew) – zbiór wielogłosowych pieśni religijnych. 134 Cyt. za: Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 55. 135 Franciszek Lombardin (inne formy zapisu nazwiska: Lombardyn, Lombardini) – architekt pochodzenia czeskiego („Bohemus”), sprowadzony do Polski przez Franciszka Antoniego Mayera. Był jego zastępcą przy budowie kościoła We Włostowicach i przebudowie kościoła w Końskowoli. W Puławach notowany od 1727 r. posiadał tu rodzinę: żonę Elżbietę i córkę Małgorzatę (ta ostatnia urodzona w Puławach 14.07.1737 r., podawana do chrztu w kościele łostowickim przez rzeźbiarza H. Hoffmana). Franciszek Lombardin zmarł młodo 12.08.1737 r. w akcie zgonu nr 94/1737 znajdujemy zapis: „… Włostowice … obiit … sepultus in ejusdem in sepulchro murato …” (mowa prawdopodobnie o krypcie grzebalne w kościele) notowany jest w 1727 r. jako „Vicearchitectus ecclesiae praesentis” (kościół włostowicki) oraz w 1737 r. jako „Vicearchitectus”. W archiwum parafii Włostowice występuje: w 1727 r. (dwukrotnie), 1729 r. i 1737 r. (trzykrotnie: 14 lipca z okazji chrztu córki Małgorzaty, 12 sierpnia z racji śmierci i 14 sierpnia przy pochowku). Natomiast w archiwum parafii Końskowola jego nazwisko pojawiło się w 1729 r. (dwukrotnie), 1731 r. (dwukrotnie), 1732 r. (czterokrotnie), 1733 r. i 1734 r. (pięciokrotnie). 136 Przy akcie ślubu P. Bielawskiego (nr 66/1726) znajduje się we włostowickim archiwum parafialnym list polecający, napisany przez F.A. Mayera i adresowany do proboszcza z Włostowic. List zawiera bardzo dobrą opinię o nieznanym na tym ternie P. Bielawskim, jako człowieku solidnym i pracowitym (Mącznik H., Puławski słownik…, s. 39).

265

Dzieje Puław. T. 1 29.04.1725 r. narzekał, że nie zaczęto jeszcze prac przy budowie kościoła. W maju przywieziono 184 fury kamienia, gównie z kamieniołomów pod Parchatką. Wbrew oporowi zarządcy dóbr, projektowano do 1725 r. wybudowanie fundamentów. Jednak jeszcze 3 lutego 1726 r. prac nie zaczęto. 13.04.1726 r. rozpoczęto kopanie fundamentów. Dalszym pracom „niespodziewany deszcz wielki i potem śnieg… z przymrozkiem przeszkodziły”137. Mimo tego Mayer pisał do Sieniawskie: „mury kościelne bym chciał wyprowadzić pod dach za niedziel cztery z Bożą pomocą”138. Na przeszkodzie dalszym pracom stanął brak dachówki. W tej sprawie interweniowała Sieniawska u swych urzędników 10.09.1726 r.: „Dachówkę do Włostowic należącą koniecznie było jest potrzeba przed zimą wyprawić, bo kościół stanął w murach i sklepić by należało przed zimą, a do nakrycia trudno”139. Mimo tego przynaglenia, kościół przez zimę 1726/1727 r. nie został nakryty. Podobne przynaglenia wystosowała Sieniawska w kwietniu, maju i czerwcu 1727 r. tym razem chodziło o 8 tys. zakupionej dachówki. Ostatecznie dach położony został prawdopodobnie w 1727 r., świadczyć o tym może zapis z datą 1727, umieszczony na ramionach metalowego krzyża, znajdującego się na fasadzie budynku. Na środku dachu ustawiona została wieżyczka, zakończona kopułą z dzwonkiem do sygnaturki140. Przy budowie wykorzystano murowaną kaplicę, w której przez cały czas budowy kościoła odprawiano nabożeństwa. Nawa główna była obszerna. Posiadała w narożach filary, które obchodzone były przez procesje. Wykonano murowane sklepienie. Otynkowano prezbiterium. Polichromię141 na ścianach wykonał malarz nadworny Sieniawskiej, Karol de Prewo142 . W całym kościele położono posadzkę z siwego marmuru, w kruchcie143 z kamienia, zaś w zakrystii z cegły.

137 List Mayera z 27.04.1726 r. cyt. za: Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 56. 138 Cyt. za: j.w., s.79, przyp. 40. 139 Cyt. za: j.w., s. 56. 140 Sygnaturka (łac.: signatura) – wieżyczka nad prezbiterium lub na skrzyżowaniu naw, z małym dzwonkiem kościelnym; także sam ten dzwonek. 141 Polichromia (łac.: polychromos – wielobarwny) – wielobarwne malowidło na ścianach, stropach, sklepieniach budowli. 142 Karol de Prewo – nadworny malarz Elżbiety Sieniawskiej. W 1708 r. zamieszkujący w Łubnicach, posiadłości Sieniawskich, podpisał de Prewo kontakt z kapitułą sandomierską na wykonanie serii obrazów dla kolegiaty. Wydaje się, że powstałych w ten sposób szesnaście obrazów, przedstawiających makabryczne sceny męczeństwa świętych i dramatyczne dzieje Sandomierza, reprezentujących niski poziom artystyczny, są dziełem uczniów malarza. W tym samym bowiem czasie K. de Prewo realizuje zamówienia w innych miejscowościach, np. we Włostowicach. Tu pracuje w latach 1727-1728, wykonując polichromię ścienną w nowo wzniesionym kościele. W miejscowych aktach określano go jako „pictor aulicus Illustrisimae fundatricis ecclesiae huius”. Archiwum tutejszej parafii odnotowuje jego nazwisko: w 1727 r. (czterokrotnie) i w 1728 r. (dwukrotnie, w tym jego żonę Jadwigę). 143 Kruchta (gr.: krypte) – przedsionek w kościele w formie wyodrębnionego pomieszczenia lub osobnej parterowej przybudówki; zwykle przed wejściem głównym, czasem przed bocznymi (do naw lub zakrystii).

266

Rozdział V Prace nad wyposażeniem kościoła rozpoczęto w 1726 r. Projekty ołtarzy wykonał Mayer, zaś Sieniawska miała wybrać z nich do realizacji. 20 lipca informował Mayer Sieniawską, że oglądał i obrysował wielki ołtarz w Międzyrzecu. 10 sierpnia pisał: „odsyłam abrysy144 dwa na ołtarz kościoła włostowickiego, pierwszy litera A jest formą ołtarza nowego w kościele farnym w Międzyrzeczu, dla którego obaczenie za rozkazem pańskim jeździłem umyślnie. Litera B jest koncept mój”145. 17 sierpnia informował: „… odsyłam trzeci abrys na ołtarz kościoła włostowickie146 go . Ołtarzami były wymurowane mensy. Na ścianach zawieszono obrazy. Niektóre z nich były malowane bezpośrednio na tynku. Wystrój wnętrza był skromny mimo mieszkających w Puławach szeregu rzeźbiarzy. Oddany jesienią 1728 r. do użytku wiernych kościół zachował się do czasów dzisiejszych. Jest usytuowany na osi północ-południe przy trasie z Puław do Kazimierza. Posiada jedną nawę w kształcie krzyża. Architektura skromna, ale wyraźnie łącząca obiekt z późnym barokiem, do kościoła wchodzono od północy przed przedsionek (kruchtę). Wysoką fasadę zwieńczono krzyżem. Znajdowało się w niej wgłębienie w kształcie okna, w którym umieszczono flagę w rocznicę poświęcenia kościoła147. Niżej, na wysokości przedsionka, umieszczono duże okno, przez którego przedostawało się światło na chór muzyczny. Narożniki budynku od północy mają powierzchnie wklęsłe. Od wschodu, gdzie nawa główna przechodzi w prezbiterium umiejscowiono zakrystię, posiadającą oddzielne wejście. Od zachodu natomiast, prowadzi po obudowanych schodach wejście na loggię148. Tu umieszczono również okno do krypty pod prezbiterium. Kościół posiada cztery duże okna (wysoko) i cztery małe (umieszczone niżej). W prezbiterium, nad ołtarzem głównym, znajduje się okno okrągłe z kolorowego szkła. Równolegle z pracami przy budowie kościoła prowadzono prace mające na celu zagospodarowanie terenu wokoło świątyni149. Ogrodzono murem i obsadzono topolami cmentarz przykościelny, a w jego południowo-wschodniej części wybudowano murowaną dzwonnicę, przykrytą dachówką. Znalazły się tu dwa dzwony: większy

144 Abrys (niem.: Abriss) – w XVIII/XIX w. plan architektoniczny; dziś – rysunek, szkic, projekt. 145 Cyt. za: Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 79, przyp. 46 . 146 Cyt. za: j.w. 147 Dziś stoi tu figura św. Pawła Pustelnika. 148 Loggia (wł.) – odrębny budynek lub pomieszczenie, otwierając się arkadami na zewnątrz; występowała w średniowieczu (jako miejsce zebrań cechów i gildii) oraz renesansie (wgłębiony portyk w pałacach i willach). 149 Opis tych prac podaję za: Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 72-73.

267

Dzieje Puław. T. 1 i mniejszy (pęknięty). W południowym narożniku cmentarza zbudowano murowaną kostnicę, którą przykryto gontem150. 15.11.1715 r.151 proboszczem parafii we Włostowicach został ksiądz Jakub Antoni Cierniątkowski152 (Czerniątkowski), urodzony ok. 1690 r., absolwent studium teologii w Sandomierzu. Pracował tu przez 44 lata, co zostało zanotowane w akcie jego zgonu: „… Rexit ecclesiam Vlosteviensis annis 44”. We Włostowicach mieszkała również matka księdza, Krystyna Czerniątkowska (zmarła 29.01.1728 r. w wieku 80 lat) i jego siostra Katarzyna (zmarła 6.08.1740 r.). Ksiądz Jakub Antoni Cierniątkowki zmarł w 1759 r. akt jego zgonu (nr 220/1759)153 nie przynosi bardziej szczegółowych danych. Nowy proboszcz włożył wiele wysiłku w realizację obietnicy budowy kościoła murowanego, a po oddaniu jego do użytku – w wyposażenie. I tak w 1728 r. Sieniawscy podarowali świątyni 20 lichtarzy cynowych, srebrną monstrancję oraz srebrny kielich z pateną154. 6.01.1726 r. zawarł on dożywotnią prywatną umowę z włostowicką synagogą, na mocy której bożnica ta przekazywała parafii rocznie kamień155 łoju i 10 złotych polskich. 21.11.1726 r. ustalono z Elżbietą Sieniawską wynagrodzenie dla włostowickiego organisty, na którego przeznaczono 60 złotych rocznie z dochodów majątku końskowolskiego156. W dalszym ciągu proboszcz włostowicki miał zobowiązania finansowe w stosunku do klasztoru św. Krzyża. Pogarszało to i tak bardzo trudną sytuację materialną parafii, obciążoną dodatkowo kosztami budowy i wyposażenia kościoła. Dlatego proboszcz Cierniątkowski od 1738 r. czynił bezowocne starania o zaniechanie tej płatności. Powyższe kłopoty finansowe spowodowały sytuację, w której proboszcz włostowicki posiadała jedno z najniższych uposażeń. W kościele był zatrudniony organista. W 1701 r. był nim Andrzej Jurkowski157, w latach 1718-1720 Stanisław Jaroński158, a w 1729 r. Stanisław Gomelski159. Archiwum parafii św. Józefa we Włostowicach zawiera również nazwisko miejscowego Cantora, którym był w 1708 r. Paweł Jankowski160.

150 Gont – deseczka wybraniane ręcznie lub maszynowo z wyrzynków drewna, głównie iglastego, przeznaczona do pokrycia dachu; przekrój poprzeczny ma kształt klina, powierzchnie boczne obrobione są na wpust i wypust. 151 Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 88. Inną datę przybycia księdza Cierniątkowskiego do Włostowic podaje Mącznik H. (Puławski słownik…, s. 86). Jest nią 11.09.1715 r., pod którą to datą jest umieszczona notatka o „wprowadzeniu proboszcza”, znajdująca się w księdze urodzeń na stronie 233/1715. 152 Informacje o jego życiu podaję za: Mącznik H., Puławski słownik…, s. 86. 153 Mącznik H. i J., Cmentarze włostowickie…, s. 57. 154 Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 57. 155 Kamień – dawna jednostka masy; w Polsce średniowiecznej: kamień mały = 10 funtów, kamień duży = 32 funty; w XVI w. wynosił 32 funty, czyli ok. 12-14 kg. 156 Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 41. 157 Mącznik H., Puławski słownik…, s. 193. 158 j.w., s. 182. 159 j.w., s. 144. 160 j.w., s. 181.

268

Rozdział V W 1721 r. ludność parafii Włostowice liczyła ponad tysiąc osób161. Ich uczestnictwo w życiu sakramentalnym przedstawia poniższa tabela. Liczba ochrzczonych i zawartych małżeństw w parafii Włostowice w latach 1706-1731162 .163 Rok

Liczba ochrzczonych

1706

1707

1708

1709

Liczba małżeństw

29163

Rok

Liczba ochrzczonych

Liczba małżeństw

1719

1720

1721

1722

1710

1723

1711

1724

1712

1725

1713

1726

1714

1727

1715

1728

1716

1729

1717

1730

1718

1731

161 Wyliczono to w oparciu o dane, określające liczbę będących u spowiedzi wielkanocnej na 500 osób (Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 101). 162 Na podstawie: j.w., s. 106, 113. 163 Dane za lata 1701-1710.

269

Rozdział VI

KSIĄŻĘTA CZARTORYSCY WŁAŚCICIELAMI PUŁAW Rodowód Czartoryskich. Sylwetka Marii Zofii z Sieniawskich Czartoryskiej (1699-1771). Sylwetka Augusta Aleksandra Czartoryskiego (1697-1782). Remontu pałacu ciąg dalszy (1731-1736). Ród książąt Czartoryskich1 wywodzony jest2 od Giedymina3. Za ich protoplastę4 uważa się wielkiego księcia litewskiego Olgierda5. Jego syn Konstanty 6 wymieniany

2 3

4 5

270

Rodowód Czartoryskich opracowano na podstawie: Zielińska Teresa, Poczet polskich rodów arystokratycznych, Warszawa 1997, s. 63-68; Dworzaczek Włodzimierz, Genealogia, Warszawa 1959, tabl. 15, 16, 181; Wolff Józef, Kniaziowie litewsko-ruscy od końca czternastego wieku, Warszawa 1895, s. 18-33; Goliński Stanisław, Puławy, park - jego dzieje, oblicze i świat roślin, Puławy 1988, s. 18-19. Od Czartoryska w powiecie łuckim. Do XVI w. przedstawiciele roku piszą się Czartoryscy (także: Czortoryjscy, Czertoryscy, Czertorizcy). Giedymin (ok. 1275-1341) – wielki książę litewski (od 1316), twórca potęgi państwa litewskiego, syn księcia litewskiego Pukuwera, brat Witenesa i Wojna, mąż Jewny (Ewy?), ojciec Aldony (żony Kazimierza Wielkiego) i siedmiu synów, z których do największego znaczenia doszli: Olgierd i Kiejstut, dziad Władysława Jagiełły; opanował m.in. Podlasie i Wołyń, założył m.in. Troki i Wilno, walczył z Krzyżakami; sojusznik Polski. Protoplasta (gr.: protos – pierwszy; plastes – twórca) – najdawniejszy przodek, poza którego nie sięga historia rodziny. Olgierd (ok. 1296-1377) – wielki książę litewski (od 1345), syn Giedymina i Jewny, mąż księżnej witebskiej Marii, a potem księżniczki twerskiej Julianny. Spośród licznego potomstwa do największego znaczenia doszli: Władysław Jagiełło (król polski w latach 1386-1434), Bolesław Świdrygiełło (wielki książę litewski w latach 1430-1432) oraz Iwan Skirygiełło (książę litewski, w latach 1386-1392 namiestnik Litwy); przez podboje na wschodzie i południowym wschodzie podwoił terytorium Litwy. Konstanty Olgierdowicz (zm. 1393) – syn Olgierda z pierwszej żony, przyrodni brat Władysława Jagiełły, władca Czartoryska i Czernichowa.

Rozdział VI był w otoczeniu Władysława Jagiełły w 1386 r. Konstanty miał dwóch synów: Hleba7 i Wasyla8. Wasyl miał trzech synów: Iwana9, Aleksandra10 i Michała11. Wszyscy oni przebywali na dworze wielkiego księcia litewskiego Zygmunta12 należąc do opozycji utworzonej przez potomków Olgierda, która była przeciwna podporządkowaniu Wielkiego Księstwa Litewskiego Polsce. Michał (podobnie jak Iwan) nie uciekł z kraju po zabójstwie Zygmunta Kiejstutowicza. Wraz z królem Władysławem III Warneńczykiem13 uczestniczył w walkach z Turkami aż do klęski pod Warną. W 1442 r. otrzymał od niego zezwolenie14 na posługiwanie się (wraz z braćmi) pieczęcią i litewską Pogonią15, używaną do tej pory przez ojca i dziada po mieczu16. W latach 1445-1451 był Michał marszałkiem dworu wielkiego księcia Świdrygiełły17,

7 8 9 10

13 14

15 16 17

Hleb Konstantynowicz (zm. po 1389) – syn Konstantego i niewidomej matki. 1389 r. przebywa na dworze królewskim. Wymieniany w gronie jeńców wziętych do niewoli przez Krzyżaków nad rzeką Wilią w 1390 r. Wasyl Konstantynowicz (zm. po 1416) – syn Konstantego. Odnotowany w 1393 r. na dworze królewskim w Krakowie oraz w 1417 r. w otoczeniu króla. Iwan Wasylewicz Czartoryski (zm. ok. 1460) – syn Wasyla. W 1440 r., wspólnie z bratem Aleksandrem, uczestniczył w zabójstwie wielkiego księcia Zygmunta Kiejstutowicza. Zamknął się potem w zamku wyższym w Trokach. Przebywał na dworze Świdrygiełły (1440-1451). Zmarł bezpotomnie. Aleksander Wasylewicz Czartoryski (zm. po 1476) – syn Wasyla Konstantynowicza. Był koniuszym wielkiego księcia litewskiego Zygmunta Kiejstutowicza (1440) i brał czynny udział w jego zabójstwie. Uciekł do Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, gdzie uczestniczył również w walkach politycznych. W latach 1443-1447 i 1456-1460 był namiestnikiem moskiewskim w Pskowie, a w latach 1447-1456 w Nowogrodzie Wielkim. W 1416 r. wrócił do kraju, gdzie został przyjęty przychylnie przez Kazimierza Jagiellończyka, od którego otrzymał dobra łohojskie, Ostaszyn, Sporów i inne ziemie na Litwie. Dowodem szczególnego zaufania ze strony Kazimierza Jagiellończyka było przekazanie prze niego Aleksandrowi pogranicznych ziem czernihowskich. Żonaty z Aleksandrą (lub Marią), córką wielkiego księcia Dymitra Szemiaki. Miał pięcioro dzieci – synów: Michała, Włodzimierza, siemiona oraz córki: Owdotię (późniejszą żonę księcia Andrzeja Iwanowicza Możajskiego) i nieustalonego imienia (późniejszą żonę księcia Iwana Wasylewicza Sołomereckiego). Jest założycielem litewskiej (na łohojsku) gałęzi Czartoryskich. Michał Wasylewicz Czartoryski (zm. przed 1489) – syn Wasyla Konstantynowicza. Oprócz dóbr, otrzymanych od Świdrygiełły, dzierżawił Bracław. Żonaty z Marią, córką starosty łuckiego Niemiry Rezanowicza, miał dwóch synów: Andrzeja i Fiodora oraz córkę Hannę, późniejszą żonę księcia Iwana Juriewicza Dubrowickiego (ściętego w 1481 r.). Jest założycielem wołyńskiej gałęzi Czartoryskich. Zygmunt Kiejstutowicz (zm. 1440) – najmłodszy syn Kiejstuta, ochrzczony w Prusach w 1383 r. W 1390 r. oddany przez wielkiego księcia Witolda Krzyżakom na zakładnika, wtrącony przez nich do więzienia, gdzie przebywał do 1398 r. Wielki książę litewski (od 1432), kiedy to odnowił unię polsko-litewską. Walcząc ze Świdrygiełłą, wyparł się Wołynia, Podola Wschodniego i Kijowszczyzny. Dwukrotnie żonaty: z córką księcia Andrzeja Michałowicza Odyncewicza oraz (w 1416) z Ofką, córką Janusza, księcia mazowieckiego. Jego jedyny syn Michał zmarł bezpotomnie. Na Michale wygasł ród Kiejstutowiczów. Władysław III Warneńczyk (1424-1444) – król polski (od 1434) i węgierski (od 1440), syn Władysława Jagiełły. Zginął w bitwie z Turkami pod Warną. W zezwoleniu, wydanym w Budzie 14.06.1442 r. król Władysław „troskliwy o godność trzech braci naszych Iwana, Aleksandra i Michała, kniaziów na Czartorejsku, tym kniaziom krewnym swym pozwala używać pieczęci książęcej, jakie od ojca i dziada używali, to jest zbrojnego jeźdźca trzymającego w ręku miecz dobyty” (cyt. za: Wolff J., Kniaziowie litewsko-ruscy…, s. 22). O herbie, patrz dalej. Po mieczu – pokrewieństwo ze strony ojca, w linii męskiej. Bolesław Świdrygiełło (ok. 1370-1452) – wielki książę litewski (1430-1432), brat Władysława Jagiełły. Sprzymierzony z Krzyżakami, dążył do zerwania unii polsko-litewskiej. Pokonany w wyniku wojny domowej 1432-1439.

271

Dzieje Puław. T. 1 od którego otrzymał liczne dobra na Wołyniu: Szklin, Ryczchów (Ryczów), Klewań, część Żukowa i szereg mniejszych, leżących w powicie łuckim. Po przeniesieniu się wraz z rodziną na Wołyń prawdopodobnie przyjął prawosławie i stał się Rusinem. Należał do czołowych rzeczników separatyzmu18 wobec Polski.

Il. 236: Drzewo genealogiczne Giedyminowiczów.

Il. 237: Wielki książę Giedymin (ok. 1275-1341).

Il. 238: Iwan Skirgiełło (zm. 1396), syn Olgierda, brat Władysława Jagiełły, namiestnik królewski na Litwie (1386-1392).

18 Separatyzm (łac.: separatus – oddzielony) – dążenie do wyodrębnienia z jakiejś całości (np. grupy narodowościowej, do utworzenia własnego państwa).

272

Rozdział VI

Il. 239: Władysław III Warneńczyk (1424-1444).

Il. 241: Zygmunt II August (1520-1572).

Il. 240: Jovan Brankowicz, despota serbski, teść Aleksandra Czartoryskiego.

Il. 242: Jan Karol Chodkiewicz (1560-1621).

273

Dzieje Puław. T. 1 Wspomniany wyżej dokument Władysława III Warneńczyka z 1442 r. określał Michała i jego braci mianem książąt na Czartorysku („Czartorejsku”), posiadłości położonej także na Wołyniu. Z małżeństwa z Zofią (lub Marią) z Niemirów miał Michał dwóch synów. Jeden z nich – Fiodor (Teodor), starosta łucki (od 1523), żonaty z księżną N. Sanguszkówną, zmarły w 1542 r. – zaczął nazywać się Czartoryskim mimo, że główną jego rezydencją pozostawał zamek klewański. Fiodor miał dwóch synów (Aleksandra i Iwana) oraz trzy córki (Hannę19, Teodorę20 i Nastazję21). Aleksander Czartoryski (zm. 1571) był współpracownikiem króla Zygmunta II Augusta22, który w 1566 r. mianował go pierwszym wojewodą wołyńskim, a w 1569 r. potwierdził przywilej zezwalający na używanie przez Aleksandra herbu Pogoń litewska, określając Czartoryskich krewnymi Jagiellonów. Jako dziedzic Czartoryska, Litowiża i innych dóbr23, ożenił się około 1552 r. z Maryną (Marią Magdalena), córką Jovana Brankowicza, despoty24 serbskiego, wdową po Iwanie Wiśniowieckim. Z małżeństwa powyższego urodziła się25 córka Maryna 26 i syn Michał 27. Ten ostatni, starosta żytomierski (od 1574), ożenił się (po 1568) z Zofią Chodkiewiczową (zm. po 1602), córką kasztelana trockiego Jurija Aleksandrowicza, siostrą hetmana Jana Karola Chodkiewicza 28. Syn Michała, Jerzy29, ożeniony z Jadwigą Falczewską, wdową po księciu Kiryku Ostafiejewiczu Rużyńkim, zmarł w 1606 r. bezpotomnie.

19 Księżna Hanna Fiodorówna była żoną koniuszego litewskiego, Wasyla Bohdanowicza Czyża, zmarłego ok. 1537 r. 20 Księżna Teodora Fiodorówna (zm. 1568) – dwukrotnie zamężna: z Michałem Michałowiczem Swiniuskim (owdowiała przed 1553 r.) i Balcerem Gniewoszem, dworzaninem hospodarskim. 21 Księżna Nastazja Fiodorówna – żona Piotra Bohdanowicza Chrebtowicza. 22 Zygmunt II August (1520-1572) – król polski (od 1548; formalnie od 1529); wielki książę litewski (od 1529), syn Zygmunta I Starego (1467-1548) i Bony Sforza d`Aragona (1494-1557); zwolennik programu refom egzekucji praw i dóbr (1562/63), współautor unii polsko-litewskiej w Lublinie (1569). 23 19 czerwca 1547 r. w Czartorysku Aleksander I Iwan dokonał podziału majątku, „mocą którego Aleksander wziął zamek i miasto Czartorysk, zamek i miasto Litowiż z przyległościami, dwory Sielec, Mstiszyn, Szparchy i Horki, zaś Iwan zamek i miasto Klewań, zamek i miasto Biełhorod, Szeple, Serny, Chołopy i Czarukow. Z majątków, których posiadanie zawieszone z powodu spraw, Iwan ma wziąść Korelicze, zaś Aleksander Stwołowicze” (Wolff J., Kniaziowie litewsko-ruscy…, s. 26). W ten sposób Aleksander stał się założycielem tzw. starszej linii Czartoryskich (na Czartorysku i Litowiżu), zaś Iwan – linii młodszej (na Klewaniu). 24 Despota (gr.: despotes) – pan, władca. 25 Tak podaje Zielińska T., Poczet polskich rodów…, s. 64. Natomiast Dworzaczek W. (Genealogia…, tabl. 181), stwierdza, że Maryna i Michał byli dziećmi Aleksandry (córki Siemiona i Julianny), żony w pierwszym małżeństwie Borysa Ihnatowicza Obrazcowa, a w drugim – Wasyla Tyszkiewicza. 26 Maryna z Czartoryskich (zm. 1605) – wojewodzianka wołańska, pierwsza żona wojewodzica nowogrodzkiego Andrzeja Pawłowicza Sapiehy. Zmarła bezpotomnie. 27 Michał Aleksandrowicz Czartoryski (zm. 1582) – wymieniany w 1577 r. jako dziedzic dóbr Czartoryskich i Ołyckich w powiecie łuckim oraz Litowiżskich w powiecie włodzimierskim. 28 Jan Karol Chodkiewicz (1560-1621) – hetman wielki litewski (od 1605), uczestnik wojen ze Szwecją (Kircholm 1605) i Moskwą. Zmarł w czasie obrony Chocimia przed Turkami. 29 Jerzy Michałowicz Czartoryski (zm. 1606) – ostatni z książąt Czartoryskich na Czartorysku i Litowiżu.

274

Rozdział VI Tablica genealogiczna Czartoryskich30 - patrz dodatek na końcu książki. Czartoryski przydał w udziale córce Michała, Zofii31. Młodszy od Aleksandra syn Fiodora – Jan (Iwan)32 , sprawca województwa kijowskiego33 (1564), dziedzic Klewania, ożenił się w 1547 r. z księżną Anną Eudokją Żesławską z Ostroga (zm. 1590). Z małżeństwa tego urodziło się dwóch synów: Iwan (Janusz)34 i Jerzy oraz dwie córki: Olena (Helena)35 i Katarzyna36. Jerzy (ok. 1560–621)37 ważniejszych urzędów nie sprawował. Był jedynie starostą łuckim. Po przejściu z prawosławia na katolicyzm stał się fundatorem kościoła w Klewaniu, który został miejscem pochówku zmarłych Czartoryskich. Był dwukrotnie żonaty. Około 1580 r. ożenił się z Aleksandrą Wiśniowiecką, córką z pierwszego małżeństwa Marii Magdaleny z Brankowiczów Czartoryskiej. Jednak już ok. 1605 r. wziął z nią rozwód. Drugą żoną był Halszka Hołowińska. Jerzy miał syna (Mikołaja Jerzego) i córkę Zofię38. Mikołaj Jerzy39 był dziedzicem na Klewaniu i Żukowie. Brał udział w wojnach, które w tym czasie przetaczały się przez granice kraju. Sprawował liczne ważne urzędy. Był więc kasztelanem wołyńskim (1633), wojewodą podolskim (1655) i wołyńskim (1657). Wiele dobrego zrobił w zakresie likwidacji zniszczeń po wojnach kozackich. Dzięki niemu odbudowano szereg obiektów kościelnych, jak również znacznie

30 Opracowano na podstawie: Dworzaczek W., Genealoga…, tabl. 15, 16, 21, 27, 181; Zielińska Teresa, Poczet polskich rodów arystokratycznych – tablice genealogiczne, Warszawa 1997, s. 6-7. 31 Zofia Michałówna (zm. przed 1605 r.) – żona chorążego wołyńskiego Wacława BohowitynaSzumbarskiego, zmarła bezpotomnie. 32 Iwan (Jan) Fedorowicz Czartoryski (zm. 1566-1567) – założyciel linii na Klewaniu, ożeniony z córką starosty kamienieckiego Kuźmy Żesławskiego i księżnej Anastazji Jurjewny Holszańsko-Dubrowickiej. 33 Tytuł ten występuje m.in. w sierpniu 1564 r. oraz w lipcu 1565 r. (Wolff J., Kniaziowie litewsko-ruscy…, s. 30). 34 Iwan (Janusz) Iwanowicz Czartoryski (zm. 1581) – poseł na sejm elekcyjny 1573 r. brał udział w trzeciej wyprawie Stefana Batorego przeciw Rosji. Podczas oblężenia Pskowa, gdzie przebywał na czele 50-ciu jezdnych, spadł z konia na szable i przebił się nią. Jego żona, Ewa Borkułabówna Korsakówna wkrótce potem wyszła za księcia Bohdana Iwanowicza Sołomereckiego. Spośród dzieci Janusza wymienia się córkę Aleksandrę, która miała trzech mężów: Krzysztofa Łabuńskiego, Mikołaja Bożeńca Jałowickiego i Wasyla Siemaszki. 35 Helena Iwanówna – żona Ostafiego Hornostaja, wojewodzica nowogrodzkiego. W 1595 r. nabyła monaster (klasztor wschodni) Peresopnicki, a w rok później uczyniła nową erekcję, nadając mu Peresopnicę. Tu została pochowana, obok męża. 36 Katarzyna Iwanówna – druga żona Wasyla Piotrowicza Zahorowskiego, kasztelana bracławskiego, któremu urodziła dwóch synów: Wasyla i Maksyma. 37 Jerzy Iwanowicz Czartoryski (ok. 1560-1621) – z pierwszą żoną (która po rozwodzie wyszła za kasztelana wołyńskiego Jana Łahodowskiego) miał trzech synów: Aleksandra, Adriana i Mikołaja. O Aleksandrze brak wiadomości. Prawdopodobnie zmarł młodo (przed 1605 r.). Adrian wstąpił do zakonu bernardynów. O Mikołaju Jerzym patrz wyżej. Z drugiego małżeństwa urodzili się: Andrzej (chyba umarł młodo) i Zofia (o niej, patrz dalej). 38 Zofia – późniejsza zona starosty mławskiego i ostrołęckiego, pułkownika Kazimierza Piaseczyńskiego. Umarła bezpotomnie, a jej mąż w 1659 r. w Danii. 39 Mikołaj Jerzy Czartoryski (zm. 1661) – znaczną część życia spędził na wojnach. Był fundatorem instytucji kościelnych. Oboje z żoną (która zmarła w 1669 r.) pochowani w Klewaniu.

275

Dzieje Puław. T. 1 zniszczone miasto Klewań. W 1617 r. ożenił się z księżniczką Izabelą Korecką herbu Pogoń litewska, córką Joachima i Anny z Chodkiewiczów, której ród – podobnie jak Czartoryskich – wywodził się od wielkiego księcia litewskiego Olgierda. Z małżeństwa tego urodziło się czworo dzieci: Kazimierz Florian40, Michał Jerzy41, Jan Karol i Anna42 oraz (prawdopodobnie) Petronela43. Odziedziczyły one po matce Korzec i Oleksiniec, a po ojcu Klewań i Żuków. Podział spadku dokonali dopiero wnukowie Mikołaja Jerzego i Izabeli w 1701 r., do tej pory interesy rodzeństwa reprezentował Mikołaj Jerzy, występując jako dziedzic Klewania jeszcze za życia rodziców. Kiedy w 1654 r. miastu temu nadano prawo magdeburskie, przyznano mu herb z wizerunkiem św. Michała Archanioła jako patrona młodego dziedzica. W ten sposób Michał Jerzy stał się twórcą tzw. klewańskiej linii Czartoryskich. Jan Karol44 natomiast, po poślubieniu ok. 1663 r. Anny Zebrzydowskiej, przeniósł się do województwa krakowskiego. Przyznanie mu dóbr koreckiech spowodowało przesunięcie się centrum jego posiadłości ponownie na Wołyń. Jan Karol stał się założycielem tzw. koreckiej linii Czartoryskich. Jak powiedziano wyżej, Michał Jerzy (1621-1692) stał się protoplastą klewiańskiej linii Czartoryskich. Będąc dworzaninem króla Władysława IV Wazy45 ożenił się w 1646 r. z ulubienicą królowej Cecylii Renaty46, Rozyną Małgorzatą von Eckenberg (zm. 1647/8). Drugą jego żoną była, poślubiona ok. 1651 r., Eufrozyna Stanisławska

40 Kazimierz Florian Czartoryski (ok. 1620-1674) wybrał drogę życia duchownego. Był sekretarzem królewskim, kanonikiem wileńskim, płockim i krakowskim. Odbyte w Rzymie studia umożliwiły mu szybki awans na stanowiska kościelne. W 1650 r. został biskupem poznańskim, a w 1655 r. – biskupem kujawskim. Na kilka miesięcy przed śmiercią objął (w 1673) archidiecezję gnieźnieńską. Będąc biskupem kujawskim wydał list papieski (1657), potępiający nadużycia w procesach o czary. 41 Michał Jerzy Czartoryski (1621-1692) – dworzanin króla Władysława IV. Dużą część życia spędził na wojnach. Piastował liczne urzędy senatorskie, w tym wojewody sandomierskiego (od 1680). 42 Żona wojewody lubelskiego i sandomierskiego, Jana Tarły. 43 Petronela Czartoryska – siostra Michała Jerzego, zmarła niezamężna. Pochowana została obok rodziców, w Klewaniu. O niej pisał w swych pamiętnikach ks. Radziwiłł: „Sąsiada mego kn. Czartoryskiego siostra, już Charlińskimu zaręczona, opuściwszy ziemskiego do wiecznego oblubieńca przez bramę śmierci poszła” (cyt. za: Wolff J., Kniaziowie litewsko-ruscy…, s. 33). 44 Jan Karol Czartoryski (zm. 1680) – podkomorzy krakowski (1664), starosta krzemieniecki, śniatyński, wielicki, bocheński i lanckoroński. Dwukrotnie żonaty: ok. 1663 z Anną Zebrzydowską (zm. 1668) i w 1668 r. z Magdaleną Konopacką (zm. 1694). Miał liczne potomstwo nie wyróżniające się w życiu politycznym i społecznym: Teofilę (żonę starosty przemyskiego Jerzego Krasickiego, a potem hetmana wielkiego litewskiego Grzegorza Ogińskiego), Kazimierza Mikołaja (kanclerza krakowskiego i wileńskiego), Michała Franciszka (starostę krzemienieckiego), Samuela Jana, Helenę Konstancję Deodatę (żonę kasztelana sandomierskiego Józefa Myszkowskiego), Antoniego Dominika (starostę lanckorońskiego) i Józefa (chorążego wielkiego litewskiego i starostę puńskiego). 45 Władysław IV Waza (1595-1648) – król polski (od 1632), syn Zygmunta III Wazy, w 1610 r. powołany na tron moskiewski. Organizator nieudanych wypraw na Moskwę w celu objęcia tronu (1612 i 1617/18). Prowadził wojny: z Moskwą (1632-1634) zakończoną pokojem w Polanowie oraz ze Szwecją, zakończoną rozejmem w Sztumskiej Wsi (1635). Organizator polskiej floty. 46 Cecylia Renata (1611-1644) – królowa polska, Zona Władysława IV Wazy (od 1637), córka cesarza niemieckiego Ferdynanda II.

276

Rozdział VI (zm. 1668), a trzecią – Joanna Oledzka (od 1668). Uczestniczył w licznych wojnach. Pełnił szereg funkcji. Był wojewodą bracławskim (1658), sandomierskim (1680), starostą krzemienieckim i wileńskim. Piastował urzędy senatorskie. Wspólnie z Kazimierzem Janem Sapiehą47 sprawował w 1678 r. poselstwo do Moskwy, dzięki czemu treść zawartego uprzednio rozejmu andruszowskiego48 została zmieniona na korzyść Polski. Jedynym jego dzieckiem (urodzonym z małżeństwa z Joanną Oledzką) był Kazimierz. Kazimierz Czartoryski (1674-1741) odziedziczył Klewań i Żuków na Wołyniu. Był słabego zdrowia, ułomny, z trudem wysławiający się. Stwarzało to znaczną przeszkodę w próbach prowadzenia działalności politycznej. Mimo to doszedł do piastowania wysokich rzędów. Był podczaszym litewskim (1699), podskarbim wielkim litewskim (1707-1710), podkanclerzym litewskim (1712-1724), kasztelanem wileńskim (1724), starostą krzemienieckim, wileńskim i uświackim. Urzędy te uzyskał dzięki stosunkom i wpływom żony, Izabeli Morsztynówny (1671-1758), córki podskarbiego wielkiego koronnego Jana Andrzeja Morsztyna, z którą zawarł związek małżeński w 1693 r. Być może za namową żony związał się Kazimierz Czartoryski ze Stanisławem Leszczyńskim. Ona również spowodowała później pojednanie z Augustem II. W pałacu Czartoryskich w Warszawie stworzyła Izabela nowoczesny salon – miejsce spotkań elit politycznych i kulturalnych z udziałem zarówno mężczyzn, jak i kobiet. Kazimierz i Izabela mieli dwie córki i trzech synów. Konstancja, żona kasztelana krakowskiego Stanisława Poniatowskiego, zdobyła duże znaczenie polityczne. Ludwika Elżbieta wstąpiła do klasztoru Wizytek w Warszawie i trzykrotnie została jego przełożoną. Teodor Kazimierz (1704-1768) przeznaczony został przez rodziców do stanu duchownego. Został proboszczem płockim, kanonikiem krakowskim (1717), opatem lubińskim (1731) i biskupem poznańskim (1738). Mimo starań rodziców nie otrzymał kapelusza kardynalskiego. Wybitną postacią był najstarszy syn Kazimierza, Fryderyk Michał (1696-1775). Odznaczał się bystrością umysłu, znakomitą pamięcią i łatwością w nawiązywaniu kontaktów z ludźmi. Odkupił od Konstancji Poniatowskiej Wołczyn i stąd kierował działalnością polityczną. Był podstolim litewskim (1720), kasztelanem wileńskim (1722), podkanclerzym litewskim (1724), kanclerzem wielkim litewskim (1752), starostą grodzieńskim, łuckim, uświackim, homelskim, kupiskim.

47 Kazimierz Jan Sapieha (1637-1720) – hetman wielki litewski (od 1682), uczestnik wojny z Moskwą, Kozakami i Turkami. 48 Rozejm w Andruszowie – zawarty w 1667 r. w Andruszowie (koło Smoleńska) rozejm, kończący wojnę polsko-rosyjską 1654-1667, w wyniku której Rosja zatrzymała m.in. ziemię smoleńską i Kijów (na 2 lata).

277

Dzieje Puław. T. 1

Il. 243: Pałacyk Czartoryskich w Korcu na Wołyniu (tan z 1933 r.).

Il. 244: Zamek Czartoryskich w Klewaniu na Wołyniu (stan z ok. 1930 r.).

W latach 20-tych XVIII w. stworzył wraz z bratem Augustem Aleksandrem i szwagrem Stanisławem Poniatowskim stronnictwo, które rozwinęło się za panowania Augusta III49 i otrzymało nazwę „Familia”50. Stronnictwo to zmierzało do powiększenia dochodów skarbu, zwiększenia liczby i modernizacji wojska, wzmocnienia

49 August III (1696-1763) – elektor saski z dynastii Wettinów, król polski (os 1733), syn Augusta II. Doprowadził do powstania rządów faworytów (np. Heinricha von Brühla, doradcy królewskiego, rujnującego finansowo Polskę i Saksonię). Za jego czasów nastąpił szczyt dezorganizacji ustrojowo-politycznej państwa i rosnąca zależność od sąsiadów. 50 Stronnictwo Czartoryskich i związanych z nimi rodów, powstałe pod koniec panowania Augusta II, dążące do przeprowadzenia zasadniczych reform ustrojowych w Polsce.

278

Rozdział VI

Il. 245: Władysław IV (1595-1648).

Il. 246: Cecylia Renata (1611-1644).

Il. 247: Jan Andrzej Morsztyn (ok. 1620-1693).

279

Dzieje Puław. T. 1

Il. 249: August II Mocny (1670-1733).

władzy wykonawczej, ograniczenia (a potem zniesienia) liberum veto51, poprawy sytuacji mieszczan i chłopów. Początkowo współpracująca z dworem, znalazła się Familia w ostatnim dziesięcioleciu panowania Augusta III w opozycji. Podczas ostatniego bezkrólewia, powiązana z Rosją, przystąpiła do elekcji, która – sterowana przez Katarzynę II52 – zakończyła się nie po myśli Czartoryskich (chociaż wybrany został ich siostrzeniec). Kandydatem tych ostatnich był Adam Kazimierz (1734-1823) lub

51 Liberum veto (łac. dosł: „nie pozwalam”) – w Polsce w XVII-XVIII w. prawo pozwalające każdemu posłowi zerwać obrady sejmu przez wyrażenie protestu przeciw jakiejś uchwale, bez obowiązku uzasadnienia, co unieważniało wszystkie uchwały danego sejmu. Zniesione przez Konstytucję 3 Maja. 52 Katarzyna II (1729-1796) – cesarzowa rosyjska (od 1762), księżniczka Anhalt-Zerbst, żona Piotra III (cesarza rosyjskiego w okresie od stycznia do lipca 1762). Umocniła w Rosji absolutyzm i centralizm rządzenia, stłumiała postawnie Pugaczowem zlikwidowała Sicz Zaporoską; zdobyła na Turcji Krym, a na Polsce tereny rozbiorowe. Wprowadziła na tron Polski Stanisława Augusta.

280

Rozdział VI Aleksander August Czartoryscy. Na czasowe zbliżenie króla Stanisława Augusta53 i Czartoryskich wpłynęło powstanie konfederacji54 radomskiej55. Stopniowo kierownictwo Familii zaczęło przechodzić z rąk Czartoryskich do spowinowaconych z nimi Potockich i Lubomirskich. Fryderyk Michał Czartoryski od 1726 r. był żonaty z krewną Jakuba Henryka Flemminga, Eleonorą Moniką Waldstein (1712-ok. 1795). Z małżeństwa tego urodziło się kilku synów, zmarłych w młodym wieku oraz trzy córki: Antonina i Konstancja (będące kolejnymi żonami podskarbiego wielkiego litewskiego i wojewody pomorskiego Jerzego Flemminga) oraz Aleksandra, dwukrotnie zamężna (za podkanclerzym litewskim Michałem Antonim Sapiehą i hetmanem wielkim litewskim Michałem Ogińskim). O rok młodszym od Fryderyka Michała był kolejny syn Kazimierza Czartoryskiego – Aleksander August (1697-1782), wśród majątków którego dużą rolę odgrywały Puławy. Stąd postaci tej należy poświęcić więcej miejsca56.

Il. 250: Warszawa: pałac Czartoryskich przy ul. Krakowskie Przedmieście.

53 Stanisław August Poniatowski (1732-1798) - król polski (1764-1795), mecenas nauki i sztuki; popierał reformy Czartoryskich i stronnictwa patriotycznego. Współtwórca Konstytucji 3 Maja. Uczestnik Konfederacji Targowickiej. Abdykował po III rozbiorze. 54 Konfederacja (łac.: confoederatio – związek, przymierze) – w dawnej Polsce związek szlachty, duchowieństwa lub miast, zawierany w celu przeprowadzenia postulatów politycznych lub obrony własnych interesów. 55 Konfederacja radomska – konfederacja zawiązana w 1767 r. w Radomiu pod laską Karola Stanisława Radziwiłła (1734-1790), z inicjatywy rosyjskiego ambasadora Nikołaja W. Replina (1734-1801), przeciw królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu i reform Familii. Na sejmie 1767-1768 uchwaliła tzw. prawa kardynalne (obejmujące wolną elekcję, liberum veto, nietykalność osobistą i poddaństwo chłopów). 56 Patrz dalej.

281

Dzieje Puław. T. 1

Il. 251: Warszawa: kościół Wizytek przy ul. Krakowskie Przedmieście.

Il. 252: Stanisław Poniatowski (1676-1762).

282

Il. 253: August III (1696-1763).

Rozdział VI

Il. 254: Katarzyna II (1729-1796)

Il. 255: Fryderyk Michał Czartoryski (1696-1775).

Il. 256: Eleonora Monika z Waldsteinów (1712-ok. 1795).

283

Dzieje Puław. T. 1

Il. 257: Herb Czartoryskich „Pogoń”.

Herbem Czartoryskich jest Pogoń litewska57. Herb przedstawia w czerwonym polu pędzącego na białym koniu rycerza w zbroi, który w prawej, podniesionej ręce trzyma miecz, a w lewej - błękitną tarczę z podwójnym złotym krzyżem. U dołu widać wierzchołki trzech baszt. Tarczę osłania czerwony płaszcz podbity gronostajami i mitra. Starszy opis herbu prezentuje go w sposób następujący: „Ma być rycerz zbroyny na białym koniu, maiący ma lewym ramieniu tarczą podługowatą a w prawey rece miecz dobyty; koń ma być wyrażony w biegu bystrym, a sam iezdziec iakony w doganianiu chcący ciąż. Pola ma być czerwone, na tarczy w polu czerwonym dwa krzyże, które iuż za chrześcijaństwa przydane”58.

57 Opracowano na podstawie: Ostrowski Juliusz, Księga herbowa rodów polskich, z. III, Warszawa 1898, s. 49; Kulikowski Andrzej, Heraldyka szlachecka, Warszawa 1990, s. 167. 58 Kojałowicz Wijuk S. J., Herbarz rycerstwa W. X. Litewskiego tak zwany Compedium czyli o klejnotach albo herbach których familie stanu rycerskiego w prowincyach Wielkiego Xiestwa Litewskiego zażywają, Kraków 1897, s. 8.

284

Rozdział VI I dalej: „Ten kleynot pierwszy obrał dla siebie y nastepcow swoich Narimund wielkie xiaze Litewskie, …Po Narymundzie do dzisiejszego dnia zażywaią wielie xiążeta Litewskie, wielkie xiestwo y niektóre województwa w Litwie y indziey z niektoremi odmianami farb, …Tegoż kleynotu maią zażywać domy od Giedymina y Olgierda, xiążąt wielkich Litewskich początek swoy prowadzące. […] Tegoż kleynotu zażywał Fiedor Lubart, syn Giedymina, xiąże Wołyńskie, Lwowskie, Halickie. […[ Michał Lubartowicz młodszy Lubarta syn, w udziale wziął Czartoryisk, zkąd wzieło początek nazwisko x. Czartoryiskich. […]”59.

Il. 258: Warszawa: kościół reformatów.

11 czerwca 1731 r.60 w kościele O.O. Reformatów w Warszawie61 odbył się ślub Marii Zofii z Sieniawskich, wdowy po wojewodzie płockim Stanisławie Denhoffie, z księciem Augustem Aleksandrem Czartoryskim, wojewodą ruskim62 . O tym ślubie tak pisał do swej bratowej Fryderyk Michał Czartoryski podkanclerzy litewski:

59 j.w., s. 8-9, 10-11. 60 Inne datowania: 11 lipca (Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 19; Polski słownik biograficzny, t. IV, Kraków 1938, s. 272). 61 Kościół św. Antoniego przy ul. Senatorskiej 31. Drewniany kościół i klasztor zbudowano w 1635 r. Zniszczony przez Szwedów, odbudowany jako murowany, jednonawowy z kaplicami. Od 1866 r. jest kościołem parafialnym. 62 Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 19; Dernatowicz Maria, Portret Familii, Warszawa 1974, s. 28.

285

Dzieje Puław. T. 1 „Niedostateczna znajduję wszelkich słów potęgę do wyrażenia Waszej Książęcej Mości, kochanej Dobrodzice mojej, rozradowanego ukontentowania mego z tak pożądanego i pomyślnego jej z bratem moim zjednoczenia, w którym nie tylko pryncypalne tak kochanego brata, ale partykularne oraz i znakomite całego domu mego znajduję szczęście przez pozyskanie tak dystyngowanej damy, wszelkie myśl ludzkiej podobne doskonałości w sobie zawierającej. Niechże defekt słów rzetelność obowiązane serca mego kompensuje z zupełnością, którego oświadczam się Waszej Książęcej Mości za te je dobrotliwe i uszczęśliwiające nas dzieł”63. Przedstawmy bliżej osobę, która przez szereg lat współtworzyła środowisko Puław64. Maria Zofia Sieniawska urodziła się 15 kwietnia 1699 r.65 z ojca Adama Mikołaja Sieniawskiego66, kasztelana krakowskiego, wojewody bełzkiego i hetmana wielkiego koronnego oraz Elżbiety (Izabelli) z Lubomirskich67. Nauki pobierała w domu. Jako trzyletnia dziewczynka mówiła płynnie po francusku i polsku. Jej matka w 1702 r. pisała: „Takie nic dobrego, a uparta niezmiernie”. I dalej: „nazbyt ma rozumu, bo o Szwedach i wszystkich gada po francusku b. dobrze i po polsku”. Mając 5 lat czytała biegle w obu tych językach, co powodowało obawę „żeby potem nie była głupia”. Jako dorosła stanowiła Maria Zofia świetną partię do małżeństwa. Była wykształcona, bardzo bogata i przystojna. Stąd starających się o jej rękę było wielu.

63 Cyt. za: j.w. 64 Opracowano na podstawie: Polski słownik…, s. 248-249; Mącznik H., Puławski słownik…, s. 79-80; Dernatowicz M., Portret…, s. 27-28; Buksiński Stefan Jerzy, Puławianki, cz. II „Nasze sprawy”, nr 7 z 1-15.04.1972, s. 3. 65 Tak podają: Polski słownik…, s. 248; Mącznik H., Puławski słownik…, s. 79. Inne datowanie: 1698 (Dworzaczek W., Genealogia…, tabl. 181). 66 Adam Mikołaj Sieniawski (ok. 1666-1726) – syn Mikołaja Hieronima i Cecylii Marii z Radziwiłłów, wojewoda bełski (od 1692), hetman polny koronny (od 1702), hetman wielki koronny (od 1706), kasztelan krakowski (od 1710); w 1697 r. popierał kandydaturę księcia Conti na tron polski, potem uznał Augusta II, walcząc po jego stronie przeciw Szwedom; po pokoju w Altranstädt (1706) i abdykacji Augusta II, popierany przez Rosję na tron polski; w 1716 r. aresztowany przez konfederatów tarnogrodzkich, uniknął sądu. 67 Elżbieta Helena z Lubomirskich Sieniawska (1669-1729) – urodzona w Końskowoli jako jedyna córka marszałka wielkiego koronnego Stanisława Herakliusza Lubomirskiego (1642-1702) i Zofii z Opalińskich; kształciła się na Pensji Panien Wizytek w Warszawie, a następnie przebywała na dworze królowej Marii Kazimiery. W 1687 r. poślubiła Adama Mikołaja Sieniawskiego. Małżeństwo nie było udane. Przejawiała dużą aktywność polityczną. Z małżeństwa urodziła się jedyna córka, Maria Zofia.

286

Rozdział VI

Il. 259: Maria Zofia z Sieniawskich Czartoryska (1699-1771).

Jan Tarło 68 groził w 1720 r., że zabije każdego konkurenta. Rywalizowali z nim J. Sapieha69, Michał Radziwiłł70 i Stanisław Denhoff71. Pierwszym wybrańcem był Michał Radziwiłł, z którym zaręczyła się. Za mąż wyszła jednak za Stanisława

68 Jan Tarło (1684-1750) – wojewoda lubelski (od 1719), sandomierski (od 1736), poseł na sejmy, marszałek trybunału koronnego, generał lejtnant wojsk koronnych (od 1717), w latach 1733-1736 zwolennik Stanisława Leszczyńskiego, przywódca partyzantów konfederacji dzikowskiej (konfederacja zawiązana w 1734 r. w obecnej dzielnicy Tarnobrzega – Dzikowie, złożona ze zwolenników Stanisława Leszczyńskiego, pod hasłem walki z Saksonią i Rosją o niezależność polityczną Rzeczypospolitej i przeprowadzenia reform ustrojowych, zakończyła się klęską). 69 Starosta bobrujski. 70 Michał Radziwiłł (1702-1762) – książę, hetman wielki litewski (od 1742), przeciwnik Familii i jej reform; przyczynił się do rozwoju manufaktur. 71 Stanisław Ernest Denhoff (ok. 1675-1728) – syn Władysława (zm. 1683), hetman polny litewski (od 1709), wojewoda płocki (od 1717); w 1704 r. współtwórca konfederacji sandomierskiej. W 1710 r. przewodniczył Walnej Radzie Warszawskiej zatwierdzającej powrót Augusta II na tron polski. Od 1717 r. skłócony z królem, współdziałał z opozycją hetmańską.

287

Dzieje Puław. T. 1 Denhoffa. Ślub odbył się w styczniu 1724 r. na lwowski zamku. 2 sierpnia 1728 r. zmarł Stanisław Denhoff. Maria Zofia stała się od tej pory właścicielką ogromnej fortuny, na którą złożyły się dobra odziedziczone po ojcu (zmarł 18 lutego 1726 r.) i mężu. Jej wartość szacuje się na sto milionów złotych. Majątek wdowy znajdował się we wszystkich częściach Rzeczypospolitej, od Tęczyna pod Krakowem do Orszy nad górnym Dnieprem i Granowa na Podolu. Szczególnym sentymentem otaczała Puławy, gdzie podjęła odbudowę i rozbudową pałacu i francusko-włoskiego ogrodu. Tak ogromy majątek przyciągał licznych kandydatów na męża. Zwycięzca w tej rywalizacji stał się miał jednym z najpotężniejszych możnych w kraju. Wśród zalotników znaleźli się m.in. książę Charolais, Jan Klemens Branicki72 , Franciszek Salezy Potocki73, jeden z Paców, Tarłów oraz August Aleksander Czartoryski. Wybór padł na tego ostatniego. Czartoryski miał ważnych protektorów w tym zakresie. Jednym z nich był król August II Mocny, dla którego August Aleksander był najmniej niebezpieczny (miał majątek) oraz znajdował się w dworskim stronnictwie. Drugim rzecznikiem A.A. Czartoryskiego był Stanisław Poniatowski, zaprzyjaźniony z domem Sieniawskich74. Potrafił ukazywać Marii Zofii przymiot popieranego kandydata, zniechęcając do innych. Ważną rolę odgrywała postawa samego zainteresowanego. Zawsze nienaganny strój paryski, francuska grzeczność – wszystko to działało pozytywnie na wychowaną po cudzoziemsku wdowę. Książę dawał liczne dowody swej miłości. Kiedy np. Maria Zofia zachorowała i lekarz musiał puścić jej krew, August Aleksander kazał uczynić sobie to samo.

Il. 260: Filiżanka z herbami: Jelita (Zamoyskich) i Pogoń (Czartoryskich), ze spodkiem.

72 Jan Klemens Branicki (1689-1771) – hetman polny koronny (od 1735), wojewoda krakowski (od 1746), hetman wielki koronny (od 1752); przywódca stronnictwa hetmańskiego, przeciwnik Familii, w latach 1763-1764 kontrkandydat Augusta Poniatowskiego do tronu Polskiego. Założyciel w 1745 r. w Białymstoku pierwszej uczelni wojskowej. 73 Franciszek Salezy Potocki (zm. 1772) – wojewoda kijowski (od 1756), jeden z przywódców stronnictwa staroszlacheckiego i konfederacji radomskiej. 74 Był kochankiem matki Marii Zofii, znał wojewodzinę od dziecka.

288

Rozdział VI

Il. 261: Puchar weselny upamiętniający ślub Marii Zofii z Sieniawskich z Augustem Aleksandrem Czartoryskim.

Il. 262: Kielich z herbami: Pogoń i Leliwa (własność August Aleksandra Czartoryskiego).

Rywale usiłowali ośmieszyć go w oczach wybranki i tak Franciszek Salezy Potocki poprzez przekupstwo dowiadywał się, w jakich strojach i jak ufryzowanych perukach przybędzie do Marii Zofii Czartoryski i naśladował go w tym dokładnie, chcąc ośmieszyć. Atakowany odpowiadał na to kamienną obojętnością, zyskując szacunek otoczenia. Inny rywal, Karol Tarło, wyzwał Czartoryskiego na pojedynek. Odbył się on pod Bobrownikami. Po dwóch strzałach Tarły, jego przeciwnik nie wykorzystał swojej kolejki, co komentowano jako odebranie honoru Tarle przy pozostawieniu mu życia. 11 czerwca 1731 r. w kościele Reformatów w Warszawie Maria Zofia z Sieniawskich Denhoff poślubiła Augusta Aleksandra Czartoryskiego. Małżeństwo okazało się dobrane i zgodne. Maria Zofia, nie wykazująca ambicji i uzdolnień politycznych, stała się członkiem wpływowego stronnictwa politycznego Familii – tworząc podstawę finansową działalności tego stronnictwa, którą był olbrzymi majątek.

289

Dzieje Puław. T. 1

Il. 263: Jan Taro (1684-1750).

Il. 264: Jan Klemens Branicki (1689-1771).

Il. 265: Franciszek Salezy Potocki (zm. 1772).

Żyjąc z mężem przez ponad 40 lat, Maria Zofia obdarzyła go trojgiem dzieci, z których Stanisław zmarł w lutym 1747 r. na ospę, Adam Kazimierz na trwałe zapisał się historii Polski, polskiej kultury oraz Puław.

290

Rozdział VI

Il. 266: Maria Zofia z Sieniawskich Czartoryska (1699-1771).

Il. 267: August Aleksander Czartoryski (1697-1782).

Jedyna córka, Elżbieta, wyszła za mąż za marszałka wielkiego koronnego, księcia Stanisława Lubomirskiego.

Il. 268: Elżbieta (Izabela) z Czartoryskich Lubomirska (portret Pera Kraffta75).

75 Per Krafft (1724-1793) – szwedzki malarz, portrecista, związany z dworem Stanisława Augusta Poniatowskiego; autor portretów króla, osobistości politycznych oraz scen rodzajowych.

291

Dzieje Puław. T. 1

Il. 269: Elżbieta (Izabela) z Czartoryskich Lubomirska (portret Marcello Baccirellego76).

Maria Zofia Czartoryska, ostatnia z Sieniawskich, pod koniec życia mieszkała na stałe w Warszawie. Tu zmarła 21 maja 1771 r. i została pochowana w krypcie kościoła św. Krzyża, gdzie spoczęli również: jej mąż August Aleksander oraz syn Adam Kazimierz Czartoryscy. Śmierć księżnej Marii Zofii upamiętniona została m.in. w poezji, w tym przez Adama Stanisława Naruszewicza77.

76 Marcello Bacciarelli (1731-1818) – malarz pochodzenia włoskiego, od 1756 r. w Polsce; nadworny malarz i doradca artystyczny Stanisława Augusta; honorowy dziekan uniwersytetu w Warszawie; autor portretów królewskich, obrazów historycznych, malowideł ściennych łączących cechy klasycyzmy, baroku i rokoka. 77 Zaprezentowane poniżej ody i epigramaty pochodzą z: Naruszewski Adam Stanisław, Wybór poezyj z dołączeniem kilku pism prozą oraz listów, Warszawa 1882, s. 92-94, 442-444.

292

Rozdział VI Oda IX: Na Pogrzebie Księżny Zofii Czartoryskiej Wojewodziny Ruskiej. Anioła Durini Arcy-Biskupa Ancyrańskiwgo S. Stolicy Nuncyusza. Co to za trwoga, co to za boleść żywa Razem nieznośnym serce wskroś przeszywa? Żal ten z nielada znać pochodzi klęski, Gdy wasz, Polacy, wątli umysł męski! Oto Zofia, Lechowej dziedziny Najpierwsza chluba i zaszczyt jedyny, Weszła do grobu; płacz jej straty, cnoto! Dla ciebie to grób otworzyła Kloto. Już nieprzespanej snem ujęta nocy, Tęgiej uporem zwalczona niemocy, Powszechne ciału wypełniwszy prawo W srogich cię smutkach ponurza, Warszaw. W niej domu boskie, w niej szczerość bogate Przodków zwyczaje, ciężką czują stratę, W niej lud ubogi hojną stradał panią, Sama pobożność jęczy, patrząc na nią. Bogu i ludziom, księżno ukochana, W cnót chrześcijańskich ozdoby przybrana! Jakąż ci wiek nasz pamiątkę zostawi, Jak zacne dzieła u potomków wsławi? Już na niebieskie wyniesiona szlaki, Między złotemi jasnych gwiazd orszaki, Świetne w przybytkach boskich stawiąc kroki, Depcesz pod sobą poziome obłoki. Lecz, nimeś weszła gościem w domy wieczne, Łącząc z pokorą obyczaje grzeczne, Nigdyś na równych i nierównych zgoła Pysznego złotem nie wyniosłą czoła. Nigdy cię zacność rodu i honoru, Nigdy bogate dóbr obszernych zbiory, Baczna rozumu kierowane miarą, Nikczemną dumy nie odęły parą.

293

Dzieje Puław. T. 1 Żaden w nieszczęsnych losów srogiej toni, Chętliwszej nędznym nie podawał dłoni, Jeśli jakiego flaga nieużyta, Na brzeg łask twoich rzuciła rozbita. Nie tyle morze skorupek wymiata, Nie tyle ogniów na powietrzu lata, Ile Zofia swym sercem litosnym, W stanie ubogich dźwignęła żałosnym. Więc niech misterna, łamiąc marmur twardy Stalnemi ręka nie kłuje oskardy, I na opocznych życie dając głazach, W rytych ciał martwych nie wskrzesza obrazach; Ni późnym wiekom ciężkie świadcząc bole, Wspaniałe dłutem wycina mauzole, Bez tych nakładów i kosztownej pracy, Trwalszym grobowcem są wdzięczni Polacy. Ci jej urody – ślady jeszcze żywa, Choć ją przyćmiły lata zazdrościwe! Ci jej powagę z blaskiem cudnej krasy Sławić w potomne nie przestaną czasy. Wysławią oczu rodowite wdzięki, Ile ich twórca dziełem mądrej ręki Wlać może, kiedy chce pokazać światu, Wiecznego dowcip co umie warstatu. Wysławią w pięknej powłoce ukryty Piękniejszy nad ciała zaszczyty; Chętny do cnoty, a zawsze oporem, Kiedy występek mylnym wiedzie torem. Wysławią miłość ku bogu wieczystą, Mądrą gorliwość o wiarę ojczystą, I wszystko zgoła, cokolwiek przed laty Świetne i bitne zdobiło Sarmaty.

294

Rozdział VI Epigramat XV: Na pogrzeb Księżnej Zofii Czartoryskiej Wojewodziny Ruskiej z łacińskich wierszy Duriniego. Księżno! lubo twój pogrzeb ani licznym gminem, Ani się pysznym z ciosów ozdobił grobsztynem; Ciesz się jednak z twej doli: bo cię Bóg przed niebem Okazalszym, nad ludzkie, uzacnił pogrzebem. Niemasz tu świetnych ogniów, ni pieśni żałobnych, Lecz pełno niezgasłym blaskiem gwiazd ozdobnych, Pełno tylu cnót głosów; że ich wdzięczne pienie W ustach naszych posępne sprawują milczenie. Epigramat XVI: Pobożność u grobu. Ilekroć mię z niewdzięcznej ziemi wypłoszono, Zawsześ na swe, Zofio, przyjęła mię ono; Teraz kiedy cię niemasz, mieszkam przy twym grobie, Równo mi jest, czy w niebie, czyli błąkać się przy tobie. Epigramat XVII: Napis grobowca. Innych grób martwe prochy i kości pokrywa: Pod tym wiara, pobożność i cnota spoczywa. Epigramat XVIII: Zmarła księżna do Polaków. Nie na trwałych marmurach, nie na rytej stali, Lecz pragnę, byście w sercach żywą mię chowali. Epigramat XIX: Polacy do zmarłej księżny. Oto ci uroczyste stawimy ołtarze, Bo cię cnoty z świętemi w równej kładną parze: W sercach je naszych stawim: i dotąd ci chętne Będą, póki te kraje na Boga pamiętne. Epigramat X X: Na tejże zejście. Już, księżno, życie twego śmierć zerwała przędzę, Coś hojną ręką ludzką nieraz wsparła nędzę: Lecz nie samaś w grób weszła, ale z tobą razem Tysiąc sierot śmiertelnych los przywalił głazem.

295

Dzieje Puław. T. 1 Epigramat X XI: O tymże. Miasto płacze, wykrzyka śmierć: głos jeden obu, O jak wiele z tą panią dusz weszło do grobu! Epigramat X XII: O tejże. Życie śmiercią dobroci, śmierć życiem nabiera: Szczęśliwy! kto i żyje dobrze i umiera. Szczęśliwe, co w tym grobie popioły leżycie! Śmierć wam nie śmierć przyniosła, ale nowe życie. Epigramat X XIII: O tymże zejściu. Płacz przy żałobnym siedząc, Warszawo, całunie! Wszystkie się w tej przyczyny żalu zeszły trunie. Epigramat X XIV: O tejże zejściu. Gdy cię z pośrzodka żywych śmierć wydarła krwawa, Tak żalem rozrzewniona mówiła Warszawa: Tyle-m razy płakał a różnych matron straty, Lecz dzisiejszej wiecznemi nie opłaczę laty. Epigramat X XV: Do zmarłej księżny. Miałaś na rzecz najmilszą ludzką nędzę wspierać: Ta życie kończyć, księżno, jest to nie umierać. Epigramat X XVI: O tejże. Tak-li twych wdzięcznych oczu światła zgasły obie Jakąż co cześć oddamy, w jakim złożym grobie? Miej za świetne honory – cnoty rodowite; A za grób – serca łzami ubogich poryte. Poznajmy teraz sylwetkę Augusta Aleksandra Czartoryskiego (1697-1782)78.

78 Opracowano na podstawie: Polski słownik…, s. 272-275; Mącznik H., Puławski słownik…, s. 82-84; Buksiński Stefan Jerzy, Aleksander August Czartoryski (1697-1782), cz. I, „Nasze sprawy” nr 14 z 16-31.07.1973, s. 3; cz. II, „Nasze sprawy” nr 15 z 1-15.08.1973, s. 3; cz. III, „Nasze sprawy” nr 16 z 16-31.08.1973, . 3; Dernatowicz M., Portret…, s. 10, 20, 22-23, 25-26, 28, 31, 101, 257-261; Uruski Seredyn, Rodzina, herbarz szlachty polskiej, t. 2, Warszawa 1905, s. 392; Zielińska T., Poczet polskich rodów…, s. 68-69.

296

Rozdział VI

Il. 270: August Aleksander Czartoryski (1697-1782).

August Aleksander Czartoryski to drugi z kolei (po Kazimierzu) wybitny przedstawiciel rodu, najwybitniejszy syn Izabeli z Morsztynów, twórca potęgi rodowej Familii, pierwszy z Czartoryskich związany ściśle z Puławami. Urodził się 9 listopada 1697 r. w Warszawie z ojca Kazimierza (1674-1741) i matki Izabeli Morsztynówny (1671-1758). Został ochrzczony imieniem zwycięskiego Sasa79, przez którego był trzymany do chrztu (wspólnie z kanclerzyną Wielkopolską z domu d`Arqien).

79 Chodzi o Augusta II Mocnego (1670-1733), elektora saskiego z dynastii Wettynów (jako Fryderyka Augusta).

297

Dzieje Puław. T. 1 A.A. Czartoryski otrzymał staranne wykształcenie, najpierw w kraju, a potem za granicą. Matka wychowała go w sposób nowoczesny, zgodnie ze wzorcami zaczerpniętymi z pism Johna Locke`a80. Za wzór służyła postać świeckiego kawalera biegłego w służbie cywilnej i wojskowej, odważnego i wytwornego. Powinien władać językami obcymi, znać historię i geografię, mieć rozeznanie we współczesnej literaturze, być dobrym w konwersacji, w miarę religijnym i w miarę wolnomyślnym. W postępowaniu kierować się nie nakazami kościelnymi, lecz własnym honorem oraz przeświadczeniami, że zepsuty przez ciemnotę i brak tolerancji świat może być poprawiony przez rozsądek i wiedzę.

Il. 271: Kazimierz Czartoryski (1674-1741); ojciec Augusta Aleksandra.

Il. 272: Izabela z Morsztynów Czartoryska (1671-1758), matka August Aleksandra, ze swym ojcem Janem Andrzejem Morsztynem. (Źródło: Dernatowicz M., Portret…, il. 1).

80 John Locke (1632-1704) – filozof anielski, czołowy przedstawiciel empiryzmu genetycznego, od 1660 r. wykładowca greki, retoryki i filozofii na uniwersytecie w Oxfordzie; wiedzę ludzką wywodził z doświadczenia; umysł ludzkie uznawał za niezapisaną kartę (tabula rasa), która napełniania jest w trakcie życia przez doświadczenie.

298

Rozdział VI

Il. 273: August II Mocny, król polski (1697-1733), ojciec chrzestny Augusta Aleksandra Czartoryskiego.

Siostra Augusta Aleksandra, Konstancja81, stwierdziła, że „przyszedłszy na świat z charakterem gwałtownym i dumnym, czego najoczywistsze dowody składał już w dzieciństwie, ale obdarzony zarazem bardzo niepospolitym umysłem, od 13 roku życia opanował swe wzruszenia i wybuchy”82 . Również wychowawcy donosili jego matce, że August posiadał gwałtowne usposobienie, nagle wpadał w dziki gniew przechodzący następnie w okresy załamania, niechęci do wszystkich zajęć. Potrafił leżąc na posłaniu patrząc bezmyślnie w sufit. Podkreślano jego lenistwo83. W 13-tym roku życia zmienił się charakter Augusta. Opanował ataki złości, coraz więcej czasu spędzał w zaciętym milczeniu. Stawał się opanowany i małomówny. Opanowanie posunęło się tak daleko, że przyznawał starszemu bratu rację nawet wtedy, gdy Fryderyk Michał tej racji nie miał. Dobrze opanował rolę „tego drugiego”, rolę wiernego towarzysza starszego brata. W czasie późniejszych podróży dbał, by Michał nie został narażony na jakąś śmieszność, na poderwanie dobrej opinii.

81 Żona kasztelana krakowskiego, Stanisława Poniatowskiego. 82 Cyt. za: Polski słownik.., s. 272. 83 Z tego m.in. powodu Izabela z Morsztynów Czartoryska wiązała przyszłość rodu z najstarszym synem, Fryderykiem Michałem, pozostawiając Augustowi rolę służenia starszemu bratu w interesie Czartoryskich.

299

Dzieje Puław. T. 1

Il. 274: Fryderyk Michał i August Aleksander Czartoryscy. (Źródło: Wójcik-Góralska Danuta, Władztwo księżnej Izabeli, Warszawa 1967, s. 18).

Czartoryscy byli (w porównaniu z innymi wielkimi rodami Rzeczypospolitej) stosunkowo ubodzy. Z powodu szczupłości majątku rodowego najmłodszy syn Kazimierza i Izabeli z Morsztynów – Teodor Kazimierz84, zgodnie z wolą rodziców, wybrał stan duchowny. Augusta Aleksander, jako młodszy syn, rozpoczął karierę poza granicami kraju. W 1713 r. wyjechał ze swym starszym bratem Fryderykiem Michałem do Niemiec, Francji i Włoch. Pozostał na Malcie, wstępując do Joannitów85 i podejmując służbę we flocie. W imieniu tego zakonu podjął w 1720 r. walkę o ordynację86 ostrogską, obejmującą ponad sześćset miast, miasteczek i wsi. Zmarły przed stu laty Janusz Ostrogski87 zarządził w testamencie, że po wygaśnięciu uprawnionych

84 Teodor Kazimierz Czartoryski (1704-1768) – najmłodszy z synów Kazimierza i Izabeli z Morsztynów, proboszcz płocki, kanonik krakowski (1717), opat lubiński (1731), biskup poznański (od 1738); nie odgrywał poważniejszej roli w życiu politycznym, koncentrując się na sprawach swej diecezji, głównie gospodarczych. 85 Joannici – zakon rycerski, założony ok. 1130 r. z bractwa przy szpitalu św. Jana w Jerozolimie. Jego celem była obrona Królestwa Jerozolimskiego przed Turkami. Po upadku tego Królestwa w 1291 r. osiedlili się na Cyprze. W 1309 r. zdobyli wyspę Rodos, gdzie założyli własne państwo i od 1310 r. przyjęli nazwę zakonu kawalerów rodyjskich. W 1530 r. przenieśli się na Maltę, przyjmując nazwę kawalerów maltańskich. Od XII w. obecni w Polsce. Zajęcie w 1800 r. Malty przez Anglików i pozbawienie ich większości majątków spowodowało gospodarczy i militarny upadek zakonu. Jego siedzibą od 1834 r. jest Rzym, od 1953 r. podlegają Watykanowi. 86 Ordynacja (łac.: ordinatio – uporządkowanie) – w dawnej Polsce majątek rodowy, który przechodził niepodzielny i niezbywalny na najstarszego syna, majorat. 87 Janusz Ostrogski (1554-1620) – książę, wojewoda wołyński (od 1585), kasztelan krakowski (od 1593); w okresie rokoszu Zebrzydowskiego pośrednik między królem a rokoszanami; założyciel ordynacji Ostrogskich.

300

Rozdział VI do dziedziczenia Zasławskich i Radziwiłłów majorat88 Ostrogski przejdzie w zarząd kawalera maltańskiego, wybranego przez stany Rzeczypospolitej. Warunkiem było podjęcie przez ten zakon granic polskich przez najazdami tureckimi i tatarskimi. Rywalem Augusta Aleksandra Czartoryskiego był Paweł książę Sanguszko, ożeniony z siostrą ostatniego ordynata Ostrogskiego, bogaty magnat, cieszący się poparciem ukraińskiej i wołyńskiej szlachty spór mieli rozstrzygną komisarze: wojewoda lubelski Jan Tarło i późniejszy mąż Konstancji Czartoryskiej, Stanisław Poniatowski89. Do chwili wydania wyroku król chciał zająć należącą do ordynacji twierdzę dubieńską. Jednak Paweł Sanguszko uprzedził wojska królewskie, zajmując Dubno i ogłaszając, że będzie się bronić. August II, pod naciskiem przyjaznych Sanguszce magnatów, nie podjął oblężenia, a jego komisarze przyznali uzurpatorowi administrację dóbr Ostrogskich do przyszłego sejmu, który miał podjąć w tej sprawie ostateczne decyzje90.

Il. 275: Fryderyk Michał Czartoryski (1696-1775).

88 Majorat (łac.: maior – najstarszy; maioratus – prawo starszeństwa) – sposób dziedziczenia, według którego cały majątek, nie podzielony, przechodzi na najstarszego syna lub krewnego, najbliższego stopniem pokrewieństwa; również majątek w ten sposób dziedziczony. 89 Stanisław Poniatowski (676-1762) – ojciec Stanisława Augusta, wojewoda mazowiecki, kasztelan krakowski (od 1752), stronnik Stanisława Leszczyńskiego, zwolennik Familii. 90 Stanisław Poniatowski za podjętą decyzję otrzymał 30 tys. zł (nie wiadomo, ile wręczył mu Sanguszko).

301

Dzieje Puław. T. 1

Il. 276: Stanisław Poniatowski (1676-1762), ojciec króla, jeden z komisarzy królewskich.

Kolejne sejmy jednak nie doszły do skutku i Paweł Sanguszko pozostał ordynatem. I tak sejm 1722 r. został zerwany staraniem Sanguszki i Rosji. Równie daremne były usiłowania Augusta Alessandra przedstawienia swoich racji na sejmach w 1724 i 1726 r. Po kilku latach przynależności do zakonu kawalerów maltańskich, przeszedł do służby w wojsku austriackim. Prawdopodobnie brał udział w obronie Korfu w 1716 r. Był uczestnikiem kampanii przeciw Turkom i zwycięskiej bitwy pod Belgradem (16 sierpnia 1717 r.). Zaprzyjaźniony z generalicją cesarską (Gwidonem Starhembergim, Mercy`m, Bonnevalem) planował pozostanie w Austrii na zawsze. Jedynym utrudnieniem były złe stosunki z księciem Eugeniuszem Sabaudzkim , którego życie prywatne było powszechnie krytykowane. Z perspektywy kilkuletniej nieobecności w kraju oraz goryczy porażki z Pawłem Sanguszko, Polska zdawała się mu krajem bezprawia i złych gospodarzy. Ale jego rodzina liczyła na zdobycie przez młodego Czartoryskiego wpływowych stanowisk, gdy ten dosłużył się jedynie mało znaczącego stopnia oficerskiego w armii cesarskiej. Dzięki namowom siostry powrócił jednak do kraju posiadając rangę pułkownika wojska austriackiego. Postanowił sprowadzić Polskę na drogę praworządności. Do realizacji tego zamiaru potrzebował wojska i pieniędzy. Wojsko polskie znajdowało się w owym

302

Rozdział VI czasie pod komendą najgorszych hetmanów. Wtedy właśnie zgłosił pretensje do ordynacji Ostrogskiej. Kiedy dobra te zagarnął Paweł Sanguszko, August Aleksander wystąpił z zakonu maltańskiego i podjął starania o rękę najbogatszej kobiety w Polsce – Marii Zofii z Sieniawskich, wdowy po Stanisławie Denhoffie. Ślub odbył się 11 czerwca 1731 r. Wcześniej (w 1730 r.) został z ramienia Inflant posłem na sejm grodzieński. Od szwagra otrzymał drogą cesji dowództwo regimentu gwardii pieszej koronnej ze stopniem pułkownika (1 czerwca 1729 r.), a następnie generał – majora (14 czerwca 1729 r.), od króla natomiast – w 1731 r. order Orła Białego . Był starostą warszawskim, kościerzyńskim, lubocheńskim, kałuskim, latowickim, lucyńskim, wąwolnickim, kupiskim i pieniańskim, od 1731 r. wojewodą ruskim, zaś w latach 1750-1758 generałem ziem podolskich. Żeniąc się wszedł w posiadanie olbrzymiej fortuny, gromadzonej przez wieki przez Tęczyńskich, Lubomirskich, Sieniawskich i Denhoffów. Składały się na nią: na Wołyniu Klewań i Żuków, dobra ruskie: Brzeżany, Jarosław, Sieniawa, Oleszyce, Bukaczowce i Wysock, dobra podolskie: Granów, Międzybóż, Stara Sieniawa, a także: Krzeszowice w Krakowskiem, Puławy w Lubelskiem, Międzyrzec na Podlasiu, Wilanów na Mazowszu, Wołożyn i Stołpce na Litwie. Okazał się doskonałym administratorem tych dóbr. Dbał o powiększenie majątku, spłacał stare długi Sieniawskich, odbudowywał miasteczka i wsie, wznosił gorzelnie i młyny, podnosił z ruiny zaniedbane rezydencje. Stopniowo złośliwe języki zapomniały, że Czartoryscy byli kiedyś rodem, którego ambicje znacznie przerastały możliwości majątkowe. Osiągając 3 mln zł dochodu, posiadał August Aleksander cztery rezydencje: Brzeżany, Sieniawy, Puławy i Wilanów. W późniejszym okresie lato spędzał w Puławach, zaś zimę – w Wilanowie. O interesy księcia dbali wytrawni prawnicy: Tomasz Dłuski Józef Pułaski91 i Hadziewicz oraz zaufani działacze polityczni: St. Sługocki i J. Skrzetuski. 7 grudnia 1753 r. książę August Aleksander Czartoryski doprowadził (przy pomocy swych zręcznych adwokatów: T. Dłuskiego i J. Pułaskiego) do tzw. Łysej Rady Kolbuszowskiej, która dokonała podziału dóbr ordynacji Ostrogskiej między kilkanaście rodów magnackich92. Układ ten, traktujący ordynację za dobra dziedziczne Sanguszki,

91 Józef Pułaski (1704-1769) – współtwórca i marszałek konfederacji barskiej, z ramienia Czartoryskich poseł na sejmy 1744-1750; w 1754 r. związał się z hetmanem J.K. Branickim; uczestnik konfederacji radomskiej. Po zdobyciu Baru przez Rosjan uciekł do Turcji, gdzie zmarł w więzieniu. Konfederacja barska – zbrojny związek szlachty, zawiązany w 1768 r. w Barze na Podolu pod hasłem obrony „wiary i wolności”, będący kontynuacją konfederacji radomskiej; w programie powrót do ustroju czasów Augusta III, zniesienie równouprawnienia dysydentów, detronizacja Stanisława Augusta i walka z interwencją rosyjską; przywódcy: J. Pułaski, M. H. Krasiński, J. Potocki; likwidacja w wyniku II rozbioru Polski (1772). 92 W porozumieniu tym uczestniczyli: z jednej strony książę Jan Aleksander Sanguszko, a z drugiej trzydziestu czterech udziałowców, w tym m.in.: ks. August Aleksander z małżonką; Lubomirscy: Stanisław (strażnik koronny), Antoni (wojewoda lubelskie), Antoni (starosta kazimierski), Franciszek (starosta olsztyński), Teodor (starosta bogusławski) i Józef (podstoli litewski); książę Józef Jabłonowski, Jan Małachowski (wielki kanclerz koronny), Franciszek Potocki (krajczy koronny).

303

Dzieje Puław. T. 1

Il. 277: Krzyż Orderu Orła Białego (wzór z 1713 r.).

Il. 278: Izabela z Czartoryskich Lubomirska (zm. 1816).

Il. 279: Stanisław Lubomirski (ok. 1720-1783).

wpisano do akt grodzkich sandomierskich. Jego postanowienia wzbogaciły najbardziej Lubomirskich. Czartoryscy uzyskali klucze na Wołyniu, leżące w pobliżu Międzyboża. Uczestnicząc w tej Radzie August Aleksander liczył przede wszystkim na pozyskanie Familii nowych zwolenników przez dopuszczenie ich do grona donatariuszy93. I rzeczywiście, część dotychczasowych przeciwników Czartoryskich zmieniła orientację.

93 Donatariusz (łac.: donatio – darowizna) – osoba obdarzona sumą pieniędzy lub dobrami ziemskimi, nadanymi za zasługi; darowizna.

304

Rozdział VI

Il. 280: Stanisław August Poniatowski (1732-1798), w stroju koronacyjnym.

Il. 281: Andrzej Zamoyski (1716-1792).

Il. 282: Mikołaj Renin (1734-1801).

Il. 283: Karol Stanisław Radziwiłł „Panie Kochanku” (1734-1790).

305

Dzieje Puław. T. 1

Il. 284: August Aleksander Czartoryski (1697-1782).

Niechętnymi pozostali ci, którzy mieli w tym własny interes94. Ostatecznie sprawę umowy kolbuszowskiej, na polecenie króla, mieli rozpatrzeć komisarze, a decyzję wydać sejm 1754 r. W połowie XVIII wieku Familia straciła dotychczasowych przywódców. Zmarli: Izabela z Morsztynów Czartoryska (1758), Konstancja z Czartoryskich Poniatowska (1759) i Stanisław Poniatowski (1762). Kierownictwo przeszło w ręce Augusta Aleksandra i Fryderyka Michała Czartoryskiego, a także przedstawicieli młodego pokolenia polityków: Elżbiety z Czartoryskich Lubomirskiej95, jej męża Stanisława Lubomirskiego96, Adama

94 Król myślał o przejęciu ordynacji przez swego syna Karola. Podobne plany odnośnie jednego ze swych synów miał również saski minister, hrabia Heinrch von Brühl. Zadowolony z możliwości skłócenia Familii z dworem i Branickich był marszałkiem nadworny koronny Jerzy August Mniszech. 95 Córki Augusta Aleksandra, od 1753 r. żony Stanisława Lubomirskiego, zmarłej w 1816 r. 96 Stanisław Lubomirski (ok. 1720-1783) – strażnik wielki koronny (1752), marszałek wielki koronny (1766), od 1753 mąż Elżbiety Czartoryskiej.

306

Rozdział VI Kazimierza Czartoryskiego97, Stanisława Augusta, Jerzego Flemminga98 i Andrzeja Zamoyskiego99. Na dwór petersburski wysłano Adama Kazimierza Czartoryskiego i Stanisława Augusta Poniatowskiego100. W 1763 r. zorganizował August Aleksander Czartoryski nieudaną próbę obalenia dynastii saskiej i objęcia przez siebie tronu w Polsce. Śmierć Augusta III uratowała go przed klęską. W okresie bezkrólewia był regimentarzem101 koronnym i miał duży wpływ na wybór nowego króla. Familia wystawiła trzy kandydatury na króla Polski: Augusta Aleksandra Czartoryskiego, jego syna Adama Kazimierza oraz jego siostrzeńca Stanisława Augusta Poniatowskiego102. W 1764 r. królem Polski okrzyknięto tego ostatniego, który otrzymał poparcie Rosji i Prus (znających słabostki kandydata) oraz Czartoryskich (jako ich bliskiego krewnego). W pierwszych latach panowania ważniejsze decyzje zapadały na posiedzeniu Rady Familijnej, składającej się z Czartoryskich i Poniatowskich. W wyniku jej działalności dokonano szeregu ważnych reform ustrojowych, m.in. ograniczenia liberum veto. Zaniepokoiły one Prusy i Rosję.

97 Adam Kazimierz Czartoryski (1734-1823) – syn Augusta Aleksandra i Marii Zofii z Sieniawskich, generał ziem podolskich (1758), komendant korpusu kadetów (1768), generał lejtnant wojska litewskiego (1777), feldmarszałek austriacki, mąż (od 1761) Izabeli z Flemmingów (1745-1835). 98 Jan Jerzy Flemming (1699-1771) – generał artylerii litewskiej (1738-1746), podskarbi wielki litewski (1746-1764), wojewoda pomorski (od 1766), zięć kanclerza Fryderyka Michała Czartoryskiego, teść Adama Jerzego Czartoryskiego, ojciec Izabeli Czartoryskiej. 99 Andrzej Zamoyski (1716-1792) – wojewoda inowrocławski (od 1757), kanclerz wielki koronny (1764-1767), jeden z przywódców Familii; w części swych dóbr oczynszował chłopów; złożył urząd kanclerza protestując przeciw wywiezieniu posłów tzw. sejmu delegacyjnego (sejm 1767-1768), który pod naciskiem ambasadora rosyjskiego N.W. Repnina wyłonił delegację, zmuszoną następnie do przyjęcia równouprawnienia dysydentów oraz uchwalenia tzw. praw kardynalnych, zawierających wsteczne podstawy ustroju) do Kaługi; autor Zbioru praw sądowych (zwanego Kodeksem Andrzeja Zamoyskiego). 100 Stanisław August Poniatowski (1732-1798) – syn Stanisława Poniatowskiego i Konstancji z Czartoryskich, król polski (1764-1795) wybrany przy poparciu Familii i Katarzyny II, popierał reformy Czartoryskich, założył Szkołę Rycerską (1765), mecenas literatury (organizator tzw. obiadów czwartkowych), teatru, sztuki (przebudowa Zamku Królewskiego, budowa zespołu pałacowego w Łazienkach), współautor Konstytucji 3 Maja 1791 r., po III rozbiorze Polski abdykował, wyjechał do Grodna, zmarł w Petersburgu. 101 Regimentarz (franc.: regiment – pułk; łac.: regimentum – zarząd) – w dawnym wojsku polskim (od XVII w.) dowódca większej grupy wojsk, mianowany przez króla lub sejm, sprawujący swe funkcje okresowo. 102 Na kandydaturę Augusta Aleksandra nie chciały się zgodzić Prusy i Rosja, gdyż kandydat był człowiekiem silnej woli, dużej wiedzy i talentów, co mogło wzmocnić Polskę i uniezależnić ją od państw ościennych. Książę Adam Kazimierz nie miał ambicji politycznych i zrezygnował z kandydowania. Ojciec nie wybaczył mu tego nigdy, wyrzucając w przystępie żalu: „Nie chciałeś, durniu, korony, gdy mogłeś ją mieć; zobaczysz, jak mu z nią będzie do twarzy. Teraz za późno” (Polski słownik…, s. 274).

307

Dzieje Puław. T. 1

Il. 285: Konstancja z Czartoryskich Poniatowska (ok. 1696-1759) z synem Stanisławem.

Il. 286: Stanisław Lubomirski (ok. 1720-1783), mąż Elżbiety z Czartoryskich.

Il. 287: Adam Kazimierz Czartoryski (1734-1823), Il. 288: Stanisław August Poniatowski (1732-1798), król polski (1764-1795). syn Augusta Aleksandra i Marii Zofii.

308

Rozdział VI Przeciw reformom zorganizowana została przez ambasadora rosyjskiego Mikołaja Repnina103 konfederacja radomska na czele z Karolem Radziwiłłem „Panie Kochanku”104. Król Stanisław August ugiął się pod presją, ratując dla siebie koronę, a dla Poniatowskich majątki. Czartoryskich chciało złamać groźbą konfiskaty majątków i odebrania urzędów. Aby do tego nie dopuścić, wykorzystano podobno synową Augusta Aleksandra, Izabelę z Flemmingów Czartoryską, która została kochanką tracącego dla niej głowę Repnina. Sekwestr105 został cofnięty, ale Familia rozpadła się. Czartoryscy znaleźli się w antykrólewskiej opozycji, której przywódcą był książę August Aleksander. Ostatnim jego czynem politycznym, mającym uratować Polskę, była bezskuteczna próba ofiarowania korony polskiej arcyksięciu Maksymilianowi w 1774 r. i ponowiona w 1776 r., po której wycofał się z życia politycznego. Program polityczny Familii przekazał swemu zięciowi – Stanisławowi Lubomirskiemu i Ignacemu Potockiemu106.

Il. 289: Stanisław Lubomirski (ok. 1720-1783).

103 Mikołaj W. Repnin (1734-1801) – książę, generał, ambasador rosyjski w Warszawie (1764-1769), przeciwnik reform w Polsce, inicjator konfederacji radomskiej 1767; doprowadził na sejmie warszawskim 1767-1768 do równouprawnienia dysydentów; po wybuchu insurekcji warszawskiej 1794 naczelny dowódca wojsk rosyjskich walczących z powstaniem; generał-gubernator wileński (1795-1797). 104 Karol Stanisław Radziwiłł (1734-1790) – książę, zwany „Panie Kochanku”, miecznik litewski (d 1752), wojewoda wileński (1762-1764 i 1768-1790), przeciwnik Familii i króla Stanisława Augusta, marszałek konfederacji radomskiej (1764), zaufany ambasadora N.W. Repnina, zwolennik konfederacji barskiej (1768-1772), po jej upadku – na emigracji (do 1777), w okresie Sejmu Czteroletniego (1788-1792) przeciwnik reform; prowadził hulaszczy tryb życia, popularny wśród drobnej szlachty, którą pozyskiwał rozrzutnością i poufałością; bohater utworów literackich (m.in. Pamiętników Soplicy autorstwa H. Rzewuskiego). 105 Sekwestr (łac.: sequestrum) – zajęcie majątku w celu zapewnienia realizacji dochodzonego roszczenia. 106 Ignacy Potocki (1750-1809) – marszałek wielki litewski (1791-1794), działacz i pisarz polityczny, członek Komisji Edukacji Narodowej, przewodniczący Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, czołowy przedstawiciel obozu reform w okresie Sejmu Czteroletniego, jeden z autorów Konstytucji 3 Maja 1791.

309

Dzieje Puล aw. T. 1

Il. 290: Ignacy Potocki (1750-1809).

Il. 291: Izabela z Flemmingรณw Czartoryska (1745-1835).

310

Rozdział VI Ostanie lata życia spędziła August Aleksander Czartoryski w swych rezydencjach: w Warszawie107, Wilanowie (u córki), Puławach, Wołczynie i Łubnicach. W 1782 r. podzielił swą ogromną fortunę pomiędzy dwoje dzieci: Elżbietę z Czartoryskich Lubomirską i Adama Kazimierza. Puławy wraz z kluczem końskowolskim przypadły temu ostatniemu. Z dwojga dzieci bardziej cenił i kochał August Aleksander córkę Elżbietę. Otrzymała staranne wykształcenie, będąc przygotowywaną do odgrywania znaczącej roli politycznej. Nie spełniła jednak tych oczekiwań. Mimo niskiego wzrostu, była wprawdzie jedną z największych dam XVIII-wiecznej Europy, ale znano ją jako intrygantkę i kobietę kapryśną, zapatrzoną w modę cudzoziemską. Trwałe ślady jej działalności kulturalnej widoczne są w Łańcucie i Wilanowie. Podobny zawód spotkał ojca ze strony Adama Kazimierza, który okazał się pozbawiony zdolności politycznych i ekonomicznych. August Aleksander Czartoryski zmarł w Warszawie w dniu 4 kwietnia 1782 r. Ostatnie chwile tak opisuje jego wnuk: „Książę wojewoda umierał spokojnie, bez zwracania na siebie uwagi. Co dzień po obiedzie grywał w karty, w rodzaj wista we czterech108, z którym jednym był zwykle nuncjusz papieski. Temu zwyczajowi pozostał stale wiernym, a chorym już będąc kazał się ubierać i przysuwać fotel do partyi. Nie zaniechał tego nawet w dzień śmierci, a witając biskupa Archetti109, późniejszego kardynała, przepraszał za spóźnienie się. Już mu oczy zaczęły mrokiem zachodzić i upominał o zapalenie świec, podczas gdy salon był jasno oświetlony, a zebraną w nim była rodzina z moją matką i wszyscy domownicy, w największym pogrążeni milczeniu; księżna Lubomirska nie mogąc zapanować nad sobą, usunęła się do apartamentu. Książę poruszył się w fotel, obrócił do doktora Barta, który go nie odstępował i zapytał spokojnie. WIE LANGE WIRD`S DAUERN? Lekarz wziąwszy za puls orzekł: sądzę, że jeszcze pół godziny. Książę przeprosił nuncjusza, że go opuszcza i kazał się przesunąć do sypialni. Prałat poszedł za nim i rozpoczął modlitwy za konających, trzymając księcia za rękę. Przy słowach psalmisty: Boże, oddaję Ci duszę moją, książę ścisnął dłoń biskupa i oddał ostatnie tchnienie”110.

107 Pałac przy Krakowskim Przedmieściu, później siedziba Ministerstwa Kultury i Sztuki. 108 Gra ta określana jest jako tryset (Polski słownik…, s. 274). 109 Giovanni Andrea Archetti (1731-1805) – arcybiskup chalcedoński, nuncjusz papieski w Polsce (17761783), przeciwnik reform. 110 Cyt. za: Buksiński S.J., Aleksander August Czartoryski…, cz. III…, s. 3.

311

Dzieje Puław. T. 1 Pogrzeb wojewody ruskiego odbył się w kościele św. Krzyża przy Krakowskim Przedmieściu w Warszawie, gdzie spoczął obok swojej żony. W 1823 r. pochowany tu został również jedyny ich syn – Adam Kazimierz.

Il. 292: August Aleksander Czartoryski (1697-1782).

Przejeżdżający wkrótce potem przez Puławy biskup warmiński Ignacy Krasicki111 napisał: „Godne monarchów Puławy, gdzie syt wieku, szczęścia, sławy, Młodzież ku cnocie sposobił starzec, co kraj przyozdobił. W żałobę ubrani słudzy ukazywali nam ogród i pałac; czułość ich i rozrzewnienie pochwała było widoczną pana, którego świeżo utracili”112.

111 Ignacy Krasicki (1735-1801) – poeta i powieściopisarz, jeden z najbliższych współpracowników Stanisława Augusta, prezydent trybunału małopolskiego w Lublinie (1765), biskup warmiński (od 1766), arcybiskup gnieźnieński (od 1795); czołowy pisarz polskiego oświecenia, najwybitniejszy w poezji przedstawiciel stanisławowskiego klasycyzmu; najważniejsze prace: Myszeis, Monachomachia, Antymonachomachia, Satyry, Bajki i przypowieści, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki. 112 Cyt. za: Buksiński S.J., Aleksander August Czartoryski…, cz. III…, s. 3.

312

Rozdział VI W puławski parku, w pobliżu Świątyni Sybilli na terenie Dzikiej Promenady, w wiele lat po śmierci Augusta Aleksandra Czartoryskiego, jego synowa, Izabela z Flemmingów Czartoryska wystawiła biały sarkofag, wzorowany na antycznych obiektach rzymskich113. Sarkofag, z marmuru kararyjskiego, wykonany został we Włoszech na wzór sarkofagu rzymskiego Scypiona i przesłany w 1799 r. do Puław przez wnuka zmarłego, syna Izabeli z Flemmingów – księcia Adama Jerzego Czartoryskiego (1771-1861), który przebywał we Włoszech jako poseł króla Sardynii. Obiekt nie zawierał zwłok, lecz stanowił wyraz pamięci po Auguście Aleksandrze i Marii Zofii z Sieniawskich Czartoryskich. Prawdopodobnie nie przypadkowy jest wybór miejsca w parku. Obramowanie bujnej przyrody puławskiej znajdującej się w naturalnym stanie, bez widocznego ingerowania człowieka, mogło przypominać księżnej Izabeli zacisze w Ermenonville – miejscu spoczynku w podobnym klasycystycznym sarkofagu zwłok znanego J. J. Rousseau114.

Il 293: Sarkofag Augusta Aleksandra Czartoryskiego w puławskim parku.

113 Podano za: Suchodolska M., Ikonografia Puław…, s. 101. 114 Jean Jacques Rousseau (1712-1778) – francuski pisarz i filozof, czołowy myśliciel oświecenia, teoretyk wychowania, prekursor idei Wielkiej Rewolucji Francuskiej, krytyk ustroju Feudalnego i głosiciel idei elitaryzmu (równouprawnienia) oraz hasła kultu natury i uczucia; autor m.in. Umowy społecznej, Nowej Heloizy, Wyznań.

313

Dzieje Puław. T. 1 Postać wojewody ruskiego została uhonorowana przez Stanisława Naruszewicza odą115: „Oda VII: Do księcia Augusta Aleksandra Czartoryskiego, Wojewody – Generała Ziem Ruskich. Gdzie krwie zacność, gdzie honor, gdzie dobroć i rada, Gdzie pierwszy po monarchach majestat zasiada, Pozwól, książę, w tym domu złożyć hołd powinny Temu, co wziął łask tyle z ręki dobroczynnej. Nie pochlebnym tu rymem, podłych dusz ponętą, Cnotę chwalę, z darów swych wielką i kontentą; Głos powszechny powtarzam; chyba się świat myli, Jeśli echo zdań jego próżnym tonem kwili. Prywatnych wielbić sprawy dobrze się nadarza, Kto ma miłość za świadka, wdzięczność za pisarza. Śpiewać króle, książęta słodkim Muz językiem Ten godnie może, kto ma naród poręcznikiem. On jako je na pierwszych dostojeństwach sadzi, Tak zna najlepiej, co w nich dobrze, a co wadzi; On ich sędzia jedyny: jego wierne zdanie, Jakie było o tobie zawsze, słuchaj, panie! Niewyczerpanym wieki od kolebki świata Lecąc pędem, prowadzą i ludzie i lata: Tysiąc znika, tysiąc ich codziennie napłynie; Ledwo bez przywar człowiek w tym się znajdzie gminie. Któryby przy fortunie, imieniu, kredycie, Samej cnoty prawidłem rządząc całe życie, Wszystkim miły bez braku, sercem ich władał, A prawem cześć i chwałę dziedzicznym posiadał.

115 Naruszewicz A.S., Wybór poezyj…, s. 21-23.

314

Rozdział VI Szczęśliwy stokroć, bo mu to tylko ubiega, Co kresom nieprzeskocznej natury podlega. A żadna lat przemogą dzielnej skarbów duszy Bystrą czasów koleją nigdy nie poruszy. On sobie zawsze panem: z mętnej wytrawiony Młodości, przez pochlebne nie parzy zasłony; Czystym szlakując okiem, istną prawdę kryśli: Pewniej czyni, rozumniej daje, mądrzej myśli. Na jego dobrym sercu, a szacownej głowie Bezpiecznie się wspierają sami monarchowie; W jego radach ojczyzna pokłada nadzieje, Azali przez nie lepszy wiatr na nią zawieje. Jako wpośrzód ogrodu jabłoń urodziwa, Którą zawsze liść bujny i owoc okrywa, Sama celem powszechnej miedzy drzew części, Że tysiąc dusz ożywia i pod sobą mieści. Każdy mu chętnie serca i czoła nakłania; Pańska ciągnie powaga do poszanowania; Rodzic go swoim dzieciom wskazuje i chwali: Z tegośmy pana łaski wzrośli i powstali! U niego i najcięższy czas nie goni szczątkiem, Bo wszystko idzie ładem i pięknym porządkiem; Baczność umie wszystkiemu dokładnie poradzić: Złe zawczasu uprzedzić, albo je odsadzić. I największa fortuna w płochych rękach znika; Pęknie szkuta ładowna, gdy niema sternika. Utrata niszczy domy. Próżno się nadyma Gnuśny przepych; z rozumnym nigdy nie wytrzyma. Podobny malowanej tęczy na obłoku, Co misternym zakołem słonecznemu oku Chcąc zabrać prym, od wieków zgodliwie przyznany, Zatacza krąg z tysięcznych farb gładko utkany.

315

Dzieje Puław. T. 1 Małe się niebo zdaje dumie nieobacznej; Sięga świetnemi barki drogi zodyacznej; Pisząc się pożyczonym blaskiem, który lada Za moment, oczy łudząc, gaśnie i upada. A tymczasem wódz światów nadpowietrznych złoty, Torownym raz gościńcem kreśląc swe obroty, Zawsze pełen światłości, zmianie nie podlega, I sam świeci i drugie blaskiem swym zażega. Jego wdzięcznych promieni darem wszystko żyje, Co twardy ląd wywodzi, mokry żywioł kryje, W szklanych pławiąc wnętrznościach, i co wyżej świata Pierzystemi żaglami powietrze umiata. Czy się z pieluch szkarłatnych dzień wywija cudnie, Czy chłodny wilży wieczór, czy gore południe, Równie świeci, i lubo spocznie morskim na dnie, I z oczu i z pamięci długo nie wypadnie. Tak kto swą wielkość ujął w mądrej miary prawa, Nigdy w niej w całym życia biegu nie ustawa. Płochość ma bystry pochop, wzrost nagły, zgon skory; Rozumny równo świeci od pory do pory. Jeśli go ród z honorem nad ludzki stan niesie, Mądrość w ludzkiej równości trzyma go zakresie; Tam tylko ukazuje pańską swą osobę, Gdzie trzeba dźwigać przyjaźń, lub wesprzeć chudobę. Zmiennym fortuny losem w lustrze swym zaśniadłe Domy z rdzy otarte, dźwignione upadłe, Młódź szlachetna, biorąca polor z nauk gładki: Te są dobroczynności jego jawne świadki. Dom jego domem wszystkich, co są tego godni, Czeladka dobrze płatna, poddani nie głodni, Słudzy pewni nagrody. Słusznie o nim mniema Polska: szczęśliwy, kto się u drzwi jego trzyma.

316

Rozdział VI Stąd, gdy innym wysokość stanu zawiść rodzi, Żaden zawisny język w niego nie ugodzi; Każdy mu z serca życzy lat czerstwych i długich, Wiedząc, iż sobie żyjąc, żyje i dla drugich. Takie mając, sny książę, całej Polski chęci, Nim poddasz wielkie imię niezgasłej pamięci, Długo jeszcze domierzać będziesz, w zdrowie żyzny, Kresu lat pożytecznych dla dobra ojczyzny. Jasność spaw znakomitych, spokojność sumienia, Żywszym wieńcem skroń zacną coraz uzielenia; Wdzięczność publiczną dłoni ku wsparciu nakłania, A głos narodu starość leniwą odgania.”

O księciu Auguście Aleksandrze pisał również Franciszek Dionizy Kniaźnin116: „Oda VII: Cedr. Do Xięcia Augusta Czartoryskiego Woiewody Ruskiego. Ucieszna lutni! Ty iedyna ze mną, Gdziekolwiek idę losem zapuszczony. Znayduiąc chwilę, myśli mey przyiemną, Komuś poświęcę teraz moie strony? Usiadłszy pod tym dobrotliwym pieniem. Cedrze! Ty iesteś puszczy tey ozdobą: Snadno ci ramię nad nią rozpościerać. Insze są drzewa małemi przed tobą, Zdaią się tylko na ciebie spozierać. Ty pełen chluby a w liście bogaty, Przenosisz wszystkie i wierzchem i laty.

116 Kniaźnin Franciszek Dionizy, Dzieła, t. 1, Warszawa 1828, s. 14-17.

317

Dzieje Puław. T. 1 Lubo ich porost ściga cię zaźdrośnie, Korzy go iednak twóy zaszczyt przerosły. Pamiętasz na te olsze, brzozy, sośnie; Za twoich iuż lat one się podniosły. Ale, iakkolwiek ze wzrostem się bidzą, Zawzdy cię wyższym widziały i widzą. Cóż to za klęska, co z aprogram srogi, Który tę puszczę do koła spustoszył? Powichlał drzewa, pozawalał drogi, Wierzchny postrącał i liście rosproszył. May ów niedawny gęsty a wesoły, Stracił zieloność: pusty dziś i goły. Wicher szalony ten widzę, las kłócił: Smutne tam owdzie sępią się ułomy. Trzy owe sosny ze szczętem wywrócił: Pyszneć to były, a gnuśne ogromy. O wieleż roślin pod onych namiotem, Za ich nieszczęsnym zginęło wywrotem! Szczęśliwe płonki i przyległe drzewa, Które pod twoim uchowane cieniem: Gdy próżno na cię duch burzy zawiewa, I oneś mocnym zastąpił ramieniem. Miłoć przed słońcem i słotą zasłonić, Komu się zdarzy pod twóy cień uchronić. Wolen od gadzin i źwierząt paszczęki, Rodzay tu ptasząt ma oyczyznę błogą. Z drobnym potomstwem niosą tobie dzięki, Że wzięły życie i drugim dać mogą. Ażeby ródich mógł bydź pomnożony, Chcą, byś większemi rozrastał ramiony. Jakoś się pięknie krzewią latorośle, Ciesząc się równey buyności nadzieią: Za twoim wzorem strzelając wyniośle, Na groźne wiatrów powiewy się śmieią; A przez wysokie i wzajemne związki W licznieysze coraz szerzą się gałązki.

318

Rozdział VI Jakże się różni gałąź znakomita (1), Która cię pierwszym dosięga zawodem! Jakże rozrosła, iak liśćmi okryta: Jaka ich gęstość lubym darzy chłodem! Gdy tak przyiemne opieram iey cienie; Jakże mi słodkie dała odpocznienie! (1) Ostatnia tey Ody strofa służy Xięciu Genrałowi Ziem Podolskich, na dowód moiey wdzięczności”. Książę August Aleksander Czartoryski, żeniąc się z wdową po Stanisławie Denhoffie – Marią Zofią z Sieniawskich – wstał się właścicielem ogromnej fortuny, odziedziczonej po Lubomirskich, Sieniawskich i Denhoffach, która stała się podstawą działalność i stronników Familii. W dobrach tych, leżących na terenie kilku województw, wyróżniały się cztery rezydencje: Brzeżany Sieniawa, Puławy i Wilanów. Ta ostatnia - w Wilanowie – została w 1730 r. odstąpiona w dożywocie królowie Augustowi II w zamian za Pałac Błękitny w Warszawie. W ten sposób postawiła potrzeba zorganizowania letniej rezydencji Czartoryskich. Wybór padł na rodowy pałac Marii Zofii w Puławach. Pałac, zniszczony w trakcie najazdu szwedzkiego w 1706 r. wymagał remontu. Prowadzone prace w tym zakresie były niemrawe i nieudolne.

Il. 294: Pałac w Sieniawie.

319

Dzieje Puław. T. 1 Dlatego księżna Maria Zofia zleciła wykonanie nowego projektu prac remontowych i przebudowy niemieckiemu architektowi, Janowi Zygmuntowi Deybelowi. Jan Zygmunt Deybel współpracował z pracującymi w Dreźnie architektami Augusta II: Karolem Fryderykiem Pöppelmannem117 i J. Jauchem. Do Puław sprowadzono również doświadczonych sztukatorów, współpracowników Deybla – Franciszka Fumo i Piotra Comparettiego (mylnie nazywanego Józefem). U słynnego artysty francuskiego Juste-Aurele Meissoniera118 w Paryżu zamówiła księżna Czartoryska całkowite wyposażenie rokokowe wielobocznego salonu, który później nazwano „salą złotą”. Projekty powstały po 1733 r.119 Przewidywały zorganizowanie typowego dla architektury francuskiej XVII i XVIII w. grand salon d`aparat. Współcześni mu teoretycy pisali, że jest położony pośrodku corps de logia, jest dwupiętrowy (lub podwyższony), we wgłębieniu plafonu posiada malowidło, a wnętrze jest zdobione ornamentami architektonicznymi i malarskimi.

Il. 295: Projekt salonu dla księżnej Czartoryskiej, wykonany przez J.A. Meissoniera.

117 Karol Fryderyk Pöppelmann (ok. 1697-1750) – architekt niemiecki, syn Matthäusa Daniela, przedstawiciel późnego baroku drezdeńskiego, od 1724 r. w Polsce; pracował m.in. przy przebudowie pałaców warszawskich: Błękitnego (1726) i Kazimierzowskiego (1732). 118 Justin-Aurele Meissonier (1695-1750) – francuski dekorator, rzeźbiarz, malarz, architekt i złotnik, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli rokoka, rysownik i złotnik królewski za Ludwika XV, twórca fantazyjnych projektów dekoracyjnych wnętrz, wyrobów rzemiosła artystycznego, opraw dekoracyjnych uroczystości dworskich, autor niezrealizowanego projektu fasady kościoła St. Sulpice w Paryżu (1726), wydawca kilku wzorników ornamentacyjnych. 119 O nich na podstawie: Lorentz S., Projekty J. A. Meissoniera dla Puław, W: Teka konserwatorska, z. 5, Warszawa 1962, s. 45.

320

Rozdział VI

Il. 296: Projekt salonu dla księżnej Czartoryskiej, wykonany przez J.A. Meissoniera.

Il. 297: Zdjęcie pomiarowe J.S. Deybla projektowanego przez J.A. Meissoniera salonu w pałacu w Puławach.

321

Dzieje Puław. T. 1

Il. 298: Zdjęcie pomiarowe J.S. Deybla projektowanego przez J.A. Meissoniera ściany bocznej salonu w pałacu w Puławach.

Il. 299: Zdjęcie pomiarowe J. S. Deybla projektowanego przez J. A. Meissoniera dekoracji sufitów salonu i pokoi sąsiednich w pałacu w Puławach.

322

Rozdział VI Urządzenie salonu (tj. boazerie, obicia, meble, kominki) prawdopodobnie wykonano w Paryżu w latach 1732-1735 i przesłano do Polski. Plafon prezentowanego salonu wymalowany został przez kolejnego francuza, Francois Bouchera120. 18 listopada 1731 r. rozpoczęte zostały w Puławach prace, których celem było przygotowanie na pierwszym piętrze pałacu apartamentu dla nowego dziedzica Puław. Zakończyło się jednak na pokryciu dachówką prawej strony korpusu głównego.

Il. 300: Rzut poziomy przyziemia pałacu puławskiego.

Objaśnienia: 1. Westybul; 2. Sala terrena; 3. Gabinet do picia kawy; 4. Pokój sypialny-gościnny; Letni apartament księżny: 5. Salonik; 6. Sypialny; 7. Gabinet z łazienką; 8. Buduar; 9. Garderoba połączona również z wyższym apartamentem przez schody w narożu; 10. Pokój sypialny-gościnny. Letni apartament księcia: 11. Przedpokój; 12. Garderoba; 13. Sypialny; 14. Garderoba; 15. Pasaż; 16. Pokój lokaja, połączony a apartamentem księcia przez narożne schody; 17. Projektowany ogródek przed apartamentem księżny. „a” – przedpokoje pokojów gościnnych; „b” – pasaż nad galerią.

120 Francois Boucher (1703-1770) – francuski malarz, grafik i dekorator, jeden z głównych przedstawicieli francuskiego rokoka. Urodził się 20 września 1703 r. w Paryżu. Samouk. Rysował wzory do rycin. Na własny koszt wyjechał do Włoch, skąd wrócił w 1731 r. W 1743 r. został członkiem Akademii Francuskiej, w 1763 r. – pierwszym malarzem królewskim. Cieszył się względami M-me Pompador, którą portretował. Był malarzem wszechstronnym. Malował sceny mitologiczne (Diana po kąpieli 1742, Triumf Galatei 1740, Toaleta Wenus 1746), bukoliczne, pastoralne (Poranek), historyczne, religijne i rodzajowe (Śniadanie 1739, Sprzedawczyni mody 1746), portrety, a także malowidła ścienne, kartony dla manufaktury tkanin w Beauvais (Fetes italiennes 1736, Historia Psyche 1739, Miłostki bogów 1744). Uważa się go za przedstawiciela epoki Ludwika XV (przydomek „malarz wdzięku”). Zmarł 30 maja 1770 r. w Paryżu.

323

Dzieje Puław. T. 1

Il. 301: Rzut poziomy I piętra pałacu puławskiego.

Objaśnienia: 1. Gabinet; 2. Salon paradny (chambre de compagnie de parade); 3. Sala; 4. Salon; 5. Gabinet; 6. Westybul, ozdobiony sztukateriami w formie architektonicznej, jak to widać na przekroju całego budynku. „Jada się tu czasem w lecie, gdy potrzebne są bardzo duże stoły”; Apartament księżny: 7.Przedpokój; 8. Sypialnia księżny; 9. Gabinet; 10. Drugi gabinet, służący za garderobę i połączony z parterem; Apartament księcia: 11. Przedpokój, gdzie jada się w zimie; 12. Sypialnia księcia; 13. Gabinet książek – biblioteka; 14. Drugi gabinet i komunikacja z przyziemiem; 15. Winda z pierwszego piętra na drugie; 16. Klatka schodowa wewnętrzna; 17. Galeria – taras.

Il. 302: Rzut poziomy II pietra pałacu puławskiego.

Objaśnienia: 1. Sala bilardowa; 2. Kaplica; 3. Widna z pierwszego piętra; 4. Schody.

324

Rozdział VI

Do listopada 1732 r. wykonano roboty murarskie w ramach przebudowy całego pałacu121. Rozbudowano alkierze od strony Wisły, połączono wieżyczki alkierzowe na piętrze (z czasów Tylmana z Gameren) z korpusem głównym, tworząc nowe pomieszczenia: chambres de compagnie, sąsiadujące z salą centralną122 . Taki stan zastali August Aleksander i Maria Zofia z Sieniawskich Czartoryscy po przybyciu do Puław 6 listopada, aby podjąć decyzję o dalszych losach rezydencji. Roboty podjęto głównie w pomieszczeniach w rozbudowanej części ogrodowej pałacu. W apartamencie księżnej dokonano zmian według projektu J.Z. Deybla. 12 grudnia F.A. Mayer wysłał rysunek pokoju sypialnianego z wyłamaną wnęką na łoże, zamurowanym oknem od strony ogrodu i przesuniętymi drzwiami z przedpokoju (co umożliwiło ustawienie kominka). W pomieszczeniach księcia wyprawiano sufity w pokoju chambre de compagnie i w gabinecie, a także przygotowano (wg słów Mayera) „ornamenty nade drzwi według tego modelu, który się zrobił przy odjeździe Pańskim”123.

Il. 303: Przekrój bocznych salonów na I piętrze124.

121 Opis przebudowy pałacu w tym okresie oparto na: Malinowska I., Przebudowa pałacu…, s. 30-38. 122 Por. z rysunkiem rzutu poziomego I piętra, pomieszczeniami nr 2 i 4. 123 Cyt. za: Malinowska I., Przebudowa pałacu…, s. 32. 124 Por. z rysunkiem rzutu poziomego I piętra, pomieszczeniami nr 2 i 4.

325

Dzieje Puław. T. 1 Stopniowo coraz wyraźniej zaznaczył się konflikt między kierownikiem robót F.A. Mayerem a autorem projektu J.Z. Deyblem. Mayer niechętnie przyjmował nowe projekty, do których realizacji zmuszały go dopiero naciski księżnej Marii Zofii. Na marginesie jednego z listów Mayera umieściła księżna swe uwagi, dotyczące wyrażonych przez niego wątpliwości, współdecydujące o ostatecznym wyglądzie niektórych części pałacu125. I tak podano, że we wnętrzach powiększone zostały dawne drzwi, że okna balkonowe miały pozostać tylko od strony Wisły i w „nowym pokoju”126 i wreszcie, że wbrew zastrzeżeniom Mayera „schody zostać muszą według dawnego abrysu Dajbla”127. Inne polecenie księżnej zalecało, aby „pośpieszyć z dedseinem Balkonu od Wisły, także do okien aż do ziemie tylko nie tak […] wpół ale iako w abrysie […]”128. Grupa dekoratorów pałacu puławskiego powiększyła się z chwilą przybycia snycerzy129 z Lublina i stolarzy z Dzikowa. „Snycerz młodszy robi ornamenta na ramy, a starszy kończy ornament, drugi robi drzwi według dyspozycyi pańskiej tu zostawionej”130. Chodzi tu z pewnością o braci Hoffmanów – Henryka i Jana Eliasza. Henryk Hoffman131 urodził się w latach 90-tych XVII w., prawdopodobnie w Krakowie. W latach 1722-1723 pracował dorywczo, prawdopodobnie jako uczeń, w warsztacie rzeźbiarskim Elżbiety Sieniawskiej w Łubnicach132 , którym kierował jego starszy brat, Jan Eliasz. Otrzymywał do realizacji krótkoterminowe zlecenia. Od 1724 r. został stałym pracownikiem tego warsztatu, otrzymując stale uposażenie, doskonaląc umiejętności rzeźbiarskie i pomagając bratu w realizacji zamówień. Specjalizował się w wykonywaniu drobnych ornamentów, wazonów i panopliów133. Ok. 1732 r., po przeniesieniu warsztatu z Łubnic do Puław, wraz z bratem zamieszkał na terenie parafii Końskowola, a od 1740 r. w Puławach. Obydwaj byli w tym czasie obecni również w Puławach. Świadczą o tym zapisy ich nazwisk w latach 1732-1739 w księgach metrykalnych parafii końskowolskiej i włostowickiej134. Ostatni zapis,

125 O nich, za: Malinowska I., Przebudowa pałacu…, s. 32. 126 Chodzi o wykańczany obok apartamentu księcia chambre de compagnie (j.w.) 127 Cyt. za: j.w. 128 j.w. 129 Snycerz (niem.: Schnitzer) – artysta rzemieślnik, uprawiający sztukę rzeźbienia w drewnie (dawniej także w kamieniu). 130 Malinowska I., Przebudowa pałacu…, s. 32. 131 Na podstawie: Słownik artystów polskich, t. III, Wrocław 1979, s. 87; Mącznik H., Puławski słownik…, s. 168. 132 Łubnice koło Buska (istniejący tu pałac został rozebrany po 1945 r.). 133 Panoplia (gr.: panoplia) – motyw dekoracyjny, złożony z elementów broni (zbroje, oręż), sztandarów, proporców, wkomponowany zwykle w płyciznę o kształcie geometrycznym. 134 Jako „sculptor aulae Pułaviensis” notowany jest w księgach metrykalnych parafii Końskowola w latach: 1732-1735, 1737, 1739 oraz w księgach parafii Włostowice w latach: 1737, 1739, 1741-1743 (Słownik artystów…, s. 87).

326

Rozdział VI świadczący o pobycie Henryka w Puławach, nosi datę 19 lutego 1743 r. Potem ślad po nim ginie. Prawdopodobnie wyjechał z Puław. Obydwaj bracia przed przybyciem do Puław (tj. w latach 1731-1732) wykonali ołtarz główny w kaplicy św. Romualda w klasztorze kamedułów na Bielanach pod Krakowie, a także część wyposażenia nieistniejącego już dzisiaj kościoła kamedułów w Szańcu. Z innych wspólnych prac zachowały się: ambona w kościele parafialnym Znalezienia św. Krzyża w Końskowoli (z figurami czterech ewangelistów) i postać Boga Ojca z dekoracją ołtarza głównego (tamże) – wykonane w latach 1732-1739. Do indywidualnych prac Henryka należą m.in.: bliżej nieokreślone prace w Wilanowie (1725), panoplia (odkute w kamieniu), zdobiące schody pałacu w Łubnicach od wyjazdu (1726), rzeźbione ramy do pałacu w Puławach (1732). Henryk Hoffman, mieszkając w Puławach, był żonaty z Elżbietą. Z małżeństwa tego urodziła się córka Katarzyna135. Data śmierci Henryka nie jest znana. Archiwum włostowickie nie dysponuje aktem zgonu Henryka Hoffmana, ani jego żony Elżbiety. Jan Eliasz Hoffman136 urodził się ok. 1691 r. (dokładna data ani miejsce urodzenia nie są znane). W latach 1722-1732 prowadził przypałacowy warsztat rzeźbiarski w Łubnicach, będący własnością Elżbiety Sieniawskiej. W 1724 r. ożenił się w Krakowie z córką tamtejszego piernikarza, Ignacego Fritza Habermana – Elżbietą (1706-1765). W 1722 r. dla pałacu w Łubnicach wykonał serię popiersi, posągi Herkulesa137 i Wenery138, model schodów, rzeźbiarskie element portalu pałacowego od strony ogrodu oraz ornamenty na ławkach kaplicy i dwa posągi aniołów do ołtarza. W 1723 r. pracował w pałacu w Przybysławicach nad serią popiersi, rozpoczętych rok wcześniej oraz (wspólnie z Henrykiem) nad czterema figurami Hermesa139. W 1725 r. wykonał kamienne posągi i wazony na schody ogrodowe pałacu w Łubnicach oraz szafy biblioteczne (których dekoracja snycerska jest autorstwa Henryka), a w 1726 r. posągi na schody od strony wjazdowej. W tym samym 1726 r. przesłał księżnej Elżbiecie do aprobaty model schodów z figurami personifikującymi cztery pory roku oraz armaturę i wazony. Rozpoczął również prace nad figurą Zimy, przedstawionej pod

135 Katarzyna była dwukrotnie zamężna. Jej pierwszym mężem był od 1749 r. ogrodnik puławski – Jerzy Kizler, a drugim – lakiernik Jan Boanowicz. 136 Na podstawie: Słownik artystów..., s. 87; Mącznik H., Puławski słownik.., s. 169-170. 137 Herkules (Herakles) – w mitologii greckiej heros, syn Zeusa i Alkmeny, mąż Dejaniry, słynny z 12 prac (m.in. zdusił hydrę lernejską, oczyścił stajnię Augiasza, zdobył złote jabłka z ogrodu Hesperyd), wzięty na Olimp i unieśmiertelniony. 138 Wenera (Wenus) – w mitologii rzymskiej pierwotnie bogini italska o nieokreślonych bliżej funkcjach, utożsamiona później z grecką Afrodytą. 139 Hermes - w mitologii greckiej bóg dróg, kupców i złodziei, opiekun pasterzy i ich stad, posłaniec bogów i przewodnik duch do świata zmarłych; wyobrażany w kapeluszu podróżnym, w uskrzydlonych sandałach, z kaduceuszem w ręce lub jako „dobry pasterz” z barankiem na ramionach; w mitologii rzymskiej Merkury. Kaduceusz (kerykejon) – w mitologii grecko-rzymskiej laska drewniana, zwykle z dwom oplatającymi ją węzami; symbol pokoju; atrybut Hermesa (Merkurego) jako posłańca bogów.

327

Dzieje Puław. T. 1 postacią starca. W sierpniu zaczął rzeźbić kamienne grupy Nessos140 z Dejanirą141 i Herkules z Acheloosem142 na schody od strony ogrodu. Ta druga grupa rzeźb zajęła przeznaczone sobie miejsce dopiero w 1731 r. Pod koniec 1726 r. wyrzeźbił trzy ramy do obrazów. W latach 1729-1730, na polecenie swej mocodawczyni wyrzeźbił dwie pary „kupidynków143 czarnobrązowych na postumentach drewnianych czarnych”, personifikujących pory roku. Rzeźby te – jak pisał – „mogą być do Wilanowa lub do Łubnic”. W ciągu dwóch miesięcy początku 1730 r. wykonał w Krakowie zlecenia nieznanych osób144. W kwietniu pracował w Łubnicach. W 1731 lub 1732 r. wyrzeźbił w kamieniu posąg NM Panny dla fasady kościoła parafialnego w Końskowoli. W 1732 r. warsztat przeniesiony został z Łubnic do Puław. Bracia Hoffmanowie zamieszkali w Końskowoli. Dla miejscowego kościoła wyrzeźbili w ambonie postacie ewangelistów, postać Boga Ojca, wieńczącą ambonę oraz wykonali dekorację ołtarza głównego. W 1740 r. zamieszkali w Puławach i podjęli prace m.in. na rzecz pałacu Czartoryskich. Jan Eliasz kierował puławskim warsztatem rzeźbiarskim do 1745 r. Po nim kierownictwo objął Sebastian Zeisel. Jan Eliasz Hoffman z żoną Elżbieta miał syna Tomasza145, który uczył się w Lublinie, a następnie pobierał u ojca naukę rzeźby. Z czasem porzucił zawód rzeźbiarza zostając poczmistrzem Rzeczypospolitej Polskiej w Puławach. Jan Eliasz notowany jest w księgach metrykalnych parafii Końskowola w 1733 r., zaś w księgach parafii Włostowice w latach: 1734, 1738, 1740-1743, 1745, 1746 i 1748 jako „sculptor aulicus” albo „sculptor loco”. Zmarł w Puławach 12 lipca 1751 r. (akt zgonu nr 251/1751) i został pochowany na cmentarzu przykościelnym we Włostowicach. Tu również pochowano jego żonę Elżbietę (zmarłą w 1765 r.) oraz syna Tomasza z rodziną146. O wspomnianych wyżej stolarzach z Dzikowa czytamy: „Stolarze zaczynają robić teraz boazeryie do dwuch przedpokojów; na tenże przedpokój odsyłam abrys WX. Mci”147.

140 Nessos – w mitologii greckiej centaur, którego zabił Herakles, gdy usiłował porwać mu żonę Dejanirę. Centaury – w miologii greckiej dzikie i gwałtowne istoty o torsie męskim na tułowiu konia. 141 Dejanira – w mitologii greckiej żona Herakles; nieświadoma podstępu ze strony centaura Nessosa, przesłała mężowi szatę nasyconą krwią centaura, która – wżerając się w ciało Heraklesa – stała się przyczyną jego śmierci. 142 Acheloos – mitologiczne bóstwo rzeczne, syn Okeanosa i Tetydy, król rzek, czczony w całej Grecji jako uosobienie płynącej wody; wg Hezjoda jest ojcem rzek. 143 Kupidyn (Kupido) – w mitologii rzymskiej bóg miłości, utożsamiany z greckim Erosem. 144 W 173 r. w kaplicy św. Romualda kościoła Kamedułów na Bielanach pod Krakowem został wystawiony ołtarz, który był zaprojektowany i wykonany przez Henryka Hoffmana (Słownik artystów…, s. 87). 145 Tomasz urodził się ok. 1730 r., prawdopodobnie w Łubnicach. 146 Wiadomo o tym jedynie na podstawie aktów zgonu, przechowywanych w archiwum parafii włostowickiej. Brak zachowanych epitafiów rodzinnych uniemożliwia dokładniejszą lokalizację miejsc pochówków. 147 Cyt. za: Malinowska I., Przebudowa pałacu…, s. 32.

328

Rozdział VI Na początku 1733 r. zasklepiono pomieszczenia na parterze pod apartamentem księżnej, kończąc w ten sposób rozbudowę alkierzy frontowych. F.A. Mayer zwrócił się wówczas o zwrot pięciu abrysów przesłanych do Puław, „którem dał JM. P. Deyblowi, są mi tu bardzo potrzebne dla dolnego i górnego łamania kominów i drzwi”148. Został przygotowany również kamień kunowski, przeznaczony na „schody, y galeryą jako y kolumny pod sklepienie dolney sali”149. We wrześniu 1733 r. zakończono prace w apartamencie osobistym księżnej na parterze, kontynuowano analogiczne prace w pokojach księcia oraz wykonywano boazerie do sąsiedniego pokoju „od kompanii” według „modelu warszawskiego”. Zakres prac powiększał się. Na parterze potynkowano salę terrenę, w alkierzach od trony Wisły przebijano kominy i kładziono posadzkę, na II pierze wyłamywano i przesklepiano okna. Kamieniarz zaczął prace nad balustradami na górny dach. I w tym momencie, około połowy września 1733 r. nadeszło do Puław polecenie zaprzestania prac i zabezpieczenia całego majątku ruchomego. Przyczyną był z pewnością udział księcia Augusta Aleksandra Czartoryskiego w staraniach o koronę polską, oboje księstwo pozostali w Gdańsku do początków 1735 r., tj. do złożenia przysięgi na wierność Augustowi Saskiemu. W połowie stycznia 1735 r. księżna Maria Zofia wystąpiła do F.A. Mayera o przysłanie do Gdańska modelu pałacu z oficynami, modeli balkonów „na galerią nad Wisłą”150, rysunków ornamentów snycerskich oraz garderoby i Sali od strony Wisły. Modelu pałacu Meyer nie wysłał. Obawiał się, że z powodu dużych rozmiarów151 może łatwo zostać zniszczony, a także rozklejony wskutek dużej wilgotności. Prace w pałacu uległy wznowieniu. Roboty mularskie152 podjęto wokół sufitów w salach drugiego piętra, przyziemia oraz w gabinecie i pokoju paradnym od strony Wisły przy apartamencie księżnej. Po śmierci Comparettiego (pocz. 1735 r.) informował F.A. Mayer o trudnościach w znalezieniu jego następcy – sztukatora „podobnej maniery”. Stąd kłopoty z wykańczaniem „sal obu wielkich”, czyli westybulów. Snycerz opracowuje „model na terasę od Wisły, tj. na całą Górę” i „schody na dwojaką inwencję”. Być może wtedy rozpoczęto prace nad wykańczaniem elewacji pałacu. W październiku 1735 r. fasady zostały obudowane rusztowaniami. F.A. Mayer prosił o rysunku, „bo nie według modelu, ale według abrysu JMość Pana Deibla ma łamać kamienie na statuy snycerz”. Zakończono prace nad dziewięcioma popiersiami „na dymnikach” i pięcioma

148 j.w. 149 Idzie o westybul na parterze. Cyt. j.w. 150 Cyt. za: Malinowska I., Przebudowa pałacu…, s. 33. 151 3 łokcie długości, 1 łokieć szerokości i wysokości. 152 Inaczej: murarskie.

329

Dzieje Puław. T. 1 blaszanymi wazami, „a drugie kończą”153. W pierwszych dniach grudnia 1735 r. wyjęto ze schowków wyposażenie ruchome wnętrz, które zostało schowane na polecenie księżnej w połowie września 1733 r. wyposażenie to „powymowali a pokoje nimi wyszpalerowane są” i „tak dalece gotowe, że w nich stać można wszędzie oprócz nowego pokoju i gabinetu (na stronach JOM. Xięcia), w którym jeszcze sufity sztukatorskiej roboty nie skończone, dlatego i stolarskiej roboty przybijać nie możemy (…)”154. Jednak wbrew powyższym zapewnieniom o gotowości, prace w apartamencie księcia trwały jeszcze w lutym i marcu 1736 r. Stolarz Condrat155 układał posadzkę w pokoju sypialnym i gabinecie, a pozostała do ułożenia również w przedpokojach. Brak było obrazów, malowanych przez Mikołaja Dunina Szpota156 do supraportów. Przy złoceniu detali w innych pomieszczeniach pracowali malarze. 11 lutego 1736 r. po raz pierwszy czytamy w korespondencji o pałacowych oficynach: „Do Officyn trzciny nacięto (…)”. W tym samym czasie nadeszły „fajfurki albo tafelki fajfurowe”, które „będą sadzić za piecem” w przedpokoju księżny, późniejszym saloniku na parterze.

153 Te „kończone”, w ilości ośmiu kamiennych popiersi na dymniki, przekazał „snycerz starszy” dopiero w styczniu 1736 r. 154 Cyt. za: Malinowska I., Przebudowa pałacu…, s. 33. 155 Mącznik H., Puławski słownik…, s. 72. 156 Mikołaj Dunin Szpot (zm. 1756) – malarz. Pisano o nim: „pictor”, „malarz in fresco i olejno”, „sepultus in cameterio penes viarium…”. Czas i miejsce urodzenia nieznane. Określano go jako „Polak z Rusi”. Nauki pobierał na koszt Elżbiety Sieniawskiej. Studiował w Dreźnie u Jana Samuela Mock`a. W 1726 r. ożenił się z Barbarą (1702-1742) i z tego małżeństwa urodziły się dwie córki: Filipina (1733-1753) i Elżbieta (1740-1741). Filipina zmarła w Puławach 15 sierpnia 1753 r. Po śmierci Barbary (9 listopada 1742 r.) Mikołaj Dunin ożenił się 19 lutego 1743 r. z Marianną z Żakiewiczów. Z małżeństwa tego na świat przyszły dzieci: Marianna Barbara (ur. 17743), Joanna Elżbieta (1745-1746), Franciszek Antoni (ur. 1746) i Agnieszka (1749-1751). Marianna z Żakiewiczów Szpotowa zmarła w 1756 r. i pochowana została we Włostowicach. Wśród uczestników uroczystości rodzinnych dokument notując nazwiska znanych osób. I tak świadkiem ślubu Mikołaja z Marianną był rzeźbiarz E. Hoffman, ojcem chrzestnych Joanny Elżbiety – architekt Jerzy Gotfryd Teclau (podobnie, jak Marianny Barbary), Franciszka Antoniego – ogrodnik Jerzy Kizler, a Agnieszki – malarz Józef Ber. Mikołaj Dunin Szpot namalował w 1735 r. 7 obrazów do supraportów do apartamentu księcia na bel etage, 2 fo sypialni, 2 do gabinetu i 3 do przedpokoju (tak podaje: Malinowska I., Przebudowa pałacu…). W 1736 r. miała namalować dalszych 7 - do „sali złotej”, których tematyka nie została ustalona (Mącznik H. i J., Cmentarze włostowickie…, s. 5; Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Artyści w Puławach..., s. 221).

330

Rozdział VI

Il. 304: Przekrój przyziemia: apartamentu księżnej, salonik157.

W końcu 1736 r. wzrosło niezadowolenie księcia A.A. Czartoryskiego zarówno z przedłużających się terminów wykonywania prac, jak i nieścisłości finansowych. Niezadowolenie to umocniło się, kiedy F.A. Mayer, przedstawiając swą pracę w jak najlepszym świetle, nie zobowiązał się zakończyć robót do końca roku. Pisał „Ab extra facjaty prócz wschodów pryncypialnych y galeryi tylnej nad Wisłą mogą być tego roku gotowe, byle blacha na czas była tu na miejscu (…)”158. Wynikiem wzrostu niezadowolenia księcia było zwolnienie F.A. Mayera z funkcji kierownika budowy i powierzenie jej działającemu od dwóch lat w Puławach i Końskowoli Jerzemu Gotfrydowi Teclow159. Efektem pierwszej przebudowy pałacu puławskiego była zmiana jego zewnętrznej architektury oraz powiększenie powierzchni używkowej. Chodziło o stworzenie

157 Por. z rysunkiem rzutu poziomego przyziemia, pomieszczenie nr 5. 158 Cyt. za: Malinowska I., Przebudowa pałacu…, s. 34. 159 Jerzy Gotfryd Teclow – inne brzmienie nazwiska: Teclau, Teclaf, Teclav, de Teclau, kapitan Gwardii Królewskiej (tak podaje: Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Artyści w Puławach…, s. 214; natomiast stopień porucznika przyznaje mu: Malinowska I., Przebudowa pałacu..., s. 34): „Capitaneus militaris et architectus palatti pułaviensis” (1737 r.) i „Capitaneus Gwardiae R. Mtis et Reipublicae”, „Generosus”; w literaturze mówi się o trudnej do określenia roli tego architekta; notowany w aktach metrykalnych parafii Włostowice pod datami: 1737, 1738, 13.09.1741 (ślub z Joanną Filipiną Teresą Dupero), 1744 (świadek na ślubie ogrodnika J.A. Simona), 1745 (świadek na ślubie rzeźbiarza J.A. Akermana) oraz parafii Końskowola: 1743 (ojciec chrzestny malarza M. Dunina Szpota).

331

Dzieje Puław. T. 1 w miejsce półobronnej willi rezydencji wiejskiej z reprezentacyjnymi salami (appartamenis de societé) i intymnymi wnętrzami apartamentów osobistych. Zachowano główny trzon pałacu tylmanowskiego – dwukondygnacjowy, czworoboczny korpus główny z czterema alkierzami w narożach i piętrową nadbudową wzdłuż głównej osi. W kierunku północno-wschodnim (a więc w kierunku dziedzińca) wysunięto alkierze od strony Wisły. W miejscu tylmanowskich piwnic i skarbca na piętrze, przez przebicie okien i drzwi w cokołowej ścianie przyziemia elewacji ogrodowej, uzyskano wnętrza mieszkalne. Wyżej, dzięki zamurowaniu bocznych ramion między wieżyczkami alkierzowymi a salą centralną, wygospodarowano miejsce na „pokoje paradne”, które w połączeniu z gabinetami w alkierzach utworzyły efektowną amfiladę. W części frontowej pałacu, w bocznych częściach korpusu obok alkierzy frontowych znalazły się dwukondygnacjowe apartamenty osobiste księżnej (od strony ogrodu) i księcia (od strony zabudowań gospodarczych) w układzie takim, że pod okazalszym pokojem na piętrze zlokalizowano intymne pomieszczenia w przyziemiu. Alkierze, wysunięte ku dziedzińcowi, związały zewnętrzne schody, wiodące na bel étage. Pod ich centralnym podestem i biegami umieszczono wejście do westybulu na parterze. Nad bel étage zlokalizowano dwie sale: bilardową i projektowaną na bibliotekę (wykorzystaną później na kaplicę).

Il. 305: Przekrój poprzeczny pałacu160. 160 Na przekroju widoczne pomieszczenia (od lewej): w przyziemiu: sala terrena i westybul (por. rzut poziomy przyziemia, pomieszczenia nr 6, 2, 1); na I piętrze: salon centralny i westybul (por. rzut poziomy I piętra, pomieszczenia 3, 6); na II piętrze: sala bankietowa i kaplica (por. rzut II piętra, pomieszczenia 1, 2).

332

Rozdział VI

Il 306: Przekrój przyziemia a apartamentem księżnej161.

Il. 307: Przekrój przyziemia z apartamentem księżnej162 .

161 Od lewej: sypialnia, gabinet i łazienka (por. rzut poziomy przyziemia, pomieszczenia nr 6 i 7; przekrój przyziemia z apartamentem księżnej – łazienka, gabinet, sypialnia; przekrój przyziemia z apartamentem księżnej – buduar, łazienka). 162 Od lewej: łazienka, gabinet i sypialnia (por. rzut poziomy przyziemia, pomieszczenia nr 6 i 7; przekrój przyziemia z apartamentem księżnej – sypialnia, gabinet, łazienka; przekrój przyziemia z apartamentem księżnej – buduar, łazienka).

333

Dzieje Puław. T. 1

Il. 308: Przekrój przyziemia z apartamentem księżnej163.

Il. 309: Przekrój przyziemia, pokój sypialny164.

163 Od lewej: buduar, łazienka (poziomy przyziemia, pomieszczenia nr 7 i 8; por. rzut przekrój przyziemia apartamentem księżnej – sypialnia, gabinet i łazienka; przekrój przyziemia z apartamentem księżnej – łazienka, gabinet, sypialnia). 164 Por. rzut poziomy przyziemia, pomieszczenie nr 4.

334

Rozdział VI

Il. 310: Przekrój przyziemia, gabinet do picia kawy165.

Il. 311: Przekrój gabinetów na I piętrze w alkierzach od strony Wisły166.

165 Por. rzut poziomy przyziemia, pomieszczenie nr 3. 166 Por. rzut poziomy I piętra, pomieszczenia nr 1 i 5; przekrój gabinetu na I piętrze alkierzu zachodnim od strony Wisły.

335

Dzieje Puław. T. 1

Il. 312: Przekrój gabinetu na I piętrze w alkierzu zachodnim od strony Wisły167.

Głównym zmianom w zewnętrznym obrazie pałacu podległy dachy. Dach płaski, otoczony attyką balustradową, umieszczono nad trójkondygnacjowym traktem wzdłuż osi środkowej.

Il. 313: Elewacja frontowa pałacu. 167 Por. rzut poziomy I piętra, pomieszczenie nr 5; przekrój gabinetów na I piętrze w alkierzach od strony Wisły.

336

Rozdział VI

Il. 314: Elewacja ogrodowa pałacu.

Il. 315: Elewacja boczna pałacu.

Attyka wzbogacona została od frontu przez mitologiczną grupę posągów, a po bokach – wazy. Attyka w elewacji ogrodowej i nad bocznymi częściami korpusu głównego posiadała trofea wojenne. Podobna attyka, tj. posiadająca posągi, wazy i trofea wojenne, występowała przy krytym dachówką dachu na pierwszym piętrze. Hełmy nad alkierzami (wykonane przez Tylmana) zastąpiono miedzianymi dachami czterospadowymi, zdobionymi

337

Dzieje Puław. T. 1

Il. 316: Rzut poziomy drugiego piętra.

złoconym ornamentem lambrekinowym168. Kalenice169 i dymniki170 wyeksponowane zostały przez wazy i popiersia. Rezygnacja z półobronnego charakteru budynku nastąpiła głównie dzięki przebiciu w przyziemiu od strony Wisły nowych otworów okiennych, a także wprowadzeniu wysokich porte-fenetre`ów171 z balkonami na piętrach. Podobne okna wprowadzono w bocznych elewacjach alkierzy na pierwszym piętrze. Charakterystyczne dla architektury rokoka172 jest ujęcie otworów okiennych w płytkie wnęki, które wiążą

168 Lambrekin (franc.: lambrequin) – ornament w kształcie ozdobnej krótkiej firanki, zawieszonej nad oknem lub drzwiami, zdobiącej baldachim itp. 169 Kalenica – górna pozioma krawędź dachu, stanowiąca przecięcie połaci dachowych. 170 Dymnik (lukarna) – małe okienko w dachu do wentylacji i oświetlenia poddasza, często w ozdobnym obramowaniu. 171 Porte-fenetre – okno sięgające do podłogi, zwykle oddzielone od niej progiem, czasem zaopatrzone w balustradę zewnętrzną, charakterystyczne dla architektury pałacowej XVII-XIX w. 172 Rokoko - styl w sztuce, występujący w Europie około połowy XVIII w., odznaczający się lekkością i dekoracyjnością form, swobodną kompozycją, asymetrią i płynnością linii oraz motywami egzotycznymi (np. chińskimi); styl Ludwika XV.

338

Rozdział VI poszczególne piony. Alkierze i ryzality dzielą pary pilastrów, wspartych na boniowatych173 narożach. Po obu stronach cour d`honneur174, symetrycznie, prostopadle do pałacu, rozmieszczono oficyny.

Il. 317: Oficyny pałacowe: u góry – elewacja boczna od strony wjazdu; u dołu – elewacja frontowa od strony dziedzińca.

Zostały one zaprojektowane i wybudowane razem z korpusem głównym, stanowiąc jego funkcjonalne uzupełnienie. Wzniesiono je na rzucie wydłużonego prostokąta, jednopiętrowe, nakryte czterospadowym dachem, z charakterystycznymi lukarnami. W oficynie gościnnej, usytuowanej od strony parku, umieszczono kilka apartamentów, dwa pokoje oficjalistów175 i magazyny mebli, a także trzyizbową piekarnię. Identyczny budynek wybudowano po drugiej stronie dziedzińca. Umieszczono w nim kuchnie oraz izby mieszkalne domowników i służby. Obie oficyny wyróżniają się skromniejszym wystrojem dekoracyjnym w celu podkreślenia ich podrzędnej roli w stosunku do trzonu pałacu.

173 Bonia (niem.: Bohnen – krasić, zaprawiać omastą) – profil geometrycznego rowkowania elewacji; element tego rowkowania. 174 Cour d`honneur – reprezentacyjny dziedziniec pałacowy, charakterystyczny zwłaszcza dla architektury barokowej. 175 Oficjalista (łac.: officialis – urzędnik) – osoba zatrudniona przy zarządzaniu prywatnym majątkiem ziemskim.

339

Dzieje Puław. T. 1

Il. 318: Oficyna gościnna: u góry – rzut piętra; u dołu – rzut przyziemia.

Il. 319: Oficyna kuchenna od strony folwarku: u góry – rzut piętra; u dołu - rzut przyziemia.

Wyniki pierwszej przebudowy pałacu puławskiego w następujący sposób określili XIX-wieczni historycy176: „Spalony zameczek wkrótce na obszerny w guście francuskim pałac przebudowano. Sama zaś Wojewodzina Ruska zachwycona ślicznym i wspaniałym położeniem miejsca zaczęła je roku 1731 przyozdabiać pięknym i rozległym ogrodem w ulice i szpalery porzniętym, sadami drzew owocowych i porządnemi budowlami pałacu otaczającemi”177.

176 Chodzi o M. Balińskiego i T. Lipińskiego. Michał Baliński (1794-1863) – historyk i działacz oświatowy. Tymoteusz Lipiński (1797-1856) – historyk, archeolog i geograf. 177 Baliński Michał, Lipiński Tymoteusz, Starożytna Polska, t. 1., Warszawa 1843, s. 456-457.

340

Rozdział VI

Il. 320: Projekt elewacji dziedzińca wewnętrznego i ogródka księżnej .

Dokładne poznanie efektów pierwszej przebudowy pałacu puławskiego stało się możliwe dzięki odnalezieniu w bibliotece Ermitażu w Petersburgu178 przez Stanisława Lorentza179 albumu z 25 barwnymi planszami, wykonanymi tuszem i akwarelą przez (prawdopodobnie) Jana Zygmunta Deybla syna (ur. w Warszawie w 1738 r.), przedstawiającymi ten pałac po ukończonej według planów Jana Zygmunta Deybla ojca rozbudowie. W zestawieniu z odkrytymi przez Marka Kwiatkowskiego szwedzkimi pomiarami XVII-wiecznej budowli Tylmana z Gameren, otrzymujemy obraz najstarszych dziejów pałacu w Puławach.

178 Ermitaż – muzeum sztuki i kultury materialnej w St. Petersburgu, jedno z największych na świecie; nazwa pochodzi od pawilony wzniesionego w 2 poł. XVIII w. dla pomieszczenia carskich zbiorów artystycznych; obecnie muzeum zajmuje kompleks gmachów zabudowanych w 2 poł. XVIII-1 poł. XIX w. i Pałac Zimowy; znajdują się tu zbiory malarstwa europejskiego, grafiki, rzeźby, rzemiosła artystycznego, sztuki starożytnych krajów Wschodu, a także dział historii kultury rosyjskiej. 179 Stanisław Lorentz (ur. 1899) – historyk sztuki, muzeolog, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, członek Polskiej Akademii Nauk oraz licznych towarzystw zagranicznych, autor prac z zakresu muzealnictwa, konserwatorstwa oraz sztuki polskiej i europejskiej XVIII w.

341

Rozdział VII

Zespół pałacowo-parkowy 1731-1782 r. Pierwsze plany osady pałacowo-parkowej. Puławy ważnym ośrodkiem politycznym za czasów ks. Augusta Aleksandra Czartoryskiego. Kolejne wizerunki pałacu i jego otoczenia. Wizyta króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (1777 r.). Puławski dwór i jego życie kulturalne. Pierwszy plan rezydencji puławskiej pochodzi prawdopodobnie sprzed 1731 r.1 W czasie powstania warszawskiego w 1944 r. plan ten, wraz z kopią, uległ spaleniu. Ocalał natomiast, wykonany w 1942 r. na podstawie owej kopii, rysunek perspektywiczny, ukazujący z lotu ptaka widok pałacu i ogrodu od strony południowej. Rysunek został wykonany ołówkiem, w części dopracowany tuszem. Przeniesienia planu na widok perspektywiczny dokonany metodą wykreślną w oparciu o siatkę kwadratów na współczesnym planie sytuacyjno-wysokościowym Puław, w skali 1:1000. Dzięki temu, podstawowe elementy planu (np. korpus główny pałacu, kontury dziedzińców, główna oś ogrodowa) zostały wiernie przedstawione w nowym ujęciu. Tylko w drugorzędnych szczegółach wystąpiły różnice (np. w przebiegu krawędzi skarpy w południowej części górnego ogrodu). Powstała w ten sposób rekonstrukcja nieistniejącego już dzisiaj materiału źródłowego do dziejów osady pałacowo-parkowej nie jest kompletna. Rysunek perspektywiczny nie został bowiem dokończony. Mimo drobiazgowego dopracowania

342

Wiadomości o nim podano za: Ciołek Gerard, Nieznany plan rezydencji puławskiej, W: Teka konserwatorska, z. 5, Warszawa 1962, s. 59-63.

Rozdział VII

Il. 321: Perspektywiczny widok Puław z lotu ptaka z 1942 r. (na podstawie planu sprzed 1731 r.).

niektórych szczegółów (np. dekoracyjnych wzorów portretów), w partii dziedzińców zaznaczono jedynie przebieg linii ich wewnętrznego podziału oraz zarys granicy północno-wschodniej (z wlotem czterorzędowej alei na osi pałacu). Prezentowany niżej plan Puław zbudowany został na skrzyżowaniu dwóch osi. Oś główna, pałacowa, połączyła aleję wyjazdową, bramę, dwa dziedzińce, korpus pałacu i tarasy na skarpie wiślanej. Natomiast oś prostopadła do głównej wyznaczyła trzon założenia ogrodowego. Dziedziniec reprezentacyjny został obudowany, na kształt podkowy, zabudowaniami złożonymi z: pałacu z narożnymi alkierzami, dwóch wielkich oficyn i dwóch mniejszych pawilonów. Oficyny i pawilony rozmieszczono symetryczne na obrzeżu dziedzińca. Oficyny połączono z pałacem galeriami, załamanymi pod rozwartym kątem. Od strony południowo-wschodniej do pałacu, oficyny i pawilony dochodzi ogród. Jego granice wyznacza mur, który od strony tarasów przechodzi w ogrodzenie, złożone z filarów ze sztachetami. W północno-wschodniej części ogrodzenia występuje pas kwater drzew owocowych, oddzielony od ogrodu ozdobnym żywopłotem. Na zboczu skarpy, opadającej w kierunku łachy wiślanej, rosną wysokie drzewa, krzewy i zarośla.

343

Dzieje Puław. T. 1 Ogród ozdobny składa się z czterech członów, położonych symetrycznie do głównej osi ogrodowej, a jednocześnie równolegle do linii zabudowań. Pierwszy człon to zespół terenów położonych nieco niżej niż pozostały teren z okalającymi skarpami ziemnymi, rampami i schodami. Dugi człon tworzą cztery partery. W skład trzonu trzeciego wchodzą dwa partery i dwa boskiety2 .

Il. 322: Plan Puław (odtworzenie wg rysunku perspektywicznego z 1942 r.). 2

344

Boskiet (wł.: boschetto – lasek) – kępa drzew, gaik, lasek – ujęte w ściany żywopłotów; typowy dla ogrodów XVII-XVIII w., otaczał partery i salony oraz mieścił place, gabinety i labirynty. Salon – w ogrodach barokowych prostokątny lub półkolisty plac o ścianach ze strzyżonych drzew, położony przy pałacu, ozdobiony m.in. parterami, basenami, rzeźbami, pełnił w lecie rolę salonu pałacowego, od którego biegły główne osie kompozycyjne i komunikacyjne ogrodu. Gabinet – element przestrzenny kompozycji ogrodowej utworzony przez strzyżone ściany szpalerów, niekiedy zawierający też partery, baseny, rzeźby i budynki ogrodowe; charakterystyczny dla francuskiego stylu ogrodowego.

Rozdział VII Czwarty człon tworzony jest przez półkolisty amfiteatr, o dwóch ćwierćkolistych parterach, ujętych w duży boskiet, zawierający wachlarz chodników i gabinety. Rysunek parterów oparty został na klasycznym parterze francuskim, którego głównymi wątkami był palmety3 i akanty4. Narożniki parterów, wcięte ćwierćkoliście i wolutowo, flankowane5 był piramidami drzew iglastych, a gabinety i wnęki ścian szpalerowych amfiteatru zdobione rzeźbami. Oddzielnym elementem założenia ogrodowego jest taras. W jego rzucie poziomym wyróżnia się część centralną, mającą formę schodów na odcinku koła, opadających pięcioma biegami, oraz silnie zryzalitowanych skrzydeł, występujących przed zasadniczą płaszczyzną stoku, również starasowanego zielonymi skarpami, dodatkowo wysuniętych ku przodowi w ich części południowej. Narożniki, utworzone przez korpus pałacu i galerie, wypełnione są przez dwa duże i dwa mniejsze partery, służące właścicielowi pałacu. Własną oś kompozycji posiada ogród dolny. Oś ta jest powiązana z osią główną założenia w półkolu, na wprost schodów tarasowych. Najstarszy zachowany plan6 osady pałacowo-parkowej, obejmujący również tereny w bezpośrednim sąsiedztwie tej osady, został wykonany w 1760 r. przez J.S. Deybla. Osoba podpisanego w prawym rogu planu J.S. Deybla nie jest identyczna ze znanym już Janem Zygmuntem Deybel von Hammerau. Sugerowany jest współudział w tym przedsięwzięciu architekta Jakuba Fontany7. Natomiast peny tytuł plany brzmi: „General plan de Pulaw avec les Batiments y appartenats comme aussi le Jardin, allees, Promenade d`a l`entour. F.S. Deybel delin, 1760”8.

3 4

5 6 7 8

Palmet (fr.: palmette) – moty dekoracyjny w formie symetrycznego, rozłożonego wachlarzowato, stylizowanego liścia palmy w układzie ciągłym (rytmicznym) lub występujący pojedynczo; stosowany w architekturze, malarstwie i rzemiośle artystycznym. Akant (gr.: akanthos) – popularny od starożytności motyw dekoracyjny, najczęściej w formie stylizowanych kiści rośliny tej nazwy, także gałązek i kwiatów; stosowany w architekturze, rzeźbiarstwie i rzemiośle artystycznym. Akant (Acanthus) – śródziemnomorska bylina lub krzew, o dużych, głęboko wyciętych liściach (motyw dekoracyjny); uprawiany od czasów starożytnych jako ozdobny. Flankować (fr.: flane – bok) – otaczać czym z boku lub z obu stron. Plan znajduje się w Muzeum Narodowym w Krakowie, Zbiorach Czartoryskich, Zbiorze Graficznym pod sygn. 477. Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Puławy…, s. 222. Król Barbara, Teatry na wolnym powietrzu w Polsce w XVIII wieku, „Pamiętnik teatralny”, 1955, z. 2, s. 92. Zwraca uwagę inicjał pierwszego imienia Deybla („F”).

345

Dzieje Puław. T. 1

Il. 323: Generalny Plan Puław J.S. Deyba z 1760 r. 1. Korpus główny; 2. Skrzydła-oficyny; 3. Budynek dla służby; 4. Budynek dla oficerów gwardii; 5. Arsenał; 6. Prochownia; 7. Urządzenia przeciwpożarowe; 8. Stajnie; 9. Wozownie; 10. Magazyn na siano; 11. Dom dla domowników; 12. Stolarnia; 13. Studnia; 14. Ubikacje; 15. Ujeżdżalnia; 16. Pralnia i prasowalnia; 17. Dom dla urzędników; 18. Oranżeria z ogrodem warzywnym; 19. Magazyn zbożowy; 20. Knajpa (szynk); 21. Dom dla strażników piwnic; 22. Dom ogrodnika; 23. Stajnia ogrodnika; 24. Dom sprzedawcy wina; 25. Piwnice; 26. Domy rzemieślników; 27. Kuźnie; 28. Lodownie; 29. Huśtawka; 30. Koszyk do gry; 31. Huśtawka; 32. Gry w kamienie; 33. Mały drążek; 34. Ptaszarnia; 35. Kręgielnia; 36. Dom do przechowywania narzędzi do gry; 37. Rezerwuar dla fontann; 38. Sad; 39. Ogród Domowników; 40. Bateria, stanowisko ogniowe zespołu dział 9.

Barokowe założenie pałacowo-parkowe10 oparte zostało na schemacie krzyża łacińskiego, którego ramiona stanowią dwie osie skrzyżowane pod kątem prostym. Centralnym punktem jest pałac Czartoryskich. Na niego to została skierowana oś główna założenia, przebiegająca okazałą aleją wjazdową, przedpałacowymi dziedzińcami oraz tarasami parkowymi za pałacem od strony Wisły. Natomiast wzdłuż poprzecznego ramienia krzyża poprowadzona została ulica (dziś nazywająca się Czartoryskich), wyznaczająca granicę zespołu pałacowo-parkowego. Centralnym punktem zespołu był pałac o rzucie prostokąta zbliżonego do kwadratu, z czterema alkierzami na narożach. Od frontu prowadziły na taras pierwszego piętra

9 Podano za: Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Puławy…, ryc. 2. 10 Jego opis wg planu J.S. Deybla z 1760 r. podaję za: Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Puławy…, s. 221-222; Zwolski J., Puławy…, s. 59-61.

346

Rozdział VII zewnętrzne schody. Po bokach do pałacu przylegały piętrowe prostokątne oficyny ujmujące obszerny cour d`honneur z sadzawką i fontanną w środku oraz drzewami na obrzeżach. Od frontu ograniczała go fosa i dwie barokowe kordegardy11, a z boku wał. Dziedziniec rozdzielała czterofilarowa barokowa brama. Na zapleczu dziedzińca przedniego, od strony północno-zachodniej, znajdowały się wielkie zabudowania gospodarcze, zgrupowane wokół prostokątnego dziedzińca. Za nimi, w stronę traktu lubelskiego, ulokowały się maneż12 i pralnia. Od strony Wisły wybudowano na brzegu skarpy dom dla oficjalistów. W kierunku południowo-wschodnim od pałacu rozciągał się obszerny ogród w stylu francuskim, z regularnym układem alejek. Wykorzystując nierówności terenu, ogród założono na trzech płaskich tarasach. Górny taras przy dziedzińcu przednim urządzono na wzór wielkiego amfiteatru z półkolistym basenem. Taras średni, położony nieco niżej, łączący się z cour d`honneur, wypełniony został bosketami z gabinetami. I wreszcie na dolnym tarasie, u podnóża skarpy, umieszczono dywanowe partery. Zbocze skarpy na osi pałacu wypełniały trzy wąskie tarasy. W pobliżu tarasu najniższego, w kierunku północno-zachodnim, ulokowano ogród warzywny z oranżerią13. Obok wielkich zmian, związanych z przebudową i rozbudową pałacu i parku, na planie Deybla widzimy znaczne przekształcenia w toczeniu rezydencji (o których w dalszej części). Przyczyną tych wszystkich zmian były zapewne ogromne zaniedbania, jakie powstały w ostatnich latach w Puławach. Plan J.S. Deybla doczekał się realizacji14. Świadczą o tym występujące do dziś w parku puławskim relikty: fragmenty tarasów na skarpie, pozostałości fontanny w dolnym ogrodzie, przebieg niektórych alejek, pawilon owalny wbudowany następnie w Domek Gotycki, domek chiński czy wreszcie zasięg Dzikiej Promenady.

11 Kordegarda (franc.: corps de garde) – budynek wchodzący w skład zespołu pałacowego, zwykle wolno stojący w pobliżu głównej bramy, przeznaczony na wartownię dla straży wojskowej. 12 Maneż (franc.: manége) – zamknięte pomieszczenie do nauki jazdy konnej i ujeżdżania (trenowania) koni. 13 Oranżeria (franc.: orangerie) – ogrzewany budynek o oszklonym dachu i ścianach, w którym przechowuje się albo hoduje rośliny nie nadające się w danej miejscowości czy danej porze roku do hodowli gruntowej; cieplarnia, szklarnia. 14 Ciołek G., Nieznany plan…, s. 63.

347

Dzieje Puław. T. 1

Il. 324: Jędrzej Kitowicz (1728-1804).

Il. 325: Stanisław August Poniatowski (1732-1798).

Il. 326: Stanisław Leszczyński (1677-1766).

348

Rozdział VII

Il. 327: Karta tytułowa dzieła Stanisława Leszczyńskiego.

Il. 328: „Głos wolny wolność ubezpieczający” – fragment rękopisu.

Il. 329: Elektor saski Fryderyk August (1696-1763) jako król Polski August III (od 1733).

349

Dzieje PuĹ&#x201A;aw. T. 1

Il. 330: Wjazd Augusta III do Krakowa.

Il. 331: Koronacja Augusta III.

350

Rozdział VII August Aleksander Czartoryski swój wysiłek o dbałość o należyty stan majątku dzielić musiał z aktywnym udziałem w życiu politycznym kraju. Klucz końskowolski, do którego należały Puławy, był niewielkim, ale bardzo ważnym elementem posiadłości Czartoryskich. Przez dłuższy czas znaczniejszymi od Puław były: Wołczyn, pałace w Warszawie i w jej pobliżu. Bogatsze były Brzeżany i Łubnice. Ale pałac w Puławach, zwłaszcza po rozbudowie w latach 1729-1736, przyciągał swą elegancją rokokową, gustownymi wnętrzami i wspaniałym ogrodem w stylu francuskim. Odmiennie od innych rezydencji magnackich, panował tu ład, schludności i funkcjonalność obiektów i dworu. Czartoryscy usunęli ze swego kręgu pijaństwo i obżarstwo, karciarstwo i próżniactwo. Wprowadzili w to miejsce porządek, kulturę obycia i strój na wzór zachodnioeuropejski. Nie oznaczało to reżimu purytańskiego15. Potwierdzili to dwaj najwięksi pamiętnikarze polscy XVIII w. – Jędrzej Kitowicz16 i Stanisław August Poniatowski17. Pałac puławski ożywiał się głównie podczas zebrań Familii, poświęconych podjęciu ważkich decyzji politycznych. Jedną z takich ważkich decyzji było opowiedzenie się Augusta Aleksandra Czartoryskiego po stronie Stanisława Leszczyńskiego w czasie tzw. wojny o sukcesję polską. Otóż po śmierci w 1733 r. Augusta II wszystko zapowiadało, że królem Polski zostanie popierany przez Francję Stanisław Leszczyński18. We wrześniu tego roku wybrany został na Woli przez 13-tysięczne zgromadzanie szlachty. Niechętni temu magnaci porozumieli się z Rosją, która przy poparciu Austrii wysunęła kandydaturę elektora saskiego Fryderyka Augusta. Pod osłoną wojsk rosyjskich pod Kamieniem wybrany został na początku października, głosami dziesięciokrotnie mniejszymi niż Leszczyński, królem Polski elektor jako August III. Stanisław Leszczyński wycofał

15 Purytanizm (łac.: puritas – czystość) – surowość zasad moralnych, obyczajów. 16 Jędrzej Kitowicz (1728-1804) – pamiętnikarz, wychowanek pijarów, uczestnik konfederacji bardziej 1768 r., od ok. 1780 r. kapłan, proboszcz parafii w Rzeczycy; napisał: Pamiętniki do panowania Augusta III (t. 1-3, 1840), Pamiętniki do panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego (t. 1-3, 1845), Opis obyczajów i zwyczajów za panowania Augusta III (t. 1-4, 1840-1841); w tym ostatnim dziele nakreślił plastyczny obraz sarmackiej obyczajowości w epoce saskiej. 17 Pamiętniki S.A. Poniatowskiego powstały w latach 1771-1798 w języku francuskim. Napisane w 8 woluminach, przez ponad sto lat leżały ukryte w tajnym archiwum carskim. W języku polskim ukazał się tylko część początkowa (Poniatowski S.A., Pamiętnik króla, wyd. W. Konopczyński, S. Ptaszycki, t. 1, cz. I, Kraków 1915), najlepsza (pod względem literackim). Zawiera charakterystykę Augusta Aleksandra Czartoryskiego oraz wzmianki o początkach kariery salonowej Izabeli Czartoryskiej (Buksiński S.J., Pamiętnikarze polscy…, s. 251). 18 Stanisław Leszczyński (1677-1766) – król Polski 1704-1709 i 1733-1736, syn Rafała i Anny z Jabłonowskich, początkowo stronnik Augusta II; dzięki małżeństwu z Katarzyną Opalińską, jeden z najbogatszych magnatów Rzeczypospolitej; królem Polski po raz pierwszy został przy pomocy Szwedów, po których klęsce opuścił w 1709 r. kraj. Ponownie wybrany królem Polski przy poparciu króla francuskiego Ludwika XV. W 1736 r. skłoniony do abdykacji w zamian za dożywotnie panowanie na księstwie Lotaryngii i Baru oraz prawo używania tytułu królewskiego. Autor dzieła Głos wolny wolność ubezpieczając (1749).

351

Dzieje Puław. T. 1 się do Gdańska, gdzie uzyskał pomoc finansowo-wojskową. August Aleksander Czartoryski wraz z żoną udali się także do Gdańska, nakazując w 1733 r. przerwanie prac remontowych w pałacu puławskim. W maju 1734 r. Gdańsk został zdobyty przez wojska rosyjskie. Stanisław Leszczyński ratował się ucieczką do Francji i 26 stycznia 1736 r. abdykował. Oboje Czartoryscy jeszcze na początku 1735 r. przebywali w Gdańsku19. W okresie panowania Augusta III (1733-1763) wykształtowała się swoista magnacka doktryna republikanizmu. Ponieważ król przebywał głównie w Dreźnie, w Polsce na polu walki politycznej pozostawały koterie20 magnackie. Magnaci byli w swych majątkach niemal udzielnymi władcami, przyzwyczajonymi do nieliczenia się z biernym królem. Wspomnianych idei republikańskich bronił opozycyjny w stosunku do dworu obóz, na czele z Potockimi (hetmanem wielkim koronnym Józefem21), prymasem Teodorem 22 . W orientacjach zagranicznych stawiali oni na Prusy, Szwecję, Turcję i Francję. W polityce wewnętrznej, torpedując wszelkie próby wzmocnienia państwa, zwalczali Stanisława Augusta Poniatowskiego, a następnie przeciwstawiali się reformom prowadząc do Targowicy23. Odmienny od republikańskiego program głosiła grupa magnatów, mająca poparcie części szlachty, zwana Familią. Na jej czele stali członkowie „familii” Czartoryskich – Fryderyk Michał i August Aleksander oraz ich szwagier Stanisław Poniatowski (ojciec późniejszego króla). Z czasem do głosu doszli: Stanisław Lubomirski, Michał Ogiński 24, Adam Kazimierz Czartoryski oraz Stanisław i Michał Poniatowscy. Program Familii obejmował szereg reform, w tym pozbawienie szlachty nieposesjonatów25 prawa głosu na sejmikach, zniesienie liberum veto na sejmie, równorzędności obu izb sejmowych,

19 Malinowska I., Przebudowa pałacu…, s. 33. 20 Koteria (franc.: coterie) – grupa osób związana wspólnymi, ciasno pojmowanymi interesami; klika. 21 Józef Potocki (zm. 1751) – hetman wielki koronny (od 1735). Początkowo stronnik Augusta II, od 1705 r. – S. Leszczyńskiego. Po jego klęsce (1709) udał się na wygnanie na Węgry, potem do Turcji. W 1714 r. wrócił do kraju i wraz z Teodorem Potockim stanął na czele opozycji przeciw Familii. W 1733 r. poparł Stanisława Leszczyńskiego, a w 1735 r. – Augusta III. 22 Teodor Potocki (1664-1738) – biskup chełmiński (od 1699) i warmiński (od 1711), arcybiskup gnieźnieński (od 1722). Przeciwnik reform Czartoryskich, od 1706 r. stronnik S. Leszczyńskiego, od 1709 r. zwolennik Augusta II, w 1733 r. po raz drugi poparł S. Leszczyńskiego, a w 1735 r. pojednał się z Augustem III. 23 Konfederacja targowicka – spisek magnatów w celu obalenia Konstytucji 3 Maja, zawiązany fikcyjnie w maju 1792 r. w Targowicy na Ukrainie, a faktycznie w kwietniu tego roku w Petersburgu pod patronatem Katarzyny II; stanowiła pretekst do interwencji rosyjskiej w Polsce w 1792 r. 24 Michał Kazimierz Ogiński (1728-1800) – hetman wielki litewski (od 1768), stronnik Stanisława Leszczyńskiego, uczestnik konfederacji barskiej (1768), mecenas sztuki. Sfinansował budowę, a latach 1767-1783, kanału nazwanego jego imieniem (łączącego Niemen przez Szczarę z Dnieprem przez Jasiołdę). 25 Posesjonat (łac.: possessio – posiadłość) – właściciel posiadłości ziemskiej lub nieruchomości miejskiej.

352

Rozdział VII ograniczenie władzy hetmanów26 i podskarbich27 oraz możliwość rozdawania majątków państwowych przez króla. Szczególnie ważnym ośrodkiem politycznym w ostatnich latach panowania Augusta III stały się Puławy. Miało to związek z przejęciem przez Augusta Aleksandra Czartoryskiego kierownictwa Familią. Wprawdzie dla Marii Zofii z Sieniawskich pobyt zimą 1759/1760 w Puławach był chmurny, ale przyczyna nie leżała w sferze polityki. W październiku 1759 r. zmarła na zapalenie płuc Konstancja z Czartoryskich Poniatowska, córka Kazimierza Czartoryskiego (1674-1741), matka króla. Maria Zofia Czartoryska nie lubiła zmarłej szwagierki, ale śmierć ta uświadomiła jej, że w przyszłości czekają na nią cierpienia, starość i śmierć. Stąd częste migreny28 i wapory29. August Aleksander ubolewał nad dłuższą rozłąką z córką Elżbietą i jej mężem Stanisławem Lubomirskim, którzy wyjechali do Spa30 i Paryża w celu podreperowania zdrowia31. Męczyły go również bezczynności i niepewność o przyszłość kraju. Znudzony przebywał w Puławach Adam Kazimierz Czartoryski, który niedawno otrzymał tytuł generała ziem podolskich. Kasztelan krakowski, Stanisław Poniatowski, po śmierci żony Konstancji, przeniósł się na stałe do Ryk, skąd często jeździł do szwagra do Puław na rozmowy wspominające przeszłość oraz dyskusje o aktualnych wydarzeniach politycznych. Podczas jednego z takich przejazdów, bawiąc na postoju przy karczmie przewrócił się i dotkliwie potłukł o sterczący kamień. Od tej pory stan zdrowia stale się pogarszał, aż w 1762 r. zmarł32 .

26 Hetman – w Polce od XV w. do 1795 r. najwyższy dowódca (hetman wielki) wojsk, oddzielny dla Korony i Litwy; jego zastępcą od XVI w. był hetman polny. 27 Podskarbi – w dawnej Polsce urzędzik zarządzający skarbem. Od XVI w. podskarbi wielki (koronny) zarządzał skarbem państwa, podskarbi nadworny – skarbem króla. Od 1569 r. oddzielne urzędy dla Korony i Litwy. 28 Migrena (franc.: migraine; gr.: hemikrania – ból głowy) – nagle występujący silny ból głowy, przeważnie jednostronny, połączony często z mdłościami i zaburzeniami wzrokowymi. 29 Wapory (łac.: vapor – para wodna) – atak płaczu, spazmy, fumy. 30 Spa – miasto we wschodniej Belgii, w prowincji Liege u podnóży Ardenów, słynne uzdrowisko ze źródłami mineralnymi. Pierwsze źródła lecznicze odkryto tu w XIV w., a od XVI w. Spa stało się najmodniejszą w Europie miejscowością kuracyjną, odwiedzaną (zwłaszcza w XVIII-XIX w.) przez monarchów, arystokrację i sławne osobistości. W czasie I wojny światowej mieścił się tu niemiecki sztab główny cesarza Wilhelma II. W 1920 r. odbyła się tu konferencja międzynarodowa, poświęcona opóźnieniom w wypełnianiu przez Niemcy postanowień traktatu wersalskiego. 31 Elżbiecie dokuczały cierpienia nerwowe, migreny i spazmy. Stanisław Lubomirski cierpiał na „piersiową chorobę” (Dernatowicz M., Portret Familii…, s. 120). 32 Dokładnie o tym, patrz: Dernatowicz M., Portret Familii..., s. 133-135.

353

Dzieje Puław. T. 1 Tymczasem w wielkiej polityce nadal toczyła się walka o władzę w Polsce. Król August III, wraz ze swą kamarylą33 (Jerzy Mniszech34, prymas Władysław Łubieński35, biskup Kajetan Sołtyk36, biskup Adam Krasiński37, podskarbi F. Wessel) dążył do zapewnienia tronu swemu synowi Karolowi. Stało się to przyczyną oddalenia Familii od dworu, do którego zbliżyli się natomiast republikanie pod wodzą hetmana wielkiego koronnego Jana Klemensa Branickiego, Franciszka Salezego Potockiego i Karola Radziwiłła „Panie Kochanku”. Po pogrzebie Stanisława Poniatowskiego kierownictwo Familii postanowiło na zbliżającym się posiedzeniu sejmu otwarcie wystąpić przeciwko Heinrichowi von Brühlowi38, skupić przy Familii niezadowolonych z polityki partii dworskiej oraz obojętnych, a także wytworzyć w kraju atmosferę napięcia. Stanowiłoby to początek do utworzenia konfederacji generalnej przeciw panowaniu saskiemu. Do realizacji programu nie doszło. Ostatni sejm saski 1762 r. został zerwany przez partię dworską. Przybycie do Warszawy ambasadora rosyjskiego Hermana Karla von Kayserlinga wzmocniło nadzieje Familii na zwycięstwo. Równocześnie pogarszał się stan zdrowia Augusta III. W tej sytuacji Czartoryscy postanowili dokonać konfederacyjnego zamachu stanu i wprowadzić część planowanych refom jeszcze przed osadzeniem na tronie swojego przedstawiciela. Królem miał zostać August Aleksander Czartoryski lub jego syn Adam Kazimierz.

33 Kamaryla (hiszp.: camarilla – mała sala) – grupa ulubionych dworzan panującego, wywierająca poważny wpływ na bieg spraw politycznych; klika wyzyskująca swoje stanowiska i wpływy do robienia intryg i uprawiania stronniczej polityki. 34 Jerzy August Mniszech (1715-1778) – marszałek nadworny koronny (1742-1767), jeden z przywódców stronnictwa dworskiego za panowania Augusta III. 35 Władysław Aleksander Łubieński (1703-1767) – arcybiskup lwowski (od 1758) i gnieźnieński (od 1759), stronnik Augusta III popierający prośby osadzenia królewicza Karola na tronie kurlandzkim. Po śmierci Augusta III pozyskany przez Familię. W 1764 r. poparł wybór Stanisława Augusta na tron polski. 36 Kajetan Sołtyk (1715-1788) – biskup kijowski (od 1756) i krakowski (od 1759), przeciwnik reform i wróg Stanisława Augusta, uczestnik konfederacji radomskiej 1767, później zwalczający postulaty ambasadora Nikołaja W. Repnina na sejmie 1767. Aresztowany na jego rozkaz, wywieziony do Kaługi. Po powrocie do kraju w 1772 r. ubezwłasnowolniony w 1782 r. z powodu choroby umysłowej. 37 Adam Stanisław Krasiński (1714-1800) – biskup kamieniecki (od 1759), jeden z przywódców konfederacji barskiej, przeciwnik Stanisława Augusta Poniatowskiego, czynny uczestnik konfederacji radomskiej 1767, zwolennik Konstytucji 3 Maja. 38 Heinrich von Brühl (1700-1763) – polityk saski, wywierał decydujący wpływ a rządy w Polsce. Uzyskawszy wpływ na Augusta II zapewnił sobie w latach 1731-1733 kierownictwo saską polityką wewnętrzna i zagraniczną. Pozbywszy się w 1738 r. konkurenta (A. Sułkowskiego), został głównym doradcą Augusta III, w imieniu którego sprawował władzę jako „premier-minister” (od 1746). Hamował w Polsce reformy, zrywał sejmy. W 1761 r. sprowadził do Polski wojska rosyjskie w celu stłumienia zaczątków konfederacji przeciwko niemu. Stworzył własną fortunę, rujnując finansowo Saksonię i Polskę. Pozostał po nim Pałac Brühlowski w Warszawie, zniszczony w 1944 r.

354

Rozdział VII

Il. 332: Fryderyk Michał Czartoryski (1696-1775).

Il. 333: August Aleksander Czartoryski (1697-1782).

Il. 334: Stanisław Poniatowski (1676-1762), szwagier Fryderyka Michała i Augusta Aleksandra Czartoryskich.

355

Dzieje Puław. T. 1

Il. 335: Stanisław Lubomirski (1719-1783).

Il. 336: Michał Kazimierz Ogiński (1728-1800).

Il. 337: Adam Kazimierz Czartoryski (1734-1823).

356

Il. 338: Michał Jerzy Poniatowski (1736-1794).

Rozdział VII Termin zamachu stanu39 ustalono na sierpień 1763 r., a miejscem miały być błonia pod Puławami, gdzie planowano zawiązanie antysaskiej konfederacji. August Aleksander przeniósł się na stałe do Puław aby osobiście nadzorować formowanie się zbrojnych oddziałów mających osłaniać przyszłych konfederatów. Dużej pomocy finansowej udzielała carowa Katarzyna II, która liczyła na powstanie po usunięciu Sasów słabej Rzeczypospolitej, zmuszonej do przyjęcia wpływów rosyjskich. Natomiast August Aleksander planował, że pomoc wojsk rosyjskich odstraszy republikanów i zmusi ich do wyrażenia zgody na osadzenie na tronie przedstawiciela Familii. Główną siłę osłonową dla konfederacji widział we własnych milicjach, co zapewniłoby mu przewagę w kraju i niezależność wobec Rosji. Pomocą przy formowaniu puławskich pułków służyli: wielki koniuszy koronny Hieronim Wielkopolski, Seweryn Rzewuski40 i Franciszek Ksawery Branicki41. Pod koniec lata świeżo uformowane oddziały miały udać się pod Końskowolę. Ale carowa Katarzyna II doszła do wniosku, że nie należy kompromitować się w oczach świata pomocą w detronizacji monarchy. Nie chciała również dalej ponosić kosztów utrzymania wojsk Familii i finansowania jej politycznych poczynań. Przesłała wiadomość o konieczności odłożenia konfederacji do śmierci Augusta III. Czartoryskim groziło to klęską połączoną z rozlewem krwi. Sytuację uratowała wiadomość o śmierci w październiku 1763 r. Augusta III. W oparciu o własne siły i poparcie wojsk rosyjskich, Czartoryskim udało się rozbić obóz przeciwnika.

39 O przygotowaniach do niego podano za: Dernatowicz M., Portret Familii..., s. 147-150; Wójcik-Góralska D., Władztwo…, s. 32-34. 40 Seweryn Rzewuski (1743-1811) – hetman wielki koronny (1774-1793), poseł na sejm 1767. Wraz z ojcem Wacławem (1706-1779) wywieziony na rozkaz N.W. Repnina do Kaługi. Po powrocie dążył do przywrócenia ustroju za czasów saskich i odzyskania uprawnień hetmańskich. Należał do opozycji magnackiej przed Sejmem Czteroletnim. Był jednym z głównych przywódców Targowicy 1792. Po II rozbiorze Polski (1793) usunął się do swych dóbr w Galicji. 41 Franciszek Ksawery Branicki (ok. 1730-1819) – hetman wielki koronny. Pochodził z rodziny półmagnackiej herbu Korczak. W czasie wojny siedmioletniej (1756-1763) służył w armii austriackiej i francuskiej. Za panowania S.A. Poniatowskiego zyskał godności i starostwa. Dowodził wojskami królewskimi w walce z konfederatami barskimi. W 1775 r. zerwał z królem. W okresie Sejmu Czteroletniego stracił popularność jako związany z Rosją przeciwnik reform. W 1792 r. wyjechał do Rosji i stał się współzałożycielem Targowicy. W czasie powstania kościuszkowskiego zaocznie skazany na śmierć przez powieszenie. Nie wrócił do kraju przebywając do końca życia w Białej Cerkwi.

357

Dzieje Puław. T. 1

358

Il. 339: Kajetan Sołtyk (1715-1788).

Il. 340: Adam Stanisław Krasiński (1714-1800).

Il. 341: Jan Klemens Branicki (1689-1771).

Il. 342: Franciszek Salezy Potocki (zm. 1772).

Rozdział VII

Il. 343: Karol Stanisław Radziwiłł „Panie Kochanku” (1734-1790).

Il. 345: Herman Karl von Keyserling.

Il. 344: Heinrich von Brühl (1700-1763).

Il. 346: Katarzyna II (1729-1796).

359

Dzieje Puław. T. 1

Il. 347: Seweryn Rzewuski (1743-1811).

Il. 348: Franciszek Ksawery Branicki (ok. 1730-1819).

W czasie bezkrólewia August Aleksander był regimentarzem koronnym i miał duży wpływ na wybór króla. Familia wystawiła trzech kandydatów: Augusta Aleksandra Czartoryskiego, jego syna Adama Kazimierza i siostrzeńca – Stanisława Augusta Poniatowskiego. Pierwsza kandydatura spowodowała sprzeciw Rosji i Prus, które obawiały się uzależnienie się Polski pod rządami mądrego i utalentowanego władcy. Adam Kazimierz, niezainteresowany karierą polityczną, odmówił kandydowania. Pozostał więc Poniatowski, posiadający poparcie Czartoryskich (bliski krewny) oraz Rosji i Prus (znających jego słabości). Sejm konwokacyjny42, obradujący w dniach od 7 maja do 23 czerwca 1764 r., pod wpływem Czartoryskich uchwalił szereg refom państwa43.

42 Sejm konwokacyjny (łac.: convocatio) – w Polsce przedrozbiorowej sejm zwoływany przez prymasa w czasie bezkrólewia, ustalający miejsce i czas elekcji, przygotowujący pacta conventa. Pacta conventa – (łac.: pactum – układ, umowa; conventus – uzgodniony) – w dawnej Polsce umowa szlachty z nowo obieranym królem, określający główne zobowiązania polityczne i finansowe elekta (po raz pierwszy sformułowane w 1573 r.). 43 Utworzono Komisję Skarbową Koronną i Litewską oraz Komisję Wojskową Koronną w celu ograniczenia samowoli podskarbich i hetmanów, zniesiono prywatne cła i myta wprowadzając na granicy państwa cło generalne, zniesiono część jurydyk szlacheckich i duchownych w miastach (czyli terenów będących prywatną własnością szlachty lub duchownych i nie podlegających sądownictwu i urzędom miejskim), uporządkowano tryb sejmowania, ograniczono liberum veto przez wprowadzenie w sprawach skarbowych głosowania większością głosów.

360

Rozdział VII Zaś sejm elekcyjny wybrał w dniu 6.09.1764 r. głosami około 5500 wyborców na króla Polski Stanisława Augusta Poniatowskiego. Lata 1764-1766 to szczytowy okres wpływów politycznych Czartoryskich. Najważniejsze decyzje w państwie zapadały na Radzie Familijnej z udziałem Czartoryskich i Poniatowskich, do których wykonania był zobowiązany królewski siostrzeniec. Kontrakcja Rosji i Prus, bazująca na przeciwnikach w kraju, obaliła ten prymat. O atmosferze świadczy krążący po Polsce w 1765 r. następujący wierszyk44: Czartoryskich siły Zamieńcie w mogiły, Czartoryskim, nieba, Sklijcie śmierć, tak trzeba… Piorun niechaj bije, Tam gdzie Wołczyn żyje… I Wołczyn nich żyje W piekle aż po szyję! Familia uległa rozpadowi. Czartoryscy zajęli czołowe miejsce w magnackiej opozycji antykrólewskiej przez wiele lat bezskutecznie dobijając się o powrót do władzy. Ok. 1770 r. sporządzony został, bardzo podobny do omówionego wyżej planu Deybla, anonimowy plan miejscowości Puławy, zatytułowany Plan von Pulaw45. Panuje przekonanie, że prawdopodobnie jest on kopią planu Deybla, gdyż w porównaniu do niego niewiele wnosi nowego do obrazu osady.

Il. 349: Plan von Pulaw (ok. 1772 r.)46.

44 Cyt. za: Pauszer-Klonowska G., Pani na Puławach…, s. 18. 45 O nim na podstawie: Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Puławy…, s. 223; Zwolski J., Puławy…, s. 62. 46 Muzeum Narodowe w Krakowie, Zbiory Czartoryskich, Zbiór Graficzny, R. r. 1814.

361

Dzieje Puław. T. 1 Zasięg Planu von Pulaw jest prawie taki sam, jak planu Deybla. Pokazuje on jednak wyraźnie, że od strony południowo-wschodniej, u stóp płaskowyżu pałacowego, urządzona została tzw. dzika promenada47, od południa ograniczona kanałem odwadniającym.

Il. 350: Tzw. dzika promenada w Puławach (1780 r.).

Przy jej wytyczaniu wykorzystano okoliczne podmokłe zarośla. Puławska dzika promenada była świadectwem zmian zachodzących w sztuce ogrodowej lat 70-tych XVIII w., polegających na upowszechnieniu nowego stylu zwanego dzikim lub angielskim. Styl ten, w ramach ogrodu angielsko-chińskiego, odchodził od form geometrycznych na rzecz ogrodu swobodnie ukształtowanego48. Również u stóp pałacowego wzgórza, na północny-zachód od pałacu, wybudowany został domek chiński, spełniający rolę altany49. Jego budowniczym był prawdopodobnie

47 Dzika promenada – część regularnego ogrodu uformowana jako naturalny las z malowniczymi drogami wiodącymi do grot, pustelni, altan itp.; popularna od poł. XVIII w. 48 Kseniak M., Rezydencja Czartoryskich…, s. 7. 49 Zinkiewicz W., Puławy i okolice…, s. 76-77.

362

Rozdział VII Szymon Bogumił Zug50, który zaplanował obiekt na najdalej ku Wiśle wysuniętym cyplu ogrodu spacerowego51.

Il. 351: Domek Chiński.

W górnym ogrodzie, w miejscu, gdzie później wystawiono Domek Gotycki, pobudowano pawilon z owalnym salonem, otwierającym się kolumnadą na park52 . Na prezentowanym planie uwidoczniono także położone na wschód od pałacu schody, biegnące zygzakiem w dół skarpy do ogrodu warzywnego, wzorowane na istniejących wcześniej po drugiej stronie pałacu53.

50 Szymon Bogumił Zug (1733-1807) – polski architekt i ogrodnik pochodzenia niemieckiego. Od 1752 r. pracował w saskim urzędzie budowlanych w Dreźnie. W 1761 r. przebywał we Włoszech, a od 1762 r. pracował w Polsce. Wzniósł m.in. pałac Blanka (1762-1764) i kościół ewangelicko-augsburski (1777-1782) w Warszawie, pałacyk w Natolinie (1780-1782), dom handlowy Rezlera i Hurtiga w Warszawie (1785), pałac w Międzyrzeczu Koreckim na Wołyniu (1789). Projektował w Warszawie zespół ogrodowy na Solcu (1772-1780), przekomponował park (ok. 1775), wystawił pawilony i budowle na Mokotowie (1776-1786), projektował park w Arkadii (od 1778), Dom Arcykapłana (przed 1783), świątynię Diany (1783) i akwedukt (1784). 51 Kseniak M., Rezydencja Czartoryskich…, s. 7. 52 j.w. 53 Zwolski J., Puławy…, s. 62.

363

Dzieje Puław. T. 1 Z tego samego 1770 r. pochodzi inny, również anonimowy plan, zatytułowany Plan de Poulaw54. Plan de Poulaw posiada większy zasięg od dotychczasowych planów. Przedstawia nie tylko założenie pałacowo-parkowe, ale cały obszar miejscowości. Jest jednak mało dokładny, a nawet nieprawdziwy w prezentacji niektórych elementów terenu (np. przebiegu traktu lubelskiego).

Il. 352: Plan de Poulaw (ok. 1770 r.)55.

Niewiele różniącym się od Planu von Pulaw z ok. 1770 r. jest plan zespołu pałacowo-parkowego w Puławach, wykonany ok. 1775 r.56 przez Chrystiana Piotra Aignera i zatytułowany: Plan General de Pullawy57. Jego pełna nazwa, wraz z dedykacją brzmi: „Plan General de Pullawy Presentée tres Humblement a son Altesse Madame la Princesse Lubomirska, Palatine de Lublin Protectrice des Beaux Arts, per Un pauvre Aprentif du Dessein qui se Refuge de sous sa hautte Protection et qui est son plus soumis et plus oberssant Serviteur, Pierre Chretien Aigner”58. Dedykacja adresowana jest do

54 O nim na podstawie: Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Puławy…, s. 223; Zwolski J., Puławy…, s. 62. 55 Plan w posiadaniu G. Ciołka (podaję za: Jaroszyński T.St., Kowalczyk J., Puławy…, s. 222 przyp. 23). Natomiast J. Zwolski (Puławy…, s. 122 przyp. 8) umieszcza go w: Muzeum Czartoryskich w Krakowie, Zbiór Graficzny, sygn.. MNK-XV R.r. 1814. 56 Czas powstania planu określił: Lorentz St., Działalność St. K. Potockiego w dziedzinie architektury, „Rocznik historii sztuki”, z. 1, 1956, s. 464 i 465. 57 O nim na podstawie: Goliński S., Puławy…, s. 39, 45-48, 135; Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Puławy…, s. 223; Jaroszewski Tadeusz Stefan, Chrystian Piotr Aigner 1756-1841, Warszawa 1965, s. 12, 13. 58 Zachowana pisownia oryginału (Goliński S., Puławy…, s. 45).

364

Rozdział VII Zofii z Krasińskich Lubomirskiej59. Plan sporządzono z dużą starannością. Wykazuje biegłość rysunkową wykonawcy. Zwraca uwagę wczesnoklasycystyczny motyw wieńca z girlandami i wstęgami. Plan jest pierwszym dziełem Aignera, powstałym w Puławach.

Il. 353: Plan General de Pullawy Ch.P. Aignera (ok. 1775 r.) .

Założenie pałacowo-parkowe rezydencji puławskiej miało układ dwuosiowy, oparty na planie krzyża61. Jego jedno ramię stanowiła oś pałacowa z tzw. królewską drogą, ciągnącą się na odległości ok. 9 km od Osin do pałacu, wysadzoną czterema rzędami lip. drugie ramię porządkowało zespół budynków gospodarczych od zachodu (prowadząc od stajen i ujeżdżalni) i było wysadzane dwoma rzędami lip. Od strony pałacu rozciągał się dziedziniec honorowy (cour d`honneur), po obu stronach którego usytuowano oficyny i pawilony. Oficyny, przeznaczone na mieszkania dla domowników, gości i części służby, połączone były ukośnie z pałacem parterowymi galeriami. Środek dziedzińca honorowego zajmowała czworokątna wydłużona sadzawka z fontanną, obsadzona symetrycznie drzewami i okolona czworokątnym trawnikiem. Od dziedzińca honorowego oddzielony był ogrodzeniem wewnętrznym dziedziniec przedni (avant cour)62 , z dwoma wgłębionymi trawnikami obsadzonymi lipami. W ogrodzeniu umieszczono bramę zwieńczoną puttami i fosą, z dwoma kordegardami, które strzegły dostępu do pałacu. Wschodnią granicę ogrodu stanowił wysoki mur, który przechodził w ogrodzenie z filarów i sztachet. Ogrody użytkowe

59 Zofia Krasińska (1718-1791) – czwarta żona wojewody sandomierskiego Jana Tarły (w latach 1746-ok. 1754), druga żona wojewody lubelskiego i krakowskiego Antoniego Lubomirskiego (od ok. 1754). 60 Ch.P. Aigner, Plan General de Pullawy z ok. 1776 r., Muzeum Czartoryskich w Krakowie, Zbiór Graficzny, R.r. 1813. 61 Opis założenia pałacowego w oparciu o Plan General de Pullawy Ch.P. Aignera podano za: Goliński S., Puławy…, s. 46-48; Kseniak M., Rezydencja Czartoryskich…, s. 6-8. 62 Zwany nieraz przeddziedzińcem.

365

Dzieje Puław. T. 1 umieszczono po drugiej stronie alei, która przecinała prostopadle główną oś pałacu. Widoczne są tu prostokątne kwatery sadów (ogród górny). Ogród ozdobny złożony był z trzech części oddzielonych od siebie różnicą wyniosłości i połączonych alejkami, schodami, skarpami i ścianami żywopłotowymi. Najwyższy taras miał kształt prostokąta i usytuowany był na osi dziedzińca przedniego. Był to teatr ogrodowy, otoczony ścianami z drzew. W nim powycinano gabinety, umieszczono półkolisty basen z fontanną oraz galerię rzeźb. Za ścianami żywopłotów znajdował się taras pośredni w kształcie litery „L”, jako stopień niższy. Był połączony z dziedzińcem honorowym. W jego wnętrzu, wyznaczonym przez wysokie żywopłoty, znajdowały się cztery boskety z gabinetami, połączone alejkami spacerowymi, obsadzonymi drzewami i ozdobionymi niewielkimi basenami. Najniższy taras składał się z dwóch prostokątnych kwater oddzielonych żywopłotem. Pierwsza, położona za południową oficyną, ozdobiona była typowym francuskim parterem z dywanowym haftem roślinnymi, basenami, kwietnikami oraz ćwierćkolisto i wolutowo wciętymi brzegami płaszczyzn parterowych. Między nimi przebiegały aleje lipowe z centralnie położonym pawilonem ogrodowym (perystyl63, altana64). Druga kwatera, położona prostopadle do pierwszej, wzdłuż południowo-wschodniego zbocza wzgórza pałacowego, związana była z pawilonem ogrodowym, tworząc przy nim jednoosiowy ogród. Altana ta, na której miejscu stanął później Domek Gotycki, posiadała od południa kolumnowy portyk65, a od północy półkolisty salon. Włączona była z jednej strony w bosket tworzący wnętrze gabinetowe z barokowo ukształtowanym gazonem66 przed frontem i zwartym masywem drzew, a z drugiej – na zachód, z osiowo przecinającymi się alejami spacerowymi. Od pałacu ku Wiśle schodziły trzy skarpiaste tarasy z dwoma biegami schodów odchodzących promieniście od narożnych alkierzy. Środkowy taras rozszerzał się stożkowato do podnóża skarpy, zaś boczne nawiązywały do XVIIwiecznych fortyfikacji. Po obu stronach pałacu zorganizowano niewielkie ogrody

63 Perystyl (łac.: peristylum; gr.: peristylos – otoczony kolumnami) – dziedziniec lub ogród otoczony dookoła portykiem kolumnowym w świątyniach egipskich; w zamożnych domach greckich, w domach patrycjatu rzymskiego – ogród położony zazwyczaj w głębi domu, otoczony portykiem kolumnowym. 64 Altana (wł.: nadbudówka, weranda w dachu) – budowla ogrodowa, zazwyczaj ozdobna w formie, o ażurowych ścianach często oplecionych roślinami pnącymi, służąca do wypoczynku i osłony przed słońcem lub deszczem. Umieszczano je w węzłowych punktach układu ogrodu lub na zakończeniu osi kompozycyjnych. W ogrodach krajobrazowych wprowadzano altany w kształcie antycznych świątyń, gotyckich kaplic, chińskich kiosków czy pagód albo wiejskich chatek. 65 Portyk (łac.: porticus) – zewnętrzna część budynku, otwarta przynajmniej z jednej strony kolumnadą lub rzędem filarów, sięgających jednej lub dwu kondygnacji, osłaniająca najczęściej główne wejście, często (w architekturze nawiązującej do antyku) zwieńczona trójkątnym frontonem; wysunięta ku przodowi lub wgłębiona. Fronton (wł.: frontone) – trójkątne lub półkoliste zwieńczenie fasady budowli, okna lub drzwi, a także frontowa ściana budynku (fasada). 66 Gazon (franc.) – owalny lub kolisty trawnik na podjeździe przed pałacem lub dworem, otoczony drogą dojazdową. Bywa zdobiony kwietnikami i fontannami lub pojedynczymi formami drzew i krzewów.

366

Rozdział VII przeznaczone wyłącznie dla domowników. Nawiązywały one do renesansowych form hortus conclusus67 lub giardino segreto68. Od zachodniej części pałacu lub z głównej alei ogrodu ozdobnego można było przejść na niżej leżące części parku serpentynowymi zejściami prowadzącymi do dzikiej promenady i ogrodu dolnego i łączącymi się ze sobą alejkami poprowadzonymi przez grzbiety tarasów. Ogród ozdobny, leżący u podnóża zbocza przy pałacu, powstał według odrębnej osi kompozycyjnej, wynikającej z zarysu brzegu łachy. Z główną osią pałacu łączył go półkolisty basen. Tu umieszczono kwatery bosketów, dwa baseny z fontannami wśród drzew, Altanę Chińską. Za klasycystyczną bramą na zachód, rozłożyło się gospodarstwo ogrodnicze, a więc cieplarnie, inspekty, szkółki oraz ogrody owocowe i warzywne, z których zbiory przeznaczano na cele przetwórcze. W sąsiedztwie powstała dzika promenada z alejkami spacerowymi, poprowadzonymi przy strumieniu i zbiegającymi się przy oranżerii. Dalsza analiza planu Ch.P. Aignera przekonuje, że właściciele rezydencji troszczyli się również o tereny leżące w sąsiedztwie założenia pałacowo-parkowego (o czym dalej). Rozpad Familii i odsunięcie Czartoryskich od wpływów w państwie spowodował bezskuteczne próby z ich strony powrotu do czołowego znaczenia. Znaleźli się w opozycji antykrólewskiej, której przewodnictwo po śmierci księcia Fryderyka Michała (1775) objął August Aleksander. Głównym terenem walki stała się Warszawa. Puławy straciły na znaczeniu, przeżywając nawet wyraźny regres. August Aleksander Czartoryski na stałe mieszkał w warszawskim pałacu (przy Krakowskim Przedmieściu). Czasowo przebywał u córki w Wilanowie, w Wołczynie i Łubnicach. Do Puław zjeżdżał każdego roku pod koniec lata na kilka tygodni. W 1777 r. Stanisław August, dążąc do pogodzenia się ze swym wujem, przyjechał do Puław na specjalne zaproszenie Augusta Aleksandra Czartoryskiego69. Przebywał

67 Hortus conclusus (łac.: ogród zamknięty) – w średniowieczu ogród usytuowany przy budynku mieszkalnym, otoczony murami lub kratą, często w obrębie zamku, przeznaczony do uprawy róż (ogródek różany) i ziół oraz służący do wypoczynku. Ozdobiony zazwyczaj w środku studnią lub fontanną, wyposażony w ławy darniowe i altanę trejażową, czasem z małym drzewem. Trejaż, treliaż (franc.: treillage – kraty, sztachety) – ażurowa ściana lub drewniana krata obrośnięta roślinami pnącymi, szczególnie charakterystyczna dla ogrodów barokowych i rokokowych; obecnie umieszczana najczęściej na ścianach budynku. 68 Giardino segreto (wł.) – mały ogród ozdobny, wyodrębniony murem, kratą lub szpalerem z większego założenia ogrodowego, usytuowany zazwyczaj koło domu w powiązaniu z apartamentami mieszkalnymi i przeznaczony do kameralnego wypoczynku gospodarza domu. Występował w ogrodach renesansowych i czasem barokowych. 69 Przebieg wizyty podano za: Dziennik przybycia i bytności króla Jmci Stanisława Augusta w Puławach w Sierpniu i Wrześniu 1777 roku, „Kółko domowe”, 1865, z. III, s. 37-40; Truchim Stefan, Wizyty królewskie. Wspomnienia o obyczaju dworskim z czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego, Poznań 1926, s. 91-102; Goliński S., Puławy…, s. 20-22.

367

Dzieje Puław. T. 1 tu od 27 sierpnia do 8 września70. Przybyłego w asyście oficerów i eskorty pałacowej króla powitała na drugim brzegu Wisły księżna marszałkowa wielka koronna Izabela z Czartoryskich Lubomirska, żona Stanisława. Na kilku promach przypłynięto na prawy brzeg Wisły, przy salwie armatniej i dźwiękach orkiestry. Na brzegu wiwatowały tłumy. Król wsiadł do karety i pojechał do pałacu. Tu czekał na niego ks. August Aleksander. Po powitaniu i wzajemnych grzecznościach gość udał się do przygotowanych apartamentów, a następnie, po zjedzonym obiedzie, na spacer po ogrodzie. Wieczorem zorganizowano fajerwerk71 na kępie wiślanej i nocną iluminację72 . Następny dzień (28 sierpnia) rozpoczął się spacerem po ogrodzie pałacowym, połączonym z powitaniami zebranych tu ludzi. Po obiedzie król słuchał koncertu w wykonaniu kapeli, a następnie był obecny na spektaklu teatralnym, granym przez aktorów warszawskich w pałacowym teatrze. Trzeci dzień pobytu (29 sierpnia) rozpoczął się poranną przejażdżką konną. Król zwiedził ruiny zamku w Janowcu oraz ruiny zamku i miasteczko Kazimierz. Mieszkańcy Kazimierza powitali gościa owacyjnie. Na spotkanie obwieszczone salwą z moździerzy wyszli z chorągwiami przedstawiciele cechów73 i kahału74. Na obiad powrócono do Puław, gdzie do wieczora bawiono się na balu. Król, zmęczony spacerem po Kazimierzu, wcześnie udał się na odpoczynek. Po obiedzie do pałacu przybyły chłopskie wesela. Panny młode bawiły króla, który obdarował je pieniędzmi. Wieczorem pokazano spektakl komediowy. Pracowity był piąty dzień pobytu (31 sierpnia). Rano długa rozmowa z księciem Augustem Aleksandrem, potem msza w kaplicy pałacowej, a następnie audiencje. Przybyli m.in. członkowie trybunału, którego prezydent powitał króla następującymi słowami: „… trybunał, nie przez delegowanych na powitanie króla przybyły, ale cały i w ozdobach swoich z równą na każdem miejscu panu swemu rekognicją75 i wiernością i zaleceniem się tylko łaskom pańskim”76. Zadowolony król odpowiedział, „że ukontentowany nie tylko widzieć pilnie pracujących pro publico77, ale że ten sobie do przybycia czas, Niedzielę orali,

70 Dziennik przybycia…, s. 37-40. Inaczej sformułowaną długość pobytu podają: „…przybył do Puław, gdzie spędził drugą połowę sierpnia i początek września” (Buksiński S.J., Aleksander August Czartoryski…, cz. III…, s. 3); „W 1777 r. król złożył 3-tygodniową wizytę w Puławach…” (Buksiński S.J., Puławy…, s. 2). 71 Fajerwerk (niem.: Feuerwerk) – różnokolorowe ognie, otrzymywane przez spalanie lekko wybuchowych mieszanin, używane do celów widowiskowych i sygnalizacyjnych; sztuczne ognie, race. 72 Iluminacja (łac.: illuminatio) – rzęsiste oświetlenie. 73 Cech (staroczes. w połączeniu ze średniow. niem.: Zech) – zrzeszenie samodzielnych rzemieślników miejskich jednej lub kilku specjalności, mające na celu obronę interesów rzemiosła, podniesienie jego poziomu zawodowego oraz organizowanie samopomocy wśród członków. 74 Kahał (hebr.: kahal – zgromadzenie) – żydowska gmina wyznaniowa; także: zarząd tej gminy. 75 Rekognicja (łac.: recognitio – rozpoznanie) – uznanie tożsamości jakiejś osoby lub rzeczy. 76 Cyt. za: Truchim S., Wizyty królewskie…, s. 94. 77 Pro publico bono (łac.) – dla dobra publicznego, dla dobra ogółu.

368

Rozdział VII

Il. 354: Stanisław August Poniatowski (1732-1798).

369

Dzieje Puław. T. 1 który nie przerywa satysfakcji czynienia oczekującym sprawiedliwości”78. Po obiedzie zaplanowano duża imprezę. „Był bowiem sporządzony jarmark jak być formalnie powinien reprezentowany. Zrobiona także była w całej ulicy ogrodu dołem otwartej, a górą odkrytej, illuminacja, przy oświecających latarniach, w środku w kolorach wiszących i część górnego ogrodu od salonu idąca, tem rzęsiściej cała lampami illuminowana, oraz brama z cyfrą królewską . Od tego salonu bokami były sklepy z towarami bogatszemi, w których siedzieli kucy Niemcy, turcy i żydzi, z Lublina i z innych miast sprowadzeni; dalej ciągnęły się mniejsze kramy i kramiki i kończyło się na wystawieniu tego wszystkiego do sprzedaży, co tylko spiżarnia, kuchnia i piwnica i obejście się całego gospodarstwa, do domu i do roli potrzebować może. Między szpalerami miejsca tego były teatra powystawiane, jedne z malowaniem, znaczącem tam przedaż obrazów, zwyczajem jarmarków francuzkich, przy śpiewaniu piosenek francuzkich i przygrywaniu; drugie, na którym sprowadzeni kuglarze różne sztuki i łamania reprezentowali; trzecie do grania komedji; czwarte zajmowało szynk z droższych trunków; a w samym salonie przygotowana włoska kantata79 z muzyką, z wierszów dla króla włoskich skomponowanych. Jarmark ten ludny był, z zebranego samego pospólstwa, więcej nad tysiąc, które miało z sobą aktualnych kilka wesel z muzykami wiejskiemi, bębenkami, fujarkami; tańcowali około ogrodu, kupowaniem zaś i targowaniem, zwyczajną jarmarkową wrzawę wydawali, ile że na ich profit80 najniższą cenę otaksowano sprzedaż i wolne im zostawiono rozkupowanie wszystkiego, co tylko żywnością pospolitą i ku potrzebie chłopskiej, na jarmarku znajdować się mogło. Odgłos tego jarmarku sprowadził i z okolicy tak szlachtę, jako i różnych ludzi. Tego, jak się opisuje, nie opuścił jednak król jmć po kolacji widzieć i choć wiatrem do wydania się przeszkadzane, okazywał swem ukontentowaniem81 równie szacować, ile miłej znał dla siebie attencji82. Skoro się na jarmarku król jmć pokazał, tłumem ludzi był okryty i z miejsca na miejsce równie prowadzony, przechodził się ciesząc, przy każdym teatrum bawiąc. Nakoniec dla wiatru wielkiego, do salonu wprowadzony, miał sobie od wiejskiej dziewczyny, imieniem Florki oddany wieniec. Zaczęła się potem kantata włoska, przez madame Tomatys i innych włochów, z muzyką dobraną ułożona i wiesze królowi jmci oddane były”83.

78 Cyt. za: Dziennik przybycia…, s. 38. 79 Kantata (wł.: cantata) – wokalno-instrumentalny utwór o nastroju uroczystym, złożony z arii, recytatywów, duetów, chórów itp. Lub skomponowany na głos solowy z zespołem instrumentalnym. Także: wiersz liryczny. 80 Profit (franc.) – korzyść, pożytek z czegoś, zysk, dochód, zarobek. 81 Kontent (franc.: content) – zadowolony, ucieszony, uszczęśliwiony, rad z czegoś. 82 Atencja (łac.: attentio) – okazywanie komuś szczególnego szacunku, wyróżnienie kogoś. 83 Cyt. za: Dziennik przybycia…, s. 38.

370

Rozdział VII A oto przykład takiego wiersza: Do króla z okoliczności illuminacji ogrodu puławskiego, na przyjęcie jego król. mości, wiersz z włoskiego przełożony. 1. Te co tak pięknie tleją pochodnie, Przez swe milczące w ogniach wyrazy, Za nas ci panie hołd niosą zgodnie, Serc naszych dzisiaj wierne obrazy. Na wzór ich, nasze chęci życzliwe, Które w kształt nowy miłość zamienia, Żarząc przyjemnie w czas czucia tkliwe, Blask i gorącość biorą płomienia. 2. Z bojaźnią milczą gdy widzą ciebie Na tronie ze czcią monarchom własną, Jak kiedy słońce świeci na niebie, To słabe światła z swym blaskiem gasną; Teraz gdy z tronu zstępować raczysz, Wolniejszą zaraz miłość się czuje, W otwartych znakach panie obaczysz, Trwoga, radości, jak ustępuje. 3. Oddal na chwilę te blade troski, Co panujących ścigają smutnie; Niech Apollina duch wskrzesi boski Wesołe myśli, wesołe lutnie. Niechaj cię takim widzą Puławy, Jak niegdyś w pośród równych mieszkałeś, Obok z ich panem, wiejskiej zabawy, Miła współczesność swobodnie brałeś.

371

Dzieje Puław. T. 1 4. Tu na bezpiecznem pokoju łonie Dni twoje trawiąc, czy w pogodne chwile, Czy się w tej burz srożyła stronie, Czasy płynęły spieszono i mile Jak słodkie czucia przyjaźni, miłości, Którą krwi związki ściślej spajały, W oczach domowych i w oczach gości, Tchnące natenczas widzieć się dały. 5. Już wtedy polski orzeł nad tobą Białe rozbijał skrzydła w obłoki, Aby twe skronie, królów ozdobą Uwieńczył, pełniąc niebios wyroki. Ach! ileż trosków weszło z koroną! Ile krwawego razem kłopotu! Ale na górę chwały wzniesioną Nikt nie wydoła wstąpić bez potu. 6. Letejskie wody84, za których stokiem Pamięć snem martwym zjęta drętwieje, Zalejcie wiecznie pełnym potokiem Smutne obrazy, okropne dzieje! Same tu wdzięki niech wstęp otwarty, I same z Cypru chłopięta mają, Jak czasem koło Jowisza żarty Stojąc bezpiecznie w zawód igrają. 7. Wszak bohaterom, w drodze honoru, Trudy uciechą przerwać się godzi, Która niezwodząc ich z cnoty toru, Postawę cnoty surową słodzi.

84 Letejskie wody – woda z rzeki zapomnienia Lete w państwie podziemnym Hadesie, której picie przynosiło zmarłym zapomnienie przeszłości.

372

Rozdział VII A po spoczynku, duch pełny męztwa Idzie naprzeciw zawziętych losów, Z mocniejszą siłą, pewny zwycieztwa, Chociaż pomnożą szturmów i ciosów. 8. Lecz jeźli, w słusznej nagród nadziei, Los sprawiedliwy cnoty nie myli, Jako nadchodzi, z czasów kolei, Pogodna wiosna po mroźnej chwili, Tak i dla ciebie panie parki85 życzliwe Snują przez swojej przędzy obroty, Dni spokojniejsze, lata szczęśliwe, Jakie bez przerwy toczył wiek złoty. 9. Te są narodu twojego panie Chęci gorące, chęci rzetelne; Wie on przez zgodne wolności zdanie, Że królów szczęście, z swemi nierozdzielne. Powiedzcie nieba, czyli słuszniejsze Do was się żądze kiedy wznosiły! Czy się życzenia kiedy piękniejsze W ludzkim dla kogo sercu wznieciły?”86 Dzień zakończyły trwające do północy tańce w pałacowym salonie. Przewidziany na 1 września program zakłócony został przez wietrzną pogodę. Zrezygnowano nawet ze spaceru po ogrodzie. Wieczorem zaprezentowano spektakl komediowy. 2 września pogoda uległa poprawie i król mógł przed południem odbyć konny spacer w okolice Puław. Po obiedzie w pałacu odbył się koncert. Następnego dnia (3 września) do obiadu przebywał król w swoich apartamentach. Na całe popołudnie wyjechał na spacer. Wieczorem oglądał komedię. Dziewiąty dzień pobytu (4 września) upłynął pod znakiem poobiedniej wycieczki do lasu. Damy w karetach i asystujący konno

85 Parki – w mitologii rzymskiej trzy boginie przeznaczenia, utożsamiane z greckimi Mojrami, przedstawiane jako prządki odmierzające długość ludzkiego życia. 86 Cyt. za: Dziennik przybycia…, s. 38-39.

373

Dzieje Puław. T. 1 mężczyźni udali się drogą, prowadzącą od pałacu aż nad rzeczkę Kurówkę 87. Na miejscu powitał przybyłych salut armatni i kilkuset mieszkańców Puław i okolic. „Zastał tam król jmć pospólstwa kilka set zgromadzonego, salon umyślnie wystawiony, zielono ustrojony, z galerją na górze; przy nim koło rzeczki, z kamieni darniem przykrytych pod czterema drzewami, zrobione kanapy, do których przez mostek z prosta sporządzony przechodzić trzeba było. Obok tego salony stał namiot wielki i koło niego drugi taki, oraz dwa namioty pomniejsze. Dalej wystawiony był gładki słup, na którym na wierzchu, zawieszone były czapki, wstęgi i inne przyzwoite dla pospólstwa odzienia; obok zaś rozciągniony na dwóch słupach sznur i szater88 dla pospólstwa zrobiony. Zaczęli najpierw bawić króla jmci parobcy na ów słup łażący, inni doleść niemogący, drudzy dołażąc, co kto dostał zabierający sobie, aż czterech oto potrafili, każdy był królowi jmci prezentowany i pieniędzmi obdarzony. Potem sprowadzony umyślnie, na linie tańcował i łamania osobliwsze królowi jmci reprezentował. Pospólstwo zaś skakaniem, tańcowaniem i wesołością swoją, miłe królowi jmci sprawiało igrzyska. Nie spodziewał się król jmć, oprócz tego miejsca, które i z natury położeniem swojem nad rzeczką i namienionem tyle rzeczy wystawieniem dosyć kontentowano, aby więcej widział; ale poprowadzony w las ścieżkami umyślnie rzniętymi, zastał w podobnej pozycji i nad tąż rzeczką, łąkę drugą, na której zobaczył drwa w stos ładowne, kilka sztuk bydła, owiec, gęsi i różnego drobiu pasące się, przytem chałupę z darnią wystawioną, wygodne i czyste mieszkanie mającą, z której pokazał się z aktorów francuzkich ubrany stary holender z żoną jeszcze późniejszego wieku. Ci oboje zadziwieni widzieć króla i tak wielką kompanją, witali go i na odpoczynek prosili. Gdy król jmć usiadł, holender z żoną zaczęli się troskać czemby króla zabawili i tak jedno od drugiego obligowane, wzbudzali sobie głos do śpiewania strofami piosneczek francuzkich, dziwnie do starego wieku i do swojej postaci dobrze stosowanych. Niezmiernie król tem był ukontentowany, a proszony, aby tem nie gardził czem go mogą częstować, wystawili wielkich garnków kilka z mlekami, śmietanami i z różnem podostatek nabiałem. Naczynia podali glinianie i łyżki drewniane w prostym a różnym gatunku. Król jmć, aby tego używała zgromadzona kompanja, zrobił początek tych

87 Droga ta nazwana została Aleją Królewską. 88 Szatra (węg.: sátor; tur.: szatyr) – namiot, szałas.

374

Rozdział VII nabiałów, prostą łyżką nabierając i w nich gustując. Tem więcej to króla jmci ukontentowało, że nad spodziewanie widzieć to był sprowadzony; ale gdy dalej, niby na powrót, po nad tę rzeczkę i przez rzeczkę mostkiem był prowadzony, wchodząc w las, usłyszał dzwonka echo, a przybliżając się samo dzwonienie, nakoniec trafił na eremitorium89 dziwnie pięknie wystawione i w nim pustelnika mieszkającego, do którego gdy wszedł, zobaczył wiersze w literach ogniem pałających, modły za króla znaczące, które w ten sposób były ryte: tablica czarna, a litery: <<O Dieu de l`univers sur ton image. La vertu, sur le trone, est ton plus bel ouvrage>>, na niej na wskroś przerzynane, zasłonione żółtą z tyłu kitajką i palącemi się oświecone świecami. Witał pustelnik króla jmci, ofiarował wszelkiego gatunku frukta i prezentował, że mu na żadnej przy tem eremitorium nie zbywało wygodzie, miał bowiem i studnię umyślnie zrobioną , sadek, pasiekę i wszystko cokolwiek dla tak sposobnego życia potrzebne. Strukturę zaś wystawionego eremitorium i niby od wieku stojącego, z krzyżem nachylonym, mchem całego obrosłego, jak widzieć było do osobliwości tak opisać trudno. Powrócony król jmć na miejsce pierwszej łąki, zastawszy pospólstwa w około tańce, a w jednym namiocie damy tańcujące, tam udał się i przypatrując cieszącym się prawdziwie w obecności króla i dla jego satysfakcji, tańcował i król je! Czas tego spaceru, od godziny trzeciej trwał aż po szóstej; w całym zaś przeciągu, co trzy minuty, z armat ognia dawano, dla wydającego się po lesie głosu i pospólstwo wołało: król niechaj żyje! Gdy król jmć siadał na konia na powrót, okrzyk pospólstwa jeszcze się większy zrobił i przy rzęsistem z armat biciu król jmć ruszył. Przybywszy do pałacu w licznej asystencji, ponawiał swoje wielkie ztąd ukontentowanie i wydał je, gdy jp. Mezoneff darował konia, kommissarzowi dóbr tutejszych tabakierkę złotą, architektowi zegarek, jako też holendrom, jednemu zegarek, drugiemu tabakierkę”90.

89 Eremitorium, erem (gr.: éremos – pustynia, samotnia) – miejsce przebywania pustelnia. 90 Cyt. za: Dziennik przybycia…, s. 39-40.

375

Dzieje Puław. T. 1 Na drugi dzień (5 września) przedpołudnie spędził król w pałacu, a po obiedzie pojechał do Kurowa odwiedzić księżną Elżbietę z Lubomirskich Potocką91. Wieczorem w puławskim pałacu „była muzyka i z zgromadzonemi bawił się król jmć na sali”92 . Przedpołudnie 6 września spędził król w pałacu w powodu niepogody. Wieczorem przyjął delegację dworu wiedeńskiego i uczestniczył w spektaklu teatralnym. Bardzo uroczysty był dzień 7 września – 13 rocznica wyboru Stanisława Augusta Poniatowskiego na króla Polski. Rozpoczęły go wczesnym rankiem armaty, oddając stokrotny salut. „Koło 10-tej zgromadzili się wszyscy do przedpokoju króla Jmci, do którego z powinszowaniem wszedł jk. Nuncjusz, potem książę imć wojewoda ruski93 i książę imć marszałek litewski94; po wyjściu z apartamentu JKr. Mci przechodzącemu mieli wszyscy honor winszować i w rękę całować i zabawiwszy na sali poszedł na Mszę”95. Po mszy przyjmował od przybyłych życzenia. Złożyli je m.in.: podskarbi wielki koronny książę Adam Poniński96, przybyły w porze obiadowej hetman polny litewski Józef Sosnowski97 w imieniu Rady Nieustającej98. Na popołudnie i wieczór zaplanowano bal na powietrzu, fajerwerki i iluminację. Deszczowa pogoda zmusiła do przeniesienia się do sal pałacowych. 8 września był dniem wyjazdu króla z Puław. Po wysłuchaniu porannej mszy, pożegnał się z gospodarzem pałacu i jego żoną i udał się na obiad do Kurowa. Stąd pojechał przez Wołczyn do Białegostoku.

91 Elżbieta z Lubomirskich Potocka – jedna z czterech córek marszałka wielkiego koronnego Stanisława (ok. 1720-1783) i Elżbiety z Czartoryskich Lubomirskiej (zm. 1816), żona Ignacego Potockiego (17501809), marszałka wielkiego litewskiego, właściciela majątków w Kurowie, Michowie i Klementowicach. 92 Dziennik przybycia…, s. 40. 93 August Aleksander Czartoryski. 94 Józef Sanguszko. 95 Cyt. za: Dziennik przybycia…, s. 40. 96 Adam Poniński (1732-1798) – książę, kuchmistrz wielki koronny (1762-1773), podskarbi wielki koronny (od 1773); jeden z przywódców konfederacji radomskiej 1767; w latach 1773-1775 marszałek sejmu zawiązanego w konfederację generalną, podczas którego przeprowadzono zatwierdzenie I rozbioru Polski; wysługiwał się państwom rozbiorowym, pobierając od nich wysokie pensje; grabił fundusze pojezuickie; uprawiał łapownictwo. W 1789 r. oddany pod są sejmowy, pozbawiony urzędów, skazany został na banicję. Wyrok anulowała Targowica. 97 Józef Sosnowski (zm. 1783) – pisarz polny litewski (od 1764), wojewoda smoleński (od 1771), hetman polny litewski (1775-1780), wojewoda płocki (od 1781). Działacz stronnictwa Czartoryskich w województwie brzeskolitewskim. W 1764 r. marszałek sejmu elekcyjnego. Nie dopuścił do małżeństwa swej córki Ludwiki z Tadeuszem Kościuszką. 98 Rada Nieustająca – organ o charakterze rządowo-administracyjnym, ustanowiony przez sejm 1775 r. Składała się z króla jako przewodniczącego (z 2 głosami), 18 senatorów i 18 przedstawicieli szlachty, wybieranych przez sejm (po 9 z Korony i Litwy), ze zmianą 1/3 części składu co 2 lata. Dzieliła się na 5 departamentów na czele z ministrami: interesów cudzoziemskich (spraw zagranicznych), wojska, policji, skarbu i sprawiedliwości. Do kompetencji należało: kierowanie administracją, przygotowywanie projektów ustaw sejmowych, kontrola przestrzegania prawa, wysyłanie posłów do państw obcych. Jej zasługą jest usprawnienie administracji państwowej i rozwój gospodarczy kraju. Krytykowana z racji silnych wpływów magnackich i ambasadora Rosji, zlikwidowana w 1789 r. przez Sejm Czteroletni, reaktywowana w 1793 r. przez sejm grodzieński.

376

Rozdział VII Wizyta króla Stanisława Augusta Poniatowskiego w Puławach (jak powiedziano już wyżej) była próbą pogodzenia się jego z Augustem Aleksandrem Czartoryskim, który był nie tylko wujem królewskim, ale przede wszystkim jednym z głównych filarów opozycji antykrólewskiej. Do kompromisu jednak nie doszło. Czartoryscy pozostali główną siłą magnackiej opozycji antykrólewskiej. Zmieniło się tylko to, ze August Aleksander, cieszący się zdrowiem i powszechnym szacunkiem, odsunął się od życia publicznego. Po pierwszym rozbiorze Polski zmiany terytorialne wprawdzie nie sięgnęły Puław, ale objęły dobra księcia. Część z nich znalazła się za austriacką i rosyjską granicą. August Aleksander zdawał sobie sprawę, że każdy nieostrożny krok polityczny może doprowadzić do sekwestru którejś posiadłości. Dotkliwie odczuł śmierć brata99. Wszystko to spowodowało, że kierowanie Familią przeszło w ręce zięcia książęcego, marszałka wielkiego koronnego ks. Stanisława Lubomirskiego. Po raz drugi król Stanisław August Poniatowski, tym razem przejazdem, bawił w Puławach w 1781 r. Nie ma dokładnej relacji z tego pobytu. Towarzyszący w tej podróży królowi poeta i historyk, Adam Naruszewicz, w poniżej cytowanym utworze wymienia miejscowości Lubelszczyzny, przez które przejeżdżano, m.in. Puławy, Markuszów, Lublin, Krasnystaw i Dubienkę. „Oda XXXV. Podróż królewska do Wiśniowca, dnia 9 października zaczęta, a dnia 8 grudnia zakończona r. p. 1781. *** Błysnęła z rankiem równa wiośnie pora. Nie zajrzy kwietniom październik łaskawy. Odwiedź polskiego dom zacny Nestora, Z lat młodocianych miłe ci P u ł a w y. W tych-eś przybytkach cnotą serce zdobił, Gdy cię Bóg z pieluch do berła sposobił” * * *100 W okresie władania Puławami przez Augusta Aleksandra Czartoryskiego miejscowe środowisko kulturalne posiadało bardzo ograniczone ramy. Jedynie podczas wizyty Stanisława Augusta w 1777 r. rezydencja puławska przeżywała krótkotrwała eksplozję imprez kulturalnych, których celem było uświetnienie pobytu królewskiego.

99 Fryderyk Michał Czartoryski zmarł w 1775 r. 100 Naruszewicz A. S., Wybór poezyj…, s. 278.

377

Dzieje Puław. T. 1 W pałacu wystawiano wówczas sztuki francuskie, w parku organizowano kiermasz, a w lesie nad Kurówką – rozrywki w stylu sielskim. Słowem – jeśli pogoda pozwoliła, przedstawienie, festyny i pikniki przenoszono z pomieszczeń pałacowych pod gołe niebo, głównie na teren parku. W jego malowniczych zakątkach wznoszono prowizoryczne sceny, na których wystawiano komedie i produkowali się kuglarze. Na innych, zbudowano na wzór kramów, przy dźwiękach muzyki i śpiewie piosenek, sprzedawano różne towary101. Jest wielce prawdopodobne, że obraz Jana Piotra Norblina „Kiermasz w parku” powstał w związki z tym najwspanialszym w Puławach kiermaszem102 .

Il. 355: Jan Piotr Norblin „Kiermasz w parku”103.

Obok króla i jego świty, w kiermaszu uczestniczyła rodzina Czartoryskich, jej krewni i przyjaciele domu, rezydencji, oficjaliści, a także służba pałacowa. W imprezie brali zapewne udział również chłopi poddani, odpowiednio ubrani i pouczeni.

101 Patrz wyżej, opis jarmarku w dniu 31 sierpnia. 102 Król B., Teatry na wolnym powietrzu…, s. 75. 103 Muzeum Narodowe w Warszawie, nr inw. 189015.

378

Rozdział VII Czartoryscy posiadali w omawianych czasie w Puławach trzy teatry. Pierwszy, uwidoczniony na General plan de Pulaw J.S. Deybla z 1760 r., nazwany był teatrem ogrodowym lub zielonym. Był to typowy ekskluzywny teatr dworski, posiadający na widowni wyłącznie loże104. Osiemnaście lóż105 ustawionych było w półkole.

Il. 356: Teatr ogrodowy w Puławach (fragment General plan de Pulaw J.S. Deybla z 1760 r.).

Zadaszenie stanowiło rozpięte na drewnianej pergoli106 pnącze. Przestrzeń półkola wypełniał basen z fontanną. Scena posiadała głębokość dziewięciu kulis. Prowadziło na nią dziewięć wejść dla aktorów, łączących się z kilkoma niewielkimi gabinetami – garderobami. Opisywany w 1760 r. teatr istniał jeszcze w 1780 r. w niezmienionej postaci107. Nie jest znany repertuar teatru z tego początkowego okresu. Brak również wiadomości o przedstawieniach. Znając jednak zamiłowanie Czartoryskich

104 Ten typ teatru, występujący w architekturze XVII i XVIII w., pomyślany był dla widzów arystokratycznych. Nie przewidywał urządzenia parteru, amfiteatru ani paradyzu. Amfiteatr (łac.: amphitheatrum; gr.: amphi-théatron – podwójna widownia) – część widowni wznosząca się stopniowo koliście lub półkoliście ku górze. Paradyz (franc.: paradis; łac. kośc.: paradisus – raj) – w teatrze najwyższa kondygnacja, na której znajdują się najtańsze miejsca; jaskółka). 105 Opis teatru na podstawie: Król B., Teatry na wolnym powietrzu…, s. 92. 106 Pergola (łac.: pergula – ganek, altana) – rodzaj altany, lekka budowla ogrodowa, składająca się z dwu rzędów słupów podtrzymujących poziomą konstrukcję kratową, oplecioną pnącymi roślinami. 107 Król B., Teatry na wolnym powietrzu…, s. 92; Teatr Czartoryskich w Puławach i Sieniawie, W: Bibliografia literatury polskiej Nowy Korbut, t. 4, Warszawa 1966, s. 156. Pierwsza z cytowanych pozycji (Król B., Teatry na wolnym powietrzu…, s. 92) podaje jednocześnie, że na Planie General de Pullawy Ch.P. Aignera, datowanym na ok. 1775 r. (a więc wcześniejszym od tego z 1780 r.) widać zasypany basen, który oddzielał kiedyś widownię od sceny oraz drzewa posadzone w „garderobach”. Trudno wyjaśnić tę sprzeczność informacji.

379

Dzieje Puław. T. 1 do teatru można przyjąć, że scena ta wykorzystywana była często. Oprócz teatru ogrodowego, w pałacu znajdowała się sala widowiskowa, o której brak informacji. Wiadomo, że znajdowała się obok Sali Białej i służyła za „teatr zimowy”108. Kolejna scena, wzniesiona na wzór amfiteatru w warszawskich Łazienkach, lokalizowana jest na kępie wiślanej i zwana „teatrem na kępie”109. Podobnych do wizyty królewskiej okazji do organizowania imprez było mało. Tak również oceniał atmosferę Puław znany podróżnik, szarlatan i awanturnik – Jan Jakub Casanova110: „Choćby miejscowość jakaś była nie wiem jak wspaniała i czarowna, zawsze będzie nudna dla człowieka żyjącego tak samotnie, o ile nie jest zajęty pracą literacką, która go zatrudnia, albo ważnym pomysłem, który go absorbuje. Ponieważ zaś u mnie nie zachodziła ani pierwsza, ani druga okoliczność, począłem się nudzić.”111 Jesienią 1765 r. jadąc z Petersburga, odwiedził Warszawę. W marcu następnego roku, za sprawą aktorki Binetti, miał miejsce pojedynek z Ksawerym Branickim112 . Ścigany przez przyjaciół ciężko rannego przeciwnika wyjechał Casanova ze swym przyjacielem Filipem Antonim Campioni113 do Lwowa, a po jakimś czasie przybył do Puław114. „Jest to pyszny pałac leżący nad Wisłą, własność księcia wojewody ruskiego Augusta Czartoryskiego…”115 – pisał w pamiętnikach. Przeżył tu, tym razem niefortunną dla siebie przygodę miłosną, którą dokładnie opisał. Ze względu na specyfikę tekstu, opis przytoczono w wiernym brzemieniu. „Pewnego dnia weszła do mego pokoju ładna dziewczyna wiejska. Znalazłem ją zupełnie podług swego gustu, a nie umiejąc po polsku starałem się gestami wytłumaczyć to, czego nie mogłem jej powiedzieć.

108 Teatr Czartoryskich..., s. 156. 109 j.w.; Król B., Teatry na wolnym powietrzu…, s. 93. 110 Giovanni Giacomo Casanova di Seingalt (1725-1798) – pamiętnikarz woski, piszący w języku francuskim. Swobodnemu trybowi życia, zamiłowaniem do podróży i głośnym przygodom miłosnym zawdzięczał opinię awanturnika i uwodziciela. Autor powieści fantastycznej Icosameron (1788) i słynnych Pamiętników (1822, skrócone wydanie polskie 1961). 111 Casanova di Seingalt Giovanni Giacomo, Przygody w Polsce, W: Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców, t. 1., opr. Wacław Zawadzki, Warszawa 1963, s. 277. 112 Anegdoty i sensacje obyczajowe wieku oświecenia Polsce. Dokumenty, wspomnienia, facecje, opr. Roman Kaleta, Warszawa 1958, s. 87. 113 Filip Antoni Campioni – tancmistrz, nobilitowany w 1791 r. przez Stanisława Augusta (j.w.). 114 j.w. 115 Witusik Adam Andrzej, Z pobytu Casanovy w Puławach, „Kurier Lubelski”, nr 114 z 21-22.05.1977, s. 5; (gal.), Lubelskie anegdoty Oświecenia, „Kurier Lubelski”, 1959, nr 161-162, s. 3.

380

Rozdział VII Poczęła się bronić i narobił przy tym takiego krzyku, że nadszedł burgrabia. Powiedział do mnie z całym spokojem: - Dlaczego waszmość nie zmierza prostą drogą, skoro się dziewczyna podoba? - Cóż to za droga? - Jej ojciec jest tutaj. Pomów waszmość z nim i dojdź do zgody po dobremu. - Ja nie umiem po polsku. Czybyś się waść tego nie podjął? - Z ochotą. Dasz mu waszmość pięćdziesiąt złotych? - Żartujesz waść. Jeśli jest jeszcze nietknięta dam sto złotych, ale pod warunkiem, że będzie powolna jak jagnię. W samej rzeczy sprawa nie była trudna, bo uroczystość weselna odbyła się tegoż wieczora. Wszelako zaraz potem czmychnęła biedna owieczka, jak gdyby ją ścigano batem. Wywnioskowałem z tego, że ojciec jej, aby ją skłonić, użył kańczuka. Gdybym był to przeczuł, nie byłbym wcale nastawał. Następnego dnia zaproponowano mi kilka dziewcząt, nie pokazując mi ich wcale. - Ale gdzież jest ta dziewczyna? Muszę przecież zobaczyć jej twarz. - Cóż znaczy twarz? – zauważył burgrabia. – byle tylko reszta była nietknięta! - Dla mnie, przyjacielu, twarz jest najważniejsza, a reszta jeno przydatek. Nie mógł tego pojąć. Przyprowadzono mi dziewczęta, ale nie znalazłem wśród nich żadnej, której uroda obudziłaby moje żądze. W ogóle w tych okolicach kobiety są brzydkie. Przystojne zaś stanowią wyjątek, a już piękność jest istnym dziwem. Po tygodniu zbytku i nudy powróciłem do Warszawy…”116. Po opuszczeniu Polski Casanova nie zerwał kontaktów z naszym krajem. Chciał do niego powrócić. Świadczy o tym m.in. wydane w 1774 r. trzytomowe dzieło historyczne pt. „Istoria dele turbolenze della Polonia” („Historia zamieszek w Polsce”) oraz znaleziony po śmierci w jego rzeczach konspekt trzytomowej historii Rady Nieustającej117. W kilka tygodni po śmierci Augusta Aleksandra Czartoryskiego przejeżdżał przez Puławy znakomity powieściopisarz i poeta, biskup warmiński, Ignacy Krasicki118.

116 Casanova G.G., Przygody w Polsce…, s. 277-278. 117 Witusik A.A., Z pobytu Casanovy…, s. 5. 118 Krasicki Ignacy, Podróż z Warszawy. Do księcia Stanisława Poniatowskiego, W: Krasicki Ignacy, Pisma wybrane, opr. Tadeusz Mikulski, t. 2., Warszawa 1954, s. 293.

381

Dzieje Puław. T. 1

Il. 357: Ignacy Krasicki (1735-1801).

Udał się wówczas z Warszawy do rodzinnego Dubiecka, przejeżdżając przez Wilanów, Górę Kalwarię, Gołąb, Czarnolas, Puławy, Kurów, Dąbrowicę, Babin, Wieniawę, Lublin, Wysokie, Biłgoraj, Tarnogród i Jarosław119. Będąc w Puławach, zwiedził Krasicki pałac i park120, wspominając zmarłego wojewodę ruskiego, jednego z najwybitniejszych mężów stanu XVIII wieku: „Zgoła przeciąg takowej podróży byłby niemiły i przykry gdyby się z daleka nie ukazały – Gonne monarchów Puławy, Gdzie syt wieku, szczęścia, sławy,

119 Wracał trasą inną: Krasiczyn, Przemyśl, Lwów, Rawa Ruska, Łaszczów, Zamość, Krasnystaw, Łęczna, Lubartów, Kock i Serokomla (Witusik Adam Andrzej, Z lubelskich wojaży Krasickiego, W: Kalendarz lubelski 1978, Lublin 1977, s. 112). 120 Grychowski August, Lublin i Lubelszczyzna w życiu i twórczości pisarzy polskich od średniowiecza do 1968 r., Lublin 1974, s. 77.

382

Rozdział VII Młodzież ku cnocie sposobił Starzec, co kraj przyozdobił, W żałobę przybrani słudzy ukazywali nam ogrody i pałac; czułość ich i rozrzewnienie pochwałą były widoczną pana, którego świeżo utracili.”121 Czartoryscy utrzymywali w Puławach liczny dwór. Znana jest rodzina Du Pero, której męscy przedstawiciele byli burgrabiami, głównie u Zofii Czartoryskiej. Michał Du Pero122 (ok. 1682-1754) notowany jest w Puławach od 1773 r. na tym stanowisku. Wraz z żoną Anną (notowaną w Puławach od 1741 r.) miał troje dzieci: Mariannę (ok. 1712-1752), Karola Ludwika (ok. 1725-1800) i Jana (notowanego w latach 1751 i 1756 w archiwum włostowickim jako „iuvenis”). Michał zmarł w Puławach 27 marca 1754 r.123, zaś jego żona Anna 6 października 1755 r.124 Prawdopodobnie synem Michała i Anny był Karol Ludwik Du Pero125 (ok. 1725-1800)126, który pojawił się w Puławach po raz pierwszy w 1751 r. jako burgrabia Zofii Czartoryskiej. Z wykształcenia był architektem. Z Małżeństwa z Franciszką Libuską127 urodziły mu się dzieci: Anna Zofia Teresa (ur. 1756), Antonina Katarzyna (ur. 1757), Józef Wincenty (ur. 1759), Izabela (ur. 1761), Tekla (1763-1765), Anna Magdalena (ur. 1764), Tekla Ludwika (1766-1767), Marianna (ur. ok. 1767)128, Brygida Salomea Elżbieta (ur. 1767), Salomea Ludwika Joanna (ur. 1768)129, Agnieszka Brygida Konstanca (ur. 1772), Tomasz (ur. 1773), Franciszek (1775-1839)130 . Karol Ludwik, używający tylko drugiego imienia, zmarł w Puławach 5 kwietnia 1800 r. w wieku 75 lat131. Oboje z żoną prawdopodobnie pochowani na przykościelnym cmentarzu na Włostowicach. Prawdopodobnym bratem Michała był Franciszek Du

121 Krasicki I., Podróż z Warszawy…, s. 177; Buksiński S.J., Aleksander August Czartoryski…, cz. III…, s. 3; tenże, Puławskie tradycje oświeceniowe, W: Puławy. Materiały z sesji popularno-naukowej, Lublin 1964, s. 140. 122 Inna pisownia nazwiska: Dupero, Du Peru (Mącznik H., Puławski słownik..., s. 110). 123 W akcie zgonu nr 244/1754 czytamy: „….opatrzony sakramentami, lat 71, pochowany 1 marca na cmentarzu od strony wschodniej koło muru” (j.w.). 124 W akcie zgonu zapisano: „…żona burgrabiego sakramentami opatrzona lat 50 lub więcej pochowana 8 października na cmentarzu naprzeciwko drogi koło muru od wschodu niedaleko jej męża” (j.w.). 125 Inna pisownia nazwiska jak u Michała Du Pero. 126 O nim za: Mącznik H., Puławski słownik…, s. 109-110. 127 Małżeństwo zawarte przed 1765 r. poza Puławami (w archiwum włostowickim brak aktu ślubu). Zmarła 22 listopada 1796 r. w akcie zgonu napisano: „…szlachetna, dostojna Pani Franciszka Du Pero lat około 66, opatrzona sakramentami…” (Mącznik H., Puławski słownik…, s. 67). 128 Prawdopodobnie późniejsza żona Jana Pinabela. 129 Od 1800 r. żona Wojciecha Chrząstowskiego, gubernatora dóbr końskowolskich, notowanego w Puławach w latach 1800-1810 (o nim patrz: Mącznik., Puławski słownik…, s. 67-68). 130 Od 1814 r. żonaty z Marianną Szczypińską. W akcie ślubu nr 87/1814 zapisano: „…syn Ludwika i Franciszka, architektów już zmarłych” (j.w., s. 110). 131 Akt zgonu nr 88/1800.

383

Dzieje Puław. T. 1 Pero132 . W akcie zgonu nr 108/1749 pod datą 22 lipca 1749 r. zapisano: „zmarła córka Franciszka Du Pero i Elżbiety burgrabiów, opatrzona sakramentami, pochowana na cmentarzu we Włostowicach”. Natomiast Elżbieta Du Pero notowana była jako świadek w latach 1747-1749. Burgrabią dworu Czartoryskich był także Karol Mayer133, do 1730 r. pełniący funkcję architekta (notowany w 1726 r. jako „ architectus”, od 1730 – „burgabius puławviensis”). W archiwum parafii Włostowice występuje w latach: 1726 (czterokrotnie), 1728, 1730 (dwukrotnie), 1731, 1732, 1733, 1736 (dwukrotnie), zaś w archiwum parafii Końskowola: 1731, 1735 (ojciec chrzestny dziecka, wspólnie z architektem F.A. Mayerem i żoną rzeźbiarza, Elżbietą Hoffmanową). Burgrabią Zofii Czartoryskiej, ale w pałacu w Lublinie, był Andrzej Iwanicki134, ożeniony w 1777 r. z Joanną Aigner135 (urodzoną w Puławach w 1757 r.). Murgrabią136, a następnie kamerdynerem137 był Jan Kubecki138, który z żoną Katarzyną (1754-1794) miał (urodzone w Puławach) dzieci: Barbarę (1784-1790), Mariannę Konstancję (ur. 1786), Konstancję Zofię (1789-1790), Jana Aleksandra (1791-1793), Kazimierza Adama Tadeusza (1792-1793) i Jana Tadeusza (ur. 1793). Dworzaninem Czartoryskich był Józef Grasiński (1724-1804)139, przybyły do Puław z Warszawy. Ożenił się z Justyną Sawicką (1763-1786)140, a po jej śmierci z Franciszką Dobrzyńską (ślub odbył się 30 maja 1790 r.). Z małżeństwa tego urodziły się dzieci: Józef Benedykt (1791-1792), Salomea Anna (ur. 1792)141, bliźnięta Stanisław Kostka i Jadwiga Teresa (ur. 1797) oraz Józefa Agnieszka. Józef Grasiński zmarł w Puławach 5 czerwca 1804 r. i pochowany został prawdopodobnie na przykościelnym cmentarzu we Włostowicach. Wdowa, Franciszka z Dobrzyńskich (ur. 1768), wyszła powtórnie za mąż za nadwornego muzyka Piotra Pawłowskiego (od ok. 1810 r. majordomus Czartoryskich w Puławach). Sekretarzem księcia Augusta Aleksandra Czartoryskiego był Jan Bazyli Choryniecki, notowany w Puławach w lutym 1745 r.142 Natomiast skarbnikiem księcia Augusta Aleksandra, a potem Adama Kazimierza, był Kajetan Komar (zm.

132 Du Perou. O nim za: Mącznik H., Puławski słownik.., s. 110. 133 O nim za : Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Artyści w Puławach…, s. 214 i 218. 134 O nim za: Mącznik H., Puławski słownik…, s. 178. 135 Córka Chrystiana i Anny z Gembickich Aignerów, siostra architekta Chrystiana Piotra Aignera. 136 Murgrabia – zniekształcone: „burgrabia”. 137 Kamerdyner (niem.: Kammerdiener) – starszy lokaj, osobisty pokojowiec pana. 138 O nim za: Mącznik H., Puławski słownik.., s. 252. 139 O nim za: j.w. 140 Pochodziła z Litwy, z parafii Cudzeniszki diecezji wileńskiej. 141 Od 1811 żona Józefa Antoniego Zienkowicza, pisarza zespołu budowlanego Czartoryskich. 142 Mącznik H., Puławski słownik..., s. 67.

384

Rozdział VII 1794)143. 9 maja 1788 r. ożenił się z Joanną z Buczyńskich (w obecności świadków: Ignacego Wisławskiego, Józefa Dembowskiego i Inocentego Brzozowskiego) i miał z nią dwoje dzieci: Juliannę Agatę (ur. 1789) i Hieronima Benedykta (ur. 1792). K. Komar zmarł 23 kwietnia 1794 r. i pochowany został na przykościelnym cmentarzu we Włostowicach. Komisarzem144 księcia Augusta Aleksandra był Piotr Krzysztof Klinger145, ożeniony 10 października 1752 r. w Puławach z Zuzanną von Essen, córką notariusza Komory Solnej w Puławach. Gracjalistą księcia, o trudnej do ustalenia funkcji na dworze, był Leon Dunin (1725-1805), zmarły 15 października146. Oficjalistą końskowolskim był Benedykt Kuklewski, notowany nieraz jako Kukleński. W archiwum parafii Włostowice występuje w latach 1754-1768, a jego żona Anna – jeszcze w 1771 r. Z pałacem puławskim związana była stosunkowo liczna grupa architektów. Znaleźli się wśród nich znani już Zygmunt Jan Deybel (ok. 1695-1752) i Chrystian Piotr Aigner (1756-1841)147 oraz Karol Mayer (o którym wyżej z racji funkcji burgrabiego). Architektem był również Jan Kotelnicki (ok. 1745-1785)148. W młodości przebywał w Szkłowie (rodowej posiadłości Marii Zofii z Sieniawskich Czartoryskiej), a następnie na koszt Augusta Aleksandra Czartoryskiego uczył się w latach 17671768 rysunku. W 1770 r. był podchorążym w oddziale porucznika Hiża. Pierwsze jego prace, to barokowy kościół w Wilanowie (1772) oraz udział w budowie fasady kościoła wilanowskiego i budynków gospodarczych zespołu wilanowskiego. Do Puław zaprosił go ks. August Aleksander po zakończeniu prac w Wilanowie. Po śmierci Antoniego Franciszka Mokeina (1753-1777) powierzono mu stanowisko nadwornego architekta. Jest prawdopodobnym autorem ufundowanego przez Augusta Aleksandra Czartoryskiego zespołu kościoła, dzwonnicy i plebani w Górze Puławskiej (prace ukończono w 1780 r.). Jan Kotelnicki zmarł w Puławach 14 lutego 1785 r. w wieku zaledwie 40 lat. Pochowany został w krypcie kościoła we Włostowicach149. Z żoną Marianną z Biernackich miał dwóch synów: Józefa Aleksandra (1784-1785) i Kazimierza Józefa (ur. 1785)150.

143 O nim za: j.w., s. 223. 144 Komisarz (późnołac.: commissarius – pełnomocnik, zastępca) – osoba zarządzająca okręgiem administracyjnym, administrator, rządca. 145 Mącznik H., Puławski słownik…, s. 214. 146 Akt zgony nr 114/1805 (j.w., s. 109). 147 Dokładniej o nim, patrz dalej (czasy Elżbiety z Flemmingów Czartoryskiej). 148 O nim za: Mącznik H., Puławski słownik…, s. 232. 149 W akcie zgonu nr 116/1785 czytamy: „ sepultus in temple juxta Altare Stae Barbarae” (cyt. za. Mącznik H., Puławski słownik…, s. 232). 150 Urodzony już po śmierci ojca.

385

Dzieje Puław. T. 1 W latach 1752151-1777 działał w Puławach Antoni Franciszek Mokein (ok. 17311777)152 . W archiwum parafialnym figuruje w 1753 r. jako „subvexilifer gwardiae et architectus pulaviensis”, w 1754 – „subvexilifer architectus et subintendens palatii”, w 1759 – „vexilifer regim”, w 1760 – „vexilifer Gwardiae R. Mtis et Reipublicae”, w 1762 – „locum intendens”. W 1762 r. w Puławach ożenił się z Barbarą z Kleczkowskich i miał z nią sześcioro dzieci, urodzonych w latach 1763-1777. Na dworze Czartoryskich pełnił funkcję architekta i subintendenta. Przypuszcza się, że był twórcą altany chińskiej w parku153, kilku planów kartograficznych Puław oraz pawilonu ogrodowego, na miejscu którego Ch.P. Aigner zbudował Domek Gotycki154.

Il. 358: Altana chińska w ogrodzie puławskim.

A.F. Mokein zmarł w Puławach 26 maja 1777 r. W akcie zgonu czytamy: „sepultus in Ecclesiae ad altare Sanctae Barbarae”155. W archiwum parafii włostowickiej osoba A.F. Mokeina występuje w następujących latach: 1753 (czterokrotnie), 1754 (ojciec chrzestny dziecka malarza G. Wilka), 1755, 1757 (dziewięciokrotnie), 1758 (trzykrotnie), 1759, 1760 (dwukrotnie), 1762 (sześciokrotnie, w tym 17 sierpnia z okazji ślubu z Barbarą z Kleczkowiskich), 1763 (dwukrotnie, w tym 19 listopada przy chrzcie z wody syna Stanisława Tadeusza156), 1764 (czterokrotnie, w tym jako

151 Na 1753 r. datują początek puławskiej działalności Mokeina: Jaroszewski T.St. i Kowalczyk J. (Artyści w Puławach…, s. 214). 152 O nim za: j.w., s. 214, 219; Mącznik H. i J., Cmentarze włostowickie..., s. 6-7. Inne brzmienie nazwiska: Mokin, Mokeyn, Mokien. 153 Kamiński I.J., Kazimierz nad Wisłą, Warszawa 1983, s. 41. 154 Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Artyści w Puławach..., s. 214. 155 Cyt. za: Mącznik H. i J., Cmentarze włostowickie…, s. 7. 156 6 sierpnia 1764 r. miał miejsce chrzest tegoż w kościele Św. Krzyża w Warszawie.

386

Rozdział VII ojciec chrzestny dziecka rzeźbiarza T. Hoffmana), 1765 (dwukrotnie, w tym 5 lutego chrzest syna Antoniego Jana Nepomucena), 1766 (dwukrotnie), 1767 (dwukrotnie, w tym 23 maja chrzest córki Heleny Julianny Elżbiety), 1768 (trzykrotnie), 1770 (dwukrotnie, w tym 20 listopada chrzest córki Katarzyny Cecylii), 1771, 1772 (dwukrotnie, w tym 19 sierpnia chrzest córki Marianny Klary), 1775 (trzykrotnie), 1776, 11 lipca 1777 (chrzest córki Franciszki Krystyny), 26 maja 1777 (zgon). W archiwum parafii Końskowola notowany w latach: 1753, 1754, 1756. Malarze, działający na dworze August Aleksandra i Marii Zofii z Sieniawskich Czartoryskich, występują w dokumentach najczęściej pod nazwą „pictores”157. Oznacza to, że może tu chodzić zarówno o artystów, jak i o malarzy pokojowych i lakierników. Artystą malarzem był Francois Boucher (1703-1770), francuski malarz, grafik i dekorator158. Wykonał dla Złotej Sali pałacu puławskiego iluzjonistyczne malowidła, umieszczone na suficie (plafon), zamówione przez księżną Marię Zofię. Malarzami na dworze Czartoryskich w Puławach był Andrzej i Grzegorz Dzik, prawdopodobnie byli spokrewnieni ze sobą159. Przy nazwisku Andrzeja Dzika umieszczono dopisek: „pictor ab aula”160. 1 sierpnia 1733 r. ożenił się z ogrodniczką Marianną z Czajkowskich161. Natomiast analiza dokumentów archiwum włostowickiego pozwala na wniosek, iż Andrzej Dzik przebywał w Puławach bez rodziny. Notowany jest w tych dokumentach w latach: 1737 (7 kwietnia i 25 sierpnia), 1738, 1740 (dwukrotnie) i (ostatni raz) 15 października 1741 r.162 Grzegorz Dzik (ok. 1700-1760)163 posiada w aktach parafii włostowickiej przy nazwisku następujące dopiski: w 1743 r. „pictor”, w 1750 r. „pictor aulicus”, w 1760 r. „pictor palatii”. Przebywał w Puławach w latach 1743-1760. Z małżeństwa (zawartego prawdopodobnie poza Puławami) z Marianną urodziło się w Puławach siedmioro dzieci: Józef (ur. 1746), Elżbieta (ur. 1747), Brygida (ur. 1750-1750), Krystyna Katarzyna (1751-1754), Grzegorz Józef (ur. 1754), Anna Julianna (17561756) i Rozalia Marcjanna (ur. 1757). Grzegorz zmarł w Puławach 4 kwietnia 1760 r. (księga zgonów nr 4 s. 219/1760) i pochowany został na cmentarzu przykościelnym

157 W łacinie: pictor, -oris – malarz. 158 Szerzej o nim: Mącznik H., Puławski słownik…, s. 50-51; Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, t. 2., Warszawa, s. 92. 159 Nie wypowiadają się na ten temat: Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Artyści w Puławach…, s. 220-221; Słownik artystów..., t. II, Wrocław 1975, s. 151. O możliwości pokrewieństwa (bracia): Mącznik H., Puławski słownik…, s. 114-115; Mącznik H. i J., Cmentarze włostowickie…, s. 5-6. 160 Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Artyści w Puławach..., s. 220; Mącznik H., Puławski słownik…, s. 114. 161 Słownik artystów…, t. II, s. 151. Natomiast według H. Mącznik (Puławski słownik…, s. 114-115) pod tą datą figuruje w księdze ślubów malarza Stanisława Raczkowskiego z Marianną Czaykowską, a osoba Andrzeja Dzika nie występuje nawet w roli świadka. 162 Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Artyści w Puławach..., s. 220; ; Mącznik H., Puławski słownik…, s. 114. 163 O nim za: Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Artyści w Puławach..., s. 220-221; Słownik artystów…, t. II, s. 151; Mącznik H., Puławski słownik…, s. 115; Mącznik H. i J., Cmentarze włostowickie..., s. 5-6.

387

Dzieje Puław. T. 1 we Włostowicach („od północy”). Wdowa po nim, Marianna, wyszła w 1760 r. ponownie za mąż za miejscowego felczera, Andrzeja Henryka Filipa Borella164 i notowana jest w Puławach w 1769 r. Natomiast Grzegorz Dzik występuje w dokumentach parafii Włostowice w następujących latach: 1743 (dwukrotnie), 1746 (13 marca na chrzcie syna Józefa z matki Marianny w obecności ojca chrzestnego, rzeźbiarza T. Hoffmana), 1747 (19 października z okazji chrztu córki Elżbiety z udziałem ojca chrzestnego, rzeźbiarza S. Zeisela), 1750 (trzykrotnie, m.in.: 1 marca przy chrzcie córki Brygidy i 13 grudnia po jej śmierci), 1751 (20 października na chrzcie córki Krystyny Katarzyny w obecności ojca chrzestnego, architekta S. Rychtera), 1754 (dwukrotnie: 11 marca z okazji chrztu syna Grzegorza Józefa, którego ojcem chrzestnym został architekt F.A. Mokein oraz 22 grudnia po śmierci córki Krystyny), 1756 (dwukrotnie: 1 czerwca przy chrzcie córki Anny Julianny, która zmarłą 27 lipca), 1757 (6 września na chrzcie córki Rozalii Marianny). Najdłuższa jest liczba rzeźbiarzy różnych specjalności, pracujących w puławskim pałacu dla Augusta Aleksandra i Marii Zofii Czartoryskich. Byli wśród nich pracujący okresowo, ale znaleźli się i tacy, którzy osiedlili się w Puławach na stałe. Ci ostatni utworzyli miejscowy ośrodek rzeźbiarski, który pracował nie tylko na potrzeby puławskiego pałacu. Wykonywano w nim głównie snycerskie wystroje kościelne dla świątyń często bardzo odległych od Puław165. Rzeźbiarzami, pracującymi dla Elżbiety Sieniawskiej, a po jej śmierci dla Marii Zofii Czartoryskiej, byli znani już Pietro Inocente Comparetti (zm. pocz. 1735) i Franciszek Fumo (zm. po 1731)166. Pracując przy restauracji pałacu, wykonywali dekorację sztukatorską w sieni na parterze, w westybulu i na I piętrze oraz w kilku wnętrzach, należących do osobistych apartamentów księżnej. W 1735 r. pojawiło się w kartach parafii Włostowice nazwisko rzeźbiarza Marcina Józefa Kliera167, przy który załączono dopisek: „marmoris sculptor juvenis”. 6 listopada tego roku zawarł w Puławach związek małżeński z Franciszką z Czyżowiczów168 w obecności świadków: architekta Franciszka Antoniego Mayera i rzeźbiarza Jana Eliasza Hoffmana. Po raz drugi nazwisko Kliera zostało zapisane w grudniu tego roku. Na zlecenie księżnej Marii Zofii pracował w pałacu puławskim rzeźbiarz Tadeusz Gabriel169,

164 O nim dalej. 165 O ośrodku tym w części poświęconej osadzie Puławy. 166 O nich patrz: Mącznik H. Puławski słownik…, s. 71-72, 127; Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Artyści w Puławach…, s. 215, 219; Słownik artystów…, t. 1, Wrocław 1971, s. 366, t. 2, Wrocław 1975, s. 259-260. 167 O nim za: Jaroszewski T. St., Kowalczyk J., Artyści w Puławach…, s. 219; Mącznik H. Puławski słownik…, s. 214; Słownik artystów…, t. 4, Wrocław 1986, s. 11. 168 Akt ślubu nr 6/1735. 169 O nim za: Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Artyści w Puławach…, s. 216, 219; Mącznik H. Puławski słownik…, s. 128; Słownik artystów…, t. 2, Wrocław 1975, s. 262.

388

Rozdział VII który w księgach parafii końskowolskiej notowany jest w 1736 r. jako „snycerz”, a w 1739 r. – „sculptor”. W 1739 r. podawał on do chrztu dziecko (w towarzystwie Elżbiety Hoffmanowej, prawdopodobnie żony puławskiego rzeźbiarza Henryka Hoffmana). W latach 1737-1738 zatrudniony był w Puławach przez Marię Zofię z Sieniawskich Czartoryską snycerz i sztukator warszawski, Jan Ende170, w archiwum parafii włostowickiej występujący trzykrotnie w 1738 r. jako świadek. Innym rzeźbiarzem, pracującym w tym czasie w pałacu puławskim, był Jan Jerzy Deringer171 (Derringer, Däringer, Tarringer), notowany w latach 1737-1739 jako „sculptor lapidarius” i „lapidarius magister”. Dwukrotnie 1738 r. notowany w aktach parafii włostowickiej był rzeźbiarz Piotr Konierz172 , przy którego nazwisku umieszczono dopisek: „lapidarius vicemagister”, „lapidarius”. Również dwukrotnie w tych aktach pojawi się nazwisko innego rzeźbiarza, Augusta Iwanickiego173, przy którym dopisano: „sculptor”. Nazwisko to zanotowano 23 marca 1743 r. (z racji podawania do chrztu dziecka, wspólnie z Elżbietą Hoffmanową, prawdopodobnie żoną rzeźbiarza H. Hoffmana) oraz 24 maja 1745 r.174 Od 1743 r. notowany jest w Puławach rzeźbiarz pochodzenia niemieckiego, Jan Ferdynand Karger (1721-1785)175 (Cargier, Cangier, Kargier, Karge, Targie, Targe). W 1743 r. występuje jako „sculptor”, w 1744 r. – „juvenis sculptor”, w 1755 r. – „sculptor palatii pułaviensis”, w 1781 r. – „sculptor aulicus pułaviensis”, a w 1785 r. – „sculptor altarium”. Przypuszcza się, że był zatrudniony w puławskim warsztacie rzeźbiarskim Eliasza Jana Hoffmana. Podobnie, jak inni tutejsi rzeźbiarze, poza pracami w pałacu puławskim wykonywał również

170 Jan Ende (Endy, Hende, Hendy) – sztukator i snycerz warszawski. W 1752 r. mieszkał w Warszawie w domu jezuitów (na rogu ul. Daniłowiczowskiej i Bielańskiej). Przed 1753 r. wspólnie z Antonim Vogtem pracował nad amboną w kościele św. Jana w Warszawie. Wykonywał również dekorację w pałacu marszałka wielkiego koronnego Franciszka Bielińskiego (przy ul. Królewskiej) oraz w pałacu pani Oemchen (przy ul. Mazowieckiej). Na początku 1753 r., wspólnie z Vogtem, przebywał w Białymstoku, wykonując na zlecenie hetmana wielkiego koronnego Jana Klemensa Branickiego stiukowe ornamenty w gabinecie i sali jadalnej pałacu. W 1756 r. na polecenie Michała Kazimierza Radziwiłła, podjął się wyuczenia Piotra Malewicza zawodu sztukatora. W lipcu tego roku otrzymał zlecenie na wykonanie sztukaterii w jednej z sal warszawskiego pałacu Radziwiłłów (przy Krakowskim Przedmieściu). W tymże roku legitymował się tytułem magistra sztukatorskiego (Mącznik H., Puławski słownik…, s. 117; Słownik artystów…, t. 2…, s. 169-170). 171 O nim za: Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Artyści w Puławach…, s. 220; Mącznik H. Puławski słownik…, s. 96; Słownik artystów…, t. 2…, s. 16-17. 172 O nim za: Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Artyści w Puławach…, s. 220; Mącznik H. Puławski słownik…, s. 224; Słownik artystów…, t. 4…, Wrocław 1986, s. 86. 173 Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Artyści w Puławach…, s. 220; Mącznik H. Puławski słownik…, s. 178; Słownik artystów…, t. 3…, s. 148. 174 Według Słownika artystów… (t. 3…, s. 148), nazwisko Augusta Iwanickiego zanotowane zostało w aktach parafii włostowickiej w latach 1741-1745. Nie zgadza się z tym H. Mącznik (Puławski słownik…, s. 178) stwierdzając, że informacja ta nie pokrywa się z zapisem w archiwum włostowickim. 175 O nim za: Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Artyści w Puławach…, s. 216, 220; Mącznik H. Puławski słownik…, s. 196-197; Mącznik H. i J., Cmentarze włostowickie…, s. 7-8; Słownik artystów…, t. 3…, s. 360.

389

Dzieje Puław. T. 1 inne zamówienia, w tym głównie na wystroje kościelne. Nie są znane wyniki jego pracy. Przypuszcza się, że był autorem ołtarza głównego i ambony w kościele bernardyńskim w Paradyżu (koło Opoczna). Około 1770 r. ożenił się J.F. Karger (poza Puławami) z Barbarą (brak nazwiska rodowego), z którego związku urodziło się pięcioro dzieci: Wiktoria Apolonia (ur. 1773), Jakub Ignacy (1775-po 1814)176, Anna Elżbieta (1777-1832)177, Barbara Józefa (1781-1783) i Salomea Brygida (1783-po 1807). Od 1783 r. zamieszkiwał we Włostowicach. Zmarł 21 września 1785 r. i został pochowany na włostowickim cmentarzu przykościelnym. W 1792 r. wdowa po nim wyszła ponownie za mąż178 (zmarła w 1812 r.). Jan Ferdynand Karger notowany jest w archiwum parafii włostowickiej w następujących latach: 1743, 1744, 1750, 1752, 1753 (dwukrotnie), 1754, 1755, 1759 (dwukrotnie), 1760 (dwukrotnie, z tym jako ojciec chrzestny dziecka rzeźbiarza T. Hoffmana), 1761 (dwukrotnie), 1764 (dwukrotnie), 1766, 1767, 1769, 1773 (10 lutego z okazji chrztu córki Wiktorii Apolonii z matki Barbary, z udziałem ojca chrzestnego, rzeźbiarza T. Hoffmana), 1775 (16 lipca, na chrzcie syna Jakuba Ignacego), 1777 (2 listopada – chrzest córki Anny Elżbiety), 1781 (trzykrotnie, w tym 28 listopada z okazji chrztu córki Barbary Józefy), 1783 (dwukrotnie: 28 sierpnia z racji śmierci córki Barbary Józefy i 18 września z okazji chrztu córki Salomei Brygidy), 1785 (dwukrotnie, w tym 21 września z racji śmierci). Notowany w archiwum parafii włostowickiej w latach 1745-1747 jest kamieniarz i rzeźbiarz Jan Krzysztof Akerman179. Przy określaniu jego zawodu umieszczono zapis: „lapidarius magister a palatio pulaviensi”. 28 lutego 1745 r. zawarł związek małżeński z Anną Marianną Szewen180, w obecności świadków: architekta J.G. Teclau, rzeźbiarza Eliasza Hoffmana i ogrodnika architekta J.G. Simona. Z małżeństwa tego urodziły się dwie córki: Anna Marianna (1745-1747) i Anna Zuzanna (ur. 1747). W archiwum parafii włostowickiej występuje w latach: 1745 (dwukrotnie: 28 lutego z okazji ślubu i 2 grudnia na chrzcie córki Anny Marianny w obecności ojca chrzestnego, rzeźbiarza S. Zeisla), 1747 (dwukrotnie). Nazwisko kolejnego rzeźbiarza, figurujące w archiwum parafii włostowickiej, jest pisane w dwóch wersjach: Michał Buchowski181 lub Buchański182 . Zatrudniony

176 Późniejszy kapitan jazdy polskiej. 177 Od 1811 r. żona Feliksa Danielewicza. 178 Drugim mężem Barbary Karger został oficjalista Czartoryskich, Wojciech Borysławski (Mącznik H., Puławski słownik…, s. 197) lub – według innej wersji – oficer z oddziału ks. Ludwika Wirtemberskiego, Wojciech Bogusławski (Mącznik H. i J., Cmentarze włostowickie…, s. 8). 179 O nim za: Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Artyści w Puławach…, s. 220; Mącznik H. Puławski słownik…, s. 10; Słownik artystów…, t. 1…, s. 14. 180 Akt ślubu nr 21/1745. 181 Mącznik H. Puławski słownik…, s. 56. 182 Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Artyści w Puławach…, s. 220; Słownik artystów…, t. 1…, s. 265.

390

Rozdział VII w puławskiej rezydencji Czartoryskich, wymieniany jest we wspomnianym archiwum w charakterze świadka w dniach 11 i 13 kwietnia 1746 r. jako: „sculptor”. Pod nazwiskiem Henryka Lombacha183 wymieniają księgi metrykalne parafii Włostowice pod datą 12 stycznia 1749 r. rzeźbiarza, czynnego na dworze Czartoryskich i określanego jako „artis sculptoriae”. Rzeźbiarzem w kamieniu określano w dokumentach archiwum włostowickiego Jana H. Germanusa184, notowanego dwukrotnie w 1773 r.: 18 października i 18 listopada (jako ojca chrzestnego córek rzeźbiarza Błażeja Rozmuszewskiego i jego żony Teresy). Chirurgiem pałacowym był w latach 1752-1769 Andrzej Henryk Filip Borell (Borey)185. 21 listopada 1760 r. ożenił się w Puławach z Marianną Dzik (od 1760 r. wdową po malarzu Grzegorzu Dziku), a ze związku tego urodziło się dwoje dzieci: Zofia (ur. 1767) i Szymon (ur. 1769). Po 1769 r. rodzina prawdopodobnie wyjechała z Puław. Nauczycielem śpiewu u Marii Zofii Czartoryskiej lub dworskim muzykiem był Wacław (Venceslav) Duschek186. Nazwisko to dwukrotnie pojawi się w aktach archiwum włostowickiego. Pd datą 14 stycznia 1744 r. zanotowano urodziny jego córki z żony Anny, która ochrzczona została jako Joanna Anna „filia Venceslai capellis magister”, a świadkami chrztu byli: burgrabia Michał Du Pero i żona architekta Joanna Teclau. Drugi zapis dotyczy księgi zgonów187, w której zanotowany jest zgon 4-miesięcznego synka Adama z ojca „Venceslai capelle magister”. Funkcję ekonoma188 dóbr końskowolskich sprawował Franciszek Jastrzębski (Jastrzębowski), występujący w archiwum włostowskim w latach 1780-1792, z żoną Elżbietą, notowaną w latach 1778-1782189. Klucznikiem190 Czartoryskich był, notowany od 1777 r., Antoni Jakubowski191, w 1787 r. ożenił się, jako wdowiec, z wdową Teresą Rozgicką, z którą występują w puławskich dokumentach do 1799 r.

183 O nim za: Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Artyści w Puławach…, s. 220; Słownik artystów…, t. 5, Warszawa 1993, s. 134. 184 Mącznik H., Puławski słownik…, s. 133. Natomiast Słownik artystów… (t. 3…, s. 210) nazywa go Janem zwanym Germanusem. 185 O nim za: Mącznik H. Puławski słownik…, s. 48. 186 O nim za: j.w., s. 111. 187 Akt zgonu nr 252/1751. 188 Ekonom – w dawnych majątkach ziemskich, pracownik zarządzający gospodarstwem i mający nadzór nad robotnikami w polu. 189 O nim za: Mącznik H. Puławski słownik…, s. 186. 190 Klucznik – w dawnej Polsce niższy urzędnik ziemski. 191 O nim za: Mącznik H. Puławski słownik…, s. 180.

391

Dzieje Puław. T. 1 Znane są dwa nazwiska podczaszych192 dworu. Jednym z nich był Joachim German (1729-1797)193, mieszkający w oficynie obok pałacu. Zmarł 4 marca 1797 r. i pochowany został na cmentarzu przykościelnym we Włostowicach. Drugim podczaszym Czartoryskich był Andrzej Jaworski, zmarły 28 września 1756 r.194 Kredensjerem195 Czartoryskich był, notowany w archiwum włostowickim w latach 1750-1756 Mateusz Abramowicz196. Archiwum parafii włostowickiej zawiera nazwiska czterech kucharzy nadwornych Czartoryskich. Adrian Jan Bertin (Bertyn)197 notowany jest wraz z żoną Marianną i dziećmi: Leonorą (ur. 1756) i Andrzejem Ignacym (ur. 1759) w latach 1756-1759. Wojciech Kurowski (1748-1808)198 występuje jako mąż Petroneli i ojciec urodzonych w Puławach: Konstantego (1782-1785), Karola (1784-1784), Elżbiety Klary (ur. 1786), Anny Tekli (1788-1789) i Józefa Benedykta (1792-1869). Jan Bantysta „Gerlicz” (Görlitz) (1752-1805)199 ożenił się w 1803 r. z Zuzanną Kosińską. Czwartym kucharzem nadwornym był Piotr Karczmarowicz (ok. 1758-1828)200, urodzony w Puławach z ojca Eliasza (militis) i matki Franciszki. W 1780 r. ożenił się we Włostowicach z Agnieszką Karpińską (zm. 1818), z którą miał dwóch synów: Benedykta (1792-17845, późniejszego ślusarza, ożenionego z Elżbietą Zajączkowską) oraz Józefa (ur. 1795). Cukiernikami pałacowymi byli: Andrzej Borakowski (1716-1746)201 i Michał Gryniewicz202 . Ten ostatni, z żoną Barbarą, miał troje dzieci: Mariannę Elżbietę (ur. 1749), Teresę (ur. 1754) i Walentego (1758-1758). Zegarmistrzem pałacowym był Jerzy Józef Radawski, żonaty z Magdaleną, ojciec Zofii203.

Il. 359: Sygnatura Jerzego Radawskiego. 192 Podczaszy – w Polsce przedrozbiorowej: zastępca cześnika kosztujący napoje przed podaniem królowi, później urząd tytularny. 193 O nim za: Mącznik H. Puławski słownik…, s. 133. 194 O nim za: j.w., s. 188. 195 Kredensjer (kredencerz) – sługa, opiekujący się kredensem, podający do stołu lub podający trunki (podczaszy). 196 Mącznik H. Puławski słownik…, s. 7. 197 j.w., s. 34. 198 j.w., s. 247-248. 199 j.w., s. 133. 200 j.w., s. 196. 201 j.w., s. 48. 202 j.w., s. 154. 203 Zofia Radawska w 1763 r. wyszła za mąż za puławskiego zegarmistrza Szymona Kupieckiego, o którym dalej (j.w., s. 257 w haśle: Kupiecki Szymon).

392

Rozdział VII Akta metrykalne parafii Włostowice dostarczają wiadomości o puławskich ogrodnikach pałacowych. W 1751 r. pojawił się tu Jan Popp (Poppe, Pop)204, „ogrodnik J.O.Xa Imc Wojewody Ziem Ruskich”, znany do 1780 r., pobierający roczną pensję w wysokości 1.266zł 20gr. Bardzo prawdopodobne jest jego autorstwo tzw. dzikiej promenady w parku puławskim (uwidocznionej na pomiarze „Plan von Pulaw” z 1770 r. 205). W 1747 r. urodził się Krystian Bernard206, późniejszy ogrodnik Czartoryskich. To samo źródło dostarcza informacji o szewcach pałacowych. Jednym z nich był Bartłomiej Białecki (zm. 1810)207, notowany w Puławach w latach 1776-1810. Z pierwszą żoną, Agnieszką (zm. 1781), miał dzieci: Jana Ignacego (ur. 1776), Mariannę (ur. 1778) i Katarzynę (1781-1781). Z nowego związku, zawartego ok. 1783 r. (poza Puławami) z Marianną Sieradzką (zm. 1822) urodziły się: Ludwik Bartłomiej (17841785), Jakub Ignacy (ur. 1788)208, Franciszek (1786-1858)209, Tekla Marianna (ur. 1793) i Jan (ur. 1799). Szewcem pałacowym był również Józef Czermak (Czermach) (ok. 1721-1797)210, z pochodzenia Czech, notowany w Puławach w latach 1781-1797. Jego żona Karolina, umarła w Puławach w 1798 r. (w wieku 80 lat), on zaś – 1 grudnia 1797 r. Oboje zostali pochowani na przykościelnym cmentarzu we Włostowicach. Intensywne prace w puławskim pałacu spowodowały zatrudnienie szeregu stolarzy. Jednym z nich był Chrystian Aigner (1716-1789)211, ojciec znanego architekta Chrystiana Piotra. Z małżeństwa jego z Anną z Gembickich urodziły się dzieci: Chrystian Piotr (1756-1841)212, Joanna Rozalia (ur. 1757)213, Karol Bartłomiej (1758-po 1788)214, Michał (1760-po 1785), Anna (1768-1835)215 i Joanna Marianna (ur. 1771)216. W archiwum włostowickim pod datą 26 kwietnia 1768 r. 217 zapisano chrzest bliźniąt – Krystyny i Karola Wojciecha Aignerów, dzieci Krystiana i Krystyny218. Nie jest znany stopień pokrewieństwa tej rodziny z rodziną stolarza Chrystiana. Archiwum

204 O nim za: Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Artyści w Puławach…, s. 217, 221. 205 Był on później współpracownikiem Izabeli z Flemmingów Czartoryskiej. 206 Prawdopodobnie był on współtwórcą (wraz z Zugiem i Szuchem) ogrodu Izabeli Lubomirskiej w Mokotowie (Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Artyści w Puławach…, s. 217). 207 O nim za: Mącznik H., Puławski słownik…, s. 36. 208 Późniejszy szewc puławski. 209 Późniejszy szewc puławski. 210 O nim za: Mącznik H., Puławski słownik…, s. 86. 211 Inne brzmienie nazwiska: Aygner, Eygner, Enger, Ejgner, Ajgner, Eygier. O nim za: j.w., s. 9-10. 212 Późniejszy architekt. 213 Późniejsza żona Andrzeja Iwanickiego, burgrabiego Marii Zofii z Sieniawskich Czartoryskiej. 214 Malarz, o nim dalej. 215 Żona puławskiego cukiernika, Jana Sobolewskiego. 216 Od 1785 r. żona Gottlieba Holewika. 217 Akt urodzenia nr 246/1768. 218 Rodzicami chrzestnymi byli: Tomasz Hoffman i Krystyna Fibingowa oraz Karol Wojciech Hildebrand i Franciszka Kleczkowska.

393

Dzieje Puław. T. 1 włostowickie notuje jeszcze innych członków rodziny, być może spokrewnionych: Barbara Eygier (panna, w 1771 r. wystąpiła w roli świadka), Brygida Eygier (panna, zanotowana w 1764 r.), Zofia Eygierowa (pojawiła się 16 lipca 1775 r.), Anna (panna, notowana w latach 1766-1794), Joanna Eygierowa (lata 1776-1778) i Marcjanna (panna, zanotowana 10 lutego 1773). Chrystian Aigner zmarł w Puławach 28 kwietnia 1789 r. 219, zaś jego żona – Anna z Gembickich – w 1795 r. 220 Oboje pochowani zostali na przykościelnym cmentarzu włostowickim. Przy układaniu posadzki w puławskim pałacu Marii Zofii Czartoryskiej zatrudniony był w 1736 r. stolarz imieniem Condrat 221. Od 1738 r. w archiwum włostowickim występują Wawrzyniec Charytański (zm. 1783) i jego żona Klara222. Z małżeństwa tego urodziły się w Puławach dzieci: Marianna (ur. 1738), Józef (1736-1743), Ignacy Błażej (1744-po 1772) i Feliks (1753-1796)223. Wawrzyniec Charytański zmarł w Puławach (akt zgonu nr 110/1783). W 1742 r. do układania podłóg i prawdopodobnie boazerii w 25 pokojach zatrudniony został nadworny stolarz królewski, Marcin Brunner224. 11 stycznia 1753 r. zawarł w Puławach związek małżeński z Marianną Martens w obecności świadków: rzeźbiarza Ferdynanda Kargiera, malarza lakiernika Jana Boanowicza i ogrodnika Walentego Oczkowskiego. Marianna Herbt notowana była w Puławach jeszcze w w1754 r. O wielu osobach nie wiadomo dokładnie, czy – mieszkając w Puławach – pracowały wyłącznie w osadzie, czy też ich umiejętności zawodowe były wykorzystywane na potrzeby puławskiego pałacu. Stąd niezbędnym uzupełnieniem powyższego rejestru jest materiał, zaprezentowany w dalszej części, a dotyczący miejscowości Puławy.

219 Akt zgonu nr 81/1789. 220 Akt zgonu nr 57/1795. 221 Mącznik H., Puławski słownik…, s. 72. 222 j.w., s. 63. 223 Stolarz, od 1783 r. żonaty z Marianną Ćwiklińską. 224 Mącznik H., Puławski słownik…, s. 54; Jaroszyński T.St., Kowalczyk J., Artyści w Puławach…, s. 214.

394

Rozdział VIII

OSIEDLE PRZYPARKOWE. WIEŚ PUŁAWY I WOLA PUŁAWSKA W XVIII W. Pierwsze plany miejscowości. Mieszkańcy i ich zajęcia. Włościanie. Ludność w świetle akt parafialnych. Swoje istnienie zawdzięczają Puławy dogodnemu położeniu na skrzyżowaniu dwóch szlaków: wodnego i lądowego. Natomiast rozwój Puław w XVIII, a szczególnie w 1 poł. XIX w., następował dzięki wybudowaniu tu rezydencji magnackiej. Umiejscowienie tej rezydencji, jak powiedziano wyżej, zachwycało swym położeniem, walorami widokowymi, przyrodniczymi i obronnymi. Puławy powstały na styku trzech krain geograficznych: Płaskowyżu Nałęczowskiego (będącego częścią Wyżyny Lubelskiej jako elementu Pasa Wyżyn Środkowych), Mazowsza (jako części Pasa Wielkich Dolin) i Kotliny Sandomierskiej (jako składowej Pasa Kotlin Podgórskich). Tak więc decydujący wpływ na lokalizację pałacu i położenie najstarszych dzielnic Puław miały warunki topograficzne. Centralnym punktem jest oczywiście pałac, położony na szczycie płaskowzgórza, stanowiącego cypel Wyżyny Lubelskiej. W miejscu oddalania się cypla od Wisły (południowy wschód) wytworzyła się dolina, na której powstały Mokradki, Marynki i Włostowice. W kierunku północno-zachodnim od pałacu, w miejscu gdzie cypel ten najpierw gwałtownie, a później łagodniej opada do Wisły, rozłożyła się najstarsza część Puław – Puławy Zarobne. W czasach dużo późniejszych, do tych różnorodnych i nie połączonych ze sobą elementów miejscowości dodano w sposób sztuczny, mocą decyzji administracyjnej, dwie o wiele starsze od Puław wsie: Wólkę Profecką i Włostowice.

395

Dzieje Puław. T. 1 Prezentowane poniżej pierwsze plany Puław, oprócz osady pałacowo-parkowej, zawierają rozplanowanie miejscowości, powstałej w bezpośrednim sąsiedztwie tej osady.

Il. 360: Schemat rozplanowania miejscowości Puławy ok. 1770 r.

I tak, na planie Deybla z 1760 r.1 wokół zespołu pałacowo-parkowego zaznaczono szereg ulic, obsadzonych drzewami. Główną jest aleja wjazdowa do pałacu (dziś ul. Królewska), obsadzona czterema rzędami drzew, będąca przedłużeniem alei łączącej pałac z gościńcem lubelskim. Na planie tego nie widać, ale można przypuszczać, że ta, powstała prawdopodobnie przez 1760 r., aleja ciągnęła się od odległych o 8 km od Puław wsi i folwarku Osiny2 (dzisiejsza ul. Żyrzyńska) i miała charakter reprezentacyjny.

1 2

396

Omówiono na podstawie: Zwolski J., Puławy…, s. 60-61; Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Puławy…, s. 221-222. Widać to na dokumencie, zwanym Planem de Poulaw z ok. 1770 r.

Rozdział VIII

Il. 361: Schemat rozplanowania miejscowości Puławy ok. 1760 r.

Przed wjazdem na dziedziniec pałacowy aleja krzyżowała się z węższą aleją poprzeczną (dzisiejsza ul. Czartoryskich), także obsadzoną drzewami, biegnącą równolegle do zabudowań rezydencji i parku. Biegnąc w kierunku wschodnim, łączyła gościniec lubelski z krętym wąwozem (tzw. Głęboką Drogą), który prowadził do gościńca włostowickiego (dziś ul. Kazimierska), uregulowanego i obsadzonego czterema rzędami drzew. Tak przebiegało połącznie traktu lubelskiego (dziś ul. Lubelska) z przeprawą przez Wisłę. Równolegle do reprezentacyjnej alei wjazdowej poprowadzono wysadzaną drzewami skromniejszą aleję, która łączyła trakt lubelski z zabudowaniami gospodarczymi pałacu (dziś Aleja Mała).

397

Dzieje Puław. T. 1

Il. 362: Most nad Głęboką Drogą.

W ten sposób plan Deybla prezentuje okazałe założenie barokowe, którego rozmiary porównać można jedynie do tzw. Osi Saskiej w Warszawie. Puławskie założenie opiera się na schemacie krzyża łacińskiego, którego ramiona krzyżują się pod kątem prostym. Centralnym miejscem jest pałac. Na niego skierowana została oś główna, którą stanowią: aleja wjazdowa, dziedzińce przedpałacowe oraz tarasy parkowe za pałacem od strony Wisły. Oś poprzeczną (poprzeczne ramię krzyża) stanowi obecna ulica Czartoryskich, będąca granicą zespołu pałacowo-parkowego. Takie założenie nie liczyło się zupełnie z istnieniem przy zespole pałacowym osady, którą pozostawiało na uboczu. Plan Deybla pozwala również poznać zabudowę Puław przy przeprawie, o czym będzie mowa dalej. Poza założenie pałacowo-parkowe wchodzi także znany już Plan de Poulaw z ok. 1770 r. widać na nim tereny położone na wschód od tego założenia, a tym wieś pańszczyźnianą oraz drogę w kierunku Bobrownik. Przypomnieć należy, iż szereg przedstawień jest na nim niedokładnych, a nawet nieprawdziwych (np. przebieg traktu lubelskiego), co znacznie obniża wartość planu. Duże zmiany, w porównaniu ze stanem dotychczasowym, w rozmieszczeniu zabudowy sąsiedztwa zespołu pałacowo-parkowego odnotowuje plan Ch.P. Aignera z ok. 1776 r. Teren, znajdujący się w naturalnych granicach tego zespołu, wyznaczonych przez dzisiejsze ulice: Kazimierską, Czartoryskich i Lubelską, był coraz gęściej zabudowywany, głównie obiektami drewnianymi. Zwiększyła się liczba stajni, wozowni, pralni, altan, rezydencji oficerskich. W 1778 r. liczba tych obiektów osiągnęła 22.

398

Rozdział VIII Oto ich wyszczególnienie. „Pałac puławski ze wszystkimi przyległościami do niego należącymi, jako to Oficynami, kordegardą, Rezydencjami Oficerskimi, Ogrodami i altanami w tychże znajdującymi się, tudzież i oranżeriami, osobnym Inwentarzem opisane przy JP Katolickim znajdującą się. Budynki wyszczególnione w inwentarzu oprócz wspomnianych powyżej był następujące: 1. Spichrz nad Wisłą. 2. Austeria 3 Puławska. 3. Karczma naprzeciwko austerii. 4. Karczma druga naprzeciwko austerii. 5. „Budynek, w którym JmP pisarz komory celnej mieszkał na Gurze4 za Karczmą na podmurowanym wysokim z drzewa rżniętego porządnie wystawiony z dachem gontami podbitym czarno malowanym z banderami blaszanymi 2, dymnikami 2 i facjatą jedną ku karczmie obróconą (...) Komin z piecem chlebowym piec z kafli zielonych, pułapy z podłogi z tarcic, okna z okiennicami (…) z tyłu stajenka, spiżarka, wozownia (…)”. 6. Kuźnia „z drzewa rżniętego wystawiona, gontami podbita (…) i budynek o dwóch sieniach, gdzie mieszka kowal i Rychter malarz(…)”. 7. Budynek zegarmistrza, „pułap z tarcic, posadzka z cegły, kuchnia z kominem murowanym (…)”. 8. Budynek, „gdzie Jakubowski ślusarz mieszka”. 9. 9. Budynek czwarty „o 2-ch sieniach, JmP. Pisarz Magazynowy mieszka, z drzewa rżniętego na podmurowaniu, gontami podbity (…)”. 10. Budynek piąty „frontem o oranżerii murowany, a rogiem tylko do linii wyrażonych budynków wydany darowany JmP. Hoffmanowi (…)”. 11. „Budynek szósty na wysokim podmurowaniu z drzewa rżniętego gontami podbity z gankiem na czterech słupach, do niego schody o 9 stopniach z dwóch stron, podłogi z tarcic (…) piwnica, wozownia (…)”.

3 4

Austeria (wł.: osteria) – przestarzale: zajazd, karczma, gospoda, oberża. Sic!

399

Dzieje Puław. T. 1 12. Budynek siódmy, „gdzie mieszka ogrodnik, na podmurowaniu wysokim, gontami podbity, ganek na czterech słupach, dwie piwnice z cegły murowane (…)”. 13. „Budynek mały dla stróża piwnic doglądającego, na podmurowaniu wystawiony, gontami podbity (…) naprzeciw wzwyż wyrażonych budynków zacząwszy od budynku JmP. Hoffmana między spichlerzem nad Wisłą będącymi i budynkami wyrażonymi jest ogród kuchenny murem obwiedziony w którym i oranżeria willa porządnie wymurowana (…) schody do wychodu na górę w rogu Ogroda Wielkiego in. A.D. 1767 wymurowane w których schodach jest przerwów do spoczynku 7, przy każdej z obu stron framugi do siedzenia, od przerwy do przerwy rachuje się stopni 13, nad szóstą przerwą jest sklepienie przez które przechód od pałacu ku oficyno, a od tego z obydwóch stron ciągną się sztachety z jednej strony ku pałacowi, a z drugiej do oficyny w których JwP. Kotelnicki Kobiernik i pisarze fabryczni mieszka. 14. Oficyny o trzech sieniach z pruska wybudowanych, z dachem gontami podbitym”. 15. „Pralnie porządnie wymurowana, dachówką kryta”. 16. „Rayszul5 do ujeżdżania koni z drewna rżniętego w słupy murowane wystawiony, gontami podbity”. 17. „Stajnia z przęseł 27 z drzewa rżniętego na podmurowaniu wysokim wystawiona dach gontami podbity”. 18. „Stajnia druga w przęseł 14 gontami podbita”. 19. „Wozownia w przęseł 10 w słupy postawiona gontami podbita”. 20. „Budynek pierwszy o dwóch sieniach w których mieszka Ferdynand snycerz i szewc na podmurowaniu z drzewa rżniętego wystawiony, gontami podbity”. 21. „Budynek drugi w którym mieszka Krystian stolarz”. 22. „Budynek trzeci czyli oficyna w którym dworzanie pod bytność JO Pana stać zwykli”6 .

5 6

400

Rajszula (niem.: Reitschule) – szkoła jazdy konnej, ujeżdżalnia. Z Inwentarza Starostwa Latowickiego z 1778 r., cyt. za: Zwolski J., Puławy…, s. 125.

Rozdział VIII Rozpoczęcie gospodarczego wykorzystywania Kępy Sadowskiej w kierunku hodowli spowodowało wybudowanie tu holenderni7, dwóch budynków czeladnych i obory. 1. „Budynek w którym mieszka gospodarz holenderni, na podmurowaniu z drzewa rżniętego wystawiony z dachem gontami pokryty czerwono malowanym z dymnikami trzema, przed tym ganek na łupach, z od tego schody z drzewa rżniętego (…). Studnia nad którą dach gontami podbity na czterech słupach w tej cembrowinie sosnowe z kanałem na wale będącym (…)”. 2. „Budynek czeladni (…) na podmurowaniu do którego siei drzwi na wylot otwierających się (…) nad tym budynkiem dach gontami pokryty czerwono malowany (…)”. 3. „Obora na podmurowaniu z drzewa rżniętego wybudowana, dach gontami pokryty”8. Znacznym zmianom, jak wykazuje plan Aignera9, uległa sieć dróg biegnących w pobliżu zespołu pałacowo-parkowego. Przez tereny, leżące na wschód od pałacu, w dolinie położonej przy południowej krawędzi płaskowzgórza przeprowadzane zostały dwie prostopadłe do siebie drogi – aleje. Pierwsza, stanowiąca przedłużenie „Głębokiej Drogi”, prowadziła w kierunku wsi Skowieszyn (dziś ul. Skowieszyńska). Druga, biegnąca prostopadle do niej, dochodzi do płaskowzgórza i dalej pod górę kieruje się do traktu lubelskiego (dzisiejsza ul. Zielona). Występują tu od strony południowej cztery regularne parcele z niewielki domkami i ogródkami, a po drugiej stronie ulicy – dworem z dwiema oficynami. Były to prawdopodobnie siedziby dworskich oficjalistów. Powstająca w ten sposób dzielnica Puław przyjęła w końcu XVIII w. nazwę Mokradki i stała się zamieszkałą przez powiązanych z pałacem Czartoryskich urzędników i oficjalistów.

7 8 9

Holendernia – ozdobna obora dworska, niekiedy w formie sztucznych ruin, w której mieściły się czasem apartamenty mieszkalne, wznoszona w ogrodach utrzymywanych w stylu romantycznym (XVIII-XIX w.). Cyt. za: Zwolski J., Puławy…, s. 113. Analiza planu pod kątem zabudowy poza założeniem pałacowo-parkowym, za: Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Puławy…, s. 223; Zwolski J., Puławy…, s. 31, 33, 63-64.

401

Dzieje Puław. T. 1

Il. 363: Fragment planu Ch. P. Aignera: zabudowa przy dzisiejszej ul. Zielonej.

Il. 364: Fragment planu Ch.P. Aignera: zabudowa miejscowości Puławy przy przeprawie przez Wisłę.

Na planie Aignera widoczna jest również zabudowa najstarszej części Puław – wsi pańszczyźnianej przy przeprawie, która od 1 ćwierci XIX w. przyjęła nazwę Puławy Zarobne. Ciągnęła się ona wzdłuż Wisły, po obu stronach obsadzonej drzewami ulicy (dziś ul. 6 Sierpnia). Chaty ustawiono przy niej szczytowo do dróg, zaś budynki gospodarcze kalenicowo w głębi podwórek. Przy każdym gospodarstwie uprawiany był ogródek, obejmujący całą szerokość działki. W 1760 r. znajdowało się tu kilkanaście domów, co wynika z planu Aignera. Ich liczba rosła w małym tempie, na co wskazuje poniższe zestawienie10: Rok

Gospodarzy

Domów

1772

1773

1777

1779

1782

10 Podano za: Zwolski J., Puławy…, s. 32.

402

Rozdział VIII Ludność tej części Puław zajmowała się obsługą bieżących potrzeb dworu oraz innych (np. szarwark11). Do lat 70-tych XVIII w. uprawiała niewielkie działki przy domostwach oraz pola, zlokalizowane na wschód od wsi. Hodowano również woły.

Il. 365: Widok wsi pańszczyźnianej przy przeprawie przez Wisłę.

W XVIII w. były Puławy, jak już pisano wyżej, miejscowością przeprawową przewozową. Wygląd zabudowy przy przeprawie przez Wisłę znany jest dziś m.in. dzięki planowi Deybla. Umieszcza on w tej części miejscowości trzy duże austerie: jedna murowana, na planie wydłużonego prostokąta z obustronnymi ryzalitami, zwana „Pod pielgrzymem” (istniejąca do dziś) i dwie drewniane, istniejące po przeciwnej stronie dojazdu do przeprawy, w kształcie litery „T”. Austeria murowana, to duży parterowy budynek, utrzymany w stylu barokowym. Jej dokładny opis podany niżej za Inwentarzem Dóbr Końskowolskich12 .

11 Szarwark (niem.: Scharwerk) – w dawnej Polsce początkowo roboty pańszczyźniane przy drogach i mostach, później – opłaty na ich utrzymanie. 12 Inwentarz Dóbr Końskowolskich, z opisaniem budynków Miasta, Folwarków, w nich była ad praesens zadającego, Wsiów z nich robocizna, Czynszów, Danin i innych powinności spisany Juny 1779, rkps. W posiadaniu Biblioteki Czartoryskich w Krakowie, sygn.. 4004/IV (Cyt. za: Zwolski J., Puławy…, s. 133-135).

403

Dzieje Puław. T. 1

Il. 366: Austeria przy przeprawie przez Wisłę (1 poł. XVIII w.).

„Austeria Puławska porządnie wymurowana mająca izb z alkierzami gościnnymi 6, z szynkownią arendarza rezydencją jedną, i dach dachówką pokryty z dymnikami 12 w których okna o dwóch kwaterach w ołów oprawne. Do tej austerii od spichlerza wchodząc są wrota na wjazd ku przewozowini podwójne falsowane (…) przy tych furtka z drzwiami (…) nad tą i wrotami z podwórza jest facjata Iryanguł w sobie zamierająca ornamentami malarskimi ozdobiona, w tej okno owalne w ołów oprawne 1, za wrotami sieni z połapu i brukiem, z której po prawej ręce drzwi do Izby Gościnnej (…) w tej okien o 4 kwaterach w ołów oprawnych z okiennicami na zawiasach 2. Kominek kopiasty, piec z kafli zielonych, podłoga pułap z tarcic i drzwi do alkierza z zamkiem gdzie okno wspomnianym podobne 1. Kominek kopiasty, podłoga i pułap, obok tej izby są drzwi falsowane z sieni do powtórnej izby na zawiasach z zamkiem w tej okno o 4 kwaterach z okiennicą (…) piec z kafli białych (…) stół 1 (…) i drzwi do alkierza (…) w którym okno 1, kominek kopiasty z drugim osobliwie nad dach wywiedziony, podłoga pułap z tarcic (…) czeluście od pieców izby wspomniane grzejących są w sieni obok siebie z kominem nad dach wywiedzionym , ex opposito nadmienionych izb są także we wszystkim podobne Izby dwie z alkierzem i w nich znajdującymi się rzeczami, a przy tych w końcu stajni kuchnia z ogniskiem (…) i kominem nad dach wywiedzionym, a przeciw której schody na górę (…) po tych wszedłszy jest przed drzwiami wystawa mała z pod której drzwi do komory tarcicami od stajni zaforsztowanej (…) pod schodami komórka (…) za tymi stajnia

404

Rozdział VIII wielka (…) żłoby, drabniny, wiązane na filarach murowanych, bruk pośrodku i schody z balów w murowane murem zakryte za którymi wystawa z tej drzwi do komory nad izbami powtórnie będącej (…) z dołu pod tymi schodami są drzwi do piwnicy murowanej i sklepionej (..), naprzeciw tej kuchnia z ogniskiem (…) i kominem na dach wywiedzionym a przy tej z sienie są drzwi do izby gościnnej (…) gdzie okien (…) 2 (…) i drzwi do alkierza (…) w tym okno 1, obok tej izby jest izba powtórna do której drzwi z sieni (…) i drzwi do alkierza (…) kominek kopiasty wraz z drugim na dach wywiedziony (..) czeluście od pieców są z sieni wraz stykające się z kominem na dach wywiedzionym, ex opposito tych izb są drzwi do izby szynkowej (…) w tej okien (…) 3 komin kapiasty, piec z kafli białych (…) i drzwi do izby arendarskiej (…) gdzie okno 1 (…) kominek kapiasty z piecem chlebowym, piec z kafli białych (…) i drzwi 2 jedne do alkierza (…) gdzie okno 1 (…) drugie do sieni (…) czeluście od piecu tak jak i inne. Między tymi zaś izbami są wrota z furtką do wjazdu sprzed karczmy drewniane, z tych ich rekwizytami co i od spichlerza wyżej wyrażonymi i facjatą podobną w pośród tej austerii z ulicy gdzie linia wierzbami wysadzana są wpośród stajni przymurowane sklepy dla kupców nad którymi także dachówka, a w tej facjata z okienkami (…) pomienionych sklepów jest 4 u których drzwi zwyczajne żelazem mocno opatrzone (…) z tych wszystkich półki stolarskiej roboty, w jednym zaś piec z kaflami białych z kominem na dach wywiedzionym, w pośród tych sklepów jest sklep piąty (…) Prosto w wrota pomienionej austerii jest za drogą karczma drewniana stara”.

Naprzeciw austerii dwie karczmy drewniane. Oto ich opis13. „Karczma – naprzeciw austerii z drzewa rżniętego wystawiona gontami podbita do której wrota na biegunach (…) w sieni kuchnia z kominem nad dach wywiedzionym, za tą stajnia w której przegroda na bydło z tarcic, żłoby przy ścianach (…) i wrota do wjazdu ku Żupie na biegunach (…) z przychodu zaś po prawej ręce drzwi do izby (…) w tej okien 2, komin z piecem chlebowym, piec z kafli zielonych, posadzka cegły, pułap z tarcic (…) i drugi do alkierza (…) gdzie pułap z tarcic posadzka z cegły, drzwi na dwór (…) przy tych domu drzwi dwoje (…) do piwnicy pod tym murowanej (…) przy wyrażonej izbie obok jest druga, do tej drzwi z sieni (…) gdzie okien (…) 2, komin z piecem chlebowym, piec z kafli zielonych

13 Inwentarz Dóbr Końskowolskich, cyt. za: Zwolski J., Puławy…, s. 132-133.

405

Dzieje Puław. T. 1 (…) są także drzwi do izby z drugiej strony sieni będącej (…) tak okien 2, komin kapiasty piec z kafli zielonych (…) i drzwi do Alkierza (…) w tym okien 2, pułap z tarcic posadzka z cegły, obok tej izby są drzwi do powtórnej izby, w tej okien w ołów oprawnych 2 (…) i drzwi do alkierza (…) niedaleko tej karczmy za drogą ku Górze jest karczma druga”. „Karczma druga z drzewa rżniętego gontami podbita do której sieni wrota podwójne na biegunach (…) kuchnia z kominem na dach wywiedzionym, za tą stajnia (…) i wrota drugie ku górze na wyjazd (…) z przychodu zaś po lewej ręce jest Izba Szynkowa, do której drzwi na zawiasach (…) w niej okien w ołów oprawnych 2, komin kapiasty z piecem chlebowym, piec z kafli zielonych, pułap z tarcic (…) i drzwi do komory (…) w tej okno w ołów oprawne 1 (…)Schody do piwnicy pod tąż wymurowanej (…) obok tej izby są drzwi z sieni do powtórnej izby (…) w tej okno w ołów oprawne 1, komin kapiasty z piecem chlebowym, piec z kafli zielonych (…) i drzwi do komory gdzie okno 1 (…). Ex opposite pierwszej izby są drzwi z drugiej strony do Izby Gościnnej (…) i drzwi do komory (…)”.

W 1781 r. nowa austeria wybudowana została w Wolce Profeckiej14. „Karczma za Puławami ku Wólce Profeckiej za Żupą Solną Nową na podmurowaniu z drewna rżniętego in 1780 A˚ wybudowana gontami podbita z wystawą na słupach do której wrot na kunach żelaznych z poręczami drewnianymi naprzeciw siebie długie w stajni żłoby i drabiny przy ścianach z tej do izby szynkowej drzwi na zawiasach z wrzecądzem klamką i skoblami okien dwa w drewno oprawnych okiennicami na zawisach z przechodnikami i zaszczepkami komin kopiasty z piecem chlebowym, piec z kafli zielonych stół i ławy, z tej drzwi do komory na zawiasach puławy i podłogi z tarcic, wracając się do siebie są drzwi do izby gościnnej na zawiasach z klamką i wrzecądzem gdzie okno z okiennicą w drewno oprawne z tej alkierzy z drzwiami takimiż komin murowany na dach wywiedzionych z czeluściami do pieca”.

W 1782 r. rozpoczęto w Puławach budowę kolejnej drewnianej austerii, by oddać ją do użytku w 1784 r.15

14 Jej opis, za: j.w., s. 124. 15 j.w., s. 29.

406

Rozdział VIII Austerie puławskie przynosiły wymierne zyski16. Z powodu braku w Puławach browaru, trunki przywożono z Końskowoli, która na początku XVIII w. zajmowała w województwie lubelskim czołowe miejsce w produkcji piwa. Karczmy w Puławach i okolicy były oddawane w arendę Żydom. Na północ od przeprawy przez Wisłę, na wysokim brzegu uniemożliwiającym zalanie podczas przyboru wody, zlokalizowano – nie zachowane do dziś – zabudowania portowe17. Jak wynika z planu Aignera, składały się na nie portowe szopy, przeznaczone na magazyny solne i usytuowane z trzech stron dużego prostokątnego dziedzińca. Wiadomo, że w latach 1732-1736 pisarzem i sekretarzem puławskiej komory solnej był von Essen (imienia brak)18. Notowany jest z żoną Marianną i dorosłymi córkami: Krystyną Anną (występującą w aktach parafialnych od 1732 r., po 1750 r. żoną Krystiana Fibinga, prawdopodobnie kolejnego pisarza komory solnej w Puławach, notowanego w latach 1746-176919), Elżbietą (notowaną w latach 1733-1742)20, Marianną (notowaną od 1736 r., czyli od wyjścia za mąż za dyspozytora i sekretarza komory solnej w Puławach, Jakuba Wattsona 21), Julianną Elżbietą (notowaną w latach 1737-1743)22 i Zuzanną (notowaną od 1743 r., która w 1752 r. wyszła za mąż za komisarza ks. Augusta Aleksandra Czartoryskiego, Piotra Krzysztofa Klingera 23). W 1753 r. komisarzem komory solnej w Puławach był Henryk Bastian24. Żyjący w latach 1753-1822 Krzysztof Giebel (Gebel, Gibbell) pełnił funkcję sekretarza puławskiego magazynu solnego25. Jego żoną była Karolina, z domu Baroan, urodzona w 1754 r. w Tyrnau, a zmarła w 1817 r. (epitafium26 jej znajduje się w murze ogrodzenia cmentarza przy kościele na Włostowicach). Córka Krzysztofa i Karoliny, Anna, urodzona w 1792 r., zmarła w Puławach w 1799 r. 27 Notowanym w 1780 r. inspektorem komory solnej w Puławach był Jakub Gewe28. Także i żupy29 przynosiły dochody, skoro w 1780 r. podjęto budowę nowej. W ogóle za czasów Augusta Aleksandra Czartoryskiego sytuacja gospodarcza Puław oraz całego klucza końskowolskiego uległa stałej poprawie. Wykorzystując

16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29

W 1790 r. zysk ten wyniósł 10.000 zł. O nich za: Zwolski J., Puławy…, s. 29; Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Puławy…, s. 223. Mącznik H., Słownik puławski…, s. 118. j.w., s. 121. Tamże, s. 118 jako zawód Krystiana Fibinga podano notariusz. j.w. j.w. j.w. j.w. j.w., s. 26. O nim za: j.w., s. 133-134. Epitafium (gr.: epitaphios) – napis nagrobkowy, płyta, tablica z napisem na cześć zmarłego. Mącznik H., Słownik puławski…, s. 134. j.w., s. 133. Żupa – w dawnej Polsce: kopalnia, głównie soli.

407

Dzieje Puław. T. 1 położenie miejscowości doprowadził on do stanu, w którym wieś pańszczyźniana, obsługująca na przełomie XVII i XVIII w. bieżące potrzeby dworu, zaczęła przynosić zyski. Oprócz dochodów z propinacji30 i magazynów solnych, źródłem zysków był także handel zbożem. Czartoryscy posiadali w Puławach prywatny port rzeczny i liczną flotyllę. Do Puław przywożono, głównie na potrzeby dworu: cukier, sól, różne towary korzenne potrzebne do wyrobu wódek, szkło, bawełnę na knoty i żelazo31. Do Gdańska natomiast statki puławskie dostarczały głównie zboże, i to z odległych dóbr Czartoryskich, jak np. starostwo latowickie lub Międzyrzecz32. W Puławach było ono magazynowane, m.in. w spichlerzu położonym na południe od pierwszej austerii, przy ogrodzie warzywnym33. Jego opis zawiera inwentarz dóbr końskowolskich34. „Spichlerz nad Wisłą wymurowany z dachem dachówką pokrytym w którym dymników z okiennicami na zawiasach z kratkami drucianymi 8 i Bander blaszanych 2 do tego od oranżerii są schody murowane mające stopnie z drzewa, a przed drzwiami u pierwszego piętra posadzkę z kamienia ciosanego, pod Schodami z dołu są komory 2, do których drzwi na zawiasach z zasuwami drewnianymi i zamkami Francuszkimi i wrota w pośrodku podwójne do sieni na zawiasach z antabami żelaznymi, z zasuwą, skoblami wrzeciądzem i ryglem, drugie ku Wiśle pierwszy podobne, w tych spichlerzu bruk z kamieni ułożony, pułap z balów. Drzwi do sklepów 4, pod komorami będących na zawiasach z skoblami i wrzeciądzami 4, w tych okienek z kratkami żelaznymi 13, pułap na filarach w środku murowanych wsparty z drzewa rżniętego i legary przy numerze z przychodu od oranżerii po prawej ręce jest komór 2, do których drzwi podwójnych na zawiasach z wrzeciądzami skoblami i ryglami 2, ex opposito tych jest sterum komór wspomnianych podobnych 2, do których drzwi takoweż jako i do pierwszych, w tych komorach 4, okienek z kratkami żelaznymi i drzwiami 15, wewnątrz w murze dzielącym też komory jest okienek z szynami rozcinanymi 6, podłogi i pułapy z balów, przed każdymi zaś drzwiami schody, tak do komór jako i sklepów z sieni, nad którą także jest powtórna sień do tej wejście po schodach wyrażonych gdzie okna na zawiasach z antabą wrzeciądzem, skoblami, kłódką i zamkiem polskim

30 Propinacja (późnołac.: propinatio) – w dawnej Polsce wyłączne prawo szlachty do produkcji i sprzedaży trunków w obrębie własnych dóbr. 31 Zwolski J., Puławy…, s. 30; Baranowski Ignacy T., Z dziejów gospodarki rolnej w Polsce. Dobra puławskie pomiędzy I-ym a III-im rozbiorem, „Ekonomista” 1907, z. 4, s. 253. 32 Baranowski I.T., Z dziejów gospodarki rolnej…, s. 253. 33 Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Puławy…, s. 222. 34 Inwentarz Dóbr Końskowolskich… (cyt. za: Zwolski J., Puławy…, s. 131-132).

408

Rozdział VIII o dwóch ryglach, w sieni przeforsztowanie na żelastwo (…) podłogi i pułapy z tarcic, przy drzwiach z przychodu są po lewej ręce schody na górę z poręczą z drzewa robione przy tych drzwiach u góry spuszczone na zawiasach z wrzeciądzem i skoblami żelaznymi”. Puławska flota Czartoryskich składała się w 1778 r. z 17 jednostek35. Ich wykaz zawiera inwentarz starostwa latowickiego36. „Opisanie statków wodnych w Puławach znajdujących się: 1. Szkuta 18-stka kupiona od JWP. Wojewodziny Hetmańskiej in A. 1769 za f 4500 (…) 2. Szkuta 18-stka in A.D. 1769 w Puławach wybudowana (…) 3. Szkuta 20-stka in A.D. wybudowana (…) 4. Dubas 12 wy (…) 5. Dubas 10 wy (…) 6. Dubas 12 wy (…) 7. Dubas alias Bat 8. Szpiczak in A.D. 1777 wyreperowany (…) 9. Szpiczak 6 towy (…) 10. Szpiczak 8 towy (…) 11. Prom z mostkami i łańcuchami (…) 12. Prom duży bez mostków (…) 13. Galar37 in A.D. 1778 wybudowany (…) 14. Galar in A.D. 1776 na Górską stronę wybudowany (…) 15. Galar mały in A.D. 1776 wybudowany (…) 16. Lichtuga 38 stara (…) 17. Krypek 39 2 (…)”. Za stan przeprawy oraz prowadzących do niej dróg odpowiedzialny był właściciel dóbr, na których się one znajdowały. W przypadku puławskiej przeprawy wiślanej był

35 Zwolski J., Puławy…, s. 30; Baranowski I.T., Z dziejów gospodarki rolnej…, s. 253. 36 Inwentarz starostwa latowickigo… z 1778 r. Biblioteka Czartoryskich w Krakowie, rkps. Sygn. 4004/IV z 1778 (cyt. za: Zwolski J., Puławy…, s. 128). 37 Galar (franc.: galére) – płaskodenny, rzeczny statek wiosłowy do przewożenia towarów, głównie zboża, rozpowszechniony w XVIII w. 38 Lichtuga (niem.: Lichter) – mały statek pomocniczy, bez własnego napędu, używany do przewozu ładunku ze statku do magazynów portowych, położonych przy nabrzeżu. 39 Krypa (niem.: Krippe – plecionka, kosz, żłób) – duża, otwarta, płaskodenna łódź rzeczna o kształcie zbliżonym do wydłużonego czworoboku; niekiedy z pomieszczeniem mieszkalnym na rufie; używana do przewozu towarów.

409

Dzieje Puław. T. 1 to książę August Aleksander Czartoryski. Odpowiedzialność ta dotyczyła również mostów i grobli, które były stawiane i utrzymywane przez właścicieli majątku ich kosztem. Aby, w części przynajmniej poniesione nakłady zwracały się, pozwalano tym właścicielom pobierać opłaty za przejazd przez most (mostowe) lub groblę (grobelne). Przepis ten określiła konstytucja40 z 1726 r.41 choć opłaty te istniały już wcześniej. Określała ona wysokość mostowego i grobelnego na 3 grosze od wołu pędzonego na sprzedaż i konia w zaprzęgu. Ożywienie działalności handlowej i przemysłowej w połowie XVIII w. spowodowało konieczność zwrócenia uwagi na poprawę stanu dróg i przepraw. Konstytucja z 1764 r. pozostawiała obowiązek utrzymania przepraw przez prywatnych posiadaczy dóbr, uzależniając wysokość mostowego i grobelnego od kosztów budowy i utrzymania mostu lub grobli. Ustalona w 1767 r. taryfa mostowego i grobelnego obowiązywała (z drobnymi zmianami) do końca Rzeczypospolitej szlacheckiej. Taryfa dla województwa lubelskiego, w części dotyczącej przeprawy w Puławach, brzmiała jak niżej42 . „Taryfa mostowego i grobelnego województwa lubelskiego z 1767 roku. Przewóz w Puławach, dobrach j.o. księcia j.m.43 Czartoryjskiego wojewody ruskiego, dziedzictwu. W Kazimierzu44, mieście j.o. Lubomirskiego45 miecznika koronnego possessyi. W Rachowie, mieście j.o. Morsztyna46 starosty skotnickiego, dziedzictwu. W Józefowie, mieście j.o. Pocieja47 strażnika litewskiego possessyi. W Chwałowicach, j.jw. Małąchowskich48, wąwolnickiego i oświęcimskiego, starostów dziedzictwu. W Wrzawach wsi w. Hadziewicza49 wojskiego nowomiejskiego, dziedzictwu podległych, na Wiśle, z rewizyą skarbu koronnego umówiony.

40 Konstytucja (łac.: constitutio) – w dawnej Polsce zbiór sejmowych uchwał. 41 Charakterystyka przepisów w sprawie kształtowania się mostowego i grobelnego, za: Góralski Zbigniew, Taryfa mostowego i grobelnego województwa lubelskiego z 1767 r., „Kwartalnik historii kultury materialnej”, 1956 nr 3, s. 541-545. 42 Cyt. za: Góralski Z., Taryfa mostowego i grobelnego…, s. 546-549. 43 Augusta Aleksandra Czartoryskiego. 44 Kazimierzu. 45 Chodzi o Aleksandra Jakuba Lubomirskiego (1695-1772), kuchmistrza koronnego (od 1721), miecznika koronnego (1728-1748), generała artylerii koronnej (1746-1752), generała wojsk saskich (Dworzaczek W., Genealogia…, tabl. 143). 46 Chodzi o Joachima Morsztyna. 47 Chodzi o Ludwika Pocieja. 48 Chodzi o Piotra i Stanisława Małachowskich (Stanisława – właściciela Nałęczowa). 49 Jakub Hadziewicz.

410

Rozdział VIII Na małą wodę: 1-mo. Od konia i bydlęcia 2-do. Od skopów50, wieprzów i innej trzody od sztuki 3-tio. Od człowieka każdego 4-to. Osobno od woza jednokonnego 5-to. Od woza parokonnego 6-to. Od woza czterokonnego 7-mo. Od bryk, wozów wielkich i mażów51 ładownych Na wielką wodę: 1-mo. Od konia i bydlęcia 2-do. Od skopów, wieprzów etc. jako wyżej 3-tio. Od człowieka każdego 4-to. Osobno od woza jednokonnego 5-to. Od woza parokonnego 6-to. Od woza 4-konnego 7-mo. Od bryk, wozów wielkich i mażów ładownych Na sryż52 i krę: 1-mo. Od konia i bydlęcia 2-do. Od skopów, wieprzów etc. jako wyżej 3-tio. Od człowieka każdego 4-to. Osobno od wozu jednokonnego 5-to. Od woza parokonnego 6-to. Od woza czterokonnego 7-mo. Od bryk, wozów etc. jako wyżej

zł -

gr 9

- - - - -

3 3 3 6 12

- - - - -

6 6 6 12 24

- - - - 1 4

9 9 9 18 6 15”.

I dalej:

50 Skop - wytrzebiony tryk. Tryk – brana, samiec owcy domowej i owiec dzikich, dojrzały do rozpłodu. 51 Maż – rodzaj wozu. 52 Sryż – woda ścinająca się w drobne płatki lodu.

411

Dzieje Puław. T. 1 „Przewóz w Puławach, włości j. o. księcia j. m. Czartoryjskiego53, wojewody ruskiego w Kazimierzu, mieście j. o. księcia j. w. Lubomirskiego54 miecznika koronnego possessyi podległym, w Chwałowicach, wsi j. m. Małachowskich55 wąwolnickiego i oświęcimskiego starostów dziedzicznej, na Wiśle tym stanowiony sposobem. Na małą wodę przy zupełnej ładunce promu: zł Od konia wierzchowego - Od konia w próżnym wozie - Od konia i wołu w ciężarze - Od konia i wołu stadem gnanego - Od wieprzów 5, skopów 10 -

gr miedziane 6 12 24 6 6

Na średnią wodę przy zupełnej ładunce: Od konia wierzchowego - Od konia w próżnym wozie - Od konia i wołu w ciężarze 1 Od konia i wołu stadem gnanego - Od wieprzów 5, skopów 10 -

9 18 6 9 9

Na wielką wodę przy zupełnej ładunce: Od konia wierzchowego - Od konia w próżnym wozie - Od konia i wołu w ciężarze 1 Od konia i wołu stadem gnanego - Od wieprzów 5, skopów 10 -

12 24 18 12 12

Na sryż przy zupełnej ładunce: Od konia wierzchowego Od konia w próżnym wozie Od konia i wołu w ciężarze Od konia i wołu stadem gnanego Od wieprzów 5, skopów 10

24 18 6 24 24

53 August Aleksander Czartoryski. 54 Aleksander Lubomirski. 55 Piotra i Stanisława.

412

- 1 3 - -

Rozdział VIII Ze zaś umiarkować ciężko coby postanowić należało od jednego chcącego się przewiźć, więc się to do ugody, proporcyi wody i promu zostawuje. O pieszym to się ostrzega, że ten na każdą wodę trzecią część płacy wierzchowego konia, pod którą pędzący stada nie mają być pociągani”. Wiele kłopotów przy korzystaniu z przeprawy wynikało z odczuwanej już wówczas zmienności koryta Wisły56. Rzeka, płynąca niegdyś u podnóża wysokiego puławskiego brzegu zaczęła odsuwać się w stronę Góry Puławskiej. Początkowo próbowano przeciwdziałać temu. Zbudowano nawet od strony Góry Puławskiej tamę z faszyny i drewna57. Po kilkudziesięciu latach zrezygnowano z walki. Zabudowę miejscowości Puławy w pobliżu przeprawy uzupełniało, położonych naprzeciw zachowanej do dziś austerii, sześć domków zamieszkałych przez rzemieślników58. Dalej, za ogrodem warzywnym, był dom handlarza win oraz zabudowania ogrodnika, a bliżej przeprawy kuźnia59. Znane są również (w latach 80-tych XVIII w.) sklepy (przy austerii „Pod pielgrzymem”), cztery drewniane „kramnice” oraz jatki60, szlachtuz61 i stelmachnia62 . Ważnym, wieloosobowym warsztatem puławskim, był warsztat rzeźbiarski. Zanim podjął działalność w Puławach, został utworzony przez Elżbietę Helenę Sieniawską w jednej z jej posiadłości – w Łubnicach63. Miało to miejsce w 20-tych latach XVIII w., a kierownikiem tego przypałacowego warsztatu rzeźbiarskiego został w 1722 r. Eliasz Jan Hoffman64. Jego specjalnością były rzeźby figuralne i różnego rodzaju prace snycerskie oraz obróbka detali architektonicznych. Warsztat wykonywał zamówienia dla różnych rezydencji Sieniawskich, m.in. w Łubnicach, Przybysławicach, Wilanowie i Puławach. Razem z Eliaszem Janem pracował jego brat, Henryk Hoffman65. Pierwszy wykonywał bardziej odpowiedzialne prace. Henryk zaś ograniczał się do drobnej dekoracji ornamentalnej, wazonów i panoplii. W 1732 r.

Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Puławy…, s. 223-224. Zniosła ją wiosenna powód 1785 r. Patrz: wcześniejsza charakterystyka plany Ch.P. Aignera. Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Puławy…, s. 222-223. Jatka – przestarzale: kram, sklep z mięsem. Szlachtuz (niem.: Schlachthaus) – przestarzale: rzeźnia. Stelmachnia (niem.: Stellmacher) – miejsce pracy stelmacha – rzemieślnika zajmującego się wyrobem kół i innych części wozów, bryczek sań. 63 Łubnicki okres istnienia warsztatu podano za: Laskowska Irena Maria, Osiemnastowieczny warsztat rzeźbiarski w Puławach i jego twórcy, W: Teka konserwatorska, z. 5, Warszawa 1962, s. 47-48; Mącznik H. i J., Cmentarze włostowickie…, s. 4-5. 64 Sylwetka E.J. Hoffmana przedstawiona została w części poświęconej remontowi pałacu w Puławach przez Sieniawskich. 65 Sylwetka H. Hoffmana przedstawiona w części poświęconej remontowi pałacu w Puławach przez Sieniawskich.

56 57 58 59 60 61 62

413

Dzieje Puław. T. 1 (lub na początku roku następnego) bracia Hoffmanowie przenieśli się w okolice Puław. Prawdopodobnie w latach 1732-1738 wraz z rodzinami zamieszkali na terenie parafii końskowolskiej (być może w samej Końskowoli)66. Prowadzili prace w kościele końskowolskim i pałacu puławskim. W Końskowoli wykonali rzeźby ewangelistów zdobiące ambon, postać Boga Ojca stanowiącą jej zwieńczenie oraz dekorację ołtarza głównego. Znany jest list proboszcza końskowolskiego ks. Tucci do Augusta Aleksandra Czartoryskiego następującej treści: „Inne także necessaria67 wspomnianego kościoła, łaskawcy oddaie pamięci czyli maximopero68, deklarowaną Ambone z którą mnie sam potykał P. Eliasz skulptor z ochoty swoiey offerendo suam operam, bez wszelkiego omieszkania roboty Pałacu Puławskiego, bo y sami z Bratem są sufficientes y czeladzi abundantiam69 maią, czekając tylko y tey mierze ordynansu70”71. W Puławach natomiast, jako (podobnie jak w Łubnicach) nadworni rzeźbiarze, uczestniczyli w przebudowie pałacu, zapoczątkowanej przez Elżbietę Helenę Sieniawską i kontynuowaną przez jej córkę – Marię Zofię Czartoryską. W tym samym czasie w Końskowoli pracowali rzeźbiarze: Mateusz Barkart („sculptor” 1736-1737) i Tadeusz Gabriel („sculptor” 1736-1739)72. Archiwum parafii włostowickiej notuje w 1733 r. Jana „Germanusa” („sculptora”), później Marcina Józefa Seliera vel Kliera („marmori sculptor”), a następnie: Błażeja Rozmuszewskiego („lapidarius sculptor” 1737) i Eliasza Esmana („sculptor auliae” 1738) oraz kamieniarzy: Jana Jerzego Derlingera („lapidarius magister” 1737-1739) i Piotra Konietza („lapidarius vicemagister” 1738)73. Około 1740 r. Eliasz Jan i Henryk Hoffmanowie zamieszkali na stałe w Puławach74. Imię Henryka, określanego w księgach parafialnych jako „sculptor aulae Pulaviensis”, występuje rzadko. Od 1743 r. nie pojawiło się więcej, co może świadczyć o opuszczeniu

66 Puławski okres działalność warsztatu rzeźbiarskiego Hoffmanów podano za: Laskowska I.M., Osiemnastowieczny warsztat…, s. 48-49; Mącznik H. i J., Cmentarze włostowickie…, s. 4-5, 8; Mącznik H., Puławski słownik…, s. 170-171. 67 Necessario (łac.) – konieczne niechybne. 68 Maximopere (łac.: stopień najwyższy od „magnopere”) – w wysokim stopniu, bardzo, nadzwyczajnie. 69 Abundantia (łac.) – nadmiar, obfitość, przeładowanie. 70 Ordynans (franc.: ordonnance) – rozkaz, polecenie, zarządzenie. 71 Cyt. za: Laskowska I.M., Osiemnastowieczny warsztat…, s. 48. 72 j.w. 73 j.w. część z tych postaci jest już znana. Sylwetki innych zaprezentowano dalej. 74 j.w.; Mącznik H., Puławski słownik…, s. 170.

414

Rozdział VIII Puław przez młodszego z braci Hoffmanów. Eliasz Jan natomiast pozostał w Puławach do końca życia. Umarł 12 lipca 1751 r. jako „sculptor insignis aulicus”. Obok Eliasza Jana i Henryka występuje trzeci z kolei Hoffman – Tomasz75. Tomasz Hoffman (Offman) urodził się ok. 1730 r., prawdopodobnie w Łubnicach. Był synem rzeźbiarza Eliasza Jana i Elżbiety Haberman. Kształcił się u ojca w zakładzie rzeźbiarza, pobierając również nauki w jednej ze szkół lubelskich76. Pierwsze wzmianki o rzeźbiarzu Tomaszu Hoffmanie pochodzą z archiwum parafii włostowickiej. W 1743 r. występuje on jako „sculptor iuvenis”, a w 1746 r. jako „sculptor”. W 1760 r. ożenił się w Puławach z Brygidą Majer, z którą miał 14 dzieci: Serafinę Brygidę (ur. 1760)77, Franciszka Tomasza (1762-1823)78 , Antoniego (1764-1816)79, Stanisława Jana (ur. 1765)80, Elżbietę (1765-1765), Feliksa (ur. 1766), Zuzannę (1767-1825)81, Ignacego Filipa (1768-1822), Józefa Benedykta (1770-1798), Annę Teofrydę (ur. 1771), Filipa Jakuba (ur. 1772), Teresę Jadwigę Urszulę (ur. 1773), Mariannę (1774-1774), Pawła (ur. 1774)82. Tomasz Hoffman zmarł w Puławach 5 stycznia 1789 r., pod którą to datą występuje w księdze zgonów w akcie zgony nr 78/789 jako: „Offman postmagister Reipublicae Poloniae… sepultus in sepulchro Ecclesiae Vlostoviensis”. Jego żona Brygida z Majerów, zmarła w 1815 r. również w Puławach. Oboje pochowani na przykościelnym cmentarzu we Włostowicach. W aktach parafii włostowickiej Tomasz Hoffman występuje w latach: 1743, 1746, 1752, 1754, 1755, 1756, 1758, 1759, 1760 (26 września chrzest córki Serafiny Brygidy w obecności ojca chrzestnego, rzeźbiarza J.F. Kargiera), 1762 (trzykrotnie, w tym 12 października na chrzcie syna Franciszka Tomasza), 1764 (15 stycznia chrzest syna Antoniego, rodzicami chrzestnymi architekt F.A. Mokein z żoną), 1766 (dwukrotnie, w tym 30 maja na chrzcie z wody syna Feliksa), 1767 (czterokrotnie, w tym 12 sierpnia na chrzcie córki Zuzanny), 1768 (trzykrotnie, w tym 15 września na chrzcie syna Ignacego Filipa), 1770 (dwukrotnie, w tym 20 marca na chrzcie syna Józefa Benedykta), 1771 (dwukrotnie, w tym 23 kwietnia na chrzcie córki Anny Teofrydy), 1772 (2 maja na chrzcie syna Filipa Jakuba), 1773 (trzykrotnie, w tym 20 października na chrzcie córki Teresy Jadwigi Urszuli), 1774 (trzykrotnie, w tym 12 lutego śmierć 2-miesięcznej córki

75 Sylwetka Tomasza Hoffmana na podstawie: Mącznik H., Puławski słownik…, s. 170-171; Mącznik H. i J., Cmentarze włostowickie…, s. 8; Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Artyści w Puławach..., s. 216, 220. 76 Wskazuje na to list jego ojca do Marii Zofii Czartoryskiej, pisany w Końskowoli 28 lutego 1742 r., w którym Eliasz Jan, tłumacząc się z nieobecności w pracy, za powód podaje dwukrotne odwożenie syna do szkół w Lublinie. 77 Późniejsza żona Wojciecha Przanowskiego, poczmistrza z Markuszowa. 78 Poczmistrz w Puławach. 79 Architekt, bibliotekarz Czartoryskich w Puławach, poeta. 80 Prawdopodobnie ogrodnik. 81 Późniejsza żona puławskiego architekta Joachima Hempla. 82 Imię Paweł na chrzcie z wody, na chrzcie właściwym zapisany jako Karol Hubert.

415

Dzieje Puław. T. 1 Marianny; 8 listopada chrzest syna Karola Huberta?), 1775 (dwukrotnie), 1778 (dwukrotnie), 1780, 1781, 1783 (dwukrotnie, w tym jako ojciec chrzestny dziecka rzeźbiarza J.F. Kargiera), 1784, 1785, 1787 (jako ojciec chrzestny dziecka architekta Joachima Hempla), 5 stycznia 1789 r. zmarł w wieku 59 lat. W archiwum parafii końskowolskiej wystąpił w 1756 r. Od ok. 1760 r. Tomasz Hoffman prowadził samodzielną działalność rzeźbiarską. Wyspecjalizował się w budowie ołtarzy kościelnych, jego projekt jest m.in. ołtarz główny dla kościoła Reformatów w Kazimierzu Dolnym, zrealizowany wspólnie ze snycerzem puławskim, Walentym Charytańskim (1744-po 1816)83. Prawdopodobnie dwa boczne ołtarze w tym kościele są również jego projektu. W 1762 r. zaniechał rzeźbiarstwa, obejmując urząd poczmistrza w Puławach, który piastował do końca życia. Po jego śmieci funkcję tę objął jego syn Franciszek. Wymienieni wyżej rzeźbiarze pracowali w pałacowym warsztacie, kierowanym przez Eliasza Jana Hoffmana. Wprawdzie prace przy odbudowie pałacu puławskiego zakończono w 1736 r., ale po 1740 r. do Puław przybyła większa grupa rzeźbiarzy84. Byli wśród nich m.in., znani już: Augustyn Iwanicki (1741-1745, „sculptor”) i Jan Ferdynand Karkier vel Targe (1743-1787, „sculptor”). W 1745 r.85 Eliasza Jana Hoffmana zastąpił na stanowisku kierownika warsztatu rzeźbiarskiego Sebastian Zeisel86. Był z pochodzenia Niemcem. Pisownia jego nazwiska jest różna: Zeisel, Tzeisel, Ceyzel (najczęściej), Cayzyn. W Puławach przebywał od 31 października 1745 r. do 5 stycznia 1769 r., a więc przez 25 lat. Przybył jako nadworny rzeźbiarz księcia Augusta Aleksandra Czartoryskiego. Notowano go jako: w 1746 r. „sculptor”, w 1747 r. „sculptor Aulicem”, w 1748 r. „sculptor aulicus pułaviensis”, w 1751 r. „sculptor J.O. Xcia Wojewody Ruskiego”, w 1752 r. „sculptor Celsissimi Principi Palatini Russiae” i w 1757 r. „insignis sculptor palatoo pułaviensis”. W księgach metrykalnych figuruje wraz z żoną Agnieszką (Jadwigą), synem Sebastianem Ignacym (ur. w Puławach w 1757 r.) i dwoma kobietami tego nazwiska: Anną Ludwiką i Anną Teresą (być może córkami). W archiwum parafii włostowickiej występuje w latach: 1745 (dwukrotnie, w tym jako ojciec chrzestny rzeźbiarza J. K. Akermana), 1746, 1747 (jako ojciec chrzestny dziecka malarza G. Dzika), 1748 (pięciokrotnie), 1751, 1752, 1753, 1754, 1755, 1757 (dwukrotnie,

83 84 85 86

416

Syn Daniela i Łucji, przedstawiciel znanej rodziny puławskich stolarzy. O tym, za: Laskowska I.M., Osiemnastowieczny warsztat…, s. 48. Mącznik H., Puławski słownik…, s. 170. Sylwetka S. Zeisla na podstawie: Kowalczyk Jerzy, Sebastian Zeisel w Puławach i jego lubelskie dział (Z badań nad rzeźbą Lubelszczyzny w XVIII w.), „Biuletyn historii sztuki”, 1961 nr 3, s. 300-301; Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Puławy…, s. 220; Laskowska I.M., Osiemnastowieczny warsztat…, s. 48.

Rozdział VIII w tym 28 kwietnia z powodu chrztu syna Sebastiana Ignacego z matki Agnieszki), 1764, 1765 (dwukrotnie), 1766 (trzykrotnie), 1768 i 1769. Przyjazd Sebastiana Zeisla do Puław wiązał się z szeroki frontem prac przy rezydencji puławskiej. Po generalnej odbudowie, pałac był poddawany w latach 1743-1752 dalszej modernizacji, całkowicie w duchu rokoka. Kierował tym Sebastian Zeisel jako nadworny rzeźbiarz Czartoryskich, zatrudniony przez nich prawdopodobnie a miejsce rzeźbiarza Jana Chryzostoma Redlera. Po zakończeniu prac w pałacu, Sebastian Zeisel pracował w swoim warsztacie w Puławach, wykonując na zlecenie snycerkę kościelną. W 1756 r. podpisał kontakt na wykonanie dla kościoła O.O. Dominikanów w Lublinie ołtarza św. Tomasza z Akwinu, ufundowanego przez miecznika piotrkowskiego. Wynagrodzenie ustalono na 50 dukatów. Pracę S. Zeisel wykonał, ale konwent nie dopłacił mu 9 dukatów. W 1758 r. Zeisel wykonał dla nieznanego bliżej kościoła dominikanów na Wołyniu model ołtarza głównego. Duży kontrakt zawarł S. Zeisel 11 sierpnia 1765 r. z Augustem Aleksandrem Czartoryskim, w imieniu którego wystąpił książęcy architekt, Antoni Fryderyk Mokein. Na mocy kontraktu Zeisel przyjął do wykonania dwie grupy rzeźb na łączną kwotę 306 dukatów. Do pierwszej grupy wchodziły rzeźby stanowiące dekorację kordegardy przy pałacu Czartoryskich w Warszawie przy ul. Krakowskie Przedmieście 15. Rzeźby, w postaci „Armatur”87, „Vasen”, „Kindel mit Palmen und Shilder”, „Kasquests mit Alder und Kriegs Zeuchen”, o wartości 262 dukatów, miały być wykonane z kamienia pińczowskiego88. Drugą grupę rzeźb, wycenioną na 44 dukaty, stanowiły: „2 Kindel mit Palmen”, „Vasen” i „2 Medailen en Pas Relef mit neben Zierathen” – wszystkie przeznaczone do salonu pałacu w Puławach. Kontrakt wykonano w terminie do 1766 r. (z 15 czerwca tego roku pochodzi ostatnia rata wynagrodzenia, wypłaconego Zeislowi). Za czasów Zeisla występowali inni rzeźbiarze 89 : Jan Krzysztof Akerman („lapidarius magister” 1745-1747), Tomasz Hoffman („sculptor”), Michał Buchański („sculptor” 1746), Kazimierz Pogodziński („artist sculptoriae” 1749), Henryk Lombach ((„artist sculptoriae” 1749), Józef Pietrowicz („sculptor” 1751) i Józef Obrębski („sculptor” 1752). W 1753 r. zapisano zgon nie określonego bliżej Józefa („lapidarius sculptor”)90.

87 Armatura (niem.: Armatur; franc.; armature; łac.: armatura – uzbrojenie) – konstrukcja stalowa lub drewniana, podtrzymująca albo wiążąca elementy rzeźby, witrażu, architektury. 88 Kowalczyk J,. Sebastian Zeisel w Puławach..., s. 300-301; Laskowska I.M., Osiemnastowieczny warsztat…, s. 52-53. 89 Ich sylwetki, patrz dalej. 90 Laskowska I.M., Osiemnastowieczny warsztat…, s. 48.

417

Dzieje Puław. T. 1

Il. 367: Ołtarz św. Tomasza z Akwinu w kościele O.O. Dominikanów w Lublinie.

Il. 368: Autograf Sebastiana Zeisla na kontrakcie z 1762 r.

Il. 369: Armatura na kordegardzie pałacu Czartoryskich w Warszawie, autorstwa Sebastiana Zeisla.

418

Rozdział VIII

Il. 370: Putto na kordegardzie pałacu Czartoryskich w Warszawie, autorstwa Sebastiana Zeisla.

Ważnymi dla środowiska puławskiego, oprócz wymienionych wyżej rzeźbiarzy i kamieniarzy byli stolarze91, w tym rodzina Charytańskich: Mikołaj i Stefan (od 1734 r.), Wawrzyniec (1738-1783) oraz Daniel, Walenty i Felix. Oprócz nich występują: Józef Zienkowski („stolarz civis Lublinensis” 1752), Jan Herbt („stolarz a Palatio” 1753), Wacław Andrzej Krysnes („stolarz Germanus” 1755) i Krzysztof Eygner vel Aygner („stolarz Magister” od 1755). Od 1753 r. w aktach parafialnych występują nazwiska tylko trzech rzeźbiarzy: Sebastiana Zeisla, Ferdynanda Kargiera i Tomasza Hoffmana. Analiza dat pojawienia się poszczególnych rzeźbiarzy pozwala wysnuć wniosek, że najwięcej ich przybyło do Puław w latach 1745-175092 . Może to mieć związek z prowadzeniem jakichś większych robót w pałacu. Pewne jest, że puławski ośrodek rzeźbiarski pracował nie tylko na lokalne potrzeby Czartoryskich, ale znany był po obu stronach Wisły 93. Z okresu kierowania warsztatem przez Eliasza Jana Hoffmana

91 Szerzej o nich, dalej. 92 Laskowska I.M., Osiemnastowieczny warsztat…, s. 49. 93 Zakres działalności warsztatu rzeźbiarskiego omówiono na podstawie: j. w., s. 49-56.

419

Dzieje Puław. T. 1 i pracy w nim Henryka Hoffmana zachowało się do naszych czasów jedno dzieło, pochodzące z tego warsztatu – ambona w kościele św. Krzyża w Końskowoli94 z 40-tych lat XVIII w.95 O pracy tych rzeźbiarzy na rzecz pałacu puławskiego możemy jedynie domniemywać. Rysunki J.S. Deybla wskazywały bogatą dekorację rzeźbiarską, występującą na schodach zewnętrznych i zwieńczeniach ryzalitów środkowych, elewacji frontowej i ogrodowej. Nie wiadomo, co przedstawiają owe rzeźby, gdyż rysunki J.S. Deybla są mało czytelne. Prawdopodobnie są to postacie mitologiczne i alegoryczne96. Porównując tę dekorację z wystrojem pałacu w Łubnicach nasuwa się wniosek o pokrewieństwie założeń rzeźbiarskich. Z dekoracji rzeźbiarskiej pałacu puławskiego, pochodzącej z warsztatu Eliasza Jana Hoffmana, zachowały się cztery grupy puttów, występujące na rysunkach J.S. Deybla na zewnętrznych schodach od strony wjazdu oraz dwa zworniki, będące alegoriami głów, umieszczonych w arkadach tych schodów.

Il. 371: Putta na bramie wjazdowej pałacu puławskiego, przypisywane Eliaszowi Janowi Hoffmanowi.

94 Bardzo zbliżona, tak pod względem konstrukcji, jak i dekoracji figuralnej i ornamentalnej, do ambony końskowolskiej jest ambona w kościele św. Ducha w Lublinie. Można domniemywać, że twórcą tej ostatniej (słabszej artystycznie) był któryś z niej znanych snycerzy puławskich. 95 Ambona z kościoła św. Krzyża w Końskowoli ozdobiona jest małą rzeźbą figuralną, przedstawiającą czterech Ewangelistów (na bokach kazalnicy) i Boga Ojca (na baldachimie). 96 Alegoria (gr.: allegoria) – dzieło plastyczne lub literackie mające poza znaczeniem dosłownym określony sens przenośny, będący obrazowym przedstawieniem pojęć oderwanych, głównie za pomocą personifikacji.

420

Rozdział VIII

Il. 372: Putta na bramie ogrodowej pałacu puławskiego, przypisywane Eliaszowi Janowi Hoffmanowi.

Il. 373: Putta na bramie wjazdowej pałacu puławskiego, przypisywane Eliaszowi Janowi Hoffmanowi.

421

Dzieje Puław. T. 1

Il. 374: Putta na bramie ogrodowej pałacu puławskiego, przypisywane Eliaszowi Janowi Hoffmanowi.

Grupy puttów ustawione był następująco: dwie pierwsze u wylotu schodów (będąc wkomponowanymi w architekturę akcentowały kierunek ich biegu) i dwie następne jako ozdoba balustrady tarasu w miejscu zakończenia biegu schodów. Charakter rzeźby wybitnie dekoracyjny 97. Brak czytelnych przekazów źródłowych uniemożliwia wskazanie autora rzeźb. Być może jest nim Eliasz Jan Hoffman, a może Sebastian Zeisel98.

97 Bardziej szczegółowe rozważania, patrz: Laskowska I.M., Osiemnastowieczny warsztat…, s. 50. Obecnie grupy te zdobią bramy wjazdową i parkową od strony dziedzińca. 98 Dokładniejsza analiza pozwala skłaniać się w kierunku E.J. Hoffmana (patrz: j.w., s. 51).

422

Rozdział VIII

Il. 375: Zworniki – alegorie głów z pałacu puławskiego, przypisywane Sebastianowi Zeislowi.

Dekoracja zworników w postaci alegorycznych głów przypisywana jest Sebastianowi Zeislowi99. Warsztat puławski posiadał liczne zamówienia z zewnątrz. Pierwsza chronologiczna wiadomość odnosi się do ołtarza Pana Jezusa w kościele św. Michała Archanioła w Lublinie100, którego powstanie szacuje się na 40-te lata XVIII w. Prawdopodobnym wykonawcą ołtarza był puławski warsztat Hoffmanów101. Najbardziej wartościowym wyrobem tego warsztatu było wyposażenie kościoła Dominikanów w Lublinie. W latach 50-tych XVIII w. Sebastian Zeisel wykonał dla niego ołtarz św. Tomasza z Akwinu.

99 j.w. 100 Ołtarz ten w 1832 r. przeniesiony został do katedry lubelskiej (j.w., s. 57 przyp. 26). 101 j.w., s. 51-52.

423

Dzieje Puław. T. 1

Il. 376: Św. Hieronim w ołtarzu św. Tomasza z Akwinu, wykonany przez Sebastiana Zeisla dla kościoła oo. Dominikanów w Lublinie.

Fakt ten potwierdzony został przez list pisany w 1758 r. z Równego przez dominikanina o. Bonawenturę102 do przeora Konwentu Lubelskiego o. Jana Ew. Stobieckiego, w którym czytamy: „Nie widzę sprawiedliwszei pretensyi do Konwentu Mego Lubelskiego iaka iest ImP Kaysla Maystra Doskonałego Kunsztu Snycerskiego któremu Konwent za Ołtarz S. Tomasza nie opłacił”103.

102 O. Bonawentura identyfikowany jest ze znaną postacią w zakonie dominikańskim, o. Bonawenturą Awedykiem, Prezentatem S. T. Studium Generalnego Warszawskiego, który jednocześnie pełnił funkcję kaznodziei Trybunału Lubelskiego (j.w., s. 57-58 przyp. 30). 103 j.w., s. 52.

424

Rozdział VIII

I dalej: „Jm Pan Kaysel Snycerz Puławski u Pana na robocie zostający”104.

Kolejny fragment wskazuje na granice czasowe powstania ołtarza: „Ta Fabryka słynęła Stante Prioratu Oyca P. Przeworskiego… y na ow czas Konsumcya była co tylko dał z łaskawości swoiey ad victum WmP Miecznik Piotrowski”105.

O. Piotr Przeworski był po raz pierwszy przeorem lubelskim w latach 1747-1756. Jednak styl ołtarza powoduje przesunięcie jego datowania na lata 50-te XVIII w. O jakiego „Miecznika Piotrowskiego” chodzi w ostatnim wyjątku listu? O. Bonawentura, przypominając o potrzebie uregulowania Zeislowi długu, pisze: „Bo nam zawsze chodzi o łaskę JOP Podstolego Koronnego y Imciną ratione wieliego ołtarza gdyż się model Jego Invencyi wszystkim Oycom podoba”106. Owym podstolim koronnym był oczywiści Stanisław Herakliusz Lubomirski (ok. 1642-1702), marszałek wielki koronny, dziedzic Równego, który mógł być fundatorem ołtarza. W 1761 r. dla tego samego kościoła Dominikanów w Lublinie zostały wykonane w puławskim warsztacie ołtarze różańcowe. Stanowią one kolejne potwierdzenie działalności puławskiego warsztatu rzeźbiarskiego.

104 j.w. 105 j.w. 106 j.w.

425

Dzieje Puław. T. 1

Il. 377: Św. Cecylia w ołtarzu różańcowym w kościele Dominikanów w Lublinie, dzieło Sebastiana Zeisla.

Il. 378: Zachariasz w ołtarzu różańcowym w kościele Dominikanów w Lublinie, dzieło Sebastiana Zeisla.

Jest wielce prawdopodobne, że również cztery dalsze ołtarze w kościele Dominikanów w Lublinie oraz dwie ambony mają to samo puławskie pochodzenie.

Il. 379: Aniołek w zwieńczeniu ambony w kościele Dominikanów w Lublinie, dzieło Sebastiana Zeisla.

426

Rozdział VIII Innym przykładem rozległego zasięgu działalności puławskiego warsztatu rzeźbiarskiego są wielki ołtarz i ambona w kościele Bernardynów w Paradyżu (Opoczyńskie)107. W 1763 r. wykonał je nieznanego nazwiska „artifice z Puław advecta”. Przypuszcza się, że puławski rzeźbiarz został polecony paradyskim bernardynom przez Adama Małachowskiego, kanclerza wielkiego koronnego, dobroczyńcę tego klasztoru. Małachowski, będąc właścicielem leżącego w pobliżu Puław starostwa wąwolnickiego, mógł wiedzieć o istnieniu puławskiego warsztatu rzeźbiarskiego i wybrać go na wykonawcę ołtarza. Ostatni zapis pobytu Sebastiana Zeisla w Puławach, odnotowany w księgach parafii włostowickiej, przypada na styczeń 1769 r. W 1772 r. spotykamy go w rezydencji Lubomirskich w Opolu Lubelskim108, gdzie prawdopodobnie pracował dla Antoniego Lubomirskiego. Końcowym echem działalności puławskiego warsztatu rzeźbiarskiego jest wystrój kościoła Reformatów w Kazimierzu Dolnym109, wykonany przez Tomasza (?) Hoffmana i Walentego (Wawrzyńca) Charytańskiego. Stanowi on przykład prowincjonalnej stolarszczyzny i dekoracji snycerskiej. Rzeźba Boga Ojca i główki cherubów110 w zwieńczeniu stanowią słabe stosunkowo dzieło stolarza – snycerza. Wymienione powyżej przykłady prac puławskiego warsztatu rzeźbiarskiego stanowią niewątpliwie skromną część tego, co zostało tu wytworzone. Na zakończenie podać należy kilka pozycji, reprezentujących prace anonimowe, które z powodu określonej formy plastycznej, można związać z Puławami. Najlepszą wśród nich jest nagrobek Marii Stanisławowej Małachowskiej, znajdujący się w kościele parafialnym w Nałęczowie oraz dekoracja miejscowego pałacu111.

107 j.w. 108 Odnotowany został w Opolu Lubelskim 18 października 1772 r. jako „Sebastianus Czaysel” i 11 lutego 1773 r. jako „Sebastianus Cesler” – ojciec chrzestny (Laskowska I.M., Osiemnastowieczny warsztat…, s. 53). 109 j.w., s. 53, 55. 110 Cherub (niem.: Cherub; ang.: cherub; hebr.: kerub) – w religiach starożytnego Wschodu istota nadprzyrodzona, wyobrażona zwykle w postaci zwierzęcia z ludzką głową i ze skrzydłami, uważana za opiekuna miejsc świętych; cherubin. Cherubin (łac.: greka; biblijne: cheroubin; hebr.: kerubin) – według wierzeń chrześcijańskich najwyższy po serafinie anioł pierwszego chóru anielskiego; cherub. Cherubinek – plastyczne przedstawienie w sztuce małego aniołka w postaci pucułowatego dziecka ze skrzydełkami. 111 Laskowska I.M., Osiemnastowieczny warsztat…, s. 55.

427

Dzieje Puław. T. 1

Il. 380: Putto w zwieńczeniu elewacji frontowej pałacu w Nałęczowie, prawdopodobnie dzieło Sebastiana Zeisla.

Na dekorację pałacu w Nałęczowie składają się: rzeźby tympanonu (w postaci 2 puttów podtrzymujących girlandy z kwiatów i liści, zwisające z kartusza hebrajskiego), dwie figury dziecięce na bramie pałacowej oraz dekoracja sztukatorska sali balowej112 . Datuje się je na okres po 1760 r.113 Bardziej prawdopodobnym dziełem puławskich rzeźbiarzy są aniołki z palmami – świecznikami w rękach, zdobiące farę w Kazimierzu Dolnym, pochodzące z lat 60-tych XVIII w.114 Łączona z jednym z puławskich „sculptorów” jest chrzcielnica w kościele na Włostowicach, datowana na początek lat 50-tych XVIII w. Data końcową dla istnienia rokokowego ośrodka rzeźbiarskiego w Puławach, który prawie przez 40 lat prowadził ożywioną działalność na terenie Lubelszczyzny i poza nią, jest rok 1785. Umiera wówczas ostatni z osiadłych na stałe w Puławach rzeźbiarzy – J.F. Karger. O wiele wcześniej (ok. 1769) opuścił Puławy S. Zeisel, a Tomasz Hoffman porzucił ok. 1780 r. zawód rzeźbiarza. Następny artysta – rzeźbiarz – Fryderyk Bauman (sztukator) – pojawi się w Puławach dopiero za kilkanaście lat, ale będzie to już okres klasycyzmu, a właścicielami Puław będą wówczas Adam Kazimierz i Izabela Elżbieta z Flemmingów Czartoryscy.

112 Szerzej o tej dekoracji, patrz: Tatarkiewicz Władysław, Opole i Nałęczów, Merlini i Nax, „Biuletyn historii sztuki”, 1956 nr 2, s. 246. 113 Laskowska I.M., Osiemnastowieczny warsztat…, s. 56. 114 j.w.

428

Rozdział VIII Jak już wspomniano wyżej, główną rolą mieszkańców miejscowości Puławy była obsługa bieżących potrzeb dworu. Szczególnie aktualne było to w przypadku ludności wsi Puławy - Zarobne, pozbawionej zaplecza rolnego, co uniemożliwiło rozwój gospodarki folwarcznej w szerszym zakresie115. Wytworzyła się wyraźna zależność między liczbą ludności i domów Puław Zarobnych a rozwojem osady pałacowo-parkowej i potrzebami dworu. I tak, istniejąca w czwartej ćwierci XVIII w. (czyli po sprowadzeniu się Czartoryskich na stale do Puław) ilość ponad 40 gospodarstw była ilością w pełni wystarczającą116. Rozwojowi ulegało natomiast zaplecze dla oficjalistów i rzemieślników powiązanych z dworem, co wynikało z rozbudowy pałacu. W ten sposób powstało (na skrzyżowaniu dzisiejszych ulic Skowieszyńskiej i Zielonej) osiedle domków, zamieszkałych głównie przez oficjalistów, które w 1778 r. liczyło 9 drewnianych domów na podmurowaniu oraz wozownie i stajnia117. Stało się ono zaczątkiem późniejszej dzielnicy Puław, zwanej Mokradki. Wracając do Puław Zarobnych, ich mieszkańcy uprawiali niewielkie działki położone przy domostwach, oraz pola we wschodniej części wsi. Hodowano również woły, których ilość w 1773 r. określano na 42 sztuki118. Hodowlą na szerszą skalę, głównie rasowego bydła i owiec, zajmowano się na Kępie Sadłowskiej, gdzie już w 1778 r. zanotowano istnienie tzw. holenderni. Był to drewniany budynek, przystosowany do hodowli zgodnie z najnowszymi osiągnięciami myśli rolniczej takich krajów, jak Anglia, Niderlandy, Szwajcaria119. Kolejnym zajęciem mieszkańców wsi pańszczyźnianej było rybołówstwo. Bardzo rybna wówczas Wisłą zabezpieczała ryby nie tylko na potrzeby dworu, ale również na sprzedaż120. Z bliskością Wisły związane było istnienie od 1653 r. we Włostowicach cechu flisów121. Należeli do niego mieszkańcy Puław, trudniący się rybołówstwem, przeprawą przez rzekę i spławem towarów. 16 lutego 1732 r. książę August Aleksander Czartoryski wydał dokument, zobowiązujący m.in. cech flisów do wspierania włostowickiego kościoła. 23 czerwca 1749 r. tenże książę dokonał zapisu na rzecz cechu flisów, z którego ci ostatni korzystali jeszcze w 1867 r., a więc przez trzydzieści lat po odejściu z Puław Czartoryskich. Poważną pozycją w budżecie cechu były składki członkowskie. Wizytacja z 1781 r. stwierdziła, że cech rządził się „na sposób bractwa żakowego”. Wizytacje z 1801 r. i 1830 r. nie wspominają już o flisach.

115 Bardziej korzystna pod tym względem była sytuacja na Włostowicach i w Pożogu, o czym dalej. 116 Zwolski J., Puławy…, s. 33. 117 j.w., s. 34. 118 j.w., s. 113 przyp. 72. 119 O zabudowaniach holenderni, patrz wcześniej. 120 Zwolski J., Puławy…, s. 33. 121 O nim za: Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 126-127.

429

Dzieje Puław. T. 1 Do końca XVIII w. w Puławach nie było Żydów. Wyjątek stanowili dzierżawcy czterech karczm122 . W latach 1751-1760 Puławy nawiedzone zostały epidemiami zarazy123. Charakteryzując poziom gospodarki puławskiej warto zdać sobie sprawę z faktu, że do końca XVIII w. była ona gospodarką trudną. Starano się zachować jej odrębność ekonomiczną, unikano powiązań ze światem zewnętrznym. Niechętnie nie tylko importowano towary, ale również wysyłano tu wyprodukowane. Właściciele Puław nie prezentowali takich ambicji, jak Małachowscy, Jezierscy czy Potoccy. Nie zakładali w swoich dobrach wielkiego przemysłu, nie budowali fabryk, które mogłyby złączyć te tereny z resztą kraju. Wiele uwagi poświęcali natomiast poprawie losu włościan mieszkających w ich dobrach. Dobra puławskie124, wraz z miasteczkiem Końskowolą, były zamieszkałe nierówno łącznie zamieszkiwało je 1000 rodzin. Jeśli jednak w Wólce Nowodworskiej notujemy w 1778 r. tylko 5 gospodarzy, to w Osinach było ich 76. Przeciętnie na wieś przypadały 33 rodziny. Najliczniejszą grupą ludności włościańskiej na terenie dóbr puławskich stanowili rolnicy, a w dalszej kolejności: zagrodnicy125, komornicy126 i chałupnicy127. Tych ostatnich było dwudziestu kilku. Częstym zmianom ulegał stosunek liczebny pomiędzy poszczególnymi grupami chłopów. Analiza danych z lat 1776-1786 wskazuje na wahania liczby zagród do 61 do 131. Pod koniec XVIII w. zatarły się w dobrach puławskich różnice między rolnikami i zagrodnikami. Potwierdza to poniższe zestawienie:

W 1776 r. było 493 rolników i 61 zagród W 1778 r. było 455 rolników i 132 zagród W 1786 r. było 464 rolników i 66 zagród

Wielkość posiadanej przez chłopów rolników ziemi była w dobrach puławskich różna.

122 j.w. 123 Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 22. 124 Sytuację społeczno-ekonomiczną w dobrach puławskich opracowano na podstawie: Baranowski I. T., Z dziejów gospodarki rolnej…, s. 234-256. 125 Zagrodnicy – kategoria małorolnej ludności chłopskiej w Polsce XIII-XIX w., posiadacze niewielkich gospodarstw; w XVII-XVIII w. najliczniejsza warstwa chłopów. 126 Komornicy – bezrolni chłopi XIV-X X w., mieszkający najczęściej u kmieci i utrzymując się z pracy najemnej we dworze lub u zamożniejszych chłopów. 127 Chałupnicy – kategoria chłopów na ziemiach polskich w XIV-XIX w., na ogół bezrolni, niekiedy małorolni, posiadacze chałup z małymi ogrodami.

430

Rozdział VIII „…zdarzały się wsie, np. Osiny, lub Chrzochówek128, w których wszyscy chłopi siedzieli na półrolkach, w takich znów Rudach było całorolnych chłopów 5, półrolnych 25, 3 posiadających po ¾ roli, 2 po ¼, 2 po 1. Ogółem w dobrach Końskowolskich było w roku 1778 – 2 chłopów, posiadających po 1 ½ roli, 82 całorolnych, 46 siedzących na ¾ roli, 447 półrolnych, 169 ćwierć rolnych. Rola końskowolska, jak wykazały pomiary, dokonane w dziesięć lat później, równała się 30 do 40 morgom; a zatem większość chłopów puławskich posiadała 15 do 20 mórg ziemi, najzamożniejsi chłopi mieli 40 do 60 mórg, najbiedniejsi około ¼ włóki”129. Podobnie, jak w wielkości ziemi, tak również w obowiązkach na rzecz właścicieli, zachodziły duże różnice między wsiami, a nawet w obrębie tej samej wsi. I tak np. w Chrząchowie z trzech chłopów całorolnych jeden oddawał korzec chmielu, 15 zł 21 ½ gr czynszu oraz odrabiał 104 dni pańszczyzny sprzężajnej130, drugi oddawał również korzec chmielu, 18 zł 4 gr czynszu i odrabiał 78 dni pańszczyzny sprzężajnej, a trzeci nie dawał chmielu, a płacił czynsz w wysokości 17 zł 21 ½ gr. Inne świadczenia kmieci były takie same. Znane są przypadki nieproporcjonalnych obciążeń w stosunku do posiadanej ziemi (np. dobra końskowolskie). Przyczyną tego był fakt zakupu przez bogatszych rolników ziemi od zubożałych sąsiadów z pozostawieniem dotychczasowego wymiaru pańszczyzny. Część chłopów, poza działką w miejscu zamieszkania (z której była odrabiana pańszczyzna), posiadała ziemię w innych wsiach, wolną od robocizn. W 1778 r. najczęstszych obciążeniem chłopskiej półrolki w dobrach końskowolskich było: 78 dni pańszczyzny sprzężajnej lub 156 pieszej, 12 dni szarwarku, 1 złoty stróżnego131, 3 ćwierci owsa lub chmielu, 5 zł 21 ½ gr czynszu, ½ kapłona132 , 7 ½ jajek133. W poszczególnych wsiach ciężary te były różne. Po przeliczeniu ich na

128 Chrząchówek. 129 Znacznie mniejszą była rola w Puławach. Każdy rolnik posiadał tu całą rolę, ale jej wielkość wynosiła zaledwie 7 ½ morgi (Baranowski I.T., Z dziejów gospodarki rolnej…, s. 237). 130 Sprzężaj – zwierzęta używane w rolnictwie jako siła pociągowa; w Polsce początkowo główne woły (do przełomu XIX i X X w.), od XIII w. także konie (szczególnie popularne w XVI w.). 131 Stróża – w dawnej Polsce obowiązek ludności zależnej do okresowego stróżowania w grodach; później jedne z obowiązków chłopa pańszczyźnianego na rzecz dworu. 132 Kapłon – wytrzebiony kogut. 133 Te ostatnie obciążenia stanowią przykład czynszu, do którego (obok pańszczyzny) byli zobowiązani chłopi. Oprócz czynszu pieniężnego (którego znaczenie spada m.in. z powodu dewaluacji pieniądza) składano czynsz w naturze w postaci określonej ilości korców (lub innych jednostek miary) zboża lub owsa, a także drobiu i jaj. Jedną z tych jednostek miary ciał sypkich była ćwierć, zwana inaczej wiertlem. Wiertel (viertel, ćwierć) – ¼ różnych jednostek miar: dla ciał sypkich 1 wiertel = ¼ ćwiertni, przedrozbiorowy wiertel warszawskie = ok. 30,15 l, gdański = ok. 13,68 l, pruski = 13,9 l. Ćwiertnia to dawna jednostka pojemności ciał sypkich (od XVIII w. identyfikowana z korcem), początkowo 1 ć. = 78-80 l; w XVIII w. – ok. 136 l.

431

Dzieje Puław. T. 1 grosze134 można wyliczyć, że w 1790 r. przeciętna wartość ciężarów z półroli wynosiła: w Skowieszynie 41 zł, we Wronowie i Górze – po 49 zł, w Starej Wsi – 50 zł, w Sielcach, Osinach i Chrząchówku – po 51 zł, w Witowicach i Rudach – po 52 zł, w Opoce i Wólce Profeckiej – po 54 zł, w Chrząchowie 58 zł, w Dębach 59 zł, w Woli Osińskiej 60 zł, na Młynkach 64 zł i w Parchatce 65 zł. Tak więc wartość obciążenia chłopskiego pólrolki wahała się od 41 do 65 złotych. Istniało zróżnicowanie wsi puławskich w zakresie rodzajów obowiązków chłopskich. Tylko pańszczyzna występowała we wszystkich wsiach klucza. Czynszu nie pobierano natomiast w Górze, jaj i drobiu – w Wólce Profeckiej, Wronowie i Wólce Nowodworskiej, od szarwarku wolne były: Wólka Profecka, Parchatka i Góra. Do składania czynszu w chmielu zobowiązano chłopów z Opoki, Młynek, Wólki Nowodworskiej i Dęby, zaś w owsie – Parchatki, Starej Wsi, Pożoga, Rud, Sielc, Chrząchówka, Osin, Woli Osińskiej i Włostowic. Oblicza się, że 20% ogólnych świadczeń chłopskich przypadało na ciężary spłacane w pieniądzu (np. zagonowe, czynsze, stróżne, kapłony, jaja). Szereg grup chłopskich zwolnionych było od wszelkich ciężarów. Należeli do nich: włodarze135, przysiężni136, karbowi137, polowi138, gajowi, stróże pałacowi, a także tzw. „libertowani”139, czyli niektórzy żołnierze, oficjaliści i rzemieślnicy. W 1778 r. na terenie dóbr puławskich mieszkało 13 takich zasłużonych. Porównanie stosunków panujących w dobrach puławskich z uzależnieniem ludności chłopskiej na terenie innych majątków wypada korzystnie dla tych pierwszych. Włościanie puławscy byli stosunkowo dobrze uposażeni i nie bardzo obciążeni. Zarządzający folwarkami nie musieli przynaglać chłopów do intensywnej pańszczyzny, gdyż dużą ilość poddanych przy niewielki stosunkowo obszarze gruntów dworskich powodowała mniejsze potrzeby w obrabianiu pańszczyzny na jednego poddanego. Wartość dnia pańszczyzny określono w Puławach na 10 i 20 gr, zaś robotnikom najemnym płacono stawkę 15 gr za dzień pieszy i 30 gr za sprzężajny.

134 Zastosowano następujące przeliczniki: wartość dnia pieszego 10 gr, dnia ciągłego 20 gr, dnia szarwarku 10 gr, kapłona – 15 gr, kopy jaj – 20 gr, korca chmielu – 8 zł, korca owsa – 6 zł. 135 Włodarz – urzędnik w dawnej Polsce: do XVIII w. zarządzający w imieniu księcia włością lub dworem; w XIV w. kierujący z polecenia kasztelana sprawami gospodarczymi; od XVI w. niższy oficjalista dworski zarządzający folwarkiem lub nadzorujący prace polowe. 136 Przysiężni – w dawnej Polsce członek (wspólnie z wójtem lub sołtysem) urzędu wiejskiego, będącego (wraz ze zgromadzeniem gromadzkim) organem gromady wiejskiej. 137 Karbowy – niższy oficjalista dworski nadzorujący roboty polowe i inne w dawnym folwarku feudalnym. 138 Polowy – w dawnej Polsce niższy funkcjonariusz gromadzki, powoływany przez urząd wiejski spośród zamożniejszych chłopów do pomocy panu w kierowaniu folwarkiem szlacheckim. 139 Libertacja – w Polsce przedrozbiorowej zwolnienie nieruchomości wiejskich lub osób od podatków państwowych, a od XVI w. również uwolnienie chłopa z poddaństwa.

432

Rozdział VIII Niezły stan posiadania gruntów i niewysokie ciężary umożliwiały puławskim włościanom powolne wzbogacanie się. Jeśli za wskaźnik majętności uznamy ilość posiadanych koni i bydła, to poddani w dobrach końskowolskich posiadali ogółem: w 1778 r.: zaś w 1788 r.:

33 koni, 128 koni,

679 wołów, 879 wołów,

1.511 krów 1.464 krów.

Oprócz hodowli krów i zwierząt pociągowych hodowano świnie (w 1788 r. posiadano ich 1.342 szt.). Mniej rozwinięta była hodowla owiec, których w 1788 r. było 1.056 szt., przy czym spotykamy wsie zupełnie ich pozbawione. Zdarzały się również hodowle pszczół (ogółem 113 roi). Mniej szczególne dane istnieją na temat końskowolskiego rolnictwa. Wiadomo, że chłopi z tego klucza uprawiali żyto, jęczmień, tatarkę, owies, a z jarzyn – kapustę i rzepę. Hodowano miejscami chmiel, którym niektóre wioski spłacały dworowi daninę. Nie były jeszcze upowszechnione kartofle. Po charakterystyce położenia ekonomicznego wyższych warstw kmiecych – rolników i zagrodników - należy przejść do przedstawienia sytuacji komorników i chałupników. W 1779 r. w dobrach puławskich znajdowało się w każdej niemal wsi po parę rodzin komornickich. Ich liczba w dziesięć lat później zmniejszyła się. Komornikami stawały się wdowy z dziećmi, rzemieślnicy (najczęściej tkacze) oraz różnego rodzaju emeryci. Ponieważ wśród komorników i rolników występują te same nazwiska, można przyjąć, że nie było oddzielnych rodów komorniczych. Zdarzały się wsie, w których komornicy byli wolni od wszelkich ciężarów, np. w Chrząchowie i Parchatce odrabiali 52 dni piesze, w Rudach płacili 150 gr od ogrodu, wartość ciężarów ponoszonych przez poddanych ze Starej Wsi szacuje się na 21 zł 10 gr, a z Młynek na 10 zł. Część komorników posiadała własny inwentarz, owce, świnie, krowy, a nawet woły. Zupełnie oddzielną grupą ludności włościańskiej byli chałupnicy. W 1778 r. mieszkali oni tylko we Włostowicach, zaś 10 lat później również w Rudach. Chałupnicy mieli własne domy, a przy nich niewielkie działki. Wartość ponoszonych przez nich ciężarów szacuje się na od 5 do 20 zł. Hodowali jedynie krowy i świnie. Dostarczali dworowi (wraz z komornikami) najemnych pracowników do strzyżenia owiec, żęcia zbóż, grabienia, młócenia zboża i tym podobnych prac w gospodarstwie. Rodziny kmiece w dobrach końskowolskich nie były liczne. W 1778 r. na 740 gospodarzy przypadało 2.341 dzieci, czyli średnio na rodzinę 3,1 dziecka. Do rzadkości należeli chłopi nieżonaci. Razem z gospodarzami mieszkała tylko najbliższa rodzina: dzieci lub starzy rodzice, dożywający swych lat przy samodzielnym ekonomicznie synu.

433

Dzieje Puław. T. 1 Czasy Augusta Aleksandra Czartoryskiego to początki rozwoju gospodarki rolniczo-przemysłowej w folwarkach klucza końskowolskiego. Ponieważ jednak jej zaistnienie stało się widoczne pod koniec XVIII w., stąd proces ten zostanie zaprezentowany w następnym okresie istnienia Puław. Dobra puławskie w latach 1772-1785140 Zaludnienie Zmarło

Sprzęż. sk arbow y

1776-1777

899

2279

1966

416

455

1778-1779

818

2215

1997

375

102

459

1779-1785

718

526

Woły

Konie

Puste

2071

Osiadłe

1795

2318

Puste

2101

889

Osiadłe

856

1775-1776

Kobiety

1772-1773

Kobiety

W połogu

Zagrody

Z ospy

Role

Ogółem

Urodziło się

Żydzi Mężczyźni

Mężczyźni

Gospodarczy

K atolicy

Ziemia

435

Ciężary

Dobytek gospodarski

Robocizna

Pszczoły (roje)

Szarwark

Ciągła

722

6136

44304

10140

611

1003

36920

17784

1776-1777

558

1369

1246

5928

36854

17316

1778-1779

679

1511

1779-1785

Krowy

Piesza

Świnie

Owce

Woły

1772-1773 1775-1776

Cielęta

Konie

Pańsz.

5892

34580

19760

Ciężary

Stróżne zł.

Zagonowe zł.

Cielęta

Owce

Świnie

Pszczoły (roje)

Szarwark

1772-1773

Daniny

Czynsze zł.

Pieniądze

5343

452

229

458

4732

1775-1776

5210

559

133

111

234

473

4778

1776-1777

5069

552

167

112

234

458

5072

1778-1779

5049

555

124

102

223

484

4823

1779-1785

203

451

4890

140 Tabela, za: Baranowski I.T., Z dziejów gospodarki rolnej…, s. 256.

434

Rozdział VIII Miejscowość Puławy zamieszkana była przez ludzi, których nazwiska (w części) zostały zanotowane w aktach parafii Włostowice. Niektóre sylwetki zostały już zaprezentowane wyżej. Oto kolejne z nich. W 1740 r. mieszkał w Puławach lekarz Jan Klug, o którym brak szerszych wiadomości141. W 1748 r. przebywała tu akuszerka o nazwisku Kutefa (imienia brak), żona Jakuba, posiadająca uprawnienia „chrztu z wody”142 . Archiwum włostowickie zanotowało fakt przebywania w Puławach dwóch artystów, których dokładniejsza profesja nie została określona. Pierwszym był Leopold Kreitz (Kreidz), prawdopodobnie sztukator, zapisany 21 września 1740 r., pod datą urodzin córki Anny z matki Barbary143. Jej rodzicami chrzestnymi byli: architekt Franciszek Antoni Mayer i żona wicearchitekta Samuela Godfryda Rychtera – Marianna Zofia Rychter. Drugim artystą, z kręgu zatrudnionych w Puławach, był Franciszek Kulicki (Kuleński), występujący w archiwum włostowickim do 1765 r.144 Znane są następujące imiona jego dzieci z żony Marianny, których rodzicami chrzestnymi byli miejscowi rzeźbiarze i architekci: Piotr (1756-1756), Paweł Ignacy (1759-1759), Józef (1761-1761), Sebastian (1764-1765) i Barbara Wiktoria (ur. 1765). Księgi metrykalne parafii we Włostowicach notują również kilku architektów. Od 1722 r. ożywioną działalność budowlaną przy rezydencji puławskiej prowadził architekt Elżbiety Sieniawskiej, Franciszek Antoni Mayer (Majer, Magier)145. Ten, posługujący się językiem niemieckim Czech z pochodzenia, kierował również budową kościoła we Włostowicach (dlatego notowany w latach 1726-1727 jako „architectus ecclesiae włostovicensis”), przebudową kościoła w Końskowoli (ok. 1732), a także pracami w Puławach do 1736 r. („architectus pułaviensis”). Od 1726 r. mieszkał w Zbędowicach (koło Kazimierza Dolnego) i dojeżdżał do pracy w Puławach i Końskowoli. W 1736 r. zwolniony został z funkcji architekta Marii Zofii z Sieniawskich Czartoryskiej. Ok. 1740 r. prowadził prace budowlane przy przebudowie pałacu Lubomirskich w Opolu Lubelskim. W archiwum parafii Włostowice występuje F.A. Mayer w latach: 1722, 1726 (dwukrotnie), 1727, 1735 (jako świadek na ślubie rzeźbiarza M.J. Kliera) i w 1736 r., zaś w archiwum parafii końskowolskiej w 1735 r. (jako ojciec chrzestny, wspólnie z architektem Karolem Mayerem i żoną rzeźbiarza Elżbietą Hoffmanową). Księgi włostowickie notują jeszcze w latach 1744-1762 postać Franciszka Mayera, nie podając zawodu.

141 Mącznik H., Puławski słownik…, s. 215. 142 j.w. s, 260. 143 Akt urodzenia Anny Kreitz nr 47/1740 (j.w., s. 245). 144 j.w. s, 255. 145 O nim za: Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Artyści w Puławach…, s. 214; Mącznik H. i J., Cmentarze włostowickie…, s. 3, 6.

435

Dzieje Puław. T. 1 Jeśli jest to prezentowany architekt Franciszek Antoni Mayer, to dodać należy również członków jego rodziny. I tak, w latach 1728-1729 notowana jest jego żona – Marianna z Radzeńskich (de Zbędowice), w 1736 r. – „architectrissa” Rozalia Mayerowa, a od ok. 1742 r. – Elżbieta Mayer, z którą Franciszek Mayer ma dwoje dzieci: Karolinę Rozalię (ur. 1744) i Józefa Antoniego (ur. 1746). Elżbieta Mayer zmarła w 1751 r. (w Puławach), a Franciszek Mayer – 10 października 1762 r. (w wieku 67 lat). Z tą ostatnią datą koresponduje informacja, według której architekt Mayer urodził się ok. 1695 r., a ok. 1717 przybył do Polski (razem z Giovannim Spazzio). Zapis w księdze zgonów może więc dotyczyć Franciszka Antoniego Mayera. Zastanawia jedynie określenie miejsca pochówku – na cmentarzu „od wschodu”146. Zastępcą Franciszka Antoniego Mayera był Franciszek Lombardin (Lombardyn, Lombardyni)147. Ten, również z pochodzenia Czech, sprowadzony został do Polski prawdopodobnie przez F.A. Mayera i został jego zastępcą przy budowie kościoła we Włostowicach (1727: „vicearchitectus ecclesiae praesentis”) oraz przebudowie kościoła w Końskowoli. W Puławach notowany jest od 1727 r. jako „vicearchitectus”. Mieszkał tu wraz z żoną Elżbietą i córką Małgorzatą (ur. 1737 r. w Puławach). F. Lombardin zmarł w niecały miesiąc po urodzeniu córki, 12 sierpnia 1737 r.148 i pochowany został na Włostowicach (jako pierwszy spośród miejscowych artystów). W archiwum parafii włostowickiej występuje F. Lombardin w następujących latach: 1727 (dwukrotnie), 1729, 1737 (trzykrotnie, w tym: 14 lipca z okazji chrztu córki Małgorzaty z udziałem ojca chrzestnego, rzeźbiarza H. Hoffmana oraz 12 sierpnia z okazji zgonu i 14 sierpnia – z tytułu pogrzebu). Natomiast w archiwum parafii końskowolskiej notowany jest w latach: 1729 (dwukrotnie), 1731 (dwukrotnie), 1732 (czterokrotnie), 1733 oraz 1734 (pięciokrotnie). Kolejnym architektem puławskim, notowanym przez akta metrykalne w latach 1737-1745 jest słabo znany Jerzy Gotfryd Teclau, prezentowany już przy okazji prac nad remontem pałacu. W latach 40-tych XVIII w. przebywał w Puławach z rodziną „vicearchitectus pułaviensis” (1742 r.), a następnie „architectus pułaviensis” – Samuel Rychter149. Zajmował się on prawdopodobnie urządzeniem wnętrz pałacu puławskiego (na co wskazuje duża ilość występujących wówczas w Puławach rzeźbiarzy i malarzy). W archiwum parafii włostowickiej notowany jest w latach: 1740 (dwukrotnie: 24 maja

146 Dlaczego nie w wybudowanej przez siebie krypcie kościelnej? 147 O nim za: Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Artyści w Puławach…, s. 214, 218; Mącznik H. i J., Cmentarze włostowickie…, s. 4. 148 W akcie zgonu nr 94/1737 czytamy: „…Włostowice… obiit… sepultus in ejusdem in sepulchro murato…” (cyt. za: Mącznik H. i J., Cmentarze włostowickie…, s. 4). 149 O nim za: Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Artyści w Puławach…, s. 214, 219.

436

Rozdział VIII z okazji chrztu syna – Jana Gotfryda z matki Zofii, z udziałem ojca chrzestnego – ogrodnika J. G. Simona oraz 24 lipca z racji śmierci syna – Jana Gotfryda), 1742 (18 kwietnia: na chrzcie córki Elżbiety Marianny, w obecności ojca chrzestnego, ogrodnika J.G. Simona), 1745 (27 maja: na chrzcie córki Katarzyny), 1751, 1766 i 1774150. Ostatnim z architektów, notowanym w 1759 r. jest Gibel (imię nieznane), o którym brak szerszych wiadomości151. Kolejna grupa zawodowa zamieszkująca Puławy, to malarze (i to zarówno artyści – malarze, jak i malarze pokojowi). W archiwum parafii włostowickiej występuje dwukrotnie w 1749 r. jako „pictor aulicus” Józef Ber152. Jedna z okazji, to chrzest córki puławskiego malarza Mikołaja Dunina Szpota i Marianny Agnieszki (akt urodzenia nr 100/1749). 17 sierpnia 1758 r. w kościele na Włostowicach chrzczony był późniejszy malarz, Karol Bartłomiej Aigner (Eygner), urodzony 14 sierpnia 1758 r. w rodzinie Chrystiana i Anny z Gembickich, młodszy brat Chrystiana Piotra Aignera153. W 1786 r. wysłany został przez rząd polski do Rzymu, gdzie kształcił się w Akademii św. Łukasza, trzykrotnie otrzymując nagrody. W Akademii tej zachowały się dwa niedatowane rysunki, za które K.B. Aigner otrzymał dwukrotnie pierwszą nagrodę w drugiej klasie. W 1796 r. udał się malarz z księżną Radziwiłłową do Wiednia. Dalsze jego losy nie są znane. Wiadomo, że autoportret artysty był w posiadaniu jego siostry Anny (1768-1835), żony nadwornego cukiernika Czartoryskich, Jana Sobolewskiego, zmarłej w Puławach. Malarzem puławskim, wzmiankowanym w aktach parafii Włostowice od 1773 r., jest Antoni Bartnikowski (1754?-1830)154. W latach 1798-1801 przy nazwisku jego umieszczano określenie „fontanista”, zaś po 1801 r. „pictor”, „pictor de Mokradki” lub „pictor aulicus”. 20 stycznia 1788 r. ożenił się z Dorotą Jabłońską, wdową (1760-1794), z którego to małżeństwa urodziły się dzieci: Elżbieta (1788-1791), Agnieszka (1791-1793) i Wojciech (1792-1799). Po śmierci żony malarz ożenił się ponownie, tym razem z Brygidą Zaczkowską (1795). Z tego związku urodziły się dzieci: Zofia (1798-1798, Mariana Franciszka (1800-1804), Helena (1803-1806), Wiktoria (1805-1816), Antoni (1810-1812), Teresa (1813-1814), Michał (1815-1815), Stanisław Feliks (1816-po 1884) i Marcin (1821-1821).

150 Księgi parafialne przy notatkach z lat 1766 i 1774 nie podają zawodu Samuela Rychtera, co może oznaczać, że idzie tu o inna osobę (j.w., s. 214). 151 Mącznik H., Puławski słownik…, s. 133. 152 j.w., s. 30; Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Artyści w Puławach…, s. 221. 153 O nim za: j.w.; Mącznik H., Puławski słownik…, s. 10; Mącznik H. i J., Cmentarze włostowickie…, s. 10; Słownik artystów…, s. 11. 154 O nim za: Mącznik H., Puławski słownik…, s. 24-25.

437

Dzieje Puław. T. 1 Również malarzem był Szymon Bartnikowski155, notowany w Puławach jako „pictor aulicus”. W archiwum parafii włostowickiej występuje w latach: 1774, 1779, 1784 (dwukrotnie, w tym 17 marca z okazji chrztu syna Józefa Aleksandra z matki Katarzyny) i 1785 r. to samo określenie „pictor aulicus” widnieje przy nazwisku Jana Boanowicza (Bohanowicza)156. W 1753 r. ożenił się on z Katarzyną z Hoffmanów primo voto157 Kizlerową, wdową po ogrodniku puławskim, Jerzym Samuelu Kizlerze. Świadkiem ślubu był m.in. puławski rzeźbiarz, Sebastian Zeisel. Z czasem przy nazwisku J. Boanowicza zaczęto umieszczać dopisek: „lakiernik” lub „pictor”. Z małżeństwa Jana Boanowicza z Katarzyną urodziło się dwóch synów: Wincenty Jan (ur. 1754) i Jan Nepomucen (ur. 1757). Ostatni zapis w księgach parafialnych włostowickich, dotyczący osoby J. Boanowicza, pochodzi z 14 lutego 1760 r. Istnieje grupa malarzy, przy których nazwisku zamieszono określenie „pictor”. Do takich należy m.in. Stanisław Raczkowski, występujący w archiwum parafii włostowickiej dwukrotnie w 1733 r. (w tym 1 sierpnia z okazji ślubu z ogrodniczką, Marianną Czajkowską158). 31 stycznia 1740 r. zanotowany został „pictor” Paweł Olszowic159. Do tej grupy zalicza się również Mikołaj Dunin Szpot, poznany już przy prezentowaniu dalszych prac remontowych w puławskim pałacu. Nie jest znany rodzaj malarstwa uprawianego przez Pawła Sobańskiego (1720-1790)160. Z żoną Jadwigą z domu Jakubczak miał siedmioro dzieci. Zmarł 18 stycznia 1790 r. w wieku 70 lat (akt zgonu nr 87/1790). W archiwum parafii włostowickiej notowany w następujących latach: 1748 (dwukrotnie), 1749 (trzykrotnie), 1750, 1751, 1757 (5 lipca z okazji chrztu syna Antoniego), 1767 (dwukrotnie, z tym 22 października z okazji chrztu córki Katarzyny), 1769 (dwukrotnie), 1770 (10 lutego z okazji chrztu syna Walentego), 1771 (dwukrotnie), 1779. W 1751 r. dwukrotnie notowany jest „pictor” Paweł Wideński161. Archiwa parafialne dostarczają informacji o mieszkających w Puławach rzeźbiarzach. Jednym z nich był, znany już z pracy dla Elżbiety Sieniawskiej, Pietro Inocente Comparetti (Comparetty, Komparety)162. Przybył do Polski w marcu 1725 r. na dwór Elżbiety Sieniawskiej, a po jej śmierci w 1729 r. podjął działalność na rzecz Marii Zofii z Sieniawskich i Augusta Aleksandra Czartoryskich. W okresie od marca 1730 r. do ok. 1733 r., z małymi przerwami, wspólnie z Francesco Fumo, wykonał

155 O nim za: j. w., s. 25; Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Artyści w Puławach…, s. 221. 156 Mącznik H., Puławski słownik..., s. 43. 157 Primo voto (łac.) – nazwisko z pierwszego małżeństwa. 158 Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Artyści w Puławach…, s. 220. 159 j.w., s. 221. 160 O nim za: j.w.; Mącznik H. i J., Cmentarze włostowickie…, s. 11. 161 Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Artyści w Puławach…, s. 221. 162 Mącznik H., Puławski słownik…, s. 71-72; Słownik artystów…, t. I…, s. 366.

438

Rozdział VIII dekorację wnętrz pałacu puławskiego (westybul, plafon w Sali złotej, apartamenty Czartoryskich na I piętrze). Comparetti zmarł w 1735 r. (miejsce nie jest znane). Notowana jest również rzeźbiarska rodzina Hoffmanów, z których Henryk i Eliasz najwcześniej osiedlili się w Puławach. Henryk Hoffman163 mieszkał najpierw – w okresie od 1732 r. do ok. 1740 r. – w Końskowoli, a następnie przeniósł się do Puław, gdzie ślad po nim zaginął. Notowany był w 1737 r. jako „sculptor aulicus”, w 1742 r. – „sculptor aulae pułaviensis”, a w 1743 r. jako „sculptor pułaviensis”. W archiwum parafii końskowolskiej występuje w latach: 1732 (dwukrotnie), 1733 (pięciokrotnie), 1734 (dwukrotnie), 1735 (dwukrotnie), 1737, 1738 (trzykrotnie) i 1739. Natomiast a archiwum parafii włostowickiej notowany jest w latach: 1737, 1739, 1741 (dwukrotnie), 1742 (dwukrotnie) i 1743. Ostatni zapis pobytu Henryka Hoffmana w Puławach pochodzi z 19 lutego 1743 r., po którym to terminie prawdopodobnie wyjechał z Puław. Jan Eliasz Hoffman (ok. 1691-1751)164 przybył do Puław ok. 1734 r.165 i mieszkał tu aż do śmierci w 1751 r. Jego specjalnością były rzeźby figuralne i różne prace snycerskie. W 1738 r. notowany był jako „sculptor aulicus”, a od 1740 r. – „sculptor loco”. Zmarł w Puławach 12 lipca 1751 r. (akt zgonu nr 251/1751) i pochowany został na przykościelnym cmentarzu we Włostowicach, gdzie spoczywa również jego żona Elżbieta (1705-1765) oraz syn Tomasz z rodziną. Jan Eliasz Hoffman występuje w archiwum parafii Końskowoli w 1733 r., zaś w archiwum parafii Włostowice w następujących latach: 1734, 1738, 1740, 1741 (dwukrotnie), 1742, 1743 (trzykrotnie, w tym m.in. jako świadek na ślubie malarza M. Dunin Szpot), 1744 (świadek na ślubie ogrodnika J.G. Simona), 1745 (dwukrotnie, w tym jako świadek na ślubie rzeźbiarza J.K. Akermana), 1746 (dwukrotnie), 1748, 1751 (zmarł 12 lipca w wieku 60 lat i pochowany 15 lipca). Trzeci z Hoffmanów, Tomasz (ok. 17301789)166, był synem Jana Eliasza i Elżbiety Haberman. Pierwsze wzmianki o nim jako rzeźbiarzu pochodzą z archiwum parafii we Włostowicach, gdzie w 1743 r. określano go jako „sculptor iuvenis”, a w 1746 r. jako „sculptor”. Ok. 1760 r. zaczął prowadzić samodzielną działalność rzeźbiarską, projektując m.in. ołtarz główny dla kościoła Reformatów w Kazimierzu Dolnym. W 1760 r. ożenił się w Puławach z Brygidą Majer (1739-1815), z którą miał czternaścioro dzieci. Były to: Serafina (ur. 1760)167,

163 O nim za: Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Artyści w Puławach…, s. 216, 219; Mącznik H., Puławski słownik…, s. 168. 164 O nim za: Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Artyści w Puławach…, s. 216, 219; Mącznik H., Puławski słownik…, s. 169-170; Mącznik H. i J., Cmentarze włostowickie…, s. 4, 5. 165 Ok. 1722 r. został zatrudniony przez Elżbietę Sieniawską w Łubnicach jako kierownik zakładu rzeźbiarskiego, który w 1732 r. przeniesiono do Puław. 166 O nim za: Mącznik H., Puławski słownik…, s. 170-171; Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Artyści w Puławach…, s. 216, 220; Mącznik H. i J., Cmentarze włostowickie…, s. 8; Słownik artystów…, t. III…, s. 87-88. 167 Późniejsza żona Wojciecha Przanowskiego, poczmistrza z Markuszowa.

439

Dzieje Puław. T. 1 Franciszek (1762-1823)168, Antoni (1764-1816?)169, Stanisław Jan (ur. 1765)170, Elżbieta (1765-1765), Feliks (ur. 1772), Zuzanna (1767-1825)171, Ignacy Filip (1768-1822), Józef (1770-1798), Anna Teofryda (ur. 1771), Filip (ur. 1772), Teresa Jadwiga (ur. 1773), Marianna (1774-1774), Paweł (ur. 1774, zapisany na chrzcie właściwym jako Karol Hubert). Prawdopodobnie założenie rodziny wpłynęło na decyzję Tomasza Hoffmana o zaniechaniu zawodu rzeźbiarskiego. Od 1762 r. przy jego nazwisku na dokumentach parafialnych figuruje zapis: „Postmagister Republicae Poloiae”, a od 1782 r. – „secretarius Postae Republicae Poloniae”. Funkcję poczmistrza objął po nim go syn Franciszek (1762-1823). Oboje z żoną pochowani zostali na cmentarzu przykościelnym we Włostowicach. Na temat śmierci Tomasza (5 stycznia 1789 r.) dokonano następującego zapisu w księdze zgonów: „offman postmagister Reipublicae Poloniae… sepultus in sepulchro Ecclesiae Vlostoviensis” (akt zgonu nr 78/789). Akta metrykalne parafii w Końskowoli notują w latach 1736-1739 rzeźbiarza i snycerza, Mateusza Barkarta172 , pracującego w puławskim warsztacie rzeźbiarskim Eliasza i Henryka Hoffmanów. W 1736 r. podawał do chrztu dziecko (z Elżbietą Hoffmanową, zapewne żoną rzeźbiarza H. Hoffmana). W 1737 r. dwukrotnie występuje w tym samym charakterze ojca chrzestnego. Jednorazowo w aktach parafii Włostowice odnotowany został Jan Chryzostom Redler173 (pod datą 16 września 1745 r.), rzeźbiarz, pracujący w Radzyniu i Białymstoku. Planowano zatrudnić go przy rozbudowie pałacu puławskiego, która nie doszła do skutku. Przez ćwierć wieku (1745-1769) przebywał w Puławach wybitny rzeźbiarz Sebastian Zeisel174 (Ceyzel, Cayzyn, Tzeizel), pełniący funkcję nadwornego rzeźbiarza Augusta Aleksandra Czartoryskiego. Przy jego nazwisku umieszczono następujące określenia: w 1746 r. „sculptor”, w 1747 r. „sculptor Aulicem”, w 1748 r. „sculptor aulicus pułaviensis”, w 1751 r. „sculptor J.O. Xcia Wojewody Ruskiego”, w 1752 r. „sculptor Celsissimi Principi Palatini Russiae” i w 1757 r. „insignis sculptor palatoo pułaviensis”. Dla Czartoryskich wykonał m.in. rzeźby na kordegardzie pałacu w Warszawie przy Krakowskim Przedmieściu 15 oraz dekorację sztukatorską jednego z salonów pałacu w Puławach (w latach 1765-1766). Wcześniej, bo około 1756-1761, pracował nad

168 Poczmistrz w Puławach. 169 Architekt i bibliotekarz Czartoryskich w Puławach, poeta. 170 Prawdopodobnie ogrodnik. 171 Późniejsza żona Joachima Hempla, architekta puławskiego. 172 O nim za: Mącznik H., Puławski słownik…, s. 24; Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Artyści w Puławach…, s. 216, 220. 173 Wspominają o nim: Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Artyści w Puławach…, s. 214, 216, 220. 174 O nim za: j. w., s. 216, 220.

440

Rozdział VIII rzeźbami figuralnymi w ołtarzach kościoła Dominikanów w Lublinie175. W archiwum parafii Włostowice nazwisko S. Zeisla występuje w latach: 1745 (dwukrotnie, w tym jako ojciec chrzestny dziecka rzeźbiarza J.K. Akermana), 1746, 1747 (ojciec chrzestny dziecka malarza G. Dzika), 1748 (pięciokrotnie), 1751, 1752, 1753, 1754, 1755, 1757 (dwukrotnie, w tym 28 kwietnia z okazji chrztu syna Sebastiana Ignacego z matki Agnieszki), 1764, 1765 (dwukrotnie), 1766 (trzykrotnie), 1768 i 1769. Z dopiskiem „sculptor” występują dwaj Puławianie: Józef Pietrowicz (notowany 24 lutego 1751 r.) i Józef Obrębski (26 grudnia 1752 r.)176. Dopisek „lapidarius” posiada Franciszek Szpone, notowany 7 stycznia 1757 r. z powodu śmierci 6-dniowego dziecka z matki Teresy177. Przy Fabianie Essmanie (Esmanie)178 umieszczono adnotację: „sculptor aulicus”. Po raz pierwszy odnotowano go w Puławach 15 października 1734 r. jako ojca narodzonego Stanisława Kostki Essmana , syna Fabiana i Agnieszki (akt urodzenia nr 34/1734). Chrzest odbył się w obecności świadków: Eliasza Hofmana i Agnieszki Kowalewskiej. Po raz wtóry zanotowany jest F. Essman – „sculptor aulicus” (tym razem o imieniu Eliasz) jako świadek ślubu Bartłomieja Kożuchowskiego. Inne niejasne określenie zawodu, to „lapidarius sculptor”. Znajdujemy je przy nazwisku Błażeja Rozmuszewskiego, notowanego w archiwum włostowickim 2 stycznia 1737 r. z powodu śmierci 11-miesięcznej córki Konstancji179. „Lapidarius sculptor juvenis” o imieniu Józef (nazwiska brak) został zarejestrowany w księgach parafialnych pod datą 11 sierpnia 1753 r. z powodu swej śmierci180. Pod datą 12 stycznia 1749 r. znalazło się nazwisko „artist sculptoriae” Kazimierza Pogodzińskiego181. Akta parafii włostowickiej notują w 1769 r. Jana Symona, bez podania zawodu182 . Snycerzem, pochodzącym ze znanej w okolicy rodziny stolarzy, notowanej tu od 1732 r., był Walenty Marcin Charytański (Charytoński)183. Urodził się 10 lutego 1744 r. w Puławach z ojca Daniela i matki Łucji. Pierwszy kontakt z rzeźbą miał pod okiem ojca oraz w warsztacie Eliasza Hoffmana. Przed 1762 r., wspólnie z Tomaszem Hoffmanem, wykonał dekorację snycerską ołtarza głównego w kościele Reformatów w Kazimierzu Dolnym (postać Boga Ojca i główki cherubinów). Od 1778 r. przez dwa lata pracował w Nieświeżu dla wojewody wileńskiego Karola Radziwiłła, ucząc zawodu snycerskiego miejscową młodzież. Wynikającą z umowy zapłatę otrzymał

175 Były to ołtarze: św. Tomasza z Akwinu i św. Marii Magdaleny (w kaplicach) oraz ołtarze różańcowe przy tęczy i dwa przy filarach (św. Wincentego Fereriusza i św. Jacka). 176 Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Artyści w Puławach…, s. 220. 177 j.w. 178 O nim za: Mącznik H., Puławski słownik..., s. 118. 179 Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Artyści w Puławach…, s. 220. 180 j.w. 181 j.w. 182 j.w., s. 217. 183 O nim za: Mącznik H., Puławski słownik…, s. 63.

441

Dzieje Puław. T. 1 już od Dominika Radziwiłła, wychowanka dworu puławskiego i dziedzica majątku Karola Radziwiłła. Ożeniony w Nieświeżu z miejscową szwaczką. W 1816 r. wzmiankowany jest, w wieku 72 lat, jako „profesor rzeźby i architektury” w miejscowości Łuczaj, pow. zawilejski. Archiwum parafialne przynosi nazwiska dwóch puławskich leśniczych: Pawła Jęczmieńskiego184, notowanego wraz z żoną Katarzyna w latach 1732-1734 oraz Józefa Dubińskiego, występującą w latach 1754-1755185. Liczna jest grupa stolarzy, a to głównie za sprawą osób o nazwisku Charytański. I tak Ferens Charytański186 (zapis nazwiska w 1732 r.: Charytoński i w 1735 r. Charydoński) notowany jest w Puławach w latach 1732-1735. Mikołaj Charytański187, pracujący wspólnie (prawdopodobnie) z architektem Antonim Franciszkiem Mayerem, występował w Puławach w latach 1733-1738. Z żoną Anną miał troje dzieci; Mariannę (ur. 1733), Barbarę (ur. 1736)188 i Tomasza (ur. 1738). Stefan Charytański znany jest w Puławach od 1734 r.189 Daniel Charytański190 (zm. po 1759) notowany jest w archiwum włostowickim jeszcze w 1759 r. Z żoną Łucją miał dwóch synów: Walentego Marcina (1774-po 1816), późniejszego stolarza i snycerza oraz Antoniego Józefa (ur. 1757). Bartłomiej Charytański (1720-1801)191 występował w Puławach od 1751 r. Ze znanej puławskiej rodziny stolarskiej zatrudnionej przez Marię Zofię z Sieniawskich Czartoryską, pochodził Feliks Charytański (1753-1796)192 . Urodził się 6 stycznia 1753 r. na Włostowicach, z ojca Wawrzyńca i matki Klary. Ze związku małżeńskiego, zawartego w 1783 r. z Marianną Ćwiklińską (zm. 1843), urodziły się dzieci: Tekla (ur. 1784), Dionizy (ur. 1786) i Barbara (ur. 1787). Feliks Charytański zmarł 20 lutego 1796 r. w Puławach. Pochowany został na przykościelnym cmentarzu włostowickim. Oprócz Charytańskich, zamieszkiwali w Puławach stolarze nie spokrewnieni z wyżej wymienionymi. I tak od 1742 r. notowany jest w Puławach Andrzej Kaletyński193 z żoną Katarzyną, który zmarł w 1755 r. w Puławach w wielu 60 lat. W 1755 r. notowany jest stolarz Bartłomiej Gutkowski194, o którym brak dalszych wiadomości. W 1755 r. archiwum włostowickie odnotowuje pobyt w Puławach stolarza z Niemiec, Wacława

184 j.w., s. 191. 185 j.w., s. 108. 186 O nim za: j.w., s. 63. 187 O nim za: j.w. 188 Rodzicami chrzestnymi Barbary Charytańskiej było małżeństwo Franciszka i Rozalii Mayerów. 189 Mącznik H., Puławski słownik…, s. 63. 190 O nim za: j.w., s. 62. 191 O nim za: j.w. 192 O nim za: j.w. 193 j.w., s. 194. 194 j.w., s. 156.

442

Rozdział VIII Andrzeja Krysnera195. Na Morkadkach pracował Michał Grzeszczak (1745-1797), zmarły 18 kwietnia w wieku 52 lat196. Również w Puławach zmarł Paweł Jasiuk lub Jasik (1755-1810)197, stolarz, dwukrotnie żonaty. Z pierwszą żoną, Katarzyną Rudkowską, miał dwóch synów: Pawła (1788-1789) i Szymona (1790-po 1841). Ten ostatni był później ogrodnikiem i cieślą, ożenionym z Jadwigą Mróz. Po śmierci Katarzyny w 1793 r. ożenił się w 1796 r. z Jadwiga Makarewicz, z którą miał również dwóch synów: Adama Marcina (1797-1837), ogrodnika, żonatego z Zofią Migdal oraz Antoniego (ur. 1808), także ogrodnika, żonatego z Wiktorią Agnieszką Ćwiklińską. Archiwum włostowickie wymienia również Antoniego Jakubowskiego198, stolarza lakiernika, któremu w 1787 r. urodził się z żony Mariany syn Antoni Franciszek. Cieślą i stelmachem był w Puławach Andrzej Ćwikliński (1763-po 1829)199. Duża ilość ogrodników zamieszkujących w Puławach świadczy o zainteresowaniu właścicieli pałacu utrzymaniem na dobrym poziomie miejscowej zieleni. W 1731 r. notowany jest Mikołaj Górski, o którym brak innych wiadomości200. W tym samym roku występuje w Puławach „horturanus” Jan Pawłowski, spełniający (jak się zdaje) podrzędną rolę201. Ważniejszą pozycję wśród ogrodników puławskich zajmował Jan Gotfryd Simon (Szymon), przy którego nazwisku umieszczano w 1738 r. określenie „hortulanus”, a w 1740 r. – „hortulanus pułaviensis”202 . J.G. Simon pracował w Puławach w latach 1738-1745. Z jego osobą łączy się prace zlecone przez Marię Zofię z Sieniawskich Czartoryską przy urządzaniu powiększonego ogrodu i wytyczaniu trójpoziomowego geometrycznego układu, zgodnie z duchem francuskim. W okresie między 1745 a 1747 r. został przeniesiony przez Czartoryskich do Wilanowa, gdzie zajmował się również urządzaniem ogrodu. Tu właśnie w 1747 r. urodził mu się syn Krystian Bernard (późniejszy ogrodnik Czartoryskich). W archiwum parafii włostowickiej występuje w następujących latach: 1738, 1740, 1742 (dwukrotnie), 1743, 1744 (26 kwietnia z racji ślubu z Anną Katarzyną Zofią Bochmigin, zawartego w obecności świadków i architekta J.G. Teclau i rzeźbiarza E. Hofmana), 1745 (czterokrotnie, w tym 20 sierpnia z okazji chrztu córki Zuzanny Krystyny, w obecności matki chrzestnej Elżbiety Hoffmanowej, żony rzeźbiarza), 1769 (?). Nazwisko J.G. Simona występuje również w księgach parafii w Wilanowie pod następującymi datami: 12 luty 1747 (chrzest syna Krystiana Bernarda z matki

195 j.w., s. 249. 196 j.w., s. 154. 197 j.w., s. 185. 198 j.w., s. 180. 199 j.w., s. 88. 200 j.w., s. 147. 201 Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Artyści w Puławach..., s. 221. 202 O nim za: j.w., s. 217, 221.

443

Dzieje Puław. T. 1 Anny Katarzyny, późniejszego ogrodnika), 6 sierpień 1749 (chrzest córki Krystyny Fryderyki), 3 styczeń 1751 (chrzest syna Gotfryda Krzysztofa), 3 styczeń 1753 (chrzest syna Jana Wojciecha), 2 kwiecień 1755 (chrzest córki Anny Katarzyny Elżbiety), 22 czerwiec 1756 (chrzest syna Fryderyka Ludwika), 13 sierpień 1758 (chrzest syna Tomasza Bogumiła). Po J.G. Simonie ogrodnikiem puławskim został Jerzy Samuel Kizler (zm. ok. 1752 r.)203, postać mało znana. W 1746 r. notowany był jako „hortulanus”, w 1750 r. jako „hortulanus pułaviensis”, zaś w 1752 r. – „hortulanus palatii pułaviensis”. 29 października 1749 r. ożenił się w Puławach z Katarzyną Hoffman, córką rzeźbiarza Henryka Hoffmana. Ze związku tego urodziło się dwoje dzieci: córka Anna Magdalena (ur. 1750), której ojcem chrzestnym został Jan Eliasz Hoffman, oraz syn Józef Jerzy (ur. 1752), którego ojcem chrzestnym był rzeźbiarz Sebastian Zeisel. J.S. Kizler zmarł prawdopodobnie poza Puławami, gdyż parafia włostowicka nie posiada aktu jego zgonu204. Prawdopodobnie bratem Jerzego Samuela był Jan Kizler205, ogrodnik, notowany w Puławach w latach 1754-1763 wraz z żoną Marianną. We Włostowicach mieszkał Walenty Oczkowski (1713-1793)206. Wraz z żoną Marianną miał dziewięcioro dzieci, wszystkie urodzone w Puławach. W. Oczkowski zmarł 26 lipca 1793 r. w wieku 80 lat (akt zgonu nr 115/1793). W 1747 r. notowanym w Puławach ogrodnikiem był Marcin Kwitanowicz207. Z tego samego roku pochodzi wiadomość o podrzędniejszym ogrodniku, z pochodzenia Czechu, Andrzeja Milerze208. Równie mało wiadomości istnieje o Inocentym Kosińskim, ogrodniku, notowanym w Puławach w 1757 r. 209 Z 1761 r. pochodzi zapis o puławskim ogrodniku, Wojciechu Królu210. „Ogrodnikiem X. Wojewody Ruskiego” określono w 1775 r. Krystiana Bernarda Simona (Symona), urodzonego w Wilanowie w 1747 r., syna znanego już Jana Gotfryda i Anny Katarzyny211. Krystian Bernard notowany jest w archiwum parafii wilanowskiej przy następujących okazjach: 12 lutego

203 O nim za: Mącznik H., Puławski słownik…, s. 213; Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Artyści w Puławach…, s. 217, 221. 204 O śmierci J.S. Kizlera domniemuje się na podstawie informacji o tym, że żona Jerzego Samuela, Katarzyna z Hoffmanów, poślubiła 12 czerwca 1753 r. Jana Boanowicza (Bohanowicza), malarza lakiernika z Puław. 205 O nim za: Mącznik H., Puławski słownik…, s. 213. 206 Mącznik H. i J., Cmentarze włostowickie…, s. 11. Podane gdzie indziej daty „przed 1745-1787” prawdopodobnie odnoszą się do czasu pobytu w Puławach tego ogrodnika (Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Artyści w Puławach…, s. 221). 207 Mącznik H., Puławski słownik…, s. 262. 208 Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Artyści w Puławach…, s. 221. 209 Mącznik H., Puławski słownik…, s. 230. 210 j.w., s. 247. 211 Jaroszewski T.St., Kowalczyk J., Artyści w Puławach…, s. 221.

444

Rozdział VIII 1747 r. (swój chrzest), 28 grudnia 1775 r. (chrzest córki Anny Katarzyny z matki Anny Eleonory), 30 lipca 1778 r. (chrzest syna Krystiana Gotfryda), 3 lipca 1781 r. (chrzest syna Gotliba Krystiana), 28 lipca 1785 r. (chrzest córki Anny Eleonory), 9 stycznia 1785 r. (chrzest córki Krystyny Doroty), 14 maja 1786 r. (chrzest syna Karola Krystiana). Ostatnim spośród prezentowanych ogrodników puławskich jest Wawrzyniec Ćwikiński (ok. 1750-po 1813)212 . Pierwszy zapis dotyczący jego osoby pochodzi z 23 stycznia 1778 r. – dnia ślubu w Puławach z Magdaleną Mrozek. Przy nazwisku umieszczono adnotację: „hortulanus”. Z małżeństwa tego urodził się w 1781 r. syn Mateusz. W 1782 r. Wawrzyniec został wdowcem. Z drugą zoną, Agnieszką Migdal213, miał w latach 1784-1806 jedenaścioro dzieci. W księgach parafialnych często figuruje jako świadek chrztów i ślubów. Po raz ostatni nazwisko Wawrzyńca Ćwiklińskiego zostało zapisane we włostowickich księgach na akcie zgonu córki muzyka pałacowego Bartłomieja i Doroty z Gąsiorowskich – Franciszki Ksawery Szymańskiej214. Przypuszcza się, że opuścił Puławy, udając się wraz z księciem Adamem Kazimierzem Czartoryskim do Sieniawy. Księgi parafii włostowickiej przynoszą nazwiska osób związanych z wytwarzaniem artykułów spożywczych. I tak cukiernikiem puławskim, notowanym w 1745 r. był Andrzej Barcikowski215. Kierownikiem miejscowego młyna – Karol Grabiński (1755-1808), zmarły 3 listopada 1808 r. (akt zgonu nr 152/1808)216. Znanym zegarmistrzem puławskim, cenionym również poza miejscem zamieszkania, był Szymon Kupiecki217. W 1763 r. ożenił się z Zofią Radawską (córką zegarmistrza pałacowego Jerzego Józefa i Magdaleny). Z małżeństwa tego urodziło się pięcioro dzieci: Julianna Anna (ur. 1764), Kajetan (ur. 1766), Antonina (ur. 1769), Andrzej (ur. 1771) i Jan Nepomucen Antoni Ignacy (ur. 1777). Kolejna liczniejsza grupa zawodowa mieszkańców Puław, to murarze. W oficynie pałacowej mieszkał Wojciech Kolubowski (1718-1748), zmarły 21 sierpnia w wieku 30 lat 218. W 1741 r. notowany był w Puławach pochodzący z Jarosławia Jakub Czempiński219. W latach 1746-1753 mieszkał w Puławach z żoną Elżbietą i czworgiem dzieci (Janem ur. 1747, Janem Pawłem ur. 1748, Agnieszką ur. 1750 i Marianną

212 O nim za: Mącznik H., Puławski słownik…, s. 88. 213 W archiwum włostowickim brak aktu ślubu. 214 Akt zgonu nr 26/1813. 215 Mącznik H., Puławski słownik…, s. 22. 216 j.w., s. 147. 217 O nim za: j.w., s. 257. 218 j.w., s. 221. 219 j.w., s. 85.

445

Dzieje Puław. T. 1 ur. 1753) murarz Szymon Kamieński 220. O murarzu Wawrzyńcu Kamieńskim wiadomo, że z żoną Jadwigą miał syna Antoniego (ur. 1747)221. Podobna informacja

Il. 381: Zegar szafkowy stołowy Szymona Kupieckiego.

220 j.w., s. 195. 221 j.w.

446

Rozdział VIII

Il. 382: Tarcza zegara szafkowego stołowego Szymona Kupieckiego.

Il. 383: Sygnatura Szymona Kupieckiego na zegarze.

447

Dzieje Puław. T. 1 dotyczy murarza Mateusza Kowalskiego, mieszkającego w Puławach z żoną Katarzyną i synem Leonem (zm. 24.06.1785 r.)222 . Franciszek Górski, od 1757 r. żonaty z Jadwigą (z domu Biera), zanotowany został w księgach parafii Włostowice z racji urodzin synów: Stanisława Kostki (ur. 1758) i późniejszego ogrodnika, Wojciecha (ur. 1770)223. Ostatni z zanotowanych murarzy, Andrzej Bazarski, z żoną Katarzyną miał dwóch synów: Adama (1794-1808) i Ignacego Antoniego (1798-1799)224. Stosunkowo liczna jest grupa kowali. Otwiera ją Mateusz Kubikowski225, notowany w Puławach od 1733 r. Miał żonę Mariannę z Choinów i sześcioro dzieci. Zmarł 17 marca 1758 r. Od 1749 r. mieszkańcem Puław był także Mateusz Kostecki (Kosecki)226. Przebywał tu wraz z żoną Katarzyną i trojgiem dzieci: Franciszką (1749-1756), Antonim (ur. 1751) i Barbarą (ur. 1753). Z 1756 r. pochodzi informacja o pobycie w Puławach innego kowala, Franciszka Czarnowolskiego227. Zawód kowala wykonywał w Puławach Franciszek Czerwonowolski (zm. po 1760)228. W 1750 r. ożenił się z Elżbietą Gogulą, z którą miał troje dzieci: Katarzynę (ur. 1752), Franciszką Bergiasza (ur. 1753) i Annę Ludwikę (ur. 1757). W 1760 r. zanotowany został jako świadek chrztu w kościele włostowickim. Brak aktu zgonu w archiwum tej parafii pozwala przypuścić, że F. Czerwonowolski wyjechał z Puław. Od 1761 r. notowany w Puławach jest Mateusz Greyber (1705-1765), który zmarł w Puławach 24 czerwca229. Natomiast od 1779 r. datuje się obecność w Puławach Tomasza Kazniakowskiego230. Dwukrotnie żonaty: z Kunegundą (brak nazwiska rodowego), matką Pawła, zmarłą w Puławach w 1795 r., oraz (od 1796 r.) z Marianną Kuszkowską (1761-1817), matką Michała Antoniego (ur. 1796). W 1755 r. zanotowano działalność w Puławach szklarza, Wacława Kryze231. W latach 1750-1761 pracował w Puławach, zatrudniony przez Marię Zofię Czartoryską, tapicer Jakub Dudziński (1713-1761)232 . Z żoną Marią miał urodzone w Puławach dzieci: Teresę (1750-1756), Mariannę (ur. 1753), Floriana i Konstancję (ur. 1756) oraz Elżbietę (1758-1760). Jakub zmarł 8 lutego 1761 r. i pochowany został na przykościelnym cmentarzu we Włostowicach.

222 j.w., s. 236. 223 j.w., s. 146. 224 j.w., s. 28. 225 j.w., s. 252. 226 j.w., s. 231. 227 j.w., s. 77. 228 j.w., s. 87. 229 j.w., s. 151. 230 O nim za: j.w., s. 202. 231 j.w., s. 251. 232 O nim za: j.w., s. 109.

448

Rozdział VIII Od 1754 r. notowany jest w Puławach tapeciarz, Stanisław Krasucki (Krasuski), urodzony ok. 1732 r. 233 Ze związku z żoną Katarzyną z domu Rychter234 urodziło się pięcioro dzieci: Józef (1765-1767), Józef (ur. 1768), Agnieszka (ur. 1769)235, Józef (1771-po 1812)236 i Anastazja (1774-1774). S. Krasucki zmarł w Puławach 11 kwietnia 1802 r. w wieku 70 lat237. Księgi parafialne odnotowują zamieszkanie w Puławach dwóch strycharzy238. Jednym z nich jest Stanisław Gloński, występujący w 1731 r. 239 Drugim – Kazimierz Gwiazdowski, dwukrotnie żonaty240. Z pierwszą żoną, Katarzyną, miał syna Jana (ur. 1734). W 1735 r. ożenił się powtórnie, z Anną Karkucz. Budowniczym – mechanikiem był Jan Jakubowski, żonaty z Anną Unterdorf, ojciec późniejszego architekta, Marcina (ur. ok. 1784)241. Kamieniarzem puławskim był, notowany w latach 1757-1782 Jakub Jarzyński (Jarzeński) (1723-1782)242 . Notowanym w 1756 r. koniuszym puławskim był Jan Karli243. Powyższa lista nazwisk nie pretenduje do roli wykazu mieszkańców Puław. W oparciu o dokumenty stanu cywilnego parafii włostowickiej ukazuje jedynie przykłady występujących w Puławach zawodów w powiązaniu z ludźmi, którzy je wykonywali.

233 O nim za: j.w., s. 244. 234 Córka architekta puławskiego Samuela Bogusława Rychtera, której w archiwum włostowickim często przypisywano imię Krystyna. 235 Od 1787 r. żona Józefa Rogalskiego. 236 Blacharz i płytkarz. 237 A akcie zgonu napisano nazwisko Krasuski, gracjalista księcia. 238 Strycharz (dawniej: ceglarz, cegielnik) – robotnik wyrabiający cegły 239 Mącznik H., Puławski słownik…, s. 136. 240 O nim za: j w., s. 157. 241 j.w., s. 180. 242 j.w., s. 184. 243 j.w., s. 197.

449

Rozdział IX

PARAFIA WŁOSTOWICE W LATACH 1731-1782 Pozycja parafii włostowickiej w dekanacie kazimierskim. Duchowni i służba kościelna parafii. Tabl. Parafia Włostowice na tle pozostałych parafii dekanatu kazimierskiego wg wizytacji z 1787 r.1 Ilość Obszar osad w km²

Lp. Parafia

ogólnie na km²

Charakter miejscowości kościelnej

1. 2.

Kazimierz Markuszów

8 12

74,0 58,0

1 866 1 621

24 28

miasto miasto

Wąwolnica

156,2

2 533

miasto

4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.

Końskowola Kurów Gołąb Garbów Regów Jaroszyn Bochotnica Karczmiska

16 7 12 21 5 13 6 3

109,3 40,0 100,4 215,6 32,3 71,6 41,2 37,7

3 000 2 085 1 800 5 332 840 1 500 726 1 334

30 52 18 25 26 21 18 35

miasto miasto wieś wieś wieś wieś wieś wieś

66,0

1 476

wieś

3 16 5 153

26,6 72,4 35,6 1 138

1 009 2 666 1 628 29 416

37 37 45

wieś wieś wieś

12. Żyrzyn 13. Klementowice 14. Wilków 15. Włostowice

450

Liczba wiernych

Własność i patronat król Hryniewieccy własność królewska, patronat klasztorny Czartoryscy Potoccy król szlachta szlachta Czartoryscy Małachowscy król własność szlachecka, patronat szlachecki i duchowny Potoccy Lubomirscy i szlachta Czartoryscy

Czas powstania parafii przed 1325 1374-1433 przed 1325 1374-1430 1374-1452 przed 1325 przed 1325 1374-1447 przed 1325 przed 1325 około 1433 po 1600

przed 1325 1470-1531

Opracowano na podstawie: Piekarz Emilia, Struktura organizacyjna w dekanacie kazimierskim w drugiej połowie XVIII wieku, W: Roczniki humanistyczne, 1766, t. XIV z. 2, Lublin 1966, tabl. Zbiorcza, s. 99.

Rozdział IX

Il. 384: Granice parafii.

W latach 1731-1782 parafia Włostowice nadal należała do diecezji 2 krakowskiej, archidiakonatu lubelskiego i była jedną z 15 parafii dekanatu kazimierskiego3. W 1781 r. wizytujący tę parafie zanotował, że leży ona w województwie i powiecie lubelskim4. Od 1731 r. była położona w całości na terenie dóbr Augusta Aleksandra Czartoryskiego i jego żony, Marii Zofii z Sieniawskich. W okresie od 15 listopada 1715 r. do 1759 r. proboszczem parafii włostowickiej pozostawał ks. Jakub Antoni Cierniątkowski (Czerniatkowski)5. Znane są jego starania o poprawę sytuacji materialnej parafii, która w latach 1725-1728 została

2 3 4 5

Diecezja (gr.: dioikesis – zarządzanie domem) – kościelna jednostka administracyjna pozostająca pod zarządem biskupa. Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 45. j.w. Jego sylwetkę podano wcześniej, przy prezentowaniu bodowy kościoła murowanego we Włostowicach.

451

Dzieje Puław. T. 1 dodatkowo obciążona kosztami budowy kościoła murowanego i jego wyposażenia. W tym celu podjął w 1738 r. spór z klasztorem św. Krzyża na Łysej Górze, w stosunku do którego był obowiązany do określonych świadczeń6. Nie osiągnął jednak zamierzonego celu i jeszcze w 1781 r. parafia Włostowice płaciła na rzecz klasztoru na Łysej Górze dziesięciny w wysokości 16 złotych7. Zostało natomiast zrealizowane podstawowe marzenie księdza J.A. Cierniątkowskiego: ukończono budowę kościoła. Świątynia wymagała jednak stałej troski. Jeszcze w 1738 r. nie była ni konsekrowana, ani poświęcona8. Patronem został św. Józef9, którego obraz umieszczono w głównym ołtarzu. Z racji tej proboszcz miał trudności z umiejscowieniem konfesjonału. Zewnętrzny wygląd kościoła pogarszał odpadający na fasadzie tynk. Relacja z 1748 r.10 podaje, że kościół nadal nie był konsekrowany. Biskup zezwolił jednak na odprawianie w nim nabożeństwa. Przypuszczać należy, że świątynia była poświęcona. W ołtarzu głównym, murowanym, z konsekrowanym portatylem, umieszczono obraz, przedstawiający św. Józefa, nad którym było tabernakulum, służące do przechowywania w srebrnej pozłacanej puszcze Najświętszego Sakramentu. Przed tabernakulum płonęła lampa. Na prawo od ołtarza głównego zlokalizowano chrzcielnicę. Na lewo, tuż przy głównym ołtarzu, przechowywano oleje święte. Pozostałych sześć ołtarzy posiadało murowane mensy i namalowane na ścianie obrazy. Trzy z nich znajdowały się po lewej stronie – Niepokalanego Poczęcia

Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 41. j.w. Opis kościoła, za: Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 57-58. Józef – mąż Maryi, matki Jezusa i żywiciel Chrystusa, potomek Dawida. Anioł zjawił się mu z wiadomością, że Dziecko Maryi jest Synem Bożym. Józef zabrał Maryję i Dziecko do Egiptu, gdyż we śnie został ostrzeżony, że król Herod planuje zabicie Jezusa. Po śmierci Heroda powrócili i osiedlili się w Nazarecie. O dalszych losach Józefa nic nie wiadomo. Jego kult powstał na Wschodzie w pierwszych wiekach chrześcijaństwa. Na Zachodzie rozwinął się w średniowieczu. Czczony jest jako patron kościoła powszechnego i robotników. 10 O niej za: Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 58. 6 7 8 9

452

Rozdział IX Najświętszej Maryi Panny11, św. Kajetana12 i św. Franciszka Serefickiego13 oraz trzy po prawej - św. Antoniego Padewskiego14, św. Barbary i św. Jana Nepomucena15 (wszystkie nie konsekrowane). W kościele zupełny brak relikwii i odpustów. Stały tu dwa drewniane konfesjonały. Na chórze muzycznym, murowanym, ulokowano siedmiogłosowe organy. O roli i miejscu parafii włostowickiej w dekanacie kazimierskim mówią poniższe zestawienia, ujęte w formie tabel. Wyszczególnione w nich dane są wynikiem wizytacji, przeprowadzonej w 1748 r.

11 Od chwili, gdy z małżeństwa Anny i Joachima rozpoczęło się życie Maryi, została ona zachowana przez Boga od zmazy grzechu pierworodnego. Stało się tak ze względu na godność Matki Zbawiciela, boskość Chrystusa i przyszłe zasługi. Dogmat o Niepokalanym Poczęciu ogłosił papież Pius IX 8 grudnia 1854 r. jednak kult Maryi Niepokalanie Poczętej istniał wśród chrześcijan na długo przedtem. W Kościele Wschodnim obchody tego dnia datują się od VIII wieku. Uroczystości Niepokalanego Poczęcia obchodzone są w kościele katolickim 8 grudnia (Hoever Hugo, Żywoty świętych pańskich na każdy dzień roku, Olsztyn 1983, s. 432). 12 Św. Kajetan (1480-1457) – wychowany przez matkę w wierze katolickiej, przywdziawszy szaty duchowne, udał się do Rzymu. Tu zwrócił na niego uwagę papież Juliusz II (czas pontyfikatu: 1503-1513), powierzając mu urząd protonotariusza apostolskiego, którą to funkcję pełnił św. Kajetan aż do śmierci papieża. Powrócił następnie do rodzinnej Vicenzy. Jakiś czas pracował wśród chorych w Wenecji. Wyjechał do Rzymu w celu założenia zgromadzenia zakonnego. Tak powstało zgromadzenie kleryków Kajetanów. W 1524 r. zatwierdzone zostało przez papieża Klemensa VII (czas pontyfikatu: 1523-1534). W 1530 r. św. Kajetan został generałem zakonu, pełniąc tę funkcję przez trzy lata. Zmarł w Neapolu 7 sierpnia 1547 r. (j.w., s. 288-289). 13 Prawdziwe imię „serafickiego świętego” brzmi Jan Bernardone. Urodził się w 1181 r. w Asyżu (Włochy) w rodzinie bogatego kupca sukiennika. Przydomek „Francesco-Francuzik” (z powodu zamiłowania do języka francuskiego) zastąpiło mu imię chrzestne. W wieku 25 lat porzucił rodzinny dom (wydziedziczony przez ojca) i został żebrakiem pod Asyżem. Do 1210 r. przyłączyło się do niego dwunastu naśladowców, z których powstał zakon braci mniejszych, prowadzący we Włoszech działalność kaznodziejską. W 1219 r. zakon, istniejący w całej Europie, liczył ponad pięć tysięcy mnichów. Św. Franciszek założył jeszcze dwa zakony: żeński (z pomocą św. Klary) i trzeci, którego członkami mogli być również ludzie świeccy oraz kobiety. Św. Franciszek zmarł 3 października 1226 r., a kanonizowany został w 1228 r. (j.w., s. 361-363). 14 Prawdziwe imię św. Antoniego z Padwy (lub Padewskiego) brzmi Ferdynand Bullone, a przydomek nadany został od nazwy miasta, w którym przebywał. Urodził się w 1195 r. w Lizbonie (Portugalia). Jako dziecko oddany został przez rodziców na wychowanie kanonikom lizbońskiej katedry. Po ukończeniu piętnastu lat wstąpił do zakonu kanoników regularnych św. Augustyna w okolicach Lizbony. Po dwóch latach wysłano go do klasztoru Krzyża Świętego w Coimbrze. Po ośmiu latach przeszedł do zakonu franciszkanów. Krótko przebywał w Afryce prowadząc działalność misyjną wśród Maurów. Z powodu choroby postanowił wrócić do Hiszpanii. Z czasem powołany został na profesora teologii, której nauczał w Bolonii, Tuluzie, Montpellier i Padwie. Porzucił naukę i poświęcił się kaznodziejstwu. Zmarł 13 czerwca 1231 r. (j.w., s. 20-210). 15 Św. Janem Nepomucenem został Jan Nepomucen Naumann, urodzony w Czechach w 1811 r. Wyjechał do Stanów Zjednoczonych. W 1836 r. w Nowym Jorku został wyświęcony na kapłana przez biskupa Dubois. W 1840 r. wstąpił do kongregacji Najświętszego Odkupiciela (redemptoryści) i pracował w Ohio, Pensylvanii i Maryland. W 1852 r. został biskupem Filadelfii. Jako pierwszy w USA biskup zarządził w swojej diecezji nabożeństwo 40-godzinne. Zmarł 5 stycznia 1860 r. Został beatyfikowany w 1963 r. 19 czerwca 1977 r. papież Paweł VI (czas pontyfikatu: 1963-1978) kanonizował go (j.w., s. 12-13).

453

Dzieje Puław. T. 1 Tabl. Kościoły i kaplice w dekanacie kazimierskim wg wizytacji z 1748 r.16 Kościoły Lp. Parafia 1.

Bochotnica

Kaplice Prywatne z bez indultem wzmianki

Parafialne

Szpitalne

Klasztorne

Publiczne

bez indultu -

Garbów

Gołąb

Jaroszyn

Karczmiska

Kazimierz

Klementowice

Końskowola

Kurów

10.

Markuszów

11.

Regów

12.

Wąwolnica

13.

Wilków

14.

Włostowice

15.

Żyrzyn

Kościół we Włostowicach był jednym z piętnastu kościołów parafialnych w dekanacie kazimierskim (wliczając w to filialny kościół w Karczmiskach17 ). Oprócz nich rejestrujemy na prezentowanym terenie trzy kościoły szpitalne i dwa klasztorne (w Kazimierzu o.o. Reformatów i w Wysokim Kole w parafii Regów o.o. Dominikanów)18. Wśród kaplic, jedna prywatna istniała w Puławach. Chodzi oczywiście o kaplicę w pałacu Czartoryskich, posiadającą indult19, czyli zezwolenie na odprawianie mszy. W 1776 r. znajdowała się ona na drugim piętrze pałacu20.

Opracowano na podstawie: Piekarz E., Struktura organizacyjna parafii…, s. 66 tabl. 1. Komentarz do tablicy, za: j.w., s. 65-67. Kościoły klasztorne nie były organizacyjnie związane z parafią. Indult (łac. indultum – pozwolenie) – w prawie kanonicznym zezwolenie władzy duchownej na odstąpienie od przepisu kościelnego w pewnych szczególnych wypadkach. 20 Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 66. 16 17 18 19

454

Rozdział IX Tabl. Duchowni w parafiach dekanatu kazimierskiego wg wizytacji z 1748 r. 21 Lp. Parafia 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15.

Bochotnica Garbów Gołąb Jaroszyn Karczmiska Kazimierz Klementowice Końskowola Kurów Markuszów Regów Wąwolnica Wilków Włostowice Żyrzyn

Pleban Wikary Mansjonarz Prebendarz 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

1 1 1 1 1 2 1

1 4 -

1 1 1 1 2 2 -

Kapelan Szpitalny 1 -

Kaznodzieja

Razem

1 1 -

1 3 4 2 2 5 2 3 3 5 1 3 1 1 2

Spośród zaprezentowanych wyżej kategorii duchownych, w parafii włostowickiej wystąpił jedynie pleban (proboszcz). Kolejni proboszczowie włostowiccy, występujący po ks. Jakubie Antonim Cierniątkowskim, przedstawieni zostaną dalej.

Tabl. Uposażenie plebanów dekanatu kazimierskiego wg wizytacji z 1748 r. 22 Lp. Parafia 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15.

Bochotnica Garbów Gołąb Jaroszyn Karczmiska Kazimierz Klementowice Końskowola Kurów Markuszów Regów Wąwolnica Wilków WŁOSTOWICE Żyrzyn

Dochód roczny we florenach 500 n 23 2 900 5 000 n 2 000 n 3 300 400 n 3 500 1 138 n 4 820 800 n 2 204 600 n 350 n 1 500

21 Opracowano na podstawie: Piekarz E., Struktura organizacyjna parafii…, s. 70 tabl. 3. 22 Podano, za: Piekarz E., Struktura organizacyjna parafii…, s. 72 tabl. 4. 23 N – netto, tj. po odliczeniu znacznej części wydatków.

455

Dzieje Puław. T. 1 Składniki uposażenia plebana były w zasadzie we wszystkich parafiach takie same. Stanowiły je: ziemia, poddani, dziesięciny, ogrody, osady, łąki i legaty24 oraz występujące w niektórych parafiach: kamienice, karczma, browar, pasieka, staw, las, wolny wyrąb w lasach pana, młyn, wolny przemiał w pańskim młynie. Jak wynika z wyżej przedstawionego zestawienia, uposażenie proboszcza parafii Włostowice było najniższe w dekanacie kazimierskim. Stąd dla funkcjonowania kościoła i egzystencji proboszcza niezbędna była pomoc materialna. Nowo wybudowana świątynia wymagała także środków pieniężnych na urządzenie wnętrza. 2 czerwca 1749 r. na zapłacenie za światło wyasygnował August Aleksander Czartoryski ze skarbu puławskiego kwotę 100 złotych polskich25. Chcąc uczynić łatwiejszym wjazd do kościoła, tenże sam dobrodziej (w porozumieniu z proboszczem Cierniątkowskim) dokonał zmiany ziemi. W zamian za przeznaczoną na wjazd oddał inny kawałek 26. W okresie prezentowanej wizytacji we wszystkich parafiach dekanatu kazimierskiego występował organista. Często pełnił on dodatkowo obowiązki zakrystiana i kantora, rzadziej kierownika szkoły parafialnej. W latach 1731-1751 organistą włostowickim był Michał Kozłowski27. W archiwum tamtej parafii wymieniany jest wraz ze swą żoną Jadwigą i dziećmi: Ewą (ur. 1736), Grzegorzem (ur. 1742), Pawłem (ur. 1744), Antonim (ur. 1746) i Zofią (ur. 1751). Michał Kozłowski zmarł przypuszczalnie we Włostowicach w 1802 r. zgodnie z wyżej prezentowanymi ustaleniami, wykonywał on również obowiązki zakrystiana i kantora. Przypomnijmy, że do zadań zakrystiana należało przechowywanie kluczy od kościoła, utrzymywanie w należytym stanie szat, naczyń i ksiąg liturgicznych w zakrystii oraz dbałość o światło i porządek w kościele. W przypadku braku dzwonnika on również uruchamiał dzwony we właściwych porach. Kantor natomiast dyrygował chórem kościelnym, uczył śpiewu, intonował głosy, hymny, antyfony28 i inne pieśni kościelne.

24 Legat (łac. legatum) – przeznaczenie przez spadkodawcę w testamencie określonego świadczenia majątkowego dla osoby nie będącej spadkobiercą; to, co zostało w ten sposób komuś zapisane; zapis. 25 Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 41. 26 j.w. 27 O nim za: Mącznik H., Puławski słownik…, s. 239. 28 Antyfona (łac. średniow.: antiphona; gr.: antiphonos – brzmiący w odpowiedzi) – w liturgii chrześcijańskiej krótki tekst modlitewny, dawniej śpiewany na przemian przez dwa chóry po wersetach psalmu, obecnie przeplatujący psalmy i hymny lub wsypujący samodzielnie.

456

Rozdział IX Tabl. Służba kościelna w parafiach dekanatu kazimierskiego wg wizytacji z 1748 r. 29 Lp. Parafia

Organista Zakrystian Kantor

Kierownik Dziadek Witrykus Dzwonnik Położna szkoły Kościelny

Bochotnica

Garbów

Gołąb

Jaroszyn

Karczmiska

Kazimierz

Klementowice

Końskowola

Kurów

10. Markuszów

11. Regów

12. Wąwolnica

13. Wilków

14. Włostowice

15. Żyrzyn

Z – funkcję pełnił zakrystian, O – funkcję pełnił organista, K – funkcję pełnił kierownik szkoły

W parafii włostowickiej notujemy wreszcie cztery położne, czyli osoby „wyuczone i przeegzaminowane” do tego, aby w razie potrzeby umiały ochrzcić dziecko30. Wymienia się tu dwie akuszerki: we Włostowicach Wojciechową Wideńską i w Puławach Jakubową Kutelinę oraz we Włostowicach Kowalikową i Kaczmarczykową31. Pozostałe stanowiska zaliczane do służby kościelnej (kierownik szkoły32, witrykus33, dzwonnik34 i dziadek kościelny35) nie wystąpiły w parafii Włostowice podczas wizytacji w 1748 r.

Opracowano na podstawie: Piekarz E., Struktura organizacyjna parafii…, s. 82 tabl. 13. Piekarz E., Struktura organizacyjna parafii…, s. 81. Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 131 przyp. 33. Kierownik szkoły to nauczyciel uczący dzieci podstaw wiedzy oraz czytania, pisania i arytmetyki. Często funkcję te pełnił organista (j.w., s. 79-80). 33 Witrykus był człowiekiem świeckim, zbierającym fundusze na rzecz kościoła, przechowującym je i dysonującym nimi w porozumieniu z rządcą kościoła. Fundusz taki nazywano „peculium ecclesiasticum”, od odróżnieniu od „peculium clericale” – majątku beneficjalnego, zarządzanego przez beneficjenta lub jego zastępcę. 34 Dzwonnikiem była najczęściej osoba wykonująca jakiś określony zawód i dodatkowo obsługująca dzwony kościelne. 35 Dziadkiem kościelnym była osoba uboga, służąca kościołowi m.in. przez dopomaganie w utrzymywaniu w nim czystości. 29 30 31 32

457

Dzieje Puław. T. 1 Tabl. Instytucje przyparafialne w dekanacie kazimierskim wg wizytacji z 1748 r. 36 Lp.

Parafia

Bochotnica

Szkoła

Szpital

Bractwo

Cech

Garbów

Gołąb

Jaroszyn

Karczmiska

Kazimierz

Klementowice

Końskowola

Kurów

10.

Markuszów

11.

Regów

12.

Wąwolnica

13.

Wilków

14.

WŁOSTOWICE

15.

Żyrzyn

Spośród wymienionych w tabeli instytucji przyparafialnych na terenie parafii Włostowice działała jedna – cech. Ta organizacja rzemieślnicza miała charakter bractwa religijnego, posiadająca swoje nabożeństwa i ołtarze. Istniejący w parafii włostowickiej cech flisowski miał własny ołtarz św. Barbary, „rządził się na wzór bractwa” i był obsługiwany przez plebana37. Przypomnijmy, że powstał w 1653 r.38 O jego związkach z kościołem świadczy m.in. dokument, wydany 16 lutego 1732 r. przez Augusta Aleksandra Czartoryskiego, zobowiązujący cech flisów m.in. do wspierania kościoła na Włostowicach. Wspieranie to wyrażało się konserwacją ołtarza św. Barbary (patronki cechu) oraz pokrywania kosztów oświetlenia kościoła, w tym wiecznej lampki39. Jednym z obowiązków religijnych cechu było branie udziału w procesjach na Boże Ciało i Wielkanoc. Musiał to być udział w pełnej gali, tj. ze swoją chorągwią i odznaczeniami. Cech flisów włostowickich uczestniczył w procesjach ze świecami, a od 1781 r. z adamaszkową czerwoną chorągwią z wyhaftowanym obrazem św. Barbary40. Jego pozycja materialna uległa poprawie dzięki odpowiedniemu

36 37 38 39 40

458

Opracowano na podstawie: Piekarz E., Struktura organizacyjna parafii…, s. 84, 86, 88. j.w., s. 90. Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 126. j.w., s. 127. j.w.

Rozdział IX zapisowi, jakiego dokonał 23 czerwca 1749 r. książę August Aleksander Czartoryski, z którego cech korzystał jeszcze przez trzydzieści lat po opuszczeniu Puław przez Czartoryskich (czyli do 1867 r.)41. W 1739 r. Włostowice zamieszkałe były w większości przez katolików42. Znajdowało się tu również osiem domów żydowskich, a w osadzie pałacowej mieszkali kalwini. Żydzi zorganizowani byli w kahał, mieli synagogę43 i kirkut44. W 1748 r. teren parafii zamieszkiwało 976 osób45, w tym 290 mężczyzn, 362 kobiety, 159 chłopców i 165 dziewczynek46. Znajdowali się tu luteranie (33 osoby) i 1 kalwin47. Innowiercy mieszkali głownie w osadzie pałacowej. Lustracja parafii, przeprowadzona w 1748 r. wykazała, jak wiele zrobił dla parafii proboszcz J.A. Cierniątkowski nie tylko w zakresie finasowo-rzeczowym, ale również w umacnianiu życia religijnego wśród wiernych48. Rozbudowane zostało nabożeństwo. Przed mszą wprowadzono śpiew Bogurodzicy49 i różańca50 do Najświętszej Maryi Panny. Często śpiewano nieszpory51 lub litanie do matki Boskiej. Po mszy – nauka katechizmu (w formie dwóch pytań i odpowiedzi). Msza poszerzona o odmawianie aktów wiary, nadziei i żalu. Przed sumą następowała aspersja, czyli pokropienie wiernych wodą święconą. W nowym tabernakulum na dwóch korporałach52 stała srebrna puszka z Najświętszym Sakramentem, przed którym paliła się w dzień i w nocy lampa. Praktykowano zwyczaj odmawiania modlitwy Anioł Pański przy wtórze (trzykrotnym w ciągu dnia) dzwonów. Dzwonienie wieczorne, powolne,

41 42 43 44 45 46 47 48 49

j.w. O strukturze wyznaniowej ludności, zamieszkującej parafię Włostowice, za: j.w., s. 101-102. Synagoga (gr.: synagogę - zebranie, zgromadzenie) – żydowski dom modlitwy, bożnica. Kirkut (niem.: Kirchhof – cmentarz) – cmentarz żydowski. Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 101. j.w., s. 130 przyp. 10. j.w., s. 101. O tym za: j.w., s. 109-110, 117-118. Bogurodzica – najstarsza polska pieśń religijna, zachowana z melodią. Do końca XV w. stanowiła hymn rycerski i kościelny. Czas i miejsce powstania dyskusyjne, autorstwo nieznane. 50 Różaniec – rodzaj modlitwy wielokrotnie odmawianej i odliczanej na zestawie koralików (stanowiących różaniec). 51 Nieszpory (czes.: nespor) – w religii rzymskokatolickiej nabożeństwo wieczorne, odprawiane zazwyczaj w niedziele i dni świąteczne (nieraz przedświąteczne). 52 Korporał (łac. średniow.: corporale) – w liturgii katolickiej lniana kwadratowa chusta, którą podkłada się pod naczynie mszalne w czasie mszy oraz pod monstrancję i cyborium. Monstrancja (łac. średniow.: mostrantia; łac.: monstro – okazuję) – w liturgii katolickiej przedmiot liturgiczny ze szlachetnych metali, zwykle w kształcie okrągłego okienka, otoczonego promieniami, służący do wystawiania hostii podczas nabożeństwa i procesji. Cyborium (łac.: cyborium – czara, kielich) – inaczej tabernakulum.

459

Dzieje Puław. T. 1 wzywało na modlitwę za zmarłych. Po Dniu Zadusznym odprawiano mszę w intencji fundatorów, poprzedników, dobrodziejów i przyjaciół. Przed mszą śpiewano nokturn53 za zmarłych. W 1759 r. zmarł ks. J.A. Cierniątkowski i proboszczem parafii włostowickiej został w tym samym roku ks. Tomasz Józef Michalczewski54. Pełnił tę funkcję do 1760 r. W okresie od 28 stycznia 1761 r. do 1779 r. proboszczem włostowickim był ks. Franciszek Józef Czechowski55. W latach 1760-1761 funkcję komendariusza sprawował ks. Cyprian Zachowski56. O wymienionych powyżej duchownych brak szerszych wiadomości. Równie mało informacji istnieje na temat włostowickich organistów. W latach 1757-1767 funkcję tę sprawował Antoni Dekier, urodzony w 1728 r. we Włostowicach w rodzinie Adama i Reginy Kowalewskiej57. Z żoną Elżbietą Adamowską miał dwóch synów: Wojciecha Antoniego (ur. 1755) i Jerzego Stanisława (ur. 1757). Ponieważ od 1767 r. brak jest zapisów dotyczących Antoniego Dekiera, przypuścić należy ze wyjechał z Puław58. W 1760 r. notowany jest inny organista włostowicki – Jan Borzecki59, a w latach 1771-178960 Jan Krzemiński61. Ten ostatni żonaty z Teresą, miał pięcioro dzieci: Kazimierza (ur. 1777), Teresę (ur. 1779), Wiktorię (1780-1780), Annę (ur. 1788) i Kajetana (ur. 1791). 14 kwietnia 1779 r. proboszczem włostowickim został ks. Jan Chrzciciel Lewaldt Jezierski i funkcję tę piastował do 23 maja 1800 r.62 Urodził się 19 czerwca 1725 r. Ukończył lubelskie seminarium duchowne. święcenia kapłańskie otrzymał 13 lipca 1760 r. w Lublinie od biskupa Lenczowskiego63. Jego przybycie na probostwo zbiegło się z ufundowaniem przez Czartoryskich na rzecz kościoła włostowickiego dużego srebrnego krzyża procesyjnego, srebrnego trybularza64 z łódką, czterech srebrnych wewnątrz pozłacanych kielichów i srebrnej puszki na komunikanty 65.

53 Nokturn (łac.: nocturnus – nocny) – utwór muzyczny, najczęściej fortepianowy, o lirycznym, sentymentalnym charakterze, oddający nastrój nocy, rozpowszechniony w XIX w. 54 Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 88. 55 j.w.; Mącznik H. Puławski słownik…, s. 85. 56 Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 88. 57 O nim za: Mącznik H. Puławski słownik…, s. 90. 58 W 1752 r. zapisany jako Dekierski, a w 1753 r. jako Dekarski (j.w.). 59 j.w., s. 50. 60 Szczypa J.M. (Parafia Św. Józefa…, s. 93) określił lata pracy Jana Krzemińskiego w kościele włostowickim na 1775-1800. 61 O nim za: Mącznik H. Puławski słownik…, s. 251. 62 Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 88. 63 Sylwetka ks. J.Ch.L. Jezierskiego, za: j.w., s. 88 96 przyp. 44; Mącznik H. Puławski słownik…, s. 191. Podaje się również, że święcenia kapłańskie otrzymał ks. Jezierski w 1766 r. (Mącznik H. Parafia Św. Józefa…, s. 91). 64 Trybularz (łac.: trubulum) – kadzielnica kościelna. 65 Mącznik H. Parafia Św. Józefa…, s. 58.

460

Rozdział IX W 1781 r. dekanat kazimierski, a w jego ramach parafia Włostowice, były przedmiotem kolejnej wizytacji generalnej. Po jej zakończeniu zapisano, że parafia ta znajduje się w województwie i powiecie lubelskim. Wizytator generalny, który był delegat diecezji krakowskiej, ks. Antoni Dunin Kozielec, zwrócił uwagę m.in. na zły stan techniczny świątyni, co znalazło odbicie w zaleceniach adresowanych do proboszcza Jezierskiego: „Dopraszać się będzie Jaśnie Oświeconego księcia Imci Dziedzica i Kollatora swego, a licznych kościołów fundatora, aby kościół obrazami i ołtarzami podług swego upodobania (gdy dzisiaj malowania na murze starte i zczerniałe) i szczodroty upięknić i przystroić raczył… przypomni oraz złupioną z srebra i aparatów zakrystyę przez nocnych rabusiów. Rysy kościelne, kośnicę, której niemasz i sufit gipsowy w babińcu upadający przypomni”66. Tak więc wizytator, opisując wygląd kościoła włostowickiego67, wskazał na liczne popękania murów. Wyblakłe malowidła na murach. Kościół pozostawiał niekonsekrowany. Skromne jego wyposażenie zmalało jeszcze w wyniku włamania do zakrystii. Z droższych przedmiotów pozostał68 kielich, turybulum69 i naczynie do chorych oraz przedmioty cynowe, miedziane i mosiężne. Kościół posiadał również 12 ornatów70 i 2 kapy71. Pilnej naprawy wymagał odpadający gipsowy sufit w kruchcie, spękane ściany oraz wnętrze świątyni. W 1781 r. przy kościele pracowały trzy osoby. „Jeden bydłem robi 2 dni w tygodniu. Inni po dniu w tygodniu pańszczyznę odrabiają”72 . Dochody z dziesięciny sięgały 350 zł73. Składały się na nie pieniądze od 21 chłopów z Wólki Profeckiej (200 zł), z Włostowic (100 zł) i ze skarbca fundatorskiego (50 zł)74. Wizytacja podkreślała aktywność proboszcza w dbałości o parafię. Ks. J. Jezierski pokrył gontem plebanię i budynki czeladne, wybudował nową oborę i szopę oraz ogrodził pałac z zabudowaniami75.

66 67 68 69 70 71 72 73 74 75

Cyt. za: Dębiński K., Kościół we Włostowicach…, s. 18. Opis za: Mącznik H. Parafia Św. Józefa…, s. 58. j.w., s. 79. Trybularz. Ornat (łac.: ornatus – strój) – w liturgii katolickiej wierzchnia szata, używana przez księdza podczas odprawiania mszy. Kapa (łac. średniow.: cappa) – w kościele katolickim ozdobna szata liturgiczna w kształcie peleryny (z kapturem), zapinana pod szyją na klamrę. Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 49 przyp. 62. j.w., s. 41. j.w., s. 49 przyp. 63. Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 41.

461

Dzieje Puław. T. 1 Tabl. Analiza elementów struktury organizacyjnej parafii Włostowice na tle innych parafii dekanatu kazimierskiego wg danych wizytacji z 1781 r. Kościoły

Kaplice

Duchowni

462

klasztorne

publiczne

z indultem

bez wzmianki

bez indultu

pleban

wikary

mansjonarz

prebendarz

kapelan szpitalny

kaznodzieja

1 1 -

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

1 1 1 1 1 1 1 1 1

2 2 2 -

1 1 1 2 -

1 1 -

witrykus

dzwonnik

dziadek kościelny

położna

szkoła

Szpital

bractwo

cech

Instytucje przyparafialne

kierownik szkoły

Służba kościelna

kantor

Parafia Bochotnica Garbów Gołąb Jaroszyn Karczmiska Kazimierz Klementowice Końskowola Kurów Markuszów Regów Wąwolnica Wilków WŁOSTOWICE Żyrzyn

1 1 1 -

zakrystian

Lp. 1. 2. 3 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15.

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

organista

Bochotnica Garbów Gołąb Jaroszyn Karczmiska Kazimierz Klementowice Końskowola Kurów Markuszów Regów Wąwolnica Wilków WŁOSTOWICE Żyrzyn

szpitalne

Parafia

1. 2. 3 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15.

Dochód roczny plebana we florenach

Lp.

parafialne

prywatne

1.603 4.105 7.914 3.000 2.341 1.773 4.850 300 4.256 1.136 2.640 659 350 4.852

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

1 1 1 1 1 1 1 1 1 O O

O Z Z -

1 O 1 -

Z -

1 1 -

+ + + -

1 1 1 1 1 1 -

1 1 1 1 1 1 1 1 1 -

1 -

Rozdział IX Powyższa tabela76 wykazuje, że Włostowice pozostały w 1781 r. jedną z piętnastu dekanatu kazimierskiego. Znajdujący się tu kościół był kościołem parafialnym. Nie ma wzmianki o istniejącej w 1748 r. prywatnej kaplicy (z indultem) Czartoryskich. Jedynym duchownym pozostaje proboszcz. Jest nim nadal ks. Jan Chrzciciel Lewaldt Jezierski. Uposażenie proboszcza w dalszym ciągu należy do najniższych w dekanacie. Jedynym pracownikiem wśród służby kościelnej pozostaje organista, sprawujący również funkcję zakrystiana77. W latach 1782-1791 organistą włostowickim był Stanisław Kamiński (1755-6 grudnia 1791), ożeniony z Marianną Pęcałowicz78. Zanikła zupełnie w całym dekanacie funkcja położnej. Spośród instytucji przyparafialnych w parafii włostowickiej pozostawał cech flisowski. W 1781 r. liczba wiernych parafii Włostowice wynosiła 1.628 osób79. Znajdowało się tu dziewięć domów żydowskich i mieszkało trzech niekatolików80. Uczestnictwo ludności katolickiej w życiu sakramentalnym pokazano na poniższej tabeli. Przypomnijmy, że akta ochrzczonych prowadzone były w kościele włostowickim od 1601 r., zaś w parafii Włostowice od 1640 r. Wizytacja z 1748 wykazała istnienie na terenie parafii kobiet przeegzaminowanych, mogących udzielać chrztu. Były to (prezentowane wyżej) położne.

76 77 78 79 80

Tabela opracowana na podstawie: Piekarz E., Struktura organizacyjna parafii..., s. 65-90. Oznakowanie w tabeli „o” oznacza, że daną funkcję pełnił organista, zaś „z” – zakrystian. Mącznik H., Puławski słownik…, s. 196. Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 102. j.w.

463

Dzieje Puław. T. 1 Tabl. Liczba ochrzczonych i zawartych małżeństw w parafii Włostowice w latach 1731-1782 81. Rok

Liczba ochrzczonych

1731 1732 1733 1734 1735 1736 1737 1738 1739 1740 1741 1742 1743 1744 1745 1746 1747 1748 1749 1750 1751 1752 1753 1754 1755 1756

32 36 40 39 38 28 30 40 49 36 43 51 35 43 57 50 62 39 55 68 70 55 70 76 70 63

Liczba małżeństw 10 6 10 10 6 7 2 11 14 12 11 8 brak akt 15 20 7 19 12 22 10 13 10 15 23 10 21

Rok 1757 1758 1759 1760 1761 1762 1763 1764 1765 1766 1767 1768 1769 1770 1771 1772 1773 1774 1775 1776 1777 1778 1779 1780 1781 1782

Liczba ochrzczonych 83 52 75 68 64 67 57 60 66 52 62 59 51 55 51 44 43 54 41 52 59 81 69 72 61 76

Liczba małżeństw 15 21 25 13 13 18 26 19 7 9 16 12 11 2 6 6 12 9 6 13 17 18 12 12 19 18

Jednym z obowiązków katolika (od czasów IV Soboru Laterańskiego w 1215 r.) było odbycie raz w roku spowiedzi i przyjęcie Komunii Św. w czasie Świąt Wielkanocnych. Pierwsze wizytacje parafii włostowickiej nic nie mówią na ten temat. Można jedynie domniemywać, że sakrament pokuty był sprawowany. Późniejsze wizytacje wskazują na brak w kościele na Włostowicach konfesjonału. Wizytator z 1721 r. do tej informacji dodaje wiadomości, że spowiedź wielkanocną odbyło tego roku 500 osób z różnych miejscowości parafii82 . Więcej danych przyniosła wizytacja z 1739 r. Podano, że do spowiedzi wielkanocnej przystąpiło 641 osób, wymieniając liczbę spowiadających się w poszczególnych miejscowościach: Włostowice 226, Puławy 147, Wólka Profecka 64,

81 Na podstawie: j.w., s. 106-107, 113. 82 j.w., s. 111.

464

Rozdział IX Skowieszyn 160, Parchatka 3883. W 1748 r. w kościele włostowickim ustawiono dwa konfesjonały84. Przejawem życia społeczeństwa ludzkiego jest różnego rodzaju działalność. Polskie ustawodawstwo zwracało dużą uwagę na działalność społeczną, w tym charytatywną. Przybierała ona najczęściej formę różnego rodzaju bractw, przynoszących pomoc potrzebującym, zwłaszcza chorym i najbiedniejszym. Protokoły powizytacyjne najczęściej milczą o pomocy dla biednych. Wyjątkiem są wizytacje w latach: 1603, 1675, 1678 i 1721. Wizytator z 1748 r. zapisał, że „subsydium charitativum”85 wynosi na jedną ratę 9 florenów i 3 grosze86. Pieniądze zbierali kwestorzy w miejscowościach należących do parafii włostowickiej. Parafia pozbawiona była szpitala. Pierwszej pomocy udzielały dwie akuszerki (Wojciechowa Wideńska z Włostowic i Jakubowa Kutelina z Puław), które (jak powiedziano wyżej) miały również uprawnienia do ochrzczenia dzieci87. Oblicza się, że we wsiach parafii włostowickiej mieszkały 43 bardzo biedne osoby (w tym 40 kobiet), żyjące z jałmużny88. W 1782 r. zmarł August Aleksander Czartoryski. Dziedzicem ogromnego majątku został jego syn, Adam Kazimierz Czartoryski (1734-1823).

83 84 85 86 87 88

j.w., s. 111 i 132 przyp. 50. j.w., s. 111. Subsydium (łac.: subsydium – pomoc) – zasiłek pieniężny; subwencja. Szczypa J.M., Parafia Św. Józefa…, s. 128. j.w., s. 128 i 136 przyp. 149. j.w., s. 128.

465

Spis tablic

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.

Temperatura powietrza w Puławach w latach 1895-1904 w stopniach C Niektóre elementy termiczne klimatu Puław Średnie miesięczne i roczne sumy opadów atmosferycznych w Puławach Rozkład wiatrów w poszczególnych porach roku w procentach Tablica genealogiczna Czartoryskich Parafia Włostowice na tle pozostałych parafii dekanatu kazimierskiego wg wizytacji z 1781 r. Kościoły i kaplice w dekanacie kazimierskim wg wizytacji z 1748 r. Duchowni w parafiach dekanatu kazimierskiego wg wizytacji z 1748 r. Uposażenie plebanów dekanatu kazimierskiego wg wizytacji z 1748 r. Służba kościelna w parafiach dekanatu kazimierskiego wg wizytacji z 1748 r. Instytucje przyparafialne w dekanacie kazimierskim wg wizytacji z 1748 r. Analiza elementów struktury organizacyjnej parafii Włostowice na tle innych parafii dekanatu kazimierskiego wg danych wizytacji z 1781 r. 13. Liczba ochrzczonych i zawartych małżeństw w parafii Włostowice w latach 1731-1782

467

Spis ilustracji

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18.

468

Położenie Puław. (źródło: Puławy – Kazimierz Dolny. Plan Puław i Kazimierza. Historia, firmy, informacje, brak m. i r. wydania) Puławy na tle regionów fizycznogeograficznych Lubelszczyzny. (źródło: Nowak M., Nowak J., Lubelszczyzna, Warszawa 1996) Przełom Wisły między Janowcem a Puławami. (źródło: Nowak M., Nowak J., Lubelszczyzna…) Płaskowyż Nałęczowski: pola uprawne, liczne wąwozy, miejscami prześwitujące żółte ścianki lessowe. (źródło: Nowak M., Nowak J., Lubelszczyzna…) Krawędź Równiny Bełżyckiej od strony Kotliny Chodelskiej. (źródło: Nowak M., Nowak J., Lubelszczyzna…) Dolina Kurówki koło Kurowa. Zbocze doliny zbudowane z moreny dennej. (źródło: Jahn Alfred, Wyżyna Lubelska. Rzeźba i czwartorzęd, Warszawa 1956) Przekrój geologiczny puławskiego odcinka Sybilla – stacja kolejowa. (źródło: Puławy dawne i nowe, Lublina 1987) Wisła. (źródło: zbiory Autora) Widok łachy wiślanej obok pałacu Marynki. (źródło: Suchodolska M., Ikonografia Puław w twórczości Jana Piotra Norblina, w: Teka konserwatorska, z. 5, Warszawa 1962) Widok łachy wiślanej obok pałacu Czartoryskich. (źródło: Pauszer-Klonowska G., Pani na Puławach, Warszawa 1988) Rozmieszczenie gleb naturalnych na obszarze Puław. (źródło: Puławy dawne i nowe…) Dwa puławskie pomniki przyrody: lipa i orzech czarny. (źródło: Wołk A., Album o stanie zieleni wysokiej w mieście na przełomie roku 1993/1994, Puławy 1994) Dąb szypułkowy na Skwerze Niepodległości przy Al. Małej (wnioskowany na pomnik przyrody). (źródło: Wołk A., Album o stanie zieleni…) Modrzew europejski na Skwerze Niepodległości (pomnik przyrody). (źródło: Wołk A., Album o stanie zieleni…) Dąb szypułkowy w pobliżu szpitala miejskiego (wnioskowany na pomnik przyrody). (źródło: Wołk A., Album o stanie zieleni…) „Dąb Niepodległości” posadzony przez młodzież gimnazjalną w 10-tą rocznicę jej odzyskania. (źródło: Wołk A., Album o stanie zieleni…) Dąb trzypniowy (wnioskowany na pomnik przyrody). (źródło: Wołk A., Album o stanie zieleni…) Lipa drobnolistna, szerokolistna oraz jawor i modrzew na skwerze (widok od strony Al. Królewskiej). (źródło: Wołk A., Album o stanie zieleni…)

Spis ilustracji 19. Złotokap pospolity i jesion wyniosły na Skwerze Niepodległości. (źródło: Wołk A., Album o stanie zieleni…) 20. Klony pospolite na przejściu dla pieszych od kościoła garnizonowego do ul. Wojska Polskiego. (źródło: Wołk A., Album o stanie zieleni…) 21. Orzech szary na terenie szpitala miejskiego – najwspanialszy okaz tego gatunku w Puławach. (źródło: Wołk A., Album o stanie zieleni…) 22. Jedyny w Puław okaz dębu błotnego oraz wiąz, jesion i topola z dębiną w rezerwacie „Łęg” na Kępie. (źródło: Wołk A., Album o stanie zieleni…) 23. Topola biała w rezerwacie „Łęg” na Kępie. (źródło: Wołk A., Album o stanie zieleni…) 24. Alejka w parku. (źródło: Zinkiewicz W., Puławy i okolice, Puławy 1939) 25. Fragment Ogrodu Dolnego w puławskim parku. (źródło: Kseniak M., Rezydencja Czartoryskich w Puławach, Lublin 1998) 26. Przełom Wisły między Kazimierzem Dolnym a Puławami. (źródło: Encyklopedia powszechna PWN, t. 4, Warszawa 1989) 27. Okolice Parchatki: wzniesienie pagórkowate, zbudowane z opok i margli pokrytych lessami. (źródło: Dzieje Lubelszczyzny, t. 1, Warszawa 1974) 28. Bochotnica: kamieniołom. (źródło: Harasimiuk M., Kazimierski Park Krajobrazowy, Lublin, bez r. wydania) 29. Mamut (Mammuthus primigenius). (źródło: Spinar Z., Zanim pojawił się człowiek, Warszawa 1989) 30. Nosorożec włochaty (Coelodonta antiquitatis). (źródło: Spinar Z., Zanim pojawił się człowiek…) 31. Karta geologiczna okoli wsi Góra Puławska. (źródło: Czarnowski S., Siedziba paleolityczna na Górze Puławskiej na lewym brzegu Wisły, Warszawa – Kraków 1911) 32. Góra Puławska: przemysł puławski (oryniacko środkowy) – mikrolityczne wiórki i odłupki krzemienne, stanowiące część składową płoszczy. (źródło: Nosek S., Materiały do badań nad historią starożytną i wczesnośredniowieczną międzyrzecza Wisły i Bugu, w: Annales UMCS, sec. F, vol. 6: 1951) 33. Góra Puławska: kultura oryniacka. (źródło: Kozłowski J.K., Kozłowski S.K., Epoka kamienna na ziemiach polskich, Warszawa 1977) 34. Góra Puławska: narzędzia krzemienne. (źródło: Czarnowski S., Siedziba paleolityczna na Górze Puławskiej…) 35. Góra Puławska: zespoły oryniackie oraz mikrolityczne zbrojniki wiórkowe zespołów oryniackich, odkryte przez N.J. Kristafowica i S. Krukowskiego. (źródło: Prahistoria ziem polskich, opr. W. Hensel, t. 1, Wrocław 1975) 36. Kultura ceramiki wstęgowo-rytej: fragment naczynia ozdobionego spłaszczonym guzkiem (stanowisko Puławy – Włostowice 4). (źródło: Lis P., Archeologiczne badania ratownicze na wielokulturowym stanowisku Puławy – Włostowice 4, Puławy 1992) 37. Puławy – Włostowice: fragment misy zdobionej na krawędzi wylewu czterema głębokimi pionowymi dołkami. (źródło: Lis P., Archeologiczne badania ratownicze…) 38. Puławy – Włostowice: fragment brzuśca dużego naczynia zdobionego listwą plastyczną z dołkami palcowymi. (źródło: Lis P., Archeologiczne badania ratownicze…) 39. Puławy – Włostowice: rożkowate pogrubienie wylewu naczynia. (źródło: Lis P., Archeologiczne badania ratownicze…) 40. Puławy – Włostowice: pionowo przekłute uszka rożkowate na brzuścu naczynia. (źródło: Lis P., Archeologiczne badania ratownicze…) 41. Puławy – Włostowice: guzy rożkowate na szyjce naczynia. (źródło: Lis P., Archeologiczne badania ratownicze…) 42. Puławy – Włostowice: poziomo przekłute taśmowate uszka wychodzące z brzegów naczyń. (źródło: Lis P., Archeologiczne badania ratownicze…) 43. Puławy – Włostowice: rylce zdwojone. (źródło: Lis P., Archeologiczne badania ratownicze…)

469

Dzieje Puław. T. 1 44. Puławy – Włostowice: drapacze. (źródło: Lis P., Archeologiczne badania ratownicze…) 45. Puławy – Włostowice: wiórowiec obuboczny. (źródło: Lis P., Archeologiczne badania ratownicze…) 46. Puławy – Włostowice: trapez. (źródło: Lis P., Archeologiczne badania ratownicze…) 47. Parchatka, grób I: garnek jajowaty. (źródło: Nosek S., Materiały do badań nad historią starożytną…) 48. Parchatka: grób z darami zwierząt. (źródło: Nosek S., Materiały do badań nad historią starożytną…) 49. Bochotnica: kamienny berdysz. (źródło: Nosek S., Materiały do badań nad historią starożytną…) 50. Czysta miedź. (źródło: Roberts I.M., Ilustrowana historia świata, t. I, Łódź 1986) 51. Kasyteryt – najpospolitsza ruda cyny (połączony z miedzią daje łatwy do odlewania brąz). (źródło: Roberts I.M., Ilustrowana historia świata, t. I, Łódź 1986) 52. Miedź, po roztopieniu, wlewana do kamiennych form, przerabiana była na broń i narzędzia. (źródło: Roberts I.M., Ilustrowana historia świata, t. I, Łódź 1986) 53. Kamienna forma do odlewania brązowych sierpów. (źródło: Roberts I.M., Ilustrowana historia świata, t. I, Łódź 1986) 54. Naczynie wykonane z elektrumu. (źródło: Hensel W., Archeologia żywa, Warszawa 1973) 55. Dzban brązowy. (źródło: Hensel W., Archeologia żywa…) 56. Wiaderko brązowe. (źródło: Hensel W., Archeologia żywa…) 57. Brązowe miecze sprzed trzech i pół tysiąca lat. (źródło: Roberts I.M., Ilustrowana historia świata, t. I, Łódź 1986) 58. Miecz brązowy z nieznanej miejscowości (w zbiorach Muzeum Regionalnego PTTK w Puławach). (źródło: Gurba Jan, Nieznany miecz brązowy w Muzeum PTTK w Puławach, w: Przegląd archeologiczny, t. X: 1954 – 1956) 59. Zasięg plemion na terenie Polski z 2 poł. II tysiąclecia p.n.e. (źródło: Dzieje Polski, pod red J. Topolskiego, Warszawa 1976) 60. Starożytne piecowisko hutnicze. (źródło: Hensel W., Polska przed tysiącem lat, Wrocław 1964) 61. Skarb narzędzi żelaznych z wczesnego średniowiecza. (źródło: Hensel W., Polska przed tysiącem lat…) 62. Rekonstrukcja pracy w ośrodku metalurgicznym. (źródło: Hensel W., Archeologia żywa…) 63. Beret górnika. (źródło: Hensel W., Archeologia żywa…) 64. Rozmieszczenie stanowisk archeologicznych w Puławach – Włostowicach, badanych w latach 1973 – 1974, 1977 i 1988. (źródło: Lis P., Archeologiczne badania ratownicze…) 65. Rozmieszczenie obiektów w Puławach – Włostowicach z badań w 1988 r. (źródło: Lis P., Archeologiczne badania ratownicze…) 66. Plan grobu popielnicowego 1/88 z Puław – Włostowic. (źródło: Lis P., Archeologiczne badania ratownicze…) 67. Zabytki ceramiczne z obiektu 1/88 w Puławach – Włostowicach. (źródło: Lis P., Archeologiczne badania ratownicze…) 68. Misa, nawiązująca do kultury wielbarskiej, z obiektu 2/88 w Puławach – Włostowicach. (źródło: Lis P., Archeologiczne badania ratownicze…) 69. Zabytki ceramiczne z obiektu 3/88 w Puławach – Włostowicach. (źródło: Lis P., Archeologiczne badania ratownicze…) 70. Bezuchy garnek z obiektu 3/88 w Puławach – Włostowicach. (źródło: Lis P., Archeologiczne badania ratownicze…) 71. Plemiona Lubelszczyzny. (źródło: Dzieje Lubelszczyzny, t. 1…) 72. Pogranicze polsko-ruskie w czasie rozbicia dzielnicowego – do połowy XIV wieku. (źródło: Ćwik W., Reder J., Lubelszczyzna – dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych i ustroju władz, Lublin 1977)

470

Spis ilustracji 73. Puławy – Włostowice, stanowisko 4: wczesnośredniowieczna forma odlewnicza. (źródło: Lis P., Archeologiczne badania ratownicze…) 74. Sieciechów k. Dęblina: kościół w opactwie benedyktynów, ufundowany na pocz. XII w. (źródło: zbiory Autora) 75. Łysa Góra (św. Krzyż): klasztor i kościół św. Trójcy (św. Krzyża z XII w.). (źródło: Wielka encyklopedia powszechna PWN, t. 6, Warszawa 1965) 76. Kraków: widok na Kopiec Kościuszki. (źródło: Kraków, pod red. T. Czerniewicz-Umer, Warszawa 1999) 77. Krakowski Zwierzyniec: kościół i klasztor Norbertanek. (źródło: Kraków, pod red. T. Czerniewicz-Umer…) 78. Wietrzna Góra – Kazimierz Dolny: widok na klasztor Reformatów i kościół św. Anny. (źródło: Teodorowicz-Czerepińska J., Kazimierz Dolny, Kazimierz 1981) 79. Jaroszyn – Góra Puławska: kościół św. Wojciecha. (źródło: zbiory Autora). 80. Bochotnica: ruiny zamku Esterki. (źródło: Kazimierz Dolny i okolice, bez m. i r. wydania) 81. Nadanie św. Wojciechowi godności biskupiej przez cesarza Ottona II. (źródło: Labuda G., Pierwsze państwo polskie, Kraków 1989) 82. Chrzest Prusów przez św. Wojciecha. (źródło: Strzelczyk J., Od Prasłowian do Polaków, Kraków 1987) 83. Męczeństwa św. Wojciecha. (źródło: Porębski M., Dzieje sztuki w zarysie, t. 1, Warszawa 1976) 84. Wykupienie zwłok św. Wojciecha przez Bolesława Chrobrego. (źródło: Strzelczyk J., Od Prasłowian do Polaków…) 85. Złożenie do grobu św. Wojciecha. (źródło: Labuda G., Pierwsze państwo polskie…) 86. Ołtarz w kościele św. Bartłomieja w Rzymie z relikwiami św. Wojciecha. (źródło: Labuda G., Pierwsze państwo polskie…) 87. Relikwie św. Wojciecha w kościele św. Bartłomieja w Rzymie. (źródło: Labuda G., Pierwsze państwo polskie…) 88. Denar Bolesława Śmiałego (A), denar Władysława Hermana (B), brakteat tzw. pokutniczy Bolesława Krzywoustego (C), denar Bolesława Krzywoustego (D). (źródło: Wielka encyklopedia powszechna PWN, t. 7, Warszawa 1966) 89. Ruiny zamku w Kazimierzu Dolnym. (źródło: Z przeszłości dalekiej i bliskiej. Szkice z dziejów Lubelszczyzny, pod red. A. Koprukowniaka i W. Śladkowskiego, Lublin 1980) 90. Ruiny zamku w Bochotnicy. (źródło: Z przeszłości dalekiej i bliskiej…) 91. Własność ziemska w Lubelskiem w poł. XVI w. (źródło: Rocznik lubelski, t. X: 1967) 92. Kazimierz Dolny: spichlerze nad brzegiem Wisły. (źródło: Teodorowicz-Czerepińska J., Kazimierz Dolny…) 93. Kazimierz Dolny: nadbrzeże Wisły. (źródło: Teodorowicz-Czerepińska J., Kazimierz Dolny…) 94. Tratwy i łodzie na Wiśle. (źródło: Zientara B. i in., Dzieje gospodarcze Polski do 1939 r., Warszawa 1965) 95. Szkuta (z lewej) i komięga (z prawej) na Wiśle. (źródło: Gierszewski S., Wisła w dziejach Polski, Gdańsk 1982) 96. Byk (z lewej) i galar (z prawej) na Wiśle. (źródło: Gierszewski S., Wisła w dziejach Polski…) 97. Dubas w porcie wiślanym. (źródło: Gierszewski S., Wisła w dziejach Polski…) 98. Spław drewna na Wiśle. (źródło: Gierszewski S., Wisła w dziejach Polski…) 99. Spław zboża na Wiśle. (źródło: Gierszewski S., Wisła w dziejach Polski…) 100. Szczątki łodzi średniowiecznej. (źródło: Zientera B. i in., Dzieje gospodarze Polski do 1939 r…) 101. Łódź z XI w. (źródło: Dzieje Polski, pod red. J. Topolskiego…) 102. Nadbrzeże portowe Wisły. (źródło: Gierszewski S., Wisła w dziejach Polski…) 103. Wsie klucza końskowolskiego. (źródło: opracowanie Autora) 104. Jan Długosz (1415 – 1480). (źródło: Biskup M., Wojna trzynastoletnia, Kraków 1990) 105. Piotr Gamrat (1487-1545). (źródło: Kosman M., Królowa Bona, Warszawa 1971)

471

Dzieje Puław. T. 1 106. Katedra na Wawelu: nagrobek biskupa Piotra Gamrata (dłuta J.M. Padovano, 1545-1547. (źródło: Historia Polski, pod red. H. Łowmiańskiego, t. 1, cz. 2, Warszawa 1960) 107. Krzysztof Zbaraski (1580-1627). (źródło: Kronika Polski, pod red. A. Nowaka, Kraków 1998) 108. Kraków: wnętrze kościoła Dominikanów. (źródło: Kronika Polski, pod red. A. Nowaka…) 109. Kościół Dominikanów w Krakowie: kaplica Zbaraskich (wzniesiona w latach 1627-1633 przez artystów z rodziny Castellich). (źródło: Kraków, pod red. T. Czerniewicz-Umer…) 110. Karta z dzieła Samuela ze Skrzypny Twardowskiego „Władysław IV, król polski i szwedzki” (1649 r.). (źródło: Krzyżanowski J., Dzieje literatury polskiej, Warszawa 1979) 111. Łukasz Opaliński (1581-1654). (źródło: Kronika Polski, pod red. A. Nowaka…) 112. Stanisław Herakliusz Lubomirski (1642-1702). (źródło: Kronika Polski, pod red. A. Nowaka…) 113. Kazimierz Dolny: kościół farny. (źródło: Teodorowicz-Czerepińska J., Kazimierz Dolny…) 114. Końskowola: kościół pw. św. Anny. (źródło: Przewodnik po Ziemi Puławskiej, brak m. i r. wydania) 115. Kurów: kościół pw. Narodzenia NMP i św. Archanioła. (źródło: Przewodnik po Ziemi Puławskiej…) 116. Wąwolnica: kościół pw. św. Wojciecha. (źródło: Przewodnik po Ziemi Puławskiej…) 117. Włostowice: kościół pw. św. Józefa. (źródło: Przewodnik po Ziemi Puławskiej…) 118. Kowal wiejski. (źródło: Zientara B. i in., Dzieje gospodarcze Polski do 1939 r…) 119. Przed kuźnią. (źródło: Zientara B. i in., Dzieje gospodarcze Polski do 1939 r…) 120. Cieśla. (źródło: Zientara B. i in., Dzieje gospodarcze Polski do 1939 r…) 121. Wnętrze gospody. (źródło: Historia Polski, pod red. H. Łowmiańskiego, t. 1, cz. 2…) 122. Zabawa w karczmie wiejskiej. (źródło: Historia Polski, pod red. H. Łowmiańskiego, t. 1, cz. 2…) 123. Połów ryb. (źródło: Historia Polski, pod red. H. Łowmiańskiego, t. 1, cz. 2…) 124. Bohdan Chmielnicki (ok. 1595-1657). (źródło: Historia Polski, pod red. H. Łowmiańskiego, t. 1, cz. 2…) 125. Bohdan Chmielnicki składa hołd królowi Janowi Kazimierzowi. (źródło: Wójcik Z., Wojny kozackie w dawnej Polsce, Kraków 1989) 126. Lublin 1648 r.: procesja z relikwiami krzyża świętego w czasie wojny z Chmielnickim. (źródło: Wójcik Z., Wojny kozackie…) 127. Karol X Gustaw (1622 -1660). (źródło: Szenic S., Larum na traktach Warszawy, Warszawa 1960) 128. Wojsko szwedzkie. (źródło: Szenic S., Larum na traktach Warszawy…) 129. Stefan Czarniecki (1599-1665). (źródło: Szenic S., Larum na traktach Warszawy…) 130. Piechota polska. (źródło: Szenic S., Larum na traktach Warszawy…) 131. Hetman zaporoski. (źródło: Wójcik Z., Wojny kozackie…) 132. Ataman wojska dońskiego. (źródło: Wójcik Z., Wojny kozackie…) 133. Spotkanie Tuhaj Beja z Chmielnickim (wiosna 1648 r.). (źródło: Wójcik Z., Wojny kozackie…) 134. Jan Wyhowski (zm. 1664). (źródło: Wójcik Z., Wojny kozackie…) 135. Jan II Kazimierz (1609-1672). (źródło: Wójcik Z., Wojny kozackie…) 136. Car Aleksy Michajłowicz (1629-1676). (źródło: Ajewski K., Zbiory artystyczne i galeria muzealna ordynacji zamojskiej w Warszawie, Kozłówka 1997) 137. Karol X Gustaw (1622-1660). (źródło: Kronika Polski, pod red. A. Nowaka…) 138. Jan II Kazimierz (1609-1672). (źródło: Kronika Polski, pod red. A. Nowaka…) 139. Arvid Wittenberg. (źródło: Szenic S., Larum na traktach Warszawy…) 140. Robert Douglas. (źródło: Wasilewski Tadeusz, Ostatni Waza na polskim tronie, Katowice 1984) 141. Paweł Jan Sapieha (1610-1665). (źródło: Szenic S., Larum na traktach Warszawy…) 142. Husarzy. (źródło: Historia Polski, pod red. H. Łowmiańskiego, t. 1, cz. 2…) 143. Dragoni. (źródło: Encyklopedia staropolska, opr. Aleksander Brückner, t. 1, Warszawa 1939) 144. Pomnik żołnierzy polskich poległych pod Lublinem w 1656 r. w walce ze Szwedami. (źródło: Dzieje Lubelszczyzny, t. 1…) 145. Bitwa pod Gołębiem 18.02.1656 r. (źródło: zbiory Autora)

472

Spis ilustracji 146. Parafia Włostowice w 1676 r. (źródło: Szczypa J., Parafia Św. Józefa w Puławach – Włostowicach w latach 1676-1990, Puławy 1992) 147. Herb Lubomirskich „Szreniawa”. (źródło: Szymański J., Herbarz średniowiecznego rycerstwa polskiego, Warszawa 1993) 148. Stanisław Herakliusz Lubomirski (1642-1702). (źródło: Stanisław Herakliusz Lubomirski, pisarz – polityk – mecenas, pod red. W. Roszkowskiej, Wrocław 1982) 149. Stanisław Lubomirski (zm. 1649), dziad Stanisława Herakliusza. (źródło: Zielińska T., Poczet polskich rodów arystokratycznych, Warszawa 1997) 150. Maria Ludwika (1611-1667), królowa Polski (w stroju wdowim po śmierci Władysława IV). (źródło: Szenic S., Larum na traktach Warszawy…) 151. Jerzy Stanisław Lubomirski (1616-1667), ojciec Stanisława Herakliusza. (źródło: Zielińska T., Poczet polskich rodów…) 152. Hieronim August Lubomirski (zm. 1706), brat Stanisława Herakliusza. (źródło: Kronika Polski, pod red. A. Nowaka…) 153. Józef Lubomirski (zm. 1732), syn Stanisława Herakliusza i Elżbiety z Denhoffów. (źródło: Zielińska T., Poczet polskich rodów…) 154. Papież Aleksander VII (1599-1677). (źródło: Wasilewski T., Ostatni Waza na polskim tronie…) 155. Kardynał Gliulio Mazzarini (1602-1661). (źródło: Baszkiewicz J., Richelieu, Warszawa 1995) 156. Oblężenie Torunia przez Szwedów 1658 r. (w obronie miasta uczestniczył Stanisław Herakliusz Lubomirski ze swym ojcem Jerzym Sebastianem). (źródło: Jasienica P., Rzeczpospolita Obojga Narodów, cz. 2, Warszawa 1982) 157. Nagrobek Zofii z Opalińskich Lubomirskiej w kościele w Końskowoli. (źródło: Stanisław Herakliusz Lubomirski, pisarz…) 158. Nagrobek Zofii z Opalińskich Lubomirskiej w kościele w Końskowoli. Napis na kartuszu u wezgłowia. (źródło: „Biuletyn Historii Sztuki”, 1971 nr 3) 159. Tylman z Gameren: projekt nagrobka Zofii z Opalińskich Lubomirskiej w kościele w Końskowoli. (źródło: „Biuletyn Historii Sztuki”, 1971 nr 3) 160. Notatka H. Pinocciego o położeniu kamienia węgielnego pod budowę pałacu w Puławach. (źródło: „Biuletyn Historii Sztuki”, 1971 nr 3) 161. Hieronim Pinocci (zm. 1676). (źródło: Schuster K., Biblioteka Łukasza Opalińskiego, marszałka nadwornego koronnego, Wrocław 1971) 162. Rzekomy autoportret Tylmana z Gameren z 1667 r. (źródło: Mossakowski S., Tylman z Gameren. Twórczość architektoniczna w Polsce, Warszawa – Monachium – Berlin, 2012) 163. Tylman z Gameren pokazujący plany kościoła Stanisławowi Herakliuszowi Lubomirskiemu (fragment fresku w kościele św. Bonifacego na Czerniakowie). (źródło: Mossakowski S., Tylman z Gameren. Twórczość architektoniczna…) 164. Autograf Tylmana z Gameren. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5, Warszawa 1962) 165. Tylman z Gameren: rzut poziomy kondygnacji pierwszego piętra, wariant niezrealizowany. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 166. Tylman z Gameren: rzut poziomy kondygnacji pierwszego piętra, wariant niezrealizowany. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 167. Rzut poziomy przyziemia (Muz. Nar. w Sztokholmie). (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 168. Rzut poziomy pierwszego piętra (Muz. Nar. w Sztokholmie). (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 169. Tylman z Gameren: rzut poziomy salonu, wariant niezrealizowany. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 170. Tylman z Gameren: rzut poziomy środkowej części salonu. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 171. Tylman z Gameren: przekrój poprzeczny salony. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 172. Tylman z Gameren: szkic fasety salonu i jej profil. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 173. Tylman z Gameren: projekt portalu. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 174. Tylman z Gameren: projekt portalu. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…)

473

Dzieje Puław. T. 1 175. Tylman z Gameren: projekt kominka. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 176. Tylman z Gameren: szkic układania klepek „w jodełkę”. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 177. Rzut poziomy drugiego piętra (Muz. Nar. w Sztokholmie). (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 178. Widok pałacu od strony dziedzińca (Muz. Nar. w Sztokholmie). (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 179. Widok pałacu od strony Wisły (Muz. Nar. w Sztokholmie). (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 180. Wygląd bocznej elewacji pałacu (rekonstrukcja wykonana przez M. Kwiatkowskiego). (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 181. Tylman z Gameren: projekt schodów na rzucie podkowy. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 182. Tylman z Gameren: szkic schodów frontowych, widok boczny. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 183. Tylman z Gameren: projekt wazonu. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 184. Tylman z Gameren: projekt portalu głównego pałacu. (źródło: „Biuletyn historii sztuki”, 1966 nr 1) 185. Tylman z Gameren: szkic facjatki pałacu od strony dziedzińca (wariant niezrealizowany). (źródło: „Biuletyn historii sztuki”, 1966 nr 1) 186. Tylman z Gameren: projekt okna. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 187. Tylman z Gameren: projekt elewacji ogrodowej (wariant niezrealizowany). (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 188. Tylman z Gameren: drugi projekt elewacji ogrodowej (wariant niezrealizowany). (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 189. Tylman z Gameren: zwieńczenie ryzalitu pałacu od strony Wisły (wariant niezrealizowany). (źródło: „Biuletyn historii sztuki”, 1966 nr 1) 190. Tylman z Gameren: profil cokołu tarasu od strony Wisły wraz z projektem opracowania tarasu skarpy oraz profil podmurowania tarasu od strony Wisły. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 191. Tylman z Gameren: plan założenia dziedzińcowego (wariant niezrealizowany). (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 192. Tylman z Gameren: plan założenia dziedzińcowego. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 193. Tylman z Gameren: projekt oficyny z bramą wjazdową. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 194. Tylman z Gameren: jedna z dwu wersji rzutu poziomego pawilonu dziedzińcowego z fragmentem przylegającej galerii. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 195. Tylman z Gameren: druga z dwóch wersji rzutu poziomego pawilonu dziedzińcowego z fragmentem przylegającej galerii. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 196. Rzut sytuacyjny pałacu z ogrodem u podnóża skarpy (Muz. Nar. w Sztokholmie). (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 197. Tylman z Gameren: rzut poziomy i elewacja altany parkowej. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 198. Stewa statku. (źródło: Teodorowicz-Czerepińska J., Kazimierz Dolny…) 199. Próba rekonstrukcji statku ze stewą z okolic Kazimierza. (źródło: Wiadomości archeologiczne, t. X X XV: 1970, z. 1) 200. Plan sytuacyjno-wysokościowy trasy puławskiego wodociągu Puławy – Włostowice (stan z 1897 r.). (źródło: Studia puławskie, t. 2/4, Puławy 1990) 201. Plan sytuacyjno-wysokościowy ujęcia wody na wzgórzu we Włostowicach (stan z 1984 r.). (źródło: Studia puławskie, t. 2/4…) 202. Rów drenażowy R1 (stan z 1980 r.). (źródło: Studia puławskie, t. 2/4…) 203. Rów drenażowy R2 (stan z 1935 r.). (źródło: Studia puławskie, t. 2/4…) 204. Częściowo zachowane drewniane szalowania rowów drenażowych. (źródło: Archiwum Muzeum Nadwiślańskiego w Kazimierzu Dolnym, sygn. 2328) 205. Zbiornik osadnikowo-rozdzielczy Z1 na włostowickim ujęciu wody (a-przekrój; b-rzut). (źródło: Studia puławskie, t. 2/4…) 206. Dwa poziomy rurociągu. (źródło: Studia puławskie, t. 2/4…) 207. Przewody puławskiego wodociągu: a) rura ołowiana; b) rura gliniana. (źródło: Archiwum MNK, sygn. 2328)

474

Spis ilustracji 208. Połączenie rurociągu ołowianego z drewnianym. (źródło: Studia puławskie, t. 2/4…) 209. Herb Sieniawskich „Leliwa”. (źródło: Szymański J., Herbarz średniowiecznego rycerstwa…) 210. Elżbieta z Lubomirskich Sieniawska (ok. 1665-1729). (źródło: zbiory Autora) 211. Królowa Maria Kazimiera (1641-1716). (źródło: Kronika Polski, pod red. A. Nowaka…) 212. Jan Stanisław ks. Jabłonowski (1669-1731). (źródło: Olszewski Henryk, O skutecznym rad sposobie, Kraków 1989) 213. August II Mocny (1670-1733). (źródło: Olszewski H., O skutecznym rad sposobie…) 214. Elekcja Augusta II Mocnego. (źródło: Olszewski H., O skutecznym rad sposobie…) 215. Koronacja Augusta II Mocnego (1697). (źródło: Olszewski H., O skutecznym rad sposobie…) 216. Prymas Michał Radziejowski (1641-1705). (źródło: Olszewski H., O skutecznym rad sposobie…) 217. Franciszek II Rakoczy (1676-1735). (źródło: Encyklopedia staropolska, opr. A. Brückner, t. 2, Warszawa 1939) 218. Warszawa – Czerniaków: wnętrze kościoła Bernardynów. (źródło: Mossakowski S., Tylman z Gameren. Twórczość architektoniczna…) 219. Rytwiany: wnętrze kościoła pokamedulskiego. (źródło: Wielka encyklopedia powszechna PWN, t. 10, Warszawa 1967) 220. Kraków: kościół Pijarów. (źródło: Encyklopedia staropolska, opr. A. Brückner, t. 2…) 221. Warszawa: kościół Wizytek. (źródło: Tazbir J., Historia kościoła katolickiego w Polsce (1460-1795), Warszawa 1966) 222. Michał Kazimierz Radziwiłł „Rybeńko” (1702-1762). (źródło: Kronika Polski, pod red. A. Nowaka…) 223. Jakub Henryk Flemming (1667-1728). (źródło: Kronika Polski, pod red. A. Nowaka…) 224. Mikołaj Hieronim Sieniawski (1645-1683), ojciec Adama. (źródło: Porębski M., Dzieje sztuki w zarysie, t. II, Warszawa 1977) 225. Rodzina Sieniawskich (od lewej): Stanisław Ernst Denhoff (1673-1728), Adam Mikołaj Sieniawski (1666-1726), Elżbieta Helena Sieniawska (ok. 1665-1729), Maria Zofia Denhoff (ur. 1699). (źródło: Olszewski H., O skutecznym rad sposobie…) 226. Adam Mikołaj Sieniawski (ok. 1666-1726). (źródło: Wójcik-Góralska D., Władztwo księżnej Izabeli, Warszawa 1967) 227. Sieniawa, jedna z głównych posiadłości Sieniawskich. (źródło: Wójcik-Góralska D., Władztwo księżnej Izabeli…) 228. Maria Zofia z Sieniawskich 1° voto Denhoffowa, 2° voto Czartoryska. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 229. Warszawa: kolumnada pałacu Saskiego. (źródło: Encyklopedia staropolska, opr. A. Brückner, t. 2…) 230. Warszawa: Marywil. (źródło: Encyklopedia Warszawy, Warszawa 1994) 231. Warszawa: pałac Czapskich (przy Krakowskim Przedmieściu 5). (źródło: Jesteśmy w Warszawie, t. I, Warszawa 1981) 232. Warszawa: pałac Branickich. (źródło: Jesteśmy w Warszawie, t. I…) 233. Wilanów: rezydencja królewsko-magnacka. (źródło: Jesteśmy w Warszawie, t. I…) 234. Siedlce: pałac Ogińskich. (źródło: Zielińska T., Poczet polskich rodów…) 235. Białystok: pałac Branickich. (źródło: Zielińska T., Poczet polskich rodów…) 236. Drzewo genealogiczne Giedyminowiczów. (źródło: Klubówna A., Cztery panie Jagiełłowe, Olsztyn 1983) 237. Wielki książę Giedymin (ok. 1275-1341). (źródło: Klubówna A., Cztery panie Jagiełłowe…) 238. Iwan Skirgiełło (zm. 1396), syn Olgierda, brat Władysława Jagiełły, namiestnik królewski na Litwie (1386-1392). (źródło: Klubówna A., Cztery panie Jagiełłowe…) 239. Władysław III Warneńczyk (1424-1444). (źródło: Pajewski J., Buńczuk i koncerz, Warszawa 1963) 240. Jovan Brankowicz, despota serbski, teść Aleksandra Czartoryskiego. (źródło: zbiory Autora) 241. Zygmunt II August (1520-1572). (źródło: Kosman M., Królowa Bona…) 242. Jan Karol Chodkiewicz (1560-1621). (źródło: Pajewski J., Buńczuk i koncerz…)

475

Dzieje Puław. T. 1 243. Pałacyk Czartoryskich w Korcu na Wołyniu (stan z 1933 r.). (źródło: Zielińska T., Poczet polskich rodów…) 244. Zamek Czartoryskich w Klewaniu na Wołyniu (stan z ok. 1930). (źródło: Sobol S., Polskie rody arystokratyczne, Poznań, bez r. wydania) 245. Władysław IV (1595-1648). (źródło: Dzieje Polski, pod red. J. Topolskiego…) 246. Cecylia Renata (1611-1644). (źródło: Podhorodecki L., Wazowie w Polsce, Warszawa 1985) 247. Jan Andrzej Morsztyn (ok. 1620-1693). (źródło: Krzyżanowski J., Dzieje literatury polskiej…) 248. Stanisław Leszczyński (1677-1766). (źródło: Dzieje Polski, pod red. J. Topolskiego…) 249. August II Mocny (1670-1733). (źródło: Dzieje Polski, pod red. J. Topolskiego…) 250. Warszawa: pałac Czartoryskich przy ul. Krakowskie Przedmieście. (źródło: Jesteśmy w Warszawie, t. I…) 251. Warszawa: kościół Wizytek przy ul. Krakowskie Przedmieście. (źródło: Encyklopedia Warszawy…) 252. Stanisław Poniatowski (1676-1762). (źródło: Olszewski H., O skutecznym rad sposobie…) 253. August III (1696-1763). (źródło: Ajewski K., Zbiory artystyczne i galeria muzealna…) 254. Katarzyna II (1729-1796). (źródło: Kronika Polski, pod red. A. Nowaka…) 255. Fryderyk Michał Czartoryski (1696-1775). (źródło: Kronika Polski, pod red. A. Nowaka…) 256. Eleonora Monika z Waldsteinów Czartoryska (1712 – ok. 1795). (źródło: Ajewski K., Zbiory artystyczne i galeria muzealna…) 257. Herb Czartoryskich „Pogoń”. (źródło: zbiory Autora) 258. Warszawa: kościół Reformatów. (źródło: Encyklopedia Warszawa…) 259. Maria Zofia z Sieniawskich Czartoryska (1699-1771). (źródło: Sobol S., Polskie rody arystokratyczne…) 260. Filiżanka z herbami: Jelita (Zamoyskich) i Pogoń (Czartoryskich), ze spodkiem. (źródło: Ajewski K., Zbiory artystyczne i galeria muzealna…) 261. Puchar weselny upamiętniający ślub Marii Zofii z Sieniawskich z Aleksandrem Augustem Czartoryskim. (źródło: Ajewski K., Zbiory artystyczne i galeria muzealna…) 262. Kielich z herbami: Pogoń i Leliwa (własność Aleksandra Augusta Czartoryskiego). (źródło: Ajewski K., Zbiory artystyczne i galeria muzealna…) 263. Jan Tarło (1684-1750). (źródło: Wielka encyklopedia Polonica, bez m. i r. wydania) 264. Jan Klemens Branicki (1689-1771). (źródło: Kronika Polski, pod red. A. Nowaka…) 265. Franciszek Salezy Potocki (zm. 1772). (źródło: Porębski M., Dzieje sztuki w zarysie, t. II…) 266. Maria Zofia z Sieniawskich Czartoryska (1699-1771). (źródło: Zielińska T., Poczet polskich rodów…) 267. August Aleksander Czartoryski (1697-1782). (źródło: Zielińska T., Poczet polskich rodów…) 268. Elżbieta (Izabela) z Czartoryskich Lubomirska (portret Pera Kraffta). (źródło: Dernatowicz M., Portret Familii, Warszawa 1974) 269. Elżbieta (Izabela) z Czartoryskich Lubomirska (portret Marcello Bacciarellego). (źródło: Dernatowicz M., Portret Familii…) 270. August Aleksander Czartoryski (1697-1782). (źródło: Dernatowicz M., Portret Familii…) 271. Kazimierz Czartoryski (1674-1741), ojciec Augusta Aleksandra. (źródło: Dernatowicz M., Portret Familii…) 272. Izabela z Morsztynów Czartoryska (1671-1758), matka Augusta Aleksandra, ze swoim ojcem Janem Andrzejem Morsztynem. (źródło: Dernatowicz M., Portret Familii…) 273. August II Mocny, król polski (1697 – 1733), ojciec chrzestny Augusta Aleksandra Czartoryskiego. (źródło: Dernatowicz M., Portret Familii…) 274. Fryderyk Michał i August Aleksander Czartoryscy. (źródło: Wójcik-Góralska D., Władztwo księżnej Izabeli…) 275. Fryderyk Michał Czartoryski (1696-1775). (źródło: Zielińska T., Poczet polskich rodów…) 276. Stanisław Poniatowski (1676-1762), ojciec króla, jeden z komisarzy królewskich. (źródło: Dernatowicz M., Portret Familii…)

476

Spis ilustracji 277. Krzyż Orderu Orła Białego (wzór z 1713 r.). (źródło: Znamierowski A., Insygnia, symbole i herby polskie, Warszawa 2003). 278. Izabela z Czartoryskich Lubomirska (zm. 1816). (źródło: Zielińska T., Poczet polskich rodów…) 279. Stanisław Lubomirski (ok. 1720-1783). (źródło: Zielińska T., Poczet polskich rodów…) 280. Stanisław August Poniatowski (1732-1798) w stroju koronacyjnym. (źródło: Dzieje Polski, pod red. J. Topolskiego…) 281. Andrzej Zamoyski (1716-1792). (źródło: Ajewski K., Zbiory artystyczne i galeria muzealna…) 282. Mikołaj Repnin (1734-1801). (źródło: Dernatowicz M., Portret Familii…) 283. Karol Stanisław Radziwiłł „Panie Kochanku” (1734-1790). (źródło: Dernatowicz M., Portret Familii…) 284. August Aleksander Czartoryski (1697-1782). (źródło: Dernatowicz M., Portret Familii…) 285. Konstancja z Czartoryskich Poniatowska (ok. 1696-1759) z synem Stanisławem. (źródło: Dernatowicz M., Portret Familii…) 286. Stanisław Lubomirski (ok. 1720-1783), mąż Elżbiety z Czartoryskich. (źródło: Dernatowicz M., Portret Familii…) 287. Adam Kazimierz Czartoryski (1734-1823), syn Augusta Aleksandra i Marii Zofii. (źródło: Dernatowicz M., Portret Familii…) 288. Stanisław August Poniatowski (1732-1798), król polski (1764-1795). (źródło: Dernatowicz M., Portret Familii…) 289. Stanisław Lubomirski (ok. 1720-783). (źródło: Dernatowicz M., Portret Familii…) 290. Ignacy Potocki (1750-1809). (źródło: Dernatowicz M., Portret Familii…) 291. Izabela z Flemingów Czartoryska (1745-1835). (źródło: Dernatowicz M., Portret Familii…) 292. August Aleksander Czartoryski (1697-1782). (źródło: Czartoryscy. Trzydzieści sześć życiorysów, Kraków 1938) 293. Sarkofag Augusta Aleksandra Czartoryskiego w puławskim parku. (źródło: zbiory Autora) 294. Pałac w Sieniawie. (źródło: Cholewianka-Kruszyńska A., Panny Czartoryskie, Warszawa 1995) 295. Projekt salonu dla księżnej Czartoryskiej, wykonany przez J.A. Meissoniera. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 296. Projekt salonu dla księżnej Czartoryskiej, wykonany przez J.A. Meissoniera. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 297. Zdjęcie pomiarowe J.S. Deybla projektowanego przez J.A. Meissoniera salonu w pałacu w Puławach. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 298. Zdjęcie pomiarowe J.S. Deybla projektowanej przez J.A. Meissoniera ściany bocznej salonu w pałacu w Puławach. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 299. Zdjęcia pomiarowe J.S. Deybla projektowanych przez J.A. Meissoniera dekoracji sufitów salonu i pokoi sąsiednich w pałacu w Puławach. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 300. Rzut poziomy przyziemia pałacu puławskiego. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 301. Rzut poziomy I piętra pałacu puławskiego. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 302. Rzut poziomy II piętra pałacu puławskiego. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 303. Przekrój bocznych salonów na I piętrze. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 304. Przekrój przyziemia: apartament księżnej, salonik. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 305. Przekrój poprzeczny pałacu. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 306. Przekrój przyziemia z apartamentem księżnej. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 307. Przekrój przyziemia z apartamentem księżnej. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 308. Przekrój przyziemia z apartamentem księżnej. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 309. Przekrój przyziemia, pokój sypialny. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 310. Przekrój przyziemia, gabinet do picia kawy. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 311. Przekrój gabinetów na I piętrze w alkierzach od strony Wisły. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 312. Przekrój gabinetu na I piętrze w alkierzu zachodnim od strony Wisły. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…)

477

Dzieje Puław. T. 1 313. Elewacja frontowa pałacu. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 314. Elewacja ogrodowa pałacu. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 315. Elewacja boczna pałacu. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 316. Rzut poziomy drugiego piętra. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 317. Oficyny pałacowe: u góry – elewacja boczna od strony wjazdu; u dołu – elewacja frontowa od strony dziedzińca. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 318. Oficyna gościnna: u góry – rzut piętra; u dołu – rzut przyziemia. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 319. Oficyna kuchenna od strony folwarku: u góry – rzut piętra; u dołu – rzut przyziemia. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 320. Projekt elewacji dziedzińca wewnętrznego i ogródka księżnej. (źródło: Archiwum Muzeum Nadwiślańskiego w Kazimierzu Dolnym, sygn. 872 DT) 321. Perspektywiczny widok Puław z lotu ptaka z 1942 r. (na podstawie planu sprzed 1731 r.). (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 322. Plan Puław (odtworzenie wg rysunku perspektywicznego z 1742 r.). (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 323. Generalny Plan Puław J.S. Deybla z 1760 r. (źródło: „Kwartalnik architektury i urbanistyki”, 1957 z. 3/4). 324. Jedrzej Kitowicz (1728-1804). (źródło: zbiory Autora) 325. Stanisław August Poniatowski (1732-1798). (źródło: Dernatowicz M., Portret Familii…) 326. Stanisław Leszczyński (1677-1766). (źródło: Kronika Polski, pod red. A. Nowaka…) 327. Karta tytułowa dzieła Stanisława Leszczyńskiego. (źródło: Olszewski H., O skutecznym rad sposobie…) 328. „Głos wolny wolność ubezpieczający” – fragment rękopisu. (źródło: Olszewski H., O skutecznym rad sposobie…) 329. Elektor saski Fryderyk August (1696-1763) jako król Polski August III (od 1733). (źródło: Olszewski H., O skutecznym rad sposobie…) 330. Wjazd Augusta III do Krakowa. (źródło: Olszewski H., O skutecznym rad sposobie…) 331. Koronacja Augusta III. (źródło: Olszewski H., O skutecznym rad sposobie…) 332. Fryderyk Michał Czartoryski (1696-1775). (źródło: Olszewski H., O skutecznym rad sposobie…) 333. Aleksander August Czartoryski (1697-1782). (źródło: Kronika Polski, pod red. A. Nowaka…) 334. Stanisław Poniatowski (1676-1762), szwagier Fryderyka Michała i Aleksandra Augusta Czartoryskich. (źródło: Zielińska T., Poczet polskich rodów…) 335. Stanisław Lubomirski (1719-1783). (źródło: Dernatowicz M., Portret Familii…) 336. Michał Kazimierz Ogiński (1728-1800). (źródło: Dernatowicz M., Portret Familii…) 337. Adam Kazimierz Czartoryski (1734-1823). (źródło: Cholewianka-Kruszyńska A., Panny Czartoryskie…) 338. Michał Jerzy Poniatowski (1736-1794). (źródło: Kronika Polski, pod red. A. Nowaka…) 339. Kajetan Sołtyk (1715-1788). (źródło: Kronika Polski, pod red. A. Nowaka…) 340. Adam Stanisław Krasiński (1714-1800). (źródło: Zielińska T., Poczet polskich rodów…) 341. Jan Klemens Branicki (1689-1771). (źródło: Zielińska T., Poczet polskich rodów…) 342. Franciszek Salezy Potocki (zm. 1772). (źródło: Zielińska T., Poczet polskich rodów…) 343. Karol Stanisław Radziwiłł „Panie Kochanku” (1734-1790). (źródło: Zielińska T., Poczet polskich rodów…) 344. Heinrich von Brühl (1700-1763). (źródło: Dernatowicz M., Portret Familii…) 345. Herman Karl von Keyserling. (źródło: Zielińska Z., Ostatnie lata Pierwszej Rzeczypospolitej, Warszawa 1986) 346. Katarzyna II (1729-1796). (źródło: Dernatowicz M., Portret Familii…) 347. Seweryn Rzewuski (1743-1811). (źródło: Dernatowicz M., Portret Familii…) 348. Franciszek Ksawery Branicki (ok. 1730-1819). (źródło: Dernatowicz M., Portret Familii…)

478

Spis ilustracji 349. Plan von Pulaw (ok. 1770 r.). (źródło: „Kwartalnik architektury i urbanistyki”, 1957 z. 3/4) 350. Tzw. dzika promenada w Puławach (1780 r.). (źródło: Ciołek G., Ogrody polskie, Warszawa 1978) 351. Domek Chiński. (źródło: zbiory Autora) 352. Plan de Poulaw (ok. 1770 r.). (źródło: „Kwartalnik architektury i urbanistyki”, 1957 z. 3/4) 353. Plan General de Pullawy Ch.P. Aignera (ok. 1775 r.). (źródło: „Kwartalnik architektury i urbanistyki”, 1957 z. 3/4) 354. Stanisław August Poniatowski (1732-1798). (źródło: Kronika Polski, pod red. A. Nowaka…) 355. Jan Piotr Norblin, Kiermasz w parku. (źródło: Batowski Z., Norblin, Lwów 1911). 356. Teatr ogrodowy w Puławach (fragment General plan de Pulaw J.S. Deybla z 1760 r.). (źródło: „Pamiętnik teatralny”, 1955 z. 2) 357. Ignacy Krasicki (1735-1801). (źródło: Krzyżanowski J., Dzieje literatury polskiej…) 358. Altana chińska w ogrodzie puławskim. (źródło: Ciołek G., Ogrody polskie…) 359. Sygnatura Jerzego Radawskiego. (źródło: Siedlecka W., Polskie zegary, Wrocław 1974) 360. Schemat rozplanowania miejscowości Puławy ok. 1700 r. (źródło: „Kwartalnik architektury i urbanistyki”, 1957 z. 3/4) 361. Schemat rozplanowania miejscowości Puławy ok. 1760 r. (źródło: „Kwartalnik architektury i urbanistyki”, 1957 z. 3/4) 362. Most nad Głęboką Drogą. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 363. Fragment planu Ch.P. Aignera: zabudowa przy dzisiejszej ul. Zielonej. (źródło: „Kwartalnik architektury i urbanistyki”, 1957 z. 3/4) 364. Fragment planu Ch.P. Aignera: zabudowa miejscowości Puławy przy przeprawie przez Wisłę. (źródło: „Kwartalnik architektury i urbanistyki”, 1957 z. 3/4) 365. Widok wsi pańszczyźnianej przy przeprawie przez Wisłę. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 366. Austeria przy przeprawie przez Wisłę (1 poł. XVIII w.). (źródło: „Kwartalnik architektury i urbanistyki”, 1957 z. 3/4) 367. Ołtarz św. Tomasza z Akwinu w kościele oo. Dominikanów w Lublinie. (źródło: „Biuletyn historii sztuki”, 1961 nr 3) 368. Autograf Sebastiana Zeisla na kontrakcie z 1765 r. (źródło: „Biuletyn historii sztuki”, 1961 nr 3) 369. Armatura na kordegardzie pałacu Czartoryskich w Warszawie, autorstwa Sebastiana Zeisla. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 370. Putto na kordegardzie pałacu Czartoryskich w Warszawie, autorstwa Sebastiana Zeisla. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 371. Putta na bramie wjazdowej pałacu puławskiego, przypisywane Eliaszowi Janowi Hoffmanowi. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 372. Putta na bramie ogrodowej pałacu puławskiego, przypisywane Eliaszowi Janowi Hoffmanowi. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 373. Putta na bramie wjazdowej pałacu puławskiego, przypisywane Eliaszowi Janowi Hoffmanowi. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 374. Putta na bramie ogrodowej pałacu puławskiego, przypisywane Eliaszowi Janowi Hoffmanowi. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 375. Zworniki – alegorie głów z pałacu puławskiego, przypisywane Sebastianowi Zeislowi. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 376. Św. Hieronim w ołtarzu św. Tomasza z Akwinu, wykonany przez Sebastiana Zeisla dla kościoła oo. Dominikanów w Lublinie. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 377. Św. Cecylia w ołtarzu różańcowym w kościele oo. Dominikanów w Lublinie, dzieło Sebastiana Zeisla. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 378. Zachariasz w ołtarzu różańcowym w kościele oo. Dominikanów w Lublinie, dzieło Sebastiana Zeisla. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 379. Aniołek w zwieńczeniu ambony w kościele oo. Dominikanów w Lublinie, przypuszczalne dzieło Sebastiana Zeisla. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…)

479

Dzieje Puław. T. 1 380. Putto w zwieńczeniu elewacji frontowej pałacu w Nałęczowie, prawdopodobne dzieło Sebastiana Zeisla. (źródło: Teka konserwatorska, z. 5…) 381. Zegar szafkowy stołowy Szymona Kupieckiego. (źródło: Siedlecka W., Polskie zegary…) 382. Tarcza zegara szafkowego stołowego Szymona Kupieckiego. (źródło: Siedlecka W., Polskie zegary…) 383. Sygnatura Szymona Kupieckiego na zegarze. (źródło: Siedlecka W., Polskie zegary…) 384. Granice parafii z roku 1781 w dekanacie kazimierskim. (źródło: „Roczniki humanistyczne”, 1966, t. XIV z. 2)

480

Bibliografia

1. Acta geologica polonica: vol. III: 1953; vol. IV: 1954. 2. Ajewski Konrad, Zbiory artystyczne i galeria muzealna Ordynacji Zamojskiej w Warszawie, Kozłówka 1997. 3. /am/, Czy wiecie, że…, W: Nasze sprawy, nr 24 z 16-31.12.1980, s. 4. 4. Anegdoty i sensacje obyczajowe wieku oświecenia w Polsce. Dokumenty, wspomnienia, facecje, opr. Roman Kaleta, Warszawa 1958. 5. Annales UMCS, sec. F: vol. 5: 1950; vol. 6: 1951. 6. Baliński Michał, Lipiński Tymoteusz, Starożytna Polska, t. 1, Warszawa 1843; t. 2, cz. 2, Warszawa 1845. 7. Baranowski Ignacy, Z dziejów gospodarki rolnej w Polsce. Dobra puławskie pomiędzy I-ym a III-im rozbiorem, W: Ekonomista, 1907, z. 4, s. 234-256. 8. Bardach Juliusz, Historia państwa i prawa Polski, t. 1, Warszawa 1964. 9. Bargieł Barbara, Gurba Jan, Zakościelna Anna, Osadnictwo starożytne i wczesnośredniowieczne w okolicach Puław, W: Puławy dawne i nowe, Lublin 1987, s. 39-58. 10. Baszkiewicz Jan, Richelieu, Warszawa 1995. 11. Biskup Marian, Wojna trzynastoletnia, W: Dzieje narodu i państwa polskiego, t. I-14, Kraków 1990. 12. Biuletyn historii sztuki: 1956 nr 2; 1959 nr 2; 1961 nr 3. 13. Bogucka Maria, Dzieje Polski do 1795 r., Warszawa 1964. 14. Bogucka Maria, Opowieści wiślane, Warszawa 1957. 15. Bohdziewicz Piotr, Korespondencja artystyczna Elżbiety Sieniawskiej z lat 1700-1729 w zbiorach Czartoryskich w Krakowie, Lublin 1964. 16. Bohdziewicz Piotr, Barokowe pałace Sieniawskich w Warszawie i Puławach, W: Biuletyn historii sztuki, 1957, nr 2. 17. Boniecki Adam, Herbarz polski, t. 11, Warszawa 1907; t. 15, Warszawa 1912. 18. Brezillon Michel, Encyklopedia kultur pradziejowych, Warszawa 1981. 19. Buksiński Stefan Jerzy, Aleksander August Czartoryski (1697-1782), cz. I, W: Nasze sprawy, nr 14 z 16-31.07.1973, s. 3; cz. II, W: Nasze sprawy, nr 15 z 1-15.08.1973, s. 3; cz. III, W: Nasze sprawy, nr 16 z 16-31.08.1973, s. 3. 20. Buksiński Stefan Jerzy, Krzysztof Zbaraski i Samuel ze Skrzypny Twardowski, W: Teka puławska, Puławy 1976, s. 13-23. 21. Buksiński Stefan Jerzy, Mini-encyklopedia wiedzy o regionie puławskim, odcinek I, W: Biuletyn puławski, nr 11-12, Puławy 1971, s. 131-141.

481

Dzieje Puław. T. 1 22. Buksiński Stefan Jerzy, Pamiętnikarze polscy o Puławach, W: Kalendarz lubelski 1970, Lublin 1970, s. 250-257. 23. Buksiński Stefan Jerzy, Puławianki, cz. II, W: Nasze sprawy, nr 7 z 1-15.04.1972, s. 3. 24. Buksiński Stefan Jerzy, Puławskie tradycje oświatowe, W: Puławy. Materiały z sesji popularno-naukowej, Lublin 1964, s. 139-155. 25. Buksiński Stefan Jerzy, Puławy, Kraków 1971. 26. Buksiński Stefan Jerzy, Puławy jako ośrodek kultury w latach 1671-1831, W: Spojrzenia w przeszłości Lubelszczyzny, pod red. Kazimierza Myślińskiego i Adama Andrzeja Witusika, Lublin 1974, s. 97-111. 27. BUKSIŃSKI Stefan Jerzy, Stanisław Herakliusz Lubomirski – Salomon Polski (1642-1702), W: Nasze sprawy, cz. I: nr 9 z 1-15.05.1973, s. 3; cz. II: nr 10 z 16-31.05.1973, s. 3. 28. Casanova di Seingalt Giovanni Giacomo, Przygody w Polsce, W: Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców, t. I, opr. Wacław Zawadzki, Warszawa 1963, s. 227-283. 29. Cholewianka-Kruszyńska Aldona, Panny Czartoryskie, Warszawa 1995. 30. Ciołek Gerard, Nieznany plan rezydencji puławskiej, W: Teka konserwatorska, z. 5, Warszawa 1962, s. 59-63. 31. Ciołek Gerard, Ogrody polskie, Warszawa 1978. 32. Czajkowski Zygmunt, Puławy dawne i nowe, W: Puławy dawne i nowe, Lublin 1987, s. 7-13. 33. Czarnowski S.J., Siedziba paleolityczna na Górze Puławskiej na lewym brzegu Wisły, Warszawa-Kraków 1911. 34. Czermak Wiktor, Ostatnie lata Jana Kazimierza, Warszawa 1972. 35. Ćwik Władysław, ABC miast Lubelszczyzny, W: Kalendarz lubelski, 1961, s. 81-89. 36. Ćwik Władysław, reder Jerzy, Lubelszczyzna – dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych i ustroju władz, Lublin 1977. 37. Dąbrowski Krzysztof, Przymierze z archeologią, Warszawa 1964. 38. Dernatowicz Maria, Portret Familii, Warszawa 1974. 39. Dębiński Karol, Kościół we Włostowicach i kaplica w Nowo-Aleksandryi, W: Kronika rodzinna, Warszawa 1904, s. 5-32. 40. Długosz Jan, Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, Warszawa 1961. 41. Dniewnik X sjezda R. Jestest. i Wr. w Kiewie, 1898. 42. Dobrowolska Wanda, Młodość Jerzego i Krzysztofa Zbaraskich, Przemyśl 1926. 43. Dobrowolski Tadeusz, Polskie malarstwo portretowe, Kraków 1948. 44. Dworzaczek Włodzimierz, Genealogia, Warszawa 1959. 45. Dzieje Lubelszczyzny, t. I, Warszawa 1974. 46. Dzieje Polski, pod red. Jerzego Topolskiego Warszawa 1976. 47. Dziennik przybycia i bytności króla Imci Stanisława Augusta w Puławach w Sierpniu i Wrześniu 1777 roku, W: Kółko domowe, 1865, z. III, s. 37-40. 48. Encyklopedia staropolska, opr. Aleksander Brückner, t. 1, Warszawa 1939. 49. Encyklopedia Warszawy, Warszawa 1994. 50. Eysymontt J., Puławy: założenie pałacowe – ogrody i park, Wrocław 1976, maszynopis W: Muzeum Nadwiślańskie w Kazimierzu Dolnym, sygn. 872 DT. 51. /gal./, Lubelskie anegdoty Oświecenia W: Kurier lubelski, 1959 nr 161-162, s. 3. 52. /gal./, Zabytki z Puław-Włostowic na wystawie. Po badaniach archeologicznych, W: Kurier lubelski, 1973 nr 256, s. 4. 53. Gardawski Aleksander, Sułowski Zygmunt, Najdawniejsze dzieje, W: Dzieje Lubelszczyzny, t. I, Warszawa 1974. 54. Gąssowski Jerzy, Kultura pradziejowa na ziemiach polskich, Warszawa 1985. 55. Geologia historyczna, pod red. Henryka Makowskiego, Warszawa 1977. 56. Gnot Lesław, Lubelszczyzna. Dzieje, ludzie, krajobrazy, Lublin 1974. 57. Godłowski Kazimierz, Kozłowski Janusz K., Historia starożytna ziem polskich, Warszawa 1976.

482

Bibliografia 58. Goliński Stanisław, Puławy. Park – jego dzieje, oblicze i świat roślin, Puławy 1988. 59. Góralski Zbigniew, Taryfa mostowego i grobelnego województwa lubelskiego z 1767 r., W: Kwartalnik historii kultury materialnej, 1956, nr 3, s. 541-574. 60. Grychowski August, Lublin i Lubelszczyzna w życiu i twórczości pisarzy polskich od średniowiecza do 1968 r., Lublin 1974. 61. Grzybkowska Teresa, Uwagi o nagrobku Zofii Lubomirskiej w Końskowoli, W: Biuletyn historii sztuki, 1971, nr 3 s. 251-262. 62. Grzybkowski Stanisław, Dzieje Polski i Litwy, Kraków 2000. 63. Gurba Jan, Kutyłowski Andrzej, Wyniki wstępnych badań wykopaliskowych w PuławachWłostowicach, W: Nasze sprawy, nr 12 z 16-30.06.1974, s. 3. 64. Gurba Jan, Nieznany miecz brązowy z Muzeum PTTK w Puławach, W: Przegląd archeologiczny, t. X: 1954-1956, s. 235-236. 65. Gurba Jan, Od epoki kamiennej do wczesnego średniowiecza, W: Z przeszłości dalekiej i bliskiej. Szkice z dziejów Lubelszczyzny, pod red. Albina Koprukowniaka i Wiesława Śladkowskiego, Lublin 1980, s. 7-28. 66. Gurba Jan, Osadnictwo starożytne i wczesnośredniowieczne w powiecie puławskim, W: Puławy. Materiały z sesji popularno-naukowej, Lublin 1964, .s 23-35. 67. Halicki Marek, Cmentarzyska kultury amfor kulistych i kultury pucharów lejkowatych w Klementowicach, pow. Puławy na stanowisku IV, W: Wiadomości archeologiczne, t. X X XV: 1970, z. 3, s. 303-326. 68. Harasimiuk Marian, Kazimierski Park Krajobrazowy, Lublin, bez r. wydania. 69. Hensel Witold, Archeologia żywa, Warszawa 1973. 70. Hensel Witold, Polska starożytna, Wrocław 1988. 71. Historia Polski, red. Henryk Łowmiański, t. I, cz. 1, Warszawa 1960, t. I, cz. 2, Warszawa 1960. 72. Historia Polski, red. Tadeusz Manteuffel, t. II, cz. 1, Warszawa 1958. 73. Hoever Hugo, Żywoty świętych pańskich na każdy dzień roku, Olsztyn 1983. 74. Hryczko Gustawa, Działania wojenne trzeciej wojny północnej (1700-1721), w województwie lubelskim, W: Rocznik lubelski, t. VIII: 1965, s. 77-101. 75. Informator archeologiczny. Badania rok: 1973, 1974, 1984, 1985. 76. Inwentarz Dóbr Konińskowolskich, z opisaniem budynków Miasta, Folwarków, w nich była ad praesens zadającego, Wsiów w nich robocizna, Czynszów, Danin i innych powinności spisany Juny 1779, rkps. w posiadaniu Biblioteki Czartoryskich w Krakowie, sygn. 4004/IV. 77. Jahn Alfred, Wyżyna Lubelska. Rzeźba i czwartorzęd, Warszawa 1956. 78. Jaroszewski Tadeusz Stefan, Chrystian Piotr Aigner 1756-1841, Warszawa 1965. 79. Jaroszewski Tadeusz Stefan, Kowalczyk Jerzy, Artyści w Puławach w XVIII wieku (w świetle ksiąg metrykalnych parafii Włostowice), W: Biuletyn historii sztuki, 1959, rn 2, s. 213-221. 80. Jaroszewski Tadeusz Stefan, Kowalczyk Jerzy, Puławy, W: Wiedza i życie, 1959, nr 10, s. 600-604. 81. Jaroszewski Tadeusz Stefan, Kowalczyk Jerzy, Puławy – zarys historyczny rozwoju przestrzennego, W: Kwartalnik architektury i urbanistyki, Warszawa 1957, z. 3/4, s. 217-234. 82. Jasienica Paweł, Rzeczpospolita Obojga Narodów, cz. 2, Warszawa 1982. 83. Jastrzębski Sławomir, Libera Jerzy, Klementowice-Kolonia, stan. 20, gm. Kurów, woj. lubelskie, W: Sprawozdania z badań terenowych Zakładu Archeologii UMCS i Archeologicznego Ośrodka Badawczo-Konserwatorskiego w Lublinie w 1981 roku, Lublin 1981, s. 3-4. 84. Jesteśmy w Warszawie, t. 1, Warszawa 1981. 85. Kamieński Stanisław, Parafja Puławy, W: Wiadomości diecezjalne lubelskie, 1927, nr 6, s. 179-181. 86. Kamieński Stanisław, Parafja Włostowice, W: Wiadomości diecezjalne lubelskie, 1927, nr 2, s. 56-59.

483

Dzieje Puław. T. 1 87. Kamieński Stanisław, Parafja Końskowola, W: Wiadomości diecezjalne lubelskie, 1925, nr 9, s. 285-286; nr 10, s. 309-310. 88. Karpowicz Mariusz, Sztuka oświeconego sarmatyzmu, Warszawa 1970. 89. Kieraciński Ryszard, Śladami dawnego osadnictwa. Wykopaliska archeologiczne w Puławach, W: Słowo powszechne, 1973, nr 224, s. 7. 90. Klubówna Anna, Cztery panie Jagiełłowe, Olsztyn 1983. 91. Kniaźnin Franciszek Dyonizy, Dzieła, t. 1, Warszawa 1828. 92. Kojałowicz Wijuk S.J., Herbarz rycerstwa W.X. Litewskiego tak zwany Compendium czyli o klejnotach albo herbach których familie stanu rycerskiego w prowincyach Wielkiego Xiestwa Litewskiego zażywają, Kraków 1897. 93. Kolberg W., Wisła i jej bieg, własność i spławność, Warszawa 1861. 94. Kosman Marceli, Królowa Bona, Warszawa 1971. 95. Kostrzewski Józef, Pradzieje Polski, Poznań 1949. 96. Kowalczyk Jan, Lud amfor kulistych, cz. I, W: Z otchłani wieków, R.X X X: 1964, z. 3, s. 146-155. 97. Kowalczyk Jerzy, Sebastian Zeisel w Puławach i jego lubelskie dzieła (Z badań nad rzeźbą Lubelszczyzny w XVIII w.), W: Biuletyn historii sztuki, 1961, nr 3, s. 300-303. 98. Kozierowski S., Nazwy rzeczne w Lechii przybałtyckiej i w przyległych częściach Słowiańszczyzny północno-zachodniej, Poznań 1931. 99. Kozłowski Janusz Krzysztof, kozłowski Stefan Karol, Epoka kamienia na ziemiach polskich, Warszawa 1977. 100. Kozłowski Leon, Młodsza epoka kamienna w Polsce (neolit), Lwów 1924. 101. Kozłowski Leon, Starsza epoka kamienna w Polsce, W: Prace Komisji Archeologicznej Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań 1922, t. I, z. 1, s. 12. 102. Kozłowski Leon, W sprawie stanowiska człowieka paleolitycznego w Puławach, W: Posiedz. Nauk. Inst. Geol. nr 9, Warszawa 1924, s. 13-14. 103. Kółko domowe: 1865, z. III. 104. Kraków, pod red. Teresy Czerniewicz-Umer, Warszawa 1999. 105. Krasicki Ignacy, Pisma wybrane, opr. Tadeusz Mikulski, t. 2, Warszawa 1954. 106. Krasicki Ignacy, Podróż z Warszawy. Do księcia Stanisława Poniatowskiego, W: Krasicki Ignacy, Pisma wybrane, opr. Tadeusz Mikulski, t. 2, Warszawa 1954, s. 168-183. 107. Kristafovic N.J., O drewniejszych paleoliticzeskich Nachodkach w dolinie r. Wisły bliz g.Nowo-Aleksandrija, W: Dniewnik X sjezda R. Jestest. i Wr. w Kiewie, 1898, nr 3-5. 108. Kristafovic N.J., Posletreticnyje obrazovanija w okrestnostjach Novo-Aleksandrii, W: Zapiski Novo-Aleksandrijskogo Instituta, Warszawa 1895-96, t. 9, s. 1-68. 109. Kronika Polski, red. Andrzej Nowak, Kraków 1998. 110. Kronika rodzinna, Warszawa 1904. 111. Król Barbara, Teatry na wolnym powietrzu w Polsce w XVIII wieku, W: Pamiętnik teatralny, 1955, z. 2, s. 69-100. 112. Królikowski Ryszard, Ludowe budownictwo drewniane na Powiślu puławskim, W: Studia puławskie, seria A, t. 2/4, Puławy 1990, s. 13-36. 113. Krukowski S., Kronika Konserwatora Zabytków Przedhistorycznych okręgu kieleckiego za rok 1924, W: Wiadomości archeologiczne, 1929, t. 10, s. 238-254. 114. Krukowski S., Paleolit, W: Prehistoria ziem polskich. Encyklopedia Polskiej Akademii Umiejętności, t. IV, Kraków 1939. 115. Krukowski S., Stanowisko górno-solutrejskie z końca następowania ostatniego zlodowacenia w Polsce, W: Sprawozdania Polskiego Instytutu Geologicznego, t. I, Warszawa 1922, z. 4-6, s. 405-443. 116. Krzyżanowski Julian, Dzieje literatury polskiej, Warszawa 1979. 117. Krzyżanowski Julian, Historia literatury polskiej, Warszawa 1974. 118. Kseniak Mieczysław, Rezydencja Czartoryskich w Puławach, Lublin 1986.

484

Bibliografia 119. Księga Pamiątkowa ku uczczeniu siedemdziesiątej rocznicy urodzin prof. dr. Włodzimierza Demetrykiewicza, pod red. J. Kostrzewskiego, Poznań 1930. 120. Kuba Wojciech, 300 lat pałacu w Puławach, W: Nasze sprawy, nr 3 z 1-15.02.1976, s. 4. 121. Kuchowicz Zbigniew, Barbara Radziwiłłówna, Łódź 1989. 122. Kuguszew Kn., Wodoprowod i wodostok Nowo-Aleksandrijskogo Instituta, W: Zapiski NowoAleksandrijskogo Instituta Sielskogo Chozjaistwa i Lesowodstwa, t. 14, Warszawa 1901, s. 91-126. 123. Kulikowski Andrzej, Heraldyka szlachecka, Warszawa 1990. 124. Kus Józef, Szkutnictwo i szkutnicy w Kazimierzu Dolnym w XVI-XVIII wieku, Kazimierz Dolny 1986. 125. Kutrzeba Stanisław, Żeglarstwo wiślane, Warszawa 1920. 126. Kutyłowska Irena, Lis Paweł, Urządzenia wodne w puławskim parku zasilane z ujęcia wody we Włostowicach, W: Sprawozdanie z badań terenowych Katedry Archeologii UMCS w 1986 roku, Lublin 1986, s. 20-24. 127. Kutyłowska Irena, Puławy-Włostowice, woj. lubelskie, W: Sprawozdanie z badań terenowych Katedry Archeologii UMCS i Archeologicznego Ośrodka Badawczo-Konserwatorskiego w Lublinie w 1985 roku, Lublin 1985, s. 36-41. 128. Kutyłowska Irena, Wodociąg i wodne urządzenia ogrodowe z XVII wieku w Puławach, druk w: Muzeum Nadwiślańskie w Kazimierzu Dolnym sygn. 2328. 129. Kwartalnik architektury i urbanistyki: Warszawa 1957, z. 3/4. 130. Kwiatkowski Marek, Pałac puławski w XVII wieku, W: Teka konserwatorska, z. 5, Warszawa 1962, s. 11-27. 131. Labuda Gerard, Pierwsze państwo polskie, W: Dzieje narodu i państwa polskiego, t. I-2, Kraków 1989. 132. Laskowska Irena, Osiemnastowieczny warsztat rzeźbiarski w Puławach i jego twórcy, W: Teka konserwatorska, z. 5, Warszawa 1962, s. 47-58. 133. Lis Paweł, Archeologiczne badania ratownicze na wielokulturowym stanowisku PuławyWłostowice 4, Puławy 1992. 134. Lis Paweł, Badania archeologiczne wodociągu puławskiej rezydencji pałacowej, W: Studia puławskie, seria A, t. 2/4, Puławy 1990, s. 37-45. 135. Lorentz St., Działalność St.K. Potockiego w dziedzinie architektury, W: Rocznik historii sztuki, 1956, z. 1. 136. Lorentz St., Projekty J.A. Meissoniera dla Puław, W: Teka konserwatorska, z. 5, Warszawa 1962, s. 42-46. 137. Lubelszczyzna w dziejach narodu i państwa polskiego. Referaty na sesję naukową, organizowaną przez Instytut Historii UMCS 29 października 1972 roku, Lublin 1972. 138. Lubelszczyzna w tysiącleciu Polski. Referaty na sesję zorganizowaną przez Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej i Kuratorium Okręgu Szkolnego Lubelskiego w dniach 18-19 grudnia 1966 r., Lublin 1966. 139. Machnik Jan, Krąg kulturowy ceramiki sznurowej, W: Prahistoria ziem polskich, t. II: Neolit, pod red. Witolda Hensla i Tadeusza Wiślańskiego, Wrocław 1979, s. 337-411. 140. Makowiecki T., Archiwum planów Tylmana z Gameren, architekta epoki Sobieskiego, Warszawa 1938. 141. Makowiecki T., Do „przeddziejów” Łazienek, W: Sprawozdania z posiedzeń Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, Wydz. II, 1946. 142. Malevski K., O svojstrach i sostave muti i nanosov reki Visly, Varsava 1877. 143. Malinowska Irena, Przebudowa pałacu w Puławach przez architekta Jana Zygmunta Deybla, W: Teka konserwatorska, z. 5, Warszawa 1962, s. 28-39. 144. Maruszczak Henryk, Środowisko przyrodnicze Lubelszczyzny w czasach prahistorycznych, W: Dzieje Lubelszczyzny, t. 1, pod red. Tadeusza Mencla, Warszawa 1974, s. 23-68.

485

Dzieje Puław. T. 1 145. Mącznik Helena, Mącznik Jan, Cmentarze włostowickie w Puławach, W: Studia puławskie seria A, t. 3/5, Puławy 1990 s. 1-238. 146. Mącznik Helena, Puławski słownik biograficzny, t. 1, Lublin 1994. 147. Mencel Tadeusz, Wstęp, W: Dzieje Lubelszczyzny, t. I, pod red. Tadeusza Mencla, Warszawa 1974, s. 7-21. 148. Miasta polskie w Tysiącleciu, t. 1, Wrocław-Warszawa-Kraków 1965. 149. Michoński Marek, Studium historyczno-urbanistyczne Końskowoli, woj. lubelskie, Lublin 1986-7, maszynopis W: Muzeum Nadwiślańskie w Kazimierzu Dolnym, sygn. 2586/DT. 150. Mierzwa Edward A., Tworek Stanisław, W okresie wojen i konfederacji 1648-1696, W: Dzieje Lubelszczyzny, t. I, pod red. Tadeusza Mencla, Warszawa 1974, s. 353-392. 151. Mizerski Włodzimierz, Geologia historyczna, Warszawa 1992. 152. Monografia statystyczno-gospodarcza województwa lubelskiego, t. 1: Zagadnienia podstawowe, pod red. Ignacego Czumy, Lublin 1932. 153. Mossakowski Stanisław, Pałac Stanisława Herakliusza Lubomirskiego w Puławach, W: Biuletyn historii sztuki 1966, nr 1, s. 3-27. 154. Mossakowski Stanisław, Tylman z Gameren, architekt polskiego baroku, Wrocław 1973. 155. Myśliński Kazimierz, Geneza dawnego województwa lubelskiego, W: Spojrzenie w przeszłość Lubelszczyzny pod red. Kazimierza Myślińskiego i Adama Andrzeja Witusika, Lublin 1974, s. 9-26. 156. Myśliński Kazimierz, Lubelszczyzna w średniowieczu, W: Lubelszczyzna w tysiącleciu Polski. Referaty na sesję zorganizowaną przez Uniwersytet Marii Curie Skłodowskiej i Kuratorium Okręgu Szkolnego Lubelskiego w dniach 18-19 grudnia 1966 r., Lublin 1966, s. 7-48. 157. Myśliński Kazimierz, W epoce Jagiellonów, W: Z przeszłości dalekiej i bliskiej. Szkice z dziejów Lubelszczyzny, pod red. Albina Koprukowniaka i Wiesława Śladkowskiego, Lublin 1980. 158. Myśliński Kazimierz, W monarchii jagiellońskiej, W: Dzieje Lubelszczyzny, t. 1, pod red. Tadeusza Mencla, Warszawa 1974, s. 181-239. 159. Myśliński Kazimierz, W państwie piastowskim, W: Dzieje Lubelszczyzny, t. I, Warszawa 1974, s. 141-180. 160. Największe odkrycie sezonu. We Włostowicach archeolodzy odkopali 29 grobów z II i III w. n.e., W: Kurier lubelski, 1973, nr 210, s. 1, 4. 161. Naruszewicz Adam Stanisław, Wybór poezyj z dołączeniem kilku pism prozą oraz listów, Warszawa 1882. 162. Nasze sprawy: nr 7 z 1-15.04.1972. 163. Nosek Stefan, Kultura amfor kulistych na Lubelszczyźnie, W: Annales UMCS, sec. F, vol. 5: 1950, s. 55-158. 164. Nosek Stefan, Materiały do badań nad historią starożytną i wczesnośredniowieczną międzyrzecza Wisły i Bugu, W: Annales UMCS, sec. F, vol. 6: 1951. 165. Nosek Stefan, Nowoodkryte stanowiska przedhistoryczne na Lubelszczyźnie, W: Sprawozdania z czynności i posiedzeń Polskiej Akademii Umiejętności, 1949, nr 9, s. 534-537. 166. Nosek Stefan, Słowianie w pradziejach ziem polskich, maszynopis W: Biblioteka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w Lublinie, sygn. 71920 III. 167. Nowak Marianna, Nowak Jerzy, Lubelszczyzna, Warszawa 1996. 168. Nowakowski Zygmunt, Kartki z przeszłości Puław, W: Puławy. Materiały z sesji popularno-naukowej, Lublin 1964 s. 36-56. 169. Obuchowska-Pysiowa Honorata, Handel wiślany w pierwszej połowie XVII wieku, Wrocław 1964. 170. Olszewski Henryk, O skutecznym rad sposobie, W: Dzieje narodu i państwa polskiego, t. II-34, Kraków 1989. 171. Ostrowski Juliusz, Księga herbowa rodów polskich, z. III, Warszawa 1898. 172. Otwinowski Erazm, Pamiętniki do panowania Augusta II, Poznań 1838. 173. Pajewski Janusz, Buńczuk i koncerz. Z dziejów wojen polsko-tureckich, Warszawa 1963.

486

Bibliografia 174. Pałyga Jan, Duchowieństwo parafialne dekanatu kazimierskiego w XVII i XVIII wieku, W: Roczniki humanistyczne, 1966, t. XIV, z. 2, Lublin 1966, s. 7-57. 175. Pamiętnik teatralny: 1955, z. 2. 176. Pauszer-Klonowska Gabriela, Pani na Puławach, Warszawa 1988. 177. Pawiński A., Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, t. IV: Małopolska, Warszawa 1886. 178. Piekarz Emilia, Struktura organizacyjna parafii w dekanacie kazimierskim w drugiej połowie XVIII wieku, W: Roczniki humanistyczne, 1966, t. XIV, z. 2, Lublin 1966, s. 59-107. 179. Piwocki Ksawery, Dzieje sztuki w zarysie, t. 2, Warszawa 1977. 180. Podhorodecki Leszek, Wazowie w Polsce, Warszawa 1985. 181. Poezje Samuela ze Skrzypny Twardowskiego, wyd. K.J. Twardowskiego, Kraków 1861. 182. Polski słownik biograficzny: t. IV, Kraków 1938; t. 18, Wrocław 1973; t. 37, z. 1, Warszawa 1996. 183. Porębski Mieczysław, Dzieje sztuki w zarysie, t. 2, Warszawa 1977. 184. Prace Komisji Archeologicznej Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań 1922, t. I, z. 1. 185. Prahistoria ziem polskich, opr. Witold Hensel, t. 1, Wrocław 1975. 186. Prahistoria ziem polskich, opr. Witold Hensel i Tadeusz Wiślański, t. 2, Wrocław 1979. 187. Prahistoria ziem polskich, opr. Witold Hensel, t. 4, Wrocław 1979. 188. Prahistoria ziem polskich, opr. Witold Hensel, t. 5, Wrocław 1981. 189. Prehistoria ziem polskich. Encyklopedia Polskiej Akademii Umiejętności, t. IV, Kraków 1939. 190. Prosnak Mieczysław, Stewa statku wydobyta z Wisły w pobliżu Kazimierza, pow. Puławy, W: Wiadomości archeologiczne, t. X X XV: 1970, z. 1, s. 40-43. 191. Przewodnik po Ziemi Puławskiej, bez m. i r. wydania. 192. Przewodnik wycieczki XXV Zjazdu P.T.G., Warszawa 1952. 193. Puławy dawne i nowe, Lublin 1987. 194. Puławy, Kazimierz Dolny, Nałęczów, opr. Turski Stanisław, Lublin, bez r. wydania. 195. Puławy. Materiały z sesji popularno-naukowej, Lublin 1964. 196. Puławy-Włostowice, W: Informator archeologiczny. Badania rok 1973, Warszawa 1974, s. 153-154. 197. Puławy-Włostowice, stanowisko 1, W: Informator archeologiczny. Badania rok 1974, Warszawa 1975, s. 142-143. 198. Regionalna geologia Polski, t. II: Region lubelski, Kraków 1956. 199. Roberts J.M., Ilustrowana historia świata, t. 1, Łódź 1986. 200. Rospond Stanisław, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław 1984. 201. Rozwadowski Jan, Studia nad nazwami wód słowiańskich, Kraków 1948. 202. Rymkiewicz Jarosław Marek, Metafizyka, Warszawa 1963. 203. Sawicki L., Stan badań nad wiekiem człowieka kopalnego w Polsce, W: Acta Geologica Polonica, Warszawa, vol. III: 1953. 204. Sawicki L., Stratygrafia wysokiego tarasu erozyjno-akumulacyjnego pra-Wisły w Górze Puławskiej, W: Acta Geologica Poloniae, Warszawa, vol. IV: 1954, s. 391-422. 205. Sawicki L., Stratygrafia wysokiego tarasu erozyjno-akumulacyjnego pra-Wisły w Górze Puławskiej. Stanowisko środkowo-oryniackie lessowe Góra Puławska, W: Przewodnik wycieczki XXV Zjazdu P.T.G., Warszawa 1952. 206. Sawicki L., Warunki geologiczne i wiek stanowiska środkowo-oryniackiego Góra Puławska, W: Księga Pamiątkowa ku uczczeniu siedemdziesiątej rocznicy urodzin prof. dr Włodzimierza Demetrykiewicza, pod red. J. Kostrzewskiego, Poznań 1930, s. 9-56. 207. Schuster Kamila, Biblioteka Łukasza Opalińskiego, marszałka nadwornego koronnego (1612-1662), Wrocław 1971. 208. Siedlecka W., Polskie zegary, Wrocław 1974.

487

Dzieje Puław. T. 1 209. Słownik artystów polskich, t. III, Wrocław 1979. 210. Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających, t. 1, Wrocław 1971. 211. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pod red. Bronisława Chlebowskiego i Władysława Walewskiego, t. 9, Warszawa 1888; t. 13, Warszawa 1893. 212. Sobol Saturnin, Polskie rody arystokratyczne, Poznań, bez r. wydania. 213. Spinar Zdenek, Zanim pojawił się człowiek, Warszawa 1989. 214. Spis kościołów i duchowieństwa diecezji lubelskiej z 1966 r., Lublin 1966. 215. Spojrzenia w przeszłość Lubelszczyzny, pod red. Kazimierza Myślińskiego i Adama Andrzeja Witusika, Lublin 1974. 216. Spravocnaja kniżka Instituta Selskogo Chozjajstva i Lesovodstva v Novoj-Aleksandrii, Petersburg 1908. 217. Sprawozdania Polskiego Instytutu Geologicznego, t. I, Warszawa 1922. 218. Sprawozdania z badań terenowych Zakładu Archeologii UMCS i Archeologicznego Ośrodka Badawczo-Konserwatorskiego w Lublinie w 1981 roku, Lublin 1981. 219. Sprawozdania z czynności i posiedzeń Polskiej Akademii Umiejętności: 1947, nr 9; 1949, nr 9, 10. 220. Stanisław Herakliusz Lubomirski. Pisarz – polityk – mecenas, pr. zbior. pod red. Wandy Roszkowskiej, Wrocław 1982. 221. Stasiak Henryk, Puławskie krajobrazy: szkic ogólny, W: Nasze sprawy, nr 6 z 16-31.03.1973, s. 3. 222. Stasiak Henryk, Puławskie krajobrazy: przełom Wisły, cz. I, W: Nasze sprawy, nr 9 z 1-15.05.1973, s. 3. 223. Stasiak Henryk, Puławskie krajobrazy: przełom Wisły, cz. II, W: Nasze sprawy, nr 11 z 1-15.06.1973, s. 3. 224. Staszewski J., Słownik geograficzny, Pochodzenie i znaczenie nazw geograficznych, Warszawa 1959. 225. Staszic Stanisław, O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski, Warszawa 1815. 226. Stopnia F., Duchowni w parafiach Archidiakonatu Lubelskiego w okresie kontrreformacji, W: Roczniki humanistyczne, t. 7: 1958, wyd. 1960, z. 2, s. 257-288. 227. Strzelczyk Jerzy, Od Prasłowian do Polaków, W: Dzieje narodu i państwa polskiego, t. I-1, Kraków 1987. 228. Strzemski Michał, Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach z krótkim zarysem historii puławskiego ośrodka kultury i nauki, Warszawa 1959. 229. Studia Puławskie: seria A: t. 4(6), Puławy 1992. 230. Studium historyczno-urbanistyczne pobrzeża Wisły w Puławach, pr. zbior. pod red. Jadwigi Teodorowicz-Czerepińskiej, Lublin 1994, maszynopis W: Muzeum Nadwiślańskie w Kazimierzu Dolnym, sygn. 3395 DT. 231. Suchodolska Maria, Ikonografia Puław w twórczości Jana Piotra Norblina, W: Teka konserwatorska, z. 5, Warszawa 1962, s. 87-106. 232. Suchodolscy Maria i Bogdan, Polska. Naród a sztuka, Warszawa 1988. 233. Swoboda Wincenty, Warna 1444, Kraków 1994, W: Dzieje narodu i państwa polskiego, t. I-13. 234. Szaflik Józef Ryszard, Wieś lubelska w połowie XVII wieku, Lublin 1963. 235. Szczypa Józef Marian, Parafia Św. Józefa w Puławach-Włostowicach w latach 1676-1990, W: Studia puławskie, seria A, t. 4/6, Puławy 1992, s. 1-157. 236. Szczypa Józef, Świątynia parafialna we Włostowicach, W: Studia puławskie, seria A, t. 2/4, Puławy 1990, s. 89-98. 237. Szenic Stanisław, Larum na traktach Warszawy, Warszawa 1960. 238. Szymański Józef, Herbarz średniowiecznego rycerstwa polskiego, Warszawa 1993. 239. Szyszygina-Potocka K.J., Skarby Nieświeża, Mińsk 1993 (w jęz. Białoruskim).

488

Bibliografia 240. Ślusarczyk Edward, Środowisko przyrodnicze Puław i jego zmiany antropogeniczne, W: Puławy dawne i nowe, Lublin 1987, s. 15-38. 241. Tabela użytków i powinności włościan w dobrach klucza końskowolsko-puławskiego, rkps. z 1832 r., W: Biblioteka im. H. Łopacińskiego w Lublinie, sygn. 550. 242. Tanner Franciszek, Dziennik F.T., Czecha, dworzanina księcia Michała Czartoryskiego wdy wołyńskiego w. posła do cara moskiewskiego, Puławy 1822. 243. Taszycki W., Onomastyka, Wrocław-Kraków 1958. 244. Tatarkiewicz Władysław, Opole i Nałęczów, Merlini i Nax, W: Biuletyn historii sztuki, 1956, nr 2. 245. Tazbir Janusz, Historia kościoła katolickiego w Polsce (1460-1795), Warszawa 1966. 246. Teatr Czartoryskich w Puławach i Sieniawie, W: Bibliografia literatury polskiej Nowy Korbut, t. 4, Warszawa 1966, s. 156. 247. Teka konserwatorska, z. 5, Warszawa 1962. 248. Teodorowicz-Czerepińska Jadwiga, Kazimierz Dolny, Kazimierz 1981. 249. Towalski Ryszard, Cmentarz włostowicki, cz. I, W: Nasze sprawy, nr 21 z 1-15.11.1984, s. 5. 250. Truchim Stefan, Wizyty królewskie. Wspomnienia o obyczaju dworskim z czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego, Poznań 1926. 251. Trześniak Józef, Słowo wstępne, W: Puławy. Materiały z sesji popularno-naukowej, Lublin 1964, s. 5-22. 252. Twardowski ze Skrzypny Samuel, Przeważna legacja, W: Poezje Samuela ze Skrzypny Twardowskiego, wyd. K.J. Twardowski, Kraków 1861. 253. Tworek Stanisław, Pod znakiem kontrreformacji, W: Z przeszłości dalekiej i bliskiej. Szkice z dziejów Lubelszczyzny, pod red. Albina Koprukowniaka i Wiesława Śladkowskiego, Lublin 1980, s. 115-141. 254. Tworek Stanisław, W okresie Odrodzenia i Reformacji 1569-1648, W: Dzieje Lubelszczyzny, t. 1, Warszawa 1974, s. 241-351. 255. Tworek Stanisław, Za ostatnich Piastów, W: Z przeszłości dalekiej i bliskiej. Szkice z dziejów Lubelszczyzny, pod red. Albina Koprukowniaka i Wiesława Śladkowskiego, Lublin 1980, s. 29-38. 256. Uruski Seweryn, Rodzina, herbarz szlachty polskiej, t. 2, Warszawa 1905. 257. Uruski Seweryn, Rodzina, herbarz szlachty polskiej, Warszawa 1910. 258. Uzarowiczowa Anna, Obiekty kultury pucharów lejkowatych i kultury amfor kulistych na stanowisku XV w Klementowicach, pow. Puławy, W: Wiadomości archeologiczne, t. X X XVII: 1972, z. 3, s. 277-292. 259. de VERDMON Jacques Leonard, Krótka monografia wszystkich miast, miasteczek i osad w Królestwie Polskim, Warszawa 1902. 260. Wadowski A., Kościoły w Lublinie i diecezji lubelskiej, Zakład Dokumentacji Instytutu Historii PAN, Dział Rękopisów, sygn. 2375/I, fotokopia W: Biblioteka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w Lublinie. 261. Warchoł Stefan, Nazwy miast Lubelszczyzny, Lublin 1964. 262. Wasilewski Tadeusz, Ostatni Waza na polskim tronie, Katowice 1984. 263. Wąsowiczówna Teresa, Wczesnośredniowieczne przeprawy przez środkową Wisłę, W: Kwartalnik historii kultury materialnej, 1957, nr 3/4, s. 433-453. 264. Wiercieński H., Wskrzeszenie Województwa Lubelskiego, W: Głos lubelski, nr 325 z 24.12.1919, s. 6. 265. Winkler Aleksandra, Nowa Aleksandrja (Puławy), W: Wędrowiec, 1883, nr 45, s. 705-708. 266. Wiślański Tadeusz, Krąg ludów subneolitycznych w Polsce, W: Prahistoria ziem polskich, t. II: Neolit, pod red. Witolda Hensla i Tadeusza Wiślańskiego, Wrocław 1979, s. 319-336. 267. Wiśniewski Jan, Monografia dekanatu kozienickiego, Radom 1913.

489

Dzieje Puław. T. 1 268. Witusik Adam Andrzej, Bitwa pod Gołębiem, W: Kurier lubelski, nr 284 z 17-18.12.1977, s. 5. 269. Witusik Adam Andrzej, Z lubelskich wojaży Krasickiego, W: Kalendarz lubelski 1978, Lublin 1977, s. 112-115. 270. Witusik Adam Andrzej, Z pobytu Casanovy w Puławach, W: Kurier lubelski, nr 114 z 2122.05.1977, s. 5. 271. Wojciechowski Stefan, Zaginione osady w Lubelskiem, W: Pamiętnik lubelski, t. 1 za lata 1927-1930, Lublin 1930, s. 116-169. 272. Wojciechowski Stefan, Zasiedlenie szlacheckie w województwie lubelskim w drugiej połowie XVI wieku, W: Rocznik lubelski, t. X: 1967, s. 139-152. 273. Wolff Józef, Kniaziowie litewsko-ruscy od końca czternastego wieku, Warszawa 1895. (reprint: Warszawa 1994). 274. Wołk Adam, Album o stanie zieleni wysokiej w mieście na przełomie roku 1993/1994, Puławy 1994. 275. Wójcik Zbigniew, Dzieje Rosji, Warszawa 1971. 276. wójcik Zbigniew, Wojny kozackie w dawnej Polsce, W: Dzieje narodu i państwa polskiego, t. II-27, Kraków 1989. 277. Wójcik-góralska Danuta, Władztwo księżnej Izabeli, Warszawa 1967. 278. Wójcikowski Włodzimierz, Puławy, Lublin, bez r. wydania. 279. Zakościelna Anna, Wąwolnica stan. 6, gm. loco, woj. lubelskie, W: Sprawozdania z badań terenowych Zakładu Archeologii UMCS i Archeologicznego Ośrodka Badawczo-Konserwatorskiego w Lublinie w 1981 roku, Lublin 1981, s. 5-7. 280. Zalewski Ludwik, Z epoki renesansu i baroku na Lubelszczyźnie. Katedra i jezuici, cz. II, Lublin 1949, s. 143-144. 281. Zapiski Novo-Aleksandrijskogo Instituta, Warszawa 1895-96, t. 9. 282. Z Biegiem Wisły. Przewodnik geologiczno-krajoznawczy, Warszawa 1967. 283. Zielińska Teresa, Poczet polskich rodów arystokratycznych, Warszawa 1997. 284. Zielińska Teresa, Poczet polskich rodów arystokratycznych – tablice genealogiczne, Warszawa 1997. 285. Zielińska Zofia, Ostatnie lata Pierwszej Rzeczypospolitej, Warszawa 1986, W: Dzieje narodu i państwa polskiego, t. III-41. 286. Zientara Benedykt, Mączak Antoni, Ihnatowicz Ireneusz, Landau Zbigniew, Dzieje gospodarcze Polski do 1939 r., Warszawa 1965. 287. Zinkiewicz Włodzimierz, Puławy i okolice. Przewodnik, Puławy 1939. 288. Znamierowski Alfred, Insygnia, symbole i herby polskie, Warszawa 2003. 289. Z przeszłości dalekiej i bliskiej. Szkice z dziejów Lubelszczyzny, pod red. Albina Koprukowniaka i Wiesława Śladkowskiego, Lublin 1980. 290. Z przeszłości kulturalnej Lubelszczyzny, opr. Alina Aleksandrowicz, Regina Gerlecka, Wiesław Śladkowski, Stanisław Tworek, Lublin 1978. 291. Zwierzchowski Roman, Kościół parafialny pw. Znalezienia Krzyża Św. w Końskowoli, W: Roczniki humanistyczne, t. X XVI: 1978, z. 4, s. 83-99. 292. Zwolski J., Puławy (województwo lubelskie), studium historyczno-urbanistyczne, Lublin 1987, maszynopis W: Muzeum Nadwiślańskie w Kazimierzu Dolnym, sygn. 2587/I. 293. Żeromski Stefan, Wisła, W: Żeromski Stefan, Wisła, Wiatr od morza, Międzymorze, Warszawa 1970.

490

Spis treści

492

Wstęp

Pochodzenie nazwy. Położenie. Rzeźba terenu. Budowa geologiczna. Klimat. Hydrologia. Gleby. Roślinność.

Rozdział I

Z DZIEJÓW POBYTU CZŁOWIEKA PIERWOTNEGO NA TERENIE DZISIEJSZYCH PUŁAW Pozostałości zlodowaceń paleolitycznych. Pierwsze ślady działalności człowieka. Stanowisko kultury oryniackie w Górze Puławskiej, najstarszej kultury w pobliżu Puław. Ślady pobytu ludności innych kultur paleolitycznych: magdaleńskiej, świderskiej. Obozowisko ludności mezolitycznej w Puławach-Włostowicach. Charakterystyka społeczeństwa neolitycznego. Pierwsze kultury neolityczne: ceramiki wstęgowej rytej i ceramiki wstęgowej malowanej. Krąg kultur nadcisańskich. Ślady obecności ludów kultury malickiej oraz kultury wołyńsko-lubelskiej ceramiki malowanej. Ludność kultury amfor kulistych. Pobyt plemion kultury ceramiki dołkowo-grzebykowej. Kultura ceramiki sznurowej ostatnią z kultur neolitycznych. Znaleziska niedatowane. Pojawienie się brązu i ślady obecności ludności kultury mierzanowickiej, trzcinieckiej i łużyckiej. Kultura przeworska jedyną z kultur epoki żelaza. Charakterystyka wielokulturowego stanowiska Puławy-Włostowice.

Rozdział II

TEREN DZISIEJSZYCH PUŁAW W OKRESIE ŚREDNIOWIECZA I W POCZĄTKACH ERY NOWOŻYTNEJ Puławskie a pierwsze organizacje państwowe. Rozwój ruchu osadniczego na słabo zaludnionym pobliżu Puław. Pierwsze grodziska. Cmentarzyska. W okresie rozbicia dzielnicowego i odrodzenia Królestwa Polskiego (1138-1333). Wielka własność ziemska na Lubelszczyźnie. Pierwsze wiadomości o parafii Jaroszyn. W latach monarchii stanowej (1333-1501). Rozwój osadnictwa. Lokacje miast w pobliżu terenu dzisiejszych Puław. W czasach Odrodzenia i dominacji szlachty (1501-1618). Stosunki własnościowe. Parafie Jaroszyn, Końskowola i Włostowice w dekanacie Kazimierskim. Początki gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej. Gospodarcze znaczenie Wisły na odcinku Kazimierza i Puław. Kazimierz głównym ośrodkiem gospodarczym okolic Puław.

Rozdział III

POCZĄTKI PUŁAW

123

Powstanie i funkcjonowanie klucza końskowolskiego. Włostowice jedną z miejscowości klucza końskowolskiego. Pierwsze wzmianki o Puławach. Utworzenie parafii we Włostowicach.

Rozdział IV

PUŁAWY WŁASNOŚCIĄ STANISŁAWA HERAKLIUSZA LUBOMIRSKIEGO (1669-1686) Sylwetka Stanisława Herakliusza Lubomirskiego (16421702). Budowa pałacu. Obraz wsi Puławy. Dalsze dzieje parafii Włostowice.

169

Rozdział V

231

493

Rozdział VI

270

Rozdział VII

OSADA PAŁACOWO-PARKOWA W LATACH 1731-1782 Pierwsze plany osady pałacowo-parkowej. Puławy ważnym ośrodkiem politycznym za czasów ks. Augusta Aleksandra Czartoryskiego. Kolejne wizerunki pałacu i jego otoczenia. Wizyta króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (1777 r.). Puławski dwór i jego życie kulturalne.

342

Rozdział VIII

MIEJSCOWOŚĆ PUŁAWY PRZY OSADZIE PAŁACOWO-PARKOWEJ Pierwsze plany miejscowości. Mieszkańcy i ich zajęcia. Włościanie. Ludność w świetle akt parafialnych.

395

Rozdział IX

PARAFIA WŁOSTOWICE W LATACH 1731-1782

450

Pozycja parafii włostowickiej w dekanacie kazimierskim. Duchowni i służba kościelna parafii.

Spis tablic Spis ilustracji Bibliografia

494

467 468 481

Publikacja zrealizowana w ramach Budżetu Obywatelskiego Miasta Puławy 2020 Wydawca: Urząd Miasta Puławy 24-100 Puławy, ul. Lubelska 5 Wydział Kultury, Promocji i Komunikacji Społecznej tel. 81 458 61 46, 81 458 61 44, faks: 81 458 61 99 um@um.pulawy.pl, www.pulawy.eu Recenzja: Prof. dr hab. Ryszard Bolesław Szczygieł Projekt i skład: MN-graf Małgorzata Niećko Druk: Comernet Sp. z o.o. ISBN 978-83-934806-6-1

EGZEMPLARZ BEZPŁATNY

Andrzej Władysław Tołpyho jest odznaczony Srebrnym Krzyżem Zasługi.

DZIEJE PUŁAW tom 1.

***

Prof. dr hab. Ryszard Bolesław Szczygieł

ISBN 978-83-934806-6-1

Andrzej Tołpyho

DZIEJE PUŁAW tom 1.