Έξω των ορίων

ΓΖΜΟΚΡΗΣΔΗΟ ΠΑΝΔΠΗ΢ΣΖΜΗΟ ΘΡΑΚΖ΢ ΠΟΛΤΣΔΥΝΗΚΖ ΢ΥΟΛΖ ΣΜΖΜΑ ΑΡΥΗΣΔΚΣΟΝΧΝ ΜΖΥΑΝΗΚΧΝ ΟΚΣΧΒΡΗΟ΢ 2019

[Έξω ηων οπίων] Σφπνη εμνξίαο ζηελ Διιάδα

Κνινθχζα Ήξα Δξαζκία Δπηβιέπνληεο: Παηξίθηνο Γεψξγηνο

Μειέγθνπ Νηθνιέηα

Κφθθνξεο Παλαγηψηεο

΢νπιεκέηζε Δπαγγειία

Κεβεληδίδεο Κσζηήο

ΠΔΡΙΛΗΦΗ ΢θνπφο ηεο παξνχζαο εξεπλεηηθήο εξγαζίαο, είλαη ε δηεξεχλεζε ησλ ρψξσλ εμνξίαο ζηελ Διιάδα, φπσο γίλνληαη αληηιεπηνί ζήκεξα, κέζα απφ ηηο πνιιαπιέο αλαπαξαζηάζεηο ησλ «Σφπσλ» ζηνπο νπνίνπο εμειίρζεθε ε ηζηνξία. Μεζνδνινγηθά ε πξνζέγγηζή καο πεξλάεη κέζα απφ ηελ εμέηαζε βαζηθψλ ελλνηψλ φπσο είλαη ε εηεξνηνπία, ν ρψξνο, ν ηφπνο, ην ηνπίν, ε κλήκε θαη ε ιήζε. Θα κηιήζνπκε ιηγφηεξν γηα ηζηνξηθά γεγνλφηα θαη αξρεία θαη ζα επηδηψμνπκε ψζηε λα δηαβάζνπκε ηνλ ίδην ην ρψξν σο απηή απφδεημε γηα ην ηη θαη πψο ζπλέβε. ΢πλδένληαο ηελ έλλνηα ηεο εηεξνηνπίαο κε ηνπο ηφπνπο εμνξίαο θαλεξψλεηαη ε αληίζεζε ηεο δσήο ησλ εμφξηζησλ ζε ζρέζε κε ηνλ έμσ θφζκν. ΢ην ρσξηθφ πεδίν ηεο έξεπλαο αλαγλσξίδνπκε δχν ηζηνξηθέο δηαδξνκέο, ζηε Μαθξφλεζν θαη ηε Γπάξν θαη απφ ηηο εηθφλεο πνπ έρνπκε, κε βάζε ην δνκεκέλν θαη αδφκεην ρψξν, ζπλζέηνπκε ηνπία πνπ καο βνεζνχλ λα ζπγθξνηήζνπκε ηελ νξγάλσζε ησλ ρψξσλ θαη λα θαηαλνήζνπκε ηε δσή ησλ εμφξηζησλ. ΢ηε πνξεία, ζα εμεγήζνπκε γηαηί ε πξνζέγγηζε ζα πξέπεη λα είλαη ζπλνιηθή θαη θπξίσο βησκαηηθή γηα λα θηάζνπκε λα πνχκε πσο νη ηφπνη εμνξίαο δελ ζα έπξεπε λα είλαη απιά ηφπνηκλεκεία, αιιά ηφπνη κλήκεο. Έηζη, αληηζηνηρίδνπκε ηε κλήκε κε ηε εμνξία θαη ην πσο απηνί νη ηφπνη είλαη ραξαγκέλνη ζην λνπ ζήκεξα. Γηα λα επηηεπρζεί απηφ, αλαιχνπκε ηελ αηνκηθή θαη ζπιινγηθή κλήκε θαζψο θαη ην ξφιν ηεο ηζηνξίαο ζε ζρέζε κε ηελ θνηλσληθή κλήκε. ΢ε πνιιέο πεξηπηψζεηο, ε ηζηνξία θξίλεηαη αλεπαξθήο, νδεγψληαο καο ζηελ αλάιπζε ηεο έλλνηαο ηεο ιήζεο ζηελ εξεπλά καο. Κιείλνληαο, κέζα απφ ηελ θαηάζεζε ησλ ηξφπσλ αληηκεηψπηζεο ησλ δχν λεζηψλ πνπ κειεηήζακε, νδεγνχκαζηε ζε ζπκπεξάζκαηα γηα ηελ αληηκεηψπηζε απηψλ ησλ ηφπσλ κλήκεο ζήκεξα θαη γηα ηε ζηάζε πνπ ηήξεζε ην θξάηνο απέλαληί ηνπο.

SUMMARY The aim of the present research project is to examine the exile sites in Greece, as they are perceived nowadays through the multiple representations of the "Places" in which history has evolved. Methodologically, our approach is related to the examination of basic concepts such as heterotopia, space, place, landscape, memory and oblivion. We will refer less to historical facts and archives, and we will attempt to „readâ€&#x; the space itself as a tangible proof of what has happened and how it has happened. By linking the concept of heterotopia with the places of exile, the contrast between the exiled people's life and the life of the ones belonging to the outside world is revealed.

In the spatial field of research, we recognize two historical routes, in Makronisos and Gyaros, and according to the images we have and based on the structured and unstructured space, we comprise landscapes that help us compose the organization of the spaces and comprehend the life of the exiled individuals. Along the way, we will explain why the approach should be comprehensive and mainly experiential, to reach a point where we argue that places of exile should not be mere monuments, but places of memory. In this way, we associate memory with exile, as well as how these places are engraved in mind today. To achieve this, we analyze individual and collective memory, as well as the role of history in relation to social memory. In many cases, history is considered inadequate, leading us to analyze the concept of oblivion within the context of our research. In a final analysis, by presenting the ways in which the two islands have been encountered, we reach conclusions in relation to how these remembrance sites are faced today, as well as in relation to the state's attitude towards them.

ΔΙ΢ΑΓΧΓΗ Μεηά ηελ ιήμε ηνπ Β‟ Παγθφζκηνπ Πνιέκνπ, κεζνιάβεζε γηα ηελ Διιάδα κηα ζθνηεηλή πεξίνδνο, απηή ηνπ Δκθπιίνπ, κε απνηέιεζκα ηνλ εζληθφ δηραζκφ , θαηά ηελ νπνία εθαξκφζηεθε ν ζεζκφο ηεο εμνξίαο . Με ηελ εθαξκνγή ηνπ ηδησλχκνπ, πνιινί ηφπνη θπξίσο λεζηά, κεηαηξάπεθαλ ζε ηφπνπο εγθιεηζκνχ θαη βηαηφηεηαο κε ζθνπφ ηελ αλακφξθσζε ρηιηάδσλ αληηθξνλνχλησλ. Κάπνηα απφ απηά ηα λεζηά ήηαλ θαηνηθεκέλα, κε ή ρσξίο ζηξαηφπεδα ζπγθέληξσζεο, θαη θαηάθεξαλ λα αλαβηψζνπλ κε απνηέιεζκα ε πεξίνδνο ηεο εμνξίαο λα απνηειεί θνκκάηη ηνπ παξειζφληνο. Χζηφζν, ππήξμαλ θαη ηφπνη άγνλνη, αθαηνίθεηνη, κε κφλε ρξήζε ηελ πνιηηηθή θπιαθή, νη νπνίνη παξέκεηλαλ ζηηγκαηηζκέλνη κέρξη ζήκεξα ππελζπκίδνληαο ην βεβαξεκέλν παξειζφλ ηεο εμνξίαο. Κπξίσο απηνί νη ηφπνη παξακειήζεθαλ απφ ην θξάηνο κε απνηέιεζκα ν ρξφλνο λα αθήλεη ηα ίρλε ηνπ επάλσ ζηα θνπθάξηα ησλ θηηξίσλ. ΢ηφρνο είλαη, κέζσ κηαο πνξείαο κλήκεο, ε επαηζζεηνπνίεζε ηνπ αλαγλψζηε γηα ηνπο ηφπνπο εγθιεηζκνχ θαη ε κεηάδνζε πιεξνθνξηψλ γηα λα κπνξέζεη λα ζπλζέζεη, κέζσ ηεο αθήγεζεο απηήο, ν ίδηνο ζην κπαιφ ηνπ ηα ηνπία πνπ πεξηγξάθνληαη. Δζηηάδνληαο ζηα ηνπία δχν ηφπσλ κε βαξχλνπζα ζεκαζία, ηε Μαθξφλεζν θαη ηε Γπάξν ππελζπκίδεηαη ε ηζηνξία ηνπο θαζψο θαη ε ζεκεξηλή ηνπο θαηάζηαζε. Σέινο, αλαιχνληαο ηελ έλλνηα ηεο κλήκεο, δηαπηζηψλεηαη ε ζεκαζία ηεο σο έλα ηζρπξφ κέζν γηα ηνλ νξζφηεξν ηξφπν αληηκεηψπηζεο ησλ ηφπσλ εμνξίαο θαζψο επαλαθέξεη εηθφλεο ηνπ παξειζφληνο πνπ ίζσο πνηέ δελ θαηαγξάθεθαλ.

13

ΔΡΔΤΝΗΣΙΚΑ ΔΡΧΣΗΜΑΣΑ Γηα ηε ζχλζεζε ηεο εξγαζίαο καο, βαζηζηήθακε θαη πξνζπαζήζακε λα απαληήζνπκε ζηα αθφινπζα εξεπλεηηθά εξσηήκαηα: Πσο απνδίδεηαη ε κλήκε ηεο εμνξίαο γηα ηελ ειιεληθή θνηλσλία; Πνηα είλαη ηα κέζα κλεκνληθήο αλαπαξάζηαζεο ηνπ ηφπνπ εμνξίαο; Πσο είλαη νη ηφπνη εμνξίαο ζήκεξα; Πσο αληηιακβαλφκαζηε ηνπο ηφπνπο εμνξίαο; Πνηα είλαη ε ζηάζε ηνπ θξάηνπο ζηελ αλάδεημε θαη ζηε πξνζηαζία ηζηνξηθψλ ηφπσλ;  Γηαηί ε ηζηνξία ηεο εμνξίαο νδεγήζεθε ζηε ιήζε;  Γηαηί θαζπζηέξεζε ε αλάδεημε θαη ε πξνζηαζία ηνπο;  Πνηα είλαη ε ζρέζε ηεο κλήκεο θαη ηεο ηζηνξίαο θαη πσο αιιειεπηδξνχλ κεηαμχ ηνπο;     

14

15

16

_Οπιζμόρ Με ηνλ φξν «εμνξία» ή «εθηφπηζε» ελλννχκε ηελ απφζπαζε νξηζκέλσλ αηφκσλ απφ ην νηθείν πεξηβάιινλ θαη ηελ ππνρξεσηηθή δηακνλή ηνπο ζε έλαλ μέλν ηφπν, κε ηελ θαηεγνξία φηη δηέπξαμαλ ή αθφκε θαη απεξγάδνληαη ελέξγεηεο γηα ηε βίαηε αλαηξνπή ηνπ ηζρχνληνο πνιηηηθνχ θαζεζηψηνο. Αλ θαη νη φξνη «εθηφπηζε» θαη «εμνξία» είλαη εθ πξψηεο φςεσο ηαπηφζεκνη, ζηελ πξαγκαηηθφηεηα εκπεξηέρνπλ ιεπηέο δηαθνξέο, θπξίσο ηδενινγηθήο θχζεο. Αλαιπηηθφηεξα, ε ρξήζε ηεο ιέμεο «εθηφπηζε» ζε θείκελα λνκηθνχ θαη δηνηθεηηθνχ πεξηερνκέλνπ ππνδειψλεη, αλ φρη απνδνρή, ηνπιάρηζηνλ αλνρή ηεο ζπγθεθξηκέλεο πξαθηηθήο. ΋κσο, ε ιέμε «εμνξία» είλαη πεξηζζφηεξν ηδενινγηθά θνξηηζκέλε θαη κε θάπνην ηξφπν επηθξηηηθή, θαζψο πξνέξρεηαη απφ ηελ πξφζεζε «εμ» θαη ην νπζηαζηηθφ «φξην». ΢πλεπψο, ππνλνείηαη ηφζν ε εθηφο νξίσλ κεηαθίλεζε ελφο αηφκνπ φζν ελδερνκέλσο θαη ην φηη ε αληίδξαζε ησλ αξρψλ ππήξμε εθηφο νξίσλ θαη άξα ήηαλ ππεξβνιηθή θαη άδηθε.

_Δξοπία ζηα απσαία σπόνια Ο εθηνπηζκφο αλεπηζχκεησλ ζηα λεζηά ηνπ Αηγαίνπ είλαη πξαθηηθή πνπ θαζηεξψζεθε φπσο θαίλεηαη ζηα ξσκατθά απηνθξαηνξηθά ρξφληα. ΢ηελ αξραία Αζήλα, πνιίηεο κε ππεξβνιηθά κεγάιε επηξξνή εμνξίδνληαλ κεηά απφ ςεθνθνξία ε νπνία νλνκαδφηαλ εμνζηξαθηζκφο. Ο ρξφλνο γηα ηνλ νπνίν θξαηνχζε ε εμνξία ηνπο ήηαλ δέθα έηε. Ο Κηθέξσλ γξάθεη: «Ζ εμνξία δελ είλαη κηα πνηλή, αιιά έλα θαηαθχγην θη έλαο δξφκνο ζσηεξίαο απφ ηελ επηβνιή ηεο πνηλήο». Οη ηζηνξηθνί ηνπ δηθαίνπ ζπδεηνχλ αθφκε θαη ζήκεξα αλ ε εμνξία, σο πξνο ηελ αξρηθή ηεο κνξθή ζηελ Διιάδα θαη ζηε Ρψκε, πξέπεη λα ζεσξεζεί σο ε άζθεζε ελφο δηθαηψκαηνο ή σο κηα πνηληθή θαηάζηαζε.

17

_Δξοπία ζηη ζύγσπονη Δλλάδα ΢ηε λεφηεξε Διιάδα, ε πνηλή ηεο εθηφπηζεο ζεζπίζηεθε γηα πξψηε θνξά ην 1871, χζηεξα απφ ηηο δξηκχηαηεο επηθξίζεηο πνπ ε ειιεληθή θπβέξλεζε δέρηεθε απφ ηνλ επξσπατθφ Σχπν γηα ηελ ππφζεζε ζην Γήιεζη (1870). Ζ ππφζεζε απηή αθνξνχζε ηελ απαγσγή κηαο νκάδαο Βξεηαλψλ αξηζηνθξαηψλ απφ κηα ζπκκνξία, θαηά ηελ εθδξνκή ηνπο απφ ηελ Αζήλα ζηνλ Μαξαζψλα, πνπ θαηέιεμε ζηνλ ζάλαην ησλ νκήξσλ. Καηφπηλ ηνχησλ, ε εθηφπηζε θαη άιια ζθιεξά κέηξα επηβάιινληαλ σο πνηλέο γηα δηάθνξα πνηληθά αδηθήκαηα. Χζηφζν, νη κεηαγελέζηεξεο ειιεληθέο θπβεξλήζεηο επέθηεηλαλ ηελ εθαξκνγή ηνπο θαη ζην πνιηηηθφ πεδίν, ψζηε λα αλαραηηίζνπλ φζνπο ζεσξνχζαλ απεηιή γηα ηελ θαζεζηεθπία ηάμε. Οη εθηνπίζεηο γηα πνιηηηθνχο ιφγνπο μεθηλνχλ ην 1914, φηαλ νη Αβξαάκ Μπελαξφγηα θαη ΢ακνπήι Γηνλά εμνξίδνληαη ζηε Νάμν, σο πξσηεξγάηεο ηεο γεληθήο απεξγίαο πνπ εθδειψζεθε ηνλ Μάξηην ηνπ 1914. ΢ην ρξνληθφ δηάζηεκα απφ ηα ηέιε ηνπ 19νπ αηψλα έσο θαη ηηο αξρέο ηνπ 20νχ , ππνηειή θχια θαη άιιεο πεξηζσξηνπνηεκέλεο θνηλσληθέο νκάδεο εκθαλίδνληαη ζην δηεζλέο πξνζθήλην, δηεθδηθψληαο δπλακηθά θνηλσληθέο κεηαξξπζκίζεηο, κε απνηέιεζκα νη θεληξηθέο αξρέο λα απνθαζίζνπλ λα θαηαζηείινπλ απηήλ ηε δπλακηθή κε πην δξαζηηθά κέηξα. Έηζη, ε είζνδνο ηνπ πνιηηηζκνχ ζηελ επνρή ηεο λεσηεξηθφηεηαο ζπκπίπηεη κε ηε δεκηνπξγία ησλ πξψησλ ζηξαηνπέδσλ ζπγθέληξσζεο. Γελ ππάξρεη νκνθσλία κεηαμχ ησλ ηζηνξηθψλ γηα ηνλ αθξηβή πξνζδηνξηζκφ ηνπ ρξφλνπ θαη ηνπ ηφπνπ ηεο πξψηεο εκθάληζήο ηνπο. ΢ηνλ ειιεληθφ ρψξν, ην πξψην ζηξαηφπεδν ζπγθέληξσζεο έγηλε ζηελ Αθξνλαππιία, θαηά ηελ πεξίνδν ηεο κεηαμηθήο δηθηαηνξίαο (1936-1940), ελψ ζηα εκθπιηαθά θαη κεηεκθπιηαθά ρξφληα, ζηξαηφπεδα ζπγθέληξσζεο νξγαλψζεθαλ ζηε Μαθξφλεζν, ζηε Γπάξν, ζην Σξίθεξη θαη ζηε Υίν. Οη πνιηηηθέο δηψμεηο ζηνλ ειιεληθφ ρψξν ζρεηίδνληαη άκεζα κε ηελ ηζηνξία ηνπ ειιεληθνχ θνκκνπληζηηθνχ θαη επξχηεξα αξηζηεξνχ θηλήκαηνο θαη θαηαγξάθνληαη ζρεκαηηθά ζε ηέζζεξηο πεξηφδνπο: Σνλ Μεζνπφιεκν, ηελ Καηνρή, ηα κεηαπνιεκηθά ρξφληα θαη ηε δηθηαηνξία ησλ ζπληαγκαηαξρψλ.

18

΢ηελ επνρή ηνπ Μεζνπνιέκνπ, νη δηψμεηο μεθίλεζαλ κε ηε δηθηαηνξία ηνπ Πάγθαινπ (1925-1926). Με βάζε εηδηθφ δηάηαγκα πνπ εθδφζεθε ην 1926, νη αξκνδηφηεηεο ησλ Δπηηξνπψλ Αζθαιείαο δηεπξχλζεθαλ, αζθψληαο δηψμεηο θαηά ππφπησλ γηα αληηθαζεζησηηθή δξάζε. Έπεηηα, ην πεξίθεκν «ηδηψλπκν», πνπ ςεθίζηεθε απφ ηελ θπβέξλεζε Βεληδέινπ (1929), πνηληθνπνηνχζε πιένλ θαη φζνπο εμέθξαδαλ ξηδνζπαζηηθέο ηδέεο, κε ην ζθεπηηθφ φηη εηδάιισο ζα θαηέηεηλαλ ζε αληηθαζεζησηηθέο ελέξγεηεο. Γηα απηφλ ηνλ ιφγν, ε ςήθηζή ηνπ απνηειεί ζεκείν ηνκήο, θαζψο κε αθεηεξία «ην ηδηψλπκν», μεθηλά ε επίζεκε δίσμε ηεο θνκκνπληζηηθήο ηδενινγίαο. Μεηά ηε κεζνιάβεζε κηαο επηφηεξεο επηαεηίαο, νη δηψμεηο εληάζεθαλ θαηά ηε κεηαμηθή δηθηαηνξία (1936-1940), κε ηελ νξγάλσζε ελφο βαζηά αζηπλνκνθξαηνχκελνπ θξάηνπο θαη ηελ επαλαζχζηαζε ησλ Δπηηξνπψλ Αζθαιείαο. Παξά ηηο άζιηεο ζπλζήθεο δηαβίσζεο, νη θξαηνχκελνη δηέζεηαλ έλαλ ζηνηρεηψδε βαζκφ ειεπζεξίαο, πξάγκα πνπ εθκεηαιιεχηεθαλ ζην έπαθξν, νξγαλψλνληαο ηελ θαζεκεξηλφηεηά ηνπο κε δεκηνπξγηθέο θαη θαιιηηερληθέο δξαζηεξηφηεηεο. Απφ ηηο ζπλζήθεο απηέο εμαηξνχληαλ ηα θαζνδεγεηηθά ζηειέρε ηνπ Κ.Κ.Δ., πνπ θξαηνχληαλ ζηηο θπιαθέο ηεο Κέξθπξαο ππφ απζηεξή απνκφλσζε. Σελ πεξίνδν ηεο Καηνρήο (1941-1944), νη δηψμεηο απμήζεθαλ θαηαθφξπθα θαη παξάιιεια νη ζπλζήθεο δηαβίσζεο ησλ θξαηνπκέλσλ επηδεηλψζεθαλ, ηδίσο ηνλ ρεηκψλα 1941-1942 θαηά ηνλ νπνίν πνιινί πέζαλαλ απφ ηελ πείλα θαη απφ δηάθνξεο αζζέλεηεο. Σελ ίδηα πεξίνδν, δηψμεηο αζθήζεθαλ φρη κφλν απφ ηηο θαηνρηθέο, αιιά θαη απφ ηηο ζπκκαρηθέο δπλάκεηο. Υηιηάδεο Έιιελεο πνπ βξίζθνληαλ ζηε Μέζε Αλαηνιή θαη είραλ αλαπηχμεη αληηθαζηζηηθή δξάζε εθηνπίζηεθαλ απφ ηηο βξεηαληθέο αξρέο ζε ζηξαηφπεδα πνπ δηακνξθψζεθαλ εθεί, γηαηί θξίζεθε φηη ελδερνκέλσο ζα έβιαπηαλ ηα βξεηαληθά ζπκθέξνληα. Οη πνιηηηθέο δηψμεηο ζπλερίζηεθαλ θαη ζηε κεηαπνιεκηθή πεξίνδν. Αλαιπηηθφηεξα, θαηά ηα Γεθεκβξηαλά (Γεθέκβξηνο 1944-Ηαλνπάξηνο 1945), νη βξεηαληθέο αξρέο ζπλέιαβαλ θαη εθηφπηζαλ φρη κφλν θνκκνπληζηέο θαη αξηζηεξνχο, αιιά θαη άιινπο ζηε Μέζε Αλαηνιή θαη Βφξεηα Αθξηθή πνπ ζεσξήζεθαλ χπνπηνη σο επλντθά δηαθείκελνη ζηελ Αξηζηεξά. ΢ε αληίζεζε κε ηηο κεζνπνιεκηθέο δηψμεηο, νη δηψμεηο θαηά

19

ηα Γεθεκβξηαλά δελ ζηεξίρζεθαλ ζε θάπνηα εηδηθή λνκνζεζία, αιιά πξαγκαηνπνηήζεθαλ απζαίξεηα. Οη εθηνπίζεηο απηέο ήηαλ ζρεηηθά βξαρχβηεο, κε απνηέιεζκα κεηά απφ κεξηθνχο κήλεο νη εμφξηζηνη λα επηζηξέςνπλ, γηα λα εθηνπηζηνχλ εθ λένπ ηελ πεξίνδν ηνπ Δκθπιίνπ (1946-1949) θαη ησλ κεηεκθπιηαθψλ ρξφλσλ, απφ ην θξάηνο πνπ νξγάλσζε θαη εκπέδσζε ε ληθήηξηα Γεμηά παξάηαμε. Ζ ηειεπηαία θάζε ησλ πνιηηηθψλ δηψμεσλ γίλεηαη ηελ πεξίνδν ηεο δηθηαηνξίαο ησλ ζπληαγκαηαξρψλ (1967-1974). Οη δηθηάηνξεο, κε πξφζρεκα ηνλ θίλδπλν «θνκκνπληζηηθήο απεηιήο», αμηνπνηψληαο ηελ αληηθνκκνπληζηηθή λνκνζεζία ησλ πξνεγνχκελσλ θπβεξλήζεσλ θαη απνδίδνληαο ηελ ηαπηφηεηα ηνπ θνκκνπληζηή ζε νπνηνλδήπνηε αληηθξνλνχληα, άζθεζαλ δηψμεηο φρη κφλν ελαληίνλ ησλ θνκκνπληζηψλ, αιιά θαη ελαληίνλ νπνηνπδήπνηε δεκνθξάηε πνιίηε. Με ηνλ ηξφπν απηφλ, νη ζπληαγκαηάξρεο ζηφρεπαλ λα ζεκειηψζνπλ ην επηρείξεκά ηνπο πεξί γεληθεπκέλνπ θνκκνπληζηηθνχ θηλδχλνπ, λα δηθαηνινγήζνπλ ηελ αλαγθαηφηεηα ηεο παξεθηξνπήο ζηελ εγρψξηα θαη δηεζλή θνηλή γλψκε θαη λα θαηαζθεπάζνπλ ηελ αληίιεςε φηη ην εγρείξεκα γηα ηελ αληηκεηψπηζε ησλ θνκκνπληζηψλ ζηέθνληαλ κε επηηπρία. Οη πνιηηηθνί θξαηνχκελνη ηεο πεξηφδνπ απηήο, εθηνπίζηεθαλ θπξίσο ζην ζηξαηφπεδν ζπγθέληξσζεο ηεο Γπάξνπ θαη ζε κηθξφηεξε θιίκαθα ζηε Λέξν θαη ζηε ΢ακνζξάθε θαζψο θαη άιια πνπ ηα αλαθέξνπκε παξαθάησ.

20

_Υπονολόγιο ηόπων εξοπίαρ Πξψηε πεξίνδνο: Μεζνπφιεκνο (1922-1940) Ο εθηνπηζκφο πξηλ απφ ηελ ςήθηζε ηνπ «ηδηψλπκνπ» ην 1929, κε εμαίξεζε ηε δηθηαηνξία Πάγθαινπ πνπ εκθαλίδεη ζρεηηθή καδηθφηεηα, είλαη κεκνλσκέλνο ή νιηγνκειήο. Χο ηφπνη εμνξίαο ιεηηνπξγνχλ ηα εμήο άγνλα λεζηά: ΢θχξνο (1924), Αλάθε (1924), Φνιέγαλδξνο (1924), Ίνο (1926), Ακνξγφο (1927), ΢ίθηλνο (1927), Άγηνο Δπζηξάηηνο (1928). Ζ εθαξκνγή ηνπ «ηδηψλπκνπ» (1929) πξνζζέηεη ζηνπο ηφπνπο εμνξίαο, ηε Γαχδν (1930), ηελ Κίκσιν (1936) θαη Ηθαξία (1945). Σν 1936, θαηά ηελ πεξίνδν ηεο δηθηαηνξίαο ηνπ Η. Μεηαμά, ν ζεζκφο ηεο εμνξίαο ήηαλ ζην απφγεηφ ηνπ ζηα παξαπάλσ λεζηά. Γεχηεξε πεξίνδνο: Δκθχιηνο Πφιεκνο (1946-1949) ΢ηα ρξφληα ηνπ Δκθπιίνπ απφ ηα κέζα ηνπ 1947 αξρίδνπλ θχκαηα καδηθψλ ζπιιήςεσλ θαη ν αξηζκφο ησλ πνιηηηθψλ εμφξηζησλ απμάλεηαη. Δθηφο απφ ηα ήδε γλσζηά λεζηά ζηνπο ηφπνπο εμνξίαο πξνζηίζεληαη θαη ε ΢ακνζξάθε, ε Θάζνο, ε Υίνο, ε Λήκλνο, ην Σξίθεξη, ε Αιφλλεζνο, ηα Κχζεξα, ε Γπάξνο (1947) θαη ε Μαθξφλεζνο (1947). Μεηά ηελ θαηνρή θαη ηελ αλψκαιε πνιηηηθή πεξίνδν πνπ αθνινχζεζε εθδφζεθαλ πνιινί λένη λφκνη θαη δηαηάγκαηα γηα εθηνπίζεηο. Ηζηνξηθφ είλαη ην ςήθηζκα ΟΓ ηνπ 1949 «Πεξί κέηξσλ εζληθήο αλακνξθψζεσο» κε ην νπνίν ζπλίζηαηαη ν «Οξγαληζκφο Αλακνξθσηεξίσλ Μαθξνλήζνπ». Σξίηε πεξίνδνο: Μεηεκθπιηαθή πεξίνδνο (1949-1967) Αξρίδεη ζηαδηαθά απνζπκθφξεζε θαη σο απνθιεηζηηθφο ηφπνο εμνξίαο κέλεη ν Ατ. ΢ηξάηεο γηα ηνπο πνιηηηθνχο εμφξηζηνπο θαη ε Γαχδνο γηα ηνπο πνιηηηθνχο

21

θξαηνχκελνπο. Ο ηειεπηαίνο εμφξηζηνο θεχγεη απφ ηνλ Ατ. ΢ηξάηε αξρέο ηνπ 1963. Παξεκβάιιεηαη θσηεηλφ δηάιεηκκα κηθξφηεξν απφ ηεζζεξάκηζη ρξφληα. Σέηαξηε πεξίνδνο: Απξηιηαλή Γηθηαηνξία (1967-1974) Ξαλαιεηηνπξγεί ην ζηξαηφπεδν - θπιαθή ηεο Γπάξνπ. ΢ην Λαθθί θαη ζην Παξζέλη (πεξηνρέο ηεο Λέξνπ), αλνίγνπλ αθφκα δχν ζηξαηφπεδα - θπιαθέο. Δθηφο απφ ηνλ καδηθφ εγθιεηζκφ γίλνληαη θαη κεκνλσκέλεο εθηνπίζεηο αληηθαζεζησηηθψλ ζε λεζηά θαη επεηξσηηθέο πεξηνρέο. Σν 1974 ν ζεζκφο ησλ εθηνπίζεσλ, θαηαξγείηαη πιένλ νξηζηηθά θαη λνκηθά, κε απνηέιεζκα φινη νη ηφπνη εμνξίαο λα θιείλνπλ ηηο πχιεο ηνπο. Δπηπιένλ λεζηά ππήξμαλ: Αίγηλα, Αληηθχζεξα, Αληίπαξνο, Θήξα, Λήκλνο, Μήινο, Νάμνο, Πάξνο, ΢έξηθνο, ΢ίθλνο, Φνχξλνη θαη Οζσλνί. Γηα κηθξφηεξν ρξνληθφ δηάζηεκα έρνπλ θηινμελήζεη κηθξφ αξηζκφ εμνξίζησλ ηα λεζηά: Άλδξνο, Σήλνο, ΢χξνο, Κχζλνο, Αληηθχζεξα, Αληίπαξνο, Μχθνλνο θαη ΢θηάζνο.

22

23

24

25

26

27

28

_Δηεπο…ηοπία Ο σώπορ απνηειεί κηα αθεξεκέλε έλλνηα ρσξίο ζπγθεθξηκέλε ηαπηφηεηα θαη ραξαθηήξα, κε απνηέιεζκα λα κελ ππάξρεη ζπγθεθξηκέλνο νξηζκφο, πνπ λα κπνξεί λα ηνλ πεξηγξάςεη. Θα κπνξνχζε λα πεη θαλείο φηη είλαη νηηδήπνηε ζην πεξηβάιινλ ρσξίο φξηα θαη αλεπεξέαζηνο απφ ηελ αλζξψπηλε χπαξμε. Απφ ηελ άιιε ν ηόπορ, είλαη ν βησκέλνο ρψξνο, είλαη θάηη πεξηζζφηεξν απφ κηα αθεξεκέλε ηνπνζεζία. Απαξηίδεηαη απφ ζπγθεθξηκέλα πξάγκαηα κε πιηθή ππφζηαζε, ζρήκα, πθή θαη ρξψκα. Ο άλζξσπνο είλαη άξξεθηα ζπλδεδεκέλνο κε απηφλ, θαζψο ν ίδηνο θαζηζηά έλαλ ρψξν σο ηφπν, κέζα απφ ηηο ελέξγεηεο, ηηο δξαζηεξηφηεηεο θαη ηηο πξνζέζεηο ηνπ. Ο φξνο ηοπίο είλαη κηα έλλνηα πνπ πξνζδηνξίδεηαη δχζθνια θαη ην πεξηερφκελν ηεο ζπρλά πνηθίιιεη, αλάινγα κε ηνπο ηξφπνπο πξνζέγγηζεο πνπ ρξεζηκνπνηνχκε γηα ηελ θαηαλφεζε ηνπ. Μπνξεί λα νξηζζεί αθφκε σο κηα ζπλνιηθή θαη ζπιινγηθή αληίιεςε θαη πξφζιεςε ελφο ηφπνπ. Δίλαη ην ζχλνιν ησλ κνξθψλ, ηνπ κνηίβνπ, ησλ ρξσκάησλ, ησλ ήρσλ, ησλ βηνηηθψλ θαη αβηνηηθψλ ζηνηρείσλ, πνπ αιιειεπηδξψληαο κε ηηο γλσζηηθέο θαη ηηο ζπλαηζζεκαηηθέο εκπεηξίεο ηνπ αλζξψπνπ, νδεγνχλ ζηελ δεκηνπξγία ελφο αηζζήκαηνο, εθηίκεζεο, απφιαπζεο, αλάθιεζεο κλεκψλ απφ ηε ιήςε, απνηχπσζε θαη ζπλδπαζκφ ησλ παξαπάλσ ζηνηρείσλ. Κνηλφ ραξαθηεξηζηηθφ φισλ ησλ ελλνηψλ ηνπ ηνπίνπ είλαη ε παξνπζία ελφο παξαηεξεηή ν νπνίνο αληηιακβάλεηαη ηα κέξε πνπ ζπλζέηνπλ ην ηνπίν σο έλα ζχλνιν, ρξεζηκνπνηψληαο ηηο αηζζήζεηο, ηε κλήκε θαη ηελ αληίιεςε. Οη ηφπνη εμνξίαο απνηέιεζαλ ηφπνπο «ηηκσξίαο» θαη «ζπκκφξθσζεο», γηα άηνκα κε απνθιίλνπζα ζπκπεξηθνξά ζε ζρέζε κε ηνπο θαλφλεο ηεο επνρήο, δεκηνπξγψληαο έηζη, έλαλ κηθξφθνζκν, έλαλ παξάιιειν ηφπν. Έηζη, αληηιακβάλεηαη θαλείο πσο ε εμνξία είλαη άξξεθηα ζπλδεδεκέλε κε ηελ έλλνηα ηεο εηεποηοπίαρ, δειαδή ηνπ άιινπ, ηνπ δηαθνξεηηθνχ, ηνπ κε θαλνληθνχ, εθεί πνπ νη θνηλσληθέο ζρέζεηο δηαθνξνπνηνχληαη απφ ηηο θπξίαξρεο. ΋πσο αλαθέξεη θαη ν Michelle Foucault, είλαη πξαγκαηηθνί ρψξνη πνπ μεθεχγνληαο απφ ην «θαλνληθφ» πξνζεγγίδνπλ ην «άιιν».

29

Δθεί νη άλζξσπνη ζπλππήξραλ θάησ απφ ζθιεξέο ζπλζήθεο θαη κε ζπγθεθξηκέλνπο θαλφλεο, δηακνξθψλνληαο κηα κηθξνγξαθία ηεο θνηλσλίαο κε ζηφρν ηελ «ζπκκφξθσζή» ηνπο θαη ηελ κεηέπεηηα επαλέληαμή ηνπο ζηα κέηξα ηνπ θαζεζηψηνο. Οη ειεπζεξίεο εθεί ήηαλ πεξηνξηζκέλεο, ε δσή πξνγξακκαηηζκέλε θαη νη ζπλήζεηέο ηνπο ήηαλ κφλν εληνιέο απφ ηηο αξρέο. ΋ια απηά απνηεινχζαλ κηα ξνπηίλα πνπ μέθεπγε απφ ηα φξηα ηνπ θαλνληθνχ ζε αληίζεζε κε ηε δσή έμσ, πνπ δηαδξακαηηδφηαλ θαλνληθά. Με βάζε ηελ πξψηε αξρή ηνπ Foucault, ε εμνξία θαηαηάζζεηαη ζηελ εηεξνηνπία ηεο απφθιηζεο, ζηελ νπνία «ηνπνζεηνχληαη ηα άηνκα ησλ νπνίσλ ε ζπκπεξηθνξά είλαη παξεθθιίλνπζα ζε ζρέζε κε ηνλ κέζν φξν ή ηνλ απαηηνχκελν θαλφλα», ελψ ζχκθσλα κε ηελ πέκπηε, αλήθεη ζην ζχζηεκα δηάλνημεο θαη πεξίθιεηζεο, «πνπ ηηο απνκνλψλεη θαη ζπγρξφλσο ηηο θαζηζηά δηαπεξαηέο». Απνηεινχλ ρψξνπο πξνζδηνξηζκέλνπο απφ ηελ θξαηηθή εμνπζία, κε φια εθείλα ηα ζηνηρεία πνπ πξέπεη λα δηαζέηεη, γηα λα επηβάιιεη εθείλε, ηζρπξή ηελ παξνπζία ηεο αθνχ εγθηβσηίδεη ζε απηφλ ηελ δνκή ηεο θαη πξνζδίδεη ζηνπο εμφξηζηνπο ζπγθεθξηκέλνπο ξφινπο, ηαπηφηεηεο θαη ηξφπνπο ζπκπεξηθνξάο. Οη ηφπνη απηνί ξπζκίδνπλ κε απφιπην ηξφπν ηε δσή ησλ κειψλ ηνπο θαη θπξηαξρεί ζε απηή κηα ηππνπνηεκέλε επηβεβιεκέλε ιεηηνπξγία θαζψο επηβάιιεηαη ε ζπκκφξθσζε σο πξνο ηελ θξαηηθή εμνπζία θαη ηελ νκνηνκνξθία, απνμελψλνληαο έηζη ην έηεξν. Ο φξνο εμνξία εμ νξηζκνχ πεξηιακβάλεη ην αξλεηηθφ, ην έμσ απφ ην φξην ηνπ ζπλεζηζκέλνπ θαη ηνπ θπζηνινγηθνχ. Φίινη, ζπγγελείο θαη αγαπεκέλα αληηθείκελα, αξρίδνπλ λα θαίλνληαη καθξηλά. Με ηελ απνμέλσζε απηή, ν εμφξηζηνο γίλεηαη έλαο «άιινο», ν νπνίνο θαιείηαη λα πξνβεί ζε κηα εθ λένπ απηνπαξνπζίαζε. Γελ ήηαλ απιά θξαηνχκελνη ζε κηα νπνηαδήπνηε θπιαθή, αιιά απνηεινχζαλ απιά ζψκαηα ζηα ρέξηα ησλ βαζαληζηψλ ηνπο, απνγπκλσκέλα απφ θάζε δηθαίσκα. Ζ δσή ηνπο άιιαμε βίαηα, θπξηνιεθηηθά, κε απνηέιεζκα ε αλαζπγθξφηεζε ηεο ηαπηφηεηάο ηνπ λα απνηειεί επηηαθηηθή αλάγθε. Αμίεο θαη ηδέεο επαλαμηνινγνχληαη, θηιηξάξνληαη γηα λα αμηνινγεζεί ε αληνρή ηνπο ζε ζρέζε κε ηηο επηβαιιφκελεο ηνπ θαζεζηψηνο. Μεηνπζηψλνληαη, θαηά θάπνην ηξφπν ζε έλα είδνο «εμαλαγθαζκέλσλ θαηνίθσλ ηνπ αξρηπειάγνπο», φπσο ραξαθηεξίδνληαη απφ ηνλ ΢. ΢ηαπξίδε.

30

Σέηνηνη ηφπνη έρνπλ φξηα, είηε ηερλεηά είηε θπζηθά. ΢ηε πξνθεηκέλε πεξίπησζε, έρνπλ επηιερζεί θπξίσο λεζηά, δειαδή ηφπνη κε θπζηθά φξηα, απξνζπέιαζηνη, επηηπγράλνληαο ηελ θαιχηεξε επηηήξεζε ρσξίο λα είλαη γλσζηφ πνιιέο θνξέο ζηνλ έμσ θφζκν. Αθφκε, ε δπζθνιία κεηάβαζεο θαη κεηαθνξάο απφ ηελ ζηεξηά ζε απηά κέζσ ηεο ζάιαζζαο ηελ δεδνκέλε επνρή, ήηαλ δχζθνιε. Απηφ απφ κφλν ηνπ απνηεινχζε θξηηήξην επηινγήο θαζψο ραξαθηεξίδεηαη σο κηα κνξθή βαζαληζκνχ θαη απνκάθξπλζεο απφ ηελ θνηλσλία. Απφ γεσκνξθνινγηθή άπνςε, ζε ζπλδπαζκφ κε ηα ζπκβνιηθά ηνπο ραξαθηεξηζηηθά, ην λεζί πξνζδίδεη ηελ αίζζεζε ηεο απνθνπήο θαη ηεο δπζθνιίαο δηαθπγήο απφ απηφ. Έθηνο απηψλ, ηα πεξηζζφηεξα εθείλε ηελ επνρή, ζα κπνξνχζε λα πεη θαλείο φηη ήηαλ ηφπνη ζην πνπζελά, εγθιεηζκνχ, απνκφλσζεο θαζψο θαη αθαηνίθεηνη ή αθφκα θαη αθηιφμελνη γηα ηελ αλζξσπηλή δσή. Γηλφηαλ ε επθαηξία «λα απνκνλσζεί ην κηθξφβην (ηνπ θνκκνπληζκνχ) θαη λα επηηεπρζεί έλαο «ςπρνπλεπκαηηθφο επαλεμνπιηζκφο» πνπ επηζπκνχζε ηφζν πνιχ ην θξάηνο. Οη ρνπληηθνί, ήζειαλ λα θξχςνπλ ηηο ζθιεξέο εηθφλεο πνπ επηθξαηνχζαλ ζηνπο ηφπνπο εμνξίαο απφ ηελ έμσ θνηλσλία, κε απνηέιεζκα ε είζνδνο δεκνζηνγξάθσλ λα είλαη απαγνξεπηηθή, ψζηε λα κπνξνχλ λα πξνπαγαλδίδνπλ κε πιαζηέο αλαθνξέο ζηνλ Σχπν, παξνπζηάδνληαο ηε δσή ζηελ απνκφλσζε σο άλεηε, αληίζηνηρε απηή ηνπ μελνδνρείνπ, κε ηθαλνπνηεηηθφ θαγεηφ θαη θαιέο ζπλζήθεο πγηεηλήο. Υαξαθηεξηζηηθά, νξηζκέλνη αληαπνθξηηέο πεξηγξάθνπλ ηελ θαζεκεξηλφηεηα ησλ θπιαθηζκέλσλ σο εμήο: «Παηρλίδηα θαη γέιηα κε ηελ ζάιαζζαλ, βνπηηέο θαη „παηεηέο‟, ειηνθακέλα ζψκαηα θαη θξέκεο πξνζηαηεπηηθέο δηά ηελ ειηνζεξαπείαλ. Οη φξκνη ην πξσί έρνπλ ηελ εηθφλα πιαδ. Οη θξαηνχκελνη θάλνπλ ειηνζεξαπείαλ, γπκλαζηηθήλ ή θνιπκβνχλ. Πνιινί εμ απηψλ δηαζέηνπλ αλαπλεπζηήξαο, βαηξαρνπέδηια θαη φπια δη‟ ππνβξχρηνλ ςάξεκα, εηο ην νπνίνλ επηδίδνληαη ειεπζέξσο. Ζ λήζνο έρεη άθζνλνλ ςάξη θαη δελ είλαη ιίγνη εθείλνη, νη νπνίνη γπξίδνπλ εηο ηνπο ζαιάκνπο ησλ κε ην δίρηπ ησλ γεκάην» ζχκθσλα κε ηελ εθεκεξίδα «4ε Απγνχζηνπ» (αξ. θχιινπ 38, ΢επηέκβξηνο 1967) κε ηίηιν «Απνθιεηζηηθφλ ξεπνξηάδ 4εο Απγνχζηνπ: Γπάξνο».

31

Με βάζε ηηο παξαπάλσ θαη άιιεο αληίζηνηρεο εηθφλεο πνπ παξέζεηαλ νη αληαπνθξηηέο, νη απινί πνιίηεο δηράδνληαλ γηα ηελ αληηθεηκεληθφηεηα απηψλ, θαζψο θάληαδε ζηα κάηηα ηνπο σο ηδαληθφο ηφπνο επηβίσζεο θαη φρη ζαλ κηα θπιαθή. Απηφ ηνπο νδήγεζε ζηελ δπζπηζηία ησλ Σχπσλ πνπ θπθινθνξνχζαλ, δηαπηζηψλνληαο έηζη φηη θάπνην ζρέδην πιαλάηαη. Ζ αιήζεηα φκσο δελ άξγεζε λα βγεη ζηελ επηθάλεηα, φινη αξγά ή γξήγνξα αληηιήθζεθαλ ηα θξηθηαζηηθά εγθιήκαηα πνπ δηελεξγήζεθαλ ζε απηνχο ηνπο ηφπνπο, πξνθαιψληαο ζπλαηζζήκαηα ηξφκνπ θαη απφγλσζεο. Απηφ είρε σο απνηέιεζκα, ζην θαληαζηαθφ ηεο θνηλσλίαο, λα ιεηηνπξγεί σο θφβεηξν, σο ηφπνο απνηξνπήο, επηηπγράλνληαο έηζη ηελ νκνηνκνξθία θαη ηελ ηάμε, πνπ ηφζν επηζπκνχζε ην θαζεζηψο.

32

Δηθ.1: Απφθνκκα ηεο εθεκεξίδαο ηνπ Γ‟ Κ.Π.Α. «Μαθξφλεζνο» (1/8/1948) 33

Δηθ.2: Απφθνκκα ηεο εθεκεξίδαο ηνπ „Α Σάγκαηνο ΢θαπαλέσλ (5/6/1948) 34

Δηθ.3: Απφθνκκα εκεξνινγίνπ εμφξηζηνπ ζηε Μαθξφλεζν (17/11/1948) 35

_Σοπία ηηρ εξοπίαρ Οη εηθφλεο ησλ λεζηψλ, ζπλζέηνπλ έλα ηνπίν. Ο θαπηφο ήιηνο, ε δξνζεξή ζάιαζζα, ηα επηβιεηηθά βξάρηα θαη νη δαληεισηέο αθηέο, απνηεινχλ ηα κέζα γηα ηελ ζεκαηνδφηεζε ησλ ηφπσλ απηψλ. Απηφ ην ηνπίν ζηηο κέξεο καο, θαληάδεη εηδπιιηαθφ, ζπκίδεη θαινθαηξηλή απφδξαζε θαη ραιάξσζε. Αληηζέησο, ζηελ πξνθεηκέλε πεξίπησζε, κεηακνξθψλεηαη ζε έλα άγξην, αθηιφμελν ηνπίν ηεο κεζνγείνπ, σο έλαο ηφπνο εμνξίαο. ΋ια ηα παξαπάλσ ραξαθηεξηζηηθά, κεηαηξέπνληαη ζε έλα ηνπίν ηνπ απνθιεηζκνχ θαη δελ απνηεινχλ ηίπνηα άιιν, παξά κφλν επηπιένλ εκπφδηα γηα ηελ επηβίσζε ησλ εμφξηζησλ. Σα βξάρηα, κεηαηξέπνληαη ζε ζθιεξά, βίαηα, ε εηθφλα ηεο ζάιαζζαο αγξηεχεη, ν άλεκνο δέξλεη θαη ηαπηφρξνλα ν ήιηνο θαίεη , ρσξίο ηελ χπαξμε πξνζηαηεπηηθψλ ζηνηρείσλ, ή αθφκε θαη θάπνηνπ δέληξνπ. Σα ηνπία απηά, ζπγθξνηνχλ ηελ εηεξνηνπία ηνπ λεζηνχ σο ηφπνο εμνξίαο. Πην ζπγθεθξηκέλα, εξεπλψληαο νξηζκέλα ηνπία λεζηψλ εμνξίαο γίλεηαη πξνζπάζεηα κεηάδνζεο πιεξνθνξηψλ, γηα ηελ ζπγθξφηεζε ησλ ηφπσλ εθηνπηζκνχ. Ζ έξεπλα καο εζηηάδεη ζε δχν απφ ηα πην θαθφθεκα λεζηά. Δθθηλεί απφ ηελ Μαθξφλεζν, κε θξηηήξην επηινγήο, ηνλ ππεξβνιηθά κεγάιν αξηζκφ αλζξψπσλ, πνπ δηψρηεθαλ εθεί, ζε ζπλδπαζκφ κε ηηο άζιηεο ζπλζήθεο δηαβίσζεο θαη ζπλερίδεη κε ηελ Γπάξν, ιφγσ ηνπ επηβιεηηθνχ θηηξίνπ ησλ θπιαθψλ ηεο. Δπηπιένλ θξηηήξην, απνηέιεζε ην θνηλφ ηνπο ζηνηρείν, δειαδή ε έιιεηςε ηεο αλζξψπηλεο χπαξμεο ζηε γε ηνπο, παξά κφλν απηή ησλ πνιηηηθψλ θξαηνπκέλσλ, θαηά ηα λεφηεξα ρξφληα. Γχν ηφπνη πνπ έκεηλαλ ραξαγκέλνη ζην λνπ σο θνιαζηήξηα κε ηα πην θξηθηαζηηθά θαη απάλζξσπα βαζαληζηήξηα.

36

37

38

//Μακπόνηζορ ΋ζνλ αθνξά, ηελ Μαθξφλεζν, απνηειεί κηα ζηελφκαθξε λεζίδα ζε πνιχ θνληηλή απφζηαζε απφ ηελ Αζήλα, απέλαληη απφ ην Λαχξην, κε ζπλνιηθή έθηαζε πνπ δελ μεπεξλά ηα δεθαελληά ηεηξαγσληθά ρηιηφκεηξα, (18.427 η.ρικ.). Υαξαθηεξίδεηαη σο λεζί άγνλν, άλπδξν θαη αθαηνίθεην, φπσο φια ηα λεζηά ησλ Κπθιάδσλ, μεξνλήζη, ρσξίο θακία ηδηαίηεξε βιάζηεζε, παξά κφλν, πνπξλάξηα, ζάκλνη θαη μεξφρνξηα. Διάρηζηα δέληξα, κεηξεκέλα ζηα δάρηπια ζε ζπλδπαζκφ κε ηνλ θαπηφ ήιην, κεηαηξέπνπλ ην ηνπίν ζε θνιαζηήξην. ΋ινο ν θνξκφο ηνπ λεζηνχ απφ Βνξξά πξνο Νφην είλαη νξεηλφο θαη δέρεηαη ηζρπξνχο αλέκνπο ρεηκψλα – θαινθαίξη, κε πνιιή πγξαζία, κε απνηέιεζκα λα είλαη εληειψο αθηιφμελν γηα επηβίσζε δσηθνχ θφζκνπ, παξά κφλν θάπνηα απνδεκεηηθά πνπιηά λα ζηακαηνχλ ζην λεζί απηφ. Χζηφζν, αθζνλνχλ ηα ηξσθηηθά θαη ηα εξπεηά, φπσο ηα πνληίθηα, ηα θίδηα θαη νη ζθνξπηνί. Παξφια απηά ηα αξλεηηθά ζηνηρεία πνπ παξνπζηάδεη ν ηφπνο, θξίζεθε «ηδαληθφο» γηα ηελ παξακνλή πεξίπνπ εθαηφ ρηιηάδσλ αλζξψπσλ. Άλνημε ηηο πχιεο ηνπ ην 1947 θαη ιεηηνχξγεζε κέρξη ην 1957 σο ηφπνο εμνξίαο πνιηηηθψλ θξαηνπκέλσλ, ελψ κέρξη ηνλ Οθηψβξην ηνπ 1960 ιεηηνπξγνχζαλ κφλν νη ζηξαηησηηθέο θπιαθέο (΢ΦΑ). Ζ θξνπξά θχιαμεο ησλ εγθαηαζηάζεσλ (10-15 άλδξεο) εγθαηέιεηςε ην λεζί ηνλ Φεβξνπάξην ηνπ 1961. Πξνζεγγίδνληαο θαλείο ην λεζί, κπνξεί λα δηαθξίλεη απφ καθξηά έλα εξεκηθφ ηνπίν κε άγνλν έδαθνο, θαλεξψλνληαο ηελ απνπζία χπαξμεο δσήο, βξίζθνληαο κφλν δηάζπαξηα εξείπηα, πνπ ζεκαηνδνηνχλ κηα ζθνηεηλή επνρή, απηήλ ηεο εμνξίαο. Απνκεηλάξηα ιίζηλσλ φγθσλ, ζηέθνπλ εθεί νιφθιεξεο δεθαεηίεο, ππελζπκίδνληαο ην βαξχ θιίκα, πξνθαιψληαο ζπλαηζζήκαηα ζπγθίλεζεο, ζιίςεο θαη θφβνπ. Ζ πεξηγξαθή ηνπ ηνπίνπ μεθηλά απφ ην πξψην ηάγκα πνπ νξγαλψζεθε ρξνλνινγηθά ζην λεζί, δειαδή ην Β‟ Δηδηθφ Σάγκα Οπιηηψλ. Σν Β’ Διδικό Σάγμα Οπλιηών (Β’ ΔΣΟ), ζηξαηνπέδεπζε ζηελ πιαγηά ελφο ιφθνπ, αλάκεζα ζε δχν ραξάδξεο, πνπ θαηεθφξηδε αλψκαια πξνο ηε ζάιαζζα. ΢ε φιε ηελ

39

δηάξθεηα ιεηηνπξγίαο ηνπ απνηέιεζε ηνλ πξψην ζηαζκφ άθημεο ησλ λέσλ νπιηηψλ έσο ηε κεηαθνξά ηνπο ζηα ππφινηπα ηάγκαηα. Έλα ηνπίν εξεκηθφ, ρσξίο λεξφ, ρσξίο δέληξα γηα ζθηά, κφλν αγξηφζακλνη, πέηξεο θαη θίδηα, πνπ κε ηελ θαηαλαγθαζηηθή εξγαζία «ζπκκφξθσζεο» ησλ θξαηνπκέλσλ, κεηαβιήζεθε ζε κηα εθηεηακέλε πνιηηεία κε θάηαζπξα θηίζκαηα, κάληξεο, αςίδεο, ζθνπηέο, καγεηξεία, ζέαηξν, απνρσξεηήξηα, αλαξξσηήξην θξχβνληαο κέζα ηνπο ηηο εμνλησηηθέο ζπλζήθεο ζηηο νπνίεο πξαγκαηνπνηήζεθαλ γηα ηελ ίδηα ηελ απνκφλσζε ησλ «ακεηαλφεησλ». ΢ήκεξα, θηάλνληαο ζην ιηκάλη, αληηθξίδεη θαλείο ηα εξείπηα ησλ θηηζκάησλ απηψλ, κε πξψην απηφ ηεο εθθιεζίαο ηνπ Άγηνπ Νηθφιανπ, κπξνζηά απφ ηελ νπνία δηαθξίλεηαη αθφκα ε νξηνζέηεζε ηνπ ρψξνπ ζπγθεληξψζεσλ. Πξνρσξψληαο ζπλαληάο ην ππαίζξην ζέαηξν ηνπ, ελψ ζε πνιχ θνληηλή ηνπ απφζηαζε βξίζθνληαη νη ρψξνη απνκφλσζεο ακεηαλφεησλ πνιηηψλ. Ζ αζηπλνκία ηεο κνλάδνο εγθαηαζηάζεθε ζην χςσκα γηα ηελ θαιχηεξε επνπηεία, ελψ νη θαηαπιηζκνί ησλ ιφρσλ θνληά ζηελ αθηή, ζε κεγάιεο αιάλεο πνπ ε νξηνζέηεζε ηνπο είλαη επδηάθξηηε κέρξη ζήκεξα. Μεηά ην ηέινο ηνπ εκθχιηνπ πνιέκνπ θαη ηελ ζπγθξφηεζε ηνπ Οξγαληζκνχ Αλακνξθσηεξίσλ Μαθξνλήζνπ (Ο.Α.Μ), κε ηνλ νπνίν αλέιαβε επηζήκσο ηελ «πνιηηηθή αλακφξθσζε» ησλ ηδησηψλ ν ζηξαηφο, δεκηνπξγήζεθε ζηνλ ίδην ρψξν έλα επηπιένλ ζηξαηφπεδν πνιηηηθψλ εμφξηζησλ, ην Β΄ Δηδηθφ ΢ρνιείν Αλακνξθψζεσο Ηδησηψλ (Β΄ Δ΢ΑΗ), ππφ ηελ δηνίθεζε ηνπ Β΄ ΔΣΟ. Πξνζεγγίδνληαο θαλείο ηελ βφξεηα πιεπξά ηνπ λεζηνχ, κέζσ ελφο ρσκάηηλνπ δξφκνπ απφ ην Β‟ ΔΣΟ, πεξηκεηξηθά ηεο ζάιαζζαο, επηβεβαηψλεη ηελ νξεηλή θαη απφθξεκλε φςε ηνπ λεζηνχ, θαηαιήγνληαο ζην Γ’ ηάγμα. Δθεί είλαη θαλεξά ηα ίρλε απφ ηελ ηνπνζέηεζε ησλ ζθελψλ ησλ πνιηηηθψλ θξαηνπκέλσλ, θαζψο απνηεινχζε ην ζηξαηφπεδν γηα ηελ πεηζαξρεκέλε δηαβίσζε ηνπο. Αθφκε, είρε αλαπηπρζεί ζε δχν ηκήκαηα θαη είρε δπλαηφηεηα ρσξνθπιαθήο, ίρλε ηεο νπνίαο έρνπλ ραζεί. Απνηεινχζε ίζσο έλα απφ ηα κεγαιχηεξα ζε έθηαζε ηάγκαηα, θαζψο εθεί νη εμφξηζηνη, ππέξβαηλαλ ηηο δέθα ρηιηάδεο. Παξ‟ φια απηά, ε ρξήζε ηνπ ήηαλ κφλν γηα ηελ δηακνλή ηνπο. Έλα απφ ηα πην απνκαθξπζκέλα θαη θαθνηξάραια ηκήκαηα ηνπ

40

λεζηνχ, ζε ζπλδπαζκφ κε ηα ακέηξεηα εξείπηα ησλ βάζεσλ απφ μεξνιηζηά, επαλαθέξνπλ εηθφλεο απφ ηελ άζιηα επηβίσζε ηνπο. ΢ηνηβαγκέλνη ν έλαο πάλσ ζηνλ άιινλ, θαη απξνζηάηεπηνη απφ ηνπο βφξεηνπο αλέκνπο, πξνζπαζνχζαλ λα επηβηψζνπλ, κέζα ζηηο νηθνζθεπέο ηνπο κε ηα αληίζθελα. Αθφκε, ε έιιεηςε θάπνηαο θηηξηαθήο εγθαηάζηαζεο, επηηχγραλε ηελ θαιχηεξε απνμέλσζε θαη απνκάθξπλζε ησλ θξαηνπκέλσλ, παξά κφλν δπν εθθιεζάθηα λα θξαηνχλ ζπληξνθηά θαη έλα αξηνπνηείν, πνπ ίζσο λα απνηεινχζε ηελ δηθή ηνπ κνξθή βαζαληζκνχ. Αθνινπζψληαο ηελ λφηηα δηαδξνκή ηνπ ρσκάηηλνπ δξφκνπ απφ ην Β‟ ΔΣΟ, πνπ απνηειεί ην ζεκείν εθθίλεζεο, θηάλεη θαλείο ζε κεγάιεο αιάλεο, ίρλε ζην έδαθνο απφ πέηξεο, θαλεξψλνπλ ηελ νξηνζέηεζε ηνπ ρψξνπ, ζεκαηνδνηψληαο έηζη ηελ εγθαηάζηαζε ησλ πνιηηηθψλ εμφξηζησλ. Ηζηνξηθά ζηνηρεία αλαθέξνπλ ζην ίδην ζεκείν ηνλ θαηαπιηζκφ ηνπ Α’ ΔΣΟ. Δθεί νη εμφξηζηνη, ηνπνζεηνχζαλ ηηο ζθελέο ηνπο θαη έθηνο ησλ θαζεκεξηλψλ δπζθνιηψλ θαη βαζαληζηεξίσλ πνπ είραλ λα αληηκεησπίζνπλ, νη αληίμνεο θαηξηθέο ζπλζήθεο ηνπο δεκηνπξγνχζαλ αθφκα πην ζθιεξή ηελ επηβίσζε ηνπο. Κάζεηα ζηελ πνξεία, εθηείλεηαη έλαο δξφκνο αζθάιηνπ πνπ νδεγεί ζηελ ηζηκεληέληα πξνβιήηα ηνπ ιηκαληνχ απηνχ ηνπ ηάγκαηνο. Έλα ζηξαηφπεδν νξγαλσκέλν, αθξηβψο απέλαληη απφ ην Λαχξην θαη έρνληαο ην ζέα, ππελζχκηδε ζηνπο θξαηνχκελνπο φηη ε ειεπζεξία ηνπο απείρε κεξηθέο νξγηέο λεξνχ, ρσξίο φκσο λα είλαη εθηθηή ε πξνζέγγηζε ηνπ. Έζηεθε εθεί αθξηβψο απέλαληη, απνηειψληαο έλα καξηχξην γηα ηνλ εμφξηζην, ζεκαηνδνηνχζε έλαλ παξάιιειν θφζκν πνπ ιεηηνπξγνχζε νκαιά, ζε αληίζεζε κε ηνλ δηθφ ηνπο. Πίζσ απφ ηνπο θαηαπιηζκνχο, παξακέλνπλ ηα εξεηπσκέλα θηίξηα ηνπ δηνηθεηεξίνπ θαη ηεο ιέζρεο Αμησκαηηθψλ, ελψ ζηελ θνξπθή ηνπ ιφθνπ πξνο ηα αλαηνιηθά, ππάξρνπλ ίρλε ιίζηλσλ φγθσλ, πνπ θάπνηε απνηεινχζαλ ηελ θαηνηθία ηνπ δηνηθεηή απηνχ ηνπ ηάγκαηνο, κε πξνλνκηαθή ηνπνζεζία πνπ ζηφρεπε ζηελ θαιχηεξε επηηήξεζε. Ζ θαηνηθία απηή, ρηίζηεθε απφ ηα ρέξηα ησλ εμφξηζησλ, ζαλ κηα κνξθή βαζαληζηεξίνπ θαη αγγαξείαο, ψζηε ν δηνηθεηήο λα έρεη κηα πην εχθνιε δηακνλή ζε αληίζεζε κε απηήλ ησλ θξαηνπκέλσλ πνπ αληηκεηψπηδαλ θαζεκεξηλέο δπζθνιίεο ζηηο ζθελέο ηνπο.

41

Αθφκε, ζε θνληηλή απφζηαζε απφ ηνλ θαηαπιηζκφ ηνπ ιφρνπ, δεζπφδεη ην ζέαηξν ηνπ Α‟ Σάγκαηνο. Απνηεινχζε ηφπν ζπγθέληξσζεο, βαζαληζκνχ θαη εθηειέζεσλ γηα πνιινχο, κε ηελ ρεηξφηεξε θήκε απφ φια ηα ππφινηπα ζέαηξα. Δπηπιένλ, δηάζπαξηα ζην ρψξν, δηαθξίλνληαη αξθεηά πέηξηλα θπιάθηα κε ηηο κηθξέο ηνπο πνιεκίζηξεο λα δίλνπλ έλαλ ηφλν πνιεκηθφ ζην φιν ζθεληθφ. ΢ην ηέινο ηνπ δξφκνπ ηεο αζθάιηνπ, δεζπφδεη ην θηίξην ησλ αξηνθιηβάλσλ, πνπ επαλαθέξεη ζηελ κλήκε ηνλ θαζεκεξηλφ θφπν ησλ αλζξψπσλ εθεί, θάησ απφ άζιηεο ζπλζήθεο. Σν ςσκί πνπ βγήθε απφ απηνχο ηνπο θνχξλνπο θάζε άιιν παξά γιπθφ ήηαλ. Αλαηνιηθά ηνπ παξαπάλσ θηηξίνπ, βξίζθεηαη ε εθθιεζία ηνπ Αγίνπ Αλησλίνπ, πνπ έρεη ππνζηεί πνιιέο θπζηθέο θζνξέο, κε εληππσζηαθέο κεγάιεο θακάξεο, πνπ δηαθξίλνληαη αθφκε θαη απφ ην Λαχξην. ΢πλερίδνληαο ηε δηαδξνκή απφ ην Α‟ ηάγκα πξνο ηα λφηηα, εθηείλεηαη ην Α’ Διδικό ΢σολείο Αναμοπθώζεωρ Ιδιωηών (Α’ Δ.΢.Α.Ι.) θαζψο θαη ην Διδικό ΢σολείο Αναμοπθώζεωρ Γςναικών (Δ.΢.Α.Γ.), πνπ ιεηηνπξγνχζαλ ππφ ηε δηνίθεζή ηνπ Α‟ ηάγκαηνο. Σν πξψην πξάγκα πνπ ζπλαληά θαλείο είλαη κηα αιάλα, ε ιεγφκελε «αξέλα» , ν ρψξνο ππνδνρήο ησλ λενθεξκέλσλ εμφξηζησλ θαη ζηνλ πεξίγπξφ ηεο, θνπθάξηα ησλ θηηξίσλ ηεο δηνίθεζεο, ηνπ αλαξξσηεξίνπ θαη ηνπ ιφρνπ αζθάιεηαο. Κη εθεί αθφκε ππάξρνπλ ηα απνκεηλάξηα ησλ βάζεσλ ησλ ζθελψλ ηνπ θαηαπιηζκνχ ησλ αλαλεςάλησλ. Πξνο ην ηέινο ηεο δηαδξνκήο απηνχ ηνπ ηάγκαηνο δηαθξίλνληαη ηα εξείπηα ηνπ θαηαπιηζκνχ ησλ εμφξηζησλ γπλαηθψλ, κεηαθεξζέλησλ απφ ην ζηξαηφπεδν ηνπ Σξίθεξη ηνλ Ηαλνπάξην 1950, θαζψο επίζεο θαη ελφο ζεάηξνπ, ηφπν κάδσμεο θαη βαζαληζκνχ γη‟ απηέο. Γπλαίθεο θαη άληξεο ζηε Μαθξφλεζν είραλ ηελ ίδηα κεηαρείξηζε φζσλ αθνξά ηε βία θαη ηελ θαηαπίεζε. ΋ζνλ αθνξά ην Γ’ Κένηπο Παποςζιάζεωρ Αξιωμαηικών (Γ’ ΚΠΑ), βξίζθεηαη αλάκεζα απφ ην Α‟ θαη Γ΄ εηδηθφ ηάγκα νπιηηψλ. Πξνζεγγίδεηαη κέζσ ηνπ ρσκάηηλνπ δξφκνπ ηνπ λεζηνχ, πνπ απνηειεί ηελ ζχλδεζε κεηαμχ ησλ ηαγκάησλ. Απνηεινχζε ην θέληξν απνκφλσζεο ησλ αμησκαηηθψλ ηνπ Δζληθνχ ΢ηξαηνχ, πνπ ήηαλ αληηζηαζηαθνί. Ο θαηαπιηζκφο απηψλ, βξίζθεηαη ζηε βφξεηα πιεπξά απηνχ ηνπ ηάγκαηνο, κε βάζε ηα ίρλε πνπ βξίζθνληαη ζην έδαθνο, απφ ηελ ηνπνζέηεζε ησλ ζθελψλ ηνπο.

42

Γηαρσξίδνληαη κε θπζηθά φξηα απφ ηελ ππφινηπε νξγάλσζε ηνπ ηάγκαηνο, θαζψο ππάξρνπλ πνπξλάξηα αλάκεζα ηνπο. Ξεπεξλψληαο ηα φξηα απηά, ζπλαληά θαλείο, ηηο θηηξηαθέο εγθαηαζηάζεηο, παλνκνηφηππεο, κε απηέο πνπ ππάξρνπλ θαη ζηα ππφινηπα ηάγκαηα. Σα εξείπηα ησλ θηηξίσλ ηνπ δηνηθεηεξίνπ, θαη κηθξφηεξα γξαθεία δηνίθεζεο, παξακέλνπλ εθεί γηα λα ππελζπκίδνπλ ηνλ ξφιν πνπ δηαδξακάηηζαλ. Απνηεινχζε θαη απηφ κε ηελ ζεηξά ηνπ έλα έξεκν ηνπίν, κέρξη πνπ αλπςψζεθε ην θηίξην ηεο Λέζρεο, ην Ννζνθνκείν θαζψο θαη κηθξφηεξα γηα ην βνεζεηηθφ πξνζσπηθφ αιιά θαη ηελ θξνπξά. Δπηπιένλ, αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη εθεί «θηινμελήζεθαλ» 300 αλήιηθνη πνιηηηθνί θξαηνχκελνη. Φηάλνληαο ζηελ πεξηνρή ηνπ Γ’ ΔΣΟ, δηαθξίλνληαη απφ ηελ αλαηνιηθή κεξηά, ζηνπο ιφθνπο, ηα απνκεηλάξηα ησλ βάζεσλ ησλ ζθελψλ ηνπ θαηαπιηζκνχ ησλ «αλεπηζχκεησλ» ζηξαηησηψλ πνπ ήηαλ «χπνπηνη πνιηηηθψλ θξνλεκάησλ» θαη θαηαηάρζεθαλ εθεί . Πην πίζσ, ζην χςσκα, θαίλεηαη ην ππαίζξην ζέαηξν ηνπ ηάγκαηνο πνπ εγθαηληάζηεθε ηνλ ΢επηέκβξην ηνπ 1949 θαη ιέγεηαη πσο ε αξρηηεθηνληθή ηνπ κνηάδεη κε απηή ηνπ ζεάηξνπ ηεο Δπηδαχξνπ. Απφ ηε δπηηθή κεξηά ηνπ δξφκνπ, ζαπίδνπλ εξεηπσκέλα θηίξηα θαη πεξηθξάμεηο απφ μεξνιηζηά. Κάπνηα απφ απηά είλαη, κε ηε ζεηξά, ην εξγνζηάζην ειεθηξηθήο ελέξγεηαο, ζηε ζπλέρεηα ν ξαδηνθσληθφο ζηαζκφο Μαθξνλήζνπ θαη ζην ηέινο, ζην ινθίζθν θνληά ζηε ζάιαζζα, ην θηίξην ηνπ δηνηθεηεξίνπ καδί κε φιεο νη ππεξεζίεο ηνπ. ΢ην ηέινο ηεο δηαδξνκήο, αλαηνιηθά, δηαθξίλεηαη ν ζθειεηφο ηεο εθθιεζίαο ηνπ Αγίνπ Παχινπ, θαη απφ ηελ άιιε πιεπξά, ππάξρεη κηα κηθξή πξνβιήηα, ην κηθξφ ιηκαλάθη ηνπ ηάγκαηνο, ην νπνίν ρηίζηεθε εμνινθιήξνπ απφ ηα ρέξηα ησλ εμφξηζησλ, φπσο άιισζηε θαη νη ππφινηπεο εγθαηαζηάζεηο. Οη θξαηνχκελνη θνπβαινχζαλ βαξηέο πέηξεο απφ ηηο ξάρεο θαη φηαλ έθηαλαλ ζηελ αθηή, έκπαηλαλ ζην λεξφ θαη πξνζπαζνχζαλ λα ηηο ζηεξεψζνπλ ζην βπζφ κε ηα ρέξηα ηνπο ψζηε λα θηηαρηεί ε πξνβιήηα. Λέγεηαη πσο ην ηάγκα απηφ ήηαλ απνκνλσκέλν απφ ηα άιια θαη απνηέιεζε ηε ζθιεξφηεξε θαη βαξβαξφηεξε κνλάδα ηεο Μαθξνλήζνπ. ΋ια απηά ηα έξγα έγηλαλ κε έληνλν θαη εμνλησηηθφ ξπζκφ δνπιεηάο ,κε ρηππήκαηα απφ ηα ξφπαια ησλ αλσηέξσλ, θάησ απφ ηνλ θαπηφ ήιην, ηελ έιιεηςε λεξνχ θαη ζσζηνχ θαγεηνχ. Γλσξίδνληαο ηελ ηζηνξία ηνπ ηφπνπ, ε θάζε πέηξα έρεη

43

ζεκαζία, ην θιίκα ηνπ ηνπηνχ γίλεηαη βαξχ θαη απηά ηα θνπθάξηα πνπ ζηέθνπλ άςπρα πιένλ εθεί, δελ ζα ηελ αθήζνπλ λα μεζσξηάζεη. ΢ην ηέινο ηνπ ρσκάηηλνπ δξφκνπ, ζηα λφηηα ηνπ λεζηνχ, ηνπνζεηνχληαη νη ΢ηπαηιωηικέρ Φςλακέρ Αθηνών πνπ κεηαθέξζεθαλ εθεί απφ ηηο αξρέο ηνπ 1947. Σα πξψηα θηίξηα πνπ ζπλαληά θαλείο είλαη ην δηνηθεηήξην κε ην θαηάιπκα ηνπ δηνηθεηή θαη ηε Λέζρε ησλ Αμησκαηηθψλ, ηα νπνία κέρξη θαη ζήκεξα, έρνπλ πεξηζσζεί, αιιά κε ην πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ μεθηλά ε απνζάζξσζε ηνπο. Αλάκεζα απφ απηά, βξίζθνληαη ηα εξείπηα ηνπ Λφρνπ Αζθάιεηαο, θαζψο θαη κηα αιάλα, πνπ απνηεινχζε ηνλ ρψξν ζπγθεληξψζεσλ ησλ θξαηνπκέλσλ. Ννηηναλαηνιηθά απηψλ, βξίζθνληαη ίρλε ησλ εξεηπίσλ ηεο μεξνιηζηάο, απφ ηελ εγθαηάζηαζε ηνπ θαηαπιηζκνχ ησλ ζηξαηησηψλ, γεηηνλεχνληαο κε ην εθθιεζάθη ηνπ Αγίνπ Αλδξέα, ην νπνίν βξίζθεηαη ζε ζρεηηθά θαιή θαηάζηαζε. Σειεπηαία θαη απνκαθξπζκέλα απφ ηνλ ππφινηπν ρψξν, ζηέθνπλ ηα απνκεηλάξηα ηνπ ζηξαηνπέδνπ πνπ ιεηηνχξγεζαλ σο ηφπνο βαζαληζηεξίσλ. ΢ηεκέλν, ζηελ βάζε κηαο κεγάιεο ακθηζεαηξηθήο πιαγηάο, ε νπνία αιινχ θαηεθνξίδεη νκαιά θαη αιινχ φρη, θαηαιήγεη ζε έλαλ απφ ηνπο πην γξαθηθνχο φξκνπο ηνπ λεζηνχ. Χζηφζν ε επηινγή ηνπ σο θνιαζηήξην δελ ζπκβαδίδεη κε ην εηδπιιηαθφ ηνπ ηνπίν, παξά κφλν ηνλίδεη, ην βαζαληζκφ ησλ θξαηνπκέλσλ.

//Σο θέαηπο ηηρ εξοπίαρ Με βάζε ηελ πνξεία κλήκεο πνπ εξεπλήζακε, δηαπηζηψζεθε ε παξνπζία ηεζζάξσλ ζεάηξσλ ζηε Μαθξφλεζν, ζην Ά, ην Β΄, ην Γ‟ ΔΣΟ θαη ζην Δ΢ΑΓ. Ζ δεκηνπξγία απηψλ, ζα κπνξνχζε λα ραξαθηεξηζζεί ακθηιεγφκελε, θαζψο ε ρξήζε ηνπο δελ ήηαλ πάληα ε ίδηα. Αξρηθά, ην ζέαηξν απνηειεί έλα κέζν αληαιιαγήο ηδεψλ, θνπιηνχξαο θαη πνιηηηζκνχ. Πξνσζεί αμίεο θαη ηδαληθά θαη ραξαθηεξίδεηαη σο ρψξνο αλαςπρήο θαη θαιιηέξγεηαο. ΢ηε Μαθξφλεζν, ηα ζέαηξα ρηίζηεθαλ απφ ηα ρέξηα ησλ εμφξηζησλ θαη δελ επηηεινχζαλ ηνλ παξαπάλσ ζθνπφ, αιιά ζηφρεπαλ ζηελ ηδενινγηθή αλακφξθσζε

44

θαη ζηελ εζηθή αγσγή ηνπο. Βξηζθφηαλ πάληα ππφ ζηξαηησηηθή δηνίθεζε. Καλέλα πξφγξακκα δελ πινπνηνχληαλ ρσξίο ηελ έγθξηζε ηεο δηνίθεζεο. Σα θείκελα πνπ δηακφξθσλε ην γξαθείν Ζζηθήο Αγσγήο, ήηαλ θείκελα κε ζαθέο αληηθνκνπληζηηθφ πεξηερφκελν, θαηφπηλ εληνιψλ απφ ηηο αξρέο. Χζηφζν, ζηα πιαίζηα ηεο εμσηεξηθήο θνηλσλίαο, πνπ δελ είραλ ζρέζε κε ηελ πνιηηηθή εμνξία, ε δεκηνπξγία απηψλ ησλ ζεάηξσλ, θάληαδε ηδαληθή, παξνπζηαδφηαλ σο κέζν γηα ηελ εμέιημε ηνπ πνιηηηζκνχ θαη ηεο θνπιηνχξαο. Ήηαλ έλα επηηπρεκέλν θπβεξλεηηθφ πείξακα, κηα θπβεξλεηηθή πξνπαγάλδα πνπ δεκηνπξγνχζε ηελ εηθφλα ελφο επηηπρεκέλνπ νξγαλσκέλνπ ζηξαηνπέδνπ, φπνπ ε ειιεληθή θνηλσλία αλαβαπηηδφηαλ ηδενινγηθά θαη ηαπηφρξνλα κπνξνχζε λα ζπκκεηέρεη ζε θαιιηηερληθά δξψκελα. Σν γεγνλφο απηφ, απνηεινχζε κηα νθζαικαπάηε, κφλν νη θξαηνχκελνη γλσξίδνπλ ηη πξαγκαηηθά ζπλέβαηλε ζε απηνχο ηνπο ρψξνπο ηνπ «πνιηηηζκνχ» θαη ηεο «ειεπζεξίαο». Απηφ ήηαλ ζαλ ζέαηξν κέζα ζην ζέαηξν. Σν έλα ήηαλ ε παξάζηαζε πνπ παηδφηαλ ζηε ζθελή, κε ην «λνηθνθπξεκέλν ζηξαηφπεδν επηπρηζκέλσλ αλζξψπσλ» γηα ηνπ επηζθέπηεο, ελψ ην άιιν, πίζσ ζηα παξαζθήληα πνπ απεηθφληδε ηελ θφιαζε πνπ δνχζαλ νη εμφξηζηνη. Σα ζέαηξα ηεο Μαθξνλήζνπ, θέξλνπλ ζην κπαιφ ζθιεξέο εηθφλεο. Βαζαληζηήξηα, ιεθηηθή θαη ζσκαηηθή βία, αθφκα θαη εθηειέζεηο, είραλ πξσηαγσληζηηθφ ξφιν πάλσ ζηηο ζθελέο ηνπο θαη έηζη θαηάθεξαλ λα ην κεηακνξθψζνπλ ζηα κάηηα ησλ εμφξηζησλ, ζε ρψξν απέρζεηαο θαη θνιαζηεξίνπ.

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

63

//Γςάπορ Ζ Γπάξνο απνηειεί θη απηή έλα θπθιαδίηηθν λεζί, ζε ζρεηηθά θνληηλή απφζηαζε απφ ηελ Αζήλα. Βξίζθεηαη ζηηο βφξεηεο Κπθιάδεο, ππάγεηαη ζην δήκν Κέαο θαη ε ζπλνιηθή ηεο έθηαζε δελ μεπεξλά ηα δεθανρηψ ηεηξαγσληθά ρηιηφκεηξα, (17,574 η.ρικ). Γλσζηή σο «λεζί ηνπ Γηαβφινπ» ή «Νηαράνπ ηεο Μεζνγείνπ», απνηειεί λεζί άγνλν, άλπδξν θαη αθαηνίθεην κε κφλε χπαξμε δσήο κεγάινπο αξνπξαίνπο, γλσζηνί απφ ηα αξραία ρξφληα, θαζψο επίζεο θαη ζθνξπηνχο θαη θίδηα. Ζ κφλε ζπληξνθηά ηεο είλαη ειάρηζηα ζακλψδε δέληξα θαη ηζρπξνί άλεκνη πνπ ηε δέξλνπλ αθαηάπαπζηα φιν ην ρξφλν. Ζ αζέαηε βφξεηα πιεπξά ηνπ λεζηνχ έξρεηαη ζε αληηδηαζηνιή κε ηε λφηηα φπνπ βξίζθνληαη ηα θηίξηα ησ θπιαθψλ. Οη ζπλζήθεο δηαβίσζεο ζην λεζί ήηαλ ηφζν ειεεηλέο, πνπ ήδε απ‟ ηα ξσκατθά ρξφληα ζεσξνχληαλ φηη ην λα εμνξηζηεί θαλείο εθεί ήηαλ ε πην απάλζξσπε ηηκσξία. Ζ ηζηνξία ηεο σο ηφπνο εμνξίαο, μεθηλά ην 1947 θαη ιήγεη κε ηελ πηψζε ηεο Απξηιηαλήο Γηθηαηνξίαο ην 1974. Δξεπλψληαο ην ηνπίν ηεο Γπάξνπ, πνπ απνηειεί επίζεο ζεκαληηθφ ηφπν εμνξίαο, αληίζηνηρν ηεο Μαθξνλήζνπ, αληηιακβαλφκαζηε φηη επηθξαηεί παξφκνηα θαηάζηαζε, σζηφζν ππάξρεη κηα εηδνπνηφο δηαθνξά, απηή ηεο χπαξμεο εληαίνπ θηίζκαηνο θπιαθήο. Οη εγθαηαζηάζεηο ηεο Γπάξνπ, σο ηφπνπ εμνξίαο θαη θπιαθήο, βξίζθνληαη ζε πέληε φξκνπο ηνπ αλαηνιηθνχ κέξνπο ηνπ λεζηνχ, μεθηλψληαο απφ ην βνξξά πξνο ην λφην. Πξφθεηηαη γηα πέληε πνιχ σξαίεο απφ άπνςε θπζηθνχ θάιινπο παξαιίεο, επξηζθφκελεο ζε θνληηλή απφζηαζε ε κία απφ ηελ άιιε. Έηζη ε Παλαγηά ε Γεθάξκελε, ε Αιπγαξηά, ηνπ Μαλφιε, ηνπ Βαβά, ηνπ ΢νξφθνπ, ράζαλε ην φλνκά ηνπο θαη κεηαηξάπεθαλ ζε αξηζκνχο. Ζ πνξεία ηεο κλήκεο ζα αξρίζεη απφ ηνλ ππώηο όπμο, κηαο θη εθεί μεθίλεζε ρξνληθά ην ζηξαηφπεδν. Δίλαη εθείλνο κε ην κεγαιχηεξν ζε ρσξεηηθφηεηα ζηξαηφπεδν πνιηηηθψλ θξαηνπκέλσλ, πεξηηξηγπξηζκέλν απφ ππξνβνιεία θαη ρσξηζκέλν ζε δχν πηέξπγεο. Ακέηξεηα πέηξηλα αλαιήκκαηα ππνδειψλνπλ ηηο ζέζεηο φπνπ ζηελφηαλ νη ζθελέο ησλ θξαηνπκέλσλ. Δπηπιένλ, εθεί κπνξεί λα δηαθξίλεη θαλείο ηελ χπαξμε ησλ πέηξηλσλ θαη πιένλ εξεηπσκέλσλ θηηξίσλ φπσο είλαη ηα γξαθεία δηνίθεζεο, απνζήθεο, θαηνηθίεο θπιάθσλ θαζψο θαη άιινη ρψξνη δηνίθεζεο. Σν θηίξην ηεο

64

θαηνηθίαο ηνπ δηεπζπληή παξακέλεη απείξαρην, ρηηζκέλν κε ηνχβια θαη νπιηζκέλν ζθπξφδεκα. Αθφκα δηαθξίλεηαη κηα ζθελή ζεάηξνπ κε ππνβνιείν. Κακία βιάζηεζε δελ ππάξρεη, παξά κφλν αγθάζηα θαη ιίγεο θησρέο αθάλεο, κε ηελ πεξηβφεηε «ζπθηά ηνπ Γιάζηξα» λα ζηέθεη αθφκα εθεί φξζηα θαη λα καξηπξά ηα βαζαληζηήξηα ρηιηάδσλ αληηθξνλνχλησλ πνπ θξεκάζηεθαλ πάλσ ηεο. Δίλαη έλα ηνπίν πνπ κφλν αλαηξηρίια πξνθαιεί ζε φζνπο ην αληηθξίδνπλ. ΢ην ηέινο ηεο δηαδξνκήο ηνπ πξψηνπ φξκνπ, θαηεπζπλφκελνη πξνο ηνλ όπμο μηδέν, πνπ πξννξηδφηαλ γηα φξκνο πεηζαξρίαο αιιά ηειηθά δε ρξεζηκνπνηήζεθε, ππάξρεη έλα κνλνπάηη ζην θξχδη ηνπ βξάρνπ κε ζπαζκέλνπο ζρηζηφιηζνπο πνπ νδεγεί ζην λεθξνηαθείν ησλ πνιηηηθψλ θξαηνπκέλσλ. Δξείπηα, ζπαζκέλεο ηαθφπιαθεο θαη αλεμέιεγθηε βιάζηεζε θνξηίδνπλ αθφκε πεξηζζφηεξν ην ηνπίν κε καθάβξην ηξφπν. Αθνινπζψληαο, ην ρσκάηηλν κνλνπάηη απφ ηελ άιιε κεξηά ηνπ πξψηνπ φξκνπ, νδεγνχκαζηε ζηνλ δεύηεπο. Δθεί ζπλαληά θαλείο ηα ζεκάδηα πνπ έρνπλ αθήζεη ζην έδαθνο νη βάζεηο ησλ ζθελψλ, αθνχ εθεί «θηινμελήζεθαλ» νη πην επηθίλδπλνη θξαηνχκελνη θαηά ηελ θπβέξλεζε. Γελ δηαθξίλνληαη ίρλε απφ άιιεο θηηξηαθέο εγθαηαζηάζεηο, παξά κφλν κεξηθά απνκεηλάξηα, πνπ ε ρξήζε ηνπο δελ είλαη εμαθξηβσκέλε. ΢ηε ζπλέρεηα, βξίζθεηαη ν ηπίηορ όπμορ, ζηνλ νπνίν απνκνλψζεθαλ νη δηαλννχκελνη ψζηε λα κελ ππάξρεη ε πηζαλφηεηα θαζνδήγεζεο ησλ ππφινηπσλ θξαηνπκέλσλ. ΢‟ απηφ ηνλ φξκν, κφλν νη μεξνιηζηέο γηα ηηο πεξηθξάμεηο ησλ ζθελψλ δηαηεξνχληαη θαζψο θαη έλαο νξηνζεηεκέλνο ππαίζξηνο ρψξνο εθδειψζεσλ. ΋πσο θαη ζηνλ δεχηεξν φξκν, επίζεο εδψ δελ ππάξρνπλ πεξηζζφηεξεο πιεξνθνξίεο γηα ηα ππφινηπα ραιάζκαηα, πνπ πηζαλφηαηα λα άλεθαλ ζηε δηνηθεηηθή νξγάλσζε. Λίγν πξηλ πξνζεγγίζεη θαλείο ηνλ ηέηαπηο όπμο, ζπλαληά ην λεθξνηαθείν ησλ θπιάθσλ, πνπ ην πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ νινέλα αθήλεη πεξηζζφηεξα ζεκάδηα πάλσ ηνπ. ΢ηνλ ηέηαξην φξκν, ηα πξψηα θηίξηα πνπ θαλεξψλνληαη θαη είλαη ζε ζρεηηθά θαιή θαηάζηαζε είλαη ην λνζνθνκείν, νη απνζήθεο θαη ν ζηαζκφο ειεθηξνπαξαγσγήο. Απηέο νη θηηξηαθέο εγθαηαζηάζεηο, θαζψο θαη νη ππφινηπεο δηακνξθψζεηο θαη ηα

65

θηίζκαηα ηνπ λεζηνχ είλαη γλσζηφ πσο θαηαζθεπάζηεθαλ απφ ηα ρέξηα ησλ εμφξηζησλ. Ήηαλ νη αγγαξείεο ηνπο, ηα βαζαληζηήξηά ηνπο. Αλάκεζα ζηνλ ηέηαξην θαη πέκπην φξκν, δεζπφδεη ην γηγαληηαίν θαη επηβιεηηθφ θηίξην ησλ θπιαθψλ, ηεξαζηίνπ φγθνπ, αιινχ κνλψξνθν θαη αιινχ δηψξνθν, θαηαζθεπαζκέλν απφ ηα ρέξηα ησλ θξαηνπκέλσλ. Μεγάιεο δηαζηάζεηο λα πλίγνπλ ην αλζξψπηλν κέηξν. Δίλαη έλα νηθνδφκεκα επίκεθεο, νξζνγψλην, δηαζηάζεσλ 140x70 κέηξα θαη δηακνξθψλεηαη ζε ηέζζεξα επίπεδα αλάινγα κε ηελ θιίζε ηνπ εδάθνπο. Σν θηίξην έρεη ιίζηλε ζεκειίσζε, θέξνληα νξγαληζκφ απφ ζθπξφδεκα θαη ηνηρνπνηία απφ εκθαλείο νπηφπιηλζνπο, φπσο θαη ηα θηίξηα ηνπ ηέηαξηνπ φξκνπ. Σν θηίξην ηεο θπιαθήο έρεη έλα θεληξηθφ άμνλα θπθινθνξίαο. ΢ε θάζε επίπεδν ππάξρνπλ, ζπκκεηξηθά σο πξνο ηνλ άμνλα, δχν αίζξηνη ρψξνη. Τπήξρε έλα δηαρσξηζκέλν δίθηπν θπθινθνξίαο ησλ θπιαθηζκέλσλ θαη ησλ θπιάθσλ. Σν θηίξην ησλ θπιαθψλ έρεη ζνβαξά νηθνδνκηθά πξνβιήκαηα ιφγσ ηφζν ησλ αζηνρηψλ πνπ έγηλαλ θαηά ηελ θαηαζθεπή ηνπ κα θπξίσο εμαηηίαο ηεο γεηηλίαζήο ηνπ κε ηε ζάιαζζα. Δηζέξρνληαο ζηνπο δηαδξφκνπο, ραξαγκέλεο θξάζεηο θξαηνπκέλσλ, επηγξαθέο πνπ ζεκαηνδνηνχλ ηελ επνρή ηεο δηθηαηνξίαο, θέξλνπλ ζην κπαιφ κλήκεο ηεο εμνξίαο, πξνθαιψληαο ζπλαηζζήκαηα πφλνπ θαη ζιίςεο. Λέμεηο φπσο «ινγνθξηζία», «φρη πηα άιια Γηνχξα», θαζψο θαη άιια ζπλζήκαηα, κέλνπλ ραξαγκέλα, ζηα εξείπηα ησλ θπιαθψλ, γξάθνληαο ηελ δηθή ηνπο ηζηνξία θαη απνθεχγνληαο ηελ ιήζε ηνπο. Έγηλαλ πνιιά εθεί, θάπνηνο δελ ζέιεη λα ηα ζπκάηαη, ή θάπνηνο ζπκάηαη θαη δελ ζέιεη λα ηα κάζνπλ νη λεφηεξνη. Ζ ηζηνξία φκσο, πνηέ δελ ζβήλεη, απιά γξάθεηαη απφ ηνπο ελαπνκείλαληεο φπσο απηνί ηελ έδεζαλ. Ο πέμπηορ όπμορ, γλσζηφο σο φξκνο ησλ ηερλεηψλ, απνζθνπνχζε κε απηή ηελ νκαδνπνίεζε ζηελ δηεπθφιπλζε ηεο δηεθπεξαίσζεο ηνπ κεγάινπ έξγνπ ησλ θπιαθψλ. Αξγφηεξα, ζηήζεθαλ ζθελέο, ηα απνκεηλάξηα ησλ βάζεψλ ηνπο είλαη νξαηά αθφκε θαη ζήκεξα θαη θαηνηθήζεθε θη απηφο, φπσο θαη νη άιινη φξκνη. Υξεζηκνπνηήζεθε ζαλ πεηζαξρείν θαη σο ηφπνο άγξησλ βαζαληζηεξίσλ.

66

Δλ θαηαθιείδη, κπνξεί λα δηαπηζηψζεη θάπνηνο, φηη ηα Γηνχξα, απνηεινχλ έλα άγξην θαη ζθιεξφ ηνπίν, βακκέλν κε αίκα, ηδξψηα, πφλν θαη κίζνο. Έρεη έλαλ ηδηαίηεξν ππνβιεηηθφ ραξαθηήξα πνπ δηαηεξεί ηελ αίζζεζε ηνπ παξαινγηζκνχ ησλ φζσλ ζπλέβεζαλ εθεί. Μέζα απφ ηελ δηαξθή ζχγθξηζε ηνπ θπζηθνχ κε ην ηερλεηφ πεξηβάιινλ, παξαηεξείηαη φηη ην θπζηθφ αλαθαηαιακβάλεη ηνλ ρψξν, κε έλαλ ηξφπν πνπ πξνζδίδεη κηα δηαθνξεηηθή έληαζε ζηα ελαπνκείλαληα εξείπηα.

67

68

69

70

71

72

73

74

75

76

77

78

79

80

81

82

83

84

85

86

87

_΢ςμπέπαζμα Με βάζε ηελ παξαπάλσ πνξεία κλήκεο πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε, δηαπηζηψζακε φηη ε επηινγή απηψλ ησλ ηφπσλ δελ ήηαλ ηπραία. Ζ Γπάξνο φπσο θαη ε Μαθξφλεζνο, απνηεινχζαλ έξεκα ηνπία, πάλσ ζηα νπνία ζα κπνξνχζε λα θηινμελεζεί κηα εμ νινθιήξνπ λέα θνηλσλία, ζηα κέηξα ηεο Κπβέξλεζεο. Μηα θνηλσλία πνπ ζα δηαδξακάηηδε δηπιφ ξφιν γηα ην θαζεζηψο, αθνχ αξρηθά ιεηηνπξγνχζε σο ηφπνο αλακφξθσζεο θαη απνκφλσζεο γηα ηνπο αληηθξνλνχληεο, ελψ ηαπηφρξνλα ηξνκνθξαηνχζε ηνπο ππφινηπνπο πνιίηεο, ψζηε λα επηθξαηεί κηα ηάμε. Δπίζεο, ζπκπεξαίλνπκε φηη θαη ηα δχν λεζηά πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ γηα ηελ απνκφλσζε ησλ εμνξηζζέλησλ έρνπλ ζηελ πιεηνςεθία ηνπο ιίγα θηίζκαηα ελψ θπξηαξρνχλ νη βάζεηο ησλ ζθελψλ. Χζηφζν ζηε Γπάξν, θπξίσο ζηνλ ηέηαξην φξκν, θπξηαξρεί ην ρηηζκέλν πεξηβάιινλ, ηδίσο ε γηγαληηαία θιίκαθα ηνπ θηηξίνπ ηεο θπιαθήο, πνπ ζε θακία πεξίπησζε ην κέγεζνο ηεο δελ ήηαλ ηπραίν, αιιά ζηφρεπε ζε έλα νγθψδεο θαη επηβιεηηθφ θηίξην, πνπ ήηαλ ηθαλφ λα εμνπζηάδεη θαη λα θπξηαξρεί. Χο πξνο ην θπζηθφ πεξηβάιινλ θαη ησλ δχν παξαπάλσ λεζηψλ, δελ ρξεηάζηεθε λα γίλνπλ ηδηαίηεξεο αιιαγέο, θαζψο απνηεινχλ απφ κφλα ηνπο ηνπία άγξηα, ηα νπνία, δπζρέξαηλαλ ηελ δσή ησλ θξαηνπκέλσλ αθφκε πεξηζζφηεξν, εμππεξεηψληαο έηζη ην ζρέδην ηνπ θξάηνπο. Αθφκε, ε έθηαζε ησλ λεζηψλ, πξφζθεξε ηελ δπλαηφηεηα ζηνπο εμνπζηάδνληεο, λα απνκνλψλνπλ θάπνηνπο θξαηνπκέλνπο απφ θάπνηνπο άιινπο ρσξίο λα ρξεηαζηεί λα θιεηζηνχλ ζε ρσξηθέο θπιαθέο. Γελ είλαη ιίγεο νη πεξηπηψζεηο πνπ ην θπζηθφ πεξηβάιινλ έκελε ραξαγκέλν ζηελ κλήκε ησλ εμφξηζησλ, πεξηζζφηεξν απφ ην δνκεκέλν, ζχκθσλα κε ηηο απηνβηνγξαθηθέο αλαθνξέο ηνπο (φπσο ε πεξηβφεηε ζπθηά ηεο Γπάξνπ). Αθφκε, ζεκαληηθφ ζηνηρείν ηεο νξγάλσζεο ηνπ ρψξνπ ήηαλ ε εμαζθάιηζε ησλ δηνηθεηηθψλ θηηζκάησλ ζε πςειφηεξα επίπεδα, έηζη ψζηε λα επηηπγράλεηαη θαιχηεξε επνπηεία, γεγνλφο πνπ δηεπθνιπλφηαλ πνιιέο θνξέο απφ ηελ θπζηθή θιίζε ηνπ εδάθνπο ησλ λεζηψλ. Αμίδεη επίζεο, λα ζεκεησζεί φηη νη θξαηνχκελνη ζπλήζσο, θαηεγνξηνπνηνχληαλ κε βάζε ηελ ηζρχ ησλ πνιηηηθψλ ηνπο πεπνηζήζεσλ, αιιά θαη κε ην αλ ζα ππέγξαθαλ δήισζε κεηάλνηαο, έηζη ψζηε νη «ηζρπξνί» αληηθξνλνχληεο, απνκαθξπζκέλνη πιένλ,, λα κελ θαηαθέξνπλ λα

88

«κνιχλνπλ» ηνπο ππφινηπνπο. Έηζη εθηφο ηνπ δνκεκέλνπ ηνπίνπ, ην θπζηθφ, δηαδξακάηηδε ην δηθφ ηνπ ξφιν, γηα ηελ ςπρνινγηθή πίεζε ησλ εμφξηζησλ, ππφ ηελ απεηιή ηνπ ζαλάηνπ, απνηειψληαο πνιιέο θνξέο έλαλ αθφκε αληίπαιν ηνπο. Δλ ηέιεη, απηέο νη εηθφλεο ηνπ άγνλνπ ηφπνπ πνπ κεηαδίδνπκε κέζα απφ ηελ έξεπλα ησλ ηνπίσλ ησλ λεζηψλ απηψλ, κε ηα ζθιεξά βξάρηα θαη ηα εξείπηα λα δεζπφδνπλ πάλσ ηνπο γηα ρξφληα, δεκηνπξγνχλ απφ κφλα ηνπο έλα θιίκα βαξχ, θαλεξψλνληαο ηνλ θφπν θαη ην βαζαληζκφ πνπ ππέζηεζαλ ρηιηάδεο άλζξσπνη ζπγθξνηψληαο ηνλ ηφπν εμνξίαο. Σα εξείπηα απηά, ζήκεξα, είλαη νη κφλνη «κάξηπξεο» ηεο αζιηφηεηαο ησλ ηφπσλ εμνξίαο θαη απνηεινχλ έλα απφ ηα κέζα γηα λα βηψζεη θαλείο, ηνλ πφλν θαη ηελ απνμέλσζε ηνπο. Απφ ηελ άιιε, ν ζθιεξφο, γθξίδνο αζβεζηφιηζνο, νη νπηφπιηλζνη θαη νη μεξνιηζηέο πνπ ζηέθνπλ εθεί, είλαη ηα κνλαδηθά ζεκάδηα πνπ άληεμαλ ζηνλ ρξφλν γηα λα θέξνπλ ζηελ κλήκε, εθείλε ηελ επνρή ηεο βηαηφηεηαο πνπ επηθξάηεζε ζηνπο ηφπνπο εμνξίαο θαη απνηεινχλ δπλαηά ζηνηρεία γηα ηελ απνθπγή ηεο ιήζεο απηνχ ηνπ άιινπ θφζκνπ. Ζ θζνξά ηνπ ρξφλνπ θαη ηεο αικχξαο, ε εξήκσζε, ε εγθαηάιεηςε θαη ε απνπζία, ζπλζέηνπλ πηα απηνχο ηνπο ηφπνπο, αληηθαζηζηψληαο ηελ εηθφλα ηνπ ηφηε, κε ίρλε φρη πάληα αληηθεηκεληθά αλαγλψζηκα κα θνξηηζκέλα.

89

90

91

92

_Σόπορ και μνήμη Σν ηνπίν έρεη ηελ ηθαλφηεηα λα δεκηνπξγεί κλήκε κέζα απφ ηελ αλάδεημε ηεο θνηλσληθήο ζεκαζίαο ηνπ ίρλνπο. Σν ίρλνο απνηειεί ην πιηθφ έξεηζκα ζπιινγηθψλ αλακλήζεσλ θαη ζεκαηνδνηεί ηελ χπαξμε ηνπ παξειζφληνο. Σα απνκεηλάξηα ησλ θαηαζθεπψλ ησλ ηφπσλ εμνξίαο δελ απνηεινχλ απιά απηά δείγκαηα απηνχ πνπ ππήξμαλ, γίλνληαη ζεκάδηα, ίρλε πνιιαπιψλ αλαζπζηάζεσλ θαη κλεκνληθψλ δηαδξνκψλ. ΢χκθσλα κε ηνλ ΢ηαχξν ΢ηαπξίδε: «ηα ίρλε εκθαλίδνληαη σο ηεθκήξηα ηνπ παξειζφληνο, σο εξείζκαηα δηάξθεηαο. Οη δείθηεο είλαη κφλν πξνζσξηλά ζεκεία αλαθνξάο. Τπνδεηθλχνπλ ηε ζπγθξηζηκφηεηα δηαθνξεηηθψλ ρξφλσλ θαη ρψξσλ, δειαδή επηζεκαίλνπλ ρσξηθέο θαη ρξνληθέο αζπλέρεηεο». Έλαο ηφπνο γηα λα απνηειεί κλήκε κηαο θνηλσληθήο νκάδαο, ζα πξέπεη λα είλαη άξξεθηα ζπλδεδεκέλνο κε έλα γεγνλφο, κε κηα πξάμε, ε νπνία παξακέλεη ζηνλ ρξφλν, ή απνηειεί κηα βησκέλε θαηάζηαζε νξηζκέλσλ αλζξψπσλ. Έηζη θαη ν ηφπνο εμνξίαο, απνηειεί έλαλ ηφπν κλήκεο, θαζψο ππήξμαλ θνηλσληθέο νκάδεο πνπ κέζα απφ ηα βηψκαηα ηνπο θαη ηα ίρλε ηνπο, κεηέηξεςαλ έλαλ ρψξν ζε ηφπν γεκάην αλακλήζεηο. ΋πσο αλαθέξεη θαη ν ΢. ΢ηαπξίδεο: «Κνηλσλίεο θαη θνηλσληθέο νκάδεο νξίδνπλ αλαγλσξίζηκεο ηνπνζεζίεο ζηηο νπνίεο ίρλε ηνπ παξειζφληνο απνηεινχλ ην πιηθφ έξεηζκα ζπιινγηθψλ αλακλήζεσλ. Σν ίρλνο αλαγλσξίδεηαη σο πξνεξρφκελν απφ ην παξειζφλ, σο απνηέιεζκα, άξα ηεθκήξην ηεο χπαξμεο ηνπ παξειζφληνο. Αλ ζε κηα ηνπνζεζία θάηη ζπλέβε, ή κηα θνηλσληθή νκάδα ζεσξεί φηη θάηη ζεκαληηθφ γηα απηήλ ζπλέβε, ηφηε κηα ηέηνηα ηνπνζεζία ηε ζεσξνχκε ηφπν αλαθνξάο ηεο ζπιινγηθήο κλήκεο απηήο ηεο νκάδαο». Σα ίρλε, ή αιιηψο ηνπφζεκα, γηα ηνλ Μaurice Halbwachs, έλαλ απφ ηνπο πξψηνπο θνηλσληθνχο επηζηήκνλεο πνπ κειέηεζε ηε ζπιινγηθή κλήκε, είλαη ηζρπξνί ζεκαησξνί ηεο κλήκεο. ΢χκθσλα κε ηα ιφγηα ηνπ, «κηα νκάδα θέξεη ηελ κνξθή ησλ ηφπσλ πνπ έρεη δήζεη. ΋ηαλ επηζηξέθεη χζηεξα απφ καθξηά απνπζία, αθφκα θαη αλ ε εκθάληζε ησλ ηφπσλ έρεη αιιάμεη, βξίζθεη, ηνπιάρηζηνλ, ελ κέξεη, ην πιηθφ πιαίζην ηνπ νπνίνπ ην απνηχπσκα έρεη δηαηεξήζεη». Ζ ζεκαζία ησλ ηφπσλ γηα ηελ ζπιινγηθή κλήκε είλαη θαη απηή ππνθείκελε ζε δηαθνξνπνηήζεηο πνπ θαζνξίδνληαη

93

απφ ηνπο κεηαζρεκαηηζκνχο ζην ρξφλν ησλ νκάδσλ θαη ησλ παξαδφζεσλ ηνπο θαζψο θαη ηηο αιινηψζεηο ησλ ρσξηθψλ ηνπνζήκσλ. ΢χκθσλα κε ηα παξαπάλσ, ζπκπεξαίλνπκε φηη έλαο ηφπνο ρσξίο κλήκε θαη ίρλε απηήο, απνηειεί απιά έλαλ ρψξν ρσξίο ραξαθηήξα θαη ηαπηφηεηα. Γηα ηνλ ιφγν απηφ ε κλήκε θαζίζηαηαη ζεκαληηθφ κέζν γηα ηελ δηακφξθσζε ελφο ραξαθηεξηζηηθνχ ηφπνπ. Σν πψο αληηιακβαλφκαζηε θαη ζπκφκαζηε έλαλ ηφπν είλαη απφξξνηα ηεο αηκφζθαηξαο, ηεο ελέξγεηαο θαη ηεο αχξαο πνπ απηφο εθπέκπεη, ζε ζπλδπαζκφ κε ηηο καξηπξίεο πνπ έρνπκε απφ απηφλ ηνλ ηφπν, είηε απηέο απνηεινχλ απνζπαζκαηηθή πιεξνθνξία είηε κέξνο ηεο ηζηνξίαο.

_Αηομική και ζςλλογική μνήμη Ζ κλήκε απνηειεί έλα κέζν ζχλδεζεο κε ην παξειζφλ, αιιά θαη έλα κέζν πνπ ζρεηίδεηαη θαη δηακνξθψλεη ην παξφλ. Δίλαη έλα πξνζσπηθφ ηκήκα γηα ηνλ θαζέλα καο θαη ελέρεη φιεο ηηο εκπεηξίεο πνπ έρεη βηψζεη ην άηνκν ζην παξειζφλ. Ζ κλήκε δελ είλαη ζηαηηθή θαη πάγηα. Αληηζέησο επαλαπξνζδηνξίδεηαη ζχκθσλα κε ηηο αλάγθεο ηνπ παξφληνο. ΋πσο αλαθέξεη ν John Gillis: «Σν θαίξην λφεκα θάζε αηνκηθήο ή ζπιινγηθήο ηαπηφηεηαο, δειαδή έλα αίζζεκα νκνηφηεηαο κέζα ζηνλ ρψξν θαη ζηνλ ρξφλν, νξίδεηαη απφ ηε κλήκε θαη απηφ πνπ ζπκάηαη θαλείο είλαη θαζνξηζκέλν απφ ηελ εθάζηνηε πξνζιακβαλφκελε ηαπηφηεηα». Γηα λα θαηαλνήζνπκε βαζχηεξα ηελ ιεηηνπξγία ηεο κλήκεο πξέπεη λα πξνρσξήζνπκε ζε κηα δηάθξηζε αλάκεζα ζηελ αηνκηθή θαη ζπιινγηθή κλήκε. Ζ αηνκηθή κλήκε απνηειεί έλαλ επηιεθηηθφ θαη κεηαβαιιφκελν κεραληζκφ, πνπ πξνζδίδεη ζπκβνιηθή ζεκαζία ζην παξειζφλ. ΢χκθσλα κε ηνλ M. Halbwachs, ε αηνκηθή κλήκε νθείιεη ηελ χπαξμή ηεο ζηε ζπιινγηθή κλήκε, θαζψο νη αλακλήζεηο ελφο αηφκνπ ζπλδένληαη άκεζα κε ην θνηλσληθφ πιαίζην (νηθνγέλεηα, ζξεζθεπηηθή θνηλφηεηα, θνηλσληθή ηάμε)

94

κέζα ζην νπνίν δεη. Ζ αηνκηθή κλήκε κπνξεί λα ζηεξηρηεί ζηε ζπιινγηθή κλήκε, λα αληηθαηαζηαζεί απφ απηήλ, λα κπεξδεπηεί ή θαη λα ηαπηηζηεί κε απηήλ, γηα λα επηβεβαηψζεη ζπγθεθξηκέλεο αλακλήζεηο, γηα λα ηηο δηεπθξηλίζεη ή αθφκε θαη γηα λα γεκίζεη θάπνηα θελά. Ζ ζπιινγηθή κλήκε, απφ ηελ άιιε, εζσθιείεη ηηο αηνκηθέο κλήκεο, αιιά δελ ηαπηίδεηαη κε απηέο. Ο νξηζκφο ηεο ζπιινγηθήο κλήκεο, σζηφζν, δελ είλαη απηνλφεηνο. Γεληθά κπνξνχκε λα ζεσξήζνπκε φηη κηα κλήκε είλαη θνηλσληθή ή ζπιινγηθή επεηδή ηε κνηξάδεηαη κηα νκάδα αηφκσλ, επεηδή ηα άηνκα απηά έδεζαλ καδί ην ίδην γεγνλφο ή επεηδή εθθξάδεη ζπκβνιηθά ηνπο ηξφπνπο νξγάλσζεο κηαο θνηλσλίαο. Γηα ηνλ Pierre Nora, ε ζπιινγηθή κλήκε είλαη απηφ πνπ κέλεη απφ ην παξειζφλ ζην πιαίζην ηνπ βηψκαηνο ησλ νκάδσλ ή σο απηφ πνπ νη νκάδεο δεκηνπξγνχλ κε ην παξειζφλ ηνπο.

΢ρεδηάγξακκα 2: Βέλλεην δηάγξακκα αηνκηθήο θαη ζπιινγηθήο κλήκεο

95

_Η μνήμη ηηρ εξαίπεζηρ Ο ηξφπνο πνπ νξγαλψζεθαλ θαη ιεηηνχξγεζαλ ηα ζηξαηφπεδα πνιηηηθψλ θξαηνχκελσλ ηα θαζηεξψλνπλ σο ηφπνπο πνπ αζθήζεθε βία απφ ηελ εμνπζία γηα ζέκαηα ηδενινγίαο, πίζηεο θαη αξρψλ ζε ρηιηάδεο θξαηνχκελνπο, σο ηφπνπο αλαθνξάο, κλήκεο, αθχπληζεο θαη επζχλεο. ΢ηε ζπιινγηθή κλήκε, νη ηφπνη εμνξίαο είλαη απνιχησο ηαπηφζεκνη κε ηηο πνιηηηθέο δηαθξίζεηο, ηνλ εκθχιην θαη ην αηνκηθφ καξηχξην, είλαη ηφπνη απνθιεηζκνχ θαη βαζαληζκνχ. Παξάιιεια φκσο, ζ‟ απηνχο ηνπο ηφπνπο, νη θξαηνχκελνη νξγάλσζαλ κηα ηδηφηππε θνηλσλία πνπ αλάπηπμε, κηα δηθή ηεο πνιηηηζηηθή θαηάζηαζε, θαζψο πνιινί απ‟ απηνχο ήηαλ θαιιηηέρλεο θαη δηαλννχκελνη, αιιά θαη απινί θαζεκεξηλνί άλζξσπνη. Δκθαλίζηεθαλ λα δηαζέηνπλ ηεξάζηηα απνζέκαηα αιηξνπηζκνχ, αθνζίσζεο, αληδηνηέιεηαο θαη αληνρήο, πξνθεηκέλνπ λα νδεγήζνπλ ηελ ρψξα ηνπο ζε απηφ πνπ ζεσξνχζαλ πσο αληηπξνζψπεπε ηνλ δξφκν ηεο ειεπζεξίαο ηεο. ΋ιε απηή ε θνηλσλία, κεηά ηε ιήμε ηεο εμνξίαο, απνηέιεζε ζεκαληηθφ παξάγνληα ζηε κεηάδνζε ηεο κλήκεο ηεο εμνξίαο κέζσ ησλ πξάμεψλ ηεο, φπσο γηα παξάδεηγκα ε έθδνζε βηβιίσλ, ε απνηχπσζε ηνπ ηνπίνπ, ε παξαγσγή ηαηληψλ θαη ληνθηκαληέξ θαζψο επίζεο θαη ε θαηαγξαθή καξηπξηψλ. Πέξα απ‟ απηά, ε δηαηήξεζε ηεο κλήκεο επηηπγράλεηαη κε ηελ επίζθεςε θαη πεξηήγεζε ζηνπο ηφπνπο ησλ θνιαζηεξίσλ θαζψο επίζεο θαη κε ηε δηνξγάλσζε εθδειψζεσλ κλήκεο, φπνπ πξψελ εμφξηζηνη θαη απινί επηζθέπηεο κπνξνχλ λα βξεζνχλ ζηνλ ίδην ρψξν. Καηά ηε δηάξθεηα απηψλ ν παξαηεξεηήο κπνξεί λα βηψζεη θαη λα αληηιεθζεί ην ηνπίν γχξσ ηνπ κε ην δηθφ ηνπ ηξφπν θαη λα πεξηεγεζεί ζηα εξείπηα ησλ ζηξαηνπέδσλ. Δπηπιένλ, κε ηε δεκηνπξγία κνπζείσλ, εθζεζηαθψλ ρψξσλ αιιά θαη κλεκείσλ, ηηκάηαη ε κλήκε ησλ ηφπσλ εμνξίαο θαη δηαησλίδεηαη ζηηο επφκελεο γεληέο. Έηζη ζηελ ζπιινγηθή κλήκε είλαη ηαπηφρξνλα εληππσκέλε ε χπαξμε κηαο παηδείαο πξνζθνξάο θαη αθνζίσζεο ζηελ ζπιινγηθφηεηα θαη φρη ζηα αηνκηθά ζπκθέξνληα. Δπηπξνζζέησο, ε κλήκε αλαγλσξίδεη ηνπο ηφπνπο εμνξίαο σο θνξείο πξαγκάησλ πνπ ηεθκεξηψλνπλ θαη πξνηείλνπλ κηα εξκελεία ηνπ ζπκβάληνο ηεο εμνξίαο, ψζηε νη ηειέζεηο κλήκεο λα παξάγνπλ ρψξνπο πνπ ζπλδένπλ ην ηφηε, κε ην ζήκεξα θαη κε ην

96

πάληα. Ο ηφπνο ηνπ λεζηνχ, σο ρψξνο δξάζεο ησλ εμφξηζησλ, αηφκσλ θαη νκάδσλ, γίλεηαη ην πεδίν ζχλδεζεο αηνκηθψλ αλακλήζεσλ ζηε ζπιινγηθή κλήκε ηεο νκάδαο πνπ κέζα απφ ηηο καξηπξίεο πεξηγξάθεη ηελ ηαπηφηεηά ηεο. Ο ρξφλνο ηνπ παξειζφληνο ελεξγνπνηείηαη ζηα ρξνληθά απνκεηλάξηα, θαζψο θαη ε αηνκηθή κλήκε κέζα ζηε κλήκε ηεο νκάδαο. Σν λεζί γίλεηαη θνηλή αλαθνξά γηα ηε ζπκκεηνρή ζε έλα θνηλφ «ηξφπν χπαξμεο» πνπ αληηθείκελα θαη ρψξνη ζπκίδνπλ, επηβεβαηψλνπλ, επηθνηλσλνχλ. Γε πξφθεηηαη γηα απιή αξκνλία θαη θπζηθή αληηζηνηρία κεηαμχ ηεο εηθφλαο ηνπ ρψξνπ θαη ησλ αλζξψπσλ. Κάζε ηη πνπ ζπλαληάεη ν παξαηεξεηήο, αθφκε θαη ε ζέζε πνπ έρεη ζην ζχλνιφ, ζπκίδνπλ έλαλ ηξφπν χπαξμεο θνηλνχ, απνηειεί έλα ζηνηρείν αλάκλεζεο. Έηζη, ε θαηαζθεπή ηνπ εθζέκαηνο ηεο κλήκεο, δειαδή, ηνπ κλεκείνπ, ζπληζηά κηα πξάμε θαη δηαδηθαζία «απφζεζεο λνήκαηνο» πνπ ζα αθεγεζεί ηε κλήκε ηεο εμφξηζηεο πξαγκαηηθφηεηαο ζε εθείλνπο πνπ δε ηελ έδεζαλ, νχηε θαη επηζπκνχλ λα ηε δήζνπλ. Ζ εηθφλα ηνπ ρψξνπ ιφγσ ηεο ζηαζεξφηεηαο ηεο, δίλεη ηελ ςεπδαίζζεζε φηη δελ ππάξρεη αιιαγή κέζα ζην ρξφλν θαη φηη ην παξειζφλ μαλαβξίζθεηαη ζην παξφλ, επαλαθέξνληαο κε δσληάληα ηηο ηξαπκαηηθέο κλήκεο. Χζηφζν, νη πεξηγξαθέο απηέο, γηα ηνπο πξψελ θξαηνχκελνπο κπνξεί λα ζπληζηνχλ κηα «επηζηξνθή» ζηελ ζθιεξφηεηα, κε απνηέιεζκα λα αλαβηψλνπλ λνεηά ηα βαζαληζηήξηα πνπ ππέζηεζαλ. Αθφκε, ε επίζθεςε κλήκεο είλαη επαλαθνξά ζηε κεηέσξε ηαπηφηεηα ηνπ αληηθξνλνχληνο: ν ζεκεξηλφο πνιίηεο, ν ηφηε εμφξηζηνο επαλέξρεηαη ζηε ζπλζήθε ηνπ κε πνιίηε κέζσ ηεο κλήκεο ηνπ ζψκαηνο. Γηα απηφ ην ιφγν, ε επηζηξνθή ζηνλ ηφπν ηεο εμνξίαο πξνυπέζεζε ηελ απνπζία πνιιψλ εηψλ γηα πξψελ θξαηνχκελνπο, ελψ γηα άιινπο δελ πξαγκαηνπνηήζεθε πνηέ θαζψο ε απψζεζε ηνπ ηξαπκαηηθνχ παξειζφληνο παξαπέκπεη ζε κηα «δσηηθή» ακλεζία. Πέξαλ απηψλ, επηηαθηηθή θξίλεηαη ε αλάγθε, ηειέζεσλ κλήκεο, γηα ηέηνηνπο ηζηνξηθνχο ηφπνπο, φπσο είλαη ζηελ ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε νη ηφπνη εμνξίαο, θαζψο γίλεηαη ε ηζηνξία ηνπο γλσζηή ζην επξχηεξν θνηλσληθφ πιαίζην. Έηζη, ε κλήκε δελ δηαγξάθεηαη, αιιά δηαησλίδεηαη θαη κεηαηξέπεηαη ζε κηα άιιε ηζηνξία, ίζσο πην βησκαηηθή θαη αθεγεκαηηθή, δηαδξακαηίδνληαο ηνλ δηθφ ηεο ξφιν ζηνλ πνιηηηζκφ.

97

_Σόποι εξοπίαρ ωρ σώποι μεηαξύ μνήμηρ και ιζηοπίαρ Αξρηθά, δηαθξίλνληαη δχν είδε ηζηνξίαο, απηή ηεο ζπιινγηθήο κλήκεο θαη απηήλ ησλ ηζηνξηθψλ. Ζ πξψηε ζπλδέεηαη κε ην βίσκα θαη ηελ εκπεηξία ηνπ παξειζφληνο θαη ηνπ παξφληνο, ελψ ε δεχηεξε έρεη ζθνπφ λα γεληθεχζεη, λα εμεγήζεη θαη λα κεηαθέξεη ηελ αιήζεηα. Δίλαη ζαθέο φηη ε ηζηνξία είλαη ε ζπιινγή ζπκβάλησλ πνπ εκπεξηέρνπλ έλα κεγάιν πνζνζηφ ηεο κλήκεο ησλ αλζξψπσλ. Χζηφζν, θαλέλαο ηζηνξηθφο, φζν ακεξφιεπηνο θαη λα είλαη, ζχκθσλα κε ηνλ Le Goff: «δελ κπνξεί λα απνθχγεη ηηο ζπλέπεηεο ηνπ παξνληηζκνχ, δειαδή, θάζε παξακνξθσηηθή επίδξαζε ηνπ παξφληνο, πάλσ ζηελ αλάγλσζε ηνπ παξειζφληνο, κπνξεί κνλάρα λα πεξηνξίζεη ηηο νιέζξηεο ζπλέπεηεο ηνπ γηα ηελ αληηθεηκεληθφηεηα». Ζ ζπιινγηθή κλήκε εθηείλεηαη πέξα απφ ηα φξηα ηεο ηζηνξίαο, είλαη δειαδή, πινχζηα ζε ηεθκήξηα θαη κλεκεία. Καηά ηνλ M. Halbwachs, ε ζπιινγηθή κλήκε δελ ζπλδέεηαη κε ηελ ηζηνξία. Απηφ ζπκβαίλεη, γηαηί ε θαηαγξαθή απφ ηελ επηζηήκε ηεο ηζηνξίαο, μεθηλά φηαλ ζηακαηά κηα αλάκλεζε λα επηβηψλεη κέζα απφ ηελ ζπλήζεηα θαη ηελ αλαβίσζε ζηνπο θφιπνπο ηεο παξάδνζεο. Έλα δεχηεξν ζηνηρείν πνπ ηνλίδεη ηελ αληίζεζε κεηαμχ ζπιινγηθήο κλήκεο θαη ηζηνξίαο, θαηά ηνλ ίδην, είλαη φηη ζηελ νπζία ππάξρνπλ πνιιέο ζπιινγηθέο κλήκεο. Ζ θάζε θνηλσλία, απνηειείηαη απφ ακέηξεηα πνιχ κηθξφηεξα ζχλνια, πνπ δηαξθψο κεηακνξθψλνληαη ή ππνδηαηξνχληαη θαη ην πεξηερφκελν, ησλ ζπιινγηθψλ κλεκψλ, κεηαιιάζζεηαη. Τπφ απηέο ηηο ζπλζήθεο, είλαη αδχλαηε ε εληαία ζπγθξφηεζε ζπιινγηθήο κλήκεο θαζψο εμαξηάηαη απφ ηηο ηδενινγηθέο πεπνηζήζεηο θαη ζεσξήζεηο ησλ πνιιψλ θνηλσληθψλ νκάδσλ, απφ ηηο νπνίεο πξνέξρεηαη. Έηζη, δελ κπνξνχκε λα νξίζνπκε κία κλήκε εληαία, φζν θαη αλ ε ηζηνξία πξνζπαζεί λα ζπληάμεη κηα θαζνιηθή αθήγεζε. Αλαθνξηθά, ινηπφλ, κε ηελ ηζηνξία θαη ηελ ζπιινγηθή κλήκε, ν Μ. Halbwachs, θαηαιήγεη ζην ζπκπέξαζκα φηη: «κπνξνχκε λα παξνπζηάζνπκε ηελ ηζηνξία σο ηελ θαζνιηθή κλήκε ηνπ αλζξψπηλνπ είδνπο. Γελ ππάξρεη φκσο θαζνιηθή κλήκε». Δηδηθφηεξα, ε αλαγλψξηζε ελφο ηζηνξηθνχ ηφπνπ δε ζεκαίλεη κφλν πσο θάηη πξαγκαηηθά ζπλέβε, αιιά πψο είλαη έλα ρξήζηκν γεγνλφο γηα ηελ θαηαλφεζε ηεο

98

ηαπηφηεηαο κηαο νκάδαο. Έηζη, νη ηφπνη εμνξίαο, κε ηνλ ηζηνξηθφ ηνπο ραξαθηήξα θαη ηελ αμία ηνπο σο εζληθά κλεκεία έρνπλ ζηφρν ηε δηαηήξεζε ηεο ηζηνξηθήο κλήκεο ηνπ ιανχ. Δπνκέλσο, ε αλάδεημε ελφο ηφπνπ εμνξίαο ζε ηφπν ηζηνξηθήο κλήκεο θαη αληίζηαζεο ιεηηνπξγεί ζε δχν δηαθξηηά επίπεδα. Πξψηνλ, ζπκπιέθεη έλα θπζηθφ πεξηβάιινλ κε κηα ζπκβνιηθή ζεκαζία πνπ πξνθχπηεη απφ κηα πξφηεξε αιιά πιένλ απνχζα αλζξψπηλε δξαζηεξηφηεηα, επελδχνληαο ζε πιηθά ίρλε κε ιεηηνπξγίεο ρξήζεο πνπ ε θνηλσλία ή έλα ηκήκα ηεο, επηζπκεί λα δηαζσζνχλ απφ ηε ιήζε. Γεχηεξνλ, επελδχεη απηή ηε κλήκε κε νξηζκέλεο εζηθέο αμίεο, νη νπνίεο εξκελεχνπλ θαη ζπκβνινπνηνχλ ηα αληηθείκελα ησλ ζηξαηνπέδσλ εμνξίαο σο αληηθείκελα αλζξψπηλεο αληίζηαζεο θαηά ηεο βίαο. Ζ πνξεία απφ ηε κλήκε ζηελ ηζηνξία πεξλά απφ ηελ πνιχπιεπξε ζπιινγηθή θαη ηαπηφρξνλα αηνκηθή κλήκε κηαο νκάδαο ζ‟ απηή. Έηζη, ελψ ε κλήκε ησλ κειψλ κηαο νξηζκέλεο νκάδαο κπνξεί λα θέξεη «ιάζε» θαη «παξακνξθψζεηο», ε ηζηνξία ζηνρεχεη ζηελ απνηχπσζε ηεο «αιεζηλήο» κλήκεο. ΢ηε ζπγθξφηεζε κλεκνληθψλ εθζεκάησλ πνπ ζα επηηξέπνπλ ηελ εξκελεία ηεο κλήκεο πξηλ ηελ κεηαηξνπή ηεο ζε επίζεκε ηζηνξία, θξίζηκν ξφιν έρνπλ ε επίζθεςε ζηνλ ηφπν εμνξίαο θαη ε ζπζρέηηζε εξεηπσκέλσλ πξαγκάησλ θαη καξηπξηψλ κέζα απφ ηελ αλάγλσζε ηνπ επηζθέπηε. Δπνκέλσο, ε επί ηφπνπ επίζθεςε ζηνπο ηφπνπο απηνχο, έρεη ιεηηνπξγία σο «ηνπνζέηεζε» ηεο κλήκεο ζε έλαλ πξαγκαηηθφ ηφπν, έηζη ψζηε ηα κλεκνληθά γεγνλφηα λα γίλνληαη θαηαλνεηά σο ηεηειεζκέλα. Οη καξηπξίεο ησλ πξψελ θξαηνχκελσλ επηβεβαηψλνληαη σο κλήκεο πξαγκαηηθψλ αλζξψπσλ θαη φρη ελφο αθεξεκέλνπ αθεγεκαηηθνχ πιήζνπο. Σν κλεκνληθφ πιηθφ ησλ εθζεκάησλ κλήκεο θαη νη πξνζσπηθέο αλαθνξέο απφ ηηο καξηπξίεο ησλ εμφξηζησλ παξνπζηάδνληαη σο ζξαχζκαηα βησκαηηθήο αθήγεζεο πνπ δελ εξκελεχνπλ αλαδξνκηθά ηελ ηζηνξία, αιιά κλεκνλεχνπλ ζπκβάληα θαη ε κλήκε ζηγά ζηγά απνθηά εηθφλα θαη ζρήκα. Αθφκε, ε επηηφπηα επίζθεςε εληνπίδεη ηηο αηνκηθέο καξηπξίεο θαη ζπλεηζθέξεη ζηελ ζπιινγηθή κλήκε, εθφζνλ επηβεβαηψλεη φηη ε εμνξία πινπνηήζεθε θαη ηα ίρλε ηεο ππάξρνπλ αθφκα, ζην πιηθφ πεξηβάιινλ ηνπ λεζηνχ, παξά ηηο φπνηεο παξακνξθψζεηο πνπ ν

99

ρξφλνο επηθέξεη ηφζν ζηηο άπιεο κλήκεο φζν θαη ζηα πιηθά απνκεηλάξηα ησλ ζηξαηνπέδσλ. Σα εξείπηα απηά, παξακέλνπλ αδηάθνξα αληηθείκελα φπνπ θάπνηνο κπνξεί λα απνδψζεη νπνηεζδήπνηε ζπκβνιηθέο ζεκαζίεο αλάινγα κε ηε δηθή ηνπ νπηηθή. Χζηφζν, κνλάρα νη ίδηνη νη πξψελ θξαηνχκελνη, κέζα απφ ηηο αθεγήζεηο ηνπο, δηαζέηνπλ ηε βησκαηηθή γλψζε λα αλαγλσξίζνπλ ηα «αιεζηλά» λνήκαηα ησλ πξαγκάησλ. ΋κσο, ε «ηζηνξία» ησλ ηζηνξηθψλ ηφπσλ μεπεξλά ηα φξηα κηαο πεξηνξηζκέλεο θνηλσληθήο νκάδαο, γηα λα γίλεη ε «ηζηνξία» ηνπ ειιεληθνχ έζλνπο, δειαδή λα ζπκπεξηιάβεη ην επξχηεξν ζχλνιν ηεο ειιεληθήο θνηλσλίαο. Με απηή ηελ έλλνηα, ε αλαθήξπμε ηζηνξηθψλ ηφπσλ απφ ηελ Πνιηηεία ζεκαηνδνηεί ηελ αλαγλψξηζε ησλ κλεκείσλ θαη ησλ αθεγήζεσλ, ηα νπνία θξίλνληαη θξίζηκα θαη ρξήζηκα γηα ηελ ειιεληθή εζληθή ηαπηφηεηα. ΋ζνλ αθνξά ηελ εκπεηξία ηεο εμνξίαο, θαηαγξάθεηαη ζηελ αηνκηθή θαη ηζηνξηθή κλήκε ζε δχν ηχπνπο γξαπηψλ θεηκέλσλ, αληηθαηνπηξίδνληαο ηελ αληίζηαζε ηεο ζεζκνζεηεκέλεο κλήκεο λα ζπκπεξηιάβεη ηελ εμνξία ζηελ επίζεκε ηζηνξία, θαζψο θαη ηε κεγάιε θαζπζηέξεζε ησλ ηδησηψλ λα εθζέζνπλ δεκφζηα ηηο αλακλήζεηο ηνπο απφ ηελ εμνξία θαη ηηο θπιαθέο. Ζ πιεηνςεθία ηεο βηβιηνγξαθίαο κε καξηπξίεο απφ ηα ζηξαηφπεδα εμνξίαο, εκθαλίδεηαη ηηο δεθαεηίεο ηνπ 1990 θαη ηνπ 2000. Πεξηιακβάλεη δηεγήζεηο κεκνλσκέλσλ ζπγγξαθέσλ γηα ηελ πνξεία ηνπο απφ ην αληάξηηθν, ζηε θπιαθή, ζηελ εμνξία ή αθνξά κφλν ηελ εκπεηξία ηνπο ζηα ζηξαηφπεδα. Δπηπιένλ, εθδφζεηο ζπιινγηθψλ ηφκσλ ζπγθεληξψλνπλ εμεηδηθεπκέλεο αθεγήζεηο γηα ζπγθεθξηκέλνπο ηφπνπο (π.ρ. Μαθξφλεζνο, Γπάξνο) ή αθφκα θαη ηελ πνξεία νκάδσλ απφ ζηξαηφπεδν ζε ζηξαηφπεδν (γπλαίθεο απφ Υίν ζε Σξίθεξη θαη Μαθξφλεζν). Σν απηνβηνγξαθηθφ χθνο ησλ καξηπξηψλ απηψλ, ε απεχζπλζε ηεο αθεγεκαηηθήο θσλήο ζηνλ αλαγλψζηε, ε ζχκπιεμε γεγνλφησλ, ζπλαηζζεκάησλ, πεξηγξαθψλ ηεο αηνκηθήο κέζα ζηε ζπιινγηθή δσή θαη ζηελ ηζηνξηθή θαη πνιηηηθή ζπλζήθε, δηακνξθψλνπλ θείκελα πνπ κηινχλ γηα ζπγθεθξηκέλνπο, πξαγκαηηθνχο αλζξψπνπο.

100

Σέινο, νη ηξφπνη δηαρείξηζεο ελφο γεγνλφηνο θαη ε δηαηήξεζε ή ε απψζεζή ηνπ απφ ηε κλήκε κηαο νκάδαο εμαξηάηαη απφ ηελ αμία πνπ ε ίδηα ε νκάδα ηνπ δίλεη. Οη αηνκηθέο κλήκεο ζπκπιέθνληαη κεηαμχ ηνπο ζηελ παξαγσγή θνηλήο κλήκεο κέζσ ηεο επηθνηλσλίαο θαη ηεο αιιειεπίδξαζεο ηνπο, ελψ ε ζπιινγηθή κλήκε, κεηαδίδεηαη ζηελ αηνκηθή, κέζσ ησλ εθδειψζεσλ κλήκεο θαη ησλ ενξηαζηηθψλ ηειεηψλ. Έηζη, ε θνηλσληθή κλήκε, απνθηά ππφζηαζε θαη απνηειεί ζηνηρείν ψζηε λα ζπκπεξηιεθζεί ζηα θεθάιαηα ηεο ηζηνξίαο.

΢ρεδηάγξακκα 3: Βέλλεην δηάγξακκα κλήκεο θαη ηζηνξίαο

101

_Η εξοπία ζηα όπια ηηρ λήθηρ Απφ ηε κεηαπνιίηεπζε θαη κεηά, νη ηζηνξηθέο πεξίνδνη ησλ καδηθψλ εθηνπηζκψλ αιιά θαη ηνπ εκθπιίνπ, ζεσξήζεθε πσο έπξεπε λα πεξάζνπλ ζηνλ ρψξν ηεο ιήζεο. Ζ ιήζε, δειαδή ε θαηάξγεζε ή ε αιινίσζε ηεο ηζηνξηθήο κλήκεο, ππήξμε κηα πνιηηηθή δηεθδίθεζε πνπ ρξεζηκνπνηήζεθε κε ζπζηεκαηηθνχο ηξφπνπο, πξνθεηκέλνπ λα απνδεζκεπηεί ε ειιεληθή θνηλσλία απφ ηελ κηζαιινδνμία ηνπ εκθπιίνπ θαη ηεο δηθηαηνξίαο. Έληνλε ππήξμε ε πξφζεζε ηεο πνιηηείαο γηα ηελ εμάιεηςε ησλ ζηξαηνπέδσλ, απηψλ ησλ ρψξσλ «απαίζηαο κλήκεο». Γεληθφηεξα, νη πεξηνξηζκέλεο εθδειψζεηο κλήκεο ζηνπο ηφπνπο εμνξίαο κε ηε ζπκκεηνρή ηνπ επξχηεξνπ θνηλσληθνχ ζπλφινπ, αλαγλσξίζε ηελ εμνξία σο έλα απνηξφπαην πνιηηηζκηθφ πεξηερφκελν πνπ ε επίζεκε «ζεζκνζεηεκέλε θνηλσληθή κλήκε» ηεο Μεηαπνιίηεπζεο παξήγε σο ιήζε. Ζ ιήζε ηεο ειιεληθήο εμνξίαο, δελ αλαγλσξίδεη ηα λεζηά απηά, σο ζπκβάληα ηεο εζληθήο ηζηνξίαο, θαζψο νη ζπλέπεηεο πνπ είραλ πξνθαιέζεη είραλ κεγάιε αξλεηηθή ζεκαζία γηα ηελ Μεηαπνιίηεπζε, κε απνηέιεζκα ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο λα έρεη δηαγξαθεί απφ ην ζψκα ηεο επίζεκεο ηζηνξίαο ην «φλνκα» ηεο εμνξίαο θαζαπηφ. Ζ αδπλακία ηεο ζπκπεξίιεςεο ηεο εμνξίαο ζηελ επίζεκε ηζηνξία, παξνπζηάδεηαη ζε κεγάιν βαζκφ κέρξη ηε δεθαεηία ηνπ 1980 θαη επηζεκαίλεη ηε δηαρείξηζε ηεο εθηφπηζεο σο αλαγθαία ιήζε γηα ηε δηαζθάιηζε ηεο εζσηεξηθήο ζπλνρήο ηεο κλήκεο ηεο κεηαπνιηηεπηηθήο Διιάδαο. Αθφκε, επηζεκαίλεη ηελ επηθχξσζε ηεο εζληθήο ηαπηφηεηαο σο νκνηφκνξθεο θαη ζπλεθηηθήο. ΋πσο αλαθέξεη ε Άλλα Μαληφγινπ: «΢ε απηή ηελ πεξίπησζε ε ιήζε επηηξέπεη ζην άηνκν ή ζηελ νκάδα λα απνθαηαζηήζεη κηα ζεηηθή εηθφλα ηνπ εαπηνχ ηνπ, κηα ζεηηθή ηαπηφηεηα.» Σν θαζήθνλ ηεο ιήζεο γηα φζνπο βίσζαλ αλάινγεο ηξαπκαηηθέο θαηαζηάζεηο, αιιά θαη ην θαζήθνλ ηεο κλήκεο γηα φζνπο δελ ππήξμαλ απηφπηεο κάξηπξεο ή ζχκαηα ηέηνησλ ζπγθπξηψλ, ζθνπεχνπλ ζηελ απνθπγή ηεο επαλάιεςεο. Απηφο πνπ μερλά, πξέπεη λα μεράζεη θαη φπσο αλαθέξεη ε Κίηηπ Αξζέλε: «έηζη ψζηε λα παξακείλεη παξψλ, λα μεράζεη έηζη ψζηε λα κελ πεζάλεη, λα μεράζεη έηζη ψζηε λα παξακείλεη πηζηφο», απηφο πνπ ζπκάηαη, πξέπεη λα ζπκάηαη έηζη ψζηε ζην παξφλ λα βξίζθεηαη ζε εγξήγνξζε γηα λα κπνξεί «λα ζπκάηαη ην παξειζφλ σο παξφλ, λα

102

επηζηξέθεη ζε απηφ έηζη ψζηε λα βξίζθεη ην εηδερζέο ζρήκα ηνπ αλαίζρπληνπ πάιη ζηηο θνηλνηνπίεο ηεο ζπλήζνπο κεηξηφηεηαο.» Ζ απφθαζε ή ην θαζήθνλ κεηαμχ κλήκεο ή ιήζεο ζπλαξηάηαη άκεζα κε ηε ζρέζε πνπ έρεη ε θνηλσλία κε έλα γεγνλφο θαη ηε ρξνληθή απφζηαζε απφ ην αξρηθφ γεγνλφο, ε νπνία επηηξέπεη ηελ ελζσκάησζε θαη δηακνξθψλεη ηελ εξκελεία θαη ηε ζπκβνιηθή ηνπ αμία. Με βάζε ηελ ελδεηθηηθή αλαζθφπεζε ηεο ζεκεξηλήο «επίζεκεο ηζηνξίαο» γηα ηα ζηξαηφπεδα εμνξίαο θαηαδεηθλχεηαη ε αδπλακία θαη ε ακεραλία πξνζέγγηζεο απηήο ηεο θιεξνλνκηάο ζηε Μεηαπνιίηεπζε. Δάλ ζεσξήζνπκε φηη ην ζηαδηαθφ πέξαζκα ηνπ ζεζκνχ ηεο εθηφπηζεο ζηελ εζληθή ιήζε μεθίλεζε ηε δεθαεηία ηνπ 1960, φηαλ θαη νπζηαζηηθά ζηακάηεζε ε ιεηηνπξγία ησλ ζηξαηνπέδσλ εμνξίαο, ηφηε εκθαλίδνληαη ηα πξψηα πεξηνξηζκέλα ηζηνξηθά βηβιία γηα «ηα λεζηά» φπσο απηά ιεηηνχξγεζαλ ηελ πεξίνδν ηνπ εκθχιηνπ. Δπίζεο, ηελ ίδηα πεξίνδν εθδφζεθαλ ζηελ Διιάδα ή ζην εμσηεξηθφ απφ Έιιελεο ηζηνξηθνχο νη πξψηεο ζπλεθηηθέο αθεγήζεηο γηα ηελ εζληθή ηζηνξία ηνπ λενειιεληθνχ θξάηνπο πνπ ελζσκάησλαλ ηελ ηζηνξία ησλ πνιηηηθψλ δηψμεσλ (δηθηαηνξία Μεηαμά, Δκθχιηνο, δεθαεηία 1950) ζην γεληθφηεξν πιαίζην πνιηηηθήο εμέιημεο ηεο ρψξαο. Χζηφζν, ε επαλαιεηηνπξγία ησλ ζηξαηνπέδσλ ζηε δηθηαηνξία θαη νη αθξαίεο κέζνδνη θπιάθηζεο πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ έθεξαλ ζηελ επηθαηξφηεηα ην ζεζκφ, έηζη ψζηε ε εμνξία έγηλε αληηθείκελν επηβεβιεκέλεο ιήζεο απφ ην 1974 θαη χζηεξα, πνπ ην πέξαζκα απηφ δελ ππήξμε νχηε νκαιφ, νχηε «αλψδπλν», αιιά νπσζδήπνηε «δσηηθφ» γηα ηελ εζληθή ζπκθηιίσζε. Ζ κλήκε ηνπ Δκθπιίνπ θαη θαη‟ επέθηαζε ε κλήκε ηεο εμνξίαο απνδίδνπλ δχν απζηεξά δηαθξηηά πνιηηηθά θαη θνηλσληθά ζηξαηφπεδα, ηεο Αξηζηεξάο θαη ηεο Γεμηάο, κε απνηέιεζκα ην παξειζφλ πνπ ζπλδέεηαη κε ηηο πεξηφδνπο απηέο λα πξνθαιεί αθφκε απνζηξνθή. Οη ιφγνη γηα ηνπο νπνίνπο ε αλάδεημε ησλ θαηνρηθψλ κλεκνληθψλ ηφπσλ παξακέλνπλ ειάρηζηα δηεξεπλεκέλν δεηνχκελν είλαη έλα θαίξην εξψηεκα. Σν θελφ ζηελ ειιεληθή βηβιηνγξαθία είλαη δχζθνιν λα ακθηζβεηεζεί, θαζψο φπσο αλαθέξακε ζην πξνεγνχκελν θεθάιαην, ε πιεηνςεθία ηεο έλαξμεο ηεο βηβιηνγξαθίαο κε καξηπξίεο απφ ηα ζηξαηφπεδα εμνξίαο, εκθαλίδεηαη ηηο δεθαεηίεο ηνπ 1990 θαη ηνπ 2000. Αθφκε, ε πεξίνδνο ηνπ 1941 – 1944 επηζηεγάδεη ζησπέο θαη απνζησπήζεηο.

103

Δδψ αμίδεη λα αλαθεξζεί, ε θαχζε ησλ θαθέισλ θνηλσληθψλ θξνλεκάησλ ζηελ πςηθάκηλν ηεο Υαιπβνπξγηθήο Αζπξνπχξγνπ, ελψ ζχκθσλα κε ην λφκν ηνπ ΢επηεκβξίνπ ηνπ 1989, άξζεθαλ νη φπνηεο πνηλέο, θαηαδίθεο θαη νη ζπλέπεηέο ηνπο πνπ ζρεηίδνληαλ κε ηε δξάζε «αγσληζηψλ ηεο Δζληθήο Αληίζηαζεο», ελψ απνλεκήζεθε ζχληαμε ζε φζνπο είραλ απνθηήζεη ζσκαηηθή αλαπεξία ή αζζέλεηα ζηε δηάξθεηα ησλ εκπφιεκσλ ζπγθξνχζεσλ ή ζηελ εμνξία. Σν θξάηνο ηεο Μεηαπνιίηεπζεο, κε έκκεζν ηξφπν δηαβεβαίσζε φηη ε βία πνπ αζθήζεθε ζηα ζψκαηα ησλ εμφξηζησλ ήηαλ ηέηνηα ψζηε λα επηθέξεη κφληκεο βιάβεο θαη αζζέλεηεο ζε φζνπο ηελ ππέζηεζαλ. Με απηνχο ηνπο ηξφπνπο, ε ειιεληθή θνηλσλία αξρηθά απψζεζε ηελ Αξηζηεξά απφ ηελ επίζεκε ηζηνξηθή αθήγεζε, ελψ ζηε ζπλέρεηα ζηε Μεηαπνιίηεπζε, κε ηε ζπλαίλεζε ηνπ ζπλφινπ ησλ πνιηηηθψλ δπλάκεσλ, πξφηεηλε ηελ αλαγθαζηηθή ζεζκνζεηεκέλε ιήζε γηα φζα λνεκαηνδνηήζεθαλ σο «νηθεία θαθά». Ζ ακλεζηία έγηλε ηζνδχλακε κε κηα εθ ησλ πζηέξσλ ακλεζία γηα φζνπο βαζαλίζηεθαλ θαη αληηζηάζεθαλ, αιιά θαη γηα φζνπο βαζάληζαλ, κηα θάζαξζε ε αδηαθξηζία ηεο νπνίαο ζήκαλε ελφο είδνπο θαζνιηθήο απφδνζεο δηθαηνζχλεο. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ε ιήζε κπνξεί λα ραξαθηεξηζζεί αλαγθαία γηα ηε δηαδηθαζία ηεο ηζηνξηθνπνίεζεο ηνπ παξειζφληνο. ΢χκθσλα κε ηνλ Ernest Renan: «Σν έζλνο απνηειείηαη απφ πνιιά πξάγκαηα, έλα απφ απηά είλαη θαη ε ζπιινγηθή ιήζε». Ζ ιήζε εδψ πξνζεγγίδεηαη σο κηα ήπηα κνξθή ηεο «θαηαδίθεο ηεο κλήκεο» (“damnatio memoriae”), δειαδή ηελ αθχξσζε θάζε ίρλνπο ηεο επνρήο ηεο εμνξίαο, ζαλ λα κελ είρε ππάξμεη πνηέ, πξνθεηκέλνπ λα δηαηεξεζεί ε ηηκή ηνπ έζλνπο. Δπηπιένλ, ζχκθσλα κε ηνλ Hagen Fleischer: «ε ζρέζε κε ηελ ηζηνξία ζπλήζσο γίλεηαη πην εχθνιε φζν πεξηζζφηεξν απνκαθξπλφκαζηε ρξνληθά απφ ηα γεγνλφηα. Θεηηθέο κλήκεο ιακπξχλνληαη, κλήκεο αξλεηηθέο μεζσξηάδνπλ, νη παιηέο γεληέο, πνπ ελδερνκέλσο ζα εμέθξαδαλ αληίινγν, θεχγνπλ κε ηε λνκνηέιεηα ησλ βηνινγηθψλ ξπζκψλ». Έηζη ε θνηλσλία δεκηνπξγεί έλαλ δηθφ ηεο πιαίζην κέζα ζην νπνίν ζέιεη λα δήζεη, πνπ ιεηηνπξγνχλ φια νκαιά, μερλψληαο ηα αξλεηηθά γεγνλφηα ηεο ηζηνξίαο ηεο.

104

Δλ ηέιεη, ε ιήζε, ζεκαηνδνηψληαο ην πέξαζκα απφ κηα επνρή ζε κηα άιιε, αληηπξνζψπεπε ηε ζέιεζε λα ζπζθνηηζηνχλ ηα δεηλά ηεο εμνξίαο, πεξλψληαο ζε κηα «δεχηεξε δσή» εθεί φπνπ ε επίζεκε κλήκε είρε εμνζηξαθίζεη ηελ απηνχζηα ζπιινγηθή κλήκε ηνπ ιανχ ζηε ρεηκεξία λάξθε ησλ απνζησπήζεσλ, φζν θαη αλ ιεηηνπξγνχζε αλαιγεηηθά γηα ην «μεζψξηαζκα» ησλ θαθψλ αλακλήζεσλ.

΢ρεδηάγξακκα 4: Ζ κλήκε ζηα φξηα ηεο ιήζεο

105

106

107

108

Απφ ην ηέινο ηνπ ζεζκνχ ηεο εθηφπηζεο κέρξη θαη ζήκεξα δελ έρνπλ γίλεη αμηφινγεο πξνζπάζεηεο γηα ηελ αλάδεημε ησλ ηφπσλ απηψλ σο ηζηνξηθψλ. Ο ζεζκφο απηφο ζίγνπξα δελ ραξαθηεξίδεηαη ζεηηθφο γηα ηελ ηζηνξία ελφο ιανχ, εκπλεπζκέλνο απφ ηελ νινθιεξσηηθή ηδενινγία. Απηφ είρε σο απνηέιεζκα, εθάζηνηε θπβεξλήζεηο θαη αληηπξφζσπνη απηήο ηεο ηδενινγίαο λα ην παξαβιέςνπλ ζαλ γεγνλφο θαη λα πξνηηκήζνπλ ηελ ακλεζία απηψλ, πξνθαιψληαο ηελ ιήζε πνιιψλ ηζηνξηθψλ ηφπσλ. Χζηφζν κε ηελ πάξνδν ηνπ ρξφλνπ πνιινί ηφπνη εμνξίαο, φπσο είλαη ηα πεξηζζφηεξα λεζηά, θαηάθεξαλ λα παχζνπλ λα είλαη ζηηγκαηηζκέλα ή αθφκα λα κελ είλαη γλσζηφ φηη θάπνηε απνηέιεζαλ ηφπν καξηπξίνπ θαη εγθιεηζκνχ πνιιψλ αλζξψπσλ, ιφγσ ηεο θαηνίθεζεο ηνπο θαη επνκέλσο ηεο κεηέπεηηα αλάπηπμεο ηνπο. Πνιιά λεζηά απφ απηά πνπ έρνπλ αλαθεξζεί παξαπάλσ πιένλ απνηεινχλ ηνπξηζηηθά ζέξεηξα γηα πνιινχο επηζθέπηεο, αγλνψληαο ηελ ηζηνξηθή ζεκαζία ηνπο.

_Αναγεννημένοι ηόποι Αξρηθά ζα αλαιπζνχλ, νξηζκέλα λεζηά ηεο παξαπάλσ θαηεγνξίαο, σο πξνο ηελ ζεκεξηλή ηνπο θαηάζηαζε: Ο Άγιορ Δςζηπάηιορ, ρξεζηκνπνηήζεθε σο ηφπνο εμνξίαο ρηιηάδσλ θνκκνπληζηψλ θαη άιισλ αγσληζηψλ απφ ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1920 κέρξη ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1960. Ο ζεηζκφο (ηνπ 1968) έδσζε ηελ επθαηξία, ζε εθείλνπο πνπ κεηέηξεςαλ απηνχο ηνπο ηφπνπο ζε ρψξνπο καξηπξίνπ θαη ληξνπήο, λα εμαθαλίζνπλ, εθνχζηα ή αθνχζηα, ηα πιηθά ίρλε απηνχ ηνπ «εγθιήκαηνο». Αλάκεζα ζηα ειάρηζηα ίρλε πνπ είραλ δηαζσζεί, απφ ην ζεηζκφ, ην ρξφλν θαη ηηο κπνπιληφδεο ήηαλ ην θηίξην ηνπ παιηνχ δηδαθηεξίνπ πνπ ρξεζηκνπνηνχληαλ σο αλαξξσηήξην ησλ εμφξηζησλ θαη κέζα ηνπ άθεζαλ ηελ ηειεπηαία ηνπο πλνή δεθάδεο εμφξηζηνη θαη θάπνηεο απφ ηηο ζθνπηέο ηεο ρσξνθπιαθήο πνπ πεξηέβαιαλ ηηο κηθξέο

109

θνηιάδεο ησλ ρεηκάξξσλ Σελεδηψηε θαη Παξαδείζε φπνπ δηαβηνχζαλ νη εμφξηζηνη ηεο πεξηφδνπ 1947-1963. ΢ήκεξα πιένλ δηαζψδεηαη φξζηα κφλν κία απφ εθείλεο ηηο ζθνπηέο, πιάη ζην δξφκν πνπ αλεβαίλεη ηε πιαγηά ηνπ ιφθνπ Παιηφκπινπ πάλσ απφ ηελ κηθξή θνηιάδα ηνπ ρείκαξξνπ Παξαδείζε. Μία αθφκα πνπ έζηεθε θη απηή φξζηα ζηε ζέζε ηεο πιάη ζην θηίξην ηεο Μαξάζιεηνπ ΢ρνιήο επηηεξψληαο ηε ραξάδξα ηνπ ρείκαξξνπ Σελεδηψηε θαηεδαθίζηεθε πξφζθαηα. Μνινλφηη ζηεθφηαλ εθεί γηα δεθαεηίεο αςεθψληαο ηα ζηνηρεία ηεο θχζεο, ππελζπκίδνληαο κε ηε παξνπζία ηεο ηα ρξφληα ηεο εμνξίαο, άξθεζε κηα ζηηγκή φπνπ ε κπνπιληφδα θάπνηνπ ηδηψηε εξγνιάβνπ ηε δηέιπζε. Γίπια ηεο αλαθαηληδφηαλ απφ ηελ θνηλφηεηα ην θηίξην ηεο Μαξάζιεηνπ ΢ρνιήο πνπ ρξεζηκνπνηνχληαλ άιινηε σο δεκνηηθφ ζρνιείν θαη (ηαπηφρξνλα) σο ζηξαηφπεδν ηεο Υσξνθπιαθήο πνπ επηηεξνχζε ηνπο εμφξηζηνπο, ελψ ιίγα κέηξα ςειφηεξα αλεγεηξφηαλ κηα πνιπψξνθε νηθνδνκή -πξνθαλψο γηα ηνπξηζηηθή ρξήζε- θαη ε παιηά ρσξνθπιαθίζηηθε ζθνπηά κε φζα ππνδήισλε θαη ζχκηδε δελ ηαίξηαδε ζην λέν πεξηβάιινλ πνπ ζέινπλ νη ηνπηθνί άξρνληεο θαη νη εξγνιάβνη ηεο αλάπηπμεο. Λίγεο δεθάδεο κέηξα ρακειφηεξα απφ ηε Μαξάζιεην ΢ρνιή φπνπ θαηεδαθίζηεθε ε κία απφ ηηο δπν ελαπνκείλαζεο ζθνπηέο ηεο ρσξνθπιαθήο απφ ηα ρξφληα ηεο εμνξίαο ζηνλ Αε ΢ηξάηε βξίζθεηαη ν ρψξνο φπνπ ζηεθφηαλ ρηππεκέλν απφ ην ζεηζκφ αιιά φξζην παξά ηελ ζθφπηκε εγθαηάιεηςή ηνπ γηα δεθαεηίεο ην παιηφ δηδαθηήξην ηνπ λεζηνχ θη αλαξξσηήξην ησλ εμφξηζησλ. Κη αθνχ παξά ην ζεηζκφ, ην ρξφλν θαη ηελ εγθαηάιεηςε πνπ ην εξείπσζαλ αληηζηάζεθε ζηνλ αθαληζκφ ηνπ, απηφ ην κλεκείν εθείλσλ πνπ έδσζαλ αθφκα θαη ηε δσή ηνπο ελάληηα ζηηο επηηαγέο ηεο εμνπζίαο βξέζεθε ν ηξφπνο λα αμηνπνηεζεί, κε βάζε ηηο ηξέρνπζεο πνιηηηθέο ζθνπηκφηεηέο γηα ηελ δηαζηξέβισζε ηεο ηζηνξίαο θαη ηελ πξνψζεζε ηεο θνηλσληθήο θαη ηαμηθήο εηξήλεο ζην φλνκα ηεο «ιήζεο» θαη ηεο «ζπκθηιίσζεο». Σν παιηφ αλαξξσηήξην πνπ κέζα ζηνπο ηνίρνπο ηνπ δνθηκάζηεθαλ θζάλνληαο κέρξη θαη ην ζάλαην εθείλνη πνπ αξλήζεθαλ λα ππνγξάςνπλ δειψζεηο κεηαλνίαο απνθεξχζζνληαο ηνλ θνκκνπληζκφ γθξεκίζηεθε θαη ζηε ζέζε ηνπ νηθνδνκήζεθε έλα αληίγξαθφ ηνπ ην νπνίν πξννξίδεηαη λα ζηεγάζεη ην εγρείξεκα ηεο ζπζθφηηζεο θαη ηε

110

δηαζηξέβισζε ηεο ηζηνξίαο, δεκηνπξγψληαο έηζη, ην Μνπζείν ηεο Γεκνθξαηίαο. Σέινο, ν ηφπνο απηφο ζήκεξα, πάξα ην βαξχ ηζηνξηθφ ηνπ σο ηφπνο εμνξίαο, πξνσζείηαη σο «πξάζηλν λεζί» κε ζθνπφ λα ζπκβνιίδεη πιένλ ην πέξαζκα ηεο ρψξαο ζε κηα λέα επνρή. Ζ εμνξία ηεο Γαύδος, αξρίδεη ην 1928 κε ηε απνζηνιή 35 εμφξηζησλ ζην λεζί. Ζ θαηάζηαζε άξρηζε λα επηδεηλψλεηαη κε ηελ εθαξκνγή ηνπ ηδησλχκνπ, φπνπ ζηε δεθαεηία ηνπ 1930 ρξεζηκνπνηήζεθε σο ηφπνο εμνξίαο πάλσ απφ 250 αληηθξνλνχλησλ, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ θαη ησλ εγεηηθψλ ζηειερψλ ηνπ Κνκκνπληζηηθνχ Κφκκαηνο Διιάδνο. Απνηεινχζε έλα λεζί αθαηνίθεην, παξά κφλν 26 πξφρεηξεο θαηνηθίεο δέζπνδαλ εθεί κεξηθψλ ρσξηθψλ. Έηζη, νη εμφξηζηνη αλαγθάζηεθαλ λα ρηίζνπλ κε ηα ίδηα ηνπο ηα ρέξηα, κε πέηξεο θαη ρψκα, έλα ζπίηη γηα λα κπνξέζνπλ λα κείλνπλ, αζθαιείο θάησ απφ ηηο αληίμνεο ζπλζήθεο πνπ αληηκεηψπηδαλ. Σν 1940 νη εμφξηζηνη έθηαζαλ ηνπο 423. Έμη ρξφληα κεηά, έθηαζαλ ζην λεζί πάλσ απφ ρίιηα άηνκα, εθ ησλ νπνίσλ πνιιέο γπλαίθεο, παηδηά θαη ειηθησκέλνη. Οη δπζθνιίεο πνπ αληηκεηψπηδαλ ήηαλ πνιιέο φπσο θαη ζηα ππφινηπα μεξνλήζηα. Σν ζπγθεθξηκέλν φκσο, έδηλε ηελ αίζζεζε ηεο απφιπηεο απνκφλσζεο, ελψ αθφκε θαη νη πγεηνλνκηθέο ππνδνκέο ήηαλ αλχπαξθηεο, ελψ νη αξξψζηηεο ζέξηδαλ. Αθφκε, ππάξρνπλ αλαθνξέο, ηελ ίδηα πεξίνδν, γηα ηελ χπαξμε δχν ζηξαηνπέδσλ ζε απνκνλσκέλνπο θαη απνθιεηζκέλνπο κεηαμχ ηνπο ρψξνπο κε άζιηεο ζπλζήθεο. Έηζη, νη θξαηνχκελνη αλαγθάζηεθαλ λα θαιέζνπλ βνήζεηα. Παξά ηελ πξνζπάζεηά ηνπο, παξέκεηλαλ εθηνπηζκέλνη ζην λεζί κέρξη πνπ ην 1951 ην λεζί θιείλεη ηηο πχιεο ηνπ. Μεηά απφ 48 ρξφληα, δειαδή, ην 1999, ζχκθσλα κε ζρεηηθή απφθαζε απφ ην Τπνπξγείν Πνιηηηζκνχ, ην ζπίηη πνπ ρηίζηεθε απφ ηνπο εμφξηζηνπο, ραξαθηεξίδεηαη σο ηζηνξηθφ δηαηεξεηέν κλεκείν. Χζηφζν απφ ηελ επφκελε θηφιαο ρξνληά, αξρίδνπλ νη παξεκβάζεηο ηνπ (πξνζζήθεο δσκαηίσλ, πέξγθνιεο θαη άιια). ΢χκθσλα κε πιεξνθνξίεο αξρηθά κεηαηξέπεηαη ζε θαθελείν, ελψ ηνλ Αχγνπζην ηνπ 2019, ην ζπίηη ησλ εμφξηζησλ κεηαηξέπεηαη ζε ηνπξηζηηθφ θαηάιπκα κε δπλαηφηεηα ελνηθίαζεο. Ζ Γαχδνο, πνπ θάπνηε ήηαλ ηφπνο εμνξίαο, ζήκεξα πξνζειθχεη ηνλ επηζθέπηε κε ηηο πινχζηεο θπζηθέο αξεηέο ηεο, είλαη έλα λεζί πνπ απνηειεί πξννξηζκφ γηα ηνπο ηνπξίζηεο ηα θαινθαίξηα, αγλνψληαο ηελ ζεκαζία ηεο ηζηνξίαο, εμαηηίαο ηεο ιαλζαζκέλεο αληηκεηψπηζεο ηεο απφ ην θξάηνο.

111

Ζ Λέπορ, απφ ηηο πξψηεο ελέξγεηεο ηεο Απξηιηαλήο δηθηαηνξίαο, ην 1967, «θηινμέλεζε» ζην παιηφ ηεηξαψξνθν θηίξην πνπ απνηεινχζε Ηηαιηθφ ζηξαηψλα ηεο αεξνλαπηηθήο βάζεο ηνπ Αγ. Γεσξγίνπ (Λαθθί), 1200 θξαηνχκελνπο, θπξίσο εξγάηεο, αγξφηεο θαη ππαιιήινπο. Αληίζεηα, νη θξαηνχκελνη ζην Παξζέλη, απνηεινχζαλ ηελ «δηαλφεζε ηεο Αξηζηεξάο», δειαδή, αξρηηέθηνλεο, γηαηξνί, δεκνζηνγξάθνη θαη πνιηηηθά ζηειέρε. ΢ην Παξζέλη, ππήξραλ δχν θηίξηα πνπ ιεηηνχξγεζαλ σο ζηξαηφπεδα γηα ηνπο εμφξηζηνπο, θαζψο θαη έλα αξρηθπιαθείν. Υίιηα πεξίπνπ κέηξα απφ ηα ζηξαηφπεδα, ππάξρεη ε εθθιεζία Αγία Κηνπξά, ε νπνία αγηνγξαθήζεθε ην 1970 απφ ηξεηο εμφξηζηνπο. Ήηαλ έλαο πνιχ έμππλνο ηξφπνο γηα λα έξρνληαη ζε επαθή νη εμφξηζηνη κε ησλ έμσ θφζκν. Παξ φια απηά ν λένο εγνχκελνο έμπζε θαη αζβέζησζε πνιιά απφ ηα «έξγα ησλ θνκκνπληζηψλ» ελψ θάπνηα ζψζεθαλ κεηά απφ αληηδξάζεηο ηνπ ηχπνπ, ησλ θαιιηηερλψλ θαη ηεο Διβεηηθήο αξραηνινγηθήο ζρνιήο . ΢ήκεξα, νη ζηξαηψλεο ζην Παξζέλη ρξεζηκνπνηνχληαη ζαλ ζηξαηησηηθέο απνζήθεο ελψ ζηνλ Αγ. Γεψξγην (Λαθθί) εγθαηαιείθζεθαλ. Σν κνλαδηθφ κλεκείν ζην λεζί ηεο πεξηφδνπ ηεο Απξηιηαλήο Γηθηαηνξίαο, απνηειεί ε Αγία Μαηξψλα πνπ ην 1983 θεξχζζεηαη δηαηεξεηέα. Χζηφζν, αμίδεη λα ζεκεησζεί, ε δηνξγάλσζε δηαθφξσλ εθδειψζεσλ, πνπ γίλνληαη θπξίσο ζην Παξζέλη, απφ ηηο ηνπηθέο αξρέο, πξνο ηηκήλ ησλ εμφξηζησλ. Σν Σπίκεπι απνηέιεζε έλαλ πνιχ ζεκαληηθφ ηφπν εμνξίαο, θαζψο εθεί θπιαθίζηεθαλ θαη βαζαλίζηεθαλ απφ ην 1947 πάλσ απφ 5.000 γπλαίθεο απ‟ φιε ηελ Διιάδα. Ήηαλ ν κνλαδηθφο ηφπνο εμνξίαο, εθείλεο ηεο επνρήο πνπ ζπγθέληξσλε γπλαίθεο. Γπλαίθεο φισλ ησλ ειηθηψλ, θνξηηζάθηα, έθεβεο, κεηέξεο κε παηδηά , κέρξη κεγάιεο γπλαίθεο. Σηο είραλ καληξσκέλεο ζην κεγάιν Μνλαζηήξη ηνπ λεζηνχ, ηελ Ηεξά Μνλή Δπαγγειίζηξηαο. Οη γπλαίθεο θνηκφληνπζαλ ζηνηβαγκέλεο ζηα θειηά θαη ζε κηθξά αληίζθελα γχξσ απφ ην Μνλαζηήξη. Αμίδεη λα αλαθεξζεί φηη ηελ ίδηα πεξίνδν, ζπγθεληξψζεθαλ σο πνιηηηθνί θξαηνχκελνη θαη άληξεο δηαθφξσλ ηφπσλ ηεο Κεληξηθήο Διιάδαο, ηδξχνληαο έηζη ην ζηξαηφπεδν ησλ αλδξψλ ζην Σξίθεξη πνπ έθζαζε 4000 θξαηνχκελνπο, ην νπνίν «θηινμέλεζε» κεηά ηελ εγθαηάιεηςε ηνπ, ηηο γπλαίθεο εμφξηζηεο, πνπ ζηάιζεθαλ απφ ηελ Υίν. Αξγφηεξα, ην 1949, κεηαθέξζεθαλ ζηελ Μαθξφλεζν, γηα ηελ ζπλέρεηα ηνπ εθηνπηζκνχ ηνπο. ΢ήκεξα, ν ρψξνο ηεο Μνλήο δηαηεξείηαη ζε πνιχ θαιή θαηάζηαζε θαη είλαη αλνηρηφο γηα ην θνηλφ. Διάρηζηα

112

θειηά είλαη ζε ιεηηνπξγία, φκσο είλαη πάληα αξθεηά, κηα θαη νη επηζθέπηεο ηνπ λεζηνχ είλαη ζπλήζσο ιηγνζηνί. Έμσ απφ ην Μνλαζηήξη, ιίγα κέηξα απφ ηελ θεληξηθή πχιε, είλαη ην κηθξφ λεθξνηαθείν γηα ηνπο θαηάδηθνπο ηνπ Σξίθεξη. Γελ έρεη ηίπνηα πνπ λα κνηάδεη κε ηα λεθξνηαθεία πνπ μέξνπκε. Δίλαη έλαο κηθξφο ηεηξάγσλνο ρψξνο κε πέληε έμη κλήκαηα, πνπ κε ηα πξσηνβξφρηα πξαζηλίδεη. Κάπνηνη παιηνί εμφξηζηνη θχηεςαλ ζε εθείλν ην κέξνο κηα πηθξνδάθλε θαη ζηεξέσζαλ κέζα ζηε γε έλα μπιφγιππην ζηαπξφ απφ ειηά. Άιινη κηθξφηεξνη ζηαπξνί είλαη ζπαξκέλνη ηξηγχξσ, ζάπηνη απφ ηηο βξνρέο θαη ηνλ ήιην, θαη πάλσ ηνπο κφιηο πνπ μερσξίδνπλ θάηη αρλά γξάκκαηα κε ην φλνκα θαη ηελ παηξίδα ησλ λεθξψλ. Οη ηάθνη ησλ κηθξψλ παηδηψλ δελ μερσξίδνπλ θαζφινπ. Δθηφο ησλ παξαπάλσ λεζηψλ, ππήξμαλ θαη άιια ηα νπνία απφ ηελ έλαξμε ηεο ιεηηνπξγίαο ηνπο σο ηφπνη εμνξίαο κέρξη θαη ζήκεξα, παξακέλνπλ αλεμίηεια ζηελ κλήκε πνιιψλ αλζξψπσλ, σο ηζηνξηθνί ηφπνη. Σέηνηα λεζηά, ήηαλ θπξίσο μεξνλήζηα, πνπ δελ ήηαλ επλντθά γηα ηελ θαηνίθεζε ηνπο, ιφγσ ηεο γεσκνξθνινγηθήο ηνπο ζχζηαζεο. Υαξαθηεξηζηηθά παξαδείγκαηα απνηεινχλ, ε Γπάξνο θαη ε Μαθξφλεζνο, πνπ εθηφο ησλ παξαπάλσ, ζχκθσλα κε ηηο καξηπξίεο εμφξηζησλ, ήηαλ θαη νη ηφπνη πνπ επηθξαηνχζαλ αξθεηά ζθιεξά κέηξα θαζψο θαη «θαιχηεξε» απνκφλσζε απφ ηνλ ππφινηπν θφζκν, κηαο θαη δελ είραλ κφληκνπο θαηνίθνπο. Απηνί νη ηφπνη, δελ πξνζηαηεχηεθαλ εγθαίξσο απφ ην θξάηνο, αληηζέησο πξνηίκεζε ηελ παξάβιεςε απηψλ, κηαο θαη ήηαλ έλα κεγάιν πιήγκα ζηελ ειιεληθή ηζηνξία. Παξαθάησ αλαθέξνληαη αλαιπηηθφηεξα ηα κέηξα αληηκεηψπηζεο θαη νη λφκνη πνπ ζεζκνζεηήζεθαλ πεξί απηψλ.

113

_΢ςζήηηζη για ηην ανάδειξη ηηρ Μακπονήζος Οη πξψηεο αλαθνξέο γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηεο Μακπονήζος γίλνληαη ιίγα ρξφληα κεηά ην θιείζηκφ ηεο, θαζψο ηελ εγθαηάιεηςε αθνινχζεζε θαηαζηξνθή, πνπ νξγαλψζεθε απφ ην Διιεληθφ Γεκφζην κε δεκνπξαζία γηα ηελ απνμήισζε θαη ηελ απνκάθξπλζε απφ ην λεζί ησλ ρξήζηκσλ δνκηθψλ πιηθψλ (καξκάξσλ, μπιείαο θιπ.). Παξέκεηλαλ ζην λεζί κφλν κεξηθνί βνζθνί, πνπ κέρξη ζήκεξα ζπλερίδνπλ ηελ ειεχζεξε βνζθή ησλ αηγνπξνβάησλ θαη ιίγσλ βννεηδψλ, ρξεζηκνπνηψληαο ηα θηίξηα ησλ ζηξαηνπέδσλ γηα θαηαιχκαηα ησλ ίδησλ θαη ησλ δψσλ ηνπο. Σα πξψηα ρξφληα ηεο κεηαπνιίηεπζεο, ε ζησπή γηα ηε Μαθξφλεζν, αθφκα θαη απφ ηελ πιεπξά ηεο Αξηζηεξάο, ζπλερίδεηαη. Ζ πξψηε ελέξγεηα ηνπ θξάηνπο γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηνπ λεζηνχ, αθνξά ηε κειέηε «Νένο Αεξνιηκέλαο Αζελψλ εηο ηελ Θέζηλ Μαθξνλήζνπ», ε νπνία παξαδφζεθε ζην Τπνπξγείν ΢πληνληζκνχ ην 1973, πξφηεηλε ηε δεκηνπξγία αεξνδξνκίνπ κε ηέζζεξεηο δηαδξφκνπο ζηε Μαθξφλεζν, αληί γηα ηα ΢πάηα, θαζψο λαη κελ ζα ήηαλ αθξηβφηεξν, φκσο βαζκηαία ζα εμνηθνλνκνχζε πεξηζζφηεξα ρξήκαηα γηα ηελ εζληθή νηθνλνκία ηεο ρψξαο θαη ζα πξνζηάηεπε ην πεξηβάιινλ ηεο Αηηηθήο. Χζηφζν, θαλείο δελ αλαθέξζεθε ζην γεγνλφο φηη απηφο είλαη έλαο ηφπνο ηεξφο, πνπ βαζαλίζηεθαλ ηφζεο ρηιηάδεο άλζξσπνη θαη κε ηελ πξψηε επθαηξία ζηφρεπζαλ ζε πξνζσπηθά ζπκθέξνληα θαη ζθνπηκφηεηεο. Ζ αλάγθε δεκηνπξγίαο ελφο αεξνδξνκίνπ ζπδεηνχληαλ ήδε απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1950, φηαλ θαη δηαθαηλφηαλ φηη ην Διιεληθφ δελ ζα κπνξνχζε λα εμππεξεηήζεη ηε κειινληηθή αεξνπνξηθή θίλεζε. Σειηθψο, ηξεηο κέξεο κεηά ην πξαμηθφπεκα ηνπ 1967, αλ θαη ε δηθηαηνξία είρε πξνσζήζεη ηελ επηινγή ησλ ΢πάησλ, αλέζεζε ζην Γξαθείν Γνμηάδε ηε δηεξεχλεζε ηεο ιχζεο ηεο Μαθξνλήζνπ. ΢ηελ κειέηε, ν Γνμηάδεο πξφηεηλε επηπιένλ ηελ εγθαηάζηαζε δηεζλνχο ιηκέλα ζηνλ δίαπιν ηεο Μαθξνλήζνπ, απηνθηλεηφδξνκν, θαζψο θαη ζηδεξνδξνκηθέο γξακκέο ηνπ Μεηξνπνιηηηθνχ Γηθηχνπ πνπ ζα έλσλαλ ηε ιαπξεσηηθή κε ηε Μαθξφλεζν. ΢ηε ζπλέρεηα, φκσο, ν Κσλζηαληίλνο Καξακαλιήο έβαιε κπξνζηά ηε δεκηνπξγία ηνπ αεξνδξνκίνπ ησλ ΢πάησλ θαη ε κειέηε ηεο Μαθξνλήζνπ καηαηψζεθε.

114

Σειέζεηο κλήκεο γηα ηε Μαθξφλεζν θαζπζηέξεζαλ αξθεηά ρξφληα λα πξαγκαηνπνηεζνχλ. Μνλαδηθή εμαίξεζε απνηειεί ε ηαηλία ηνπ Παληειή Βνχιγαξε Happy Day (1976), ε νπνία απνηειεί ηελ πξψηε θηλεκαηνγξαθηθή απφπεηξα ζθσπηηθήο πεξηγξαθήο ηεο ζθιεξήο θαζεκεξηλφηεηαο ζηε Μαθξφλεζν. Μάιηζηα, ε ηαηλία βαζίζηεθε θαη ζην πνιχ ζεκαληηθφ θσηνγξαθηθφ αξρείν ηνπ Νίθνπ Μάξγαξε, πνπ ήηαλ πξψελ εμφξηζηνο. Οπζηαζηηθά, νη πξψηεο εθδφζεηο θαη καξηπξίεο ησλ Μαθξνλεζησηψλ γίλνληαη ην 1981 θαζψο θαη εθδειψζεηο θαη ζπλαπιίεο κλήκεο γηα ηα ζχκαηά ηεο. ΢πρλά κάιηζηα, πξαγκαηνπνηήζεθαλ ζηα ζέαηξα ηνπ ίδηνπ ηνπ λεζηνχ κε ηε ζπκκέηνρε κεγάισλ θαιιηηερλψλ, φπσο ηνπ Μίθε Θενδσξάθε πνπ ππήξμε θη απηφο εμφξηζηνο εθεί. Σν 1989 κε απφθαζε ηνπ Τπνπξγείνπ Πνιηηηζκνχ θαη ηεο Μειίλαο Μεξθνχξε θεξχρηεθε νιφθιεξν ην λεζί ηεο Μαθξνλήζνπ ηζηνξηθφο ηφπνο θαη φια ηα θηίξηα ησλ ζηξαηνπέδσλ ηνπ λεζηνχ ηζηνξηθά δηαηεξεηέα κλεκεία. Αθφκε, έγηλε πξφηαζε ηνπ Τπνπξγείνπ Υσξνηαμίαο γηα έληαμή ηεο ζηνλ θαηάινγν ησλ Μεζνγεηαθψλ ηζηνξηθψλ ηφπσλ. Με κία δεχηεξε δηππνπξγηθή απφθαζε ηνπ Τπνπξγείνπ Πνιηηηζκνχ θαη ηνπ Τπνπξγείνπ Πεξηβάιινληνο, ην 1990, ζπζηάζεθε νκάδα εξγαζίαο κε εθπξνζψπνπο αξκνδίσλ θνξέσλ, έξγν ηεο νπνίαο, είλαη ε δηακφξθσζε πξνγξάκκαηνο παξεκβάζεσλ γηα ηελ πξνζηαζία θαη ηελ αλάδεημε ηνπ ηζηνξηθνχ ηφπνπ ηεο Μαθξνλήζνπ θαη ησλ ηζηνξηθψλ θηηξίσλ θαη ζηξαηνπέδσλ. Δπηπξνζζέησο, γηα ηελ πξνζηαζία ησλ θαηαινίπσλ ηεο ζχγρξνλεο ηζηνξίαο ζεζκνζεηήζεθαλ απφ ην 1995 εηδηθέο ρξήζεηο γεο. Σν λεζί θηλδχλεπε απφ ηελ επίζεκε ρσξνζέηεζε κεγάισλ έξγσλ ή εγθαηαζηάζεσλ ή άιισλ ρξήζεσλ, φπσο γηα ζθνππηδφηνπν, γηα αεξνδξφκην, γηα εγθαηάζηαζε θσηαεξίνπ, θαζψο θαη άιιεο. Παξφιν πνπ κε ην δηάηαγκα αλαγλσξίζηεθε ε ηζηνξηθή αμία ηνπ ηφπνπ, νη παξεκβάζεηο ζην ρψξν ζπλερίζηεθαλ, κε θνξπθαίν παξάδεηγκα ηε κειέηε ηνπ 1997 γηα ηελ εγθαηάζηαζε ππιψλσλ θαηά κήθνο ηεο θνξπθνγξακκήο ηνπ λεζηνχ γηα ηελ παξαγσγή αηνιηθήο ελέξγεηαο ε νπνία μεράζηεθε θαη ήξζε μαλά ζηελ επηθάληα ην 2019.

115

Ζ κέξηκλα ηνπ Τπνπξγείνπ Πνιηηηζκνχ θαη Αζιεηηζκνχ δελ ζηακάηεζε εθεί. Μεηά απφ εθηεηακέλεο έξεπλεο ηεο Δθνξείαο Δλαιίσλ Αξραηνηήησλ νξηνζεηήζεθαλ θαη θεξχρζεθαλ ην 2015 ζηελ πεξηνρή ηεο Μαθξνλήζνπ πέληε αξραία λαπάγηα πνπ ρξνλνινγνχληαη απφ ηε κέζε ειιεληζηηθή έσο θαη ηηο αξρέο ηεο πζηεξνξξσκατθήο πεξηφδνπ. Τπάξρεη επίζεο κηα πξφηαζε γηα δεκηνπξγία ελφο ππνβξχρηνπ πάξθνπ ζηα βνξεηναλαηνιηθά ηνπ λεζηνχ. Απφ ην 2018, ππάξρνπλ ζρέδηα γηα λα μεθχγεη ην λεζί απφ ηε ιήζε. ΢χκθσλα κε ηελ πξφηαζε ηνπ πξνέδξνπ ηεο Βνπιήο, Νίθνπ Βνχηζε, ε Μαθξφλεζνο πξφθεηηαη λα αλαθεξπρζεί Μλεκείν Παγθφζκηαο Κιεξνλνκηάο ηεο UNESCO, ην πξψην ειιεληθφ κλεκείν ηνπ 20νχ αηψλα. Μηα επηηξνπή παλεπηζηεκηαθψλ, πξψελ θξαηνπκέλσλ θαη επηζηεκφλσλ ζα πξέπεη λα πξνεηνηκάζνπλ ηελ αίηεζε. Σελ ίδηα ρξνληά, κε δέζκεπζε ηεο θπβέξλεζεο, ην ππνπξγείν απνθηά ηε δπλαηφηεηα λα πξνρσξήζεη ζηελ εξγνιαβία ηεο θαηεδάθηζεο ησλ απζαηξέησλ ηεο Μαθξνλήζνπ. Σέινο ην 2019, νιφθιεξε ε Μαθξφλεζνο θεξχρζεθε αξραηνινγηθφο ρψξνο κε νκφθσλε γλσκνδφηεζε ηνπ Κεληξηθνχ Αξραηνινγηθνχ ΢πκβνπιίνπ, χζηεξα απφ πξφηαζε ηεο Δθνξείαο Αξραηνηήησλ Κπθιάδσλ, ιφγσ ηεο αλαθάιπςεο αλζξσπνγελψλ θαηάινηπσλ πνπ αλάγνληαη ζηα ηέιε ηεο 4εο ρηιηεηίαο π.Υ. ελψ ν πξψηνο εληνπηζκέλνο νηθηζκφο ηνπ λεζηνχ ηδξχζεθε ζηε ζέζε Πξνβάηζα, ζηα δπηηθά ηνπ λεζηνχ, θαηά ηελ Πξψηκε Δπνρή ηνπ Υαιθνχ.

116

_΢ςζήηηζη για ηην ανάδειξη ηηρ Γςάπος Ζ Γςάπορ ζήκεξα παξακέλεη έξεκνο ηφπνο, ε θπζηθή ηνπνγξαθία ηνπ νπνίνπ ζπκπιεξψλεηαη απφ ηα επηβιεηηθά εξείπηα ησλ θπιαθψλ θαη ησλ κηθξφηεξσλ θηηζκάησλ ηνπ πξψελ ζηξαηνπέδνπ θπιάθηζεο, παξακέλεη ίδηα πνιιά ρξφληα. Παξαζέηνληαο ρξνλνινγηθά ηηο πνηθίιεο απνθάζεηο ηνπ θξάηνπο, θαλεξψλεηαη ε αδπλακία αληηκεηψπηζεο ηνπ λεζηνχ, σο ηζηνξηθφο ηφπνο. Έσο ην 2000, ην λεζί ρξεζηκνπνηήζεθε σο πεδίν βνιήο ηνπ Πνιεκηθνχ Ναπηηθνχ. Ζ πξψηε ελέξγεηα εληνπίδεηαη ην 2001, φηαλ κε απφθαζε ηνπ Τπνπξγείνπ Πνιηηηζκνχ ην λεζί ραξαθηεξίζηεθε επίζεκα «ηζηνξηθφο ηφπνο» θαη φια ηα θηίξηα ηνπ ΢ηξαηνπέδνπ ηεο Γπάξνπ ηζηνξηθά δηαηεξεηέα κλεκεία (ΦΕΚ 1680/17.12.2001). Γέθα ρξφληα αξγφηεξα, κε ηελ Τπνπξγηθή απφθαζε (ΦΕΚ 182/Α.Α.Π./21.07.2011), νξηνζεηήζεθε ν θεξπγκέλνο ηζηνξηθφο ηφπνο ηεο λήζνπ Γπάξνπ θαη πεξηιακβάλεη πιένλ κφλν ηελ πεξηνρή ησλ πέληε φξκσλ ζην λνηηναλαηνιηθφ ηκήκα ηεο λήζνπ. Δληφο απηνχ, απαγνξεχεηαη νπνηαδήπνηε επέκβαζε (αλέγεξζε θηηζκάησλ, απνθαηάζηαζε ή θαηεδάθηζε εξεηπσκέλσλ θηηζκάησλ) ή νπνηαδήπνηε νηθνδνκηθή δξαζηεξηφηεηα πιεζίνλ απηνχ ρσξίο πξνεγνπκέλσο λα δεηεζεί ε έγθξηζε ηνπ Τπνπξγείνπ Πνιηηηζκνχ θαη Αζιεηηζκνχ θαη ησλ αξκνδίσλ Τπεξεζηψλ ηνπ. Ζ ζαθήο ζπκπεξίιεςε κφλν ησλ πέληε φξκσλ ζηα φξηα ηνπ θεξπγκέλνπ ηζηνξηθνχ ηφπνπ ηεο Γπάξνπ επέηξεςε ηελ αδεηνδφηεζε απφ ηε Ρπζκηζηηθή Αξρή Δλέξγεηαο κνλάδσλ παξαγσγήο αηνιηθήο ελέξγεηαο ζε πεξηνρέο ηνπ λεζηνχ πνπ δελ εληάζζνληαλ ζηε ραξαθηεξηζκέλε πεξηνρή. ΢ε ζρεηηθφ ςήθηζκά ηεο ζηηο 12 Μαΐνπ 2007, ν ζχιινγνο «Γπάξνο Ηζηνξηθή Μλήκε» ραξαθηεξίδεη «αλίεξν» ην εγρείξεκα ηεο «Διιεληθήο Σερλνδνκηθήο Δλεξγεηαθήο Α.Δ.» λα εγθαηαζηήζεη αηνιηθφ πάξθν ζην λεζί, αληηηείλνληαο πσο νπνηαδήπνηε πξάμε εθκεηάιιεπζεο θαη αμηνπνίεζεο ζε θεξπγκέλνπο ηφπνπο ηζηνξηθήο κλήκεο θαηαξγεί ηνλ ηηκεηηθφ ραξαθηήξα πνπ ε Πνιηηεία ηνπο έρεη πξνζδψζεη «δηαηεξεηένπο ζηνπο αηψλεο γηα θξνλεκαηηζκφ θαη ελεκέξσζε ησλ επεξρφκελσλ γελεψλ».

117

΢ρεηηθά κε ηελ εγθαηάζηαζε αηνιηθνχ πάξθνπ ζηνλ ηζηνξηθφ ηφπν ηεο Γπάξνπ, ην Τπνπξγείν Πνιηηηζκνχ έρεη θαηαβάιεη θάζε πξνζπάζεηα γηα ηελ πξνζηαζία ηνπ ηφπνπ απφ ηελ θηελνηξνθηθή δξαζηεξηφηεηα, θαη απνκέλεη ζηελ αξκνδηφηεηα ηνπ Τπνπξγείνπ Δζληθήο Άκπλαο λα κεξηκλήζεη γηα ηνλ θαζαξηζκφ ηκεκάησλ ηνπ λεζηνχ απφ «ππνιείκκαηα πνιεκηθνχ πιηθνχ (βιήκαηα)». Χζηφζν, ζε άξζξν ζηνλ ηνπηθφ ειεθηξνληθφ ηχπν ζηηο 6 Απξηιίνπ 2014, αλαθέξεηαη πσο γηα ηελ πινπνίεζε ηνπ αηνιηθνχ πάξθνπ εθθξεκεί αθφκε ν θαζαξηζκφο ησλ λαξθνζεηεκέλσλ πεξηνρψλ ηεο Γπάξνπ πνπ ζπκπίπηνπλ κε ηε κειινληηθή ζέζε ησλ αλεκνγελλεηξηψλ απφ ην Τπνπξγείν Δζληθήο Άκπλαο. Δλησκεηαμχ, ζχκθσλα κε ην ίδην άξζξν, νη απφςεηο ηεο ηνπηθήο θνηλσλίαο δηίζηαληαη: ηκήκα ηεο ππνζηεξίδεη ηελ επέλδπζε θαζψο πξνβιέπεη πσο ηα εξείπηα ησλ ζηξαηνπέδσλ ζα δηαηεξεζνχλ, ζα αλαδεηρζνχλ θαη ζα γίλνπλ επηζθέςηκα, ελψ ζα δεκηνπξγεζνχλ ζέζεηο εξγαζίαο θαη νηθνλνκηθφ φθεινο γηα ηνπο θαηνίθνπο ηεο ΢χξνπ απφ ηελ ελεξγεηαθή επέλδπζε. Κάπνηνη δηαθξίλνπλ πσο ε ηνπνζέηεζε ησλ αλεκνγελλεηξηψλ ζην πίζσ ηκήκα ηνπ λεζηνχ πνπ δε ρξεζηκνπνηήζεθε σο ηφπνο θπιάθηζεο, ζε ζεκείν πνπ δελ είλαη νξαηφ απφ ηνπο φξκνπο θξάηεζεο, ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ πξνζηαζία θαη ηελ αλάδεημε ησλ πεξηνρψλ κε ηα απνκεηλάξηα ησλ ζηξαηνπέδσλ, απνηειεί ηθαλνπνηεηηθφ ζπκβηβαζκφ. Αληίζεηα, άιινη επηκέλνπλ ζηελ απαγφξεπζε νπνηαζδήπνηε νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο ζην λεζί, ψζηε λα δηαηεξεζεί αλέπαθνο ν ζθιεξφο ραξαθηήξαο ηεο κλήκεο πνπ απηφ ζπκβνιίδεη θαη ηεθκεξηψλεη. Αληίζηνηρα, ε βφζθεζε θαη ρξήζε ησλ θηηξηαθψλ εξεηπίσλ θαη θπιαθψλ σο ρψξνη ζηαπιηζκνχ απφ θηελνηξφθνπο θαηαδεηθλχνληαη σο πξάμεηο «βεβήισζεο». ΢χκθσλα κε ην ςήθηζκα, ν κφλνο αξκφδηνο γηα ηε ρξεκαηνδφηεζε θαη αλάδεημε ηνπ ηζηνξηθνχ ηφπνπ, κε ηελ πινπνίεζε ηεο ζρεηηθήο κειέηεο γηα ηε δεκηνπξγία Γηαδξνκψλ Ηζηνξηθήο Μλήκεο ηνπ Δζληθνχ Μεηζφβηνπ Πνιπηερλείνπ, είλαη ην ειιεληθφ θξάηνο. Απνξξίπηεηαη δειαδή φπνηα πξφηαζε ηδησηηθήο εηαηξείαο λα ρξεκαηνδνηήζεη ην ζρεηηθφ έξγν θαζψο ηα ρξήκαηα ζα πξνέιζνπλ απφ «ηκήκα ησλ θεξδψλ ηδησηηθψλ επηρεηξήζεσλ».

118

Σέινο, ζχκθσλα κε ηελ Απφθαζε ηνπ Ηνπλίνπ ηνπ 2011 εγθξίζεθε «Πξνκειέηε ζηεξέσζεο θαη αλάδεημεο δηαηεξεηέσλ θπιαθψλ θαη ηξηψλ γεηηνληθψλ θηεξίσλ λήζνπ Γπάξνπ Ννκνχ Κπθιάδσλ» απφ ηε Γηεχζπλζε Αλαζηήισζεο Νενηέξσλ θαη Βπδαληηλψλ Μλεκείσλ ηνπ Τπνπξγείνπ Πνιηηηζκνχ. ΢ρεηηθά κε ηελ βηνπνηθηιφηεηα ηεο Γπάξνπ, έπεηηα απφ πέληε ρξφληα κηαο ζπληνληζκέλεο πξνζπάζεηαο, κεηαηξέπεηαη ζε ππξήλα νηθνινγίαο ζην Αηγαίν. Σν ππνπξγείν Πεξηβάιινληνο ζέζπηζε ην πξψην πιαίζην πξνζηαζίαο ηνπ λεζηνχ θαη ηεο ζαιάζζηαο δψλεο πνπ ην πεξηβάιιεη, έλα ζρέδην ην νπνίν έρεη ηε ζπλαίλεζε φισλ ησλ «εκπιεθνκέλσλ»: επηζηεκφλσλ, πνιηηείαο, δήκσλ θαη αιηέσλ. Δπφκελν βήκα ζα είλαη ε αλαθήξπμή ηεο σο εζληθφ πάξθν. Οη πξψηεο αλαθνξέο γηα θψθηεο ζηελ πεξηνρή ηεο Γπάξνπ (ηεο θψθηαο monachus monachus) θέξλνπλ ηελ πξνεγνχκελε δεθαεηία ζην λεζί ηνπο πξψηνπο εξεπλεηέο απφ ηε MOm, ηελ νξγάλσζε γηα ηελ πξνζηαζία ηεο θψθηαο. Σν 2010 νη πεξηβαιινληηθέο νξγαλψζεηο WWF Διιάο θαη MOm ππέβαιαλ πξφηαζε ζηελ Δπξσπατθή Δπηηξνπή, ε νπνία θαη εγθξίζεθε, γηα ην πεληαεηέο πξφγξακκα «Οινθιεξσκέλε πξνζηαζία γηα ηε κεζνγεηαθή θψθηα ζηηο Βφξεηεο Κπθιάδεο» (Κπθιάδεο LIFE), κε ζπληνληζηή ην WWF θαη εηαίξνπο ην ππνπξγείν Πεξηβάιινληνο, ηελ Απνθεληξσκέλε Γηνίθεζε Αηγαίνπ, ηελ Αλαπηπμηαθή Δηαηξεία Κπθιάδσλ, ηνπο Γήκνπο ΢χξνπ θαη Άλδξνπ, ηε MOm, ην Ηλζηηηνχην Tethys θαη ην Υαξνθφπεην Παλεπηζηήκην. Ζ πξψηε ζεηηθή θίλεζε έξρεηαη ην 2011, φηαλ ε Γπάξνο θαη ε ζάιαζζά ηεο, ζε αθηίλα 3 κηιίσλ, εληάρζεθαλ ζην δίθηπν Natura. Απφ ην 2013 μεθίλεζε ην πξφγξακκα Κπθιάδεο-LIFE, ελψ ιίγν αξγφηεξα δεκηνπξγήζεθε ε «επηηξνπή ζπλδηαρείξηζεο Γπάξνπ», έλα άηππν φξγαλν ζην νπνίν ζπκκεηέρνπλ φινη νη ελδηαθεξφκελνη. Σν 2014, ην ΤΠΔΝ αλέζεζε εηδηθή πεξηβαιινληηθή κειέηε γηα ην λεζί, απαξαίηεηε γηα ηελ αλαθήξπμε ηεο πεξηνρήο ζε εζληθφ πάξθν. Σν πξφγξακκα LIFE νινθιεξψζεθε ην 2018. Σν WWF, σο ζπληνληζηήο, παξέδσζε ζην Τπνπξγείν Πεξηβάιινληνο ηελ εηδηθή πεξηβαιινληηθή κειέηε θαη ην ζρέδην

119

πξνεδξηθνχ δηαηάγκαηνο, ην νπνίν ζέζπηδε φξνπο πξνζηαζίαο γηα ην λεζί. Χζηφζν, ην Τπνπξγείν δελ πξνρψξεζε ζηε ζεζκνζέηεζε ηνπ πιαηζίνπ. Σν λέν πιαίζην ρσξίδεη ην λεζί ζε ηξεηο δψλεο ζηηο νπνίεο νπζηαζηηθά επηηξέπεηαη κφλν ε επηζηεκνληθή κειέηε. Δλψ ζε απφζηαζε 3 λαπηηθψλ κηιίσλ απφ ην λεζί επηηξέπνληαη ππφ ζπγθεθξηκέλεο πξνυπνζέζεηο ε αιηεία κε άδεηα ηνπ ιηκελαξρείνπ, απφ ηελ 1ε Ηνπλίνπ έσο ηηο 31 Οθησβξίνπ θαη ν θαηαδπηηθφο ηνπξηζκφο ζε ζπγθεθξηκέλν ζεκείν.

//Σο ανηιπαπάδειγμα ηηρ Γήλος: Ένα ιεπό νηζί Ση θαζηζηά φκσο, έλαλ ηφπν ηεξφ? Δδψ, αμίδεη λα αλαθεξζεί, ην παξάδεηγκα ηεο Γήινπ, ην νπνίν έξρεηαη ζε αληηπαξάζεζε κε ηελ πεξίπησζε ηεο Γπάξνπ. Ζ Γήλορ, είλαη έλα κηθξφ λεζί πνπ βξίζθεηαη ζην θέληξν ηνπ Αηγαίνπ, ζηηο Κπθιάδεο, ηεο νπνίαο ε ηζηνξία μεθηλά ήδε απφ ηα αξραία ρξφληα. Τπνζηεξίδεηαη φηη ππήξμε ζηαζκφο γηα πνιινχο ιανχο, κέρξη πνπ νη πξψηνη θάηνηθνη εγθαηαζηάζεθαλ θαη ίδξπζαλ ηνλ πξψην νηθηζκφ. Έσο θαη ηνλ 14ν αηψλα π.Υ. ήηαλ άζεκε, κηαο θαη ην έδαθνο ηεο δελ πξνζθεξφηαλ γηα αλάπηπμε νηθηζκνχ. Μέρξη πνπ ην 478 π.Υ. ηδξχζεθε εθεί ε Γειηαθή ΢πκκαρία. Ήηαλ κηα πνιηηηθή θαη ζηξαηησηηθή έλσζε πεξίπνπ 150 αξραίσλ ειιεληθψλ θξαηψλ – πφιεσλ, ππφ ηελ θεδεκνλία ηεο πφιεο ησλ Αζελψλ, πνπ δηεμάγνληαλ ζπλαληήζεηο ζε έλαλ λαφ, φπνπ ηεξνχηαλ ην θνηλφ ηακείν απηψλ ησλ πφιεσλ. ΢θνπφο ηεο ζπκκαρίαο ήηαλ ε αληηκεηψπηζε ηεο Πεξζηθήο απεηιήο θαζψο θαη ηεο βίαηεο ζπκπεξηθνξάο ηνπ βαζηιηά ηεο ΢πάξηεο, Παπζαλία, πνπ νη Έιιελεο ηεο Ησλίαο δελ ήζειαλ λα ηνπο θέξεηαη ζαλ δνχινπο. Καηά ηελ δηάξθεηα ηεο ΢πκκαρίαο γίλεηαη θάζαξζε ηνπ λεζηνχ, κεηαθνξά δειαδή ηνπ πεξηερνκέλνπ ησλ ηάθσλ ζηε γεηηνληθή Ρήλεηα θαη νξίζηεθε ν απαγφξεπζε λα γελληέηαη ή λα πεζαίλεη θαλείο ζηε Γήιν, αθνχ ν Απφιισλαο κηζεί ην ζάλαην θαη νη λεθξνί κηαίλνπλ ην ηεξφ ηνπ. Ζ εηθφλα ηεο Γήινπ, άιιαμε ξηδηθά ζηα ηέιε ηνπ 1νπ αηψλα π.Υ. φηαλ νη Ρσκαίνη ξχζκηδαλ ηηο ηχρεο ηνπ Αηγαίνπ, κεηαηξέπνληαο ηελ ζε ηφπν γεκάην πινχην, εκπφξην, ηέρλεο, κε αγάικαηα, λανχο, πνιπηειείο θαηνηθίεο. Σν λεζί θαηαζηξάθεθε θαη ιεειαηήζεθε δχν

120

θνξέο θαη απφ ην 69 π.Υ. θαη κεηά άξρηζε ε παξαθκή θαη ε ζηαδηαθή εγθαηάιεηςή ηνπ. Απφ ην 1873 κέρξη ζήκεξα γίλνληαη αλαζθαθέο ζην λεζί φπνπ θαη ηδξχζεθε αξραηνινγηθφ κνπζείν γηα ηελ αλάδεημε ηνπ. Δίλαη θαλεξφ ινηπφλ, φηη ε Γήινο θάληαδε ζαλ κηα νπηνπία, πνπ ζηφρεπε ζηελ αξκνλία θαη ζηελ εηξεληθή ζπκβίσζε πνιιψλ δηαθνξεηηθψλ ιαψλ. Μηα πνιηηεία κε ζηφρν ηελ αληηκεηψπηζε ηεο βίαο θαη ηεο θαθνκεηαρείξηζεο ησλ αλζξψπσλ. Γεγνλφο πνπ έξρεηαη ζε αληηπαξάζεζε κε ηελ θνηλσλία ηεο Γπάξνπ, ε νπνία δεκηνπξγήζεθε κε απψηεξν ζθνπφ, ηελ εμφλησζε θαη βαζαληζκφ ρηιηάδσλ αλζξψπσλ, δηαθνξεηηθήο ηδενινγίαο. Απνηεινχλ δχν ηφπνπο ηφζν θνηλνχο κεηαμχ ηνπο, αθνχ θαη νη δχν ήηαλ μεξνλήζηα θαη αθαηνίθεηα γηα ρξφληα, αιιά θαη ηφζν δηαθνξεηηθνχο ηαπηφρξνλα ιφγσ ηεο ηζηνξίαο ηνπο. Θα κπνξνχζε θαλείο λα παξνκνηάζεη ηελ Γήιν σο θάηη ηδαληθφ, ζαλ έλαλ ηφπν ηεξφ πνπ ζηφρεπε ζηε θαιχηεξε ζπκβίσζε κέζα απφ αμίεο, ελψ ε Γπάξνο έλα θνιαζηήξην, έλαλ ηφπν απνηξνπήο, γεκάηνο κε αξλεηηθά ζπλαηζζήκαηα. Ζ Γήινο θξίζεθε ηφζν ηεξή, αθνχ αθφκε θαη ν ζάλαηνο απαγνξεχηεθε απφ ηα αξραία ρξφληα, ελψ απφ ηελ άιιε ε Γπάξνο απνηέιεζε έλα ζαλαηνλήζη, γλσζηή σο λεζί ηνπ δηαβφινπ, αθνχ ηφζνη εμφξηζηνη άθεζαλ ηελ ηειεπηαία ηνπο πλνή εθεί πέξα. ΢ε ηη δηαθέξνπλ απηνί νη δχν ηφπνη κε θξηηήξην ηελ ηεξφηεηα ηνπο; Οιφθιεξε ε Γήινο, ήδε απφ ην 1990 αλαθεξχρζεθε Μλεκείν Παγθφζκηαο Πνιηηηζκηθήο Κιεξνλνκηάο απφ ηελ UNESCO. Αθφκε, ηειεί ππφ πξνζηαζία ηνπ Τπνπξγείνπ Πνιηηηζκνχ θαη απαγνξεχεηαη ν ειιηκεληζκφο ζθαθψλ θαη ε δηαλπθηέξεπζε αηφκσλ, ρσξίο εηδηθή άδεηα. Απφ ηελ άιιε, ε πξνζηαζία ηεο Γπάξνπ θαζπζηέξεζε αξθεηά λα εθδεισζεί, φπσο αλαθέξακε ζην πξνεγνχκελν θεθάιαην, θαζψο αλαθεξχρζεθε ηζηνξηθφο ηφπνο ην 2001, αιιά ε πξνζπάζεηα γηα ηελ εθκεηάιιεπζε ηεο δελ άξγεζε λα θαλεξσζεί ζηα επφκελα ρξφληα, κέρξη πνπ ην 2011 αλαθεξχζζνληαη ηζηνξηθνί ηφπνη κφλν νη πέληε φξκνη ηνπ λεζηνχ. Αμίδεη λα ζεκεησζεί ε αλεμέιεγθηε πξφζβαζε ζην λεζί απφ ην θξάηνο, έηζη πνιινί επηηήδεηνη αγλφεζαλ ηελ ηεξφηεηα απηνχ ηνπ ηφπνπ, κε δηάθνξεο ελέξγεηεο, έρνληαο ζηφρν ην πξνζσπηθφ θέξδνο θαη φρη ηελ αλάδεημε απηνχ ηνπ ηφπνπ σο ηεξφ. Σειηθά, κε βάζε πνηά θξηηήξηα αλαδεηθλχεηαη ε ηζηνξία ελφο ηφπνπ;

121

122

123

124

΢ΤΜΠΔΡΑ΢ΜΑΣΑ ΋πσο αλαιχζακε ζε ζεσξεηηθφ επίπεδν, ε κλήκε αιιειεπηδξά κε ηελ ηζηνξία, θαζψο είλαη ε ζπιινγή ζπκβάλησλ πνπ εκπεξηέρνπλ έλα κεγάιν πνζνζηφ ηεο κλήκεο ησλ αλζξψπσλ. Χζηφζν, ε ζπιινγηθή κλήκε δε ζπλδέεηαη απφιπηα κε ηελ ηζηνξία δηφηη είλαη αδχλαηε ε εληαία ζπγθξφηεζε ηεο, θαζψο εμαξηάηαη απφ ηηο ηδενινγηθέο πεπνηζήζεηο θαη αμίεο δηαθφξσλ θνηλσληθψλ νκάδσλ. ΢πκπεξαίλνπκε άξα φηη ε κλήκε δε κπνξεί λα νξηζζεί σο ζπλνιηθή, ζε αληίζεζε κε ηελ ηζηνξία πνπ πξνζπαζεί λα ζπληάμεη κηα θαζνιηθή αθήγεζε, αδπλαηψληαο φκσο λα ζπκπεξηιάβεη φιεο ηηο κλήκεο ησλ θνηλσληθψλ νκάδσλ πνπ κπνξεί λα απνηεινχλ ηεθκήξηα γηα απηήλ. Πξνζεγγίδνληαο ινηπφλ, κέζσ ηεο εξεπλάο καο, ηε κλήκε ηεο εμνξίαο Διιήλσλ πνιηηηθψλ θξαηνπκέλσλ, αληηιακβαλφκαζηε πσο απνηειεί έλα ζπκβάλ απνζησπεκέλν απφ ηελ εζληθή ηζηνξία θαη ηελ ζπιινγηθή κλήκε. Ζ εμνξία απνηέιεζε κηα ζθνηεηλή θαη θαθφθεκε πεξίνδν γηα ηε ρψξα, πνπ φζν θη αλ πξνζπάζεζε ην θξάηνο ή αθφκα θαη νη ίδηνη νη άλζξσπνη λα ηε δηαγξάςνπλ, δελ παχεη αθφκε λα ηε ζηηγκαηίδεη θαη λα ηεο πξνζδίδεη ζθνηεηλά ηνπία. ΢ηηο εγθαηαζηάζεηο ηεο εμνξίαο, αθφκε θαη κεηά απφ αξθεηά ρξφληα, είηε βηψλνληαο είηε φρη, ηελ ιήζε απηψλ, εμαθνινπζεί λα ζπλαληά θαλείο ζξαχζκαηα αλζξψπηλσλ θαηαζθεπψλ πνπ ελψ δηαθξίλνληαη κε ζαθήλεηα απφ ην άγνλν θπζηθφ πεξηβάιινλ δε γίλνληαη αλαγλσξίζηκα σο κέξε ηεο έγθιεηζηεο νξγάλσζεο. Ζ αλάδεημε ησλ ηφπσλ εμνξίαο απφ ηελ ειιεληθή πνιηηεία, θάζε άιιν παξά άκεζε ήηαλ, αθήλνληαο ηνλ ρξφλν λα επηθέξεη πάλσ ηνπο ζεκάδηα θζνξάο. Ίζσο ε ιήζε απνζθνπνχζε ζηελ απνζηψπεζε θξηθηψλ εγθιεκάησλ ηεο εθάζηνηε επνρήο, έηζη ψζηε κε ην πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ λα ραζεί ν εζληθφο δηραζκφο θαη λα ιεηηνπξγήζεη νξζά ε θνηλσλία, μερλψληαο ην βεβαξπκκέλν παξειζφλ. Σελ εκπεηξία ηεο βίαο θαη ηελ θαηάξξεπζε ηνπ ιφγνπ σο πεδίνπ επίιπζεο δηαθνξψλ θαη δηαηχπσζεο ηνπ θνηλσληθά δηαλνεηνχ, επηρεηξεί λα απνζησπήζεη ε ιήζε ηεο εμνξίαο.

125

Ζ απνζηψπεζε απηή πάλησο, είλαη δπλαηφλ λα κε γίλεη αληηιεπηή κφλν σο δηαγξαθή κηαο αθήγεζεο, αιιά σο επνχισζε ελφο εμαηξεηηθνχ ηξαχκαηνο πνπ «δηεξεχλεζε ηα φξηα ηνπ άιινπ». Ζ απνζηαζηνπνίεζε απφ έλα γεγνλφο, είλαη δπλαηφλ λα απνηειέζεη παξάγνληα θαιχηεξεο αληηκεηψπηζήο ηνπ, γηα κηα πην αληηθεηκεληθή καηηά, αθνχ ην ζπλαίζζεκα κε ην πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ ράλεηαη θαη θπξηαξρεί ε κλήκε. Ζ πξνυπφζεζε ηεο ιήζεο ή ηεο κλήκεο σο ηξφπνη δηαρείξηζεο ηνπ ρξφλνπ κέζα απφ ηε δηαρείξηζε βησκέλσλ γεγνλφησλ, ην πέξαζκα δειαδή απφ ηελ εκπεηξία ηνπ πξαγκαηηθνχ ζηε ζεκαζηνδφηεζή ηνπ κε κηα εθ ησλ πζηέξσλ αθεγεκαηηθή πξνζέγγηζή ηνπ, θαηαδεηθλχεη πάληνηε ηε ζπλχπαξμε εληφο κηαο θνηλφηεηαο ελφο εθ ησλ πζηέξσλ δηακνξθσκέλνπ πιαηζίνπ αλαθνξάο, κε βάζε ην νπνίν δηεγνχκαζηε ην παξειζφλ θαη θαληαδφκαζηε ην κέιινλ. ΢ην πιαίζην ηεο θαηαλφεζεο θαη αλάδεημεο ησλ ηφπσλ εμνξίαο, ε επηηφπνπ έξεπλα απνηειεί δπλαηφ ζηνηρείν, θαζψο ν εξεπλεηήο, πέξα απφ ηελ παξαηήξεζε θαη ηελ θαηαγξαθή έρεη ηε δπλαηφηεηα λα βηψζεη ν ίδηνο ηε δπλακηθή ηνπ ηνπίνπ. Αξρηθά, κπνξεί λα δηαθξίλεη ηε ρσξηθή νξγάλσζε, λα αληηιεθζεί ηηο πθέο, ηα ρξψκαηα θαη ηα πιηθά ζε έλαλ θπζηθφ ηφπν, πνπ θαηαζθεπάζηεθαλ απφ ηνπο εμφξηζηνπο, δηαπηζηψλνληαο έηζη, ν ίδηνο ηε δνκή ηεο εθάζηνηε θπιαθήο θαζψο θαη ηνλ ηξφπν πνπ ιεηηνχξγεζαλ. Αθφκε, παξεπξηζθφκελνο ζην ίδην ην ηνπίν πνπ απνηέιεζε θάπνηε ηφπν εμνξίαο, έρεη ηε δπλαηφηεηα λα δεκηνπξγήζεη εηθφλεο θαη κε βάζε ηα ζπλαηζζήκαηά πνπ ηνπ πξνθαινχληαη λα ηνλ αλαβηψζεη. Έηζη, κέζσ ηεο βησκαηηθήο, ηνπηαθήο αλάγλσζεο, απνθηά κηα νινθιεξσκέλε αίζζεζε ηεο εμνξίαο ηνπ εγθιεηζκνχ σο εηεξνηνπίαο. Σα λεζηά ηεο εμνξίαο απνηεινχλ ζήκεξα ηφπνπο δηάζπαξηνπο κε εξείπηα, ζξαχζκαηα, γθξεκίζκαηα «αζήκαληα»: αλζξψπηλα δεκηνπξγήκαηα εθήκεξα. Οη επηθάλεηεο, νη πθέο, νη πιηθφηεηεο, φ,ηη απνκέλεη απφ ηα θηίζκαηα, ηα κνλνπάηηα, νη πεξηηεηρίζεηο, δειψλνπλ ηελ απνπζία εθείλσλ πνπ έδεζαλ εθεί θπιαθηζκέλνη θαη αλαθέξνληαη ειιεηπηηθά ζηελ παξνπζία φζσλ θαηνίθεζαλ εθεί, βαζαλίζηεθαλ, αληηζηάζεθαλ, επηβίσζαλ θαη ράζεθαλ.

126

΋πσο φκσο αλαθέξεη κειαγρνιηθά ν ΢. ΢ηαπξίδεο, «ηίπνηα πηα δελ είλαη ρξήζηκν, ηα εξείπηα απηά, “αλάμηα” κλήκεο, κε ηνλ θαηξφ γίλνληαη ζθφλε, θνληνξηφο ζηνπο αλέκνπο ηνπ Αηγαίνπ, ζε αληίζεζε κε ηα “αμηφινγα” αξραηνινγηθά επξήκαηα πνπ απνθαιχπηνληαη, ζπληεξνχληαη θαη πξνζηαηεχνληαη απφ ηε θζνξά, ηα απνκεηλάξηα ησλ ηφπσλ εμνξίαο αθήλνληαη ζηε δηαξθή απνζάζξσζε ηνπ ρξφλνπ».

127

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ένηςπα Αξζέλε, Κ. (1983), Μπνπκπνπιίλαο 18, Αζήλα: Θεκέιην. Θενδψξνπ, Β. (1996), Γπλαίθεο εμόξηζηεο ζηα ζηξαηόπεδα ηνπ εκθπιίνπ, Αζήλα: Καζηαληψηεο. Καιακπφγηαο, Α. (2016), Ιθαξία, Ο Κόθθηλνο Βξάρνο, Αζήλα: ΢χγρξνλε Δπνρή. Καξνχζνο, Σδ. (1974), Γπάξνο, Αζήλα: Πιεηαο. ΢ηαπξίδεο, ΢. (2006), Μλήκε θαη εκπεηξία ηνπ ρώξνπ, Αζήλα: Αιεμάλδξεηα. ΢ηαπξίδεο, ΢. (2009), Τόπνη Εμνξίαο: έλα ζεκεξηλό βιέκκα, Αζήλα: Αιεμάλδξεηα. ΢ηαπξίδεο, ΢. (2010), Μεηέωξνη ρώξνη ηεο Εηεξόηεηαο, Αζήλα: Αιεμάλδξεηα. ΢πιινγηθφ έξγν, (2002), Μαθξόλεζνο: Ιζηνξηθόο ηόπνο, ηφκνο Α‟, Αζήλα: ΢χγρξνλε Δπνρή. ΢πιινγηθφ έξγν, (2003), Μαθξόλεζνο: Ιζηνξηθόο ηόπνο, ηφκνο Β‟, Αζήλα: ΢χγρξνλε Δπνρή. ΢πιινγηθφ έξγν, (2006), Μαθξόλεζνο: Ιζηνξηθόο ηόπνο, ηφκνο Γ‟, Αζήλα: ΢χγρξνλε Δπνρή. ΢πιινγηθφ έξγν, (2008), Μλήκεο θαη ιήζε ηνπ ειιεληθνύ εκθπιίνπ πνιέκνπ, Αζήλα: Δπίθεληξν.

Connerton, P. (1989), House societies remember, Cambridge: Cambridge University Press.

128

Foucault, M.(20011), Επηηήξεζε θαη ηηκωξία: ε γέλλεζε ηεο θπιαθήο, Αζήλα: Πιεζξνλ.

Foucault, M. (2012), Εηεξνηνπίεο, Αζήλα: Πιεζξνλ.

Halbwachs, M. (1980), The collective memory , New York: Harper & Row Colophon Books.

Le Goff, J. (1992), History and memory, Columbia: Columbia University Press.

Nora, P. (1989), Between Memory and History: Les lieux de la memoire, Paris: Gallimard.

Norberg - Schulz,C. (2009), Genius Loci: Τν πλεύκα ηνπ ηόπνπ, Αζήλα: Παλεπηζηεκηαθέο Δθδφζεηο ΔΜΠ.

Ricoeur, P. (2009), Memory, Press.

History, Forgetting, Chicago: University of Chicago

Δθημεπίδερ Γαιαλφπνπινο, Σ. ( 2018), «Σν θηίξην ησλ θπιαθψλ θαη νη ινηπέο εγθαηαζηάζεηο ηεο Γπάξνπ». Σπξηαλά Γξάκκαηα, (2-3), ζει. 158- 201. Γιέδνπ, Μ., Καιαληδή, Ν., Κνπηζνβνχινπ, Μ., (2018), «Γπάξνο, Σφπνο θαη Σνπίν κλήκεο». Σπξηαλά Γξάκκαηα, (2-3), ζει. 228-241. Ληφληεο, Κ. (2003), « Σφπνη εμνξίαο», εθηά εκέξεο – Καζεκεξηλή, 16/11/2003. Δπγαζίερ Βαιζακήο, Θ. (2018), Τν ζέαηξν ηεο εμνξίαο, ε ηέρλε ηνπ ζεάηξνπ ζηε Μαθξόλεζν θαηά ηα έηε 1947-1952, Γηπισκαηηθή Δξγαζία, Διιεληθφ Αλνηθηφ Παλεπηζηήκην.

129

Βαξχηεο, Ν., Γάηαο, Υ., (2008), Οηθηζκνί, θηίζκαηα θαη εγθαηαζηάζεηο ηεο Μαθξνλήζνπ. Απνηππώζεηο, θαηαγξαθέο, ηξόπνη δηαρείξηζεο θαη πξνηάζεηο αλάδεημεο ηεο Μαθξνλιεζνπ ωο ηόπνπ ηζηνξηθήο κλήκεο, Πηπρηαθή Δξγαζία, Α.Σ.Δ.Η. Πεηξαηά. Γξνπκπνχθε, Α. (2014), Μλεκνληθνί ηόπνη θαη δεκόζηα ηζηνξία ηνπ Β’ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ ζηελ Ειιάδα- κηα ζπγθξηηηθή πξνζέγγηζε, Γηδαθηνξηθή Γηαηξηβή, Δζληθφ θαη Καπνδηζηξηαθφ Παλεπηζηήκην Αζελψλ. Κνληνγηάλλε, Υ., Μεηξνθαλέινπ, Κ. (2013), Καηαζθεπάδνληαο Μλήκεο… Σην ρώξν θαη ζην ρξόλν, Δξεπλεηηθή Γηάιεμε, Γεκνθξίηεην Παλεπηζηήκην Θξάθεο. Μαληφγινπ Α. (2011), Απηνβηνγξαθηθή κλήκε θα «ιήζε» ζε πξνζωπηθό, νηθνγελεηαθό θαη θνηλωληθό πιαίζην, Γηάιεμε, Πάληεην Παλεπηζηήκην. Σδηκνγηάλλε, Ν. (2009), Τνπίν - Μλήκε: Η κλήκε λνεκαηνδνηεί ην ηνπίν, Γηπισκαηηθή Δξγαζία, Δζληθφ Μεηζφβην Πνιπηερλείν. ΢ςνέδπιο Βξπρέα, Α., ΢ηαπξίδεο, ΢., Κξεηηθφο, Β., Πνιπρξνληάδε, Κ., Γθηδέιε, Β., (2003), «Γεκηνπξγία δηθηχνπ δηαδξνκψλ ηζηνξηθήο κλήκεο ζην ρψξν ησλ ζηξαηνπέδσλ ηεο λ. Γπάξνπ ηνπ λ. Κπθιάδσλ» πξαθηηθά Μειέηεο γηα ηελ αλάδεημε θαη πξνζηαζία ησλ ζηξαηνπέδσλ ηεο λ. Γπάξνπ, Τπνπξγείν Αηγαίνπ- Δζληθφ Μεηζφβην Πνιπηερλείν, Αζήλα, Διιάδα. Ηλεκηπονικέρ πηγέρ ΚΟΚΚΗΝΟ΢ ΦΑΚΔΛΟ΢ (2010), «Σφπνη εμνξίαο – Άε ΢ηξάηεο», https://kokkinosfakelos.blogspot.com/2010/12/blogpost_3590.html?fbclid=IwAR1bhBVqKy5tF4awotc3c0Chfv6frlY0EhWeEoWzSiHwGB 5t4CL6MdNIa6w, [πξφζβαζε 13/06/2019]

130

ΑΠΟΦΖ (2012), «Γπάξνο: Γλσξηκία κε ηελ βαξβαξφηεηα», https://apopsy.blogspot.com/2012/09/blogpost_24.html?fbclid=IwAR2lLh5JDgWzGlck0QEt6eZvvx2Aq4ncvAdI1LiEXXPEQt0Bq yAV0szIDSw, [πξφζβαζε 05/07/2019] ΑΣΔΥΝΧ΢ (2016), «Σξίθεξη : ην λεζί ηεο πνιηηηθήο εμνξίαο πεληε ρηιηάδσλ γπλαηθψλ (1948-1953)», https://atexnos.gr/trikeri-to-nisi-tis-politikis-eksorias-pente-hiliadonginekon-19481953/?fbclid=IwAR2lLh5JDgWzGlck0QEt6eZvvx2Aq4ncvAdI1LiEXXPEQt0BqyAV0s zIDSw, [πξφζβαζε 05/04/2919] ΡΗΕΟ΢ΠΑ΢ΣΖ΢ (2016), «Γαχδνο ην λεζί ηνπ δηαβφινπ, ηφπνο εμνξίαο ησλ αιχγηζησλ ηεο ηαμηθήο πάιεο», https://www.rizospastis.gr/story.do?id=9014008, [πξφζβαζε 10/04/2019] Πηγέρ εικόνων Δηθφλα 1: https://atexnos.gr/%ce%bc%ce%b1%ce%ba%cf%81%cf%8c%ce%bd%ce%b7%cf% 83%ce%bf%cf%82-%cf%84%ce%bf%cf%84%cf%85%cf%87%ce%b5%cf%81%cf%8c%ce%bd%ce%b7%cf%83%ce%af%ce%b2%ce%b1%cf%83%ce%b1%ce%bd%ce%b9%cf%83%cf%84/?fbclid=IwAR1 wAwSvWzIatikW_IVSKlgPuU9TQWzGjn6U0Y3z1-F4BaZAZA7CMcdxrsQ Δηθφλα 2,3: https://www.makronissos.org/pros-tous-kratoumenous/ Δηθφλα 4,5: http://kokkinosfakelos.blogspot.com/2012/09/blog-post_1251.html Δηθφλα 6,7: https://www.boemradio.gr/gr/el/news/makronisos-ena-fotografikoodoiporiko/

131

Δηθφλα 8: https://www.instazu.com/tag/%CE%BC%CE%B1%CE%BA%CF%81%CE%BF%CE %BD%CE%B7%CF%83%CE%BF%CF%82 Δηθφλα 9, 10: https://www.boemradio.gr/gr/el/news/makronisos-ena-fotografikoodoiporiko/ Δηθφλα 11: http://giorgoskokkinos.blogspot.com/2016/06/ Δηθφλα 12: https://www.boemradio.gr/gr/el/news/makronisos-ena-fotografikoodoiporiko/ Δηθφλα 13: https://www.instazu.com/tag/%CE%BC%CE%B1%CE%BA%CF%81%CE%BF%CE %BD%CE%B7%CF%83%CE%BF%CF%82 Δηθφλα 14: http://kokkinosfakelos.blogspot.com/2012/09/blog-post_1251.html Δηθφλα 15, 16: https://www.iefimerida.gr/news/428040/der-spiegel-skyvei-eylavikasti-makroniso-nisi-mias-skoteinis-epohis-eikones Δηθφλα 17: https://www.syrostoday.gr/News/19800-Gyaros-Nisi-ton-thalasson-tiseksorias-tis-agrias-fysis-kai-tonanthropon.aspx?fbclid=IwAR0fcAffys1ygXAQY7K227KCh65Ebl4FxaC_iRyQMwOYY 0_ilrcD-1W6lWk Δηθφλα 18: https://www.instazu.com/tag/gyaros Δηθφλα 19: https://www.syrostoday.gr/News/19800-Gyaros-Nisi-ton-thalasson-tiseksorias-tis-agrias-fysis-kai-tonanthropon.aspx?fbclid=IwAR0fcAffys1ygXAQY7K227KCh65Ebl4FxaC_iRyQMwOYY 0_ilrcD-1W6lWk

132

Δηθφλα 20: https://www.koinignomi.gr/news/koinonia/2019/05/09/perivallontiki-kaipolitistiki-exormisi-sti-gyaro.html?fbclid=IwAR1K_IZjumOHAOdXEyySO1itvhL9YDnpxeDBnSSaX6PKtrGehs3iHJrs4c Δηθφλα 21, 22: https://www.instazu.com/tag/gyaros Δηθφλα 23: https://diablog.eu/el/allgemein-el/gyaros-to-xechasmeno-nisi-tou-diavolou/ Δηθφλα 24, 25, 26, 27: https://www.instazu.com/tag/gyaros Δηθφλα 28: https://www.syrostoday.gr/News/19800-Gyaros-Nisi-ton-thalasson-tiseksorias-tis-agrias-fysis-kai-tonanthropon.aspx?fbclid=IwAR0fcAffys1ygXAQY7K227KCh65Ebl4FxaC_iRyQMwOYY 0_ilrcD-1W6lWk Δηθφλα 29, 30: https://diablog.eu/el/allgemein-el/gyaros-to-xechasmeno-nisi-toudiavolou/ Δηθφλα 31: https://enfo.gr/ar5701 Δηθφλα 32: https://www.thetoc.gr/koinwnia/article/afierwma-sti-guaro-to-nisi-tiseksorias Δηθφλα 33: https://enfo.gr/ar5701

133