Ιαπωνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική & σύγχρονο design (φως - φόρμες - υλικότητες)

Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής Σχολή Εφαρμοσμένων Τεχνών & Πολιτισμού Τμήμα Εσωτερικής Αρχιτεκτονικής

Ένα μεγάλο ευχαριστώ από καρδιάς στην επιβλέπουσα καθηγήτριά μου, κα. Τούση Ευγενία, για την πολύτιμη καθοδήγηση και τη στήριξή της σε όλη αυτή τη διαδρομή της παρούσας εργασίας! Μαζί ταξιδέψαμε νοερά στη χώρα της Ανατολής και με βοήθησε να ανακαλύψω έναν εντελώς άγνωστο προς εμένα κόσμο και μια αισθητική που υπήρχε πάντα μέσα μου.

Θέλω να ευχαριστήσω και την οικογένειά μου που είναι πάντα δίπλα μου και με στηρίζει!

Περίληψη

Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Ιαπωνίας έχει τις ρίζες της βαθιά στην ιστορική χρονογραμμή. Οι πρώτες ενδείξεις εμφανίζονται ήδη κατά την περίοδο της προϊστορίας, με τους σιντοϊστικούς ναούς που κυριάρχησαν εκείνη την περίοδο. Ακολούθησε η περίοδος Asuka όπου μέχρι την περίοδο Edo εισάγεται στη χώρα το κινέζικο στοιχείο επηρεάζοντας καθοριστικά την κουλτούρα της Ιαπωνίας, ενώ εμφανίζονται οι πρώτοι βουδιστικοί ναοί. Η περίοδος Meiji είναι ίσως η πιο κομβική για τη χώρα καθώς ανοίγει τα σύνορά της έπειτα από σχεδόν δύο αιώνες απομόνωσης (περίοδος Edo) επιφέροντας κομβικές αλλαγές σε όλους τους τομείς. Η αρχιτεκτονική όπως κάθε μορφή τέχνης αντανακλά και ταυτόχρονα επηρεάζεται από τα χαρακτηριστικά του πολιτισμού που αντιπροσωπεύει. Έτσι η παραδοσιακή ιαπωνική αρχιτεκτονική χαρακτηρίζεται από: το Ζεν Βουδισμό, την έννοια Ma (κενό), τη σχέση με τη φύση και την τελετή του τσαγιού. Ένα άλλο στοιχείο καθοριστικό της ιαπωνικής αρχιτεκτονικής είναι το φυσικό φως και ο τρόπος που αυτό διαχέεται. Οι Ιάπωνες συνέδεσαν το φως με τον χρόνο και τις έννοιες της μεταβλητότητας και της παροδικότητας, στοιχεία επίσης σημαντικά για την ιαπωνική κουλτούρα. Η σκιά ως αποτέλεσμα της απουσίας του φωτός και κυρίως ως υπαινιγμός της ύπαρξής του είναι το στοιχείο κλειδί για τη διαμόρφωση της ατμόσφαιρας του χώρου καθώς αντιμετωπίζεται ως το συμπληρωματικό αυτού που λείπει και όχι ως το αντίθετο - ασύμβατο στοιχείο του. Όσον αφορά τη γεωμετρία προσεγγίζουν την έννοια των ορίων με τρόπο ασαφή και υπαινικτικό δίνοντας βάθος στο χώρο μέσω επικαλύψεων πολλών δισδιάστατων επιπέδων. Η κλίμακα είναι προσαρμοσμένη στον άνθρωπο, ενώ εσωτερικά ο χώρος είναι σχεδιασμένος ώστε να προσαρμόζεται με ευελιξία στις διαφορετικές ανάγκες του χρήστη.

Σήμερα η ιαπωνική αρχιτεκτονική μετουσίωσε τις βασικές αρχές της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής σε μία σύγχρονη έκφραση που επηρέασε και επηρεάζει παγκοσμίως τον τρόπο σκέψης του σχεδιασμού, ενίοτε τον καθορίζει κιόλας.

Λέξεις - κλειδιά:

ιαπωνική - αρχιτεκτονική - φως - σκιά

Περιεχόμενα

0. Εισαγωγή

1. Ιστορική αναδρομή στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Ιαπωνίας

1.1. Πολιτισμικές επιδράσεις στη διαμόρφωση της ιαπωνικής αρχιτεκτονικής

2. Το φυσικό φως στην Ιαπωνική αρχιτεκτονική

3. Υλικότητες και ύφος

3.1. Ο ρόλος της σκιάς στη διαμόρφωση της αισθητικής

4. Φόρμες, γεωμετρίες και ιαπωνικό design

5. Η Ιαπωνική αρχιτεκτονική σήμερα και η επιρροή της στο σύγχρονο design

5.1.Αυθεντικότητα ή μίμηση;

6. Συμπεράσματα-Επίλογος

Παράρτημα σύντομοι ορισμοί

Παράρτημα εικόνων

ιβλιογραφία

Εισαγωγή

Η παρούσα εργασία αποτελεί ένα νοερό ταξίδι στη χώρα της Ανατολής. Έχει ως στόχο τη μελέτη της φιλοσοφίας και των αρχών που διέπουν την ιαπωνική κουλτούρα και πώς αυτές μεταφράζονται στην αρχιτεκτονική. Έτσι θα εξεταστούν τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της ιαπωνικής αισθητικής. Σε αυτό το πλαίσιο θα διερευνηθεί ο τρόπος με τον οποίο οι Ιάπωνες αντιμετωπίζουν το φως αλλά κυρίως τη σκιά ως αποτέλεσμα της απουσίας του για τη δημιουργία ατμόσφαιρας. Ακόμα θα εξεταστεί η γενικότερη αισθητική του χώρου ως συνδυασμός φωτός, φόρμας, υλικότητας ενώ θα δοθεί έμφαση στην περί ωραίου αντίληψη των ιαπώνων. Ως εκ τούτου θα μελετηθούν ιδιαίτερα έννοιες που συνδέονται ή προκύπτουν από το φως ή καλυτερα το ημίφως, όπως είναι η πατίνα του χρόνου, η παροδικότητα, ο υπαινιγμός, η λιτότητα, η ατέλεια, η ασάφεια. Στοιχεία που αντανακλώνται σε κάθε πτυχή του ιαπωνικού πολιτισμού από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα με διάφορες εκφάνσεις επηρεάζοντας τον σύγχρονο σχεδιασμό.

Έτσι, στο πρώτο κεφάλαιο θα γίνει μια αναδρομή στην ιστορία της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής της Ιαπωνίας ξεκινώντας από την προϊστορία όπου και εμφανίζονται τα πρώτα δείγματα αρχιτεκτονικής και καταλήγοντας στην πιο κομβική για την ιστορία της χώρας περίοδο, την περίοδο Meiji. Θα μελετηθούν ακόμα οι πολιτισμικές επιδράσεις της Κίνας στη διαμόρφωση της ιαπωνικής κουλτούρας και κατ’ επέκταση του ιαπωνικού σχεδιασμού. Αναλυτικότερα θα ερευνηθούν οι αρχές του Ζεν Βουδισμού, η έννοια του Ma ως το «ενδιάμεσο» που αναζητά η ιαπωνική φιλοσοφία, η σχέση του λαού με τη φύση, ο έντονος σεβασμός τους προς αυτή και πώς επηρεάζει η αντίληψη αυτή το σχεδιασμό και την επιλογή των υλικών και τέλος θα γίνει αναφορά στην τελετή του τσαγιού που συνοψίζει τόσο σε επίπεδο σχεδιασμού χώρου όσο και σε επίπεδο πνευματικής αντιμετώπισης την ιαπωνική κουλτούρα. Ακολουθεί το δεύτερο κεφάλαιο που ασχολείται με το φυσικό φως, πώς διαμόρφωσε το «genius loci» της Ιαπωνίας και πώς επηρέασε τελικά την αρχιτεκτονική. Θα διερευνηθούν οι λόγοι που οι Ιάπωνες τέρπονται από το ημίφως, ποια και γιατί είναι η περί ωραίου αντίληψη του λαού. Στο τρίτο κεφάλαιο θα αναφερθούμε στις υλικότητες που επιλέχθηκαν και στη συμβολή τους στην ατμόσφαιρα του χώρου. Καθώς η διάχυση των ακτίνων που προσπίπτουν σε ένα αντικείμενο συνδέεται με το υλικό του αντικειμένου, τελικά η επιλογή των υλικών γίνεται με κριτήριο την απόδοση του ημίφωτος, τη διαμόρφωση της αρμονίας και τη επιμονή των Ιαπώνων να δίνουν έμφαση στην πατίνα του χρόνου. Ακόμα θα εξεταστεί ο ρόλος της σκιάς στη διαμόρφωση της αισθητικής και έννοιες που προκύπτουν όπως αυτή του υπαινιγμού, της αίσθησης του ανολοκλήρωτου και της ασάφειας, το yin - yang. Στο τέταρτο κεφάλαιο θα διερευνηθούν οι φόρμες και οι γεωμετρίες που χαρακτηρίζουν το ιαπωνικό design, ο τρόπος που αντιμετωπίζουν οι Ιάπωνες τα όρια και το πως δημιουργούν βάθος χωρίς χρήση προοπτικής όπως γίνεται στη Δύση. Τέλος στο πέμπτο κεφάλαιο θα διερευνηθεί η σύγχρονη Ιαπωνική αρχιτεκτονική καθώς και το αν και με πιο τρόπο επηρέασε τον υπόλοιπο κόσμο. Θα δοθούν δύο παραδείγματα, ένα ενός σύγχρονου Ιάπωνα αρχιτέκτονα, του Tadao Ando, του που με το σχεδιασμό του καθόρισε τη σύγχρονη ιαπωνική αρχιτεκτονική και ένα ενός Γερμανού αρχιτέκτονα, του Bruno Taut, που επηρεάστηκε από την αρχιτεκτονική της Ιαπωνίας και τελικά επηρεασε με τη σειρά του το Δυτικό τρόπο σκέψης.

«…η αίσθηση του να κάθεσαι μέσα σ’ αυτή την αχνή ακτίνα φωτός, τυλιγμένος στο ημίφως της αντανάκλασης του σότζι, χαμένος σε διαλογισμούς, ή κοιτάζοντας έξω από το παράθυρο το τοπίο του κήπου, είναι κάτι που δεν μπορεί να χωρέσει σε λέξεις.»

J.Tanizaki

1.Ιστορική αναδρομή στην παραδοσιακή

αρχιτεκτονική της Ιαπωνίας

Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Ιαπωνίας έχει μια πλούσια ιστορία που χρονολογείται αιώνες πίσω. Οι πρώτες ενδείξεις πολιτισμού εμφανίζονται γύρω στο 30.000 π.Χ. Πρόκειται για έναν από τους αρχαιότερους πολιτισμούς και θεωρείται καθοριστικός για την περιοχή της Ασίας καθώς λόγω της γεωγραφικής θέσης της, η Ιαπωνία αποτέλεσε κέντρο συνάντησης και κοινωνικοπολιτισμικής αλληλεπίδρασης με τους λαούς της Κίνας και της Κορέας. Έτσι οι αρχές και οι τεχνικές της διαμορφώθηκαν από την επιρροή τόσο εσωτερικών όσο και εξωτερικών παραγόντων, καθώς και από την πνευματική και πολιτιστική παράδοση της χώρας.

Η Ιαπωνική Τέχνη κατά την περίοδο της προϊστορίας (13.500 π.Χ. - 552μ. Χ.) εξελίχθηκε σε τρία στάδια. Στο πρώτο στάδιο, η περίοδος Jōmon1 (13.500 π.Χ -500 π.Χ.) χαρακτηρίζεται από την κατασκευή κεραμικών και αγγείων με σχοινόμορφα χαράγματα και πήλινα ειδώλια (dogu). Ακολουθεί η περίοδος Yayoi (500 π.Χ. - 250 μ.Χ.) όπου ο σχοινόμορφος διάκοσμος αντικαθίσταται σταδιακά από τροχήλατα κεραμικά, ψημένα σε φούρνους. Η τελευταία περίοδος είναι η περίοδος Kofun2 ή αλλιώς εποχή των τύμβων (250 μ.Χ. - 552 μ.Χ.). Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου τα κεραμικά ειδώλια haniwa τοποθετούνται εξωτερικά των τύμβων, ενώ το αρχιτεκτονικό στοιχείο εντάσσεται ενεργά στην Ιαπωνική κουλτούρα, μέσω των ταφικών και θρησκευτικών μνημείων (Ιαπωνική Αρχιτεκτονική, 2021). Χαρακτηριστικά παραδείγματα της εποχής αυτής αποτελούν ο τάφος του Αυτοκράτορα Nintoku σε σχήμα κλειδαρότρυπας (Yoair, 2022) και διάφοροι συντοϊστικοί ναοί, όπως το συγκρότημα των Ise Shrines (Οικονόμου, 2019). Οι ναοί αυτοί ως αρχιτεκτονική συνέχεια των σιτοβολώνων3 από τη μία, και ως χώροι λατρείας θεοτήτων που αντιπροσωπεύουν φυσικές δυνάμεις από την άλλη, εντάσσονται αρμονικά

στο φυσικό περιβάλλον, ενώ επιλέγονται τοποθεσίες που έχουν κοντά το υγρό στοιχείο4. Το ιερό περιλαμβάνει κάποια κύρια και κάποια βοηθητικά κτίσματα, το πλήθος των οποίων εξαρτάται από τη σπουδαιότητά του ενώ η είσοδος που οδηγεί στο λατρευτικό χώρο σηματοδοτείται από απλές πύλες σε σχήμα “Π”, που ονομάζονται τορίι (Παπαπαύλου, 2014).

Εικ. 1: ο αρχαίος τάφος του Αυτοκράτορα Νιντόκου, σε σχήμα κλειδαρότρυπας

Εικ. 2: Ise Grand Shrine είναι γνωστό ως το πιο ιερό σιντοϊστικό ιερό της Ιαπωνίας.

Ακολουθεί η περίοδος Asuka5 (552μ.Χ. - 710μ.Χ.), όπου η ιαπωνική κουλτούρα επηρεάζεται καθοριστικά από το κινέζικο στοιχείο. Το πολιτικό σύστημα υιοθετεί τον Δημοκρατικό Συγκεντρωτισμό, οι νόμοι και τα νομίσματα ακολουθούν τα κινέζικα πρότυπα, ενώ καθιερώνεται το σύστημα γραφής της Κίνας και ο Βουδισμός. Η επικράτηση της νέας θρησκείας διευκολύνει την επικοινωνία της Ιαπωνίας με την Κορέα και την Κίνα και επηρεάζει την τέχνη και την αρχιτεκτονική των ναών οι οποίοι έρχονται ως συνέχεια των σιντοϊστικών ιερών (Οικονόμου, 2019). Οι πρώτοι βουδιστικοί ναοί, μιμούμενοι τους Κορεάτικους, αποτελούνταν από ένα κεντρικό στοιχείο που ήταν ένας πύργος με πολλαπλές μαρκίζες, την παγόδα, τρία ακόμα κτίρια που τον περιέβαλλαν και έναν καλυπτόμενο διάδρομο (Παπαπαύλου, 2014).

Εικ. 3: Ο πρώτος βουδιστικός ναός, Shitennoji, χτίστηκε μόλις το 593 στην Οσάκα.

Κατά την περίοδο που ακολουθεί, περίοδος Nara (710 μ.Χ. - 794 μ.Χ.), η πρωτεύουσα μεταφέρεται στην πόλη της Nara και δομείται κατά το πρότυπο της κινεζικής πρωτεύουσας Cháng’ān (Τσανγκάν). Χτίζονται φαρδιοί δρόμοι, μεγάλα παλάτια και βουδιστικοί ναοί. Ο βουδισμός επηρεάζει τις τέχνες και την αρχιτεκτονική

με αποτέλεσμα η συμμετρία και η αυστηρή γεωμετρία που επικρατούσαν να αντικαθίστανται από πιο ελεύθερες μορφές και φόρμες (Οικονόμου, 2019). Χαρακτηριστικά κτίρια αυτής της περιόδου είναι οι ναοί Tôdaiji και Hōryū-ji και η αίθουσα του Μεγάλου Βούδα, Daibutsu Den (Μουσείο Ασιατικής Τέχνης Κέρκυρας). Ακόμα διαδίδεται ο γραπτός λόγος, εμφανίζονται τα πρώτα λογοτεχνικά κείμενα όπως το Kojiki ενώ αναπτύσεται και η ποίηση waka (Παπαπαύλου, 2014).

Εικ. 4: Bουδιστικός ναός που

κάποτε ήταν ένας από τους

ισχυρούς Επτά Μεγάλους

Ναούς , στην Ikaruga , στην

επαρχία Nara , στην Ιαπωνία . Το πλήρες όνομά του είναι

Hōryū Gakumonji, ή Ναός

Εκμάθησης του Ανθηρού

Νόμου, το συγκρότημα που

χρησιμεύει και ως σεμινάριο και ως μοναστήρι.

Το 794, με τη μεταφορά της πρωτεύουσας στην Heian ακολουθεί μία περίοδος μέχρι το 1185 μ.Χ. (περίοδος Heian) όπου η εισροή κινέζικων επιρροών φτάνει στο αποκορύφωμά της. Πέραν του Βουδισμού διαδίδονται στην Ιαπωνία και οι αρχές του Ταοϊσμού και του Κομφουκιανισμού επιδρώντας καθοριστικά στις τέχνες. Η αρχιτεκτονική επηρεάζεται από αυτήν της Ινδίας, υιοθετούνται νέες τεχνικές επεξεργασίας μετάλλων ενώ αλλάζει ο σχεδιασμός και η κατασκευή των κτιρίων (Οικονόμου, 2019). Οι ναοί μιμούμενοι τα ινδικά ιερά, διαμορφώνονται σε βουδιστικές στούπες6 και κατασκευάζονται μέσα στα βουνά, αναγκάζοντας την αρχιτεκτονική να βρει λύσεις στις ανάγκες δόμησης που προέκυψαν. Ακολούθησαν αλλαγές και στις κατοικίες όπου το χωμάτινο δάπεδο αντικαταστάθηκε με ξύλινες σανίδες ενώ το πήλινο με κεραμικά πλακίδια και οι στέγες διαμορφώθηκαν από κυπαρίσσι και ξύλινες σανίδες (Παπαπαύλου, 2014).

Ακολουθεί μία περίοδος πολεμικών αναταραχών που προκαλούν πολιτικές και πολιτιστικές μεταβολές. Πρόκειται για την περίοδο Kamakura (1185 μ.Χ. - 1336 μ.Χ.) όπου εμφανίζονται οι Σαμουράι, επιβάλλεται στρατιωτική κυβέρνηση

και εγκαθιδρύεται η φεουδαρχία, ενώ γίνονται απόπειρες εισβολής από τα Μογγολικά φύλα (Οικονόμου, 2019). Η τέχνη αποβάλλει τη στυλιζαρισμένη αισθητική και υιοθετεί έναν πιο ρεαλιστικό χαρακτήρα, ενώ εμφανίζεται η φιλοσοφία των πολεμικών τεχνών. Κατασκευάστηκαν πολλά κάστρα και οχυρώσεις, με το Himeji Castle να αποτελεί ένα εμβληματικό παράδειγμα αυτής της περιόδου (Παπαπαύλου, 2014). Παράλληλα στη βουδιστική αντίληψη εισέρχεται η φιλοσοφία του Ζεν (Chan) ως μία ακόμη επιρροή της Κίνας. Έτσι οι Ιάπωνες αρχίζουν να δίνουν έμφαση στον διαλογισμό και το πνεύμα ενώ περιφρονείται η έννοια του πορτραίτου και της ύλης (Παπαπαύλου, 2014).

Εικ. 5: Κάστρο Χιμέτζι

Η περίοδος Muromachi ή Ashiaga (1336 μ.Χ. - 1573 μ.Χ.) θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μεταπολεμική περίοδος. Οι πόλεμοι που είχαν προηγηθεί άφησαν πίσω τους μια κατεστραμμένη χώρα όπου φαινόταν δύσκολο να αναστηθεί εκ νέου. Ωστόσο η φιλοσοφία του Ζεν που είχε ήδη εμφανιστεί από την προηγούμενη περίοδο επηρέασε καθοριστικά τη διάδοση των θρησκευτικών πεποιθήσεων και τη διαμόρφωση της αισθητικής. Αυτά τα χρόνια άνθισε άνθισε το θέατρο Noh με τον Zeami Motokiyo, η Τελετή του Τσαγιού, η αρχιτεκτονική και η διαμόρφωση των κήπων καθώς και η τέχνη της ikebana7 (Οικονόμου, 2019).

Η περίοδος που ακολούθησε και μέχρι την εποχή Edo θεωρήθηκε μια μετάβαση από τη μεσαιωνική στη νεότερη εποχή της Ιαπωνίας. Είναι η περίοδος Momoyama (1573 μ.Χ. - 1603 μ.Χ.) όπου η κυριαρχία της νέας στρατιωτικής τάξης έδωσε τους πόρους ώστε να αναπτυχθεί η τέχνη ενώ

δάσκαλος του τσαγιού Sen no Rikyū διαμόρφωσε τις θεωρητικές και αισθητικές αξίες της τελετής του τσαγιού (Οικονόμου, 2019). Αυτή την περίοδο τα κάστρα είναι μεγαλόπρεπα με αίθουσες για το κοινό, διαδρόμους και διάκοσμο αντίστοιχο του μεγαλείου τους. Χαρακτηρίζονται από εκλεπτυσμένα ξυλόγλυπτα, μεγάλα παράθυρα και διακοσμητικά φίλντισι με έντονες χρωματικές αντιθέσεις. Ακόμα

εμφανίζονται κινητά πάνελ με έντονα χρώματα όπως βυσσινί, σμαραγδί, πράσινο, μωβ και μπλε σε φόντο χρυσού ή ασημιού. Αξίζει να αναφερθεί ότι αν και πρόκειται για ένα στυλ έντονο, μαξιμαλιστικό οι Ιάπωνες το εφάρμοσαν με αυτοσυγκράτηση και κομψότητα (Παπαπαύλου, 2014).

Κατά την περίοδο Edo (1603 μ. Χ. - 1868 μ. Χ.) που ακολούθησε, το φεουδαρχικό σύστημα απομόνωσε τη χώρα από τον εξωτερικό κόσμο δημιουργώντας μια κλειστή και αμετάβλητη κοινωνία. Παρά την αυστηρή κοινωνική δομή, παρατηρήθηκε οικονομική ανάπτυξη ενώ επικράτησαν οι αρχές του Ζεν Βουδισμού (Οικονόμου, 2019). Έτσι ιδεώδη όπως η απλότητα, η εσωστρέφεια, η εναρμόνιση με τη φύση αντανακλώνται έντονα στην αρχιτεκτονική αυτής της περιόδου. Τα κτίρια διακρίνονται για τις καθαρές γραμμές και τα φυσικά χρώματα, σχεδιασμός που τα εναρμονίζει με το φυσικό περιβάλλον. Ακόμα είναι η περίοδος που εδραιώνονται οι αισθητικές αξίες που σήμερα θεωρούνται παραδοσιακές. Παράλληλα, αναπτύσσεται η τέχνη

του κλασικού χαϊκού8 και κατασκευάζεται το Katsura Imperial Villa9, ένα σημαντικό πολιτιστικό κληροδότημα που έχει επηρεάσει τόσο την ιαπωνική αρχιτεκτονική όσο και αυτή των κήπων (Οικονόμου, 2019).

Κατά τα τέλη του 18ου αι., η τέχνη αναπτύσσεται περαιτέρω, με έμφαση στον ενδιαφέρον για τη φύση. Ακόμα ανθίζει το θέατρο Καμπούκι και η τέχνη του Ουκίγιο ε (Ukiyo-e)10 που παρουσιάζει εικόνες από τον ρέοντα (ρευστό) κόσμο, επηρεάζοντας έτσι τον τρόπου που ανιμετωπίζονταν οι αρχιτεκτονικές δομές (Οικονόμου, 2019). Τέλος η εμφάνιση των machiya11 (παραδοσιακών αστικών κατοικιών παρόμοιων με τα αρχοντικά) διαμόρφωσαν την περίοδο Edo μία ξεχωριστή αρχιτεκτονική ταυτότητα σηματοδοτώντας την άνθιση της αστικής κουλτούρας και αποτελώντας θεμέλιο λίθο των πόλεων της εποχής. Θα μπορούσαμε να πούμε συνοπτικά ότι η περίοδος Edo επηρέασε την ιαπωνική αρχιτεκτονική εισάγοντας νέες αισθητικές αξίες, απλότητα και εναρμόνιση με τη φύση.

Από το τέλος της εποχής Edo και μέχρι τις αρχές του 20ου αι., η Ιαπωνία διανύει μια περίοδο σημαντικών μεταρρυθμίσεων, εκσυγχρονισμού και μεγάλων αλλαγών σε όλα τα επίπεδα. Η περίοδος σηματοδοτείται από την επανάσταση Meiji, απ’ όπου πήρε και το όνομά της (περίοδος Meiji, 18681912), κατά την οποία η παλιά αυτοκρατορία των σαμουράι καταργήθηκε και η εξουσία μεταφέρθηκε σε μια κεντρική κυβέρνηση (με αυτοκράτορα τον Meiji). Έπειτα από σχεδόν δύο αιώνες απομόνωσης, η χώρα ανοίγει ξανά τα λιμάνια της για το εμπόριο, δέχεται νέες επιρροές και υιοθετεί πολλά στοιχεία της δυτικής κουλτούρας και τεχνολογίας (Ιαπωνική κουλτούρα. Ιαπωνική τέχνη - Ιστορία - Εισαγωγή). Η πρωτεύουσα μεταφέρεται στο Έντο (Tokyo), εισάγονται νέες νομοθεσίες ενώ το σύστημα εκπαίδευσης οργανώνεται κατά τα δυτικά πρότυπα (Οικονόμου, 2019). Συντελείται έτσι η μετάβαση από μια παραδοσιακή κοινωνία σε μια ευρωπαϊκοποιημένη εν εξελίξει κοινωνία. Ο συνδυασμός δυτικών γνώσεων, τεχνολογιών, υλικών και αισθητικών από τη μία με την διατήρηση και ανάδειξη της ιαπωνικής παράδοσης από την άλλη, οδήγησε στην έναρξη μιας νέας φάσης της αρχιτεκτονικής, την «Meiji architecture» ή «Νέα Ιαπωνική Αρχιτεκτονική». Έτσι κεντρικά κτίρια όπως τράπεζες, σιδηροδρομικοί σταθμοί και ξενοδοχεία εμφανίζονται να συνδυάζουν στοιχεία της δυτικής αρχιτεκτονικής με παραδοσιακά ιαπωνικά χαρακτηριστικά. Παράλληλα, η παραδοσιακή ιαπωνική αρχιτεκτονική εξελίχθηκε και διατηρήθηκε, με κατοικίες, ναούς και κήπους που κατασκευάστηκαν υιοθετώντας νέες τεχνικές και υλικά (Παπαπαύλου, 2014).

Η Ιαπωνία αυτή την περίοδο καταφέρνει να απορροφήσει την νέα πληροφορία και να την ενσωματώσει στο δικό της πολιτισμό και να γίνει μια ισχυρή χώρα που πρωταγωνιστεί στη διεθνή σκηνή.

Εικ. 6: Katsura Imperial Villa

Jōmon

13.500 π.Χ -500 π.Χ.

Περίοδος Heian 494μ.Χ. - 1185μ.Χ.

Περίοδος Muromachi ή Ashiaga 1336 μ.Χ. - 1573 μ.Χ.

Περίοδος Edo

1603 μ. Χ. - 1868 μ. Χ.

Περίοδος Asuka 552μ.Χ. - 710μ.Χ.

Yayoi 500 π.Χ. - 250 μ.Χ.

-η ιαπωνική κουλτούρα

επηρεάζεται καθοριστικά

από το κινέζικο στοιχείο

-πρώτος βουδιστικός

ναός, Shitennoji

-ο Βουδισμός, ο Τατοϊσμός, οι τέχνες και τα γράμματα είναι στο απόγειό τους.

- το πρώτο σύγχρονο μυθιστόρημα της ιαπωνικής λογοτεχνίας:

«The tale of Genji» της Murasaki Shikibu

-η φιλοσοφία Ζεν διαμόρφωσε την αισθητική

-άνθισε το θέατρο Noh

- τελετή τσαγιού

-αρχιτεκτονική & διαμόρφωση κήπων

τέχνη της ikebana

-η Ιαπωνία κλείνει τα σύνορά της -εσωστρέφεια

-παγειώνονται οι αισθητικές αξίες της παραδοσιακής ιαπωνικής αρχιτεκτονικής

-κατασκευή Katsura Imperial Villa

Συγκρότημα των συντοϊστικών ναών Ise Shrines πρότυπο ιαπωνικής αρχιτεκτονικής.

Kofun - εποχή των

τύμβων

250 μ.Χ. - 552 μ.Χ.

-πρώτα σημαντικά

έργα της Ιαπωνικής

λογοτεχνίας όπως το

Kojiki.

-διαδίδεται

σταδιακά ο γραπτός

λόγος

- εμφανίζεται η

ιαπωνική ποίηση «waka»

Περίοδος Nara 710 μ.Χ. - 794 μ.Χ.

-εμφάνιση Σαμουράι -εγκαθίδρυση της φεουδαρχίας -κάστρο Χιμέτζι

Περίοδος Kamakura

1185 μ.Χ. - 1336 μ.Χ.

-μεταβατική περίοδος

-περίοδος δράσης του δασκάλου Sen no Rikyu της τελετής του τσαγιού

-αισθητικές αξίες που σχετίζονται με την τελετή του τσαγιού

Περίοδος Momoyama 1573 μ.Χ. - 1603 μ.Χ.

-άνοιγμα συνόρων

-απότομη δυτικοποίηση

- ραγδαίες κοινωνικοπολιτικές αλλαγές

-νέα γενιά αρχιτεκτόνων

-σύγχρονο αρχιτεκτονικό στυλ με στοιχεία από το παραδοσιακό

Περίοδος Meiji 1868μ.Χ. - 1912μ.Χ

ιαπωνικής αρχιτεκτονικής

Όπως κάθε μορφή τέχνης έτσι και η αρχιτεκτονική επηρεάζεται και αλληλεπιδρά με τον πολιτισμό, από τον οποίο διαμορφώνεται και τον οποίο διαμορφώνει. Έτσι η ιαπωνική αρχιτεκτονική έρχεται να αποτυπώσει και να εκφράσει τα ιδεώδη του ιαπωνικού πολιτισμού, ακόμα να διαμορφωθεί απ’ αυτά αλλά και να τα διαμορφώσει. Επομένως για να κατανοήσουμε και να εμβαθύνουμε στη δομή της ιαπωνικής αρχιτεκτονικής θα μελετήσουμε τις αρχές που διέπουν τον ιαπωνικό πολιτισμό.

1. Ζεν Βουδισμός

Όπως έχει ήδη αναφερθεί ο Βουδισμός έφτασε στην Ιαπωνία από την Κίνα στα μέσα του 6ου αι. Χωρίς να αντικαταστήσει την ήδη υπάρχουσα θρησκεία (Σιντοϊσμός) κατάφερε να αφομοιωθεί από την ιαπωνική κουλτούρα με τρόπο ώστε να συνυπάρχουν και οι δύο κοσμοθεωρίες, επηρεάζοντας όλους τους τομείς της κοινωνίας. Η φιλοσοφία του Ζεν στοχεύει στην απαλλαγή του μυαλού από σκέψεις και επιθυμίες με σκοπό την εκκαθάρισή του. Μέσω του διαλογισμού το άτομο, βιωματικά κατακτά την πνευματική ελευθερία. Πρόκειται για μία φιλοσοφία που δεν εντάσσεται εννοιολογικά σε κανένα σύστημα, αρνείται να προσδιοριστεί δεσμευμένη από λέξεις, ενώ για να γίνει κατανοητή απαιτείται η βιωματική εμπειρία. Η φιλοσοφία του Ζεν αντιλαμβάνεται τον κόσμο ως ένα διάχυτο σύνολο, όπου τα μεμονωμένα στοιχεία δεν μπορούν να αναγνωστούν μονοδιάστατα (Οικονόμου, 2019). Αντίθετα με τις θρησκείες της Δύσης, το Ζεν, απορρίπτει την ύπαρξη του υπερφυσικού και εστιάζει στην ανακάλυψη της αλήθειας μέσω της κατανόησης του εαυτού και της φύσης. Δεν αντιλαμβάνεται τον κόσμο μέσω της δυϊστικής διάκρισης αντίθετων στοιχείων, αφού θεωρεί ότι κάθε στοιχείο περικλείει το αντίθετό του και επομένως δεν είναι απόλυτος ο διαχωρισμός. Έτσι όλα τα φαινομενικά αντίθετα στοιχεία είναι αλληλοεξαρτώμενα, και η διχοτόμησή τους θεωρείται ότι περιορίζει την αντίληψη του ατόμου (Οικονόμου, 2019). Πρόκειται για μια θρησκεία όπου για να αποκαλυφθεί η αλήθεια στο άτομο απαιτείται η κατανόηση του εαυτού μέσω μιας κατάστασης κενής από σκέψεις.

Η έννοια του Ma έρχεται να ερμηνεύσει την κατάσταση αυτή, του κενού, στην οποία έχει περιέλθει ο νους. Το κενό δεν αποδίδεται ως «άδειο» αλλά ως το απαραίτητο ενδιάμεσο διάστημα, η παύση, η ασυνέχεια, τονίζοντας έτσι την έλλειψη σαφών ορίων. Στο χώρο η έννοια του Ma περιγράφει το ενδιάμεσο ανάμεσα στη μορφή και τη μη-μορφή, αποδίδοντάς τον ως έναν συνδυασμό των δύο (μορφής - μη-μορφής) και αποδεσμεύοντάς τον από την περιοριστική αντίληψή του, ως μία κλειστή τρισδιάστατη οντότητα (Μήλα, 2019). Έτσι οι Ιάπωνες αντιμετωπίζουν τον χώρο ως αυθυπόστατη οντότητα, αποδεσμευμένη από τους περιορισμούς των ορατών ορίων, που υπονοείται και η περιγραφή της ολοκληρώνεται με τη βοήθεια της φαντασίας. Θεωρούν ότι μέσω της απόκρυψης ή αποσιώπησης κάποιου στοιχείου, δίνεται η δυνατότητα στον παρατηρητή να συμπληρώσει ο ίδιος την ιδέα και να αποδώσει τη δική του ερμηνεία. Σύμφωνα με αυτή τη φιλοσοφία ο χώρος είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με τον χρόνο καθώς θεωρείται αμοιβαία η εξάρτησή τους για τη βιωματική εμπειρία του διαλογισμού. Η δυναμική του φαινομενικά στατικού χώρου δίνει τη δυνατότητα για πιθανές αλλαγές, που όμως μπορούν να συμβούν μόνο με την πάροδο του χρόνου (Οικονόμου, 2019). Σε μια διαρκώς μεταβαλλόμενη πραγματικότητα, η ύπαρξη ενός ενδιάμεσου (κενού) διαστήματος, μίας παύσης, είναι αναγκαία για να αποφευχθεί η στασιμότητα. Έτσι οι Ιάπωνες, διαμορφώνοντας την έννοια της χωροχρονικής αντίληψης του “ma” αντιμετωπίζουν το χώρο και τον χρόνο ολιστικά, ως μία διαρκή ροή.

2. Έννοια Ma

Η έννοια του “ma” μπορεί να ερμηνευθεί με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους καθώς δεν είναι αποτέλεσμα μιας συνθετικής διαδικασίας, αλλά επιτυγχάνεται νοητικά, όταν το άτομο καταφέρνει να απομακρύνει σκέψεις, υποθέσεις και συμπεράσματα φτάνοντας στην “κενότητα” και έτσι μπορεί να δημιουργήσει μορφές και να εμπνευστεί από πρωτότυπες ιδέες (Οικονόμου, 2019). Πρόκειται για μια έννοια, βαθιά ριζωμένη στην ιαπωνική κουλτούρα, που συνδέεται με τον υπαινιγμό, αυτό που αφήνεται να εννοηθεί, επηρεάζοντας όπως είναι φυσικό όλους τους τομείς της τέχνης. Στην αρχιτεκτονική, χωρικά, η έννοια του ενδιάμεσου διαστήματος εμφανίζεται, σε πρώιμο στάδιο, ήδη στη δομή των αρχαίων θρησκευτικών κατασκευών όπου το ma αποδίδεται στους άδειους εσωτερικούς χώρους των ναών. Ως στοιχείο σύνθεσης είναι εμφανές και στην ιαπωνική κατοικία που χαρακτηρίζεται από έλλειψη σταθερών τοιχωμάτων δίνοντας έτσι την ευελιξία στους επιμέρους χώρους να μεταβάλλονται διαρκώς, εξυπηρετώντας διαφορετικές χρήσεις (Οικονόμου, 2019). Συνθετικά η έννοια του ma εμφανίζεται και στη δομή άλλων στοιχείων όπως η απόσταση μεταξύ δύο συνεχόμενων υποστυλωμάτων ή ο χώρος που δημιουργείται ανάμεσα στον εσωτερικό και εξωτερικό χώρο, η engawa, μια μετάβαση δηλαδή από μία χωρική ποιότητα σε μία άλλη (Οικονόμου, 2019).

3. Σχέση με τη φύση Ένα ακόμα στοιχείο που καθορίζει την ιαπωνική σκέψη είναι η τοποθέτηση του ανθρώπινου παράγοντα σε σχέση με τη φύση. Ήδη από τα πρώιμα χρόνια και τη θρησκεία του Σιντοϊσμού, είχε αρχίσει να καλλιεργείται ο σεβασμός και η βαθιά εκτίμηση προς αυτή (Μήλα, 2019). Όπως έχει αναφερθεί, τα φυσικά στοιχεία χρησιμοποιούνταν ώστε να διαμορφώνονται οι χώροι λατρείας ενώ πολλές φορές γίνονταν τα ίδια, αντικείμενα πίστης και λατρείας και νοούνταν ως θεότητες. Έτσι, καθώς οι θεότητες ήταν στοιχεία της φύσης, δεν αντιμετωπίζονταν με φόβο αλλά με σεβασμό ενώ ο άνθρωπος που αποτελεί μέρος αυτής αντιμετωπίζεται ως αναπόσπαστο και αδιαχώριστο κομμάτι της. Σε αντίθεση με τον δυτικό τρόπο αντιμετώπισης όπου το τεχνητό στοιχείο χρησιμοποιείται για την κατάκτηση και τον εξωραϊσμό του φυσικού (Οικονόμου, 2019), ο σεβασμός προς τη φύση έχει γίνει αναπόσπαστο κομμάτι της ιαπωνικής κουλτούρας, σε τέτοιο βαθμό που καθορίζει ακόμα και την περί ωραίου αντίληψη διαμορφώνοντας τα κριτήρια αισθητικής. Αναζητώντας την αρμονία και την ισορροπία, οι Ιάπωνες μελέτησαν σε βάθος τις αρχές της φύσης προκειμένου οτιδήποτε τεχνητό να εντάσσεται με τρόπο ώστε να εναρμονίζει τον άνθρωπο με το περιβάλλον κάνοντάς τον αναπόσπαστο κομμάτι αυτού. Για το σκοπό αυτό έδωσαν ιδιαίτερη έμφαση στην κλίμακα δημιουργώντας μικρές και πολύ λιτές κατασκευές που εντάσσονται στον περιβάλλοντα χώρο με τρόπο ώστε να αναδεικνύουν το τοπίο ενώ ταυτόχρονα ο ίδιος ο χώρος να μπορεί να τις ενσωματώνει. Δείχνουν μάλιστα τόσο μεγάλο σεβασμό και θαυμασμό προς τη φύση που θεωρούν την αυθεντικότητα και την ομορφιά της μονόδρομο προκειμένου ο άνθρωπος να εκπληρώσει τις αισθητικές του ανάγκες (Μήλα, 2019). Ο Τανιζάκι στο βιβλίο του «Το Εγκώμιο της Σκιάς» με αφορμή την ιαπωνική τουαλέτα αναφέρει χαρακτηριστικά : «[...] η γιαπωνέζικη τουαλέτα είναι μια πραγματική πνευματική ανάπαυση. Βρίσκεται πάντα χωριστά απ΄το κύριο οίκημα, στο τέλος ενός διαδρόμου, μες στη σκιά πυκνής βλάστησης και μυρωδιές από φυλλώματα και βρύα, κι η αίσθηση του να κάθεσαι μέσα σ΄αυτήν την αχνή ακτίνα φωτός, τυλιγμένος στο ημίφως της αντανάκλασης του σότζι12, χαμένος σε διαλογισμούς ή κοιτάζοντας έξω απ΄το παράθυρο το τοπίο του κήπου, είναι κάτι που δεν μπορεί να χωρέσει σε λέξεις.» παγειώνοντας με αφοπλιστικό τρόπο τη σημασία που έχει για τους Ιάπωνες η εναρμόνιση φυσικούτεχνητού περιβάλλοντος και η ενσωμάτωση του ανθρώπου σε αυτή την ολότητα. Ένα ακόμα στοιχείο που εντάχθηκε στο σχεδιασμό ως αποτέλεσμα της έντονης λατρείας προς τη φύση είναι η έννοια της ασυμμετρίας. Σε αντίθεση με τις αρχές της συμμετρίας και τη γεωμετρική τάξη που επεδίωκαν οι δυτικοί, η ιαπωνική κουλτούρα θεωρεί τη συμμετρία επιτηδευμένη καθώς δεν υπάρχει στη φύση και αναζητά την τάξη μέσω του χάους που επικρατεί στο περιβάλλον (Γκάρντα, 2017). Θεωρεί ότι η αρμονία προκύπτει αυθόρμητα μέσα από ένα εγκώμιο δυσαρμονίας. Έτσι επιδιώκονται οι ακανόνιστες μορφές, εικαστικά απορρίπτεται η έννοια της προοπτικής μέσω ενός σημείου διαφυγής ενώ χωρικά επιδιώκεται η ασυμμετρία και η ατέλεια των υλικών ενώ δεν είναι λίγες οι φορές που τοποθετούνται τα αντικείμενα λοξά προκειμένου να επιτευχθεί ένα αποτέλεσμα που προσομοιάζει με φυσικό (Μήλα, 2019).

4. Τελετή του τσαγιού

Η τελετή του Τσαγιού ή αλλιώς η τέχνη του Τσαγιού, είναι το πιο γνωστό τελετουργικό στην ιαπωνική παράδοση και ενσαρκώνει όλη την ιαπωνική φιλοσοφία (του Ζεν). Πρόκειται για μια τελετή που είναι αφιερωμένη στην παρασκευή και κατανάλωση του παραδοσιακού πράσινου τσαγιού «matcha», μέσω της οποίας ο άνθρωπος εναρμονίζεται με το πνεύμα και τη φύση (Wabi - Sabi και η Τελετή του Τσαγιού, 2014). Ως επί τω πλείστον είναι μία πνευματική διαδικασία που έχει στόχο το «άδειασμα» του μυαλού όπως έχει περιγραφεί στη φιλοσοφία του Ζεν. Η τελετή αναδεικνύει το σεβασμό, την ταπεινότητα και το αίσθημα του «μοιράζομαι» και «προσφέρω». Είναι μία συμβολική πράξη κάθαρσης και εξαγνισμού, οι συμμετέχοντες επιβάλλεται να παρακολουθούν σε ησυχία ενώ ο οικοδεσπότης δεν γεύεται ποτέ το τσάι, ως ένδειξη πλήρους προσφοράς στους καλεσμένους του (Ζαγορίσιος, 2014). Βασίζεται σε τέσσερις αρχές: την αρμονία (Wa), το σεβασμό (Kei), την καθαρότητα (Sei) και την ηρεμία (Jaku). Σύμφωνα με τη φιλοσοφία της τελετής, η αρμονία εξαρτάται από την πνευματική ένωση οικοδεσπότη - καλεσμένου και για να επιτευχθεί, η ένωση θα πρέπει να είναι ειλικρινής και να αποπνέει το αίσθημα της εμπιστοσύνης (Wabi - Sabi και η Τελετή του Τσαγιού, 2014). Ο σεβασμός αποτελεί την ειλικρινή έκφραση της καρδιάς, επιτρέποντας στο άτομο να συνδεθεί με τους υπόλοιπους προσκεκλημένους, αναγνωρίζοντας τη θέση τους με ταπεινότητα. Η πειθαρχία και η ταπεινότητα είναι απαραίτητα στοιχεία για να μπορέσει ο άνθρωπος να βιώσει πραγματικά τον κόσμο. Για την καθαρότητα απαιτείται η απομάκρυνση των κοσμικών στοιχείων από το πνεύμα και την καρδιά. Τέλος η ηρεμία έρχεται ως αποτέλεσμα της συνεχούς πρακτικής των τριών προηγούμενων αρχών, της αρμονίας, του σεβασμού και της καθαρότητας, στην καθημερινότητα. Με αυτές τις προϋποθέσεις και έχοντας καταφέρει το άτομο να βρει την ηρεμία με τον εαυτό του, μπορεί να πιει τσάι μαζί με ένα άλλο άτομο (Wabi - Sabi και η Τελετή του Τσαγιού, 2014).

Η τελετουργία αυτή αποτελεί μια μορφή τέχνης που ενσωματώνει τόσο τον δημιουργό όσο και τον φιλοξενούμενο, αναδεικνύοντας την απλότητα και τη σύνδεση του ανθρώπου με τη φύση. Εστιάζει στην πραγματικότητα και την εκμάθηση μέσα από προσωπικές εμπειρίες, δίνοντας έμφαση στην συνειδητοποίηση ότι η ομορφιά βρίσκεται στην απλότητα. Τόσο τα υλικά που χρησιμοποιούνται για την παρασκευή και κατανάλωση του τσαγιού όσο και η ατμόσφαιρα του χώρου αλλά και η πνευματική κατάσταση των παρευρισκόμενων που χαρακτηρίζεται από εγκράτεια και αποδεσμευμένη από οποιαδήποτε σκέψη, συνθέτουν την Τέχνη του Τσαγιού (Οικονόμου, 2019). Μία τέχνη που επηρεάζει πολλούς τομείς όπως την αρχιτεκτονική, τη διαμόρφωση των κήπων, την καλλιγραφία και την ikebana, δηλαδή την τέχνη της αρμονικής διάταξης των λουλουδιών, προβάλλοντας την αισθητική μιας διακριτικής και ψυχρής ομορφιάς που αντανακλά τη φιλοσοφία του τσαγιού.

φυσικό φως στην Ιαπωνική αρχιτεκτονική

Η γενική ατμόσφαιρα ενός τόπου διαμορφώνεται από μια ποικιλία στοιχείων που αποτελούν τόσο την υλική υπόσταση της φύσης (νερό, δέντρα, βουνά, κλπ.) όσο και την άυλη (χρόνος, φως) αποδίδοντάς του ένα ξεχωριστό πνεύμα/ χαρακτήρα. Αυτή η μοναδικότητα του κάθε τόπου, την οποία ο άνθρωπος αναγνωρίζει ως μία συγκεκριμένη πραγματικότητα, προσαρμόζοντας την καθημερινότητά του σε αυτή, περιγράφεται από τον ρωμαϊκό όρο «genius loci», δηλαδή «το πνεύμα του τόπου» (Μπουγιουκλή, 2018). Η παρουσία και η ποιότητα του φυσικού φωτός είναι από τα πιο σημαντικά στοιχεία που διαμορφώνουν το genius loci. Η ένταση, η κατεύθυνση και η χροιά του φωτός δημιουργούν διαφορετικές εμπειρίες για τον άνθρωπο και επηρεάζουν την αντίληψή του για το περιβάλλον. Το φως ωστόσο είναι άρρηκτα συνδεδεμένο και με τον χρόνο ο οποίος έχει τον δικό του σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του «πνεύματος ενός τόπου». Ο χρόνος με τις ημερήσιες και εποχιακές αλλαγές δημιουργεί διακριτά μοτίβα που επηρεάζουν τις αλλαγές του φωτός οι οποίες με τη σειρά τους καθορίζουν την αίσθηση και την αντίληψη του περιβάλλοντος χώρου (Οικονόμου, 2019).

Γίνεται φανερό ότι η εμπειρία του φωτός και η αντίληψη του χρόνου, αναπόφευκτα, είναι αναπόσπαστα κομμάτια της ανθρώπινης ύπαρξης και η συμβολή τους ήταν καθοριστική στη διαμόρφωση των πολιτισμών. Έτσι ο χειρισμός του φωτός αποτέλεσε κρίσιμο στοιχείο και πολλές φορές πρόκληση για τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, διαμορφώνοντας την εμπειρία του χρήστη και τον χαρακτήρα του χώρου. Δεν ήταν λίγοι οι αρχιτέκτονες που είχαν αντιληφθεί το γεγονός ότι το φυσικό φως ως πρωτεύον μέσο είναι αυτό που συνδέει τον άνθρωπο με το περιβάλλον του και επηρεάζει σημαντικά την ψυχολογία και την αντίληψή του για αυτό. Έτσι ο τρόπος που χειρίζεται κανείς το φως μπορεί να έχει θετική ή αρνητική επίδραση προκαλώντας από ηρεμία και χαλάρωση ως εγρήγορση και υπερένταση. Η ένταση, η ποιότητα, οι εναλλαγές, η χροιά και η επάρκεια του φωτός είναι κάποια από τα στοιχεία που συμβάλλουν στη διαμόρφωση αυτών των συναισθημάτων ενώ η μεταβλητότητα του φωτισμού οδηγεί σε ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο βίωμα που επηρεάζει με τη σειρά του τον τρόπο με τον οποίο ο χρήστης αντιλαμβάνεται τον χώρο και τα αντικείμενα γύρω του (Μπουγιουκλή, 2018).

Το φυσικό φως επηρέασε και τον ιαπωνικό πολιτισμό και κατ’ επέκταση την ιαπωνική αρχιτεκτονική. Για τη διαμόρφωση του genius loci της Ιαπωνίας σημαντικό ρόλο στο ανθρώπινο βίωμα του φυσικού φωτισμού έπαιξε το κλίμα της χώρας. Η Ιαπωνία χαρακτηρίζεται από μακρά, ζεστά και υγρά καλοκαίρια και από ψυχρούς με χιόνι χειμώνες (Ooka, 2002). Καθώς επικρατεί όλο το χρόνο έντονη υγρασία το φυσικό φως διαθλάται στα σταγονίδια της ατμόσφαιρας δημιουργώντας μια αίσθηση θάμβωσης. Το θαμπό φυσικό φως που επικρατεί στη χώρα, είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την ιαπωνική κουλτούρα και φιλοσοφία όπου δεν εστιάζουν στην ακριβή, καθαρή και ολοκληρωμένη παρατήρηση μέσω της όρασης όπως συμβαίνει στο δυτικό κόσμο, αλλά παραδίνονται στο ημιτελές ενός κόσμου που εμφανίζεται και δεν εμφανίζεται, μεταξύ σκιών και ακαθόριστων μορφών, αφήνοντας τη φαντασία να συμπληρώσει ό,τι λείπει.

Σε πολλούς δυτικούς πολιτισμούς όπως ο ελληνικός, το ξηρό κλίμα που επικρατούσε, εξαφάνιζε οποιοδήποτε σταγονίδιο στην ατμόσφαιρα επιτρέποντας στο φυσικό φως να περάσει απευθείας, χωρίς διαθλάσεις, φτάνοντας στον περιβάλλοντα χώρο, απόλυτο, έντονο και σκληρό, φωτίζοντας με ακρίβεια οτιδήποτε περνάει στο διάβα του χωρίς να αφήνει περιθώρια αμφισβήτησης των ορατών πραγμάτων ενώ επιπλέον περιγράφει εμφατικά την κάθε μορφή. Η συνθήκη αυτή επέτρεψε τη συστηματική

της επεξήγησης και τελικά της συστηματικής θεωρίας. Αντίθετα, στην Ιαπωνία οι δύσκολες καιρικές συνθήκες σε συνδυασμό με την υγρασία η οποία ίσα που επιτρέπει στο φως να εισχωρήσει στον περιβάλλοντα χώρο, έκαναν τον άνθρωπο να παραιτηθεί από οποιαδήποτε προσπάθεια να κατανοήσει, να κατακτήσει και τελικά να επιβληθεί στη φύση. Η έλλειψη επαρκούς φωτισμού δημιουργεί ασάφεια στις μορφές, οι οποίες αποκαλύπτονται στον θεατή με τρόπο υπαινικτικό και ασαφή, ακανόνιστες μέσα σε ένα θολό τοπίο γεμάτο σκιές δημιουργώντας μία ατμόσφαιρα άκρως μυστηριώδη που δίνει την αίσθηση του άπειρου βάθους (Οικονόμου, 2019).

Γίνεται φανερό ότι οι προαναφερθείσες αρχές που διέπουν τον Ιαπωνικό πολιτισμό και η επικράτηση της βασικής θρησκείας του Ζεν Βουδισμού, βασίστηκαν σε αυτό ακριβώς το αίσθημα του ατελούς των μορφών, του ανολοκλήρωτου που δημιουργεί το αδύναμο φυσικό φως της περιοχής. Το Πνεύμα του Τόπου (genius loci) που χαρακτηρίζεται από την αίσθηση του ομιχλώδους, του σκιερού, είναι αυτό που καθόρισε την περί ωραίου αντίληψη στην Ιαπωνική κουλτούρα η οποία αναζητά την ασάφεια και την αίσθηση του δυσδιάκριτου, του ανολοκλήρωτου, ενώ καταδικάζει οποιαδήποτε προσπάθεια εκλογίκευσης, αποσαφήνισης αφού θεωρεί ότι κάτι τέτοιο καταστρέφει την υφιστάμενη ομορφιά. Χαρακτηριστικά ο Τανιζάκι στο δοκίμιό του, «Το Εγκώμιο της Σκιάς» αναφέρει: «[...] το ίδιο εξαιρετικά ακαλαίσθητη είναι και μια τέτοια υπερφωτισμένη γυμνότητα, όπου τα μέρη που φαίνονται με μόνη την καθαριότητά τους φτάνουν στο σημείο να ξυπνούν συνειρμούς για ό,τι δε φαίνεται. Τελικά σε τέτοιους τόπους είναι καλύτερα ν’ αφήνουμε τη διαφορά ανάμεσα στα καθαρά μέρη και στα ακάθαρτα να σβήνει μες στα σκοτάδια, τυλίγοντάς τα σε ομιχλώδεις αχνές αχτίδες.»

3.Υλικότητες και ύφος

Το φως πέρα από το genius loci, επηρεάζει έναν χώρο και με τον τρόπο που περιγράφει και τελικά διαμορφώνει τη μορφή. Με τον όρο μορφή εννοούμε το σχηματισμό που προκύπτει από τη μάζα και τον όγκο αχώριστων στοιχείων ώστε αυτά να γίνονται αντιληπτά (στο μάτι) ως ακέραιες ποσότητες (Μπουγιουκλή, 2018). Το φως επομένως είναι απαραίτητο για την οπτική αντίληψη της μορφής αλλά ταυτόχρονα χρειάζεται τη μορφή για να μπορεί να οριστεί. Μάλιστα η σχέση που συνδέει την αρχιτεκτονική με το φως είναι ακριβώς αυτός ο τρόπος με τον οποίο το φως περιγράφει τη μορφή. Ο τρόπος διάχυσης, η κατεύθυνση αλλά και η έντασή του επηρεάζει την οπτική αντίληψη μιας μορφής, ενός αντικειμένου, σε βαθμό που αρκεί μία μικρή αλλαγή σε κάτι από τα τρία για να επαναπροσδιοριστεί ο χαρακτήρας, η σημασία ακόμα και το σχήμα του αντικειμένου. Χαρακτηριστικά ο Τανιζάκι στο δοκίμιό του, «Το Εγκώμιο της Σκιάς» αναφέρει: «Συχνά μια φανταχτερή λάκα, περασμένη με χρυσά κι ασημένια φύλλα, στιλβωμένη και γυαλιστερή, ένα κουτί, ένα μικρό γραφείο ή κάποιο ράφι μας φαίνονται ανυπόφορα κραυγαλέα και σχεδόν χοντροκομμένα, αλλά αν πυκνώσουμε το σκοτάδι μέχρι να γίνει πίσσα το κενό διάστημα που περιβάλλει αυτά τα αντικείμενα, κι αντί για τον ήλιο και το ηλεκτρικό τα φωτίσουμε με μία μόνο λάμπα ή ένα κερί, στη στιγμή αυτά τα κραυγαλέα αντικείμενα αποκτούν σοβαρότητα και βάθος, νηφαλιότητα και μεγαλοπρέπεια.». Γίνεται φανερό ότι η εκάστοτε περιγραφή της μορφής από το φως δίνει στον χώρο διαφορετική ατμόσφαιρα. Σε αυτή την περιγραφή έρχεται να παίξει τον δικό του καθοριστικό ρόλο το υλικό του κάθε αντικειμένου. Είναι γνωστό από τους νόμους της φυσικής και της χημείας ότι φως και υλικό έχουν αμοιβαία αλληλεξάρτηση. Η κατεύθυνση, η ένταση αλλά και η ποιότητα των ακτίνων του φωτός που θα πέσουν σε μία επιφάνεια από τη μία, αλλά και ο τρόπος που θα διαχυθούν από την επιφάνεια στη συνέχεια, η απορροφητική, η ανακλαστική και η διαθλαστική της ικανότητα - παράγοντες που εξαρτώνται από το υλικό - από την άλλη, συντελούν στο τελικό οπτικό αποτέλεσμα, την αντίληψη του υφιστάμενου αντικειμένου αλλά και τη γενικότερη οπτική αντίληψη του φωτός. Αυτή τη σχέση φωτός - υλικού φαίνεται πως είχαν διαπιστώσει και παρατηρήσει σε βάθος οι Ιάπωνες όπως διαπιστώνει και ο Τανιζάκι όπου σε μια σύγκριση για το υλικό δυτικού - ανατολικού χαρτιού αναφέρει : «Γιατί ακόμα και αυτό το ίδιο το λευκό χρώμα είναι διαφορετικό στο άσπρο ενός δυτικού χαρτιού και σ’ αυτό ενός δικού μας. Το δυτικό χαρτί μοιάζει να αποδιώχνει το φως, ενώ το χοσό 13 και το κινέζικο χαρτί το ρουφάει μέσα του, μεστά, όπως η απαλή επιφάνεια του πρώτου χιονιού, μαλακό στο άγγιγμα του χεριού αθόρυβο όταν τσαλακώνει ή στο δίπλωμα ευγενικό, όπως το γαλήνιο άγγιγμα του φύλλου ενός δέντρου.»

Μία ακόμη έννοια, που προέκυψε από την παρατήρηση και τη μελέτη της φύσης, χαρακτηριστική της ιαπωνικής φιλοσοφίας, και που συνέβαλε καθοριστικά στην επιλογή των υλικών, είναι αυτή της παροδικότητας (Οικονόμου, 2019). Η συνειδητοποίηση ότι τίποτα δεν είναι μόνιμο, όλα αλλάζουν με την πάροδο του χρόνου και επομένως όλα είναι εφήμερα αντιμετωπίστηκε ως η υπέρτατη καλλιτεχνική αξία θεωρώντας ότι η ομορφιά υπάρχει ακριβώς σε αυτή την παροδικότητα. Σε αντίθεση με τον δυτικό τρόπο σκέψης που εστιάζει στην ανθεκτικότητα, οι ιαπωνικές κατασκευές αποτελούνται από φυσικά υλικά που μεταβάλλονται και σταδιακά αποσυντίθενται με την πάροδο του χρόνου. Σύμφωνα με αυτή τη φιλοσοφία οι κατασκευές δεν αντιμετωπίστηκαν ως μόνιμα στοιχεία αλλά ως τμήματα μιας διαρκώς μεταβαλλόμενης ολότητας.

Έτσι οι Ιάπωνες επέλεξαν υλικά που επιτρέπουν στο χρόνο να αφήνει τα σημάδια του πάνω τους ενώ ταυτόχρονα διατηρούν το ημίφως του χώρο καθώς το διαχέουν απαλά σε αυτόν. Στην ιαπωνική αρχιτεκτονική κυρίαρχο κατασκευαστικό υλικό είναι το ξύλο, το οποίο υπάρχει άφθονο και σε καλή ποιότητα στα τεράστια δάση της χώρας, ενώ προσαρμόζεται άψογα στις κλιματικές συνθήκες της περιοχής. Είναι ιδανικό καθώς αποδίδει στο χώρο την αισθητική που αναζητά η ιαπωνική φιλοσοφία ενώ εξυπηρετεί και στα πρακτικά ζητήματα που προκύπτουν καθώς η Ιαπωνία είναι σεισμογενής χώρα, οπότε προκαλούνται συχνά ζημιές στα κτίρια και το ξύλο είναι εύκολο στην αντικατάστασή του. Συνήθως το χρησιμοποιούσαν ακατέργαστο προκειμένου να επιτυγχάνεται η ασυμμετρία που παραπέμπει περισσότερο στη φύση, η επιφάνειά του να είναι σαφώς πιο τραχιά οπότε και η ανακλαστικότητα και διαθλαστικότητα του να είναι κατάλληλες ώστε να διαχέεται το φως ομαλά στο χώρο ενώ παράλληλα άφηναν το χρόνο να κάνει τη δουλειά του με το υλικό: «Το λακαρισμένο ξύλο είναι και το πιο καλό, αλλά και όπως είναι, ακατέργαστο, το ξύλο, καθώς με το πέρασμα του χρόνου μαυρίζει από μόνο του και η υφή του αποκτά μία μαγεία, γίνεται με τρόπο παράδοξο μια πηγή ηρεμίας για τα νεύρα.» (Τανιζάκι, 1933). Στο εσωτερικό των σπιτιών χρησιμοποιούσαν ριζόχαρτο, μπαμπού, ψάθα και μετάξι. Το ριζόχαρτο χρησιμοποιούνταν κυρίως στα shoji που όπως έχουμε ήδη αναφέρει πρόκειται για συρόμενα ξύλινα πλαίσια που εξυπηρετούσαν στον διαχωρισμό ή μη των επιμέρους εσωτερικών χώρων. Και στην περίπτωση του ριζόχαρτου η επιφάνεια είναι τραχιά ενώ υπάρχει σαφώς ημιδιαφάνεια γεγονός που επιτρέπει στο φως να εισχωρήσει «φιλτραρισμένο» στο χώρο και να διαχυθεί ομοιόμορφα και ομαλά διαμορφώνοντας την επιθυμητή σύμφωνα με την ιαπωνική κουλτούρα ατμόσφαιρα ημίφωτος, μια ατμόσφαιρα που αποπνέει ηρεμία και γαλήνη. Αξίζει τέλος να αναφερθούμε και στο ιαπωνικό πάτωμα tatami, το οποίο είναι χαρακτηριστικό της ιαπωνικής αρχιτεκτονικής. Πρόκειται για ξύλινα πλαίσια παραλληλόγραμμου σχήματος στα οποία εφαρμόζεται ένα είδος σφιχτά πλεγμένης ψάθας τα οποία όταν συναρμοστούν αποτελούν το πάτωμα (Ευαγγελίδης, 1992). Το υλικό της ψάθας συνέβαλε στον αερισμό του χώρου καθώς διευκόλυνε στην κυκλοφορία του αέρα (Μήλα, 2019) δίνοντας στην ατμόσφαιρα την ομορφιά της ψυχρότητας που τόσο αναζητά η ιαπωνική κουλτούρα.

3.1.Ο

ρόλος της σκιάς στη διαμόρφωση της

αισθητικής

Μία ακόμη έννοια της φιλοσοφίας του Ζεν, καθοριστική στην ιαπωνική κουλτούρα είναι αυτή του yin - yang. Πρόκειται για μία αντίληψη που δεν αντιμετωπίζει τα αντίθετα, ως αντικρουόμενα στοιχεία, διαφορετικά μεταξύ τους, ικανά να αποτελέσουν ξεχωριστές οντότητες, όπως συμβαίνει στον Δυτικό κόσμο αλλά ως στοιχεία αλληλοεξαρτώμενα, όπου το ένα συμπληρώνει το άλλο με τέτοιο τρόπο ώστε είναι αναγκαία η συνύπαρξη των δύο για τη δημιουργία μιας ενιαίας ολότητας. Ένα τέτοιο παράδειγμα yin - yang είναι το φως και η σκιά. Δύο έννοιες που στη Δύση θεωρούνται αντιφατικές, η Ιαπωνική κουλτούρα θεωρεί ότι αλληλοσυμπληρώνονται, ενώ είναι απαραίτητη η συνύπαρξή τους για την ισορροπία στη φύση, αφού δεν μπορεί να υπάρξει σκιά χωρίς φώς και φώς χωρίς σκιά. Επομένως για να είναι ολοκληρωμένη η εμπειρία του φωτός, απαιτείται και το αντίθετο, δηλαδή η βιωματική εμπειρία του σκοταδιού (μη - φωτός) όπου η ίδια η απουσία του φωτός υπαινίσσεται την ύπαρξή του (Οικονόμου, 2019). Σε μια κουλτούρα όπου οι αισθητικές αξίες βασίζονται σε έννοιες όπως αυτή του υπαινιγμού, της αίσθησης του ανολοκλήρωτου και της ασάφειας, η ατμόσφαιρα του ημίφωτος και κυρίως των σκιών που προκύπτουν απ΄αυτό θεωρήθηκε η ύψιστη αξία και απαραίτητη προϋπόθεση για ένα ισορροπημένο και αρμονικό αισθητικό αποτέλεσμα. Για τους Ιάπωνες το σκοτάδι είναι συνυφασμένο με την ομορφιά. Το ομιχλώδες, θολό τοπίο, οι σκιές και τα σκοτεινά τμήματα του περιβάλλοντος, στοιχεία άρρηκτα συνδεδεμένα με το genius loci της χώρας, μεταφέρονται στην ίδια τους την κατοικία αλλά και στη γενικότερη «περί ωραίου» αντίληψη σε μια προσπάθεια να ενσωματωθεί το ανθρώπινο στοιχείο αρμονικά στη φύση. Χαρακτηριστικά ο Τανιζάκι, στο δοκίμιό του «το Εγκώμιο της Σκιάς» τονίζει ότι η ιαπωνική αντίληψη γύρω από την ομορφιά εκφράζεται μέσα από τη «μαγεία» του μισοσκόταδου. Θεωρεί ότι το φως και η λάμψη καταστρέφουν τη «μαγεία» και χάνεται κάθε ίχνος ομορφιάς, μιας ομορφιάς που μπορεί να αποκαλυφθεί μόνο μέσα από την αισθητική του ομιχλώδους, του φθαρτού, του θαμπού. Επομένως η ομορφιά για τους Ιάπωνες βρίσκεται στη διαδοχή ανεπαίσθητων φωτεινών και σκοτεινών στιγμών.

Το φως, όπως έχει ήδη αναφερθεί, περιγράφει τον όγκο. Ο όγκος, με τις επιμέρους επιφάνειες που βρίσκονται σε διαφορετικά επίπεδα και κατευθύνσεις, δημιουργεί τη σκιά και η σκιά με τη σειρά της δίνει ζωντάνια στον όγκο αφού χωρίς αυτήν θα δινόταν η εντύπωση μιας ενιαίας επίπεδης επιφάνειας χωρίς διαφοροποιήσεις, ενώ παράλληλα δίνει έμφαση στην ύπαρξη του φωτισμού. Είναι εμφανές ότι πρόκειται για μια ροή, έναν κύκλο μεταξύ άυλων φυσικών στοιχείων και υλικών τεχνητών μέσω του οποίου προκύπτει ο χώρος (Γκικοπούλου, Ζαχαριάδης, 2023). Στην ιαπωνική αρχιτεκτονική έχει μελετηθεί σχολαστικά αυτός ο κύκλος έχοντας ενσωματώσει σχεδιαστικά την αντίληψη ότι απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάδειξη της ομορφιάς ενός χώρου είναι η απαλή αντανάκλαση αμυδρών φωτεινών ακτίνων, όπως φαίνεται τόσο σε χαρακτηριστικές τυπολογίες όπως οι κατοικίες, το δωμάτιο του τσαγιού και οι ναοί, όσο και στην επιλογή των υλικών και των χρωμάτων όπως έχει ήδη αναφερθεί.

Είναι εμφανές ότι φως και σκιά έχουν καθοριστική σημασία στο σχεδιασμό. Η εναλλαγή τους καθορίζει την περιβάλλουσα ατμόσφαιρα και επιτρέπει την απόδοση των χρωμάτων, την αποκάλυψη των λεπτομερειών της υφής και της μορφής, αλλά και την αλλαγή της αίσθησης του χρόνου της εποχής και του οπτικού βάθους (Γράπας, Πουλάκος, 2013-2014). Καθώς το φως φαίνεται να απουσιάζει, η σκιά έρχεται να αποκαλύψει την ύπαρξή του, οδηγώντας τον θεατή και αποκαλύπτοντας παράλληλα την κατεύθυνσή του. Αν και δεν έχει υλική υπόσταση, το φως είναι ένα δυναμικό στοιχείο ορατό αλλά μη υπαρκτό ικανό να δημιουργήσει επιφάνειες, όγκους, να δώσει ποιότητα και υπόσταση σε έναν χώρο. Το σκοτάδι έρχεται να ολοκληρώσει το βίωμα που δημιουργεί ο σχεδιασμός μέσα από την ανάδειξη και την προβολή του «απείρου» του χώρου (Γράπας, Πουλάκος, 2013-2014). Έτσι οι Ιάπωνες δημιούργησαν μορφές κατάλληλες και επέλεξαν μεγέθη, σχήματα, υλικά και χρώματα ώστε να εξασφαλίσουν ένα μοναδικό οπτικό αλλά και συναισθηματικό βίωμα της ασάφειας που προκαλείται από το μισοσκόταδο που τόσο θαυμάζουν.

Καθώς το φως εισέρχεται αμυδρό στο χώρο, προσπίπτει σε επιφάνειες και όγκους που συναντά, αντανακλάται, διαθλάται, απορροφάται, διασπάται και ένα μέρος του διαχέεται, δημιουργώντας έτσι μια αινιγματική ατμόσφαιρα μέσα από μια συνθήκη ορατού - μη ορατού όπου επιτρέπει στη φαντασία να συμπληρώσει ό,τι λείπει. Μέσα από τις διαφορετικές ποιότητες φωτός - σκοταδιού που βιώνει ο θεατής, απαλλάσσεται από κάθε αίσθημα υλικής πραγματικότητας, τα περιγράμματα και οι γωνίες χάνονται στο «άπειρο» του βάθους που αποκτά ο χώρος ενώ οι μορφές αλλάζουν διαρκώς σχήμα ακολουθώντας την κίνηση της σκιάς τονίζοντας έτσι την έννοια του εφήμερου που κυριαρχεί στη φύση (Γράπας, Πουλάκος, 2013-2014). Ενώ το φως περιγράφει με ακρίβεια έναν τόπο καθορίζοντας την αντίληψη του θεατή για το χώρο, το σκοτάδι περιορίζει την όραση και κατ’ επέκταση την οπτική του αντίληψη προκαλώντας την αίσθηση του άγνωστου και του μη οικείου (Οικονόμου, 2019). Σε έναν χώρο επομένως που επικρατεί το ημίφως και χαρακτηρίζεται από σκιές, η όραση του θεατή είναι περιορισμένη με συνέπεια να ενεργοποιούνται περισσότερο οι υπόλοιπες αισθήσεις και να χρησιμοποιούνται κατά κόρον για τη βιωματική εμπειρία του χώρου. Επομένως δημιουργείται μια ιδιαίτερη ατμόσφαιρα σε έναν χώρο που χαρακτηρίζεται από θολές, δυσδιάκριτες και ασαφείς εικόνες, γεγονός που επιτρέπει στο νου να αποδεσμεύεται από την πληροφορία της όρασης και να γίνεται πιο δημιουργικός για την ολοκλήρωση της εικόνας. Τα χρώματα, οι επιφάνειες και τα όρια των αντικειμένων που ακροβατούν μεταξύ αποκάλυψης και μη φανέρωσης θαμπώνουν και αναμειγνύονται, δίνοντας έτσι μια εικόνα λιγότερο αποσαφηνισμένη και ακριβή παραδίνοντας τη λογική στη φαντασία.

4.Φόρμες, γεωμετρίες και ιαπωνικό design

Όπως έχει γίνει αντιληπτό μέχρι στιγμής, έννοιες όπως η παροδικότητα και η αίσθηση του εφήμερου που αυτή προκαλεί, η πατίνα του χρόνου, η ατέλεια, άρρηκτα συνδεδεμένες με την αίσθηση της ασάφειας που προκαλεί ο αμυδρός φωτισμός είναι αξίες που χαρακτηρίζουν την Ιαπωνική κουλτούρα και αντανακλώνται τόσο στην παραδοσιακή όσο και στη σύγχρονη αρχιτεκτονική των Ιαπώνων. Έτσι ο Ιαπωνικός σχεδιασμός συνδυάζει με μοναδικό τρόπο τη σχέση αυτή, αξιοποιώντας τον φυσικό φωτισμό και τις σκιές που προκύπτουν για τη δημιουργία ατμόσφαιρας, προσομοιώνει το φυσικό τοπίο στην κλίμακα του κήπου της κάθε κατοικίας εντάσσοντάς την στο φυσικό περιβάλλον, ενώ εσωτερικά δημιουργεί ευέλικτους χώρους επιλέγοντας κατάλληλα υλικά και γεωμετρίες.

Ο Ιαπωνικός σχεδιασμός δημιουργεί μοτίβα με έναν τρόπο πολύ διαφορετικό σε σχέση με ό,τι ακολουθεί ο Δυτικός, που δεν εμπίπτει ούτε σε κάποια γεωμετρία ούτε σε κάποια ρεαλιστική απεικόνιση της φύσης. Καθώς οι Ιαπωνικές αντιλήψεις προσεγγίζουν την έννοια των ορίων με έναν τρόπο πιο ασαφή - πιο αμυδρό, δίνεται το περιθώριο για τη δημιουργία και το συσχετισμό σχέσεων. Έτσι δημιουργούνται συστήματα από επιστρώσεις μεταξύ διαφορετικών στοιχείων που δίνουν την αίσθηση της ανομοιογένειας. Με αυτό τον τρόπο δομείται στο χώρο μια ιεραρχία χωρίς κυρίαρχο στοιχείο προκαλώντας μια αποκεντρωμένη και αποσπασματική διαρρύθμιση που επιτρέπει στον χρήστη να βιώσει τον χώρο με τη διαίσθησή του (Ilze PAKLOnE, Rafael A. BALBOA, 2012). Πρόκειται ουσιαστικά για έναν χώρο που προκύπτει από ένα παλίμψηστο μια επικάλυψη πολλών δισδιάστατων επιπέδων. Σε αντίθεση με τον δυτικό τρόπο προσέγγισης για την έννοια του βάθους και της προοπτικής αυτός ο τρόπος διαστρωμάτωσης του χώρου επιτρέπει στους Ιάπωνες να δημιουργούν βάθος και πολυπλοκότητα παρόλο που οι διαστάσεις είναι περιορισμένες. Στην Ιαπωνική ζωγραφική, η αρχή της προοπτικής διαφέρει από αυτή της δυτικής. Ο παρατηρητής αλλάζει συνεχώς το σημείο παρατήρησής του ενώ παράλληλα συμμετέχει ο ίδιος ενεργά στο έργο. Ανάλογες αρχές εφαρμόζονται και στην ιαπωνική αρχιτεκτονική η οποία μέσω της διαστρωμάτωσης που προαναφέρθηκε και της διαφορετικής διαφάνειας δημιουργεί βάθος. Ο χώρος στην Ιαπωνία αντιλαμβάνεται ως ακολουθία κενών, που δεν μπορεί να γίνει ταυτόχρονα πλήρως αντιληπτή (Ilze PAKLOnE, Rafael A. BALBOA, 2012). Στη συνολική αντίληψη του χώρου έρχεται να προστεθεί και η σχέση της ιαπωνικής κουλτούρας με τη φύση, η οποία αναζητά την αρμονική ενσωμάτωση των ανθρώπινων κατασκευών με αυτή. Έτσι η αρχιτεκτονική αντιλαμβάνεται τη δομή ως ένα συνολικό πλαίσιο, ενώ χρησιμοποιεί τη διαφάνεια για να συνδέσει το εσωτερικό με το εξωτερικό. Αντί να επιδιώκει την υπέρβαση της βαρύτητας, όπως συμβαίνει στη Δύση, η ιαπωνική αρχιτεκτονική αναζητά έναν χώρο που απλώνεται οριζόντια δημιουργώντας ισορροπία μέσω των δυσδιάστατων στοιχείων και αναλογιών που υπόκεινται σε φυσικές και αισθητικές αξίες. Ένα ακόμη χαρακτηριστικό της Ιαπωνικής αρχιτεκτονικής είναι ότι εστιάζει στη δεξιοτεχνία, την ομορφιά και τη λεπτομέρεια έχοντας ως κεντρικό στοιχείο τον άνθρωπο. Η ιαπωνική κατοικία ήταν αποτέλεσμα ενός χώρου που προέκυπτε ως πολλαπλάσιο των tatami. Καθώς οι διαστάσεις ενός tatami (90x180) θεωρούνταν ιδανικές για να κοιμηθεί ένας άνθρωπος μπορούμε να πούμε ότι η αναλογία των διαστάσεων των κτιρίων βασίστηκε στην ανθρώπινη κλίμακα. Αξίζει να αναφερθεί ότι οι πιθανή τοποθέτηση των tatami δημιουργούσε συνδυασμούς καθοριστικούς για τον σχεδιασμό ενός χώρου, αφού με βάση αυτά τοποθετούνταν τα υποστυλώματα, τα ανοίγματα και τα διαχωριστικά ενώ διαμορφώνονταν οι οπτικές φυγές που είχε ο χρήστης του δωματίου προς τη φύση. Τα tatami δηλαδή αποτέλεσαν ένα είδος κανάβου βασισμένο στις ανθρώπινες αναλογίες. Μέσω αυτής της φιλοσοφίας καλλιεργήθηκε η αναζήτηση της ομορφιάς σε περιορισμένους χώρους (Μήλα, 2019).

Έτσι η ταπεινότητα και η λιτότητα γίνεται βασικό χαρακτηριστικό του ιαπωνικού σπιτιού, υποστηρίζοντας την πεποίθηση ότι τα μικρά σπίτια μπορούν να είναι λειτουργικά, αισθητικά ελκυστικά και εναρμονισμένα με τη φύση. Η λιτότητα ακολουθεί τον ιαπωνικό σχεδιασμό και στο εσωτερικό όπου διαμορφώνονται δομές απλές αλλά με έμφαση στη λεπτομέρεια και την πολυλειτουργικότητα. Μάλιστα οι γενικοί χώροι της κατοικίας δεν είχαν εξ αρχής προκαθορισμένες λειτουργίες αλλά προσαρμόζονταν με ευελιξία στις εκάστοτε ανάγκες. Οι μόνοι που είχαν σταθερές λειτουργίες που καθορίζονταν από

την αρχή ήταν αυτός της εισόδου, της κουζίνας και του μπάνιου, το οποίο συχνά βρισκόταν εκτός της οικίας (Μήλα, 2019). Η ευελιξία αυτή, των δωματίων επιτυγχάνεται μέσω των συρόμενων πάνελ shoji και fusuma. Τα shoji, με το ημιδιαφανές χαρτί τους, διαχέουν φυσικό φως δημιουργώντας τη χαρακτηριστική ατμόσφαιρα του ιαπωνικού σπιτιού ενώ ταυτόχρονα διαλύουν τα όρια ανάμεσα στο εσωτερικό και το εξωτερικό περιβάλλον. Τα fusuma από την άλλη, είναι αδιαφανή αλλά ζωγραφισμένα, λειτουργούν ως συρόμενες πόρτες και διαχωριστικά που άλλοτε ενώνουν και άλλοτε διαμερίζουν το χώρο δημιουργώντας ένα παιχνίδι μεταξύ των ορίων. Η λογική της λιτότητας που επικρατεί στην ιαπωνική κατοικία αντικατοπτρίζεται και μέσα από την επίπλωση των χώρων όπου εξοπλίζονται με τα ελάχιστα, εντοιχισμένα ή φορητά έπιπλα που αποθηκεύονταν σε ειδικούς χώρους γνωστούς ως oshiire (Μήλα, 2019). Έτσι ο χώρος διαμορφώνεται από μια αισθητική που χαρακτηρίζεται από την έννοια του ημιτελούς, την απλότητα και την ηρεμία ενώ η λιτότητα που κυριαρχεί θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και ως κενό. Το κενό ωστόσο δεν είναι το άδειο όπως θεωρείται στη Δύση αλλά αναφέρεται στην έννοια του «ma», δηλαδή το ενδιάμεσο μεταξύ των πραγμάτων όπως έχει ήδη αναφερθεί. Το κάθε δωμάτιο, λοιπόν, σχεδιάζεται ώστε να έχει πολλές χρήσεις και να μπορεί να ανταποκριθεί στις εκάστοτε ανάγκες. Όσον αφορά τον εξωτερικό χώρο, η ιαπωνική αρχιτεκτονική δίνει έμφαση στις αλληλεπιδράσεις μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού περιβάλλοντος. Το ιαπωνικό σπίτι αντικατοπτρίζει μια μοναδική αντίληψη που συνδέει τον εσωτερικό με τον εξωτερικό χώρο μέσω ασαφών διαχωρισμών που πηγάζουν από την έντονη διάθεση των Ιαπώνων για εναρμονισμό με τη φύση. Αυτή η φιλοσοφία ενσωματώνει σχεδιαστικά το φυσικό στο τεχνητό δημιουργώντας την ισορροπία που αναζητά η αντίληψη του yinyang (Μήλα, 2019). Έτσι για να επιτευχθεί αυτή η σύνδεση, ο σχεδιασμός περιλαμβάνει το engawa, έναν εξωτερικό ξύλινο πρόβολο που λειτουργεί ως γέφυρα, ως το ενδιάμεσο, μεταξύ της κατοικίας και του εξωτερικού χώρου που είναι ο κήπος. Ο engawa είναι περιμετρικός και συνδέεται με το κτίριο μέσω των shoji από τη μία πλευρά και ειδικών παντζουριών από τη μεριά του κήπου, που λειτουργούν προστατευτικά προς τις καιρικές συνθήκες (Μήλα, 2019). Πρόκειται για έναν χώρο, ευέλικτο που ανήκει ταυτόχρονα και στο εσωτερικό και στο εξωτερικό τμήμα της κατοικίας. Ο σχεδιασμός του εξωτερικού χώρου - κήπου, έχει ως κριτήριο το να καθοδηγήσει τον επισκέπτη στην κατοικία μέσω μιας διαδρομής - ξενάγησης προς τη φύση. Έτσι διαθέτει μοναδικά στοιχεία που προσομοιώνουν το φυσικό τοπίο σε μικρότερη κλίμακα συνδυάζοντας την τάξη, την αρμονία και την ισορροπία. Μέσω του roji, ενός υγρού μονοπατιού με πέτρες που ακολουθεί που καθοδηγεί τον επισκέπτη προς την κατοικία, δημιουργείται μια σκηνοθετημένη διαδρομή ελικοειδούς πορείας με διαφορετικές οπτικές φυγές, σημεία κίνησης και στάσης ενισχύοντας έτσι το βάθος του χώρου (Μήλα, 2019). Ακόμα, μέσω της φύτευσης με φυτά που αντιπροσωπεύουν την ομορφιά κάθε περιόδου , οι ιαπωνικοί κήποι ως μια μικρογραφία του φυσικού τοπίου της χώρας, αναδεικνύουν την εναλλαγή των εποχών τονίζοντας έτσι τη μεταβλητότητα του χρόνου και της ίδιας της φύσης.

Αν και ο ιαπωνικός σχεδιασμός χαρακτηρίζεται από την απλότητα, τις καθαρές γραμμές και τα γεωμετρικά μοτίβα όπως τα τετράγωνα, αντανακλά εν τέλη βαθύτερες έννοιες ικανές να αποδώσουν χωρικά την κουλτούρα της χώρας. Το ιαπωνικό σπίτι πρωτοπόρος στο είδος του, αντιπροσωπεύει μία μορφή ευέλικτης κατοικίας που εκφράζει έννοιες όπως η εξατομίκευση και ο προσωπικός έλεγχος. Τα μόνιμα στοιχεία του χώρου είναι οι κολώνες και επομένως παραμένει ανοιχτός ικανός να διαιρεθεί σε επιμέρους μέσω των κινητών στοιχείων (shoji και fusuma). Έτσι αυτά τα στοιχεία επιτρέπουν τη δημιουργία νέον ορίων, που μεταβάλλονται διαρκώς. Τέλος ένα ακόμα στοιχείο που εντυπωσιάζει στην ιαπωνική αρχιτεκτονική είναι η έννοια του πλεονάζοντα χώρου ο οποίος προκύπτει αφού υπάρχει η δυνατότητα υποδιαίρεσής του καθώς και η έννοια του μετατρέψιμου χώρου ο οποίος μεταβάλλεται κατάλληλα και με την απαραίτητη επίπλωση ανάλογα με τις ανάγκες των χρηστών.

Ιαπωνική αρχιτεκτονική σήμερα και η

επιρροή της στο σύγχρονο design

Προκειμένου να μιλήσουμε για την Ιαπωνική αρχιτεκτονική του σήμερα, είναι αναγκαίο να αναφερθούμε σε μια κομβική για την ιστορία της χώρας περίοδο, την περίοδο Meiji (1868-1912). Όπως έχει ήδη αναφερθεί σε προηγούμενο κεφάλαιο, πρόκειται για μία μεταβατική περίοδο κατά την οποία η χώρα αντιμετωπίζει ραγδαίες αλλαγές και ανακατατάξεις. Έπειτα από σχεδόν δύο αιώνες αποκλεισμού και απομόνωσης (περίοδος Edo, βλπ κεφ.1) η χώρα ανοίγει τα σύνορά της ξανά, με αποτέλεσμα την αναπόφευκτη αλληλεπίδρασή της με τη Δύση. Αυτή η απροσδόκητη επαφή με νέα πρότυπα, οδήγησε στη διαπίστωση ότι η χώρα δεν είχε ακολουθήσει την εξελικτική πορεία των συγχρόνων της και επομένως προκειμένου να συμβαδίσει, «εκμοντερνίστηκε» εισάγοντας τεχνογνωσία, αισθητικές και πολιτισμικές αξίες από τη Δύση.

Στην αρχιτεκτονική, η νέα αυτή τάση οδήγησε στην υιοθέτηση του Δυτικού σχεδιασμού, ως ο καταλληλότερος για τη νέα τάξη πραγμάτων στη χώρα. Έτσι οι μεγάλες πόλεις της Ιαπωνίας σε μια προσπάθεια μίμησης των δυτικών προτύπων ενέταξαν στο σχεδιασμό στοιχεία του Νεοκλασικισμού που βρισκόταν στο απόγειό του εκείνη την περίοδο στην Ευρώπη. Ωστόσο, τα στοιχεία αυτά, καθώς εισήχθησαν βίαια - σε μια προσπάθεια να κερδηθεί ο χαμένος χρόνος - δεν κατάφεραν να απορροφηθούν ομοιόμορφα από τον πληθυσμό και να ενσωματωθούν ομαλά στην ιαπωνική κουλτούρα.

Ως αντίδραση στις τόσο έντονες αλλαγές, πολλοί Ιάπωνες αυτή την περίοδο, αρχίζουν να παρατηρούν και να εξετάζουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του πολιτισμού τους διατυπώνοντας με μεγαλύτερη ακρίβεια και σαφήνεια έννοιες που μέχρι τότε ήταν εντελώς αφηρημένες και αόριστες. Μία από αυτές ήταν και η έννοια της παράδοσης (Οικονόμου, 2019). Έτσι οι κατασκευαστικές τεχνικές, οι αρχιτεκτονικές μορφές, οι φόρμες και τα υλικά στα οποία έγινε αναφορά σε προηγούμενα κεφάλαια με τον όρο παραδοσιακά είναι έννοιες που χαρακτηρίζονται και καταγράφονται από τους ίδιους τους Ιάπωνες - για πρώτη φορά

- ως τέτοιες την περίοδο Meiji.

Κατά το δεύτερο μισό του 20ου αι. το κίνημα των Μεταβολιστών κάνει την εμφάνισή του στην Ιαπωνία (Οικονόμου, 2019). Επηρεασμένο από τις αρχές του Ζεν Βουδισμού και της ιαπωνικής αντίληψης - όπου αναδεικνύει την έννοια της μεταβολής ως μία από τις αισθητικές αξίες - προτείνει το σχεδιασμό ενός αστικού ιστού - μιας πόλης που διαρκώς θα αλλάζει τονίζοντας την αξία της πατίνας του χρόνου. Οι Μεταβολιστές οραματίζονταν μία πόλη - ζωντανό οργανισμού που θα αποτυπώνει τη συνεχή μεταβολή της πραγματικότητας. Παρόλο που οι σχεδιαστικές αρχές του κινήματος αντανακλούσαν την Ιαπωνική φιλοσοφία, εν τούτοις το κίνημα δε διήρκεσε πολύ και αρκετές από τις προτάσεις τους παρέμειναν ανεκπλήρωτες.

Τελικά κατά τη δεκαετία του ‘70 έρχεται για να μείνει αυτή τη φορά μία νέα γενιά αρχιτεκτόνων, οι οποίοι τυγχάνουν παγκόσμιας αναγνώρισης καθώς κατάφεραν να αφομοιώσουν στο σχεδιασμό τους τα στοιχεία της παραδοσιακής ιαπωνικής αρχιτεκτονικής - όπως την όρισαν οι ίδιοι οι Ιάπωνεςδημιουργώντας μορφές που διαμόρφωσαν τη σύγχρονη αρχιτεκτονική τάση της χώρας.

Μια από τις πιο εμβληματικές φυσιογνωμίες της εποχής αυτής είναι ο Tadao Ando. Ο Ando γνωστός για την καινοτόμο σχεδιαστική του προσέγγιση κατάφερε να αποτυπώσει και να αποδώσει τις αισθητικές

αξίες και τις έννοιες που χαρακτηρίζουν την παραδοσιακή ιαπωνική κουλτούρα και φιλοσοφία με έναν μοναδικό τρόπο, δημιουργώντας αρχιτεκτονικές δομές που ακόμα και σήμερα επηρεάζουν το σύγχρονο design.

Κύριο χαρακτηριστικό του έργου του είναι η εξερεύνηση του φωτός και της σκιάς. Ο Αndo διαπλάθει τις μορφές του υποκινούμενος από το φυσικό φως και από τις σκιές που αυτό είναι ικανό να δημιουργήσει. Θα μπορούσαμε να πούμε χωρίς υπερβολή ότι ο Ando δε συνθέτει μορφές αλλά φως και σκιά, καθώς θεωρεί ότι μέσω αυτών των στοιχείων αποκτούν νόημα οι μορφές. Έτσι, τα παράθυρα, οι φωταγωγοί, οι σκάλες αλλά πολλές φορές και το ίδιο το κέλυφος σχεδιάζεται με τρόπο ώστε να δημιουργείται ένα παιχνίδι - μια εναλλαγή ανάμεσα στο φως και τη σκιά διαμορφώνοντας μια δραματικότητα στην ατμόσφαιρα (Kοπτσοπούλου, 2015). Ο χώρος τελικά προκύπτει όταν το υλικό που τον διαμορφώνει, εξαφανίζεται κάτω από την επίδραση φωτός-σκιάς, με το ημίφως που επικρατεί να προσδίδει την αίσθηση του απεριόριστου βάθους.

Πέρα όμως από την αισθητική, οι μορφές του, είναι χαρακτηριστικές για τη λειτουργικότητά τους αλλά και την εναρμόνισή τους με το περιβάλλον, όπως άλλωστε επιτάσσει η ιαπωνική φιλοσοφία. Έτσι φυσικό και αστικό τοπίο συνυπάρχουν με τρόπο συμπληρωματικό. Η υπερβατική γεωμετρία που χρησιμοποιεί, ο Ando, σε συνδυασμό με τη λιτότητα των γραμμών του επιτρέπουν στη φύση να ενταχθεί στο εσωτερικό των αρχιτεκτονικών μορφών (Kοπτσοπούλου, 2015) μετατρέποντας το μέσα έξω και το ανάποδο.

Τέλος αξίζει να αναφερθούμε και στα υλικά που χρησιμοποιεί. Το σκυρόδεμα και η δημιουργία πολύπλοκων υφών και επιφανειών από αυτό, κυριαρχεί ως δομικό υλικό στις μορφές του Ando. Ο ίδιος, το θεώρησε ως το πλέον κατάλληλο υλικό ώστε να δημιουργήσει «επιφάνειες που αναδεικνύονται μέσα από τις ακτίνες του φωτός. Οι τοίχοι γίνονται αφηρημένοι και αγγίζουν το ύστατο όριο του χώρου. Η πραγματικότητα τους αναιρείται και μόνο ο χώρος που περικλείουν δίνει την αίσθηση της πραγματικής ύπαρξης.» (Οικονόμου, 2019). Έτσι από τη μία μεριά δημιουργεί συμπαγείς όγκους ενώ από την άλλη υπάρχουν οι κενοί χώροι δημιουργώντας ένα δίπολο που αναδεικνύει την αλληλεπίδραση φωτόςσκιάς δίνοντας υφή και ύφος στο εσωτερικό, ενώ ολοκληρώνει τη σύνθεσή του με φυσικά υλικά όπως το γυαλί και το ξύλο προσδίδοντας αρμονία και ισορροπία στον χώρο. Παρότι το υλικό του σκυροδέματος, από μόνο του είναι άκαμπτο και στιβαρό, η εναλλαγή φωτός - σκιάς που ο Ando χειρίζεται με μεγάλη επιδεξιότητα, αναιρεί το «βάρος» του όγκου, δίνοντας μια μοναδική εμπειρία στο χρήστη, ενώ παράλληλα παραπέμπει και στην παραδοσιακή αντίληψη των Ιαπώνων ότι δηλαδή ο χώρος γίνεται αντιληπτός μέσο της μεταβλητότητας που προκύπτει από την πάροδο του χρόνου (βλπ. κεφ.2).

Χαρακτηριστικό παράδειγμα του σχεδιασμού του Ando είναι το Koshio House (Ashiya, 1984). Πρόκειται για μία κατοικία που αποτελείται από δύο ορθογώνιους, στιβαρούς όγκους σκυροδέματος, παράλληλους, όπου οι εναλλαγές φωτός - σκιάς «αφαιρούν» το επικείμενο βάρος ενώ διαμορφώνουν στο εσωτερικό, μια δραματική ατμόσφαιρα. Είναι εμφανές ότι ο Ando αντιμετωπίζει το φως και τη σκιά ως «άυλα» υλικά για να διαπλάσει τη μορφή του. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει «οι φόρμες αλλάζουν και αποκτούν νόημα λόγω των μεμονωμένων θραυσμάτων φωτός που εισάγονται σε αυτές και τους δίνουν ενδείξεις για το πέρασμα του χρόνου και τις αλλαγές των εποχών» (Οικονόμου, 2019).

Εικ. 7: Koshio House

5.1.Αυθεντικότητα ή μίμηση;

Την περίοδο εκείνη, των έντονων αλλαγών στην Ιαπωνία, στη Δύση εμφανίζεται ένα νέο κίνημα που έμελλε να αλλάξει εντελώς την πορεία του σχεδιασμού. Πρόκειται για το κίνημα του Μοντερνισμού (αρχές 20ου αι.), το οποίο ξεκίνησε ως αντίδραση στην αισθητική που επικρατούσε μέχρι τότε, μια αισθητική που χαρακτηριζόταν από ιδιαίτερα έντονο διάκοσμο, καθώς ήταν η περίοδος που αναβιώνονταν στυλ όπως το Νεοκλασικό. Ριζοσπαστικός για την εποχή, ο Μοντερνισμός εισήγαγε νέες σχεδιαστικές και κατασκευαστικές μεθόδους σε μια προσπάθεια να αποβάλλει οτιδήποτε περιττό, προσφέροντας λύσεις στις σύγχρονες ανάγκες και διευκολύνοντας τη βιομηχανική παραγωγή που μόλις είχε αρχίσει να διαμορφώνεται (Καρπούζης, 2009). Η εποχή της μηχανής, όπως ονομάστηκε, έφερε νέες τεχνολογίες και υλικά δίνοντας τη δυνατότητα στους σχεδιαστές να πειραματιστούν ώστε να δώσουν καινοτόμες λύσεις στις ολοένα αυξανόμενες ανάγκες. Έτσι ο σχεδιασμός άρχισε να εστιάζει στη λειτουργικότητα και την εργονομία ενώ παράλληλα οι γραμμές και οι φόρμες έγιναν πολύ πιο απλές.

Αξίζει να αναφερθεί ότι οι βασικές αρχές της ευέλικτης αρχιτεκτονικής (πολυμορφικοί χώροι, έπιπλα κλπ) που έχουμε σήμερα έχουν τις ρίζες τους στο Μοντέρνο κίνημα. Μελετώντας κανείς τις συνθετικές αρχές που διέπουν το κίνημα του Μοντερνισμού, θα διαπιστώσει πολλά κοινά με την παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Ιαπωνίας. Πρόκειται για στοιχεία που σηματοδοτούν την επιρροή που δέχτηκαν πολλοί εκφραστές του Μοντέρνου κινήματος από τη χώρα της Ανατολής, καθώς με το άνοιγμα των συνόρων της υπήρξε έντονο ενδιαφέρον για την ιαπωνική αρχιτεκτονική, με αποτέλεσμα την αμοιβαία ανταλλαγή πολιτιστικών στοιχείων από την ανατολή προς τη δύση και αντίστροφα.

Χαρακτηριστικό, είναι το παράδειγμα του Γερμανού αρχιτέκτονα και συγγραφέα Bruno Taut. Ο Taut έζησε και εργάστηκε στην Ιαπωνία κατά τη διάρκεια της περιόδου της Βαϊμάρης (1933-1936). Αναγνωρίστηκε για τις φουτουριστικές αντιλήψεις του, τον πρωτοποριακό του σχεδιασμό και τεχνικές του ενώ σημείο κατατεθέν του σχεδιασμού του είναι οι θόλοι, όπως αποδεικνύεται και στο έργο του, Glass Pavilion (1914) (Μήλα, 2019).

Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στην Ιαπωνία , αφοσιώθηκε στη μελέτη της παραδοσιακής ιαπωνικής αρχιτεκτονικής. Ανέλυσε την Katsura Imperial Villa θεωρώντας την αρχέτυπο της παραδοσιακής ιαπωνικής αρχιτεκτονικής. Παρατήρησε ότι στη βίλα Katsura το εσωτερικό εναρμονίζεται με εκπληκτικό τρόπο με το εξωτερικό περιβάλλον. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό στην αρχιτεκτονική της Katsura, θεωρούσε ότι έγκειται στην ευελικία των εσωτερικών της χώρων, που προσαρμόζονται με ευκολία στις εκάστοτε ανάγκες φιλοξενώντας έτσι διάφορες δραστηριότητες. Ακόμα, διαπίστωσε ότι ο σχεδιασμός έχει προσαρμοστεί στην ανθρώπινη κλίμακα, ενώ έδωσε έμφαση στη σχέση του σπιτιού - μέσω των υλικών που χρησιμοποιήθηκαν - με τη φύση (Μήλα, 2019). Στην ανάλυσή του, τονίζει ότι για τον σχεδιασμό λήφθηκαν υπόψη οι κλιματικές συνθήκες της περιοχής και τελικά το οίκημα προσαρμόστηκε τόσο στις ανάγκες της κουλτούρας

και στο τοπίο.

9: Katsura Imperial Villa

Ο Taut θεωρούσε τις αρχές που ενσωματώθηκαν στην αρχιτεκτονική αυτή πολύ προοδευτικές και σημαντικές για την ανάπτυξη της σύγχρονης ιαπωνικής αρχιτεκτονικής. Τα κύρια χαρακτηριστικά που ξεχώριζαν και μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως βάση για σύγχρονο σχεδιασμό, περιλάμβαναν: την καθαρότητα του σχεδίου, την απλότητα, τη χρήση φυσικών υλικών, τον σχεδιασμό που λαμβάνει υπόψη τη φύση και το κλίμα, τον ανοικτό και ευέλικτο χώρο με ασαφή όρια, καθώς και τη συνέχεια της κατοικίας με το φυσικό περιβάλλον (Μήλα, 2019). Ο Taut υποστήριζε ότι οι προοδευτικές αρχές της ιαπωνικής αρχιτεκτονικής ήταν πάντα μοντέρνες και ότι οι σύγχρονες ιδέες όπως τα αρθρωτά δίκτυα, η προκατασκευή και η τυποποίηση ήταν μέρος των ιαπωνικών κατασκευαστικών παραδόσεων.

Έτσι, επηρεασμένος από το ταξίδι του στην Ιαπωνία το 1923, με το βιβλίο του «Die Neue Wohnung» (Το Νέο Διαμέρισμα), ασκεί δριμύτατη κριτική στον σχεδιασμό που επικρατούσε μέχρι τότε στην Ευρώπη (η οποία αναβίωνε τα παλιά στυλ του μπαροκ, του ροκοκό κλπ ), προτείνοντας σύγχρονα διαμερίσματα με απλότητα και λιτές γραμμές, απαλλαγμένα από την υπερβολική διακόσμηση, ενώ τόνισε τη συμβατότητα της ιαπωνικής με τη μοντέρνα αρχιτεκτονική.

Γίνεται εμφανές ότι τόσο ο Taut όσο και πολλοί από τους κυριότερους εκφραστές του Μοντέρνου κινήματος, (Destijl, όπως εκφράστηκε στη Γερμανία) επηρεάστηκαν κατά κόρων από την παραδοσιακήόπως χαρακτηρίστηκε - Ιαπωνική αρχιτεκτονική, θέτοντας τις αρχές ενός σχεδιασμού που απηχεί ακόμα και σήμερα. Η Ιαπωνική παράδοση «άθελά» της επηρέασε ως προς τις φόρμες, τις γεωμετρίες αλλά και ως προς την ίδια τη φιλοσοφία τον σχεδιασμό θέτοντας τη βάση για μια νέα εποχή. Αξίζει να αναφερθεί ότι η μινιμαλιστική αυτή φιλοσοφία που ταυτόχρονα εστιάζει τόσο στη λειτουργικότητα όσο και στην εργονομία μέσω και της πολυμορφικότητας και επικράτησε στο σύγχρονο κόσμο μεταφέρθηκε μέσω των Δυτικών αρχιτεκτόνων από την Ανατολή προς την Ευρώπη χωρίς ωστόσο να γίνει στείρα απομίμηση των ιαπωνικών αρχετύπων. Οι Ευρωπαίοι αρχιτέκτονες τελικά, κατάφεραν να μετουσιώσουν στο σχεδιασμό τους τα θεμέλια της ιαπωνικής κουλτούρας δημιουργώντας ένα δικό τους στυλ, προσαρμοσμένο στο περιβάλλον, το κλίμα και τις ανάγκες του Δυτικού κόσμου.

6.Συμπεράσματα-Επίλογος

Γίνεται φανερό ότι στην περίπτωση της Ιαπωνίας, η αρχιτεκτονική επηρέασε ίσως και καθόρισε αλλά ταυτόχρονα επηρεάστηκε από την φιλοσοφία του λαού. Από την αρχαιότητα οι Ιάπωνες αντιμετώπιζαν το σκοτάδι ως το κλειδί για τη δημιουργία ατμοσφαιρικών χώρων. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά και ο Τανιζάκι, οι Ιάπωνες επέλεξαν να παραδοθούν στη φύση προσαρμόζοντας ακόμα και την αισθητική τους σε αυτήν, διαμορφώνοντας την περί ωραίου αντίληψη γύρω από την έννοια της σκιάς, αντί να προσπαθήσουν να την ελέγξουν και να την ποτάξουν όπως έγινε στη Δύση. Ο σεβασμός που τρέφουν για τη φύση και η προσπάθεια ενταξης του ανθρώπινου στοιχείου σε αυτήν ως τη μόνη λύση που θα φέρει ισορροπία και αρμονία τους ώθησε στο να παρατηρήσουν και να εντάξουν στην αισθητική τους έννοιες όπως η πατίνα του χρόνου, η μεταβλητότητα, η λιτότητα, η απλότητα, η ασάφεια, ο υπαινιγμός, το ανολοκλήρωτο που είναι απαραίτητο για να λειτουργήσει η φαντασία και να διαμορφωθεί η αίσθηση του ωραίου. Έτσι το ημίφως προσδίδει το απαραίτητο στοιχείο που ενεργοποιεί τη φαντασία για να ολοκληρωθεί η εικόνα στο νου, δημιουργώντας χώρους όπου ο χρόνος και οι σκιές παίζουν καίριο ρόλο για την αντίληψή τους.

Η παραδοσιακή ιαπωνική αρχιτεκτονική επηρέασε τόσο τις μορφές όσο και τις γεωμετρίες του σχεδιασμού, καθώς και τη φιλοσοφία πίσω απ΄αυτόν, θέτοντας τα θεμέλια για μια νέα εποχή για το σχεδιασμό. Αξίζει να σημειωθεί ότι πολλοί εκπρόσωποι του Μοντέρνου κινήματος μεταξύ αυτών και τον Bruno Taut, επηρεάστηκαν από τις αρχές αυτές οι οποίες αποτέλεσαν τη βάση για τη δημιουργία μιας σχεδιαστικής φιλοσοφίας που παραμένει σημαντική μέχρι και σήμερα. Η φιλοσοφία αυτή της απλότητας που επικεντρώνεται τόσο στη λειτουργικότητα όσο και στην εργονομία είναι μια προσέγγιση που κυριάρχησε και στο Δυτικό κόσμο χωρίς ωστόσο να μεταφερθεί μιμητικά ως αντίγραφο των ιαπωνικών προτύπων. Οι Ευρωπαίοι αρχιτέκτονες ενσωμάτωσαν τις αρχές της ιαπωνικής κουλτούρας στο δικό τους σχεδιασμό προσαρμόζοντάς τον στις ανάγκες το κλίμα και το περιβάλλον της Δύσης.

Παράρτημα - σύντομοι ορισμοί

1. Η λέξη Jōmon είναι σύνθετη. Το πρώτο συνθετικό, Jō, σημαίνει σχοινί ενώ το δεύτερο, mon, σημαίνει χάραγμα. Όλη μαζί σημαίνει χάραγμα με σχοινί.

2. Οι ιαπωνικοί τύμβοι ονομάζονταν Kofun εξού και το όνομα της εποχής.

3. Σιταποθήκες όπου εορτάζονταν η συγκομιδή. Θεωρούνταν ότι κατά οι θεοί ακολουθούσαν τους ανθρώπους κατά τη διάρκεια αυτών των τελετουργικών.

4. Στοιχεία που δηλώνουν τη λατρεία προς τον Σίντο.

5. Η περίοδος Asuka πήρε το όνομά της από την πόλη Asuka της Ιαπωνίας, που εκείνους τους αιώνες αποτέλεσε πολιτιστικό κέντρο της χώρας.

6. Ημισφαιρικές αρχιτεκτονικές δομές, που μοιάζουν με αναχώματα, περιέχουν κειμήλια Βουδιστών ακόμα και τις στάχτες μοναχών που έχουν αποτεφρωθεί και χρησιμοποιούνται ως μέρος για περισυλλογή και προσευχή.

7. Η λέξη «ikebana» είναι σύνθετη: «ike» = ζωή + «bana» = ανθοδέσμη και μεταφράζεται ως «τοποθέτηση ανθέων». Στην ikebana η σύνθεση γίνεται με γνώμονα την αρμονία, την ισορροπία και την απλότητα, δίνεται έμφαση στον χώρο, την ανάλογη χρήση χρωμάτων και υλικών και την αποτύπωση της φυσικής

κίνησης και ροής. Θεωρείται μια μορφή μελέτης και μεσολάβησης μεταξύ του ανθρώπου και της φύσης, ενώ αντικατοπτρίζει την έννοια του wabi-sabi, που εκτιμά την ομορφιά της απλότητας, της ασυμμετρίας και της παροδικότητας.

8. Είδος ποίησης. Πρόκειται για ένα μικρό ποίημα που αποτελείται από τρεις στίχους, οι οποίοι είναι δομημένοι με συγκεκριμένο σχήμα μετρητή (5 συλλαβές στον πρώτο στίχο, 7 στον δεύτερο και πάλι 5 στον τρίτο). Το χαϊκού επικεντρώνεται στην αμεσότητα της σύντομης έκφρασης και περιλαμβάνει μια στιγμιαία παρατήρηση ή εμπειρία από τη φύση ή την καθημερινή ζωή. Η προσέγγιση είναι συχνά μηδενική, αποκρυπτογραφώντας την ομορφιά και τη σημασία των απλών στιγμών της ζωής. Η τέχνη

του χαϊκού είναι αναγνωρισμένη μέχρι και σήμερα παγκοσμίως για την αξία της σύμπτυξης και της απλότητας στη λογοτεχνία.

9. Ιστορικό αρχοντικό με κήπο που ανήκει στην Αυτοκρατορική Οικογένεια της Ιαπωνίας και βρίσκεται στο δυτικό προάστιο Κιότο της χώρας. Θεωρείται ότι συνοψίζει και αντιπροσωπεύει την ιαπωνική αισθητική και φιλοσοφία ενώ η αρχιτεκτονική του είναι παράδειγμα της κλασικής ιαπωνικής αρχιτεκτονικής, με ξύλινες κατασκευές, διαπερατά φύλλα και φυσικά χρώματα. Ακόμα ο κήπος με λίμνες, γέφυρες, μονοπάτια και τη φύτεψη εντάσσει την αρχιτεκτονική αρμονικά στη φύση.

10. Παραδοσιακή μορφή ιαπωνικής εικονογράφησης. Ο όρος «Ukiyo-e» σημαίνει «εικόνες του ανεπιτήδευτου κόσμου» και αναφέρεται στην απεικόνιση της καθημερινής ζωής, των αστικών τοπίων, των γελοιογραφιών, των κοστουμιών και των θεμάτων της εποχής. Η τέχνη του Ukiyo-e δημιουργήθηκε με τη χρήση τεχνικών όπως η ξυλογραφία, όπου οι εικόνες απεικονίζονταν σε ξύλινα μπλοκ και στη συνέχεια εκτυπώνονταν σε χαρτί, τεχνική που επέτρεπε τη μαζική παραγωγή σε προσιτές τιμές, καθιστώντας την τέχνη αυτή προσιτή σε μεγάλη μερίδα του πληθυσμού.

11. στενά και μακρόστενα κτίρια με ξύλινες δομές και κλασική αρχιτεκτονική, που συνήθως εξυπηρετούν και εμπορικούς σκοπούς

12. Ξύλινες συρταρωτές πόρτες που βλέπουν στον κήπο και γενικά στο εξωτερικό γιαπωνέζικου σπιτιού. Αποτελούνται από ένα πλαίσιο και το κυρίως μέρος είναι κάθετα και οριζόντια λεπτά ξύλα που σχηματίζουν τετράγωνα. Στο κενό διάστημα παλιά χρησιμοποιούσαν ριζόχαρτο που άφηνε να περάσει στο εσωτερικό ένα πολύ μαλακό διυλισμένο φως. Σήμερα τείνουν να χρησιμοποιούν γυαλί για λόγους ευκολίας και ασφάλειας.

13. Υψηλής ποιότητας ιαπωνικό χαρτί. Το παραδοσιακό χαρτί στην Ιαπωνίας δεν είναι λείο όπως το δυτικό, γίνεται από ρύζι και άλλες φυτικές ουσίες και είναι ινώδες με προεξοχές στην υφή του και αποχρώσεις.

Παράρτημα εικόνων

Εικ. 1.: Ανθρωπολογία και Πολιτιστική Σημασία της Ιαπωνικής Ιστορίας της Τέχνης. Ανακτήθηκε από: Ανθρωπολογία και Πολιτιστική Σημασία της Ιαπωνικής Ιστορίας της Τέχνης

Εικ. 2.: Ise Grand Shrine. Ανακτήθηκε από: Ise Grand Shrine | Pop Japan

Εικ. 3.: Osaka Transportation Guide. Osaka Station. Shitennoji Temple. Ανακτήθηκε από: Shitennoji Temple – Osaka Station

Εικ. 4.: Hōryū-ji. Ανακτήθηκε από: Hōryū-ji - Wikipedia

Εικ. 5.: Mark Cartwright. 28/05/2019. Himeji Castle. Definition.. Ανακτήθηκε από: Himeji Castle - World History Encyclopedia

Εικ. 6.: Katsura Imperial Villa. Imperial villa with stunning landscape garden. Ανακτήθηκε από: Katsura Imperial Villa

Εικ. 7.: Koshio House. Ανακτήθηκε από: Gallery of AD Classics: Koshino House / Tadao Ando Architect & Associates - 13

Εικ. 8 & 9.: Katsura Imperial Villa. Imperial villa with stunning landscape garden. Ανακτήθηκε από: Katsura Imperial Villa

ιβλιογραφία

1. Γκικοπούλου, Π., Ζαχαριάδης, Α., (2023). Φως - Σκιά. Δύο ρυθμιστές του υπερβατικού στον αρχιτεκτονικό χώρο. (Ερευνητική εργασία). Διαθέσιμο από: Ιδρυματικό Αποθετήριο- Πολυτεχνείο Κρήτης.

2. Γκότσης, Γ., (2021). Ιστορία και Πολιτισμός της Ιαπωνίας. Σύντομη επισκόπηση. Ανακτήθηκε από: (PDF) ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΙΑΠΩΝΙΑΣ ΣΥΝΤΟΜΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ (A brief overview of Japanese history) | George Gotsis - Academia.edu

3. Γράπας, Η., Πουλάκος, Θ., (2013- 2014). Το φυσικό φως ως συνθετικό εργαλείο. (Ερευνητική εργασία). Αθήνα. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών.

4. Ευδαίμων, Χ. Ιαπωνική Αρχιτεκτονική (2023) Ανακτήθηκε από: https://influencemag.gr/japanese-architecture/

5. Ζαγορίσιος, Α., (2014). Το ιαπωνικό δωμάτιο τελετής του τσαγιού - Αρχιτεκτονική της παροδικότητας και μετεωρισμοί του νοήματος. (Διδακτορική διατριβή) Διαθέσιμο από: Εθνικό Αρχείο Διδακτορικών Διατριβών.

6. Ιαπωνική κουλτούρα. Ιαπωνική Τέχνη - Ιστορία - Εισαγωγή - Ενδιαφέρουσα Ιαπωνία — LiveJournal. Ανακτήθηκε από: Ιαπωνική κουλτούρα. Ιαπωνική Τέχνη - Ιστορία - Εισαγωγή - Ενδιαφέρουσα Ιαπωνία — LiveJournal

7. Ιαπωνική τέχνη να κοιτάς στην απόσταση. Καλλιτεχνική κουλτούρα της Ιαπωνίας: ανάπτυξη και τύποι. Ανακτήθηκε από: https://mylandrover.ru/el/test-drives/yaponskoe-iskusstvo-smotreniya-vdal-nazvanie-hudozhestvennaya-kultura-yaponii.html

8. Καρπούζης, Γ., (2009). Ο μοντερνισμός και το σχήμα του Bauhaus. (Διπλωματική εργασία).

Διαθέσιμο από: Ιδρυματικό Αποθετήριο- Ε.Μ.Π.

9. Κουτσοπούλου, Κ., (2015). Η αποτύπωση της παραδοσιακής έννοιας του κενού_ma στη σύγχρονη ιαπωνική αρχιτεκτονική μέσα από το έργο του Tadao Ando. (Ερευνητική εργασία). Διαθέσιμο από: Ιδρυματικό Αποθετήριο- Ε.Μ.Π.

10.Μήλα, Ζ., (2019). Ευέλικτη Κατοικία Από την Παραδοσιακή Ιαπωνική Αρχιτεκτονική στην Ελεύθερη Κάτοψη, την Πολλαπλότητα και τον Σύγχρονο Μετατρέψιμο Χώρο. (Ερευνητική εργασία). Διαθέσιμο από: Ιδρυματικό Αποθετήριο- Πολυτεχνείο Κρήτης.

11.Μουσείο Ασιατικής Τέχνης Κέρκυρας - ΚΕΡΑΜΙΚΗ - ΣΥΛΛΟΓΗ ΙΑΠΩΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ. Ανακτήθηκε από: Ιαπωνική Κεραμική | Μουσείο Ασιατικής Τέχνης Κέρκυρα

12.Μπουγιουκλή, Β., (2018). Φως και αρχιτεκτονική: Φαινομενολογικές προσεγγίσεις. (Ερευνητική εργασία). Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Πολυτεχνική Σχολή. Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών.

13.Οικονόμου, Ν., (2019). Σκιαγραφώντας τον Ιαπωνικό Πολιτισμό. Η υπαινικτική ατμόσφαιρα στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Ιαπωνίας. (Ερευνητική εργασία). Διαθέσιμο από: Ιδρυματικό Αποθετήριο- Πολυτεχνείο Κρήτης.

14.ΟΥΚΙΓΙΟ-Ε: Η ΠΟΛΥΧΡΩΜΗ ΙΑΠΩΝΙΚΗ ΞΥΛΟΓΡΑΦΙΑ, (2021). Ανακτήθηκε από: Ουκίγιο-ε: Η πολύχρωμη Ιαπωνική ξυλογραφία - Στο δρόμο της Ποίησης

15.Παλαμίδας, Κ., (2013). Ιαπωνία, φύση και αρχιτεκτονική: από την παράδοση στον σύγχρονο σχεδιασμό. (Ερευνητική εργασία). Διαθέσιμο από: Ιδρυματικό Αποθετήριο- Ε.Μ.Π.

16.Παπαδόπουλος, Β., (2022). Αποκατάσταση Μεϊτζί: το Ιαπωνικό «θαύμα» που συγκλόνισε τον κόσμο. Ανακτήθηκε από: Αποκατάσταση Μεϊτζί: το Ιαπωνικό «θαύμα» που συγκλόνισε τον κόσμοΓεωγραφικοί

17.Παπαπαύλου, Κ., Β. Ιαπωνία, Η χώρα του Ανατέλλοντος Ηλίου. Η θρησκευτική Αρχιτεκτονική. Ανακτήθηκε από: https://www.gr.emb-japan.go.jp/portal/gr/culture/culture4.html

18.Σαμαράς, Ν., (2021). Τί είναι η ιαπωνική αρχιτεκτονική; Ανακτήθηκε από: Τι είναι η ιαπωνική αρχιτεκτονική;

19.Το μυστικό του μεγαλείου των

20.Τραγανού, Τζ., (1994). Άρης Κωνσταντινίδης, Tadao Ando: Μία Παράλληλη Ανάγνωση. (Ερευνητική μελέτη). Ιαπωνία. Πανεπιστήμιο Κιότο. Τμήμα Αρχιτεκτόνων. Ανακτήθηκε από: Άρης Κωνσταντινίδης, Tadao Ando: Μία Παράλληλη Ανάγνωση - Αρχιμήδης: Forum ενημέρωσης και προβληματισμού των

τεχνικών

21.Chervoulet, I., V. The Architecture of Japan: Discovery, Assimilation and Creation—Josiah Conder Opens the Way. Ανακτήθηκε από: The Architecture of Japan: Discovery, Assimilation and Creation— Josiah Conder Opens the Way

22.Garda, E., (2017). Learning from the past: The lesson of the Japanese house. Politecnico di Torino.

Aνακτήθηκε από: https://www.researchgate.net/publication/319134210_Learning_from_the_past_ The_lesson_of_the_Japanese_house

23.Ikebana: Η θαυμαστή ανθοδετική τέχνη της Ιαπωνίας. Ανακτήθηκε από: Ikebana: Η θαυμαστή

ανθοδετική τέχνη της Ιαπωνίας - Εναλλακτική Δράση

24.Katsura Imperial Villa. Imperial villa with stunning landscape garden. Ανακτήθηκε από: Katsura Imperial Villa

25.Liota, Salvator - John A., Belfiore, M. Patterns and Layering. Japanese Spatial Culture, Nature and Architecture. Ανακτήθηκε από: https://www.matteobelfiore.com/wp-content/uploads/2020/03/ Patterns-and-Layering.pdf

26.Nute, K., (1997). Heidegger’s Concept of ‘Dwelling’ as Expressed in Traditional Japanese Architecture. Ανακτήθηκε από: https://www.researchgate.net/publication/269394835_Heidegger%27s_ Concept_of_%27Dwelling%27_as_Expressed_in_Traditional_Japanese_Architecture

27.Ooka, R., (2002). Field study on sustainable indoor climate design of a Japanese traditional folk house in cold climate area. Ανακτήθηκε από: https://www.researchgate.net/publication/223145257_Field_ study_on_sustainable_indoor_climate_design_of_a_Japanese_traditional_folk_house_in_cold_climate_area

28.Osaka Transportation Guide. Osaka Station. Shitennoji Temple. Ανακτήθηκε από: Shitennoji Temple – Osaka Station

29.Szczepanski, K. Η περίοδος Kamakura. Ανακτήθηκε από: Η περίοδος Kamakura

30.Tanizaki, J., (1933). Το εγκώμιο της Σκιάς. Αθήνα: Άγρα.

31.WABI SABI ΚΑΙ Η ΤΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΤΣΑΓΙΟΥ, (2014). Ανακτήθηκε από: WABI SABI ΚΑΙ Η ΤΕΛΕΤΗ ΤΟΥ

| Greek-Japanese Association

32.Web Japan. ARCHITECTURE. A harmonious coexistence of tradition and innovation. Ανακτήθηκε από: Architecture

33.Yasuda, K., (2018). A brief history of the introduction of Japanese architecture via design magazines and the future significance of the Japan Architectural Review. Ανακτήθηκε από: (PDF) A brief history of the introduction of Japanese architecture via design magazines and the future significance of the Japan Architectural Review