Όψεις καθημερινών πρακτικών. Το παράδειγμα της ελληνικής πολυκατοικίας και το μπαλκόνι by GRADreview

Όψεις καθημερινών πρακτικών το παράδειγμα της ελληνικής πολυκατοικίας

και το μπαλκόνι

Όψεις καθημερινών πρακτικών

το παράδειγμα της ελληνικής πολυκατοικίας και το μπαλκόνι

Γιώτη Κασσιανή επιβλέπων καθηγητής

Κωστής Πανηγύρης Ανθή Κοσμά (σύμβουλος) ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2021

ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ

Εισαγωγή

Συμπύκνωση πολη(κατοικία)ς

Αφηγήσεις

Καθημερινές πρακτικές

9 Πρώτο μάθημα: Εισαγωγή στο σχεδιασμό 10 Μεθοδολογία

15 Η πόλη στη μικροκλίμακα της κατοίκησης 16 Η πολυσημία του χώρου 17 Λαϊκή κατοίκηση

23 Μνήμη και σωματική εμπειρία 27 Ατομική contrast ομαδική αφήγηση

31 Η όψη 33 Ο εθνογραφικός χάρτης 36 Αρχιτεκτονικός τύπος + Βιωμένο πρόγραμμα. 38 Καθημερινές ανάγκεςΚατοικησιμότητα 42 Πολυ(πολιτισμική)κατοικία

Ενδιάμεσος χώρος

48 Η όψη ως μεταβατικός χώρος 51 Το κατώφλι-σημαίνον για την οριοθέτηση του ιδιωτικού-δημόσιου 55 παρασιτικό (υπο)αντικείμενο 60 Το μπαλκόνι - το «έξω» του σπιτιού 63 Μέσα από το σπίτι 64 Θερινό σινεμά 65 Τα (α)πρόσωπα μπαλκόνια 67 Το μπαλκόνι της πανδημίας

71 Ανακεφαλαίωση 74 Τέλος

Επίλογος

Παράρτημα

Βιβλιογραφία

79 Ιστορία της πολυκατοικίας 83 Αλλαγή κατοίκησης 89 Λειτουργία και χρήσεις 92 Η αρχή εξάπλωσης του μπαλκονιού 96 Βιβλιογραφία 97 Σπουδαστικές εργασίες-Διαλέξεις 98 Αρθρογραφία 100 Πηγές εικόνων

00_Εισαγωγή

Εισαγωγή Πρώτο μάθημα: Εισαγωγή στο σχεδιασμό

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

Θυμάμαι από τα πρώτα έτη των σπουδών πως όλοι ως αρχάριοι επιδιώκαμε να σχεδιάσουμε πολυτελείς πολυκατοικίες, με κοινόχρηστο γυμναστήριο, σπα, σάουνα και ότι άλλο «γκλάμορους» στοιχείο μπορούσε να ενσωματωθεί, προκειμένου να σχεδιάσουμε την πολυκατοικία των ονείρων μας ή μάλλον τις πολυκατοικίες που βλέπαμε σε «ινσταγκραμικές» φωτογραφίες ή στο πίντερεστ. Μέχρι να κάνουμε τις πρώτες διορθώσεις και να καταλάβουμε πως στόχος μας σχεδιάζοντας είναι η εξασφάλιση ενός άνετου διαμερίσματος με καλές συνθήκες διαβίωσης, όπου πρωταγωνιστικό ρόλο στην λειτουργία και την τελική διαμόρφωση αυτού έχει ο κάτοικος. Από τότε άρχισα να παρατηρώ τις πολυκατοικίες των ελληνικών πόλεων, κυρίως στα Ιωάννινα και στο Βόλο, με αποτέλεσμα να σκέφτομαι ξανά και ξανά τα λόγια των καθηγητών περί αρχιτεκτονικών στοιχείων των όψεων όπως: μπουγάδες απλωμένες στην μπροστά όψη, φυτά πίσω από το γυάλινο μπαλκόνι, τέντες που θα βάλει ο κάτοικος προκειμένου να μην τον βλέπουν αδιάκριτα βλέμματα, ντουλάπες και οτιδήποτε ξεχασμένο που θα μετατρέψουν τον υπαίθριο χώρο σε αποθήκη και ότι άλλο ανθρωπολογικό και εθνογραφικό στοιχείο συναντάμε στις όψεις των κτιρίων. Ωστόσο, τι κι αν αυτά τα ποικίλα στοιχεία πρέπει να βρίσκονται εκεί, προκειμένου να αλληλοσυμπληρώσουν την αρχιτεκτονική του κελύφους; Πώς αλληλεπιδρούν με το δομημένο περιβάλλον; Τι σχέση επιτυγχάνεται μεταξύ κτιρίου και κάτοικου; Πώς συμβάλλουν στην επικοινωνία των ανθρώπων και τι νοήματα μπορούν να μεταδώσουν στη σύγχρονη, για πολλούς, αποσυναρμολογημένη κοινωνία; Με αφορμή, λοιπόν, τις πολυδιάστατες όψεις των πολυκατοικιών του ελληνικού αστικού ιστού, που κατακλύζονται συνήθως από κοινωνικά ετερόκλιτα χαρακτηριστικά, ξεκίνησα την ερευνητική εργασία που εστιάζει στην «επιδερμίδα» των κτιρίων συλλογικής κατοίκησης. Πιο συγκεκριμένα, διερευνάται η πολυκατοικία ως ένα σύμπλεγμα κοινωνικής δράσης και πως αυτή εκτονώνεται στις όψεις -στον μεταιχμιακό χώρο δημόσιου και ιδιωτικούμέσω των καθημερινών αντικειμένων. Χαρακτηριστικό τύπο συλλογικής κατοίκησης όπου παρατηρείται η εμφάνιση εθνογραφικών στοιχείων αποτελεί

00_Εισαγωγή

η μεταπολεμική μοντέρνα πολυκατοικία, όπως αυτή επικράτησε στον ελληνικό αστικό ιστό και έχει επιβιώσει μέχρι σήμερα. Επομένως, η εργασία εστιάζει στην ανάλυση των όψεων, κυρίως της πρόσοψης και πιο συγκεκριμένα στο στοιχείο του μπαλκονιού στη συγκεκριμένη μορφή συλλογικής κατοίκησης. Σε αυτή διερευνώνται τα ανώνυμα λαϊκά αντικείμενα που επεμβαίνουν στο κέλυφος του κτιρίου μέσω των καθημερινών τελετουργιών.

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

Μία πολυπλοκότητα των διαφορετικών δράσεων, που συντρέχουν σε παράλληλες τροχιές, και αποκαλύπτονται στα μπαλκόνια των πολυκατοικιών είναι ενδείξεις για τις ζωές των ανθρώπων μέσα στα διαμερίσματα. Εκφράσεις του «εσωτερικού» στις όψεις -«εξωτερικό». Πρόκειται για μία σειρά ετεροτήτων που συγκροτούν ένα τεχνητό περιβάλλον το οποίο σχεδόν προσαρτάται στην επιφάνεια του υπάρχοντος πυκνοδομημένου. Αυτά τα στοιχεία σηματοδοτούν την πολυμορφία της καθημερινότητας, μεταδίδουν αφηγήσεις και ιστορίες της μικροκατοίκησης, ενώ παράλληλα καταφέρνουν και εκφράζουν ένα κομμάτι του πολιτισμού μας. Ουσιαστικά, στην όψη συλλέγονται τα τελεστικά στοιχεία της καθημερινότητας των ανθρώπων της σύγχρονης κοινωνίας και αναδεικνύεται η πολυπολιτισμικότητα αυτών. Θα λέγαμε πως είναι η υβρίδια κοινότητα στη μικροκλίμακα της πολυκατοικίας, όπου στο εσωτερικό διαδραματίζονται καταστάσεις και γεγονότα -και το πως αυτή διαχειρίζεται το έξω, που βοηθά τις αναγνώσεις μας για την κατοίκηση σήμερα και συμβάλλει στην νοηματοδότηση του τόπου. Μεθοδολογία Για την ανάλυση του κελύφους ως όψεις των καθημερινών πρακτικών επιχειρώ να προσδιορίσω τον εξωτερικό χώρο και να του προσάψω μία ταυτότητα σύμφωνη με τα επεμβατικά ανθρωπολογικά στοιχεία. Διερευνώνται οι όψεις ως προς τα ανώνυμα αντικείμενα και ως εκ τούτου τις δράσεις που περιλαμβάνουν, και με ποιο τρόπο αυτά συμβάλλουν στην κατανόηση του αστικού τοπίου. Κάνουμε λόγο για την όψη ως μάζα ετερογενών στοιχείων που μεταδίδει αφηγήσεις της πολυδιάστατης ζωής και μεσολαβεί ως κοινό μέσο επικοινωνίας που ανακαλεί μνήμες και δίνει μορφή και λειτουργία στο περιεχόμενο της κατοίκησης. Οι καθημερινές τελετουργίες των ένοικων εκτονώνονταιεκφράζονται στο κέλυφος, με κύριο πρωταγωνιστή το μπαλκόνι, με αποτέλεσμα

00_Εισαγωγή

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

να δημιουργούν μία σχέση αλληλεπίδρασης μεταξύ εξοπλισμού και κάτοικου. Αυτή η σχέση σηματοδοτεί την ανθρώπινη ύπαρξη πίσω από τις δομές, προϊδεάζει για το περιεχόμενο και μαρτυρά την (αυθόρμητη) κατοίκηση. Επίσης γίνεται ανάλυση της όψης ως ο χώρος του μεταιχμίου μεταξύ δημόσιας και ιδιωτικής σφαίρας, ως ο χώρος κοινωνικού μετασχηματισμού, που καλείται να διατηρήσει την αρμονία των αντιθέσεων. Είναι ο ενδιάμεσος χώρος που δεν έχει σαφή προσδιορισμό αλλά κάνει μία μίξη ιδιωτικών στοιχείων που προσκολλούνται στο δημόσιο κενό και γεφυρώνουν τις διαφορετικές οντότητες. Ως σύμπλεγμα αφηγηματικών εικόνων που εκφράζουν πτυχές της καθημερινότητας, οι όψεις συνδιαλέγονται και με την εθνογραφία, καθώς συμβάλλουν στην πολιτισμική αναπαράσταση της κοινωνίας όπως αυτή εκφράζεται στη μικροκλίμακα της πολυκατοικίας. Σε αυτές τις εικόνες η βιωματική σχέση ανθρώπου-κτιρίου, ο βαθμός της κατοικησιμότητας βοηθούν στην συνειδητοποίηση της ταυτότητας και της πολιτισμικής μας κληρονομιάς. Μία άλλη προσέγγιση που συμβαδίζει με τις απόψεις του Serres αποτελεί ο συσχετισμός των αντικειμένων με την έννοια του παράσιτου, δηλαδή ως τα ενεργά πλάσματα που χαρακτηρίζονται από την ασάφεια και αποκτούν ταυτότητα ανάλογα με τις αφηγήσεις που συμμετέχουν στην συνείδηση μας. Η κατάσταση τους αιωρείται κάπου ανάμεσα στο υποκείμενο και το αντικείμενο, όπως και η θέση τους που προκαλεί την διαταραχή της μάζας και δημιουργεί νέες συσχετίσεις. Τέλος, στην εργασία, γίνεται αναφορά στο μπαλκόνι της ελληνικής πολυκατοικίας, και στο ρόλο του που αναγεννάτε σήμερα, στην περίοδο κρίσης (λόγω του Covid19) που ζούμε. «Κάθε αρχιτεκτονική επέμβαση στον χώρο αποτελεί μία αναλογική ερμηνεία του τόπου, στον οποίο αναφέρεται. Ακόμα κι αν εμφανίζεται μορφολογικά ως αντίθεση, υπάρχει, πιστεύω, μια νοηματική σύνδεση με τον τόπο. […] Κάθε νέα επέμβαση […] αποτελεί μια ερμηνεία του ήδη υπάρχοντος περιβάλλοντος. Δηλώνει, δηλαδή, τον τρόπο που εμείς κατανοούμε την υπάρχουσα κατάσταση και επεμβαίνουμε σε αυτή»[1]. Οι καθημερινές πρακτικές συγκροτούν την ανώνυμη-εθνογραφικήπαρασιτική αρχιτεκτονική, που εκφράζουν τον υλικό πολιτισμό να αλληλεπιδρά με τις δομές και επεμβαίνουν στην συνείδηση μας μέσω των αφηγηματικών εικόνων. Πρόκειται για μία αναλογική σχέση παράλληλων οντοτήτων -δομημένο/

[1] Μπούκη Μπαμπάλου-Νουκάκη, 8+1 Κείμενα για την αρχιτεκτονική και την πόλη, Doma, Δεκέμβριος, 2020, σ.41

00_Εισαγωγή

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

τεχνητό, άνθρωπος/δομές, παρατηρητής/κάτοικος, δημόσιο/ιδιωτικό, φύση/ πολιτισμός- που μεταβάλλεται σύμφωνα με τις πολιτισμικές αξίες και μεσολαβεί στην κατανόηση της νέας κοινωνίας. Με άλλα λόγια, δημιουργείται μία σχέση αλληλεπίδρασης αντιθέσεων που διακρίνεται στην κλίμακα της μικροκατοίκησης και εξαρτάται από τα βιώματα, τις νοοτροπίες και τις αντιλήψεις που κυριαρχούν, οι οποίες θα βοηθήσουν στην ανάγνωση και το σχεδιασμό του τοπίου.

[1]

01_Συμπύκνωση πολη(κατοικία)ς

Συμπύκνωση πολη(κατοικία)ς Η πόλη στη μικροκλίμακα της κατοίκησης

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

Η πόλη αφορά το σύνολο των ανθρώπων που την κατοικούν και ότι συμπεριλαμβάνεται με αυτούς: πρακτικές, αντιλήψεις, γεγονότα και καταστάσεις ριζώνουν στην καθημερινότητα του κάτοικου και ανταποκρίνονται στην αναγνώριση του αστικού τοπίου. Ουσιαστικά, οι άνθρωποι δραστηριοποιούνται στο χώρο και εκτονώνουν την συμπεριφορά τους στο δομημένο περιβάλλον. Σε αυτή τη σχέση δράση-περιβάλλον μεσολαβούν δομές με μικροκλίμακες, όπως η πολυκατοικία. Σε μεγάλο βαθμό η πολυκατοικία είναι ο πρωταγωνιστής της αλληλεπίδρασης του αστικού τοπίου με την κοινωνία ενώ παράλληλα συμβάλλει στην άρθρωση της πόλης-αταξίας ξεκινώντας από τις ετερότητες των κατοίκων της, όπου φιλοξενεί. Με άλλα λόγια, η πολυκατοικία συμπυκνώνει τον ρόλο και τις λειτουργίες της πόλης σε μικρογραφία και αναπαριστά αναλυτικότερα την σύγχρονη κοινωνία και τις αρχές της. Το μοντέλο της πόλης-τάξης αποσαθρώνεται μπροστά στην πολυμορφία και το χάος που προξενεί ο άνθρωπος με τις δράσεις του, και αναγεννά τη νεωτερική μεγαλούπολη, εμπλουτισμένη από τα βιώματα και τις τελετουργίες αυτού. Η πόλη-αταξία είναι στο προσκήνιο. Το αστικό τοπίο ρυθμίζεται σε μεγάλο βαθμό από τις χωροχρονικές καθημερινές πρακτικές του κάτοικου, τα βιώματα αυτού, που συχνά φτάνουν να αναθεωρήσουν-ανανεώσουν τους θεσμούς -πολιτισμικούς, κοινωνικούς- υπό τις νέες αντιλήψεις που προκύπτουν μέσω της νοηματοδότησης του δομημένου περιβάλλοντος. Αν το τσάι με λεμόνι στο μπαλκόνι είναι κάτι που συνηθίζεται τις μέρες του καλοκαιριού, και το κάνει ο απέναντι, τότε είναι μία πολύ καλή ιδέα, ας το εφαρμόσω και εγώ. Ή αν ο γείτονας έχει απλωμένα τα ρούχα του έξω με εκτεθειμένα τα εσώρουχα, είναι κάτι που μπορεί να το θεωρούσες ντροπή αλλά αν το κάνει και ο απέναντι και ο παραδίπλα τότε είναι πλέον κάτι το φυσιολογικό.

01_Συμπύκνωση πολη(κατοικία)ς

Η πολυσημία του χώρου

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

Η πολη(κατοικία) παραθέτει ετερόκλιτα στοιχεία της καθημερινότητας στη δημόσια σφαίρα -στοιχεία της οποίας εκφράζονται στην όψη-, δίνοντας «τροφή» στον παρατηρητή για αναθεώρηση του τοπίου, αλλά και για δημόσια κριτική περί αισθητικής του αστικού χώρου. Κάνουμε αναφορά σε κάτι που προκαλεί παράπονα αλλά την ίδια στιγμή εμείς οι ίδιοι το προξενούμε, μέσω των καθημερινών δράσεων. Με τις καθημερινές πρακτικές μας επεμβαίνουμε στην αισθητική της πολυκατοικίας και συνάμα της πόλης, επειδή «έτσι μας αρέσει» ή «δεν έχουμε επαρκή χώρο», «γιατί πρέπει» ή ακόμα «γιατί δεν γίνεται αλλιώς». Με αυτό τον τρόπο επεμβαίνουμε συμμετέχοντας στην μετάφραση του βιωμένου και ανθρωπολογικά χώρου σε υπαρκτό. Οι όψεις σηματοδοτούν συχνά την πολυδιάστατη ζωή του ανθρώπου της μεγαλούπολης και παραθέτουν στοιχεία της ταυτότητας του. Η πολυκατοικία με αυτή την έννοια σημαίνει ετεροτοπίες παραθετημένες στο χώρο όπου ξεχωριστές ταυτότητες «συγκροτούν ένα δομικό πλέγμα που ταξινομεί και προσδιορίζει τα κοινωνικά άτομα»[2]. Πιο συγκεκριμένα, τα αντικείμενα που φαίνονται στη δημόσια σφαίρα της πολυκατοικίας -μπαλκόνι- είναι αποτέλεσμα τελέσεων όπου εκεί οργανώνονται στη διάρκεια της ημέρας και παρουσιάζονται κοινωνικά νοήματα. Σε αυτά αποκαλύπτονται στοιχεία για τους ιδιοκτήτες, όπως για το φύλο, τις επαγγελματικές/οικογενειακές ιδιότητες, τις προκαταλήψεις του κτλ., με αποτέλεσμα να δίνονται διαφορετικές και πολύπλοκες ερμηνείες στο χώρο. Είναι η πολυσημία των δράσεων που ο παρατηρητής καλείται να διαχειριστεί και στα μάτια του να την αποσαφηνίσει, προκειμένου να αναγνωρίσει την ταυτότητα τόσο του ένοικου όσο και της δομής που τον στεγάζει. Πρόκειται για τη σχέση που προκαλούν οι ετερότητες και λειτουργούν ως οδηγός επανερμήνευσης των αστικών δομών υπό την συμβολή της ανθρώπινης ύπαρξης.

[2] Σταύρος Σταυρίδης, Μετέωροι χώροι της ετερότητας, Αλεξάνδρεια, Ιανουάριος, 2010, σ.34

01_Συμπύκνωση πολη(κατοικία)ς

Λαϊκή κατοίκηση Τέλος, η πολυκατοικία εκφράζει τις αρχές του μοντέρνου κινήματος στις πρώτες εκδοχές της, αλλά κυρίως είναι προϊόν μιας ανώνυμης αρχιτεκτονικής, η οποία εξαπλώθηκε εμπειρικά βάσει των οικοδομικών κανονισμών[3]. «Η πολυκατοικία θα αναγνωριστεί ως ένα παράδειγμα του πώς ένα μαζικό προϊόν

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

[2] [3] Πολυξένη Σωτηροπούλου, η πολυκατοικία ως πρόβλημα στον τεχνικό και αρχιτεκτονικό τύπο, διπλωματική εργασία, επιβλ. Παναγιώτης Τουρνικιώτης, 2019, σ.62

01_Συμπύκνωση πολη(κατοικία)ς

της ανώνυμης, λαϊκής αρχιτεκτονικής, το οποίο προωθήθηκε στο πλαίσιο της ανάπτυξης του ιδιωτικού τομέα, παρουσιάζει συνεχή προσαρμοστικότητα, υποστηρίζει την οικειοποίησή του από τον εκάστοτε χρήστη και συγχωνεύει στην πράξη τη δημόσια και την ιδιωτική σφαίρα της αστικής ζωής της ελληνικής πόλης»[4]. Μπορεί αυτός ο μοντέρνος μετασχηματισμός της αστικής πόλης να έφερε αντιδράσεις στον ελληνικό πληθυσμό, ωστόσο, οι «αθηναϊκές» πολυκατοικίες κυριαρχούν στην πολιτισμική κληρονομιά της Ελλάδας και φέρουν προσωπικές αναφορές και αισθητικές προεκτάσεις από τους ένοικους τους.

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

«Η τυπολογία της πολυκατοικίας αποτέλεσε την απάντηση στην ανάγκη για στέγαση της ελληνικής οικογένειας. Η αστική μονάδα της οικογένειας συγκροτήθηκε μαζί με την έννοια του «λαού» και αποτέλεσε την ιδεολογική βάση του σύγχρονου ελληνικού κράτους και βασική παραγωγική και κοινωνική μονάδα. Τα τελευταία είκοσι χρόνια η κοινωνική μονάδα της ελληνικής οικογένειας κλονίζεται μέσα στο νέο πολυ-πολιτισμικό περιβάλλον και τις συντελούμενες δημογραφικές ανακατατάξεις. Έτσι περιγράφεται η κρίση στην αστική τυπολογία της πολυκατοικίας, η οποία σχηματίστηκε για να στεγάσει την οικογένεια ως θεσμό προσδιορισμένο από την εθνική του ταυτότητα»[5].

[3.Dom-ino καθημερινών πρακτικών. Σχέδιο: Κασσιανή Γιώτη]

[4] Νίκος Βατόπουλος, «Η μοντέρνα Αθήνα και οι χιλιάδες πολυκατοικίες της», Η Καθημερινή, 17.09.20 [5] Ζήσης Κοτιώνης, «ο σωρός της Αθήνας», http://www.kotionis.com/el/athens_pile

01_Συμπύκνωση πολη(κατοικία)ς

Άρα, κάνουμε λόγο για την πολυκατοικία ως τη νέα κοινωνία που κατακλύζεται από εύρος πολιτισμικών ιδεών, αλλά ταυτόχρονα αποτελεί και μέρος της εθνικής μας κληρονομιάς. Ακόμα και αν περιορίζεται η εμφάνιση του πρότυπου της ελληνικής οικογένειας στο μοντέλο της πολυκατοικίας, οι παρεμβάσεις των ενοίκων στους χώρους της βεράντας και των εξωστών ενισχύουν την κοινωνική ταυτότητα της ελληνικής πόλης και σε συνδυασμό με την διαφορετικότητα των υπόλοιπων πολιτιστικών στοιχείων συγκροτούν την πολυκατοικία ως σύγχρονη μορφή λαϊκης κατοίκησης η οποία με τη σειρά της αναπαριστά την νεωτερική μεγαλούπολη.

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

Επομένως, αυτός ο τύπος συλλογικής κατοίκησης μπορεί να φαίνεται ένα κτίριο που επαναλαμβάνεται στο αθηναϊκό τοπίο και με τη σειρά του στις επαρχίες, προκειμένου να καλύψει την ανάγκη της στέγασης, ωστόσο αποτελεί σημαντικό γεγονός στην ιστορία του πολιτισμού μας, και έχει καταλάβει τον διαχρονικό ρόλο της χάρη στις ανθρώπινες δραστηριότητες που προσαρμόζουν συνεχώς ετερόκλιτα στοιχεία της καθημερινότητας στην αισθητική και το περιεχόμενο αυτής. «Ας μην ξεχνάμε ότι η πολυκατοικία παραμένει κύτταρο της πόλης και αξίζει να την προσέχουμε λίγο περισσότερο», αρκεί μία ματιά στις προσόψεις των κτιρίων, στα ιδιωτικά αντικείμενα που προεξέχουν στην δημόσια σφαίρα «αλλιώς θα πέσει να μας πλακώσει»[6].

[6] Γιάννης Δημητρόπουλος, «Η μέση πολυκατοικία», Huffpost, 12.01.20, https://www.huffingtonpost.gr/entry/e-mese-polekatoikia_gr_5e188feec5b6da971d14b91e (τ.π. 12.01.20)

02_Αφηγήσεις

Αφηγήσεις Η αφήγηση (από + ηγούμαι) είναι μια έννοια που ενυπάρχει στο σχεδιασμό. Όταν περιηγούμαστε σε έναν σχεδιασμένο χώρο διαβάζουμε πολλών ειδών αφηγήσεις που έχουν την αφετηρία τους στις προθέσεις του αρχιτέκτονα ή στις απρόβλεπτες χρήσεις του χώρου από τους ανθρώπους[7]. Ωστόσο, η καθημερινότητα αυτών σε κάθε της πτυχή είναι μια αφήγηση. Μια αφήγηση στον χώρο και τον χρόνο, που έχουν ως αποτέλεσμα να εμπλουτίζουν την φαντασία μας.

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

Στην αρχιτεκτονική υπάρχει μία ασυμφωνία μεταξύ της αισθητικής αρκετών κτιρίων και των αφηγηματικών τους ιδιοτήτων. Αυτή η αντίθεση παρατηρείται κυρίως στις τυπικές πολυκατοικίες της ελληνικής κοινωνίας με κύριο πρωταγωνιστή τα μπαλκόνια τους. Το μπαλκόνι αρχιτεκτονικά μπορεί να αποτελεί μέρος της όψης, ωστόσο, την ίδια στιγμή, για τον άνθρωπο σηματοδοτεί ένα μέρος του ψυχισμού του. Σύμφωνα με τον Μπασελάρ μέσα από μία ποιητική εικόνα μιλάει η παρουσία της ψυχής. Έτσι ακριβώς κι εδώ το μπαλκόνι αντιμετωπίζεται ως μία τέτοια εικόνα, μία εικόνα του σπιτιού, δηλαδή μία τοπογραφία του εσώτερου είναι μας. «Ένα επιμελές κοίταγμα του χώρου που μας περιβάλλει ή του χώρου που κατοικούμε, αλλά και η ανάκλαση πραγμάτων σε μορφή ανάμνησης δεν συνιστά άλλο από άσκηση γνωριμίας και ανίχνευσης του χώρου της ψυχής μας»[8]. Η

όψη

ενός κτιρίου είναι μία μάζα ετερογενών χώρων[9] που έχουν

[7] Μαρίνα-Ευγενία Μπιζά, ένας περίπατος σε αφηγηματικά τοπία, ερευνητική εργασία, επιβλ. Πάνος Κούρος, 2010, σ.7 [8] Bachelard Gaston, η ποιητική του χώρου, μτφρ. Ελένη Βέλτσου, Χατζινικολή, 2014 [9] Certeau Michel de, επινοώντας την καθημερινή πρακτική: η πολύτροπη τέχνη του πράττειν, μτφρ. Κική Καψαμπέλη, Σμίλη, χ. τ., 2010, σ.301

02_Αφηγήσεις

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

δημιουργηθεί από μία αφηγηματικότητα, η οποία απαρτίζεται από διάφορες οικογενειακές και τοπικές ιστορίες. Από τα φυτά στο μπαλκόνι του 4ου μέχρι και τις κίτρινες καρέκλες που έχει βγάλει ο φοιτητής στον 1ο, ακόμα και την αιώρα που κρέμεται στην άκρη της τελευταίας βεράντας αρχίζει μία πράξη επικοινωνίας. Αυτή η επικοινωνία με την οποία παρουσιάζεται μία σειρά γεγονότων είναι ο ορισμός της αφήγησης. Κι όπως είδαμε η έκταση της αφήγησης μπορεί να ποικίλει. Ωστόσο, καθεμία συντάσει και από μία μικρογραφία για τις ζωές των ανθρώπων.

02_Αφηγήσεις

Μνήμη και σωματική εμπειρία Οι αφηγήσεις συσχετίζονται με τις πράξεις και τις εκφραστικές τελετουργίες του ανθρώπου με αποτέλεσμα να παράγουν μέσω της μνήμης νέες αντιλήψεις και προσεγγίσεις για το τοπίο. Πιο συγκεκριμένα, η όψη ενός κτιρίου αποτελεί το κύριο «συστατικό ανάπτυξης των δράσεων»[10]. Το τοπίο νοηματοδοτείται μέσα από την πρακτική της κατοίκησης, η οποία και το δημιουργεί, όπου με τον όρο πρακτική εννοούμε τόσο πρακτικές τελέσεις όσο και εκφραστικές. Με άλλα λόγια, η πρόσοψη μίας πολυκατοικίας που απαρτίζεται από ποικιλόμορφα μπαλκόνια,

-όψεις καθημερινών πρακτικών[4] [10] «Η συμβολή της μνήμης στη νοηματοδότηση του τοπίου – Μία μελέτη για το Λαύριο μέσα από το ντοκιμαντέρ», Αριστερή Κίνηση Εργαζομένων Αρχιτεκτόνων, 15/04/14, https://akea2011. com/2014/04/15/mnimitopiolavrio/

02_Αφηγήσεις

αποκτά άλλο χαρακτήρα, πολιτισμικού ενδιαφέροντος, χάρη σε εκείνες τις καθημερινές δράσεις των κατοίκων που αντανακλούν σε αντικείμενα και συσχετίζονται με νοηματικές αφηγήσεις για το περιεχόμενο της μικροκατοίκησης.

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

Ωστόσο η αφηγηματικότητα των χώρων προκύπτει τόσο από τις αναμνήσεις όσο και από την βιωματική εμπειρία του τόπου μέσω της κίνησης. Οι μνήμες συνδιαλέγονται με την ιδιαιτερότητα που διακατέχει κάθε άτομο, με αποτέλεσμα να αποτελούν κρίσιμο παράγοντα για τις επανερμηνεύσεις που θα δοθούν αργότερα για τις δομές. Ουσιαστικά, μέσω της μνήμης παράγεται η διαδικασία συσχέτισης καταστάσεων και γεγονότων που έχουν άμεση σχέση με το δομημένο περιβάλλον -μορφή, νόημα- ανάλογα με τα βιώματα των υποκειμένων, με αποτέλεσμα την πολυσημία του χώρου. Εξάλλου, μέσω της σύγκρισης «των πραγμάτων» υπάρχουν οι διακρίσεις εκείνων των στοιχείων που ξεχωρίζουν στη συνείδηση μας και μας καθοδηγούν για την ανάγνωση του τόπου. «Η μνήμη είναι μία ενεργός σχέση με το παρελθόν, μία σχέση στην οποία διακυβεύεται το παρόν και ως πεδίο δράσεων και ως πεδίο νοηματοδότησης της κοινής αναφοράς που χαρακτηρίζει μία ομάδα»[11]. Με άλλα λόγια, η συνείδηση λαμβάνει χώρο στο αστικό περιβάλλον μέσω της καθημερινότητας και την υποκειμενική ιδιαιτερότητα. Οι αναμνήσεις αποτυπώνονται στα καθημερινά αντικείμενα, με αποτέλεσμα να παίρνουν μορφή στο χώρο ως σταθερά γνωρίσματα και να προκαλούν τις αφηγήσεις στον χώρο και το χρόνο. Ουσιαστικά η μνήμη ελέγχει το χώρο μέσω των καταστάσεων που έχουν διαδραματιστεί και συμβάλλει ως μέσο επικοινωνίας και αποκωδικοποίησης στην σχέση μεταξύ των κάτοικων της σημερινής κοινωνίας. Εκτός των άλλων η αφήγηση σχετίζεται άμεσα με τη σωματική εμπειρία καθώς περιλαμβάνουν και οι δύο την εμπειρία του χρόνου[12]. Όλες οι καθημερινές λειτουργίες περιλαμβάνουν τη σωματική μετακίνηση. Οι περιπλανήσεις

[11] Σταυρίδης, μετέωροι χώροι..., σ.93 [12] Μπιζά, ένας περίπατος..., σ.i

02_Αφηγήσεις

του ανθρώπου στον χώρο συμβάλλουν στην ανάγνωση και την εμπειρία της κατοίκησης. Η καθημερινότητα του ανθρώπου σε κάθε της πτυχή είναι μία αφήγηση που βιώνεται μέσω της κίνησης στον χώρο και στον χρόνο. Όσο ο άνθρωπος θα περιπλανιέται στο χώρο και θα χαράσει δικές του πορείες, θα δημιουργούνται νέες χωρικές αναπαραστάσεις. Άρα, μιλάμε για την αφήγηση ως την τέχνη του χρόνου[13]. Οι επεμβάσεις των ανθρώπων στις όψεις των κτιρίων ομολογούν και τις μεταβολές στον χρόνο. Αφηγούνται σειρές από ιστορίες που είναι ικανές να απαντήσουν σε ερωτήματα τύπου πως, που, πότε και γιατί.

-όψεις καθημερινών πρακτικών[13] Περικλής Πολίτης, «Γένη και Είδη του Λόγου: Αφήγηση», Πολύτροπη Γλώσσα, http://politropi.greek-language.gr/

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

02_Αφηγήσεις

[5.πατώματα εν εκρήξη σε συνδυασμό με την κατοικησιμότητα -πορείες, αντικείμενα, άνθρωπος. Σχέδιο: Κασσιανή Γιώτη]

02_Αφηγήσεις

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

Ατομική contrast ομαδική αφήγηση Μπορεί κάθε διαμέρισμα να αφηγείται μεμονωμένα τις δικές του ιστορίες, ωστόσο στο σύνολο η όψη δημιουργείται από μεταβαλλόμενες ρευστές εικόνες, που συνθέτουν την εξιστόρηση της ομαδικής κατοίκησης. Όπως αναφέρει και ο Edward Branigan, υπάρχουν δύο πεδία στα οποία μία αφήγηση μπορεί να λειτουργήσει. Το ένα αφορά ένα σύνολο ανθρώπων, μία κοινωνία, ενώ το άλλο αφορά το μεμονωμένο άτομο.Από τη μία πλευρά αυτή εμφανίζεται ως ένα κοινωνικό και πολιτικό αντικείμενο που προορίζεται για την κοινωνία ενώ από την άλλη εμφανίζεται ως ένα ψυχολογικό αντικείμενο για το άτομο που προκύπτει από την αντιληπτική διαδικασία[14]. Με άλλα λόγια, το μεμονωμένο διαμέρισμα αφηγείται τον μικρόκοσμο του «εγώ» αλλά αν κοιτάξουμε στο σύνολο, η όψη απαρτίζεται από μία σειρά αφηγήσεων που σημαίνουν την κοινότητα και την ομαδικότητα. Εκτός των άλλων, στη σημερινή εποχή είναι δυνατό να σκιαγραφήσουμε

[14] Αθηνά Μόρογλου, Η αφηγηματική διάσταση του περιπάτου: από την promenade architecturale στην αθηναϊκή περπατησιά, ερευνητική εργασία, επιβλ. Πάνος Δραγώνας, 2015, σ.13

02_Αφηγήσεις

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

την πολιτισμική ταυτότητα μιας ομάδας ανθρώπων με απευθείας ανάλυση του τοπίου που αυτή δημιουργεί ή τροποποιεί ή και με την ανάλυση των ίδιων των προσωπικών ερεθισμάτων και αντιδράσεων των μελών της ομάδας σχετικά με το τοπίο αυτό[15]. Μέσα από τις προσόψεις των πολυκατοικιών αναπαριστάται η κοινότητα αυτών των κατοίκων και αναδυκνείεται η ποικιλομορφία των χώρων. «Το τοπίο παίρνει μορφή από τον κόσμο της ανθρώπινης αντίληψης και φαντασίας. Το τοπίο δεν είναι μόνο κάτι που βλέπουμε, αλλά και ένας τρόπος που βλέπουμε τα πράγματα, ένας συγκεκριμένος τρόπος να παρατηρούμε και να αποτυπώνουμε τον κόσμο γύρω μας. Τα τοπία είναι ανθρωπογενείς πολιτισμικές και δημιουργικές επικράτειες, όπως επίσης, ή και λιγότερο φυσικά φαινόμενα. Τα τοπία είναι πολιτισμικές αναπαραστάσεις, είναι έργα τέχνης του τοπίου, ζωγραφιές, φωτογραφίες, αφηγήσεις στις νουβέλες και στους οδηγούς ταξιδιών»[16].

[15] «Η συμβολή της μνήμης στη νοηματοδότηση του τοπίου...» [16] Στο ίδιο

[6]

03_Καθημερινές πρακτικές

Καθημερινές πρακτικές Η όψη

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

Μπορεί οι τυπικές μοντερνιστικές πολυκατοικίες της Ελλάδας να «υποβαθμίζουν» την αρχιτεκτονική του αστικού ιστού των μεγαλουπόλεων, όπως έχει διατυπωθεί από την κοινή γνώμη, όμως η πολυκατοικία αποτελεί χαρακτηριστικό της οικιστικής και αρχιτεκτονικής ταυτότητας μας. Με τον όρο μοντερνιστική πολυκατοικία νοούνται τα κτίρια συλλογικής κατοικίας που ανεγέρθηκαν στην Ελλάδα από τα μέσα του 20ου αιώνα και αναπτύσσονται μέχρι σήμερα. Η τυπολογία αυτής αφομοιώνει μορφολογικά και δομικά χαρακτηριστικά του μοντέρνου κινήματος, με στόχο την απλότητα, τις αναλογίες και την λειτουργικότητα, τάση που ακολούθησε παγκοσμίως η οικιστική ανάπτυξη των μεγάλων πόλεων. Επομένως, οι ελληνικές πόλεις δομούνται υπό την επιρροή του μοντέρνου κινήματος, με κυρίαρχη την πολυκατοικία ως το κτίριο σύμβολο για μία δυναμική, αισιόδοξη κοινωνία. «Αν δεις την πολυκατοικία σαν έναν όγκο τσιμέντου, προφανώς θα τη μισήσεις»[17], γιατί η πολυκατοικία δεν παύει να αποτελεί ένα ογκώδες κουτί τούβλων, που μετατρέπει τις πόλεις σε τσιμεντουπόλεις, περιορίζει τη θέα και τον φωτισμό, αντικαθιστά τους πράσινους χώρους με τους ακάλυπτους και γενικότερα επηρεάζει την αισθητική της πόλης. «Αν όμως τη διαβάσεις με διαφορετικό τρόπο, θα την αγαπήσεις»[18], διότι αυτή η ανάγνωση εστιάζει στην πολυκατοικία όχι ως μια απρόσωπη μάζα αντικείμενο αλλά ως τον τόπο κατοίκησης, φιλοξενίας και αλληλεπίδρασης των συλλογικοτήτων. Με άλλα λόγια, η πολυκατοικία έχει κατοικηθεί από όλο το κοινωνικό φάσμα, είναι κομμάτι της ζωής όλων μας, με αποτέλεσμα να αποτελεί και μέσο επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων. Αυτός ο τύπος συλλογικής κατοικίας αποκωδικοποιεί τα βιώματα του πυκνοδομημένου περιβάλλοντος μέσω της μνημοτεχνικής και αποπνέει νέες εικόνες και αφηγήσεις.

[17] Θωμάς Μαλούτας, καθηγητής κοινωνικής γεωγραφίας (Σελάνα Βροντή, «Πολυκατοικία αγάπη μου», Η Καθημερινή, 02.03.2015) [18] Στο ίδιο

03_Καθημερινές πρακτικές

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

Για παράδειγμα, η όψη ενός κτιρίου είναι ο χώρος που παράγεται από την πρακτική του τόπου[19]. Μπορεί η όψη δομικά να απαρτίζεται από τους τσιμεντένιους προβόλους με τα κάγκελα, όμως παίρνει μορφή και νόημα από τις παρεμβάσεις που κάνει ο ένοικος στον δικό του προσωπικό ημιδημόσιο χώρο. Ουσιαστικά, ο άνθρωπος ενεργεί στον μεταιχμιακό χώρο δημόσιου-ιδιωτικού, δηλαδή πράττει στο μπαλκόνι, παράγει την πρακτική του τόπου, ανάλογα τις δραστηριότητες του. Έτσι, συγκροτεί ένα σύστημα κοινωνικής δράσης στον ενδιάμεσο χώρο, με αποτέλεσμα να του δίνει ανθρωπιστική μορφή. Επομένως, η παρούσα ερευνητική εργασία εξετάζει την πολυκατοικία ως προϊόν της ανώνυμης λαϊκής αρχιτεκτονικής, που σηματοδοτεί την αφηγηματικότητα του πυκνοδομημένου αστικού ιστού, και συμβάλλει σε μία εθνογραφική προσέγγιση για την συλλογική κατοικία, με επίκεντρο το μοντέλο του δυτικού ανθρώπου και τις ανάγκες του. Η καθημερινότητα του ανθρώπου αντανακλά σε αντικείμενα με αποτέλεσμα να οδηγούν σε μία άλλη χωρικότητα. Αυτή η χωρικότητα χωρίς να παύει να αφορά φυσικούς χώρους και όρια αφορούν επίσης τα ανθρωπολογικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά τους.

[19] Με δύο λόγια, ο χώρος είναι ένας τόπος στην πρακτική του χρήση. […] Αντίστοιχα, η ανάγνωση είναι ο χώρος που παράγεται από την πρακτική του τόπου τον οποίο συγκροτεί ένα σύστημα σημείων -ένα γραπτό κείμενο.(Certeau Michel de, επινοώντας την καθημερινή πρακτική: η πολύτροπη τέχνη του πράττειν, μτφρ. Κική Καψαμπέλη, Σμίλη, χ. τ., 2010, σ.287)

03_Καθημερινές πρακτικές

Ο εθνογραφικός χάρτης

-όψεις καθημερινών πρακτικών[7.εθνογραφικός χάρτης. Σχέδιο: Κασσιανή Γιώτη]

03_Καθημερινές πρακτικές

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

Πίνακας λειτουργιών του μπαλκονιού Άπλωμα βρεγμένων ρούχων -εκτός αν έχεις στεγνωτήριο

Αποθήκευση (ξεχασμένων) αντικειμένων

Σκουπίδια, για να μη μυρίσει το σπίτι

Το κυριακάτικο μπάρμπεκιου

Τέντες για σκίαση ή προστασία από αδιάκριτα βλέμματα

Εκτονωτικός τόπος της πληθώρας των παιχνιδιών

Το διάλειμμα (για τσιγάρο) από τη δουλειά

Τα κουτσομπολιά της γειτονιάς

Φαγητό/ποτό έξω από το σπίτι -covid19

Χώρος παρατηρητικότητας

φύτευση, γυμναστική, ηλιοθεραπεία

Γωνία κουβάδωνσφουγγαρίστρας

Χώρος διαφημίσεων (επιγραφές καταστημάτων, γραφείων)

Περίφραξη για σκυλιά/γατιά/παιδιά

Το «έξω» του παπαγάλου

Χώρος μηχανικών εγκαταστάσεων για άνετο εσωτερικό

Φωλιά περιστεριών -κρέμασμα cd

Άδειος χώρος

Θέση στάθμευσης ποδήλατου

Παπουτσοθήκη υποδημάτων του 1990

Το μπαλκόνι αποτελεί τόπο μετασχηματισμού των κοινωνικών εκφράσεων, δηλαδή των αντικειμενικών παρεμβάσεων του υποκειμένου που εμπλουτίζονται ακατάπαυστα με νέες καθημερινές πρακτικές. Για παράδειγμα η μπουγάδα που άπλωσε η φοιτήτρια χθες ή οι τέντες που κατέβασε ο γείτονας για να μην τον βλέπουν αδιάκριτα βλέμματα, μέχρι και το ποδήλατο που έχει στο μπαλκόνι του αυτός στον 2ο, αποτελούν πρακτικές της καθημερινής ζωής των ενοίκων μιας πολυκατοικίας, και έχουν ως αποτέλεσμα στο σύνολο τους να δημιουργούν μία μικρή χαρακτηριστική κοινωνία, με το μπαλκόνι πρωταγωνιστή στη μικρογραφία αυτής της πόλης – έννοιας.

03_Καθημερινές πρακτικές

Αρχικά, ο αστικός ιστός παίρνει μορφή όσο ο άνθρωπος υπάρχει και συνεχίζει να δραστηριοποιείται στα πλαίσια αυτού[20]. Πρόκειται για μία γλώσσα επικοινωνίας -σχέση- μεταξύ του αστικού σώματος και της υποδομής της πόλης. Χάρη σε αυτή την αλληλεπίδραση κατοίκου - δομημένου περιβάλλοντος παρατηρείται και η πύκνωση των αστικών δομών, οι οποίες ερμηνεύουν ένα μεγάλο μέρος της καθημερινότητας του ενοίκου. Με τον όρο πύκνωση εννοείται η συσσώρευση των τσιμεντένιων κτιρίων στον ιστό της ελληνικής πόλης, των αστικών δομών, δηλαδή των πολυκατοικιών και γενικότερα των κτιρίων συλλογικής κατοικίας που φέρουν κοινωνικά χαρακτηριστικά στις όψεις τους, και επηρεάζουν την αρχιτεκτονική αισθητική.

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

Όσο το σώμα συναναστρέφεται με τις δομές, συντονίζει κινήσεις, προκειμένου να οργανώσει μία «χορογραφημένη εκδοχή της καθημερινής ζωής»[21]. Αυτό το σενάριο της καθημερινότητας ερμηνεύεται από τα αντικείμενα που παρατηρούνται στον χώρο, τα οποία εξοπλίζουν την αστική ζωή. Άρα, κάνουμε λόγο για μία σχέση κατοίκου και εξοπλισμού όπου συγκεντρώνει το έμψυχο περιεχόμενο των δομών και αναγνωρίζει την αξία του καθημερινού. Οι απλώστρες, οι τέντες, τα φυτά, η αιώρα, τα κουτιά του αιρ-κοντίσιον αποτελούν ένα ασεμπλάζ από πρακτικές της καθημερινότητας που ανταποκρίνονται στην ύπαρξη του ενοίκου και συνάμα στην διαμόρφωση μιας ζωντανής πόλης. Συγκεκριμένα, οι «αθηναϊκές» πολυκατοικίες μπορεί ασυναίσθητα, σαν αποτέλεσμα ενός όχι τόσο οργανωμένου σχεδιασμού, να συνέβαλαν στην δημιουργία αυτής της ενεργής πόλης, μιας και η τυπολογία τους, επέτρεψε στους κατοίκους να ανταποκριθούν και να δώσουν έμψυχη μορφή στο περίβλημα της. Έτσι, είναι αξιοσημείωτη η συμβολή της στην ελληνική πόλη,

[20] Ο όρος αστικότητα προκύπτει από έναν τρόπο ζωής. [...] Η αστικότητα είναι μία γλώσσα πνευματική και σωματική. […] Ως γλώσσα αποτελείται από στοιχεία που δεν αναλύονται περισσότερο […] αλλά που επιδέχονται νέες αναγνώσεις, ώστε να ανανεώνουν […] τα σημεία ενός διασταλτού κόσμου. (Μιχαήλ Βλασόπουλος, Η Αρχιτεκτονική του Συνονθυλεύματος: Απογραφή μιας Αθηναϊκής Αστικότητας, διάλεξη, επιβλ. Μαρία Μαυρίδου, Παναγιώτης Τουρνικιώτης, Αθήνα, 2008, σ.11) [21] Perec George, Ζωή: Οδηγίες Χρήσεως, μτφρ. Αχιλλέας Κυριακίδης, Ύψιλον, Αθήνα 1991

03_Καθημερινές πρακτικές

διότι εκφράζει την ύπαρξη του ανθρώπου μέσα από την κατοίκηση. Θα λέγαμε πως η έκφραση της κατοίκησης στην όψη των πολυκατοικιών αντιτίθεται σε κάποια από τα σημερινά δεδομένα της κοινωνίας όπως είναι η απροσωπία και το άψυχο περιεχόμενο που κατακλύζει τις επιφάνειες των νέων κτιρίων. Η αθηναϊκή αστικότητα, το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα στον ελλαδικό χώρο, γεννάται και υπάρχει εξαιτίας της όσμωσης μεταξύ του γενικευμένου προτύπου της πολυκατοικίας της αντιπαροχής και της αφηγηματικότητας της καθημερινής πόλης. Αρχιτεκτονικός τύπος + Βιωμένο πρόγραμμα.

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

Δομές + Κοινωνικές εξελίξεις. […] Πίσω από το εκτεταμένο Dom-ino [...] ελλοχεύει μία καθημερινή ζωή. Είναι η διαδικασία απάντησης του ενοίκου στην ερώτηση που θέτει η ρητορική του κελύφους[22]. Επομένως, η επιδερμίδα των κτιρίων αφορά ένα σύμπλεγμα καθημερινών πρακτικών που παίρνουν αυθόρμητα μορφή στο χώρο μέσω των διάφορων εφευρέσεων, παρά την αυστηρότητα και την οργάνωση που κυριαρχεί. Ίσως μπορούμε να ορίσουμε την όψη ως έναν χάρτη ντοκουμέντων αυθορμητισμού, ενώ το μπαλκόνι ως έναν παράλληλο τόπο που δημιουργεί προβληματισμούς και συνθέτει σκέψεις. Για τον Michel de Certeau η καθημερινότητα είναι μία διαδικασία λαθραίου κυνηγιού που επηρεάζει τον πολιτισμό αλλά δεν τον καθορίζει. Ωστόσο, είναι υπεύθυνη για την αταξία που κυριαρχεί στις όψεις. Βέβαια, αυτή η προχειρότητα του περιβλήματος των κτιρίων παράγει την ανώνυμη αρχιτεκτονική και φέρει την κοινωνική επιταγή. Αν και η ανώνυμη αρχιτεκτονική είναι συχνά υποτιμημένη, αγνοημένη και πολλές φορές ο «φτωχός συγγενής» της επώνυμης αρχιτεκτονικής ωστόσο η καταγραφή της φέρνει στο φως πολλές πτυχές της κοινωνίας και της καθημερινότητας[23].

[22] Βλασόπουλος ό.π., σ.96,98 [23] Μερόπη Κοκκίνη, «Η παρεξηγημένη «ανώνυμη» αρχιτεκτονική της καθημερινότητας», Lifo Design, 15.10.19, https://www.lifo.gr/articles/design_articles/254639/i-pareksigimeni-anonymi-arxitektoniki-tis-kathimerinotitas (τ.π. 15.10.19)

[8.Κατάλογος ανώνυμης αρχιτεκτονικής. Σχέδιο: Κασσιανή Γιώτη]

03_Καθημερινές πρακτικές

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

Η όψη των σημερινών πολυκατοικιών εμπλουτίζεται από τόσα διαφορετικά στοιχεία που μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε ένα ευρύτερο πλαίσιο καθημερινών τελεστικών εκφράσεων. Το μπαλκόνι αφορά τον υπαίθριο βίο των ένοικων, συγκαταλέγεται με τελεστικές ενδοοικογενειακές παραδόσεις και λειτουργίες, όπως το κυριακάτικο μπάρμπεκιου, το πλύσιμο χαλιών, τον μεσημεριανό καφέ ή το δροσιστικό τσάι τις μέρες του καλοκαιριού, το αέρισμα των σεντονιών και άλλες, που λαμβάνουν χώρο στον ανοιχτό χώρο της βεράντας και συμπληρώνονται μέσω των πρακτικών αντικειμένων. Με μία πιο αυθόρμητη προσέγγιση, αν παρατηρώντας την όψη συνολικά προκύπτει στην αφήγηση ένας κατάλογος -σαν αυτούς του IKEA, βέβαια πιο αυθεντικός- που παραθέτει σχηματικά τα στοιχεία της καθημερινότητας σε μία «επίπεδη» επιφάνεια, όπου ο παρατηρητής ψάχνει αυτό που αναζητά στις αντίστοιχες κατηγορίες και δημιουργεί με αυτά σενάρια στο μυαλό του, φαντάζεται τα «έπιπλα» στο χώρο του, συγκρίνει το ένα με το άλλο, προκειμένου να αποφασίσει ποιο θα αγοράσει και δε θα το μετανιώσει. Έτσι ακριβώς και οι όψεις των πρακτικών ωθούν τον παρατηρητή να ανακαλέσει μνήμες, να συγκρίνει καταστάσεις του παρελθόντος, συνδέονται με νέες προκειμένου να διακρίνει την ουσία του προβληματισμού του και, γιατί όχι, να αναθεωρήσει ως προς το νόημα και τις αντιλήψεις της κοινωνικής ζωής.

Καθημερινές ανάγκες - Κατοικησιμότητα Όπως έχουμε ήδη αναφέρει υπάρχει άμεση αλληλεξάρτηση του κάτοικου με το δομημένο περιβάλλον, η οποία εκφράζεται μέσω της ροής της καθημερινότητας. Ο άνθρωπος της αστικής πόλης συνδιαλέγεται με το περιβάλλον και εκφράζει με τη συμπεριφορά του τις ανάγκες του. Ωστόσο, ποιες είναι οι καθημερινές ανάγκες αυτού που πρέπει να ικανοποιεί το δομημένο περιβάλλον; O άνθρωπος παρουσιάζει κάποια σταθερά γνωρίσματα στον χαρακτήρα του που αποτελούν εκφράσεις των βασικών αναγκών. Η δομή του ανθρώπινου όντος απαρτίζεται από τις φυσιολογικές, τις ψυχολογικές και τις κοινωνικές ανάγκες, οι οποίες επιδιώκει να καλύπτονται με επαρκή τρόπο από το περιβάλλον του. Όταν το ίδιο δεν μπορεί να εκπληρώσει αυτές τις ανάγκες, τότε ο άνθρωπος επιδιώκει με τον τρόπο του να αναπληρώσει-καλύψει. Έτσι, έρχεται ένα νέο περιβάλλον -αυτοσχέδιο- να αλληλοσυμπληρώσει το υπάρχον δομημένο. Με άλλα λόγια, οι καθημερινές πρακτικές και ο εξοπλισμός τους συναποτελούν το αυθόρμητο περιβάλλον που αλληλεπιδρά με το δομημένο.

03_Καθημερινές πρακτικές

Πίνακας καθημερινών εκφράσεων συνδεδεμένες με την όψη και το μπαλκόνι Έλα να πιούμε καφέ στη βεράντα

Πήρα γλάστρες για το μπαλκόνι

Οι απέναντι ψήνουν

ΕνοικιάζεταιΠωλείται

Τινάζω το τραπεζομάντηλο

Βγάλε το καναρίνι έξω

Τα μικρά εκεί παίζουν

Ωραία σεντόνια

Αυτοί (ξε) στολίσανε -ξεστολίσανε

Ημέρα εθνικής γιορτής

Θέλω κι εγώ αιώρα

Απλώνω τη μπουγάδα

Ολόκληρος παιδότοπος

Ψάξε στην ντουλάπα έξω

Βγάλε τα σκουπίδια

Πάρε την σφουγγαρίστρα, την έχω στο μπαλκόνι

Έβαλα φράχτη για τη γάτα

Έχουν 2 αιρκοντίσιον

Τινάζει τα χαλιά η γειτόνισσα

Κρεμάνε cd για τα περιστέρια

Κατέβασε την τέντα έχει ήλιο

Θα κάνω ηλιοθεραπεία σήμερα

Κοίτα τι ωραία λουλούδια

Μας βλέπουν κατέβασε την τέντα

03_Καθημερινές πρακτικές

Έτσι η πολυκατοικία είναι ένα σύνολο που το αποτελούν από τη μία πλευρά υλικά ή όχι στοιχεία και ερεθίσματα και από την άλλη μεριά η ανθρώπινη συμπεριφορά, που είναι και τα δύο εξίσου μεταβλητά και αλληλοεξαρτώμενα[24].

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

Η έννοια της κατοικησιμότητας είναι συνυφασμένη με τα αισθήματα του ανθρώπου, δηλαδή τις ψυχο-κοινωνικές ανάγκες του. Η κατοικησιμότητα παρουσιάζει τον βαθμό με τον οποίο οι κάτοικοι μπορούν να εφαρμόζουν ελεύθερα τις καθημερινές πρακτικές και ανάγκες τους. Για τη σωστή -άνετηκατοίκηση πρέπει να μην παρεμποδίζεται η ψυχολογική και η βιολογική ισορροπία του κατοίκου, να διευκολύνεται η συμμετοχή του στα κοινά και να ζει άνετα. Σωστή κατοίκηση θεωρείται η ασφάλεια που αποπνέει ο χώρος στον άνθρωπο, η δυνατότητα να εκφραστεί και να κάνει το τοπίο δικό του, που συνεπάγεται με τις παρεμβάσεις και τις διαρρυθμίσεις που θα κάνει ο ίδιος. Ο χώρος από μόνος του είναι κενός, ωστόσο, ο κάτοικος θα «εισβάλλει» σε αυτόν και θα τον κάνει υπαρκτό προκειμένου να εξασφαλίσει την άνεση και να γίνει δικός του. Άρα, η κατοικησιμότητα εξαρτάται από τον ένοικο, τις καθημερινές δράσεις και το περιβάλλον δομημένο, φυσικό, κοινωνικό κτλ. Όμως, ο άνθρωπος μεταβάλλει την συμπεριφορά του ανάλογα με τα ερεθίσματα του και συνεπώς επηρεάζει τη σταθερά της κατοικησιμότητας, και την μεταβάλλει τοπικά και χρονικά ανάλογα με τα «θέλω» -επιθυμίες, ανάγκες- του. Επομένως, αυτή η σχέση ανθρώπου με περιβάλλον αφορά μία διαλεκτική σχέση που συμβάλλει στην αταξία και δημιουργεί έναν νέο κύκλο αλληλεπίδρασης μεταξύ της κατοικησιμότητας, του δομημένου περιβάλλοντος και των ερεθισμάτων. Ουσιαστικά, ο αυθορμητισμός των καθημερινών δράσεων-ερεθισμάτων αρθρώνει και το χώρο-δομημένο περιβάλλον, μέσω της κατοίκησης, με αποτέλεσμα να δώσει ερμηνεία στη κοινωνική ζωή, με την τέχνη της μνήμης και των αφηγήσεων που προκύπτουν. Δεν είναι ο χώρος που διαμορφώνει την σωστή κατοίκηση αλλά η κατοίκηση σχηματίζει αυτόν και τον αναγνωρίζει με κοινωνικό νόημα.

[24] Νίκος Καλογεράς, Άνθρωπος και Κατοικία, διατριβή, Αθήνα, 1979, σ.14

03_Καθημερινές πρακτικές

Τέλος, οι δομές της σύγχρονης πόλης χαρακτηρίζονται από την ποικιλομορφία που επιφέρουν οι καθημερινές πρακτικές. Το προφίλ των δραστηριοτήτων της καθημερινής ζωής του σύγχρονου δυτικού ανθρώπου διέπεται από έντονη κινητικότητα, ταχύτητα και πολυπλοκότητα[25]. Αυτοί οι γρήγοροι ρυθμοί των καθημερινών δραστηριοτήτων του κάτοικου αναπτύσσουν μία ταχύτητα εναλλαγής εικόνων και συμπύκνωσης μηνυμάτων. Βέβαια, πολλές αφηγήσεις μοιάζουν να είναι γραφικές/διαχρονικές, όπως τα απλωμένα ρούχα, λουλούδια, καφές στο μπαλκόνι, σκουπίδια, με αποτέλεσμα να μην αποσταθεροποιούν ιδιαίτερα την σημασία του νοήματος, αλλά να την εμπλουτίζουν ακατάπαυστα.

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

[9.The art of living, Saul Steinberg]

[25] Σοφία Αγγελική Κουβελά, Κατοικώντας Τόπους, ερευνητική εργασία, επιβλ. Κυριακή Τσουβελά, Θεσσαλονίκη, 2017, σ.11

03_Καθημερινές πρακτικές

Πολυ(πολιτισμική)κατοικία Με άλλα λόγια, η επιδερμίδα του κτιρίου δεν παύει να μεταβάλλεται μαζί με τον άνθρωπο και να παράγει νέες οπτικές για τον θεατή και τον κάτοικο της πολυκατοικίας. Σαν αποτέλεσμα συσσωρεύεται σε μικρό χρονικό διάστημα μεγάλος όγκος αφηγήσεων, διαχρονικών και νέων. Αυτή η ταχεία εναλλαγή έχει ως αποτέλεσμα την δημιουργία ενός υβριδικού πολιτισμού, δηλαδή ενός πολιτισμού που ενσωματώνει τις ετερότητες της λαϊκής κοινωνίας -ποικιλομορφία των σύγχρονων δυτικών ανθρώπων- και ενισχύει την αλληλεπίδραση στο μεταξύ της. Δηλαδή, αναδυκνείεται ένας πολιτισμός που λειτουργεί ως συνδετικός κρίκος της ποικιλότητας που ενυπάρχει στην σύγχρονη πολιτεία.

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

Βέβαια η εδραίωση ενός πολυπολιτισμού μπορεί να επηρεάζει τον τοπικό πολιτισμό, με κίνδυνο να χαθεί, μιας και φαίνεται η κυριαρχία ενός παγκόσμιου μοντέλου με γενικές εικόνες. Ωστόσο, η αθηναϊκή πολυκατοικία και κομμάτι του πολιτισμού μας, καταρρίπτει το νέο γενικευμένο μοντέλο κατοίκησης. Η πόλη εκσυγχρονίζεται και αποκτά νέες δομές που αφορούν τα παγκόσμια δεδομένα και τις νέες τεχνολογίες. Εδώ, η πολυκατοικία αντιπαροχής συμβάλλει στην προστασία της εθνικής μας πολιτιστικής κληρονομιάς και στην διατήρηση της ταυτότητας του σύγχρονου ανθρώπου. Αυτό επιτυγχάνεται χάρη στις ατελείωτες σειρές μπαλκονιών που δομούν τις όψεις, εκθέτουν τα ιδιωτικά στοιχεία των ενοίκων στην δημόσια σφαίρα, νοούν την ανθρώπινη ύπαρξη πίσω από τους όγκους τσιμέντου, ενεργοποιούν την επικοινωνία μέσω της αφηγηματικότητας, και έρχονται αντιμέτωπες με τα νέα μοντέλα κατοίκησης, που στοχεύουν στον επιφανειακό σχεδιασμό. Η πολυκατοικία είναι ο πιο διαδεδομένος οικιστικός τόπος στην ελληνική πόλη, και αυτό είναι γνωστό και στο εξωτερικό. Επομένως, αυτή η τυπολογία συλλογικής κατοικίας αποτελεί μέρος της κληρονομιάς -πολιτιστικής, αρχιτεκτονικής, εθνογραφικής, κοινωνικής- της ελληνικής κοινωνίας. Σε μία παγκοσμιοποιημένη κοινωνία η προσωπικότητα του ανθρώπου, ως ένοικος της τυπικής ελληνικής πολυκατοικίας, αποτυπώνει το αυθόρμητο κατοικείν, χάρη στην «συνήθεια» να εκτονώνει κομμάτια της καθημερινότητας του στην δημόσια σφαίρα. Βέβαια, αυτό σημαίνει σωστή κατοικησιμότητα, δηλαδή ένας τρόπος κατοίκησης που ανταποκρίνεται στις ψυχολογικές, κοινωνικές και φυσικές ανάγκες, εκφράζει τον εσωτερικό κόσμο του

03_Καθημερινές πρακτικές

ένοικου, ικανοποιεί τις επιθυμίες του και δημιουργεί ένα κλίμα οικειότητας μεταξύ ένοικου και παρατηρητή. Άλλωστε, κτίζω για να κατοικήσω[26].

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

[10. Αθήνα, 2017]

[26] το κτίζειν ποτέ δεν διαμορφώνει τον χώρο. Ούτε άμεσα ούτε έμμεσα. Το κτίζειν ανεγείρει τόπους.[…] Έτσι τα γνήσια κτίσματα αφήνουν το αποτύπωμά τους στο «κατοικείν», οδηγώντας και στεγάζοντας την ίδια του την ουσία. Κτίζω λοιπόν σημαίνει βασικά αφήνω κάτι να κατοικεί. […] χτίζουμε τις κατοικίες μας, επειδή η ουσιώδης υφή του ανθρώπου έγκειται στο «οικείν» και στο «διαμένειν». ( Αισθητική και φιλοσοφία κατά τον Heidegger, http://www.teiath. gr/userfiles/eadsa_web_admin/lessons/st_semester/MartinHeidegger.pdf, )

03_Καθημερινές πρακτικές

[11]

44 [12]

03_Καθημερινές πρακτικές

[13]

45 [14]

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

04_Ενδιάμεσος χώρος

Eνδιάμεσος χώρος Ο ενδιάμεσος χώρος για την αρχιτεκτονική διαμορφώνει ένα περιβάλλον του συσχετισμού και της επαφής[27]. Αποτελεί την μετάβαση από το ιδιωτικό στο δημόσιο και ενεργοποιεί συσχετίσεις μεταξύ φύσης και πολιτισμού. Ο ενδιάμεσος χώρος αποκαλύπτει την ποιότητα των σχέσεων ιδιωτικού - δημόσιου, μέσα - έξω που ρυθμίζει μία κοινωνία. Βέβαια, ο ρόλος της μεταβατικότητας που προσλαμβάνει γίνεται αντιληπτός χάρη στις κοινωνικές πρακτικές. Όπως έχουμε αναφέρει σε προηγούμενες ενότητες, η καθημερινότητα του κάτοικου της πόλης αντανακλά σε αντικείμενα μέσω των πολλαπλών κινήσεων που χαράζει χωρικά.

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

Κάθε μάζα ή αντικείμενο που προσαρτάται στην αστική επιφάνεια διαμορφώνει έναν σύνδεσμο ανάμεσα σε αυτό και την πόλη, με αποτέλεσμα να δημιουργείται ο ενδιάμεσος χώρος. Παράλληλα, κάθε μάζα αποτελείται από χώρους με προσδιορισμένη ταυτότητα, που δημιουργούν συνδέσεις μεταξύ τους, εμφανίζοντας αντίστοιχα κάποιον ενδιάμεσο χώρο. Για παράδειγμα, η χωροθέτηση της πολυκατοικίας στο αστικό τοπίο σημαίνει μία γενικότερη οριοθέτηση μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού χώρου. Αντίστοιχα, η πολυκατοικία σε μεγαλύτερη κλίμακα διαμορφώνεται από χώρους που βρίσκονται στο μεταίχμιο κοινόχρηστο - ιδιωτικό, προκειμένου να διατηρηθεί η λειτουργικότητα αυτών των χώρων που έχουν ακριβή ταυτότητα. Με άλλα λόγια, το μπαλκόνι και γενικότερα η όψη αποτελεί τον χώρο διαμεσολάβησης του μέσα - έξω. Μπορεί η όψη μιας πολυκατοικίας να αφορά κάτι ενιαίο, όμως στην πραγματικότητα απαρτίζεται από χώρους οι οποίοι μεσολαβούν μεταξύ ταυτοτήτων χωρίς πραγματικά οι ίδιοι να διαθέτουν μια σαφή δομή. Εδώ η δραστηριότητα λαμβάνει ιδιαίτερες μορφές. Εδώ οι δομές δεν μπορούν να θεωρηθούν ακριβώς χωρικές, καθώς συγκροτούν κυρίως περιοχές μετάβασης, ανταλλαγής, αλληλοδιείσδυσης, ετεροκαθορισμού. Επομένως, και η όψη στο σύνολο καθίσταται αδύνατη να προσδιοριστεί από μία ολοκληρωμένη και αυτάρκη

[27] Ανδρονίκη Παππά, Ενδιάμεσος χώρος: από τη θεωρία στη σύγχρονη πρακτική, ερευνητική εργασία, επιβλ. Βασιλική Πετρίδου, Πάτρα, 2015, σ.1

04_Ενδιάμεσος χώρος

ταυτότητα, αλλά από έναν αυθορμητισμό και μία αταξία των καθημερινών αντικειμένων των ενοίκων. Ίσως αυτός και να είναι ο ρόλος της, δηλαδή η ασάφεια που κυριαρχεί στην επιδερμίδα του κτιρίου, προκειμένου η ταυτότητα της να προσδιοριστεί από τον παρατηρητή - αφηγητή, αποκωδικοποιώντας τα νοήματα που εκπέμπουν αυτά τα πράγματα -προϊόντα καθημερινών πρακτικών. Η όψη ως μεταβατικός χώρος

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

Ο ρόλος της όψης αποκτά την έννοια του ενδιάμεσου χώρου, ως τον χώρο που παράγει καινοτόμες συσχετίσεις. Η πρόσοψη των κτιρίων κρίνεται από αυτή την αστάθεια εικόνων, και είναι κατάλληλη για να επαναπροσδιορίσει τις ταυτότητες του ιδιωτικού χώρου. Είναι ο χώρος των ορίων των προγραμμάτων χωρίς να είναι ο ίδιος πρόγραμμα[28]. Επομένως, μπορεί να φαίνεται ως το διάκενο ή το περιθώριο, ωστόσο ο χώρος in – between αναζητά την ισορροπία μεταξύ των προσδιορισμένων ταυτοτήτων και δημιουργεί νέες χωρικές εικόνες. Οι όψεις των πολυκατοικιών, με το βασικό χαρακτηριστικό τους τα μπαλκόνια, θεωρούνται ως το «υβριδικό μόρφωμα του χώρου»[29], μιας και μετεωρίζεται μεταξύ δημόσιας και ιδιωτικής χρήσης. Οι σχέσεις των πραγμάτων έχουν μεγαλύτερη σημασία απ’ ότι τα ίδια τα πράγματα. «Το ασύνδετο επιλέγει και τεμαχίζει τον χώρο που διανύεται» λέει ο Μισέλ ντε Σερτώ, και επισημαίνω πως μία όψη έχει ως ασύνδετο το κάθε διαμέρισμα. Βέβαια, ασύνδετα θεωρούνται και οι δράσεις του ανθρώπου που αποτελούν μεταβλητή σταθερά στην σταθερότητα της όψης. Επομένως, φαίνεται μία αλληλεπίδραση μεταξύ των ασύνδετων στοιχείων, με αποτέλεσμα να δημιουργείται μία μπερδεμένη και ποικιλόμορφη ταυτότητα του ενδιάμεσου χώρου, της όψης του κτιρίου. Άρα, ο περιθωριακός αυτός χώρος ξαφνικά αποκτά τον ρόλο αυτού που

[28] Νεκτάριος Κεφαλογιάννης, Χρίστος Παπαστεργίου, «Η αρχιτεκτονική ως συνθήκη παρεμβολής στην σχέση φύσης - πολιτισμού», greekarchitects (GRA), Μόνιμες στήλες (Διερευνήσεις), 07 Ιουνίου 2006 [29] Μαρία Σκορδούλη, Κατώφλια περιπλάνησης στο έργο του Walter Benjamin, ερευνητική εργασία, επιβλ. Δήμητρα Χατζησάββα, Κρήτη, 2015, σ.79

04_Ενδιάμεσος χώρος

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

[15.«Οψοτομή» πολυκατοικίας, η μπλε τομή και τα κόκκινα αντικείμενα. Σχέδιο: Κασσιανή Γιώτη]

04_Ενδιάμεσος χώρος

συνδέει τα ασύνδετα και ενεργοποιεί συσχετίσεις του τεχνητού με του δομημένου περιβάλλοντος, της φύσης με τον πολιτισμό, το συλλογικό με το ατομικό.

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

Εκτός των άλλων, οι όψεις των κτιρίων ως ενδιάμεσος χώρος αναλαμβάνουν και τον ρόλο της επικοινωνίας. Με την εκβιομηχάνιση, ο άνθρωπος αρχίζει να απομονώνεται στον προσωπικό του χώρο, ενώ ο δημόσιος αναλαμβάνει τα συλλογικά. Έτσι, έχουμε την ανάπτυξη δύο καθολικά ετερογενών χώρων, όπου λαμβάνει δράση η καθημερινή ζωή, με αποτέλεσμα την εμφάνιση ενός δίπτυχου αντιθέσεων. Από τη μία παρατηρείται η μιζέρια της καθημερινής ζωής, με το υποκείμενο να βασίζεται στην ιδέα του απομονωμένου ατόμου, και από την άλλη η δύναμη αυτής, όπου η κοινωνία είναι η οντότητα του συλλογικού. Άρα διακρίνεται η ρευστότητα της ζωής ως μεταβλητή σταθερά και συνεπώς φαίνεται η ζωή ως σημείο τομής μεταξύ των κοινωνικών σχέσεων και τον δομών. Το μπαλκόνι έρχεται να αποφανθεί αυτής της σχέσης, ως ο χώρος που αλληλοδιεισδύουν οι ατομικές και οι συλλογικές τάσεις. «Το συλλογικό είναι μία αιωνίως άγρυπνη, αέναα, ανήσυχη οντότητα η οποία, εν μέσω των προσόψεων των κτιρίων, βιώνει, αποκτά εμπειρίες, μαθαίνει και επινοεί όλα όσα προσλαμβάνουν τα άτομα υπό την προστασία των τεσσάρων τοίχων τους»[30]. Αυτή η επικοινωνία του χώρου εξαρτάται από τον άνθρωπο και τις δραστηριότητες του. Άρα δημιουργείται ένας κύκλος αλληλεπίδρασης των τριών αυτών παραγόντων, που έχει ως αποτέλεσμα την ενίσχυση των κοινωνικών μετασχηματισμών. Πιο συγκεκριμένα, η αστική σύνθεση αποτελείται από πολλές διαφορετικές προσωπικότητες που δρουν στο χώρο, και αυτό συνεπάγεται με την ετερότητα των βιωμάτων. Εδώ, ο ενδιάμεσος χώρος αποτελεί εύπλαστο πεδίο της ανθρώπινης δράσης. Επομένως, για να γίνει η όψη κατανοητή ως ένα συνθετικό πλέγμα επικοινωνίας, που ενώνει τα συλλογικά με τα ατομικά, οφείλουμε να κατανοήσουμε την αλληλεπίδραση των εμπειριών των ατόμων και αυτό επιτυγχάνεται με τις αφηγηματικές εικόνες που παραθέτει ο κάθε ένοικος μέσω του δικού του μπαλκονιού. Ο Rem Koolhaas, στην Μπιενάλε της Βενετίας (2014) διερευνά το στοιχείο

[30] Στο ίδιο, σ.67

04_Ενδιάμεσος χώρος

του μπαλκονιού, το οποίο, σύμφωνα με τον επιμελητή καθηγητή Tom Avermaete είναι ένα αξιοσημείωτο αρχιτεκτονικό στοιχείο ανάμεσα στην ιδιωτική και τη δημόσια σφαίρα, ένα στοιχείο που ταυτόχρονα συνδέει και αποσύρει, διαχωρίζει και ενώνει άτομα και συλλογικότητες. Το μπαλκόνι πιστοποιείται ως το μοντέρνο αρχιτεκτονικό στοιχείο που παράγει τόσο την αισθητική της εικόνας όσο και τις πρακτικές των τελέσεων. Στόχος της έκθεσης να προάγει το φιλτραρισμένο χαρακτήρα των συνηθισμένων μπαλκονιών. Επιπλέον, παρουσιάζονται τρεις αφηγηματικές γραμμές, που αφορούν τον πολιτικόκοινωνικό ρόλο του, την σύγκριση των σύγχρονων με διαχρονικά μπαλκόνια που σήμαναν τον αρχιτεκτονικό πολιτισμό, και τέλος ανακατατάσσει τον πρωταρχικό ρόλο αυτού του στοιχείου, προκειμένου να αναγνωριστεί η βιωματική πολυπλοκότητά του και η έντονη πολιτιστική φόρτιση που το διακατέχει.

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

Αυτός ο χώρος in between καταφέρνει να διαχειρίζεται τις ετεροτοπίες, και επιτρέπει την ανάδειξη της σύγχρονης κοινωνίας. Με την ώσμωση των δραστηριοτήτων στο μεταίχμιο δημόσιου - ιδιωτικού, επισημαίνεται πως πίσω από τις τσιμενέντιες όψεις υπάρχει το έμψυχο ον, ο άνθρωπος της νέας αστικής πόλης. Το κατώφλι-σημαίνον για την οριοθέτηση του ιδιωτικού-δημόσιου Ωστόσο, ο ενδιάμεσος χώρος μπορεί να συσχετιστεί και με την έννοια του κατωφλιού, μιας και ορίζεται ως οριακό σημείο, δηλαδή εκεί που αρχίζει μία νέα φάση[31]. Ουσιαστικά, η έννοια του κατωφλιού επισημαίνει κάτι που τελειώνει και κάτι άλλο που ξεκινά, δηλαδή την γεφύρωση αυτών των ετεροτήτων. Έτσι ακριβώς και ο ενδιάμεσος χώρος αποτελεί το τέχνημα για τη διαχείριση της μετάβασης μεταξύ του ιδιωτικού και του δημόσιου. Σύμφωνα με τη Σουζάνα Αντωνακάκη, η ουσία της αρχιτεκτονικής, και αναπόφευκτα η ποιητική της πρόθεση, αναδύεται από μη μετρίσιμα στοιχεία, πέρα του κτιριολογικού προγράμματος, για τα οποία κάνει λόγο ο Bachelard στο έργο του Ποιητική του Χώρου. Μιλάει για το βίωμα του χώρου, ενός τόπου που κινείται στα όρια του

[31]Γεώργιος Μπαμπινιώτης, Ελληνικό Λεξικό, Τεγόπουλος Φυτράκης, Αθήνα, 1993, σ.370

04_Ενδιάμεσος χώρος

πραγματικού και του φαντασιακού και που κρύβει πάντα μια γοητεία. Ο χώρος αυτός, λοιπόν, δίνει την ευκαιρία για ανάπτυξη διαφορετικών τρόπων και ρυθμών κατοίκησης μέσα στην αστική πραγματικότητα […][32]. Πολλές φορές η έννοια του κατωφλιού σημαίνει κάτι αφηρημένο, μεταφορικό παρά υλικό. Με αυτόν τον όρο αναφερόμαστε στις σχέσεις των χώρων που προκύπτουν από τις κοινωνικές πρακτικές και δημιουργούν νέες εμπειρίες της σύγχρονης ζωής. Ωστόσο, η έννοια του κατωφλιού δεν τελεί το ρόλο του ορίου και παύει όταν δεν υπάρχει η ροή της μεταβατικότητας. Άρα, το κατώφλι εναρμονίζει τις πολλαπλές ετερογενείς σχέσεις που διέπει μία κοινωνία.

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

Το κατώφλι της μπαλκονόπορτας συσχετίζεται με τη λειτουργικότητα και τον σκοπό του παραθύρου για το οποίο κάνει λόγο το Αtelier Bow wow. Πρόκειται για ένα στοιχείο που μας επιτρέπει να παρατηρούμε τις συμπεριφορές των κατοίκων που επεμβαίνουν στην αρχιτεκτονική της πολυκατοικίας. Το φώς και ο αέρας εισέρχονται μέσα από το παράθυρο και ωθούν τον άνθρωπο να δράσει μέσα στο χώρο ή να σταθεί κάπου συγκεκριμένα. Άρα, αναπτύσσεται η κινητικότητα των ανθρώπων στο εσωτερικό, με το παράθυρο να συσσωρεύει τις συμπεριφορές και τη μορφή του περιεχομένου σε μία γενικευμένη ολότητα. Αυτή η συγχώνευση των ανθρωπολογικών εκφράσεων επιτυγχάνεται στο χώρο του κατωφλιού, εκπέμπει το θόρυβο αυτών των κοινωνικών χαρακτηριστικών, και ενσωματώνει την ποικιλία των συμπεριφορών στο «κενό». Βέβαια το κατώφλι, ο ενδιάμεσος χώρος, που εδώ επισημαίνεται η όψη των κτιρίων με τα τυπικά μοντερνιστικά μπαλκόνια, χαρακτηρίζεται και ως το πορώδες της αρχιτεκτονικής. Μετατρέπει τα διαχωριστικά όρια των αντίθετων χωροθεσιών σε σημεία επικοινωνίας, μέσω των καθημερινών πρακτικών. Αυτό ισχύει τόσο για την αλληλοδιείσδυση του μέσα με το έξω, όσο και για τα διαφορετικά επίπεδα - διαμερίσματα που συγκαταλέγονται στην όψη. Για παράδειγμα, ο εξοπλισμός που προκύπτει από τις καθημερινές πρακτικές και φαίνεται στις όψεις των πολυκατοικιών, αποτελεί μέρος αυτής της επικοινωνίας, μιας και μας προϊδεάζει για το περιεχόμενο.

[32] Παππά ό. π., σ.2

04_Ενδιάμεσος χώρος

Είναι το μεταίχμιο που συνυπάρχει το ιδιωτικό στη σφαίρα του δημόσιου.

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

«Η θέση του ενδιάμεσου στερείται κάποια θεμελιώδη ταυτότητα, στερείται μία μορφή, μία δεδομενικότητα, μία φύση. Ωστόσο, είναι αυτή που διευκολύνει, επιτρέπει την ύπαρξη, όλων των ταυτοτήτων, όλης της ύλης, όλης της ουσίας. Είναι η ίδια μία παράξενη ύπαρξη, η οποία με κάποιο τρόπο, είναι για τον Πλάτωνα η προϋπόθεση κάθε ύπαρξης και η μεσολάβηση του «Είναι». Αντίστοιχα ο τόπος του ενδιάμεσου, είναι ένας χώρος χωρίς δικά του όρια, που λαμβάνει την υπόστασή του, τη μορφή του, από το εξωτερικό, το οποίο δεν είναι δικό του εξωτερικό[…]. Η μορφή του είναι το «εκτός» της ταυτότητας, όχι μόνο μίας άλλης[…], αλλά άλλων, των οποίων οι σχέσεις της θετικότητας ορίζουν τον χώρο που συνιστά το ενδιάμεσο. Επιπλέον, ο χώρος του ενδιάμεσου, είναι ο τόπος για κοινωνικούς, πολιτιστικούς και φυσικούς μετασχηματισμούς: είναι ο μόνος χώρος - ο χώρος γύρω ή ανάμεσα από ταυτότητες - όπου το γίγνεσθαι, το άνοιγμα στο μελλοντικό, υπερτερεί της συντηρητικής ώθησης για να επανακτηθεί η συνοχή και η ενότητα»[33].

[33] Στο ίδιο, σ.12

04_Ενδιάμεσος χώρος

[16.Γραμμικές αναπαραστάσεις κατόψεων με πιθανά σενάρια οικογενειακών αφηγήσεων. Περιπτώσεις προβόλου. Σχέδιο: Κασσιανή Γιώτη]

04_Ενδιάμεσος χώρος

παρασιτικό (υπο)αντικείμενο

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

Όπως έχει ήδη αναφερθεί, μπορεί οι τυπικές πολυκατοικίες να μην προάγουν μία καλή αισθητική, αλλά αναβαθμίζουν την αστική κληρονομιά της ελληνικής πόλης. Αυτό επιτυγχάνεται με την αλληλεπίδραση των σχέσεων κατοίκου και δομημένου περιβάλλοντος μέσω της καθημερινότητας και των πρακτικών της. Κάθε ένοικος μιας πολυκατοικίας επεμβαίνει στην πρόσοψη αυτής μέσω των αντικειμένων που επιλέγει να τοποθετήσει στο μεταίχμιο μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού χώρου. Έτσι, οι όψεις εμπλουτίζονται από καθημερινές εφευρέσεις που έχουν ως αποτέλεσμα να εξιστορούν αφηγήσεις, να ανακαλούν μνήμες, να αναζωογονούν την εικόνα της πόλης και, φυσικά, την νοηματοδότηση του αυθεντικού κατοικείν. Άρα, μπορούμε να θεωρήσουμε αυτές τις εφευρέσεις ως ενεργά ανθρωπολογικά αντικείμενα που συμβάλλουν στην διαντίδραση ανθρώπου-δομημένου περιβάλλοντος. Σε άλλες περιπτώσεις, όταν πρόκειται για ένα σύνολο αντικειμένων που τα ιεραρχούμε κάτω από προσωπικές μνημοτεχνικές πράξεις, τότε αυτά μας επιτρέπουν να συμπληρώσουμε την νοηματική τους ταυτότητα. […] Κατά ένα μέρος μεταβιβάζουν το περιεχόμενό τους ως μάρτυρες που μας συνδέουν με άλλους και κατά ένα επίσης μέρος ανακλούν νεότερες προσδοκίες από επόμενες ιδιότητες που τους αποδίδουμε, οι οποίες ετεροκαθορίζουν την ταυτότητά τους και τα επεκτείνουν συνεχώς, ως ανοικτούς φορείς προσωπικής (και συλλογικής) μνήμης παρά ως αποθηκευτικά «δοχεία» ή «σκεύη» λήθης. […] Οι διαδράσεις τα μετατοπίζουν από τη φαινομενικά στατική, αδιάφορη, ουδέτερη στάση τους στην επιτέλεση ζωντανών πλοκών, προσομοιάζοντας σε υποκείμενα που παίρνουν μέρος σε ευμετάβλητες αλληλεπιδράσεις[34]. Με άλλα λόγια, τα αντικείμενα που κατακλύζουν τις όψεις ανήκουν στην ομάδα των ενεργών πλασμάτων, αφού έχουν την ιδιότητα να αυτοπροσαρμόζονται στον χώρο και στον χρόνο και να παίρνουν μορφή στη συνείδηση μας ως αφήγηση,

[34] Κωνσταντίνος Ντάφλος, Τακτικές τεχνοπολιτικών μέσων, Κάλλιπος, Αθήνα, 2015, σ.81

04_Ενδιάμεσος χώρος

γεγονός, μνήμες κ.ο.κ. Αυτή η υβριδική τους ιδιότητα, να ενσωματώνονται ανάλογα με τα περιεχόμενα και τα πρόσωπα που δραστηριοποιούνται γύρω τους, διαμορφώνει και την μεταβαλλόμενη ταυτότητα τους. Τεχνοαντικείμενα που προσανατολίζονται στην καθημερινή ζωή, παρεμβαίνουν κυριολεκτικά στη δημόσια σφαίρα με διαφορετικούς τρόπους σε ρηγματώδεις χρόνους και συμμετέχουν ρυθμιστικά σε πλάνα παρεμβάσεων επιτελώντας κοινούς και σε απόσταση τόπους[35]. Άρα, και τα αντικείμενα αφορούν μεταβολές στον τόπο και συνεπώς στις μνήμες που ανακαλούν, ανάλογα με το ποιος τα χειρίζεται και πώς. Βέβαια, αυτές οι μεταβολές χαρακτηρίζουν και την αταξία του υλικού περιβάλλοντος που κυριαρχεί στις οργανωμένες όψεις και έχει ως αποτέλεσμα την κατανόηση της βιωμένης νοηματικής πυκνότητας του χώρου.

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

Αυτό το είδος του ενεργού πλάσματος αποτελεί μέρος του υποκειμένου, καθώς λειτουργεί ως τελεστής στις βιωματικές σχέσεις του κάτοικου, του προσδίδει έναν χαρακτήρα και του επισυνάπτει νέες εμπειρίες και εικόνες. Αυτή η πολλαπλή συμπεριφορά του τελεστή προσεγγίζεται με το παρασιτικό οιονεί αντικείμενο του Michael Serres. Αυτό το οιονεί αντικείμενο δεν είναι αντικείμενο, αλλά είναι αντικείμενο, πάντως, εφόσον δεν είναι υποκείμενο, εφόσον σημαδεύει ή δηλώνει ένα υποκείμενο το οποίο, χωρίς εκείνο, δεν θα ήταν υποκείμενο[36]. Πιο συγκεκριμένα, είναι παρεμφερής έννοια του περίπου αντικείμενο. Αφορά αντικείμενα που διακρίνονται από μία ασάφεια. Η ασάφεια αυτή προκύπτει από το γεγονός ότι δεν μπορούν να περιγραφούν παρά μόνο μέσα από την αναφορά σε διαδοχικές αφηγήσεις όπου αυτά συμμετέχουν[37]. Eπομένως, διακρίνεται μία σχέση αλληλοσυμπλήρωσης υποκειμένου και αντικειμένου ή αλλιώς κάτοικου και καθημερινών πρακτικών όπου κρίνεται σημαντική, προκειμένου να προσδώσουν νοήματα και περιεχόμενο στο μεταξύ τους. Ωστόσο, το οιονεί αντικείμενο συνδιαλέγεται και με την έννοια του

[35] Στο ίδιο, σ.80 [36] Michel Serres, το παράσιτο, μτφρ. Νίκος Ηλιάδης, Σμίλη, Αθήνα, Δεκέμβριος, 2009, σ.451 [37] Ευθυμία Κασιμάτη, Ελεάννα Παναγούλια, in medias res, ερευνητική εργασία, επιβλ. Σταύρος Βεργόπουλος, Αναστάσιος Τέλλιος, Θεσσαλονίκη, 2012, σ.157

04_Ενδιάμεσος χώρος

παράσιτου. […] δεν υπάρχει μεταβίβαση χωρίς αυτό το εμπόδιο, δεν υπάρχει γλώσσα χωρίς περιπλοκές όπου διακυβεύεται το νόημα, ούτε σχέδιο χωρίς τρεμουλιαστές γραμμές, ούτε διάλογος χωρίς παρανόηση, ούτε δίαυλοι χωρίς κατά τύχη ή εκ φύσεως παρεμβολές και τριγμούς - συνοπτικά: χωρίς θόρυβο φόντου. Το παράσιτο προηγείται κάθε σχέσης [...][38]. Όμως, τι είναι το παράσιτο και πως μπορούμε να το συγκρίνουμε με τις καθημερινές πρακτικές;

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

Το παράσιτο αφορά τον τελεστή της σχέσης, εισάγει την απροσδιοριστία, και ευθύνεται για την διατάραξη της συνοχής. Όπως παρουσιάζεται μέσα από το βιβλίο του Serres, το παράσιτο ως έννοια δεν σχετίζεται με τα επιμέρους στοιχεία ενός συστήματος, ούτε αποτελεί το αποτέλεσμα μίας σχέσης αυτών. Αναφέρεται στην ίδια τη σχέση, βρίσκεται στην διατομή της και τους κόμβους της, είναι ο τελεστής της[39]. Ουσιαστικά, το παράσιτο παρεμβάλλεται στην επικοινωνία του συστήματος, αποσταθεροποιεί και μεταβάλλει την κατάσταση του, με αποτέλεσμα να προκαλεί τον θόρυβο. Το λάθος, η σύγχυση είναι μέρος της γνώσης, ο θόρυβος είναι μέρος της επικοινωνίας, ο θόρυβος είναι μέρος του σπιτιού[40]. Άρα μήπως τα αντικείμενα της καθημερινότητας είναι τα παράσιτα των κατοίκων, όπου χωρίς αυτά δεν υπάρχει αρχιτεκτονική; Μήπως οι καθημερινές πρακτικές ως παράσιτα δυναμώνουν τις προσόψεις; Ποιος θα μάθει ποτέ αν ο παρασιτισμός είναι εμπόδιο για τη λειτουργία του συστήματος ή αν είναι η ίδια του η δυναμική[41]; Παρασιτισμός είναι το όνομα που δίνεται σ’ αυτές τις πολλές και διάφορες δραστηριότητες, οι οποίες, πολύ φοβάμαι, είναι το πιο συνηθισμένο πράγμα του κόσμου[42]. Ο Serres επιχειρεί να δώσει τη σημασία που αξίζει στα αντικείμενα και να αναδείξει την δυναμική τους. Δίνει χώρο στην πολλαπλότητα και τον θόρυβο των πραγμάτων. Θεωρεί καθήκον του φιλόσοφου να προστατεύσει αυτή

[38] Serres ό.π., σ.13 [39] Κασιμάτη, Παναγούλια ό.π., σ.102 [40] Στο ίδιο, σ.103 [41] Serres ό.π., σ.66 [42] Στο ίδιο, σ.34

04_Ενδιάμεσος χώρος

την ισχύ των αντικειμένων, προκειμένου να δείξει τη φωνή της ξεχασμένης διαταραχής κάτω από κάθε δομημένη τάξη. Έτσι, ακριβώς και στα κτίρια, κάτω από τον καλά οργανωμένο όγκο, οφείλει να αναδειχθεί η ανθρώπινη ύπαρξη και το έμψυχο περιεχόμενο. Τα πράγματα ανέκαθεν μιλούσαν και μιλούν, εκπέμπουν θόρυβο και συνάμα πληροφορίες. Κάθε αντικείμενο μεταδίδει νοήματα και αφηγήσεις, που στην προκειμένη περίπτωση σηματοδοτεί την αυθεντικότητα της κατοίκησης. Επομένως, οφείλουμε να ακούσουμε τα πράγματα ως πράγματα, να δημιουργήσουμε νέες τεχνολογίες στις οποίες τα οιονεί αντικείμενα μπορούν να εκφραστούν στην πολυπλοκότητα και την πολλαπλότητά τους, να αρθρώσουν και να διαφοροποιήσουν τις συνήθειες και τις σχέσεις τους[43].

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

Αν η πρόσοψη μιας πολυκατοικίας είναι ένα δίκτυο σχέσεων, και τα αντικείμενα τα παράσιτα που επεμβαίνουν σε αυτό, τότε η επικοινωνία προκύπτει από τον αποκλεισμό των άσχετων, δηλαδή από την αταξία που κυριαρχεί. Αυτή η σύγχυση που εμφανίζεται στο δομημένο περιβάλλον είναι η κοινή γλώσσα για τους κάτοικους που συμβάλλει στην συλλογική νοημοσύνη. Όπως τα ενεργά αντικείμενα ή αλλιώς τα quasi-object, έτσι και το παράσιτο μπορεί να παραμορφώνεται και να αναπαράγεται μέσα στα «κενά» ενός μονότονουπαθητικού πυκνού αστικού ιστού. Οι καθημερινές πρακτικές παρασιτούν στις όψεις των κτιρίων μέσω των αντικειμένων, ανατρέπουν το συμβατικό «φαίνεσθαι» και προωθούν έναν δίαυλο επικοινωνίας στο μεταξύ των ανθρώπων και καταρρίπτουν την απροσωπία της σημερινής κοινωνίας. Ουσιαστικά παράγεται μία συγκρουσιακή σχέση καθημερινών πρακτικών με τις προσόψεις, ή αλλιώς κάτοικου-δομημένου περιβάλλοντος, όπου τα πρώτα παρασιτούν όταν καταρρέουν τα πολιτισμικά στοιχεία των δεύτερων. Επομένως, οι καθημερινές πρακτικές αφορούν την αρχιτεκτονική παρασιτική έκφραση στις όψεις των κτιρίων που ενσωματώνονται στον αστικό ιστό και εκπέμπουν νέες επικοινωνιακές σχέσεις.

[43] Massimiliano Simons, «The Parliament of Things and the Anthropocene», Techné: Research in Philosophy and Technology, https://www.researchgate.net/publication/317211267_The_Parliament_of_Things_and_the_Anthropocene_How_to_Listen_to_’Quasi-Objects’, (τ.π. 29.06.18), σ.14

[17]

04_Ενδιάμεσος χώρος

Το μπαλκόνι - το «έξω» του σπιτιού

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

Η ελληνική ορολογία του μπαλκονιού είναι εξώστης και αποτελεί ευδιάκριτο μορφολογικό γνώρισμα στις προσόψεις των κτιρίων. Είναι το ιδεατό μεταίχμιο μεταξύ ιδιωτικής και δημόσιας σφαίρας, που συμβάλει ενεργά στο πραγματικό όριο[44] μέσω των ανθρώπινων δράσεων, με αποτέλεσμα να χαρακτηρίζεται θεμέλιο για την μικρογραφία της κατοίκησης. Σε κάθε περίπτωση και σε κάθε εποχή που αναφέρονται, παίζουν τον ουσιαστικό παράγοντα της μορφοποίησης της όψης προς την πόλη και είναι το στοιχείο αυτό που συνήθως έχει στόχο να υποδεικνύει κάθε φορά τα συστατικά του εσωτερικού του διαμερίσματος και των κατοίκων. […] Ο τρόπος που ο κάθε ένοικος εκμεταλλεύεται τον χώρο του μπαλκονιού μπορεί να ορίσει σημαντικά πράγματα για την νοοτροπία κα συνήθειες του ιδίου. Στον ελλαδικό χώρο έχει πάρει πολλές και ποικιλόχρωμες ποιότητες, λειτουργίες και μορφές ανάλογα με την αντίληψη και τις ανάγκες του ανθρώπου που ζει στο συγκεκριμένο διαμέρισμα[45]. Ουσιαστικά, ένα μεγάλο μέρος των αφηγήσεων της ανθρώπινης ύπαρξης μεταδίδεται από τους εξώστες, από αυτές τις τσιμεντένιες προεκτάσεις που κατακλύζουν τον ελληνικό αστικό ιστό. Το κλίμα της χώρας μας ενθαρρύνει την κατοίκηση στον ανοιχτό χώρο. Όπως έχει τονίσει εξάλλου και ο Περικλής Γιαννόπουλος «Ο βίος εν Ελλάδι είναι υπαίθριος». Η ελληνική πόλη χτίστηκε για τους ανθρώπους που είχαν ακόμα σχέση με την ύπαιθρο και κατέφευγαν στις μεγαλουπόλεις για ένα καλύτερο μέλλον. «Στο πυκνά δομημένο περιβάλλον των ελληνικών πόλεων τα μπαλκόνια αποτελούν τη μοναδική δυνατότητα εξόδου από το διαμέρισμα, καθώς οι ακάλυπτοι χώροι των οικοδομικών τετραγώνων και οι ταράτσες των πολυκατοικιών πολύ σπάνια αξιοποιούνται» σημειώνει ο Πάνος

[44] Ειδικά εκεί που υπάρχουν συνεχή μέτωπα οικοδομών, η ρυθμική επανάληψη σχεδόν πανομοιότυπων λύσεων στην αντιμετώπιση των δύο κατακόρυφων επιπέδων-ενός πραγματικού (του εξωτερικού τοίχουν με τα ανοίγματα) και ενός ιδεατού (της απόληξης των εξωστών)προσφέρουν την απαραίτητη ενότητα ύφους στην «ανήσυχη» εικόνα της σύγχρονης πόλης. (Δημήτρης Φιλιππίδης, «Πολυκατοικίες», Made in Athens_13η διεθνής έκθεση αρχιτεκτονικής, σ.224) [45] Ελένη Αδαμίδου, 396 ημέρες Αθήνα, ερευνητική εργασία, επιβλ. Άλκηστις Ρόδη, Αθήνα, 2019, σ.61

04_Ενδιάμεσος χώρος

[18-20.Η διχοτόμηση του δημόσιου από το ιδιωτικό]

04_Ενδιάμεσος χώρος

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

Δραγώνας(αρχιτέκτονας, 1967). Με την πάροδο των χρόνων, οι άνθρωποι αποκτούν πολυάσχολο εργασιακό ωράριο και χαμηλά οικονομικά κέρδη, με αποτέλεσμα να περιορίζονται οι δυνατότητες για εξορμήσεις στην φύση, και να φθίνει η σχέση με τον υπαίθριο χώρο. Εδώ, οι εξώστες αποτελούν άμεση λύση για την επαφή του ενοίκου με τον δημόσιο ανοιχτό χώρο: να επικοινωνήσεις με τους γείτονες, να πιεις έναν καφέ στο μπαλκόνι, να το στολίσεις με πράσινο ή με όποιο ιδιαίτερο αντικείμενο ευχαριστεί τις ανάγκες σου και να πάρεις φρέσκο αέρα. Ακόμα και να το γεμίσεις με «άχρηστα» αντικείμενα, που περισσεύουν στην αισθητική της πολυκατοικίας συμβάλλεις στην μετατροπή του ενδιάμεσου χώρου σε ζωντανή ύπαιθρο. Επομένως, για την ελληνική πόλη οι εξώστες αποτελούν κύριο μορφολογικό γνώρισμα των προσόψεων, όπου καταφέρνει να συνδυάσει το ιδιωτικό με το δημόσιο, να κοινωνικοποιήσει τους ένοικους, και να εκτονώσει την συσσωρευμένη ένταση των εσωτερικών χώρων.

04_Ενδιάμεσος χώρος

Μέσα από το σπίτι Η ανώνυμη αρχιτεκτονική διαφαίνεται στον χώρο της όψης και δίνει νέες σημασίες και έννοιες στο δομημένο περιβάλλον. Ωστόσο αυτή η ατυπία και το χάος της μορφής πηγάζει από το εσωτερικό της πολυκατοικίας. Διαμερίσματα κολλητά το ένα με το άλλο, παράγουν τις καθημερινές πρακτικές σε παράλληλο χρόνο και χώρο, οι οποίες με τη σειρά τους ακτινοβολούν στο έξω της πολυκατοικίας. Τι γίνεται όμως στο επίκεντρο των τελετουργιών; Πως νοηματοδοτείται το αστικό τοπίο και οι κοινωνικές σχέσεις από τη σκοπιά του μέσα; Πώς προσδιορίζεται ο εσωτερικός χώρος;

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

Ενώ η όψη αφορά κάτι ενιαίο και παράγει την ομαδική αισθητική, όταν περνάμε το κατώφλι, πλέον έχει επιτευχθεί η γεφύρωση των διαφορετικών λειτουργιών, περνάμε σε ένα χώρο πλήρως προσδιορισμένο και ταυτοποιημένο

[21. Inside-out.Σχέδιο: Κασσιανή Γιώτη]

-όψεις καθημερινών πρακτικών04_Ενδιάμεσος χώρος

04_Ενδιάμεσος χώρος

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

04_Ενδιάμεσος χώρος

με την οικειότητα. Είναι η αρχή της ελευθερίας έκφρασης και των πρακτικών που διαμορφώνουν το χώρο και ανάλογα με τον ένοικο επεκτείνονται και στο εξωτερικό μέρος του σπιτιού. Είναι ο δικός μας χώρος, μακριά από την περιέργεια και την αδιακρισία των ξένων. Κλεινόμαστε στο σπίτι για να ξεκουραστούμε από την δυνητική καθημερινότητα και να χαζέψουμε τηλεόραση.

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

Ξαφνικά γινόμαστε το αντίθετο από αυτό που αναφέρουμε. Η παρατήρηση του εθνογραφικού καταλόγου απέξω μετατρέπεται σε αδιακρισία μέσα, η ανάγκη για επικοινωνία μέσω των αφηγήσεων και της μνήμης συγκαταλέγεται τώρα με την ηθελημένη απουσία από τα κοινά, ενώ με την τεχνολογία περιορίζεται η σκέψη και ο αυθορμητισμός περί κοινωνικών νοημάτων. Μέσα από το σπίτι το μπαλκόνι είναι χώρος περισσότερο κοινός με τη δημόσια σφαίρα, παρά με την ιδιωτικότητα. Κι’ αυτό περνά στην αντίληψη μας γιατί όσο βρίσκεσαι στο μπαλκόνι βρίσκεσαι και στην δημόσια έκθεση, στο μάτι τόσο του παρατηρητή όσο και του γείτονα. Γιατί στη θέση του γείτονα βρίσκεσαι κι εσύ. Θερινό σινεμά Εκτός των άλλων, το μπαλκόνι προβάλλεται στον δημόσιο χώρο, και ταυτόχρονα προβάλλει μέρος της προσωπικής μας ζωής, σαν να είναι θεατρική σκηνή με πρωταγωνιστές εμάς τους ίδιους. Οι εξώστες είναι τα θεωρεία και οι απέναντι το υπαίθριο σινεμά. Το να βγαίνουμε εκεί έξω σημαίνει ότι συμμετέχουμε στα κοινά. […] όταν είμαστε στο μπαλκόνι είμαστε ορατοί στους άλλους[46]. Οι πρακτικές απελευθερώνουν τις εμπειρίες των κατοίκων, με αποτέλεσμα να προσδίδουν λίγη παραπάνω θεατρικότητα στην αστική πόλη. «Τα κτίρια χωρίζονται σε αμέτρητα θέατρα που παίζουν ταυτόχρονα. Το μπαλκόνι, η αυλή, το παράθυρο, η εξώπορτα, η σκάλα, η ταράτσα είναι την ίδια στιγμή σκηνή και θεωρεία»[47].

[46] Πουρνάρα ό.π. [47] Σκορδούλη ό. π., σ.92

04_Ενδιάμεσος χώρος

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

Βέβαια, οι κάτοικοι είναι αυτοί που ορίζουν την σφαίρα επέκτασης τους, και συνάμα την ζωντάνια της πόλης. Ο χώρος ύπαρξης μιας κοινωνίας πλαισιώνεται από τα όρια των ίδιων των κατοίκων. Και στη σύγχρονη κοινωνία υπάρχουν πολλοί που δεν έχουν την δύναμη να εκθέσουν τον εαυτό τους, να αποκαλύψουν την ταυτότητα τους. Θέλει δύναμη να εκθέσουμε τον εαυτό μας στην δημόσια σφαίρα υπόψιν και την περιέργεια του ηδονοβλεψία. Σύμφωνα με τον Phillip French «η ηδονοβλεψία είναι μία αναπόφευκτη συνθήκη της αστικής ζωής. Είναι στιγμές αποκάλυψης της ζωής κάποιου, εικόνες από μία ταινία που δεν μπορούμε ακριβώς να θυμηθούμε». Κλέβουμε κομμάτια της ιδιωτικότητας των ξένων, τα συνδέουμε και δημιουργούμε το δικό μας σενάριο, σύμφωνα με τα δικά μας βιώματα. Βλέπουμε αυτό που θέλουμε να δούμε και το μεταφράζουμε ανάλογα. Αυτό που γίνεται ταυτόχρονα αισθητό από όλους στην ουσία διαφοροποιείται για τον καθένα, καθώς κατασκευάζει τη δική του πραγματικότητα[48]. Επομένως, αυτή η περιέργεια είναι η παρατηρητικότητα και η αφορμή για νέες αφηγήσεις και εικόνες που ανακαλούν μνήμες και απαντούν στην ρητορική της ανθρώπινης ύπαρξης. Τα (α)πρόσωπα μπαλκόνια Μπορεί να είναι σχεδιασμένα με πανομοιότυπο τρόπο, αλλά οι κάτοικοι τα αναδιαμορφώνουν ανάλογα με τα ιδιαίτερα στοιχεία που τοποθετούν. Η έκφραση των επιθυμιών των ενοίκων στα μπαλκόνια διαμορφώνουν άλλοτε όψεις απρόσωπες και άλλες φορές ιδιαιτέρως ‘επιμελημένες’[49]. Γι’ αυτό και διακρίνεται μία κλίμακα μεταξύ των προβόλων, από τα άδεια έως τα ασφυκτικά γεμάτα. Τα πράσινα μπαλκόνια συνήθως έρχονται να συμπληρωθούν με τα διάφορα είδη σαλονιών εξωτερικού χώρου, τραπεζαρίες και χώρους χαλάρωσης, δημιουργώντας έναν οικείο ιδιωτικό χώρο σε άμεση

[48] Μαρία-Ελπίδα Καιρίδου, Κατερίνα Κάκου, διακριτικά αδιάκριτοι, ερευνητική εργασία, επιβλ. Έβελυν Γαβρήλου, Θεσσαλία, 2020, σ.11 [49] Ειρήνη Μπράβου, Οδηγός βλέμματος, ερευνητική εργασία, επιβλ. Έβελυν Γαβρήλου, Θεσσαλία, 2019, σ.61,62

04_Ενδιάμεσος χώρος

επαφή με το δημόσιο. […] Εντούτοις τα κενά μπαλκόνια, τα αμήχανα και άδεια, χαμηλώνουν την ένταση που δημιουργούν τα προηγούμενα. Είναι συνήθως ξεχασμένα ή ακατοίκητα. […] Σε πολλές περιπτώσεις παρατηρείται οι ένοικοι να δείχνουν πλήρη απαξίωση για τα μπαλκόνια τους ακριβώς όπως κάνουν και για τους δημόσιους χώρους της πόλης[50]. Βέβαια, αυτή η απούσια συμμετοχής στο μεταίχμιο είναι ένα παράδειγμα της σύγχρονης κοινωνίας, όπου κυριαρχεί η απροσωπία και η έλλειψη ενδιαφέροντος για τη δημόσια κοινή ζωή. Ωστόσο, όσο ακόμα υπάρχουν τα γεμάτα μπαλκόνια, φέρνουν σε ισορροπία την εικόνα των πολυκατοικιών και γενικότερα της πόλης, με αποτέλεσμα την νοηματοδότηση του πυκνοδομημένου περιβάλλοντος. Έτσι, ορίζεται το αστικό τοπίο, αλλά και οι ποιότητες του κάθε νοικοκυριού, όπου προκαλούν νέες αφηγηματικές εικόνες.

[50] Αδαμίδου ό.π., σ.66

04_Ενδιάμεσος χώρος

Το μπαλκόνι της πανδημίας Επομένως, υπάρχουν οι ελληνικές τυπικές πολυκατοικίες με τα αμέτρητα μπαλκόνια που επηρεάζουν την αισθητική του αστικού ιστού, αλλά και τα πιο σύγχρονα κτίρια με τα πιο εμφανίσιμα, διακριτικά μπαλκόνια. Βέβαια, τι γίνεται σε περιόδους κρίσης και εν μέσω πανδημίας; Τι ρόλο αναλαμβάνει τώρα ο ενδιάμεσος χώρος, όπου αποτελεί την μόνη λύση για επαφή με τη φύση και τα κοινά; Πως ξαφνικά το μπαλκόνι ξαναμπήκε στο χάρτη της κατοικίας, έγινε δι-έξοδος;

[22.Προπαρασκευαστικά σκίτσα. Σχέδιο: Kασσιανή Γιώτη]

04_Ενδιάμεσος χώρος

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

«Στην παρούσα δυσάρεστη και πρωτόγνωρη για όλους μας κατάσταση οι χώροι του μπαλκονιού, της αυλής και του ακάλυπτου μπορούν να αποτελέσουν τόπους διημέρευσης και κοινωνικοποίησης. Εν μέσω συνθηκών απαγόρευσης της κυκλοφορίας, η θέα από το μπαλκόνι – είτε είναι ο ορίζοντας, η θάλασσα, το βουνό, είτε η, μειωμένη λόγω συνθηκών, κίνηση ενός αστικού δρόμου – μπορεί να είναι λυτρωτική και παρηγορητική. Ιδιαίτερα οι κάτοικοι του κέντρου μπορούν τώρα να καθίσουν στο μπαλκόνι τους βιώνοντας μια πρωτόγνωρη ησυχία λόγω της περιορισμένης κυκλοφορίας των αυτοκινήτων. Όμως, σε όλες τις περιοχές η εποπτεία του δρόμου και της γειτονιάς από το μπαλκόνι, μια συνομιλία ή ακόμα μια γνωριμία μεταξύ γειτόνων από μπαλκόνι σε μπαλκόνι μπορούν αυτές τις ώρες να είναι σημαντικές»[51]. Ο ρόλος του μπαλκονιού ανθίζει ξανά, οι ένοικοι έρχονται σε επαφή με τον μεταιχμιακό χώρο, του δίνουν μορφή και ενισχύουν τον υπαίθριο βίο. Είναι το ραντεβού που δίνουν οι άνθρωποι τις μέρες της πανδημίας για να χειροκροτήσουν τους γιατρούς, να υποστηρίξουν τους αρρώστους, να τραγουδήσουν γεμίζοντας ζωντάνια και κουράγιο την ανθρωπότητα. Πλέον, όλοι οι εξώστες έχουν κάτι να σου μεταδώσουν, ανεξαρτήτως αρχιτεκτονικής αισθητικής, αρκεί να γίνουμε πιο προσεκτικοί. Τα μπαλκόνια λένε πολλά για τους ίδιους τους ιδιοκτήτες, και μπορεί κανείς να βγάλει εύκολα συμπεράσματα εάν είναι παρατηρητικός. Ιδιαίτερα τώρα που θα περνάμε πολύ περισσότερη ώρα εκεί, θα αποκτήσουμε διαυγέστερη εικόνα για ό,τι μας περιβάλλει[52].

[51] Monopoli Team ό.π. [52] Πουρνάρα ό.π.

[23]

05_Επίλογος

Επίλογος Ανακεφαλαίωση Η πολυκατοικία χαρακτηρίζεται για την διαχρονικότητα της και αυτό γιατί κατάφερε να συνδυάσει τόσο τις διαφορετικές χρήσεις, με την μείξη μαγαζιών και κατοικιών, όσο και τις κοινωνικές διαστρωματώσεις σε ένα κτίριο μικρής κλίμακας. Μπορεί η ιστορία της πολυκατοικίας να αναπτύχθηκε με μία σειρά παραπόνων, μιας και οι κάτοικοι από την μονοκατοικία κλήθηκαν στην συλλογική κατοίκηση, ωστόσο, η πολυκατοικία, σε συνδυασμό με τις παρεμβάσεις των ένοικων αναδεικνύει την ομαδική αισθητική και μαρτυρά την ανθρώπινη ύπαρξη που πηγάζει στο εσωτερικό. -όψεις καθημερινών πρακτικών-

Αυτή η αισθητική υπερέχει από την αισθητική του εργολάβου -δηλαδή της πρακτικής έκφρασης της κατασκευής-, αφορά τον ένοικο και τον τρόπο που κατοικεί. Πρόκειται για τις επεμβάσεις των κατοίκων στις όψεις των πολυκατοικιών, οι οποίες διαδραματίζουν μία εικόνα του σπιτιού εκτεθειμένη στη δημόσια σφαίρα. Αυτή η εικόνα είναι ποιητική μεταδίδει οικογενειακές ιστορίες και αφηγήσεις που συσχετίζονται με τις καθημερινές τελετουργίες του ένοικου και προσάπτουν μία διαφορετική αντίληψη για την κοινωνία. Ουσιαστικά, οι όψεις των καθημερινών πρακτικών μαρτυρούν ποικίλες αφηγήσεις όπου μέσω της μνήμης, της κίνησης και του χρόνου, συγκρίνουν καταστάσεις που προηγήθηκαν με αυτές του παρόντος, δημιουργούν νέες χωρικές αναπαραστάσεις και απαντούν σε ερωτήματα τύπου πως, που, πότε, τι και γιατί. Η όψη μπορεί να θεωρηθεί ως μάζα ετερογενών χώρων που μαρτυρούν μία ομαδική αφηγηματικότητα, ικανή για να φέρει την πολιτισμική ταυτότητα της σύγχρονης κοινωνίας, αλλά απαρτίζεται και από μεμονωμένες αφηγήσεις, του κάθε διαμερίσματος όπου αναφέρουν στοιχεία του ψυχισμού του ένοικου. Εκτός των άλλων, η όψη αποτελεί και ένα σύστημα κοινωνικής δράσης, με κυρίαρχο το μπαλκόνι όπου φέρει κοινωνικά και ανθρωπολογικά χαρακτηριστικά των κατοίκων. Οι καθημερινές πρακτικές ανακλούν σε αντικείμενα, που σηματοδοτούν το έμψυχο περιεχόμενο της κτιριακής μάζας και αναγνωρίζουν την αξία του καθημερινού. Δηλαδή, κάνουμε λόγο για ένα σύμπλεγμα

05_Επίλογος

καθημερινών πρακτικών που συντονίζουν πτυχές της καθημερινότητας και της σύγχρονης κοινωνίας, εκτονώνονται σε εξοπλισμό και συγκροτούν τον αυθορμητισμό που διέπει την αυστηρή τυπική όψη της πολυκατοικίας. Ο κάτοικος δημιουργεί το «τεχνητό» περιβάλλον μέσω των παρεμβάσεων που κάνει, προκειμένου να ικανοποιήσει τις ανάγκες του, και να επιτευχθεί η σωστή κατοίκηση -ασφάλεια, ελευθερία έκφρασης-. Βέβαια, οι επιθυμίες και οι ανάγκες του μεταβάλλονται συνεχώς, με αποτέλεσμα να επηρεάζεται και η σταθερά της κατοίκησης. Επομένως, παρατηρείται όγκος αφηγήσεων και νοημάτων, νέων και διαχρονικών, όπου η πολυκατοικία καταφέρνει να τα διαχειριστεί και να διατηρήσει την ταυτότητα του σύγχρονου ανθρώπου.

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

Μία άλλη προσέγγιση για την όψη της πολυκατοικίας θεωρείται ως ο χώρος διαμεσολάβησης μεταξύ της ιδιωτικής και δημόσιας σφαίρας. Ο χώρος in-between δεν έχει σαφή ταυτότητα, δεν έχει όρια, αλλά προσδιορίζεται και παίρνει μορφή σύμφωνα με τον παρατηρητή και τα δικά του νοήματα. Η όψη ως μεταιχμιακός χώρος ενεργοποιεί συσχετίσεις μεταξύ των δίπτυχων αντιθέσεων και καλείται να συμβάλλει στην επικοινωνία και την εναρμόνιση των μεταβάσεων. Γι’ αυτό και συμβαδίζει με την έννοια του κατωφλιού, είναι εκεί για να γεφυρώσει τις ετερόκλιτες πραγματικότητες. Αντίστοιχα αυτές οι αντιφατικές οντότητες απαρτίζονται από ποικίλα διαφορετικά ανθρωπολογικά χαρακτηριστικά που στο σύνολο τους συντάσσουν την νέα κοινωνία, έναν πολυπολιτισμό που αναμιγνύει την πολυμορφία της ανθρώπινης ύπαρξης. Αυτή την πολυπλοκότητα επεξεργάζεται η εθνογραφία, μία μελέτη με αντικείμενο τον άνθρωπο, προκειμένου να διατηρηθεί η ταυτότητα του πολιτισμού και της κοινωνίας. Οι επεμβάσεις του ανθρώπου στις όψεις αποτελούν εθνογραφικά στοιχεία όπου διευρύνουν τις σχέσεις ανθρώπων, περιβαλλόντων και αντίστοιχα στο μεταξύ τους. Πιο συγκεκριμένα, τα αντικείμενα στις όψεις «ανιχνεύουν» τον χώρο πως κατοικείται ενώ «εκπέμπουν» αφηγήσεις που συμβάλλουν στην δημιουργία ενός κώδικα επικοινωνίας ανάμεσα στους ανθρώπους, με αποτέλεσμα την νοηματοδότηση του βιωμένου χώρου ως έμψυχο μέρος της κοινότητας. Οι καθημερινές πρακτικές αναδιαμορφώνουν το ρόλο του χώρου και τις λειτουργίες του, αναπτύσσουν μία βιωματική σχέση κάτοικουκτιρίου, όπου επιτυγχάνεται η αυθόρμητη κατοίκηση, δηλαδή οικειοποιούνται δύο παράλληλες οντότητες με επίκεντρο τις ανάγκες του ανθρώπου. Επομένως, οι όψεις σε συνεργασία με τα κοινωνικά χαρακτηριστικά διαχειρίζονται

05_Επίλογος

ομοιόμορφα την πολυμορφία του σημερινού πολιτισμού και οδηγούν στην κοινωνική αναζωογόνηση του τοπίου υπό την αισθητική της εθνογραφίας.

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

Ουσιαστικά οι όψεις κατακλύζονται από τεχνοαντικείμενα που προβάλλονται μέσω των καθημερινών πρακτικών των κατοίκων μιας πολυκατοικίας. Αυτά τα ποικίλα στοιχεία μπορούν να χαρακτηριστούν ως ενεργά πλάσματα αφού αυτοπροσαρμόζονται χρονικά, χωρικά, και συνειδητά, με αποτέλεσμα να είναι ο κύριος τελεστής στις βιωματικές σχέσεις του κατοίκου. Είναι περίπου αντικείμενα, σαν το οιονεί αντικείμενο που κάνει λόγο ο Michael Serres, μιας και η ταυτότητά τους προσδιορίζεται από τις αφηγήσεις που συμμετέχουν, και αντίστοιχα δίνουν μορφή στο περιεχόμενο του χώρου. Είναι τα παράσιτα του δομημένου περιβάλλοντος, που ταράσσουν την ισορροπία του συστήματος και αναπαράγονται στον αστικό πυκνοκατοικημένο ιστό. Ωστόσο αυτή είναι η λειτουργία τους, μέσα από το θόρυβο που προκαλούν να φανεί η πολλαπλότητα που τα διακατέχει, να δημιουργήσουν νέες επικοινωνιακές σχέσεις και να συμπληρώσουν τα πολιτισμικά «κενά» της σύγχρονης κοινωνίας. Βέβαια, κυρίαρχο στοιχείο στις όψεις των καθημερινών πρακτικών έχει και το μπαλκόνι, όπου μέσω αυτού αναδεικνύονται τα εσωτερικά συστατικά του διαμερίσματος. Υπάρχει ποικιλία στους ελληνικούς εξώστες, ανάλογα με τις επιθυμίες και ανάγκες του ενοίκου, γι’ αυτό και παρατηρείται μία κλίμακα από τα γεμάτα με αντικείμενα έως τα τελείως άδεια. Τα πλήρη με εξοπλισμό μπαλκόνια εκφράζουν την ποιότητα του νοικοκυριού, εκπέμπουν νέες εικόνες και φέρνουν σε ισορροπία το αστικό τοπίο, όπου αποτελείται και από τα άδεια -συχνό στοιχείο της νέας απρόσωπης κοινωνίας. Ωστόσο, στη τωρινή περίοδο κρίσης που ζούμε, το μπαλκόνι καθίσταται η νέα πλατεία, παίρνει ξανά μορφή, ενισχύει τον υπαίθριο βίο, και συμβάλλει στην κοινωνικοποίηση των ένοικων. Στην δύσκολη κατάσταση που ζούμε το μπαλκόνι αποτελεί μέρος εκτόνωσης του ψυχισμού μας, χώρος ονειροπόλησης και διημέρευσης. Όλες οι όψεις πλέον έχουν κάτι να μας μεταφέρουν, ανεξαρτήτως αισθητικής, καιρός να το εκμεταλευτούμε και να εισπράξουμε ότι προσπαθεί να μας μεταδώσει.

05_Επίλογος

Τέλος Συμπερασματικά, με τις επεμβάσεις των ανθρώπων στις όψεις δημιουργείται μία αλληλουχία αναλογικών σχέσεων μεταξύ ετερόκλιτων συνόλων, τα οποία αποτελούν εργαλεία κατανόησης της σημερινής κοινωνίας, των αντιλήψεων και των πολιτισμικών αξιών. Οφείλουμε να σχεδιάζουμε με επίκεντρο τον άνθρωπο, να σεβόμαστε τις ανάγκες του και την καθημερινότητα του, προκειμένου να αισθανθεί ασφάλεια και οικειότητα στον χώρο και να προάγει τον αυθορμητισμό της κατοίκησης. Οι όψεις των ελληνικών πολυκατοικιών συγκροτούνται από ένα σύνολο αφηγήσεων και νοημάτων που αποτυπώνουν με τον τρόπο τους την κοινωνική αλήθεια, δηλαδή τη πολυμορφία της ανθρώπινης ζωής, παρόλο που καταπατούν γενικότερα την αισθητική της κατασκευής. Εξάλλου η πολυμορφία

05_Επίλογος

και οι ετερότητες αποτελούν κανόνα μορφής και λειτουργίας του κτιριακού όγκου και συνολικά του αστικού τοπίου, «που προβάλλουν αναζητήσεις και ερμηνείες σε διαφορετικές ταξινομήσεις και προθέσεις της κατοίκησης»[53].

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

Μπορούμε να μελετήσουμε τον άνθρωπο και τις ανάγκες του, προκειμένου να ενισχύσουμε την αισθητική της αρχιτεκτονικής ως προς τις εκφραστικές του συμπεριφορές. Πρόκειται για μία διαλεκτική σχέση μεταξύ κατασκευής και ανθρώπινης ύπαρξης, που δεν μπορεί να καταργηθεί, ούτε όμως και να την σχεδιάσουμε. Κάθε αστικό τοπίο περιλαμβάνει πλήθος συμπεριφορών και χαρακτήρων που κοινοποιούνται στα χωρικά πλαίσια της γειτονιάς. Αυτές τις εκφράσεις δεν μπορούμε να τις αποτυπώσουμε στα σχέδια, βρίσκονται ήδη εκεί. Τα πράγματα έχουν τη δική τους αξία στο χώρο. Ακόμα και αν δεν υπάρχουν, έχουμε να κάνουμε με το άδειο μπαλκόνι, να τα σχεδιάζουμε ως στοιχεία ανάμνησης από τις ιστορίες των κατοίκων που θα αποτελέσουν στοιχεία σχεδιασμού προς το μέλλον. Εκτός των άλλων, ο σχεδιασμός αναζητά διαρκώς νέες σηματοδοτήσεις, πράγμα που υφίσταται εν τη ρύμη του, με τεχνάσματα που θεωρούμε φυσιολογικά και δεν μπαίνουμε στη διαδικασίανα τα παρατηρήσουμε καλύτερα. «Πρόκειται για ανοιχτό έργο σε εξέλιξη»[54]. «Στις πολυκατοικίες, εν γένει : να τις κοιτάζουμε* να σηκώνουμε το κεφάλι* να αναζητούμε το όνομα του αρχιτέκτονα, το όνομα του εργολάβου, τη χρονολογία κατασκευής της* ν’ αναρωτιόμαστε τι μπορεί να σημαίνει αυτό το «Φωταέριο σε όλους τους ορόφους»* να προσπαθούμε, στην περίπτωση που η πολυκατοικία είναι καινούργια, να θυμηθούμε τι ήταν εκεί παλιά* κ.λπ.»[55].

[53] Μπούκη Μπαμπάλου-Νουκάκη, 8+1 Κείμενα για την αρχιτεκτονική και την πόλη, Doma, Δεκέμβριος, 2020, σ.11 [54] Σοφία Βυζοβίτη, μικροκατοικία, University studio press, Θεσσαλονίκη, 2017, σ.42 [55] George Perec, Χoρείες χώρων, μτφρ. Αχιλλέας Κυριακίδης, Ύψιλον, Δεκέμβριος, 2000, σ.65

[24]

[25-26]

06_Παράρτημα

Παράρτημα Ιστορία της πολυκατοικίας

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

Το ψηλό κτίριο που εξελίχθηκε και αναπτύχθηκε στην σημερινή μορφή της πολυκατοικίας, πρωτοεμφανίστηκε στον ελλαδικό χώρο την δεύτερη δεκαετία του 20ου αιώνα. Μέσα σε αυτή την πραγματικότητα, η εμφάνιση της πολυκατοικίας ως κτιριακός τύπος ευνοήθηκε από την γενικότερη συγκυρία ενός ευρέος φάσματος γεγονότων και καταστάσεων σε εθνικό αλλά και διεθνές επίπεδο, που βρήκαν πρόσφορο έδαφος στο περιβάλλον της υπό διαμόρφωση πρωτεύουσας του νέου ακόμη τότε Ελληνικού Κράτους[56]. Από τη μία σε πολιτικό επίπεδο, παρατηρείται η συρρίκνωση του Ελληνισμού και ο επαναπατρισμός των ομογενών, με αποτέλεσμα να απαιτείται η αύξηση του πολεοδομικού συγκροτήματος της πρωτεύουσας, ενώ, υπόψιν το κραχ του 1929, όπου κορυφώθηκε η διεθνή και εθνική οικονομική κατάσταση, η ανάπτυξη των πολυκατοικιών αποτελεί επενδυτική διέξοδο. Παράλληλα, η εμφάνιση του νέου υλικού του οπλισμένου σκυροδέματος, συνέβαλε στην ανέγερση πολυώροφων κτιρίων, σε συνδυασμό με την άνθιση του μοντέρνου κινήματος στην κεντρική Ευρώπη εκείνη την περίοδο. Πρώτη πολυκατοικία κτίζεται το 1931 από τον Κ. Μπίρη(αρχιτέκτονας, 1899) και φάνηκε να έχει μεγάλη απήχηση στον κόσμο. Όπως σημειώνεται, τότε η πολυκατοικία μπορούσε να θεωρηθεί αποτελεσματικό μέσο για να λυθεί το μόνιμο άγχος της Αθήνας, το στεγαστικό πρόβλημα[57]. Βέβαια, η ελληνική πολυκατοικία κάνει την εμφάνιση της ξανά σε μεγαλύτερη έκταση και με διαφορετικά χαρακτηριστικά μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Κατά τις δεκαετίες του ‘60 και του ‘70 οι ως τότε κάτοικοι της ισοπεδωμένης από την κατοχή και τον εμφύλιο υπαίθρου, αδυνατώντας να βρουν ικανοποιητικές συνθήκες διαβίωσης και εργασίας οδηγήθηκαν σε

[56] Δημήτριος Κολλάρος, Νικόλαος Ρώσσης, Ι. Κυπριανός Φραγκιαδάκης, [πόλη - κατοικία]2 ,διατριβή, επιβλ. Αναστάσιος Παπαϊωάννου, Αθήνα, Σεπτέμβριος 2018, σ.31 [57] «Τα ψηλά κτίρια στην Ελλάδα», greek architects, https://www.greekarchitects.gr/site_parts/ articles/print.php?article=824&language=gr, 09.02.2007

06_Παράρτημα

[27.Μπλε πολυκατοικία, Αθήνα]

ένα μεγάλο κύμα εσωτερικής μετανάστευσης […][58]. Έτσι, παρατηρείται ο «νομαδισμός» των πολιτών από τις επαρχίες στις μεγαλουπόλεις και κυρίως στην πρωτεύουσα. Πλέον, το πρότυπο της πολυκατοικίας, που εξελίχθηκε στα τέλη του μεσοπολέμου, έχει αφομοιωθεί με τον σύγχρονο τρόπο ζωής στην πόλη και θεωρείται κριτήριο κοινωνικής επιτυχίας[59] να κατοικείς στα διαμερίσματα (κυρίως στα ρετιρέ). Η Αθήνα αρχίζει να πυκνώνει από τους ανθρώπους,

[58] Κολλάρος, Ρώσσης, Φραγκιαδάκης ό.π., σ.35 [59] Το διαμέρισμα […] είχε ήδη αποκτήσει αίγλη ως σύγχρονος τρόπος ζωής στην πόλη για τις οικονομικά ανώτερες τάξεις με φυσικό επακόλουθο η απόκτησή του να θεωρείται πρότυπο και κριτήριο κοινωνικής επιτυχίας. (Στο ίδιο, σ.35)

06_Παράρτημα

με αποτέλεσμα την ανάγκη για γρήγορη και οικονομική ανοικοδόμηση. Και ενώ οι πολίτες αναζητούν σπίτια, το κράτος δεν έχει την δυνατότητα και την επιθυμία να κατασκευάσει δημόσιες κατοικίες, με τις τράπεζες να παρέχουν ελάχιστα δάνεια. Άρα, για να λυθεί αυτό το πρόβλημα, οι Έλληνες δημιούργησαν άτυπα το δικό τους χρηματοδοτικό σύστημα, δηλαδή την αντιπαροχή. «Μέσω του συστήματος οι ιδιοκτήτες γης παρέδιδαν την ιδιοκτησία τους, και σε αντάλλαγμα έπαιρναν από δύο ως πέντε διαμερίσματα, περίπου, από το ολοκληρωμένο κτίριο, όπου μετέπειτα έμειναν, τα νοίκιαζαν, ή τα πουλούσαν. Ήταν ένα σχήμα οικιστικής ανάπτυξης που δημιουργήθηκε από τα κάτω προς τα πάνω, δεν έγινε μέσω κάποιας νομοθετικής πρωτοβουλίας, αν και η κυβέρνηση πρόσφερε κάποια κίνητρα για τις κατασκευές με την μορφή φοροδιευκολύνσεων»[60]. -όψεις καθημερινών πρακτικών-

Εκτός των άλλων, για να παραμείνει χαμηλό το κόστος, οι πολυκατοικίες κατασκευάστηκαν υπό ένα μοντερνιστικό σύστημα -το Domino του Le Corbusier. Η επανάληψη μιας επίπεδης πλάκας, δοκών και υποστυλωμάτων οπλισμένου σκυροδέματος σε χωροκάναβο, η χωροθέτηση κεντρικού κλιμακοστασίου και του κοινόχρηστου διαδρόμου ως η ραχοκοκαλιά της κυκλοφορίας εντός του κτιρίου, και οι περιμετρικοί πρόβολοι που εκτείνονται συνήθως στον δομικό σκελετό και έξω από τα όρια των οικοδομικών γραμμών αποτελούν χαρακτηριστικά της σύγχρονης ελληνικής κατοικίας. Επομένως, οι τυπικές μοντερνιστικές πολυκατοικίες, γνωστές και ως πολυκατοικίες αντιπαροχής αποκτούν πρωταγωνιστικό ρόλο πλέον στις οδούς της Αθήνας, μιας και αποτελούν μία ταχεία και προσιτή λύση στο πρόβλημα του μαζικού κοινωνικού συνωστισμού. Οι επαναλαμβανόμενες

[60] Πάνος Δραγώνας, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πάτρας (Δημήτρης Τζήκας, «Η ελληνική πολυκατοικία, φορέας της δημοκρατικής πόλης», Ερανιστής, http:// eranistis.net/wordpress/2020/07/19/%CE%B7-%CE%B5%CE%BB%CE%BB%CE%B7%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CF%80%CE%BF%CE%BB%CF%85%CE%BA%CE%B1%CF%84%CE%BF%CE%B9%CE%BA%CE%AF%CE%B1%CF%86%CE%BF%CF%81%CE%AD%CE%B1%CF%82-%CF%84%CE%B7%CF%82%CE%B4%CE%B7/, 19.07.2020)

06_Παράρτημα

«τσιμεντένιες» όψεις τους και οι ατελείωτες γραμμές «απλωμένων» μπαλκονιών, δίνουν στην πόλη μια αίσθηση αξιοσημείωτης συνοχής.

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

Ωστόσο, με την αρχή της εξάπλωσης της πολυκατοικίας αναπτύχθηκε και μία σειρά παραπόνων και ζητημάτων από τους πολίτες της αστικής πόλης. Την ίδια ώρα που η πολυκατοικία αποτελεί τον βασικό τρόπο κατοίκησης στην ελληνική πόλη, υπάρχει ένα συλλογικό παράπονο προς το κτίριο της πολυκατοικίας[61]. Για παράδειγμα, με την εδραίωση αυτής της νέας μορφής κατοίκησης περιορίστηκαν οι υπαίθριοι δημόσιοι χώροι, τα πάρκα και οι πλατείες, παράλληλα τα διαμερίσματα δεν εισπράττουν επαρκή φωτισμό εξαιτίας των πολυόροφων κτιρίων σε κοντινή απόσταση, ενώ ταυτόχρονα υπάρχουν και τα αδιάκριτα βλέμματα των γειτόνων που σε συνδυασμό με την έλλειψη ηχομόνωσης παραβιάζεται η ιδιωτικότητα. Εκτός των άλλων, οι ένοικοι της πολυκατοικίας αντιμετωπίζουν και το πρόβλημα της κοινόχρηστης θέρμανσης, μιας και λειτουργούν με κεντρικό καυστήρα, που συνεπάγεται με την διακοπή της θέρμανσης στο κτίριο λόγω των εξόδων[62]. Έτσι, με τον όρο πολυκατοικία συνοδεύονται μορφολογικά, κοινωνικο-οικονομικά και πολεοδομικά θέματα, με αποτέλεσμα την κατασκευή μιας ιστορίας προβλήματος, παράλληλη με την ιστορία της αθηναϊκής πολυκατοικίας, αφού εκεί αναπτύχθηκε περισσότερο το φαινόμενο της σύγχρονης ομαδικής κατοίκησης. Κι ενώ η Αθήνα προσπαθεί να αναβαθμίσει την αισθητική του αστικού ιστού με τη νέα μοντέρνα τυπολογία της πολυκατοικίας, τόσο οι μηχανικοί αλλά και όλοι άνευ επαγγελματικής ιδιότητας, μιλούν γι’ αυτήν και τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν ως ένοικοι της πολυκατοικίας.

[61] Πολυξένη Σωτηροπούλου, η πολυκατοικία ως πρόβλημα στον τεχνικό και αρχιτεκτονικό τύπο, διπλωματική εργασία, επιβλ. Π. Τουρνικιώτης, 2019, σ.5 [62] Εάν δυο ή τρία σπίτια ή γραφεία αποφάσιζαν σε μια πολυκατοικία να μην πληρώνουν τα κοινόχρηστα, και να μείνουν χωρίς θέρμανση, τα υπόλοιπα διαμερίσματα του κτιρίου, είτε θα έπρεπε να καλύψουν εκείνα τα έξοδα, ή να μείνουν και αυτά δίχως θέρμανση. […] Πολλοί επιλέγουν να κλείσουν την κεντρική θέρμανση […]. (Τζήκας ό.π.)

06_Παράρτημα

Αλλαγή κατοίκησης

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

Πλέον οι πολίτες καλούνται να κατοικήσουν «ομαδικά», αφήνοντας το πρότυπο της μονοκατοίκησης και μαζί με αυτό την εσωτερική αυλή, την έννοια της γειτονιάς και τα δωμάτια επισκέψεων και διεξαγωγής εκδηλώσεων. «Αναγκάζονται» να μείνουν σε ένα «κουτί»[63] και να συνυπάρξουν μεταξύ τους φαινομενικά, καθώς παρατηρείται η απουσία της κοινής ζωής. Αν μέχρι στιγμής το πρόβλημα ήταν ο θόρυβος, η Καρούζου(αρχαιολόγος, 1898) μιλάει για μια σιγή, η οποία επικρατεί στους «ναούς της σοβαρότητας», όπως μετονομάζει την πολυκατοικία[64]. Βέβαια, αντίθετη άποψη έχει ο δικηγόρος και πολιτικός Ηλίας Ηλιού(1904), ο οποίος επιχειρεί να αποκρούσει την έννοια του κουτιού για τις αθηναϊκές πολυκατοικίες. Το κουτί, γι’ αυτόν σημαίνει κλειστό μινιμαλιστικό περίβλημα με άγνωστο περιεχόμενο. Κι εδώ το άγνωστο αυτό μπορούν να μας το μαρτυρήσουν οι πρακτικές την καθημερινότητας και τα ενεργήματα του κατοίκου που επεμβαίνουν στην απλότητα της όψης και δημιουργούν νέα αρχιτεκτονική. Επομένως αυτή η μορφολογική έκφραση του τύπου της πολυκατοικίας μπορεί να φέρει την κατακραυγή αλλά σε συνδυασμό με τις επεμβάσεις του κάτοικου είναι ικανή για την αστική αναγέννηση και την πολιτισμική ταυτότητα της πόλης. Παρά την προσπάθεια των αρχιτεκτόνων να σχεδιάσουν εμβληματικές όψεις, οι ένοικοι είναι αυτοί που θα τελειοποιήσουν την εξωτερική εμφάνιση της πολυκατοικίας. Όπως και ο αρχιτέκτονας Κακιούζης απαντά σε εκείνους που αποδοκιμάζουν τα ψηλά κτίρια πως «η αισθητική εμφάνιση των οικοδομών μιας πόλης, εκφράζει τον πολιτισμό και τις καλλιτεχνικές τάσεις των κατοίκων της»[65]. Ο Κριεζής(μηχανικός, 1968) σε ένα άρθρο του με τίτλο «Επί του προβλήματος της πολυκατοικίας», δημοσιευμένο στο μηνιαίο περιοδικό σύγγραμμα του ελληνικού πολυτεχνικού συλλόγου Αρχιμήδης, αναφέρει πως το σοβαρότερο

[63] Η λέξη κουτί παίρνει μια αρνητική διάσταση ως χαρακτηρισμός ενός αντικειμένου. Ως κουτιά αναφέρονται συχνά και οι πολυκατοικίες στην αρθρογραφία της εποχής, , όπως αναφέρει ο δικηγόρος και πολιτικός Ηλίας Ηλιού, το 1937 γράφοντας το κείμενο «Κουτίων Εγκώμιο» [64] Σωτηροπούλου ό. π., σ.20 [65] Στο ίδιο, σ.21

06_Παράρτημα

[28]

86 [29]

06_Παράρτημα

[30]

[31]

[32]

[33]

06_Παράρτημα

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

[34.Πολυκατοικίες της Αθήνας που ακολουθούν το μοντέρνο σύστημα]

πρόβλημα της μεγαλούπολης είναι η διαρρύθμιση και η διαμόρφωση των πολυκατοικιών, και αναφέρεται σε όλους τους κατοίκους της πόλης μιας και το πρόβλημα αφορά αφενός την εστία τους και αφετέρου την όψη της πόλης[66]. Το νέο μοντέλο κατοίκησης οφείλει να ακολουθήσει ένα νέο δρόμο χωρίς τους αναγκαίους κανονισμούς, οι οποίοι τείνουν προς το ομοιόμορφο, καθώς «τα προδιαγεγραμμένα περιορίζουν τη φαντασία», όπως αναφέρεται στο άρθρο. Επίσης, ο Κριεζής αναφέρει και το ζήτημα της εξωτερικής διαμόρφωσης της πολυκατοικίας. Από τον αρχέτυπό της μέλημα των ενοίκων ήταν η φροντίδα της κοινής όψης ως προβολής της κοινωνικής τάξης τους στην πόλη. Ο Μαρμαράς(αρχιτέκτονας, 1947) αναφέρεται στην αλληλεπίδραση της

[66] Στο ίδιο, σ.11

06_Παράρτημα

κοινωνικής διαστρωμάτωσης των ενοίκων των αστικών πολυκατοικιών και της εξωτερικής διαμόρφωσης των κτιρίων. Μπορεί να στερούνται την κομψότητα των παλαιότερων νεοκλασικών κατοικιών της Αθήνας, αλλά έχουν συμβάλει στη δημιουργία μιας πόλης που είναι ζωντανή, κοινωνικά ενσωματωμένη και (μέχρι πρόσφατα) προσιτή, στην οποία η κατοικία των περισσότερων κατοίκων προσφέρει γενικά καλές συνθήκες διαβίωσης[67]. Οι γειτονιές με τις πυκνοκατοικημένες πολυκατοικίες «αντιπαροχής», αποτελούν μέρος της κληρονομικής πόλης, μιας και είναι εμφανή η δύναμη της κοινωνικής επιταγής.

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

Ο Σταματιάδης(αρχιτέκτονας, 1906) αναγνωρίζει πως ειπώθηκαν αρκετές απόψεις εναντίον της πολυκατοικίας, αλλά αναγνωρίζει σε ενεστωτικό χρόνο πως «η πολυκατοικία είναι ένας τρόπος λύσεως ενός συνεχώς εμφανιζόμενου δημογραφικού προβλήματος», καθώς η πυκνότητα κατοικίας αυξάνεται ανάλογα με την αύξηση του πληθυσμού[68]. Η ανοικοδόμηση της πολυκατοικίας τρέφεται από τη στεγαστική ανεπάρκεια και αποτελεί πλέον λύση για όλους[69]. «Όσον αφορά το θέμα της αισθητικής, η αρχιτεκτονική δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται σαν τέχνη. Προέχει η κατοικησιμότητα. Η σύγχρονη τέχνη μάς δίδαξε ότι οι τρόποι κατοίκησης έχουν ενδιαφέρον από μόνοι τους. Αξίζει λοιπόν να τους παρατηρούμε και να μαθαίνουμε από αυτούς. Οι ανθρώπινες σχέσεις υπερέχουν των αισθητικών δογμάτων. Όπως έλεγε ο Μαρσέλ Ντυσάν, «κάθε σπίτι γίνεται όμορφο όταν γίνεται μέρος της ζωής μας»[70]. Με άλλα λόγια, η πολυκατοικία αφορά τον σύγχρονο τρόπο ζωής, μία συλλογική κατοικία που κύριο μέλημα της είναι να εξασφαλίζει τις ανάγκες των ενοίκων της, να παρέχει καλές συνθήκες διαβίωσης, ασφάλεια και ικανοποίηση, και ύστερα φέρει την αισθητική της εξωτερικής εμφάνισης, που αυθόρμητα διαμορφώνεται από τον τρόπο ζωής των ενοίκων.

[67] Σελάνα Βροντή, «Πολυκατοικία αγάπη μου», Η Καθημερινή, 02.03.2015 [68] Σωτηροπούλου ό. π., σ.35 [69] Στο ίδιο, σ.39 [70] Γιώργος Τζιρτζιλάκης, Αν. Καθηγητής αρχιτεκτονικής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας (Βροντή ό. π.)

[35]

Λειτουργία και Χρήσεις Ένα χαρακτηριστικό αυτών των τρόπων κατοίκησης υπήρξε ο «φανταστικός συνδυασμός χρήσεων σε ένα κτίριο μικρής κλίμακας»[71]. Τόσο η κοινωνική ποικιλομορφία που παρατηρείται στο σύνολο του κτιρίου όσο και η εμφάνιση εμπορικών δραστηριοτήτων στο εσωτερικό αυτού συνέβαλλαν στον πολυδιάστατο ρόλο της πολυκατοικίας. Πιο συγκεκριμένα, η πολυκατοικία όρισε ένα είδος κάθετης κοινωνικής διαστρωμάτωσης, εφόσον τα διαμερίσματα ανά όροφο διαφοροποιούνταν σε μερικά χαρακτηριστικά, όπως τα ρετιρέ που είχαν εκτεταμένες βεράντες συγκριτικά με τα διαμερίσματα των παρακάτω ορόφων. Έτσι, στους τελευταίους ορόφους έμεναν οι πιο ευκατάστατοι, ενώ στους πιο χαμηλούς βαθμιδωτά μένανε οι επαρχιώτες, οι φοιτητές και οι φτωχοί. Αυτή η μορφή κάθετης κοινωνικής διαστρωμάτωσης εξασφάλισε

[71] Feargus O’Sullivan, « Behind the Accidentally Resilient Design of Athens Apartments», Bloomberg CityLab, 15.07.20, https://www.bloomberg.com/news/features/2020-07-15/the-design-history-of-athens-iconic-apartments (τ.π. 15.07.20)

06_Παράρτημα

μία μεικτή γειτονιά ανεξάρτητα την οικονομική κατάσταση του καθενός.

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

Εκτός των άλλων, οι πολυκατοικίες δεν στέγαζαν μόνο σπίτια αλλά και μαγαζιά. «Ακόμα και σήμερα, αυτά τα κτίρια είναι συνήθως κυψέλες δραστηριοτήτων, αναμειγνύουν γραφεία, ιατρεία, ακόμα και διάφορα εργαστήρια ανάμεσα σε σπίτια»[72]. Η ευελιξία της κάτοψης της αθηναϊκής πολυκατοικίας επέτρεψε την στέγαση διαφορετικών λειτουργιών και εξασφάλισε την επιβίωσή της ως τον 21ο αιώνα[73]. Το νέο υλικό του οπλισμένου σκυροδέματος που ενίσχυσε τους πυλώνες του κτιρίου, χωρίς να απαιτείται η ανάγκη για εσωτερικούς φέροντες τοίχους, η χάραξη των διαμερισμάτων σύμφωνα με την θέση του κλιμακοστασίου αλλά και η διευθέτηση των χώρων ως προς τις όψεις εξασφάλισαν την δυνατότητα για ευέλικτο σχεδιασμό της κάτοψης. Αυτή η διαχρονικότητα που διακρίνει την ελληνική πολυκατοικία ευθύνεται και για την ύπαρξη της μέχρι σήμερα. Βέβαια, στις μέρες μας παύει να αποτελεί πρότυπο κατοίκησης η ελληνική οικογένεια, για την οποία σχεδιάζονταν τα διαμερίσματα αναλόγως. Ο χώρος της τραπεζαρίας, το σαλόνι για τους επισκέπτες, το δωμάτιο των παιδιών δίπλα από το υπνοδωμάτιο των γονέων ήταν οι σταθεροί χώροι του διαμερίσματος που έπρεπε να εξασφαλίσουν την άνετη καθημερινότητα των ενοίκων. Και ερχόμαστε στο σήμερα όπου η ελληνική -πατριαρχική- οικογένεια δεν αποτελεί την κοινωνική σταθερά. Η πολυκατοικία πλέον κατοικεί ένα σύνολο ανθρώπων από νέα ζευγάρια, φοιτητές, ηλικιωμένους και μονογονεϊκές οικογένειες. Πλέον ο χώρος της τραπεζαρίας μετατρέπεται σε χώρο γραφείου, playroom, μίνι γυμναστηρίου ή σε χώρο για τα απλωμένα ρούχα -μιας και έξω επικρατεί η μυρωδιά των καμένων ξύλων από τα τζάκια. Επίσης, τα διαμερίσματα ταυτίζονται και με τους χώρους εργασίας, προκειμένου να αποπερατωθεί το αίσθημα της μονιμότητας. Μπορεί στην αρχή οι μεικτοί χώροι εργασίας και διαμερίσματος να εξυπηρετούσαν την διευκόλυνση στην απόσταση εργασίας-κατοικίας, ωστόσο πλέον αυτό είναι άτοπο μιας και η πολυκατοικία εναρμονίζεται με τις επιθυμίες και τις ανάγκες

[72] Τζήκας ό.π. [73] Σωτηροπούλου ό. π., σ.62

06_Παράρτημα

[37. Τυπική διάταξη σε προσφυγικές πολυκατοικίες] [36]

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

του ενοίκου. Γι ‘αυτό οι δρόμοι της Αθήνας έχουν υπέροχο επίπεδο ζωής όλη την ημέρα, όλη τη νύχτα και όλη την εβδομάδα[74]. Πάνω, οι οικογένειες κάθονται, τρώνε και κουβεντιάζουν σε μπαλκόνια γεμάτα λουλούδια, ενώ στους πεζόδρομους οι άνθρωποι χαλαρώνουν στα καφέ που σκιάζονται από πορτοκαλιές, με τις γάτες της περιοχής να τρίβονται στα πόδια τους[75]. Είναι μια μοντέρνα τυπολογία, που προσφέρει ένα είδος μεικτής χρήσης: κατοικίες και χώροι δουλειάς στο ίδιο μέρος. Χάρη σ’ αυτήν, το “μέσα” με το “έξω” συνδιαλέγονται[76]. Αυτή η ανάμειξη διαφορετικών χώρων και χρήσεων διατύπωσαν και την ποικιλομορφία που φαίνεται στις όψεις των κτιρίων χάρη στην διαφορετικότητα της καθημερινής ζωής.

[74] Feargus O’Sullivan, ό. π [75] «Ο «ύμνος» του Bloomberg για τις αθηναϊκές πολυκατοικίες. Η παγκόσμια πρωτοτυπία της αντιπαροχής και της κεντρικής θέρμανσης της δεκαετία του ΄50. Τα συν και τα πλην των πολυκατοικιών...», Μηχανή του Χρόνου, 12.12.20, https://www.mixanitouxronou.gr/o-quot-ymnos-quot-toy-bloomberg-gia-tis-athinaikes-polykatoikies/ (τ.π. 12.12.20) [76] Βροντή ό. π.

[38]

Η αρχή εξάπλωσης του μπαλκονιού Ξέρετε, στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Ελλάδας μέχρι και τον 19ο αιώνα δεν είχαμε συνήθως μπαλκόνια. Οι ένοικοι των σπιτιών φοβόνταν εισβολείς και εχθρούς. Τα βλέπουμε να εμφανίζονται από τον 19ο αιώνα και μετά[77]. Χάρη στην ευκολία του οπλισμένου σκυροδέματος αλλά και στους υποχρεωτικούς οικοδομικούς κανονισμούς, το μπαλκόνι κάνει την εμφάνιση του μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Πλέον, οι εξώστες τελούν τα χρέη της αυλής, και ειδικά τους κανόνες υγιεινής. Πιο συγκεκριμένα, όπως οι μονοκατοικίες με τις αυλές, έτσι και τα διαμερίσματα απαιτούν φυσικό αερισμό και επαρκή φωτισμό, πράγμα που διευκολύνεται με την ύπαρξη των εξωστών. Όταν η πολυκατοικία άρχισε να δέχεται σοβαρές επιρροές από το Μοντέρνο Ευρωπαϊκό Κίνημα, οι όψεις άρχισαν να εκ-μηχανοποιούνται, τα μπαλκόνια να γίνονται

[77] Μαργαρίτα Πουρνάρα, «Το μπαλκόνι, η ιστορία και η μεγάλη σημασία του», Η Καθημερινή, 06.04.2020

06_Παράρτημα

κύριο μέρος της πρόσοψης, και να καταλαμβάνουν το σημαντικότερο της μέρος, ως κύρια λειτουργικά σημεία[78] . Βέβαια, οι διαστάσεις τους υπέστησαν αρκετές αλλαγές σύμφωνα με τον Γενικό Οικοδομικό Κανονισμό[79], όπου εν τέλη το 1985 το μπαλκόνι αποκτά το πλάτος των δύο μέτρων. Κάπως έτσι, αρχίζει να αναπτύσσεται και ο αυθορμητισμός των ενοίκων στον ενδιάμεσο χώρο, που αν μη τι άλλο αποτελεί εξαιρετικά βιώσιμο χώρο για την αρχιτεκτονική στην Ελλάδα.

[78] Αδαμίδου ό.π., σ.57 [79] Το μέγεθός τους καθοριζόταν από το πλάτος του δρόμου στον οποίο έβλεπαν και μπορούσαν να φτάσουν σε φάρδος έως και στο 10% του. Σε στενά που είχαν πλάτος δέκα μέτρα, τα μπαλκόνια μπορούσαν να βγουν έως ένα μέτρο από την πρόσοψη του κτιρίου. (Πουρνάρα ό.π.)

[39]

[40]

07_Βιβλιογραφία

Βιβλιογραφία Atelier Bow-wow, Architectural Ethnography, Sternberg Press, Cambridge:

USA, 2017

Atelier Bow-wow, Graphic Anatomy, TOTO, χ.τ., 2014 Bachelard Gaston, η ποιητική του χώρου, μτφρ. Ελένη Βέλτσου,

Χατζηνικολή, χ.τ., 2014

Βυζοβίτη Σοφία, Μικροκατοικία, University Studio Press, χ.τ., 2017 Δραγώνας Πάνος, Σκιάδα Άννα, Made in Athens, 13η διεθνής έκθεση

αρχιτεκτονικής, La Biennale di Venezia, 2012

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

De Certeau Michel, επινοώντας την καθημερινή πρακτική: η πολύτροπη τέχνη του πράττειν, μτφρ. Κίκή Καψαμπέλη, Σμίλη, χ.τ., 2010 Koolhaas Rem, James Westcott, και Stephan Petermann, Elements of architecture, taschen, Βενετία, 2014 Λαλιώτη Βασιλική, Παπαπαύλου Μαρία, “...γιατί κυλά στο αίμα μας”,

Κριτική, χ.τ., 2010

Μπαμπάλου-Νουκάκη Μπούκη, 8+1 Κείμενα για την αρχιτεκτονική και την πόλη, Doma, χ.τ, 2020 Μπαμπινιώτης Γεώργιος, Ελληνικό Λεξικό, Τεγόπουλος Φυτράκης, Αθήνα,

1993

Μπαρκούτα Γιάννα, η κατοίκηση σε κρίση, το παράδειγμα της Αθήνας από την κατοικία στην κλίμακα της πόλης, Εκκρεμές, χ.τ., 2019 Ντάφλος Κωνσταντίνος, Τακτικές τεχνοπολιτικών μέσων, Κάλλιπος, Αθήνα,

2015

Perec George, Ζωή: Οδηγίες Χρήσεως, μτφρ. Αχιλλέας Κυριακίδης, Ύψιλον,

Αθήνα, 1991

Perec George, Χoρείες χώρων, μτφρ. Αχιλλέας Κυριακίδης, Ύψιλον, χ.τ., 2000 Serres Michel, το παράσιτο, μτφρ. Νίκος Ηλιάδης, Σμίλη, Αθήνα, 2009 Σταυρίδης Σταύρος, Μετέωροι χώροι της ετερότητας, Αλεξάνδρεια, Αθήνα,

2010

07_Βιβλιογραφία

Τουρνικιώτης Παναγιώτης, η αρχιτεκτονική στη σύγχρονη εποχή, Futura,

Aθήνα, 2006

Φιλιππίδης Δημήτρης, Νεοελληνική αρχιτεκτονική, Μέλισσα, Αθήνα, χ.χ. Σπουδαστικές Εργασίες - Διαλέξεις Αδαμίδου Ελένη, 396 ημέρες Αθήνα, ερευνητική εργασία, επιβλ. Ρόδη

Άλκηστις, Αθήνα, 2019

Βλασόπουλος Μιχαήλ, η αρχιτεκτονική του συνονθυλεύματος: απογραφή μιας αθηναϊκής αστικότητας, διάλεξη, επιβλ. Μαυρίδου Μαρία, Τουρνικιώτης

Παναγιώτης, Αθήνα, 2008

-όψεις καθημερινών πρακτικών-

Καιρίδου Μαρία-Ελπίδα, Κάκου Κατερίνα, διακριτικά αδιάκριτοι,

ερευνητική εργασία, επιβλ. Γαβρήλου Έβελυν, Θεσσαλία, 2020

Καλογεράς Νίκος, Άνθρωπος και Κατοικία, διατριβή, Αθήνα, 1979 Κασιμάτη Ευθυμία, Παναγούλια Ελεάννα, in medias res, ερευνητική εργασία, επιβλ. Βεργόπουλος Σταύρος, Τέλλιος Αναστάσιος, Θεσσαλονίκη, 2012 Κολλάρος Δημήτριος, Ρώσσης Νικόλαος, Φραγκιαδάκης Ι. Κυπριανός, [πόλη - κατοικία]2 ,διατριβή, επιβλ. Παπαϊωάννου Αναστάσιος, Αθήνα, 2018 Κουβελά Σοφία Αγγελική, Κατοικώντας Τόπους, ερευνητική εργασία, επιβλ.

Τσουβελά Κυριακή, Θεσσαλονίκη, 2017

Μόρογλου Αθηνά, η αφηγηματική διάσταση του περιπάτου: από την promenade architecturale στην αθηναϊκή περπατησιά, ερευνητική εργασία,

επιβλ. Δραγώνας Πάνος, Πάτρα, 2015

Μπιζά Μαρίνα-Ευγενία, ένας περίπατος σε αφηγηματικά τοπία, ερευνητική

εργασία, επιβλ. Κούρος Πάνος, Πάτρα, 2010

Μπράβου Ειρήνη, Οδηγός βλέμματος, μία ανάγνωση της Αθήνας μέσω των μπαλκονιών της, ερευνητική εργασία, επιβλ. Γαβρήλου Έβελυν, Θεσσαλία, χ.χ. Παππά Ανδρονίκη, Ενδιάμεσος χώρος: από τη θεωρία στη σύγχρονη πρακτική, ερευνητική εργασία, επιβλ. Πετρίδου Βασιλική, Πάτρα, 2015 Σκορδούλη Μαρία, Κατώφλια περιπλάνησης στο έργο του Walter Benja-

07_Βιβλιογραφία

min, ερευνητική εργασία, επιβλ. Χατζησάββα Δήμητρα, Κρήτη, 2015 Σωτηροπούλου Πολυξένη, η πολυκατοικία ως πρόβλημα στον τεχνικό και αρχιτεκτονικό τύπο, διπλωματική εργασία, επιβλ. Τουρνικιώτης Παναγιώτης, 2019 Αρθρογραφία «Αισθητική και φιλοσοφία κατά τον Heidegger», Διαθέσιμο στη: http:// www.teiath.gr/userfiles/eadsa_web_admin/lessons/st_semester/MartinHeidegger.pdf «Balcony exhibition», Διαθέσιμο στη: https://www.tudelft.nl/en/architecture-and-the-built-environment/about-the-faculty/departments/architecture/organisation/ groups/methods-of-analysis-and-imagination/research-publication/balcony-exhibition/ -όψεις καθημερινών πρακτικών-

Βανδώρος Αλέξιος, «τα ψηλά κτίρια στην Ελλάδα», greek architects, 2007, Διαθέσιμο στη: https://www.greekarchitects.gr [Αναρτήθηκε 9 Φεβρουαρίου 2007] Βατόπουλος Νίκος, «Η μοντέρνα Αθήνα και οι χιλιάδες πολυκατοικίες της», Η Καθημερινή, 2020, Διαθέσιμο στη: https://www.kathimerini.gr/cul-

ture/561082057/i-monterna-athina-kai-oi-chiliades-polykatoikies-tis/ [Αναρτήθηκε 17 Σεπτεμβρίου 2020]

Βροντή Σελάνα, «Πολυκατοικία αγάπη μου», Η Καθημερινή, 2015, Διαθέσιμο στη: https://www.kathimerini.gr/life/city/805608/polykatoikia-agapi-moy/ [Αναρτήθηκε 2 Μαρτίου 2015] Δημητρόπουλος Γιάννης, «Η μέση πολυκατοικία», Huffpost, 2020, Διαθέσιμο στη: https://www.huffingtonpost.gr/entry/e-mese-polekatoikia_gr_5e188feec5b6da971d14b91e [Αναρτήθηκε 12 Ιανουαρίου 2020] Ερανιστής, «η ελληνική πολυκατοικία, φορέας της δημοκρατικής πόλης», 2020, Διαθέσιμο στη:http://eranistis.net/wordpres

s/2020/07/19/%CE%B7-%CE%B5%CE%BB%CE%BB%CE%B7%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CF%80%CE%BF%CE%BB%CF%85%CE%BA%CE%B1%CF%84%CE%BF%CE%B9%CE%BA%CE%AF%CE%B1-%CF%86%CE%BF%CF%81%CE%AD%CE%B1%CF%82%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%B4%CE%B7/ [Αναρτήθηκε 19 ιουλίου 2020]

Κοκκίνη Μερόπη, «Η παρεξηγημένη «ανώνυμη» αρχιτεκτονική της καθημερινότητας», Lifo Design, 2019, Διαθέσιμο στη: https://www.lifo.gr/articles/

design_articles/254639/i-pareksigimeni-anonymi-arxitektoniki-tis-kathimerinotitas [Αναρτήθηκε 15 Σεπτεμβρίου 2019]

100

07_Βιβλιογραφία

Κεφαλογιάννης Νεκτάριος, Παπαστεργίου Χρίστος, «Η αρχιτεκτονική ως συνθήκη παρεμβολής στην σχέση φύσης - πολιτισμού», greekarchitects,

2006, Διαθέσιμο στη: https://www.greekarchitects.gr/site_parts/articles/print.php?article=134&language=gr [Αναρτήθηκε 7 Ιουνίου 2006]

Λαδά Σάσα, «Tα «ανείπωτα» της κατοίκησης: Χωρικές και ερμηνευτικές μετατοπίσεις στο πλαίσιο της κρίσης», Marginalia, 2020,

Διαθέσιμο στη: https://marginalia.gr/arthro/ta-aneipota-tis-katoikisis-chorikes-kai-ermineytikes-metatopiseis-sto-plaisio-tis-krisis/ [Αναρτήθηκε 12 Μαϊου 2020]

Monopoli Team, «Είναι το μπλακόνι η νέα πλατεία;», monopoli.gr, 2020, Διαθέσιμο στη: https://www.monopoli.gr/2020/04/02/stin-poli/381192/einai-to-mpalkoni-i-nea-plateia/ [Αναρτήθηκε 2 Απριλίου 2020] O’Sullivan Feargus, «Behind the Accidentaly Resilient Design Of Athens Apartments», Bloomberg CityLab, 2020, Διαθέσιμο στη: https://www.bloomberg. -όψεις καθημερινών πρακτικών-

com/news/features/2020-07-15/the-design-history-of-athens-iconic-apartments [Αναρτήθηκε 15 Ιουλίου 2020]

Πολίτης Περικλής, «Γένη και Είδη του Λόγου: Αφήγηση»,

Πολύτροπη Γλώσσα, Διαθέσιμο στη: http://www.komvos.edu.gr/glwssa/logos_keimeno/2_1_3/2_1_3pdf.pdf

Πουρνάρα Μαργαρίτα, «Το μπαλκόνι, η ιστορία και η μεγάλη σημασία του», Η Καθημερινή, 2020, Διαθέσιμο στη: https://www.kathimerini.gr/life/

city/1072221/to-mpalkoni-i-istoria-kai-i-megali-simasia-toy/ [Αναρτήθηκε 6 Απριλίου 2020]

Simons Massimiliano, «The Parliament of Things and the Anthropocene», Techné: Research in Philosophy and Technology, 2018, Διαθέσιμο στη: https:// www.researchgate.net/publication/317211267_The_Parliament_of_Things_and_the_ Anthropocene_How_to_Listen_to_’Quasi-Objects [Αναρτήθηκε 29 Ιουνίου 2018]

Τζιμογιάννη Νιόβη, «η συμβολή της μνήμης στη νοηματοδότηση του τοπίου μία μελέτη για το Λαύριο μέσα από το ντοκιμαντέρ», Αριστερή Κίνηση Εργαζομένων Αρχιτεκτόνων, 2014, Διαθέσιμο στη: https://akea2011.com/2014/04/15/mnimitopiolavrio/ [Aναρτήθηκε 15 Απριλίου 2014]

Πηγές Εικόνων

101

07_Βιβλιογραφία

[1] https://datelineatlantis.wordpress.com/page/2/ [2] Ειρήνη Μπράβου, Οδηγός βλέμματος, ερευνητική εργασία, επιβλ. Έβελυν Γαβρήλου, Θεσσαλία, 2019 [4] https://popaganda.gr/citylife/ta-balkonia-tis-athinas/ [6] Αγριδόπουλος Αντώνης [9] Perec George, Χoρείες χώρων, μτφρ. Αχιλλέας Κυριακίδης, Ύψιλον, χ.τ., 2000 [10] https://www.danielrich.net/new-page [11] https://popaganda.gr/citylife/ta-balkonia-tis-athinas/ -όψεις καθημερινών πρακτικών-

[12]προσωπικό αρχείο [13-14] https://popaganda.gr/citylife/ta-balkonia-tis-athinas/ [17] Κόφφα Ευρυδίκη [18-20] Atelier Bow-wow, Architectural Ethnography, Sternberg Press, χ.τ., 2017 [23] https://popaganda.gr/citylife/ta-balkonia-tis-athinas/ [24] Κόφφα Ευρυδίκη [25-26] https://popaganda.gr/citylife/ta-balkonia-tis-athinas/ [27] https://urbanlife.gr/urban-city/i-ble-polykatikia/ [28] https://www.andro.gr/empneusi/nikos-vatopoulos/ [29] http://www.gradreview.gr/2017/06/10417_18.html [30] https://skeletos.gr/2015/03/11/ [31] http://www.gradreview.gr/2017/06/10417_18.html [32-34] https://www.mascontext.com/tag/polykatoikia/ [35] https://www.inexarchia.gr/story/think/ktirio-stin-stoyrnari-zaimi-1933-reyma-toy-monternismoy-stin-arhitektoniki-stin-athina [36] https://dataexpress.gr/airbnb-sigxisi/

102

07_Βιβλιογραφία

[37] https://dataexpress.gr/airbnb-sigxisi/ [38] https://www.athensvoice.gr/life/urban-culture/athens/686930_oi-thyroroi-tis-athinas [39] http://www.greekarchitects.gr/site_parts/articles/print.php?article=4092&language=gr [40] https://popaganda.gr/citylife/ta-balkonia-tis-athinas/ [41] https://urbanlife.gr/urban-city/polykatikia/

-όψεις καθημερινών πρακτικών103

«Δεν ξέρω πολλά πράγματα από σπίτια ξέρω πως έχουν τη φυλή τους, τίποτε άλλο. Καινούργια στην αρχή, σαν τα μωρά που παίζουν στα περβόλια με τα κρόσια του ήλιου, κεντούν παραθυρόφυλλα χρωματιστὰ και πόρτες γυαλιστερὲς πάνω στη μέρα όταν τελειώσει ο αρχιτέκτονας αλλάζουν, ζαρώνουν ή χαμογελούν ή ακόμη πεισματώνουν μ’ εκείνους που έμειναν μ’ εκείνους που έφυγαν μ’ άλλους που θα γυρίζανε αν μποροῦσαν ή που χαθήκαν, τώρα που έγινε ο κόσμος ένα απέραντο ξενοδοχείο.» ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΕΦΕΡΗΣ - Το σπίτι κοντά στη θάλασσα

[...]ο άνθρωπος της μεγαλούπολης έχει εκλογικεύσει τιςσυμπεριφορές του, έχει καθορίσει τις κινήσεις του σώματός του -περπατώ, κάθομαι, ξαπλώνωσε όρθια, καθιστή, οριζόντια στάση αντίστοιχα- και έχει ταυτίσει κάθε στάση σώματος με τοναντίστοιχο χώρο της καθημερινότητάς του. George Simmel

Δεν θα μπορούσα να μείνω σε μονοκατοικία. Ολη μου τη ζωή την έχω περάσει σε πολυκατοικίες, στα Εξάρχεια, στη Ν. Σμύρνη, στην Αγ. Παρασκευή, στο Κολωνάκι. Βρίσκω πολύ πιο ενδιαφέρον το πολυσυλλεκτικό περιβάλλον της πολυκατοικίας, ακόμη κι όταν περνά κάθε ήχος από τους κακομονωμένους τοίχους ή τα παιδιά των από πάνω κάνουν παρέλαση στο κεφάλι σου. Δεν καταλαβαίνω τη συκοφαντία που έχει υποστεί η πολυκατοικία για την ασχήμια της. Θα παραδεχτώ ότι οι δρόμοι στο Παρίσι είναι πιο όμορφοι με την ομοιόμορφη εικόνα τους, αλλά στην Αθήνα το οπτικό ερέθισμα είναι πολύ μεγαλύτερο. Από μια περιποιημένη βεράντα με φυτά μέχρι μια απλωμένη μπουγάδα, τα κρεμασμένα CD για τα περιστέρια και τις μεταλλικές ντουλάπες για σκούπες και σφουγγαρίστρες, οι πολυκατοικίες και κυρίως τα μπαλκόνια τους είναι ενδείξεις για τις ζωές των ανθρώπων μέσα στα διαμερίσματα. Μπορεί να κρύβουν ένα έγκλημα, όπως στον «Σιωπηλό μάρτυρα» του Χίτσκοκ, μια ερωτική ιστορία όπως στους «Απέναντι»

του Πανουσόπουλου ή ίσως και τίποτα παραπάνω από μια εκτεθειμένη καθημερινότητα, πάντως δεν με κάνουν να πλήττω. Αγγελος Φρέντζος

ι υ , η

[41]