100 Χρόνια Μνήμης στην ακτή της Καλαμαριάς

(Ψαλμός 65,12)

ΑφιερώνεταιστονΜικρασιατικόΕλληνισμό!

Για την ολοκλήρωση αυτής της διπλωματικής, θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερα

τον κύριο Παγώνη, ο οποίος δέχτηκε να με καθοδηγήσει και ενώ βρισκόταν στο εξωτερικό και του οποίου οι παρατηρήσεις αναβάθμισαν το αποτέλεσμα αυτής της

εργασίας καθώς και τον κύριο Σερράο.

Ακόμη θα ήθελα να ευχαριστήσω την οικογένειά μου για την υποστήριξη που

μου έδειξε, καθώς και τους φίλους και συναδέλφους μου και ιδιαίτερα την Ειρήνη Γεωργαντά,την Αθηνά Σακκή καιτην Βιργινία Αδαμοπούλου.Ένα ευχαριστώ

θα ήθελα να αποδώσω στην ζωγράφο-αγιογράφο Σοφία Αμπερίδου η οποία

εμπνεύστηκε και δημιούργησε πολλά έργα από την πλούσια θεματολογία του προσφυγικού Ελληνισμού, στην Μαρίνα Καμπάτου-Μπαλτίδου, συγγραφέα πολλών βιβλίων με θέμα την Καλαμαριά και σε πολλούς άλλους τα ονόματα μερικών εκ των

οποίων και παραθέτω: Λεωνίδας, για την φωτογραφική τεκμηρίωση της Καλαμαριάς, Νικόλαος, Ιωάννης, Απόστολος, Ελευθερία, Ρογήρος, Ανδρέας την ομάδα του εργαστηρίου ΠΟΙΩ, το ΙΑΠΕ (Ιστορικό Αρχείο Προσφυγικού Ελληνισμού), τη γραμματεία της σχολής, το προσωπικό της βιβλιοθήκης του Πολυτεχνείου καθώς και τον Δημήτριο Πανταζή για την εκτύπωση των σχεδίων της διπλωματικής. Το εξώφυλλο είναι εμπνευσμένο από το Διπάτ και την θαλάσσια διαδρομή. Στον κάτω κύκλο, οι χρωματισμένες πινελιές, αποτελούν μέρος του πίνακα “Αιώνια Μνήμη” (2019) της ζωγράφου-αγιογράφου Σοφίας Αμπερίδου.

“Διήλθομεν διὰ πυρὸς καὶ ὕδατος, καὶ ἐξήγαγες ἡμᾶς εἰς ἀναψυχήν”

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΕΡΙΛΗΨΗ............................................................................................... σελ. 4 ΑΝΑΛΥΣΗ................................................................................................. σελ. 6

ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΣΥΝΘΕΣΗΣ............................................................. σελ. 16

ΚΤΙΡΙΟΛΟΓΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ............................................................ σελ. 18 ΣΧΕΔΙΑ....................................................................................................... σελ. 22Επάνω

και κάτω βόλτα............................................................... σελ. 22

Θαλάσσια διαδρομή............................. σελ.32

Κατασκευαστικά σχέδια............................................................. σελ. 38

ΜΑΚΕΤΑ.................................................................................................... σελ. 40 ΤΡΙΣΔΙΑΣΤΑΤΕΣ ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΕΙΣ....................................................... σελ. 48

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Η διπλωματική αυτή προτείνει, με αφορμή την συμπλήρωση των 100 χρόνων από την

Μικρασιατική Καταστροφή, ένα μνημείο-διαδρομή από τον ξεριζωμό στην μετεγκαταστάση

των προσφύγων, στον ελλαδικό χώρο, και το πέρασμά τους από την Αρετσού της Καλαμαριάς.

Σήμερα η Καλαμαριά αποτελεί έναν μεγάλο και σύγχρονο Δήμο στον κόλπο του Θερμαϊκού. Η ιστορία της είναι στενά συνυφασμένη με τον προσφυγικό και τον ποντιακό ελληνισμό. Κατά την

περίοδο 1918-1923 υπολογίζεται ότι 350.000 πρόσφυγες πέρασαν από την παραλία της Αρετσούς. Ήρθαν από τον Πόντο, την Ιωνία, την Καππαδοκία, τον Καύκασο, την Κωνσταντινούπολη, τη Ρωσία. Αποβιβάστηκαν για να αρχίσουν από το μηδέν μία καινόυργια ζωή. Έφθασαν με άδεια χέρια έφεραν όμως μαζί τους την ταυτότητά, τον πολιτισμό τα έθιμά τους και ανάμεσα στ' άλλα την λύρα, τα τραγούδια και τους χορούς τους. Με αυτά σφράγισαν ανεξίτηλα τον χαρακτήρα της Καλαμαριάς.

Τα τελευταία χρόνια το αίτημα για ένα μνημείο που θα στεγάσει τις ορφανές μνήμες αυτού του δράματος στον ίδιο χώρο έχει γίνει πλέον ηχηρό. Στον διάλογο που άνοιξε αυτό το αίτημα

στοχεύει να συμμετάσχει και η πρόταση αυτή. Ο σχεδιασμός βασίστηκε στον χορό διπάτ και φιλοδοξεί να μετουσιώσει τον ρυθμό του χορού σερυθμόαρχιτεκτονικούσχεδιασμού.Σεένα"ξεχασμένο"τμήματηςπαραλίαςστονΧαμόδρακα, δημιουργούμε μία διαδρομή η οποία προκύπτει από τα βήματα του χορού και αποτυπώνει στο χώρο το δράμα του προσφυγικού Ελληνισμού. Η πρόταση εισέρχεται

σε θαλάσσια διαδρομή για να αποδώσει το αμφίδρομο ταξίδι των προσφύγων προς την πατρίδα που βρίσκεται μπροστά τους και της μνήμης προς την πατρίδα που άφησαν πίσω τους.

ABSTRACT

This thesis proposes, on the occasion of the 100th anniversary of the Asia Minor Disaster, a memorial/route (a pathway to remembrance), from the uprooting to the resettlement of the refugees to Greece and their passage from Kalamaria's Aretsou.

Today, Kalamaria constitutes a contemporary large municipality in the Gulf of Thermaikos. Its history is closely intertwined with Greek refugees and Pontic Greeks. During the period of 1918 to 1923, it is estimated that over 350.000 refugees passed through Aretsou beach; coming from Pontos, Ionia, Cappadocia, Caucasus, Constantinople, Russia. They landed there to start a new life from nothing. Whilst they arrived empty-handed, they brought their identity, their culture, their customs and among other things, the lyre, their songs and dances. With all these, they indelibly sealed the character of Kalamaria. In recent years, the demand for a memorial that will house the orphan memories of this drama in the same place, has now become resounding. This proposal aims to engage with the dialogue that was opened by this request. The concept was based on the dipat dance and aspires to transform the rhythm of this dance into an architectural design. In a forgotten part of Hamodrakas' beach, a path is created inspired by the steps of the dance and captures in space the drama of the Greek refugees. The proposal enters the sea route to shape a bidirectional journey; the refugee journey to the new homeland that lies in front of them and the journey of memory to the old homeland they left behind.

Η ΠΑΡΑΛΙΑ ΤΗΣ ΑΡΕΤΣΟΥΣ ΣΤΗΝ ΚΑΛΑΜΑΡΙΑ

ΤΟΠΟΣ ΜΝΗΜΗΣ ΚΑΙ ΥΠΟΔΟΧΗΣ

Πύλη εισόδου του πολιτισμού της Ιωνίας και του Πόντου στον ελλαδικό χώρο είναι η παραλία της Αρετσούς στην Καλαμαριά.

1922, έναναιώνα πριν.Εδώ αποβιβάζονται χιλιάδεςΈλληνεςμε σκοπό να αρχίσουν από το μηδένμια καινούργια ζωή. Ηαρχή, δύσκολη καιανηφορική. Ηπρώτη επαφή μετη μητέρα πατρίδα οι ψεκασμοί της απολύμανσης.

Έφθασαν από όλα τα μέρη του Ελληνισμού, Μ. Ασία, Πόντο, Ιωνία, Καππαδοκία, Καύκασο, Κωνσταντινούπολη, Ρωσία. Προσπάθεια και ταλαιπωρία. Πέρασε καιρόςμέχρι να ξαναδούντο φως του ήλιου. Η παραλία ένας απέραντος λασπότοπος, “τσαμούρια” όπως έλεγαν. Περιγραφές αναφέρουν ότι σε κάθε βήμα το πόδι βυθιζόταν ως το γόνατο. Χρειαστηκε να περάσουν δεκαετίες μέχρι να γεννηθεί η Καλαμαριά.Ήρθαν από τη θάλασσα,η μνήμη όμως είχε ρίξειάγκυρα στην πατρίδα. Μαζί τουςέφεραν μια πλούσια ταυτότητα,έθιμα και χορό. Οι πρόσφυγεςξεκινούντη νέα τους ζωή μέσα σεσκηνές, έπειτα σεπαράγκες και εντέλει σε σπίτια μεστέγη και θεμέλια. Ηανάπτυξη ξεκίνησε αμέσως... από τιςαυλές, υπαίθρια τραπεζάκια, παρτέρια και γλάστρες με λουλούδια, δυόσμους και βασιλικούς να στολίζουν τα παραπήγματα.

Σήμερα η παραλία της Αρετσούς αποτελεί το πρόσωπο και το σημείο αναφοράς της ζωής της Καλαμαριάς. Στο ανατολικό της τμήμα όλο το χρόνο ιδίως όμως την θερινή περίοδο λειτουργεί υπερτοπικής σημασίας αναψυκτήριο και θερινός κινηματογράφος τα οποία συγκεντρώνουν πλήθος κόσμου.Στοδυτικότμήμαλειτουργούνλίγεςψαροταβέρνες.Ωστόσο,μεταξύαυτώντωνδύοπεριοχών,ο Χαμόδρακας έχει αφεθεί στο χρόνο. Ίσως αυτό να οφείλεται και στην γεωμορφολογία του.

ΑΝΑΛΥΣΗ

Σήμερα η Καλαμαριά αποτελεί έναν μεγάλο

και σύγχρονο Δήμο και ένα παραθαλάσσιο

προάστιο της Θεσσαλονίκης, στον κόλπο του Θερμαϊκού. Η ιστορία της συνδέεται στενά με

τον προσφυγικό Ελληνισμό. Κατά την περίοδο 1918-1923 υπολογίζεται ότι 350.000 πρόσφυγες

πέρασαν από το παραλιακό μέτωπο της πόλης στην περιοχή της Αρετσούς.

Αριστερά: Αποβίβαση προσφύγων στην σκάλα της Αρετσούς

Πρώτες σκηνές εγκατάστασης των προσφύγων

Προσφυγικές κατοικίες (εδώ από τον

Ερυθρό Σταυρό)

Παρέα μαθητριών στην πλαγιά της

Αρετσούς το 1955. (Ιστορικό Αρχείο

Προφυγικού Ελληνισμού/Συλλογή Σταυρούλας

Ωρολογά-Γεωργά)

Κολλάζ,ηΑρετσούτο1950

Πριν από το 1922, η Καλαμαριά ως πόλη πρακτικά δεν υπήρχε. Περίπου στο 1890 έγινε η αποξήρανση του Ανθεμούντος ποταμού ο οποίος καθιστούσε την

περιοχή ελώδη και ακατάλληλη για κατοίκηση. Έτσι από την Μικρασιατική

Καταστροφή και μετά στην περιοχή συντελέστηκε μία πληθυσμιακή έκρηξη

εξαιτίας του Μικρασιατικού Ελληνισμού ο οποίος συγκεντρώθηκε σε αυτόν

τον τόπο από πολύ μακρινές περιοχές. Το ιδιαίτερα ισχυρό ποντιακό στοιχείο

μετέδωσε τον χαρακτήρα του και τα πολιτισμικά του στοιχεία στην περιοχή, μουσική, χορό, γλώσσα, κουζίνα, ήθη και έθιμα.

Μετά από 100 χρόνια εξακολουθούν να διατηρούν ζωντανά τα ήθη

και τα έθιμα τους τόσο ισχυρά όσο και στον Πόντο, Το πλήθος και οι

δραστηριότητες των Ποντιακών Συλλόγων φανερώνουν τους άρρηκτους

δεσμούς και το αμείωτο ενδιαφέρον της τέταρτης πλέον γενιάς προσφύγων.

Αρχική

ανάγνωση της περιοχής

Το παράκτιο μέτωπο της Αρετσούς χαρακτηρίζει το έντονο ανάγλυφό. Η παραλιακή

λεωφόρος βρίσκεται ψηλότερα από την θάλασσα 5 με 12 μέτρα.

Την πλαζ διαδέχεται η παραλία του Χαμόδρακα. Η παραλία του Χαμόδρακα είναι ιδιαίτερα

αβαθής ενώ φθάνει τα 5μέτρα βάθος σε απόσταση 140μέτρων από την ακτή. Οι κυματισμοί

στην περιοχή είναι μικροί και κυμαίνονται στα 20εκατοστά ακόμη και κατά την χειμερινή

περίοδο.

Το θαλάσσιο μέτωπο της Καλαμαριάς αποτελεί ένα ιδιαίτερα σημαντικό μέρος του δημόσιου

χώρου της πόλης. Βόρεια χωροθετείται το δημοτικό αναψυκτήριο, το οποίο αποτελεί έναν

πόλο έλξης για τους κατοίκους της Καλαμαράς και των γύρω περιοχών.

Κοντά στο αναψυκτήριο βρίσκεται χώρος εκδηλώσεων, σινεμά, θέατρο και λούνα παρκ. Δίπλα

σε αυτά, η Πλαζ Αρετσούς.

Την πλαζ διαδέχεται η παραλία του Χαμόδρακα, μία στενή λωρίδα γης με έντονο ανάγλυφο η

οποία μοιάζει περισσότερο σαν διαχωριστική ζώνη παρά σαν συνδετήριος κρίκος μεταξύ της

πόλης. Μετά την παραλία του Χαμόδρακα, βρίσκονται μερικές παλιές ψαροταβέρνες και δίπλα

σε αυτές ένα πάρκο και μια μικρή παραλία.

Παράλληλα στο παράκτιο μέτωπο της πόλης, έχουν φτιαχτεί γραμμικά πάρκα σε ύψος περίπου

10μέτρων πάνω από τη στάθμη της θάλασσας, στο επίπεδο της πόλης. Πίσω από αυτά τα

πάρκα διέρχεται μία σημαντική λεωφόρος, η Νικολάου Πλαστήρα, με πλατιά πεζοδρόμια εκατέρωθέν. Κατά μήκος της υπάρχουν δεκάδες μαγαζιά, καφετέριες και μπαρ στα οποία συγκεντρώνεται ένα μεγάλο μέρος της διασκέδασης στην πόλη.

ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΣΥΝΘΕΣΗΣ

Ακόμη και σήμερα οι ποντιακοί χοροί ξεχωρίζουν ανάμεσα στους υπόλοιπους

ελληνικούς χορούς, τόσο στον αριθμό όσο και λόγω ύφους και έντασης. Για τον λόγο αυτό, επιλέχθηκε ο χορός ως κεντρική ιδέα σχεδιασμού σε αυτήν την διπλωματική.

Ανάμεσα σε άλλους δημοφιλείς ποντιακούς χορούς (διπάτ, κότσαρι, τικ, σέρρα)

επιλέχθηκε το διπάτ.

Ως πιο κατάλληλος στον χαρακτήρα του θέματος επιλέχθηκε το διπάτ, αφενός

επειδή είναι αρκετά γνωστός χορός και επειδή κινείται παλινδρομικά και αφετέρου

επειδή δεν έχει ελαφρύ βηματισμό αλλά στιβαρό και σοβαρό.

Στην διπλανή πινακίδα αναλύεται ο χορός διπάτ σε κάτοψη, όψη, διαγραμματικά και χρονικά.

Η προτεινόμενη λύση,διαιρείται σε 3 μέρη:

• Στην επάνω βόλτα-το φρύδι της πόλης

• Στην κάτω βόλτα-την ακτή

• Στην θαλάσσια διαδρομή

Η επάνω βόλτα οριοθετείται από την Λεωφόρο Πλαστήρα και από το πρανές έδαφος κατά μήκος της ακτής. Σε αυτήν την λωρίδα γης, διατηρείται το πευκόφυτο πάρκο, αγαπημένος προορισμός

πικ-νικ, σχολικών εκδρομών και περιπάτου των Καλαμαριωτών για πολλές δεκαετίες. Παράλληλα στην λεωφόρο Πλαστήρα τοποθετείται μία λωρίδα πρασίνου από δέντρα στο μέσο ενός πεπλατυσμένου πεζοδρομίου για την μείωση της έντασης του θορύβου στο πάρκο. Στο πάρκο δημιουργούνται ακανόνιστες διαδρομές οι οποίες διαφοροποιούνται από τον ορθοκανονικό σχεδιασμό της πόλης, Εκατέρωθεν των διαδρομών τοποθετούνται καθίσματα τα περισσότερα εκ των οποίων στρέφονται στον ορίζοντα. Τα παγκάκια τα οποία βρίσκονται στο όριο του πάρκου προς το πρανές είναι λιγότερο συμπαγή από τα υπόλοιπα με σκοπό να μην διακόπτουν την οπτική επαφή με την θάλασσα. Στο φρύδι του πάρκου σχεδιάζονται δύο γέφυρες οι οποίες εξομαλύνουν την διαδρομή και επιτρέπουν την πιο άμεση θέα της θάλασσας και την πρώτη ανάγνωση του μνημείου από ψηλά.

Στην ακτογραμμή Δυτικά του πάρκου βρίσκεται μία κλίμακα η οποίακαταλήγει στην ακροθαλασσιά. Ομοίως, Ανατολικάυπάρχει μία ράμπα η οποία λόγω μικρής κλίσης είναι κατάλληλη και για αναπηρικά αμαξίδια, καθιστώντας εφικτή την πρόσβαση των ΑμΕΑ στην θάλασσα. Με μία ισχυρή χειρονομία σχηματίζεται ένας υπερυψωμένος διάδρομος παράλληλα στην ακτή. Μπροστά από αυτόν τοποθετούνται σε ένα ημικύκλιο παγκάκια τα οποία εστιάζουν στην θαλάσσια διαδρομή. Στο τέλος του διαδρόμου σχηματίζεται ένα ημικύκλιο το οποίο κατευθύνει χωρίς ένταση προς το θαλάσσιο μονοπάτι.

Η θαλάσσια διαδρομή αποτελείται από πέντε κυκλικές

επιφάνειες-βήματα σε διαφορετικό ύψος μεταξύ τους. Το ύψος των κύκλων καθορίζεται από την αντίστοιχη ένταση των βημάτων στον χορό. Επάνω τους βρίσκονται κερκίδες σκιασμένες από μεγάλα

καμπύλα σκίαστρα από corten. Στο τελευταίο βήμα, στις τέσσερις

κεκλιμμένες επιφάνειες προς το κέντρο του κύκλου ακουμπούν σαν

σε νοητό θυσιαστήριο οι μνήμες των θυμάτων του ξεριζωμού.

ΚΤΙΡΙΟΛΟΓΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ

Σκίτσο, η θαλάσσια διαδρομή από το ύψος της πόλης

Η ανάγνωση και η δυναμική της πρότασης είναι διπλή. Ξεκινάει τόσο από την πόλη προς την θάλασσα όσο και από την θάλασσα προς την πόλη. Από την θάλασσα ήρθαν στην Αρετσού350.000 Έλληνεςενωμένοικάτωαπό μία πίστη, μία ταυτότητακαιένανπολιτισμό. Η ταυτότητα αυτή φανερώνεται στον σχεδιασμό, η μορφή προκύπτει από τον ποντιακό χορό διπάτ. Η διάμετρος του κάθε κύκλου είναι ανάλογη των επαναλήψεων και της έντασης του

κάθε βήματος στον χορό.

Η νέα πατρίδα έδειξε προς στιγμή να υποδέχεται τους πρόσφυγες και να τους αγκαλιάζει.

Όμως αν παρατηρήσει κανείς αυτή η αγκαλιά δεν είχε τη δύναμη που χρειαζόταν για να

εκπληρώσει τις προσδοκίες που είχαν οι πρόσφυγες στο μυαλό τους για την αγκαλιά της

μητέρας Ελλάδας . Αυτή συμβολίζεται με ένα ημικύκλιο στην προέκταση της θαλάσσιας

διαδρομής προς τη στεριά. Για να ξαναδούν οι πρόσφυγες το φως του ήλιου πέρασε καιρός. Οι

κακουχίες, αποδίδονται με μία μεγάλη ανηφορική σκάλα στο μέσο αυτής της αγκαλιάς. Ένα δεύτερο ευρύτερο ημικύκλιο που εφάπτεται στο πρώτο, και σχηματίζεται από σκουριασμένους ατσάλινους κυμματοθραύστες, υπαινίσσεται τις δυσκολίες της πρώτης προσαρμογής και την ακούσια διασπορά τους σε διαφορετικές διαδρομές στην ελληνική επικράτεια. Η τραγωδία ξετυλίχτηκε μπροστά στα μάτια όλων των Ελλήνων. Το νοητό θέατρο όπου εκτυλίχθηκε το δράμα της προσφυγιάς αναπαριστούν τα διάσπαρτα μέλη των ημικυκλίων. Πάνω σε αυτά καλείται ο επισκέπτης του χώρου σήμερα να ανασυνθέσει μέσα από το δραματικό ρυθμό του διπάτ, πάνω στο πολυεπίπεδο τύμπανο αυτού του θεάτρου, το δράμα του ξεριζωμού, με τελευταίο ζητούμενο την κάθαρση.

Διάγραμμα βασικών χαράξεων

η πρόταση έχει φτιαχτεί και τοποθετηθεί με τρόπο αναστρέψιμο με σκοπό

ελαφρύ οικολογικό αποτύπωμα. Τα θεμέλια είναι φτιαγμένα από προκατασκευασμένα στοιχεία από μπετό με αποτέλεσμα να μπορούν να αφαιρεθούν.

Πιο κοντά στη θάλασσα και χαμηλότερα από όλα τα βήματα βρίσκεται το τελευταίο. Σε αυτό υπάρχουν κάποιες χαράξεις οι οποίες αντιστοιχούν στα αρχικά των περιοχών από τις οποίες ήρθαν οι περισσότεροι πρόσφυγες (Σμύρνη, Πόντος, Καππαδοκία, Κωνσταντινούπολη, Καύκασος).