Πρακτικές των αστέγων - Ο δημόσιος χώρος ως καταφύγιο by GRADreview

παγκάκια, εσοχές σε προσόψεις κτιρίων, οικονομική κρίση, ανεργία, έλλειψη εμπιστοσύνης, ασφάλεια, ασφαλή σημεία, υπηρεσίες, ξενώνες μεταβατικής φιλοξενίας, κέντρα ημέρας, θερμαινόμενοι χώροι, ενεργά μέλη, αναδιοργάνωση, επαναπροσδιορισμός, πυκνωτής συγκρούσεων, μοναδική διαδρομή, ΜΚΟ, φιλανθρωπικά ιδρύματα, εκκλησία, κατάσταση καταστολής, δομές προστασίας, ανθρώπινα ερείπια, επικίνδυνες και ασφαλείς περιοχές, δομές αλληλεγγύης, κοινωνικά ιατρεία, ετεροτοπίες των αστέγων, στρατηγικές, τακτικές τοποθέτησης, νύχτα στη παραλία, διαφορετικές γεωγραφίες, γειτονιά Skid Row, μυθολογίες των αστέγων, θύμα, τοπία φροντίδας εντός της πόλης, καταφύγια, μονιμότητα, άσυλο, ίδρυμα, τοπία απελπισίας, μηχανισμοί αντιμετώπισης, αυθόρμητες οργανώσεις, συνύπαρξη, γεωγραφία καταφυγίου, φθηνές κατοικίες, δίκτυα, κάμπινγκ, κινητές μονάδες, vans, δοκιμαστική νομιμότητα, τακτικές επιβίωσης, γκέτο, αποσπασματικοί πιθανοί κόσμοι, δημιουργικότητα των τακτικών τοποθέτησης, απαρατήρητοι σε δημόσιους χώρους, ύπνος, υπόγεια διάβαση, ωτοστόπ, αποϊδρυματοποίηση, καταυλισμοί, χώρος κάτω από ράμπες στάθμευσης, χαρτόκουτα, σκούπισμα κάμπινγκ, φορητές τουαλέτες, ελπίδα και επιθυμίες, αναγκαιότητα, λουτρά των αστέγων, εγκαταστάσεις λουτρών και σίτισης, ένταξη στο κοινωνικό ιστό, ανάγκες υγιεινής, σίτισης, ένδυσης, στέγασης, ιατρικής περίθαλψης, φοράνε τα ίδια ρούχα, έχουν να κάνουν μπάνιο μήνες, Προβλήματα υγείας, ξενώνες, κέντρα διημέρευσης,

συσσίτια,

χώροι πρασίνου,

ζεστό νερό, πετσέτες, ξυραφάκια, καθαρά εσώρουχα και ρούχα, πλυντήρια, καφέ το πρωί, ζεστό φαγητό το βράδυ, χαρτί προτεραιότητας, οικιακός εξοπλισμός,

[Ημερομηνία]

δημόσιες βρύσες, νερό, ασφαλές καταφύγιο για να κοιμηθεί, ιατρική και νοσηλευτική φροντίδα, ψυχοκοινωνική στήριξη, να ισορροπήσουν, τους προσπερνάμε στο δρόμο, σκοτεινές πλευρές της πόλης, ξυλοδαρμός, βιασμός, κεντρικά σημεία, στήριγμα, κανόνες, εαυτός, εθελοντικές οργανώσεις, σκεπάσματα, δουλειά, πραγματικότητα, ανασφαλείς, φοβισμένοι, κουβέρτες, παλιά στρώματα, τάβλες, σακούλες, μαξιλάρια, ρούχα, βιβλία, φαγητό από περαστικούς και εθελοντές, κατοικίδια χωρίς να υπάρχει κατοικία, ταλαιπωρημένοι σε απόγνωση, Δείπνο Αγάπης, μοιράζονται, μένουμε σπίτι, εστίες μικροβίων, να μη χάσουν τη θέση τους, χαμόγελα, ελπίδα και μια κουβέντα, έλεγχος της πρόσβασης του δημοσίου χώρου, ανεπιθύμητες ομάδες, περιπολία οριοθετημένων συνόρων, νέες τεχνολογίες παρακολούθησης, πρακτικές αποκλεισμού, απορρίπτονται, δημόσιος χώρος, περιορισμοί, κλείσιμο του κέντρου τη νύχτα, αφαίρεση των καθισμάτων, επιτήρηση, αστυνόμευση, δίκτυο ευκαιριών, τόπους αλληλεπίδρασης, μη ζωντανοί χώροι, ποινικοποίηση της επαιτείας, δράση, αξιοπρέπεια, αυτοσεβασμός, Η πόλη ανήκει σε όλους, πτωχοκομεία, περιστασιακοί θάλαμοι, αστική τρομοκρατία, δια δραστικοί δημόσιοι χώροι, vagabonds, κοινωνικά φροντιστήρια, κέντρα αλληλοβοήθειας, δίκτυα ανταλλαγής υπηρεσιών, κινήματα των πλατειών, αλληλεγγύη, κοινά αγαθά, ανταλλακτικά παζάρια, συλλογική κουζίνα, χωρικοί μετασχηματισμοί, αρχιτεκτονική του επείγοντος, διαφορετικότητα, επιστροφή στο πατρικό σπίτι, αρχιτεκτονική των συλλογικών δομών, ευέλικτες δομές χαμηλού κόστους, αστικός μηχανισμός, συνάντηση, σύμπραξη συλλογικών υποκειμένων, πλατεία, γραμμική στοά, στεγασμένη αγορά, πεδίο ανάμιξης χρήσεων, δημόσια δικαιοδοσία του νερού, λύση επανακατοίκησης των άδειων διαμερισμάτων, άδεια κελύφη της πόλης, οι κήποι είναι εφήμεροι, αθόρυβη απόλαυση, χώροι ενεργής ζωής, συλλογή των αντικειμένων, παιχνίδια, παλιά έπιπλα, σύμβολα ελευθερίας και εθνικότητας, ευρήματα από κάδους σκουπιδιών, παρτέρια, καρότσια, λούτρινα παιχνίδια. κούκλες, μονοπάτια στον κήπο, πίνακες ζωγραφικής, ομπρέλες, τέντες, ρουχισμός, ομάδες streetwork κολλάζ.

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΤΩΝ ΑΣΤΕΓΩΝ

HOMELESSNESS PRACTICE

Ο ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ ΩΣ ΚΑΤΑΦΥΓΙΟ

PUBLIC SPACE AS A SHELTER

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ

UNIVERSITY OF THESSALY

ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ

DEPARTMENT OF ARCHITECTURE

ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ

SCHOOL OF ENGINEERING

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΘΕΜΑ

SPECIAL RESEARCH TOPIC

Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Σοφία Βυζοβίτη

Professor: Dr Sophia Vyzoviti

Φοιτήτρια: Μαρία Σκλια

Student: Maria Sklia

Βόλος, Φεβρουάριος 2021

Volos, February 2021

Σκλια Μαρία (2021), Πρακτικές των αστέγων – Ο δημόσιος χώρος ως καταφύγιο, Ερευνητικό θέμα υπό την επίβλεψη της καθηγήτριας Σοφίας Βυζοβίτη, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών – Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. 1

Περιεχόμενα 3 Πρόλογος

36 Επισκόπηση προτάσεων για την αστεγία

4 Περίληψη ερευνητικού θέματος

47 Άτλαντας υλοποιημένων σχεδιαστικών έργων

6 Ιστορική προσέγγιση της αστεγίας

50 Γεωγραφική διασπορά στην παγκόσμια επικράτεια

Ι. Η εμφάνιση του άστεγου στο λόγο για την αρχιτεκτονική και την πόλη

ΙΙΙ. Σημαντικά σημεία της έρευνας

Βιβλιογραφική επισκόπηση

68 Διογένης 71 Στο δρόμο

10 Γλωσσάριο

74 Επιβίωση

12 Πρακτικές

76 Κήποι των αστέγων

20 Ετεροτοπίες των αστέγων

79 Νομάδες

23 Καταφύγιο

81 Δημόσιος χώρος

26 Προσωπικές διαδρομές

83 Ιδρυματοποίηση

30 Τόποι αλληλεπίδρασης

85 Ενδυμασία

ΙΙ. Αρχιτεκτονική για τον άστεγο

88 Επίλογος

Υλοποιημένα έργα και μελέτες

89 Βιβλιογραφία

35 Ο άστεγος ως υποκείμενο σχεδιασμού 2

Πρόλογος Κατά την πορεία μου στο Προπτυχιακό Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών της Πολυτεχνικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, μέσω της παρακολούθησης τόσο των θεωρητικών μαθημάτων, διαλέξεων και εργαστηρίων, όσο και της επιρροής απόψεων και ιδεών των καθηγητών και συμφοιτητών μου που είχα την τύχη να συναντήσω, συνειδητοποίησα ότι η αρχιτεκτονική είναι κάτι το οποίο το κατακτάς μέσα στο πέρασμα των χρόνων και μέσα από την ανταλλαγή γνώσεων. Η σημασία του δημόσιου χώρου στις σύγχρονες κοινωνίες παίζει βασικό ρόλο στις ζωές των ανθρώπων και αποτελεί πεδίο έρευνας τόσο για την αρχιτεκτονική όσο και για το κλάδο της κοινωνιολογίας. Το ενδιαφέρον μου για τα κοινωνικά ζητήματα άρχισε να αναζωπυρώνεται στα πρώτα φοιτητικά μου χρόνια, και συγκεκριμένα για το φαινόμενο των αστέγων στη χώρα μας όταν άρχισα να βλέπω εικόνες γύρω μου, ανθρώπων που ζουν σε πολύ δύσκολες συνθήκες. Η αρχική ιδέα της ερευνητικής μου εργασίας προήλθε από την επιθυμία μου για το σχεδιασμό κατοικίας ελάχιστης διαβίωσης

με αφορμή την παρακολούθηση του μαθήματος «Αρχιτεκτονική Σύνθεση VI: Υβριδικές Οικολογίες» με επιβλέπουσα καθηγήτρια τη κυρία Σοφία Βυζοβίτη. Έτσι, αποφάσισα πώς ένας από τους πιο σημαντικούς λόγους σχεδιασμού είναι η προσφορά στέγης σε ανθρώπους που το έχουν ανάγκη. Μέσα από την ερευνητική μου εργασία προσπάθησα να κατανοήσω το κοινωνικό φαινόμενο της αστεγίας και να εντοπίσω αρχιτεκτονικές πρακτικές με υποκείμενο τον άστεγο, ώστε να αποτελέσει τη βάσης της μετέπειτα διπλωματικής μου εργασίας. Στο σημείο αυτό θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερα την επιβλέπουσα καθηγήτρια μου και αρχιτέκτονα Σοφία Βυζοβίτη, η οποία μου προσέφερε τη πολύτιμη βοήθεια της και τις γνώσεις της, στηρίζοντάς με σε όλη τη πορεία της έρευνας και της συγγραφής της εργασίας. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω προσωπικά την οικογένεια μου και τα αγαπημένα μου πρόσωπα όπου με τη δική τους στήριξη και συμπαράσταση όλα αυτά χρόνια κατάφερα να ολοκληρώσω την ερευνητική μου εργασία.

Μαρία Σκλια 3

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΤΩΝ ΑΣΤΕΓΩΝ – Ο ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ ΩΣ ΚΑΤΑΦΥΓΙΟ

Περίληψη Ερευνητικού θέματος Η ερευνητική εργασία επικεντρώνεται στο κοινωνικό φαινόμενο της αστεγίας, μέσα από μία ευρεία βιβλιογραφική επισκόπηση άρθρων, κειμένων, προσωπικών ιστοριών. Οι άστεγοι αποτελούν μια ευάλωτη κοινωνική ομάδα παγκοσμίως, ενώ στη χώρα μας ο αριθμός των αστέγων παραμένει μεγάλος, αν και ακαταμέτρητος. Ο δημόσιος χώρος, όπου κυρίως επιλέγεται σαν καταφύγιο μέσα στη πόλη, επαναπροσδιορίζεται από τις τακτικές ιδρυματικής μέριμνας και επιβίωσης των αστέγων, λειτουργώντας ως ένα τοπίο φροντίδας εντός της πόλης. Η παροχή στέγασης για την καταπολέμηση της αστεγίας ενδιαφέρει ιδιαίτερα τους αρχιτέκτονες, και έτσι ο άστεγος γίνεται ενεργό υποκείμενο στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό. Η πόλη παρουσιάζεται ως ένας τόπος αλληλεπίδρασης με διαφορετικά στοιχεία και πρακτικές, με τον άστεγο να αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του συνόλου. Μέσα από την ερευνητική εργασία έγινε η προσπάθεια κατανόησης του κοινωνικού φαινομένου που κυριαρχεί στο δημόσιο χώρο, τα αίτια εκδήλωσης των φαινομένων της

έλλειψης στέγης και τους τόπους όπου επιλέγουν οι άστεγοι προς επιβίωση. Επιλέχθηκαν αρχιτεκτονικές πρακτικές με υποκείμενο τον άστεγο, ώστε να ερμηνεύσουμε την προσέγγιση του φαινομένου μέσα από την αρχιτεκτονική. Τέλος, μέσα από μια σειρά συμπερασμάτων κλήθηκαν να απαντηθούν ερωτήματα που γεννήθηκαν κατά τη πορεία της έρευνας.

HOMELESSNESS PRACTICE – PUBLIC SPACE AS A SHELTER

Abstract of Special Research Topic The research work focuses on the social phenomenon of homelessness, through a wide bibliographic review of articles, texts, personal stories. The homeless are a vulnerable social group worldwide, while in our country the number of homeless remains large, albeit innumerable. The public space, where it is mainly selected as a shelter in the city, is redefined by the tactics of institutional care and survival of the homeless, acting as a landscape of care within the city. Providing housing to combat homelessness is of particular interest to architects, and so the homeless become an active subject in architectural design. The city is presented as a place of interaction with different elements and practices, with the homeless being an integral part of the whole. Through the research work, the effort was made to understand the social phenomenon that prevails in the public space, the causes of the manifestation of the phenomena of homelessness and the places where the homeless choose to survive. Architectural practices were chosen with the homeless as the subject, in order to interpret

the approach of the phenomenon through architecture. Finally, a series of conclusions were asked to answer questions that arose during the course of the research.

Ιστορική προσέγγιση της αστεγίας Το φαινόμενο της αστεγίας, καθώς και των επαιτών και ανθρώπων που χαρακτηρίζονται ως αλήτες των δρόμων, συναντάται σε όλες σχεδόν τις περιόδους της ιστορίας της ανθρωπότητας. Ο όρος vagrancy που περιγράφει τους άστεγους και τους περιπλανώμενους ανθρώπους θεωρείται ότι εισήχθη κατά τον 14ο αιώνα στην Αγγλία κατά τη διάρκεια της εμφάνισης της πανώλης που όξυνε το πρόβλημα. Η πρώτη αναφορά στους άστεγους γίνεται κατά τον 17ο αιώνα, παρόλο που οι λόγοι της έλλειψης στέγης ήταν η φτώχεια ως συνέπεια των πολέμων, των διωγμών και των κοινωνικών και πολιτικών αλλαγών. Άστεγους και ανθρώπους του δρόμου συναντούμε στην περίοδο της Κλασικής Αρχαιότητας στον ελλαδικό χώρο, όπου μάλιστα υπήρχαν δύο διαφορετικές λέξεις για την περιγραφή τους: με τη λέξη πένης υποδηλωνόταν ο φτωχός μικροϊδιοκτήτης γης που μπορούσε μετά βίας να επιβιώσει, αλλά όχι να συμμετέχει στις δραστηριότητες της πόλης - κράτους, ενώ η λέξη πτωχός αφορούσε ανθρώπους που ζητιάνευαν στους δρόμους για να επιβιώσουν. Χαρακτηριστικό

παράδειγμα αποτελεί ο φιλόσοφος Διογένης ο κυνικός, ο οποίος ζούσε κατ’ επιλογήν σε ένα πιθάρι ζητιανεύοντας στην αρχαία Αθήνα. Κατά τον 16ο και 17ο αιώνα και εξαιτίας των δημογραφικών αλλαγών, νεαροί άνεργοι άντρες χωρίς κατοικία, που ταξιδεύουν σε μεγάλες αποστάσεις μόνοι τους ή συγκροτώντας μικρές ομάδες προς αναζήτηση εργασίας, διαμορφώνουν την τάξη των αστέγων που πλέον αποτελεί ένα καθαρά αστικό φαινόμενο. Την περίοδο αυτή η επίσημη πολιτεία τόσο στην Αγγλία, όσο και στη Γαλλία και την Ισπανία θεσμοθετεί αυστηρούς έως και τυραννικούς νόμους που αφορούν τους αστέγους, ενώ κάποιοι επιτήδειοι πλουτίζουν εις βάρος τους. Παράλληλα γίνονται οι πρώτες απόπειρες ταξινόμησης των αστέγων σε κατηγορίες σε μια προσπάθεια καλύτερης κατανόησης του φαινομένου, επιβολής των κατάλληλων ποινών σε αυτούς, αλλά και πρόληψης και παροχής φροντίδας στους άστεγους. Οι πρώτες εργασίες των ιστορικών για το ζήτημα τοποθετούνται χρονικά στη δεκαετία του 1960, και οι περισσότερες επικεντρώνονται χωρικά στην Ευρώπη και την 6

Αμερική από την ιστορική περίοδο του μεσαίωνα μέχρι και τις μέρες μας. Το πρόβλημα της αστεγίας όπως το γνωρίζουμε σήμερα, εκδηλώθηκε στα αστικά κέντρα στην Αμερική και σε άλλες χώρες από τα μέσα του 20ου αιώνα και μετά. Ασθενείς πνευματικών παθήσεων που αφέθηκαν στους δρόμους το 1960 στην Αμερική διαμόρφωσαν τον πρώτο μεγάλο πληθυσμό αστέγων στις πόλεις. Το πρόβλημα διογκώθηκε σημαντικά το 1980, όταν περιορίστηκαν τα εισοδήματα των φτωχών και συγχρόνως μειώθηκαν οι επιλογές για ενοικίαση κατοικιών. Οι πρώτες δομές κοινωνικής πρόνοιας και φιλοξενίας για άστεγο πληθυσμό δεν προσέφεραν καλές συνθήκες διαβίωσης, ούτε διαχώριζαν τα άτομα σε αυτά που χρειάζονταν ψυχιατρική βοήθεια και σε αυτά που χρειάζονταν απλά μία δουλειά. Από τα μέσα του 20ου αιώνα και μετά εμφανίζονται οι πρώτες δομές ειδικά για τους αστέγους στις Η.Π.Α., οι οποίες στηρίζονταν από οργανώσεις και θρησκευτικές ομάδες. Πρώτα χρησιμοποιήθηκαν κάποια υπάρχοντα εγκαταλελειμμένα κτίρια εργοστασίων και αποθηκών, ενώ αργότερα σχεδιάστηκαν και κάποια νέα κτίρια αποκλειστικά ως κέντρα για αστέγους. Στην ελληνική κοινωνία η μεγαλύτερη κρίση του φαινομένου

προέκυψε μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 με την ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας Τουρκίας, όταν χρειάστηκε σε σύντομο χρόνο να εξευρεθεί ο τρόπος και να εξασφαλισθούν τα απαιτούμενα κεφάλαια για τη στέγαση περίπου 1,5 εκατομμυρίων Ελλήνων χριστιανών προσφύγων από την Τουρκία. Τα τελευταία χρόνια οι άστεγοι στην Ελλάδα πολλαπλασιάζονται με ιδιαίτερα γρήγορους ρυθμούς προσεγγίζοντας τα επίπεδα των υπόλοιπων ευρωπαϊκών χωρών, καθώς μετά την οικονομική κρίση ο αριθμός φτάνει τους 20.000 με τους 9.000 άστεγους να βρίσκονται στην Αθήνα1. Σύμφωνα με τον νόμο 4052/2012, άρθρο 29: 1. Αναγνωρίζονται οι άστεγοι ως ευπαθής κοινωνική ομάδα, στην οποία παρέχεται κοινωνική προστασία. Ως άστεγοι ορίζονται όλα τα άτομα τα οποία διαμένουν νόμιμα στη χώρα, τα οποία στερούνται πρόσβασης ή έχουν επισφαλή πρόσβαση σε επαρκή ιδιόκτητη, ενοικιαζόμενη ή παραχωρημένη κατοικία που πληροί τις αναγκαίες προδιαγραφές και διαθέτει τις βασικές υπηρεσίες ύδρευσης και ηλεκτροδότησης. 2. Στους άστεγους περιλαμβάνονται ιδίως αυτοί που διαβιούν στο δρόμο, σε ξενώνες, αυτοί που 7

φιλοξενούνται από ανάγκη προσωρινά σε ιδρύματα ή άλλες κλειστές δομές καθώς και αυτοί που διαβιούν σε ακατάλληλα καταλύματα.

- Το να είναι κανείς σε θέση να διαθέτει προσωπικό χώρο και να απολαμβάνει τις κοινωνικές του σχέσεις (κοινωνική διάσταση) και

3. Με απόφαση του Υπουργού Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης και του εκάστοτε συναρμόδιου υπουργού που δημοσιεύεται στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, ρυθμίζονται τα ειδικότερα θέματα εφαρμογής της παρούσας, ιδίως το περιεχόμενο, η έκταση και ο χρόνος παροχής κοινωνικής προστασίας, καθώς και η διαδικασία και οι φορείς υλοποίησης της καταγραφής των αστέγων2.

- Το να έχει κανείς έναν νόμιμο τίτλο για την ιδιοκτησία ενός χώρου (νομική διάσταση)3.

Η FEANTSA ( Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία των οργανώσεων που εργάζονται με τους αστέγους) έχει αναπτύξει μια τυπολογία για την έλλειψη στέγης και τον αποκλεισμό από την κατοικία, που ονομάζεται ETHOS. Η τυπολογία αυτή ξεκινάει από την κατανόηση του ότι υπάρχουν τρεις παράμετροι που συνιστούν την έννοια του σπιτιού, η έλλειψη των οποίων περιγράφει την έλλειψη στέγης : - Το να έχει κάποιος σπίτι σημαίνει ότι έχει ένα κατάλληλο οίκημα (ή χώρο), στο οποίο το άτομο και η οικογένεια του έχουν την αποκλειστική κυριότητα (φυσική διάσταση)

Σημειώσεις 1. Αντλήθηκαν στοιχεία από τη Μεταπτυχιακή εργασία : Σκραπαρλής Ανδρέας, (2013), Σύγχρονο αστικό τοπίο. Δημόσιος χώρος και άστεγοι, Α.Π.Θ. Στατιστικά στοιχεία στο https://www.iefimerida.gr/news/227516/i-athinaanamesa-stis-poleis-me-toys-perissoteroysastegoys-ston-kosmo-eikones 2. Ορισμός αστέγου στο

http://www.taxhorizon.club/el/βιβλιοθήκη3256 3. Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Τυπολογία στο https://www.feantsa.org/download/el___6311838 887283173706.pdf

Ι. Η εμφάνιση του άστεγου στο λόγο για την αρχιτεκτονική και την πόλη Βιβλιογραφική επισκόπηση

Γλωσσάριο

απελπισίας, μηχανισμοί αντιμετώπισης, αυθόρμητες οργανώσεις, συνύπαρξη, γεωγραφία καταφυγίου, φθηνές

Σκεφτόμαστε μόνο μέσω των λέξεων. Etienne de Condillac

Προβλήματα υγείας, ξενώνες, κέντρα διημέρευσης,

συσσίτια, χώροι πρασίνου, παγκάκια, εσοχές σε προσόψεις κτιρίων, οικονομική κρίση, ανεργία, έλλειψη εμπιστοσύνης, ασφάλεια, ασφαλή σημεία, υπηρεσίες, ξενώνες μεταβατικής φιλοξενίας, κέντρα

ημέρας, θερμαινόμενοι χώροι, ενεργά μέλη, αναδιοργάνωση, επαναπροσδιορισμός, πυκνωτής συγκρούσεων, μοναδική διαδρομή, ΜΚΟ, φιλανθρωπικά ιδρύματα, εκκλησία, κατάσταση καταστολής, δομές προστασίας, ανθρώπινα ερείπια, επικίνδυνες και ασφαλείς περιοχές, δομές αλληλεγγύης, κοινωνικά ιατρεία,

ετεροτοπίες των αστέγων, στρατηγικές, τακτικές τοποθέτησης, νύχτα στη παραλία, διαφορετικές γεωγραφίες, γειτονιά Skid Row, μυθολογίες των αστέγων,

θύμα, τοπία φροντίδας εντός της πόλης, καταφύγια, μονιμότητα, άσυλο, ίδρυμα, τοπία

κινητές μονάδες, vans, δοκιμαστική νομιμότητα, τακτικές επιβίωσης, γκέτο, αποσπασματικοί πιθανοί κόσμοι, δημιουργικότητα κατοικίες, δίκτυα, κάμπινγκ,

των τακτικών τοποθέτησης, απαρατήρητοι σε δημόσιους

ύπνος, υπόγεια διάβαση, ωτοστόπ, αποϊδρυματοποίηση, καταυλισμοί, χώρος κάτω από ράμπες στάθμευσης, χαρτόκουτα, σκούπισμα κάμπινγκ, χώρους,

φορητές τουαλέτες, μαγείρεμα, καθαριότητα, ρουχισμός,

ελπίδα και επιθυμίες, αναγκαιότητα, λουτρά των αστέγων, εγκαταστάσεις λουτρών και σίτισης, ένταξη στο κοινωνικό ιστό, ανάγκες υγιεινής, σίτισης, ένδυσης, στέγασης, ιατρικής περίθαλψης, φοράνε τα ίδια ρούχα, έχουν να κάνουν μπάνιο μήνες, ζεστό νερό, πετσέτες, ξυραφάκια, καθαρά εσώρουχα και ρούχα, πλυντήρια, καφέ το πρωί, ζεστό φαγητό το βράδυ, χαρτί προτεραιότητας, οικιακός εξοπλισμός, νερό,

δημόσιες

βρύσες, ομάδες streetwork, χώροι φύλαξης προσωπικών αντικειμένων, χώροι πρόσβασης στο διαδίκτυο, ασφαλές καταφύγιο για να κοιμηθεί, ιατρική και νοσηλευτική 10

φροντίδα, ψυχοκοινωνική στήριξη, να ισορροπήσουν, τους προσπερνάμε στο δρόμο,

σκοτεινές πλευρές της πόλης,

ξυλοδαρμός, βιασμός, κεντρικά σημεία, στήριγμα, κανόνες, εαυτός, εθελοντικές οργανώσεις, σκεπάσματα, δουλειά, πραγματικότητα, ανασφαλείς, φοβισμένοι, κουβέρτες, παλιά στρώματα, τάβλες, σακούλες, μαξιλάρια, ρούχα,

βιβλία, φαγητό από περαστικούς και εθελοντές, κατοικίδια χωρίς να υπάρχει κατοικία, ταλαιπωρημένοι σε απόγνωση, Δείπνο Αγάπης,

μοιράζονται, μένουμε σπίτι, εστίες

φροντιστήρια, κέντρα αλληλοβοήθειας, δίκτυα ανταλλαγής

υπηρεσιών, κινήματα των πλατειών, αλληλεγγύη, κοινά

αγαθά, ανταλλακτικά παζάρια, συλλογική κουζίνα, χωρικοί μετασχηματισμοί, αρχιτεκτονική του επείγοντος, διαφορετικότητα, επιστροφή στο πατρικό σπίτι,

αρχιτεκτονική των συλλογικών δομών, ευέλικτες δομές χαμηλού κόστους, αστικός μηχανισμός, συνάντηση, σύμπραξη συλλογικών υποκειμένων, πλατεία, γραμμική στοά, στεγασμένη αγορά, πεδίο ανάμιξης

μικροβίων, να μη χάσουν τη θέση τους, χαμόγελα, ελπίδα και μια κουβέντα, έλεγχος της πρόσβασης του δημοσίου χώρου,

χρήσεων, δημόσια δικαιοδοσία του νερού, λύση

ανεπιθύμητες ομάδες, περιπολία οριοθετημένων συνόρων, νέες τεχνολογίες παρακολούθησης, πρακτικές αποκλεισμού, απορρίπτονται, δημόσιος χώρος, περιορισμοί, κλείσιμο του κέντρου τη νύχτα, αφαίρεση των καθισμάτων, επιτήρηση, αστυνόμευση, δίκτυο ευκαιριών, τόπους αλληλεπίδρασης, μη ζωντανοί χώροι, ποινικοποίηση της επαιτείας, δράση, αξιοπρέπεια, αυτοσεβασμός, η πόλη ανήκει σε όλους, πτωχοκομεία, περιστασιακοί θάλαμοι, αστική τρομοκρατία, δια δραστικοί δημόσιοι χώροι, vagabonds, κοινωνικά

της πόλης, οι κήποι είναι εφήμεροι, αθόρυβη απόλαυση, χώροι ενεργής ζωής, συλλογή των αντικειμένων,

επανακατοίκησης των άδειων διαμερισμάτων,

άδεια κελύφη

παιχνίδια, σημαίες, παλιά έπιπλα, σύμβολα ελευθερίας και εθνικότητας, ευρήματα

από κάδους σκουπιδιών, φράχτες, πάγκους, παρτέρια, καρότσια, χαλιά, ψάθες, κοντέινερ, λούτρινα παιχνίδια και κούκλες, μονοπάτια στον κήπο, ρηχοί νερόλακκοι, αντανακλάσεις, κόντρα πλακέ, χαρτόνια, κιβώτια, παλέτες, πέτρες, λάστιχα, σακούλες, δοκάρια, ξύλα, πίνακες ζωγραφικής, ομπρέλες, τέντες,

κολλάζ, ατμόσφαιρες, κατεδάφιση. 11

Πρακτικές Κατοικώ σημαίνει οικειοποιούμαι έναν χώρο. Henri Lefebvre, 1996

Ορέστης Σεφέρογλου, No home, 2003

Στη σύγχρονη εποχή η κοινωνική ομάδα των αστέγων εμφανίζεται ως ευάλωτος πληθυσμός, καθώς το φαινόμενο της αστεγίας διογκώνεται συνεχώς. Σύμφωνα με τον Άρη Σαπουνάκη (2015) στον Κοινωνικό Άτλαντα της Αθήνας 4, οι άστεγοι δε διακρίνονται από το φύλο και την ηλικία, γι’ αυτό συναντάμε άστεγους άντρες, γυναίκες, ηλικιωμένους και νέους. Τα προφίλ των αστέγων ποικίλουν ανάλογα με τα αίτια κι τις συνθήκες κάτω από τις οποίες έχουν βρεθεί σε αυτή τη κατάσταση. Μερικά από αυτά είναι μετανάστες, χρήστες ουσιών, αποφυλακισμένοι και άνθρωποι με αποτυχημένη προσπάθεια εύρεσης εργασίας. Παρόλα αυτά υπάρχουν χαρακτηριστικά τα οποία τους ενώνουν μεταξύ τους, όπως το ότι βρίσκονται στο περιθώριο της κοινωνίας, δυσκολεύονται να εξασφαλίσουν σταθερή δουλειά και αντιμετωπίζουν προβλήματα στέγασης και υγείας. Ως προς τη στέγαση η κοινωνική ομάδα των αστέγων έχει τη δυνατότητα προσωρινής διαμονής σε ξενώνες μεταβατικής φιλοξενίας, κέντρα διημέρευσης, θερμαινόμενοι χώροι και πρόσβαση σε συσσίτια για λόγους διατροφής. Όμως, οι περισσότεροι άστεγοι επιλέγουν ως τόπο διαμονής το δημόσιο χώρο, για 12

παράδειγμα χώρους πρασίνου, παγκάκια και εσοχές σε προσόψεις κτιρίων5. Η αστεγία οφείλεται σε μεγάλο ποσοστό στην οικονομική κρίση και την ανεργία που πλήττει τη χώρα μας και αντικατοπτρίζεται σε όλες τις ηλικίες, τα φύλα και το μορφωτικό επίπεδο. Η ταλαιπωρία, η ανασφάλεια και οι αντίξοες συνθήκες που έχουν βιώσει οι άστεγοι, δεν τελειώνει με την ένταξή τους σε κάποιο ξενώνα, διότι μετέπειτα αρχίζει η προσπάθειά τους για να ενταχθούν πάλι στη κοινωνία ως ενεργά μέλη. Καθημερινά στον αστικό και δημόσιο χώρο πραγματοποιούνται κοινωνικές και χωρικές ανακατατάξεις μέσα από τις μεταβολές των καθημερινών πρακτικών ζωής και συλλογικότητας. Ο Κώστας Μανωλίδης (2014) αναφέρει «Κοινωνικές σχέσεις και πολιτισμικές συμπεριφορές αναδιαμορφώνονται καθώς οι βιοτικές δυσκολίες, η αύξηση της ανεργίας και η μείωση των εμπορικών συναλλαγών δημιουργούν νέα μοτίβα στην οικειοποίηση του χώρου. Ο δημόσιος χώρος ενώ λειτουργεί ως ενοποιητικό στοιχείο των ανθρώπων, υποσκελίζεται από τη σκληρότητα της υλικής καθημερινής ζωής. Αποτελεί μια συλλογική εμπειρία, εκφράζει την ανάγκη αναδιοργάνωσης και

επαναπροσδιορισμού του. Η μεταστροφή της ακίνητης ιδιοκτησίας σε πηγή δυσβάσταχτων φορολογικών βαρών έχει δημιουργήσει ψυχικές επιπτώσεις στη ζωή του ανθρώπου»6. Σύμφωνα με παρουσιάσεις εργασιών από το συνέδριο Μεταβολές και ανασημασιοδοτήσεις του χώρου στην Ελλάδα της κρίσης η Ελένη Πορτάλιου (2013) αναφέρει «η ανθρωπιστική κρίση της Αθήνας με έμφαση στον κοινωνικό κατακερματισμό των κατοίκων της πόλης που επιβάλλουν οι συνθήκες φτώχειας, φόβου, ανασφάλειας και καταστολής». Η Μαρία Μάρκου (2013) υποστηρίζει «οι μητροπολιτικές φιλοδοξίες, το τουριστικό μάρκετινγκ…έχουν αγνοήσει επιδεικτικά τις τοπικές κοινωνίες και τα ουσιώδη γνωρίσματα του τοπίου». Η Βασιλική Μακρυγιάννη (2013) εντοπίζει πως «η λειτουργικότητα της πόλης και ελευθερία του ανθρώπου στο δημόσιο χώρο καταπονείται. Οι καταπονήσεις αυτές οδηγούν στη φτωχοποίηση των κοινωνικών στρωμάτων, στην ανασφάλεια και την απειλή». Πολλές φορές το μείγμα όλων αυτών των παραγόντων και των αλλαγών οδηγεί μεγάλο αριθμό των ανθρώπων να χάνουν τη μόνιμη στέγη τους και να καταφεύγουν στο δρόμο ως άστεγοι πλέον.

Ο Αλέξανδρος Κουπκιολής (2016)7 στο κείμενο του αναφέρει ότι «Στη μνημονιακή Ελλάδα εμφανίστηκε η έννοια των κοινών μέσα από κοινωνικές πρωτοβουλίες και μορφώματα αλληλεγγύης, κοινωνικά ιατρεία, κοινωνικά φροντιστήρια, κέντρα αλληλοβοήθειας, δίκτυα ανταλλαγής υπηρεσιών ως συνεταιριστικά βιβλιοπωλεία και εστιατόρια. Τα κοινά είναι αγαθά που παράγονται συλλογικά με ίδιους όρους για όλη τη κοινότητα, ενώ ενσαρκώνουν κοινωνικές σχέσεις και πολιτικές δομές ισότιμης συν απόφασης, συνεννόησης, αλληλεγγύης, μοιράσματος αγαθών, συνεργασίας και πρόταξης των ατομικών-κοινωνικών αγαθών έναντι του κέρδους. Στο φιλελευθερισμό θεμέλιο της κοινωνικής οργάνωσης είναι το άτομο και η κοινωνική συνοχή διασφαλίζεται με δίκαιο για ειρηνική συνύπαρξη». Στη σημερινή εποχή τα στεγαστικά δάνεια, η μείωση του εισοδήματος και η ανεργία οδηγούν στο δανεισμό, δημιουργώντας αισθήματα μόνιμης εργασιακής ανασφάλειας, απειλή κρατικής χρεοκοπίας, ενώ το κράτος πρόνοιας αποδιαρθρώνεται. Έτσι, οι καθημερινές συλλογικές πρακτικές, η κινητοποίηση, η συνεργασία και η αλληλεγγύη ενδυναμώνουν τα άτομα συλλογικά. Το Κίνημα των Αγανακτισμένων, οι δημοκρατικές εξεγέρσεις και τα κινήματα των πλατειών αυτοοργανώθηκαν σε δημόσιους χώρους, μέσα από

αρχές ενότητας, ποικιλομορφία, πλουραλισμό και ανοικτικότητα. «Η κοινωνική αλληλεγγύη παρουσιάζει ιστορικό βάθος» σύμφωνα με την Ελένη Πορτάλιου (2016)8, «νοηματοδοτώντας κοινωνικές πρακτικές και τη θεωρία της ηθικής οικονομίας». Θεωρητικές προσεγγίσεις των συλλογικών δράσεων και των μορφών κοινωνικής αλληλεγγύης ξεκίνησαν τον 18ο αιώνα. Νέες οργανώσεις διαδόθηκαν με στόχο τη συλλογική εξασφάλιση ανθρώπων που ζούσαν υπό την απειλή της φτώχειας και της αβεβαιότητας. Επίσης, οι εργατικές οργανώσεις του 19ου αιώνα διακήρυσσαν την αδελφότητα, την αγάπη και την ενότητα με αυτό-προστασία. Η ίδρυση της Εθνικής Αλληλεγγύης στη περίοδο της Γερμανικής κατοχής αποτελεί παράδειγμα αντίστασης με 3.000.000 μέλη, δρώντας με μαζικά συσσίτια, διανομή φαγητού και χρημάτων, φαρμακεία, ιατρεία και τη μάχη της σοδειάς. Έτσι, με την επικράτηση του νεοφιλελευθερισμού το κοινωνικό κράτος καταρρέει και εμφανίζονται νέες μορφές αλληλεγγύης. Εξασθενεί η συλλογικότητα και η έννοια της κοινότητας, καθώς και της επίθεσης εναντίον της εργασίας, της δημόσιας περιουσίας και των κοινών αγαθών. Οι πρόσφυγές και οι άστεγοι φάνηκαν πλήρως ακάλυπτοι κοινωνικά και 14

οικονομικά, με τη κοινωνία να βρίσκεται σε ανθρωπιστική κρίση. Γι’ αυτό τα δίκτυα αλληλεγγύης λειτούργησαν ως καταφύγια απέναντι στην απομόνωση και τη μοναξιά. Τα Στέκια ή Λέσχες Αλληλεγγύης στις πόλεις προσφέρουν είδη πρώτης ανάγκης, κοινωνικές υπηρεσίες, στήριξη, ρουχισμό, ιατρική περίθαλψη και ψυχαγωγία. Ελεύθεροι χώροι και δημόσια κτήρια που είχαν τεθεί προς κατεδάφιση στέγασαν τις νέες μορφές κοινωνικής αλληλεγγύης. Σημαντική αναφορά χρήζει το τοπικό κίνημα που έσωσε τη Δημοτική Αγορά της Κυψέλης, η οποία στέγασε πάνω από 600 δράσεις των κατοίκων. Η Επιτροπή Κατοίκων Ακαδημίας Πλάτωνος, έσωσε τμήμα του αρχαιολογικού χώρου και δημιούργησε Στέκι Αλληλεγγύης με ανταλλακτικά παζάρια, είδη καθημερινής χρήσης και κοινωνικό φροντιστήριο. Η συλλογική κουζίνα στη πλατεία Κλαυθμώνος και το Τρένο της Αλληλεγγύης συγκεντρώνει τρόφιμα και προσφέρει Ιατρική περίθαλψη. Μερικά ακόμη παραδείγματα είναι τα Στέκια αλληλεγγύης ως προς την εκπαίδευση (Μεσοποταμία), το κίνημα Χωρίς μεσάζοντες, η ανοιχτή πρωτοβουλία αλληλεγγύης Χαλανδρίου Μαζί να τα φάμε, ως προς τον πολιτισμό(Κοινωνικό Ωδείο Αττικής, Πολυχώρος Κοινωνικής Αλληλεγγύης και Πολιτισμού Ανοιχτή Πόλη), ως προς την υγεία (κοινωνικά ιατρεία και

φαρμακεία), πολυλειτουργικού χώροι( Βοτανικός κήπος Πετρούπολης) και συνεταιρισμοί(Συνεταιριστικό φροντιστήριο Ρεθύμνου Κοχλιάς, Συνεταιριστικό καφενείο Ρεθύμνου Το Χαλικούπι, Συνεταιρισμός Αλληλέγγυας Οικονομίας Συν-Άλλοις).

Κατάληψη της Δημοτικής Αγοράς της Κυψέλης, από το κείμενο της Ελένης Πορτάλιου στο https://tvxs.gr/news/blogarontas/gia-ti-dimotiki-agora-kypselis

«Η επιστροφή στο πατρικό σπίτι αποτελεί σιωπηλή πρακτική επιβίωσης και μείωσης δαπανών για τη στέγαση» υποστηρίζει η Γιάννα Μπαρκούτα (2016)9. Μέσα από τη προσωπική ιστορία μιας νέας γυναίκας άνεργης και χωρίς μόνιμη κατοικία, μελετήθηκε η σχέση κατοίκησης με τη σταθερή υλικότητα της κατοικίας. Το υποκείμενο διαμένει δύο χρόνια στο σαλόνι του πατρικού της, χωρίς ο συγκεκριμένος χώρος να σηματοδοτεί τη χρήση ως υπνοδωμάτιο.

και να αποτελεί αστικό μηχανισμό, που να πλαισιώνει τη συνάντηση και τη σύμπραξη συλλογικών υποκειμένων». Τα πρωταρχικά στοιχεία της πόλης είναι η πλατεία, η γραμμική στοά και η στεγασμένη αγορά. Η ανοιχτότητα της πλατείας αποτελεί πεδίο ανάμιξης συγκεντρώσεων, οι στοές είναι καλυμμένες επιφάνειες κίνησης και συνάθροισης και η στοά παίζει το ρόλο της ραχοκοκαλιάς, που συνεχίζει της χρήσεις και τις χωρικές εκφράσεις.

Η υποτιθέμενη αυτονομία του δωματίου της επιτυγχάνεται ορισμένες φορές με το κλείσιμο μια ενδιάμεσης πόρτας και με το πέρασμα μέσω του μπαλκονιού στη κουζίνα, λειτουργώντας ως διάδρομος. Δημιουργούνται νέες χρήσεις και διαδρομές μέσα στο πατρικό σπίτι που άλλοτε εξυπηρετούν στην απομόνωση και την οικειοποίηση. Η επιστροφή της στο πατρικό της σπίτι αποτελεί παράδειγμα σχέσεων αλληλεγγύης.

«Οι πρακτικές αλληλεγγύης μπορούν να αναπτυχθούν μόνο ως μηχανεύσεις σε ενδιάμεσους χώρους, με μικτά μέσα, σε μη θεσμικές χρονικές οργανώσεις» αναφέρει ο Ζήσης Κοτιώνης (2016)11. Η δημόσια δικαιοδοσία του νερού και η απόφαση διακοπής του νερού σε δημόσιες βρύσες από τη πολιτική εξουσία αποτελεί ένα σημαντικό ζήτημα. Η Αθήνα σε συνθήκες κρίσης γεμίζει με άστεγους, εξαιρούμενους της παραγωγικής διαδικασίας και της κρατικής πρόνοιας. Το A.D.A.P.T.12 είναι μία κατασκευή αυτοπροστασίας και άμυνας των διαδηλωτών, έναντι των βίαιων, κατασταλτικών μέσων που χρησιμοποιούν διεθνώς οι κρατικές δυνάμεις ασφαλείας, για την αντιμετώπιση ενεργοποιημένων πολιτών στο δημόσιο χώρο. Έτσι, η κατασκευή για να μεταφερθεί μετατρέπεται σε δισδιάστατο πάνελ, για να χρησιμοποιηθεί ως ασπίδα

Ως προς την αρχιτεκτονική των συλλογικών δομών έχουν συνταχθεί κάποιες προϋποθέσεις σύμφωνα με τον Κώστα Μανωλίδη (2016)10. Δεν πρέπει να αποτελούν τόσο ένα είδος κτηρίου, όσο μία δομή ή έναν σκελετό στον οποίο θα προσαρτηθούν χώροι και λειτουργίες. «Θα πρέπει να είναι ευέλικτες δομές χαμηλού κόστους, να εκτείνονται στο δημόσιο χώρο

ομάδας διαδηλωτών, ενώ επιτελεί και το ρόλο προστατευτικής σκηνής για τη προσωρινή διαμονή στο δημόσιο χώρο.

Book: Transitory Gardens, Uprooted Lives, M. Morton, 1993

Η Dianna Balmori και η Margaret Morton (1993) μας δημιουργούν αφηγηματικές εικόνες μέσα από κολλάζ κήπων των αστέγων, ανακαλύπτοντας τη δημιουργική τους πλευρά στη δημιουργία των κήπων13. Χαρακτηρίζουν τους κήπους των αστέγων εφήμερους,

ως ένας τρόπος να τους προσδιορίσουνε, παρόλα αυτά όμως όλοι οι κήποι είναι εφήμεροι. Με έναν τρόπο μοιάζουν με τις ζωές των ανθρώπων, δημιουργώντας ψευδαισθήσεις. Ο εφήμερος χαρακτήρας του κάθε τοπίου των κήπων των αστέγων είναι φανερός με εφήμερες κατασκευές. Είναι φτιαγμένοι κάτω από αβέβαιη μοίρα, χωρίς να ξέρουν πόσο θα επιβιώσουν, ενώ φτιάχνονται με σειρά και σκοπό. Ο κήπος προσφέρει αθόρυβη απόλαυση ως προσωπικό καταφύγιο, μέρος διαλογισμού, χώρος αναγέννησης και ζωής. Οι άστεγοι με τη δημιουργία των κήπων γεμίζουν ελπίδα και μέσα από έμφυτη δύναμη, αλλά και με έλλειψη των βασικών αναγκών, ενσαρκώνουν μια αίσθηση αβεβαιότητας και ευθραυστότητας της φύσης. Μέσα από ποικιλία στοιχείων και αντικειμένων δημιουργούνται καινούριες συνθήκες σε ανοιχτούς χώρους. Χώροι ενεργής ζωής, πολύ μικροί, χωρίς να κυριαρχούνται από φυτά. Πολλές φορές γίνονται μέρη βίας, κινδύνου, θανάτου και είναι πάντα εφήμεροι. Βέβαια, η συλλογή των αντικειμένων είναι μία δύσκολη δουλεία για τους άστεγους, όπου γίνεται κυρίως τη νύχτα και με μέσο μεταφοράς καρότσια του σούπερ μάρκετ και μεγάλες ξύλινες παλέτες. Μέσα από τους κήπους τους προάγουν την ανακύκλωση, την εξοικονόμηση και τη μέγιστη χρήση φυσικών πόρων. Μετατρέπουν με έναν 17

διαφορετικό τρόπο το περιβάλλον τους ώστε να τους βοηθήσει να επιβιώσουν. Μας μαθαίνουν τι είναι ένας κήπος, ενώ τα φυτά παίζουν δευτερεύον ρόλο. Είναι γεμάτοι από παιχνίδια, σημαίες, παλιά έπιπλα, σύμβολα ελευθερίας και εθνικότητας, γενικότερα ευρήματα από κάδους σκουπιδιών. Μπορείς να συναντήσεις αλυσιδωτούς φράχτες, πάγκους, παρτέρια με τούβλα και πέτρες, ώστε να δημιουργούνται σύνορα, φιγούρες στο κέντρο ενός παρτεριού, καρότσια, κιβώτια, χαλιά, ψάθες, κοντέινερ, λούτρινα παιχνίδια και κούκλες. Τα πλαστικά κιβώτια άλλοτε χρησιμοποιούνται ως πάγκοι, κρεβάτια, καρέκλες και άλλοτε ως μέρος ενός φράχτη βαμμένα σε κάποιο έντονο χρώμα. Το καρότσι έχει αποθηκευτικό ρόλο, καθώς γεμίζεται με πλαστικά μπουκάλια για την αποθήκευση νερού. Τα χαλιά βρίσκουν θέση σε κάποια πρόσοψη ή οροφή της πρόχειρης κατοικίας, αλλά και ως μονοπάτια στον κήπο. Επειδή οι κατοικίες των αστέγων είναι μικρές και προορίζονται μόνο για τον ύπνο, στον εξωτερικό χώρο του κήπου γίνονται οι υπόλοιπες λειτουργίες, όπως στάση, σίτιση, εργασία και κηπουρική. Τα φυτά είναι ένα εφήμερο και ευαίσθητο στοιχείο του κήπου, ενώ το πότισμα επιτυγχάνεται με νερό από τους πυροσβεστικούς κρουνούς. Πολλές φορές δημιουργούν ρηχούς νερόλακκους στο έδαφος με την

επένδυση μαύρων σακουλιών σκουπιδιών ως δεξαμενή του πολύτιμου αγαθού ή ως λίμνη με χρυσόψαρα. Οι αντανακλάσεις που δημιουργούνται αποτελούν αιθέριο χαρακτηριστικό του τοπίου. Τα οπωροκηπευτικά και τα καρποφόρα φυτά είναι πιο σπάνια λόγω της έλλειψης νερού. Ένα ακόμη σημαντικό στοιχείο των κήπων είναι τα ζώα, είτε ως κατοικίδια ή πηγή φαγητού, όπως κότες, κουνέλια, γαλοπούλες, είτε λούτρινα ζώα ως κωμικές φιγούρες και φύλακες του κήπου. Τα υλικά που χρησιμοποιούνται για την οικοδόμηση της κατοικίας είναι συνήθως κόντρα πλακέ, χαρτόνια, κιβώτια, παλέτες, πέτρες, χαλιά, λάστιχα, σακούλες, δοκάρια, ξύλα, πίνακες ζωγραφικής, ομπρέλες, τέντες. Όλες αυτές οι επιστρώσεις υλικών και αντικειμένων δημιουργούν ένα κολλάζ και παράγουν ένα αυτοσχέδιο αποτέλεσμα κατασκευής-δομής. Σημαντικά μέρη των κήπων είναι οι βεράντες, οι αυλές, οι στοές που μπορεί να έχουν είτε τοίχους, είτε οροφή, είτε και τα δύο. «Ο κάθε κήπος είναι σαν ένας πίνακας, ένα μουσείο όπου πολλοί περαστικοί το κοιτάζουν κι μπορεί να αφήσουν κάτι δικό τους. Μπορεί να είναι άστεγοι άνθρωποι, αλλά δεν είναι ανίκανοι και γι’ αυτό δημιουργούν κήπους, για να κρατάνε το μυαλό τους ζωντανό, αφού είναι κάτι σημαντικό γι’ αυτούς» αναφέρει η Diana Balmori (1993). Οι ατμόσφαιρες διαφέρουν από εποχή 18

σε εποχή, το καλοκαίρι όλο το φως του ήλιου φωτίζει τους κήπους, ενώ το χειμώνα μετατρέπεται σε τρομακτικό σκηνικό, καθώς λούτρινα ζώα και κούκλες κατακλύζουν το μέρος ανάμεσα σε δέντρα. Πολλές φορές οι κήποι καταστρέφονται, είτε από την κατεδάφιση τους από την πολιτεία, είτε από φωτιά που προκαλούν περαστικοί.

4. Ο Κοινωνικός Άτλαντας της Αθήνας(Athens Social Atlas) είναι μια διαρκής και δυναμική διαδικασία αναζήτησης και προσθήκης νέων λημμάτων όσον αφορά τη κοινωνική γεωγραφία της Αθήνας. 5. Σύμφωνα με τον λειτουργικό ορισμό της FEANTSA, άστεγος δε θεωρείται μόνο εκείνος που διαβιώνει αποκλειστικά στον δρόμο, καθώς υπάρχουν τέσσερις διαφοροποιήσεις : Άστεγοι στον δρόμο, Έλλειψη κατοικίας, Επισφαλής στέγη και Ανεπαρκής ή Ακατάλληλη στέγη. 6. Από το άρθρο του Κώστα Μανωλίδη «Ο αστικός χώρος στη δίνη της κρίσης» στο Περιοδικό Γεωγραφίες, Τεύχος 24, σελ.12-15 7. Από το κείμενο του Α. Κουπκιολή «Τα κοινά και η ηγεμονία: άλλες πολιτικές στις αρχές του 20ου

αιώνα» στο βιβλίο Πρακτικές Αστικής Αλληλεγγύης, σελ. 20-35 8. Από το κείμενο της Ε. Πορτάλιου «Το αλληλέγγυο πρόσωπο της πόλης» στο βιβλίο Πρακτικές Αστικής Αλληλεγγύης, σελ. 44-61 9. Από το κείμενο της Γ. Μπαρκούτα «Επιστροφή στο πατρικό σπίτι. Μια εξιστόρηση (χωρικών) σχέσεων αλληλεγγύης και κυριαρχίας» στο βιβλίο Πρακτικές Αστικής Αλληλεγγύης, σελ. 96-107 10. Από το κείμενο του Κ. Μανωλίδη «Υποθέσεις για την αστική υποδομή των νέων κοινωνικών εγχειρημάτων» στο βιβλίο Πρακτικές Αστικής Αλληλεγγύης, σελ. 108-119 11. Από το κείμενο του Ζ. Κοτιώνη «Επινοητικότητα και μηχανισμοί αλληλεγγύης» στο βιβλίο Πρακτικές Αστικής Αλληλεγγύης, σελ. 136-145 12. Η κατασκευή αποτελείται από τέσσερα τριγωνικά πάνελ διαστάσεων 2*3 μέτρα, τα οποία συναρθρώνονται με τέτοιο τρόπο, ώστε η συνθήκη χώρου που παράγεται να είναι μεταβλητή. 13. Αφηγηματικές εικόνες παρουσιάζονται μέσα από το βιβλίο των D. Balmori, M. Morton «Transitory Gardens, Uprooted Lives» 19

Ετεροτοπίες των αστέγων Είμαστε άνθρωποι όπως όλοι οι άλλοι, με ελπίδες και επιθυμίες και το δικαίωμα μας να υπάρχουμε ως ανθρώπινα όντα υπό αυτές τις συνθήκες είναι αναγκαιότητα και όχι έγκλημα. Άστεγος του Skid Row

Skid Row, Los Angeles, Kevin Drum, 2018

Οι Ετεροτοπίες των αστέγων, οι στρατηγικές και τακτικές τοποθέτησης που ακολουθούν οι άστεγοι στο Λος Άντζελες διαφέρουν, όπως αναφέρεται στο κείμενο του Ruddick Susan (1990)14. Η κατοίκηση των αστέγων τη νύχτα στη παραλία, αποτελεί μια εικόνα κατάρρευσης και εγκατάλειψης. Οι διαφορετικές γεωγραφίες των αστέγων, τόσο στη γειτονιά Skid Row, όσο και στο camp της Venice Beach. Η μυθολογία των αστέγων ως θύμα προμηνύει διαφωνίες για την ανάγκη κατασκευής ενός τοπίου φροντίδας εντός της πόλης. Παράλληλα, το πρόβλημα των αστέγων στη γειτονιά Skid Row είναι αποτέλεσμα της τοποθέτησης καταφυγίων και υπηρεσιών στους δρόμους της περιοχής, προσελκύοντας έτσι τους άστεγους άλλων περιοχών. Έτσι, υποβιβάζεται ο ρόλος των αστέγων και ο αγώνας να απαιτήσουν μονιμότητα σε νέα καταφύγια της πόλης. Το Skid Row είναι αποτέλεσμα οικονομικών και πολιτικών κρίσεων, όπου παράγουν διαδοχικά κύματα άστεγων ανθρώπων συμπυκνωμένων σε άσυλα και ιδρύματα. Στα Τοπία της Απελπισίας (Landscapes of Despair) κυριαρχούν τρεις διαδικασίες συγκέντρωσης εξαρτώμενων πληθυσμών. Η πρώτη αφορά τις πολιτικές ενός 20

εξελισσόμενου Κράτους Πρόνοιας, η δεύτερη είναι μια διαδικασία προ αστικοποίησης που παράγει ταυτόχρονα το κέντρο της πόλης και η τρίτη είναι η ενεργή επιλογή των ευπαθή ομάδων(ηλικιωμένοι, ψυχικά άρρωστοι, μονογονεϊκές οικογένειες κ.α.) σε μηχανισμούς αντιμετώπισης για βοήθεια. Ο σχηματισμός του Skid Row μπορεί να φαίνεται παραπλανητικός, ως μια ευτυχισμένη συνύπαρξη μεταξύ δομών και παραγόντων, παρόλα αυτά η υπηρεσία που εξαρτάται από το Λος Άντζελες αναγκάστηκε να κατασκευάσει μια νέα γεωγραφία καταφυγίου. Το δίχτυ ασφαλείας το οποίο παρείχε βοήθεια στο παρελθόν σε εξαρτώμενα άτομα, πλέον παράγει ένα νέο άστεγο πληθυσμό ο οποίος μεταναστεύει σε περιοχές κοντά στο κέντρο της πόλης. Φθηνές κατοικίες και υπηρεσίες κοντά στο κέντρο, έχουν πια χαθεί με τον εξευγενισμό15 της πόλης. Οι άστεγοι πληθυσμοί αναπτύσσουν δίκτυα μεταξύ τους, σε αντίθεση με την αστυνομία που τους διώχνει από νεόδμητα κάμπινγκ. Παρόλα αυτά, βοηθητικά προγράμματα κινητών μονάδων και vans προσεγγίζουν σε απρόβλεπτα και απίθανα μέρη ομάδες αστέγων, οι οποίες κερδίζουν μια δοκιμαστική νομιμότητα. Νέες άστεγες ομάδες έχουν εγκατασταθεί σε όλο το εύρος της πόλης, έχοντας μαζί τους τακτικές επιβίωσης που ταιριάζουν περισσότερο σε αυτές από

ότι στο Skid Row. Οι εικόνες των γκέτο σε αυτούς τους συγκεντρωτικούς χώρους αστέγων, είναι αυτές οι Ετεροτοπίες, όπου περιέχουν μέσα τους, σε έναν αδύνατο χώρο, μεγάλο αριθμό αποσπασματικών πιθανών κόσμων. Παράλληλα, εθνογραφικές μελέτες δείχνουν τη δημιουργικότητα των τακτικών τοποθέτησης όπου οι άστεγοι αναπτύσσουν για επιβίωση. Κάποιοι προσέχουν τα πενιχρά υπάρχοντα και το χώρο και κάποιοι προσπαθούν να αποκτήσουν εισόδημα με εργασία και περιπλάνηση. Το αόρατο είναι ένα μέσο πρόσβασης καθώς «όσοι περνούν απαρατήρητοι σε δημόσιους χώρους υφίστανται λιγότερη κακοποίηση και παρενόχληση. Μια τακτική είναι μια υπολογιζόμενη ενέργεια που καθορίζεται από την απουσία κατάλληλης θέσης ενώ, στρατηγικές ελπίζουν στην αντίσταση που προσφέρει η εγκαθίδρυση του τόπου στη διάβρωση του χρόνου. Ο ύπνος μπορεί να βρεθεί σε ένα παγκάκι ένα βράδυ, μια υπόγεια διάβαση στο Χόλυγουντ την επόμενη, ενώ ωτοστόπ σε ένα διερχόμενο αυτοκίνητο το τρίτο». Εντός των ορίων του Skid Row, περίπου 1.000 κάτοικοι του δρόμου επέζησαν σε πάνω από δώδεκα καταυλισμούς, καταλαμβάνοντας το χώρο κάτω από τις ράμπες στάθμευσης της κύριας εισόδου στο ξενοδοχείο Bonaventure. Αστική απομάκρυνση του 1950 που απαιτεί αυτή τη φορά την απλή αφαίρεση 21

των κουτιών από χαρτόνι και όχι την καταστροφή σπιτιών, καθώς οι άστεγοι του Skid Row έχουν εμπλακεί σε μια ατέλειωτη σειρά αψιμαχιών που διήρκεσαν τώρα μισή δεκαετία16. Η αστυνομία θεωρούσε τα κάμπινγκ αστέγων τόπους αναπαραγωγής εγκλήματος και ναρκωτικών. Στο Fourth and Main, όπου τα γραφεία και τα κυβερνητικά κτίρια καταπατούν το Skid Row, συστάδες αστέγων καθημερινά έρχονται αντιμέτωποι με μια αντίθεση σε σχέση με το δικό τους ρουχισμό και τη καλαίσθητη ένδυση των εργαζομένων17. Έτσι, ο Ruddick Susan (1990) αναφέρει ότι οι άστεγοι αποτελούν ενεργά κομμάτια της πόλης παρόλο που έρχονται αντιμέτωποι με έναν διαφορετικό κόσμο, καθώς με χιουμοριστική διάθεση σχολιάζουν το ντύσιμο των εργαζομένων όταν περνούν από μπροστά τους.

μικρών επιχειρήσεων, των οποίων το εισόδημα δεν είναι πλέον βιώσιμο για την εν λόγω περιοχή, με στόχο την αναβάθμιση της συνοικίας. 16. Παράδειγμα αποτελεί ένα σκούπισμα κάμπινγκ αστέγων, με σκοπό να τους οδηγήσει έξω από το κέντρο της πόλης και έξω από το Λος Άντζελες για να καθαρίσει το κέντρο για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1984, με αποτέλεσμα τη νομική αγωγή που άσκησαν κάποιοι άστεγοι την οποία και κέρδισαν. Έτσι οι άστεγοι οδηγήθηκαν σε έναν τακτικό έλεγχο του χώρου με αστυνόμευση και χαρακτηρίστηκαν ως «επικίνδυνη τάξη» από το κοινό και τα ΜΜΕ. 17. Μια απόπειρα αντιμετώπισης των καταθλιπτικών εικόνων ήταν η τέλεση γάμου δύο άστεγων ζευγαριών δίπλα από ένα πάρκο συγκέντρωσης αστέγων.

14. Από το κείμενο του Ruddick Susan «Heterotopias of the Homeless: Strategies and Tactics of Placemaking in Los Angeles», 15. Η χρήση του όρου εξευγενισμός (gentrification) χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από την κοινωνιολόγο Ruth Glass (1964) και συνδέεται με την απομάκρυνση συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων και 22

Καταφύγιο No one dares to ask me where my home is. Nietzsche, 1974

«Λουτρά» των αστέγων, «Καταφύγιο», Αθήνα, Παναγιώτης Μαΐδης, 2016

Τα Λουτρά των αστέγων στην Αθήνα βρίσκονται στο πιο αστικό σημείο της πόλης, στην οδό Ευριπίδου 17 στον 8ο όροφο. Λειτουργεί στα πλαίσια κοινωνικής εθελοντικής ιδιωτικής πρωτοβουλίας και ονομάζεται Καταφύγιο. Ιδρυτής του Καταφυγίου είναι ο Κώστας Βιταλάκης, ο οποίος αποφάσισε να βρει ένα χώρο ώστε να λειτουργήσουν εγκαταστάσεις λουτρών κι σίτισης για τους άστεγους. Όπως δηλώνει στη συνέντευξή του στο άρθρο ο Κ. Βιταλάκης «Οι περισσότεροι άστεγοι θέλουν να ενταχθούν και πάλι στο κοινωνικό ιστό, αλλά παρόλα αυτά δε τα καταφέρνουν λόγω της ανεργίας που μαστίζει τη χώρα μας. Στο Καταφύγιο έρχονται άνθρωποι όλων των ηλικιών, άπορες οικογένειες, άνθρωποι που έχασαν τη δουλεία τους, καλλιτέχνες κ.α., καθώς όλοι οι άνθρωποι είμαστε ίδιοι και έχουμε τις ίδιες ανάγκες υγιεινής, σίτισης, ένδυσης, στέγασης, ιατρικής περίθαλψης». Η έλλειψη προσωπικής υγιεινής αποτελεί μεγάλο ζήτημα στη ζωή των αστέγων, ενώ πολλοί είναι αυτοί που φοράνε τα ίδια ρούχα και έχουν να κάνουν μπάνιο μήνες. Στα Λουτρά των αστέγων θα βρει κάποιος ζεστό νερό, πετσέτες, ξυραφάκια, καθαρά εσώρουχα και ρούχα, πλυντήρια, αλλά και 23

καφέ το πρωί και ζεστό φαγητό το βράδυ. Το φαγητό διατίθεται είτε από εθελοντές, είτε από τη κουζίνα του Καταφυγίου, ενώ υπάρχουν εθελοντές που προσφέρουν τη βοήθεια τους και συζητούν καθημερινά μαζί τους. Καθώς, οι άστεγοι φτάνουν στον όροφο, τους δίνεται χαρτί προτεραιότητας και έτσι περιμένουν τη σειρά τους. Τη προσπάθεια αυτή, υποστηρίζει οικονομικά η Ελληνική Ιεραποστολική Ένωση της Ευαγγελικής Εκκλησίας. Ο Κ. Βιταλάκης αναφέρει ότι «το Καταφύγιο είναι το μόνο που επιτρέπει να πηγαίνει όποιος θέλει, είτε Έλληνες, είτε μετανάστες και πρόσφυγες, ενώ οι ανάγκες αυξάνονται συνεχώς, καθώς αυξάνεται και ο αριθμός των αστέγων». Πρέπει να επικεντρωθούμε στη πραγματικότητα της κατάστασης, στις συνθήκες όπου ζουν οι άνθρωποι στο δρόμο και στις πραγματικές ανάγκες που έχουν ακόμη και για τα πιο συνηθισμένα και κοινά αγαθά για εμάς. Οι άστεγοι δεν έχουν μόνο ανάγκη από στέγη, αλλά και από τις υπόλοιπες καθημερινές ανάγκες που εξασφαλίζει ο οικιακός εξοπλισμός ενός νοικοκυριού. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ένα γεγονός στο οποίο ήταν παρών ο πρόεδρος του Καταφυγίου, όπου ένας άστεγος ζήτησε λίγο νερό από πλήθος κόσμου που βρισκόταν σε εστιατόριο κι κανείς δεν

ανταποκρίθηκε. Αυτό ήταν κι το γεγονός όπου οδήγησε τον ιδρυτή στη δημιουργία του Καταφυγίου. Εδώ υπερτονίζεται η σημασία του νερού που αποτελεί αναγκαίο αγαθό προς επιβίωση. Δυστυχώς πολλές είναι οι περιοχές στις οποίες δεν υπάρχουν δημόσιες βρύσες από τις οποίες μπορεί να προμηθευτεί ο οποιοσδήποτε λίγο νερό, είτε άστεγος, είτε μη.

Ορέστης Σεφέρογλου, The Bathhouse

Το Πολυδύναμο Κέντρο Αστέγων στην Αθήνα βρίσκεται στις οδούς Αχαρνών και Λιοσίων, φιλοξενώντας έως και 400 άστεγους. Η λειτουργία του ξεκίνησε το Μάρτιο του 2020 και εδραιώθηκε από έμπειρους ανθρώπους που δραστηριοποιούνται εδώ και πολλά χρόνια στην προστασία των αστέγων, όπως o Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός, η Αποστολή, η Praksis, οι Γιατροί του Κόσμου κ.ά. Ομάδες street work εντοπίζουν σε διάφορα σημεία της πόλης άστεγους, με στόχο να ενταχθούν στη δομή. Αποτελείτε από τρία τμήματα στα οποία λειτουργούν Κέντρο Ημέρας, Υπνωτήριο και Ξενώνας. Πιο συγκεκριμένα, το Κέντρο Ημέρας διαθέτει λουτρά, πλυντήρια, χώρους φύλαξης προσωπικών αντικειμένων, χώρους πρόσβασης στο διαδίκτυο και χώρο σίτισης. Στο Υπνωτήριο ο άστεγος βρίσκει ασφαλές καταφύγιο για να κοιμηθεί, ενώ στο ξενώνα μπορεί να μείνει όσο διάστημα χρειαστεί μέχρι να ενταχθεί ολοκληρωτικά στη κοινωνία. Κάθε διαμέρισμα του Ξενώνα διαθέτει υπνοδωμάτιο, κουζίνα και μπάνιο. Παράλληλα, στη δομή προσφέρεται καθημερινά ιατρική και νοσηλευτική φροντίδα και ψυχοκοινωνική στήριξη. Στόχος του Δήμου Αθηναίων είναι οι άνθρωποι που θα ενταχθούν στις δομές, με την κατάλληλη υποστήριξη και τη βοήθεια ειδικών προγραμμάτων, να ισορροπήσουν, ψυχολογικά, σωματικά και κοινωνικά, ώστε να επιστρέψουν στην

κοινωνία. Είναι πολύ σημαντικό να δημιουργούνται τέτοιες δομές όταν υπάρχουν τεράστιες ανάγκες των αστέγων, ενώ η πανδημία που ξέσπασε ήταν ένας παράγοντας που οδήγησε το Δήμο Αθηναίων να ξεκινήσει τη λειτουργία της δομής με συστηματικό έλεγχο από κλιμάκια του Εθνικού Οργανισμού Δημόσιας Υγείας .

Προσωπικές διαδρομές Το να πηγαίνεις προς το πουθενά σημαίνει ταυτόχρονα να βρίσκεσαι στο πουθενά: το να είναι κανείς άστεγος δεν σημαίνει μόνο το να ζει χωρίς σπίτι, αλλά γενικότερα χωρίς χώρο. Kawash, 1998

Homeless man, Rome, Tess Janssen, 2015

Στο βιβλίο του Νίκου Κουραχάνη (2017) έχουμε μια επισκόπηση κοινωνιολογικών ερευνών που μας αποκαλύπτουν τους λόγους που οδηγούν στην αστεγία. Η επιστήμη της κοινωνιολογίας θεμελιώθηκε πάνω στη μελέτη της φύσης του κοινωνικού δεσμού. Ως προς το φαινόμενο του κοινωνικού αποκλεισμού και την έλλειψη στέγης οι προσεγγίσεις που έγιναν ταύτισαν το φαινόμενο με τη φτώχεια. «Ο κάθε άστεγος άνθρωπος έχει μία συγκεκριμένη μοναδική διαδρομή(pathway), έχοντας ζήσει πολλά βιώματα στη πορεία του ως άστεγος» επισημαίνει ο Νίκος Κουραχάνης (2017)18, ενώ «η συσσώρευση και ο συνδυασμός διαφορετικών παραγόντων ευνοούν τον κίνδυνο στεγαστικού αποκλεισμού, ενώ οι παράγοντες διακρίνονται σε τέσσερις κατηγορίες: στους δομικούς, θεσμικούς, σχεσιακούς και ατομικούς. Η χαλάρωση και η διάρρηξη των κοινωνικών σχέσεων και τα οικογενειακά προβλήματα μπορούν να οδηγήσουν στην ενίσχυση των πιθανοτήτων εμφάνισης φαινομένων απώλειας στέγης»19. Μέσα από έρευνα βιωμάτων που πραγματοποιήθηκε σε άστεγους παραγωγικής ηλικίας στη περιοχή της Αθήνας μέσω συνεντεύξεων από την ομάδα έρευνας του 26

Ν. Κουραχάνη, κυριάρχησαν δομικοί και θεσμικοί παράγοντες. Η κοινωνική πολιτική για την αντιμετώπιση της αστεγίας διακρίνεται σε τέσσερις τύπους: της πρόληψης, της επείγουσας διαχείρισης του προβλήματος, της μεταβατικής φιλοξενίας και της κοινωνικής ένταξης. Μέσα από δράσεις των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων, φιλανθρωπικών ιδρυμάτων, το δήμο και την εκκλησία γίνεται ένα μεγάλο έργο με στόχο την βοήθεια των ανθρώπων που έχουν βρεθεί σε αστεγία και τη προσπάθεια εξόδου τους από τη κατάσταση αυτή. Η Ελλάδα μέσα στα πλαίσια τη προσπάθειας στέγασης των αστέγων εφάρμοσε το πρόγραμμα Στέγαση και Επανένταξη, το οποίο έχει ως αποτέλεσμα τη διατήρηση των αστέγων σε μια στοιχειώδη κατάσταση επιβίωσης. Τα αίτια της εμφάνισης της αστεγίας φαίνεται να πηγάζουν από την οικονομική κρίση που ξέσπασε στη χώρα μας και στη συνέχεια να δημιουργείται ένα πλέγμα αιτιών τα οποία οδήγησαν στη φτωχοποίηση και τον αποκλεισμό μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Τόσο η απορρύθμιση της αγοράς εργασίας, όσο και η κατάρρευση των κοινωνικών δικαιωμάτων οδήγησαν νέους πληθυσμούς στην αστεγία. Μπαίνοντας στην κατάσταση αυτή έχουν να αντιμετωπίσουν την έλλειψη πόρων από το κράτος το οποίο προσπαθεί να τους έχεις σε μια κατάσταση καταστολής. Παρόλα αυτά οι

συνθήκες διαβίωσης σε αυτές τις δομές μεταβατικής φιλοξενίας και τα κέντρα ημέρας συνήθως είναι δύσκολες, καθώς δεν ανταποκρίνονται σε όλες τις ανάγκες και πληρούν μόνο τα απαραίτητα. Επίσης, ενώ δεν μπορεί να υπολογιστεί ακριβώς ο αριθμός των αστέγων στη χώρα μας20, φαίνεται να μην αρκούν οι δομές φιλοξενίας για όλους και πολλοί άστεγοι να αναγκάζονται να μένουν στο δρόμο, περιμένοντας να βρεθεί μία κενή θέση.

18. Πρόκειται για μια προσέγγιση που εφαρμόστηκε για πρώτη φορά στη μελέτη της Fitzpatrick (1999) για τους νεαρούς άστεγους της Γλασκόβης. 19. Αναφέρει ο Ν. Κουραχάνης με πηγή τον πίνακα παραγόντων κινδύνου στεγαστικού αποκλεισμού του Edgar (2009). 20. Το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο για την Έλλειψη Στέγης ανέβαζε τον αριθμό των αστέγων στην Ελλάδα στις 20.000 (2010), εκ των οποίων περίπου οι μισοί βρίσκονται στην πόλη των Αθηνών ( Ζαραφωνίτου, 2012).

Ενδιαίτημα αστέγου στο δημόσιο χώρο, Αθήνα, Πηγή Google

«Οι άστεγοι είναι άνθρωποι που προσπερνάμε στο δρόμο, στις σκοτεινές πλευρές της πόλης» μας μεταφέρει η Σοφία Παπαϊωάννου (2020)21. Μια άστεγη γυναίκα που ζει σε χαρτόκουτο αναφέρει «είτε είσαι εξαρτημένη σε ουσίες, είτε όχι, ο ξυλοδαρμός δεν είναι ο μόνος φόβος, αλλά και ο βιασμός. Κυριαρχούν βρώμικες καταστάσεις ακόμη και σε κάποια σπίτια φιλοξενίας». Οι άστεγοι προτιμούν κεντρικά σημεία για λόγους ασφάλειας, αλλά και για να μαζεύουν ό,τι χρηματικό ποσό μπορούν από τους περαστικούς. Χαρακτηρίζονται ως αγρίμια της πόλης προσπαθώντας να επιβιώσουν, ενώ είναι δαχτυλοδεικτούμενοι και τους φέρονται σαν σκουπίδια. Ένας ακόμη άστεγος νέος αναφέρει «είμαστε πεινασμένοι από αγάπη και φροντίδα, παρόλο που έχω ως μοναδικό στήριγμα τον αδερφό μου». Ο αριθμός των αστέγων στην Αθήνα, αλλά και γενικότερα σε όλη τη χώρα μας, είναι άγνωστος και δύσκολα υπολογίσιμος, καθώς ο πληθυσμός συνεχώς μεταβάλλεται ανάλογα με τις κοινωνικές συνθήκες. Η Αθήνα διακρίνεται ως μία από τις 15 πόλεις παγκοσμίως με μεγάλο αριθμό άστεγων πληθυσμών. Ωστόσο τοξικομανείς και οροθετικοί, δε γίνονται δεκτοί σε δομείς, αλλά και οι ίδιοι δε επιλέγουν να μείνουν διότι δε θέλουν να ακολουθήσουν τους κανόνες. 28

«Αυτό που μας λείπει περισσότερο είναι ο εαυτός μας, αφού έχουμε χάσει το δρόμο και τη πορεία της ζωής μας» αναφέρει ένας άστεγος της Αθήνας. Υπάρχουν πολλές εθελοντικές οργανώσεις οι οποίες κάνουν μεγάλο έργο ώστε να βοηθήσουν τους άστεγους και να τους προσφέρουν αυτό που χρειάζονται, όπως φαγητό, ρούχα, σκεπάσματα, ακόμη και νερό. Μία ακόμη άστεγη γυναίκα η οποία είναι εξαρτημένη σε χάπια αναφέρει «κάποιοι περαστικοί με σχολιάζουν αρνητικά, χωρίς να ξέρουν τι με έχει οδηγήσει στο δρόμο κι εάν έχω κάποιον άλλον στο κόσμο για να στηριχτώ. Κάποιοι άστεγοι έχουν ακόμη πίστη και ελπίδα για ένα καλύτερο μέλλον, παρόλα αυτά πολλοί είναι αυτοί που προσπάθησαν να βάλουν τέλος στη ζωή τους λόγω της απόγνωσης. Το μόνο που ζητάμε είναι να ξεκινήσουμε πάλι από την αρχή μια κανονική ζωή, έχοντας ένα σπίτι, μια δουλεία, ένα σύντροφο». Όλοι γνωρίζουμε τις ανάγκες των αστέγων και κρίνουμε πως πρέπει να δοθεί μια βοήθεια, ένα κίνητρο για να ενταχθούν και πάλι στη κοινωνία, αλλά κανείς δε γνωρίζει τη πραγματικότητα των συνθηκών επιβίωσης και των αναγκών που έχουν. Το να μένεις στο δρόμο όσο εύκολα και αν το συζητάμε εμείς προσπαθώντας να κατανοήσουμε τη ζωή τους, τόσο δύσκολο είναι για τους άστεγους να περάσουν ακόμη μία μέρα μέσα σε ένα χαρτόκουτο. Υπάρχουν πολλοί

παράγοντες που κάνουν τους άστεγους να νιώθουν ανασφαλείς και φοβισμένοι, και δεν είναι μόνο ο οικονομικός παράγοντας. Μια βόλτα στο κέντρο της Αθήνας και συγκεκριμένα στην οδό Σταδίου θα μας πείσει ότι οι άστεγοι έχουν ανάγκη από τη πραγματική φροντίδα όλων μας και ότι πρέπει να γίνει κάτι ζωτικό για αυτούς, ώστε να αλλάξει η ζωή τους προς το καλύτερο22.

21. Από την εκπομπή 360ο της Σοφίας Παπαϊωάννου(2020) με θέμα «Νύχτα στην Αθήνα», Alpha TV 22. Διακρίνεις κουβέρτες, χαρτόκουτα, παλιά στρώματα, τάβλες, σακούλες, μαξιλάρια, ρούχα, βιβλία, φαγητό από περαστικούς και εθελοντές, κατοικίδια χωρίς να υπάρχει κατοικία, ανθρώπους φοβισμένους, ταλαιπωρημένους σε απόγνωση.

Τόποι αλληλεπίδρασης Για να αναγεννηθεί η κοινωνία πρέπει να πεθάνει, καθώς ο φόβος, η ανασφάλεια και το μέλλον ως καταστροφή καθηλώνουν τη κοινωνία σε μία κατάσταση εσωστρέφειας. Maurizio Lazzarato, 2011

Tower Hill bench, London, James Furzer, 2006

Η Αθήνα βρίσκεται σε ανθρωπιστική κρίση με τη κατάσταση να επιδεινώνεται ραγδαία, οδηγώντας σε καταστάσεις φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού. Η Ελένη Πορτάλιου (2014)23 αναφέρει πως «το κέντρο της Αθήνας συγκέντρωνε πάντα ευάλωτες κοινωνικές ομάδες, οι οποίες αναζητούσαν στήριξη για επιβίωση. Πλέον σε όλο το σώμα της πόλης συναντάμε ανθρώπους που παλαιότερα ευημερούσαν». Επιπλέον, «οι νέες μορφές εργασίας χαρακτηρίζονται από επισφάλεια, περιστασιακότητα, χαμηλούς μισθούς και ανυπαρξία εργασιακών δικαιωμάτων. Η φορολογική πολιτική υφαρπάζει τα ελάχιστα εισοδήματα των λαϊκών τάξεων, ενώ τα χιλιάδες ενοικιαστήρια και πωλητήρια αποτελούν μάρτυρες της ανάγκης για επιβίωση». Περιοχές όπως το Μεταξουργείο και ο Κεραμικός έχουν υποστεί μεγάλη εμπορευματοποίηση της ιστορικής μνήμης. Άνθρωποι που ανήκαν έστω στη μεσαία τάξη, πλέον αντιμετωπίζονται ως ευάλωτη ομάδα των αστέγων. Η κατάρρευση των ανεπαρκών κοινωνικών δομών προστασίας και κοινωνικής πολιτικής για τις ευάλωτες ομάδες, είχε ως αποτέλεσμα το πολλαπλασιασμό των φτωχών σε όλο το μέρος της Αθήνας, παρόλο που η 30

παραβατικότητα και το κοινωνικό περιθώριο ήταν πάντα κομμάτι της ιστορίας της. Η διαδικασία πολιτισμικού εξευγενισμού που ακολούθησαν περιοχές της Αθήνας, είχε ως αποτέλεσμα μεγάλο πλήγμα, οδηγώντας στη φτώχεια, σε ανθρώπινα ερείπια και σε παράνομες δραστηριότητες. Έτσι, τα όρια και ο διαχωρισμός της πόλης σε επικίνδυνες και ασφαλείς περιοχές οδήγησαν σε ακραίες καταστάσεις. Η Αθήνα, μια πόλη που επιτηρείται από αστυνομικές δυνάμεις, με μαζικές επιχειρήσεις εναντίον των επικίνδυνων τάξεων. Η ομάδα των αστέγων έχοντας χάσει κάθε προσωπικό βιοποριστικό μέσο, έχει χάσει και κάθε ανθρώπινο δικαίωμα ως ενεργός πολίτης της κοινωνίας, με αποτέλεσμα να κυριαρχεί ο φόβος και η ανασφάλεια στη πλέον άστεγη ζωή τους. Δράσεις, οργανώσεις και συμμορίες, όπως το κόμμα της Χρυσής Αυγής, τους αντιμετωπίζουν ως σκουπίδια και αποβράσματα της σύγχρονης κοινωνίας, προκαλώντας τους πολλές φορές μεγάλο κακό και τρόμο για τη διαβίωση τους στις γωνιές της πόλης. Ο έλεγχος της πρόσβασης του δημόσιου χώρου από ανεπιθύμητες ομάδες, καθώς και η χρήση γης για πρόσβαση στο κοινό, στις πόλεις της Ευρώπης και της Β. Αμερικής έχει προκαλέσει συζητήσεις24. Η φάση ρύθμισης του δημόσιου χώρου της μεταβιομηχανικής

πόλης και η περιπολία οριοθετημένων συνόρων από προσωπικό ασφαλείας χρησιμοποιείται για να αποτραπεί η πρόσβαση των ανεπιθύμητων. Παράλληλα, ο έλεγχος της πρόσβασης επιτυγχάνεται μέσα από νέες τεχνολογίες παρακολούθησης και πρακτικές αποκλεισμού. Οι σχεδόν δημόσιοι χώροι είναι οι χώροι που είναι νομικά ιδιωτικοί, αλλά αποτελούν μέρος του δημόσιου τομέα, όπου συχνά απορρίπτονται άτομα τα οποία κρίνονται να έχουν παραβιάσει κανόνες. Οι άνθρωποι χρειάζονται μια ιδιωτική και ασφαλή τοποθεσία στην οποία μπορούν να εκτελέσουν τον ύπνο, το πλύσιμο και τη κοινωνικοποίηση. Μια τέτοια τοποθεσία εξασφαλίζεται με στέγαση, οι άστεγοι όμως δεν μπορούν να έχουν πρόσβαση σε στέγαση και η εναλλακτική τοποθεσία για αυτούς είναι ο δημόσιος χώρος. Στη Γερμανία, τη Λιθουανία και την Ιταλία υπάρχει ένα πρότυπο αλληλεγγύης, σε αντίθεση με τη Φιλανδία και το Ην. Βασίλειο. Παρόλα αυτά, την έννοια της ασφάλειας επικαλούνται κυβερνήσεις με στόχο την εφαρμογή περιορισμών στη χρήση δημοσίου χώρου, όπως είναι τα σύνορα οριοθετημένων περιοχών. Στο εμπορικό κέντρο του Nordstan στη Σουηδία το οποίο καταλαμβάνει μεγάλο μέρος του αστικού κέντρου, προτάθηκε το κλείσιμο του κέντρου τη νύχτα και η αφαίρεση των καθισμάτων, καθώς άστεγοι 31

χρησιμοποιούσαν ως καταφύγιο. Ο σιδηροδρομικός σταθμός Brussels South χρησιμοποιείται στις δύσκολες καιρικές συνθήκες ως μέρος ασφάλειας από τους άστεγους, ενώ παρέχει πρόσβαση σε τουαλέτες, νερό και ένα είδος διατροφής από υπολείμματα επισκεπτών. Για το λόγο αυτό, η επιτήρηση και η αστυνόμευση αυτού του σημείου επηρέασε τους άστεγους. Επιπρόσθετα, το έργο του Grandi stazioni και ο εκσυγχρονισμός των σιδηροδρομικών σταθμών της Ιταλίας, έφερε σοβαρές επιπτώσεις στη διαβίωση των αστέγων, καθώς αποτελούν ένα δίκτυο ευκαιριών και τόπους αλληλεπίδρασης. Στην Ιταλία τα Ferrohotels, τα οποία προορίζονται για εργαζόμενους, χρησιμοποιήθηκαν για στέγαση των αστέγων. Στη Βαρσοβία παλιά ξύλινα παγκάκια αντικαταστάθηκαν από πλαστικά καθίσματα, σχεδιασμένα να αποτρέπουν τη μακροχρόνια ανάπαυση των αστέγων. Η απαγόρευση πρόσβασης των αστέγων σε δημόσιους χώρους τους στερεί μια ευκαιρία δράσης και διακυβεύεται η αίσθηση αξιοπρέπειας και αυτοσεβασμού. Εκστρατείες κι οργανώσεις κατά του αποκλεισμού των αστέγων αποτελούν η Νύχτα των Αστέγων και Η πόλη ανήκει σε όλους. Ενώ, έχουν γίνει πολλές προσπάθειας φροντίδας των αστέγων μέσα σε πτωχοκομεία, δομές, ιδρύματα, περιστασιακούς θαλάμους, ξενώνες, καταφύγια και Skid Row, οι

άστεγοι δε παύουν να ζουν με το φόβο της παρενόχλησης και του αποκλεισμού, λόγω της αυξημένης απειλής της αστικής τρομοκρατίας. Ιδιωτικά εμπορικά κέντρα που προορίζονται για αυτούς που καταναλώνουν, αντικατέστησαν δια δραστικούς δημόσιους χώρους που προορίζονται για όλους. Υπερτονίζεται και η διαφορά μεταξύ των vagabonds και των tourists μέσα στη πόλη25. 23. Από το κείμενο της Ε. Πορτάλιου «Κοινωνικές και χωρικές ανατροπές στην Αθήνα της κρίσης» στο Περιοδικό Γεωγραφίες, Τεύχος 24, σελ. 16-24 24. Με βάση το κείμενο «Homelessness and Exclusion: Regulating public space in European Cities», Doherty J., Busch-Geertsema G., Karpuskiene V., Korhonen J., O’Sullivan E., Sahlin I., Tosi A., Petrillo A. and Wygnańska J. 25. Tourists είναι αυτοί που είναι ενσωματωμένοι στη κοινωνία, παραγωγικοί μισθωτοί και εμφανείς καταναλωτές. Vagabonds είναι το αντίθετο, αυτοί που εξαιρούνται από την κοινωνία, καθώς δεν είναι ούτε εργαζόμενοι ούτε καταναλωτές. Από το κείμενο «Homelessness and Exclusion: Regulating public space in European Cities», Doherty J., Busch-Geertsema G., Karpuskiene V., Korhonen J.

«Δείπνο Αγάπης», Αθήνα, Πηγή Google, 2020

H εθελοντική οργάνωση Δείπνο Αγάπης ξεκίνησε από τη Μαριάννα Πέππα (2014) στην Αθήνα. Το γεγονός που την οδήγησε στο να ξεκινήσει αυτό το έργο ήταν όταν προσέφερε σε έναν άστεγο γλυκά και εκείνος της αποκρίθηκε πως έχει φάει κι καλύτερα να τα δώσει στον απέναντι άστεγο. Είδε ανθρώπους με ελάχιστα υπάρχοντα, να μοιράζονται. Η μεγαλοψυχία του τη συγκίνησε και αποφάσισε πως κάτι πρέπει να κάνει, ώστε να προσφέρει στους ανθρώπους. Αποτελεί μία ομάδα street work26 με μεγάλη δυναμική όλα αυτά τα χρόνια, με εθελοντές που ό,τι κι αν έχουν να κάνουν

πάντα σε αυτό το ραντεβού είναι εκεί. Όταν για εμάς το μένουμε σπίτι λόγω της πανδημίας του COVID-19 ακούγεται δύσκολο αλλά και δεδομένο, εκείνοι είναι αναγκασμένοι να ζουν στην εξαθλίωση εκτεθειμένοι συνεχώς σε εξωτερικούς χώρους, σε εστίες πολλών και επικίνδυνων μικροβίων. Σε μια έρημη πόλη λόγω της πανδημίας, αδυνατούν να βρουν το οτιδήποτε σε τροφή και βοήθεια, οδηγώντας τους σε αδιέξοδο. Συζητώντας μαζί τους η ομάδα του Δείπνου Αγάπης άστεγοι τόνισαν πως «ήταν εύκολα παρατηρήσιμη η μείωση της κίνησης, ωστόσο δεν ήμασταν ενήμεροι για το τί συμβαίνει, σε τί βαθμό και ποιά η επικινδυνότητά του». Κάποιοι θεωρούν το παγκάκι ή τη γωνιά που κοιμούνται σπίτι τους και δε θέλουν να το αφήσουν ώστε να μη χάσουν τη θέση τους.

26. Kάθε Τρίτη και Πέμπτη η ομάδα του Δείπνου Αγάπης προσφέρει σε χιλιάδες άστεγους, κάτι που για τη πλειοψηφία θεωρείται δεδομένο, ένα πιάτο φαγητό. Εν μέσω της πανδημίας όπου οι συνθήκες ήταν ακόμη πιο δύσκολες, καθώς δεν κυκλοφορούσε κανένας περαστικός στο δρόμο, προστέθηκε και το Σαββατοκύριακο.

ΙΙ. Αρχιτεκτονική για τον άστεγο Υλοποιημένα έργα και μελέτες

Ο άστεγος ως υποκείμενο σχεδιασμού Μέσα από το ιστορικό πέρασμα του φαινομένου της αστεγίας και την απαρχή της δημιουργίας καταφυγίων των αστέγων, καταλήγουμε στη σύγχρονη εποχή με την ανάγκη και επιθυμία των αρχιτεκτόνων για σύγχρονο και λειτουργικό σχεδιασμό, δημιουργώντας άλλοτε τοπία ιδρυματοποίησης μεγάλης κλίμακας και άλλοτε μονάδων ελάχιστης κατοίκησης και επιβίωσης. Έτσι, ο άστεγος αποτελεί ενεργό υποκείμενο στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό και στη δημιουργία σύγχρονων και ευέλικτων δομών στέγασης. Στο κεφάλαιο αυτό μέσα από προσωπική έρευνα παρατίθενται προτάσεις για την αστεγία, οι οποίες δεν έχουν υλοποιηθεί, καθώς και ο άτλαντας υλοποιημένων σχεδιαστικών έργων με στόχο την επανένταξη των αστέγων στο δικαίωμα της στέγασης και της ζωής ως πολίτες και κάτοικοι της πόλης.

Ο αριθμός των σχεδιαστικών έργων της ερευνητικής εργασίας δεν αντιπροσωπεύει το σύνολο αλλά ένα μέρος προτάσεων και έργων τα οποία θεωρήθηκαν πιο ενδιαφέροντα σχεδιαστικά και λειτουργικά. Για το λόγο αυτό, το κεφάλαιο χωρίζεται σε δύο μέρη, αρχικά κάνοντας μια επισκόπηση προτάσεων που ίσως συμβάλλουν στην εξάλειψη του φαινομένου της αστεγίας και στη συνέχεια ως δεύτερο μέρος, τον άτλαντα υλοποιημένων έργων που ήδη έχουν συμβάλει στη στέγαση της κοινωνικής ομάδας των αστέγων. Κατά την προσωπική μου άποψη, ένας από τους σημαντικότερους λόγους σχεδιασμού των αρχιτεκτόνων θα πρέπει να είναι η επανακατοίκηση των αστέγων σε ένα περιβάλλον που θα ανταποκρίνεται στις προσωπικές ανάγκες και δε θα μοιάζει σε τίποτα με την άστεγη ζωή τους στο δρόμο.

Επισκόπηση προτάσεων για την αστεγία Η επισκόπηση αρχιτεκτονικών προτάσεων που αφορούν τη στέγαση των αστέγων έγινε στα πλαίσια έρευνας έργων μεγάλης κλίμακας που μπορούν να θεωρηθούν ως τοπία ιδρυματοποίησης ή μαζικής στέγασης ενός μεγάλου αριθμού αστέγων με στόχο τη φιλοξενία τους, την εκπαίδευσή τους και τέλος την επανένταξή τους ως ενεργά μέλη της κοινωνίας. Δυστυχώς οι προτάσεις αυτές μένουν ανολοκλήρωτες διότι ο προϋπολογισμός υλοποίησης αυτών των έργων παραμένει υψηλός λόγω του μεγέθους. Παρόλα αυτά, αποτελούν αξιόλογες και λειτουργικές κατά τη γνώμη μου προτάσεις κατοίκησης και θα μπορούσαν να συμβάλουν στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό ανάλογων προγραμμάτων. Γίνεται αρχικά μια κατανομή με κριτήριο το μέγεθός τους κατά προσέγγιση, αφού τα στοιχεία ήταν ελλείπεις. Αρχικά, η κάψουλα που δημιουργήθηκε με στόχο τη στέγαση άστεγων ανθρώπων του Λος Άντζελες αποτελεί τη μονάδα που σε συνδυασμό πολλών τέτοιων μονάδων μαζί θα αποτελέσουν ένα καταφύγιο για τον άστεγο πληθυσμό. Η κάψουλα προσφέρει στον κάτοικο πλήρη

εξοπλισμό διαβίωσης αλλά και απομόνωσης, με τη χρήση ενός είδους καλύμματος, από τις άλλες κάψουλες. Από την άλλη το κτήριο στέγασης αστέγων με τη δημιουργία αστικών κήπων στην επιφάνεια του κτηρίου στη Κοπεγχάγη προσφέρει ένα χώρο πρασίνου στους κατοίκους του, όπου συμβάλει στην ψυχική υγεία και στην άμεση επαφή τους με τη φύση και την φροντίδα των κήπων ως μια δραστηριότητα. Με άμεσο και λειτουργικό τρόπο μπορεί να συμβάλει στην επανένταξη των αστέγων στην κοινωνία η σχεδιαστική πρόταση Isla Intersections των LOHA μέσω της συναρμογής κοντέινερ που θα δημιουργούν ένα ιδρυματικό τοπίο ιδιαίτερου σχεδιασμού και λειτουργιών με στόχο την καλύτερη ζωή των άστεγων του Λος Άντζελες. Επίσης, η πρόταση Othalo με τη χρήση ανακυκλώσιμων υλικών προσπάθησε να δημιουργήσει χώρους φιλικούς προς το περιβάλλον αλλά και χρηστικούς με ένα συγκρότημα διαμερισμάτων πλήρως λειτουργικά, με «ζωντανά» δώματα και αίθριους χώρους.

Άτλαντας υλοποιημένων σχεδιαστικών έργων Ο άτλαντας δημιουργήθηκε ως ένας κατάλογος υλοποιημένων έργων από όλο τον κόσμο με υποκείμενο σχεδιασμού τον άστεγο στη σύγχρονη πόλη. Αφορμή για τη δημιουργία του άτλαντα δε θα μπορούσε να είναι οτιδήποτε άλλο εκτός από το βιβλίο της Σοφίας Βυζοβίτη (2017) «Μικροκατοικία - Άτλαντας για Αρχιτέκτονες»27, το οποίο αποτέλεσε πηγή έμπνευσης αλλά και πρότυπο για την συγγραφή και το χαρακτήρα του ερευνητικού θέματος. Παρότι η «Μικροκατοικία» δεν αναφέρεται στους άστεγους και στις πρακτικές των αστέγων, εστιάζει όμως στο μικρό μέγεθος και αναπτύσσει μια συζήτηση για την «κατοικία και το ελάχιστο». Η Σοφία Βυζοβίτη (2017) αναφέρει «Η συζήτηση για το ελάχιστο διεκδικεί σημαίνουσα θέση στη διατύπωση εναλλακτικών μοντέλων κατοίκησης αλλά και των νέων αντιλήψεων γύρω από το δικαίωμα στην κατοικία». Τα υλοποιημένα σχεδιαστικά έργα είναι μονάδες ελάχιστης διαβίωσης με χωρητικότητα από ένα έως τέσσερα άτομα και με επιφάνεια από 0,6 έως 15 τ.μ. Η καταχώρηση των έργων έγινε με την παρουσίαση

σχεδίων και φωτογραφιών που αποσπάστηκαν από διαδικτυακά περιοδικά αρχιτεκτονικής και από ιστοσελίδες αρχιτεκτονικών γραφείων. Στον επόμενο χάρτη φαίνεται η γεωγραφική διασπορά των λημμάτων που επιλέχθηκαν μετά από προσωπική μου έρευνα στην παγκόσμια επικράτεια. Η ταξινόμηση των έργων έγινε με βάση το μέγεθος, ενώ στον άτλαντα υπάρχει μία πλήρης καταγραφή των στοιχείων και μια προσωπική κατανομή. Το Antidote μπορεί να χαρακτηριστεί ως στάσιμο καταφύγιο, καθώς είναι ένα παγκάκι που χάνει τη βασική του λειτουργία ως χώρος ξεκούρασης ενός περιπατητή και γίνεται ένα εφήμερο καταφύγιο και μέρος επιβίωσης ενός άστεγου, ο οποίος ψάχνει ένα μέρος για να περάσει το βράδυ. Είναι τοποθετημένο στο πέρασμα ενός δημόσιου πάρκου της πόλης κοντά σε χώρο πρασίνου. Το One SQM House έχει τη μορφή ενός μικροσκοπικού σπιτιού, μπορεί να χαρακτηριστεί ως καμπίνα και τοποθετείται σε ανοιχτούς χώρους της πόλης, ενώ μεταφέρεται εύκολα από τον άνθρωπο. Η κατασκευή Instant 47

Housing WBF του Baumann αποτελεί κινούμενο καταφύγιο, προσαρμόζεται σε κάθε περιβάλλον λόγω της τεχνολογίας που χρησιμοποιήθηκε ενώ το σχήμα του μας θυμίζει μεταλλικό κάδο σκουπιδιών με μια επέκταση η οποία μετατρέπει τη κινητή κατασκευή σε κρεβάτι. Το Housetrike με παρόμοια λογική της επέκτασης της μονάδας για την δημιουργία καταφυγίου, είναι αυτοκινούμενο καθώς αποτελεί το μπροστινό μέρος ποδηλάτου και μπορεί να τοποθετηθεί οπουδήποτε. Ο Paul Elkins προσφέρει αυτονομία στο κινούμενο καταφύγιο, μοιάζει με μικρή ντουλάπα και περιέχει οικιακό εξοπλισμό, κάθισμα που μετατρέπεται σε κρεβάτι και κινείται χάρη στις ρόδες που έχουν τοποθετηθεί στη βάση. Παράλληλα, το καρότσι αγορών μέσα από τη προσέγγιση του Baumann μετατρέπεται σε ένα κινούμενο καταφύγιο, πολυλειτουργικό με χώρους αποθήκευσης και χώρο ύπνου, ενώ ανταποκρίνεται σε όλες τις καιρικές συνθήκες μέσα από την υλικότητα του καλύμματος που χρησιμοποιείται για στέγαση. Αποτελεί παράδειγμα καταφυγίου των urban nomads και είναι μια αυτόνομη μονάδα χρησιμοποιώντας φωτοβολταϊκά συστήματα και ανακυκλώσιμα υλικά. Το WheelLY, ένα εφήμερο καταφύγιο με ανακυκλώσιμα υλικά ανήκει στη κατηγορία των κινούμενων καταφυγίων,

τοποθετήθηκε σε πράσινες ζώνες, καθώς και σε μετρό πόλης της Ιταλίας, ενώ μορφολογικά μας θυμίζει μεγάλο σωλήνα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της υλικότητας που χρησιμοποιείται στα σύγχρονα καταφύγια είναι το Iglou, μια κατασκευή που μοιάζει με κάψουλα και ανταποκρίνεται σε χαμηλές θερμοκρασίες. Το Shell House και το Cardborigami είναι δύο κατασκευές οι οποίες μοιάζουν πολύ και ως προς το σχεδιασμό και ως προς την υλικότητα του χαρτιού που χρησιμοποιήθηκε. Η τεχνική που χρησιμοποιείται είναι η τεχνική των origami και με τον τρόπο αυτό αναπτύσσεται η κατασκευή και η χωρητικότητα της φτάνει από ένα έως τέσσερις ανθρώπους ξαπλωμένους. Μπορούν να τοποθετηθούν οπουδήποτε και να προφυλάξουν τους άστεγους από το κρύο, αλλά και να μεταφερθούν πολύ εύκολα μόνο από το ανθρώπινο σώμα. Στη συνέχεια η κατασκευή του A.D.A.P.T. έρχεται να μας θυμίσει την αρχιτεκτονική του επείγοντος αν και δημιουργήθηκε για την προστασία των διαδηλωτών, μπορεί άνετα να χρησιμοποιηθεί για την εφήμερη διαμονή και επιβίωση των αστέγων. Η κατασκευή σε πλήρης ανάπτυξη μπορεί να φιλοξενήσει δύο έως τρία άτομα, αποτελεί ένα κινούμενο καταφύγιο και προορίζεται για γκρίζες ζώνες προσφέροντας 48

προστασία στους κατοίκους της, στη προκειμένη περίπτωση τους άστεγους. Το Compact Shelter μπορεί να χαρακτηριστεί ως καμπίνα, είναι πτυσσόμενη κατασκευή και η υλικότητά της προορίζεται για τη βροχή, ενώ μπορεί να τοποθετηθεί σε γωνιές της πόλης. Το Shelter Squared είναι ένα κελί διαβίωσης, μπορεί να τοποθετηθεί στο εσωτερικό χώρων προσφέροντας διαφορετικές λειτουργίες. Όπως είναι φυσικό δε θα μπορούσαμε να παραβλέψουμε τα μικροσκοπικά σπίτια στην Αμερική (Tiny Houses) όπου προορίζονται για άστεγες οικογένειες, ενώ σε μόλις 8,90 τ.μ. παρέχουν όλο τον απαραίτητο εξοπλισμό ενός νοικοκυριού και για το λόγο αυτό μπορούν να χαρακτηριστούν ως αυτόνομα διαμερίσματα. Τέλος, κλείνουμε την περιήγηση σε καταφύγια ελάχιστης κλίμακας με κινητές μονάδες που υλοποιήθηκαν στο project Homes for Hope, όπως είδαμε και στο υποκεφάλαιο με τις προτάσεις για την αστεγία, με μια σειρά κινούμενων καταφυγίων που θα προσφέρουν στον άστεγο ένα μόνιμο καταφύγιο εντός της πόλης, με όλη την αυτονομία που μπορεί να του προσφέρει. Έτσι, καταλήγουμε πως οι μονάδες ελάχιστης διαβίωσης μπορούν να συμβάλλουν στη στέγαση των άστεγων πληθυσμών

και είναι ικανές να συντελέσουν στην εξάλειψη της αστεγίας σε όλο τον κόσμο. Σύμφωνα με τη γεωγραφική διασπορά συμπεραίνουμε πως οι περιοχές που αντιμετωπίζουν μεγαλύτερο πρόβλημα αστεγίας, έχουν και τα πιο πολλά παραδείγματα υλοποιημένων έργων, όπως το Λος Άντζελες και η Νέα Υόρκη28. Η ταξινόμηση των μονάδων ελάχιστης κατοίκησης που μελετήσαμε έγινε σύμφωνα με τα είδη της «Μικροκατοικίας», το στάσιμο ή κινούμενο καταφύγιο, η καμπίνα, το αυτοκινούμενο, η κάψουλα, το κελί διαβίωσης και το διαμέρισμα. 27. Από το βιβλίο της Σοφίας Βυζοβίτη, (2017), Μικροκατοικία - Άτλαντας για Αρχιτέκτονες, Θεσσαλονίκη, University Studio Press. 28. Το Λος Άντζελες στεγάζει περίπου 57.000 άστεγους, ενώ η Νέα Υόρκη πάνω από 60.000. Στο https://www.iefimerida.gr/news/227516/i-athinaanamesa-stis-poleis-me-toys-perissoteroys-astegoysston-kosmo-eikones

Γεωγραφική διασπορά στην παγκόσμια επικράτεια

ΙΙΙ. Σημαντικά σημεία της έρευνας

Διογένης

Diogenes, Jules Bastien-Lepage, 1905

Ο Διογένης, γνωστός ως Διογένης ο κυνικός, ήταν αρχαίος φιλόσοφος και θεμελιωτής του κυνισμού. Αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα άστεγου ανθρώπου ή καλύτερα ανθρώπου που ζούσε στο δρόμο. Πίστευε πως η ευτυχία του ανθρώπου βρίσκεται στη φυσική ζωή και πως μόνο με την αυτάρκεια, τη λιτότητα, την αυτογνωσία και την άσκηση μπορεί κανείς να την εξασφαλίσει. Με αυτόν τον τρόπο ήθελε να δείξει, ότι οι χαρές της ζωής είναι αυτές που προσφέρει η φύση και ότι όλες οι άλλες ανάγκες του ανθρώπου είναι τεχνητές. Ο ίδιος κατ’ επιλογή ζούσε σε ένα πιθάρι ζητιανεύοντας, ενώ η διδασκαλία του ήταν επαναστατική και ανατρεπτική για την τάξη που επικρατούσε τότε. «Το καλοκαίρι κυλιόταν πάνω στην καυτή άμμο, ενώ το χειμώνα αγκάλιαζε χιονισμένα αγάλματα...», και «πατούσε ξυπόλητος στα χιόνια...», ενώ «...επιχείρησε να φάει και ωμό κρέας....». Ο ίδιος έλεγε ότι «...τον είχαν απαντήσει οι τραγικές κατάρες γιατί δεν ήταν κάτοικος κάποιας πόλης, δεν είχε σπίτι, ήταν στερημένος από πατρίδα, φτωχός περιπλανώμενος...» (Διογένης Λαέρτιος, 2002: 15, 25, 29). 68

Diogenes, Jean-Léon Gérôme, 1860

Το όνομα των κυνικών φιλοσόφων προέρχεται από τη λέξη κύων, δηλαδή σκύλος. Ο Διογένης θαύμαζε τους σκύλους για την απλότητα τους. Οι σκύλοι δεν είχαν ανάγκη πολυτέλειας, αλλά αρκούνταν με τα λίγα και μπορούσαν να ξεχωρίσουν τους αληθινούς απ’ τους ψεύτικους φίλους. Συνήθιζαν, μάλιστα, να λένε ότι «διαφέρουμε από τους άλλους σκύλους, διότι εμείς δεν δαγκώνουμε τους εχθρούς αλλά τους φίλους, για να τους διορθώσουμε». Η μορφή του Διογένη μας δημιουργεί σκέψεις κι ερωτήματα σε σχέση με τη ζωή που επίλεξε να έχει. Έρχεται κατά αντιπαραβολή να μας θυμίσει τον άστεγο ως προς τον τρόπο επιβίωσης, παρόλα αυτά ο Διογένης είχε επιλέξει από μόνος του αυτό τον τρόπο ζωής. Επιβίωνε μέσα σε ένα πιθάρι που για εκείνον ήταν ότι χρειάζονταν για να περάσει τις ώρες του ύπνου και της ανάπαυσης. Σύμφωνα με τη Σοφία Βυζοβίτη (2017) «Ενδεχομένως ο πρώτος πρόγονος της κατοικίας της ελάχιστης διαβίωσης να βρίσκεται στο πιθάρι του Διογένη». Ανάλογα με το αν ήταν μέρα ή νύχτα, ή εάν ήθελε να είναι τελείως μόνος του γυρνούσε το πιθάρι προς τη μεριά ενός τοίχου, ώστε να μην τον βλέπει κανείς. Αναφέρει η Σοφία Βυζοβίτη (2017) «Αυτή η απλή αλλά καίρια χειρονομία της περιστροφής σε ελαφρά έδραση από το χέρι του 69

κατοίκου, εκλαμβάνω ότι προτάσσει ο Κοτιώνης ως ένα παράδειγμα για τα βιοκλιματικά κελύφη…»29. Έτσι μπορούσε να διεκδικεί δικό του προσωπικό χρόνο ενώ ζούσε στο δρόμο. Επιτελούσε ουσιαστικά όλες τις λειτουργίες μιας οικίας σε ένα πιθάρι με μεγάλη επιτυχία και άνεση. Εδώ μπορούμε να αντιστοιχίσουμε το πιθάρι του Διογένη με τα φορητά ενδιαιτήματα του προηγούμενου υποκεφαλαίου, όπου ο άνθρωπος όπως και ο Διογένης προσαρμόζει το καταφύγιο σε οπουδήποτε περιβάλλον και το μεταφέρει ανάλογα τις συνθήκες. Είναι ένα τρανταχτό παράδειγμα για να σκεφτούμε πως ο άνθρωπος καταφέρνει να ζει με πολύ λίγα πράγματα, όπως στη σημερινή εποχή άστεγοι που επιλέγουν γωνιές της πόλης με τη δημιουργία ενός καταφυγίου. Θα μπορούσαμε να συγκρίνουμε τον σύγχρονο άστεγο με το Διογένη τον κυνικό ως προς τον τρόπο επιβίωσης και ως προς την ευρηματικότητα που διαθέτουν σε σχέση με τη δημιουργία μια πρόχειρης μονάδας κατοίκησης. Βέβαια η εμφάνιση των αστέγων δεν επιτεύχθηκε με δική τους επιλογή, αλλά λόγω δύσκολων συνθηκών, παρόλα αυτά εδώ φαίνεται πως ο άνθρωπος με ελάχιστα πράγματα καταφέρνει να επιβιώσει και να

γίνει κομμάτι μιας πόλης μέσα από το δικό του μοναδικό τρόπο κατοίκησης και επιβίωσης. 29. Στο βιβλίο της Σοφίας Βυζοβίτη (2017), Μικροκατοικία - Άτλαντας για Αρχιτέκτονες, Θεσσαλονίκη, University Studio Press γίνεται πλήρης αναφορά στο Διογένη και τον τρόπο κατοίκησής του.

Στο δρόμο

Ορέστης Σεφέρογλου, No home, 2013

Περνώντας από δρόμους που ίσως κανείς δε θα περίμενε να αντικρίσει κάτι τέτοιο, βλέπεις ανθρώπους μόνους, απροστάτευτους, να περικλύζονται από αντικείμενα που άλλοτε τους συγκροτούν και άλλοτε τους διαχωρίζουν. Νιώθουν αυτό το μέρος σπίτι τους χωρίς όμως να υπάρχει κάποιο σπίτι. Αντικείμενα ξένα που έχουν συλλέξει με δική τους επιλογή, τα κάνουν δικά τους με έναν τρόπο για εμάς περίεργο, για εκείνους πιο συνηθισμένο. Επιλέγουν το δικό τους σημείο επιβίωσης, ένα σημείο που για εμάς ίσως δεν έχει κάποια αξία και κάποια χρηστικότητα. Πολλές φορές όμως είναι δύσκολο ακόμη και γι’ αυτούς να ζουν εκεί, αν και το έχουν συνηθίσει. Κρύο, βροχή, αέρας, κουλουριασμένοι άνθρωποι μέσα σε σκεπάσματα, κάτω από χαρτόκουτα, πάνω σε σακούλες. Ο εχθρός άλλοτε αόρατος, άλλοτε ορατός. Κάποιος που σκέφτηκε πώς αν τους επιτεθεί θα κερδίσει κάτι, θα νιώσει πιο σημαντικός παραβιάζοντας τα όρια ενός άστεγου ανθρώπου. Γιατί υπάρχουν όρια, όρια που εμείς σαν περαστικοί δε βλέπουμε αλλά εκείνοι τα έχουν συγκροτήσει δημιουργώντας συνθήκες και καταστάσεις οικειοποίησης. Ένα βράδυ σταματημένη έξω από ένα ζαχαροπλαστείο, η πρώτη σκήνη που μου έκανε 71

εντύπωση ήταν η μορφή ενός ανθρώπου καθισμένου σε μια καρέκλα και σχεδόν κοιμισμένου. Τον κοιτούσα χωρίς να ξέρω ακριβώς τι σκέφτομαι, ήταν η συμπόνια μου που με έκανε να τον κοιτάζω, ή υπήρχε λύπηση από τη πλευρά μου χωρίς να ξέρω αν μπορώ να κάνω κάτι για να τον βοηθήσω. Γιατί νιώθεις τόσο λίγος μπροστά του, τόσο μικρός, σχεδόν ανίκανος και ανήμπορος να προσφέρεις. Δε ξέρεις τί έχει ανάγκη, αν χρειάζεται φαγητό, νερό, χρήματα, αν τελικά χρειάζεται κάτι το οποίο δε μπορείς να σκεφτείς. Σκέφτεσαι τι είναι αυτό που μπορείς να κάνεις για να αλλάξεις αυτή τη κατάσταση. Μια μορφή που θα τη θυμάσαι για πάντα, να στέκεται καμπουριασμένος σε ένα τραπέζι. Μαλλιά μακριά γκρίζα, γένια, ένα καπέλο, ρούχα ταλαιπωρημένα και βρώμικα και τα χέρια του σκληρά, μουτζουρωμένα να μοιάζουν κουρασμένα. Κανείς τριγύρω του να τον κοιτά, μονάχα εγώ να κρύβομαι στις σκέψεις μου για εκείνον, και φεύγοντας από εκεί να μην έχει αλλάξει τίποτα. Μάτια θλιμμένα, κουρασμένα, γεμάτα απόγνωση και κάποια απορία. Τι λάθος έκανε και βρέθηκε εκεί, γιατί να το περνάει αυτός, γιατί να ζει εκεί. Αν θα μπορούσαμε να μπούμε στη ζωή ενός άστεγου και να βιώσουμε από κοντά τη καθημερινότητα του, άραγε τι

θα ήταν αυτό που θα μας έκανε εντύπωση. Είναι η άστεγη ζωή τους μια μεγάλη αβεβαιότητα, ζώντας μέσα στην ανασφάλεια και το φόβο για το αύριο. Ξέρουν πιά ότι δύσκολα θα βγουν από αυτή τη συνθήκη, δύσκολα κάποιος θα τους εμπιστευτεί και θα τους δώσει μια θέση εργασίας, ότι θα ανοίξει κάποιος το σπίτι του και θα του παραχωρήσει ένα δωμάτιο, ένα πιάτο φαγητό. Άραγε είναι εύκολο να ζουν μετά από τη κακουχία του δρόμου, σε μια δομή φιλοξενίας, ή μήπως τους περιορίζει και νιώθουν να χάνουν τη προσωπική τους ζωή. Παρόλα αυτά, μένοντας στο δρόμο η προσωπική τους ζωή και η ελευθερία τους έχει χαθεί, δε μπορούν να κλείσουν κάποια πόρτα και να απομονωθούν, δεν υπάρχει κάτι τέτοιο. Είναι κομμάτια της πόλης, του αστικού τοπίου, ενός τοπίου αλληλεπίδρασης ανθρώπων και δραστηριοτήτων. Τους βρίσκεις σε στενούς δρόμους, σε πλατείες, σε εσοχές κτηρίων, ίσως και σε εγκαταλελειμμένα σπίτια να ζουν στην αυλή ή να έχουν παραβιάσει και να διαμένουν στο εσωτερικό του. Κάποιους τους ιδρυματοποιεί το κράτος, τους κάνει μέρος ενός συνόλου άστεγων ανθρώπων να ζουν κάτω από μία κρατική στέγη.

Τους προσφέρεται ένα κρεβάτι, μπάνιο, φαγητό, ζεστασιά τις κρύες μέρες του χειμώνα. Είναι όμως αυτό που ονειρεύονταν, αυτό που επιδίωκαν, ή μήπως είναι μια γρήγορη λύση και ένας τρόπος έμμεσης επιτήρησης αυτών. Ζουν με ανθρώπους που δε γνωρίζουν, γίνονται όμως φίλοι και οικογένεια, θα μπορούσαμε να πούμε. Περνάν ένα μέρος της ζωής τους σε ένα τοπίο ιδρυματοποίησης που δε το επιλέγουν, αλλά μοιάζει καλύτερο σε συνθήκες επιβίωσης απ’ ότι στο δρόμο. Ορέστης Σεφέρογλου, No home, 2013

Επιβίωση

Καταφύγιο αστέγων στην Αθήνα, Πηγή Google

Ποιοι είναι τελικά οι λόγοι που καταλήγει κανείς άστεγος; Οι λόγοι που οδηγούν τον άνθρωπο στην αστεγία στη σύγχρονη εποχή είναι πολλοί και αμφιλεγόμενοι. Ο κυριότερος λόγος που θα μπορούσε να σκεφτεί κανείς είναι ο οικονομικός παράγοντας και κυρίως η οικονομική κρίση που έπληξε τη χώρα μας. Η απώλεια στέγης είναι ένα πολυδιάστατο κοινωνικό φαινόμενο, κάτι που σημαίνει ότι διαθέτει διαφορετικές πλευρές αλλά και διαφορετικούς παράγοντες που εννοούν την εμφάνισή της. Ο κοινωνικός αποκλεισμός συνδέεται άμεσα με το φαινόμενο της αστεγίας και θα λέγαμε ότι πορεύονται μαζί. Εδώ θα πρέπει να πούμε ότι οι λόγοι δεν είναι μόνο αυτοί και δε μπορούμε να κρίνουμε τους άστεγους και να τους θεωρούμε υπεύθυνους. Σίγουρα παίζουν διάφοροι παράγοντες ρόλο αλλά, τόσο η οικονομία, όσο και η οικογενειακή κατάσταση παίζουν σημαντικό ρόλο. Η διάρρηξη των κοινωνικών σχέσεων και τα οικογενειακά προβλήματα μπορούν να ενισχύσουν στην απώλεια στέγης, όπως και το μορφωτικό επίπεδο και ενδεχόμενα θέματα υγειάς.

Άστεγος, Νίκος Πανταζάρας, Αθήνα, Πλατεία Ομονοίας, 2019

Έτσι, λοιπόν καταλήγουμε ότι ο συνδυασμός όλων αυτών των παραγόντων μπορούν να επηρεάσουν τη ζωή ενός ανθρώπου και να τον οδηγήσουν να χάσει το σπίτι του. Και όταν συμβαίνει αυτό, προβλήματα τα οποία δεν υπήρχαν σιγά σιγά συσσωρεύονται και αναγεννιούνται κι άλλα τα οποία πρέπει να αντιμετωπίσει χωρίς κάποια βοήθεια εξωτερικών παραγόντων. Πλέον γνωρίζουμε πολύ καλά πως το κράτος αδυνατεί να ενισχύσει τον άστεγο και το μόνο που μπορεί να προσφέρει είναι σε ορισμένες περιπτώσεις τη βοήθεια μέσω δομών. Παρόλα αυτά, είναι πολύ σημαντικό ότι υπάρχουν εθελοντικές ομάδες που συμμετέχουν με μεγάλη επιτυχία στη φροντίδα και μεριμνούν για τους άστεγους. Όμως θα πρέπει αυτό να ακουστεί σε όλους και να αναπτύξουμε όλοι την ευαισθησία για βοήθεια, προσφορά και φροντίδα. Όλοι είμαστε άνθρωποι που έχουμε κληθεί να επιβιώσουμε, ο καθένας με το δικό τους προσωπικό τρόπο και δε θα πρέπει να ακυρώνεται κανείς για αυτό και για δυσκολίες που αντιμετωπίζει. Το να βρίσκεσαι σε κατάσταση αστεγίας είναι πολύ σοβαρό και μόνο εάν το έχεις ζήσει μπορείς να καταλάβεις.

Κήποι των αστέγων

Pepe Otero, Gardens of the Homeless, Margaret Morton, 1993

Στους κήπους των αστέγων παρατηρούμε πολλά αντικείμενα, τοποθετημένα σωστά για εκείνους, επιτελώντας μια συγκεκριμένη λειτουργία. Επιτελούν όλες τις οικιακές λειτουργίες, όπως σίτιση, ύπνο, στάση στις μονάδες που έχουν δημιουργήσει συνθέτοντας ευρήματα κυρίως από κάδους σκουπιδιών. Θα λέγαμε πως οι κήποι των αστέγων μοιάζουν με πίνακες ζωγραφικής όπου τα διάφορα στοιχεία τον συνθέτουν. Ο κάθε κήπος είναι σαν ένας πίνακας, ένα μουσείο όπου πολλοί περαστικοί το κοιτάζουν κι μπορεί να αφήσουν κάτι δικό τους. Στους κήπους βλέπουμε διαφορετικά είδη συνθέσεων, χωρίς συγκεκριμένα σχήματα, αλλά κυρίως στο πως τελικά προέκυψε μια σκέψη των αστέγων. Αυτό που δε λείπει από κανένα είναι η δημιουργικότητα, ο εφήμερος χαρακτήρας και η ενεργή ζωή των κατοίκων τους. Με την έννοια του assemblance επιτυγχάνεται η συλλογή και η συγκέντρωση των αντικειμένων και ύστερα με το bricolage η συναρμογή και η σύνθεση τους. Έτσι κομμάτια αρχιτεκτονικής σκέψης υπάρχουν στις δημιουργίες των αστέγων χωρίς οι ίδιοι να το γνωρίζουν. Τα υλικά που βρίσκονται στους κήπους των αστέγων και καλύπτουν την έκταση στην οποία έχουν 76

Mr. Lee’s Garden, Gardens of the Homeless, Margaret Morton,1993

επιλέξει να διαμένουν είναι πολλών ειδών και βρίσκουν χρήσεις πολύ διαφορετικές από τις συνηθισμένες. Όπως λέμε τα σκουπίδια κάποιου που βρίσκονται στους κάδους απορριμμάτων είναι ο θησαυρός κάποιου άλλου. Έτσι, στους κήπους της Νέας Υόρκης συναντάμε ξύλινες παλέτες για την δημιουργία καινούριων επίπλων, τη δημιουργία συνόρων και ορίων αλλά και τη μεταφορά των αντικειμένων από τους κάδους προς τους κήπους, σαν ένα έλκηθρο συλλογής αντικειμένων. Επίσης, το πιο συχνό και βασικό αντικείμενο που χρησιμοποιούν οι άστεγοι είναι το καρότσι αγορών κάποιες φορές για μεταφορά υλικών και την αποθήκευσή τους και κάποιες φορές ως αποθηκευτικός χώρος δοχείων με νερό για πόση αλλά και σωματική υγιεινή. Παράλληλα, τα χαλιά και οι δίσκοι ψωμιού παίζουν το ρόλο δομικού στοιχείου, είτε ως φράχτης στην περίπτωση των δίσκων, είτε ως οροφή ή τοίχοι στη περίπτωση των χαλιών. Τα παλιά έπιπλα χρησιμεύουν ως έπιπλα τα οποία και μεταποιούν με υφάσματα που βρίσκουν ή ως στηρίγματα των κατασκευών για τη προστασία από δυνατούς αέρηδες. Το νερό ένα από τα πιο σημαντικά αγαθά για την επιβίωση του ανθρώπου, παίζει σημαντικό ρόλο στη ζωή των αστέγων οι οποίοι 77

επιβιώνουν με τα ελάχιστα. Έτσι, με δοχεία γεμίζουν νερό από πυροσβεστικούς κρουνούς, είτε από φυσικές πηγές όπως από τη θάλασσα ή από δημόσιες βρύσες που δυστυχώς δύσκολα μπορεί να βρει κάποιος στις σύγχρονες πόλεις. Πρέπει να επισημάνουμε ότι οι κήποι των αστέγων αποτελούν ένα τοπίο σύνθεσης, συλλογής και συναρμογής αντικειμένων που δεν έχουν την έννοια του κοινού κήπου μιας κατοικίας. Για αυτό συνήθως στους κήπους των αστέγων δεν βρίσκουμε κάποιο είδος φύτευσης, αλλά πολλές φορές συλλέγουν πλαστικά φυτά η ακόμη και λούτρινα δέντρα. Βέβαια υπάρχουν και εκείνοι που καλλιεργούν για να μπορέσουν να σιτιστούν και άλλοι που δημιουργούν νερόλακκους σαν τεχνητές λίμνες για να βρίσκονται κοντά στο στοιχείο του νερού. Έτσι, βλέπουμε πως η φαντασία των ανθρώπων μπορεί να δημιουργήσει ονειρικές απρόβλεπτες συνθήκες, όπου οι άστεγοι απολαμβάνουν να το κάνουν και να δίνουν ζωή στο μυαλό τους μέσα από τη σκέψη για συναρμογή αντικειμένων. Τους δίνεται ελευθερία που πολλές φορές τους τη παίρνει πίσω το κράτος με κατεδαφίσεις των κήπων τους.

Νομάδες

Nathanael’s garden, Gardens of the Homeless, Cover of the book: Transitory Gardens, Uprooted Lives, Diana Balmori, Photograph: Margaret Morton

Οι νομάδες είναι μέλη μια κοινότητας ανθρώπων όπου έχουν επιλέξει έναν διαφορετικό τρόπο ζωής και επιβίωσης, αλλάζοντας συχνά μέρος κατοίκησης κυρίως για συλλογή τροφής, περιπλάνησης, εκτροφής βοσκοτόπων. Υπάρχουν και οι σύγχρονοι νομάδες, οι λεγόμενοι περιπατητές νομάδες, οι οποίοι δε ζουν με φυσικούς πόρους και προσφέρουν υπηρεσίες στον αστικό ιστό. Στη συγκεκριμένη περίπτωση με μια πρώτη ματιά γίνεται μια σύγκριση μεταξύ των κήπων των αστέγων και των βεδουίνων, οι οποίοι ανήκουν σε αραβικές νομαδικές φυλές βοσκών και εντοπίζονται στην έρημο. Θα σκέφτεσαι άραγε τι σύγκριση θα μπορούσε να γίνει μεταξύ των αστέγων και των βεδουίνων. Κι όμως, παρατηρώντας τις δύο εικόνες βλέπεις ότι ο εφευρετικός χαρακτήρας και ο τρόπος κατοίκησης και διαβίωσης δεν απέχει και πολύ. Σχηματικά παρατηρούμε μεγάλη συγγένεια, ακόμη και στην επιλογή των υφασμάτων ως οροφές και πλευρικούς τοίχους, κατά μία έννοια, αλλά και η περισυλλογή οικιακών αντικειμένων περιμετρικά αυτών. Η μεγάλη διαφορά μεταξύ τους είναι ότι οι βεδουίνοι ως νομαδική φυλή έχουν επιλέξει το συγκεκριμένο τρόπο ζωής, όπως ακριβώς και ο Διογένης όπου αναφέρεται στην αρχή των 79

Bedouin Tent, Nomads

συμπερασμάτων, ενώ αντίθετα ο άστεγος έχει οδηγηθεί ύστερα από ακραίες συνθήκες στη κατάσταση αυτή. Και οι δύο επιλέγουν ένα είδος τέντας ή σκηνής, θα μπορούσαμε να πούμε, η οποία έχει δημιουργηθεί ύστερα από περισυλλογή αντικειμένων που φαίνονται χρηστικά στη δημιουργία ενός εφήμερου και πρόχειρου καταφυγίου. Το αστικό τοπίο επιλέγεται από τους άστεγους, κυρίως για να βρίσκονται κοντά στον αστικό ιστό και σε υπηρεσίες πρόνοιας αλλά και εύρεσης πόρων, ενώ οι νομάδες προτιμούν τοπία μακριά από την πόλη και τους κατοίκους της, καθώς ζουν μέσα από τη φύση και έχουν αναπτύξει ένα δικό τους μοναδικό τρόπο ζωής όπου στηρίζουν την επιβίωση τους στη φύση. Παρόλα αυτά όμως ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζουν τη διαμονή σε ένα τοπίο, είτε αστικό, είτε φυσικό, και η δημιουργία καταφυγίου ταιριάζει τόσο στην ομάδα των αστέγων όπου δημιουργούν κήπους και στους νομάδες. Εδώ αξίζει να σημειωθεί και ότι οι άστεγοι με τη δημιουργία και τη σύνθεση κήπων προσπαθούν να φτιάξουν ένα ιδανικό τοπίο για εκείνους στο οποίο θα μπορούσαν να ζήσουν, ενώ οι βεδουίνοι δεν προσπαθούν να αλλάξουν το μέρος όπου διαμένουν.

Δημόσιος χώρος

Antidote to anti-homeless spikes, Instant bench shelters, Rain City

Μπορεί να φαίνεται κάτι πολύ απλό, κάτι το οποίο θα μπορούσε να το είχε σκεφτεί ο καθένας, παρόλα αυτά όμως η δυναμική αυτού του εγχειρήματος και η προσπάθεια εν συναίσθησης από την πλευρά της πόλης μοιάζει πολύ σημαντική. Στο παγκάκι αυτό μπορείς να βρεις ένα καταφύγιο, ένα σπίτι. Ένα σπίτι εφήμερο, αποδοτικό και χρήσιμο για κάποιους ανθρώπους που ζούνε στο δρόμο. Για εμάς ένα μέρος στάσης και ξεκούρασης, για εκείνους μέρος καταφυγής και ζωτικής σημασίας. Από άποψη κατασκευής δεν είναι κάτι παραπάνω από δύο ξύλινα πάνελ και ένα μηχανισμό. Από θέμα χρηστικότητας όμως είναι πολύ λειτουργικό. Το να προφυλαχθεί ένας άστεγος από τη βροχή και να ξαπλώσει μια νύχτα είναι ένα δύσκολο κομμάτι της άστεγης ζωής του και μόνο αυτό να του προσφέρεις του έχεις εξασφαλίσει πολλά. Αυτό το project ανήκει σε προσπάθειες εφήμερης κατοίκησης και επιβίωσης των άστεγων σε μικρής κλίμακας και ελάχιστων τετραγωνικών μέτρων προγραμμάτων. Η αξία και η σημαντικότητα όλων αυτών των project παίζει κυρίαρχο και πολύ σημαντικό ρόλο στη καλυτέρευση της ζωής των αστέγων. Οι αρχιτέκτονες προσθέτουν ένα τόσο μικρό, αλλά τόσο λειτουργικό 81

Concrete spikes under a road bridge in Guangzhou city, Guangdong, China. Photograph: Imaginechina/REX

κομμάτι στην εξέλιξη της αρχιτεκτονικής, όπου μέσα από ιδέες και υλοποιημένες μονάδες κατοίκησης επιδρούν θετικά στην εξάλειψη ή στην αποφυγή της αστεγίας. Παρόλα αυτά, στην αντίθετη πλευρά υπάρχουν κράτη τα οποία δεν δείχνουν καμία εν συναίσθηση καθώς δημιουργούν συνθήκες στη πόλη μη φιλικές τόσο για τους άστεγους όσο και για τους πολίτες του αστικού ιστού. Με τη χρήση μεταλλικών ή τσιμεντένιων καρφιών, ένα είδος τεχνάσματος, δημιουργούν καταστάσεις αποκρουστικές, άσχημες και μη προσβάσιμους ελεύθερους δημόσιους χώρους. Δυστυχώς, παρατηρούμε τέτοιου είδους αρχιτεκτονική πόλεων σε πολλά σημεία, όπως κάτω από γέφυρες, πάνω σε πεζούλια και φυτεμένα παρτέρια, στο εξωτερικό δάπεδο κτηρίων, στις εσοχές και στα ανοίγματα, ακόμη κι παγκάκια με διαχωριστικά και ατομικές θέσεις. Αυτό έχεις ως στόχο την απομάκρυνση και ταυτόχρονα την αποδυνάμωση των αστέγων ώστε να αποτραβηχτούν από το κεντρικό ιστό της πόλης και να αποφεύγονται εικόνες όπου μάλλον τα κράτη δε μπορούν να αντέξουν ή καλύτερα δε μπορούν να αντιμετωπίσουν. Εικόνες ανθρώπων ξαπλωμένων στο δρόμο, σε ένα πεζούλι, σε ένα παγκάκι. 82

Ιδρυματοποίηση

Λαϊκά υπνωτήρια αστέγων στην Αθήνα, 1937

Παράδειγμα ενός μεγάλου κοιτώνα αστέγων ήταν και τα Λαϊκά υπνωτήρια που δημιουργήθηκαν κατά τη δικτατορία του Μεταξά και αφορούσαν μόνο άστεγους άνδρες που τους χαρακτήριζαν ως αλήτες. Οι θάλαμοι ήταν τεράστιοι και χωρίζονταν σε διαμερίσματα με ξύλινα χωρίσματα. Εδώ πρέπει να δώσουμε ιδιαίτερη σημασία ως προς το σχεδιαστικό μέρος των κοιτώνων εκείνης της εποχής και στην ιδιαίτερη σημασία που δόθηκε με την πρωτοποριακή χρήση των χωρισμάτων ενδιάμεσα των κλινών, οι οποίες ήταν μεταλλικές ελληνικής κατασκευής, για απομόνωση και προσωπική άνεση και η θέρμανση του χώρου γίνονταν με θερμάστρες στο ενδιάμεσο των κλινών. Οι άνδρες αφού πρώτα πλένονταν και έβαζαν τα ρούχα τους στον κλίβανο, ύστερα προμηθεύονταν μια στολή την οποία και φορούσαν κατά τη διάρκεια που βρίσκονταν στο υπνωτήριο, έπειτα κοιμόντουσαν και το επόμενο πρωί εγκατέλειπαν το χώρο ώστε να καθαριστεί. Οι άνδρες μπορούσαν να διαμείνουν εκεί για οκτώ ημέρες με σκοπό τις ώρες που περιτριγύριζαν στους δρόμους της Αθήνας να βρουν δουλειά και σπίτι.

Πολυδύναμο Κέντρο Αστέγων στην Αθήνα, 2020

Βλέπουμε το απόλυτο καθεστώς που κυριαρχούσε ακόμη και στη διαβίωση αυτών των ανθρώπων. Άνθρωποι που έρχονταν από την επαρχία, ήταν αναγκασμένοι να ζουν έτσι καθώς δεν είχαν κάποια άλλη δυνατότητα για ζωή. Όποιος δεν μπορούσε να επιβιώσει υπό αυτές τις συνθήκες απαλλάσσονταν και έπρεπε να γυρίσει πίσω στην επαρχία. Ο σκληρός χαρακτήρας αυτού του υπνωτηρίου δείχνει τις πολύ δύσκολες συνθήκες που περνούσαν οι άστεγοι εκείνα τα χρόνια αλλά αντικατοπτρίζονται στοιχεία που κυριαρχούν έως σήμερα. Συγκεκριμένα, στο υπνωτήριο δίνονταν στο καθένα είδη υγιεινής, ρούχα, φαγητό όπως ακριβώς δίνονται και σήμερα στο Πολυδύναμο Κέντρο Αστέγων της Αθήνας. Βέβαια οι συνθήκες αντιμετώπισης των αστέγων από το προσωπικό σήμερα δε μπορούν να συγκριθούν με εκείνες κι το απολυταρχικό καθεστώς εκείνης της εποχής. Παρόλα αυτά όμως φαίνεται το σκληρό πρόσωπο του φαινομένου της αστεγίας που επιδρά στη κοινωνική αυτή ομάδα των αστέγων πολλές γενιές τώρα.

Ενδυμασία

Urban Nomads Dress code, Hiker PK.220, 2010

Η αρχιτεκτονική των urban nomads έχει αρκετά κοινά στοιχεία με την αρχιτεκτονική ή μάλλον με τη σχεδιαστική προσέγγιση των καταφυγίων των αστέγων. Εάν πάρουμε παράδειγμα τον Baumann(2010) ο οποίος δεν απεικονίζει τους αστικούς νομάδες ως φτωχούς χωρίς μέλλον, θα καταλάβουμε για ποιόν λόγο ο σχεδιασμός του είναι μοντέρνος, με καθαρές γραμμές. Τα καταφύγια λοιπόν των urban nomads αποτελούν ένα πολυτελές προϊόν και όχι μόνο μια ακόμη σχεδιαστική λύση για τους άστεγους. Παρόλα αυτά όμως ο Baumann ήταν από τους πρώτους που προσπάθησε και επιχείρησε σχεδιαστικές λύσεις για στέγαση των αστέγων και έτσι ύστερα από πολλά σχέδια κατέληξε στην αρχιτεκτονική των νομάδων. Η δουλεία του φανερώνει έναν τρόπο κι ένα μέσο με το οποίο θέλει να περάσει στη κοινωνία ότι οι άστεγοι όπως και οι σύγχρονοι νομάδες θα πρέπει να ζουν κάτω από συνθήκες προστασίας και άνεσης. Το βασικό μοντέλο σχεδιασμού του είναι συνήθως μια κινητή μονάδα ύπνου η οποία μπορεί να προσαρμοστεί σε ανάλογες καιρικές συνθήκες και να τροποποιηθεί μέσω πρόσθετων εξαρτημάτων. 85

Θεωρείται ως μια προσωρινή λύση διαμονής και επιβίωσης και για το λόγο αυτό θα μπορούσε να εφαρμοστεί με επιτυχία στη στέγαση των αστέγων. Προσφέρει ευελιξία σε μια συνεχώς μεταβαλλόμενη κοινωνία και θα μπορούσαμε να τη φανταστούμε εναρμονισμένη με το δημόσιο χώρο. Ένας ακόμη τρόπος επιβίωσης τόσο των νομάδων όσο και των αστέγων είναι ο σχεδιασμός ειδικού ρουχισμού, για τη διαμονή τους χωρίς τη μονάδα. Κάτι τέτοιο έχει επιτύχει και ο Lucy Orta(1998) με τον εξοπλισμό για έναν τέτοιο τρόπο ζωής. Έτσι με τον ειδικό ρουχισμό επιτυγχάνεται η μεταφορά υλικών και αντικειμένων προσφέροντας λειτουργικότητα και ασφάλεια. Για παράδειγμα οι άστεγοι με τη συγκεκριμένη στολή μπορούν να μεταφέρουν αντικείμενα από κάδους απορριμμάτων που τυχόν συλλέγουν, όπως επιτυγχάνεται στους κήπους των αστέγων με τα καρότσια ή τα ξύλινα πανέλ, αλλά και να προφυλαχτούν από τις καιρικές συνθήκες. Refuge Wear, Lucy Orta, 1998, Photograph: John Akehurst

Ο άστεγος λοιπόν αποτελεί ένα αναπόσπαστο κομμάτι της κοινωνίας και της πόλης μέσα στο πέρασμα των χρόνων. Συνήθως αντιμετωπίζεται ως εχθρός, ως κάτι παράταιρο το οποίο δεν έχει ίσα δικαιώματα ζωής όπως όλοι οι πολίτες του κόσμου. Παρόλα αυτά η πληθυσμιακή ομάδα των αστέγων συνεχώς αυξάνεται, λόγω της έξαρσης της ανεργίας και της εμφάνισης παραγόντων που συντελούν στην αστεγία. Όπως είδαμε ο ορισμός της έννοιας του αστέγου είναι ιδιαίτερα δύσκολος εξαιτίας της μεγάλης πολυπλοκότητας του εν λόγω φαινομένου. Εξαιτίας της στέρησης του σπιτιού οι άστεγοι είναι αναγκασμένοι να τελέσουν όλες τις πτυχές της καθημερινότητάς τους, ιδιωτικές και δημόσιες, στο δημόσιο χώρο. Μια σειρά από βιολογικές και ψυχολογικές ανάγκες όπως ο ύπνος, η σίτιση, η άντληση εισοδήματος και η αναψυχή ικανοποιούνται εντός αυτού. Για το λόγο αυτό οι άστεγοι δημιουργούν καταφύγια εντός της πόλης με έναν δικό τους τρόπο, ώστε να επιβιώσουν και να ανταπεξέλθουν στις δύσκολες συνθήκες. Το Κράτος Πρόνοιας συνήθως είναι εκεί με την προσφορά στέγης σε ξενώνες, κέντρα

ημέρας, αλλά και αυτοσχέδιες εθελοντικές ομάδες μη κερδοσκοπικές όπου προσφέρουν καθημερινά τη δική τους βοήθεια. Στις σύγχρονες κοινωνίες όμως δημιουργούνται αρνητικά στερεότυπα ενάντια των αστέγων τα οποία τους συνδέουν με την εγκληματικότητα και το περιθώριο. Πρέπει να γίνει αποδεκτό σε όλες τις κοινωνίες ανεξαιρέτου εθνικότητας, γλώσσας, φύλλου, ηλικίας ότι όλοι οι άνθρωποι έχουμε ίσα ανθρώπινα δικαιώματα και προπάντων δικαίωμα στη στέγαση, στην ελπίδα και τη ζωή. Με το να μετατρέπεται η πόλη σε ένα μη φιλικό μέρος ακόμη και για τους ανθρώπους που δεν ζουν στην αστεγία, δημιουργούνται αρνητικά πρότυπα, αντιλήψεις, αφιλόξενοι και εχθρικοί δημόσιοι χώροι. Οι άστεγοι αποτελούν ένα οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό ζήτημα το οποίο δε θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί ολοκληρωτικά με τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, αλλά παρόλα αυτά οι αρχιτέκτονες είναι παρών σε αυτό το κρίσιμο ζήτημα και μέσα από προτάσεις και αρχιτεκτονικές πρακτικές προσφέρουν μια δική τους προσέγγιση για στέγαση και επιβίωση των άστεγων πληθυσμών.

Επίλογος Στο πέρας της ερευνητικής εργασίας αντλήθηκαν ενδιαφέροντα συμπεράσματα τα οποία και αναλύθηκαν, ύστερα από μια συνεχόμενη έρευνα γύρω από το θέμα της αστεγίας των ανθρώπων. Στα τρία κεφάλαια της εργασίας έγινε μια προσπάθεια κατανόησης, εκμάθησης και προσέγγισης του κοινωνικού αυτού φαινομένου που συναντάμε στη χώρα μας, στη πόλης μας, στη γειτονιά μας. Η βιβλιογραφική επισκόπηση ήταν αυτή που με βοήθησε να γνωρίσω τις πρακτικές των αστέγων στο δημόσιο χώρο, αλλά και αυτή που με ώθησε να μελετήσω και να εξερευνήσω κομμάτια της αρχιτεκτονικής που δε γνώριζα τα οποία έχουν ως στόχο τη στέγαση των αστέγων. Η ερευνητική εργασία αποτελεί τη βάση για την εξέλιξη του θέματος που αποφάσισα να ερευνήσω και με γνώμονα αυτή θα κληθώ να συνεχίσω στη πραγματοποίηση της διπλωματικής μου εργασίας με στόχο την προσωπική μου εμβάθυνση στο θέμα των αστέγων στη πόλη μας. Η παρούσα εργασία φιλοδοξεί να παρουσιάσει το κοινωνικό αυτό πρόβλημα μέσα από μια εκτεταμένη έρευνα και να οδηγήσει, τέλος στο

σχεδιασμό μιας μονάδας κατοίκησης για τους άστεγους της πόλης του Βόλου.

Βιβλιογραφία Ι. Η εμφάνιση του άστεγου στη βιβλιογραφία Βιβλιογραφική επισκόπηση 1. Πρακτικές Balmori D., Morton M. (1993), Transitory Gardens, Uprooted Lives, New York City, Yale University Press Κοτιώνης Ζ., Μπαρκούτα Γ. (2016), Πρακτικές αστικής αλληλεγγύης, Βόλος, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας Μανωλίδης Κώστας (2014), “Ο αστικός χώρος στη δίνη της κρίσης”, Περιοδικό Γεωγραφίες, Φθινόπωρο, Τεύχος 24, σελ. 12-15 Σαπουνάκης Α. (2015), “Οι άστεγοι: Ιστορικό μιας ευάλωτης ομάδας και της διόγκωσής της”, Athens social atlas: στέγαση 2. Ετεροτοπίες των αστέγων Ruddick Susan(1990), “Heterotopias of the Homeless: Strategies and Tactics of Placemaking in Los Angeles”, Strategies, σελ. 184-201

3. Καταφύγιο Πετρίδου Μ. (2016), Στην Ευριπίδου 14 πλένονται οι άστεγοι της Αθήνας, (https://www.lifo.gr/articles/society_articles/127023 , τελευταία πρόσβαση στις 08/10/2020) Σιαφάκας Α. (2013), Τα «λουτρά» των αστέγων στην Αθήνα, στο https://www.zougla.gr/greece/article/taloutra-ton-astegon-stin-a8ina (2013), Τα λουτρά των αστέγων της Αθήνας: Το καταφύγιο των σύγχρονων «Άθλιων» στο κέντρο της πρωτεύουσας, στο https://www.iefimerida.gr/news/129818/ευριπίδου-17το-«καταφύγιο»-που-εδώ-και-35-χρόνια-λειτουργεί-ωςτο-λουτρό-των-αστέγων-τη Newsroom (2020), Πολυδύναμο Κέντρο Άστεγων: Από σήμερα η λειτουργία της νέας δομής του Δήμου Αθηναίων, στο https://www.lifo.gr/now/greece/277497/polydynamokentro-astegon-apo-simera-i-leitoyrgia-tis-neas-domistoy-dimoy-athinaion 89

4. Προσωπικές διαδρομές Κουραχάνης Ν., Παπαδοπούλου Δ., (2017), Άστεγοι και Κοινωνικός Αποκλεισμός στην Ελλάδα της Κρίσης, Αθήνα, Εκδόσεις Τόπος Παπαϊωάννου Σ. (2020), Νύχτα στην Αθήνα, 360ᵒ, Alpha TV 5. Τόποι αλληλεπίδρασης Ασλανίδου Κ. (2018), Οι φύλακες άγγελοι της σκοτεινής Αθήνας, (https://www.athina984.gr/2018/06/05/oi-fylakesaggeloi-tis-skoteinis-athinas/, τελευταία πρόσβαση στις 10/10/2020) Doherty J., Busch-Geertsema G., Karpuskiene V., Korhonen J., O’Sullivan E., Sahlin I., Tosi A., Petrillo A. and Wygnańska J. , Homelessness and Exclusion: Regulating public space in European Cities, Surveillance & Society 5(3): 290-314 Πορτάλιου Ελένη, (2014), “Κοινωνικές και χωρικές ανατροπές στην Αθήνα της κρίσης”, Περιοδικό Γεωγραφίες, Φθινόπωρο, Τεύχος 24, σελ. 16-24

Σκουλούδης Σ. (2017), «Δείπνο αγάπης» στη σκοτεινή Αθήνα, στο https://www.zougla.gr/greece/article/dipnoagapis-sti-skotini-a8ina Σκουλούδης Σ. (2020), Άστεγοι στην εποχή του κορωνοϊού, στο https://www.zougla.gr/greece/article/ia8li-ton-a8inon-sti-dini-tou-koronoiou Βοηθητικό υλικό από εργασίες Καμπέρη Ευτυχία, (2018), Άστεγοι πληθυσμοίεννοιολογικές προσεγγίσεις περί της υγείας των αστέγων-πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη. (Πτυχιακή εργασία), ΤΕΙ Ηπείρου Κουντουρέτης Π., Προκοπίου Α., (2018), ΑΠΟ ΤΟΝ ΔΡΟΜΟ ΣΤΗΝ ΕΠΑΝΕΝΤΑΞΗ Κέντρο Φιλοξενίας Αστέγων Στον Βόλο. (Διπλωματική εργασία), ΠΘ Λεομπίλλα Φωτεινή, (2013), “ Άστεγοι και νεοάστεγοι στην Αθήνα ” Ποιοτική προσέγγιση φαινομένων κοινωνικού αποκλεισμού. (Διπλωματική εργασία), Πάντειο Πανεπιστήμιο Αθηνών Σκραπαρλής Ανδρέας, (2013), Σύγχρονο αστικό τοπίο. Δημόσιος χώρος και άστεγοι. (Μεταπτυχιακή εργασία), Α.Π.Θ.

Τσίφτσογλου Παναγιώτης, (2017), Στέγη αστέγων. Κέντρο φιλοξενίας και εκπαίδευσης στη δυτική Θεσσαλονίκη. (Διπλωματική εργασία), ΠΘ

ΙΙ. Η Αρχιτεκτονική για τον άστεγο Αρχιτεκτονικές Πρακτικές 1. Επισκόπηση προτάσεων για την αστεγία Dome sleeping unit for LA homeless shelters, Perkins and Will, Los Angeles, 2019, στο https://www.dezeen.com/2019/12/19/perkins-and-willdome-homeless-shelters/ Nest Lining Homes, Brooks + Scarpa, Los Angeles, 2019, στο https://www.dezeen.com/2019/10/28/nesttoolkit-build-homeless-shelters-supportivehousing/?fbclid=IwAR3MnfL7xNE7SkxZuACutAepZ6x bAK9ZWrry2CL1koHWZIc8hly2i-AHB3A Temporary Homeless Housing and Urban Nomads, WE Architecture, Copenhagen, 2017, στο https://www.archdaily.com/867338/we-architectureplus-erik-juuls-urban-garden-and-housing-to-provideturning-point-for-copenhagens-homeless

Homes for hope, Madworkshop – Martin Architecture, California, 2016, στο https://www.archdaily.com/877132/usc-architecturestudents-and-madworkshop-collaborate-to-combat-lashomelessepidemic?ad_medium=widget&ad_name=recommend ation Stepping Stones, Morris + Company, London, 2019, στο https://www.archdaily.com/909115/morris-pluscompany-imagines-london-tube-station-repurposedfor-the-homeless Isla Intersections, LOHA, Los Angeles, 2018, στο http://loharchitects.com/work/isla-intersections Othalo, Frank Cato Lahti, Sub-Saharan Africa, 2019, στο https://othalo.com Homeless shelter, Kenneth Ooi Shiong Chien, Kuala Lumpur, στο https://www.constructionplusasia.com/my/architecturefor-thehomeless/?fbclid=IwAR3MnfL7xNE7SkxZuACutAepZ6 xbAK9ZWrry2CL1koHWZIc8hly2i-AHB3A

Re-Habit, KTGY Architecture, California, 2018, στο https://www.archdaily.com/904600/re-habit-transformsempty-big-box-stores-into-housing-for-thehomeless?ad_source=myarchdaily&ad_medium=book mark-show&ad_content=other-user 2. Άτλαντας υλοποιημένων σχεδιαστικών έργων Βυζοβίτη Σοφία (2017), Μικροκατοικία - Άτλαντας για Αρχιτέκτονες, Θεσσαλονίκη, University Studio Press Antidote, RainCIty, Vancouver, 2019, στο https://land8.com/defensive-versus-inclusive-designvancouvers-urban-antidote-to-londons-anti-homelessspikes/ One SQM House, Van Bo Le-Mentzel, Berlin, 2012, στο https://www.designboom.com/architecture/van-bole-mentzel-one-sqm-house/ Instant Housing WBF, Winfried Baumann, Germany, 2001, στο https://winfried-baumann.de/urbannomads/#&gid=9&pid=1 Housetrike, Bas Sprakel, Netherlands, 2014, στο https://woonfiets.wixsite.com/trikenomads

Instant Housing – Shopping Cart, Winfried Baumann, Germany, 2010, στο https://winfriedbaumann.de/urban-nomads/#&gid=13&pid=4 WheelLY, Zo-Loft, Italy, 2009, στο https://inhabitat.com/wheelly-sustainable-homelessshelter/ Igloo, Geoffroy de Reynal, France, 2018, στο https://www.good.is/french-engineer-creates-igloos-sohomeless-people-can-have-a-warm-place-to-sleep Shell House, Carolina Pino, New York, 2008, στο https://www.designboom.com/architecture/shellhouse/ Cardborigami, Tina Hovsepian, Los Angeles, 2007, στο https://www.cardborigami.org, https://upswell.org/2018/08/13/cardborigami-a-pop-upsolution-to-reshaping-the-la-homelessness-crisis/ A.D.A.P.T., Ζήσης Κοτιώνης, Αθήνα, 2013, στο http://www.kotionis.com/el/a.d.a.p.t. Compact Shelter, Alastair Pryor, Melbourne, 2014, στο https://newatlas.com/collapsible-compact-shelterdisaster-relief/32531/

Homeless Push Cart, Paul Elkins, Washington, 2010, στο https://elkinsdiy.com/homeless-push-cart/ 92

Shelter Squared, Jeremy Carman & Jayson Champlain, California, 2017, στο http://madworkshop.org/projects/shelter-squared/

https://www.theguardian.com/society/2015/feb/18/defe nsive-architecture-keeps-poverty-undeen-and-makesus-more-hostile

Tiny Houses, Low Income Housing Institute, American Cities, 2015, στο https://shelterforce.org/2019/03/15/tiny-house-villagesin-seattle-an-efficient-response-to-our-homelessnesscrisis/

Σκιαδάς Ε., «Λαϊκά Υπνωτήρια» για τα «ναυάγια» της ζωής Η δημιουργία ειδικών χώρων το 1937 για τους αστέγους, στο https://mikros-romios.gr/astegoi/

Homes for hope(Units), Madworkshop – Martin Architecture, California, 2016, στο http://madworkshop.org/projects/homes-for-hope/

ΙΙΙ. Συμπεράσματα μέσα από την έρευνα

REFUGE WEAR INTERVENTION LONDON EAST END 1998, στο https://www.studioorta.com/en/artwork/86/Refuge-Wear-InterventionLondon-East-End-1998 Urban Nomads Dresscode, Winfried Baumann, Germany, 2010, στο https://winfriedbaumann.de/urban-nomads/#&gid=29&pid=10

Διογένης ο Κυνικός, Βικιπαίδεια, στο https://el.wikipedia.org/wiki/Διογένης_ο_Κυνικός Βυζοβίτη Σοφία (2017), Μικροκατοικία - Άτλαντας για Αρχιτέκτονες, Θεσσαλονίκη, University Studio Press Νομάδες, Βικιπαίδεια, στο https://el.wikipedia.org/wiki/Νομάδες Andreou A. (2015), Anti-homeless spikes: ‘Sleeping rough opened my eyes to the city’s barbed cruelty’, στο 93