SPIAGGIA: Μετατοπίσεις του βλέμματος στις σχέσεις φυσικού και τεχνητού

S P I A G G I A

Μετατοπίσεις του βλέμματος στις σχέσεις φυσικού και τεχνητού

Β Α Σ Ι Λ Ι Κ Η

Λ Ι Α Ν Ο Υ

S P I A G G I A

Μετατοπίσεις του βλέμματος στις σχέσεις φυσικού και τεχνητού

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΘΕΜΑ

Φοιτήτρια Βασιλική Λιανού Επιβλέποντες καθηγητές Έβελυν Γαβρήλου Αλέξανδρος Ψυχούλης

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ | ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΒΟΛΟΣ 2017

S P I A G G I A

Μετατοπίσεις του βλέμματος στις σχέσεις φυσικού και τεχνητού

Το παρόν τεύχος συντάχθηκε στα πλαίσια της εκπόνησης της Ερευνητικής Εργασίας από τη φοιτήτρια του Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικων του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Βασιλική Λιανού και επιβλέποντες καθηγητές την Έβελυν Γαβρήλου και τον Αλέξανδρο Ψυχούλη, κατά το ακαδημαϊκό έτος 2016-2017.

«Λοιπόν φαίνεται πως μια τέτοια πόλη την ύπαρξή της μάλλον στο ραβδί του γητευτή την οφείλει, παρά στον φόβο του φυγάδα, πως τα νερά που την κυκλώνουν για καθρέφτης της έχουν επιλεγεί, παρά για καταφύγιο της γυμνότητάς της και πως όλα όσα άγρια ή ανηλεή στη φύση ήταν, - ο Χρόνος και η Φθορά, όπως και τα κύματα και οι καταιγίδες, - κερδήθηκαν για να τη στολίσουν αντί για να την καταστρέψουν και πως ακόμη μπορούν να τη λυπηθούν για τις εποχές που θάρθουν, αυτήν την ομορφιά που μοιάζει να όρισε για θρόνο της κλεψύδρας την άμμο, όπως και την άμμο της θάλασσας».

R u s k i n , J o h n . (18 5 3 ). T h e S t o n e s o f Ve n i c e: Vo l u m e t h e s e c o n d . T h e S e a S t o r i e s. F i r s t, o r B y z a n t i n e, Pe r i o d .

C h a pte r I . T h e T h r o n e. L o n d o n: S m i t h , E l d e r & C o.

Π Ε Ρ Ι Ε ΧΟ Μ Ε Ν Α

ΕΙΣΑΓΩΓΗ | 13 ABSTRACT | 18 Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ | 20 Η SPIAGGIA ή ΣΠΙΑΤΖΑ | 25 Η ΑΥΘΑΙΡΕΤΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΑΜΜΟ | 31 ΠΕΡΙ ΦΥΣΗΣ | 49 ΣΑΝ ΘΕΑΤΕΣ ΑΠΟ ΨΗΛΑ | 57 ΣΑΝ ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΕΣ : Η ΕΞΕΡΕΥΝΗΣΗ | 75 I. Απομεινάρια στην άμμο | 79 II. Ρομαντική ματιά στο τοπίο | 105 III. Νέες σχέσεις χώρου - χρόνου μέσα στο ‘‘κέλυφος’’ | 117 ΕΠΙΛΟΓΟΣ | 130 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ | 136

S P I A G G I A | 15

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η παρούσα ερευνητική εργασία πραγματεύεται το φαινόμενο μετασχηματισμού της παραλίας της Σπιάτζας, στο νομό Ηλείας, εξετάζοντας παράλληλα τις σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ του φυσικού και του τεχνητού περιβάλλοντος. Πιο συγκεκριμένα, πρόκειται για μια λωρίδα «κτισμένης» παραλίας όπου κανείς μπορεί να συναντήσει δεκάδες μισογκρεμισμένα και κατεστραμμένα από τη θάλασσα πρώην παραθεριστικά καταλύματα, τα οποία δημιουργούν ένα μοναδικό σκηνικό σε συνδυασμό με το φυσικό τοπίο που τα περιβάλλει. Η παράκτια ζώνη του νομού Ηλείας κυρίως από το Κατάκολο και για περίπου 20 χιλιόμετρα νοτιότερα αποτελεί από τα πιο αντιπροσωπευτικά παραδείγματα αυθαίρετης δόμησης για την κατασκευή παραθεριστικών καταλυμάτων στην Ελλάδα, με την αυθαίρετη εγκατάσταση στην περιοχή να έχει τη δική της ιστορία. Η εγκατάσταση αυτή ξεκίνησε δειλά δειλά και έχοντας προσωρινό χαρακτήρα. Οι παραθεριστές, κάτοικοι της περιοχής, χρησιμοποιώντας υλικά ευτελή και με περιορισμένη διάρκεια ζωής κατασκεύαζαν καλύβες, οι οποίες στήνονταν στην αρχή του καλοκαιριού και ξεστήνονταν στο τέλος των διακοπών. Σιγά σιγά όμως, με το πέρας του χρόνου τα ευτελή και ελαφριά υλικά αντικαταστάθηκαν από ανθεκτικότερα προσδίδοντας στις κατασκευές έναν μονιμότερο και άφθαρτο, από το χρόνο και τη φύση, χαρακτήρα. Εντούτοις, ο κύκλος ζωής που κάποτε χαρακτήριζε τα προσωρινά καταλύματα, χαρακτηρίζει τώρα τα μόνιμα κτίσματα της παραλίας. Χρόνο με το χρόνο, η θέση της ακτογραμμής μεταβάλλεται διαρκώς και η θάλασσα «βαίνει» έξω, τείνοντας να καταλάβει την αμμώδη παραλία. Πολλά παραθεριστικά καταλύματα έχουν καταστραφεί, ενώ πολλά κινδυνεύουν να αφανιστούν στο άμεσο μέλλον, αφού η φύση φαίνεται πως αντιστέκεται στην άστοχη ανθρώπινη παρέμβαση. Τα υλικά που άλλοτε θεωρούνταν ανθεκτικά, φθείρονται και καταστρέφονται, όντας αδύναμα να επιβιώσουν μπροστά στις δυνάμεις της φύσης. Το όριο της ακτογραμμής στην παραλία της Σπιάτζας μελετάται ως μια διευρυμένη χωρική και χρονική συνθήκη, ενώ παράλληλα αποτελεί πυκνωτή

16 | S P I A G G I A

νοημάτων, τόσο πολιτισμικών όσο και κοινωνικών. Η θέαση αυτών των «σύγχρονων ερειπίων» γοητεύει τον περιηγητή της παραλίας και του προκαλεί συναισθήματα δέους, ενώ η δύναμη της φύσης ενάντια στις αυθαίρετες εγκαταστάσεις των παραθεριστών και η προσπάθεια της να επανέλθει στην αρχική της μορφή, μέσω της αποκάθαρσής της από τις υλικές παρεμβάσεις, οδηγούν σε μια σειρά ερωτημάτων τα οποία επιχειρούνται να διερευνηθούν στα πλαίσια αυτής της εργασίας. Η έρευνα διεξάγεται παράλληλα σε δύο ταχύτητες και δύο κλίμακες παρατήρησης που μας μετατοπίζουν από την ακτογραμμή, στην ακτή, στην παραλία και στα ξεχωριστά κελύφη που βρίσκονται πάνω στην άμμο, με καθέναν από τους τόπους αυτούς να αναδύουν διαφορετικά ζητήματα για μελέτη. Το βλέμμα μετατοπίζεται από την αφ’υψηλού θέαση μέσω της χρήσης του δορυφόρου, στη θέαση από μέσα με βιωματικό τρόπο, καθώς και στη μεταξύ τους σχέση, μελετώντας την ίδια συνθήκη με δύο διαφορετικούς τρόπους, αυτή της επικράτησης του φυσικού στοιχείου έναντι του τεχνητού, ενώ συγχρόνως αναπτύσσονται διάλογοι ανάμεσα στην τέχνη και την αρχιτεκτονική. Με τον τρόπο αυτό επιχειρείται μια συνολικότερη διερεύνηση της περιοχής αφού σύμφωνα με το Michel De Certeau, το «ανέβασμα» σημαίνει απαλλαγή από της επήρεια της περιοχής, αφού το σώμα δεν είναι πια ζωσμένο από τους δρόμους που το στρίβουν και το γυρίζουν μπρος πίσω σύμφωνα μ’έναν ανώνυμο νόμο. Για το θεατή από ψηλά αναφέρει: «Ίκαρος πάνω από τα νερά αυτά, μπορεί να αγνοήσει τα πανούργα τεχνάσματα του Δαιδάλου σε κινητούς, ατέρμονους λαβυρίνθους. Η ανύψωσή του τον μεταμορφώνει σε ηδονοβλεψία. Τον τοποθετεί σε απόσταση. Μεταβάλλει σε κείμενο που απλώνεται μπροστά του, κάτω απ’το βλέμμα του, τον κόσμο. Του επιτρέπει να τον διαβάσει, να είναι ένας ηλιακός Οφθαλμός, ένα βλέμμα θεού». «Κάτω απεναντίας», πέρα από κατώφλια όπου παύει η ορατότητα – εκεί ζουν οι συνηθισμένοι χρήστες. Στοιχειώδης μορφή της εμπειρίας αυτής, είναι περιπατητές, οδοιπόροι, το σώμα των οποίων υπακούει στην ανισόπαχη καλλιγραφία ενός «κειμένου», που το γράφουν χωρίς να μπορούν να το διαβά-

S P I A G G I A | 17

σουν. «Τα δίκτυα αυτών των γραφών που προχωρούν και διασταυρώνονται συνθέτουν μια πολλαπλή ιστορία, δίχως δημιουργό και θεατή, διαμορφωμένη από θραύσματα τροχιάς και αλλοιώσεις χώρων – μια ιστορία που, σε σχέση με τις παραστάσεις, παραμένει καθημερινά, επ’άπειρον άλλη».1 Διεξάγεται έρευνα σχετικά με την ιστορία της παραλίας της Σπιάτζας και τους λόγους που οδήγησαν στην κατάληψη της παραλίας από ευτελείς καλύβες σε μονιμότερες κατασκευές, ενώ παράλληλα διεξάγεται επιτόπια έρευνα στην παραλία, αποτυπώνοντας σε ένα πλέγμα μετατοπίσεων και παραπομπών, στοχασμούς σχετικά με τη φύση, το τοπίο, τις σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ του φυσικού και του τεχνητού, αλλά και στοχασμούς πάνω στην έννοια του χτισίματος, της αυθαίρετης δόμησης και του ερειπίου. Το εμπειρικό υλικό το προσφέρουν τα κουφάρια κτιρίων που βρίσκονται στην άμμο, τα οποία δημιουργούν ένα δυναμικό σκηνικό πάνω στο αμμώδες τοπίο της παραλίας της Σπιάτζας.

1 D e C e r te a u, M i c h e l . (2 010 ) Ε π ι νο ών τ α ς τ η ν κα θ η μ ε ρ ι ν ή π ρ α κ τ ι κ ή _ Η π ο λ ύ τρ ο π η τ έ χ ν η τ ο υ π ρ ά τ τ ε ι ν. Μ τφ ρ. Κ . Κα ψ α μ π έ λ η . Αθ ή να: Ε κ δ ό σ ε ι ς Σ μ ί λ η

18 | S P I A G G I A

ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ

Τους επιβλέποντες καθηγητές μου, κα. Έβελυν Γαβρήλου και κ. Αλέξανδρο Ψυχούλη για την επιστημονική καθοδήγηση, το χρόνο και τη γνώση που μου προσέφεραν κατά τη διάρκεια της παρούσας ερευνητικής εργασίας, καθώς η συμβολή τους ήταν καθοριστική για την εκπόνησή της. Τον αρχιτέκτονα και φίλο, Χρήστο Χριστόπουλο για την πολύτιμη βοήθειά του πάνω στο θέμα και το υλικό που μου παρείχε. Επίσης, την αρχιτέκτονα, διδάκτωρ της Σχολής Αρχιτεκτόνων Ε.Μ.Π. και φίλη Κωνσταντίνα Κάλφα για τις συμβουλές της και τις κατευθύνσεις που μου έδωσε. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους γονείς μου για τη στήριξη και την υπομονή τους όλα τα φοιτητικά μου χρόνια, καθώς και τον αδερφό μου και τους φίλους μου για την ηθική στήριξη και την εμψύχωσή τους.

20 | S P I A G G I A

A B S T R AC T

This current research deals with the phenomenon of transformation of the Spiaggia beach, in the prefecture of Ilia, while examining the relationships that develop between the natural and the artificial environment. More specifically, it is a «built» strip along the beach where you can encounter dozens of half-ruined and destroyed by the sea former holiday resorts, which create a unique setting combined with the natural scenery that surrounds them.

The coastal zone of the prefecture of Ilia, mainly from Katakolon and about 20 km southwards is one of the most representative examples of illegal building for the construction of holiday accommodation in Greece, with the arbitrary installation in the region making its own history. This installation began timidly and temporarily. The summer vacationers, local residents, built huts by using cheap materials and with a limited lifetime, which were set up by the beginning of the summer and were restored at the end of the holidays.

Gradually though, over the years, the cheap and lightweight materials were replaced by more resistant ones, giving the constructions a more permanent and indestructible, by nature and time, character.

Nevertheless, the life cycle that once characterized the temporary shelters, now features the permanent buildings of the beach. Year in year out, the location of the shoreline is constantly changing and the sea comes to shore, tending to occupy the sandy part of the beach. Many holiday accommodations have been destroyed, whilst many are in danger of extinction in the near future, as nature seems to resist unscrupulous human intervention. The materials that were once considered resistant, are now worn and destroyed, weak to survive the forces of nature. The boundary of the coastline of Spiaggia is studied as an expanded spatial and temporal condition, while being a condenser of cultural and social meanings.

The view of these «modern ruins» fascinates the traveler of the beach and

S P I A G G I A | 21

provokes feelings of awe, while the power of nature against the arbitrary facilities of the tourists and its attempt to return to its original form through its purification from the material interventions lead to a series of questions that attempt to explore the scope of this research.

The research is being conducted alongside two speeds and two observation scales that displace us from the shoreline, to the coast, the beach and the individual shells lying on the sand, with each one of these places emerging different issues for study. The gaze is shifted from the high view, through the use of the satellite, to the experiential view as well as the relationship between them, studying the same condition in two different ways: the prevalence of the physical element against the artificial one, while at the same time dialogues are being developed between art and architecture.

A survey is being carried out on the history of Spiaggia beach and the reasons that led to the seclusion of the beach from loose huts to more permanent constructions, while at the same time there has been an attempt on-site research on the beach, capturing a grid of translocations and referrals, reflections on nature, landscape, the relationships that develop between the natural and the artificial, as long as the reflections on the notion of building, arbitrary building and ruins. The empirical material is offered by the building corpses located in the sand, which create dynamic scenery on the sandy beach of Spiaggia.

22 | S P I A G G I A

Η Π Ρ Ο Σ Ω Π Ι Κ Η ΑΦ Ε Τ Η Ρ Ι Α

Η πρώτη μου επαφή με την παραλία της Σπιάτζας ξεκίνησε πριν χρόνια. Από μικρή πήγαινα πολύ συχνά εκεί για τα καλοκαιρινά μου μπάνια με τους γονείς μου, γεγονός που οδήγησε στο να αναπτύξω μια πολύ ισχυρή προσωπική σχέση με αυτό το μέρος και το ευρύτερο τοπίο. Στην επιλογή της παραλίας αυτής ως τόπο παραθερισμού για εμένα και την οικογένειά μου συνέβαλε το γεγονός ότι ήταν η πιο κοντινή παραλία από την πόλη του Πύργου, όπου μέναμε μόνιμα. Η Σπιάτζα τότε δεν ήταν τίποτα άλλο για εμένα από μια απόδραση στη θάλασσα, μια διακοπή από το ζεστό αέρα και την αποπνικτική υγρασία του καλοκαιριού μέσα στην πόλη. Σαν παραλία ήταν όπως όλες οι άλλες κοντινές παραλίες, με την απέραντη αμμουδιά και το ίδιο γαλαζοπράσινο νερό. Η μόνη διαφορά της με τις άλλες παραλίες της περιοχής ήταν ότι δεν ήταν μια άθικτη ακτή. Αντιθέτως, υπήρχε σε αυτή μια σειρά κτισμάτων κατά μήκος της παραλίας χωρίς κανείς να μπορεί να αντιληφθεί πού αρχίζουν και πού τελειώνουν, όπως και πλήθος κόσμου που καθημερινά συνέρρεε στην ακτή για να κάνει μπάνιο. Με τη μετακόμιση της οικογένειάς μου σε μια άλλη περιοχή εντός του νομού, σταματήσαμε για πολύ καιρό να επιλέγουμε τη Σπιάτζα ως τόπο παραθερισμού. Αναζητήσαμε άλλες πιο ήσυχες και «καθαρές» αμμουδιές πιο κοντά στον τόπο διαμονής μας. Επιστρέφοντας στην παραλία της Σπιάτζας, μετά από ένα μεγάλο χρονικό κενό και κατά τη διάρκεια των αρχιτεκτονικών μου σπουδών, ήρθα αντιμέτωπη με ένα φαινόμενο μετασχηματισμού της παραλίας. Η διαφορά εντοπιζόταν τόσο στα παραθεριστικά καταλύματα που βρίσκονταν πάνω στην ακτή, όσο και στη θέση της ακτογραμμής και το πλάτος της αμμουδιάς, αλλά και στη μεταξύ τους σχέση. Ήταν η στιγμή που άρχισα πλέον να παρατηρώ την παραλία από μια εντελώς διαφορετική οπτική. Τα κτίσματα που κάποτε έστεκαν αγέρωχα πάνω στην αμμουδιά, τώρα ήταν πλέον χαλάσματα, ενώ το πλάτος της παραλίας είχε μειωθεί, γεγονός που σήμαινε ότι η θέση της ακτογραμμής είχε αλλάξει. Πηγαίνοντας ξανά και ξανά, ερχόμουν συνεχώς αντιμέτωπη με

S P I A G G I A | 23

ένα δυναμικό φαινόμενο που χρόνο με το χρόνο άλλαζε. Γοητευτικό και ενδιαφέρον το σκηνικό, με προκαλούσε κάθε φορά που βρισκόμουν εκεί να ανακαλύψω τις άγνωστες πτυχές του, να το εξερευνήσω, να αναρωτηθώ για την ιστορία του. Αυτό που άρχισε να με ενδιαφέρει καταρχάς ήταν η φύση αλλά και η αυθαίρετη δόμηση πάνω στην αμμουδιά και πως αυτή τείνει να «χωνευτεί» από το φυσικό περιβάλλον. Μέσα μου δημιουργήθηκαν πολλά ερωτηματικά, ποιές είναι οι σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ της φύσης και του τεχνητού αντιπάλου της; Τι είναι αυτό το τόσο γοητευτικό που με ελκύει σε αυτά τα χαλάσματα - ερείπια πάνω στην άμμο; Γιατί ο κόσμος καταπατεί την ακτογραμμή; Θέλοντας να δώσω απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήματα ξεκίνησα μια πορεία διερεύνησης όλων αυτών. Τα υπόλοιπα προέκυψαν κατά τη διάρκεια της μελέτης.

24 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 25

Ε ι κόνα 1. Ε γώ κα ι η ξ α δ έ ρ φ η μ ο υ, Σπ ι ά τζα 19 97

26 | S P I A G G I A

Σκαφιδιά

Πύργος Καβούρι

Κατάκολο

Σπιάτζα Αλφειός ποταμός

S P I A G G I A | 27

Η S P I AG G I A ή Σ Π Ι ΑΤ Ζ Α

Η περιοχή μελέτης τοποθετείται στο νομό Ηλείας και πιο συγκεκριμένα στην παράκτια ζώνη του. Πρόκειται για την παράκτια περιοχή της Σπιάτζας, μία λωρίδα «κτισμένης» παραλίας με μήκος περίπου 10 χιλιόμετρα και μέσο πλάτος 250 μέτρα. Βρίσκεται μόλις 4 χιλιόμετρα από την πρωτεύουσα του νομού, τον Πύργο και οριοθετείται βόρεια από το αντλιοστάσιο, το οποίο τη διαχωρίζει από την αμμουδιά του Κατακόλου1, νότια από το Δέλτα του ποταμού Αλφειού, ανατολικά από την αγροτική περιφέρεια του Δήμου Πύργου και δυτικά βρέχεται από τη θάλασσα και πιο συγκεκριμένα από το Ιόνιο πέλαγος. Αποτελεί τμήμα της Ελληνικής Ριβιέρας, μιας έκτασης της οποίας το μεγαλύτερο μέρος ανήκει στο κράτος. Η ίδια η ονομασία της παραλίας μας δίνει τις πρώτες μαρτυρίες για την ονομασία του τόπου και τη μακρινή του ιστορία. Η λέξη Σπιάτζα (spiaggia) είναι ιταλική και σημαίνει αμμουδιά, αμμώδη παραλία.2 Είναι αποτέλεσμα της ξενικής κατάκτησης στα χρόνια της Φραγκοκρατίας ή Ενετοκρατίας χωρίς να υπάρχουν σαφείς ιστορικές μαρτυρίες. «Στο βιβλίο «Το τοπωνυμικόν της Ηλείας» του Κ. Ηλιοπούλου, η Σπιάτζα καταχωρείται στα φράγκικα μη μεμαρτυρημένα ιστορικώς τοπωνύμια. Εκεί γράφει τα εξής: «Η από της εκβολής του Αλ-

Χά ρτ η ς 1. Τοπογρ α φ ι κό ς χά ρτ η ς _ π ηγ ή: B i n g m a p s 1

Κα τά κο λ ο : Ι δ ι α ί τ ε ρ η σ η μ α σ ί α γ ι α τ ο νο μ ό έ χ ε ι τ ο λ ι μ ά ν ι τ ο υ Κα τα κό λ ο υ, ό π ο υ π α λ α ι ό τ ε ρ α γ ι νό τ α ν η π ρ ο ώ θ η σ η τ η ς σ τα φ ί δ α ς π ρ ο ς τ η ν Ε υ ρ ώ π η , ε νώ σ ή μ ε ρ α λ ε ι τ ο υ ργ ε ί λ ι γό τ ε ρ ο ω ς ε μ π ο ρ ι κό λ ι μ ά ν ι κα ι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο σ α ν τ ο υ ρ ι σ τ ι κό, δ ε δ ο μ έ νο υ ό τ ι α π ο τ ε λ ε ί π ό λ ο έ λ ξ η ς γ ι α κ ρ ο υ α ζ ι ε ρ ό π λ ο ι α κα ι σ κά φ η α να ψ υ χ ή ς 2 Σ ή μ ε ρ α σ τ ο υ ς ι τα λ ι κο ύ ς δ ρ ό μ ο υ ς π ο υ ο δ η γο ύ ν π ρ ο ς τ ι ς π α ρ α λ ί ε ς , ο ι ε νδ ε ι κ τ ι κ έ ς π ι να κ ί δ ε ς μ ε τ α β έ λ η τ ο υ ς γρ ά φ ο υ ν : S P I AG G I A (δ η λ α δ ή: π α ρ α λ ί α)

28 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 29

φειού μέχρι του Κατακώλου ηλειακή ακτή λέγεται Σπιάτζα». Από τα παραπάνω συμπεραίνουμε ότι η Σπιάτζα είναι μια περιοχή που αρχίζει από τον Αλφειό και τελειώνει κάπου στο Κατάκολο και το όνομά της το πήρε από τους Φράγκους. Σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες ηλικιωμένων, ανάμεσα στην αμμώδη ακτή του Ιονίου και τη λίμνη της Μουριάς3 υπήρχε μια στενή λωρίδα γης που την έλεγαν Λούρο. Σ’αυτή την περιοχή βρίσκεται η ξεχασμένη ιστορία της Σπιάτζας».4 Κύριο γνώρισμά της παραλίας είναι τα βαθύτερα νερά σε σύγκριση με την παραλία του Κατακόλου, η λεπτή, μαλακή και πυκνή άμμος της ακτής και η πυκνοκατοίκησή της. Η περιοχή της Σπιάτζας αποτελείται από πολλούς μικρούς παραθεριστικούς οικισμούς όπως η Σπιάτζα, η Αγία Παρασκευή, η Σαρακίνα, τα Λέτρινα και η Κυανή Ακτή. Η παράκτια ζώνη του νομού Ηλείας, κυρίως από τα όρια του Κατακόλου και για μήκος 20 χιλιομέτρων περίπου νοτιότερα, αποτελεί ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά παραδείγματα για τη δυναμική της αυθαίρετης δόμησης στη χώρα μας, κυρίως όσον αφορά την κατασκευή παραθεριστικών καταλυμάτων.

Ε ι κόνα 2 . Η πα ρ α λ ί α τ η ς Σπ ι ά τζα ς _ 2 017_ α πό π ρ ο σωπ ι κό α ρχ ε ί ο 3 4

Απ ό τ ο 197 0 η λ ί μ ν η τ η ς Μ ο υ ρ ι ά ς έ χ ε ι α π ο ξ η ρ α ν θ ε ί

Κ λ ο υ κ ί να ς Γι ά ν ν η ς. (2 0 07 ). Σπ ι ά τζα_ Τα ξ ί δ ι α να μ ν ή σ εων. Π ύ ργο ς : Αυ τ ο έ κ δ ο σ η

30 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 31

Ε ι κόνα 3 . Η πα ρ α λ ί α τ η ς Σπ ι ά τζα ς _ 2 017_ α πό π ρ ο σωπ ι κό α ρχ ε ί ο

32 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 33

Η ΑΥΘΑ Ι Ρ Ε Τ Η Ε Γ Κ ΑΤΑ Σ ΤΑ Σ Η Σ Τ Η Ν Α Μ Μ Ο

Παραθερισμός : Η διαμονή το καλοκαίρι σε τόπο εξοχικό Παραθερίζω : < παρά- + -θερίζω < θέρος (πιθανότατα από παρετυμολόγηση του μεταγενέστερου παραθερίζω «θερίζω παράνομα (σε πλαινό χωράφι)» - σε συνδυασμό με το αρχαίο παραχειμάζω) «Αρχιτεκτονική του κενού, ανοιχτή αλλά στεγανή, η ονειρεμένη παραλία είναι ένα αναπαυτικό κελί χωρίς πόρτα ούτε παράθυρο χωρίς ορατούς τοίχους. Κάποιος ακίνητος αναπαύεται μέσα. Διώχνει τον άλλον και την κοινωνία. Τουλάχιστον με τη φαντασία του».1 Ο σύγχρονος «θαμώνας» της παραλίας δε χαρακτηρίζεται πλέον ως φυσιολάτρης, εγκαθίσταται σε αυτή μόνιμα. Ήδη από την ετυμολογία του ρήματος «παραθερίζω» γίνεται έστω και αυθαίρετα μια αναφορά στο παράνομο («θερίζω παράνομα (σε πλαινό χωράφι)»). Στην παράκτια ζώνη της Ηλείας, η αυθαίρετη κατάληψη έχει τη δική της ιστορία. Στην πλησιέστερη παραλία της πόλης του Πύργου και σε απόσταση 4 χιλιομέτρων από την πόλη, στην Σπιάτζα, υπήρχε κάποτε μια ερημική αμμουδιά. Εκεί πήγαιναν συνήθως μεγάλες παρέες με γαϊδουράκια, κάρα και αργότερα με φορτηγά και κάθονταν όλη τη μέρα. Όταν έφευγαν από την παραλία, τα

Ε ι κόνα 4 . Αυ θ α ί ρ ε τ η ε γ κα τά σ τα σ η σ τ ην ά μ μ ο_ Π α ρ α λ ί α Σπ ι ά τζα ς _ 2 017_ α πό π ρ ο σωπ ι κό α ρχ ε ί ο.

1

Ν τ ο υ ρ ο υ ν τά κ η Ν α τ α λ ί . (2 012). Π α ρ α θ α λά σ σ ι α Συ μ β ά ν τα, Ε ρ ε υ ν η τ ι κ ή π ρ ο π τ υ χ ι α κ ή ε ργα σ ί α , Τμ ή μ α α ρχ ι τ ε κ τ όνων Μ η χα ν ι κ ών, Π α ν ε π ι σ τ ή μ ι ο θ ε σ σ α λ ί α ς , υ π ε ύ θ υ ν η κα θ η γ ή τρ ι α: Μ α ρ ί α Π α π α δ η μ η τρ ί ο υ, Β ό λ ο ς : Αυ τ ο έ κ δ ο σ η , σ ε λ . 5

34 | S P I A G G I A

μόνα ίχνη που άφηναν ήταν οι πατημασιές που γρήγορα η θάλασσα που εξαφάνιζε. Τίποτα δεν προανήγειλε αυτό που επρόκειτο να συμβεί αργότερα. Η Σπιάτζα θα είναι από τις πρώτες περιοχές που θα καταληφθούν οικιστικά από παραθεριστές. «Οι υψηλές θερμοκρασίες σε συνδυασμό με τη μεγάλη υγρασία της περιοχής λόγω των λιμνών (λίμνη Μουριάς δυτικά του Πύργου και έλος Κάστα) κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού θα οδηγήσουν τους κατοίκους των γύρω περιοχών να αναζητήσουν πιο δροσερά μέρη όπως οι παραλίες του Κατακόλου και της Σπιάτζας».2 Πριν το 1940 και τα πρώτα χρόνια μετά τον πόλεμο η Σπιάτζα είχε ελάχιστους μόνιμους παραθεριστές, οι οποίοι διέμεναν σε καλύβες. Όμως τις Κυριακές από όλες τις γειτονιές του Πύργου και τα γύρω χωριά ξεκινούσαν κάρα ή διπλόκαρα γεμάτα κόσμο για το μπάνιο στη Σπιάτζα. Τα κάρα αποτελούσαν τότε βασικό μέσο μεταφοράς και μέσο εκδρομικής φυγής για όσους δεν είχαν την πολυτέλεια να διαθέτουν μια αχυροκαλύβα στη Σπιάτζα. Οι γυναίκες πάνω στα διπλόκαρα είχαν ανοιχτές τις ομπρέλες τους για να προστατευτούν από τον ήλιο, ενώ τα παιδιά κάθονταν στο πίσω μέρος του κάρου με τα πόδια κρεμασμένα. Από εκεί πηδούσαν πολλές φορές και άρπαζαν κανένα καρπούζι, πεπόνι, καμιά μισογινομένη σταφίδα ή καμιά τουρκοπούλα όταν αυτά βρίσκονταν κοντά στο δρόμο, ενώ κατά τη διάρκεια της διαδρομής τραγουδούσαν. Τέσσερα καλάμια και ένα σεντόνι ήταν αρκετά για να προστατεύονται από τον ήλιο στην παραλία. Κάθονταν σε παρέες, φίλοι και συγγενείς μαζί. Άπλωναν συνήθως μια κουρελού πάνω στην άμμο για να ξαπλώνουν ενώ έστρωναν και ένα τραπεζομάντηλο, όπου πάνω σε αυτό έβαζαν όλα τα φα-

2

Κα ρ α μ ά νο υ, Μ α ρ ί α & Φ ωτ ο π ο ύ λ ο υ, Μ α ρ ί α Ε λ έ ν η .

(2 013 ). Π ρ ι ν τ η λ ή θ η _ Έ να υ β ρ ι δ ι κό τοπ ί ο α υ θ α ι ρ έ των σ τ ην πα ρ α λ ί α το υ Επ ι τα λ ί ο υ. Ε ρ ε υ ν η τ ι κ ή π ρ ο π τ υ χ ι α κ ή ε ργα σ ί α , Τμ ή μ α Α ρχ ι τ ε κ τ όνων Μ η χα ν ι κ ών, Π α ν ε π ι σ τ ή μ ι ο Θ ε σ σ α λ ί α ς , υ π ε ύ θ υ νο ς κα θ η γ η τ ή ς : Λ . Π α π α δ ό π ο υ λ ο ς , Β ό λ ο ς : Αυ τ ο έ κ δ ο σ η

S P I A G G I A | 35

γητά που είχαν φέρει. Ο Κλουκίνας, στο βιβλίο του «Σπιάτζα – Ταξίδι αναμνήσεων» παραθέτει την προφορική μαρτυρία της Αγγελικής Κουράκου η οποία αναφέρει: «Όταν τελειώναμε το σχολείο, τις Κυριακές κλαίγαμε στη μάνα μας για να μας φέρει στη Σπιάτζα να κάνουμε μπάνιο. (...) Ήμασταν πολλά αδέρφια του Δημοτικού Σχολείου και η μάνα μου είχε μόνο έναν γάιδαρο με τον οποίο έπρεπε να μας πάει όλα στη θάλασσα για μπάνιο. Έβαζε λοιπόν στο γάιδαρο δύο τρυγοκάλαθα. Τα έδενε γερά στο σαμάρι του γαϊδάρου με την τριχιά και έβαζαν η μάνα μου με την αδερφή της, δύο παιδιά στο ένα τρυγοκάλαθο, δύο στο άλλο, το πέμπτο παιδί στο σαμάρι του γαΙδουριού, το έκτο πισωκάπουλα και εγώ που ήμουν το μεγαλύτερο παιδί έπαιρνα ένα καλάμι, το καβάλαγα και τραγουδώντας ξεκινάγαμε για Σπιάτζα». Η συνήθεια αυτή της εγκατάστασης στην παραλία κατά τους καλοκαιρινούς μήνες που διακόπτεται κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου πολέμου, γίνεται ακόμα μαζικότερη μετά από αυτόν. Ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι, στην αναζήτηση μιας ειδυλλιακής τοποθεσίας, φτιάχνουν το δικό τους χώρο δίπλα στη θάλασσα. Στον τοπικό τύπο έχει καταγραφεί η συνήθεια των κατοίκων να κατασκευάζουν αχυροκαλύβες (τις λεγόμενες ξιφαροκαλύβες) - ήδη από το 1915 - στις αμμουδιές του Κατακόλου και της Σπιάτζας, για να απολαμβάνουν τα μπάνια τους και τη θαλάσσια αύρα του Ιονίου. Ενώ, με το πέρας των θερινών μηνών, η καύση αυτών των προσωρινών καλυβών σηματοδοτεί το τέλος των διακοπών. Πρόκειται για εποχιακές κατοικίες, με τις οποίες γίνεται φανερή η πρώτη διάθεση του ανθρώπου να επεκταθεί στη μαλακή ζώνη της παραλίας, όντας συμφιλιωμένος με τη φθορά. Αχυροκαλύβες, καλαμωτές και ξύλινα παραπήγματα στήνονται και ξεστήνονται επίμονα κάθε καλοκαίρι, σε ένα χώρο χωρίς εδαφικό καθεστώς, χωρίς οριοθετημένες ιδιοκτησίες ή θεσπισμένη διάκριση ιδιωτικού – δημόσιου χώρου, χωρίς έτοιμα κελύφη και θεμέλια, αλλά σε καταλύματα που αποσταθεροποιούν την αίσθηση του ιδιωτικού. Τα υλικά δόμησης των ξιφαροκαλύβων είναι αυτά που προσφέρει το τοπικό φυσικό περιβάλλον. Καλάμια, ψαθιά, ξιφάρες, βούρλα, αρμυρίκια και χορτάρια. Η σκεπή στηρίζεται σε ξύλινα δοκάρια. Πλαϊνά στηρίγματα είναι τα αρμυ-

36 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 37

ρίκια. Οι σκελετοί της τοιχοποιίας γίνονται από χοντρά καλάμια και το δέσιμο με μάτσα ψαθιού. Η επένδυση τοίχων και οροφής γίνεται με μάτσα ψαθιού, ράπης, ξιφάρας και αγριοκαλάμου. Όσοι έχουν, ρίχνουν πάνω στην καλύβα σταφιδόπανα για δροσιά ή για καμιά απρόσμενη βροχή.3 Αργότερα οι πρώτοι περιφραγμένοι χώροι κάνουν την εμφάνισή τους. Οι καλύβες αρχίζουν να κατασκευάζονται με λινάτσες που τις περνούν με ασβέστη, ώστε να γίνονται συμπαγείς. Κατόπιν, χρησιμοποιούν σανίδες, ενώ σιγά – σιγά τα υλικά με την περιορισμένη διάρκεια ζωής, όπως τα καλάμια, το άχυρο και το ξύλο αντικαθίστανται από ανθεκτικότερα όπως ελενίτ και αργότερα από τσιμεντόλιθο. Έτσι, οι καλύβες αντικαθίστανται δειλά δειλά από ένα δωμάτιο με τσιμεντόλιθο. «Οι πρώτες οικιστικές κινήσεις κάνουν την εμφάνισή τους στα όρια του Κατακόλου, ενώ το 1960 ολοκληρώνεται η πρώτη σειρά αυθαιρέτων, με τις μικρές, πρόχειρες κατοικίες να φτάνουν μέχρι το Καβούρι, σε απόσταση 1,5 χιλιόμετρα από το Κατάκολο, ενώ 10 χρόνια αργότερα έχουν επεκταθεί 3,5 χιλιόμετρα ακόμη».4 Οι κατοικίες κατασκευάζονται συνήθως η μια δίπλα στην άλλη, χωρίς να αποκλείεται και η κατασκευή προς το εσωτερικό. Μετά τη δεκαετία του ’70, οι ευνοϊκότερες συνθήκες που επικρατούν, με τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου και την ανάπτυξη των προτύπων διαβίωσης στρέφουν τους ανθρώπους στην αναζήτηση τόπων χαλάρωσης και διακο-

Ε ι κόνα 5 . Π α ρ ά δ ε ι γ μ α α χ υ ρ ο κα λύ β α ς σ τ η Σπ ι ά τζα_ Η κα λύ β α το υ Τά κ η Γε ρ μ ε ν ί τ η _ π ηγ ή: Κ λο υ κ ί να ς Γι ά ν ν η ς.

(2 0 07) Σπ ι ά τζα_ Τα ξ ί δ ι α να μ ν ή σ ε ων. Π ύ ργο ς : Αυτο έ κδ ο ση 3

Κ λ ο υ κ ί να ς Γι ά ν ν η ς. (2 0 07 ). Σπ ι ά τζα_ Τα ξ ί δ ι α να μ ν ή σ εων. Π ύ ργο ς : Αυ τ ο έ κ δ ο σ η

4

Κα ρ α μ ά νο υ, Μ α ρ ί α & Φ ωτ ο π ο ύ λ ο υ, Μ α ρ ί α Ε λ έ ν η .

(2 013 ). Π ρ ι ν τ η λ ή θ η _ Έ να υ β ρ ι δ ι κό τοπ ί ο α υ θ α ι ρ έ των σ τ ην πα ρ α λ ί α το υ Ε π ι τα λ ί ο υ. Ε ρ ε υ ν η τ ι κ ή π ρ ο π τ υ χ ι α κ ή ε ργα σ ί α , Τμ ή μ α Α ρχ ι τ ε κ τ όνων Μ η χ α ν ι κ ών, Π α ν ε π ι σ τ ή μ ι ο Θ ε σ σ α λ ί α ς , υ π ε ύ θ υ νο ς κα θ η γ η τ ή ς : Λ . Π α π α δ ό π ο υ λ ο ς , Β ό λ ο ς : Αυ τ ο έ κ δ ο σ η

38 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 39

πών. «Η κατάκτηση ενός επιπέδου ευμάρειας επιτρέπει στα μεσαία αλλά ακόμα και στα λαϊκότερα στρώματα να διεκδικούν τον καθαρό αέρα της εξοχής και μαζί την κατοχύρωση του κοινωνικού κύρους που προσφέρει η περιαστική και εξοχική κατοικία».5 Με τις νέες ευνοϊκότερες συνθήκες, κυρίως σε οικονομικό επίπεδο, σε συνδυασμό με την άνθιση που αρχίζει να γνωρίζει το φαινόμενο του παραθερισμού σε παγκόσμιο επίπεδο, τα υψηλά κοινωνικά στρώματα εκμεταλλεύονται φυσικούς πόρους όπως η θάλασσα και τα δάση, με σκοπό την απόκτηση δεύτερης εξοχικής κατοικίας με θέα. Η θάλασσα είναι άρρηκτα συνδεδεμένη στη συνείδησή μας με τις διακοπές. Η αξίωση της θάλασσας σε τόπο διακοπών και χαλάρωσης ξεκίνησε σιγά σιγά τον 19ο αιώνα, με την προσέγγιση της ακτής από επιφανείς πολίτες της εποχής, μεγάλους συγγραφείς, καλλιτέχνες και διανοούμενους, όταν η θάλασσα πλέον «αρχίζει να ταυτίζεται όλο και περισσότερο με τη διαφυγή, την ψυχική διέγερση και την τοπογραφική επιθυμία».6 Αργότερα θα προσεγγιστεί από κοσμικούς με αποτέλεσμα την κατάκτησή της από την κουλτούρα της αναψυχής. Ωστόσο, στο Μεσαίωνα η θάλασσα ήταν στοιχείο άγριο και ερεβώδες και ισοδυναμούσε με τη δύναμη που έφερνε καταστροφή και θάνατο, οι ακτές τόπος μονάχα για ταπεινούς ψαράδες και ναυτικούς ή για αμυντική εγκατάσταση και ο ήλιος κατέστρεφε τη λευκότητα του δέρματος που επέβαλλαν τα ήθη. Έτσι ξεκινά ένας κύκλος αυθαιρεσίας7 στα παράλια της χώρας και ένας εθι-

Χά ρτ η ς 2 . Η πα ρ α λ ί α τ η ς Σπ ι ά τζα ς _ 19 62 _ π ηγ ή: Γε ωγρ α φ ι κ ή Υπ η ρ εσ ί α Στρ α το ύ 5

Κα να ρ έ λ η ς , Θ ε ο κ λ ή ς & Μ α νω λ ί δ η ς , Κώ σ τ α ς. (2 0 0 9). Η δ ι ε κδ ί κ η σ η τ η ς υπα ί θ ρ ο υ_ Φ ύ σ η κα ι κο ι νων ι κ έ ς π ρ α κ τ ι κ έ ς σ τ η σ ύγ χ ρ ον η Ε λ λά δ α. Αθ ή να: Ε κ δ ό σ ε ι ς Ί νδ ι κ τ ο ς

6

Τ ζ ι ρ τζ ι λ ά κ η ς , Γι ώ ργο ς. (2 015). Ο δ ρ ό μ ο ς π ο υ δ ε ν π ή ρ α μ ε - Γι α μ ι α α ρχ α ι ο λ ογ ί α τ η ς θ ά λ α σ σ α ς σ τ ον σ ύ γ χ ρ ονο π ο λ ι τ ι σ μ ό. Στ ο: Συ μ β ι ώ σ ε ι ς _ Η α ρχ ι τ ε κ τον ι κ ή σ τ ην ε ποχ ή των φ υ σ ι κοπολ ι τ ι σ μ ών κα ι τ η ς τ ε χ ν η τ ή ς φ ύ σ η ς (σ σ.9 0 -10 5). Β ό λ ο ς : Ε κ δ ό σ ε ι ς Κα σ τ α ν ι ώτ η ς

40 | S P I A G G I A

σμός σε μια λογική αξιοποίησης που αντιλαμβάνεται τη γη αποκλειστικά ως εν δυνάμει οικόπεδο, με τις παράνομες κατοικίες να χτίζονται με πιο επιμελημένο τρόπο. Τα ευτελή και ελαφριά υλικά αντικαθίστανται με μονιμότερα, όπως τσιμεντόλιθο, μπετόν και οπτόπλινθους, προσδίδοντας στις κατοικίες εναν μονιμότερο και άφθαρτο, από το χρόνο και τη φύση, χαρακτήρα. Η μονιμότητα που συνεπάγεται η χρήση του νέου υλικού έχει ως αποτέλεσμα και την οικειοποίηση αλλά και ιδιοποίηση ενός τμήματος του δημόσιου χώρου, ενός τμήματος της παραλίας, η οποία αποτελεί συλλογικό αγαθό. Ο κοινός - δημόσιος χώρος μετατρέπεται σε ατομικό - ιδιωτικό αγαθό, αφού κάτοικοι δημιουργούν στους αμμολόφους συνθήκες κατάλληλες για τη διαβίωσή τους, εμποδίζοντας και στερώντας παράλληλα με αυτόν τον τρόπο από άλλους χρήστες αυτού του χώρου για μπάνιο. Αυθαίρετο : παράνομο κτίσμα που χτίστηκε χωρίς να πληρούνται οι νόμιμοι όροι δόμησης, χωρίς την άδεια των αρμόδιων υπηρεσιών Ιδιοποίηση : είναι η ενέργεια του ιδιοποιούμαι, δηλαδή κάνω κάτι δικό μου με αθέμιτο τρόπο Ο άνθρωπος φτιάχνει το κατάλυμά του από στοιχεία που προέρχονται από το φυσικό του περιβάλλον για να ικανοποιήσει την ανάγκη του για μπάνιο στη θάλασσα, αλλά αυτή η κατασκευή παύει να υφίσταται ως τέτοια και αποκτά μια πιο μόνιμη μορφή από τη στιγμή που και αυτός παύει να απαντά στις φυσικές του ανάγκες, αφού αυτή η μονιμότερη κατασκευή δεν καλύπτει μια πραγματική ανάγκη αλλά μια πλασματική, την απόκτηση καταξίωσης και ευ-

7

Έ χ ο υν π ρ ο ηγ η θ ε ί ε ν έ ργ ε ι ε ς α υ θ α ί ρ ε τ η ς δ ό μ η σ η ς σ τ ο π α ρ ε λθ όν σ τ η χ ώ ρ α , μ ε τά τ η ν Μ ι κ ρ α σ ι α τ ι κ ή κα τ α σ τρ ο φ ή κα ι μ ε τ ά τ ο Β’ Π α γ κό σ μ ι ο Π ό λ ε μ ο μ ε τ η ν ε σωτ ε ρ ι κ ή μ ε τ α νά σ τ ε υ σ η τ ο υ π λ η θ υ σ μ ο ύ π ρ ο ς τα α σ τ ι κά κ έ ν τρ α , ό π ο υ υ π ή ρχ ε α υ ξ η μ έ ν η ζ ή τ η σ η γ ι α ε ργα τ ι κά χ έ ρ ι α γ ι α τ ην π α ρ α γωγ ή

S P I A G G I A | 41

ημερίας. Κάθε κοινωνική τάξη αποκτά το δικό της αυθαίρετο παραθεριστικό κατάλυμα στη Σπιάτζα και χτίζει στον αιγιαλό, αναζητώντας την αναψυχή, τον ελεύθερο χρόνο, την επιστροφή στη φύση. «Στους παρθένους αμμόλοφους ξεφυτρώνουν από το πουθενά μικρά σπιτάκια. Χτίζουν μετά μανίας, με μια αίσθηση του κατεπείγοντος που παντού επεκτείνεται ατάκτως».8 Οι οικιστές είτε διαμένουν μόνιμα στον Πύργο και αναζητούν εξοχική κατοικία στα παράλια του νομού τους, είτε δεν έχουν μόνιμη κατοικία στην ευρύτερη περιφέρεια αλλά είναι κάτοικοι κάποιου μεγάλου αστικού κέντρου και πραγματώνουν με αυτόν τον τρόπο το όνειρο της επιστροφής στη φύση και στα πάτρια εδάφη, ή αντίθετα μια νέα αρχή. Με το σεισμό του 1993, όταν καταστρέφεται μεγάλο μέρος της πόλης του Πύργου, πολλοί που χάνουν τη μόνιμη κατοικία τους ή που ψάχνουν ένα προσωρινό κατάλυμα μέχρι αυτή να επισκευαστεί, θα καταφύγουν στους αυθαίρετους οικισμούς και η πολιτεία θα προχωρήσει στην ηλεκτροδότηση όλων των αυθαιρέτων. Αν και οι ελεύθεροι χώροι συνάθροισης και επικοινωνίας των οικιστών και οι πολιτιστικές εκδηλώσεις δεν έλειψαν ποτέ από τη Σπιάτζα, η απουσία διακριτών ορίων μεταξύ δημόσιου και «ιδιωτικού» χώρου δεν δημιουργούν πάντα τις κατάλληλες προϋποθέσεις για κοινή ζωή μεταξύ των οικιστών της παραλίας. Αντίθετα, πολλοί παραθεριστές ζούν αποξενωμένοι και απομονωμένοι ο ένας από τον άλλον και ενδιαφέρονταν αποκλειστικά για «το χώρο τους», υψώνουν όρια και φράκτες για περισσότερη ιδιωτικότητα και πολλές φορές δε λείπουν οι συγκρούσεις συμφερόντων μεταξύ γειτόνων σχετικά με το τι τους ανήκει. Στην αμμουδιά της Σπιάτζας, παρατηρούμε μία κατεξοχήν εικόνα αστικού με-

8

Κ λ ο υ κ ί να ς Γι ά ν ν η ς , (2 0 07 ). Σπ ι ά τζα_ Τα ξ ί δ ι α να μ ν ή σ εων. Π ύ ργο ς : Αυ τ ο έ κ δ ο σ η

42 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 43

Χά ρτ η ς 3 . Η πα ρ α λ ί α τ η ς Σπ ι ά τζα ς _ 19 8 8 _ π ηγ ή: Γε ωγρ α φ ι κ ή Υπ η ρ εσ ί α Στρ α το ύ

44 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 45

τασχηματισμού. Ο κάτοικος επηρεασμένος από την αστική του ζωή αναδιαμορφώνει το περιβάλλον του, αναζητώντας τα στοιχεία εκείνα που θεωρεί απαραίτητα για την οικειοποίηση του χώρου του και αναπαράγει αστικά χαρακτηριστικά. Παραμένει στην ύπαιθρο με τους όρους της πόλης, «σε εξοχικά σπίτια που υπακούουν στη λογική του διαμερίσματος όπου η καδραρισμένη θέα αντικαθιστά για λίγο την τηλεοπτική εικόνα»9 και δημιουργεί πάνω στην αμμουδιά μπαλκόνια, καθώς και κήπους - πράσινες οάσεις στην έρημο, προσπαθώντας να δαμάσει τη φύση, να τη φέρει στα μέτρα του, σαν μια άρνηση του πραγματικού, προκειμένου η παραλία να είναι η ιδανική έρημος. Για όσους βιώνουν την παραθεριστική τους κατοικία εκεί, ελάχιστα τους ενδιαφέρει πώς αυτή στα αλήθεια λειτουργεί. Αυτό που τους ενδιαφέρει είναι η φαντασιακή διάσταση στην οποία συμμετέχει. Η διάθεση απόσυρσης στην καθησυχαστική μήτρα της φύσης εμφανίζεται σταθερά στο συλλογικό φαντασιακό ως το αντίδοτο στις εντάσεις της σύγχρονης ζωής. Ο Jean-Didier Urbain αναλύοντας το σωματικό βίωμα της αμμουδιάς επισημαίνει ότι σε αυτό ενεργοποιείται «μια προφανής επιθυμία υποχώρησης, επιστροφής σε προηγούμενες φάσεις της ύπαρξης μια επιστροφή σε ένα παρελθόν όχι ιστορικό αλλά φαντασιακό». Θα λέγαμε πως το υποκείμενο επιχειρεί να επανέλθει σε μία «φυσική κατάσταση», στην «αθωότητα των πρωτοπλάστων».10 Σύμφωνα με το νόμο 2971/2001 «Αιγιαλός, παραλία και άλλες διατάξεις» (ΦΕΚ

Ε ι κόνα 6 . Στ ην α μ μ ο υ δ ι ά τ η ς Σπ ι ά τζα ς πα ρ α τ η ρ ο ύ μ ε μ ι α κα τ ε ξ οχ ήν ε ι κόνα α σ τ ι κο ύ μ ε τα σ χ η μ α τ ι σ μ ο ύ_ Π α ρ α λ ί α Σπ ι ά τζα ς _ 2 017_ α πό π ρ ο σωπ ι κό α ρχ ε ί ο 9 Κα να ρ έ λ η ς , Θ ε ο κ λ ή ς & Μ α νω λ ί δ η ς , Κώ σ τ α ς. (2 0 0 9). Η δ ι ε κδ ί κ η σ η τ η ς υπα ί θ ρ ο υ_ Φ ύ σ η κα ι κο ι νων ι κ έ ς π ρ α κ τ ι κ έ ς σ τ η σ ύγ χ ρ ον η Ε λ λά δ α. Αθ ή να: Ε κ δ ό σ ε ι ς Ί νδ ι κ τ ο ς , σελ. 77 10

U r b a i n , J e a n - D i d i e r. (2 0 0 0 ). Στ ην α κ ρ ο θ α λα σ σ ι ά_ Η μ ε τα μ ό ρ φ ω σ η το υ τα ξ ι δ ι ώτ η σ ε πα ρ α θ ε ρ ι σ τ ή. Μ τφ ρ. Τ. Π λ υ τά . Αθ ή να: Ε κ δ ό σ ε ι ς Π ο τ α μ ό ς

46 | S P I A G G I A

Α’ 285/19.12.2001) τόσο η παραλία, όσο και ο αιγιαλός είναι πράγματα κοινόχρηστα και ανήκουν κατά κυριότητα στο ∆ηµόσιο, το οποίο τα προστατεύει και τα διαχειρίζεται. Ο κύριος προορισµός των ζώνων αυτών είναι η ελεύθερη και ακώλυτη πρόσβαση προς αυτές. Στον αιγιαλό και την παραλία, δεν επιτρέπεται η κατασκευή κτισµάτων και εν γένει κατασκευασµάτων, παρά µόνο για κοινωφελείς περιβαλλοντικούς και πολιτιστικούς σκοπούς. Ο παλαιός αιγιαλός και η παλαιά όχθη ανήκουν στην ιδιωτική περιουσία του ∆ηµοσίου και καταγράφονται ως δηµόσια κτήµατα. Η επεξήγηση των όρων παρατίθεται παρακάτω: Αιγιαλός : η ζώνη της ξηράς, που βρέχεται από τη θάλασσα από τις µεγαλύτερες και συνήθεις αναβάσεις των κυµάτων της Παραλία : η ζώνη ξηράς που προστίθεται στον αιγιαλό, καθορίζεται δε σε πλάτος µέχρι και πενήντα (50) µέτρα από την οριογραµµή του αιγιαλού, προς εξυπηρέτηση της επικοινωνίας της ξηράς µε τη θάλασσα και αντίστροφα Παλαιός αιγιαλός : η ζώνη της ξηράς, που προέκυψε από τη µετακίνηση της ακτογραµµής προς τη θάλασσα, οφείλεται σε φυσικές προσχώσεις ή τεχνικά έργα και προσδιορίζεται από τη νέα γραµµή αιγιαλού και το όριο του παλαιότερα υφιστάµενου αιγιαλού Στην περίπτωσή μας αντιλαμβανόμαστε ότι η ύπαρξη αυτού του νόμου δεν προστατεύει μόνο τη θαλάσσια ζώνη, προστατεύει και την κατοικία, αφού οι κατεστραμμένες κατοικίες απέχουν πολύ λιγότερο από 50 μέτρα από την ακτογραμμή, γεγονός που πολλές φορές δυσχεραίνει και την ελεύθερη πρόσβαση των λουόμενων στην παραλία. Η ιδιαιτερότητα της παραγωγής του δομημένου χώρου στην Ελλάδα στηρίζεται σε μία σχέση νομιμότητας και παρανομίας, δηλαδή στο όριο ανάμεσα στο τι επιτρέπεται και τι απαγορεύεται. Παρά την ύπαρξη τόσων νόμων και οικοδομικών κανονισμών, σήμερα στην Ελλάδα υπάρχουν περίπου 2,5 εκατομμύρια αυθαίρετα, με το κράτος να γίνεται συνένοχο στην αυθαιρεσία και ουδέποτε να ασκεί σοβαρή πολιτική στο θέμα της παραθεριστικής κατοικίας.

S P I A G G I A | 47

Έτσι έχουμε καταλήξει στις μέρες μας στη νομιμοποίηση αυτών των περιοχών αυθαιρέτων με την ένταξη στο σχέδιο πόλης ή την κατεδάφιση, όπου αυτό δεν είναι εφικτό, αφήνοντας πίσω χαλάσματα, ερείπια έρμαια στην κυρίαρχη δύναμη της φύσης. Αυτή η παραβατική συμπεριφορά στην παράκτια περιοχή της Σπιάτζας, προέκυψε ως αποτέλεσμα της έμφυτης ανάγκης του μικροαστού να διεκδικήσει έναν ανεκμετάλλευτο χώρο, ξεχασμένο από την πολιτεία για προορισμό την κατασκευή μιας εξοχικής κατοικίας. Σήμερα στην Ηλεία υπάρχουν σχεδόν 20.000 αυθαίρετα, εκ των οποίων η πλειοψηφία βρίσκεται στην παραλιακή ζώνη. Η κατακερματισμένη παραθαλάσσια ιδιοκτησία και η εγγύτητα τόσο της κατοικίας όσο και άλλων επενδύσεων στην άμμο πλήττει ευθέως το αίσθημα της ανοικτότητας του ιδιαίτερου τοπίου της περιοχής, της άνεσης και μοναχικότητας του πρωτογονισμού που ενδόμυχα προσδοκούν οι χρήστες του χώρου. Η υπερέκταση των οικισμών και των πόλεων στις ελληνικές ακτές μετέβαλε έντονα τον χαρακτήρα του παραθαλάσσιου τοπίου, γεγονός που οδήγησε με την πάροδο του χρόνου στην υποβάθμιση και τέλος την καταστροφή του. Ίσως τελικά η διεκδίκηση του παραλιακού χώρου από τη φύση να είναι η καλύτερη προοπτική για αυτό το χώρο, τον οποίο η λαίλαπα των οικιστών «κακοποίησε» βάναυσα. Ο Jean-Didier Urbain περιγράφει το μοντέλο του σωστού παραθεριστή και την ιδανική παραλία ως μια άθικτη ακτή, ένα χώρο του κενού, απαλλαγμένη από οποιαδήποτε αλλοίωση, ενώ δεν αποδέχεται καμία άλλη παραλία εκτός από την ακόλουθη: «Η παραλία θα πρέπει να βρίσκεται στην άκρη ενός ψαράδικου χωριού, αρκετά απομακρυσμένα και τα δύο από ένα νεόδμητο ξενοδοχειακό κάστρο με, όπως απαιτείται σήμερα, γκολφ, τένις και κυρίως πισίνα. Σημαντική η πισίνα. Γιατι; Διότι κρατά τους φοβιτσιάρηδες λουόμενους, τους κακούς κολυμβητές, τους προσεκτικούς υγιεινολόγους και τους αδιάφορους μακριά από την ακτή. Όσο για ‘κείνο το χωριό, θα προσφέρει στους παραθεριστές που αγαπούν το αυθεντικό μερικά μόνο χωριάτικα ενοικιαζόμενα δωμάτια. Και, φυσικά, εκεί θα καταλύσουμε. Σχεδιάζονται μπανγκαλόου με πιλοτή στη μια και στην άλλη πλευρά του κόλπου. Αλλά παρ’ότι οι ιθαγενείς τα περιμένουν σαν μάννα εξ’ουρανού δεν θα χτιστούν παρά σε δυο

48 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 49

- τρία χρόνια. Προς το παρόν είναι ακόμη το κενό». 11

Ε ι κόνα 7. Ε γ κα τά σ τα σ η σ τ ην ά μ μ ο_ Π α ρ α λ ί α τζα ς _ 2 017_ α πό π ρ ο σωπ ι κό α ρχ ε ί ο 11

Σπ ι ά -

U r b a i n , J e a n - D i d i e r. (2 0 0 0 ). Στ ην α κ ρ ο θ α λα σ σ ι ά_ Η μ ε τα μ ό ρ φ ω σ η το υ τα ξ ι δ ι ώτ η σ ε πα ρ α θ ε ρ ι σ τ ή. Μ τφ ρ. Τ. Π λ υ τά . Αθ ή να: Ε κ δ ό σ ε ι ς Π ο τ α μ ό ς

50 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 51

Π Ε Ρ Ι ΦΥ Σ Η Σ

Φ ύ σ η : - τ ο σ ύ ν ο λ ο τ ω ν φ υ τ ι κ ώ ν κ α ι ζ ω ι κ ώ ν ο ρ γ α ν ι σ μ ώ ν, τ ω ν γ ε ω λ ο γ ι κ ώ ν σ χ η μ α τ ι σ μ ώ ν, τ ω ν υ λ ι κ ώ ν σ τ ο ι χ ε ί ω ν κ α ι γ ε ν ι κ ό τ ε ρ α τ ο υ λ ι κ ό σ ύ μπαν κα ι ο ι λε ι τουργί ες του, θεωρού μ ε νο ανεξα ρτήτως του ανθρώπου, γι α τον οπο ί ο αποτε λε ί το φυσ ι κό πε ρ ι βάλ λον μ έσα σ το οποίο ζε ι, αναπ τύσσε τα ι κα ι πεθα ίνε ι – η προσωποπο ι η μέ νη δύνα μη που εκδηλώνε τα ι σ τα με τεωρολογι κά ή γεωφυσ ι κά φα ινόμε να κα ι που αποτε λε ί βασ ι κό σ το ι χε ί ο σε μ υσ τη ρ ι α κές λατρε ί ες ή α ι σ θ ητ ι κά ρεύ μ α τα: η οργ ή / η ε κδί κ η σ η τ ης φ ύ σ ης. Το π ί ο : [ < μ ε σ ν. τ ο π ί ο ν < μ τ γ ν. τ ό π ι ο ν ( μ ε κ α τ α β ι β α σ μ ό τ ο υ τ ό ν ο υ ) υπο κ . το υ α ρχ. τόπο ς ] : ο υπα ί θ ρ ι ο ς σ υν ήθ ω ς φ υ σ ι κό ς χώ ρ ο ς ω ς προς τα ιδια ίτερα χαρακ τη ρ ι σ τι κά που τον καθ ι σ τούν αν τι κεί με νο α ι σ θ η τ ι κ ή ς α π ό λ α υ σ η ς α π ό τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο.1

Ε ι κόνα 8 . Π α ρ α λ ί α Σπ ι ά τζα ς _ 2 017_ α πό π ρ ο σωπ ι κό α ρ χείο 1

Σύ μ φ ωνα μ ε τ ο λ ε ξ ι κό τ η ς ν έ α ς Ε λ λ η ν ι κ ή ς γλ ώ σ σ α ς τ ο υ Γ. Μ π α μ π ι ν ι ώτ η

52 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 53

Ο όρος «φύση» δεν είναι εύκολο να προσδιοριστεί. Σύμφωνα με τον G.Simmel «με τον όρο φύση εννοούμε την ατέρμονη συνάφεια των πραγμάτων, την αδιάκοπη γένεση και καταστροφή των μορφών, την κυμαινόμενη ενότητα του γίγνεσθαι η οποία εκφράζεται με τη συνέχεια της ύπαρξης στο χρόνο και το χώρο». Η φύση αποτελεί ένα ενιαίο και αδιάσπαστο σύνολο, επομένως δεν νοείται ως φύση ένα «κομμάτι» της. Η φύση είναι η ενότητα ενός όλου δίχως όρια, δεν τεμαχίζεται και από τη στιγμή που κάτι θα αποσπαστεί από αυτή, παύει να αποτελεί κάτι ολότελα φυσικό. Το φυσικό περιβάλλον είναι σε μία συνεχή διαδικασία κίνησης και μεταμόρφωσης. Από την άλλη μεριά, η αρχιτεκτονική αποτελεί ίσως την πιο ολοκληρωμένη έκφραση της πολιτιστικής ταυτότητας ενός τόπου και χαρακτηριστικό παράδειγμα αλληλεπίδρασης ανάμεσα στον άνθρωπο, την κατασκευή και το φυσικό περιβάλλον. Ο φυσικός κόσμος περιορίζει κι αυτός δραματικά τα όριά του κάτω από τις συνεχείς και επιταχυνόμενες επεκτάσεις του τεχνικού αντιπάλου του. Η φύση, εύπλαστη και εκλογικεύσιμη, υπακούει σε κάθε σχεδιαστική μονοτροπία. Εκλαμβάνεται ως αντικείμενο για χρήση, ενώ ταυτόχρονα υποτιμάται και επιβιβάζεται σε υπηρέτη των επιθυμιών του ανθρώπου. Όσο στέρεος και ακλόνητος κι αν νομίζουμε πως είναι ο πολιτισμός μας το βέβαιο είναι πως η επιβολή του στη φύση δεν είναι τόσο δυνατή όσο φαίνεται. Η φύση είναι έτοιμη να επέμβει και να επικρατήσει έναντι των ανθρώπινων δημιουργιών. Το κτίσμα μετατρέπεται σε ερείπιο, το φυσικό στοιχείο επικρατεί και κάμπτει την αντίστασή του. Στην περίπτωση της παραλίας της Σπιάτζας, η φύση επανακάμπτει έναντι του τεχνητού. Μια άγρια μορφή του φυσικού επανέρχεται χρόνο με το χρόνο για να δηλώσει την αδυναμία μορφοποίησης που άφηνε ο αρχικός σχεδιασμός. Το τοπίο βρίσκεται σε μια διαδικασία βραδείας αποκάθαρσης από τις υλικές παρεμβάσεις.

Ε ι κόνα 9. Το κ τ ί σ μ α μ ε τα τρ έ π ε τα ι σ ε ε ρ ε ί π ι ο, το φ υ σ ι κό σ το ι χ ε ί ο ε π ι κ ρ α τ ε ί κα ι κά μ π τ ε ι τ ην α ν τ ί σ τα σ ή το υ_ Π α ρ α λ ί α Σπ ι ά τζα ς _ 2 017_ α πό π ρ ο σωπ ι κό α ρχ ε ί ο

54 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 55

Ε ι κόνα 10 . Η φ ύ σ η ε πα να κά μ π τ ε ι έ να ν τ ι το υ τ ε χ ν η το ύ. Το τοπ ί ο β ρ ί σ κ ε τα ι σ ε μ ι α δ ι α δ ι κα σ ί α β ρ α δ ε ί α ς α πο κά θ α ρ σ η ς α πό τ ι ς υ λ ι κ έ ς πα ρ ε μ β ά σ ε ι ς _ Π α ρ α λ ί α Σπ ι ά τζα ς _ 2 017_ α πό π ρ ο σωπ ι κό α ρχ ε ί ο

56 | S P I A G G I A

Εντούτοις, ο άνθρωπος δεν ξεχωρίζει από τη φύση, αποτελεί τμήμα της. Υπάρχει μια αλληλεπίδραση μεταξύ των δύο συνόλων καθώς το ένα δίνει στοιχεία στο άλλο και αντίστροφα. Μέσα σε αυτό το πεδίο, η σχέση που έχει ο άνθρωπος με τη φύση δεν πρέπει να στηρίζεται στο διαχωρισμό από αυτήν, αλλά στη συνεργασία τους. Η «φύση» και το «τοπίο» δεν είναι έννοιες ταυτόσημες. Με τον όρο «τοπίο» υποδηλώνουμε την αισθητική ανακατασκευή της φύσης. «Αναφερόμαστε ταυτόχρονα σε μια καθορισμένη γεωγραφική ενότητα αλλά και στην πρόσληψή της από το βλέμμα μας, δηλαδή σε μια νοητική κατασκευή που επιλέγει, ερμηνεύει και ανασυνθέτει τα δεδομένα αυτής της ενότητας. Ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε στοιχεία του περιβάλλοντος ως τοπίο εκφράζει τη φαντασιακή μας σχέση με τη φύση και αντιπροσωπεύει τελικά τον τρόπο με τον οποίο ορίζουμε τον εαυτό μας μέσα στον κόσμο».2 Η χρήση του όρου «τοπίο», παραπέμπτει άμεσα στη λέξη «τόπος». Η παρατήρηση αυτή ισχύει και για την ελληνική γλώσσα και τις δυτικοευρωπαϊκές γλώσσες, που διατηρούν στις λέξεις τους για το τοπίο το συνθετικό «land» (ή αντίστοιχα για τη γαλλική γλώσσα «pays»). Σύμφωνα με το Μωραΐτη, «όλοι όμως οι τόποι στους οποιους αποδίδουμε το χαρακτηρισμό του τοπίου έχουν υποστεί μια επεξεργασία πολιτιστική, είτε αυτή περιορίζεται στην αντίληψη είτε έχει υποστεί δομική ή κατασκευαστική παρέμβαση».3 Μία πρώτη ερμηνεία δίνεται στην εγκυκλοπαίδεια του Denis Diderot, όπου «paysage» [=τοπίο (γαλλικά)] είναι το «είδος ζωγραφικής που αναπαριστά

2 Μ α νω λ ί δ η ς , Κώ σ τα ς. (2 0 0 3 ). Ω ρ α ί ο, φ ρ ι κ τό κ ι α π έ ρ ι τ το τοπ ί ον! _ Ο ργα νώ σ ε ι ς κα ι π ρ ο οπ τ ι κ έ ς το υ τοπ ί ο υ σ τ ην Ε λ λά δ α. Σ κό π ε λ ο ς , Ε κ δ ό σ ε ι ς Ν η σ ί δ ε ς 3

Μ ω ρ α ΐ τ η ς , Κώ σ τα ς. (2 015). Το τοπ ί ο, πολ ι τ ι σ τ ι κό ς π ρ ο σδ ι ο ρ ι σ μ ό ς το υ τόπο υ_ Σ η μ ε ι ώ σ ε ι ς γ ι α τ η νεότ ε ρ η , τοπ ι α κ ή ε π ε ξ ε ργα σ ί α το υ τόπο υ. Αθ ή να: Ε κ δ ό σ ε ι ς Σ ι δ έ ρης Ι.

S P I A G G I A | 57

εξοχικές περιοχές και τα αντικείμενα που βρίσκουμε σε αυτές». Ο G. Simmel επιχειρεί να προσεγγίσει την έννοια του τοπίου, αντιπαραθέτωντάς την με την έννοια της φύσης. Υποστηρίζει ότι η λέξη «τοπίο» είναι εξαρτημένη ίσως από τον ψυχικό τόνο, μια χαρακτηριστική απόσπαση από αυτή την ενότητα της φύσης. «Το να βλέπει κανείς ως τοπίο ένα κομμάτι εδάφους, μαζί με ότι υπάρχει πάνω σε αυτό, σημαίνει να παρατηρεί, αυτή τη φορά από τη δική του πλευρά ένα απόσπασμα της φύσης ως ενότητα κάτι το οποίο καθίσταται εντελώς ξένο προς την έννοια της φύσης».4 Ψυχικός τόνος : Το ενιαίο στοιχείο εκείνο το οποίο χρωματίζει το σύνολο των μεμονωμένων ψυχικών περιεχομένων του ανθρώπου. Αποτελεί μια ψυχική κατάσταση και μπορεί να ενοικεί μόνο στο αντανακλαστικό συναίσθημα του παρατηρητή. Ο ψυχικός τόνος δεν είναι τίποτα άλλο από το συναίσθημα που προκαλεί το τοπίο στον θεατή. Μπροστά σε ένα τοπίο στεκόμαστε ως εντελείς άνθρωποι και το ενέργημα που δημιουργεί για μας το τοπίο αυτό είναι άμεσα εποπτικό - παρατηρητικό και συναισθηματικό και μόνο στην εκ των υστέρων θεώρηση εμφανίζεται ως διχασμένο.

4 G e o r g S i m m e l : « P h i l o s o p h i e d e r La n d s c h a f t » , Ε λ λ . μ ε τ. « Φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ τ ο π ί ο υ » σ τ η σ υ λ λ ογ ή κ ε ι μ έ νων τ ο υ β ι β λ ί ο υ « Το τοπ ί ο »

58 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 59

Σ Α Ν Θ Ε ΑΤ Ε Σ Α Π Ο Ψ Η Λ Α

Εξερευνώντας σαν θεατές από ψηλά και μακριά, με τη βοήθεια του δορυφόρου, αντιλαμβανόμαστε τη Σπιάτζα σαν μια οικιστική ζώνη - νησίδα μέσα στη φύση, ανάμεσα σε ένα «κομμάτι» ξηράς και ένα «κομμάτι» θάλασσας, απομονωμένη από οποιοδήποτε οικισμό. «Τα μάτια σταματούν για μια στιγμή τη θαλασσοταραχή. Η μάζα ακινητεί κάτω από το βλέμμα».1 Η αλλοίωση της παραλίας είναι εμφανής. Η αμμουδιά έχει χωριστεί σε αυτοτελή χωράφια – οικόπεδα και το οδικό δίκτυο έχει επεκταθεί προσφέροντας την πρόσβαση σε αυτά. Από ψηλά, η Σπιάτζα εμφανίζεται σαν μια πυκνοκατοικημένη έρημος. Εστιάζοντας και παρατηρώντας τους άναρχα διανοιγμένους δρόμους και τους διάσπαρτα δομημένους χώρους, ανακαλύπτουμε μία σειρά από εγκαταλελειμμένα κτίσματα στην ακτογραμμή, μονάδες ανεξάρτητες και αυτόνομες, με την κάθε μονάδα να κατέχει το δικό της «κομμάτι» άμμου και να περιγράφει αυτό που επιθυμεί χωρίς καμία εξάρτηση από τη διπλανή της. Ωστόσο, οργανώνονται σε σειρές ενώ πίσω από αυτές απλώνονται σειρές από τα κτίσματα με σταθερούς οικιστές, κυρίως κατά τους θερινούς μήνες. Φαίνεται πως η οικιστική εγκατάσταση έγινε αυθόρμητα, χωρίς να υπάρχει κεντρικός σχεδιασμός. Αυτό γίνεται εύκολα αντιληπτό από την παρατήρηση των πορειών που ακολουθούν οι δρόμοι.

Ε ι κόνα 11. Ε ξ ε ρ ε υνών τα ς σα ν θ εα τ έ ς α πό ψη λά κα ι μ α κ ρ ι ά , α ν τ ι λα μ β α νό μ α σ τ ε τ η Σπ ι ά τζα σα ν μ ι α ο ι κ ι σ τ ι κ ή ν η σ ί δ α μ έσα σ τ η φ ύ σ η , α νά μ εσα σ ε έ να « κο μ μ ά τ ι » ξ η ρ ά ς κα ι έ να « κο μ μ ά τ ι » θ ά λα σ σα ς _ Σπ ι ά τζα_ 2 017_ π ηγ ή: Google ear th 1 D e C e r te a u, M i c h e l . (2 010 ). Ε π ι νο ών τα ς τ ην κα θ η μ ε ρ ι ν ή π ρ α κ τ ι κ ή _ Η πολύτρ οπ η τ έ χ ν η το υ π ρ ά τ τ ε ι ν, κ ε φ ά λ α ι ο έ β δ ο μ ο, « Π ε ρ π α τών τα ς σ τ ην π ό λ η » , « Η δ ονο β λ ε ψ ί ε ς ή π ε ρ ι π α τ η τ έ ς ». Μ τφ ρ. Κ . Κα ψ α μ π έ λ η . Αθ ή να: Ε κ δ ό σ ε ι ς Σμίλη

60 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 61

Ε ι κόνα 12 . Η ο ι κ ι σ τ ι κ ή ε γ κα τά σ τα σ η σ τ ην πα ρ α λ ί α τ η ς Σπ ι ά τζα ς. Η α λ λο ί ω σ η τ η ς πα ρ α λ ί α ς ε ί να ι ε μ φ α ν ή ς. Η α μ μ ο υ δ ι ά έ χ ε ι χω ρ ι σ τ ε ί σ ε α υτοτ ε λ ή ο ι κόπ ε δ α. Η κά θ ε μ ονά δ α κα τ έ χ ε ι το δ ι κό τ η ς « κο μ μ ά τ ι » ά μ μ ο υ κα ι π ε ρ ι γρ ά φ ε ι α υτό πο υ ε π ι θ υ μ ε ί χω ρ ί ς κα μ ί α ε ξ ά ρτ η σ η α πό τ η δ ι πλα ν ή τ η ς _ Σπ ι ά τζα_ 2 017_ π ηγ ή: Tr i p i n v i ew

62 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 63

Οι πρώτες οικιστικές μονάδες είναι χωρίς στέγη και με μισογκρεμισμένους ή ολότελα κατεστραμμένους τοίχους. Μέσω των αεροφωτογραφιών, μπορούμε να αντλήσουμε πολλές πληροφορίες από τη θέαση των ερειπίων της παραλίας όπως στοιχεία με τα μορφολογικά χαρακτηριστικά των κτισμάτων (υλικά κατασκευής, κατόψεις και οργάνωση των χώρων), τη χωροταξική τους διάσταση και τις ανθρώπινες εμπειρίες που βιώθηκαν εκεί. Σύμφωνα με τον Jean-Didier Urbain, «η παραλία είναι θεαματική. Είναι ένα θέατρο όπου η κοινωνία αποκαλύπτεται, ξεγυμνώνεται».2 Τα διαβρωμένα κτίσματα μας δίνουν πληροφορίες για την ‘ιστορία’ τους, την λειτουργικότητα που επιτελούσαν, την σχέση τους με τα γειτονικά κτίσματα παρόντα και αλλά και απόντα. Μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι τα κτίσματα ήταν μονώροφες τετράχωρες κατασκευές με δίρριχτη στέγη. Από το εσωτερικό των κτισμάτων και βάσει της κάτοψης που σε κάποιες περιπτώσεις φαίνεται αρκετά καθαρά, μπορούμε να καταλάβουμε ότι τα κτίσματα αυτά ήταν καθαρά εξοχικές κατοικίες και δεν επρόκειτο για μόνιμες κατοικίες. Ο προσανατολισμός τους ήταν νοτιοδυτικός δηλαδή με θέα τη θάλασσα. Πλησιάζοντας το βλέμμα μας, όπως σε ένα ζουμ, παρατηρούμε ότι η κάθε μονάδα, το κάθε κτίσμα φαίνεται να αποσυντίθεται, να «λιώνει» σταδιακά, χρόνο με το χρόνο, τείνοντας να γίνει ένα με το έδαφος και το περιβάλλον στο οποίο βρίσκεται. Υπάρχουν ακόμη κτίσματα που αντιστεκόμενα στη φύση κατοικούνται αψηφώντας τους νόμους της. Οι κατεστραμμένες από τη θάλασσα κατοικίες ανακαινίσσονται και οι άνθρωποι εγκαθίστανται ξανά και ξανά εκεί και επαναδιαπραγματεύονται τους όρους κατοίκησης στην παραλία. Ο περιορισμός των δημόσιων ελεύθερων χώρων της παραλίας είναι ορατός,

Ε ι κόνα 13 . « Η πα ρ α λ ί α ε ί να ι έ να τ ε ρ ά σ τ ι ο, κ ε κ λ ι σ μ έ νων των θ υ ρ ών, δ η μ ό σ ι ο θ έα τρ ο τ η ς ι δ ι ωτ ι κ ή ς ζω ή ς ή ι δ ι ω τ ι κ ή έ ρ η μ ο ς γ ι α δ η μ ό σ ι α χ ρ ή σ η »_ B a l z a c _ Π α ρ α λ ί α Σπ ι ά τζα ς _ 2 017_ π ηγ ή: G o o g l e e a r t h 2 U r b a i n , J e a n - D i d i e r. (2 0 0 0 ). Στ η ν α κ ρ ο θ α λ α σ σ ι ά _ Η μ ε τα μ ό ρ φ ω σ η τ ο υ τ α ξ ι δ ι ώτ η σ ε π α ρ α θ ε ρ ι σ τ ή . Μ τφ ρ. Τ. Π λ υ τά . Αθ ή να: Ε κ δ ό σ ε ι ς Π ο τ α μ ό ς

64 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 65

αφού οι ίδιοι οι οικιστές διαμόρφωσαν ιδιωτικούς δρόμους και ελεύθερους χώρους. Η ύπαρξη κήπων στη θέση των αμμόλοφων φανερώνει την επιθυμία για επιστροφή στη φύση. Κοιτάζοντας τα ερείπια μπορεί κανείς να τα φανταστεί πως ήταν όταν αυτά, κατά το Σεφέρη, «ανάσαιναν ακέραια». Αποτελούν μια μαρτυρία για την ανθρώπινη δραστηριότητα όσων βίωσαν εκεί, μια μαρτυρία του χτες στο παρόν. Απουσιάζει ο άνθρωπος. Ο εφήμερος σκελετός, οι εφήμεροι τοίχοι, δηλώνουν το εφήμερο πέρασμα του ανθρώπου ή και της ανθρώπινης ζωής. Κατά τον Τάση Παπαϊωάννου «αυτά τα χνάρια πάνω στο έδαφος αποτελούν ένα είδος δακτυλικού αποτυπώματος αυτού που υπήρξε κάποτε».3 Το φυσικό περιβάλλον είναι σε μία συνεχή μεταβολιστική διαδικασία, κίνησης, μεταμόρφωσης και αποκάθαρσης από τις υλικές παρεμβάσεις, ενώ η αρχιτεκτονική αποτελεί ίσως την πιο ολοκληρωμένη έκφραση της πολιτιστικής ταυτότητας ενός τόπου. Παράλληλα, ο άνθρωπος μέσω της αρχιτεκτονικής προσπαθεί να επιβιώσει απέναντι στους εντροπικούς μηχανισμούς της φύσης και να διαχειριστεί τη χαοτική λειτουργία της, ενώ βαθιά μέσα του υπάρχει η επιθυμία να κυριαρχήσει πάνω στη φύση. «Ο χρόνος της αρχιτεκτονικής είναι ο χρόνος της φύσης, καταργεί την αυτάρκεια του αντικειμένου το ωθεί προς την έκταση του τοπίου με τον ίδιο τρόπο που ο άνεμος και τα κύματα σαρώνουν, μεταβάλλουν διαρκώς τις θίνες της άμμου».4

Ε ι κόνα 14 . Μ έσω των α ε ρ ο φ ωτογρ α φ ι ών, μ πο ρ ο ύ μ ε να α ν τλ ή σ ο υ μ ε πολ λ έ ς πλ η ρ ο φ ο ρ ί ες α πό τ η θ έα σ η των ε ρ ε ι π ί ων τ η ς πα ρ α λ ί α ς όπω ς σ το ι χ ε ί α μ ε τα μ ο ρ φ ολογ ι κά χα ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κά των κ τ ι σ μ ά των, τ η χω ρ οτα ξ ι κ ή το υ ς δ ι ά σ τα σ η κα ι τ ι ς α ν θ ρ ώπ ι νες ε μ π ε ι ρ ί ες πο υ β ι ώ θ η κα ν ε κ ε ί _ Π α ρ α λ ί α Σπ ι ά τζα ς _ 2 017_ π ηγ ή: G o o g l e e a r t h 3 Π α π α ϊ ω ά ν νο υ, Τά σ η ς. (2 010 ). « Γε ν ν η θ ή κα μ ε μ έ σ α σ ε ε ρ ε ί π ι α κα ι ε ρ ε ί π ι α α ν τ ι κ ρ ί ζο υ μ ε » , Ε λ ε υ θ ε ρ ο τ υ π ί α , φ ύ λ λ ο 2 6/ 0 6/ 2 010

66 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 67

Συγκεκριμένα το φαινόμενο της αποδόμησης - αποσύνθεσης από τη φύση απασχόλησε ένα μεγάλο μέρος των καλλιτεχνών, όπως για παράδειγμα τον Robert Smithson, καλλιτέχνη της Land Art (=γεω-τέχνη), ενός κινήματος που εξερευνά τις σχέσεις μεταξύ της τέχνης και του περιβάλλοντος στο οποίο βρίσκονται, από ψηλά και όχι περιπλανώμενοι στο χώρο. Η ικανότητα των έργων να μεταλλάσσονται συχνά αποτελούν και την υποκείμενη αναζήτηση πολλών εκφραστών της Land Art. Το έργο τέχνης που είναι συχνά μεγάλης κλίμακας και αποτελείται κυρίως από υλικά που προέρχονται από τη γη, είναι ευάλωτο στις φυσικές μεταβολές (αέρα, αλλαγή θερμοκρασίας, βροχή, διάβρωση). Ένα από τα πιο διάσημα έργα της Land Art, παραμένει το Spiral Jetty (1970) του Robert Smithson, μια τεράστια σπείρα από βράχους και κρυσταλλικό άλας σε λίμνη στην Πολιτεία Utah των Η.Π.Α., η οποία εξαιτίας της κυμαινόμενης στάθμης του νερού δεν είναι πάντοτε ορατή. Η εντροπία είναι βασική έννοια για τον Robert Smithson και διατρέχει το σύνολο του έργου του. Ειδικά η αρχιτεκτονική ήταν γι’αυτόν μια μάχη με την εντροπία. «Με μία έννοια κάθε αρχιτεκτονική προσπαθεί να νικήσει την εντροπία και η αρχιτεκτονική είναι η ενσάρκωση κάθε έννοιας συστήματος».5 Εντροπία : Η τάση του σύμπαντος που τελικά οδηγεί τον φυσικό κόσμο από ένα σύστημα τάξης σε αταξία και καταστροφή. Όπως όλα τα σημάδια της ανθρώπινης παρουσίας, τα έργα τέχνης του κινή-

Ε ι κόνα 15 . Ro b e r t S m i t h s o n , S p i r a l J et t y, 1970 4

Μ ω ρ α ΐ τ η ς , Κώ σ τ α ς. (2 015). Το τ ο π ί ο, π ο λ ι τ ι σ τ ι κό ς π ρ ο σδ ι ο ρ ι σ μ ό ς τ ο υ τ ό π ο υ _ Σ η μ ε ι ώ σ ε ι ς γ ι α τ η ν ε ό τ ε ρ η , τ ο π ι α κ ή ε π ε ξ ε ργα σ ί α τ ο υ τ ό π ο υ. Αθ ή να: Ε κ δ ό σ ε ι ς Σ ι δ έ ρης Ι.

5

Κα λ α ρ ά , Ν ά ν τ ι α . (2 015). Υπ ε ρ μ ον τ έ ρνο: Ι σ τ ο ρ ί α κα ι ε ν τρ ο π ί α σ τ ον Ro b e r t S m i t h s o n . Στ ο: Σ υ μ β ι ώ σ ε ι ς _ Η α ρ χ ι τ ε κ τ ον ι κ ή σ τ η ν ε π ο χ ή των φ υ σ ι κο π ο λ ι τ ι σ μ ών κα ι τ η ς τ ε χ ν η τ ή ς φ ύ σ η ς (σ σ.19 0 -195). Β ό λ ο ς : Ε κ δ ό σ ε ι ς Κα σ τ α ν ι ώτ η ς

68 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 69

Ε ι κόνα 16 . Τα κ τ ί σ μ α τα τ η ς πα ρ α λ ί α ς ε ί να ι κα τα δ ι κα σ μ έ να σ τ ην φ θ ο ρ ά α πό τ ην κ υ ρ ί α ρχ η δ ύνα μ η τ η ς φ ύ σ η ς κα ι τ η ς θ ά λα σ σα ς _ Π α ρ α λ ί α Σπ ι ά τζα ς _ 2 017_ π ηγ ή: Tr i p i n v i ew

70 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 71

ματος της Land Art είναι καταδικασμένα σε φθορά και τον αφανισμό από τις δυνάμεις της φύσης και η φθορά εμφανίζεται ως φυσική εντροπική διαδικασία αλλά και ως τελικός όρος ενσωμάτωσης του πολιτισμικού στο φυσικό. Αντίστοιχα, το ίδιο συμβαίνει και στην περίπτωση της παραλίας. Τα κτίσματα είναι καταδικασμένα στην φθορά από την κυρίαρχη δύναμη της φύσης και της θάλασσας. Η φύση επανέρχεται ως μια αναστάτωση της τάξης, για να υπενθυμίσει τα απαράγραπτα δικαιώματα του άγριου απέναντι στο κτισμένο. «Μετά την «ύβρη» της ανθρώπινης επέμβασης, επέρχεται η «νέμεσις», η εξαγρίωση της φύσης, και η «τίσις», η κατάληψη ξανά του χώρου από τη μητέρα γη».6 Τα κύματα εισχωρούν σε βάθος διαβρώνοντας την παραλία και καταστρέφοντας τα πρώτα κτίσματα των αυθαιρέτων που βρίσκονται στην παραλία. Παρατηρώντας τις μεταβολές που έχουν συμβεί τα τελευταία χρόνια, αντιλαμβανόμαστε την ακτογραμμή ως ένα «χώρο-κίνηση». Χρόνο με το χρόνο η θέση και το πλάτος της ακτογραμμής φαίνεται να μεταβάλλεται διαρκώς. Η θάλασσα «βαίνει» έξω τείνοντας να καταλάβει την αμμώδη παραλία. Πολλές παραθαλάσσιες κατασκευές έχουν καταστραφεί, ενώ ακόμα πολλές κινδυνεύουν να αφανιστούν στο άμεσο μέλλον. Η ακτογραμμή παρουσιάζει μεταβολές εξαιτίας του ποταμού Αλφειού και τον νότιων ανέμων κατά τη διάρκεια των χειμερινών μηνών. Σύμφωνα με τον Fernand Braudel : «Σπάνια η Μεσόγειος είναι μια ήσυχη, υπάκουη θάλασσα. Είναι μια κατεξοχήν τρικυμισμένη θάλασσα. Το καλοκαίρι όλα

Ε ι κόνα 17. Άπο ψη τ η ς πα ρ α λ ί α ς _ Π α ρ α λ ί α τζα ς _ 2 013 _ π ηγ ή: G o o g l e e a r t h 6

Σπ ι ά -

Κα ρ α μ ά νο υ, Μ α ρ ί α & Φ ωτ ο π ο ύ λ ο υ, Μ α ρ ί α Ε λ έ ν η .

(2 013 ). Π ρ ι ν τ η λ ή θ η _ Έ να υ β ρ ι δ ι κό τ ο π ί ο α υ θ α ι ρ έ των σ τ η ν π α ρ α λ ί α τ ο υ Ε π ι τ α λ ί ο υ. Ε ρ ε υ ν η τ ι κ ή π ρ ο π τ υ χ ι α κ ή ε ργα σ ί α , Τμ ή μ α Α ρχ ι τ ε κ τ όνων Μ η χ α ν ι κ ών, Π α ν ε π ι σ τ ή μ ι ο Θ ε σ σ α λ ί α ς , υ π ε ύ θ υ νο ς κα θ η γ η τ ή ς : Λ . Π α π α δ ό π ο υ λ ο ς , Β ό λ ο ς : Αυ τ ο έ κ δ ο σ η

72 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 73

πάνε καλά, πολύ καλά μάλιστα. Είναι η εποχή που οι θάλασσες είναι γαλάζιες, ήρεμες, φωτεινές, γυαλίζουν σαν το λάδι [...] Με το φθινόπωρο και το χειμώνα ανοίγει ο δρόμος στη διαρκή κακοκαιρία». Όπως έχει ήδη επισημανθεί προηγουμένως, αυτός ο φόβος του νερού αλλά και της ακτής, αυτή η ανησυχία που προκαλούν η θάλασσα και η αινιγματική απεραντοσύνη της δεν είναι φυσικά καινούργια. Ακόμη κι αν ο σημερινός παραθαλάσσιος παραθερισμός προϋποθέτει την ήττα αυτών των συναισθημάτων, στην περίπτωση των παραθεριστών που «χάνουν» τις κατοικίες τους, η ακτή θεωρείται και βιώνεται ως χώρος κινδύνων και η παραλία ως ένα μη σταθερό σύνορο. Ο κύκλος ζωής που χαρακτήριζε τις προσωρινές αχυροκαλύβες και καλαμωτές που στήνονταν στο ίδιο σημείο πριν χρόνια, «γεννιούνταν» το καλοκαίρι και «πέθαιναν» το χειμώνα, χαρακτηρίζει τώρα τα μόνιμα κτίσματα της παραλίας. Η θάλασσα τείνει να καταλάβει την περιοχή που κατείχε πριν χιλιάδες χρόνια μειώνοντας τη σημερινή αμμουδιά και προσχωρώντας προς τον κάμπο. Η φύση αντιστέκεται στην άστοχη ανθρώπινη παρέμβαση. Η επιστροφή σε μια πρωταρχική φυσική μορφή είναι αναπόφευκτη. Ταυτόχρονα, η παρουσία ενός νέου ερειπίου της φύσης μετατρέπει αυτόματα ένα τοπίο σε τόπο, του δίνει ταυτότητα και άμεση αναφορά στον άνθρωπο και στον πολιτισμό του και μεταφέρεται ως σχέση κατοίκησης. Εκεί, μεταξύ στεριάς και νερού, το υγρό έδαφος αυτού του μαλακού τόπου, η παραλία είναι ο οριακός τόπος συνάντησης ανάμεσα στον άνθρωπο και το φυσικό στοιχείο.

Ε ι κόνα 17. Ί δ ι α ά πο ψη τ η ς πα ρ α λ ί α ς _ Π α ρ α λ ί α Σπ ι ά τζα ς _ 2 017_ π ηγ ή: G o o g l e e a r t h

74 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 75

Ε ι κόνα 19. « Ο χ ρ όνο ς α ν τ ι κα τοπ τρ ι ζό μ ε νο ς σ τ ην α λ λα γ ή κα ι η α λ λα γ ή α ν τ ι κα τοπ τρ ι ζό μ ε ν η σ το χ ρ όνο μ πο ρ ε ί να ε ί να ι α πλά τα κ λ ε ι δ ι ά γ ι α τ ην κα τα νό η σ η το υ φ υ σ ι κο ύ κό σ μ ο υ κα ι το υ χώ ρ ο υ μ α ς μ έσα σ ε α υτόν »_ Tr e i b , 19 9 9_ Π α ρ α λ ί α Σπ ι ά τζα ς _ 2 017_ π ηγ ή: Tr i p i n v i ew

76 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 77

Σ Α Ν Π Ε Ρ Ι Π ΑΤ Η Τ Ε Σ : Η Ε Ξ Ε Ρ Ε Υ Ν Η Σ Η

«Η δύναμη ενός εξοχικού δρόμου διαφέρει, αν τον περπατάς με τα πόδια ή αν πετάς από πάνω με το αεροπλάνο. Έτσι διαφέρει και η δύναμη του κειμένου, αν το διαβάζεις ή το αντιγράφεις. Όποιος πετά βλέπει μόνο το πως σέρνεται ο δρόμος μέσα στο τοπίο, γι’αυτόν ακολουθεί τους ίδιους νόμους με τον χώρο που τον περιβάλλει. Μόνον αυτός που περπατά συνειδητοποιεί τη δύναμή του, κι ότι αυτός ο ίδιος χώρος που για τον αεροπόρο δεν είναι παρά μια ξετυλιγμένη πεδιάδα, σε κάθε του στροφή κάνει να ξεπροβάλλουν μακρινοί ορίζοντες, όμορφες σκοπιές, ξέφωτα, προοπτικές, έτσι όπως το κάλεσμα του διοικητή βγάζει από την παράταξη τους στρατιώτες. Παρόμοια μόνο το αντιγραμμένο κείμενο κυριαρχεί στην ψυχή αυτού που ασχολείται μαζί του, ενώ ο απλός αναγνώστης ποτέ δεν γνωρίζει τα νέα εσωτερικά τοπία όπως τα διανοίγει το κείμενο, αυτός ο δρόμος μεσ’ από το εσωτερικό παρθένο δάσος που συνεχώς ξαναπυκνώνει: γιατί ο αναγνώστης υπακούει στην κίνηση του εγώ του μες στην ελεύθερη αιθέρια σφαίρα της ονειροπόλησης, ενώ ο αντιγραφέας δέχεται να την εξουσιάζει αυτή. Γι’ αυτό η κινέζικη πρακτική της αντιγραφής των βιβλίων υπήρξε απαράμιλλο εχέγγυο της λογοτεχνικής καλλιέργειας και η αντιγραφή ένα κλειδί για τα αινίγματα της Κίνας».1

Ε ι κόνα 2 0 . Η ε ξ ε ρ ε ύν η σ η των « σ ύγ χ ρ ονων ε ρ ε ι π ί ων » τ η ς πα ρ α λ ί α ς _ Π α ρ α λ ί α Σπ ι ά τζα ς _ 2 017_ α πό π ρ ο σωπ ι κό α ρ χείο 1

Wa l te r, B e n j a m i n . (2 016). Μ ονό δ ρ ο μ ο ς. Μ τφ ρ. Ν . Αν δ ρ ι κο π ο ύ λ ο υ. Αθ ή να: Ε κ δ ό σ ε ι ς Άγρ α

78 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 79

Ε ι κόνα 21. « Ε ι κόνες , ή χο ι , μ υ ρ ω δ ι έ ς , η υ φ ή των χώ ρ ων, ε ν τ υπώ σ ε ι ς πο υ ε ι σ β ά λ λο υν α πό πα ν το ύ, όχ ι σα ν ε ρ εθ ί σ μ α τα α λ λά σα ν α ι φν ί δ ι ες α πο κα λύ ψ ε ι ς ν έ ων σ η μ α σ ι ών, σ υγ κ ρ οτο ύν α κα ρ ι α ί α έ να τοπ ί ο »_ Wa l t e r B e n j a m i n _ Π α ρ α λ ί α Σπ ι ά τζα ς _ 2 017_ α πό π ρ ο σωπ ι κό α ρχ ε ί ο

80 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 81

Ι. Απο μ ε ι νά ρ ι α σ την ά μ μο

Η πρώτη αίσθηση που έχει κανείς προσεγγίζοντας για πρώτη φορά την περιοχή της παραλίας της Σπιάτζας είναι ένα φυσικό και αχανές αμμώδες τοπίο, πάνω στο οποίο υψώνονται δεκάδες κτίρια, «πολλά με φαγωμένους από την αρμύρα και τα κύματα τοίχους ή με κατεστραμμένα ολόκληρα τμήματά τους. Κολόνες της ΔΕΗ που βρέχονται από τη θάλασσα, διάσπαρτα απομεινάρια, τούβλα και πλίνθοι»1, που συνθέτουν ένα δυναμικό σκηνικό με τα χαρακτηριστικά ενός μυστηριακού τόπου. Η βιωματική αυτή εμπειρία του περιηγητή μπροστά στη θέαση αυτών των «σκωροφαγωμένων» κτιρίων, μπορεί να περιγραφεί με πολλαπλά και ανάμεικτα συναισθήματα όπως μελαγχολία ή αδιαφορία, δέος, θαυμασμό, γαλήνη αλλά και την αίσθηση του «Υψηλού» και του «ανοίκειου». Η έννοια του «Υψηλού» ή «Υπέροχου» (sublime)2 : μελετήθηκε από τον Edmund

Ε ι κόνα 2 2 . Δ ι ά σ πα ρτα α πο μ ε ι νά ρ ι α πο υ σ υν θ έ το υν έ να δ υνα μ ι κό σ κ ην ι κό σ τ ην πα ρ α λ ί α_ Π α ρ α λ ί α Σπ ι ά τζα ς _ 2 017_ α πό π ρ ο σωπ ι κό α ρχ ε ί ο 1 Ν ι κο λ ό π ο υ λ ο ς , Γι ά ν ν η ς. (2 010 ). « Αυ θ α ί ρ ε τα μ ε φ ω ς κα ι π ι σ ί να τ η ... θ ά λα σ σα » , Το Β ή μ α , φ ύ λ λ ο 19. 0 2 . 2 010 2

Το ρ ο μ α ν τ ι κό υ ψ η λ ό ή υ π έ ρ ο χ ο έ λ κ ε ι τ η ν κα τ α γωγ ή τ ο υ α π ό δ ι α φ ο ρ ε τ ι κο ύ ς φ ι λ ο σ ό φ ο υ ς , σ τ ο υ ς ο π ο ί ο υ ς σ υ γ κα τα λ έ γον τα ι ο Λογ γ ί νο ς κα ι ο Ka n t. Το έ ργο τ ο υ Κα ν τ ε π έ χ ε ι θ έ σ η σ υ νδ ε τ ι κο ύ κ ρ ί κο υ μ ε τ α ξ ύ τ ο υ Ο ρ θ ο λ ογ ι σ μ ο ύ κα ι τ ο υ Ε μ π ε ι ρ ι σ μ ο ύ, δ η λ α δ ή , των β α σ ι κ ών φ ι λ ο σ ο φ ι κ ών ρ ε υ μ ά των - π α ρ α δ ό σ ε ων τ ο υ 18 ο υ α ι ώνα . Ο Ka n t σ υ ν έ δ ε σ ε τ ο α ί σ θ η μ α τ ο υ υ ψ η λ ο ύ μ ε τ α β ί α ι α κα ι α κ ρ α ί α φ υ σ ι κά φ α ι νό μ ε να π ο υ μ α ς π ρ ο κα λ ο ύ ν φ ό β ο κα ι φ α ν ε ρ ώνο υ ν τ η ν υ π ε ρ ο χ ή τ η ς φ ύ σ η ς έ να ν τ ι τ η ς δ ι κ ή ς μ α ς α δ υ να μ ί α ς ω ς φ υ σ ι κ ών όν των. Η φ ύ σ η κ ρ ί ν ε τ α ι ω ς δ υ να μ ι κά υ π έ ρ ο χ η , ό τ α ν η σ υ ν τρ ι π τ ι κ ή δ ύ να μ ή τ η ς τ η ν κά ν ε ι να φ α ί ν ε τ α ι φ ο β ε ρ ή σ ε σ υ ν θ ή κ ε ς σ τ ι ς ο π ο ί ε ς ε ί μ α σ τ ε α σ φ α λ ε ί ς.

82 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 83

Ε ι κόνα 23 . Π α ρ α τ η ρ ών τα ς α πό τ ην α κ τ ή α ν τ ι κ ρ ί ζο υ μ ε α ξ ι οπ ε ρ ί ε ργα ε υ ρ ή μ α τα. Δ ι α β ρ ω μ έ να υπολ ε ί μ μ α τα το ί χων, θ ε μ έ λ ι α ή κα ι μ όνο ί χ ν η ε κσ κα φ ών πά νω σ τ ην ά μ μ ο, δ ι ά σ πα ρτα α πο μ ε ι νά ρ ι α σ τα ό ρ ι α τ η ς α κ τογρ α μ μ ή ς , πο υ τα έ χ ε ι πα ρ α σ ύ ρ ε ι η ο ρ μ ή των κ υ μ ά των κα ι υ λ ι κά κα τα πον τ ι σ μ έ να σ τ η φ θ ο ρ ά πο υ α γων ί ζον τα ι μ ά τα ι α να κ ρ α τ ή σ ο υν το σ χ ή μ α κα ι τ η μ ο ρ φ ή το υ ς _ Π α ρ α λ ί α Σπ ι ά τζα ς _ 2 017_ α πό π ρ ο σωπ ι κό α ρχ ε ί ο

84 | S P I A G G I A

Burke από το 1757 και αποτέλεσε μία από τις σημαντικότερες έρευνες στο πεδίο της αισθητικής. Αναφέρεται στη μεταβολή της αρχικής οδυνηρής εντύπωσης από τη θέαση συνήθως ενός τρομερού αντικειμένου, σε ευχαρίστηση, μέσω έντονων συγκινησιακών καταστάσεων. Η φύση αντιμετωπίζεται εδώ ως κάτι μυστηριώδες, ένα εχθρικό περιβάλλον που αναπαράγει την αίσθηση της μοναξιάς και της τραγικότητας της ύπαρξης. Ο Burke είδε τη φύση ως το πιο «υψηλό» αντικείμενο, ικανή να παράγει τις ισχυρότερες αισθήσεις στους θεατές της. Η αίσθηση του «υψηλού» συνδέθηκε με έννοιες το δέος, ο τρόμος, ο κίνδυνος, ο φόβος, η αφάνεια, ο αιφνιδιασμός, η απεραντοσύνη, το άπειρο. Το «υψηλό» και το «ανοίκειο» προσδιορίζονται από κοινά χαρακτηριστικά, όπως είναι η συσχέτισή τους με το φρικτό και το τρομακτικό, καθώς και το μεγαλείο συναισθηματικής έντασης που παρέχουν, ενώ και οι δύο έννοιες μπορούν να περιγράψουν αισθήσεις που ο άνθρωπος βιώνει ευρισκόμενος στη φύση. Πρόκειται για ένα μεγαλειώδες φυσικό αλλά και αυθαίρετο τοπίο. «Εικόνες, ήχοι, μυρωδιές, η υφή των χώρων, εντυπώσεις που εισβάλλουν από παντού, όχι σαν ερεθίσματα αλλά σαν αιφνίδιες αποκαλύψεις νέων σημασιών, συγκροτούν ακαριαία ένα τοπίο» 3. Παρατηρώντας από την ακτή αντικρίζουμε αξιοπερίεργα ευρήματα. Διαβρωμένα υπολείμματα τοίχων, θεμέλια ή και μόνο ίχνη εκσκαφών πάνω στην άμμο, διάσπαρτα απομεινάρια στα όρια της ακτογραμμής, που τα έχει παρασύρει η ορμή των κυμάτων και υλικά καταποντισμένα στη φθορά που αγωνίζονται μάταια να κρατήσουν το σχήμα και τη μορφή τους. Παρατηρώντας, αντιλαμβανόμαστε ότι πρόκειται για φθηνές απλοϊκές κατασκευές από ντόπιους εμπειροτέχνες, χωρίς ιδιαίτερη αρχιτεκτονική ή αισθητική αξία. Εντούτοις, αυτά τα χνάρια πάνω στην παραλία, μαρτυρούν μια ζωή που πέρασε. Αποτελούν μια μαρτυρία του χθες στο χώρο και το χρόνο του παρόντος. Είναι μια σύγχρονη αρχαιολογία.

3

Wa l te r, B e n j a m i n . (2 016). Μ ονό δ ρ ο μ ο ς. Μ τφ ρ. Ν . Αν δ ρ ι κο π ο ύ λ ο υ. Αθ ή να: Ε κ δ ό σ ε ι ς Άγρ α

S P I A G G I A | 85

Όλοι σχεδόν οι Έλληνες, αλλά και ολόκληρος ο κόσμος έχει μάθει να θαυμάζει τα ερείπια της αρχαίας Ελλάδας, τα οποία την έχουν καταστήσει και κοιτίδα του πολιτισμού. Ωστόσο, παρά την αδιαμφισβήτητη ιστορική τους αξία, η οποία γίνεται αντιληπτή και από τα σημάδια της φθοράς πάνω σε αυτά, ερείπια δεν είναι μόνο τα έργα τέχνης και τα δείγματα της αρχαίας ελληνικής αρχιτεκτονικής. Αυτά ίσως είναι τα ερείπια που θέλουμε να προβάλουμε, αυτά για τα οποία περηφανευόμαστε και δεν ντρεπόμαστε να δείξουμε. Τι γίνεται όμως με τα υπόλοιπα κατάλοιπα της φθοράς; Τα σύγχρονα ερείπια στις περισσότερες περιπτώσεις δεν ενδιαφέρουν κανέναν. Έχουν όμως και αυτά τη δική τους αξία και τη δική τους ‘ιστορικότητα’ (αν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τον όρο αυτό), όπως συμβαίνει και στην προκειμένη παραλία, της Σπιάτζας. Τα σημάδια του χρόνου και της φθοράς πάνω στις ακρωτηριασμένες και αλλοιωμένες όψεις, σε συνδυασμό με το επιβλητικό φυσικό τοπίο, είναι αυτά που τα κάνουν τόσο γοητευτικά και μυστήρια. Ο Αριστείδης Αντονάς στο κείμενό του «Η αναβολή της κατεδάφισης» αναφέρεται στα σύγχρονα ερείπια υποστηρίζοντας ότι είναι «εκείνα που κτίζονται μέσα στην ενατένιση, δηλαδή στα εφευρήματα του βλέμματος, εκείνα που ανασύρει το βλέμμα του περιπατητή ως πλέον ξεχασμένα (...)Το ερείπιο κτίζεται από εκείνο το βλέμμα που ανατρέπει τη διαφορά ξεχασμένου και ασήμαντου».4 Ερείπιο : τα υπολείμματα κατεστραμμένου ή κατεδαφισμένου κτιρίου καθώς και οτιδήποτε απομένει μαρτυρώντας καταστροφή ή αποτυχία5 Ο G. Simmel το 1911 είχε γράψει ότι «Η γοητεία του ερειπίου, έγκειται στο ότι αισθανόμαστε τελικά ένα ανθρώπινο έργο ως προϊόν της φύσης». Μια ήπια ηδονή εν όψει της καταστροφής είναι το κυρίαρχο συναίσθημα που μας ελκύ-

4 Αν τ ονά ς , Α ρ ι σ τ ε ί δ η ς. (2 0 07 ). « Η α να β ο λ ή τ η ς κα τ ε δ ά φ ι σ η ς ». Δ ι α θ έ σ ι μ ο σ τ η: ht t p s : //a nto n a s . f i l e s . w o r d p r e s s . c o m / 2 0 07/ 0 8/ r u i n . p d f 5

Σύ μ φ ωνα μ ε τ ο λ ε ξ ι κό τ η ς ν έ α ς Ε λ λ η ν ι κ ή ς γλ ώ σ σ α ς τ ο υ Γ. Μ π α μ π ι ν ι ώτ η

86 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 87

Ε ι κόνα 2 4 . Χνά ρ ι α πά νω σ τ ην α μ μ ο υ δ ι ά πο υ μ α ρτ υ ρ ο ύν μ ι α ζω ή πο υ π έ ρ α σ ε _ Π α ρ α λ ί α Σπ ι ά τζα ς _ 2 017_ α πό π ρ ο σωπ ι κό α ρχ ε ί ο

88 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 89

Ε ι κόνα 2 5 . Η σ υνε χ ή ς δ ι α πά λ η φ ύ σ η ς κα ι μ ο ρ φ ή ς α πο κα λύπ το υν σ υνε χώ ς δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς σ χ έσ ε ι ς το υ χώ ρ ο υ σ τα ε ρ ε ί π ι α. Τα υ λ ι κά δ ι α β ρ ώνον τα ι κα ι κα τα σ τρ έφ ον τα ι όν τα ς α δ ύνα μ α να ε π ι β ι ώ σ ο υν μ π ρ ο σ τά σ τ η δ ύνα μ η τ η ς φ ύ σ η ς _ Π α ρ α λ ί α Σπ ι ά τζα ς _ 2 017_ α πό π ρ ο σωπ ι κό α ρχ ε ί ο

90 | S P I A G G I A

ει σε αυτά τα ρημαγμένα κτίσματα. Με το συναίσθημα αυτό της ηδονής φαίνεται πως συνδέεται μια συνωμοσία του παρατηρητή με την εκδικητική ενέργεια της φύσης, εναντίον του έργου του πνεύματος, το οποίο της επιβάλλει διά της βίας τις δικές του μορφές. Η συνεχής διαπάλη φύσης και μορφής αποκαλύπτουν συνεχώς διαφορετικές σχέσεις του χώρου στα ερείπια. Τα στοιχεία του χώρου που τα απαρτίζουν είναι διάσπαρτα, άλλα βρίσκονται στη θέση τους κατεστραμμένα και διαβρωμένα και άλλα είναι παρασυρμένα από τον αέρα και τα κύματα της θάλασσας. Σύμφωνα με τον Κούρο, με τη λέξη ερείπιο «χαρακτηρίζουμε το κτίριο που βρίσκεται σε ένα οποιοδήποτε στάδιο κυριαρχίας των δυνάμεων της φύσεως απέναντι στις εσωτερικές δυνάμεις της μορφής». Η θέαση ενός κατεστραμμένου κτιρίου γοητεύει τον περιπατητή και του προκαλεί συναισθήματα δέους και ηδονής. Η δύναμη της κυρίαρχης φύσης ενάντια στις αυθαίρετες εγκαταστάσεις των παραθεριστών και η προσπάθειά της να επανέλθει στην αρχική της μορφή με την αποκάθαρσή της από τις ανθρώπινες παρεμβάσεις τον οδηγούν σε μία σειρά στοχασμών σχετικά με την έννοια του χτισίματος και την αέναη μάχη του ενάντια στους εντροπικούς μηχανισμούς της φύσης αλλά και σε μία σειρά ερωτημάτων σχετικά με τη σχέση της φύσης και του ανθρώπου, αν επιτυγχάνεται η συνύπαρξη ανάμεσα στους δύο ή τελικά επικρατεί ο ένας. «Η αντιφατική συγκρότηση του θαλάσσιου φαντασιακού είναι εκείνη που φουντώνει την απόλαυση και την αμηχανία».6 Τα υλικά φθείρονται και καταστρέφονται όντας αδύναμα να επιβιώσουν μπροστά στη δυναμη της φύσης. Ωστόσο, Όπως αναφέρει ο Πάνος Κούρος στο βιβλίο του «Η αισθητική του αρχιτεκτονικού ερειπίου»: «Το φαινόμενο της ερείπωσης λόγω της φθοράς που επιφέρει ο χρόνος δεν απαντάται μόνο στα αρχιτεκτονικά έργα αλλά και σε κάθε έργο τέχνης, στο μέτρο που αυτό χρειάζε-

6

Τ ζ ι ρ τζ ι λ ά κ η ς , Γι ώ ργο ς. (2 015). Ο δ ρ ό μ ο ς π ο υ δ ε ν π ή ρ α μ ε - Γι α μ ι α α ρχα ι ο λ ογ ί α τ η ς θ ά λ α σ σ α ς σ τ ον σ ύ γ χ ρ ονο π ο λ ι τ ι σ μ ό. Στ ο: Συ μ β ι ώ σ ε ι ς _ Η α ρχ ι τ ε κ τον ι κ ή σ τ ην ε ποχ ή των φ υ σ ι κοπολ ι τ ι σ μ ών κα ι τ η ς τ ε χ ν η τ ή ς φ ύ σ η ς (σ σ.9 0 -10 5). Β ό λ ο ς : Ε κ δ ό σ ε ι ς Κα σ τα ν ι ώτ η ς

S P I A G G I A | 91

ται ένα υλικό μέσο για να υπάρξει». Ο ισχυρισμός του Πάνου Κούρου θυμίζει εντονότατα έναν μεγάλο αριθμό καλλιτεχνών για τους οποίους η φθορά είναι επιθυμητή και χωρίς αυτή το έργο τέχνης δε μπορεί να θεωρηθεί ως τέτοιο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το έργο «The large glass» του Marcel Duchamp, ο οποίος ισχυρίστηκε ότι το έργο τελείωσε μόλις το γυαλί έσπασε ή το έργο «Template» του Ai Weiwei. Ο χρόνος αποτυπώνεται στο χώρο. Αυτό το αντιλαμβανόμαστε στην εικόνα μιας φθαρμένης επιφάνειας, όπου ο χρόνος εγγράφεται στην επιδερμίδα της, δημιουργώντας ένα υπόστρωμα μνήμης. Κινούμενος μέσα στα διαβρωμένα κτίσματα της παραλίας, ο περιηγητής κάνει χρονικά άλματα και αναδρομές στο παρελθόν, παρατηρεί τα βασικά στοιχεία και βιώνει την πραγματικότητα του ερειπίου. Περπατώντας πάνω στην άμμο το βλέμμα μας ανασύρει «κτισμένα τεκμήρια» πριν τα σκεψάσει οριστικά η λήθη, αλλά και ίχνη που αδιάψευστα μαρτυρούν μια ζωή που πέρασε. Αυτό που μένει πάνω στην ακτή δεν είναι τόσο τα υπολείμματα των ούτως ή άλλως διαβρωμένων υλικών των κατεστραμμένων κτισμάτων αλλά η πληθώρα πληροφοριών που μας παρέχουν αυτά τα κτίσματα. Ο Πάνος Κούρος υπογραμμίζει ότι οι δυνάμεις της φύσης κυριαρχούν απέναντι στα αδύναμα δομικά στοιχεία των κτιρίων αφήνοντας πίσω το πιο ισχυρό τμήμα τους: τον σκελετό τους. Το κατεστραμμένο κτίσμα γίνεται αρχαιολογικό εύρημα που σαν σκελετός παρέχει πληθώρα πληροφοριών. «Γιατί, όπως ο σκελετός του ανθρώπου είναι ό,τι απομένει από τη ζωντανή του ύπαρξη, εκφράζοντας στην πιο τραγική μορφή του το θάνατο, έτσι και το ερείπιο ως απομεινάρι εκφράζει το «θάνατο» του κτιρίου και της ζωής που κάποτε πλημμύριζε τους χώρους του».7 Με μια ματιά στο εσωτερικό τους, τα διαβρωμένα κτίσματα που κάποτε έστεκαν στον ίδιο χώρο αγέρωχα, γίνονται αρχαιολογικά ευρήματα παρέχοντάς

7

Π α π α ϊ ω ά ν νο υ, Τά σ η ς. (2 010 ). « Γε ν ν η θ ή κα μ ε μ έ σ α σ ε ε ρ ε ί π ι α κα ι ε ρ ε ί π ι α α ν τ ι κ ρ ί ζο υ μ ε »

92 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 93

Ε ι κόνα 26 . Κ ι νο ύ μ ε νο ς μ έσα σ τα δ ι α β ρ ω μ έ να κ τ ί σ μ α τα τ η ς πα ρ α λ ί α ς , ο π ε ρ ι ηγ η τ ή ς κά νε ι χ ρ ον ι κά ά λ μ α τα κα ι α να δ ρ ο μ έ ς σ το πα ρ ε λθ όν, πα ρ α τ η ρ ε ί τα β α σ ι κά σ το ι χ ε ί α κα ι β ι ώνε ι τ ην π ρ α γ μ α τ ι κότ η τα το υ ε ρ ε ι π ί ο υ_ Π α ρ α λ ί α Σπ ι ά τζα ς _ 2 017_ α πό π ρ ο σωπ ι κό α ρχ ε ί ο

94 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 95

Ε ι κόνα 2 7. Τα σ η μ ά δ ι α το υ χ ρ όνο υ κα ι τ η ς φ θ ο ρ ά ς πά νω σ τ ι ς α κ ρ ωτ η ρ ι α σ μ έ νες κα ι α λ λο ι ω μ έ νες ό ψ ε ι ς τ η ς πα ρ α λ ί α ς , σ ε σ υνδ υ α σ μ ό μ ε το ε π ι β λ η τ ι κό φ υ σ ι κό τοπ ί ο, ε ί να ι α υτά πο υ τα κά νο υν τό σ ο γο η τ ε υτ ι κά κα ι μ υ σ τ ή ρ ι α_ Π α ρ α λ ί α Σπ ι ά τζα ς _ 2 017_ α πό π ρ ο σωπ ι κό α ρχ ε ί ο

96 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 97

Ε ι κόνα 2 8 . «Το να ζε ι ς , ε ί να ι το να α φ ήνε ι ς ί χ ν η »_ Wa l t e r B e n j a m i n _ Π α ρ α λ ί α Σπ ι ά τζα ς _ 2 017_ α πό π ρ ο σωπ ι κό α ρ χείο

98 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 99

μας πληροφορίες τόσο για την συνθετική του δομή, για τα υλικά κατασκευής τους, όσο και για τον τρόπο της κατοίκησης των ανθρώπων που τα βίωσαν, τον πολιτισμό τους. Πρόκειται για κατοικίες 50, 60 έως και 70 τετραγωνικών μέτρων, ενώ τα υλικά κατασκευής που έχουν χρησιμοποιηθεί και η μηδαμινή ή η καθόλου μόνωση μαρτυρούν ότι χρησιμοποιούνταν ως κατεξοχήν προσωρινές και όχι ως μόνιμες κατοικίες. Αυτό που μένει στο πέρασμα του χρόνου εκτός από τα υπολείμματα των διαβρωμένων υλικών μισοθαμμένα στην άμμο, είναι η μνήμη. Η εμμονή με τα ερείπια σχετίζεται με τις έννοιες της νοσταλγίας και της μνήμης. Τα ερείπια είναι σημαντικά για τον άνθρωπο γιατί αποτελούν το παρελθόν του. Ακόμα, ο Κούρος, αναφέρει χαρακτηριστικά ότι «η μεταφορά χώρου για τη μνήμη δεν είναι το ιστορικό κτίσμα αλλά το ερείπιο, ένα ασταθές εφήμερο κολάζ επάλληλων αισθητοποιήσιμων στιγμών, όχι το άγαλμα, αλλά το graffiti με το άγαλμα».8 Το graffiti στις επιφάνειες αυτών των «σκωροφαγωμένων» κτισμάτων πάνω στην αμμουδιά υποδηλώνει έναν τρόπο οικειοποίησης των ερειπίων αυτών. Οι αλλαγές αυτές μέσα από τις αποδομητικές διαδικασίες της φύσης και του χρόνου είναι σημάδια που μαρτυρούν μέρος της ιστορίας του, έτσι ώστε να μπορέσει να αντιληφθεί κανείς το μέρος της δημιουργίας που μένει ζωντανό. Στα εγκαταλελειμμένα κτίσματα εξακολουθούν να υπάρχουν σημάδια ότι κάποιος έμενε εκεί. Το ίχνος της ζωής αρχίζει να γίνεται πιο ισχυρό από τη μορφή. Τα ερείπια είναι μια έμμεση υπενθύμιση του θανάτου και της φθοράς. Η δημιουργία και η καταστροφή ανήκουν σε έναν ατέρμονο κύκλο ζωής και φθοράς, γέννησης και θανάτου. Τα μισογκρεμισμένα κτίσματα αποκτούν έναν κύκλο ζωής, όπως είχαν και οι προϋπάρχοντες κατασκευές στην παραλία πριν από αυτά.

Ε ι κόνα 2 9. Σύγ χ ρ ονο « ε ρ ε ί π ι ο » σ τ ην Σπ ι ά τζα ς _ 2 017_ α πό π ρ ο σωπ ι κό α ρχ ε ί ο 8

ά μ μ ο_ Π α ρ α λ ί α

Κο ύ ρ ο ς Π ά νο ς. (2 0 0 4). « Μ ν η μ ον ι κ έ ς δ ι α δ ρ ά σ ε ι ς ω ς π ρ α κ τ ι κ έ ς σ ύ γ χ ρ ον η ς τ έ χ ν η ς σ τ η ν π ό λ η » , Α ρχ ι τ έ κ τ ον ε ς - Π ε ρ ι ο δ ι κό τ ο υ Σ Α Δ Α Σ- Π Ε Α , τ ε ύ χ ο ς 4 5 - π ε ρ ί ο δ ο ς Β’, σελ. 83 - 86

100 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 101

Ε ι κόνα 3 0 . Το g r a f f i t i σ τ ι ς ε π ι φ ά νε ι ες α υτών των « σ κ ω ρ ο φ α γω μ έ νων » κ τ ι σ μ ά των πά νω σ τ ην α μ μ ο υ δ ι ά υπο δ η λ ώνε ι έ να ν τρ όπο ο ι κ ε ι οπο ί η σ η ς των ε ρ ε ι π ί ων α υτών_ Π α ρ α λ ί α Σπ ι ά τζα ς _ 2 017_ α πό π ρ ο σωπ ι κό α ρχ ε ί ο

102 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 103

Ε ι κόνα 31. Στα ε γ κα τα λ ε λ ε ι μ μ έ να κ τ ί σ μ α τα ε ξ α κολο υ θ ο ύν να υπά ρχο υν σ η μ ά δ ι α ότ ι κά πο ι ο ς έ μ ε νε ε κ ε ί . Το ί χ νο ς τ η ς ζω ή ς α ρχ ί ζε ι να γ ί νε τα ι π ι ο ι σ χ υ ρ ό α πό τ η μ ο ρ φ ή _ Π α ρ α λ ί α Σπ ι ά τζα ς _ 2 017_ α πό π ρ ο σωπ ι κό α ρχ ε ί ο

104 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 105

Ε ι κόνα 3 2 . Π ε ρπα τών τα ς πά νω σ τ ην ά μ μ ο το β λ έ μ μ α μ α ς α να σ ύ ρ ε ι « κ τ ι σ μ έ να τ ε κ μ ή ρ ι α » π ρ ι ν τα σ κ ε ψ ά σ ε ι ο ρ ι σ τ ι κά η λ ή θ η _ Π α ρ α λ ί α Σπ ι ά τζα ς _ 2 017_ α πό π ρ ο σω π ι κό α ρχ ε ί ο

106 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 107

Ι Ι. Ρο μ α ν τ ι κ ή μ α τ ι ά σ το τοπ ί ο

Άραγε αποτελεί η επιβολή της φύσης πάνω στα κτίσματα και στον ευρύτερο οικισμό την ολοκληρωτική καταστροφή την οποία φοβάται ο άνθρωπος ή εξελίσσεται σε μία ενδιαφέρουσα αισθητικά μορφή; Η αισθητική αξία του τοπίου της παραλίας της Σπιάτζας έγκειται στους τρόπους αισθητικής συγκίνησης που προκαλεί το ερείπιο ως προϊόν της φύσης, που διεκδικεί αυτό που της ανήκει. Η συνθήκη σύμφωνα με την οποία η δύναμη της φύσης επικρατεί ενάντια στον άνθρωπο χαρακτηρίζει ένα από τα σημαντικότερα πολιτισμικά ρεύματα της νεότερης ιστορίας, το Ρομαντισμό. Αυτή η διαπίστωση μπορεί να χρησιμεύσει ως αφετηρία μιας αναδρομής σε αυτό το κίνημα. Ο Ρομαντισμός εκδηλώνεται αφετηριακά στα τέλη του 18ου αιώνα, για να καθορίσει σε μεγάλο βαθμό το δυτικό τρόπο σκέψης κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, ενώ εξελίσσεται εν μέρει παράλληλα αν και αντιθετικά με το ρεύμα του Διαφωτισμού. Στο κίνημα αυτό δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην εκδήλωση των συναισθημάτων μέσα από την τέχνη και στην περιγραφή της φύσης που προκαλεί δέος, ενώ εκφράζεται έντονα η χρονική αμφιβολία απέναντι στο πολιτιστικό οικοδόμημα λόγω του απρόβλεπτου φυσικού περιβάλλοντος, το οποίο συσχετίζει με την έννοια της φθοράς, φυσικής ή ιστορικής, την έννοια του ερειπίου, ιστορικού ή και σύγχρονου, όπου συχνά παρεμβαίνει ολοκληρωτικά η φύση. Δεν πρέπει άλλωστε να ξεχνούμε ότι οι Ρομαντικοί έφτιαξαν την εικόνα που έχουμε σήμερα για τα ερείπια και τον πολιτισμό. Ο θαυμασμός της φύσης στο ρομαντισμό βιώνεται ως προνόμιο των θνητών σε συνδυασμό με τον τρόμο για τον φυσικό κόσμο που υπερβαίνει τον άνθρωπο. Οι Ρομαντικοί ζωγραφίζουν τοπία που κρίνονται ως εντυπωσιακές εκδηλώσεις της ανώτερης δύναμης της

Ε ι κόνα 3 3 . J o s e p h M a l l o r d W i l l i a m Tu r n e r_ « Ro u g h S e a w i t h W r e c ka g e »_ λ ε π τ._ 18 4 0 -18 4 5

108 | S P I A G G I A

φύσης, ενώ η έννοια του «υψηλού» συνδέεται με το θρησκευτικό δέος, το άπειρο, το μεγαλείο των φυσικών φαινομένων και την ένταση των συγκινήσεων και του συναισθήματος. Αν χρησιμοποιήσουμε ως παράδειγμα αναφοράς τον ρομαντικό καλλιτέχνη Joseph Mallord William Turner, μπορούμε εύκολα να αντιληφθούμε τη ματαιότητα της ανθρώπινης προσπάθειας απέναντι στην απρόβλεπτη φυσική διαταραχή. Ο Turner δείχνει να ενδιαφέρεται για τις θεαματικές όψεις της θάλασσας και του ουρανού και το δραματικό χαρακτήρα των φαινομένων του ανέμου, της βροχής και του χιονιού, τα οποία και συμβολίζει με τη βοήθεια του χρώματος σαν αφηρημένες δυνάμεις. Σύμφωνα με τον Κ. Μωραϊτη, «Στον Turner το τοπίο είναι ένας κόσμος σε αναστάτωση, ένας κόσμος δυναμικός που φλέγεται ή ταράσσεται από τις δίνες του αέρα και της θάλασσας». Η περιγραφή αυτή θυμίζει εντονότατα την άγρια και απρόβλεπτη μορφή του φυσικού που επανέρχεται χρόνο με το χρόνο στην παραλία φθείροντας και καταστρέφοντας τα κτίσματα των παραθεριστών, αφού τόσο αυτά όσο και ο άνθρωπος μέσω της αρχιτεκτονικής στέκουν ως αδύναμα όντα απέναντι στην κυρίαρχη δύναμη της φύσης, του ανέμου ή της θάλασσας. Η φύση αποτελεί κεντρικό στοιχείο του κινήματος του ρομαντισμού, ενώ η εισβολή της στα ερείπια κυριάρχησε στα έργα των καλλιτεχνών του 18ου αιώνα. Γι’αυτό ίσως ακόμη και σήμερα το φυσικό στοιχείο που ενεργεί πάνω στο κτίριο είναι ελκυστικό για τον άνθρωπο. Η εμπλοκή της φύσης ακόμα και τον 21ο αιώνα προκαλεί δέος και θαυμασμό. Τα ερείπια, στο ρομαντισμό, γοητεύουν μόνο μέσα στη φύση και όχι μέσα στον αστικό ιστό. Ο Ρομαντισμός θεωρεί το ερείπιο ως στοιχείο της συνθετικής διαδικασίας για τη δημιουργία της νέας δομής. Όλο αυτό έρχεται σαν αντίληψη σε μια εποχή όπου έχει προηγηθεί ο Διαφωτισμός και η αντίληψη ότι ο άνθρωπος μπορεί να κυριαρχήσει οριστικά πάνω στη φύση, μια φύση εξουδετερωμένη, απόλυτα παθητικοποιημένη και πρόσφορη στους ανθρώπινους χειρισμούς, ήδη «νεκρή» εξ’ου και η δημοτικότητα του νέου εικονογραφικού μοτίβου που εξαπλώνεται αυτή ακριβώς την εποχή της «νεκρής φύσης». Τα μισογκρεμισμένα κτίσματα που βρίσκονται πάνω στην άμμο δεν ξενίζουν

S P I A G G I A | 109

στο μάτι ενός παρατηρητή, καθώς έχουν ενσωματωθεί πλήρως με το φυσικό τοπίο. Θα έλεγε κανείς πως η φύση προσπαθεί να οικειοποιηθεί τα κτίσματα και να τα ενσωματώσει στο υπόλοιπο ομοιογενές περιβάλλον. Άλλωστε το ερείπιο είναι απόλυτα συνδεδεμένο με το τοπίο στο οποίο βρίσκεται. Σηματοδοτεί το χώρο στον οποίο βρίσκεται και το αντίστροφο. Μακριά από το φυσικό του χώρο, η αξία του μειώνεται, γι’αυτό σε κάποιο άλλο τοπίο ίσως να μην είχαν την ίδια γοητεία. Τα άδεια κελύφη γίνονται μέρος του τοπίου και αποκτούν μια οργανική σχέση με το περιβάλλον τους. Αυτά τα κουφάρια στην άμμο μπορούν να ειδωθούν και διαφορετικά σαν έργα τέχνης, αφού σύμφωνα με τον Κούρο: «Το ερείπιο είναι ένα καινούργιο έργο τέχνης, οι ποιότητες του οποίου οφείλουν να μελετηθούν μέσα στις διαφορετικές σχέσεις χώρου, που αποκαλύπτονται εξαιτίας της συνεχούς διαπάλης της φύσης και της μορφής και τις διαφορετικές σχέσεις χρόνου που φανερώνονται λόγω της ένωσης της ιστορίας και του μύθου με τον χρόνο των ανθρώπων και το παρόν». Στη Σπιάτζα, το κατεστραμμένο κτίσμα καλεί τον περιηγητή να ζήσει φανταστικά, να βγει εκτός χώρου και χρόνου, σε μια αισθητική σφαίρα ζώνης, μέσα σε έναν χώρο που είναι σε απόσταση από τον πραγματικό. Κατά κάποιον τρόπο ανάλογοι πίνακες αποτελούν την εικαστική μεταφορά αυτού που προηγούμενα έχει επισημανθεί σχετικά με τη ματαιότητα της ανθρώπινης ύπαρξης απέναντι στα απρόβλεπτα φυσικά φαινόμενα. Το έργο «Οδοιπόρος επάνω από τη θάλασσα της ομίχλης» όπως το ζωγράφισε ο Caspar David Friedrich αποτελεί ένα χρήσιμο παράδειγμα που απεικονίζει τη συγκινησιακή ένταση του «υψηλού» αλλά και τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση. «Μόνος, στην κορυφή μιας βραχώδους απόληξης, αναγκασμένος να στηριχθεί στο ραβδί του ώστε να μην κυλήσει σε ένα πιθανό αόρατο βάραθρο, κρυμμένο κάτω από τη θάλασσα της ομίχλης που αγγίζει τα πόδια του, ο μοναχικός αυτός θεατής μας υποχρεώνει να ανησυχούμε, μολονότι γοητευμέ-

1

Μ ω ρ α ΐ τ η ς , Κώ σ τ α ς. (2 015). Το τ ο π ί ο, π ο λ ι τ ι σ τ ι κό ς π ρ ο σδ ι ο ρ ι σ μ ό ς τ ο υ τ ό π ο υ _ Σ η μ ε ι ώ σ ε ι ς γ ι α τ η ν ε ό τ ε ρ η , τ ο π ι α κ ή ε π ε ξ ε ργα σ ί α τ ο υ τ ό π ο υ.

110 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 111

Ε ι κόνα 3 4 . J o s e p h M a l l o r d s h i p w r e c k »_ λ ε π τ._ 18 0 5

William

Tu r n e r_ « T h e

112 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 113

νοι από την «υψηλή» ποιότητα της φυσικής εμπειρίας».1 Ο Friedrich υπογραμμίζει συχνά την ασημαντότητα του ανθρώπου μπροστά στην απεραντοσύνη της φύσης, αποδίδοντας τις φιγούρες με μικρές διαστάσεις, καθιστώντας τες σύμβολα της βαθιάς αίσθησης μοναξιάς του ατόμου και της προσπάθειας του να ενωθεί αρμονικά με τον Θεό. Η πραγματική ή νοερή επίσκεψη του Caspar David Friedrich στα τοπία του ζωγραφικού ενδιαφέροντος κάθε άλλο παρά μια περιήγηση ελεγχόμενη είναι. Πρόκειται για μία περιπλάνηση απρόβλεπτη που απευθύνεται σε ριψοκίνδυνους εξερευνητές. Έτσι, η περιπλάνηση και η εξερεύνηση αποκτούν αξία στην τοπιακή κουλτούρα της Δύσης και προβάλλονται ως ο κατ’εξοχήν τρόπος προσέγγισης του εξωαστικού τοπίου.

Ε ι κόνα 3 5 . Ca s p a r D a v i d F r i e d r i c h _ « Ο δ ο ι πό ρ ο ς ε πά νω α πό τ η θ ά λα σ σα τ η ς ο μ ί χ λ η ς »_ λ ε π τ._ 1818

114 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 115

Ε ι κόνα 3 6 . J o s e p h M a l l o r d W i l l i a m Tu r n e r_ « S n ow S t o r m: S t e a m - B o a t o f f a H a r b o u r ’s M o u t h »_ λ ε π τ._ 18 42

116 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 117

Ε ι κόνα 37. Η α ι σ θ η τ ι κ ή α ξ ί α το υ τοπ ί ο υ τ η ς πα ρ α λ ί α ς τ η ς Σπ ι ά τζα ς έ γ κ ε ι τα ι σ το υ ς τρ όπο υ ς α ι σ θ η τ ι κ ή ς σ υ γ κ ί ν η σ η ς πο υ π ρ ο κα λ ε ί το ε ρ ε ί π ι ο ω ς π ρ ο ϊ όν τ η ς φ ύ σ η ς , πο υ δ ι ε κδ ι κ ε ί α υτό πο υ τ η ς α ν ή κ ε ι _ Π α ρ α λ ί α Σπ ι ά τζα ς _ 2 017_ α πό π ρ ο σωπ ι κό α ρχ ε ί ο

118 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 119

Ι Ι Ι . Νέες σχέσεις χώρου - χρόνου μέσα στο “κέλυφος”

Ο Πάνος Κούρος στο βιβλίο του «Η Αισθητική του Αρχιτεκτονικού Ερειπίου» αναφέρει: «Κάθε ερείπιο δεν παύει να είναι αρχιτεκτονική, καθώς συνεχίζει να προσκαλεί το πνεύμα και το σώμα να κινηθούν διαμέσου του χώρου του. Η κίνηση αυτή, που κάνει το πνεύμα και το σώμα, καθώς έρχονται σε επαφή με το χώρο του ερειπίου, είναι διαφορετική από την κίνηση που κάνουν στα εν χρήση κτίσματα. Αυτό οφείλεται στις νέες σχέσεις χώρου και χρόνου που αποκαλύπτει». Ο περιηγητής εισέρχεται μέσα στα κατεστραμμένα κτίσματα της αμμουδιάς, έτοιμος να ανακαλύψει τις νέες σχέσεις χώρου που προσφέρουν αυτοί οι βιωμένοι χώροι, ανακαλύπτοντας συγχρόνως τα παιχνίδια του φωτός και της σκιάς πάνω στις φθαρμένες επιφάνειες. «Είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι οι βιωμένοι χώροι είναι σαν παρουσίες απουσιών. Ό,τι φαίνεται δηλώνει ό,τι δεν υπάρχει πια: «βλέπετε, εδώ ήταν...», αλλά δεν το βλέπουμε πια».1 Υπάρχει το αποτύπωμα της ανθρώπινης δράσης και η ταυτόχρονη απουσία του. Το ερείπιο βρίσκεται σε μια δυναμική κατάσταση μεταμόρφωσης λόγω της επενέργειας της φύσης και του χρόνου πάνω στη μορφή και τη δομή του. Ο ενεργός χώρος μετασχηματίζεται σε ανενεργό κέλυφος. «Το κατοικήσιμο έχει μετατραπεί σε α-κατοίκητο, το «όλον» σε απο-

Ε ι κόνα 3 8 . Ο π ε ρ ι ηγ η τ ή ς ε ι σ έ ρχ ε τα ι μ έσα σ τα κα τ εσ τρ α μ μ έ να κ τ ί σ μ α τα τ η ς α μ μ ο υ δ ι ά ς , έ το ι μ ο ς να α να κα λύ ψ ε ι α υτ έ ς τ ι ς ν έ ες σ χ έσ ε ι ς χώ ρ ο υ πο υ π ρ ο σφ έ ρ ο υν α υτο ί ο ι β ι ω μ έ νο ι χώ ρ ο ι _ Π α ρ α λ ί α Σπ ι ά τζα ς _ 2 017_ α πό π ρ ο σωπ ι κό α ρχ ε ί ο 1

D e C e r te a u, M i c h e l . (2 010 ). Ε π ι νο ών τ α ς τ η ν κα θ η μ ε ρ ι ν ή π ρ α κ τ ι κ ή _ Η π ο λ ύ τρ ο π η τ έ χ ν η τ ο υ π ρ ά τ τ ε ι ν, κ εφ ά λ α ι ο έ β δ ο μ ο, « Π ε ρ π α τών τ α ς σ τ η ν π ό λ η » , « Η δ ονο β λ ε ψ ί ε ς ή π ε ρ ι π α τ η τ έ ς ». Μ τφ ρ. Κ . Κα ψ α μ π έ λ η . Αθ ή να: Εκδόσεις Σμίλη

120 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 121

Ε ι κόνα 3 9. Το ε ρ ε ί π ι ο β ρ ί σ κ ε τα ι σ ε μ ι α δ υνα μ ι κ ή κα τά σ τα σ η μ ε τα μ ό ρ φ ω σ η ς λόγω τ η ς ε π ε ν έ ργε ι α ς τ η ς φ ύ σ η ς κα ι το υ χ ρ όνο υ πά νω σ τ η μ ο ρ φ ή κα ι τ η δ ο μ ή το υ. Ο ε νε ργό ς χώ ρ ο ς μ ε τα σ χ η μ α τ ί ζε τα ι σ ε α νε νε ργό κ έ λ υ φ ο ς _ Π α ρ α λ ί α Σπ ι ά τζα ς _ 2 017_ α πό π ρ ο σωπ ι κό α ρχ ε ί ο

122 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 123

Ε ι κόνα 4 0 . Μ έσα σ το α νε νε ργό κ έ λ υ φ ο ς υπά ρχ ε ι το α ποτ ύπω μ α τ η ς α ν θ ρ ώπ ι ν η ς δ ρ ά σ η ς κα ι η τα υτόχ ρ ον η α πο υ σ ί α το υ_ Π α ρ α λ ί α Σπ ι ά τζα ς _ 2 017_ α πό π ρ ο σωπ ι κό α ρχ ε ί ο

124 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 125

σπασματικό και το πλήρες σε διάτρητο. [...] Δίνεται λοιπόν η αίσθηση του «κατοικείν» με την ευρύτερη έννοια, στο «ανάμεσα». Ανάμεσα στον ουρανό και τη γη, στο μέσα και στο έξω, στο φυσικό και το ανθρωπογενές».2 Η διαπλοκή του εσωτερικού και του εξωτερικού επιτυγχάνεται τόσο από την απουσία κουφωμάτων, όσο και από την ύπαρξη σχισμών, διανοίξεων και ασυνεχειών στο κέλυφος που περιέβαλε κάποτε το κτίσμα. Λόγω της διάνοιξης του ερειπίου, δεν παύει η ορατότητα, αντίθετα επιτρέπεται η οπτική πίσω και πέρα από το κέλυφος, καθιστώντας την άμεση επαφή με το περιβάλλον καταλυτική. Παράλληλα, οι τυχαίες και οι ακανόνιστες διανοίξεις και οι χαραμάδες δεν εκφράζουν ένα κενό αλλά δημιουργούν οπτικά παιχνίδια, γεμίζοντας με σημασία το χώρο. «Ο Ρομαντισμός διέκρινε τη γοητεία των ερειπωμένων κελυφών και την απεικόνισε με βάση τα αντιληπτικά χαρακτηριστικά της μορφής τους, εστιάζοντας κυρίως στη σχέση τους με το φυσικό τοπίο και αδιαφορώντας για τη χαμένη τους αρχική μορφή στο παρελθόν. Η επανάκτηση του ορίζοντα και το καδράρισμα του τοπίου είναι δύο από τα κυριότερα μορφολογικά χαρακτηριστικά της ερειπιώδους κατάστασης ενός κτίσματος, ενώ τα υπόλοιπα αφορούν

Ε ι κόνα 41. Κα δ ρ α ρ ί σ μ α τα το υ τοπ ί ο υ_ Π α ρ α λ ί α Σπ ι ά τζα ς _ 2 017_ α πό π ρ ο σωπ ι κό α ρχ ε ί ο 2 Κα ρ α μ ά νο υ, Μ α ρ ί α & Φ ωτ ο π ο ύ λ ο υ, Μ α ρ ί α Ε λ έ ν η .

(2 013 ). Π ρ ι ν τ η λ ή θ η _ Έ να υ β ρ ι δ ι κό τ ο π ί ο α υ θ α ι ρ έ των σ τ η ν π α ρ α λ ί α τ ο υ Ε π ι τ α λ ί ο υ. Ε ρ ε υ ν η τ ι κ ή π ρ ο π τ υ χ ι α κ ή ε ργα σ ί α , Τμ ή μ α Α ρχ ι τ ε κ τ όνων Μ η χ α ν ι κ ών, Π α ν ε π ι σ τ ή μ ι ο Θ ε σ σ α λ ί α ς , υ π ε ύ θ υ νο ς κα θ η γ η τ ή ς : Λ . Π α π α δ ό π ο υ λ ο ς , Β ό λ ο ς : Αυ τ ο έ κ δ ο σ η 3

Σ ι έ ρ ρ α , Ά ρ τ ε μ ι ς. (2 013 ). Η α να σ τ ο λ ή τ η ς ε ρ ε ί π ω σ η ς _ Κα τ ο ί κ η σ η π ά νω α π ό α ρχ α ί α ε υ ρ ή μ α τ α . Δ ι π λ ω μ α τ ι κ ή π ρ ο π τ υ χ ι α κ ή ε ργα σ ί α , Τμ ή μ α Α ρχ ι τ ε κ τ όνων Μ η χ α ν ι κ ών, Π α ν ε π ι σ τ ή μ ι ο Θ ε σ σ α λ ί α ς , υ π ε ύ θ υ νο ς κα θ η γ η τ ή ς : Α . Αν τ ονά ς , Β ό λ ο ς : Αυ τ ο έ κ δ ο σ η

126 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 127

στην ασάφεια του περιγράμματος, την τραχύτητα των επιφανειών και τις έντονες σκιές».3 Το διάτρητο σώμα του ερειπίου κάθε άλλο παρά εμπόδιο είναι για το βλέμμα του παρατηρητή, αφού προσδίδει και μεγαλύτερο ενδιαφέρον κατά τη θέαση του τοπίου. Τα πλαίσια των κουφωμάτων πλέον κενά λειτουργούν ως κάδρα, που δίνουν τη δυνατότητα στον παρατηρητή να συγκεκριμενοποιήσει οπτικά ένα κομμάτι και να το παρατηρήσει πιο προσεκτικά, διευκολύνοντας την επαφή με το εσωτερικό του κτιρίου όπως αυτό ήταν στο παρελθόν ή με αποσπάσματα του τοπίου που απλώνεται πίσω από το κτίσμα. Σύμφωνα με τον Κούρο, «Η διάνοιξη ως αποτέλεσμα της ερείπωσης μας παραπέμπει σε αρχέτυπες αρχιτεκτονικές εικόνες και σε λόγους που αναφέρονται σε χαμένες αξίες. Η διάνοιξη είναι μια εικόνα αποκαλυπτική. Η διάνοιξη που έχει μελετηθεί περισσότερο είναι αυτή της στέγης, ως του στοιχείου εκείνου που καταστρέφεται πρώτα. Η διάνοιξη της στέγης εκφράζει την καταστροφή του προσωπικού κόσμου στον οποίο ο άνθρωπος επέλεξε να κατοικήσει, με την έννοια της κατοίκησης όπου ο άνθρωπος συνειδητοποιεί τη θέση του στον κόσμο και ενώνεται στιγμιαία το πεπερασμένο με το άπειρο. Η εκ των υστέρων διάνοιξη της στέγης μας ενδιαφέρει γιατί μεταφράζει σε χώρο τις εκστατικές και αποκαλυπτικές δυνατότητες σε σχέση με το υπερβατικό». Κάτα συνέπεια, λόγω των μορφολογικών του χαρακτηριστικών, το ερείπιο γίνεται εκφραστής του υψηλού, χάρη στο οποίο προκαλείται δέος απέναντι στο άμορφο και αβυσσαλέο. Οι ιδέες του αιωνίου και του απείρου προβάλλονται πάνω στο ερειπωμένο κέλυφος και ασκούν μεγάλη επίδραση στον άνθρωπο. Το κλειστό προϋπάρχον κέλυφος μετά την εγκατάλειψή του και την καταστρο-

Ε ι κόνα 42 . « Ε ί να ι ε ν τ υπω σ ι α κό το γε γονό ς ότ ι ο ι β ι ω μ έ νο ι χώ ρ ο ι ε ί να ι σα ν πα ρ ο υ σ ί ες α πο υ σ ι ών. Ό,τ ι φ α ί νετα ι δ η λ ώνε ι ό,τ ι δ ε ν υπά ρχ ε ι π ι α: « β λ έ π ε τ ε , ε δ ώ ή τα ν... » , α λ λά δ ε ν το β λ έ πο υ μ ε π ι α » »_ D e Ce r te a u _ Π α ρ α λ ί α Σπ ι ά τζα ς _ 2 017_ α πό π ρ ο σωπ ι κό α ρχ ε ί ο

128 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 129

φή, αφήνεται στη διάθεση του χρόνου και της φύσης που αλλοιώνουν τα μορφολογικά του χαρακτηριστικά. Οι αλλοιώσεις γίνονται ορατές τόσο στις επιφάνειες όσο και στα δομικά στοιχεία, ενώ το σύνολο του οικοδομήματος θα βρεθεί αντιμέτωπο με την απειλή της ολοκληρωτικής καταστροφής και κατάρρευσης μετά από κάποια χρόνια. Στη συνέχεια, η φύση θα το εξαφανίσει και θα το αφομοιώσει με βραδείς ρυθμούς.

Ε ι κόνα 4 3 . Κα δ ρ ά ρ ι σ μ α το υ τοπ ί ο υ μ έσα α πό το ε ρ ε ί π ι ο_ Π α ρ α λ ί α Σπ ι ά τζα ς _ 2 017_ α πό π ρ ο σωπ ι κό α ρχ ε ί ο

130 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 131

Ε ι κόνα 4 4 . Το π ρ ο ϋπά ρχον κ έ λ υ φ ο ς α φ ήνε τα ι σ τ η δ ι ά θ εσ η το υ χ ρ όνο υ κα ι τ η ς φ ύ σ η ς πο υ α λ λο ι ώνο υν τα μ ο ρ φ ολογ ι κά το υ χα ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κά μ έ χ ρ ι να β ρ ε θ ε ί α ν τ ι μ έ τωπο μ ε τ ην α π ε ι λ ή τ η ς ολο κ λ η ρ ωτ ι κ ή ς κα τά ρ ρ ε υ σ η ς. Στ η σ υν έ χ ε ι α , η φ ύ σ η θ α το α φ ο μ ο ι ώ σ ε ι μ ε β ρ α δ ε ί ς ρ υ θ μ ο ύ ς _ Π α ρ α λ ί α Σπ ι ά τζα ς _ 2 017_ α πό π ρ ο σωπ ι κό α ρχ ε ί ο

132 | S P I A G G I A

Ε ΠΙ ΛΟΓΟΣ

Τα απομεινάρια της αυθαίρετης δόμησης στην παραλία της Σπιάτζας μας θυμίζουν την αποτυχία, αν και ξεχασμένα πλέον από το ευρύ κοινό. Ο παραβάτης – παραθεριστής της παραλίας επιδιώκει να εδραιώσει την εγκατάστασή του στην παραλία, καταπατεί την ακτογραμμή χτίζοντας τα όνειρά του στην άμμο και εξασφαλίζοντας την καλύτερη θέα και την ελάχιστη απόσταση από τη θάλασσα. Τι απομένει όμως από το όνειρο; Χρόνο με το χρόνο, μια άγρια και απρόβλεπτη μορφή του φυσικού επανέρχεται στην παραλία φθείροντας ή καταστρέφοντας τα καταλύματα των παραθεριστών, αφήνοντας πίσω δεκάδες μισογκρεμισμένα κτίσματα και διάσπαρτα διαβρωμένα απομεινάρια πάνω στην άμμο, που μαρτυρούν το παρελθόν τους, μια ζωή που πέρασε. Για τις ονειροπολήσεις των παραθεριστών ισχύει ότι και για τα κύματα, «σπάνε» στην ακτή. Αυτό που μένει δεν είναι τίποτα άλλο από σκόρπια «παλάτια» στην άμμο. Τα αυθαίρετα της παραλίας εμφανίζονται ως αποτέλεσμα μιας αυθόρμητης αστικής διάχυσης στις ακτές. Η βίαιη αστικοποίηση της ακτής καταλύει όλα τα σημάδια του ονείρου, εκείνα τα οποία μπορούν να πραγματωθούν και να βιωθούν στη φύση, μέσω της έννοιας της καλύβας και της επιθυμίας του καταφυγίου που άλλοτε οι παραθεριστές κατασκεύαζαν για την εγκατάστασή τους στην παραλία, χρησιμοποιώντας φυσικά υλικά που έβρισκαν στο τοπικό περιβάλλον. Η ανθρώπινη ενέργεια του ‘χτίζω’ εμφανίζεται στην αμμουδιά ως μια προσπάθεια επιβολής και διαχωρισμού του ανθρώπου από τη φύση. Έτσι εμφανίζεται και η αφετηρία του προβλήματος στη σχέση φυσικού και ανθρωπογενούς. Στο διαχωρισμό τους. Αυτό που απομένει είναι ένα μοναδικό και γοητευτικό τοπίο που ακροβατεί μεταξύ της φυσικής και της ανθρωπογενούς προέλευσης του, ένα τοπίο που κρίνεται ως εντυπωσιακή εκδήλωση της ανώτερης δύναμης της φύσης, το οποίο ξετυλίγεται μπροστά στα μάτια του περιπατητή της παραλίας και του προκαλεί συναισθήματα δέους και ηδονής. Η φύση ως κυρίαρχη δύναμη επικρατεί έναντι των αυθαίρετων εγκαταστάσεων και η προσπάθειά της να

S P I A G G I A | 133

επανέλθει στην αρχική της μορφή μέσω της αποκάθαρσής της από τις ανθρώπινες παρεμβάσεις είναι πλέον ορατή. Η γοητεία του τοπίου της παραλίας προέρχεται από τη διαρκή παρουσία της φυσικής πρόκλησης. Η πρόκληση αυτή συνδέεται με τις συνεχείς διεργασίες της φυσικής μετάλλαξης των υλικών, οι οποίες σε συνδυασμό με την ‘ιστορικότητα’ αποτελούν διαφορετικές εκδοχές με τις οποίες ο χρόνος αποτυπώνεται στο τοπίο. Παράλληλα, η σημερινή κατάσταση των παραθεριστικών καταλυμάτων παραπέμπει σε εικόνες ερειπίων που όμως συνδέονται με το τοπίο το οποίο «κατοικούν». Σηματοδοτούν το χώρο και το αντίστροφο. Τα άδεια κελύφη γίνονται μέρος του τοπίου και αποκτούν μια οργανική σχέση με το περιβάλλον τους. Ποιο θα είναι άραγε το μέλλον αυτού του τόπου; «Είναι λοιπόν, το ερείπιο μια φάση πριν από την ολοκληρωτική διάλυση, το θάνατο και την οριστική εξαφάνιση του κτίσματος ή μπορεί να ιδωθεί και αντίστροφα; Τότε, δηλαδή, που αυτό μόλις αρχίζει να κτίζεται και να ορθώνεται πάνω στο έδαφος; Αν το δούμε έτσι, τότε θα μπορούσε να μην είναι η στιγμή του τέλους, αλλά αντιθέτως η στιγμή της αρχής. Στην πρώτη περίπτωση το κτίσμα δεν έχει καταρρεύσει ολοσχερώς, ενώ στη δεύτερη δεν έχει κτισθεί ακόμη. Σαν να έχει ακινητοποιηθεί, δηλαδή το ρολόι του χρόνου και το ερείπιο να στέκει στο χώρο σ’αυτήν την ατελή κατάσταση. Μοιάζει σαν το φιλμ που μπορείς να το δεις και αντίστροφα, από το τέλος προς την αρχή, αντιστρέφοντας τη φυσική ροή του χρόνου».1 Κανείς δεν αποκλείει το ενδεχόμενο μιας ανακατασκευής των ερειπίων της παραλίας στο μέλλον, με τα ερείπια που αυτή τη χρονική στιγμή εμποδίζουν τη διέλευση των λουόμενων από την πόλη προς την ακτή, να γίνονται μέρος της

1 Π α π α ϊ ω ά ν νο υ, Τά σ η ς. (2 010 ). « Γε ν ν η θ ή κα μ ε μ έ σ α σ ε ε ρ ε ί π ι α κα ι ε ρ ε ί π ι α α ν τ ι κ ρ ί ζο υ μ ε » , Ε λ ε υ θ ε ρ ο τ υ π ί α , φ ύ λ λ ο 2 6 . 0 6 . 2 010

134 | S P I A G G I A

S P I A G G I A | 135

παραλίας προς χρήση, αντί για εμπόδια. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η κατασκευή θα οφείλει να συνδιαλέγεται και να υπολογίζει την αχαλίνωτη δύναμη της φύσης ως μέρος των παραμέτρων της, αφήνοντάς της τα απαραίτητα περιθώρια για να επανέρχεται και να μας ξαφνιάζει. Κανείς, όμως, δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι η ανακατασκευή και η προστασία της μνήμης τους είναι χρήσιμη για το παρόν και το μέλλον. Ωστόσο, μπορεί η δημιουργία και η καταστροφή να ανήκουν σε έναν ατέρμονο κύκλο ζωής και φθοράς, γέννησης και θανάτου, μέχρι η φύση να αποδομήσει ολοκληρωτικά τις ανθρώπινες παρεμβάσεις, να αφομοιώσει τις πληγές της παραλίας από τα κτίσματα και εν τέλει να επικρατήσει, μετατρέποντας τη Σπιάτζα σε μία άθικτη ακτή και μία ιδανική παραλία, όπου δεν θα υπάρχει τίποτε άλλο εκτός της φυσικής αμμουδιάς, της στεριάς που συναντά τη θάλασσα και της απεραντοσύνης της για να την αγναντεύουμε. Με αυτόν τον τρόπο, η παραλία θα επανέλθει στην αρχική της μορφή. Θα μετατραπεί σε ένα θέατρο του κενού για μακρινά βλέμματα και διαρκή εισπνοή του θαλασσινού αέρα, ένα χώρο χωρίς οικεία χρήση, ενώ κανείς δεν αποκλείει πως σε κάποια στιγμή ίσως επανέλθουν οι καλύβες και το κάψιμο αυτών από τους θαμώνες της αμμουδιάς. Ίσως αυτό να είναι και το πιο πιθανό σενάριο για το μέλλον της Σπιάτζας.

Ε ι κόνα 4 4 . Το τοπ ί ο σ ε μ ί α δ ι α δ ι κα σ ί α α πο κά θ α ρ σ η ς α πό τ ι ς υ λ ι κ έ ς πα ρ ε μ β ά σ ε ι ς _ Π α ρ α λ ί α Σπ ι ά τζα ς _ 2 017_ α πό π ρ ο σωπ ι κό α ρχ ε ί ο

140 | S P I A G G I A

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Α

Braudel, Fernand, Coarelli, Filippo & Aymard Maurice. (1990). Η Μεσόγειος_Ο χώρος και η ιστορία. Μτφρ. Ε. Αβδελά, Ρ. Μπενβενίστε. Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια Careri, Francesco. (2001). Walkscapes_Walking as an Aesthetic Practice (Land&Scape series). Βαρκελώνη: Εκδόσεις Gustavo Gili De Certeau, Michel. (2010). Επινοώντας την καθημερινή πρακτική_Η πολύτροπη τέχνη του πράττειν. Μτφρ. Κ. Καψαμπέλη. Αθήνα: Εκδόσεις Σμίλη Frampton, Kenneth. (1999). Μοντέρνα Αρχιτεκτονική_Ιστορία και κριτική. Μτφρ. Θ. Ανδρουλάκης, Μ. Παγκάλου. Αθήνα: Εκδόσεις Θεμέλιο Gombrich, Ernst Hans. (1998). Το χρονικό της τέχνης. Μτφρ. Λ. Κάσδαγλη. Αθήνα: Εκδόσεις Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης Rapoport, Amos. (2010). Ανώνυμη αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες. Μτφρ. Δ. Φιλιππίδης. Αθήνα: Εκδόσεις Μέλισσα Simmel, G., Ritter, J. & Gombrich, E.H. (2004). Το τοπίο. Μτφρ. Ν. Δασκαλοθανάσης, Ν. Σαγκριώτης, Λ. Αναγνώστου. Αθήνα: Εκδόσεις Ποταμός Urbain, Jean-Didier. (2000). Στην ακροθαλασσιά_Η μεταμόρφωση του ταξιδιώτη σε παραθεριστή. Μτφρ. Τ. Πλυτά. Αθήνα: Εκδόσεις Ποταμός Walter, Benjamin. (2016). Μονόδρομος. Μτφρ. Ν. Ανδρικοπούλου. Αθήνα: Εκδόσεις Άγρα Καλαρά, Νάντια. (2013). Οι χρονικές στρατηγικές στο έργο του Robert Smithson. Διδακτορική διατριβή Π.Θ., Βόλος: Αυτοέκδοση

S P I A G G I A | 141

Καναρέλης, Θεοκλής & Μανωλίδης, Κώστας. (2009). Η διεκδίκηση της υπαίθρου_Φύση και κοινωνικές πρακτικές στη σύγχρονη Ελλάδα. Αθήνα: Εκδόσεις Ίνδικτος Κλουκίνας, Γιάννης. (2007). Σπιάτζα_Ταξίδι αναμνήσεων. Πύργος: Αυτοέκδοση Κούρος, Πάνος. (1999) Αισθητική του Αρχιτεκτονικού Ερειπίου. Διδακτορική διατριβή Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη: Αυτοέκδοση Μανωλίδης, Κώστας. (2003). Ωραίο, φρικτό κι απέριττο τοπίον!_ Οργανώσεις και προοπτικές του τοπίου στην Ελλάδα. Σκόπελος, Εκδόσεις Νησίδες Μπαμπινιώτης, Γιώργος. (1998). Λεξικό της νέας Ελληνικής γλώσσας. Αθήνα: Εκδόσεις Κέντρο Λεξικολογίας Μωραΐτης, Κώστας. (2015). Το τοπίο, πολιτιστικός προσδιορισμός του τόπου_ Σημειώσεις για τη νεότερη, τοπιακή επεξεργασία του τόπου. Αθήνα: Εκδόσεις Σιδέρης Ι. Σκουλαρίκος, Γιώργος. (1993). Πύργος-Κατάκωλο με τον Κωλοσούρτη_Χρονικό της μικρής μας πόλης. Αθήνα: Αυτοέκδοση Τερκενλή, Θεανώ. (1996). Το πολιτισμικό τοπίο_Γεωγραφικές προσεγγίσεις. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση Φιλιππίδης, Δημήτρης. (1984). Νεοελληνική αρχιτεκτονική. Αθήνα: Εκδόσεις Μέλισσα

142 | S P I A G G I A

Α Ρ Θ ΡΑ Ή Κ Ε ΦΑ Λ Α Ι Α Σ Ε Σ ΥΛ ΛΟ Γ Ι ΚΟΥ Σ ΤΟ Μ ΟΥ Σ

Καλαρά, Νάντια. (2015). Υπερμοντέρνο: Ιστορία και εντροπία στον Robert Smithson. Στο: Συμβιώσεις_Η αρχιτεκτονική στην εποχή των φυσικοπολιτισμών και της τεχνητής φύσης (σσ.190-195). Βόλος: Εκδόσεις Καστανιώτης Κρίτου, Κατερίνα. (2015). Η στιγμή του μετασχηματισμού του ενεργού χώρου σε ανενεργό κέλυφος. Στο: Συμβιώσεις_Η αρχιτεκτονική στην εποχή των φυσικοπολιτισμών και της τεχνητής φύσης (σσ.196-197). Βόλος: Εκδόσεις Καστανιώτης Τζιρτζιλάκης, Γιώργος. (2015). Ο δρόμος που δεν πήραμε - Για μια αρχαιολογία της θάλασσας στον σύγχρονο πολιτισμό. Στο: Συμβιώσεις_Η αρχιτεκτονική στην εποχή των φυσικοπολιτισμών και της τεχνητής φύσης (σσ.90-105). Βόλος: Εκδόσεις Καστανιώτης

S P I A G G I A | 143

ΔΟ Κ Ι Μ Ι Α – Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ο Ν Ι Κ Α Α Ρ Θ ΡΑ

Αντονάς, Αριστείδης. (2001). «Τοπιογραφήματα», Αρχιτεκτονικά Θέματα, τεύχος 35, σελ. 57-61 Αντονάς, Αριστείδης. (2001). «Ανακατοικήσεις των ερειπίων», Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Αραχωβίτης, Γιώργος. (2005). «Η νοσταλγία της ατελούς εμπορευματικής παραγωγής ή ας ξαναδούμε τα αυθαίρετα», Αρχιτέκτονες – Περιοδικό του ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ, τεύχος 54 – περίοδος Β’, σελ. 58-60 Δεμερτζής, Αργύρης. (2014). «Παίρνει το κύμα τα αυθαίρετα», Ελευθεροτυπία, φύλλο 15.03.2014 Κούρος Πάνος. (2004). «Μνημονικές διαδράσεις ως πρακτικές σύγχρονης τέχνης στην πόλη», Αρχιτέκτονες - Περιοδικό του ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ, τεύχος 45 - περίοδος Β’, σελ. 83-86 Νικολόπουλος, Γιάννης. (2010). «Αυθαίρετα με φως και πισίνα τη... θάλασσα», Το Βήμα, φύλλο 19.02.2010 Οικονόμου, Ουρανία. (2005). «Από την καλύβα του Καραγκιόζη... στο σαράι του Πασά», Αρχιτέκτονες – Περιοδικό του ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ, τεύχος 54 – περίοδος Β’, σελ. 70-71 Παπαϊωάννου, Τάσης. (2010) «Γεννηθήκαμε μέσα σε ερείπια και ερείπια αντικρίζουμε», Ελευθεροτυπία, φύλλο 26.06.2010 Τουρνικιώτης, Παναγιώτης. (2004). «Πρέπει να ξεχνάς για να θυμάσαι», Αρχιτέκτονες – Περιοδικό του ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ, τεύχος 45, σελ. 65

144 | S P I A G G I A

Α Ρ Θ ΡΑ Η Λ Ε Κ Τ Ρ Ο Ν Ι ΚΟΥ Π Ε Ρ Ι ΟΔ Ι ΚΟΥ

Αντονάς, Αριστείδης. (2007). «Η αναβολή της κατεδάφισης». Διαθέσιμο στη: https://antonas.files.wordpress.com/2007/08/ruin.pdf Μποιλέ, Μαρία. (2011). «Άγγλοι τοπιογράφοι στο Ρομαντισμό». Artmag, Διαθέσιμο στη: http://mathima-maroussi-martinou.blogspot.gr/2011/10/blogpost.html Παπαδημητρίου, Μαρία. (2009). «Τα ερείπια στη Μητρόπολη». Greek Architects. Αρχιτεκτονικές Ματιές, Διαθέσιμο στη: http://www.greekarchitects.gr/gr/αρχιτεκτονικες-ματιες/τα-ερείπια-στην-μητρόπολη-id2139 Ρουμπέκα, Κατερίνα. (2009). «Ρομαντισμός». Artmag, Διαθέσιμο στη: http:// www.artmag.gr/art-history/art-history/item/529-romanticism

Σ Π ΟΥΔ Α Σ Τ Ι Κ Ε Σ Ε Ρ ΓΑ Σ Ι Ε Σ Γεωργακοπούλου, Νεφέλη. (2006). Άφωνες Ιστορίες: Προσεγγίσεις του ερειπίου με αφορμή τον πύργο Κοντού. Ερευνητική προπτυχιακή εργασία Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, υπεύθυνη καθηγήτρια: Φοίβη Γιαννίση, Βόλος: Αυτοέκδοση Γροζόπουλος, Δημήτρης. (2013). Η γοητεία της φθοράς. Ερευνητική προπτυχιακή εργασία, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, υπεύθυνος καθηγητής: Α. Πάκα, Θεσσαλονίκη: Αυτοέκδοση Καραμάνου, Μαρία & Φωτοπούλου, Μαρία Ελένη. (2013). Πριν τη λήθη_Ένα υβριδικό τοπίο αυθαιρέτων στην παραλία του Επιταλίου. Ερευνητική προπτυ-

S P I A G G I A | 145

χιακή εργασία, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, υπεύθυνος καθηγητής: Λ. Παπαδόπουλος, Βόλος: Αυτοέκδοση Κουμαριανού, Ελεάννα. (2015). Κατοικώντας τα ερείπια της Μάνης_Πειράματα ελιγμών επιβίωσης. Διπλωματική προπτυχιακή εργασία, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, υπεύθυνος καθηγητής: Ε. Γαβρήλου, Βόλος: Αυτοέκδοση Κουτσελίνη, Βεατρίκη. (2015). Άγρια βλάστηση και αρχιτεκτονική. Εκδοχές κυριαρχίας και συνύπαρξης. Ερευνητική προπτυχιακή εργασία, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, υπεύθυνος καθηγητής: Κ. Μανωλίδης, Βόλος: Αυτοέκδοση Ντουρουντάκη, Ναταλί. (2012). Παραθαλάσσια Συμβάντα. Ερευνητική προπτυχιακή εργασία, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, υπεύθυνος καθηγητής: Μ. Παπαδημητρίου, Βόλος: Αυτοέκδοση Σιέρρα, Άρτεμις. (2013). Η αναστολή της ερείπωσης_Κατοίκηση πάνω από αρχαία ευρήματα. Διπλωματική προπτυχιακή εργασία, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, υπεύθυνος καθηγητής: Α. Αντονάς, Βόλος: Αυτοέκδοση

146 | S P I A G G I A

Ι Σ ΤΟΣ Ε Λ Ι Δ Ε Σ

http://arts.mythologica.fr/peinture/romantisme.htm http://el.wiktionary.org http://spiatza.blogspot.gr http://vytinaiika.blogspot.gr/2010/08/blog-post.html ht tp://w w w.apa rences.net/pe r iodes/romanti sme/l es - paysag i stes romantiques http://www.bing.com/maps/ http://www.eh-resources.org/romanticism-and-nature https://www.google.com/intl/el/earth/ http://www.netschoolbook.gr/solomos/kant.html http://www.tripinview.com http://w w w.universalis.fr/encyclopedie/ruines-esthetique/4-les-ruinescomme-theme-du-romantisme

Β Ο Λ Ο Σ

2 0 1 7