Ερμηνείες του τόπου στο έργο των Σ. & Δ. Αντωνακάκη, Κ. Κρόκου και Κ. Δεκαβάλλα

Ερμηνείες του τόπου στο έργο των Σ. & Δ. Αντωνακάκη, Κ. Κρόκου και Κ.Δεκαβάλλα

ΤΟΜΕΑΣ Ι ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ Σπουδάστρια: Ειρήνη Ρεντζή (ar17024) Επιβλέπουσα: Β.Γιαννούτσου, ΕπΙκ.Καθηγήτρια Ε.Μ.Π. Σεπτέμβριος 2023 Ευχαριστίες: Θα ήθελα να ευχαριστήσω τις κα Λέτη Αρβανίτη-Κρόκου και κα Ναταλία Μπούρα για την βοήθειά τους στην πρόσβασή μου στο αρχείο του Κυριάκου Κρόκου του Μουσείου Μπενάκη, την κα Γεωργία Δασκαλάκη και κύριο Γιάννη Παπαδόπουλο για τις φωτογραφίες του Καταστήματος Επίπλων στην Νέα Κηφισιά του Κυριάκου Κρόκου, την κα Δέσποινα Βουτέρη για την πρόθυμη συνεισφορά αποστολής υλικού για το έργο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα, και την επιβλέπουσα κα Β.Γιαννούτσου για την πολύτιμη καθοδήγησή της στην εκπόνηση της εργασίας.

Ερμηνείες του τόπου στο έργο των Σ. & Δ. Αντωνακάκη, Κ. Κρόκου και Κ.Δεκαβάλλα

4

Αντικείμενο διάλεξης

Αντικείμενο της παρούσας ερευνητικής εργασίας αποτελεί η παρουσία του τόπου ως καθοριστικό παράγοντα στην διαμόρφωση της αρχιτεκτονικής, αλλά και ως πεδίο που επιτρέπει ποικίλες προσεγγίσεις της. Συγκεκριμένα, γίνεται αναφορά στην αρχιτεκτονική στον ελλαδικό χώρο μελετώντας το έργο τριών αρχιτεκτόνων του 20ου αιώνα: των Δημήτρη και Σουζάνας Αντωνακάκη, Κυριάκου Κρόκου και Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα.

Αφορμή

Εφαλτήριο για την ενασχόληση με το συγκεκριμένο θέμα αποτέλεσε το βιβλίο “L’ Africain” του Jean Marie Gustave Le Clezio, στο οποίο είχε απονεμηθεί Νόμπελ Λογοτεχνίας το 2008. Ο Le Clezio, γεννημένος στην Νίκαια το 1940, αντανακλά στην αυτοβιογραφία αυτή την παιδική του ηλικία όταν ήταν 8 χρονών. Τότε είναι που εγκαταλείπει την Νίκαια με την μητέρα και τον αδελφό του για να εγκατασταθούν στην Νιγηρία, όπου βρισκόταν ο πατέρας του ως στρατιωτικός γιατρός. Ο τελευταίος όντας απών για χρόνια λόγω του πολέμου είναι πλέον ξένος τόσο στην χώρα του, όσο και στην οικογένειά του. “Ο Αφρικανός” είναι στην ουσία η ιστορία του πατέρα του συγγραφέα, τον οποίο το αγόρι πρέπει να γνωρίσει και να αγαπήσει, με την εγκατάστασή του στο αφρικανικό τοπίο. Αργότερα, με την επιστροφή του πίσω στην Γαλλία ο Le Clezio ονειρεύεται πως η μητέρα του είναι μαύρη, αισθανόμενος την ανάγκη να εφεύρει μια ιστορία, ένα παρελθόν, που θα τον βοηθήσει να δραπετεύσει από την παρούσα πραγματικότητα ενός τόπου, όπου ξαφνικά νιώθει ξένος. Έπειτα, όταν ο πατέρας του συνταξιοδοτημένος έρχεται με τη σειρά του στη Γαλλία, συνειδητοποιεί πως τελικά εκείνος είναι “ο Αφρικανός”. Η Αφρική έτσι, αποτελεί το σημείο αναφοράς στο οποίο επιστρέφει ο συγγραφέας σε μια διαδικασία να ξεκινήσει από την αρχή και να προσπαθήσει να καταλάβει και το οποίο του μαρτυρά ποιος ήταν όταν βίωσε την οικογενειακή επανένωση, κατόπιν του αποχωρισμού στα χρόνια του πολέμου.

Εικ.1 Εξώφυλλο του βιβλίου “L’ Africain” του J.M.G. Le Clezio

5 Στόχος είναι να τεθούν-ή και να απαντηθούν στον βαθμό που αυτό είναι εφικτό-τα παρακάτω ερωτήματα: ● Ποιά είναι τα χαρακτηριστικά αυτά που προσδιορίζουν την έννοια του τόπου; ● Τί αποζητά ο άνθρωπος με την επέμβασή του στο τοπίο; ● Αυτό που αποκαλούμε “παράδοση” υφίσταται ως όρος, και αν ναι, μπορούμε να τον προσδιορίσουμε με ακρίβεια; ● Ποιές είναι οι βασικές αρχές στον σχεδιασμό του έργου των αρχιτεκτόνων που επιλέχθηκαν να μελετηθούν, οι οποίες διατηρούνται από την ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική και είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με τον τόπο, ενώ ταυτόχρονα είναι ενταγμένες στο πλαίσιο του μοντερνισμού; ● Ποιές είναι οι διαφορετικές τους προσεγγίσεις, που οδηγούν στο συμπέρασμα πως πρόκειται για τρεις ξεχωριστές ερμηνείες του τόπου;

Στόχος

Η έρευνα βασίζεται στην βιβλιογραφική ανασκόπηση, που αφορά τόσο θεωρητικά έργα πραγματευόμενα τις έννοιες του τόπου και της παράδοσης, όσο και βιβλία, που επικεντρώνονται στο έργο των υπό μελέτη αρχιτεκτόνων. Επιπλέον, πληροφορίες αντλούνται και από κείμενα τρίτων που γράφουν για το έργο των αρχιτεκτόνων ασκώντας την κριτική τους, αλλά και κείμενα των ίδιων των δημιουργών, όπου εκθέτουν τις αντιλήψεις τους για την αρχιτεκτονική. Τα επιλεγμένα έργα των αρχιτεκτόνων αναλύθηκαν μέσω της συλλογής φωτογραφικού υλικού και της δημιουργίας διαγραμμάτων με την προσωπική επεξεργασία σχεδίων.

Μεθοδολογία

6

Δομή

Η ερευνητική εργασία δομείται σε δύο μέρη: Στο πρώτο μέρος προσεγγίζεται η έννοια του τόπου μέσω της προσπάθειας ορισμού του όρου, αλλά και από θεωρητικής πλευράς, σύμφωνα με συγκεκριμένα έργα θεωρητικών που έχουν εντρυφήσει στο θέμα. Στο πλαίσιο αυτό δίνονται παραδείγματα για την εφαρμογή της θεωρίας αυτής στην αρχιτεκτονική, ενώ ταυτόχρονα υπάρχουν αντιπαραβολές με το βιβλίο “L’ Africain”, που επιτρέπουν την ανάγνωση του τελευταίου σε άμεση συνάρτηση με ζητήματα τόπου και αρχιτεκτονικής. Στην συνέχεια παρουσιάζονται οι βασικοί σταθμοί του κινήματος του τοπικισμού και εκπρόσωποί του, για να καταλήξουμε σε μια προσπάθεια αποκωδικοποίησης της έννοιας της παράδοσης. Το δεύτερο μέρος είναι αφιερωμένο στους τρεις αρχιτέκτονες στο έργο των οποίων εστιάζει η έρευνα: στους Δημήτρη και Σουζάνα Αντωνακάκη, Κυριάκο Κρόκο και Κωνσταντίνο Δεκαβάλλα. Αφού παρουσιαστούν σύντομες βιογραφίες τους, αναλύονται οι βασικές συνθετικές αρχές στον τρόπο που ο καθένας τους προσεγγίζει την αρχιτεκτονική βάσει των διαφορετικών εμπειριών και προτεραιοτήτων του. Στην συνέχεια, επιλέγονται πέντε έργα του κάθε αρχιτέκτονα, τα οποία θεωρούμε ότι είναι τα πιό χαρακτηριστικά και αποκαλυπτικά ως προς τον τρόπο που ο δημιουργός ερμηνεύει τον τόπο στον οποίο το έργο εγκαθίσταται, ζήτημα που αποτελεί το επίκεντρο της παρούσας ερευνητικής εργασίας. Τα έργα αυτά, αναλύονται βάσει συγκεκριμένων χαρακτηριστικών στοιχείων που διαφοροποιούνται μερικώς από αρχιτέκτονα σε αρχιτέκτονα, τα οποία κρίθηκαν ως οι βασικοί συνθετικοί άξονες του έργου τους. Συμπερασματικά, με αφετηρία το βιβλίο “L’Africain”, θέτουμε τον προβληματισμό της παρουσίας του τόπου στην διαμόρφωση της ταυτότητάς του ατόμου και άρα του ρόλου της αρχιτεκτονικής σε αυτή την διαδικασία. Και οι τρεις υπό μελέτη αρχιτέκτονες επιδιώκουν εμφανώς μια ερμηνεία του τόπου στον ελλαδικό χώρο, αντλώντας στοιχεία από αυτό που έχει προϋπάρξει, από στοιχεία της ελληνικής λαϊκής αρχιτεκτονικής, και βασιζόμενοι ταυτόχρονα στις αρχές της μοντέρνας αρχιτεκτονικής, ακολουθώντας ο καθένας διαφορετικές κατευθύνσεις στην ερμηνεία του τόπου όπως αυτές αποτυπώνονται στην υλοποίησή του έργου τους.

7

04 Αντικείμενο διάλεξης 04 Αφορμή 05 Στόχος 05 Μεθοδολογία 06 Δομή 07 Περιεχόμενα 11 Περίληψη 12 Εισαγωγή

Α Μέρος: Η έννοια του Τόπου

16 Τί είναι Τόπος; 19 Φυσικός Τόπος 20 Ανθρωπογενής Τόπος 21 Κατασκευές στο τοπίο 22 Η αρχιτεκτονική του λίθου 23 Ο περίκλειστος χώρος 25 Οικοδομική παράδοση 26 Το Genius Loci-”Ma vie sauvage” 28 Το κίνημα του Τοπικισμού 29 Άρης Κωνασταντινίδης-”Le corps” 32 Δημήτρης Πικιώνης-”Termites, fourmis, etc.”

33 Κριτικός Τοπικισμός 34 Η έννοια της Παράδοσης

Περιεχόμενα

8

Β Μέρος: Ερμηνείες του Τόπου

Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη-Ο κάναβος και η πορεία 40 Βιογραφικά 42 Απ’ το κτισμένο αντικείμενο στον κτισμένο χώρο 48 Αρχαιολογικό Μουσείο Χίου, 1965 50 Μέσα-Ανάμεσα-Έξω 51 Ο Κάναβος & η Πορεία 53 Κατώφλια 54 Υλικά κατασκευής 56 Οικισμός προσωπικού εταιρείας μεταλλείων στο Δίστομο, Βοιωτία, 1969 58 Μέσα-Ανάμεσα-Έξω 58 Ο Κάναβος & η Πορεία 60 Κατώφλια 61 Υλικά κατασκευής 62 Κατοικία στα Σπάτα, 1973 64 Μέσα-Ανάμεσα-Έξω 65 Ο Κάναβος & η Πορεία 65 Κατώφλια 66 Υλικά κατασκευής 68 Πολυκατοικία στην Εμμανουήλ Μπενάκη, Εξάρχεια, 1974-75 70 Μέσα-Ανάμεσα-Έξω 72 Ο Κάναβος & η Πορεία 74 Κατώφλια 75 Υλικά κατασκευής 76 Μονοκατοικία Παύλου Ζάννα, Πινότση 17β, Φιλοπάππου, 1978-80 78 Μέσα-Ανάμεσα-Έξω 78 Ο Κάναβος & η Πορεία 79 Κατώφλια 80 Υλικά κατασκευής

9 Κυριάκος Κρόκος-Η ερμηνεία του γιαπιού 82 Βιογραφικό 83 Ο τέκτονας μέσα στον αρχιτέκτονα 85 Ο ζωγράφος μέσα στον αρχιτέκτονα 86 Κατάστημα επίπλων στην Νέα Κηφισιά, 1990-94 88 Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Θεσσαλονίκη, 1989-93 90 Μέσα-Ανάμεσα-Έξω 92 Το φως 95 Στέψη 96 Υλικά κατασκευής-Το χρώμα 100 Κατοικία στο Σφεντούρι, Αίγινα, 1983-85 101 Μέσα-Ανάμεσα-Έξω 101 Το φως 102 Στέψη 102 Υλικά κατασκευής-Το χρώμα 104 Κατοικία Βέττα, Φιλοθέη, 1989-91 105 Μέσα-Ανάμεσα-Έξω 106 Το φως 106 Στέψη 107 Υλικά κατασκευής-Το χρώμα 108 Κατοικία και Μουσείο Αλέκου Φασιανού, Αθήνα, 1990-95 110 Μέσα-Ανάμεσα-Έξω 110 Το φως 111 Στέψη 112 Υλικά κατασκευής-Το χρώμα

10 Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας-Η Κλη(ι)ματαριά σε ζώνες 116 Βιογραφικό 117 Κλίμα και Μορφή 120 Ανοικοδόμηση Σαντορίνης, Οι νέοι οικισμοί, 1956-60 122 Μέσα-Ανάμεσα-Έξω 122 Ζώνες οργάνωσης 123 Υλικά κατασκευής 123 Βιοκλιματικά στοιχεία 126 Κατοικία στο Καβούρι Αττικής, 1968-71 128 Μέσα-Ανάμεσα-Έξω 129 Ζώνες οργάνωσης 130 Υλικά κατασκευής 130 Βιοκλιματικά στοιχεία 132 Σπίτι διακοπών στην Αίγινα, 1970-72 134 Μέσα-Ανάμεσα-Έξω 134 Ζώνες οργάνωσης 135 Υλικά κατασκευής 136 Βιοκλιματικά στοιχεία 138 Σπίτι στην Περιβόλα, Αίγινα, 1971-73 140 Μέσα-Ανάμεσα-Έξω 140 Ζώνες οργάνωσης 142 Υλικά κατασκευής 142 Βιοκλιματικά στοιχεία 144 Πολυκατοικία στην Λουκιανού & Δεινοκράτους, 1959-61 146 Μέσα-Ανάμεσα-Έξω 146 Ζώνες οργάνωσης 147 Υλικά κατασκευής 147 Βιοκλιματικά στοιχεία

150 Συμπεράσματα 152 Βιβλιογραφικές Αναφορές 158 Παράρτημα Εικόνων

11 Η παρούσα ερευνητική εργασία εστιάζει στην παρουσία του τόπου ως καθοριστικού παράγοντα στην διαμόρφωση της αρχιτεκτονικής, αλλά και ως πεδίου που επιτρέπει ποικίλες προσεγγίσεις της. Γίνονται αντιπαραβολές με το βιβλίο “L’ Africain” του J.M.G. Le Clezio, που επιτρέπουν την ανάγνωση του έργου αυτού σε άμεση συνάρτηση με ζητήματα τόπου και αρχιτεκτονικής. Αρχικά προσεγγίζονται σε θεωρητική βάση η έννοια του τόπου, το κίνημα του τοπικισμού και η έννοια της παράδοσης. Στην συνέχεια, μελετάται το έργο τριών αρχιτεκτόνων του 20ου αιώνα: των Δημήτρη και Σουζάνας Αντωνακάκη, Κυριάκου Κρόκου και Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα. Συγκεκριμένα, για τον καθένα αναλύονται οι βασικές συνθετικές του αρχές στον σχεδιασμό και πέντε επιλεγμένα έργα του, για να καταλήξουμε σε τρεις διαφορετικές ερμηνείες του τόπου, που συγκεράζουν την εντοπιότητα και τον μοντερνισμό. Με αφετηρία το βιβλίο “L’Africain”, τίθεται ο προβληματισμός της παρουσίας του τόπου στην διαμόρφωση της ταυτότητάς του ατόμου και άρα του ρόλου της αρχιτεκτονικής σε αυτή την διαδικασία.

This study focuses on the presence of the place as a determining factor in the formation of architecture, but also as a field that allows various approaches to it. Comparisons are made with the book "L' Africain" by J.M.G. Le Clezio, that allow the reading of this work in direct relation to issues of place and architecture. Initially, the concept of place, the movement of regionalism and the concept of tradition are approached on a theoretical basis. Then, the work of three architects of the 20th century is studied: Dimitris and Susana Antonakakis, Kyriakos Krokos and Konstantinos Dekavallas.

Specifically, for each of them, their basic compositional principles in design and five selected works are analyzed, in order to arrive at three different interpretations of the place, which combine locality and modernism. With the book "L'Africain" as a starting point, the question of the presence of the place in the formation of the identity of the individual and therefore the role of architecture in this process is raised.

Περίληψη

Abstract

12

Εισαγωγή

“Les Africains ont coutume de dire que les humains ne naissent pas du jour où ils sortent du ventre de leur mère, mais du lieu et de l'instant où ils sont conçus.”1 “Οι Αφρικανοί συνηθίζουν να λένε πως οι άνθρωποι δεν γεννιούνται την ημέρα που βγαίνουν από την κοιλιά της μητέρας τους, αλλά στον τόπο και την στιγμή της σύλληψής τους.”2 Κάθε δημιούργημα δεν προσδιορίζεται μόνο από την παρουσία του, αλλά και από την διαδικασία παραγωγής του. Ξεκινά να υπάρχει ήδη από όταν κανείς το φανταστεί στο πλαίσιο ορισμένων συνθηκών. Οι συνθήκες αυτές εξαρτώνται αφενός από κάποιο χωρικό πλαίσιο και αφετέρου από συγκεκριμένο χρόνο. Ο εκάστοτε χώρος και χρόνος συνιστούν τον τόπο, τον οποίο αφουγκράζεται κανείς, προκειμένου να προβεί σε κάθε δημιουργική πράξη.

Εικ.2 Φωτογραφία άνδρα από το βιβλίο “L’Africain” του J.M.G. Le Clezio

1 J.M.G. Le Clézio, L'Africain, France 2020, σελ.91 2 Ιδία μετάφραση από τα γαλλικά

Με αντίστοιχο τρόπο, στην αρχιτεκτονική, το έργο συλλαμβάνεται σε έναν δεδομένο τόπο, στον οποίο αναπόφευκτα οφείλει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του, όπως το παιδί στον γονέα. Ο τόπος σαφώς, θέτει παραμέτρους που δεν μπορούν να αγνοηθούν και μάλιστα κατευθύνουν τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, “επιβάλλοντας” ορισμένες βασικές αρχές. Οι αρχές αυτές μπορεί να απορρέουν από παράγοντες όπως οι κλιματολογικές, οι κοινωνικές, οι πολιτικές συνθήκες, τα ήθη και τα έθιμα, αλλά και το παρελθόν ενός τόπου. Την ίδια στιγμή όμως, που όλες αυτές οι παράμετροι οριοθετούν, παρέχουν και την ελευθερία διαφορετικής ερμηνείας τους από τον κάθε δημιουργό. Αυτό συνεπάγεται ότι η αναγνώριση της παρουσίας τους και η αποδοχή της δύναμης που ασκούν σε κάθε μελλοντικό δημιούργημα, δεν αποκλείει τους ποικίλους τρόπους ανάγνωσής τους.

13 Αυτούς ακριβώς τους διαφορετικούς τρόπους ανάγνωσης του τόπου των Δημήτρη και Σουζάνας Αντωνακάκη, Κυριάκου Κρόκου και Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα, θα επιδιώξουμε να αποκωδικοποιήσουμε μέσω της μελέτης επιλεγμένων παραδειγμάτων έργων τους. Ο ελληνικός τόπος, με ό,τι αυτός συνεπάγεται από άποψη χαρακτηριστικών φυσικού περιβάλλοντος, ιστορίας, κοινωνικοπολιτικών συνθηκών, κουλτούρας, ακόμα και αυτού που ονομάζουμε “παράδοση”, διαμορφώνει έναν συγκεκριμένο τρόπο ζωής. Τα κτίρια ως “δοχεία ζωής” κατά τον Άρη Κωνσταντινίδη λοιπόν, σχεδιάζονται με σκοπό να στεγάσουν τον καθημερινό ανθρώπινο βίο, όπως αυτός έχει διαμορφωθεί σε κάθε τόπο, αλλά και να προτείνουν νέους τρόπους διαβίωσης που απορρέουν από την ουσιαστική μελέτη και παρατήρηση των προηγούμενων. Η διαδικασία αυτή βασίζεται στην συνύπαρξη της μνήμης και της λήθης, καθώς η ενασχόληση με το προυπάρχον λειτουργεί και ως εργαλείο υπέρβασής του. Και τα τρία παραδείγματα αρχιτεκτόνων που θα παρουσιαστούν στην συνέχεια, θεμελιώνονται στην ερμηνεία του ίδιου τόπου, για να καταλήξουν όμως σε διαφορετικά συμπεράσματα. Η επιλογή και αντιπαραβολή των τριών δημιουργών έγινε με κριτήριο την σχετικά παράλληλη χρονικά δράση τους στον χώρο της αρχιτεκτονικής, από την δεκαετία του ‘60 και μετά, σε μια περίοδο που η ελληνική αρχιτεκτονική βρίσκεται στο μεταίχμιο παράδοσης και μοντερνισμού. Και στις τρεις περιπτώσεις, κοινή κατεύθυνση υπήρξε η συμπόρευση των δύο παραπάνω τάσεων, με έμφαση τόσο στην μελέτη και ένταξη στον σχεδιασμό των στοιχείων του ελληνικού τόπου και της παράδοσης, όσο και στις οργανωτικές αρχές και τεχνολογίες που εισήγαγε το μοντέρνο κίνημα. Κατόπιν μελέτης του αρχιτεκτονικού, αλλά και του συγγραφικού έργου των αρχιτεκτόνων, διαπιστώθηκε σε κάθε περίπτωση ο εστιασμός σε διαφορετικά σημεία του ελληνικού τόπου και της παράδοσης που τον διέπει, με αποτέλεσμα να πρόκειται για τρεις ξεχωριστές αντιπροσωπευτικές ερμηνείες του τόπου με κοινή βάση.

Εισαγωγή

Α Μέρος Η έννοια του Τόπου

16

Τί είναι Τόπος;

Στο λεξικό της νέας ελληνικής του Τριανταφυλλίδη ο τόπος ορίζεται ως εξής: 1α. έκταση γης που δεν είναι ακριβώς προσδιορισμένη και οριοθετημένη β. μια συγκεκριμένη περιοχή· χώρα, πόλη 2α. έκταση που μπορεί να καταλάβει ένα συγκεκριμένο πρόσωπο ή πράγμα· χώρος β. περιβάλλον || θέση 3. (μαθημ.) ~ / γεωμετρικός ~, το σύνολο των σημείων επάνω σε μια γραμμή ή επιφάνεια, τα οποία έχουν κοινές ιδιότητες.1 Στην παρούσα ερευνητική εργασία ωστόσο, θα εστιάσουμε στην έννοια του τόπου από την σκοπιά της φαινομενολογίας, ενός φιλοσοφικού κινήματος το οποίο βασίζεται στην διερεύνηση των φαινομένων, δηλαδή των πραγμάτων που γίνονται αντιληπτά μέσω των αισθήσεων. Σύμφωνα με την φαινομενολογική προσέγγιση, οι εμπειρίες της καθημερινής ζωής εκφράζονται στον τόπο μέσω του νοήματος που τους έχει αποδοθεί. Για την φαινομενολογική μέθοδο, η γνώση είναι υποκειμενική και η κατανόηση αναφέρεται στην διεργασία απόδοσης νοήματος, την κριτική σκέψη και την κατά το δυνατόν υπέρβαση των προσωπικών εμπειριών.2

Εικ.1 Εξώφυλλο του βιβλίου “ Genius Loci Το Πνεύμα του Τόπου-Για μια Φαινομενολογία της Αρχιτεκτονικής” του Christian Norberg-Schulz 1 Τόπος.Το λεξικό της κοινής Νεοελληνικής, Πύλη για την Ελληνική γλώσσα, Λεξικό Τριανταφυλλίδη, 2 Θ. Σ. Τερκενλή, Το πολιτισμικό τοπίο: Γεωγραφικές προσεγγίσεις, Αθήνα 1996, σελ.31-32.

3 Α. Γναφάκη, Το ενδιάμεσο-Τόπος και μνήμη στο έργο του Enric Miralles. Ερευνητική εργασία Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Πολυτεχνείο Κρήτης, σελ.20.

Στο σημείο αυτό, θα πρέπει κατ’ αρχάς να καταστεί σαφές πως οι έννοιες χώρος, τόπος και τοπίο δεν είναι ταυτόσημες. Ο χώρος συνιστά μια αφηρημένη έννοια, η οποία μόνο σε συνδυασμό με την ανθρώπινη παρουσία αποκτά το νόημα του τόπου. Ο χώρος δηλαδή, οριοθετείται από τον άνθρωπο, ενώ ο τελευταίος οριοθετεί τον χρόνο, με αποτέλεσμα ο τόπος να προσδιορίζεται μέσω κάποιου συγκεκριμένου χρόνου.3

Εικ.2

17

Τί είναι Τόπος;

Το τοπίο, από την άλλη, που αποδίδεται με την λέξη landscape στα αγγλικά, παρουσιάζει ασυμφωνία ως προς τον ορισμό του μεταξύ των γεωγράφων και άλλων επιστημόνων. Αρχικά, αναφερόταν στην απεικόνιση μιας θέας, ωστόσο έπειτα, στις αρχές του 20ου αιώνα, στην θέα αυτή καθεαυτή. Τον 20ο αιώνα, η επιστήμη της γεωγραφίας αναπτύσσεται στην αγγλοσαξωνική επικράτεια, σε μια προσπάθεια αναζήτησης του ορισμού της έννοιας του τοπίου. Στο πλαίσιο αυτό, αναδύεται η πολιτισμική γεωγραφία, άρρηκτα συνδεδεμένη με την ανθρωπογεωγραφία, η οποία συνδέθηκε με την μελέτη πολιτισμικών τοπίων. Σύμφωνα με τον Carl Ortwin Sauer, το πολιτισμικό τοπίο διαμορφώνεται σε έναν φυσικό τόπο από μια πολιτισμική ομάδα ανθρώπων. Ο ίδιος ισχυρίζεται πως ο εκάστοτε πολιτισμός αποτελεί τον παράγοντα, η φυσική περιοχή το μέσο, ενώ το πολιτισμικό τοπίο το αποτέλεσμα.4 Επιστρέφοντας στην φαινομενολογική προσέγγιση, ο Christian Norberg-Schulz στο βιβλίο του Genius Loci, αναφέρει πως “ Γενικά, ένας τόπος παρουσιάζεται ως ένα σύνολο που αναδίδει ένα χαρακτήρα ή “ατμόσφαιρα” “ 5. Εξηγεί πως οι τόποι διακρίνονται σε φυσικούς και ανθρωπογενείς, που αντιστοιχούν στους όρους “τοπίο” και “εγκατάσταση”. Η δομή του τόπου αναλύεται βάσει των κατηγοριών του “χώρου” και του “χαρακτήρα”. Ως “χώρος” προσδιορίζεται η τρισδιάστατη οργάνωση των στοιχείων που απαρτίζουν τον τόπο, ενώ ως “χαρακτήρας” η γενική “ατμόσφαιρά” του, με τις δύο έννοιες να είναι αλληλένδετες .6 Ο “χώρος” και ο “χαρακτήρας” απαρτίζουν τον “υπαρξιακό χώρο”, για τον οποίο κάνει λόγο, και διακρίνεται τόσο από τον προσανατολισμό που του προσδίδουν τα χωρικά στοιχεία, όσο και από την ιδιότητα της “ταύτισης”, που απορρέει από τον “χαρακτήρα” του τόπου.7 Άλλωστε, και ο Martin Heidegger, ισχυρίζεται πως η κατοίκηση συσχετίζει τον άνθρωπο με τον τόπο, ενώ το κτίσιμο διαμορφώνει το “είναι” του ανθρώπου.8

Εικ.3

4 Θ. Σ. Τερκενλή, Το πολιτισμικό τοπίο: Γεωγραφικές προσεγγίσεις, Αθήνα 1996, σελ.13-14.

5 C.Norberg-Schulz, Genius Loci Το Πνεύμα του Τόπου-Για μια Φαινομενολογία της Αρχιτεκτονικής, Αθήνα 2009, σελ.9.

6 C.Norberg-Schulz, Genius Loci Το Πνεύμα του Τόπου-Για μια Φαινομενολογία της Αρχιτεκτονικής, Αθήνα 2009, σελ.12-13.

7 Α. Γναφάκη, Το ενδιάμεσο-Τόπος και μνήμη στο έργο του Enric Miralles. Ερευνητική εργασία Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Πολυτεχνείο Κρήτης, σελ.21.

8 C.Norberg-Schulz, Genius Loci Το Πνεύμα του Τόπου-Για μια Φαινομενολογία της Αρχιτεκτονικής, Αθήνα 2009, σελ.4.

18

Τί είναι Τόπος;

Εικ.4 Ο τάφος του Ατρέα στις Μυκήνες, 1250 π.Χ.

9 A. de Botton, Η αρχιτεκτονική της ευτυχίας, Αθήνα 2009, σελ.149.

Η διαμόρφωση της ανθρώπινης ταυτότητας σε άμεση συνάρτηση με το κτισμένο περιβάλλον, αναδεικνύει τον ρόλο του τελευταίου ως ύψιστης σημασίας για να “στεγάσει” τα βιώματα και τις μνήμες μας. Η μνήμη είναι κατά βάση συλλογική, καθώς ακόμα και αυτό που αποκαλούμε ατομική μνήμη διαμορφώνεται στο πλαίσιο κοινωνικών ομάδων. Οι ομάδες αυτές μέσω των ανθρώπινων κατασκευών αποβλέπουν στην διατήρηση του παρελθόντος πολιτισμού, αλλά και στην κατανόηση της συνέχειας της πολιτισμικής παράδοσης. Μ’ αυτόν τον τρόπο, η ανέγερση κάθε κατασκευής απορρέει από τον φόβο της λήθης. Η αρχιτεκτονική έχει ως στόχο να μας υπενθυμίζει, με χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτό των ταφικών μνημείων. Και ακόμα περισσότερο, έχει την δύναμη να καθορίσει τί μπορούμε να πιστέψουμε πού. Με άλλα λόγια, “Χτίζουμε όπως ακριβώς γράφουμε: για να κρατήσουμε ένα αρχείο με όσα έχουν σημασία για μας”.9

Εικ.5 Tadao Ando, Church of the Light Ο χώρος από πλευράς ατμόσφαιρας και ύφους δύναται να υποστηρίξει και να υποβάλλει έννοιες όπως αυτή του ιερού και του υψηλού και να δημιουργήσει και να στηρίξει έτσι το αίσθημα της πίστης.

19 Για τον προσδιορισμό του φυσικού τόπου θα βασιστούμε στην ανάλυση του Christian Norberg-Schulz, ο οποίος διακρίνει πέντε τρόπους κατανόησης και ερμηνείας της φύσης: το πράγμα, την τάξη, τον χαρακτήρα, το φως και τον χρόνο. Οι κατηγορίες αυτές συμπυκνώνουν τον τρόπο που ο άνθρωπος νοηματοδοτεί τα φυσικά φαινόμενα.10

Φυσικός Τόπος

Σύμφωνα με τον πρώτο τρόπο ερμηνείας, το πράγμα, οι φυσικές δυνάμεις συνδέονται με συγκεκριμένα πράγματα, στοιχεία. Τέτοια στοιχεία είναι ο Ουρανός και η Γη, το βουνό και τα βράχια, το δέντρο και το νερό.11 Η τάξη έχει τη βάση της στην τροχιά του ήλιου, τον προσανατολισμό και τα σημεία του ορίζοντα. Ο χαρακτήρας των φυσικών τόπων από την άλλη, προσδιορίζεται σε σχέση με βασικά ανθρώπινα χαρακτηριστικά. Ο χαρακτήρας ενός τόπου μπορεί να έγκειται στο έντονο φως, τον καθαρό αέρα ή σε φυσικά στοιχεία χαρακτηριστικού σχήματος, όπως διχαλωτούς βράχους, σπηλιές, πηγάδια.12 Όσον αφορά το φως και τον χρόνο, ο τελευταίος απορρέει από την μεταβλητότητα του φωτός και οι διαφορετικές εποχές αλλάζουν την εικόνα των διαφόρων τόπων.13 Τα φυσικά τοπία είναι λοιπόν, κατά κάποιον τρόπο, αρχιτεκτονημένα και αποτελούν υπόβαθρο πάνω στο οποίο εγκαθίστανται τα ανθρώπινα αρχιτεκτονήματα. Πάντα ο φυσικός τόπος είναι εκείνος που περιβάλλει, αποτελεί μέτρο της όποιας ανθρώπινης επέμβασης και θέτει το ερώτημα: πού καλούμαστε να χτίσουμε;

Εικ.6 Hoggar, Αλγερία

Εικ.7 Laakom

10 C.Norberg-Schulz, σελ.36.

11 οπ.παρ., σελ.26.

12 οπ.παρ, σελ.32-35.

13 οπ.παρ., σελ.36.

Genius

Loci…,

20

Ανθρωπογενής Τόπος

Ως συνέπεια των όσων αναλύθηκαν προηγουμένως, ο ανθρωπογενής τόπος μπορεί να μελετηθεί μόνο σε συνάρτηση με το φυσικό περιβάλλον. Ο άνθρωπος μεταφράζει την φύση σε ανθρωπογενείς τόπους με τρεις τρόπους. Ο πρώτος είναι η οπτικοποίηση, δηλαδή κτίζοντας αυτό που έχει δεί. Ο δεύτερος είναι η συμπλήρωση αυτού που λείπει και ο τρίτος ο συμβολισμός της κατανόησης του χαρακτήρα της φύσης. 14 Στα όρια των φυσικών και ανθρωπογενών τόπων υπάρχουν οι εξής αντιστοιχίες: στους πρώτους είναι το έδαφος, ο ορίζοντας και ο ουρανός, ενώ στους δεύτερους το πάτωμα, ο τοίχος και η οροφή .15

Εικ.8 Γέφυρα στον ποταμό, Ahoada 14 οπ.παρ., σελ.20.

15 οπ.παρ., σελ.16.

Εικ.9 Salginatobel Bridge, Robert Maillart, Σίερς, Ελβετία, 1930

21 Πριν μελετηθούν οι κατασκευές που προορίζονται για κατοίκηση από τον άνθρωπο, αξίζει να γίνει αναφορά σε εκείνες που δεν λειτουργούν ως ανθρώπινες κατοικίες, αλλά εξυπηρετούν ιδιαίτερες ανάγκες και τοποθετούνται στο φυσικό τοπίο βάσει αυτών. Σε κάθε περίπτωση αποτελούν αναπόσπαστο στοιχείο της αρχιτεκτονικής του κάθε τόπου και εκφράζουν την οικοδομική του παράδοση.

Ανθρωπογενής Τόπος Κατασκευές στο τοπίο

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν τα γεφύρια, των οποίων ο ρόλος είναι καθαρά λειτουργικός για την εξασφάλιση της δια ξηράς επικοινωνίας μεταξύ των τόπων. Ταυτόχρονα όμως, εκφράζουν και μια αρχιτεκτονική σκέψη και κατασκευαστική λογική, οι οποίες συχνά ξεπερνούν τις λειτουργικές απαιτήσεις και αποτυπώνουν τον χαρακτήρα του τόπου. Αντίστοιχα συμβαίνει και με άλλα κτίσματα, όπως τους ανεμόμυλους, τα πηγάδια, τα αλώνια ή τους περιστερώνες, οι οποίοι χαρακτηρίζουν το αιγαιοπελαγίτικο τοπίο συγκεράζοντας τις πρακτικές με τις αισθητικές ανάγκες. Σ’ αυτό το σημείο αξίξει να αναφερθεί πως όταν γίνεται λόγος για κατασκευές δεν πρόκειται κατ’ ανάγκη για τρισδιάστατα οικοδομήματα. Η παρέμβαση του ανθρώπου στο τοπίο μπορεί να εκφραστεί και με απλές χαράξεις ή απεικονίσεις, που αποτελούν τεκμήρια της προσπάθειας κατανόησής του.

Εικ.11 Περιστερώνας στην Τήνο

Εικ.10 Ίχνη στο έδαφος Hoggar, Αλγερία

Εικ.12 Ανεμόμυλοι στις Κυκλάδες

22

Ανθρωπογενής Τόπος Η αρχιτεκτονική του λίθου

Η χρήση μεγάλων λίθων χαρακτηρίζει την πρώιμη μεσογειακή αρχιτεκτονική. Εδώ ο λίθος αντιπροσωπεύει την μονιμότητα.16 Αλλά και στην ελληνική αρχιτεκτονική συγκεκριμένα, η χρήση του λίθου ήταν ανέκαθεν διαδεδομένη. Σε αυτό προφανώς συνέβαλαν και τα τοπικά διαθέσιμα υλικά, καθώς η πέτρα συναντάται σε αφθονία στο ελληνικό τοπίο. Το αναφέρει άλλωστε, και ο Γιάννης Τσαρούχης: “...εκεί όπου βασιλεύει ο μέγας άρχων του ελληνικού τοπίου, ο βράχος”. Οι ξερολιθιές αποτελούν ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα χρήσης του λίθου στον ελληνικό χώρο. Ο ρόλος τους ήταν κατ’ αρχάς να καταστεί δυνατή η καλλιέργεια της γης, καθώς συγκρατούσαν το νερό και το χώμα διαμορφώνοντας ένα επίπεδο και είναι γνωστές και ως πεζούλες ή αιμασιές. Ταυτόχρονα, εξυπηρετούσαν στην χάραξη μονοπατιών, αλλά και στον διαχωρισμό των ιδιοκτησιών. Το πέτρωμα που συνθέτει τις ξερολιθιές ποικίλλει από τόπο σε τόπο: σχιστόπλακες, ασβεστόλιθος κ.α.17

Εικ 13 Ξερολιθιά στην Ίο

16 οπ.παρ., σελ.57.

17 Τ.Παπαϊωάννου, “Σκέψεις για την Αρχιτεκτονική και την Πόλη: Αρχιτεκτονική και Παράδοση”, Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, 2019.

Εικ.14,15 Ξερολιθιές στην Κύθνο

23 Ο περίκλειστος χώρος αποτελεί το πιο θεμελιώδες γνώρισμα του ανθρωπογενούς τόπου. Η “κλειστότητα” του χώρου καθορίζεται από τρία στοιχεία: τον τοίχο, τα ανοίγματα και την οροφή. Οι διαφορετικοί τρόποι διαχείρισής τους παρέχουν διαφορετικούς βαθμούς ιδιωτικότητας. Στην ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική συναντά συχνά κανείς λοιπόν, το τρίπτυχο μέσα-ανάμεσα-έξω, καθώς η διάρθρωση των στοιχείων δημιουργεί χώρους κλιμακούμενης ιδιωτικότητας. Όλα τα σπίτια της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής ανεγείρονταν βάσει προσθετικής λογικής, με έναν αρχικό πυρήνα ο οποίος επεκτεινόταν ανάλογα με τις εκάστοτε ανάγκες. Ακολουθείται κυβιστική οργάνωση με τοποθέτηση πάλι βάσει αναγκών και μικρά ανοίγματα στους κλειστούς όγκους, με σκοπό την προστασία από την ζέστη το καλοκαίρι και την εύκολη θέρμανση τον χειμώνα. Ιδιαίτερο παράδειγμα αποτελούν οι καθοικιές της Τζιάς, οι οποίες δεν ήταν μόνιμες κατοικίες, αλλά κτίσματα αγροτών. Χτισμένες σε απάνεμα μέρη για προστασία από τον βορρά, εκτείνονται σε όλο το νησί σε πλαγιές, σε βράχους και αφομοιώνονται στο τοπίο λόγω της ομοιογένειας της πέτρας με το τοπικό πέτρωμα και της κάλυψης του δώματος με χώμα. Η τυπολογία τους έγκειται στην ύπαρξη δύο μακρόστενων όγκων τοποθετημένων δίπλα-δίπλα. Πρόκειται για το σταβλί και το στεγάδι. Το σταβλί είναι ο κλειστός χώρος, το μέσα, προορισμένος για ύπνο με ένα μικρό παράθυρο ή κάποιες φορές ένα μικρό άνοιγμα στην οροφή. Το στεγάδι από την άλλη, είναι ο ημιυπαίθριος χώρος, το ανάμεσα, όπου λάμβαναν χώρα οι οικιακές εργασίες. Σε συνέχεια του στεγαδιού εκτείνεται μια μικρή πλακοστρωμένη αυλή στον περιμετρικό πάγκο της οποίας υψώνονται δύο πέτρινες κολώνες που στηρίζουν την κληματαριά. Γύρω από το σταβλί και το στεγάδι, τον βασικό δηλαδή πυρήνα της σύνθεσης, αναπτύσσονται οι υπόλοιποι αναγκαίοι χώροι, όπως επιπλέον υπνοδωμάτιο, κουζίνα, πατητήρι, στάβλος-οι λεγόμενες καθέντρες.18

Ανθρωπογενής Τόπος Ο περίκλειστος χώρος

Εικ.16 Μεσαγρός. Η κάτοψη του σπιτιού του Ροδάκη στην Αίγινα.

18 Τ.Παπαϊωάννου, “Σκέψεις για την Αρχιτεκτονική και την Πόλη: Αρχιτεκτονική και Παράδοση”, Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, 2019.

24

Ανθρωπογενής Τόπος Ο περίκλειστος χώρος

Εικ.17 Σχέδια τομών από Καθοικιές στην Τζιά

Εικ.18 Καθοικιά στην Τζιά

25 Οι παραδοσιακοί οικισμοί παρουσιάζουν σαφέστατα σχετική ομοιογένεια, καθώς τα επιμέρους κτίσματα που τον απαρτίζουν διέπονται από τα ίδια βασικά χαρακτηριστικά. Το γεγονός αυτό οφείλεται σε ποικίλους παράγοντες όπως τα διαθέσιμα υλικά που παρέχει ο τόπος, οι κλιματολογικές συνθήκες που σχετίζονται με ζητήματα προσανατολισμού και “ανοικτότητας” των κτιρίων, η μορφολογία του εδάφους που καθορίζει την προσαρμογή των κατασκευών σε αυτό, η οικοδομική παράδοση, δηλαδή η τεχνογνωσία που έχει κατακτηθεί σε κάθε τόπο, οι συνθήκες ζωής, όπως για παράδειγμα αν αποζητάται ασφάλεια μέσω της οχύρωσης, αλλά και παράγοντες όπως τα ήθη, τα έθιμα και η νοοτροπία των κατοίκων. Η οικοδομική παράδοση φυσικά, μεταβάλλεται με το χρόνο, με την εισαγωγή νέων υλικών και την εφαρμογή νέων μεθόδων κατασκευής. Στην λαϊκή αρχιτεκτονική του ‘40,’50 και ‘60 στην χώρα μας εμφανίζεται ένα νέο υλικό, το σκυρόδεμα. Το αργιλόχωμα της οροφής καλύπτεται από το πλακάκι από μπετόν, το οποίο μάλιστα εξέχει λίγο από τον κατακόρυφο τοίχο. Εμφανίζεται επίσης η στρογγυλή κολώνα στην γωνία-στοιχείο μοντέρνας αρχιτεκτονικήςμε αποτέλεσμα το συνταίριασμα της παράδοσης με τον μοντερνισμό.19

Εικ.20 Κατοικία στην Banso από το βιβλίο “L’Africain” του J.M.G. Le Clezio

Ανθρωπογενής Τόπος Οικοδομική Παράδοση

Εικ.19 Παραδοσιακός οικισμός στην Σύμη

19 οπ.παρ.

Εικ.21 Οικισμός στην Μάνη

26

Το Genius Loci “Ma vie sauvage”

“C’ est ici, dans ce décor, que j’ai vécu les moments de ma vie sauvage, libre, presque dangereuse”20 “Μέσα σε αυτό το περιβάλλον, είναι που έζησα τις στιγμές της άγριας, ελεύθερης, σχεδόν επικίνδυνης ζωής μου” Στην κλασική ρωμαϊκή θρησκεία, το genius loci ήταν το πνεύμα που προστάτευε έναν τόπο. “Γενικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι τα νοήματα που συλλέγονται από έναν τόπο συνιστούν το genius loci του”.21“Η ανθρώπινη ταυτότητα προϋποθέτει την ταυτότητα του τόπου”.22 Αυτό σημαίνει πως προκειμένου ο άνθρωπος να προσδιορίσει την ταυτότητά του, είναι σημαντικό να υπάρχει μια σχετική σταθερότητα της ταυτότητας του τόπου και όχι ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει πως η έκφραση της ατομικής ταυτότητας εμποδίζεται από την ύπαρξη αυτών των κοινών σταθερών. Ακόμα και στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική, οι οικισμοί διαθέτουν ορισμένα βασικά μοτίβα που επαναλαμβάνονται, αλλά ταυτόχρονα παρουσιάζουν και παραλλαγές. Άλλωστε, το θέμα και η παραλλαγή του εφαρμόζεται ευρέως σε όλες τις μορφές τέχνης.

20 J.M.G. Le Clézio, L'Africain, France 2020, σ.24.

21 C.Norberg-Schulz, Genius Loci…, σελ.185.

22 οπ.παρ., σελ.22. Εικ.22 Χορός samba, Bamenda (από το βιβλίο “L’Africain” του J.M.G. Le Clezio)

27 Για την προσέγγιση του ζητήματος της ένταξης θα βασιστούμε και πάλι στον Christian Norberg-Schulz. Συγκεκριμένα, η ένταξη των κτιρίων σε έναν δεδομένο τόπο εξαρτάται από τα εξής τρία στοιχεία: Από το πώς στέκουν, δηλαδή την βάση τους, το πώς υψώνονται, δηλαδή την στέγη και τη γωνία, και από το πώς ανοίγονται, δηλαδή τα ανοίγματα-τις θύρες και τα παράθυρά τους. Οι τρόποι με τους οποίους μπορεί να στέκει ένα κτίριο είναι μέσα στο έδαφος, πάνω στο έδαφος ή και πάνω από το έδαφος, όπως είναι το σύστημα pilotis. Όσον αφορά το πώς υψώνεται, μπορεί να είναι ανοιχτό συναντώντας τον ουρανό με ένα περίγραμμα ελεύθερου τεθλασμένου σχήματος, κλειστό ξεχωρίζοντας ως όγκος με κάποια βαριά στέγαση ή να καταλήγει σε μια οριζόντια γραμμή τονίζοντας την κατά πλάτος επέκταση. Τέλος, το άνοιγμα του κτιρίου έχει να κάνει με την διατήρηση ή την διακοπή ενός συνεχούς ορίου. Το τελικό αποτέλεσμα φυσικά καθορίζεται από το μέγεθος, το σχήμα και την κατανομή των ανοιγμάτων. Συγκεκριμένα όσον αφορά το παράθυρο, ο ρόλος του είναι καταλυτικός καθώς αντανακλά την χωρική οργάνωση του κτιρίου, εισάγει το φως μέσα σε αυτό δημιουργώντας ατμόσφαιρες και εξυπηρετώντας λειτουργικές ανάγκες και εν τέλει οι διαστάσεις και τα μορφολογικά του χαρακτηριστικά διαμορφώνουν την τελική εντύπωση του πώς υψώνεται το κτίριο.23

Εικ.23 Castle Ward, Strangford, Ιρλανδία Πώς στέκει και υψώνεται

Το Genius Loci “Ma vie sauvage”

23 οπ.παρ., σελ.192

Εικ.24 Οικία Νας, Ρο, βόρεια της Στοκχόλμης, 1820

28

Το κίνημα του Τοπικισμού

Ο τοπικισμός πρωτοεμφανίζεται εκτός Ελλάδας τον 18ο αιώνα ως αντίδραση στην αυστηρή ομοιομορφία και πειθαρχία της Αναγέννησης, του νεοπλατωνισμού, του βιτρουβιανισμού και του κλασικισμού του 17ου αιώνα. Ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά παραδείγματα αυτού του κινήματος υπήρξε το αγγλικό Picturesque στις αρχές του 18ου αιώνα, το οποίο αντιτάχθηκε στους διεθνείς κανόνες της αρχιτεκτονικής και τις αυστηρές συμμετρίες, προάγοντας την τοπική αρχιτεκτονική. Προς το τέλος του 18ου αιώνα εμφανίζεται η δεύτερη φάση του τοπικιστικού κινήματος, κατά την οποία η άνοδος του εθνικισμού, του αντιαπολυταρχισμού, του φιλελευθερισμού σε συνδυασμό με την νέα παγκόσμια τάξη του εμπορίου έχουν πλέον εντονότερη παρουσία. Σε αυτή τη δεύτερη φάση του ιστορικιστικού τοπικισμού είναι που εμφανίζεται το τοπικιστικό κίνημα και στην Ελλάδα, μετά τον πόλεμο της Ανεξαρτησίας. Στον ελλαδικό χώρο, σε αντίθεση με τις άλλες χώρες, ο τοπικισμός εκφράστηκε με τον ενθουσιαμό απέναντι στον κλασικισμό, ακόμα κι όταν αυτός υλοποιούνταν από ξένους αρχιτέκτονες. Αιτία ήταν η αντίληψη πως ο νεοκλασικισμός ενσάρκωνε τις αξίες της κλασικής παιδείας την οποία αγνοούσαν οι ανατολίτες εχθροί των Ελλήνων. Ο κάναβος, η ορθή γωνία, το υποστύλωμα και το πρίσμα αποτέλεσαν στοιχεία που υιοθέτησε ο ιστορικιστικός τοπικισμός, σε μια προσπάθεια των Ελλήνων να επαναπροσδιορίσουν την εθνική τους ταυτότητα ενθυμούμενοι το κλασικό παρελθόν.24

24 K. Frampton, Atelier 66.The Architecture of Dimitris and Suzana Antonakakis, New York 1985, σελ.14-17. Εικ.25 Οικισμός Weissenhof, Στουττγάρδη, Mies van der Rohe, 1927

29 Αυτή η τάση συναντάται σε έργα Ελλήνων αρχιτεκτόνων όπως ο Άρης Κωνσταντινίδης, αλλά και ξένων όπως ο Mies van der Rohe, ο οποίος είχε σημαντική απήχηση στην Ελλάδα. Ο πρώτος εφάρμοσε έναν συνειδητά τοπικιστικό μοντερνισμό και συνδύασε τον διεθνή ορθολογισμό του σκελετού από σκυρόδεμα με την εντοπιότητα των στοιχείων πλήρωσης από πέτρα ή ξύλο. Στην τεχνητή πέτρα-το μπετόν- αναζητά να αναδείξει σημάδια χειροτεχνίας, που μαρτυρούν τον τρόπο κατασκευής του υλικού, όπως το αποτύπωμα των ταβλών, του ξυλοτύπου στην επιφάνεια του σκυροδέματος. Το χρώμα, χρησιμοποιείται επίσης με τρόπο που να αναδεικνύει την κατασκευαστική και συνθετική λογική του έργου, και όχι με διακοσμητική πρόθεση. Σύμφωνα με τον Κωνσταντινίδη, το χρώμα της παράδοσης βρίσκεται στο φυσικό χρώμα των υλικών και σε μια γκάμα άλλων χρωμάτων που λειτουργούν συνθετικά, δίχως να αναιρούν την “γύμνια των υλικών” λειτουργώντας καλυπτικά ως επικαθήματα.26

Εικ.28 Ξενοδοχείο Τρίτων στην Άνδρο, Άρης Κωνσταντινίδης, 1958

Εικ.29 Εξοχική κατοικία στην Ανάβυσσο, Άρης Κωνσταντινίδης, 1961-1962

Το κίνημα του Τοπικισμού Άρης Κωνσταντινίδης “Le corps”25

Εικ.26 Το σώμα (από το βιβλίο “L’Africain” του J.M.G. Le Clezio)

Εικ.27 Η αλήθεια της γυμνότητας και της φυσικής φθοράς του σώματος έναντι της λογικής της κάλυψής του και της αποφυγής της θέασης της φθοράς του όπως είθισται στον δυτικό κόσμο

25 “Le corps”(=το σώμα) είναι ο τίτλος του πρώτου κεφαλαίου(σ.11) από το βιβλίο του J.M.G. Le Clezio, L’Africain.

26 Σ.Αντωνακάκη, “ Ποίηση και λόγος”, στο Άρης Κωνσταντινίδης, επ.εκδ. Κατερίνα Γεωργοπούλου, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και την Δημοκρατία 2019, σελ.97.

30

Το κίνημα του Τοπικισμού Άρης Κωνσταντινίδης “Le corps”

Εικ.30 Πήλινο ομοίωμα του οικίσκου των Αχαρνών. Αρχέτυπο κατοικίας με θάλαμο, δώμα και αυλή.

27 Σ.Αντωνακάκη, “ Ποίηση και λόγος”, στο Άρης Κωνσταντινίδης, επ.εκδ. Κατερίνα Γεωργοπούλου, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και την Δημοκρατία 2019, σελ.78.

28 οπ.παρ., σελ.90.

Ίσως το κατεξοχήν στοιχείο που καθόρισε το έργο του Κωνσταντινίδη, είναι η σημασία που ο ίδιος απέδιδε στην έννοια του αρχέτυπου. Στα κτίριά του οι αρχετυπικές αξίες συμπυκνώνονται κυρίως σε ό,τι έχει να κάνει με την σχέση υπαίθριου-κλειστού χώρου. Ο αρχιτέκτονας αναδεικνύει τις διαβαθμίσεις του ανοικτού χώρου σε βασικό συνθετικό στοιχείο , δίνοντας έμφαση στην μετάβαση, την άρθρωση, τον ενδιάμεσο χώρο μεταξύ δύο καταστάσεων. Η αρχιτεκτονική του απορρέει πάντα από δύο επιμέρους συνισταμένες, τον τόπο και το πρόγραμμα. Ο τόπος προσλαμβάνεται ως ένα σύνολο από νοοτροπίες και συνήθειες, που καθορίζονται από το περιβάλλον-φυσικό ή αστικό-, το κλίμα, την μορφολογία του εδάφους, τους θεσμούς, και γενικότερα τον τρόπο ζωής που έχει διαμορφωθεί βάσει αυτών. Το πρόγραμμα από την άλλη, έχει να κάνει με τις προτεραιότητες και τις πραγματικές ανάγκες που αποσκοπεί να εξυπηρετήσει το αρχιτεκτονικό έργο.27 Στο πλαίσιο αυτό, ο Κωνσταντινίδης στρέφεται στην λαϊκή αρχιτεκτονική, την κατεξοχήν αρχιτεκτονική της ανάγκης, και πιο συγκεκριμένα στην έννοια του τύπου. Ο “τύπος” αναφέρεται σε κτίρια ομοιότροπα και όχι ομοιόμορφα, τα οποία διέπονται από κοινές βασικές αρχές, ανεξαρτήτως κλίμακας. Μ’ αυτόν τον τρόπο, μπορεί να συναντήσει κανείς στοιχεία παραδοσιακών οικιών ή ακόμα και παραδοσιακών κατασκευών στην ύπαιθρο σε δημόσια κτίρια.28

Εικ.31 Ξενοδοχείο “Ξενία” στην Μύκονο, Άρης Κωνσταντινίδης, 1960 Η πέτρα συνδυαστικά με την λευκή λωρίδα της στέψης από μπετόν παραπέμπει στις ξερολιθιές των Κυκλάδων

31 Μία τρίτη φάση φάση του τοπικιστικού κινήματος είναι αυτή του “κριτικού τοπικισμού”. Αν ο ιστορικιστικός τοπικισμός σχετίζεται με τον κάναβο, τότε ο κριτικός τοπικισμός σχετίζεται με την πορεία. Ρίζες του είναι η προαγωγή των τοπικών ιδιομορφιών, ωστόσο εναντιώνεται αυτή τη φορά στις απόλυτες τάσεις του μοντέρνου κινήματος στην αρχιτεκτονική. Στις αρχές του 20ου αιώνα το κράτος πρόνοιας επεκτείνεται στις βιομηχανικά προηγμένες δημοκρατίες στο πλαίσιο οικονομικού, κοινωνικού, πολιτικού και πολιτιστικού εκσυγχρονισμού. Στο πλαίσιο αυτό της ανάδειξης του κράτους και της εκβιομηχάνισης, η αρχιτεκτονική τυποποιείται σε σημαντικό βαθμό.

Το κίνημα του Τοπικισμού

Στην Ελλάδα πριν ακόμα την αμφισβήτηση του αυταρχισμού του κράτους πρόνοιας και της τυποποίησης του μοντερνισμού, υπήρξαν αντιδράσεις έναντι του ιστορικιστικού τοπικισμού. Συγκεκριμένα, ο τελευταίος σήμαινε, μεταξύ άλλων, και την κοινωνική διαίρεση μεταξύ των κατοίκων της πόλης και αυτών της υπαίθρου. Έτσι, βρήκε απήχηση σε όσους συμφωνούσαν με τον διαχωρισμό της αστικής ελίτ από τους επαρχιώτες. Δημιουργήθηκε, λοιπόν, η επιθυμία επίτευξης εθνικής ενότητας που θα υπερέβαινε αυτόν τον διαχωρισμό πόλης-υπαίθρου. Αυτή η νέα τάση εκφράστηκε στην ελληνική αρχιτεκτονική με την ανάπτυξη ενός νέου ιστορικιστικού τοπικισμού, ενός λαϊκού τοπικισμού.29

29 Α.Τζώνης, L.Lefaivre, “Ο κάναβος και η πορεία. Μια εισαγωγή στο έργο του Δημήτρη και της Σουζάνας Αντωνακάκη, και μερικές προκαταρκτικές σκέψεις γύρω από την ιστορία της σύγχρονης ελληνικής αρχιτεκτονικής κουλτούρας”, Αρχιτεκτονικά Θέματα τ.15 1981, σελ.171173.

32

Το κίνημα του Τοπικισμού Δημήτρης Πικιώνης Termites, fourmis, etc.

30

30 “Termites, fourmis, etc.”(=τερμίτες, μυρμήγκια κ.α.) είναι ο τίτλος του δεύτερου κεφαλαίου(σ.27) από το βιβλίο του J.M.G. Le Clezio, L’Africain.

31 J.M.G. Le Clézio, L'Africain, France 2020, σ.34-35.

Σημαντικός εκπρόσωπος του κριτικού τοπικισμού υπήρξε ο Δημήτρης Πικιώνης, ο οποίος ενσαρκώνει στο έργο του το τοπικιστικό πνεύμα μέσω μιας τοπογραφικής πορείας. Στον σχεδιασμό του πεζόδρομου γύρω από το λόφο του Φιλοπάππου, ο αρχιτέκτονας συνθέτει αυτό το σύνολο πορειών και στάσεων χρησιμοποιώντας βιωμένα αρχιτεκτονικά στοιχεία της λαϊκής αρχιτεκτονικής και δημιουργώντας έτσι χώρους προορισμένους να φιλοξενήσουν συγκεκριμένα γεγονότα. Η “πορεία” πέραν της εξυπηρέτησης πρακτικών αναγκών, εκφράζει και μια ηθική στάση η οποία αντιτάσσεται στην κοινωνική διάσπαση και αλλοτρίωση. Ο ίδιος αναζητά μια αρχιτεκτονική που θα βιώνεται με όλες τις αισθήσεις, με μια ευαίσθητη προσέγγιση του βιωμένου χώρου, που στοχεύει στην ουσιώδη επαφή με τον τόπο έναντι της αποξένωσης από εγγενείς ανάγκες του ανθρώπου.

“J’ ai pense qu’ il ei aurait autrement si nous etions restes à Ogoja, si nous étions devenus pareils aux Africains. J’ aurais appris à percevoir, à ressentir[...], j aurais appris a parler avec les êtres vivantes, a voir ce qu’ il y avait de divin dans les termites”31 “Σκεφτόμουν πως θα ήταν διαφορετικά αν είχαμε μείνει στην Ogoja, αν είχαμε γίνει όμοιοι με τους Αφρικανούς. Θα είχα μάθει να αντιλαμβάνομαι, να διαισθάνομαι[...], θα είχα μάθει να μιλάω με τα ζωντανά πλάσματα, να βλέπω το θεϊκό που υπάρχει στους τερμίτες”

Εικ.32,33,34 Διαμόρφωση του αρχαιολογικού περί την Ακρόπολη χώρου και του λόφου Φιλοπάππου, Αθήνα, Δημήτρης Πικιώνης,1954-1957

33 Σύμφωνα με τον Kenneth Frampton, ο όρος “κριτικός τοπικισμός” εμφανίστηκε για πρώτη φορά και έκτοτε καθιερώθηκε στην αρχιτεκτονική βιβλιογραφία, στο δοκίμιο των Αλέξανδρου Τζώνη και Liane Lefaivre “Ο κάναβος και η πορεία”, που δημοσιεύθηκε το 1981 στο 15ο τεύχος των Αρχιτεκτονικών Θεμάτων. Σε αυτό οι συγγραφείς τάσσονται ενάντια στον τοπικισμό που εμφανίστηκε από το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα, ως ισχυρό όπλο καταπίεσης και έκφραση σοβινισμού.32 Ο κριτικός τοπικισμός εμφανίζει τα εξής χαρακτηριστικά: Όπως αναφέρει ο Kenneth Frampton πρόκειται για μια “περιθωριακή πρακτική”, η οποία δεν απορρίπτει τον εκσυγχρονισμό του μοντερνισμού και τις ελευθερίες που αυτός προσφέρει, αλλά τον αντιμετωπίζει κριτικά. Ο κριτικός τοπικισμός ενδιαφέρεται για τον ζωτικό χώρο και όχι απλώς για το κτίριο ως ελεύθερο αντικείμενο. Το φυσικό περιβάλλον μελετάται από τον αρχιτέκτονα, όπως και η τοπογραφία. Το φως αναδεικνύεται στοιχείο μείζονος σημασίας για την οπτική αντίληψη των όγκων. Επιπλέον, οι κλιματικές συνθήκες λαμβάνονται υπ’ όψιν με σκοπό τον καθορισμό του προσανατολισμού και των ανοιγμάτων αξιοποιώντας τες και αποκλείοντας όσο γίνεται την χρήση μηχανικού κλιματισμού ή άλλων μέσων. Ο κριτικός τοπικισμός υποστηρίζει επίσης, έναν συγκερασμό των αισθήσεων, δίνοντας έμφαση όχι μόνο στο οπτικά αντιληπτό, αλλά και στις διαβαθμίσεις του φωτός, την αίσθηση της θερμοκρασίας, την ροή του αέρα, την υγρασία στην ατμόσφαιρα, τις οσμές και τους ήχους ανάλογα με τη χρήση των υλικών και τον συνδυασμό τους , ο οποίος ενίοτε επηρεάζει την κίνηση κατά το βάδισμα (π.χ. δάπεδα). Συχνά δανείζεται παραδοσιακά στοιχεία επανερμηνεύοντας τα και όχι μιμούμενος τα. Αποσκοπεί επομένως, στην δημιουργία μιας σύγχρονης τοπικής αρχιτεκτονικής, η οποία αφουγκράζεται την τεχνολογία που ο παγκόσμιος πολιτισμός έχει αναπτύξει και αντιτάσσεται στο πνεύμα της βελτιστοποίησης που αυτός προάγει, ενώ ταυτόχρονα ενσωματώνει την βιωμένη εμπειρία του τόπου δίχως να περιορίζεται σε μια στείρα μορφολογική και τυπολογική μίμηση.33

Το κίνημα του Τοπικισμού Κριτικός Τοπικισμός

Εικ.35 Εξώφυλλο του 15ου τεύχους των Αρχιτεκτονικών Θεμάτων

32 K.Frampton, “Towards a critical regionalism: Six Points for an Architecture of Resistance”, στο The Anti-Aesthetic; Essays on postmodern culture, επ.εκδ. Hal Foster, Washington 1987, σελ.20.

33 K.Frampton. Μοντέρνα ΑρχιτεκτονικήΙστορία και Κριτική. Θεμέλιο, Αθήνα 2009, σελ.288.

34

Η έννοια της Παράδοσης

34 Παράδοση,Το λεξικό της κοινής Νεοελληνικής, Πύλη για την Ελληνική γλώσσα, Λεξικό Τριανταφυλλίδη.

Σ’ αυτό το σημείο είναι σκόπιμο να οριστεί και η έννοια της παράδοσης, καθώς είναι αλληλένδετη με αυτή του τόπου και συμβάλλει στην περαιτέρω κατανόησή του. Σύμφωνα με το λεξικό της νέας ελληνικής του Τριανταφυλλίδη: παράδοση < (διαχρονικό δάνειο) αρχαία ελληνική παράδο(σις) + ση < παραδίδω < παρά- + δίδω, δόσις παράδοση η [paráδosi] : I1. μεταβίβαση, παραχώρηση: α. ενός πράγματος σε κπ. που το δικαιούται ή που υπάρχει δέσμευση απέναντί του β. μιας εξουσίας, αρμοδιότητας, διαχείρισης σε κπ. αντικαταστάτη, διάδοχο γ. κυριότητας ή χρήσης ακινήτου ή άλλης κατασκευής σε κπ. ύστερα από συμφωνία 2. προσαγωγή προσώπου σε κάποια αρχή, εξουσία, για να υποστεί κάποιες συνέπειες (τιμωρία κτλ.) ή για να ακολουθηθούν κάποιες διαδικασίες 3. διδασκαλία 4. (για πρόσ. ή πργ.) υποταγή (ύστερα από ήττα ή μεγάλη πίεση) στην εξουσία του αντιπάλου, του νικητή II1. (συχνά στον πληθ.) ό,τι αναπτύσσεται ιστορικά και μεταδίδεται (στα πλαίσια μιας ομάδας, κοινωνίας κτλ.) από γενιά σε γενιά σε σχέση με συμπεριφορές, αντιλήψεις, ιδέες, έθιμα, δραστηριότητες, πρακτικές κτλ. || ιστορική συνέχεια, επανάληψη που δημιουργεί καθεστώς(έκφρ.) έχω ~ σε κτ., έχω αναπτύξει, καλλιεργήσει κτ. στο παρελθόν, που το διαθέτω, που ισχύει και στο παρόν / (λόγ.) εκ παραδόσεως, για κτ. που συνεχίζεται από παλιά 2. (συχνά πληθ.) παλιές ιστορίες, μυθικές διηγήσεις, θρύλοι που δημιουργήθηκαν και μεταδόθηκαν κυρίως προφορικά στους μεταγενέστερους.34

35 Σύμφωνα με τον Le Corbusier “ Η παράδοση είναι η αδιάκοπη αλυσίδα όλων των νεωτερισμών και ως εκ τούτου ο μάρτυρας ο πιο αξιόπιστος της προβολής στο μέλλον”.35 Σε κάθε περίπτωση, η παράδοση είναι αυτά που μας έχει κληροδοτήσει το παρελθόν, οπότε ως έννοια υφίσταται. Επιπλέον, υπάρχει διάκριση μεταξύ ενεργητικής και παθητικής διάστασης της λέξης. Η ενεργητική σημασία αναφέρεται στο δίνω κάτι σε κάποιον ή κάποιος παίρνει κάτι από κάποιον άλλο, ενώ η παθητική στο μου παραδίδεται κάτι άξιο να κληροδοτηθεί κι εγώ είμαι άξιος να το δεχτώ.36 Οι ποικίλοι ορισμοί της παράδοσης μαρτυρούν πως πρόκειται για ασαφή όρο, οπότε στόχος είναι η διατύπωση του προβλήματος και όχι η λύση του.37 Το ερώτημα λοιπόν, είναι: που έγκειται η ασάφεια;

Το πρόβλημα της παράδοσης στον ελλαδικό χώρο, συχνά διατυπώνεται και ως πρόβλημα της “ελληνικότητας” και σχετίζεται με την αρχιτεκτονική ταυτότητα του τόπου. Ως αρχιτεκτονική ταυτότητα χαρακτηρίζεται το σύνολο των ιδιαίτερων στοιχείων αρχιτεκτονικής σε έναν δεδομένο τόπο και χρόνο, που τον ξεχωρίζουν από τους υπόλοιπους και τον καθορίζουν.38 Ωστόσο, το ερώτημα αν υπάρχουν ενιαίες αρχές που χαρακτηρίζουν την ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική είναι δύσκολο να απαντηθεί. Άραγε, αρετές όπως η λιτότητα, η ειλικρίνεια των μορφών, το μέτρο, η ανθρώπινη κλίμακα και η ένταξη στο τοπίο, δεν συναντώνται και σε άλλους πολιτισμούς; Μάλιστα, η ίδια η ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική παρουσιάζει κατά τόπους διαφορές, όπως για παράδειγμα η αιγαιοπελαγίτικη με την βορειοελλαδίτικη, αν και υπάρχουν κάποια κοινά υπερτοπικά χαρακτηριστικά. Τα χαρακτηριστικά αυτά οφείλονται μάλλον στον τρόπο ζωής, παρά σε παράγοντες όπως το κλίμα, καθώς και αυτό ακόμα διαφοροποιείται κατά τόπους.39 Στο σημείο αυτό θα πρέπει να διευκρινιστεί πως με τον όρο ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική αναφερόμαστε στην λαϊκή αρχιτεκτονική. Η διακοπή της επίσημης κουλτούρας στην Ελλάδα λόγω Τουρκοκρατίας δεν της επέτρεψε να γνωρίσει Αναγέννηση και Διαφωτισμό. Έτσι, αναπτύχθηκε κυρίως η λαϊκή αρχιτεκτονική στις αγροτικές κοινωνίες. Και αναρωτιέται κανείς: πώς μπορεί η αρχιτεκτονική αυτή να διατηρηθεί, ενώ αυτός ο τρόπος ζωής σήμερα εκλείπει;40 Η απάντηση θα μπορούσε ίσως, να αναζητηθεί στο γεγονός ότι οι αλληλεπιδράσεις παλιού-νέου, ντόπιου-ξένου, διαμορφώνουν κάθε φορά μια δεδομένη αρχιτεκτονική ταυτότητα.

Η έννοια της Παράδοσης

35 Τ.Παπαδοπούλου, “Ο λόγος των αρχιτεκτόνων του μοντέρνου κινήματος: η ιδέα της “παράδοσης””, στο Αρχιτεκτονική και Παράδοση; “η παράδοση σε σύγχρονες ιδεολογικές, επιστημονικές και αρχιτεκτονικές πρακτικές”, επ.εκδ. Γιάννης Χατζηγώγας, Θεσσαλονίκη 1982, σελ.119.

36 Ν. Σκουτέρη-Διδασκάλου, “Η παράδοση της “παράδοσης” από τον καθημερινό στον επιστημονικό λόγο”, στο Αρχιτεκτονική και Παράδοση; “η παράδοση σε σύγχρονες ιδεολογικές, επιστημονικές και αρχιτεκτονικές πρακτικές”, επ.εκδ. Γιάννης Χατζηγώγας, Θεσσαλονίκη 1982, σελ.29-30.

37 Ν. Σκουτέρη-Διδασκάλου, “Η παράδοση της “παράδοσης” από τον καθημερινό στον επιστημονικό λόγο”, στο Αρχιτεκτονική και Παράδοση; “η παράδοση σε σύγχρονες ιδεολογικές, επιστημονικές και αρχιτεκτονικές πρακτικές”, επ.εκδ. Γιάννης Χατζηγώγας, Θεσσαλονίκη 1982, σελ.27-29 38 Σ.Κονταράτος, Αρχιτεκτονική και Παράδοση-Ιδεολογίες, πρακτικές και προβλήματα στη χρήση του αρχιτεκτονικού παρελθόντος, Αθήνα 1986, σελ.69.

39 ΣΣ.Κονταράτος, Αρχιτεκτονική και Παράδοση-Ιδεολογίες, πρακτικές και προβλήματα στη χρήση του αρχιτεκτονικού παρελθόντος, Αθήνα 1986, σελ.72-73.

40 οπ.παρ., σελ.76.

36

Η έννοια της Παράδοσης

Η λαϊκή αρχιτεκτονική αντιπροσωπεύει την σταθερότητα, την κλειστότητα και την στατικότητα των παραδοσιακών κοινωνιών, όπου η αφομοίωση νέων στοιχείων γινόταν περιορισμένα και με βραδείς ρυθμούς. Αντίθετα, στις σύγχρονες βιομηχανικές καπιταλιστικές κοινωνίες, οι αλληλεπιδράσεις είναι πιο εύκολες και οι όποιες μεταβολές συντελλούνται γρήγορα.41 Στο πλαίσιο αυτό της παγκοσμιοποίησης, η παραγωγή του αρχιτεκτονικού έργου αναπόφευκτα επηρεάζεται. Κατά συνέπεια, τα διεθνή αρχιτεκτονικά πρότυπα δεν έχουν κατ’ ανάγκη αρνητική χροιά, αφού στην Ελλάδα καθώς δεν διαθέτουμε αστική αρχιτεκτονική παράδοση, ο τύπος αυτός κτιρίων δεν υπήρχε, ώστε να βασιστούμε σε αυτόν. Βέβαια, παρά τον επαναπροσδιορισμό της αρχιτεκτονικής ταυτότητας, λόγω της αλλαγής του τρόπου ζωής στο πλαίσιο των κοινωνικών μεταβολών, η χρήση της λαϊκής παράδοσης μπορεί να εντοπιστεί ακόμα και σε κτίρια δημόσιου χαρακτήρα μεγαλύτερης κλίμακας. Ο ρόλος της μπορεί να είναι λειτουργικός, δηλαδή να αφορά την διάταξη των χώρων ή την υιοθέτηση παραδοσιακών κατασκευών, αλλά και να σχετίζεται με την διατήρηση παραδοσιακών μορφολογικών στοιχείων με σημασιακές αναφορές. Σε κάθε περίπτωση πρόκειται για συνειδητή χρήση της παράδοσης, με το τελικό αποτέλεσμα να είναι αυτό που κάθε φορά επιβεβαιώνει ή όχι την σημασία των στοιχείων της παράδοσης στο έργο.42 Στο δεύτερο μέρος της εργασίας, που ακολουθεί, θα προσπαθήσουμε να αναλύσουμε συγκεκριμένα αρχιτεκτονικά έργα των υπό μελέτη δημιουργών βάσει του θεωρητικού πλαισίου περί τόπου και παράδοσης που παρουσιάστηκε παραπάνω.

41 οπ.παρ., σελ.71 42 οπ.παρ., σελ.83

Β Μέρος Ερμηνείες του Τόπου

Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη Ο Κάναβος και η Πορεία

40

Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη Βιογραφικά

Δημήτρης Αντωνακάκης Γεννήθηκε στα Χανιά το 1933. Φοίτησε στην αρχιτεκτονική σχολή του Ε.Μ.Π.(1953-1958). Το διάστημα 1958-1992 δίδαξε στο Ε.Μ.Π. ως επιμελητής, και ως επισκέπτης καθηγητής στην Αρχιτεκτονική Σχολή του M.I.T. στην Βοστώνη (1994-1997 και 1999), στην Αρχιτεκτονική Σχολή του Ε.Μ.Π. (1998-1999) και στο τμήμα Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου της Πάτρας (1999-2000). Για 14 χρόνια (1997-2011) ανέλαβε την καλλιτεχνική διεύθυνση του Κέντρου Αρχιτεκτονικής της Μεσογείου στα Χανιά.

Εικ.1 Ο Δημήτρης Αντωνακάκης

Σουζάνα Αντωνακάκη Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1935.Φοίτησε στην αρχιτεκτονική σχολή του Ε.Μ.Π.(1954-1959). Υπήρξε μέλος του Δ.Σ. του Σ.Α.Δ.Α.Σ. (19711972), πρόεδρος του τμήματος Αρχιτεκτόνων του Τ.Ε.Ε. (1982-1984), μέλος της Εθνικής Γραμματείας της U.I.A. (1982-2002) και αντεπιστέλλον μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας (Academie d’ Architecture) το 1995.1

Εικ.2 Η Σουζάνα Αντωνακάκη 1 Δημήτρης και Σουζάνα Αντωνακάκη|Οι κατοικίες της Κρήτης, επ.εκδ. Π.Τσακόπουλος, Η. Κωνσταντόπουλος, Αθήνα 2016, σελ.8.

41 Έχοντας αποφοιτήσει και οι δύο από την αρχιτεκτονική σχολή του Ε.Μ.Π., διδάχθηκαν από καθηγητές όπως ο Παναγιώτης Μιχελής, ο Δημήτρης Πικιώνης, ο Νικόλαος Χατζηκυριάκος Γκίκας και ο A. James Spayer-μαθητής και συνεργάτης του Mies van der Rohe. Από το 1959 ο Δημήτρης και η Σουζάνα Αντωνακάκη συνεργάζονται ως αρχιτέκτονες.

Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη Βιογραφικά

Την δεκαετία του ‘60 ιδρύουν με τους φίλους και συμφοιτητές τους Έφη Τσαρμάκη-Βροντέση, Ελένη Γούση-Δεσύλλα και Ντένις Ποτήρης το Atelier 66. Το 1986, ο Δημήτρης και η Σουζάνα Αντωνακάκη ιδρύουν το A66-Atelier 66. Και οι δύο τιμήθηκαν ως επίτιμοι διδάκτορες του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (2007) και του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης (2016). Έχουν επανειλημμένα λάβει μέρος σε πανελλήνιους και διεθνείς αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς. Το έργο τους έχει διεθνή αναγνώριση και έχει παρουσιαστεί από τους ίδιους σε διαλέξεις, σεμινάρια, περιοδικά, βιβλία, και εκθέσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Μάλιστα συμμετείχαν στην εκπροσώπηση της Ελλάδας στην 5η Biennale αρχιτεκτονικής στην Βενετία το 1991. Έχουν γράψει για το έργο τους γνωστοί αρχιτέκτονες και θεωρητικοί μεταξύ των οποίων ο Kenneth Frampton, ο οποίος επιμελήθηκε τη μονογραφία: “Atelier 66: The Work of Dimitris and Suzana Antonakakis”, Rizzoli International Publications, Νέα Υόρκη, 1986.2

2 Atelier 66: Α66, Διαθέσιμο https://a66architects.com/.

στο:

42

Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη Απ’το κτισμένο αντικείμενο στον κτισμένο χώρο3

Οι Δημήτρης και Σουζάνα Αντωνακάκη αντιμετώπισαν το κτίριο όχι ως άψυχο αντικείμενο, αλλά ως χώρο έτοιμο να φιλοξενήσει την ανθρώπινη ζωή. Οι ίδιοι υπερέβησαν την έννοια του χώρου, η οποία στερείται της παραμέτρου του χρόνου, και επικεντρώθηκαν στην έννοια του τόπου-άρρηκτα συνδεδεμένη με τον χρόνο. Ο Α.Τζώνης και η L.Lefaivre στο κείμενό τους “Ο κάναβος και η πορεία. Μια εισαγωγή στο έργο του Δημήτρη και της Σουζάνας Αντωνακάκη, και μερικές προκαταρκτικές σκέψεις γύρω από την ιστορία της σύγχρονης ελληνικής αρχιτεκτονικής κουλτούρας”, που δημοσιεύθηκε στο 15ο τεύχος των Αρχιτεκτονικών Θεμάτων το 1981, εξετάζουν το έργο των δύο αρχιτεκτόνων ως αξιόλογο δείγμα τοπικισμού. Επισημαίνουν δύο βασικές οργανωτικές αρχές που διακρίνουν στο έργο τους: τον κάναβο και την πορεία. Συγκεκριμένα αναφέρουν: “Ο κάναβος-η τάξη με την οποία κάθε στοιχείο του χώρου έχει σχηματοποιηθεί και οριοθετηθεί-και η πορεία-η σειρά με την οποία οι “τόποι”έχουν χωροθετηθεί σε σχέση με μια κίνηση”.4

3 “From the Building object to the Building space”. όπως αναφέρουν οι Δημήτρης και Σουζάνα Αντωνακάκη στο κείμενο της εισαγωγής του βιβλίου του Kenneth Frampton, “Atelier 66.The Architecture of Dimitris and Suzana Antonakakis” 4 Α.Τζώνης, L.Lefaivre, “Ο κάναβος και η πορεία. Μια εισαγωγή στο έργο του Δημήτρη και της Σουζάνας Αντωνακάκη, και μερικές προκαταρκτικές σκέψεις γύρω από την ιστορία της σύγχρονης ελληνικής αρχιτεκτονικής κουλτούρας”, Αρχιτεκτονικά Θέματα τ.15 1981, σελ.164.

5 K. Frampton, Atelier 66.The Architecture of Dimitris and Suzana Antonakakis, New York 1985, σελ.17.

Ο κάναβος χρησιμοποιήθηκε από τους Έλληνες στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα ως πράξη πίστης και προοδευτικότητας, σε μια προσπάθεια να αποτινάξουν τα κατάλοιπα της τουρκικής ηγεμονίας. Αποτέλεσε συλλογικό σύμβολο της ελευθερίας και την κοινωνικής ενότητας. Τα έργα του Λύσανδρου Καυταντζόγλου είναι χαρακτηριστικά της τάσης αυτής.5

Εικ.3 Το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, έργο του Λύσανδρου Καυταντζόγλου, 1862-1876

43 Το έργο των Αντωνακάκη χαρακτηρίζεται από ένα υπόβαθρο κανάβου, το οποίο προσαρμόζεται στο περιβάλλον του, αποτελεί κομμάτι ενός τόπου, ενώ ταυτόχρονα μπορεί να υπάρξει και μόνο του ως έργο. Η παρουσία του κανάβου καθιστά συχνά σαφείς τις επιρροές από αρχιτέκτονες όπως ο Άρης Κωνσταντινίδης, ο Mies van der Rohe και ο Aldo van Eyck.6 Σταδιακά στο έργο τους ο κάναβος μετατρέπεται σε σειρά ζωνών που διαιρούν το κτίριο βάσει ιεραρχίας, που βασίζεται στην χρήση, την ιδιωτικότητα και το μικροκλίμα. Ο κάναβος είναι παρών στο έργο τους σε δύο σημεία: στην οργάνωση των δομικών στοιχείων και στις λειτουργικές ζώνες. Πολλές φορές υπάρχει διαφοροποίηση πρισματικών περιοχών εντός του κανάβου για να φιλοξενηθούν δραστηριότητες, οι οποίες έτσι έρχονται σε προτεραιότητα σε σχέση με τον τελευταίο. Στο πλαίσιο αυτό, οι ανθρώπινες δραστηριότητες ως αντανάκλαση τοπικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών παραγόντων, οδηγούν στην έκφραση τοπικών χαρακτηριστικών στο αρχιτεκτονικό έργο.7

Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη Απ’το κτισμένο αντικείμενο στον κτισμένο χώρο

Εικ.4 Ορφανοτροφείο, Aldo van Eyck Άμστερνταμ, 1960

Η πορεία από την άλλη, αποτελεί διαμαρτυρία έναντι της καταστροφής της κοινότητας, της σχάσης των συλλογικοτήτων, της έκλειψης της ανθρώπινης επαφής και της επικράτησης της συναλλαγής αντί της συνάντησης. Είναι εκείνη που δημιουργεί τις σχέσεις μεταξύ των επιμέρους στοιχείων του κανάβου διαδραματίζοντας ζωτικό ρόλο στην σύνθεση. Έρχεται μάλιστα, να αποκαταστήσει την σχέση αρχιτέκτονα-χρήστη, υπενθυμίζοντας την άρρηκτη σχέση σχεδιασμού-ανθρώπινης ζωής.8 Ο κάναβος, λοιπόν, του Κωνσταντινίδη και η πορεία του Πικιώνη συναντώνται στο έργο των Δημήτρη και Σουζάνας Αντωνακάκη με το αντιθετικό δίδυμο πολιτισμού και κουλτούρας να εκφράζεται στο έργο τους. Οι αρχιτέκτονες, επικεντρωμένοι στην βιωμένη εμπειρία του χώρου, δημιούργησαν μια αρχιτεκτονική που αποτελεί μια ρεαλιστική παρέμβαση στην κοινωνικοπολιτική συνθήκη την ώρα της παραγωγής της.9

6 K. Frampton, Atelier 66.The Architecture of Dimitris and Suzana Antonakakis, New York 1985, σελ.18-19.

7 οπ.παρ., σελ.18.

8 οπ.παρ., σελ.21 9 S.Giamarelos, Resisting Postmodern Architecture; Critical regionalism before globalisation, London 2022, σελ.106.

44

Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη Απ’το κτισμένο αντικείμενο στον κτισμένο χώρο

Τους αρχιτέκτονες απασχόλησε σημαντικά το ζήτημα της παράδοσης και του τόπου, ως παράγοντες που “επιβάλλουν” ορισμένες αρχές στο αρχιτεκτονικό έργο, αλλά μέσω μιας διαδικασίας επανερμηνείας τους ανάλογα με τις εκάστοτε συνθήκες. Συγκεκριμένα, η Σουζάνα Αντωνακάκη αναφέρει το 2007 στο κείμενό της “Αρχιτεκτονική και Παράδοση” ότι: “Καθώς το ρήμα παραδίδω παραπέμπει στην ενεργή συμμετοχή μας, προϋποθέτει κίνηση προς τα εμπρός και μια διαδικασία στην οποία θα πρέπει να υπάρχει συμμετοχή και από τις δύο πλευρές”.10

Στο ίδιο κείμενο μας πληροφορεί ότι ο Brodel έγραψε πως η πρώτη πραγματικότητα ενός πολιτισμού είναι ο γεωγραφικός χώρος που του επιβάλλει η βλάστησή του. Σε συνέχεια αυτού του συλλογισμού, η Μεσόγειος είναι ο “πολιτισμός του βράχου”. Για τους ίδιους ορισμένα διαχρονικά χαρακτηριστικά που αποτελούν την ουσία της παράδοσης και την ερμηνεία του τόπου στην αρχιτεκτονική είναι τα εξής: ● Η μετάβαση: Τα κατώφλια, ο ενδιάμεσος χώρος, το κενό (πλατείες, αυλές) ως πυκνωτής δραστηριοτήτων-το υπαίθριο-το κλειστό, η κίνηση, η διαδρομή, η περιήγηση, η στάση. ● Αντιθέσεις Φωτός- Σκιάς ● Βλέμμα και Χώρος: Το κοίλο, τα θέατρα, οι οικισμοί ● Αρχιτεκτονική και Πολιτισμός11

10 Σ.Αντωνακάκη, Αρχιτεκτονική και παράδοση, 2007 11 οπ.παρ.

12 K. Frampton, Atelier 66.The Architecture…, σελ.6.

Μέσα στο έργο τους διακρίνει κανείς την ταυτοποίηση και εν συνεχεία επανερμηνεία και αναβίωση της ελληνικής αρχιτεκτονικής παράδοσης διαφόρων περιόδων. Τα μινωικά παλάτια, οι ελληνικές κατοικίες, η αρχαία Αγορά, οι βυζαντινές εκκλησίες και τα μοναστήρια αποτελούν μερικά παραδείγματα αρχιτεκτονικής, που τους αποκάλυψαν το μυστήριο του κατωφλιού, τον διάλογο κλειστών-ανοιχτών χώρων, τους μεταβατικούς χώρους, την έκπληξη του παράδοξου, την διαφοροποιημένη επανάληψη, την χαρά του αναπάντεχου, την ζεστασιά του οικείου χώρου και την οικειότητα του αγγίγματος.12

45

Οι αρχιτέκτονες ήδη από τα φοιτητικά τους χρόνια αποτυπώνουν σε σκίτσα μεταβατικές σχέσεις μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού χώρου από το δρόμο προς τις αυλές, σταυροδρόμια, σκάλες, αυλές και πλατύσκαλα, όπως αυτά που συναντά κανείς στα ελληνικά νησιά .

Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη Απ’το κτισμένο αντικείμενο στον κτισμένο χώρο

Εκφράζουν την ανάγκη ύπαρξης μεταβατικών χώρων στην αρχιτεκτονική, οι οποίοι δεν έχουν σαφή όρια, αλλά σε ένα βαθμό αλληλοεπικαλύπτονται. Η κατάργηση αυτή των σκληρών ορίων δεν αναφέρεται σε μια αυστηρά χωρική ή μορφολογική σχέση, αλλά στη διαμόρφωση της κοινωνικής ζωής, με τις δημόσιες λειτουργίες να εισέρχονται στους ιδιωτικούς χώρους και το αντίστροφο. Οι διαδικασίες που σχηματοποιούν τα όρια δημόσιου-ιδιωτικού εξαρτώνται από την ανθρώπινη συμπεριφορά σε σχέση με ορισμένες πολιτισμικές συνθήκες, την κοινωνική δομή, την πολιτική οργάνωση και τα θεσμικά πλαίσια που καθορίζονται από τους ίδιους τους πολίτες ή άλλους που διαμορφώνουν το περιβάλλον.13

Οι μεταβατικοί αυτοί χώροι και τα όρια αποτελούν ζητήματα που επίσης απασχόλησαν το αρχιτεκτονικό τους έργο. Η Σουζάνα Αντωνακάκη στο κείμενό της “Boundary-Peras-Transition” αναλύει τα στοιχεία αυτά διεξοδικά. Συγκεκριμένα, αναφέρει πως κάθε αρχιτεκτονική έκφραση είναι η χτισμένη ερμηνεία ορίων. Κάθε παρέμβαση στο χώρο κρίνεται από τον τρόπο χειρισμού επιφανειών, όγκων ή κτιριακών συνόλων εντός ορίων. Αυτός ο χειρισμός καθορίζει την ικανότητα του αρχιτεκτονικού έργου να φιλοξενήσει ανθρώπινες δραστηριότητες, ζωή και να συνδυάσει την ποιητική διάσταση του χώρου με την κατασκευή.14

Εικ.5 Δημήτρης Αντωνακάκης, Ύδρα: σταυροδρόμια, σκαλιά, αυλές (απεικονίσεις που περιλαμβάνονται στο άρθρο των Αλέξανδρου Τζώνη και Liane Lefaivre “Ο κάναβος και η πορεία”, 1981, 15ο τεύχος Αρχιτεκτονικών Θεμάτων.

13 S.Giamarelos, Resisting Postmodern Architecture; Critical regionalism before globalisation, London 2022, σελ.114.

14 S.Antonakakis, Boundary-PerasTransition,1995

46

Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη Απ’το κτισμένο αντικείμενο στον κτισμένο χώρο

Συνεχίζει εξηγώντας πως η ελληνική λέξη πέρας σημαίνει το τέλος. Ο Martin Heidegger παρατηρεί ωστόσο, πως το πέρας δεν είναι εκεί που κάτι τελειώνει, αλλά εκεί που κάτι αρχίζει να υπάρχει. Με τον ίδιο τρόπο που ο ορισμός καθορίζει το νόημα μιας λέξης, το όριο καθορίζει το νόημα ενός χτισμένου χώρου. Το πέρας, λοιπόν, συνίσταται στην ένωση δύο τελικών σημείων, οπότε το τέλος περικλείει την διάσχιση, την μετάβαση και την διείσδυση. Δημιουργείται έτσι, το δίδυμο πέρας-μετάβαση, ο χειρισμός του οποίου καθορίζει το νόημα άλλων διπόλων όπως μέσα-έξω, ανοιχτό-κλειστό, ιδιωτικό-δημόσιο. 15 Οι οργανωτικές αρχές της πορείας είναι εμφανείς στο έργο των Δημήτρη και Σουζάνας Αντωνακάκη στην κλίμακα της κατοικίας, του διαμερίσματος, ακόμα και του δωματίου. Η κίνηση, η στάση, η ιεράρχηση, ο διαχωρισμός και η συνάντηση προσδιορίζονται με τρόπο κάθε άλλο παρά αφηρημένο. Τα κατώφλια, τα περάσματα, οι αυλές αποτελούν βασικά τους εργαλεία, τα οποία δανείζονται από την λαϊκή παράδοση. Τα στοιχεία αυτά σχηματοποιούνται και δημιουργούν μια συγκεκριμένη κοινωνική συνθήκη, το σκηνικό που θα περιβάλει τις δράσεις της ανθρώπινης κοινότητας.

Εικ.6 Σχέδια του Δημήτρη Αντωνακάκη για το “Παρατηρήσεις στο όριο επαφής δημόσιου και ιδιωτικού Χώρου”, Χρονικό (1973), 169–71

15 S.Antonakakis, Boundary-PerasTransition,1995

Οι οργανωτικές αυτές αρχές καθορίζουν μια νέα κτιριακή τυπολογία που εισήγαγαν οι αρχιτέκτονες, η οποία δεν έγκειται ούτε σε κάποια αυθαίρετη νοσταλγία, ούτε αυστηρά ορθολογικά σε κάποιου είδους φορμαλισμό. Ο κάναβος και η πορεία διαμορφώνουν μια τυπολογία που συγχωνεύει το ιστορικό και το κοινωνικό πλαίσιο.

47 Σύμφωνα με τον Kenneth Frampton, οι αναφορές των αρχιτεκτόνων πηγάζουν τόσο από το έργο του Δημήτρη Πικιώνη και του Άρη Κωνσταντινίδη, όσο και σε αυτό ξένων αρχιτεκτόνων. Συγκεκριμένα, αναφέρει την χρήση του ανεπίχριστου σκυροδέματος του Le Corbusier στις λεπτομέρειες, τον Στρουκτουραλισμό του Aldo van Eyck στην οργάνωση και την επανερμηνεία του ρομαντικού κλασικισμού του Mies van der Rohe στην χωρική τάξη, ιδιαίτερα στα πρώτα έργα τους όπως στην κατοικία στο Χαλάνδρι του 1961.16

Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη Απ’το κτισμένο αντικείμενο στον κτισμένο χώρο

Η μέθοδος εργασίας των Αντωνακάκη ακολουθεί συγκεκριμένα βήματα, προκειμένου το τελικό αποτέλεσμα να εκπληρώνει τις βασικές αρχές σχεδιασμού που οι ίδιοι θέτουν. Σε πρώτη φάση, οι κατόψεις αναλύονται ως αυτόνομα “κύτταρα” και διαιρούνται σε μικρές, διακριτές ενότητες. Έπειτα, αυτές συνδυάζονται με μεταβατικούς χώρους για να συνθέσουν ένα μεγαλύτερο όλο. Η συνύπαρξη καθορισμένων κατασκευαστικών ζωνών με μεταβαλλόμενο κατασκευαστικό κάναβο, παρέχει την δυνατότητα οργάνωσης πειθαρχημένης, αλλά και σχετικά ελεύθερης διάταξης. Η οργάνωση της κίνησης με τρόπο που να καταργείται ο θραυσματικός χαρακτήρας των λειτουργικών ενοτήτων επιτρέπει την αλληλοδιείσδυση των δραστηριοτήτων στο πλαίσιο ενός οργανωμένου συνόλου. Οι αρχιτέκτονες δημιουργούν το δικό τους αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο, με σκοπό να αφηγηθούν σε κάθε έργο τους μια ιστορία. Το λεξιλόγιο αυτό βασίζεται σε μετατροπές και προσθήκες στο παλιό λεξιλόγιο. Τα συστατικά του στοιχεία μπορεί να είναι οι λέξεις, αλλά και η σιωπή, το κτισμένο και το άκτιστο, το κλειστό και το ανοιχτό, με τους συνδέσμους που τα συσχετίζουν.17

16 K. Frampton, Architecture…, σελ.4.

17 οπ.παρ., σελ.7-8.

Atelier

66.The

48

Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη Αρχαιολογικό Μουσείο Χίου, 1965

Εικ.7 Το Αρχαιολογικό Μουσείο Χίου

49 Οι οργανωτικές αρχές του ιστορικιστικού τοπικισμού συναντώνται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Χίου, ένα από τα πρώτα έργα των Δημήτρη και Σουζάνας Αντωνακάκη, όπου χρησιμοποιούνται στοιχεία της νεοκλασικής εικονογραφίας. Πρόκειται για μια σειρά από πρίσματα οργανωμένα σε κάναβο, ακολουθώντας τις αρχές του κινήματος, αλλά σε ένα υψηλό επίπεδο αφαίρεσης.18

Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη Αρχαιολογικό Μουσείο Χίου, 1965

Είναι τοποθετημένο μακριά από την πόλη της Χίου και τις δημόσιες παροχές της, καθώς βρίσκεται στο τέλος του μονοπατιού που ξεκινά από το λιμάνι. Έτσι, σηματοδοτεί το τέλος μιας πορείας της οποίας το σημείο αφετηρίας είναι το λιμάνι και το κέντρο της πόλης. Αξίζει να σημειωθεί πως όταν το κτίριο σχεδιάστηκε, ο περιβάλλων χώρος και η σχέση του με τα γειτονικά ήταν διαφορετική από τη σημερινή. Σήμερα εμπορικές λειτουργίες του κέντρου της πόλης και καταστήματα εστίασης έχουν επεκταθεί σε ακτίνα πολύ κοντά στο μουσείο.19 Το οικόπεδο είναι παράγωνο, παρουσιάζει κλίση και έντονες υψομετρικές διαφορές, γι’ αυτό το λόγο το κτίριο σε τομή ακολουθεί την κλίση του εδάφους κλιμακωτά. Αυτό επιτυγχάνεται με τα διαδοχικά επίπεδα που αποτελούν μέρος της εντός του κτιρίου πορείας.

Εικ.8 Η χωροθέτηση του Μουσείου στο κέντρο της πόλης της Χίου

Εικ.9 Τομή και προσαρμογή του κτιρίου στο έδαφος

18 Α.Τζώνης, L.Lefaivre, “Ο κάναβος και η πορεία. Μια εισαγωγή στο έργο του Δημήτρη και της Σουζάνας Αντωνακάκη, και μερικές προκαταρκτικές σκέψεις γύρω από την ιστορία της σύγχρονης ελληνικής αρχιτεκτονικής κουλτούρας”, Αρχιτεκτονικά Θέματα τ.15 1981, σελ.166.

19 K. Frampton, Atelier 66.The Architecture…, σελ.87.

50

Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη Αρχαιολογικό Μουσείο Χίου, 1965 Μέσα-Ανάμεσα-Έξω

Η αλληλοδιείσδυση εσωτερικού-εξωτερικού αποτελεί βασική επιδίωξη των αρχιτεκτόνων, τόσο όσον αφορά την μετάβαση από τον περιβάλλοντα χώρο του μουσείου στην αυλή του, όσο και μεταξύ των υπαίθριων, ημιυπαίθριων και κλειστών χώρων στο επίπεδο του κτιριακού συνόλου. Δεν πρόκειται για έναν συμπαγή κλειστό όγκο που διαχωρίζεται αυστηρά από τους ανοιχτούς χώρους, αλλά για επιμέρους ορθογώνια πρίσματα μεταξύ των οποίων παρεμβάλλονται αυλές και φυτεμένοι χώροι. Μ’ αυτόν τον τρόπο, η ζωή μέσα και έξω βρίσκονται σε διαρκή αλληλεπίδραση, η μία αποτελεί μέρος της άλλης και αποτελούν οργανική ενότητα. Συχνά το χάσμα κλειστού-ανοιχτού γεφυρώνεται με ενδιάμεσους ημιυπαίθριους χώρους, που είτε λειτουργούν ως χώροι στάσης, είτε ως στεγασμένοι διάδρομοι κίνησης.

Κλειστό Ημιυπαίθριο Υπαίθριο

Εικ.10 Το αίθριο του Μουσείου

Εικ.11 Διάγραμμα κλειστών, ημιυπαίθριων και υπαίθριων χώρων

51 Το κτιριολογικό πρόγραμμα περιλαμβάνει ένα επιμελητήριο, την κατοικία του θεματοφύλακα, 4 αίθουσες εκθέσεων, μία αίθουσα περιοδικών εκθέσεων, εργαστήρια και αποθήκες. Για την οργάνωση των κλειστών αυτών χώρων, το κτίριο είναι δομημένο σε κάναβο 7μ.*7μ., ο οποίος σχηματίζει και μεγαλύτερες ενότητες 14μ.*14μ.. Μάλιστα, σύμφωνα με τον ίδιο κάναβο δομούνται και οι υπαίθριοι χώροι, καθώς αποτελούν μέρος του ίδιου συστήματος. Οι μικρές αυτές επαναλαμβανόμενες ενότητες σχετίζονται με την κλίμακα της παλιάς πόλης της Χίου, με τα μονώροφα και διώροφα κτίρια με τις μικρές αυλές και τους στενούς δρόμους. Στους κλειστούς χώρους, η πλακόστρωση συνιστά επίσης υποδιαίρεση του κανάβου 7μ.*7μ..20 Η είσοδος στο μουσείο πραγματοποιείται μέσω υπαίθριου χώρου υποδοχής-της κεντρικής αυλής-με την συνεχή κίνηση μεταξύ διαφορετικών επιπέδων, τις διαδοχικές αλλαγές κατεύθυνσης και τα περάσματα από φαρδείς σε στενούς χώρους.21 Προσεγγίζοντας κανείς το κτίριο ξεκινά τη διαδρομή του με άνοδο αλλού στενότερων και αλλού πλατύτερων σκαλοπατιών που διακόπτονται από μικρότερα ή μεγαλύτερα πλατύσκαλα. Μάλιστα, ο χώρος της κεντρικής αυλής δεν αποκαλύπτεται από την αρχή, αλλά μόνο αφότου περιηγηθεί κανείς μέσω αυτής της κλιμακωτής διαδρομής που εμπεριέχει και στροφική κίνηση. Η περιήγηση εντός του κτιριακού συνόλου χαρακτηρίζεται από αυτή την εναλλαγή προσδίδοντας δραματικότητα στην κίνηση. Η σχεδιασμένη αυτή πορεία παραπέμπει σαφώς, στα νησιώτικα σοκάκια με τους αναβαθμούς και τα πλατώματα, τα οποία είχαν μελετήσει επισταμένως οι αρχιτέκτονες. Αλλά και εντός του κτιρίου, οι κτιριακοί όγκοι διακόπτονται από μικρές αυλές, οι οποίες λειτουργούν ως κόμβοι για την διάρθρωση των κλειστών χώρων. Όσον αφορά τους εσωτερικούς χώρους, οι αρχιτέκτονες έχουν εφαρμόσει το σύστημα της ανοιχτής κάτοψης, προκειμένου αυτή να είναι ευμετάβλητη ανάλογα με τις ανάγκες, εξασφαλίζοντας ταυτόχρονα και την ευελιξία της πορείας εντός του κτιρίου. Με την επιλογή αυτού του εργαλείου μοντέρνας αρχιτεκτονικής, διαπιστώνει κανείς τον συγκερασμό παράδοσης και μοντερνισμού για την επίλυση της κίνησης.

Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη Αρχαιολογικό Μουσείο Χίου, 1965 Ο κάναβος & η Πορεία

Εικ.12 Διάγραμμα της πορείας και των σημείων στάσης

20 K. Frampton, Atelier 66.The Architecture…, σελ.87.

21 Atelier 66:Α66, Διαθέσιμο στο: https://a66architects.com/.

52

Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη Αρχαιολογικό Μουσείο Χίου, 1965 Ο κάναβος & η Πορεία

Εικ.14 Διάγραμμα του κανάβου οργάνωσης

Εικ.13 Αξονομετρική απεικόνιση

Εικ.15 Ο κάναβος των 7 μέτρων

53

Το έργο των Αντωνακάκη, όπως προαναφέρθηκε, επικεντρώνεται σε μεγάλο βαθμό στον προσδιορισμό των ορίων, τα οποία στο αρχιτεκτονικό έργο διαμορφώνονται με την χρήση τριών βασικών στοιχείων: το πάτωμα, τον τοίχο και την οροφή. Συγκροτούνται έτσι, ενδιάμεσοι χώροι, τα κατώφλια, που συνιστούν υπαινιγμό για τον χώρο που θα ακολουθήσει. Στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Χίου, τα κατώφλια καθορίζονται από τοίχους, άλλοτε χαμηλούς, άλλοτε ψηλούς που κλείνουν ολόκληρη την όψη ενός κτιριακού όγκου. Οι τοίχοι αυτοί οριοθετούν την εκάστοτε περιοχή με διαφορετικούς τρόπους, δημιουργώντας ποικιλία κατωφλιών που εξυπηρετούν κάθε φορά διαφορετικούς σκοπούς.

Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη Αρχαιολογικό Μουσείο Χίου, 1965 Κατώφλια

Εικ.17 Ενδιάμεσος χώρος

Εικ.16 Διάγραμμα κατωφλιών

Εικ.18 Άποψη της εισόδου στο Μουσείο

54

Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη Αρχαιολογικό Μουσείο Χίου, 1965 Υλικά κατασκευής

Τέλος, η υιοθέτηση ενός απλού επιπέδου κατασκευής βρίσκεται επίσης ψηλά στις προτεραιότητες που έθεσαν οι Αντωνακάκη κατά τον σχεδιασμό. Ο δομικός σκελετός του κτιρίου είναι από οπλισμένο σκυρόδεμα, το οποίο μάλιστα αφήνουν εμφανές, ώστε να δηλώνει την κατασκευαστική λογική του κτιρίου, κατά τα πρότυπα του μοντέρνου κινήματος. Ωστόσο, η υλική έκφραση του κτιρίου μαρτυρά την άρρηκτη σχέση του με το τοπίο του νησιού, αλλά και γενικότερα με την ελληνική παράδοση. Η παρουσία της πέτρας στους λίθινους τοίχους αντηχεί στην ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική, με την πέτρα να δεσπόζει στο φυσικό περιβάλλον της Μεσογείου. Οι τοίχοι μάλιστα, βάφονται στο χρώμα της ώχρας, ένα γαιώδες χρώμα, πολυγνώτιο, όπως είναι και το χοντροκόκκινο, το μαύρο, το άσπρο και το indigo-το λουλακί δηλαδή-, που εμφανίζονται συχνά σε παραδοσιακά κτίσματα. Το τοπικό μάρμαρο της Χίου αξιοποιείται τόσο στα εσωτερικά δάπεδα, όσο και σε λωρίδες στο δάπεδο της αυλής σε συνδυασμό με θαλάσσια βότσαλα. Οι πόρτες εισόδου είναι κατασκευασμένες από γαλβανισμένη λαμαρίνα, ένα σύγχρονο υλικό που επισφραγίζει την απλότητα της υλικής υπόστασης του έργου. 22

Εικ.19 Εξωτερική άποψη

Εικ.21 Εξωτερική άποψη του Μουσείου από τον δρόμο

Εικ.20 Άποψη του εσωτερικού 22 K. Frampton, Architecture…, σελ.89.

Atelier

66.The

55 Στο έργο των Αντωνακάκη παρατηρείται σταδιακά μείωση των νεοκλασικών στοιχείων του κανάβου και στρέφονται στην τήρηση μιας τάξης όσον αφορά την χωροθέτηση των στοιχείων. Ο κάναβος παύει να αποτελεί μια γραμμική παράταξη ανοιγμάτων και τοίχων, πλήρων και κενών. Αρχίζει να γίνεται ένα σύνολο ζωνών που υποδιαιρούν το κτήριο οργανώνοντάς το βάσει των διαβαθμίσεων στις χρήσεις, την ιδιωτικότητα και το μικροκλίμα. Σε κάποιες περιπτώσεις μάλιστα, προκειμένου να προσαρμοστεί στο οικόπεδο ή στον προσανατολισμό δεν είναι παράλληλος. Πολλές φορές ο ρόλος του κανάβου είναι εμφατικός ως προς ορισμένα δομικά στοιχεία, όπως τα υπέρθυρα, οι πλάκες, οι πεσσοί, οι στρώσεις της λιθοδομής, η σειρά των υποστυλωμάτων. Η διαρρύθμιση του χώρου εξαρτάται από πρακτικές ανάγκες, όπως η οργάνωση των λειτουργιών ή η οικειοποίηση του χώρου, οι οποίες είναι άμεσα συνυφασμένες με τα χαρακτηριστικά του τόπου σε κοινωνικό, περιβαλλοντικό και λειτουργικό επίπεδο.23

Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη

Η αρχιτεκτονική των Δημήτρη και Σουζάνας Αντωνακάκη χαρακτηρίζεται από λεπτομερώς επεξεργασμένα στοιχεία και εστιασμό στην ανθρώπινη κλίμακα, επανερμηνεύοντας παραδοσιακές τυπολογίες.

23 Α.Τζώνης, L.Lefaivre, “Ο κάναβος και η πορεία. Μια εισαγωγή…, σελ.168-170.

56

Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη Οικισμός προσωπικού εταιρείας μεταλλείων στο Δίστομο, Βοιωτία 1969

Εικ.22 Βορειοδυτική άποψη του οικισμού

57 Το έργο βρίσκεται έξω από το Δίστομο και πρόκειται για συγκρότημα εργατικών κατοικιών, προορισμένο για τους εργάτες των ορυχείων βωξίτη της περιοχής. Ως αρχική ιδέα, το συγκρότημα συλλήφθηκε ως επέκταση της πόλης του Διστόμου. Θεμελιώδη προτεραιότητα αποτέλεσε η κοινωνική-πολιτισμική προσέγγιση της κοινότητας. Η κοινωνική ισορροπία και συνοχή επιτυγχάνεται με την τοποθέτηση των κατοικιών των διαφόρων κοινωνικών ομάδων, δηλαδή των μηχανικών, του διοικητικού προσωπικού, των εργατών, βάσει των ιδιαίτερων αναγκών τους, και όχι λογικής διαχωρισμού. Η ποικιλία των ενοτήτων του κτιριακού συνόλου είναι σε τέτοιο βαθμό, ώστε να συνδυάζει την απαραίτητη ομοιογένεια, που απαιτείται για το αίσθημα της κοινότητας, με την εξυπηρέτηση των διαφορετικών αναγκών. Έτσι, επιλέχθηκε μια προσέγγιση ομαλών μεταβάσεων μεταξύ διαδοχικών καταστάσεων, όπως του ιδιωτικού-δημόσιου, σκοτεινού-φωτεινού, εσωτερικού-εξωτερικού. Για τον σκοπό αυτό χρησιμοποιήθηκε περιορισμένος αριθμός τύπων, οι οποίοι κατά περίπτωση συνδυάζονται για να εξυπηρετηθούν οι ανάγκες κατοίκησης.24

Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη Οικισμός προσωπικού εταιρείας μεταλλείων στο Δίστομο, Βοιωτία 1969

Εικ.24 Το συγκρότημα τοποθετείται παράλληλα στις υψομετρικές του εδάφους

Εικ.23 Όψη του οικισμού, όπου φαίνεται η κλίση του εδάφους

24 K. Frampton, Architecture…, σελ.107.

Atelier

66.The

58

Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη Οικισμός προσωπικού εταιρείας μεταλλείων στο Δίστομο, Βοιωτία 1969 Μέσα-Ανάμεσα-Έξω Ο Κάναβος & η Πορεία

Το συγκρότημα δομείται τυπολογικά βάσει ενός συστήματος ζωνών. Οι ζώνες αυτές ακολουθούν την πλαγιά σχεδόν παράλληλα με τις υψομετρικές του εδάφους και περιλαμβάνουν χώρους διαφορετικού χαρακτήρα, δηλαδή ανοιχτούς, κλειστούς, δημόσιους, ιδιωτικούς. Δημιουργούν έτσι, μια αλληλουχία λωρίδων κατοικίας, υπαίθριων χώρων και δρόμων.Οι ζώνες έχουν ίδιο πάχος και οριοθετούνται από παράλληλους τοίχους πάχους 50 εκατοστών. Ο κάναβος λειτουργικής οργάνωσης του κτιριακού συνόλου διατρέχεται από έναν κάναβο αγωγών, που παρέχει κανάλια για τις ενεργειακές ανάγκες και υπηρεσίες, όπως θέρμανση, ηλεκτρισμό, νερό, αποχετεύσεις, ανά 12 μέτρα. Οι κύριοι τύποι κατοικίας που χρησιμοποιούνται είναι οι εξής: Οι τύποι Α, Α2 και Α3 καταλαμβάνουν το πλάτος μιας ζώνης και περικλείουν λειτουργίες όπως κουζίνες και μπάνια. Οι τύποι Β, Β2 και Β3 καταλαμβάνουν πλάτος τριών ζωνών, από τις οποίες οι δύο είναι ζώνες κατοικίας και η ανάμεσά τους ζώνη υπαίθριου χώρου. Αυτές οι ζώνες διακόπτουν τον υπαίθριο χώρο καλύπτοντάς τον σε κάποια σημεία και σχηματίζοντας στο υπόλοιπο μέρος υπαίθριες αυλές.25

Εικ.25 Διάγραμμα των αρχιτεκτόνων της οργάνωσης βάσει ζωνών: ΔΡ για τους δρόμους, ΚΑ για τις κατοικίες και ΥΠ για τους υπαίθριους χώρους. Στην τομή φαίνεται η προσαρμογή του οικισμού στο ανάγλυφο του εδάφους, 25 K. Frampton, Atelier Architecture…, σελ.107-108.

66.The

Κατοικίες Κέντρο εμπορίου και αναψυχής Μελλοντική επέκταση Εικ.26 Κάτοψη του λειτουργικού προγράμματος

59

Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη Οικισμός προσωπικού εταιρείας μεταλλείων στο Δίστομο, Βοιωτία 1969 Μέσα-Ανάμεσα-Έξω Ο Κάναβος & η Πορεία Κλειστό Ημιυπαίθριο Υπαίθριο Εικ.27 Κάτοψη πρώτης στάθμης με ένδειξη κλειστών, ημιυπαίθριων και υπαίθριων χώρων

Εικ.29 Τυπολογίες κατοικιών Εικ.28 Τυπολογίες κατοικιών

60

Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη Οικισμός προσωπικού εταιρείας μεταλλείων στο Δίστομο, Βοιωτία 1969 Κατώφλια

Η εμπορική πλατεία του Διστόμου συνδέεται με το δυτικό τμήμα του συγκροτήματος κατοικιών μέσω μιας πορείας που διασχίζει παράλληλα τις υψομετρικές του εδάφους. Η πορεία αυτή διακόπτεται από μεγαλύτερα και μικρότερα αίθρια. Η προσέγγιση των ενοτήτων κατοικίας γίνεται μέσω ποικιλίας μεταβατικών χώρωνκατωφλιών, με διαφορετικό χαρακτήρα, όπως αυτόν του δρόμου, της πλατείας, της αυλής, του στεγασμένου περάσματος.26 Μ’ αυτόν τον τρόπο, η ιδιωτικότητα των κατοικιών και η ιδιωτική ζωή σχετίζονται με την ιεράρχηση των δημόσιων χώρων και τον δημόσιο βίο. Τα ημιυπαίθρια περάσματα που ενώνουν τις διάφορες ενότητες μεταξύ τους δεν καταλαμβάνουν παντού το ίδιο πλάτος, αλλά στενεύουν σε κάποια σημεία για να γίνει η μετάβαση σε κάποιον πιο ανοιχτό χώρο, προσδίδοντας δραματικότητα στην εμπειρία της περιπλάνησης εντός του οικισμού.

Εικ.30 Σχηματικά σχέδια των τύπων κατοικιών

Εικ.31 Λεπτομέρεια διαδοχικών ανοιχτών και κλειστών περασμάτων

26 οπ.παρ., σελ.108

Εικ.32 Στεγασμένο πέρασμα

61 Όσον αφορά την επιλογή του κατασκευαστικού συστήματος, ο φέρων οργανισμός από εμφανές οπλισμένο σκυρόδεμα συνδυάζεται με την πέτρα, ως στοιχείο πλήρωσης στους τοίχους. Η αδρή επιφάνεια των δύο αυτών υλικών, με τον ξυλότυπο του μπετόν να είναι εμφανής, δίνει την εικόνα του κτιρίου την στιγμή της κατασκευής του. Σε ορισμένες περιπτώσεις οι λίθινοι τοίχοι διαθέτουν φέρουσα ικανότητα και υποστηρίζουν τους αγωγούς νερού, θέρμανσης, ηλεκτρισμού, αποχέτευσης, δημιουργώντας ένα σύστημα.27

Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη Οικισμός προσωπικού εταιρείας μεταλλείων στο Δίστομο, Βοιωτία 1969 Υλικά Κατασκευής

Εικ.33 Εξωτερική λεπτομέρεια Εικ.35 Σχηματικό σχέδιο της οργάνωσης των κτιριακών τύπων σε κλίμακα κατοικίας

27 οπ.παρ., σελ.107 Εικ.34 Εξωτερική λεπτομέρεια

62

Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη Κατοικία στα Σπάτα, 1973

Εικ.36 Βορινή άποψη

63 Η κατοικία βρίσκεται στον δρόμο Λιοπεσίου-Σπάτων, γειτονικά της Αθήνας. Η επιφάνεια του οικοπέδου είναι επίπεδη, με αραιή φύτευση και μια μεγάλη ελιά, γύρω από την οποία αναπτύσσεται η κάτοψη. Σχεδιάστηκε για πενταμελή οικογένεια και οργανώνεται σε τέσσερις χωρικές ενότητες. Συγκεκριμένα, η πρώτη περιλαμβάνει το σαλόνι, τον χώρο του τζακιού και την κουζίνα, η δεύτερη το παιδικό υπνοδωμάτιο και μπάνιο, η τρίτη το υπνοδωμάτιο των γονέων και μπάνιο, ενώ η τέταρτη δωμάτιο προορισμένο για φιλοξενούμενους ή μελέτη, το οποίο είναι τελείως αυτόνομο. Η κεντρική αυλή οριοθετείται από τους εσωτερικούς χώρους της κατοικίας και από έναν εξωτερικό τοίχο και εκτείνεται κάτω από το παιδικό υπνοδωμάτιο, σε έναν ημιυπαίθριο χώρο που μπορεί να χρησιμοποιηθεί τόσο ως χώρος καθιστικού, όσο και για ποικίλες άλλες δραστηριότητες.28

Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη Κατοικία στα Σπάτα, 1973

Εικ.38 Άποψη της εισόδου στην κατοικία

Εικ.37 Αξονομετρικό σχέδιο

28 οπ.παρ., σελ.59

64

Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη Κατοικία στα Σπάτα, 1973 Μέσα-Ανάμεσα-Έξω

Ο χτισμένος χώρος του οικοπέδου βρίσκεται σε άμεση σχέση με τον υπαίθριο, τον περικλείει και αλληλοεισχωρούν. Η είσοδος στην κατοικία μέσω της αυλής και η ανάπτυξη των κλειστών χώρων γύρω από την τελευταία δημιουργούν τις προϋποθέσεις για την εμπειρία του υπαίθριου βίου-άρρηκτα συνδεδεμένου με το ελληνικό μεσογειακό κλίμα τους περισσότερους μήνες του χρόνου. Στο επίπεδο του ισογείου, διαμορφώνονται δύο ημιυπαίθριοι χώροιpilotis στην βόρεια και ανατολική πλευρά του οικοπέδου, πάνω από τους οποίους, στον όροφο, εκτείνονται το υπνοδωμάτιο των γονέων και των παιδιών, αντίστοιχα.29 Ο υπαίθριος χώρος της αυλής παρουσιάζει συνέχεια και μικρές υψομετρικές διαφορές, που γεφυρώνονται μέσω βαθμίδων, ενώ στην νότια πλευρά του οικοπέδου καταλήγει σε ορθογώνιο στεγασμένο χώρο με πέργκολα. Οι κλειστοί χώροι του ορόφου έχουν πρόσβαση σε στεγασμένες βεράντες και σε ανοιχτό εξώστη στην βορινή όψη.

Κάτοψη ορόφου

Κλειστό Ημιυπαίθριο Υπαίθριο Κάτοψη ισογείου 29 οπ.παρ., σελ.59

Εικ.39 Διαγράμματα κατόψεων ισογείου και ορόφου με ένδειξη κλειστών, ημιυπαίθριων και υπαίθριων χώρων

65 Κάθε ενότητα τοποθετείται κατά μήκος ενός διαδρόμου, μια πορείας, που ξετυλίγεται γύρω από την κεντρική αυλή με την ελιά. Η αιθριακή τυπολογία της κάτοψης επιτρέπει την αλληλοδιείσδυση ανοιχτώνκλειστών χώρων και άρα, την ποικιλία του βαθμού ιδιωτικότητας των χώρων. Η διάταξη του αιθρίου θυμίζει αυτή υπαίθριου αμφιθεάτρου, που ανοίγεται σε ανοιχτές ή στεγασμένες βεράντες. Ο ορθοκανονικός κάναβος του κτιρίου οργανώνει τους χώρους, ανοιχτούς ή κλειστούς, σε ζώνες. Οι ζώνες αυτές, αλλού ορίζουν λειτουργικές ενότητες και αλλού άξονες κίνησης.

Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη Κατοικία στα Σπάτα, 1973 Ο Κάναβος & η Πορεία Κατώφλια

Η στεγασμένη είσοδος, που ανοίγει στην αυλή, αποτελεί ένα πρώτο κατώφλι προς τον υπαίθριο χώρο του σπιτιού. Οι υψομετρικές διαβαθμίσεις της αυλής λειτουργούν επίσης ως κατώφλια, που την διαιρούν, προσδίδοντάς της διαφορετικές ποιότητες. Στον όροφο, οι κλειστοί όγκοι επικοινωνούν μέσω κλειστού διαδρόμου, ο οποίος συνεχίζει την πορεία κίνησης του κάτω επιπέδου.

Εικ.41 Εσωτερικό μονοπάτι

Εικ.40 Διάγραμμα κάτοψης με ένδειξη του κανάβου και των πορειών κίνησης

66

Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη Κατοικία στα Σπάτα, 1973 Υλικά Κατασκευής

Ο δομικός σκελετός από οπλισμένο σκυρόδεμα είναι εμφανής τόσο στο εξωτερικό, όσο και στο εσωτερικό της κατοικίας. Εξωτερικά, οι οπές στις επιφάνειες των τοίχων για τα ανοίγματα, τα δοκάρια, η διαμόρφωση των δωμάτων, εκφράζουν μια απλότητα παρόμοια με αυτή που συναντά κανείς στην λαϊκή νησιώτικη αρχιτεκτονική. Στην λιθόστρωτη αυλή ενσωματώνονται χαμηλά πεζούλια, που την καθιστούν φιλόξενη προς τον χρήστη και την προσαρμόζουν στην κλίμακά του. Στο εσωτερικό, η εικόνα είναι αντίστοιχη, με τον ξυλότυπο του μπετόν να είναι εμφανής στην οροφή και τις σχιστόπλακες στο δάπεδο.

Εικ.42 Άποψη αυλής και pilotis

Εικ.43 Το καθιστικό

Εικ.44 Άποψη των δωμάτων

67

Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη Κατοικία στα Σπάτα, 1973

Εικ.45 Θέα της αυλής και της εισόδου από το υπνοδωμάτιο των γονέων

68

Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη Πολυκατοικία στην Εμμανουήλ Μπενάκη, Εξάρχεια, 1974-1975

Εικ.46 Πρόσοψη της πολυκατοικίας προς την Εμ.Μπενάκη

69 Η πολυκατοικία βρίσκεται στην οδό Εμμανουήλ Μπενάκη στα Εξάρχεια, με θέα προς τον λόφο του Στρέφη και χτίστηκε για να στεγάσει τους ίδιους τους αρχιτέκτονες, το γραφείο τους, καθώς και άλλες τρεις οικογένειες. Αποτελείται από το ισόγειο και τέσσερις ορόφους. Το κτίριο ακολουθεί την οικοδομική γραμμή, αλλά και τα ύψη των πολυκατοικιών που το περιβάλλουν. Το οικόπεδο εμφανίζει οξεία γωνία, την οποία οι αρχιτέκτονες διαχειρίζονται προσαρμόζοντας σε αυτή κοινόχρηστο ημιυπαίθριο κυκλικό κλιμακοστάσιο. 30

Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη Πολυκατοικία στην Εμμανουήλ Μπενάκη, Εξάρχεια, 1974-1975

Το οικόπεδο είναι, επικλινές με προσανατολισμό βορρά-νότου, γι’αυτό το λόγο στην είσοδο υπάρχει μικρή κατάβαση με σκαλοπάτια τα οποία καταλήγουν στο επίπεδο του γραφείου των αρχιτεκτόνων, το οποίο βρίσκεται χαμηλότερα σε σχέση με τον δρόμο.

Εικ.48 Το κυκλικό κλιμακοστάσιο στην γωνία του οικοπέδου

Εικ.47 Διάγραμμα του οικοπέδου σε σχέση με τον δρόμο και τον λόφο του Στρέφη 30 Atelier 66:Α66, Διαθέσιμο στο: https://a66architects.com/.

70

Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη Πολυκατοικία στην Εμμανουήλ Μπενάκη, Εξάρχεια, 1974-1975 Μέσα-Ανάμεσα-Έξω

Τα διαμερίσματα είναι προσαρμοσμένα στις ανάγκες του κάθε ιδιοκτήτη και διαρρυθμισμένα διαφορετικά. Η κάτοψη οργανώνεται γύρω από έναν κεντρικό κοινόχρηστο χώρο, ο οποίος επικοινωνεί με τα μπαλκόνια στην βόρεια και νότια πλευρά εξασφαλίζοντας διαμπερή αερισμό. Αυτή η τυπολογία της αυλής πίσω, του μπαλκονιού μπροστά και των κλειστών χώρων στη μέση παρουσιάζει επιρροές από την ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική. Σε όλα τα σπίτια υπάρχει ένας μεγάλος διαμπερής χώρος, που βλέπει στο δρόμο, και προεκτείνεται συνήθως στην άλλη στάθμη σαν μια κλειστή εσωτερική αυλή με την οποία επικοινωνούν όλοι οι χώροι. Ο χώρος οργανώνεται σε μικρότερες ενότητες, οι οποίες εξασφαλίζουν την διαβάθμιση της ιδιωτικότητας. Διαπιστώνει λοιπόν κανείς, πως υπάρχει μέριμνα όσον αφορά την ανάδειξη των υπαίθριων και ημιυπαίθριων χώρων, αλλά και την αλληλοδιείσδυσή τους με τους κλειστούς. Σημαντική συνθετική απόφαση είναι η αξιοποίηση του ακαλύπτου και η διαμόρφωσή του σε φυτεμένη αυλή, επιτρέποντας στην φύση να εισέλθει στο εσωτερικό. Επιπλέον, το κυκλικό κλιμακοστάσιο που βρίσκεται σε συνέχεια της αυλής εισόδου είναι ημιυπαίθριο, κάτι το οποίο καθιστά αναγκαία την επαφή με το έξω για την μετάβαση από το ένα επίπεδο στο άλλο.

Κλειστό Ημιυπαίθριο Υπαίθριο

Εικ.49 Διαγράμματα των κατόψεων των ορόφων με ένδειξη κλειστών, ημιυπαίθριων και υπαίθριων χώρων

71 Η διαρρύθμιση της κάτοψης επιτρέπει την διαμπερότητα όλων των διαμερισμάτων με την πίσω όψη να ανοίγει προς τη μεσημβρία, ενώ την μπροστινή να έχει θέα προς το λόφο του Στρέφη και επαφή με τον υπαίθριο και δημόσιο χώρο του δρόμου. Ακόμα και οι βοηθητικοί, χώροι του εσωτερικού καθίστανται φωτεινοί μέσω αυτής της διάταξης. Οι κοινόχρηστοι χώροι, όπως το κεντρικό κλιμακοστάσιο, επιλέχθηκε να είναι επίσης φωτεινοί και ημιυπαίθριοι, σε αντίθεση με την συμβατική πολυκατοικία, όπου συνήθως είναι σκοτεινοί και κλειστοί.

Εικ.50 Σκίτσα των αρχιτεκτόνων με ένδειξη της διαμπερότητας και του φυσικού αερισμού των χώρων

Εικ.51 Σκίτσα των αρχιτεκτόνων με τις λύσεις που υιοθέτησαν στο συγκεκριμένο έργο έναντι της καθιερωμένης αντιμετώπισης της πολυκατοικίας

Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη Πολυκατοικία στην Εμμανουήλ Μπενάκη, Εξάρχεια, 1974-1975 Μέσα-Ανάμεσα-Έξω

72

Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη Πολυκατοικία στην Εμμανουήλ Μπενάκη, Εξάρχεια, 1974-1975 Ο Κάναβος & η Πορεία

Εικ.52 Σκίτσο τομής των αρχιτεκτόνων

Η Κάτοψη οργανώνεται σύμφωνα με ορθοκανονικό κάναβο, αλλά και με την εγγραφή του κύκλου του κλιμακοστασίου στην οξεία γωνία του οικοπέδου. Ωστόσο, ο κανονικός αυτός κάναβος φιλοξενεί μια δαιδαλώδη πορεία κίνησης, εμπνευσμένη από το νησιωτικό ιδίωμα. Οι κινήσεις είναι πολλαπλές τόσο οριζόντια, όσο και καθ’ ύψος. Καθένα από τα τέσσερα διαμερίσματα εκτείνεται σε περισσότερους από έναν ορόφους. Συγκεκριμένα, όλα τα διαμερίσματα, εκτός από αυτό που καλύπτει μέρος του β' ορόφου, καταλαμβάνουν έναν ολόκληρο όροφο και επεκτείνονται και σε άλλη στάθμη. Έτσι, το ισόγειο ενώνεται με το υπόγειο, ο α' όροφος είναι διπλού ύψους και οργανώνεται εσωτερικά σε δύο στάθμες, ο γ' όροφος επεκτείνεται σε ένα μέρος του προς τον β' με εσωτερική σκάλα, ενώ ο δ' προς τα πάνω στο δώμα. Τα διαμερίσματα έτσι, δεν είναι πανομοιότυπα , αλλά παρουσιάζουν ποικιλομορφία.31 Η είσοδος πραγματοποιείται μέσω στεγασμένης αυλής, η οποία βρίσκεται σε άμεση επαφή με το ημιυπαίθριο κυκλικό κλιμακοστάσιο που οδηγεί στα διαμερίσματα, καθένα από τα οποία έχει ξεχωριστή είσοδο. Η πορεία λοιπόν στην πολυκατοικία, ξεκινά από τον υπαίθριο χώρο του δρόμου, συνεχίζει στους ημιυπαίθριους κοινόχρηστους χώρους για να καταλήξει εντός των διαμερισμάτων.

Εικ.53 κατακόρυφη τομή της πολυκατοικίας με ένδειξη των διαφορετικών διαμερισμάτων Εικ.54 Κατόψεις με ένδειξη του κανάβου 31 K. Frampton, Atelier 66.The Architecture…, σελ.44.

73 Οι υψομετρικές διαφορές και η πολυπλοκότητα των επιπέδων αποτυπώνονται ακόμα και στην όψη της πολυκατοικίας. Αλλά και εντός των διαμερισμάτων, στο εσωτερικό παρουσιάζονται επίσης, υψομετρικές αλλαγές επιπέδων που εμπλουτίζουν την κίνηση. Το καθιστικό είναι διπλού ύψους και σε συνδυασμό με στοιχεία όπως η σκάλα που το πλαισιώνει και τα εσωτερικά παράθυρα με “βλέμμα” προς αυτό, ο χώρος αποκτά “θεατρικότητα”. Mε την κίνηση αυτή οι αρχιτέκτονες επιδιώκουν να αντιπαραβάλουν τον χώρο του καθιστικού με την πλατεία και να αποτυπώσουν τις σχέσεις που αυτή έχει με τα τριγύρω κτίρια που “βλέπουν” προς αυτή και συχνά είναι υπερυψωμένα, δίνοντας αμφιθεατρική αίσθηση.

Εικ.55 Ο χώρος του καθιστικού

Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη Πολυκατοικία στην Εμμανουήλ Μπενάκη, Εξάρχεια, 1974-1975 Ο Κάναβος & η Πορεία

Εικ.56 Λεπτομέρεια από τον χώρο του καθιστικού

74

Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη Πολυκατοικία στην Εμμανουήλ Μπενάκη, Εξάρχεια, 1974-1975 Κατώφλια

Εικ.57 Προοπτικό σκίτσο των αρχιτεκτόνων από την είσοδο στην αυλή της πολυκατοικίας

Η περιήγηση εντός του κτιρίου δομείται μέσω του σχεδιασμού ενδιάμεσων χώρων-κατωφλιών, που οριοθετούν την μετάβαση από τον ένα χώρο στον άλλο και διαβαθμίζουν τις χωρικές ποιότητες. Κατ’ αρχάς, η στεγασμένη αυλή εισόδου, διαμορφωμένη με συνεχή πλατύσκαλα, συνιστά το κατώφλι που συνδέει την οδό της Εμμανουήλ Μπενάκη με το εσωτερικό της πολυκατοικίας. Η αυλή αυτή αποτελεί ένα ιδιαίτερα γνώριμο στοιχείο της ελληνικής λαϊκής αρχιτεκτονικής, που όχι μόνο ενώνει το μέσα με το έξω, αλλά διαθέτει την δική της οντότητα φιλοξενώντας υπαίθρια ζωή εντός του κτιρίου. Η φύτευση μάλιστα, ενισχύει τον χαρακτήρα της ως χώρο στάσης και όχι ως απλό πέρασμα. Σε συνέχεια της αυλής, το κλιμακοστάσιο οδηγεί στα διαμερίσματα μέσω διευρυμένων πλατύσκαλων, που και πάλι λειτουργούν ως μεταβατικοί χώροι προτού εισέλθει κανείς στις κατοικίες.

Εικ.58 Άποψη του ημιυπαίθριου κλιμακοστασίου

Ήδη από την όψη του κτιρίου διαπιστώνει κανείς την μέριμνα των αρχιτεκτόνων για την επιλογή των υλικών και των χρωμάτων και την μεταξύ τους συναρμογή. Το υλικό του φέροντος οργανισμού είναι το οπλισμένο σκυρόδεμα, το οποίο είναι ανεπίχριστο και εμφανές τόσο στο εξωτερικό όσο και στο εσωτερικό του κτιρίου, μαρτυρώντας για ακόμα μια φορά την μοντερνιστική βάση των αρχιτεκτόνων όσον αφορά τον σκελετό του κτιρίου. Τα φέροντα στοιχεία ξεχωρίζουν από τα φερόμενα. Τα στοιχεία πλήρωσης είναι από αδρό σοβά, ο οποίος αλλού εμφανίζεται λευκός και αλλού βαμμένος σε έντονα χρώματα, όπως το χοντροκόκκινο και η ώχρα. Τα κουφώματα είναι ξύλινα, ενώ τα δάπεδα της αυλής, του κλιμακοστασίου και των εσωτερικών χώρων είναι κατασκευασμένα από σχιστόπλακες. Ο αδρός σοβάς με τους χρωματισμούς του και οι σχιστόπλακες αποτελούν τα στοιχεία που γεφυρώνουν την μοντέρνα κατασκευαστική λογική του οπλισμένου σκυροδέματος με αυτή της παραδοσιακής επεξεργασίας των υλικών. Δημιουργούν οικειότητα στο χρήστη, καθώς παραπέμπουν στην ελληνική λαϊκή παράδοση και έτσι, παρά την παρουσία του εμφανούς σκυροδέματος ως στοιχείου του ευρωπαϊκού μπρουταλισμού, το κτίριο έχει αναφορές πιο γνώριμες. Ταυτόχρονα, τα υλικά που έχουν χρησιμοποιηθεί όπως οι πλάκες Καρύστου στο δάπεδο είναι οικονομικά και με αδρή υφή, με αποτέλεσμα να μην αλλοιώνονται με το πέρασμα του χρόνου, όπως θα συνέβαινε με γυαλιστερές επιφάνειες, και να “επιτρέπουν” την ανθρώπινη καθημερινή ακαταστασία.

Εικ.59 Λεπτομέρεια από τον χώρο της κουζίνας

Εικ.60 Άποψη της τραπεζαρίας

75

Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη Πολυκατοικία στην Εμμανουήλ Μπενάκη, Εξάρχεια, 1974-1975 Υλικά κατασκευής

Εικ.61 Τμήμα της όψης της πολυκατοικίας

Εικ.62 Η όψη της πολυκατοικίας

76

Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη Μονοκατοικία Παύλου Ζάννα, Πινότση 17β, Φιλοπάππου 1978-80

Εικ.63 Πρόσοψη της κατοικίας

77 Η κατοικία βρίσκεται σε μια παλιά αθηναϊκή γειτονιά στο λόφο του Φιλοπάππου, κοντά στην Ακρόπολη και χτίστηκε για ένα ζευγάρι με τα δύο τους παιδιά. Πρόκειται ουσιαστικά για ένα απλό πρίσμα, του οποίου ο όγκος καθορίστηκε από τους όρους δόμησης, που προέβλεπαν ελεύθερο χώρο στο πίσω μέρος του κτιρίου και ανώτατο ύψος 8.3 μέτρα. Τα γύρω κτίρια είναι μικρές κατοικίες με παραδοσιακές αυλές, κάποιες μοντέρνες πολυκατοικίες και λίγα νεοκλασικά. Η κύρια είσοδος που αποτελεί συνέχεια του περιφερειακού που περικυκλώνει τον λόφο, είναι ένας πεζόδρομος διαμορφωμένος με σκαλοπάτια, για την παρεμπόδιση της κίνησης των οχημάτων.32

Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη Μονοκατοικία Παύλου Ζάννα, Πινότση 17β, Φιλοπάππου 1978-80

Εικ.64 Διάγραμμα της τοποθεσίας της κατοικίας

32 K. Frampton, Atelier 66.The Architecture…, σελ.71.

78

Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη Μονοκατοικία Παύλου Ζάννα, Πινότση 17β, Φιλοπάππου 1978-80 Μέσα-Ανάμεσα-Έξω Ο Κάναβος & η Πορεία

Το κτίριο προοριζόταν τόσο ως χώρος κατοικίας, όσο και ως χώρος εργασίας, φιλοξενώντας ποικίλες δραστηριότητες συνεχώς. Η πρόθεση αυτή αντανακλάται στην οργάνωση του χώρου. Οι κλειστοί χώροι της κατοικίας παρουσιάζουν συνέχεια, δίχως να παρεμβάλλονται ανοιχτοί ή ημιυπαίθριοι μεταξύ τους. Η επαφή με το έξω εξασφαλίζεται με τους εξώστες που βρίσκονται στην μπροστινή και την πίσω όψη, με θέα προς τον δρόμο της εισόδου και την πίσω αυλή-ακάλυπτο, αντίστοιχα. Η οργάνωση των χώρων ακολουθεί ορθοκανονικό κάναβο, βάσει του οποίου δομείται και ο φέροντας οργανισμός του κτιρίου.Κατά την ανοδική πορεία με την κύρια σκάλα, εμπλέκονται το φως και η θέα, η κίνηση και η στάση, οι κλειστοί και οι ανοιχτοί χώροι. Οι χώροι παρουσιάζουν διαφορετικά ύψη, με τον ένα να διεισδύει στον άλλο και οι δραστηριότητες να αλληλοεπικαλύπτονται. Η μετάβαση από το ένα επίπεδο στο άλλο πραγματοποιείται μέσω σκαλών, οι οποίες σε κάποιες περιπτώσεις, όπως στον χώρο του καθιστικού διαμορφώνουν χώρους διπλού ύψους.33

Εικ.65 Κατακόρυφη τομή

Κάτοψη Ισογείου

Κάτοψη Α ορόφου

Κλειστό Ημιυπαίθριο Υπαίθριο

33 οπ.παρ., σελ.71.

Κάτοψη Β ορόφου

Κάτοψη Β ημιορόφου

Εικ.66 Διαγράμματα κατόψεων με ένδειξη κλειστών, ημιυπαίθριων και υπαίθριων χώρων

79 Προσεγγίζοντας κανείς την κατοικία από τον κλιμακωτό δρόμο, συναντά το κατώφλι της εισόδου, το οποίο περιλαμβάνει υπαίθριο και ημιυπαίθριο κομμάτι και διαμορφώνεται βαθμιδωτά, με πεζούλια και φύτευση. Εσωτερικά, οι κλίμακες που συνδέουν τα επίπεδα μεταξύ τους διαδραματίζουν όχι απλώς λειτουργικό, αλλά και σκηνογραφικό, κατά κάποιον τρόπο, ρόλο. Τα πλατύσκαλά τους αποτελούν ενδιάμεσους χώρους, που εμπλουτίζουν την ανοδική διαδρομή, παρέχοντας την δυνατότητα στάσης, αλλά και θέασης των χώρων από διαφορετικές οπτικές.

Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη Μονοκατοικία Παύλου Ζάννα, Πινότση 17β, Φιλοπάππου 1978-80 Κατώφλια

Εικ.69 Το κατώφλι της εισόδου

Εικ.67 Άποψη του καθιστικού

Εικ.68 Διάγραμμα κάτοψης με ένδειξη του κανάβου και των σκαλών της κατακόρυφης πορείας κίνησης

80

Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη Μονοκατοικία Παύλου Ζάννα, Πινότση 17β, Φιλοπάππου 1978-80 Υλικά Κατασκευής

Στην διαδρομή εντός του κτιρίου, τα υλικά διαδέχονται το ένα το άλλο. Πρόκειται για υλικά όπως το εμφανές σκυρόδεμα, το ξύλο, ο αδρός ή λείος σοβάς, βαμμένος ή όχι κατά περίπτωση. Όσον αφορά την κατασκευή του εξωτερικού περιβλήματος, αυτή δομείται από φέροντα οργανισμό από εμφανές οπλισμένο σκυρόδεμα, βαμμένο λευκό, με ξυλότυπο από απλάνιστες σανίδες. Οι τοίχοι πληρώσεως είναι επιχρισμένοι και τα στηθαία κατασκευασμένα από χτιστά τσιμεντένια στοιχεία. Στην όψη διακρίνει ακόμη κανείς, τα μπλε υαλότουβλα, αλλά και τα ξύλινα κουφώματα, ανασυρόμενα με ανακλινόμενα εξώφυλλα, από εμφανές σουηδικό ξύλο περασμένο με κάσια. Η κατασκευή είναι απλή, ένα πρίσμα που νοηματοδοτείται από την παρουσία της ζωής που φιλοξενεί.

Εικ.71 Άποψη του εσωτερικού Εικ.70 Λεπτομέρεια του εξωτερικού

Εικ.72 Εικόνα από το λουτρό

Κυριάκος Κρόκος Η ερμηνεία του γιαπιού

82

Κυριάκος Κρόκος Βιογραφικό

Ο Κυριάκος Κρόκος γεννήθηκε το 1941 στον Πλάτανο Σάμου. Σπούδασε στην Αρχιτεκτονική Σχολή του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου από την οποία αποφοίτησε το 1967. Καθηγητές του στη σχολή μεταξύ άλλων ήταν ο Ιωάννης Δεσποτόπουλος και ο Κώστας Μπίρης. Παράλληλα με τις σπουδές του, στο διάστημα 1964 – 1969, εργάστηκε στο αρχιτεκτονικό γραφείο του καθηγητή του Γιάννη Λιάπη και μετά την ολοκλήρωση της στρατιωτικής θητείας του έμεινε για ένα χρόνο στο Παρίσι, όπου υπήρξε μαθητής του Γιάννη Τσαρούχη στη ζωγραφική. Το 1990 συμμετείχε στην 3η Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής Δημοσίων Κτιρίων του Παρισιού, το 1991 συμμετείχε στην 5η Διεθνή Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας και το 1996 εκπροσώπησε την Ελλάδα στην 6η Διεθνή Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας.1

Εικ.1 Κυριάκος Κρόκος (1941-1998)

1 Ε.Βαγγέλη, “Το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού και η αρχιτεκτονική σκέψη του Κυριάκου Κρόκου”, κύρια μεταπτυχιακή εργασία στον τομέα Ιστορίας της Τέχνης του τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2008, σελ.191-192.

Εικ.2 Ζωγραφιά του Κυριάκου Κρόκου

83 Ο Πλάτανος της Σάμου είναι το πρώτο αρχιτεκτονικό περιβάλλον που γνώρισε ο Κρόκος. Ο ίδιος αναφέρεται σε πέτρινα σπίτια με ταράτσες από κοκκινόχωμα και στο χώμα που με τις βροχές χρωμάτιζε το νερό και το τελευταίο με την σειρά του τους όγκους των σπιτιών. Η παραδοσιακή ανώνυμη αρχιτεκτονική και οι ξερολιθιές της Σάμου σε συνδυασμό με το νεοκλασικό, δωρικού χαρακτήρα κτίριο του δημοτικού σχολείου του χωριού αποτυπώνονται στην μνήμη του για να εκφραστούν αργότερα στο έργο του. Έχοντας κλίση στην ζωγραφική από μικρός επιχειρεί να καταγράψει τις μνήμες του στις ζωγραφιές του.3 Ο Κρόκος ξεκινά την αρχιτεκτονική του πορεία στα τέλη της δεκαετίας του 1960, όταν η ελληνική αρχιτεκτονική βρίσκεται σε ιδιόμορφη κατάσταση, με το 1968 να χρονολογείται ο θάνατος του Δημήτρη Πικιώνη. Την ίδια στιγμή παρατηρείται κρίση του “διεθνούς στυλ” στο εξωτερικό σε μια διαδικασία αναθεώρησης του μοντέρνου, ενώ η αρχιτεκτονική του 1970 και 1980 κατακλύζεται από το μεταμοντέρνο. Ο ίδιος ο αρχιτέκτονας βρίσκεται σε μια φάση αμφισβήτησης τόσο του μοντέρνου κινήματος, όσο και της σκηνογραφικής εκδοχής της παράδοσης.4 Σε μια προσπάθεια συγκερασμού της σύγχρονης με την κλασική αρχιτεκτονική, στην πρώτη αναγνωρίζει τα σύγχρονα μέσα και υλικά και τις σύγχρονες ανάγκες κατοίκησης, ενώ στην δεύτερη την διάρκεια στον χρόνο και τον ρόλο του μάστορα. Στόχος του δεν είναι μια νέα επινόηση, αλλά μια νέα αποκάλυψη του παρελθόντος. Ο καθορισμός των στοιχείων αρχαϊκής παράδοσης κατέχει κεντρική θέση στο έργο του. Τα κτίρια που σχεδιάζει διαιρούνται καθ’ ύψος σε βάση, κορμό και στέψη, μέσω αφαιρετικών ωστόσο στοιχείων, ενώ τα παράθυρα, τα περάσματα και οι πόρτες είναι οριοθετημένα.5 Η χρήση των συνθετικών αρχών του “picturesque” συμβάλλει στην υπέρβαση των ρασιοναλιστικών αρχών του μοντερνισμού. Το “γραφικό” λειτουργεί ως μέσο ελέγχου της φυσιογνωμίας των ορθολογιστικών συστημάτων εξασφαλίζοντας τόσο τα πλεονεκτήματα της κατασκευαστικής λογικής, όσο και την διατήρηση της αρχιτεκτονικής ταυτότητας.6

Κυριάκος Κρόκος Ο τέκτονας μέσα στον αρχιτέκτονα2

2 Όπως αναφέρεται στον Κυριάκο Κρόκο ο Ηλίας Κωνσταντόπουλος στην εισαγωγή του βιβλίου “Κυριάκος Κρόκος” του Μουσείου Μπενάκη 3 Λ.Αρβανίτη-Κρόκου,”Κυριάκος Κρόκος (1941-1998)”, στο Κυριάκος Κρόκος, επ. εκδ. Λ.Αρβανίτη Κρόκου, Η.Κωνσταντόπουλος, Α.Λεβίδης, Αθήνα 2012, σελ.352.

4 Α.Γιακουμακάτος, “”Δεν πρέπει να εντάσσεσαι”. Ο Κυριάκος Κρόκος και η αναζήτηση του χρόνου”, στο Κυριάκος Κρόκος, επ. εκδ. Λ.Αρβανίτη Κρόκου, Η.Κωνσταντόπουλος, Α.Λεβίδης, Αθήνα 2012, σελ.17-18.

5 W.Wang, “Η αρχιτεκτονική ως τρόπος διαμόρφωσης του κόσμου”, στο Κυριάκος Κρόκος, επ. εκδ. Λ.Αρβανίτη Κρόκου, Η.Κωνσταντόπουλος, Α.Λεβίδης, Αθήνα 2012, σελ.41-41.

6 οπ.παρ., σελ.45.

84

Κυριάκος Κρόκος Ο τέκτονας μέσα στον αρχιτέκτονα

Εικ.3 Θερινή κατοικία Muuratsalo. Alvar Aalto

Εικ.4 Εικόνα τυπικού γιαπιού 7 Η.Κωνσταντόπουλος, “Η αποκαλυπτική διάσταση του στοιχειώδους στην αρχιτεκτονική του Κυριάκου Κρόκου”, στο Κυριάκος Κρόκος, επ. εκδ. Λ.Αρβανίτη Κρόκου, Η.Κωνσταντόπουλος, Α.Λεβίδης, Αθήνα 2012, σελ.24.

5 οπ.παρ., σελ.24.

8 “Συνέντευξη του Κυριάκου Κρόκου στον ποιητή Σωτήρη Κακίση: “Δεν φταίνε τα υλικά””, στο Κυριάκος Κρόκος, επ. εκδ. Λ.Αρβανίτη Κρόκου, Η.Κωνσταντόπουλος, Α.Λεβίδης, Αθήνα 2012, σελ.368.

Η παρουσία του τέκτονα μέσα στον αρχιτέκτονα, του τεχνίτη μέσα στον καλλιτέχνη, απασχόλησε ιδιαίτερα τον Κρόκο. Πρόκειται ουσιαστικά, για το δίπολο χέρι-νους, όπου χέρι-το υλικό κατασκευής-, και νους-η ιδέα του έργου. Η ουσία λοιπόν, του υλικού φανερώνεται μέσω της ιδέας.7 Στην αρχιτεκτονική του χρησιμοποιεί περιορισμένη ποικιλία υλικών, τα οποία όμως επεξεργάζεται σε λεπτομέρεια. Το σκυρόδεμα διαθέτει δομικό χαρακτήρα, ενώ το τούβλο γλυπτικό. Στο σημείο αυτό, είναι φανερές οι επιρροές από την μοντέρνα αθηναϊκή αρχιτεκτονική του’30, όπου συναντάται υψηλός βαθμός υλικής επεξεργασίας. Η επιλογή των υλικών βασίζεται και στο πως αποτυπώνεται η πατίνα του χρόνου πάνω σε αυτά, στο πώς αυτά “γερνάνε”. Θα μπορούσε να πει κανείς πως τον ενδιαφέρει τα έργα του να αποτελέσουν ωραία μελλοντικά ερείπια. Άλλωστε, η εικόνα του γιαπιού που συχνά έχουν, με την παρουσία στην όψη του δομικού συστήματος από σκυρόδεμα και των πληρώσεων από τούβλο, το ημιτελές που τονίζει την διαφάνεια της κατασκευής, δεν απέχει πολύ από την εικόνα ερειπίου που πιθανόν κάποια στιγμή αποκτήσει στο μέλλον. Ο Κρόκος προκειμένου να εξηγήσει την σημασία του τρόπου χρήσης των υλικών και όχι απλώς της καθεαυτό επιλογής τους, κάνει σαφή διάκριση μεταξύ των λέξεων “οικοδομώ” και “χτίζω”. Η πρώτη σχετίζεται με την συναρμολόγηση ομοιογενών στοιχείων και σχετίζεται με το παραγέμισμα-την δουλειά του εργολάβου-, ενώ η δεύτερη με το συνταίριασμα ετερογενών στοιχείων και την σύνθεσητην δουλειά του τεχνίτη, του αρχιτέκτονα.8 Σε δεύτερη φάση, η συναρμογή των επιμέρους υλικών επιχειρείται με ιδιαίτερη επιμέλεια από τον Κρόκο. Θυμίζει συχνά κάποιου είδους bricolage, της τέχνης δηλαδή που βασίζεται στην χρήση ποικιλίας διαθέσιμων μέσων για την παραγωγή του έργου, το οποίο αναγνωρίζεται και σε έργα ξένων αρχιτεκτόνων όπως ο Alvar Aalto. Επιπλέον, η τελική μορφή του έργου δεν καθορίζεται μόνο μέσω του υλικού, αλλά και του φωτός. Το φως δεν προσδίδει μόνο την εκάστοτε όψη στα υλικά και τα χρώματα, αλλά προσδιορίζει και την χωρική ποιότητα του κτιρίου. Η χρήση του τοίχου ως μέσου διαχείρισης του φωτός και της παρουσίας του στους εσωτερικούς χώρους συνιστά το επίκεντρο της συνθετικής του προσέγγισης, η οποία βασίζεται στην εναλλαγή κλειστών-ανοιχτών χώρων.

85 “ Σχεδίαζα από παιδί. Θυμάμαι πόσο ελεύθερος ένοιωθα όταν ζωγράφιζα [...] ”9. Από μικρή ηλικία, ο Κρόκος σχεδίαζε πορτρέτα συγγενών, τοπία και σκηνές από το χωριό του στην Σάμο. Το 1971 φεύγει για το Παρίσι, όπου γνωρίζει και μαθητεύει δίπλα στον Γιάννη Τσαρούχη. Μέσα από την ζωγραφική του προσπαθεί ν’ αναπτύξει την προσωπική του ματιά, δίχως να κατατάσσεται σε κάποιο ρεύμα της εποχής. Πρόκειται για μια ζωγραφική της μνήμης, ανασύροντας εμπειρίες της παιδικής του ηλικίας και αποτυπώνοντας την αίσθηση του κόσμου. Πάνω από τα μισά του έργα αναπαριστούν τόπους.10 Παρατηρούνται επαναλαμβανόμενα ζωγραφικά μοτίβα με παραλλαγές, τα οποία δεν αφορούν μόνο τα τοπία, αλλά και τα πορτρέτα. Στα τελευταία αναπαρίσταται ένας τύπος γυναίκας, που αποπνέει κάποια αρχαιοπρέπεια, ένα μέτρο, την αθωότητα, μια άλλοτε γήινη και άλλοτε μυθοποιημένη μορφή.11

Κυριάκος Κρόκος Ο ζωγράφος μέσα στον αρχιτέκτονα

Εικ.7,8 Πορτρέτα γυναίκας του Κ. Κρόκου

Εικ.5 Προσχέδιο του Βυζαντινού Μουσείου στην αμμουδιά

Εικ.6 Ζωγραφιά το Κ.Κρόκου

Η ζωγραφική και η αρχιτεκτονική του Κρόκου αλληλοσυμπληρώνονται και συμπορεύονται. Οι συνήθεις αναπαραστάσεις σπιτιών του χωριού του, βαμμένων κόκκινων από την βροχή που κυλά από το κοκκινόχωμα των ταρατσών, μεταφέρεται στην παρουσία του κόκκινου τούβλου στην αρχιτεκτονική του. Η απεικόνιση των κόκκινων σπιτιών σε συνδυασμό με τις ξερολιθιές, που καλύπτονται από πυκνή φύτευση, αναδεικνύουν την ενότητα της φύσης με τα ανθρωπογενή έργα, η οποία απασχόλησε ιδιαίτερα και το αρχιτεκτονικό του έργο. Στις ζωγραφιές του συχνά, τα κτίσματα τοποθετούνται έξω από το συνηθισμένο περιβάλλον τους για την εξυπηρέτηση του λειτουργικού τους ρόλου, προσδίδοντας μια μεταφυσική διάσταση.12 Η ζωγραφική λειτουργεί ως εργαλείο για τον οραματισμό του κτιρίου που πρόκειται να σχεδιάσει, με έναν τρόπο αφαιρετικό που αποδίδει την αίσθηση, όπως για παράδειγμα στο προσχέδιό του για το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού. Το χρώμα και η σκιά των ζωγραφικών έργων αντιστοιχούν στο φως και την σκιά του αρχιτεκτονικού χώρου. Ταυτόχρονα, η επεξεργασία των λεπτομερειών στα κτίρια του, τα υλικά και η συναρμογή τους μαρτυρούν την εικαστική προσέγγιση, που διέπει κάθε του αρχιτεκτονικό εγχείρημα.

Εικ.9 Ζωγραφιά του Κ.Κρόκου

9 Από την συνέντευξη του στον αρχιτέκτονα Κυριάκο Κοσμά «Στο βάθος της μνήμης», la mia casa, Ιούνιος 1990, αναδημοσίευση στον Κατάλογο Έκθεσης του Μουσείου Μπενάκη, 2012, σελ. 364.

10 Α.Β.Λεβίδης, “Η αλάνα της μνήμης”, στο Κυριάκος Κρόκος, επ. εκδ. Λ.Αρβανίτη Κρόκου, Η.Κωνσταντόπουλος, Α.Λεβίδης, Αθήνα 2012, σελ.229.

11 οπ.παρ., σελ.234.

12 οπ.παρ., σελ.232.

86

Κυριάκος Κρόκος Κατάστημα επίπλων στην Νέα Κηφισιά, 1990-94

Εικ.10

87 Ως αφετηρία στην μελέτη επιλεγμένων έργων του Κυριάκου Κρόκου γίνεται αναφορά σε ένα έργο, το οποίο παρέμεινε γιαπί, ωστόσο, αφού εξεταστούν στην συνέχεια και ολοκληρωμένα έργα του, ίσως διαπιστώσει κανείς πως έχει δώσει την ίδια έμφαση στην επεξεργασία του φέροντα οργανισμού του κτιρίου και την ίδια επιμέλεια με τα τα τελευταία. Πρόκειται για ένα κατάστημα επίπλων στην Νέα κηφισιά, το οποίο δεν είναι τυχαίο πως ο Κρόκος το δημοσιεύει ημιτελές. Σκοπός του ήταν η ανάδειξη της αρχιτεκτονικής την ώρα της παραγωγής της και του μεγαλείου της κατασκευής. Η κυριαρχία του ανεπεξέργαστου σκυροδέματος ως δομικού υλικού, ο σαφής κατασκευαστικός ρόλος των αρχιτεκτονικών μελών και η ορθολογιστική τοποθέτηση των ανοιγμάτων, δημιουργούν ένα κέλυφος εύγλωττο ως προς τις λειτουργίες που θα φιλοξενήσει. Καθώς πρόθεση του αρχιτέκτονα δεν είναι σε επόμενη φάση να καλύψει την δομή του κτιρίου, η τελική εικόνα του κτιρίου δεν θα απείχε πολύ από την δεδομένη. Μπορεί κανείς εύκολα να φανταστεί την τοποθέτηση κουφωμάτων στα ανοίγματα, αφού η σχέση ανοιχτών και κλειστών χώρων έχει οριστικοποιηθεί και είναι εμφανής από αυτό το στάδιο της κατασκευής. Οι συνθετικές προθέσεις όσον αφορά το ανοιχτό και το κλειστό, την οργάνωση σε λειτουργικές ενότητες, την διαχείριση του φωτός και τα υλικά είναι ευκρινείς. Όπως θα αποκρυσταλλωθεί και από την ανάλυση των επόμενων έργων του αρχιτέκτονα, δεν πρόκειται για μια αισθητική του γιαπιού, αλλά για την ανάδειξη της ομορφιάς ενός πραγματικά οργανωμένου και ειλικρινούς ως προς τις προθέσεις του γιαπιού.

Εικ.12,13,14

Κυριάκος Κρόκος Κατάστημα επίπλων στην Νέα Κηφισιά, 1990-94

Εικ.11

88

Κυριάκος Κρόκος Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Θεσσαλονίκη, 1989-1993

Εικ.15 Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού

89 Το 1977 προκηρύσσεται πανελλήνιος αρχιτεκτονικός διαγωνισμός, στον οποίο ο Κρόκος απέσπασε το πρώτο βραβείο. Το μουσείο χτίστηκε στο κέντρο της Θεσσαλονίκης σε τμήμα της πολεοδομικής νησίδας που περιβάλλεται από το Αρχαιολογικό Μουσείο, το Γ’ Σώμα Στρατού, το άλσος του Πεδίου του Άρεως και την παραλιακή λεωφόρο.

Κυριάκος Κρόκος Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Θεσσαλονικη, 1989-1993

Το Μουσείο προορίστηκε για την διαφύλαξη, την συντήρηση και την έκθεση αυθεντικών αντικειμένων του βυζαντινού πολιτισμού από τον χώρο της Μακεδονίας.13

1 Αρχαιολογικό Μουσείο 2 ΄Γ Σώμα Στρατού 3 Άλσος Πεδίου άρεως Εικ.16 Θέση του Μουσείου στον αστικό ιστό 13 Ε.Βαγγέλη, “Το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού και η αρχιτεκτονική σκέψη του Κυριάκου Κρόκου”, κύρια μεταπτυχιακή εργασία στον τομέα Ιστορίας της Τέχνης του τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2008, σελ.31.

90

Κυριάκος Κρόκος Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Θεσσαλονικη, 1989-1993 Μέσα-Ανάμεσα-Έξω

Εικ.17 Τα τρία αίθρια του Μουσείου 14 Ε.Βαγγέλη, “Το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού και η αρχιτεκτονική σκέψη του Κυριάκου Κρόκου”, κύρια μεταπτυχιακή εργασία στον τομέα Ιστορίας της Τέχνης του τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2008, σελ.57.

Εικ.18 Το αίθριο της κεντρικής αυλής

Σε μια αφαιρετική προσέγγιση, πρόκειται για έναν κύβο, ο οποίος είναι διάτρητος σε κάποια σημεία προκειμένου να σχηματιστούν επιμέρους αίθρια. Συγκεκριμένα, στην σύνθεση περιλαμβάνονται τρία αίθρια: το μεγάλο αίθριο της κεντρικής εισόδου βορειοδυτικά και δύο μικρότερα αίθρια νοτιοανατολικά και βορειοανατολικά. Το Μουσείο παρουσιάζει φρουριακή αισθητική, με τις αίθουσες να είναι κλειστές με χαμηλό φωτισμό από ψηλά και οριζόντιους περσιδωτούς φεγγίτες. Ωστόσο μελετώντας κανείς την κάτοψη του διαπιστώνει την διαρκή εναλλαγή κλειστών και ανοιχτών χώρων. Παρόλο δηλαδή, που υπάρχει εσωστρέφεια στους κλειστούς χώρους, αυτοί συνυπάρχουν με αίθρια και ημιυπαίθριους μεταβατικούς χώρους. Η είσοδος πραγματοποιείται από την βόρεια πλευρά του συγκροτήματος, από την λεωφόρο Στρατού, μέσω της εσωτερικής αυλής που περιτριγυρίζεται από υπόστεγο περίστυλο. Οι στοές αυτές κατευθύνουν προς διαφορετικές ενότητες του κτιριακού συνόλου. Από την ανατολική πλευρά υπάρχει πρόσβαση στις αποθήκες στο επίπεδο του υπογείου και στα εργαστήρια και τον κυρίως εκθεσιακό χώρο στον όροφο. Από την δυτική πλευρά προσεγγίζει κανείς τον χώρο των περιοδικών εκθέσεων, τα γραφεία και την βιβλιοθήκη που βρίσκονται σε όροφο και επικοινωνούν με σκάλα με το φουαγιέ, και το υπαίθριο αναψυκτήριο στο επίπεδο του ισογείου. Αυτό, ανοίγει σε αυλή προς τα δυτικά, η οποία είναι διαμορφωμένη σε μικρό αίθριο με περιμετρικά στέγαστρα και ημιδιαφανή πετάσματα.14

Εικ.19 Νοτιοανατολικό αίθριο

Εικ.20 Βορειοανατολικό αίθριο

91 Οι επιμέρους όγκοι αντιστοιχούν σε διακριτές λειτουργίες, με τους κλειστούς χώρους να περιλαμβάνουν αίθουσα πολλαπλών χρήσεων που λειτουργεί κυρίως ως εκθεσιακός χώρος, πτέρυγα περιοδικών εκθέσεων, δύο αμφιθέατρα-ένα μικρό στο κεντρικό κτίριο και ένα μεγάλο στο κτίριο διοίκησης-, καφέ-εστιατόριο, αποθήκες, εργαστήρια, γραφεία διοίκησης και βοηθητικούς χώρους. Όσον αφορά τους υπαίθριους χώρους, πέραν του αιθρίου της εισόδου, το πρώτο εσωτερικό αίθριο βρίσκεται στο ισόγειο, είναι προσπελάσιμο και είναι διαμορφωμένο κλιμακωτά οδηγώντας σε μη στεγασμένο χώρο στην οροφή του κτιρίου με θέα τον Θερμαϊκό. Το δεύτερο εσωτερικό αίθριο είναι περίκλειστο και μη προσβάσιμο από τον εκθεσιακό χώρο. Η πρόσβαση γίνεται από τα εργαστήρια στο πρώτο επίπεδο στην Βορειοανατολική πλευρά, κάτω από το ανατολικό τμήμα του εκθεσιακού. Στον ένα τοίχο παρουσιάζει ημικυλινδρική προεξοχή.15

Κυριάκος Κρόκος Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Θεσσαλονικη, 1989-1993 Μέσα-Ανάμεσα-Έξω

Εικ.21 Διαγραμματικά σκίτσα του αρχιτέκτονα

Κλειστό Ημιυπαίθριο Υπαίθριο Εικ.22 Διάγραμμα κάτοψης με ένδειξη κλειστών, ημιυπαίθριων και υπαίθριων χώρων

15 οπ.παρ., σελ.58

92

Κυριάκος Κρόκος Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Θεσσαλονικη, 1989-1993 Το φως

Εικ.23 Διαγραμματικό σκίτσο της πορείας και των οπτικών φυγών του αρχιτέκτονα

Εικ.24 Η σπειροειδής κίνηση εγγεγραμμένη στον ορθοκανονικό κάναβο 16 οπ.παρ., σελ.59.

17 Α.Πεπέ, “Η ελικοειδής πορεία στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης”, Archetype, 2022.

Τόσο οι εσωτερικοί χώροι, όσο και τα αίθρια διαθέτουν ορθογωνικές διαστάσεις, καθώς οργανώνονται βάσει πλέγματος οριζόντιων και κατακόρυφων γραμμών. Αυτός ο αυστηρά ορθογώνιος κάναβος συνδυάζεται με μια σπειροειδή κίνηση, που οργανώνει την διαδοχή των χώρων και την περιπλάνηση εντός του κτιριακού συνόλου. Η πορεία ξεκινά από το αίθριο της εισόδου, το οποίο λειτουργεί ως συνδετικός κρίκος μεταξύ της πόλης και του μουσείου και κατευθύνει τον επισκέπτη στην κεντρική είσοδο. Το αίθριο, όπως και η στοά, ως στοιχεία με έντονη παρουσία στην μεσογειακή αρχιτεκτονική, συνιστούν αρχέτυπα, τα οποία βρίσκονται στο επίκεντρο του σχεδιασμού του αρχιτέκτονα. Τα τρία αίθρια αποτελούν κομβικά σημεία του σχεδιασμού, καθώς οργανώνουν τις διάφορες λειτουργίες και την συνεχή πορεία, απομονώνουν αίθουσες παρέχοντας οπτική και ηχητική προστασία και αποτελούν πηγές φωτός, με αποτέλεσμα να μην χρειάζονται παρά ελάχιστες διανοίξεις προς τα έξω στους κλειστούς όγκους.16 Από την κεντρική είσοδο ξεκινά ένας εσωτερικός διάδρομος ανόδου με ελαφριές ράμπες, ο οποίος ανεβαίνει μέχρι το υψηλότερο σημείο της τελικής μεγάλης αίθουσας και κατεβαίνει απότομα μέσα από το ανοιχτό πατάρι της στο χωλ της εισόδου. Η διαδρομή ανεβαίνει κάθε φορά ένα μέτρο με τη βοήθεια κεκλιμένων επιπέδων ενοποιώντας τους εκθεσιακούς χώρους, αλλά παρέχοντας ταυτόχρονα την δυνατότητα επιλογής. Έτσι, οι εκθεσιακοί χώροι αρθρώνονται εκατέρωθεν του άξονα κίνησης. Η εξελικτική πορεία ανόδου διατρέχει σφαιρικά σαν ανοιχτή σπείρα το κτίριο, η οποία είναι αλλού φωτεινή-φωτιζόμενη με υπόστεγα από δύο μικρότερα αίθρια, και αλλού σκοτεινή.17 Οι έννοιες της εσωστρέφειας και την εσωτερικότητας αποτελούν ζητούμενο για τον αρχιτέκτονα, με την ελικοειδή κίνηση να τις εξασφαλίζει κατά περίπτωση.

93

Κυριάκος Κρόκος Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Θεσσαλονικη, 1989-1993 Το φως

Η πορεία εντός του μουσείου Αίθρια

Εικ.25 Διάγραμμα της πορείας εντός του Μουσείου

Εκθεσιακοί χώροι Η πορεία εντός του μουσείου Σημεία εισόδων στους εκθεσιακούς χώρους

Εικ.26 Διάγραμμα της πορείας και των σημείων εισόδου στους εκθεσιακούς χώρους

94

Κυριάκος Κρόκος Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Θεσσαλονικη, 1989-1993 Το φως

Εικ.27 Διάδρομος κίνησης εντός του Μουσείου

18 Ν.Πισιμίσης, Λόγος και Πράξη στο αρχιτεκτονικό έργο-Η περίπτωση του Κυριάκου Κρόκου(1941-1998), διάλεξη 9ου εξαμήνου, Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ 2018, σελ. 71-78.

Κατά μήκος της πορείας τοποθετούνται φωτιστικά ανοίγματα σε άμεση σχέση με τις εισόδους των αιθουσών, με σκοπό να εισχωρήσει το φως σε αυτές. Τα ανοίγματα αυτά απέναντι από τις εισόδους διακόπτουν την συνέχεια του μακρύ σκοτεινού διαδρόμου, σηματοδοτώντας την ύπαρξη κάποιας λειτουργίας στα φωτεινά σημεία του, δηλαδή της ύπαρξης κάποιου εκθεσιακού χώρου. Η δραματικότητα έτσι, εντείνεται καθώς από την φωτισμένη είσοδο εισέρχεται κανείς στην σκοτεινή αίθουσα με τα εκθέματα, όπως όταν εισέρχεται κανείς στον πρόναο βυζαντινού ναού. Στα σημεία που η πορεία αλλάζει κατεύθυνση υπάρχουν επίσης ανοίγματα στο ύψος του παρατηρητή, τονίζοντας το προοπτικό βάθος. Υπάρχουν ακόμη, ανοίγματα και στο πάνω μέρος της πλήρωσης με εναλλαγή κλειστού-ανοικτού, κατασκευασμένα από ανεπίχριστο σκυρόδεμα. Η διάθλαση των ηλιακών ακτίνων στα εναλλασσόμενα ανοιχτά και κλειστά επίπεδα προσδίδουν τον ρυθμό φωτός και σκιάς. Κατά την ανοδική διαδρομή η πηγή του φωτός καταλαμβάνει κλιμακούμενα όλο και μικρότερη επιφάνεια, με αποτέλεσμα στο ανώτερο επίπεδο της σύνθεσης να μειώνεται ο φωτισμός της αίθουσας.18 Η διαχείριση του φωτός και της σκιάς διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο και στην ανάδειξη της ύλης. Η επεξεργασία των υλικών, η δημιουργία αδρών επιφανειών είναι υπεύθυνη για τον τρόπο με τον οποίο το φως αντανακλά πάνω σε αυτές, προκαλώντας σκιές. Σκιές προκύπτουν επίσης, και από τις σχέσεις μεταξύ γειτονικών υλικών, τις συναρμογές τους, τους αρμούς και την προεξοχή ή υποχώρηση του ενός σε σχέση με το άλλο.

Εικ.28.29 Φωτιστικό άνοιγμα στο άνω μέρος της πλήρωσης εσωτερική και εξωτερική όψη

95 Η αρχαϊκή αντιμετώπιση της δομικής λογικής των κτιρίων αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της συνθετικής προσέγγισης του Κρόκου. Η διαίρεση τόσο των αρχιτεκτονικών μελών, όσο και του συνόλου, σε βάση, κορμό και στέψη, αποδεικνύουν τον παραπάνω ισχυρισμό. Ο τρόπος με τον οποίο τελειώνει το κτίριο απασχολεί ιδιαίτερα τον αρχιτέκτονα. Το πώς η πλήρωση συναντά το δοκάρι ή η απόσταση της πλήρωσης από τον φέροντα οργανισμό, αποτελούν αντικείμενο ενδελεχούς μελέτης και πειραματισμού. Η τελευταία στρώση της τοιχοποιίας διαμορφώνεται με λοξή τοποθέτηση των οπτόπλινθων, ενώ η γενικότερη οργάνωσή της συμμορφώνεται με τον τονισμό των κατασκευαστικών αξόνων ή κάποιου επιμέρους στοιχείου της όψης, όπως κάποια υδρορρόη. Το στηθαίο συνιστά ένα ακόμα σημείο, που απαιτεί την συνθετική επίλυση της στέψης του κτιρίου. Το ίδιο, με σκοπό να δημιουργήσει σαφή αναφορά στην βυζαντινή παράδοση, σχηματίζει σταυρούς ανά διαστήματα, μεταξύ δύο κατακόρυφων στοιχείων. Το άνοιγμα του σταυρού δεν υπερβαίνει τις διαστάσεις του μεγαλύτερου οπτόπλινθου, καθώς αυτός γεφυρώνει κατασκευαστικά το άνοιγμα.19

Κυριάκος Κρόκος Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Θεσσαλονικη, 1989-1993 Στέψη

Εικ.31 Το επίκρανο ως στέψη στον κορμό του υποστυλώματος, μεσολαβεί μεταξύ του τελευταίου και του δοκαριού

Εικ.32,33 Λεπτομέρειες της τοιχοποιίας και των υδρορρόων

Εικ.30 Λεπτομέρεια των πλίνθινων στηθαίων

19 Ν.Πισιμίσης, Λόγος και Πράξη στο αρχιτεκτονικό έργο-Η περίπτωση του Κυριάκου Κρόκου(1941-1998), διάλεξη 9ου εξαμήνου, Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ 2018, σελ. 55-58.

96

Κυριάκος Κρόκος Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Θεσσαλονικη, 1989-1993 Υλικά κατασκευής Το χρώμα

Η ορθολογιστική διάθεση του μοντερνισμού είναι εμφανής, τόσο από την υιοθέτηση ορθοκανονικού κανάβου όπως προαναφέρθηκε, όσο και από την χρήση του εμφανούς σκυροδέματος ως φέροντα οργανισμού του κτιρίου. Το ίδιο αυτό υλικό χρησιμοποιείται και σε άλλα στοιχεία, όπως τα πλαίσια των ανοιγμάτων εισόδου, τα σενάζ, οι ποδιές και τα πρέκια, η κλίμακα ανόδου του αιθρίου, το στηθαίο στο αίθριο και ο χειρολισθήρας του. Προκειμένου το σκυρόδεμα να ανταποκριθεί στις ποικίλες αυτές χρήσεις του υφίσταται ειδική επεξεργασία, αποκτώντας διαφορετικές ιδιότητες, κατά περίπτωση. Για παράδειγμα, ως δάπεδο του προσδίδονται αντιολισθητικές ιδιότητες. Το δομικό σύστημα που χρησιμοποιείται είναι αυτό της δοκού επί στύλου. Οι σανίδες του ξυλότυπου είναι εμφανείς και διατεταγμένες με τέτοιο τρόπο, ώστε να ακολουθούν την διεύθυνση του αρχιτεκτονικού μέλους τονίζοντάς το και επισημαίνοντας την λειτουργία του.20 Η επιλογή των υπόλοιπων υλικών, η μεταξύ τους συναρμογή και η επεξεργασία τους αμβλύνουν την μοντέρνα κανονικότητα του φέροντος οργανισμού. Ο Κρόκος προφανώς εμπνευσμένος από την βυζαντινή παράδοση, επιλέγει το συμπαγές τούβλο σε χρώμα κόκκινου πηλού για τους ορθοστάτες κατά μήκος της πορείας στους τοίχους των αιθουσών και για τα στοιχεία πληρώσεως. Οι τοιχοποιίες δομούνται από οπτόπλινθους τριών διαφορετικών μεγεθών, που διαμορφώνουν τρεις διαφορετικούς ρυθμούς στην πλέξη της πλήρωσης. Μάλιστα, το χρώμα των τούβλων δεν είναι το ίδιο, καθώς δεν προέρχονται από μαζική παραγωγή, αλλά αποτελούν ειδική παραγγελία από μικρές βιοτεχνίες.21

Εικ.34 Η διαφορετική επεξεργασία του εμφανούς σκυροδέματος στην ενδιάμεση ζώνη μεταξύ βάσης και κορμού, με το χτύπημα του για την εμφάνιση των σκύρων.

20 οπ.παρ., σελ. 61-65.

21 οπ.παρ., σελ.55-56.

Εικ.35 Λεπτομέρεια από το περίστυλο του κεντρικού αιθρίου. Ο ξυλότυπος ακολουθεί την διεύθυνση του κάθε αρχιτεκτονικού μέλους.

97 Ο κατακόρυφος σοβάς είναι επίσης βαμμένος σε αποχρώσεις του κόκκινου. Οι μαντρότοιχοι στην εξωτερική βόρεια και δυτική πλευρά είναι από λίθο. Εμφανίζονται ακόμη, οριζόντιες επιφάνειες από χοντρές διατομές λευκού μαρμάρου, ενώ όσον αφορά τα δάπεδα, η εσωτερική αυλή είναι καλυμμένη με ορθογώνια πλακόστρωση, ενώ τα δάπεδα με γυαλισμένο μάρμαρο. Τα υαλοστάσια είναι κατασκευασμένα από μορφοσίδηρο τεραστίων διαστάσεων σε σκούρο χρώμα και ενοποιούν τον εσωτερικό χώρο της πορείας, όπου ανοίγονται προς ανοιχτούς χώρους, στοιχείο που συμμορφώνεται με τις αρχές του μοντερνισμού.

Κυριάκος Κρόκος Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Θεσσαλονικη, 1989-1993 Υλικά κατασκευής Το χρώμα

Η συνθετική σχέση πορείας-αίθουσας οδηγεί και στην διαφορετική επεξεργασία των υλικών. Ο Κρόκος όντας εκτός από αρχιτέκτονας και ζωγράφος μετουσιώνει το χρώμα σε ύλη στην αρχιτεκτονική του. Ο ρόλος του χρώματος δηλαδή είναι συνθετικός: το χοντροκόκκινο σηματοδοτεί το βάθος και την κίνηση, το ανοιχτό γαλάζιο τονίζει αρχιτεκτονικά μέλη όπως την επίστεψη του κτιρίου και το χρώμα του τούβλου διαμορφώνει την τελική εικόνα του κτιρίου. Επιμέρους κατασκευαστικές λεπτομέρειες αποτυπώνουν τις βυζαντινές επιρροές και την παράδοση του τόπου και προσδίδουν την αίσθηση της χειροποίητης κατασκευής. Τέτοιες λεπτομέρειες είναι η καμινάδα, οι υδρορροές, τα ξύλινα σκίαστρα, οι φωταγωγοί, οι αεραγωγοί της οροφής του φουαγιέ και οι περσίδες. Η θύρα της εισόδου είναι επίσης ειδική κατασκευή από εξειδικευμένο τεχνίτη.22 Αυτή η έννοια του χειροποίητου θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς πως αντλεί στοιχεία και από την τέχνη του ψηφιδωτού-αναπόσπαστο κομμάτι της βυζαντινής παράδοσης-, όπου η μοναδικότητα της κάθε ψηφίδας σε συνδυασμό με το ανθρώπινο χέρι για την σύνθεση του όλου, καθιστούν αδύνατη την επαναληψιμότητα του ίδιου ακριβώς έργου.

Εικ.36 Ζωγραφιά του Μουσείου του Κυριάκου Κρόκου

Εικ.37 Συνδυασμός των υλικών

22 Γ.Γιαννούτσος, Μουσείο Βυζαντινού πολιτισμού Θεσσαλονίκης-Κυριάκος Κρόκος 1977-1993, Αφετηρίες-Ημερίδα ΔΟΜΕΣ INDEX 04, Μουσείο Μπενάκη 2017.

98

Κυριάκος Κρόκος Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Θεσσαλονικη, 1989-1993 Υλικά κατασκευής Το χρώμα

Εικ.38 Άποψη του εσωτερικού

Εικ.39 Τμήμα ψηφιδωτού από τα εκθέματα του μουσείου.

99

Κυριάκος Κρόκος Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Θεσσαλονικη, 1989-1993 Υλικά κατασκευής Το χρώμα

Εικ.40 Η θύρα της εισόδου στο αίθριο του μουσείου.

Εικ.41 Εξωτερική άποψη

100

Κυριάκος Κρόκος Κατοικία στο Σφεντούρι Αίγινα, 1983-85

Εικ.42 Άποψη από ψηλά

101 Η κατοικία εκτείνεται σε ύψος σε σχέση με την κλειστή θάλασσα του Σαρωνικού. Χτίστηκε εν μέρη στα ίχνη παλιού λαϊκού σπιτιού που προϋπήρχε εκεί, ακολουθώντας την γενική διάταξη των χώρων όπως ήταν. Οι χώροι έχουν διάταξη σχήματος Γ, στην οποία εκτείνονται ένα στενόμακρο δωμάτιο, μια αποθήκη και ένας φούρνος-κουζίνα. Η διάταξη αυτή των κλειστών χώρων συμπληρώνεται από υπαίθριους πλακοστρωμένους χώρους. Προς την μεγάλη ορθογώνια αυλή υπάρχει πρόσβαση από το εσωτερικό του σπιτιού που την περιβάλλει, ενώ ταυτόχρονα “ανοίγεται” προς την θάλασσα προσφέροντας θέα.23

Κυριάκος Κρόκος Κατοικία στο Σφεντούρι Αίγινα, 1983-85 Μέσα-Ανάμεσα-Έξω Το φως

Καθώς η κατοικία βρίσκεται σε κάποιο ύψωμα, η πρόσβαση σε αυτή επιτυγχάνεται κλιμακωτά μέσω ειδικά διαμορφωμένων σκαλοπατιώνπροσαρμοσμένων στην μορφολογία του εδάφους. Οι διαμορφώσεις αυτές αποτελούν συνέχεια των λιθόστρωτων υπαίθριων χώρων, με αποτέλεσμα η κατοικία να υψώνεται πάνω από το έδαφος, δίνοντας την εντύπωση πως “φυτρώνει” από αυτό. Η επιλογή του λίθου ως δομικού υλικού επιβάλλει συγκεκριμένη διαχείριση των ανοιγμάτων. Παρατηρούμε δηλαδή, την χρήση μικρών ορθογώνιων παραθύρων προσαρμοσμένων στον όγκο της τοιχοποιίας κατά τα παραδοσιακά πρότυπα. Η κατασκευή λοιπόν, του κτιρίου θέτει συγκεκριμένες προϋποθέσεις όσον αφορά τον χειρισμό του φωτός. ο οποίος εισέρχεται φειδωλά στο εσωτερικό, χωρίς όμως να αναιρείται η διαμπερότητα των ανοιγμάτων εξασφαλίζοντας επαρκή ηλιασμό και αερισμό.

Κλειστό Ημιυπαίθριο Υπαίθριο Εικ.43 Σχέδιο κάτοψης της κατοικίας από το αρχείο του Κυριάκου Κρόκου με ένδειξη κλειστών, ημιυπαίθριων και υπαίθριων χώρων

Εικ.44 Άποψη της κατοικίας

23 Κ.Κρόκος, Κατοικία στο Σφεντούρι, στο Κυριάκος Κρόκος, επ. εκδ. Λ.Αρβανίτη Κρόκου, Η.Κωνσταντόπουλος, Α.Λεβίδης, Αθήνα 2012, σελ.118.

102

Κυριάκος Κρόκος Κατοικία στο Σφεντούρι Αίγινα, 1983-85 Στέψη Υλικά κατασκευής Το χρώμα

24 Κ.Κρόκος, Κατοικία στο Σφεντούρι, στο Κυριάκος Κρόκος, επ. εκδ. Λ.Αρβανίτη Κρόκου, Η.Κωνσταντόπουλος, Α.Λεβίδης, Αθήνα 2012, σελ.118.

Εικ.45 Όψη της κατοικίας

Η κατοικία στο τελείωμά της διαθέτει δώμα, που περιμετρικά οριοθετείται από τσιμεντένιο στηθαίο, γεγονός που ενσωματώνει λύσεις μοντέρνας αρχιτεκτονικής στην κατά τα άλλα παραδοσιακή κατασκευή. Η στέψη των θυρών και των παραθύρων συνίσταται στην ύπαρξη πρεκιού, βαμμένου σε λευκό χρώμα για να ξεχωρίζει. Οι ερειπωμένοι τοίχοι της παλιάς κατοικίας κατεδαφίστηκαν και διατηρήθηκε μόνο η γερή βάση του μεγάλου δωματίου. Οι πέτρες του παλιού ξαναχρησιμοποιήθηκαν για την ανέγερση του νέου σπιτιού.24 Ο λίθος είναι αυτός που διαδραματίζει τον πρωταγωνιστικό ρόλο, με παρουσία τόσο στις τοιχοποιίες και τις πλακοστρώσεις της κατοικίας, όσο και στα σκαλοπάτια και τα χαμηλά πέτρινα τοιχία που οριοθετούν τους υπαίθριους χώρους. Το χρώμα για ακόμα μια φορά συνιστά αναπόσπαστο στοιχείο της σύνθεσης. Στην περίπτωση αυτή δεν απορρέει μόνο αποκλειστικά από το φυσικό χρώμα των υλικών, καθώς έχει εφαρμοστεί σε αρκετά σημεία επιχρωματισμός της πέτρας. Τα χρώματα, ωστόσο, που έχουν επιλεγεί είναι χαρακτηριστικά της ελληνικής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής και ανήκουν στα λεγόμενα “πολυγνώτεια”, γαιώδη χρώματα. Το λευκό, η ώχρα, το χοντροκόκκινο και το λουλακί ανήκουν σε αυτά και μπορούν να παραχθούν με φυσικό τρόπο. Μάλιστα, η χρήση του χρώματος δεν γίνεται τυχαία, αλλά ακολουθεί την κατασκευαστική λογική του κτιρίου. Συγκεκριμένα, οι λίθινες επιφάνειες των τοίχων είναι βαμμένες στο χρώμα της ώχρας, τα κουφώματα και οι πόρτες λουλακί, οι ποδιές κάτω από αυτά χοντροκόκκινες, ενώ το πλαίσιο που τα περιβάλλει λευκό. Αντίθετα, τα σκαλοπάτια και ο πέτρινος τοίχος της εισόδου έχουν διατηρήσει το φυσικό χρώμα της πέτρας και αφομοιώνονται έτσι, οπτικά στο έδαφος όπου θεμελιώνονται.

Εικ.46 Λεπτομέρεια τοιχοποιίας με τον συνδυασμό των χρωμάτων

103

Κυριάκος Κρόκος Κατοικία στο Σφεντούρι Αίγινα, 1983-85

Εικ.47 Άποψη της κατοικίας

Εικ.48 Άποψη της εισόδου στην κατοικία

104

Κυριάκος Κρόκος Κατοικία Βέττα, Φιλοθέη 1989-91

Εικ.49 Η όψη της κατοικίας προς τον δρόμο

105 Η κατοικία Βέττα ανήκει στα τελευταία έργα του Κρόκου. Ο δρόμος στον οποίο χτίστηκε βρίσκεται δίπλα στο ρέμα της Φιλοθέης. Η θέα του οικοπέδου νοτιοδυτικά προς το ρέμα με τα δέντρα, καθόρισε την διάταξη των χώρων, αλλά και την όψη του κτιρίου. Η κατοικία εκτείνεται σε τέσσερα επίπεδα: υπόγειο, ισόγειο με ύψος δύο ορόφων, όροφο και δώμα. Το υπόγειο περιλαμβάνει τους βοηθητικούς χώρους, καθώς και έναν χώρο πολλαπλών δραστηριοτήτων. Στο ισόγειο βρίσκονται οι χώροι υποδοχής, ενώ στον όροφο τα υπνοδωμάτια.25 Στην σύνθεση παρατηρείται διάσπαση των όγκων, οι οποίοι συνδέονται μεταξύ τους με στεγασμένες βεράντες και εξώστες. Η επαφή λοιπόν, των δύο κλειστών όγκων επιτυγχάνεται με συνδετικό κρίκο έναν ημιυπαίθριο ενδιάμεσο χώρο. Η είσοδος πραγματοποιείται από την μεταλλική αυλόπορτα από τον δρόμο και ακολουθώντας κανείς μικρή υπαίθρια διαδρομή κατευθύνεται όλο ευθεία στο στεγασμένο κατώφλι της εισόδου προς στο εσωτερικό της κατοικίας.

Κυριάκος Κρόκος Κατοικία Βέττα, Φιλοθέη 1989-91 Μέσα-Ανάμεσα-Έξω

Εικ.51 Είσοδος στην κατοικία

Κλειστό Ημιυπαίθριο Υπαίθριο Εικ.50 Κατακόρυφη τομή με ένδειξη κλειστών, ημιυπαίθριων και υπαίθριων χώρων

25 Κ.Κρόκος, Κατοικία Βέττα στη Φιλοθέη, στο Κυριάκος Κρόκος, επ. εκδ. Λ.Αρβανίτη Κρόκου, Η.Κωνσταντόπουλος, Α.Λεβίδης, Αθήνα 2012, σελ.136.

106

Κυριάκος Κρόκος Κατοικία Βέττα, Φιλοθέη 1989-91 Το φως Στέψη

Ο φωτισμός των χώρων για ακόμα μια φορά αποτέλεσε ζητούμενο μείζονος σημασίας στο έργο του Κρόκου. Ακόμα και στο υπόγειο αυτός επιτυγχάνεται μέσω διαμορφωμένων πλευρικών βυθισμάτων του εδάφους και τις δύο επιφάνειες υαλότουβλων που βρίσκονται στην νότια αυλή του ισογείου.26 Ο χώρος του καθιστικού και της τραπεζαρίας είναι διπλού ύψους με ένα μεγάλο παράθυρο να εκτείνεται από το επίπεδο της στάθμης του πρώτου ορόφου μέχρι την πλάκα του δεύτερου, το οποίο αποτελεί σημαντική πηγή φωτός από ψηλά. Τα μεγάλα παράθυρα και οι μπαλκονόπορτες εξασφαλίζουν την φωτεινότητα των χώρων, ενώ σε περιπτώσεις που επιθυμείται η διέλευση του φωτός στο εσωτερικό δίχως να υπάρχει πλήρης διαφάνεια, χρησιμοποιείται υαλοπέτασμα με θολό τζάμι. Η στέψη του κτιρίου διαμορφώνεται από τα κιγκλιδώματα των δωμάτων των δύο κύριων όγκων, κατασκευασμένα από κόκκινο τσιμεντότουβλο, τα οποία δίνουν μια αρκετά συμπαγή αίσθηση και οριοθετούν σε μεγάλο βαθμό το τελείωμα της κατοικίας καθ΄ ύψος. Θα μπορούσε κανείς να τα αντιπαραβάλει με τα στηθαία με σχηματισμούς σταυρών του βυζαντινού μουσείου Θεσσαλονίκης, στο οποίο παραπέμπουν τα ορθογώνια αυτή την φορά κενά που σχηματίζονται μεταξύ δύο κατακόρυφων στοιχείων. Επιπλέον, στα δώματα υπάρχει μερική κάλυψη με πέργκολες, οι οποίες δομούνται μέσω οριζόντιων αραιά σχετικά διατεταγμένων δοκών, οι οποίες γεφυρώνουν το άνοιγμα ορθοστατών από τούβλο.

Εικ.52 Ο διπλού ύψους χώρος στο εσωτερικό

26 Μ.Κοκκίνου, Α.Κούρκουλας, Για τον Κυριάκο Κρόκο, στο Κυριάκος Κρόκος, επ. εκδ. Λ.Αρβανίτη Κρόκου, Η.Κωνσταντόπουλος, Α.Λεβίδης, Αθήνα 2012, σελ.140.

Εικ.53 Ο χώρος της εισόδου με την σκάλα που οδηγεί στο πάνω επίπεδο

107 Ο φέρων οργανισμός από οπλισμένο σκυρόδεμα είναι εμφανής τόσο στο εξωτερικό, όσο και στο εσωτερικό του κτιρίου, όπως και τα στοιχεία πλήρωσης από τσιμεντότουβλο στις εξωτερικές όψεις. Μ’ αυτόν τον τρόπο, για ακόμα μια φορά συναντάμε αυτή την αισθητική του γιαπιού, που υιοθετεί ο Κρόκος σε πολλά έργα του. Το μέταλλο χρησιμοποιείται σε στοιχεία όπως τα κάγκελα των μπαλκονιών, η αυλόπορτα, τα κουφώματα, οι περσίδες στα παράθυρα, το κιγκλίδωμα της εσωτερικής σκάλας. Στα εσωτερικά δάπεδα έχει επιλεχθεί το ξύλινο δάπεδο. Η πλακόστρωση των υπαίθριων χώρων από την άλλη, και τα χαμηλά τοιχία συντίθενται από ορθογώνια κομμάτια τσιμεντόλιθου διαφορετικών χρωμάτων σε μελετημένους συνδυασμούς. Πρόκειται για αποχρώσεις του γκρι, της ώχρας και του χοντροκόκκινου. Μάλιστα, ο Κρόκος σε κάποια σημεία των τοιχίων προσαρμόζει διακοσμητικές λεπτομέρειες λαξευμένες πάνω στο υλικό. Το ενδιαφέρον για την λεπτομέρεια διαπιστώνεται και στις κολόνες από εμφανές σκυρόδεμα στην είσοδο της κατοικίας που έχουν υποστεί ειδική επεξεργασία στην στέψη, η οποία παραπέμπει στα ιωνικά κιονόκρανα.

Εικ.54 Λεπτομέρεια των υλικών, των χρωμάτων και των συναρμογών τους από τον υπαίθριο χώρο της κατοικίας, με την λεπτομέρεια που απεικονίζει ένα φύλλο να κοσμεί το πεζούλι

Κυριάκος Κρόκος Κατοικία Βέττα, Φιλοθέη 1989-91 Υλικά κατασκευής Το χρώμα

108

Κυριάκος Κρόκος Κατοικία και Μουσείο Αλέκου Φασιανού, Αθήνα, 1990-1995

Εικ.55 Πρόσοψη της πολυκατοικίας

109

Το κτίριο βρίσκεται κοντά στον σταθμό Λαρίσης, στη συμβολή των οδών Ν. Μεταξά και Χίου. Η γειτονιά διαθέτει την όψη μιας συμβατικής αθηναϊκής γειτονιάς της δεκαετίας του ‘90, με τις περισσότερες πολυκατοικίες να χρονολογούνται το ‘70. Πρόκειται για μετατροπή μιας αθηναϊκής πολυκατοικίας του ΄70 σε εκθετήριο έργων του Αλέκου Φασιανού και τέσσερις ανεξάρτητες κατοικίες. Βασική επιδίωξη ήταν να δημιουργηθεί ένα “κτίριο-σπηλιά”, που να εξασφαλίζει την απομόνωση από τους έξω θορύβους. Το ισόγειο λειτουργεί ως εκθεσιακός χώρος, ο πρώτος όροφος ως το εργαστήριο του ζωγράφου, ο δεύτερος, τρίτος και τέταρτος είναι οι κατοικίες των αδελφών του Φασιανού, ενώ στο ανώτερο επίπεδο εκτείνεται η ταράτσα.27

Κυριάκος Κρόκος Κατοικία και Μουσείο Αλέκου Φασιανού, Αθήνα, 1990-1995

ΣΤΑΘΜΟΣ ΛΑΡΙΣΗΣ

Εικ.57 Θέση στον χάρτη

Εικ.56 Το εργαστήριο του ζωγράφου

27 Λ.Αρβανίτη-Κρόκου, “Ο Κυριάκος Κρόκος και το Μουσείο Φασιανού”, LIFO 2023.

110

Κυριάκος Κρόκος Κατοικία και Μουσείο Αλέκου Φασιανού, Αθήνα, 1990-1995 Μέσα-Ανάμεσα-Έξω Το φως Κλειστό Ημιυπαίθριο Υπαίθριο Φωταγωγός

Όπως οι περισσότερες πολυκατοικίες της περιόδου, δεν διαθέτει ιδιαίτερες διαβαθμίσεις ιδιωτικότητας και μέριμνα για ισχυρή παρουσία των ημιυπαίθριων και υπαίθριων χώρων στο σχεδιασμό. Η επικοινωνία μεταξύ των επιπέδων επιτυγχάνεται μέσω σκαλών. Συγκεκριμένα, ο υπόγειος χώρος δεν έχει επαφή με τον δρόμο και συνδέεται με το ισόγειο μέσω ελικοειδούς σκάλας, η οποία συνδέει και το ισόγειο με το πατάρι. Ο πρώτος όροφος που φιλοξενεί το εργαστήριο του Φασιανού έχει πρόσβαση στην αυλή. Η ταράτσα και οι εξώστες των τριών ανώτερων επιπέδων αποτελούν τους μοναδικούς εξωτερικούς χώρους. Παρ’όλ’αυτά, ο Κρόκος επιχειρεί διορθωτικές κινήσεις με σκοπό την αλληλεπίδραση του μέσα με το έξω. Καταλυτική συνθετική απόφαση είναι η αξιοποίηση του ακαλύπτου, μετατρέποντάς τον σε ιδιωτική αυλή και παρεμβαίνοντας στις μεσοτοιχίες που τον περιβάλλουν. Σημείοκλειδί για την παρείσφρηση του έξω στους εσωτερικούς χώρους είναι και ο χειρισμός του φυσικού φωτός. Ο αρχιτέκτονας με σκοπό να το αξιοποιήσει, εντάσσει ανοίγματα στο κλιμακοστάσιο, αλλά και έναν κατακόρυφο αγωγό φωτισμού σε επαφή με τον αναμορφωμένο ακάλυπτο, ο οποίος φτάνει ως το ισόγειο και στεγάζεται με υαλοκατασκευή στη στάθμη της οροφής του ισογείου. Οι χώροι του μουσείου, δηλαδή το υπόγειο, το ισόγειο και το πατάρι, επικοινωνούν μέσω σκάλας και κατακόρυφου φωταγωγού για την εξασφάλιση του φωτός.28

Εικ.58 Κατακόρυφη τομή με ένδειξη κλειστών, ημιυπαίθριων, υπαίθριων χώρων και φωταγωγού

Εικ.59 Εσωτερική άποψη του ισογείου 28 Μουσείο Φασιανού, ΤΕΕ.

Εικ.60 Ο διαμορφωμένος ακάλυπτος

Εικ.61 Η ελικοειδής σκάλα του μουσείου

111 Στην όψη της πολυκατοικίας είναι εμφανής η οργάνωση βάσει κανάβου. Κατά την οριζόντια έννοια, τα διαμερίσματα χωρίζονται στην όψη σε έξι ίσα τμήματα. Ο διαμερισμός αυτός συμπίπτει σε κάποια σημεία του και με τα κάτω επίπεδα, όπως στο σημείο της εισόδου στην πολυκατοικία. Η καθ’ ύψος διαίρεση του κτιρίου σε ζώνες γίνεται βάσει της λειτουργίας του κάθε ορόφου. Έτσι, οι τρεις ανώτερες ισοϋψείς ζώνες ανταποκρίνονται στην ίδια λειτουργία ως κατοικίες. Αντίθετα, ο διπλού ύψους ισόγειος εκθεσιακός χώρος με το πατάρι εκφράζεται με διαφορετικό τρόπο στην όψη. Ο Κρόκος επενέβη στις όψεις, ενώνοντας τα προϋπάρχοντα μικρά μπαλκόνια στους ορόφους. Από τον πρώτο όροφο και πάνω δημιούργησε ένα πλέγμα κατακόρυφων και οριζόντιων δοκών από πελεκημένο σκυρόδεμα, ώστε να δηλώνεται ο διαχωρισμός μουσείουδιαμερισμάτων.29 Η κατάληξη του κτιρίου στο ανώτερο επίπεδο φαίνεται να είναι όπως αυτή μιας συμβατικής πολυκατοικίας, καθώς δεν δίνεται κάποιο τέλος, αλλά θα μπορούσε κανείς να φανταστεί να επαναλαμβάνονται οι ζώνες των διαμερισμάτων καθ’ ύψος και σε ανώτερα επίπεδα με τον ίδιο τρόπο. Όσον αφορά το ζήτημα της στέψης, αυτό αφορά και επιμέρους αρχιτεκτονικά μέλη, όπως την κολώνα της εισόδου, μεταξύ του κορμού της οποίας και της υπερκείμενης πλάκας παρεμβάλλεται ειδικά επεξεργασμένη στέψη, που παραπέμπει σε μια μορφή κιονόκρανου.

Κυριάκος Κρόκος Κατοικία και Μουσείο Αλέκου Φασιανού, Αθήνα, 1990-1995 Στέψη

Εικ.64 Η όψη της πολυκατοικίας με ένδειξη του κανάβου

Εικ.62,63 Δεξιά η είσοδος του μουσείου και αριστερά η είσοδος της πολυκατοικίας, με την λεία τσιμεντένια κολώνα ανάμεσα με την ιδιαίτερη στέψη.

29 Λ.Αρβανίτη-Κρόκου, “Ο Κυριάκος Κρόκος και το Μουσείο Φασιανού”, LIFO 2023.

112

Κυριάκος Κρόκος Κατοικία και Μουσείο Αλέκου Φασιανού, Αθήνα, 1990-1995 Υλικά κατασκευής Το χρώμα

Εικ.65 Το εισερχόμενο φως από τον φωταγωγό

30 Μουσείο Αλέκου Φασιανού, Αστικό Τοπίο, 2020.

31 Λ.Αρβανίτη-Κρόκου, “Ο Κυριάκος Κρόκος και το Μουσείο Φασιανού”, LIFO 2023.

33 Μουσείο Αλέκου Φασιανού, Αστικό Τοπίο,2020.

Καθώς πρόκειται για προϋπάρχουσα κατασκευή έχει διατηρηθεί ο προϋπάρχων δομικός σκελετός οπλισμένου σκυροδέματος, και μάλιστα έχει αναδειχθεί καθώς είναι εμφανής δίχως επίχρισμα. Η κατασκευή χαρακτηρίζεται μάλιστα, από μια χειροποίητη αντιμετώπιση του μπετόν, εφαρμόζοντας ποικίλες επεξεργασίες, όπως το χτυπητό μπετόν. Πέραν της εκμετάλλευσης του ηλιασμού για τον φωτισμό του εσωτερικού του κτιρίου, σκοπός του αρχιτέκτονα είναι και η ανάδειξη του ίδιου του φωτός ως στοιχείο στο έργο του. Συγκεκριμένα, η λεπτομέρεια των μικρών σκαλοπατιών από τσιμέντο στον κατακόρυφο τοίχο καθιστά ορατές τις διαβαθμίσεις του φωτός δημιουργώντας εναλλαγές φωτός-σκιάς πάνω στην επιφάνεια από σκυρόδεμα αναδεικνύοντας το υλικό σε κάθε του έκφανση. Για τους τοίχους ο αρχιτέκτονας έχει επιλέξει τον σοβά-πατητό με μυστρί-είτε χωρίς χρώμα, είτε βαμμένοι κόκκινοι. Η λιθοδομή αποτελεί επίσης στοιχείο της παλέτας υλικών του κτιρίου, και μάλιστα σε ένα τμήμα του εσωτερικού τοίχου έχει διατηρηθεί ο τοίχος του διπλανού νεοκλασικού ως έχει.30 Άλλα υλικά είναι το μέταλλο, το γυαλί και το μωσαϊκό για τα δάπεδα. Οι χρωματικοί συνδυασμοί των μωσαϊκών και η τελική τους εικόνα, προέκυψαν κατόπιν δοκιμών του Κρόκου σε μικρά τετράγωνα δείγματα. Τα δείγματα αυτά αφορούσαν λεπτομέρειες όπως, το χρώμα του αρμού στον πέτρινο τοίχο, το χρώμα και το μέγεθος των ψηφίδων στα μωσαϊκά, τα αδρανή στο εμφανές σκυρόδεμα, το χρώμα των πατητών σοβάδων, τα διαφορετικά πελεκήματα, το ύψος των μαρμάρινων σοβατεπιών, τα πόμολα. Οι διαφορετικές επεξεργασίες των υλικών ήταν δηλωτικές της λειτουργίας του κάθε σημείου του κτιρίου. Για παράδειγμα, το χρώμα του χαλικιού στο μπετόν της εισόδου και το πελέκημα στο μουσείο, διαφέρει από αυτό της εισόδου στην πολυκατοικία. η ενδιάμεση κολόνα τους από την άλλη, είναι λεία, ώστε να έχει ευχάριστη απτική αίσθηση για τον περαστικό.31 Την σύνθεση ολοκληρώνουν λεπτομέρειες ζωγραφικής του Φασιανού διάσπαρτες τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό του κτιρίου, που ακολουθούν τη λογική των fresco. Τα μπρούντζινα πόμολα αποτελούν επίσης λεπτομέρειες που επιμελήθηκε ο ίδιος.33

113

Κυριάκος Κρόκος Κατοικία και Μουσείο Αλέκου Φασιανού, Αθήνα, 1990-1995 Υλικά κατασκευής Το Χρώμα

Εικ.66 Ο ισόγειος χώρος του μουσείου και το πατάρι με την σκάλα που οδηγεί στο εργαστήριο του ζωγράφου στον πρώτο όροφο. Δεξιά βρίσκεται ο φωταγωγός

Εικ.67 Όψη της πολυκατοικίας από την οδό Χίου. Η όψη των διαμερισμάτων ξεχωρίζει από αυτή του μουσείου κάτω. Διακρίνει ακόμη, κανείς τις μπρούντζινες λαμαρίνες στα μπαλκόνια

Εικ.68 Το πατάρι του εκθεσιακού χώρου με τον τοίχο του παλιού νεοκλασικού δεξιά

Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας Η Κλη(ι)ματαριά σε ζώνες

116

Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας Βιογραφικό

Ο Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας γεννήθηκε στην Aθήνα το 1924 και είναι απόφοιτος της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Eθνικού Mετσοβίου Πολυτεχνείου (1948). Δάσκαλοί του υπήρξαν ο Τάκης Μιχελής, που μιλούσε για την αρχιτεκτονική σε περιπάτους με τους φοιτητές στη Αθήνα και αρχαιολογικούς χώρους, αλλά και ο Δημήτρης Πικιώνης, που τους εμφύσησε το ενδιαφέρον για την ανώνυμη ελληνική αρχιτεκτονική και τα αυθαίρετα εκείνης της εποχής. Άλλοι δάσκαλοι ήταν ο Γιάννης Δεσποτόπουλος, ο οποίος τους εισήγαγε στο Μοντέρνο Κίνημα, ο Θουκυδίδης Βαλεντής, Ο Παύλος Μυλωνάς και ο Πάνος Τσολάκης. Στο διάστημα 1949-1951 ήταν άμισθος επιμελητής στην Έδρα της Eιδικής Kτιριολογίας του E.M.Π.1 Έχει δίπλωμα M.Sc. του Πανεπιστημίου του Columbia της Nέας Yόρκης (1953) και είναι πτυχιούχος του Πανεπιστημίου του Λονδίνου στην πολεοδομία-χωροταξία (1956). Aπό το 1956 ως το 1960 υπηρέτησε ως δημόσιος υπάλληλος στο Yπουργείο Δημοσίων Έργων ως υπεύθυνος για τις πολεοδομικές και αρχιτεκτονικές μελέτες της ανοικοδόμησης της Σαντορίνης μετά τις καταστροφές του σεισμού. Στο διάστημα 1960-1969 ήταν αρχιτέκτων της Eθνικής Tράπεζας της Eλλάδος.

Εικ.1 Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας (1924-2023)

Tο 1980 εκλέχτηκε καθηγητής των Aρχιτεκτονικών Συνθέσεων στο E.M.Π. και το 1992 δίδαξε ως καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Pomona στην Kαλιφόρνια. Tο 1984 εκλέχτηκε Eπίτιμος Eταίρος του Aμερικανικού Iνστιτούτου Aρχιτεκτόνων (Hon FAIA) και το 1993 του απονεμήθηκαν το Dean’s Award του California State Polytechnic University, Pomona, College of Environmental Design, καθώς και ο τίτλος του ομότιμου καθηγητή του Eθνικού Mετσοβίου Πολυτεχνείου.

Tο 1999 δημοσιευσε το βιβλίο «Aπ’ όσα είπα κι έγραψα» με ομιλίες και αναδημοσιεύσεις έργων του. Μέρος του αρχιτεκτονικού και πολεοδομικού έργου του, έχει δημοσιευθεί σε ελληνικά και ξένα περιοδικά.2

1 Κ.Δεκαβάλλας, Απ’όσα είπα κι έγραψα, Αθήνα 1999, σελ.15-16.

2 Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας, Βικιπαιδεία.

117 Επίκεντρο της δουλειάς του Δεκαβάλλα υπήρξε η αρμονική σχέση των έργων του με το περιβάλλον τους, δηλαδή το φυσικό περιβάλλον, το υλικό, όπως τα γύρω κτίρια, αλλά και τους ίδιους τους ανθρώπους που θα τα κατοικήσουν. Ο ίδιος αναφέρει πως “ Μου είναι πάντοτε πολύ δύσκολο να δουλεύω για άγνωστους ανθρώπους ή για άγνωστα θέματα”.4 Παράλληλα βέβαια, με την συμμόρφωση των έργων με τις επιταγές του τόπου, βασικές αρχές της μοντέρνας αρχιτεκτονικής βρίσκονται εξίσου στο επίκεντρο του έργου του. Τέτοιες αρχές είναι η στροφή προς την ελεύθερη ροή του χώρου, μέσω των δυνατοτήτων που δίνουν οι νέες τεχνολογίες στη οικοδομική, ξεπερνώντας τους περιορισμούς των οικοδομικών τεχνικών του παρελθόντος. Επιπλέον, ο καλός βιομηχανικός σχεδιασμός και η προκατασκευή στην μαζική παραγωγή, αποτελούν μέσα για την αναβάθμιση του χώρου διαβίωσης του ανθρώπου, και άρα του βιοτικού του επιπέδου. Βασική ακόμη αρχή, αποτελεί η έμφαση στην αρετή της λιτότητας στον σχεδιασμό, που προσδιορίζεται από στοιχεία όπως η κλίμακα, οι αναλογίες, το χρώμα, δίχως την παρουσία περιττού διακόσμου. Απώτερος σκοπός είναι η κάλυψη των λειτουργικών αναγκών του ανθρώπου και η αρμονική συμβίωση με το περιβάλλον του. Τέλος, ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός συγκεράζεται με την τέχνη, αποκτώντας ανθρωπιστικό χαρακτήρα και εκφράζοντας την κοινωνική ισότητα.5 Η μέθοδος εργασίας του αρχιτέκτονα βασίζεται σε σημαντικό βαθμό στην χρήση προοπτικών σκίτσων για την αποτύπωση της ατμόσφαιρας του αρχιτεκτονικού χώρου, ο προσδιορισμός της οποίας κρίνεται από τον ίδιο καίριος. Τα σκίτσα αυτά λειτουργούν και ως αρχείο καταγραφής τέτοιων ατμοσφαιρών, ώστε αυτές να μεταφερθούν κατά περίπτωση σε μελλοντικά έργα. Ο Δεκαβάλλας δίνει μεγάλη έμφαση στην σημασία της παρατήρησης, τόσο της φύσης, όσο και των ανθρώπων και των έργων του αναφέροντας πως “ Ο καλύτερος τρόπος, για να γνωρίσεις, να κατανοήσεις και να κάνεις κάτι κτήμα σου, είναι να το απεικονίσεις, να το σχεδιάσεις, να το σκιτσάρεις”.6

Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας Κλίμα και Μορφή3

Εικ.2 Προοπτικό σκίτσο του εσωτερικού της κατοικίας στην Αγία Μαρίνα Αττικής

Εικ.3 Σκίτσο συγκροτήματος παραθερισμού στα κανάλια Μυκόνου 3 “Climate and Form” ήταν το ερευνητικό πρόγραμμα όπου συμμετείχε ο Δεκαβάλλας στο πανεπιστήμιο της Columbia, όπως αναφέρει στο : Κ.Δεκαβάλλας, Απ’όσα είπα κι έγραψα, Αθήνα 1999, σελ.148.

4 Κ.Δεκαβάλλας, Απ’όσα είπα κι έγραψα, Αθήνα 1999, σελ.19 5 οπ.παρ., σελ.70.

6 οπ.παρ., σελ.44..

118

Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας Κλίμα και Μορφή

Εικ.4 Αμερικάνικο κέντρο Νεότητας, Ιταλία

Παρακολουθώντας κανείς τα δημοσιευμένα έργα του διακρίνει την συνέχεια των κεντρικών ιδεών. Για παράδειγμα, η ιδέα των μεγάλων αξόνων που εφαρμόζεται στην πρόταση για το Αμερικανικό Κέντρο Νεότητας στην Ιταλία (1953), διέπει και την πρόταση για την περιοχή Chelsea Manhattan (1956), αλλά και το ξενοδοχείο Imperial στην Ρόδο, 30 χρόνια αργότερα.7

Εικ.5 Πρόταση για την Chelsea Manhattan

Εικ.6 Ξενοδοχείο Imperial, Ρόδος

Αξίζει στο σημείο αυτό να γίνει εκτενέστερη αναφορά σε ένα χαρακτηριστικό βιοκλιματικό στοιχείο της μεσογειακής αρχιτεκτονικής, που ο Δεκαβάλλας υιοθέτησε σε πλήθος έργων του. Πρόκειται για την κληματαριά, η οποία συναντάται τόσο στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική, όσο και στην ανώνυμη λαϊκή αρχιτεκτονική της αυθαίρετης δόμησης. Αυτό το στοιχείο σκίασης χρησιμοποιείται σε όλες τις περιοχές της Ελλάδας, είτε στεγάζοντας αυλές και εξώστες, είτε δώματα. Η κληματαριά ως στοιχείο κλιματολογικού ελέγχου παρουσιάζει το πλεονέκτημα ότι εξυπηρετεί καθ’ όλη την διάρκεια του έτους. Το καλοκαίρι, τα φύλλα της παρέχουν ηλιοπροστασία από τον ανεπιθύμητο ήλιο, ενώ το χειμώνα ρίχνει τα φύλλα της, με αποτέλεσμα να μην αποκόπτεται το ωφέλιμο ηλιακό φως.8 7 οπ.παρ., σελ.24.

8 οπ.παρ., σελ.168.

119

Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας Κλίμα και Μορφή

Εικ.8 Σπίτι στην Σκύρο με κληματαριά

Εικ.7 Σκίτσο του Δεκαβάλλα που αναπαριστά την λειτουργία της κληματαριάς ή της καλαμωτής

120

Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας Ανοικοδόμηση Σαντορίνης Οι νέοι οικισμοί, 1956-1960

Εικ.9 Άποψη από ψηλά

121 Αφότου αποφοίτησε από το Πολυτεχνείο, ο Δεκαβάλλας συμμετείχε στο έργο της ανοικοδόμησης της Σαντορίνης μετά τους καταστρεπτικούς σεισμούς του 1956. Συγκεκριμένα, ανεγέρθηκαν 11 νέα οικιστικά συγκροτήματα, τα 10 εκ των οποίων αποτελούσαν επέκταση υφιστάμενων οικισμών, ενώ το ένα, το Καμάρι, ήταν καινούργιος οικισμός. Οι σεισμόπληκτοι στεγάστηκαν σε κατοικίες, που χτίστηκαν από τους δικαιούχους σε οικόπεδα, τα οποία παραχωρήθηκαν βάσει κλήρωσης. Η ανοικοδόμηση διακρίνεται σε δύο φάσεις. Η πρώτη σχετίζεται με τις πιο άμεσες ανάγκες των σεισμόπληκτων, όπως την στέγασή τους, την επισκευή περίπου 500 κατασκευών, την κατασκευή 750 νέων αντισεισμικών κτιρίων, την ανέγερση ή την επισκευή σχολείων και παιδικών σταθμών και την επισκευή των εκκλησιών. Η δεύτερη εστίασε σε έργα κοινής ωφέλειας, δηλαδή στην δημιουργία κοινοτικών κέντρων, δημόσιων κτιρίων και στην διαμόρφωση συγκροτημάτων τοπικής αρχιτεκτονικής. Οι οικισμοί σχεδιάστηκαν με βάση τον διαχωρισμό της κυκλοφορίας των οχημάτων από αυτή των πεζών. Οι τελευταίοι προβλέφθηκε να κινούνται σε στενότερους, συχνά βαθμιδωτούς, πεζόδρομους, προστατευμένους από τους ανέμους, που σχηματίζουν μικρές πλατείες.9 Η Σαντορίνη τότε δεν διέθετε λιμάνι, ούτε φυσικές πηγές γλυκού νερού ή πηγάδια. Η αρχιτεκτονική της χρησιμοποιούσε τοπικά υλικά, όπως συλλεκτικούς ηφαιστειογενείς λίθους, θηραϊκή γη, ελαφρόπετρα και ασβέστη. Βασικό της χαρακτηριστικό αποτελεί η θολωτή κατασκευή της στέγης από χυτά υλικά, θηραϊκή γη με ασβέστη και ηφαιστειογενείς κροκάλες. Ο εξαερισμός των υπόσκαφων κατοικιών εξασφαλιζόταν με κατακόρυφους αγωγούς, που κατέληγαν στους καλλιεργημένους αγρούς από πάνω. Υπήρχε ακόμη, μέριμνα για την περισυλλογή των ομβρίων στις ιδιωτικές δεξαμενές, ενώ τα αποχωρητήρια λειτουργούσαν με την χρήση άμμου για εξοικονόμηση νερού.10

Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας Ανοικοδόμηση Σαντορίνης Οι νέοι οικισμοί, 1956-1960

Εικ.11 Τυπική διατομή παραδοσιακού οικισμού

Εικ.12 Τυπική τομή κατοικίας σε λόφο

Εικ.10 Οι νέοι οικισμοί

9 Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας, Από τη μεγάλη κλίμακα στη μικρή, επ.εκδ.Ι.Γιαννακοπούλου, Αθήνα 2008, σελ.58.

10 Κ.Δεκαβάλλας, Απ’όσα είπα κι έγραψα, Αθήνα 1999, σελ.150

122

Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας Ανοικοδόμηση Σαντορίνης Οι νέοι οικισμοί, 1956-1960 Μέσα-Ανάμεσα-Έξω Ζώνες Οργάνωσης

Η διάταξη των οικισμών ακολούθησε τις αρχές του μοντερνισμού, αφού οργανώθηκε βάσει αυστηρά ορθοκανονικού συστήματος, προσαρμοσμένο ωστόσο στις υψομετρικές διαφορές του εδάφους.11 Ο προσανατολισμός των κτιρίων ήταν αυτός του Βορρά-Νότου ή Δύσης-Ανατολής. Για την εξασφάλιση διαμπερούς αερισμού, επιλέχθηκαν μικρά ανοίγματα στην βόρεια και δυτική πλευρά, καθώς είναι δυσμενείς στον συγκεκριμένο τόπο. Στην Μεσημβρία και την Ανατολή εντάχθηκαν εξωστόθυρες με πρόσβαση σε καλυμμένους εξώστες-διαδρόμους. Προβλέφθηκε ακόμη, χώρος σε περίπτωση μελλοντικής επέκτασης των πυρήνων των κατοικιών, αλλά και δύο δεξαμενές περισυλλογής των ομβρίων. Η μία προοριζόταν για πόσιμο νερό από την στέγη στον μπροστινό κήπο, ενώ η άλλη για το λουτρό στην πίσω αυλή. Τα αποχωρητήρια ακολουθούν πιστά τα παραδοσιακά του νησιού.12 Οι εσωτερικοί χώροι διαδέχονται ο ένας τον άλλο οργανωμένοι σε μια συνεχή ζώνη, κατά μήκος της οποίας ωστόσο υπάρχει σαφής διαχωρισμός των χώρων. Η λογική δηλαδή, της ελεύθερης κάτοψης και την ελεύθερης ροής του χώρου απουσιάζει, καθώς ακολουθούνται τα παραδοσιακά πρότυπα. Ο κάθε χώρος ανοίγει προς τον επόμενο με πόρτα, η κάτοψη διαμερισματοποιείται και οι διαφορετικές λειτουργίες είναι σαφώς διαχωρισμένες. Καθένα από τα ξεχωριστά δωμάτια ανοίγει προς κάποια ζώνη ημιυπαίθριου ή υπαίθριου χώρου, καθιστώντας την επαφή με το έξω άμεση. Το αποχωρητήριο τοποθετείται εκτός του πυρήνα της κατοικίας, ώστε η μεσολάβηση του υπαίθριου χώρου της αυλής για την πρόσβαση σε αυτό να είναι απαραίτητη.

Εικ.13 Τυπικό σχέδιο νέας γειτονιάς

11 Σ,Κονταράτος, “Μνήμες εξήντα χρόνων φιλίας”, στο Συνάντηση με τον Κωνσταντίνο Δεκαβάλλα, επ.εκδ. Δημήτρης Φιλιππίδης, Αθήνα 2018, σελ.11.

12 Κ.Δεκαβάλλας, Απ’όσα είπα κι έγραψα, Αθήνα 1999, σελ.155.

Κλειστό Ημιυπαίθριο Υπαίθριο

Εικ.14 Κάτοψη αντισεισμικού πυρήνα κατοικίας και τομή όπου φαίνεται ο διαμπερής αερισμός.

123 Ο σχεδιασμός των νέων κατοικιών, σε ασφαλέστερα πλέον εδάφη, βασίστηκε στην τοπική οικοδομική παράδοση και εισήγαγε δύο βασικούς τύπους κατοικίας με δυνατότητα παραλλαγών και επεκτάσεων. Δεδομένης της έλλειψης ξυλείας και της δυσκολίας εισαγωγής υλικών, χρησιμοποιήθηκαν τεχνητοί λίθοι από ελαφρόπετρα και τσιμέντο, τόσο στις φέρουσες τοιχοποιίες, όσο και στην θολωτή στέγαση, η οποία υιοθετήθηκε στο πλαίσιο της ανάγκης για οικονομία στα εισαγόμενα υλικά και της απαιτούμενης ταχείας εκτέλεσης του έργου.13 Βασική επιδίωξη ήταν η επίλυση του προβλήματος των αντισεισμικών πυρήνων με ελάχιστο κόστος. Η μελέτη βασίστηκε στην χρήση ντόπιων υλικών, όχι ξύλο και σίδερο, ελάχιστο τσιμέντο και αρκετή ελαφρόπετρα.14 Το κλίμα διαδραματίζει θεμελιώδη ρόλο στην επιλογή των υλικών, όπως για παράδειγμα συμβαίνει στην επιλογή ξύλινων πόμολων και μεντεσέδων στις θύρες, καθώς το υγρό κλίμα του νησιού προκαλεί το σκούριασμα των μεταλλικών. Ταυτόχρονα, ο έντονος ήλιος της Σαντορίνης καθιστά την ανάγκη για ηλιοπροστασία πρωτεύουσα, με αποτέλεσμα την υιοθέτηση λύσεων στις προσόψεις όπως τα κλωστρά, που μειώνουν την έντασή του. Όσον αφορά το χρώμα, επιλέχθηκαν γκριζογάλανοι τόνοι, αλλά και θερμά χρώματα όπως κόκκινο, κίτρινο και κεραμιδί στις εσωτερικές επιφάνειες των λευκών θόλων και των στοών, παραπέμποντας στις τοιχογραφίες του Ακρωτηρίου.15

Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας Ανοικοδόμηση Σαντορίνης Οι νέοι οικισμοί, 1956-1960 Υλικά κατασκευής Βιοκλιματικά στοιχεία

Εικ.17 Τεχνητοί λίθοι από ελαφρόπετρα

13 Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας, Από τη μεγάλη κλίμακα στη μικρή, επ.εκδ.Ι.Γιαννακοπούλου, Αθήνα 2008, σελ.58.

14 Κ.Δεκαβάλλας, Απ’όσα είπα κι έγραψα, Αθήνα 1999, σελ.18.

15 Π.Τσακόπουλος, “Το νεανικό σφρίγος ενός μοντέρνου”, στο Συνάντηση με τον Κωνσταντίνο Δεκαβάλλα, επ.εκδ. Δημήτρης Φιλιππίδης, Αθήνα 2018,σελ.44-47. Εικ.15 Η χρήση του χρώματος στους νέους οικισμούς

Εικ.16 Τοιχογραφία από το Ακρωτήρι

124

Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας Ανοικοδόμηση Σαντορίνης Οι νέοι οικισμοί, 1956-1960

Τα αποχωρητήρια αντιγράφουν πιστά τα παραδοσιακά υπερυψωμένα της Σαντορίνης. Και σε αυτή την περίπτωση, η αποφυγή κάθε είδους σπατάλης αποτυπώνεται στο γεγονός πως όταν ο τοίχος του ξηρού βόθρου από κάτω κατεδαφίζεται δύο φορές τον χρόνο, το μείγμα των αποξηραμένων προϊόντων με την άμμο, χρησιμοποιείται για την λίπανση των αγρών.16

Υλικά κατασκευής Βιοκλιματικά στοιχεία

Εικ.20 Σχέδιο τυπικού παραδοσιακού αποχωρητηρίου όπως κατασκευάστηκε με την ανοικοδόμηση, με την άμμο να αντικαθιστά το νερό.

Εικ.21 Λεπτομέρεια κατασκευής κυλινδρικού θόλου

Εικ.18 Κοινοτικό κέντρο στον Πύργο με χρήση κλωστρά στην όψη

Εικ.19 Νέο σχολείο στο πλαίσιο της ανοικοδόμησης της Σαντορίνης 16 Κ.Δεκαβάλλας, Απ’όσα…, σελ.155

Εικ.22,23 Λεπτομέρειες από την κατασκευή των ημικυλινδρικών θόλων

125

Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας Ανοικοδόμηση Σαντορίνης Οι νέοι οικισμοί, 1956-1960

Εικ.27 Πρόπλασμα αντισεισμικού πυρήνα κατοικίας Εικ.24 Άποψη από ψηλά

Εικ.25 Άποψη του νησιού μετά την ανοικοδόμηση

Εικ.26 Άποψη του νησιού μετά την ανοικοδόμηση

Εικ.28 Αντισεισμικά σπίτια στην Φηροστεφάνη

126

Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας Κατοικία στο Καβούρι Αττικής, 1968-1971

Εικ.29 Κατοικία στο Καβούρι Αττικής

127 Η κατοικία είναι κτισμένη στη βόρεια ακτή με κλίση και θέα προς τη θάλασσα. Η περιοχή είναι εκτεθειμένη στο βοριά, ο οποίος έπρεπε να μείνει ελεύθερος για να ανοίγεται το κτίριο προς τη θάλασσα. Η Δύση ήταν εκείνη που μπορούσε να αποκοπεί με τη χρήση ενός διπλού φράχτη από όρθιες τάβλες, ο οποίος εμπόδιζε τον δυτικό ήλιο, επιτρέποντας όμως στο δροσερό αέρα να τον διαπερνάει.17

Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας Κατοικία στο Καβούρι Αττικής, 1968-1971

Καθώς το οικόπεδο παρουσιάζει έντονη κλίση προς τη θάλασσα, ο αρχιτέκτονας επέλεξε την βύθιση και τοποθέτηση του κτιρίου κάθετα στις υψομετρικές ως επίλυση του ζητήματος.

Εικ.31,32 Τομές Εικ.30 Θέση της κατοικίας στην περιοχή

17 Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας, Από τη μεγάλη κλίμακα στη μικρή, επ.εκδ.Ι.Γιαννακοπούλου, Αθήνα 2008, σελ.265.

128

Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας Κατοικία στο Καβούρι Αττικής, 1968-1971 Μέσα-Ανάμεσα-Έξω

Εικ.33 Κάτοψη ισογείου με ένδειξη κλειστών, ημιυπαίθριων και υπαίθριων χώρων

Το σπίτι αναπτύσσεται σε δύο επίπεδα. Το επάνω, που είναι ισόγειο προς τη μεσημβρία, αποτελεί ανεξάρτητη κατοικία με χώρους υποδοχής, υπνοδωμάτιο με λουτρό, χώρους μαγειρίου και γραφείο. Οι κύριοι χώροι έχουν θέα προς τον Σαρωνικό και την πισίνα και ακολουθείται η λογική της ελεύθερης κάτοψης, καθώς υπάρχει η δυνατότητα να ανοίγει ο ένας προς τον άλλο μέσω συρόμενων και πτυσσόμενων πανέλων. Το κάτω επίπεδο φιλοξενεί τα διαμερίσματα των παιδιών, του προσωπικού και του φύλακα και τους βοηθητικούς χώρους.18 Στο υπόγειο λόγω της κλίσης του εδάφους το μεγαλύτερο μέρος της κάτοψης βρίσκεται κάτω από το έδαφος, οπότε περιλαμβάνει κατά κύριο λόγο κλειστούς χώρους. Στο ισόγειο, οι εσωτερικοί χώροι καταλαμβάνουν το κέντρο της κάτοψης και στεγάζονται με οριζόντια πλάκα, η οποία προεξέχει περιμετρικά των κλειστών χώρων διαμορφώνοντας ημιυπαίθρια ζώνη γύρω τους. Ο πυρήνας αυτός της κατοικίας περιβάλλεται από υπαίθριους χώρους εισόδου, πάρκινγκ και την πισίνα.

Κλειστό Ημιυπαίθριο Υπαίθριο

Εικ.35 Ημιυπαίθριος χώρος Εικ.34 Κάτοψη ισογείου με ένδειξη κλειστών, ημιυπαίθριων και υπαίθριων χώρων 18 οπ.παρ., σελ.265.

Εικ.36 Άποψη του εσωτερικού καθιστικού

129 Η κατοικία οργανώνεται βάσει ορθοκανονικού κανάβου, ο οποίος επεκτείνεται και στους υπαίθριους χώρους της και διαιρεί το κτιριακό σύνολο σε επιμέρους ζώνες. Στο εσωτερικό, οι ζώνες αυτές χωρίζουν τους κύριους από τους βοηθητικούς χώρους και καθορίζουν την θέση των κλιμακοστασίων. Ταυτόχρονα, εξυπηρετούν και στην διαφοροποίηση των υπαίθριων χώρων, όπως συμβαίνει με τον χώρο της πισίνας που αποτελεί διακριτή ενότητα. Επιπλέον, η προεξέχουσα οριζόντια πλάκα διαμορφώνει έναν ενδιάμεσο στεγασμένο χώρο, προτού μεταβεί κανείς στον ανοιχτό χώρο της πισίνας. Ο χώρος αυτός αποτελεί κατώφλι που γεφυρώνει το μέσα με το έξω και φιλοξενεί υπαίθρια ζωή, προστατεύοντας από τον ήλιο. Η εντοπισμένη, μάλιστα, διάνοιξη της οροφής και στέγαση του χώρου με ξύλινες δοκούς, οι οποίες επιτρέπουν την ελεγχόμενη είσοδο του ηλιακού φωτός, συνιστά ένα ακόμα εύρημα για την διαφοροποίηση της χωρικής ποιότητας των ζωνών της κατοικίας.

Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας Κατοικία στο Καβούρι Αττικής, 1968-1971 Ζώνες οργάνωσης

Η πρόσβαση από τον περιβάλλοντα χώρο επιτυγχάνεται μέσω υπαίθριων κλιμάκων. Τα δύο επίπεδα επικοινωνούν μεταξύ τους τόσο με ασκεπή σκάλα που καταλήγει στο χώρο της πισίνας, όσο και εσωτερικά με κλίμακα εντός του κλειστού πυρήνα της κατοικίας. Η ελεύθερη κάτοψη επιτρέπει ελευθερία κινήσεων, με αποτέλεσμα η πορεία στο εσωτερικό να μην είναι αυστηρά προκαθορισμένη.

Εικ.38 Ημιυπαίθριο καθιστικό

Εικ.39 Θέα προς την πισίνα

Εικ.37 Διάγραμμα ζωνών οργάνωσης και κινήσεων εντός της κατοικίας

130

Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας Κατοικία στο Καβούρι Αττικής, 1968-1971 Υλικά κατασκευής

Εικ.40 Αγροτική αποθήκη κοντά στην Λαμία

Βιοκλιματικά στοιχεία

Η κατασκευαστική λογική του κτιρίου σε συνδυασμό με την επιλογή των υλικών ακολουθεί τις αρχές του μοντέρνου. Ο φέρων οργανισμός από οπλισμένο σκυρόδεμα εμφανίζεται στα υποστυλώματα και την οριζόντια πλάκα του δώματος. Το κέλυφος της κατοικίας αποτελείται από περιμετρικά μεγάλα υαλοστάσια. Ξύλινα συρόμενα πανέλα επιτρέπουν το κατ’ επιλογή κλείσιμο των υαλοστασίων, για την προστασία από τον ήλιο και την εξασφάλιση της ιδιωτικότητας. Το ξύλο εμφανίζεται και στα εσωτερικά δάπεδα και στην επικάλυψη της οροφής στο εσωτερικό, αλλά και στους φράχτες που οριοθετούν το οικόπεδο. Οι φράχτες αυτοί κατασκευασμένοι από όρθιες ξύλινες τάβλες αντλούν επιρροές από αντίστοιχους που συναντώνται σε ανοίγματα αγροτικών αποθηκών στην κεντρική Ελλάδα.19 Το οριζόντιο δώμα είναι καλά στεγανοποιημένο και επικαλύπτεται με λευκό χαλίκι και μια υδάτινη μεμβράνη. Προκειμένου να επιτευχθεί ο φυσικός ηλιασμός και αερισμός του κτιρίου ο αρχιτέκτονας εντάσσει βιοκλιματικά στοιχεία στον σχεδιασμό του. Συγκεκριμένα, προσαρμόζει μια σειρά ανοιγμάτων με 11 ακρυλικούς θόλους στο δώμα, ώστε το χειμώνα να εισχωρεί ο ήλιος στο κέντρο του σπιτιού. Αντίστοιχα, το καλοκαίρι τα ανοίγματα αυτά ανοίγουν για να επιτρέψουν τον φυσικό αερισμό. Επιπλέον, χρησιμοποιεί στο δώμα καμινάδες με πύργους ψύξεως και το καλύπτει με στρώμα νερού, με σκοπό η κατοικία να ψύχεται με την εξάτμιση και την ανάκλαση του ήλιου.20

Εικ.41 Λεπτομέρεια εξωτερικής σκάλας 19 Κ.Δεκαβάλλας, Απ’όσα είπα κι έγραψα, Αθήνα 1999, σελ.168 20 Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας, Από τη μεγάλη κλίμακα στη μικρή, επ.εκδ.Ι.Γιαννακοπούλου, Αθήνα 2008, σελ.265.

Εικ.42 Ο χώρος της πισίνας

Εικ.43 Λεπτομέρεια εσωτερικής κλίμακας

131

Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας Κατοικία στο Καβούρι Αττικής, 1968-1971 Βιοκλιματικά στοιχεία

Εικ.44 Σκίτσο του Δεκαβάλλα με την λειτουργία του συστήματος φυσικού αερισμού

132

Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας Σπίτι Διακοπών στην Αίγινα, 1970-1972

Εικ.45 Ημιυπαίθρια αυλή

133 Η μονοκατοικία είναι χτισμένη στην δυτική ακτή της Αίγινας, σε οικόπεδο με ελαφριά κλίση, σε απόσταση 500 μέτρων από τη θάλασσα και περιτριγυρίζεται από φιστικιές. Αναπτύσσεται σε δύο επίπεδα με τους κύριους χώρους να καταλαμβάνουν την άνω στάθμη, ενώ τα βοηθητικά και τον ξενώνα την κάτω.21

Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας Σπίτι Διακοπών στην Αίγινα, 1970-1972

Εικ.46 Σκίτσο του Δεκαβάλλα με την όψη της κατοικίας προς τον δρόμο

Εικ.47 Άποψη από τον δρόμο

21 Κ.Δεκαβάλλας, Απ’όσα έγραψα, Αθήνα 1999, σελ.184.

είπα

κι

134

Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας Σπίτι Διακοπών στην Αίγινα, 1970-1972 Μέσα-Ανάμεσα-Έξω Ζώνες οργάνωσης

Στην άνω στάθμη βρίσκονται το καθιστικό, που εκτείνεται στον υπερυψωμένο κήπο με θέα τη θάλασσα, δύο υπνοδωμάτια και ένας κεντρικός πυρήνας κουζίνας-λουτρού και χώρου κεντρικής θέρμανσης.22 Οι εσωτερικοί αυτοί χώροι οργανώνονται έτσι σε τρεις ζώνες βάσει λειτουργίας: στην μπροστινή (βόρεια) το σαλόνι, στην μεσαία τα βοηθητικά και στην πίσω τα υπνοδωμάτια. Αντίστοιχη λογική διαίρεσης διαπιστώνει κανείς και στους υπαίθριους και ημιυπαίθριους χώρους. Κατά την διεύθυνση βορρά-νότου, υπάρχει μια υπαίθρια ζώνη-λωρίδα με ξεχωριστή είσοδο, όπου προβλέπεται ειδική θέση για βαρκούλα. Η επόμενη ακριβώς ζώνη κατευθυνόμενοι προς τον νότο είναι στεγασμένη με ξύλινη πέργκολα-κληματαριά πλάτους 4 μέτρων, εκτός του σημείου που διασταυρώνεται με τον κλειστό χώρο του καθιστικού. Κατόπιν, υπάρχει μια τρίτη ζώνη από την οποία πραγματοποιείται και η είσοδος στην κατοικία μέσω υπαίθριου χώρου. Κατά την διεύθυνση ανατολής-δύσης, διακρίνουμε πέντε επιμέρους ζώνες, με την κεντρική ζώνη να είναι εκείνη που περιλαμβάνει τους κλειστούς χώρους. Εκατέρωθεν αυτής διαμορφώνονται δύο ημιυπαίθριες ζώνες στεγασμένες από την πλάκα του δώματος της κατοικίας. Ανατολικά και δυτικά αντίστοιχα, των ζωνών αυτών εκτείνονται μόνο υπαίθριοι και ημιυπαίθριοι χώροι, μεταξύ των οποίων οι δύο ανοιχτές ορθογώνιες αυλές.

Εικ.48 Σκίτσο του Δεκαβάλλα με την είσοδο στην κατοικία και την πέργκολα

Κλειστό Ημιυπαίθριο Υπαίθριο 22 Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας, Από τη μεγάλη κλίμακα στη μικρή, επ.εκδ.Ι.Γιαννακοπούλου, Αθήνα 2008, σελ.260.

Εικ.49 Διάγραμμα κάτοψης με ένδειξη κλειστών, ημιυπαίθριων και υπαίθριων χώρων

135 Ο φέρων οργανισμός του κτιρίου είναι λιθοδομή από ντόπιο πωρόλιθο σε συνδυασμό με πλάκα από οπλισμένο σκυρόδεμα.23 Εσωτερικά, διακρίνει κανείς την παρουσία των υλικών αυτών, τόσο στους τοίχους, όσο και στην οροφή. Οι πέτρινοι τοίχοι είναι βαμμένοι λευκοί, χωρίς να αναιρείται η αδρότητα της επιφάνειάς τους. Το ξύλο χρησιμοποιείται στα κουφώματα, στο έπιπλο της βιβλιοθήκης του καθιστικού, στην εξωτερική ξύλινη πέργκολα.

Εικ.50 Ο χώρος του καθιστικού και της βιβλιοθήκης

Εικ.53 Διάγραμμα ζωνών οργάνωσης

Εικ.51 Ο χώρος του υπνοδωματίου

Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας Σπίτι Διακοπών στην Αίγινα, 1970-1972 Υλικά κατασκευής

Εικ.52 Ο χώρος του καθιστικού με το τζάκι

23 Κ.Δεκαβάλλας, Απ’όσα είπα κι έγραψα, Αθήνα 1999, σελ.184.

136

Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας Σπίτι Διακοπών στην Αίγινα, 1970-1972 Βιοκλιματικά στοιχεία

Βασική μέριμνα του αρχιτέκτονα αποτέλεσε και ο χειρισμός του ηλιασμού και του αερισμού του κτιρίου. Ο κλειστός πυρήνας της κατοικίας οργανώνεται γύρω από τους υγρούς χώρους-το λουτρό, την τουαλέτα, την κουζίνα-, και κάθε χώρος επικαλύπτεται με ένα σύστημα χωριστών αεραγωγών. Έτσι, τους θερινούς μήνες δημιουργούνται ρεύματα αέρος στο εσωτερικό, ενώ τα εξωτερικά ανοίγματα κλείνουν με συρτές περσίδες. Συγκεκριμένα, υπάρχουν ορθογώνιες διανοίξεις στην πλάκα του δώματος, τόσο σε σημεία εντός του κλειστού πυρήνα της κατοικίας, όσο και στις ημιυπαίθριες ζώνες εκατέρωθεν αυτού. Στην βόρεια πλευρά της κατοικίας, εκτείνεται τοίχος από λιθοδομή μήκους 32 μέτρων, που προστατεύει τόσο από τον άνεμο το χειμώνα, όσο και από τον δυτικό ήλιο το καλοκαίρι σε συνδυασμό με την κληματαριά.24 Η εξασφάλιση της υπαίθριας διαβίωσης δίχως την επίδραση της ‘έντονης ηλιακής ακτινοβολίας επιτυγχάνεται με τις πέργκολες και τις βαθιές βεράντες, με σκοπό τον φυσικό κλιματισμό καθ’όλη τη διάρκεια του χρόνου. Η κληματαριά εξασφαλίζει την σκιά το καλοκαίρι, ενώ τον χειμώνα που ρίχνει τα φύλλα της επιτρέπει την είσοδο του δυτικού ήλιου στο εσωτερικό του σπιτιού, όπως έχουμε αναφέρει και νωρίτερα.

24 οπ.παρ., σελ.184.

Εικ.54,55 Τομές με ένδειξη του συστήματος φυσικού εξαερισμού

137

Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας Σπίτι Διακοπών στην Αίγινα, 1970-1972

Εικ.57 Σκίτσο του Δεκαβάλλα με άποψη του καθιστικού από έξω

Εικ.56 Η βόρεια όψη με την κληματαριά

138

Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας Σπίτι στην Περιβόλα, Αίγινα, 1971-1973

Εικ.58 Δυτική όψη

139 Σε μικρή απόσταση από το προηγούμενο βρίσκεται ένα ακόμα έργο κατοικίας του Δεκαβάλλα, αυτό στην Περιβόλα Αίγινας. Η κατοικία έχει μεσημβρινό προσανατολισμό και θέα προς την θάλασσα. Ο τρόπος κατασκευής και η βιοκλιματική προσέγγιση παρουσιάζουν ομοιότητες με το προηγούμενο παράδειγμα, ωστόσο η έκφραση και η μορφή είναι επηρεασμένα από την γεωργική αρχιτεκτονική της Αττικής.25

Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας Σπίτι στην Περιβόλα, Αίγινα, 1971-1973

Εικ.59 Άποψη του εξωτερικού της κατοικίας

Εικ.62 Αγροτική αποθήκη στον Μαραθώνα

Εικ.60 Η είσοδος στην κατοικία

Εικ.61 Ο δρόμος μπροστά από την κατοικία

25 οπ.παρ., σελ.184.

140

Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας Σπίτι στην Περιβόλα, Αίγινα, 1971-1973 Μέσα-Ανάμεσα-Έξω Ζώνες Οργάνωσης

Το σπίτι αποτελείται από δύο επίπεδα, με το επάνω να περιλαμβάνει την κυρίως κατοικία με την είσοδο με τον χώρο τουαλέταςβεστιαρίου, το καθιστικό-τραπεζαρία, ένα υπνοδωμάτιο με χώρο ερμαρίων και λουτρό και τους βοηθητικούς χώρους της κουζίνας, του πλυντηρίου και του δωματίου υπηρεσίας με ντους. Οι κύριοι χώροι επεκτείνονται προς την μεσημβρία, σε μια ταράτσα που είναι ουσιαστικά το δώμα του ισογείου. Γύρω από αυτούς υπάρχει κληματαριά, η οποία συνεχίζει και στο αίθριο. Το αίθριο βρίσκεται στην βορειοανατολική πλευρά της κατοικίας, πάνω από μια στέρνα που μαζεύει το βρόχινο νερό από το δώμα. Στο κατώτερο επίπεδο εκτείνονται οι βοηθητικοί χώροι, αλλά και δυο ξενώνες εκατέρωθεν ενός μικρού αιθρίου με προσανατολισμό προς τον κυρίως κήπο, την μεσημβρία και την θέα προς την θάλασσα.26 Παρατηρεί κανείς, λοιπόν, πως ο κεντρικός πυρήνας των εσωτερικών χώρων περιτριγυρίζεται από έναν ιδιαίτερα διευρυμένο αναλογικά υπαίθριο, ο οποίος μάλιστα λόγω της κληματαριάς μοιάζει προστατευμένος σε ορισμένες ζώνες, χωρίς να χάνεται η επαφή με τον ουρανό. Η οργάνωση σε ζώνες αποτελεί για ακόμα μια φορά εργαλείο τακτοποίησης των λειτουργιών του εσωτερικού, όσο και της διαβάθμισης των εξωτερικών χώρων, για τον σχηματισμό των λωρίδων στεγασμένων με την κληματαριά ή του ορθογωνικού σχήματος αιθρίου. Κλειστό Ημιυπαίθριο Υπαίθριο

Εικ.63 Το αίθριο

26 Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας, Από τη μεγάλη κλίμακα στη μικρή, επ.εκδ.Ι.Γιαννακοπούλου, Αθήνα 2008, σελ.293.

Εικ.64 Διάγραμμα της κάτοψης της κάτω στάθμης με τις ζώνες οργάνωσης

Εικ.65 Διάγραμμα της κάτοψης της κάτω στάθμης με ένδειξη κλειστών, ημιυπαίθριων και υπαίθριων χώρων

141

Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας Σπίτι στην Περιβόλα, Αίγινα, 1971-1973

Εικ.66 Σκίτσο του Δεκαβάλλα από τον χώρο της τραπεζαρίας-καθιστικού

Εικ.68 Η είσοδος στο εσωτερικό της κατοικίας

Εικ.67 Ημιυπαίθριος χώρος με κληματαριά

142

Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας Σπίτι στην Περιβόλα, Αίγινα, 1971-1973 Υλικά Κατασκευής Βιοκλιματικά στοιχεία

Τα φέροντα στοιχεία είναι ο ντόπιος πωρόλιθος για τους τοίχους και το οπλισμένο σκυρόδεμα για τις οριζόντιες πλάκες. Το τελευταίο μάλιστα, είναι εμφανές και στις οροφές των εσωτερικών χώρων, όπου οι σανίδες του ξυλότυπου είναι εύκολα διακριτές. Η πέργκολα της κληματαριάς διαμορφώνεται εντός του πλαισίου των μπετονένιων δοκών ως προέκταση των δωμάτων με οριζόντιες ξύλινες δοκούς. Για την κινητή επίπλωση χρησιμοποιήθηκαν τα παλιά έπιπλα των ιδιοκτητών.27 Ο φυσικός αερισμός και εξαερισμός του κτιρίου εξασφαλίζεται από την διαμπερότητα των κυρίων χώρων, αλλά και από δύο συστήματα φυσικού εξαερισμού στο δώμα, το ένα για την κουζίνα και το βεστιάριο-τουαλέτα, και το άλλο για το λουτρό και το βεστιάριο του υπνοδωματίου. Εξωτερικά, η κληματαριά διαδραματίζει τον κατεξοχήν ρόλο προσαρμογής στο κλίμα του τόπου, η οποία μάλιστα καθώς διατρέχει περιμετρικά την κατοικία, συμβάλλει καταλυτικά στον ηλιασμό και την ρύθμιση της θερμοκρασίας του εσωτερικού. Εντάσσονται ακόμη ως στοιχεία ηλιοπροστασίας του εσωτερικού περσίδες, αλλά και στέρνες για την συλλογή του βρόχινου νερού στο εξωτερικό.28

Εικ.69 Η κληματαριά

27 οπ.παρ., σελ.293.

28 Π.Τσακόπουλος, “Το νεανικό σφρίγος ενός μοντέρνου”, στο Συνάντηση με τον Κωνσταντίνο Δεκαβάλλα, επ.εκδ. Δημήτρης Φιλιππίδης, Αθήνα 2018,σελ.42.

Εικ.70 Τομή με ένδειξη του τρόπου εξαερισμού των χώρων

143

Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας Σπίτι στην Περιβόλα, Αίγινα, 1971-1973

Εικ.71 Το καθιστικό

Εικ.72 Ο χώρος του λουτρού

144

Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας Πολυκατοικία στην Λουκιανού & Δεινοκράτους, 1959-1961

Εικ.73 Εξωτερική άποψη της πολυκατοικίας

145 Η πολυκατοικία βρίσκεται σε μια αθηναϊκή γειτονιά του Κολωνακίου, όπου συναντά κανείς μεταπολεμικά πολυώροφα κτίρια, μονώροφα των αρχών του 20ου αιώνα, αλλά και τριώροφα του Μεσοπολέμου. Οι ιδιότυποι όροι δόμησης της περιοχής και η κλίση της οδού Λουκιανού, διαμορφώνουν οκτώ ορόφους στην Δεινοκράτους και τέσσερις στην Κλεομένους.29

Εικ.74 Τομή της πολυκατοικίας

Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας Πολυκατοικία στην Λουκιανού & Δεινοκράτους, 1959-1961

Εικ.75 Όψη από την οδό Λουκιανού

29 οπ.παρ., σελ.168.

146

Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας Πολυκατοικία στην Λουκιανού & Δεινοκράτους, 1959-1961 Μέσα-Ανάμεσα-Έξω Ζώνες οργάνωσης

Εικ.76 Τμήμα κάτοψη με τον χώρο των ανελκυστήρων, των σκαλών και του διαδρόμου προς τα διαμερίσματα

30 οπ.παρ., σελ.168.

Βασική επιδίωξη του αρχιτέκτονα ήταν η ευελιξία στην υποδιαίρεση σε διαμερίσματα σε όλους τους ορόφους. Μ’ αυτόν τον τρόπο, οι κύριοι χώροι αναπτύχθηκαν στις προσόψεις, ενώ οι βοηθητικοί κατά μήκος του κεντρικού άξονα κοινόχρηστων. Οι όγκοι του κτιρίου διαμορφώνονται σε δύο επίπεδα και εκφράζουν την ποικιλία των διαμερισμάτων. Ο φέρων οργανισμός συμπίπτει με τα όρια της οικοδομικής γραμμής και δημιουργείται μια πρόσοψη βαμμένη σε ψυχρά χρώματα, ενώ ένα επίπεδο μπροστά, προβάλλουν οι εξώστες βαμμένοι λευκοί.30 Κλειστό Ημιυπαίθριο Υπαίθριο

Εικ.77 Διάγραμμα κάτοψης με ένδειξη κλειστών, ημιυπαίθριων και υπαίθριων χώρων

Εικ.78 Η χρήση του χρώματος και των λευκών εξωστών στις προσόψεις

147 Η φέρουσα κατασκευή του κτιρίου, συμπληρώνεται από στοιχεία πλήρωσης από σοβά. Το μπετόν στην περίπτωση αυτού του κτιρίου δεν είναι εμφανές, ωστόσο η λειτουργική σημασία των υλικών υποδηλώνεται με την χρήση του χρώματος. Συγκεκριμένα, ο σοβάς που “συγκρατεί” τον βασικό πυρήνα της πολυκατοικίας, σε περασιά με τον φέροντα οργανισμό και την οικοδομική γραμμή βάφεται μπλε, ενώ στους εξώστες λευκός. Επιμέρους λεπτομέρειες όπως τα κουφώματα ή τα κιγκλιδώματα των μπαλκονιών κατασκευάζονται από ξύλο. Η οικολογική διάσταση στον σχεδιασμό του Δεκαβάλλα τεκμηριώνεται από την οργανική συνύπαρξη κλειστών και ημιυπαίθριων χώρων. Η σημασία της ύπαρξης ανοικτών χώρων, ακόμα και σε αστικά κτίρια κατοικίας όπως αυτό, αλλά και της ανάγκης να καταστούν αυτοί αναπόσπαστο μέρος του καθημερινού βίου, αναδεικνύεται στην όψη του κτιρίου με την σαφή επισήμανση των εξωστών ως ειδικών κατασκευών-ζωνών ικανών να φιλοξενήσουν τον υπαίθριο βίο.

Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας Πολυκατοικία στην Λουκιανού & Δεινοκράτους, 1959-1961 Υλικά Κατασκευής Βιοκλιματικά Στοιχεία

Εικ.80 Λεπτομέρεια εξωτερικού

Εικ.79 Λεπτομέρεια εξωτερικού

Εικ.81 Λεπτομέρεια υαλοστασίων

Συμπεράσματα

150

Συμπεράσματα

“Peut-être qu'en fin de compte mon rêve ancien ne me trompait pas. Si mon père était devenu l’ Africain, par la force de sa destinée, moi, je puis penser a ma mere africaine, celle qui m'a embrassé et nourri a l’ instant ou j’ ai ete concu, a l'instant ou je suis né”.1 “Ίσως τελικά το παλιό μου όνειρο δεν με ξεγέλασε. Αν ο πατέρας μου είχε γίνει ο Αφρικανός, εξαιτίας της μοίρας του, εγώ, θα μπορούσα να σκέφτομαι την αφρικανή μητέρα μου, εκείνη που με αγκάλιασε και με έθρεψε την στιγμή της σύλληψής μου, την στιγμή που γεννήθηκα”. Η Αφρική, ως φορέας αναμνήσεων της παιδικής ηλικίας του Le Clezio, συνιστά τον τόπο που περικλείει τα νοήματα ζωής που διαμόρφωσαν την προσωπικότητά του, διασώζοντάς τα από την λήθη. Η γέννηση των ιδεών, που συγκροτούν τελικά το “είναι” του συγγραφέα, είναι ταυτόσημη της σύλληψής τους στο πλαίσιο ενός συγκεκριμένου τόπου, της Αφρικής. Έτσι, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αυτού του τόπου, όχι μόνο καθορίζουν την παραγωγή ιδεών και σκέψεων, αλλά είναι και ικανά να υπενθυμίζουν κάθε φορά στον Le Clezio ποιός είναι. Πράγματι, κατόπιν βιβλιογραφικής ανασκόπησης σχετικά με ζητήματα τόπου και παράδοσης διαπιστώνεται η στενή σχέση τους με την διαμόρφωση της ταυτότητας. Ο τόπος-με την ευρύτερη έννοια του όρου που περικλείει ποιότητες όπως το φυσικό περιβάλλον, οι άνθρωποι, το παρελθόν, οι παραδόσεις, τα ήθη και τα έθιμα, οι πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες-καθορίζει σε σημαντικό βαθμό κάθε παραγόμενο ανθρώπινο προϊόν. Ο τρόπος ωστόσο, με τον οποίο ο καθένας αφουγκράζεται τον τόπο ποικίλλει και άρα, και η ερμηνεία του σε ανθρώπινη κατασκευή. Αυτό άλλωστε, αποδεικνύεται και από τα διαφορετικά είδη τοπικισμών που εμφανίζονται ιστορικά, τα οποία στην ουσία δεν επιχειρούν παρά μια διαφορετική ερμηνεία του ίδιου τόπου.

1 J.M.G. Le Clézio, L'Africain, France 2020, σελ.123-124.

151 Καθώς λοιπόν, προυποθέσεις για να μιλήσει κανείς για ερμηνεία του τόπου στην αρχιτεκτονική είναι η αναγνώριση των χαρακτηριστικών του, των περιορισμών που αυτός θέτει και του παρελθόντος του και η διατύπωση σαφούς θέσης απέναντι σε όλα αυτά, οι αρχιτέκτονες που μελετήθηκαν στην παρούσα ερευνητική εργασία μάλλον τον ερμήνευσαν επιτυχώς. Δρώντας όλοι τους στο ίδιο ελληνικό τοπίο, είτε αστικό, είτε όχι, διέπλασαν την ξεχωριστή αρχιτεκτονική τους ταυτότητα. Κοινό τους στοιχείο αποτέλεσε η προτεραιότητα στην αλληλοδιείσδυση και την ισορροπία των αναλογιών του μέσα, του ανάμεσα και του έξω, αναδεικνύοντας το ελληνικό κλίμα σε πρωταρχικό “καθοδηγητή”. Εκεί που διαφοροποιήθηκαν είναι ως προς την αρχιτεκτονική επίλυση λειτουργικών ζητημάτων και τον εστιασμό της έμφασης σε διαφορετικά σημεία: Οι Δημήτρης και Σουζάνα Αντωνακάκη οργανώνουν την κάτοψη σε ορθοκανονικό κάναβο εντός του οποίου αναπτύσσεται κάθε φορά μια πολύπλοκη κίνηση με ενδιάμεσους χώρους και κατώφλια. Ο Κυριάκος Κρόκος συγκεντρώνοντας τις ιδιότητες του “οικοδόμου” και του ζωγράφου ταυτόχρονα, ενδιαφέρεται για την ανάδειξη του μεγαλείου της κατασκευής στις όψεις “γιαπιών” που σχεδιάζει και για το πώς τα κτίρια τελειώνουν στην στέψη τους, αλλά και για την δραματικότητα που δημιουργεί η διαχείριση του φωτός στους χώρους, την αισθητική των υλικών, την μεταξύ τους συνεργασία, τα χρώματα, ακόμα και την έμμονη επεξεργασία διακοσμητικών λεπτομερειών. Ο Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας, πιθανόν ως απόρροια της ιδιότητάς του ως πολεοδόμος, αντιλαμβάνεται την οργάνωση της κάτοψης σε ζώνες, ενώ εμβαθύνει σε θέματα ένταξης βιοκλιματικού σχεδιασμού στα κτίρια, αντλώντας έμπνευση από το στοιχείο της κληματαριάς έως συστήματα καμινάδων εξαερισμού στις οροφές.

Συμπεράσματα

Βλέποντας το ζήτημα αντίστροφα, δηλαδή πώς η αρχιτεκτονική αυτή τη φορά επιδρά στον τόπο, ο ρόλος της στην διαμόρφωση της ταυτότητάς μας είναι μάλλον καίριος. Ο τόπος και η αρχιτεκτονική συνιστούν έννοιες που αλληλοτροφοδοτούνται και συνυπάρχουν, με καταλυτική συμβολή στην αναζήτηση του εαυτού. Το αρχιτεκτονικό έργο αντλεί νοήματα από τον τόπο, τα επεξεργάζεται και κατόπιν με την παρουσία του διαμορφώνει ένα νέο τόπο, προορισμένο να υπενθυμίζει τις διαφορετικές εκδοχές της ανθρώπινης ζωής, την στιγμή της σύλληψής της, την στιγμή που γεννιέται. Εικ.1 Φωτογραφία μητέρας-παιδιού από το βιβλίο “L’Africain” του J.M.G. Le Clezio

152

Βιβλιογραφικές Αναφορές

Ελληνική Βιβλιογραφία Αρβανίτη-Κρόκου Λ., Κωνσταντόπουλος Η., Λεβίδης Α., Κυριάκος Κρόκος. Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη & λέτη Αρβανίτη-Κρόκου, 2012. Γεωργοπούλου Κ., Άρης Κωνσταντινίδης. Αθήνα, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και την Δημοκρατία. Δεκαβάλλας Κ., Απ’όσα είπα κι έγραψα. Αθήνα, Libro, 1999.

Δεκαβάλλας K., Από τη μεγάλη κλίμακα στη μικρή, Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη, 2008. Κονταράτος Σ., Αρχιτεκτονική και Παράδοση-Ιδεολογίες, πρακτικές και προβλήματα στη χρήση του αρχιτεκτονικού παρελθόντος. Αθήνα, Καστανιώτη, 1986. Κωνσταντόπουλος Η., Τσακόπουλος Π., Δημήτρης και Σουζάνα Αντωνακάκη|Οι κατοικίες της Κρήτης. Αθήνα, Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής, 2016. Τερκενλή Θεανώ, Το πολιτισμικό τοπίο: Γεωγραφικές προσεγγίσεις. Αθήνα, Παπαζήση, 1996. Φιλιππίδης Δ., συνάντηση με τον Κωνσταντίνο Δεκαβάλλα, Αθήνα, Μέλισσα, 2018. Χατζηγώγας Γ., Αρχιτεκτονική και Παράδοση; “η παράδοση σε σύγχρονες ιδεολογικές, επιστημονικές και αρχιτεκτονικές πρακτικές”. Θεσσαλονίκη, Ατλαντίδα, 1982.

153

Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία De Botton A, Η αρχιτεκτονική της ευτυχίας. ελλ.μτφρ. Αντώνης Καλοκύρης, Αθήνα, Πατάκη, 2009.

Foster H., The Anti-Aesthetic; Essays on postmodern culture.

Washington, Bay Press, 1987.

Frampton K, Atelier 66.The Architecture of Dimitris and Suzana Antonakakis. New York, Rizzoli, 1985.

Frampton K., Μοντέρνα Αρχιτεκτονική-Ιστορία και Κριτική. ελλ.μτφρ. Ανδρουλάκης Θόδωρος, Πάγκαλου Μαρία, Θεμέλιο, Αθήνα, 2009.

Giamarelos S., Resisting Postmodern Architecture; regionalism before globalisation. London, UCL Press, 2022.

Critical

Le Clézio J.M.G., L'Africain. France, Collection Folio, 2020.

Norberg-Schulz C., Genius Loci Το Πνεύμα του Τόπου-Για μια Φαινομενολογία της Αρχιτεκτονικής. ελλ.μτφρ. Μίλτος Φραγκόπουλος, Αθήνα, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Ε.Μ.Π., 2009.

Ερευνητικές Εργασίες Βαγγέλη Ε., “Το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού και η αρχιτεκτονική σκέψη του Κυριάκου Κρόκου”, κύρια μεταπτυχιακή εργασία στον τομέα Ιστορίας της Τέχνης του τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, 2008. Γναφάκη Α., Το ενδιάμεσο-Τόπος και μνήμη στο έργο του Enric Miralles. Ερευνητική εργασία Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Πολυτεχνείο Κρήτης, 2016. Πισιμίσης Ν., Λόγος και Πράξη στο αρχιτεκτονικό έργο-Η περίπτωση του Κυριάκου Κρόκου(1941-1998). Διάλεξη 9ου εξαμήνου, Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ, 2018.

Βιβλιογραφικές Αναφορές

154

Βιβλιογραφικές Αναφορές

Άρθρα & Δημοσιεύσεις Αντωνακάκη Σ., Αρχιτεκτονική και παράδοση, 2007, Διαθέσιμο στο: https://a66architects.com/writings/%ce%b1%cf%81%cf%87%ce%b9 %cf%84%ce%b5%ce%ba%cf%84%ce%bf%ce%bd%ce%b9%ce%ba %ce%ae-%ce%ba%ce%b1%ce%b9%cf%80%ce%b1%cf%81%ce%ac%ce%b4%ce%bf%cf%83%ce%b7/ [Πρόσβαση: 20 Δεκεμβρίου 2022] Antonakakis S., Boundary-Peras-Transition,1995, Διαθέσιμο στο: https://a66architects.com/writings/boundary-peras-transition/, [Πρόσβαση: 20 Δεκεμβρίου 2022]. Αρβανίτη-Κρόκου Λ., “Ο Κυριάκος Κρόκος και το Μουσείο Φασιανού”, LIFO, 2023, Διαθέσιμο στο: https://www.lifo.gr/culture/design/o-kyriakos-krokos-kai-moyseiofasianoy, [Πρόσβαση: 25 Ιουλίου 2023]. Γιαννούτσος Γ., Μουσείο Βυζαντινού πολιτισμού ΘεσσαλονίκηςΚυριάκος Κρόκος 1977-1993, Αφετηρίες-Ημερίδα ΔΟΜΕΣ INDEX 04, Μουσείο Μπενάκη, 2017, Διαθέσιμο στο: https://giannisgiannoutsos.com/el/publications/afetiries-imeridadomes-index-04, [Πρόσβαση: 15 ιουλίου 2023]. Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας, Βικιπαιδεία, Διαθέσιμο στο: https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CF%89%CE%BD%CF%83%CF %84%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%AF%CE%BD%CE%BF%CF%82_%C E%94%CE%B5%CE%BA%CE%B1%CE%B2%CE%AC%CE%BB%CE%BB% CE%B1%CF%82, [Πρόσβαση: 18 Απριλίου 2023]. Μουσείο Αλέκου Φασιανού, Αστικό Τοπίο, 2020, Διαθέσιμο στο: https://www.youtube.com/watch?v=N0vsc6HZAUM&t=2107s, [Πρόσβαση: 25 Αυγούστου 2023]. Μουσείο Φασιανού, ΤΕΕ, Διαθέσιμο στο: http://www.culture2000.tee.gr/ATHENS/GREEK/BUILDINGS/BUILD_TE XTS/B104_t.html, [Πρόσβαση: 23 Ιουλίου 2023].

155

Άρθρα & Δημοσιεύσεις Παπαϊωάννου Τ., “Σκέψεις για την Αρχιτεκτονική και την Πόλη: Αρχιτεκτονική και Παράδοση”, Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, 2019, Διαθέσιμο στο: https://www.youtube.com/watch?v=XodhncM3e7k, [Πρόσβαση: 3 Μαρτίου 2023]. Πεπέ Α., “Η ελικοειδής πορεία στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης”, Archetype, 2022, Διαθέσιμο στο: https://www.archetype.gr/blog/arthro/i-elikoidis-poria-sto-mousiovizantinou-politismou-thessalonikis, [Πρόσβαση: 20 Ιουλίου 2023]. Τζώνης Α., Lefaivre L., “Ο κάναβος και η πορεία. Μια εισαγωγή στο έργο του Δημήτρη και της Σουζάνας Αντωνακάκη, και μερικές προκαταρκτικές σκέψεις γύρω από την ιστορία της σύγχρονης ελληνικής αρχιτεκτονικής κουλτούρας”, Αρχιτεκτονικά Θέματα τ.15, 1981.

Διαδικτυακοί Ιστότοποι Atelier 66: Α66, Διαθέσιμο στο: [Πρόσβαση: 13 Αυγούστου 2023].

https://a66architects.com/,

Το λεξικό της κοινής Νεοελληνικής, Πύλη για την Ελληνική γλώσσα, Λεξικό Τριανταφυλλίδη, Διαθέσιμο στο: https://www.greeklanguage.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/triantafyllides/, [Πρόσβαση: 1 Σεπτεμβρίου 2023].

Βιβλιογραφικές Αναφορές

Παράρτημα Εικόνων

158 Εικ.1 Εξώφυλλο του βιβλίου “L’ Africain” του J.M.G. Le Clezio. Πηγή:

https://www.fnac.com/a1679194/Jean-Marie-Gustave-Le-Clezio-L-Africain [Πρόσβαση: 20 Ιουλίου 2023] Εικ.2 Φωτογραφία άνδρα από το βιβλίο “L’Africain” του J.M.G. Le Clezio. Πηγή: https://www.erudit.org/fr/revues/arbo/2014-n4arbo01600/1027431ar.pdf [Πρόσβαση: 4 Ιουνίου 2023]

Παράρτημα Εικόνων Α Μέρος

Εικ.1 Εξώφυλλο του βιβλίου “ Genius Loci Το Πνεύμα του Τόπου-Για μια

Φαινομενολογία της Αρχιτεκτονικής” του Christian Norberg-Schulz. Πηγή: https://mietbookstore.gr/product/genius-loci-to-pnevma-tou-topou/ [Πρόσβαση: 3 Μαρτίου 2023] Εικ.2 Διάγραμμα, ιδία επεξεργασία Εικ.3 Διάγραμμα, ιδία επεξεργασία Εικ.4 Ο τάφος του Ατρέα στις Μυκήνες, 1250 π.Χ. Πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A4%CE%AC%CF%86%CE%BF%CF%82_% CF%84%CE%BF%CF%85_%CE%91%CF%84%CF%81%CE%AD%CE%B1 [Πρόσβαση: 20 Αυγούστου 2023] Εικ.5 Tadao Ando, Church of the Light.Ο χώρος από πλευράς ατμόσφαιρας και ύφους δύναται να υποστηρίξει και να υποβάλλει έννοιες όπως αυτή του ιερού και του υψηλού και να δημιουργήσει και να στηρίξει έτσι το αίσθημα της πίστης. Πηγή:https://www.dezeen.com/2017/10/31/tadao-ando-full-scale-mockup-church-of-the-light-exhibition-tokyo-national-art-center/ [Πρόσβαση: 20 Αυγούστου 2023] Εικ.6 Hoggar, Αλγερία. Πηγή: Le Clézio J.M.G., L'Africain. France, Collection Folio, 2020, σελ.55 Εικ.7 Laakom. Πηγή: Le Clézio J.M.G., L'Africain. France, Collection Folio, 2020, σελ.25 Εικ.8 Γέφυρα στον ποταμό, Ahoada. Πηγή: https://core.ac.uk/download/pdf/162553469.pdf [Πρόσβαση: 10 Ιουνίου 2023] Εικ.9 Salginatobel Bridge, Robert Maillart, Σίερς, Ελβετία, 1930. Πηγή: https://en.wikipedia.org/wiki/Salginatobel_Bridge [Πρόσβαση: 20 Αυγούστου 2023] Εικ.10 Ίχνη στο έδαφος. Hoggar, Αλγερία. Πηγή: Le Clézio J.M.G., L'Africain.

France, Collection Folio, 2020, σελ.17 Εικ.11 Περιστερώνας στην Τήνο. Πηγή: https://www.greekgastronomyguide.gr/item/peristerones-tinou/ [Πρόσβαση 25 Μαίου 2023] Εικ.12 Ανεμόμυλοι στις Κυκλάδες. Πηγή: https://www.archaiologia.gr/blog/2016/03/01/%CE%BF%CE%B9%CE%B1%CE%BD%CE%B5%CE%BC%CF%8C%CE%BC%CF%85%CE%BB%CE% BF%CE%B9-%CF%84%CF%89%CE%BD%CE%BA%CF%85%CE%BA%CE%BB%CE%AC%CE%B4%CF%89%CE%BD/ [Πρόσβαση: 20 Απριλίου 2023]

Εικ.13 Ξερολιθιά στην Ίο.

Πηγή: https://cycladesmap.gr/2022/10/03/%CE%BF%CE%B9%CE%BE%CE%B5%CF%81%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CE%B8%CE%B9%CE%A D%CF%82-%CF%84%CE%B7%CF%82%CF%83%CE%AF%CF%86%CE%BD%CE%BF%CF%85/ [Πρόσβαση: 29 Απριλίου 2023] Εικ.14 Ξερολιθιά στην Κύθνο. Πηγή: https://www.greekgastronomyguide.gr/oi-xerolithies-tis-kythnou/ [Πρόσβαση: 29 Απριλίου 2023] Εικ.15 Ξερολιθιά στην Κύθνο. Πηγή: https://www.greekgastronomyguide.gr/oi-xerolithies-tis-kythnou/ [Πρόσβαση: 29 Απριλίου 2023] Εικ.16 Μεσαγρός. Η κάτοψη του σπιτιού του Ροδάκη στην Αίγινα. Πηγή: Τσιμερέκη Α., ¨Αίγινα. Τόπος και Αρχιτεκτονική”, Διάλεξη, Τομέας Αρχιτεκτονικών Συνθέσεων, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, 2013, σελ.39 Εικ.17 Σχέδια τομών από Καθοικιές στην Τζιά. Πηγή: https://sfkeas.gr/2017/02/09/kathoikis-keas/ [Πρόσβαση 29 Μαρτίου 2023] Εικ.18 Καθοικιά στην Τζιά. Πηγή: https://sfkeas.gr/2017/02/09/kathoikis-keas/ [Πρόσβαση 29 Μαρτίου 2023] Εικ.19 Παραδοσιακός οικισμός στην Σύμη. Πηγή: https://www.symi.gr/community/oikismoi-choria-tis-symis/ [ Πρόσβαση 20 Μαρτίου 2023] Εικ.20 Κατοικία στην Banso από το βιβλίο” L’Africain” του J.M.G. Le Clezio. Πηγή: http://textespretextes.blogspirit.com/archive/2018/08/07/l-afriqueen-lui-3113082.html [Πρόσβαση: 20 Μαρτίου 2023] Εικ.21 Οικισμός στην Μάνη. Πηγή: https://moriasnews.gr/%CE%BF%CF%80%CE%B9%CE%BF%CE%B3%CF%81%CE%B1%CF%86%CE%B9%CE%BA%CF%8C%CF%82%CE%BF%CE%B9%CE%BA%CE%B9%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%BC%CE%AC%CE%BD%CE%B7%CF%82/ [Πρόσβαση: 20 Μαρτόου 2023] Εικ.22 Χορός samba, Bamenda (από το βιβλίο “L’Africain” του J.M.G. Le Clezio). Πηγή: Le Clézio J.M.G., L'Africain. France, Collection Folio, 2020, σελ.21 Εικ.23 Castle Ward, Strangford, Ιρλανδία. Πώς στέκει και υψώνεται. Πηγή: https://en.wikipedia.org/wiki/Castle_Ward [Πρόσβαση: 23 Αυγούστου 2023] Εικ.24 Οικία Νας, Ρο, βόρεια της Στοκχόλμης, 1820. Πηγή: https://www.google.com/search?sca_esv=559361602&sxsrf=AB5stBgggr0p pu46cmCxl7yzsVbnMRkWdQ:1692795200544&q=nas+house+ro+stockholm &tbm=isch&source=lnms&sa=X&ved=2ahUKEwi37vE6fKAAxXFgf0HHRLKDgEQ0pQJegQICxAB&biw=1536&bih=758&dpr=1.25#i mgrc=4F3-CVnQewI9hM [Πρόσβαση: 23 Αυγούστου 2023] Εικ.25 Οικισμός Weissenhof, Στουττγάρδη, Mies van der Rohe, 1927. Πηγή: https://gr.pinterest.com/nianxuanpan/weissenhof-estate-stuttgart/ [Πρόσβαση: 7 Σεπτεμβρίου 2023]

159

Παράρτημα Εικόνων Α Μέρος

160

Παράρτημα Εικόνων Α Μέρος

Εικ.26 Το σώμα (από το βιβλίο “L’Africain” του J.M.G. Le Clezio). Πηγή:

Meynard C., “L’Africain de Le Clézio : Une quête des origines entre images et mots”, Arborescences, 2014, σελ.58 Εικ.27 Η αλήθεια της γυμνότητας και της φυσικής φθοράς του σώματος έναντι της λογικής της κάλυψής του και της αποφυγής της θέασης της φθοράς του όπως είθισται στον δυτικό κόσμο. Πηγή: Le Clézio J.M.G., L'Africain. France, Collection Folio, 2020, σελ.99 Εικ.28 Ξενοδοχείο Τρίτων στην Άνδρο, Άρης Κωνσταντινίδης, 1958. Πηγή: https://www.doma.archi/index/architects/arhs-kwnstantinidhs [Πρόσβαση: 10 Αυγούστου 2023] Εικ.29 Εξοχική κατοικία στην Ανάβυσσο, Άρης Κωνσταντινίδης, 1961-1962. Πηγή: https://www.doma.archi/index/projects/spiti-gia-diakopes [Πρόσβαση: 11 Ιουνίου 2023] Εικ.30 Πήλινο ομοίωμα του οικίσκου των Αχαρνών. Αρχέτυπο κατοικίας με θάλαμο, δώμα και αυλή. Πηγή: http://www.fhw.gr/chronos/02/crete/gr/habitance/hous_mod.html [Πρόσβαση: 29 Αυγούστου 2023] Εικ.31 Ξενοδοχείο “Ξενία” στην Μύκονο, Άρης Κωνσταντινίδης, 1960. Η πέτρα συνδυαστικά με την λευκή λωρίδα της στέψης από μπετόν παραπέμπει στις ξερολιθιές των Κυκλάδων. Πηγή: https://gr.pinterest.com/pin/445856431856617808/?lp=true [Πρόσβαση: 20 Ιουλίου 2023]

Εικ.32 Διαμόρφωση του αρχαιολογικού περί την Ακρόπολη χώρου και του λόφου Φιλοπάππου,

Αθήνα,

Δημήτρης

Πικιώνης,1954-1957.

Πηγή:

https://blog.onlearn.gr/archives/730/%CE%B4%CE%B7%CE%BC%CE%AE% CF%84%CF%81%CE%B7%CF%82%CF%80%CE%B9%CE%BA%CE%B9%CF%8E%CE%BD%CE%B7%CF%82%CE%B1%CF%80%CF%8C-%CF%84%CE%BF%CF%85%CF%82%CF%83%CE%B7%CE%BC%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%B9%CE%BA%CF% 8C/ [Πρόσβαση: 20 Μαρτίου 2023]

Εικ.33 Διαμόρφωση του αρχαιολογικού περί την Ακρόπολη χώρου και του λόφου Φιλοπάππου,

Αθήνα,

Δημήτρης

Πικιώνης,1954-1957.

Πηγή:

https://www.tovima.gr/2017/12/04/society/apokatastasi-dyo-ergwn-toypikiwni-se-akropoli-kai-filopappoy/ [Πρόσβαση: 20 Μαρτίου 2023]

Εικ.34 Διαμόρφωση του αρχαιολογικού περί την Ακρόπολη χώρου και του λόφου Φιλοπάππου,

Αθήνα,

Δημήτρης

Πικιώνης,1954-1957.

Πηγή:

https://www.benaki.org/index.php?option=com_collectionitems&view=c ollectionitem&id=160167&Itemid=&lang=el [Πρόσβαση: 20 Μαρτίου 2023] Εικ.35 Εξώφυλλο του 15ου τεύχους των Αρχιτεκτονικών Θεμάτων. Πηγή: https://www.politeianet.gr/magazines/-periodika-architektonika-thematateuchos-15-1981-114721 [Πρόσβαση: 25 Φεβρουαρίου 2023]

161 Εικ.1 Ο Δημήτρης Αντωνακάκης. Πηγή:

https://www.ktirio.gr/el/%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%B9%CF%84%CE%B5% CE%BA%CF%84%CE%BF%CE%BD%CE%B5%CF%83/%CE%B1/%CE%B1%CE%B D%CF%84%CF%89%CE%BD%CE%B1%CE%BA%CE%AC%CE%BA%CE%B7%CF %82-%CE%B4%CE%B7%CE%BC%CE%AE%CF%84%CF%81%CE%B7%CF%82%CE%B1%CE%BD%CF%84%CF%89%CE%BD%CE%B1%CE%BA%CE%AC%CE% BA%CE%B7-%CF%83%CE%BF%CF%85%CE%B6%CE%AC%CE%BD%CE%B1atelier-66 [Πρόσβαση: 21 Νοεμβρίου 2022] Εικ.2 Η Σουζάνα Αντωνακάκη. Πηγή: https://www.ktirio.gr/el/%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%B9%CF%84%CE%B5% CE%BA%CF%84%CE%BF%CE%BD%CE%B5%CF%83/%CE%B1/%CE%B1%CE%B D%CF%84%CF%89%CE%BD%CE%B1%CE%BA%CE%AC%CE%BA%CE%B7%CF %82-%CE%B4%CE%B7%CE%BC%CE%AE%CF%84%CF%81%CE%B7%CF%82%CE%B1%CE%BD%CF%84%CF%89%CE%BD%CE%B1%CE%BA%CE%AC%CE% BA%CE%B7-%CF%83%CE%BF%CF%85%CE%B6%CE%AC%CE%BD%CE%B1atelier-66 [Πρόσβαση: 21 Νοεμβρίου 2022] Εικ.3 Το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, έργο του Λύσανδρου Καυταντζόγλου, 1862-1876. Πηγή: https://voicenews.gr/polytechneio-posproekypse-to-ktirio-stin-patision-kai-i-istoria-tou/ [Πρόσβαση: 10 Μαρτίου 2023] Εικ.4 Ορφανοτροφείο, Aldo van Eyck, Άμστερνταμ, 1960. Πηγή: https://www.researchgate.net/figure/Municipal-Orphanage-inAmsterdam-by-Aldo-van-Eyck-1960-source-Schiphol-East_fig3_357579009 [Πρόσβαση: 11 ιουνίου 2023] Εικ.5 Δημήτρης Αντωνακάκης, Ύδρα: σταυροδρόμια, σκαλιά, αυλές (απεικονίσεις που περιλαμβάνονται στο άρθρο των Αλέξανδρου Τζώνη και Liane Lefaivre “Ο κάναβος και η πορεία”, 1981, 15ο τεύχος Αρχιτεκτονικών Θεμάτων. Πηγή: Giamarelos S., Resisting Postmodern Architecture; Critical regionalism before globalisation. London, UCL Press, 2022, σελ.113 Εικ.6 Σχέδια του Δημήτρη Αντωνακάκη για το “Παρατηρήσεις στο όριο επαφής δημόσιου και ιδιωτικού Χώρου”, Χρονικό (1973), 169–71. Πηγή: Giamarelos S., Resisting Postmodern Architecture; Critical regionalism before globalisation. London, UCL Press, 2022, σελ.115 Εικ.7 Το Αρχαιολογικό Μουσείο Χίου. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 28 Δεκεμβρίου 2022] Εικ.8 Η χωροθέτηση του Μουσείου στο κέντρο της πόλης της Χίου. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 28 Δεκεμβρίου 2022]. Ιδία επεξεργασία Εικ.9 Τομή και προσαρμογή του κτιρίου στο έδαφος. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 28 Δεκεμβρίου 2022]. Ιδία επεξεργασία Εικ.10 Το αίθριο του Μουσείου. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 28 Δεκεμβρίου 2022].

Παράρτημα Εικόνων Β Μέρος Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη

162

Παράρτημα Εικόνων Β Μέρος Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη

Εικ.11 Διάγραμμα κλειστών, ημιυπαίθριων και υπαίθριων χώρων. Πηγή:

https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 28 Δεκεμβρίου 2022]. Ιδία επεξεργασία Εικ.12 Διάγραμμα της πορείας και των σημείων στάσης. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 28 Δεκεμβρίου 2022]. Ιδία επεξεργασία. Εικ.13 Αξονομετρική απεικόνιση. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 28 Δεκεμβρίου 2022]. Εικ.14 Διάγραμμα του κανάβου οργάνωσης. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 28 Δεκεμβρίου 2022]. Ιδία επεξεργασία Εικ.15 Ο κάναβος των 7 μέτρων. Πηγή:Ιδία επεξεργασία Εικ.16 Διάγραμμα κατωφλιών. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 28 Δεκεμβρίου 2022]. Ιδία επεξεργασία Εικ.17 Ενδιάμεσος χώρος. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 28 Δεκεμβρίου 2022]. Εικ.18 Άποψη της εισόδου στο Μουσείο. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 28 Δεκεμβρίου 2022]. Εικ.19 Εξωτερική άποψη. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 28 Δεκεμβρίου 2022]. Εικ.20 Άποψη του εσωτερικού. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 28 Δεκεμβρίου 2022]. Εικ.21 Εξωτερική άποψη του Μουσείου από τον δρόμο.Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 28 Δεκεμβρίου 2022]. Εικ.22 Βορειοδυτική άποψη του οικισμού. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 1 Ιουνίου 2023] Εικ.23 Όψη του οικισμού, όπου φαίνεται η κλίση του εδάφους. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 1 Ιουνίου 2023] Εικ.24 Το συγκρότημα τοποθετείται παράλληλα στις υψομετρικές του εδάφους. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 1 Ιουνίου 2023] Εικ.25 Διάγραμμα των αρχιτεκτόνων της οργάνωσης βάσει ζωνών: ΔΡ για τους δρόμους, ΚΑ για τις κατοικίες και ΥΠ για τους υπαίθριους χώρους. Στην τομή φαίνεται η προσαρμογή του οικισμού στο ανάγλυφο του εδάφους, Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 1 Ιουνίου 2023] Εικ.26 Κάτοψη του λειτουργικού προγράμματος. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 1 Ιουνίου 2023] Εικ.27 Κάτοψη πρώτης στάθμης με ένδειξη κλειστών, ημιυπαίθριων και υπαίθριων χώρων. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 1 Ιουνίου 2023]. Ιδία επεξεργασία Εικ.28 Τυπολογίες κατοικιών. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 1 Ιουνίου 2023]. Εικ.29 Τυπολογίες κατοικιών. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 1 Ιουνίου 2023].

163 Εικ.30 Σχηματικά σχέδια των τύπων κατοικιών. Πηγή:

https://www.doma.archi/index/projects/oikismos-proswpikoy-etaireiasmetalleiwn-sto-distomo [Πρόσβαση: 20 Ιουλίου 2023] Εικ.31 Λεπτομέρεια διαδοχικών ανοιχτών και κλειστών περασμάτων. Πηγή: Frampton K, Atelier 66.The Architecture of Dimitris and Suzana Antonakakis.

New York, Rizzoli, 1985, σελ.121 Εικ.32 Στεγασμένο πέρασμα. Πηγή: Frampton K, Atelier 66.The Architecture of Dimitris and Suzana Antonakakis. New York, Rizzoli, 1985, σελ.121 Εικ.33 Εξωτερική λεπτομέρεια. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 1 Ιουνίου 2023]. Εικ.34 Εξωτερική λεπτομέρεια. Πηγή: Frampton K, Atelier 66.The Architecture of Dimitris and Suzana Antonakakis. New York, Rizzoli, 1985, σελ.115 Εικ.35 Σχηματικό σχέδιο της οργάνωσης των κτιριακών τύπων σε κλίμακα κατοικίας. Πηγή: Frampton K, Atelier 66.The Architecture of Dimitris and Suzana Antonakakis. New York, Rizzoli, 1985, σελ.116 Εικ.36 Βορινή άποψη. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 15 Απριλίου 2023]. Εικ.37 Αξονομετρικό σχέδιο. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 15 Απριλίου 2023]. Εικ.38 Άποψη της εισόδου στην κατοικία. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 15 Απριλίου 2023]. Εικ.39 Διαγράμματα κατόψεων ισογείου και ορόφου με ένδειξη κλειστών, ημιυπαίθριων και υπαίθριων χώρων. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 15 Απριλίου 2023]. Ιδία επεξεργασία Εικ.40 Διάγραμμα κάτοψης με ένδειξη του κανάβου και των πορειών κίνησης. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 15 Απριλίου 2023]. Ιδία επεξεργασία Εικ.41 Εσωτερικό μονοπάτι. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 15 Απριλίου 2023]. Εικ.42 Άποψη αυλής και pilotis. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 15 Απριλίου 2023]. Εικ.43 Το καθιστικό. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 15 Απριλίου 2023]. Εικ.44 Άποψη των δωμάτων. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 15 Απριλίου 2023]. Εικ.45 Θέα της αυλής και της εισόδου από το υπνοδωμάτιο των γονέων. Πηγή: Frampton K, Atelier 66.The Architecture of Dimitris and Suzana Antonakakis. New York, Rizzoli, 1985, σελ.62 Εικ.46 Πρόσοψη της πολυκατοικίας προς την Εμ.Μπενάκη. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 20 Ιανουαρίου 2023] Εικ.47 Διάγραμμα του οικοπέδου σε σχέση με τον δρόμο και τον λόφο του Στρέφη. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 20 Ιανουαρίου 2023]. Ιδία επεξεργασία Εικ.48 Το κυκλικό κλιμακοστάσιο στην γωνία του οικοπέδου. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 20 Ιανουαρίου 2023].

Παράρτημα Εικόνων Β Μέρος Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη

164

Παράρτημα Εικόνων Β Μέρος Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη

Εικ.49 Διαγράμματα των κατόψεων των ορόφων με ένδειξη κλειστών,

ημιυπαίθριων και υπαίθριων χώρων. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 20 Ιανουαρίου 2023]. Ιδία επεξεργασία Εικ.50 Σκίτσα των αρχιτεκτόνων με ένδειξη της διαμπερότητας και του φυσικού αερισμού των χώρων. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 20 Ιανουαρίου 2023]. Εικ.51 Σκίτσα των αρχιτεκτόνων με τις λύσεις που υιοθέτησαν στο συγκεκριμένο έργο έναντι της καθιερωμένης αντιμετώπισης της πολυκατοικίας. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 20 Ιανουαρίου 2023]. Εικ.52 Σκίτσο τομής των αρχιτεκτόνων. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 20 Ιανουαρίου 2023]. Εικ.53 Κατακόρυφη τομή της πολυκατοικίας με ένδειξη των διαφορετικών διαμερισμάτων. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 20 Ιανουαρίου 2023]. Ιδία επεξεργασία Εικ.54 Κατόψεις με ένδειξη του κανάβου. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 20 Ιανουαρίου 2023]. Ιδία επεξεργασία Εικ.55 Ο χώρος του καθιστικού. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 20 Ιανουαρίου 2023]. Εικ.56 Λεπτομέρεια από τον χώρο του καθιστικού. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 20 Ιανουαρίου 2023]. Εικ.57 Προοπτικό σκίτσο των αρχιτεκτόνων από την είσοδο στην αυλή της πολυκατοικίας. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 20 Ιανουαρίου 2023]. Εικ.58 Άποψη του ημιυπαίθριου κλιμακοστασίου. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 20 Ιανουαρίου 2023]. Εικ.59 Λεπτομέρεια από τον χώρο της κουζίνας. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 20 Ιανουαρίου 2023]. Εικ.60 Άποψη της τραπεζαρίας. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 20 Ιανουαρίου 2023]. Εικ.61 Τμήμα της όψης της πολυκατοικίας. Πηγή: https://linea811.blogspot.com/2011/03/blog-post_27.html [Πρόσβαση: 20 Ιανουαρίου 2023] Εικ.62 Η όψη της πολυκατοικίας. Πηγή: http://www.culture2000.tee.gr/ATHENS/GREEK/BUILDINGS/BUILD_TEXTS/B1 36_t.html [Πρόσβαση: 20 Ιανουαρίου 2023] Εικ.63 Πρόσοψη της κατοικίας. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 22 Μαρτίου 2023]]. Εικ.64 Διάγραμμα της τοποθεσίας της κατοικίας. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 22 Μαρτίου 2023]. Ιδία επεξεργασία Εικ.65 Κατακόρυφη τομή. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 22 Μαρτίου 2023].

165 Εικ.66 Διαγράμματα κατόψεων με ένδειξη κλειστών, ημιυπαίθριων και

υπαίθριων χώρων. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 22 Μαρτίου 2023]. Ιδία επεξεργασία Εικ.67 Άποψη του καθιστικού. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 22 Μαρτίου 2023]. Εικ.68 Διάγραμμα κάτοψης με ένδειξη του κανάβου και των σκαλών της κατακόρυφης πορείας κίνησης. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 22 Μαρτίου 2023]. Ιδία επεξεργασία Εικ.69 Το κατώφλι της εισόδου. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 22 Μαρτίου 2023]. Εικ.70 Λεπτομέρεια του εξωτερικού. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 22 Μαρτίου 2023]. Εικ.71 Άποψη του εσωτερικού. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 22 Μαρτίου 2023]. Εικ.72 Εικόνα από το λουτρό. Πηγή: https://a66architects.com/ [Πρόσβαση 22 Μαρτίου 2023].

Εικ.1 Κυριάκος Κρόκος (1941-1998). Πηγή:

http://www.tritsibidas.gr/gr/index.php?option=com_content&view=article& id=66&catid=1&Itemid=11 [Πρόσβαση: 20 Νοεμβρίου 2022] Εικ.2 Ζωγραφιά του Κυριάκου Κρόκου. Πηγή: https://www.saronicmagazine.gr/saronikos/aigina/11939-piges-tis-protisaisthisis-zografies-toy-kiriakoy-krokoy [Πρόσβαση: 12 Ιουνίου 2023] Εικ.3 Θερινή κατοικία Muuratsalo. Alvar Aalto. Πηγή: https://www.google.com/search?sxsrf=AB5stBiXl3MXn4cktlXmF99w2hibRSjZx g:1688313173719&q=alvar+aalto+%CE%BA%CE%B1%CF%84%CE%BF%CE%B 9%CE%BA%CE%B9%CE%B1+muuratsalo&tbm=isch&sa=X&ved=2ahUKEwjav _TXsPD_AhWyi_0HHWUKCnQQ0pQJegQIDBAB&biw=1536&bih=700&dpr=1.2 5#imgrc=EGp8nHIZrWqyhM [Πρόσβαση: 20 ιουνίου 2023] Εικ.4 Εικόνα τυπικού γιαπιού. Πηγή: https://www.google.com/search?q=%CE%B3%CE%B9%CE%B1%CF%80%CE %B9+%CE%BF%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CE%B4%CE%BF%CE%BC%CE%B7&t bm=isch&ved=2ahUKEwjSu__Dg6yAAxVDmycCHZdQBrUQ2cCegQIABAA&oq=%CE%B3%CE%B9%CE%B1%CF%80%CE%B9+%CE%BF%CE %B9%CE%BA%CE%BF%CE%B4%CE%BF%CE%BC%CE%B7&gs_lcp=CgNpbWc QAzoECCMQJzoHCAAQGBCABFC4FFiHK2DMMGgAcAB4AIABYIgB8AaSAQI xMJgBAKABAaoBC2d3cy13aXotaW1nwAEB&sclient=img&ei=DOPAZNKFKM O2nsEPl6GZqAs&bih=763&biw=1536#imgrc=MxvENLVO1H2XHM [Πρόσβαση: 25 ιουλίου 2023] Εικ.5 Προσχέδιο του Βυζαντινού Μουσείου στην αμμουδιά. Πηγή: ΑρβανίτηΚρόκου Λ., Κωνσταντόπουλος Η., Λεβίδης Α., Κυριάκος Κρόκος. Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη & λέτη Αρβανίτη-Κρόκου, 2012, σελ.232 Εικ.6 Ζωγραφιά το Κ.Κρόκου. Πηγή: Αρβανίτη-Κρόκου Λ., Κωνσταντόπουλος Η., Λεβίδης Α., Κυριάκος Κρόκος. Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη & λέτη Αρβανίτη-Κρόκου, 2012, σελ.232

Παράρτημα Εικόνων Β Μέρος Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη

Κυριάκος Κρόκος

166

Παράρτημα Εικόνων Β Μέρος Κυριάκος Κρόκος

Εικ.7 Πορτρέτο γυναίκας του Κ. Κρόκου. Πηγή: Αρβανίτη-Κρόκου Λ.,

Κωνσταντόπουλος Η., Λεβίδης Α., Κυριάκος Κρόκος. Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη & λέτη Αρβανίτη-Κρόκου, 2012, σελ.235 Εικ.8 Πορτρέτο γυναίκας του Κ. Κρόκου. Πηγή: Αρβανίτη-Κρόκου Λ., Κωνσταντόπουλος Η., Λεβίδης Α., Κυριάκος Κρόκος. Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη & λέτη Αρβανίτη-Κρόκου, 2012, σελ.235 Εικ.9 Ζωγραφιά του Κ.Κρόκου. Πηγή: https://www.rizospastis.gr/story.do?id=4578829 [Πρόσβαση: 20 ιουλίου 2023] Εικ.10 Πηγή: Αρβανίτη-Κρόκου Λ., Κωνσταντόπουλος Η., Λεβίδης Α., Κυριάκος Κρόκος. Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη & λέτη Αρβανίτη-Κρόκου, 2012, σελ.160 Εικ.11 Πηγή: Αρχείο Γεωργίας Δασκαλάκη και Γιάννη Παπαδόπουλου Εικ.12 Πηγή: Αρχείο Γεωργίας Δασκαλάκη και Γιάννη Παπαδόπουλου Εικ.13 Πηγή: Αρβανίτη-Κρόκου Λ., Κωνσταντόπουλος Η., Λεβίδης Α., Κυριάκος Κρόκος. Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη & λέτη Αρβανίτη-Κρόκου, 2012, σελ.161 Εικ.14 Πηγή: Αρβανίτη-Κρόκου Λ., Κωνσταντόπουλος Η., Λεβίδης Α., Κυριάκος Κρόκος. Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη & λέτη Αρβανίτη-Κρόκου, 2012, σελ.161 Εικ.15 Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού. Πηγή: Γιαννούτσος Γ., Μουσείο Βυζαντινού πολιτισμού Θεσσαλονίκης-Κυριάκος Κρόκος 1977-1993, Αφετηρίες-Ημερίδα ΔΟΜΕΣ INDEX 04, Μουσείο Μπενάκη, 2017, Διαθέσιμο στο: https://giannisgiannoutsos.com/el/publications/afetiries-imeridadomes-index-04, [Πρόσβαση: 15 ιουλίου 2023]. Εικ.16 Θέση του Μουσείου στον αστικό ιστό. Πηγή: Google maps. Ιδία επεξεργασία Εικ.17 Τα τρία αίθρια του Μουσείου. Πηγή: https://www.ktirio.gr/el/%CE%BA%CF%84%CE%B9%CF%81%CE%B9%CE%B1 /%CE%BA%CF%84%CE%B9%CF%81%CE%B9%CE%B1%CE%B4%CE%B7%CE%BC%CE%BF%CF%83%CE%B9%CE%B1%CE%B5%CE%BA%CF%80%CE%B1%CE%B9%CE%B4%CE%B5%CF%85%CF%8 3%CE%B7%CF%82%CF%85%CE%B3%CE%B5%CE%B9%CE%B1%CF%82/%CE%BC%CE%BF%CF% 85%CF%83%CE%B5%CE%AF%CE%BF%CE%B2%CF%85%CE%B6%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%B9%CE%BD%CE% BF%CF%8D%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CF%84%CE%B9%CF%83%CE%BC%CE%B F%CF%8D-%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%B8%CE%B5%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%BB%CE%BF%CE%BD%CE%A F%CE%BA%CE%B7 [Πρόσβαση: 10 Νοεμβρίου 2022]. Ιδία επεξεργασία Εικ.18 Το αίθριο της κεντρικής αυλής. Πηγή: https://miettsimiski11.blogspot.com/2012/08/blog-post.html [Πρόσβαση: 10 Νοεμβρίου 2022]

167 Εικ.19 Νοτιοανατολικό αίθριο. Πηγή:

https://www.ktirio.gr/el/%CE%BA%CF%84%CE%B9%CF%81%CE%B9%CE%B1/ %CE%BA%CF%84%CE%B9%CF%81%CE%B9%CE%B1%CE%B4%CE%B7%CE%BC%CE%BF%CF%83%CE%B9%CE%B1%CE%B5%CE%BA%CF%80%CE%B1%CE%B9%CE%B4%CE%B5%CF%85%CF%83 %CE%B7%CF%82%CF%85%CE%B3%CE%B5%CE%B9%CE%B1%CF%82/%CE%BC%CE%BF%CF%8 5%CF%83%CE%B5%CE%AF%CE%BF%CE%B2%CF%85%CE%B6%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%B9%CE%BD%CE%B F%CF%8D%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CF%84%CE%B9%CF%83%CE%BC%CE%BF %CF%8D-%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%B8%CE%B5%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%BB%CE%BF%CE%BD%CE%AF %CE%BA%CE%B7 [Πρόσβαση: 10 Νοεμβρίου 2022]. Εικ.20 Βορειοανατολικό αίθριο. Πηγή: Ηλιάκης Μ.,Ο ποιητικός στοχασμός του αρχιτέκτονα Κυριάκου Κρόκου Εικ.21 Διαγραμματικά σκίτσα του αρχιτέκτονα. Πηγή: Γιαννούτσος Γ., Μουσείο Βυζαντινού πολιτισμού Θεσσαλονίκης-Κυριάκος Κρόκος 19771993, Αφετηρίες-Ημερίδα ΔΟΜΕΣ INDEX 04, Μουσείο Μπενάκη, 2017, Διαθέσιμο στο: https://giannisgiannoutsos.com/el/publications/afetiriesimerida-domes-index-04, [Πρόσβαση: 15 ιουλίου 2023]. Εικ.22 Διάγραμμα κάτοψης με ένδειξη κλειστών, ημιυπαίθριων και υπαίθριων χώρων. Πηγή: https://www.ktirio.gr/el/%CE%BA%CF%84%CE%B9%CF%81%CE%B9%CE%B1/ %CE%BA%CF%84%CE%B9%CF%81%CE%B9%CE%B1%CE%B4%CE%B7%CE%BC%CE%BF%CF%83%CE%B9%CE%B1%CE%B5%CE%BA%CF%80%CE%B1%CE%B9%CE%B4%CE%B5%CF%85%CF%83 %CE%B7%CF%82%CF%85%CE%B3%CE%B5%CE%B9%CE%B1%CF%82/%CE%BC%CE%BF%CF%8 5%CF%83%CE%B5%CE%AF%CE%BF%CE%B2%CF%85%CE%B6%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%B9%CE%BD%CE%B F%CF%8D%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CF%84%CE%B9%CF%83%CE%BC%CE%BF %CF%8D-%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%B8%CE%B5%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%BB%CE%BF%CE%BD%CE%AF %CE%BA%CE%B7 [Πρόσβαση: 10 Νοεμβρίου 2022]. Ιδία επεξεργασία Εικ.23 Διαγραμματικό σκίτσο της πορείας και των οπτικών φυγών του αρχιτέκτονα. Πηγή: Γιαννούτσος Γ., Μουσείο Βυζαντινού πολιτισμού Θεσσαλονίκης-Κυριάκος Κρόκος 1977-1993, Αφετηρίες-Ημερίδα ΔΟΜΕΣ INDEX 04, Μουσείο Μπενάκη, 2017, Διαθέσιμο στο: https://giannisgiannoutsos.com/el/publications/afetiries-imerida-domesindex-04, [Πρόσβαση: 15 ιουλίου 2023].

Παράρτημα Εικόνων Β Μέρος Κυριάκος Κρόκος

168

Παράρτημα Εικόνων Β Μέρος Κυριάκος Κρόκος

Εικ.24 Η σπειροειδής κίνηση εγγεγραμμένη στον ορθοκανονικό κάναβο.

Πηγή: https://www.ktirio.gr/el/%CE%BA%CF%84%CE%B9%CF%81%CE%B9%CE%B1 /%CE%BA%CF%84%CE%B9%CF%81%CE%B9%CE%B1%CE%B4%CE%B7%CE%BC%CE%BF%CF%83%CE%B9%CE%B1%CE%B5%CE%BA%CF%80%CE%B1%CE%B9%CE%B4%CE%B5%CF%85%CF%8 3%CE%B7%CF%82%CF%85%CE%B3%CE%B5%CE%B9%CE%B1%CF%82/%CE%BC%CE%BF%CF% 85%CF%83%CE%B5%CE%AF%CE%BF%CE%B2%CF%85%CE%B6%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%B9%CE%BD%CE% BF%CF%8D%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CF%84%CE%B9%CF%83%CE%BC%CE% BF%CF%8D-%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%B8%CE%B5%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%BB%CE%BF%CE%BD%CE% AF%CE%BA%CE%B7 [Πρόσβαση: 10 Νοεμβρίου 2022]. Ιδία επεξεργασία Εικ.25 Διάγραμμα της πορείας εντός του Μουσείου. Πηγή: οπ.παρ. Ιδία επεξεργασία Εικ.26 Διάγραμμα της πορείας και των σημείων εισόδου στους εκθεσιακούς χώρους. Πηγή: οπ.παρ. Ιδία επεξεργασία Εικ.27 Διάδρομος κίνησης εντός του Μουσείου. Πηγή: Πισιμίσης Ν., Λόγος και Πράξη στο αρχιτεκτονικό έργο-Η περίπτωση του Κυριάκου Κρόκου(1941-1998). Διάλεξη 9ου εξαμήνου, Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ, 2018, σελ.75 Εικ.28 Φωτιστικό άνοιγμα στο άνω μέρος της πλήρωσης εσωτερική όψη. Πηγή: Πισιμίσης Ν., Λόγος και Πράξη στο αρχιτεκτονικό έργο-Η περίπτωση του Κυριάκου Κρόκου(1941-1998). Διάλεξη 9ου εξαμήνου, Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ, 2018, σελ.76 Εικ.29 Φωτιστικό άνοιγμα στο άνω μέρος της πλήρωσης εξωτερική όψη. Πηγή: Πισιμίσης Ν., Λόγος και Πράξη στο αρχιτεκτονικό έργο-Η περίπτωση του Κυριάκου Κρόκου(1941-1998). Διάλεξη 9ου εξαμήνου, Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ, 2018, σελ.76 Εικ.30 Λεπτομέρεια των πλίνθινων στηθαίων. Πηγή: https://www.ktirio.gr/el/%CE%BA%CF%84%CE%B9%CF%81%CE%B9%CE%B1 /%CE%BA%CF%84%CE%B9%CF%81%CE%B9%CE%B1%CE%B4%CE%B7%CE%BC%CE%BF%CF%83%CE%B9%CE%B1%CE%B5%CE%BA%CF%80%CE%B1%CE%B9%CE%B4%CE%B5%CF%85%CF%8 3%CE%B7%CF%82%CF%85%CE%B3%CE%B5%CE%B9%CE%B1%CF%82/%CE%BC%CE%BF%CF% 85%CF%83%CE%B5%CE%AF%CE%BF%CE%B2%CF%85%CE%B6%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%B9%CE%BD%CE% BF%CF%8D%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CF%84%CE%B9%CF%83%CE%BC%CE% BF%CF%8D-%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%B8%CE%B5%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%BB%CE%BF%CE%BD%CE% AF%CE%BA%CE%B7 [Πρόσβαση: 10 Νοεμβρίου 2022]. Εικ.31 Το επίκρανο ως στέψη στον κορμό του υποστυλώματος, μεσολαβεί μεταξύ του τελευταίου και του δοκαριού. Πηγή: Πισιμίσης Ν., Λόγος και Πράξη στο αρχιτεκτονικό έργο-Η περίπτωση του Κυριάκου Κρόκου(1941-

169 Εικ.32 Λεπτομέρεια της τοιχοποιίας. Πηγή: Πισιμίσης Ν., Λόγος και Πράξη

στο αρχιτεκτονικό έργο-Η περίπτωση του Κυριάκου Κρόκου(1941-1998). Διάλεξη 9ου εξαμήνου, Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ, 2018, σελ.57 Εικ,33 Λεπτομέρεια υδρορρόης. Πηγή: Πισιμίσης Ν., Λόγος και Πράξη στο αρχιτεκτονικό έργο-Η περίπτωση του Κυριάκου Κρόκου(1941-1998). Διάλεξη 9ου εξαμήνου, Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ, 2018, σελ.57 Εικ.34 Η διαφορετική επεξεργασία του εμφανούς σκυροδέματος στην ενδιάμεση ζώνη μεταξύ βάσης και κορμού, με το χτύπημα του για την εμφάνιση των σκύρων. Πηγή: Πισιμίσης Ν., Λόγος και Πράξη στο αρχιτεκτονικό έργο-Η περίπτωση του Κυριάκου Κρόκου(1941-1998). Διάλεξη 9ου εξαμήνου, Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ, 2018, σελ.63 Εικ.35 Λεπτομέρεια από το περίστυλο του κεντρικού αιθρίου. Ο ξυλότυπος ακολουθεί την διεύθυνση του κάθε αρχιτεκτονικού μέλους. Πηγή: Πισιμίσης Ν., Λόγος και Πράξη στο αρχιτεκτονικό έργο-Η περίπτωση του Κυριάκου Κρόκου(1941-1998). Διάλεξη 9ου εξαμήνου, Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ, 2018, σελ.61 Εικ.36 Ζωγραφιά του Μουσείου του Κυριάκου Κρόκου. Πηγή: Γιαννούτσος Γ., Μουσείο Βυζαντινού πολιτισμού Θεσσαλονίκης-Κυριάκος Κρόκος 19771993, Αφετηρίες-Ημερίδα ΔΟΜΕΣ INDEX 04, Μουσείο Μπενάκη, 2017, Διαθέσιμο στο: https://giannisgiannoutsos.com/el/publications/afetiriesimerida-domes-index-04, [Πρόσβαση: 15 ιουλίου 2023]. Εικ.37 Συνδυασμός των υλικών. Πηγή: https://www.ktirio.gr/el/%CE%BA%CF%84%CE%B9%CF%81%CE%B9%CE%B1/ %CE%BA%CF%84%CE%B9%CF%81%CE%B9%CE%B1%CE%B4%CE%B7%CE%BC%CE%BF%CF%83%CE%B9%CE%B1%CE%B5%CE%BA%CF%80%CE%B1%CE%B9%CE%B4%CE%B5%CF%85%CF%83 %CE%B7%CF%82%CF%85%CE%B3%CE%B5%CE%B9%CE%B1%CF%82/%CE%BC%CE%BF%CF%8 5%CF%83%CE%B5%CE%AF%CE%BF%CE%B2%CF%85%CE%B6%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%B9%CE%BD%CE%B F%CF%8D%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CF%84%CE%B9%CF%83%CE%BC%CE%BF %CF%8D-%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%B8%CE%B5%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%BB%CE%BF%CE%BD%CE%AF %CE%BA%CE%B7 [Πρόσβαση: 10 Νοεμβρίου 2022]. Εικ.38 Άποψη του εσωτερικού. Πηγή: https://www.openhousethessaloniki.gr/building/mouseio-vyzantinoupolitismou/ [Πρόσβαση: 20 Μαρτίου 2023] Εικ.39 Τμήμα ψηφιδωτού από τα εκθέματα του μουσείου. Πηγή: Γιαννούτσος Γ., Μουσείο Βυζαντινού πολιτισμού Θεσσαλονίκης-Κυριάκος Κρόκος 19771993, Αφετηρίες-Ημερίδα ΔΟΜΕΣ INDEX 04, Μουσείο Μπενάκη, 2017, Διαθέσιμο στο: https://giannisgiannoutsos.com/el/publications/afetiriesimerida-domes-index-04, [Πρόσβαση: 15 ιουλίου 2023].

Παράρτημα Εικόνων Β Μέρος Κυριάκος Κρόκος

170

Παράρτημα Εικόνων Β Μέρος Κυριάκος Κρόκος

Εικ.40 Η θύρα της εισόδου στο αίθριο του μουσείου. Πηγή:

https://www.ktirio.gr/el/%CE%BA%CF%84%CE%B9%CF%81%CE%B9%CE%B1/ %CE%BA%CF%84%CE%B9%CF%81%CE%B9%CE%B1%CE%B4%CE%B7%CE%BC%CE%BF%CF%83%CE%B9%CE%B1%CE%B5%CE%BA%CF%80%CE%B1%CE%B9%CE%B4%CE%B5%CF%85%CF%8 3%CE%B7%CF%82%CF%85%CE%B3%CE%B5%CE%B9%CE%B1%CF%82/%CE%BC%CE%BF%CF%8 5%CF%83%CE%B5%CE%AF%CE%BF%CE%B2%CF%85%CE%B6%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%B9%CE%BD%CE%B F%CF%8D%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CF%84%CE%B9%CF%83%CE%BC%CE%B F%CF%8D-%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%B8%CE%B5%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%BB%CE%BF%CE%BD%CE%A F%CE%BA%CE%B7 [Πρόσβαση: 10 Νοεμβρίου 2022]. Εικ.41 Εξωτερική άποψη. Πηγή: οπ.παρ. Εικ.42 Άποψη από ψηλά. Πηγή: https://gr.pinterest.com/pin/519180663270532968/ [Πρόσβαση: 15 ιουλίου 2023] Εικ.43 Σχέδιο κάτοψης της κατοικίας από το αρχείο του Κυριάκου Κρόκου με ένδειξη κλειστών, ημιυπαίθριων και υπαίθριων χώρων. Πηγή: Αρχείο Κυριάκου Κρόκου, Μουσείο Μπενάκη. Ιδία επεξεργασία Εικ.44 Άποψη της κατοικίας. Πηγή: https://aeginafirst.wordpress.com/tag/%CF%83%CF%86%CE%B5%CE%BD% CF%84%CE%BF%CF%8D%CF%81%CE%B9/ [Πρόσβαση: 20 Ιουλίου 2023] Εικ.45 Όψη της κατοικίας. Πηγή: Αρχείο Κυριάκου Κρόκου, Μουσείο Μπενάκη. Εικ.46 Λεπτομέρεια τοιχοποιίας με τον συνδυασμό των χρωμάτων. Πηγή: Αρχείο Κυριάκου Κρόκου, Μουσείο Μπενάκη. Εικ.47 Άποψη της κατοικίας. Πηγή: Αρχείο Κυριάκου Κρόκου, Μουσείο Μπενάκη. Εικ.48 Άποψη της εισόδου στην κατοικία. Πηγή: Αρχείο Κυριάκου Κρόκου, Μουσείο Μπενάκη. Εικ.49 Η όψη της κατοικίας προς τον δρόμο. Πηγή: http://www.culture2000.tee.gr/ATHENS/GREEK/BUILDINGS/BUILD_TEXTS/B80 _t.html [Πρόσβαση: 22 Ιουλίου 2023] Εικ.50 Κατακόρυφη τομή με ένδειξη κλειστών, ημιυπαίθριων και υπαίθριων χώρων. Πηγή: http://www.culture2000.tee.gr/ATHENS/GREEK/BUILDINGS/BUILD_TEXTS/B80 _t.html [Πρόσβαση: 22 Ιουλίου 2023] Εικ.51 Είσοδος στην κατοικία. Πηγή: Αρχείο Κυριάκου Κρόκου, Μουσείο Μπενάκη. Εικ.52 Ο διπλού ύψους χώρος στο εσωτερικό. Πηγή: Αρχείο Κυριάκου Κρόκου, Μουσείο Μπενάκη. Εικ.53 Ο χώρος της εισόδου με την σκάλα που οδηγεί στο πάνω επίπεδο. Πηγή: Αρχείο Κυριάκου Κρόκου, Μουσείο Μπενάκη.

171 Εικ.54 Λεπτομέρεια των υλικών, των χρωμάτων και των συναρμογών τους

από τον υπαίθριο χώρο της κατοικίας, με την λεπτομέρεια που απεικονίζει ένα φύλλο να κοσμεί το πεζούλι. Πηγή: Αρχείο Κυριάκου Κρόκου, Μουσείο Μπενάκη. Εικ.55 Πρόσοψη της πολυκατοικίας. Πηγή: http://www.culture2000.tee.gr/ATHENS/GREEK/BUILDINGS/BUILD_TEXTS/B104 _t.html [Πρόσβαση: 15 Μαρτίου 2023] Εικ.56 Το εργαστήριο του ζωγράφου. Πηγή: https://www.protothema.gr/culture/article/1202002/alekos-fasianos-tahronia-sto-parisi-o-lakarier-o-aragon-oi-didahes-tou-morali-kai-to-atelie-stinkallithea/ [Πρόσβαση: 13 Μαρτίου 2023] Εικ.57 Θέση στον χάρτη. Πηγή: Google maps.Ιδία επεξεργασία Εικ.58 Κατακόρυφη τομή με ένδειξη κλειστών, ημιυπαίθριων, υπαίθριων χώρων και φωταγωγού. Πηγή: Αρβανίτη-Κρόκου Λ., “Ο Κυριάκος Κρόκος και το Μουσείο Φασιανού”, LIFO, 2023, Διαθέσιμο στο: https://www.lifo.gr/culture/design/o-kyriakos-krokos-kai-moyseio-fasianoy, [Πρόσβαση: 25 Ιουλίου 2023]. Ιδία επεξεργασία Εικ.59 Εσωτερική άποψη του ισογείου. Πηγή:https://www.demenegas.gr/project/alekos-fasianos-museum/ [Πρόσβαση: 1 Απριλίου 2023] Εικ.60 Ο διαμορφωμένος ακάλυπτος. Πηγή:https://www.demenegas.gr/project/alekos-fasianos-museum/ [Πρόσβαση: 1 Απριλίου 2023] Εικ.61 Η ελικοειδής σκάλα του μουσείου. Πηγή: Αρβανίτη-Κρόκου Λ., “Ο Κυριάκος Κρόκος και το Μουσείο Φασιανού”, LIFO, 2023, Διαθέσιμο στο: https://www.lifo.gr/culture/design/o-kyriakos-krokos-kai-moyseio-fasianoy, [Πρόσβαση: 25 Ιουλίου 2023]. Εικ.62 Η είσοδος του μουσείου. Πηγή: Αρβανίτη-Κρόκου Λ., “Ο Κυριάκος Κρόκος και το Μουσείο Φασιανού”, LIFO, 2023, Διαθέσιμο στο: https://www.lifo.gr/culture/design/o-kyriakos-krokos-kai-moyseio-fasianoy, [Πρόσβαση: 25 Ιουλίου 2023]. Εικ.63 Η είσοδος της πολυκατοικίας, με την λεία τσιμεντένια κολώνα ανάμεσα με την ιδιαίτερη στέψη. Πηγή:https://www.demenegas.gr/project/alekosfasianos-museum/ [Πρόσβαση: 1 Απριλίου 2023] Εικ.64 Η όψη της πολυκατοικίας με ένδειξη του κανάβου. Πηγή: http://www.culture2000.tee.gr/ATHENS/GREEK/BUILDINGS/BUILD_TEXTS/B104 _t.html [Πρόσβαση: 15 Μαρτίου 2023] . Ιδία επεξεργασία Εικ.65 Το εισερχόμενο φως από τον φωταγωγό. Πηγή: https://www.huffingtonpost.gr/entry/to-moeseio-alekoe-fasianoe-dinei-neapnoe-sto-kentro-tes-athenas_gr_6139f8e8e4b0640100a167fa [Πρόσβαση: 10 Μαρτίου 2023]

Παράρτημα Εικόνων Β Μέρος Κυριάκος Κρόκος

172

Παράρτημα Εικόνων Β Μέρος Κυριάκος Κρόκος

Εικ.66 Ο ισόγειος χώρος του μουσείου και το πατάρι με την σκάλα που

Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας

Εικ.1 Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας (1924-2023). Πηγή:

οδηγεί στο εργαστήριο του ζωγράφου στον πρώτο όροφο. Δεξιά βρίσκεται ο φωταγωγός. Πηγή: Αρβανίτη-Κρόκου Λ., “Ο Κυριάκος Κρόκος και το Μουσείο Φασιανού”, LIFO, 2023, Διαθέσιμο στο: https://www.lifo.gr/culture/design/o-kyriakos-krokos-kai-moyseio-fasianoy, [Πρόσβαση: 25 Ιουλίου 2023]. Εικ.67 Όψη της πολυκατοικίας από την οδό Χίου. Η όψη των διαμερισμάτων ξεχωρίζει από αυτή του μουσείου κάτω. Διακρίνει ακόμη, κανείς τις μπρούντζινες λαμαρίνες στα μπαλκόνια. Πηγή: Αρβανίτη-Κρόκου Λ., “Ο Κυριάκος Κρόκος και το Μουσείο Φασιανού”, LIFO, 2023, Διαθέσιμο στο: https://www.lifo.gr/culture/design/o-kyriakos-krokos-kai-moyseio-fasianoy, [Πρόσβαση: 25 Ιουλίου 2023]. Εικ.68 Το πατάρι του εκθεσιακού χώρου με τον τοίχο του παλιού νεοκλασικού δεξιά. Πηγή: https://www.culturalsociety.gr/thessalonikeonpolis/diavazoyme-arthra/i-monadikotita-toy-kyriakoy-krokoy/ [Πρόσβαση: 10 Ιουλίου 2023]

https://www.lifo.gr/proswpa/athenians/konstantinos-dekaballas-i-athinasygkatalegetai-stis-pio-ashimes-poleis-se-olon [Πρόσβαση: 20 Φεβρουαρίου 2023] Εικ.2 Προοπτικό σκίτσο του εσωτερικού της κατοικίας στην Αγία Μαρίνα Αττικής. Πηγή: Δεκαβάλλας K., Από τη μεγάλη κλίμακα στη μικρή, Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη, 2008, σελ.256 Εικ.3 Σκίτσο συγκροτήματος παραθερισμού στα κανάλια Μυκόνου. Πηγή: Δεκαβάλλας Κ., Απ’όσα είπα κι έγραψα. Αθήνα, Libro, 1999, σελ.33 Εικ.4 Αμερικάνικο κέντρο Νεότητας, Ιταλία. Πηγή: Δεκαβάλλας K., Από τη μεγάλη κλίμακα στη μικρή, Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη, 2008, σελ.36 Εικ.5 Πρόταση για την Chelsea Manhattan. Πηγή: Δεκαβάλλας K., Από τη μεγάλη κλίμακα στη μικρή, Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη, 2008, σελ.56 Εικ.6 Ξενοδοχείο Imperial, Ρόδος. Πηγή: Δεκαβάλλας K., Από τη μεγάλη κλίμακα στη μικρή, Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη, 2008, σελ.130 Εικ.7 Σκίτσο του Δεκαβάλλα που αναπαριστά την λειτουργία της κληματαριάς ή της καλαμωτής. Πηγή: Δεκαβάλλας Κ., Απ’όσα είπα κι έγραψα. Αθήνα, Libro, 1999, σελ.172 Εικ.8 Σπίτι στην Σκύρο με κληματαριά. Πηγή: Δεκαβάλλας Κ., Απ’όσα είπα κι έγραψα. Αθήνα, Libro, 1999, σελ.169 Εικ.9 Άποψη από ψηλά. Πηγή: Δέσποινα Βουτέρη, από το αρχείο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα Εικ.10 Οι νέοι οικισμοί. Πηγή: Δέσποινα Βουτέρη, από το αρχείο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα

173 Εικ.11 Τυπική διατομή παραδοσιακού οικισμού. Πηγή:

https://www.doma.archi/index/projects/anoikodomhsh-santorinhs [Πρόσβαση: 3 Ιουνίου 2023] Εικ.12 Τυπική τομή κατοικίας σε λόφο. Πηγή: https://www.doma.archi/index/projects/anoikodomhsh-santorinhs [Πρόσβαση: 3 Ιουνίου 2023] Εικ.13 Τυπικό σχέδιο νέας γειτονιάς. Πηγή: https://www.doma.archi/index/projects/anoikodomhsh-santorinhs [Πρόσβαση: 3 Ιουνίου 2023] Εικ.14 Κάτοψη αντισεισμικού πυρήνα κατοικίας και τομή όπου φαίνεται ο διαμπερής αερισμός. Πηγή: https://www.doma.archi/index/projects/anoikodomhsh-santorinhs [Πρόσβαση: 3 Ιουνίου 2023]. Ιδία επεξεργασία Εικ.15 Η χρήση του χρώματος στους νέους οικισμούς. Πηγή: Δέσποινα Βουτέρη, από το αρχείο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα Εικ.16 Τοιχογραφία από το Ακρωτήρι. Πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9F%CE%B9_%CE%9A%CF%85%CE%B1%C E%BD%CE%BF%CF%80%CE%AF%CE%B8%CE%B7%CE%BA%CE%BF%CE%B9_ %28%CF%84%CE%BF%CE%B9%CF%87%CE%BF%CE%B3%CF%81%CE%B1%CF %86%CE%AF%CE%B1%29 [Πρόσβαση: 3 Σεπτεμβρίου 2023] Εικ.17 Τεχνητοί λίθοι από ελαφρόπετρα. Πηγή: Δέσποινα Βουτέρη, από το αρχείο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα Εικ.18 Κοινοτικό κέντρο στον Πύργο με χρήση κλωστρά στην όψη. Πηγή: Δέσποινα Βουτέρη, από το αρχείο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα Εικ.19 Νέο σχολείο στο πλαίσιο της ανοικοδόμησης της Σαντορίνης. Πηγή: Δέσποινα Βουτέρη, από το αρχείο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα Εικ.20 Σχέδιο τυπικού παραδοσιακού αποχωρητηρίου όπως κατασκευάστηκε με την ανοικοδόμηση, με την άμμο να αντικαθιστά το νερό. Πηγή: https://www.doma.archi/index/projects/anoikodomhsh-santorinhs [Πρόσβαση: 3 Ιουνίου 2023] Εικ.21 Λεπτομέρεια κατασκευής κυλινδρικού θόλου. Πηγή: https://www.doma.archi/index/projects/anoikodomhsh-santorinhs [Πρόσβαση: 3 Ιουνίου 2023] Εικ.22 Λεπτομέρεια από την κατασκευή των ημικυλινδρικών θόλων. Πηγή: Δέσποινα Βουτέρη, από το αρχείο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα Εικ.23 Λεπτομέρεια από την κατασκευή των ημικυλινδρικών θόλων. Πηγή: Δέσποινα Βουτέρη, από το αρχείο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα Εικ.24 Άποψη από ψηλά. Πηγή: Δέσποινα Βουτέρη, από το αρχείο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα Εικ.25 Άποψη του νησιού μετά την ανοικοδόμηση. Πηγή: Δέσποινα Βουτέρη, από το αρχείο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα Εικ.26 Άποψη του νησιού μετά την ανοικοδόμηση. Πηγή: Δέσποινα Βουτέρη, από το αρχείο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα

Παράρτημα Εικόνων Β Μέρος Κυριάκος Κρόκος

174

Παράρτημα Εικόνων Β Μέρος Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας

Εικ.27 Πρόπλασμα αντισεισμικού πυρήνα κατοικίας. Πηγή: Δέσποινα

Βουτέρη, από το αρχείο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα Εικ.28 Αντισεισμικά σπίτια στην Φηροστεφάνη. Πηγή: Δέσποινα Βουτέρη, από το αρχείο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα Εικ.29 Κατοικία στο Καβούρι Αττικής. Πηγή: https://www.doma.archi/index/projects/katoikia-sto-kaboyri [Πρόσβαση: 26 Ιανουαρίου 2023] Εικ.30 Θέση της κατοικίας στην περιοχή. Πηγή: https://www.doma.archi/index/projects/katoikia-sto-kaboyri [Πρόσβαση: 26 Ιανουαρίου 2023] Εικ.31 Τομή. Πηγή: https://www.doma.archi/index/projects/katoikia-stokaboyri [Πρόσβαση: 26 Ιανουαρίου 2023]. Ιδία επεξεργασία

Εικ.32 Τομή. Πηγή: https://www.doma.archi/index/projects/katoikia-sto-kaboyri [Πρόσβαση: 26 Ιανουαρίου 2023]. Ιδία επεξεργασία

Εικ.33 Κάτοψη ισογείου με ένδειξη κλειστών, ημιυπαίθριων και υπαίθριων

χώρων. Πηγή: https://www.doma.archi/index/projects/katoikia-sto-kaboyri [Πρόσβαση: 26 Ιανουαρίου 2023]. Ιδία επεξεργασία Εικ.34 Κάτοψη υπογείου με ένδειξη κλειστών, ημιυπαίθριων και υπαίθριων χώρων. Πηγή: https://www.doma.archi/index/projects/katoikia-sto-kaboyri [Πρόσβαση: 26 Ιανουαρίου 2023]. Ιδία επεξεργασία Εικ.35 Ημιυπαίθριος χώρος. Πηγή: https://www.doma.archi/index/projects/katoikia-sto-kaboyri [Πρόσβαση: 26 Ιανουαρίου 2023]. Εικ.36 Άποψη του εσωτερικού καθιστικού. Πηγή: https://www.doma.archi/index/projects/katoikia-sto-kaboyri [Πρόσβαση: 26 Ιανουαρίου 2023]. Εικ.37 Διάγραμμα ζωνών οργάνωσης και κινήσεων εντός της κατοικίας. Πηγή: https://www.doma.archi/index/projects/katoikia-sto-kaboyri [Πρόσβαση: 26 Ιανουαρίου 2023]. Εικ.38 Ημιυπαίθριο καθιστικό. Πηγή: https://www.doma.archi/index/projects/katoikia-sto-kaboyri [Πρόσβαση: 26 Ιανουαρίου 2023]. Εικ.39 Θέα προς την πισίνα. Πηγή: https://www.doma.archi/index/projects/katoikia-sto-kaboyri [Πρόσβαση: 26 Ιανουαρίου 2023]. Εικ.40 Αγροτική αποθήκη κοντά στην Λαμία. Πηγή: Δεκαβάλλας Κ., Απ’όσα είπα κι έγραψα. Αθήνα, Libro, 1999, σελ.176 Εικ.41 Λεπτομέρεια εξωτερικής σκάλας. Πηγή: https://www.doma.archi/index/projects/katoikia-sto-kaboyri [Πρόσβαση: 26 Ιανουαρίου 2023]. Εικ.42 Ο χώρος της πισίνας. Πηγή: https://www.doma.archi/index/projects/katoikia-sto-kaboyri [Πρόσβαση: 26 Ιανουαρίου 2023].

175 Εικ.42 Ο χώρος της πισίνας. Πηγή:

https://www.doma.archi/index/projects/katoikia-sto-kaboyri [Πρόσβαση: 26 Ιανουαρίου 2023]. Εικ.43 Λεπτομέρεια εσωτερικής κλίμακας. Πηγή: https://www.doma.archi/index/projects/katoikia-sto-kaboyri [Πρόσβαση: 26 Ιανουαρίου 2023] Εικ.44 Σκίτσο του Δεκαβάλλα με την λειτουργία του συστήματος φυσικού αερισμού. Πηγή: https://www.doma.archi/index/projects/katoikia-stokaboyri [Πρόσβαση: 26 Ιανουαρίου 2023] Εικ.45 Ημιυπαίθρια αυλή. Πηγή: Δέσποινα Βουτέρη, από το αρχείο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα Εικ.46 Σκίτσο του Δεκαβάλλα με την όψη της κατοικίας προς τον δρόμο. Πηγή: Δέσποινα Βουτέρη, από το αρχείο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα Εικ.47 Άποψη από τον δρόμο. Πηγή: Δέσποινα Βουτέρη, από το αρχείο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα Εικ.48 Σκίτσο του Δεκαβάλλα με την είσοδο στην κατοικία και την πέργκολα. Πηγή: Δέσποινα Βουτέρη, από το αρχείο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα Εικ.49 Διάγραμμα κάτοψης με ένδειξη κλειστών, ημιυπαίθριων και υπαίθριων χώρων. Πηγή: Δέσποινα Βουτέρη, από το αρχείο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα. Ιδία επεξεργασία Εικ.50 Ο χώρος του καθιστικού και της βιβλιοθήκης. Πηγή: Δέσποινα Βουτέρη, από το αρχείο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα Εικ.51 Ο χώρος του υπνοδωματίου. Πηγή: Δέσποινα Βουτέρη, από το αρχείο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα Εικ.52 Ο χώρος του καθιστικού με το τζάκι. Πηγή: Δέσποινα Βουτέρη, από το αρχείο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα Εικ.53 Διάγραμμα ζωνών οργάνωσης. Πηγή: Δέσποινα Βουτέρη, από το αρχείο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα. Ιδία επεξεργασία Εικ.54 Τομή με ένδειξη του συστήματος φυσικού εξαερισμού. Πηγή: Δέσποινα Βουτέρη, από το αρχείο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα Εικ.55 Τομή με ένδειξη του συστήματος φυσικού εξαερισμού. Πηγή: Δέσποινα Βουτέρη, από το αρχείο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα Εικ.56 Η βόρεια όψη με την κληματαριά. Πηγή: Δέσποινα Βουτέρη, από το αρχείο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα Εικ.57 Σκίτσο του Δεκαβάλλα με άποψη του καθιστικού από έξω. Πηγή: Δέσποινα Βουτέρη, από το αρχείο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα Εικ.58 Δυτική όψη. Πηγή: Δέσποινα Βουτέρη, από το αρχείο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα Εικ.59 Άποψη του εξωτερικού της κατοικίας. Πηγή: Δέσποινα Βουτέρη, από το αρχείο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα Εικ.60 Η είσοδος στην κατοικία. Πηγή: Δέσποινα Βουτέρη, από το αρχείο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα

Παράρτημα Εικόνων Β Μέρος Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας

176

Παράρτημα Εικόνων Β Μέρος Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας

Εικ.61 Ο δρόμος μπροστά από την κατοικία. Πηγή: Δέσποινα Βουτέρη, από

το αρχείο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα Εικ.62 Αγροτική αποθήκη στον Μαραθώνα. Πηγή: Δεκαβάλλας Κ., Απ’όσα είπα κι έγραψα. Αθήνα, Libro, 1999, σελ.188 Εικ.63 Το αίθριο. Πηγή: Δεκαβάλλας Κ., Απ’όσα είπα κι έγραψα. Αθήνα, Libro, 1999, σελ.194 Εικ.64 Διάγραμμα της κάτοψης της κάτω στάθμης με τις ζώνες οργάνωσης. Πηγή: Δέσποινα Βουτέρη, από το αρχείο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα. Ιδία επεξεργασία Εικ.65 Διάγραμμα της κάτοψης της κάτω στάθμης με ένδειξη κλειστών, ημιυπαίθριων και υπαίθριων χώρων. Πηγή: Δέσποινα Βουτέρη, από το αρχείο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα. Ιδία επεξεργασία Εικ.66 Σκίτσο του Δεκαβάλλα από τον χώρο της τραπεζαρίας-καθιστικού. Πηγή: Δέσποινα Βουτέρη, από το αρχείο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα Εικ.67 Ημιυπαίθριος χώρος με κληματαριά. Πηγή: Δέσποινα Βουτέρη, από το αρχείο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα Εικ.68 Η είσοδος στο εσωτερικό της κατοικίας. Πηγή: Δεκαβάλλας Κ., Απ’όσα είπα κι έγραψα. Αθήνα, Libro, 1999, σελ.190 Εικ.69 Η κληματαριά. Πηγή: Δέσποινα Βουτέρη, από το αρχείο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα Εικ.70 Τομή με ένδειξη του τρόπου εξαερισμού των χώρων. Πηγή: Δέσποινα Βουτέρη, από το αρχείο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα Εικ.71 Το καθιστικό. Πηγή: Δέσποινα Βουτέρη, από το αρχείο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα Εικ.72 Ο χώρος του λουτρού. Πηγή: Δέσποινα Βουτέρη, από το αρχείο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα Εικ.73 Εξωτερική άποψη της πολυκατοικίας. Πηγή: Δέσποινα Βουτέρη, από το αρχείο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα Εικ.74 Τομή της πολυκατοικίας. Πηγή: Δέσποινα Βουτέρη, από το αρχείο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα. Ιδία επεξεργασία Εικ.75 Όψη από την οδό Λουκιανού. Πηγή: Δέσποινα Βουτέρη, από το αρχείο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα Εικ.76 Τμήμα κάτοψη με τον χώρο των ανελκυστήρων, των σκαλών και του διαδρόμου προς τα διαμερίσματα. Πηγή: Δέσποινα Βουτέρη, από το αρχείο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα Εικ.77 Διάγραμμα κάτοψης με ένδειξη κλειστών, ημιυπαίθριων και υπαίθριων χώρων. Πηγή: Δέσποινα Βουτέρη, από το αρχείο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα. Ιδία επεξεργασία Εικ.78 Η χρήση του χρώματος και των λευκών εξωστών στις προσόψεις. Πηγή: Δέσποινα Βουτέρη, από το αρχείο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα. Εικ.79 Λεπτομέρεια εξωτερικού. Πηγή: https://www.doma.archi/index/projects/polykatoikia-sth-loykianoy-kaideinokratoys [Πρόσβαση: 20 Αυγούστου 2023]

177 Εικ.80 Λεπτομέρεια εξωτερικού. Πηγή:

https://www.doma.archi/index/projects/polykatoikia-sth-loykianoy-kaideinokratoys [Πρόσβαση: 20 Αυγούστου 2023] Εικ.81 Λεπτομέρεια υαλοστασίων. Πηγή: https://www.doma.archi/index/projects/polykatoikia-sth-loykianoy-kaideinokratoys [Πρόσβαση: 20 Αυγούστου 2023]

Εικ.1 Φωτογραφία μητέρας-παιδιού από το βιβλίο “L’Africain” του J.M.G.

Le Clezio. Πηγή: Le Clézio J.M.G., L'Africain. France, Collection Folio, 2020, σελ.119

Παράρτημα Εικόνων Β Μέρος Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας

Συμπεράσματα