Το μοντέρνο στον 21ο αιώνα: Το εναλλακτικό μοντέρνο του Nicolas Bourriaud

Το μοντέρνο στον

21ο αιώνα

το εναλλακτικό μοντέρνο του Nicolas Bourriaud

Χαρίκλεια Νικηφοράκη

Το μοντέρνο στον

21ο αιώνα

το εναλλακτικό μοντέρνο του Nicolas Bourriaud

Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Ελένη Τάτλα Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Αθήνας Εσωτερική Αρχιτεκτονική, Διακόσμηση & Σχεδιασμός Αντικειμένων Σεπτέμβριος 2017

I

περίληψη

abstract

II

Περίληψη

Abstract

Σήμερα, επικρατεί η κοινή παραδοχή ότι η περίοδος που οριζόταν από το μεταμοντέρνο (postmodern) πλησιάζει στο τέλος της. Για το λόγο αυτό πολλοί θεωρητικοί έχουν προσπαθήσει να ερμηνεύσουν την κατάσταση που κυριαρχεί στις αρχές του 21ου αιώνα στον τομέα της οικονομίας, της πολιτικής, της τέχνης κ.α. Μια από τις πιο σημαντικές θεωρίες που φαίνεται ότι είχε ιδιαίτερη επιρροή και έδωσε το έναυσμα για περαιτέρω ανάλυση είναι αυτή του εναλλακτικού μοντέρνου (altermodern) όπως την ονόμασε ο Γάλλος κριτικός τέχνης Nicolas Bourriaud. Το βασικό ερευνητικό ερώτημα, λοιπόν, που αποτέλεσε αφορμή για τη δημιουργία αυτής της εργασίας είναι το «Πώς αναλύεται η σύγχρονη καλλιτεχνική πρακτική μέσα από τη θεώρηση του εναλλακτικού μοντέρνου του Nicolas Bourriaud και ποιες οι διαφορές της με τις δύο προηγούμενες περιόδους, αυτές του μοντέρνου κινήματος (modern movement) και του μεταμοντερνισμού;».

Nowadays, it is widely accepted that the period which is defined as the postmodern era is coming to an end. For this reason many theorists have tried to interpret the practices prevailing in the early 21st century in the fields of economy, politics, art etc. One of the most important theories that seemed to have had a particular influence and gave rise to further analysis is that of the altermodern as the French art critic Nicolas Bourriaud called it. Therefore, the main research question that led to the creation of this work is “How is the contemporary artistic practice analyzed through out the theory of altermodern of Nicolas Bourriaud and in what ways differs from the last two periods of art, those of the modern movement and postmodernism”.

Το 2009 έλαβε χώρα η Triennial στην Πινακοθήκη Τέχνης ‘Tate Britain’ του Λονδίνου, την οποία έκθεση επιμελήθηκε ο Nicolas Bourriaud. Εκεί παρουσιάστηκαν έργα καλλιτεχνών, τα οποία, κατά τους διοργανωτές, έθεταν την εξής υπόθεση: το τέλος του μεταμοντερνισμού και την ανάδυση μιας παγκόσμιας εναλλακτικής μοντερνικότητας. Σε γενικές γραμμές, η έκθεση είχε σαν στόχο να δείξει με ποιο τρόπο οι σύγχρονοι καλλιτέχνες ανταποκρίνονται στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης όπου σήμερα όλοι ζούμε. Σκοπός, λοιπόν, της παρούσας ερευνητικής εργασίας είναι η μελέτη και η ανάλυση της θεωρίας του Nicolas Bourri-

In 2009, the Triennial took place at the Art Gallery ‘Tate Britain’ in London, which was curated by Nicolas Bourriaud.

There, there were works of artists, which, according to the organizers, formed the following hypothesis: the end of postmodernism and the emergence of a global altermodernity. In general, the aim of the exhibition was to show how contemporary artists responded to the context of globalization where we all live as well as experience it today.

The aim of this research is to study and analyze the theory of Nicolas Bourriaud in order to show an alternative way of viewing contemporary artistic practice and, in addition, to compare the contemporary period with the two previous ones, those of the modern movement and postmodernism.

aud ώστε να φανεί ένας εναλλακτικός τρόπος θεώρησης της σύγχρονης καλλιτεχνικής πρακτικής και, επιπλέον, να γίνει σύγκριση της σύγχρονης με τις δύο προηγούμενες περιόδους, αυτές του μοντέρνου κινήματος και του μεταμοντερνισμού.

Λέξεις κλειδιά: μοντέρνο κίνημα, μεταμοντερνισμός, εναλλακτικό μοντέρνο, πολιτιστική παγκοσμιοποίηση, δίκτυο, πλοήγηση, μετάφραση, σημειοναύτης, πολιτιστικός νομάς, κρεολός, homo viator

Keywords: modern movement, postmodernism, altermodern, cultural globalization, network, navigation, translation, semionaut, cultural nomad, creole, homo viator

III

IV

το μοντέρνο στον 21ο αιώνα: το εναλλακτικό μοντέρνο του Nicolas Bourriaud

Περιεχόμενα Περίληψη Abstract Εισαγωγή

I II 1

1. Τα κινήματα και οι ιδεολογίες του 20ου αιώνα

1.1 Το μοντέρνο κίνημα

3 5 10 13 22

2. Ο μοντερνισμός στον 21ο αιώνα

27 29 38

3. Συμπεράσματα

45

4. Πηγές

53 55 56 58 58 58 59

1.2 Το κτίριο της σχολής Bauhaus στο Dessau 1.3 Μεταμοντερνισμός 1.4 Η κατοικία της Vanna Venturi 2.1 Το εναλλακτικό μοντέρνο 2.2 Το καταφύγιο ‘Nomadic shelter’

4.1 Βιβλιογραφία 4.2 Δημοσιευμένες πηγές 4.3 Αδημοσίευτες πηγές 4.4 Οπτικοακουστικό υλικό 4.5 Ιστοσελίδες 4.6 Πηγές φωτογραφιών

V

το μοντέρνο στον 21ο αιώνα: το εναλλακτικό μοντέρνο του Nicolas Bourriaud

εισαγωγή

1

Εισαγωγή Η ερευνητική εργασία έχει στηριχθεί στην ανασκόπηση της βιβλιογραφίας σε σχέση με το τι είναι μοντέρνο, μεταμοντέρνο και εναλλακτικό μοντέρνο. Έχουν μελετηθεί βιβλία, άρθρα και διαλέξεις σε μια προσπάθεια να γίνει μια, σε βάθος, έρευνα ώστε μέσω της σύγκρισης του περασμένου αιώνα με τη σύγχρονη πραγματικότητα, όπως την προσεγγίζει ο Nicolas Bourriaud, να κατανοηθεί η πορεία της τέχνης και της αρχιτεκτονικής. Επιπλέον, παρουσιάζονται μια σειρά από εικόνες με παραδείγματα από τους τομείς της τέχνης και της αρχιτεκτονικής με στόχο ο αναγνώστης να έχει την ευκαιρία να κατανοήσει περαιτέρω κάποιες έννοιες και όρους που έχουν να κάνουν με τις θεωρήσεις που μελετώνται. Στην πρώτη ενότητα εξετάζεται το μοντέρνο κίνημα και ο μεταμοντερνισμός. Αναλύονται οι βασικές αρχές στο σύνολο της κοινωνίας όπως αυτές καταγράφηκαν από τους θεωρητικούς της εποχής. Στη συνέχεια, παρουσιάζονται οι βασικές πτυχές στον τομέα της αρχιτεκτονικής από όπου οδηγούμαστε στην ανάλυση ενός κτιρίου ως αντιπροσωπευτικού παραδείγματος της κάθε περιόδου. Η δεύτερη ενότητα αφορά τη θεωρία του εναλλακτικού μοντέρνου του Γάλλου κριτικού τέχνης, Nicolas Bourriaud. Καταγράφονται τα βασικά χαρακτηριστικά αυτής της θεώρησης και εντοπίζονται οι κύριες έννοιες μέσα από βιβλία του ίδιου του Bourriaud αλλά και μέσω της ανάλυσης που κάνουν άλλοι ερευνητές. Έπειτα αναφέρεται ένα παράδειγμα αρχιτεκτονικής το οποίο εφαρμόζει τη θεωρία του εναλλακτικού μοντέρνου. Στο τέλος της ερευνητικής εργασίας παρουσιάζονται κάποιες παρατηρήσεις και συμπεράσματα βάσει όσων αναλύθηκαν.

τα κινήματα και οι ιδεολογίες του 20ου αιώνα

1

5

01 / τα κινήματα και οι ιδεολογίες του 20ου αιώνα

1.1 Το μοντέρνο κίνημα

«Ένας πίνακας του Klee με τίτλο “Angelus Novus” παριστάνει έναν άγγελο έτοιμο να πετάξει μακριά από κάτι που παρατηρεί με μεγάλη προσήλωση. Τα μάτια του είναι εκστατικά, το στόμα του ανοιχτό, τα φτερά του απλωμένα. Να πως απεικονίζει κάποιος τον άγγελο της ιστορίας. Το πρόσωπο του είναι στραμμένο στο παρελθόν. Μέσα από αλυσιδωτά γεγονότα, βλέπει μια μοναδική καταστροφή να στοιβάζει συντρίμμια πάνω σε συντρίμμια και να τα σωριάζει μπροστά στα πόδια του. Ο άγγελος θα ήθελε να μείνει εκεί, να ξυπνήσει τους νεκρούς και να ξαναστεριώσει ό, τι συντρίφτηκε. Όμως, από τον Παράδεισο ξεσπά μια θύελλα. αρπάζει τα φτερά του με τέτοια βία, που ο άγγελος δεν μπορεί πια να τα κλείσει. Η θύελλα αυτή τον σπρώχνει, χωρίς να μπορεί να αντιδράσει, στο μέλλον όπου έχει στραμμένη την πλάτη του, ενώ ο σωρός από τα συντρίμμια υψώνεται μέχρι τον ουρανό. Η θύελλα είναι αυτό που ονομάζουμε πρόοδος.»

Walter Benjamin Theses on the Philosophy of History, 1940 Απόσπασμα από το βιβλίο του Kenneth Frampton «Μοντέρνα Αρχιτεκτονική: ιστορία και κριτική» (σ. 18)

Από άποψη ετυμολογίας μπορούν να αναγνωριστούν τρεις βασικές έννοιες στη λέξη ‘μοντέρνο’. Αρχικά, εννοούμε το παρόν, το τρέχων. Μια δεύτερη σημασία είναι αυτή του καινούριου με την έννοια ότι η λέξη «…‘μοντέρνο’ χρησιμοποιείται ώστε να περιγράψει το παρόν που βιώνεται σα μια χρονική περίοδο, και η οποία έχει ορισμένα ειδικά χαρακτηριστικά, τα οποία τη ξεχωρίζουν από την προηγούμενη περίοδο»1. Μια τρίτη σημασία της λέξης είναι η έννοια του στιγμιαίου, του παροδικού και όχι ενός καθορισμένου παρελθόντος αλλά μιας «…απροσδιόριστης αιωνιότητας»2. Και οι τρεις αυτές σημασίες της λέξης ‘μοντέρνο’ αναφέρονται στο παρόν με την έννοια της νεωτερικότητας. Ως κίνημα, ο μοντερνισμός ή, αλλιώς, η εποχή της νεωτερικότητας αποτελεί τη θεώρηση, η οποία αναπτύχθηκε λόγω κάποιων συγκυριών που συντελέστηκαν το 19ο αιώνα στους τομείς της κοινωνίας, της οικονομίας, της τεχνολογίας κ.α. Με «…την αύξηση Heynen, Hilde. (1999). Architecture and Modernity: A Critique.

Cambridge, Massachusetts: MIT Press. Ανακτήθηκε 2 Νοεμβρίου 2016 από http://www.mom.arq.ufmg.br/mom/arq_interface/1a_ aula/Architecture_and_Modernity_A_Critique.pdf, σ. 8 1

2

Ο.π. σ. 8

της οικοδομικής παραγωγής…την ταχύτερη και μεγαλύτερης κλίμακας μεταβολή του αστικού και αγροτικού περιβάλλοντος… τη δυνατότητα, που συγκεκριμενοποίησε η σύγχρονη βιομηχανία, να μπορούν όλοι στον ίδιο βαθμό να χρησιμοποιούν τα πολιτιστικά αγαθά…καθώς επίσης…τη νέα κριτική στάση απέναντι στα κοινωνικά πράγματα…»3 οι καλλιτέχνες και οι αρχιτέκτονες θεώρησαν σημαντικό να αφήσουν πίσω τα μοντέλα του παρελθόντος και τις παραδοσιακές πρακτικές ώστε να μπορέσουν να ανταποκριθούν στις νέες αυτές ανάγκες. Την περίοδο, λοιπόν, ανάπτυξης του μοντέρνου κινήματος συντελείται ρήξη με το παρελθόν και δίνεται προτεραιότητα στην αντικειμενικότητα, τον ορθολογισμό και την επιστημονική εξήγηση των πραγμάτων. Στην εξέλιξη αυτή συνέβαλλαν αποφασιστικά οι πρωτοπορίες ή αλλιώς τα κινήματα της avant-garde, τα οποία σχηματίστηκαν τη δεύτερη δεκαετία του 20ου αιώνα. Η ανάλυση που κάνει ο Josep Maria Montaner για τους όρους ‘πρωτοπορίες’ και ‘μοντέρνο κίνημα’ μας βοηθάει στο να τους κατανοήσουμε καλύτερα: «Αντιλαμβανόμαστε ως πρωτοπορίες τους δημιουργούς που προτείνουν σημαντικές καινοτομίες μεταξύ του 1910 και του 1930, και ως μοντέρνο κίνημα την εξάπλωση, διεθνοποίηση, Benevolo, Leonardo. (χ.η.). Λαζαρίδης, Παντελής (επιμ. & μτφρ.). «Η ιστορικότητα του αρχιτεκτονικού έργου». Αθήνα: Α. Λιβάνης και Σία, σ. 353 3

6

το μοντέρνο στον 21ο αιώνα: το εναλλακτικό μοντέρνο του Nicolas Bourriaud

και υλοποίηση αυτών των θεωρητικών τοποθετήσεων από τα τέλη του 1920 και μετά, από τη στιγμή δηλαδή που χάνεται η διαλεκτική μεταξύ αρχιτεκτονικής και πρωτοπορίας»4.

παλιά απευθύνεται στο ατομικό. Η νέα απευθύνεται στο γενικό. Ο αγώνας του ατομικού ενάντια στο γενικό φαίνεται τόσο στον παγκόσμιο πόλεμο όσο και στη σημερινή τέχνη»6.

Με βάση τα παραπάνω, ένα από τα αιτήματα του μοντέρνου κινήματος είναι η τέχνη και η αρχιτεκτονική να δώσουν καλύτερη ποιότητα ζωής στον απλό άνθρωπο. Με τον τρόπο αυτό ο ρόλος των μοντερνιστών αποκτά κοινωνικό χαρακτήρα. Αυτό εκφράζει ο Γερμανός αρχιτέκτονας Bruno Taut στα πλαίσια του κινήματος του ευρωπαϊκού αρχιτεκτονικού εξπρεσιονισμού: «τέχνη και λαός πρέπει να αποτελούν μια ολότητα. Η τέχνη πρέπει να πάψει να αποτελεί πολυτέλεια για τους λίγους. Αντίθετα πρέπει να την απολαμβάνουν και να τη ζουν και οι πλατιές μάζες. Στόχος είναι η συμμαχία των τεχνών υπό την προστασία μιας μεγαλειώδους αρχιτεκτονικής»5. To ίδιο αίτημα είχαν εκφράσει και οι εκπρόσωποι του κινήματος De Stijl: «υπάρχει μια παλιά και μια νέα συνείδηση του χρόνου. Η

Το παραπάνω απόσπασμα από το πρώτο μανιφέστο του De Stijl φανερώνει και την αντίθεση των εκφραστών του κινήματος προς τις παρελθοντικές μορφές. Λόγω των νέων προκλήσεων που είχαν εμφανιστεί, δηλαδή, «… νέες ανάγκες, από άποψη ποιότητας, στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, νέα υλικά και τεχνικές κατασκευής και η υπαγωγή του κτιρίου σε νέες λειτουργικές, κυρίως, οικονομικές επιταγές»7, η απόρριψη της παράδοσης γινόταν επιτακτική. Όπως αναφέρει και ένας από τους εκφραστές του φουτουριστικού κινήματος, ο Antonio Saint’ Elia: «στη σύγχρονη ζωή σταματά η διαδικασία της συνεπούς εξέλιξης του στιλ. Η αρχιτεκτονική ξεκόβει από την παράδοση και αρχίζει αναγκαστικά από την αρχή. Ο υπολογισμός της Conrads, Ulrich. (1977). Μανιφέστα και προγράμματα της αρχιτεκτονικής του 20ου αιώνα. Αθήνα: Επίκουρος, σ. 32 6

Montaner, Josep Maria. (1999). Ιστορία της σύγχρονης αρχιτεκτονικής: κινήματα ιδέες και δημιουργοί στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα. Αθήνα: Νεφέλη, σ. 28 4

Frampton, Kenneth. (2009). Μοντέρνα αρχιτεκτονική: Ιστορία και κριτική. Αθήνα: Θεμέλιο, σ. 113 5

Habermas, Jürgen. (1989). Modern and Postmodern Architecture. Ανακτήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 2016 από: http://faculty.arch. utah.edu/miller/Modern%20and%20Post-Modern%20Architecture.pdf, σ. 419 7

Εικόνα 1. Η χρωματιστή γυάλινη οροφή του περιπτέρου που δημιούργησε ο Bruno Taut στα πλαίσια της έκθεσης της Werkbund στην Κολωνία το 1914. Μέσω της γυάλινης αρχιτεκτονικής οι εκφραστές της επιζητούσαν την καθαρότητα και την ειλικρίνεια. Πηγή: http://cdn2.all-art.org/Architecture/

8

το μοντέρνο στον 21ο αιώνα: το εναλλακτικό μοντέρνο του Nicolas Bourriaud

αντοχής του υλικού, η χρησιμοποίηση του σιδηρομπετόν και του σίδερου κάνουν αδύνατη μια «αρχιτεκτονική» σε κλασική και συνηθισμένη έννοια. Τα νέα δομικά υλικά και οι επιστημονικές μας αντιλήψεις δεν μπορούν να εναρμονιστούν με την κατηγορία των ιστορικών στιλ…»8. Επιπροσθέτως, το στοιχείο της καθαρότητας και της λιτότητας χωρίς περιττά διακοσμητικά στοιχεία είναι σημαντικά για τους εκφραστές του μοντερνισμού. Ιδιαίτερα, μέσω της απουσίας διακοσμητικών στοιχείων είχαν ως βαθύτερο στόχο να μεταδώσουν τα στοιχεία «…της οικονομίας και της ηθικής ακεραιότητας»9. Αυτό εκφραζόταν, για παράδειγμα, στο κίνημα De Stijl μέσω της επιλογής των τριών βασικών χρωμάτων (κόκκινο, κίτρινο και μπλε) αλλά και μέσα από το στοιχείο της οριζόντιας και κάθετης γραμμής. Η καθαρότητα αυτών των στοιχείων φαίνεται σε ένα από τα πιο σπουδαία αρχιτεκτονικά κτίρια του μοντερνισμού, την κατοικία Shröder-Shräder, η

οποία κτίστηκε από τον Gerrit Rietvelt στην Ουτρέχτη το 1924. Το χαρακτηριστικό της καθαρότητας αλλά και της ειλικρίνειας προσπάθησαν να επιτύχουν και οι εκπρόσωποι του ευρωπαϊκού αρχιτεκτονικού εξπρεσιονισμού μέσα από τη χρήση της διαφάνειας. Όπως γράφει ο Paul Scheerbart το 1914: «αν θέλουμε να ανεβάσουμε τον πολιτισμό μας σε ψηλότερο επίπεδο, είμαστε έτσι ή αλλιώς αναγκασμένοι να αλλάξουμε την αρχιτεκτονική μας…αυτό μας είναι δυνατό μόνο αν εφαρμόσουμε τη γυάλινη αρχιτεκτονική, που αφήνει το φως του ήλιου και του φεγγαριού και των άστρων να μπαίνει στους χώρους που ζούμε όχι μόνο από ένα-δύο παράθυρα, αλλά όσο το δυνατό από περισσότερους τοίχους, που είναι από γυαλί – από χρωματιστό γυαλί»10. Γενικά, η μοντέρνα αρχιτεκτονική, ως μορφή τέχνης, δεν κινήθηκε μόνο «…στη σφαίρα της αισθητικής, αλλά, επιπλέον, επιχείρησε να ικανοποιήσει συγκεκριμένους πρακτικούς σκοπούς»11. Η σχέση ανάμεσα στην αισθητική και

την πρακτική ή, αλλιώς, τη φόρμα και τη λειτουργία αντίστοιχα ως χαρακτηριστικό του μοντέρνου κινήματος αποτελεί και τη «…βασική διαφορά μεταξύ του μοντέρνου κινήματος και της κλασικής, Μεσαιωνικής και Αναγεννησιακής αρχιτεκτονικής…»12, αφού στη δεύτερη περίπτωση η σχέση αυτή δεν υπάρχει. Όπως αναφέρει ο Benevolo : «… αυτή είναι η πραγματική έννοια του «φονξιοναλισμού». Στην πραγματικότητα δεν πρόκειται οι λειτουργίες να αντιπαρατεθούν στις μορφολογικές ανάγκες, στα πλαίσια του παλιού συστήματος αξιών, αλλά προτείνεται να ιδωθούν και οι πρώτες και οι δεύτερες μέσα σε μια νέα προοπτική»13. Σύμφωνα, λοιπόν, με όλα τα παραπάνω, το μοντέρνο κίνημα ανέλαβε σημαντικές προκλήσεις σε αντίθεση Cultures’’. Ανακτήθηκε 10 Νοεμβρίου 2016 από: http://courses. arch.ntua.gr/el/aisuhtikes_uevries/ekpaideytiko_yliko/ekpaideytiko_yliko_.html, σ. 2 Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Ιστορία και θεωρία 6, η σύγχρονη εποχή. Ανακτήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 2016 από: courses.arch.ntua.gr/fsr/123590/syghroniepohi2.pdf, σ. 21 12

8

Conrads, Ulrich. (1977). Μανιφέστα και προγράμματα της αρχιτεκτονικής του 20ου αιώνα. Αθήνα: Επίκουρος, σ. 28

10

Montaner, Josep Maria. (1999). Ιστορία της σύγχρονης αρχιτεκτονικής: κινήματα ιδέες και δημιουργοί στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα. Αθήνα: Νεφέλη, σ. 27

11

9

Conrads, Ulrich. (1977). Μανιφέστα και προγράμματα της αρχιτεκτονικής του 20ου αιώνα. Αθήνα: Επίκουρος, σ. 24 Tatla, Helen. (2007). Aspects of universality in Modern and Postmodern architecture. Άρθρο που παρουσιάστηκε στο International Congress of Aesthetics 2007 ‘‘Aesthetics Bridging

9

01 / τα κινήματα και οι ιδεολογίες του 20ου αιώνα

Benevolo, Leonardo. (χ.η.). Λαζαρίδης, Παντελής (επιμ. & μτφρ.). «Η ιστορικότητα του αρχιτεκτονικού έργου». Αθήνα: Α. Λιβάνης και Σία, σ. 361 13

με την αρχιτεκτονική του 19ου αιώνα. Όπως αναφέρει ο Habermas: το μόντερνο κίνημα «Ξεπέρασε τον στυλιστικό πλουραλισμό και τις διακρίσεις και τις διαιρέσεις τις οποίες περιλάμβανε η αρχιτεκτονική»14. Επιπλέον, ο Γερμανός φιλόσοφος, ως ένας από τους πιο ένθερμους υποστηρικτές του μοντέρνου κινήματος, τονίζει ότι: «…οι αξίες τις οποίες ένα έργο αρχιτεκτονικής οφείλει να εκφράζει, θα πρέπει να αποτελούν αντικείμενο μόνιμης νομιμοποίησης μέσα σε ένα λογικό επικοινωνιακό πλαίσιο»15. Παρ’ όλα αυτά μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο οι αρχές του μοντέρνου κινήματος χρησιμοποιήθηκαν με τέτοιο τρόπο ώστε να το απομακρύνουν από τον κοινωνικό του ρόλο. «Ενώ το μοντέρνο κίνημα αναγνώριζε και ανταποκρινόταν, καταρχήν, στις προκλήσεις που παρουσιάστηκαν από τις Habermas, Jürgen. (1989). Modern and Postmodern Architecture. Ανακτήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 2016 από: http://faculty.arch. utah.edu/miller/Modern%20and%20Post-Modern%20Architecture.pdf, σ. 421 14

Tatla, Helen. (2015). The investigation of the relation of mathematics to architectural form as a moral and political enquiry.

A philosophical discussion. Ανακοίνωση δημοσιευμένη στο Iternational center of Greek philosophy and culture & kb. Αθήνα: Ιωνία, σ. 286 15

10

Εικόνα 2. Η σχολή Bauhaus

το μοντέρνο στον 21ο αιώνα: το εναλλακτικό μοντέρνο του Nicolas Bourriaud

Πηγή: http://www.tate.org.uk/

ποιοτικά νέες ανάγκες και τις νέες δυνατότητες τεχνικού σχεδιασμού, ήταν ουσιαστικά ανήμπορο απέναντι στις συστημικές εξαρτήσεις από την επιτακτική ανάγκη της αγοράς και του διοικητικού σχεδιασμού… Επιπλέον, με τις φιλοδοξίες της ιδεολογίας του φουνξιοναλισμού, η αρχιτεκτονική ήταν ανεπαρκώς εξοπλισμένη για να αντιμετωπίσει τους κινδύνους που προκάλεσε η περίοδος ανασυγκρότησης μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο - η περίοδος κατά την οποία το διεθνές στυλ διαδόθηκε»16. Έτσι, λοιπόν, ήδη από το 1929-1930 ξεκινά μια καινούρια περίοδος, η οποία διαρκεί μέχρι τα τέλη του 1950 περίπου: η περίοδος μετάδοσης του διεθνούς στυλ (international style), «…μιας αρχιτεκτονικής που οι νόμοι της παραγωγής στις προηγμένες χώρες αποδέχονται προοδευτικά ως νέα μέθοδο και εικόνα»17. Πρόκειται για τη συνέχεια των προτάσεων Habermas, Jürgen. (1989). Modern and Postmodern Architecture. Ανακτήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 2016 από: http://faculty.arch. utah.edu/miller/Modern%20and%20Post-Modern%20Architecture.pdf, σσ. 422-3 16

Montaner, Josep Maria. (1999). Ιστορία της σύγχρονης αρχιτεκτονικής: κινήματα ιδέες και δημιουργοί στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα. Αθήνα: Νεφέλη, σ. 29 17

του μοντέρνου κινήματος «…σε ότι έχει σχέση με το ιδίωμα, τη χρήση της προηγμένης τεχνολογίας και τις αρχές της πολεοδομίας»18. Μέσω της ανάπτυξης του διεθνούς στυλ το μοντέρνο κίνημα πέφτει θύμα του καπιταλισμού και χάνει τα ποιοτικά του χαρακτηριστικά. «Αυτό που λειτουργεί για την οικονομία και για τη διοίκηση…δεν θα αποδειχθεί “λειτουργικό” στα πλαίσια της ζωής των κατοίκων...Ο «φουνξιοναλισμός» ο οποίος προσπαθεί να κατασκευάσει κτίρια σε σχέση με τις ανάγκες των χρηστών τους θα πρέπει να γίνει κατανοητός υπό αυτή την έννοια»19.

1.2 Το κτίριο της σχολής Bauhaus στο Dessau Το κτίριο στο Dessau, όπου στεγάστηκε η σχολή του Bauhaus, ενσαρκώνει απόλυτα τις βασικές αρχές του μοντέρνου κινήματος. Η σχολή Bauhaus ιδρύθηκε από τον αρχιτέκτονα Walter Gropius, το 1919, στη Βαϊμάρη απ’ όπου μεταφέρεται στο Dessau 18

Ο.π. σ. 43

Habermas, Jürgen. (1989). Modern and Postmodern Architecture. Ανακτήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 2016 από: http://faculty.arch. utah.edu/miller/Modern%20and%20Post-Modern%20Architecture.pdf, σ. 423 19

το 1923 και, τέλος, το 1932 στο Βερολίνο. Είχε σα βασικό στόχο να ενώσει τη θεωρητική με την πρακτική καλλιτεχνική δημιουργία, το οποίο θα βοηθούσε να «…ξεπεραστεί το χάσμα ανάμεσα στον καλλιτέχνη και στον τεχνίτη, που πραγματοποιεί τις ιδέες του πρώτου»20. Για το σκοπό αυτό και μετά από πρωτοβουλία του Gropius, η σχολή σχηματίστηκε από την ένωση δύο καλλιτεχνικών σχολών της Βαϊμάρης: την Ακαδημία των Καλών Τεχνών και τη σχολή Εφαρμοσμένων Τεχνών. Το κτίριο της σχολής στο Dessau, ως εκφραστής του μοντερνισμού, έχει σα στόχο την εξυπηρέτηση των ανθρώπινων αναγκών και άρα έχει χαρακτήρα καθαρά λειτουργικό, ορθολογικό. Επίσης, για την οικοδόμηση του κτιρίου χρησιμοποιήθηκαν νέα υλικά όπως, χάλυβας, μπετόν, γυαλί και νέοι τρόποι κατασκευής. Γενικά, υπήρχε «…η καταφατική θέση απέναντι στη βιομηχανική παραγωγή, την οποία εντάσσει στο πρόγραμμα του, προσπαθώντας μόνο να υποτάξει τη μηχανή στη θέληση του δημιουργικού σχεδιαστή»21. Λάββας, Π. Γεώργιος (2008). Επίτομη ιστορία της αρχιτεκτονικής. Θεσσαλονίκη: University Studio Press, σ. 285

20

21

Ο.π.

12

το μοντέρνο στον 21ο αιώνα: το εναλλακτικό μοντέρνο του Nicolas Bourriaud

Η συγκεκριμένη ιδεολογία εφαρμόστηκε στο κτίριο που στέγαζε τη σχολή, στα έπιπλα που κατασκευάζονταν μέσα σε αυτήν ακόμη και στο πρόγραμμα διδασκαλίας. Χαρακτηριστικά ήταν τα γυάλινα τοιχοπετάσματα στο εξωτερικό του κτιρίου που επέτρεπε την ένωση του μέσα με το έξω και τη διάχυση του φωτός στο εσωτερικό του με αποτέλεσμα να δημιουργείται η αίσθηση της διαφάνειας. Το 1933, το Bauhaus κλείνει λόγω του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.

1.3 Μεταμοντερνισμός

Εικόνα 3,4. Πειραματισμός και μελέτη υλικών στη σχολή Bauhaus. Οι εικόνες παρουσιάζουν δύο κατασκευές: η πρώτη έχει δημιουργηθεί από μέταλλο (αριστερά) και η δεύτερη από γυαλί (δεξιά) Πηγή: http://www.tate.org.uk/

13

01 / τα κινήματα και οι ιδεολογίες του 20ου αιώνα

Ο καπιταλισμός, η εκβιομηχάνιση, οι δύο Παγκόσμιοι Πόλεμοι, ο πυρηνικός όλεθρος (στη Χιροσίμα και στο Ναγκασάκι) και, σε γενικές γραμμές, η αστάθεια που χαρακτηρίζει την περίοδο μετά τον μοντερνισμό, ώθησε τους θεωρητικούς, γύρω στο 1970, να αναζητήσουν νέες ιδέες για τον τρόπο ζωής στις κοινωνίες. Αστάθεια εντοπίζεται ακόμα και στις ιδεολογίες και στις

επιστημονικές γνώσεις. «Κάποιοι έχουν προσπαθήσει να ερμηνεύσουν τον θεωρητικό αποπροσανατολισμό της εποχής μας, μέσα από τη σταδιακή ή απότομη διάλυση των «μεγάλων» ιδεολογιών: για παράδειγμα, την υποχώρηση κάποιων θρησκευτικών οραμάτων για τον κόσμο, ή την κατάρρευση του «ορθόδοξου» λεγόμενου μαρξισμού…»22. Την εποχή αυτή, λοιπόν, τέθηκε ο όρος μεταμοντερνισμός ή μετανεωτερική εποχή εννοώντας το τέλος του μοντερνισμού και της νεωτερικότητας. Σε σχέση με την προέλευση του όρου, όπως αναφέρει ο Charles Jencks στη πραγματεία του “The language of postmodern architecture”, η πρώτη αναφορά του όρου μεταμοντέρνο τέθηκε το 1949 στο άρθρο του Josef Hudnut “The post-modern house”. Για το θέμα αυτό μιλάει και ο Olivier Revault d’ Allones στο άρθρο του «Μικρή ιστορία της λέξης «Μεταμοντέρνο»: «…η λέξη «μεταμοντέρνο» γεννήθηκε στις Ηνωμένες Revault, Olivier d’ Allones. Βέλτσος, Γιώργος. Λιάπης, Γιάννης. Γεωργίου, Θεόδωρος. Πολύζος, Γιάννης. Κούρκουλας, Αντρέας. κ.α. (1988). Μοντέρνο μεταμοντέρνο. Αθήνα: Σμίλη. Ανακτήθηκε στις 19 Μαρτίου 2017 από: http://courses.arch.ntua. gr/el/aisuhtikes_uevries/ekpaideytiko_yliko/ekpaideytiko_yliko_. html, σ. 22 22

14

το μοντέρνο στον 21ο αιώνα: το εναλλακτικό μοντέρνο του Nicolas Bourriaud

Πολιτείες, στα 1975 μέσα από ορισμένα περιοδικά στο χώρο της αρχιτεκτονικής…τον επόμενο χρόνο, το 1976, εκδίδεται το περιοδικό October… ήδη η λέξη «μεταμοντέρνο» αρχίζει να ξεπερνάει το χώρο της αρχιτεκτονικής και να χαρακτηρίζει τάσεις που υπάρχουν σε άλλες τέχνες, αρχίζοντας από τη ζωγραφική και τη γλυπτική»23. Σε σχέση με το πρόθεμα «μετά-» έχουν δοθεί ποικίλες ερμηνείες. Μια από αυτές τις ερμηνείες είναι και αυτή του Jürgen Habermas, ο οποίος συγκεκριμένα αναφέρει: «…όσοι χρησιμοποιούν το πρόθεμα «μετά» θέλουν να αποκοπούν από το παρελθόν: δεν μπορούν, ωστόσο, να δώσουν ένα νέο όνομα στο παρόν, καθώς δεν έχουν απαντήσεις για τα αναγνωρίσιμα προβλήματα του μέλλοντος. Όροι όπως «μετα-διαφωτισμός» ή «μετά-ιστορία» υπηρετούν την ίδια λειτουργία. Τέτοιες χειρονομίες βιαστικής

Revault, Olivier d’ Allones. Βέλτσος, Γιώργος. Λιάπης, Γιάννης. Γεωργίου, Θεόδωρος. Πολύζος, Γιάννης. Κούρκουλας, Αντρέας. κ.α. (1988). Μοντέρνο μεταμοντέρνο. Αθήνα: Σμίλη. Ανακτήθηκε στις 19 Μαρτίου 2017 από: http://courses.arch.ntua. gr/el/aisuhtikes_uevries/ekpaideytiko_yliko/ekpaideytiko_yliko_. html, σ. 11 23

απόρριψης είναι κατάλληλες για περιόδους μετάβασης»24. Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι υπήρχε η διάθεση να απορριφθεί το κίνημα του μοντερνισμού, ώστε να αντικατασταθεί από κάτι νέο. Ένας από τους λόγους για τους οποίους υπήρχε η επιτακτική ανάγκη να συμβεί αυτό είναι επειδή θεωρήθηκε ότι το «…«μοντέρνο», αρχίζοντας από την αρχιτεκτονική, ήταν ένα είδος απανθρωποίησης, η συστηματική χρήση ή αναφορά στα βιομηχανικά προϊόντα…με λίγα λόγια, η αντικατάσταση των παραδοσιακών αξιών της τέχνης με αξίες οικονομικές και χρησιμοθηρικές. Το «μοντέρνο» εμφανίζεται, τελικά, σαν υποδούλωση της τέχνης στον καπιταλισμό»25. Ωστόσο, πολλοί μελετητές αμφιβάλλουν αν πραγματικά Habermas, Jürgen. (1989). Modern and Postmodern Architecture. Ανακτήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 2016 από: http://faculty.arch. utah.edu/miller/Modern%20and%20Post-Modern%20Architecture.pdf, σ. 416 24

Revault, Olivier d’ Allones. Βέλτσος, Γιώργος. Λιάπης, Γιάννης. Γεωργίου, Θεόδωρος. Πολύζος, Γιάννης. Κούρκουλας, Αντρέας. κ.α. (1988). Μοντέρνο μεταμοντέρνο. Αθήνα: Σμίλη. Ανακτήθηκε στις 19 Μαρτίου 2017 από: http://courses.arch.ntua. gr/el/aisuhtikes_uevries/ekpaideytiko_yliko/ekpaideytiko_yliko_. html, σ. 12 25

15

01 / τα κινήματα και οι ιδεολογίες του 20ου αιώνα

υπήρξε ρήξη με το μοντερνισμό ώστε να δοθεί η σκυτάλη σε κάποιο άλλο κίνημα ή ιδεολογία. Αυτό που έχει παρατηρηθεί σε σχέση με το μετα-μοντερνισμό είναι ότι «…η λέξη «μεταμοντέρνο» είχε το τεράστιο πλεονέκτημα του να είναι διττή στην ίδια της τη δομή: το «μετά» και το «μοντέρνο». Αναφέρεται έτσι ταυτόχρονα στην προηγούμενη κατάσταση και στη νέα κατάσταση»26. Άρα, από τη μια, υπάρχει μια τάση να συνεχιστεί το χθες, και από την άλλη υπάρχει η πρόθεση να δοθεί τέλος στην προηγουμένη εποχή. Ένα βασικό χαρακτηριστικό της μεταμοντέρνας εποχής είναι η ιδιαίτερη σημασία που δίνεται στην πληροφορία ή τη γνώση. Την προηγούμενη εποχή, του μοντερνισμού και της νεωτερικότητας, στο επίκεντρο του τρόπου ζωής βρισκόταν η ηλεκτροκίνητη μηχανή και η βιομηχανία. Στο μεταμοντερνισμό αυτό αντικαθίσταται από την πληροφορία, η οποία αποτελεί τον πυρήνα του παραγωγικού συστήματος. Επιπλέον, ένας από τους σημαντικούς όρους που δόθηκαν για αυτή την εποχή είναι η «κωδικοποιημένη γνώση»27. Ο όρος 26

Ο. π.

Giddens, Anthony. (2002). Τσαούσης, Γ. Δ., (μτφρ.). Κοινωνιολογία. Αθήνα: Gutenberg, σ. 682 27

αυτός σημαίνει ότι «…εκείνοι που παράγουν και διανέμουν τη γνώση αυτή –επιστήμονες, οι ειδικοί των υπολογιστών, οι οικονομολόγοι, οι μηχανικοί και οι επαγγελματίες όλων των ειδών- καθίστανται όλο και περισσότερο οι ιθύνουσες κοινωνικές ομάδες, αντικαθιστώντας τους βιομηχάνους και τους επιχειρηματίες του παλαιού συστήματος»28. Συνεπώς, η μεταμοντέρνα εποχή ξεφεύγει από τις ιδέες που επικρατούσαν την προηγούμενη περίοδο, δηλαδή, την πίστη στην πρόοδο, στα οφέλη της επιστήμης και στην ικανότητα του ανθρώπου να ελέγχει το σύγχρονο κόσμο, και χαρακτηρίζεται από την «…ανυπαρξία μιας γενικής έννοιας της προόδου που να μπορεί να υποστηριχθεί…»29 και, σε γενικές γραμμές, από την ανυπαρξία της ιστορίας αν υποθέσουμε ότι «…η ιστορία δεν είναι άμορφη, έχει μορφή ─ «πορεύεται προς κάποιο σημείο» και οδηγεί στην πρόοδο ─»30. «Ο μετανεωτερικός κόσμος είναι, επομένως, ένας υπερβολικά πλουραλιστικός και ποικιλόμορφος κόσμος. Σε αναρίθμητες ταινίες, βίντεο και τηλεοπτικά 28

Ο. π.

29

Ο.π. σ. 684

30

Ο.π.

16

το μοντέρνο στον 21ο αιώνα: το εναλλακτικό μοντέρνο του Nicolas Bourriaud

προγράμματα κυκλοφορούν εικόνες ανά τον κόσμο. Ερχόμαστε σε επαφή με πολλές ιδέες και αξίες, που όμως έχουν ελάχιστη σχέση με την ιστορία των περιοχών στις οποίες ζούμε, ή ακόμα και με την ίδια μας την προσωπική ιστορία. Τα πάντα φαίνονται να είναι συνεχώς ρευστά»31. Στα πλαίσια αυτής της πολυπολιτισμικότητας όλες οι κοινωνικές ομάδες «…έχουν το δικαίωμα να μιλούν για τον εαυτό τους με τη δική τους φωνή και αυτή η φωνή πρέπει να είναι αποδεκτή ως αυθεντική και νόμιμη…»32. Στον τομέα της αρχιτεκτονικής επιχειρείται η επιστροφή σε μορφές προηγούμενων ιστορικών περιόδων (για παράδειγμα, στο μπαρόκ, το δωρικό ρυθμό κ.α.) και η μελέτη «…της λαϊκής και ιδιαίτερης τοπιογραφίας»33. Βασικό χαρακτηριστικό και στον τομέα της αρχιτεκτονικής είναι ο πλουραλισμός, ο οποίος αποδίδεται μέσω της τεχνικής του κολάζ/μοντάζ διαφοροποιημένων στοιχείων με στόχο να 31

Ο. π.

Harvey, David. (2007). Η κατάσταση της μετανεωτερικότητας. Διερεύνηση των απαρχών της πολιτισμικής μεταβολής. Αθήνα: Μεταίχμιο, σ. 81 32

Harvey, David. (2007). Η κατάσταση της μετανεωτερικότητας. Διερεύνηση των απαρχών της πολιτισμικής μεταβολής. Αθήνα: Μεταίχμιο, σ. 70 33

τονιστεί το χάος της σύγχρονης ζωής και η αδυναμία της να υποταχτεί στη λογική σκέψη. Παράλληλα, μέσω της τεχνικής κολάζ/μοντάζ ο αποδέκτης της εικόνας παράγει ένα νόημα «…το οποίο δε θα μπορούσε να είναι ούτε μονοσήμαντο ούτε σταθερό»34. Με τον τρόπο αυτό δίνεται η δυνατότητα στο να καθορίζονται οι πολιτισμικές αξίες με δημοκρατικό τρόπο αφού υπάρχει η ευκαιρία για λαϊκή συμμετοχή. «Το αποτέλεσμα είναι να αποδομείται η εξουσία του δημιουργού να επιβάλλει νοήματα ή να προσφέρει μια συνεχή αφήγηση»35. Ωστόσο, ο Habermas «…υιοθετεί την απόρριψη των αρχών… του κολάζ/μοντάζ υπέρ της παγκόσμιας ισχύος που απορρέει από την πλατωνική προέλευση των καθαρών γεωμετρικών στερεών σε συνδυασμό με μια αφηρημένη Ευκλείδεια αντίληψη του χώρου»36. Συνεπώς, 34

Ο.π. σ. 84

35

Ο. π.

η

έννοια

της

πολυπλοκότητας

Tatla, Helen. (2015). The investigation of the relation of mathematics to architectural form as a moral and political enquiry.

A philosophical discussion. Ανακοίνωση δημοσιευμένη στο Iternational center of Greek philosophy and culture & kb. Αθήνα: Ιωνία, σ. 288

17

01 / τα κινήματα και οι ιδεολογίες του 20ου αιώνα

Εικόνα 5. Robert Rauschenberg, Charlene (1954) Οι έννοιες collage/montage είναι ιδιαίτερα σημαντικές στο μεταμοντερνισμό. Με τους δύο αυτούς όρους εννοούμε τη σύνθεση διαφοροποιημένων στοιχείων ή αλλιώς τη «...συνάθροιση αποσπασμάτων που δεν συντίθενται σε ένα όλο με βάση μια ιδέα και αρνούνται οποιαδήποτε προσπάθεια επιβολής μιας τάξης...»37. Μέσω της έκφρασης του colllage/montage τονίζεται η έννοια του πλουραλισμού, το χάος της σύγχρονης ζωής και η αδυναμία της να υποταχτεί στη λογική σκέψη. Πηγή: http://www.tate.org.uk/

36

http://www.greekarchitects.gr/gr/αρχιτεκτονικες-ματιες/συνέδριο-αρχιτεκτονικήςid3897 37

18

το μοντέρνο στον 21ο αιώνα: το εναλλακτικό μοντέρνο του Nicolas Bourriaud

έχει ιδιαίτερη σημασία την περίοδο του μεταμοντερνισμού. Αυτό το χαρακτηριστικό είχε αναλύσει σε βάθος ο αρχιτέκτονας Robert Venturi, ο οποίος θεωρείται πρωτεργάτης του μεταμοντερνισμού στον τομέα της αρχιτεκτονικής. Η πραγματεία του «Η πολυπλοκότητα και η αντίφαση στην αρχιτεκτονική» θεωρήθηκε το μανιφέστο του μεταμοντερνισμού. Αρχικά, γίνεται επικριτικός σε σχέση με τους αρχιτέκτονες του μοντέρνου κινήματος αφού θεωρεί ότι «…στην προσπάθεια τους να σπάσουν τα δεσμά της παράδοσης για ένα καινούριο ξεκίνημα, εξιδανίκευσαν το πρωτόγονο και το στοιχειώδες σε βάρος του ποικιλόμορφου και εξελιγμένου. Οι αρχιτέκτονες της Μοντέρνας Σχολής, εκτός από λίγες εξαιρέσεις, περιφρονούν το διφορούμενο»38. Και συνεχίζει υπερασπίζοντας το στοιχείο της πολυπλοκότητας στην αρχιτεκτονική: «…η αισθητική λιτότητα, που είναι μια ικανοποίηση του πνεύματος, αξίζει και έχει βάθος όταν πηγάζει από εσωτερική

φαινομενική λιτότητα μέσα από αληθινή πολυπλοκότητα»39.

πολυπλοκότητα…ο δωρικός ναός μπόρεσε να πετύχει

ενδιαφέρεται για συγκεκριμένες αρχιτεκτονικές έννοιες,

Αρκετά επικριτικός σε σχέση με τη μοντέρνα αρχιτεκτονική γίνεται και ο Charles Jencks αφού θεωρεί ότι ένα από τα προβλήματα του μοντερνισμού είναι ότι «…υπέφερε από τον ελιτισμό. Ο μεταμοντερνισμός προσπαθεί να ξεφύγει από αυτό τον ελιτισμό …με το να επεκτείνει τη γλώσσα της αρχιτεκτονικής με πολλούς διαφορετικούς τρόπους...»40. Έτσι, στα πλαίσια του διπλού κώδικα, η μεταμοντέρνα αρχιτεκτονική «…απευθύνεται παράλληλα στην ελίτ αλλά και στον απλό άνθρωπο»41. Αυτό το χαρακτηριστικό μπορεί να είναι πιο πλούσιο και πιο δυναμικό σε σχέση με τον ελιτισμό της προηγούμενης περιόδου. «Ένα μεταμοντέρνο κτίριο…έχει συγχρόνως τουλάχιστον δύο επίπεδα ανάγνωσης: ένα που απευθύνεται πρoς άλλους αρχιτέκτονες και μια σχετική με το θέμα μειοψηφία που

39

Venturi, Robert. (1977). Καρανίκας, Γιάννης (μτφρ.). Η πολυπλοκότητα και η αντίφαση στην αρχιτεκτονική. New York: The Museum of Modern Art, σ. 18 38

Ο.π. σ. 19

Jencks, Charles. (1981). The language of post-modern architecture. London: Academy Editions, σ. 8 40

41

Ο. π.

19

01 / τα κινήματα και οι ιδεολογίες του 20ου αιώνα

και ένα που απευθύνεται πρoς το ευρύ κοινό ή τους κατοίκους της περιοχής που ενδιαφέρονται για άλλα θέματα σχετικά με την άνεση, την παραδοσιακή αρχιτεκτονική και έναν τρόπο ζωής»42. Με τον τρόπο αυτό, οι δύο αυτές διαφορετικές ομάδες ανθρώπων, οι οποίοι χρησιμοποιούν διαφορετικό κώδικα, ικανοποιούνται μέσω αυτής της δυαδικότητας που χαρακτηρίζει τη μεταμοντέρνα αρχιτεκτονική. Μια από τις πιο σημαντικές αναλύσεις για το μεταμοντέρνο είναι αυτή του φιλόσοφου Jean-François Lyotard. Στο άρθρο του «Απάντηση στο ερώτημα: τι είναι μεταμοντέρνο;» αναφέρεται στις έννοιες του Ωραίου και του Υψηλού, τις οποίες είχε αναλύσει ο Immanuel Kant, ώστε να ερμηνεύσει το φαινόμενο του μεταμοντερνισμού. Για τον Kant το Ωραίο μπορεί να επιτευχθεί όταν «…μεταξύ της ικανότητας στοχασμού ή (ικανότητας) εννοιών και της ικανότητας παράστασης ενός θέματος (Gegestand)… υπάρχει μια α(προσδι)όριστη συμφωνία άνευ κανόνων, η οποία προξενεί μια απόφαση (Urteil), καλούμενη από Σημειώσεις για το μάθημα Ιστορία και θεωρία 6: η σύγχρονη εποχή. Σχολή Αρχιτεκτόνων, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Ανακτήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 2016 από: courses.arch.ntua.gr/ fsr/123590/syghroniepohi2.pdf, σ. 40 42

τον Kant (δια)στοχαστική (reflectierend) και η οποία μπορεί να βιωθεί ως ηδονή»43. Άρα, το αίσθημα του ‘Ωραίου’ καθώς, για παράδειγμα, παρατηρούμε ένα έργο τέχνης, δημιουργείται όταν η ικανότητα για σκέψη (δηλ. ο Λόγος) και η ικανότητα για αναπαράσταση (δηλ. η Φαντασία) συναινούν. Αντιθέτως, το αίσθημα του Υψηλού «…είναι σύμφωνα με τον Kant ένα σφοδρό και διχασμένο πάθος: σ’ αυτό περιέχονται ταυτόχρονα ηδονή κι αποστροφή»44. Σε αυτή την περίπτωση υπάρχει σύγκρουση μεταξύ του Λόγου και της Φαντασίας ενός υποκειμένου. Και συνεχίζει ο Lyotard λέγοντας ότι στο Υψηλό υπάρχει η αδυναμία το να αναπαρασταθούν ιδέες και έννοιες του κόσμου, «…το υψηλό…προκύπτει όταν η δύναμη της φαντασίας αδυνατεί να παραστήσει ένα θέμα…διαθέτουμε βέβαια την ιδέα του κόσμου (της ολότητας αυτού που είναι)…έχουμε την ιδέα του απλού (του μη περαιτέρω διαιρετού), όμως δεν μπορούμε να το καταστήσουμε εποπτικά σαφές μέσω ενός αισθητού

Lyotard, Jean-François. (1988). Απάντηση στο ερώτημα: Τι είναι μεταμοντέρνο; Λεβιάθαν, 02. Ανακτήθηκε στις 19 Απριλίου 2017 από: http://courses.arch.ntua.gr/el/aisuhtikes_uevries/ekpaideytiko_yliko/ekpaideytiko_yliko_.html, σ. 15 43

44

Ο.π.

20

το μοντέρνο στον 21ο αιώνα: το εναλλακτικό μοντέρνο του Nicolas Bourriaud

αντικειμένου, το οποίο θα δρούσε ως περίπτωση της ιδέας»45. Στη συνέχεια ο Lyotard εξηγεί τη σχέση του μοντερνισμού και μεταμοντερνισμού βάσει της έννοιας του Υψηλού. «Μοντέρνο αποκαλώ την τέχνη, η οποία μεταχειρίστηκε τη «μικρή τεχνική» της,…για να δείξει ότι υπάρχει μηαναπαραστάσιμο. Να κάνει ορατό ότι υπάρχει κάτι που μπορούμε να το σκεφτόμαστε, όχι όμως και να το βλέπουμε ή να το κάνουμε ορατό: αυτή είναι η προσκομιδή της μοντέρνας ζωγραφικής»46. Συνεπώς, ο Lyotard θεωρεί ότι «…η μοντέρνα αισθητική είναι μια αισθητική του υψηλού…»47 δηλ. «…μπορεί να παραθέσει αυτό το οποίο είναι μη-αναπαραστάσιμο μόνο ως απόν περιεχόμενο, ενώ από την άλλη πλευρά η μορφή…εγγυάται εφεξής στον αναγνώστη ή τον θεατή παρηγοριά κι αποτελεί αφορμή ηδονής»48. Ένα παράδειγμα αντιπροσωπευτικό της μοντέρνας τέχνης, όπως αναφέρει ο Lyotard, είναι το μαύρο ή λευκό τετράγωνο του Kazimir Malevich όπου

γίνεται προσπάθεια απεικόνισης του μη-αναπαραστάσιμου χωρίς όμως να υπάρχει κάποιο περιεχόμενο. Ή αλλιώς, καθιστά «…το ορατό μέσω της απαγόρευσης του βλέπειν… »49 παρασκευάζει «…μόνο ηδονή παρέχοντας οδύνη»50. Ωστόσο, ο Lyotard θεωρεί ότι το μοντέρνο δεν αντιπροσωπεύει απόλυτα το Υψηλό αφού η ηδονή και η αποστροφή δεν διαπλέκονται στο έπακρο. Θεωρεί, όμως, ότι το μεταμοντέρνο είναι ο πραγματικός εκφραστής του Υψηλού καθώς «...εκείνο απαρνείται την παραμυθία των καλών μορφών, τη συναίνεση ενός γούστου,...εκείνο που αρχίζει ν’ αναζητά καινούργιες παραστάσεις, όχι όμως για ν’ αναλωθεί στην απόλαυση τους μα για να οξύνει το συναίσθημα ότι υπάρχει κάτι μη-αναπαραστάσιμο»51.

1.4 Η κατοικία της Vanna Venturi

45

Ο. π.

46

Ο.π. σ. 16

49

Ο.π. σ. 16

47

Ο.π. σ. 18

50

Ο. π.

48

Ο. π.

51

Ο.π. σ. 19

Εικόνα 6. Το μαύρο τετράγωνο του Kazimir Malevich αποτελεί, κατά τον Lyotard, αντιπροσωπευτικό παράδειγμα της μοντέρνας τέχνης καθώς παραθέτει αυτό το οποίο είναι μη-αναπαραστάσιμο χωρίς να υπάρχει όμως κάποιο περιεχόμενο. Πηγή: https://static.independent.co.uk s3fs-public/thumbnails/image/2014/07/15/18/ pg-32-mod-art-theiner.jpg

22

το μοντέρνο στον 21ο αιώνα: το εναλλακτικό μοντέρνο του Nicolas Bourriaud

Εικόνα 7. Το σπίτι της Vana Venturi αποτελεί αντιπροσωπευτικό έργο του μεταμοντερνισμού. Πηγή: http://www.uncubemagazine.com/sixcms/media.

Ο Robert Venturi, ο οποίος γεννήθηκε το 1925 στη Φιλαδέλφεια της Πενσιλβάνια των Ηνωμένων Πολιτειών, έθεσε κάποια βασικά ερωτήματα σε σχέση με τη μοντέρνα αρχιτεκτονική με αποτέλεσμα να βοηθήσει ώστε να πάει η αρχιτεκτονική ένα βήμα πέρα από αυτό που πρότειναν οι μοντερνιστές. «Γιατί, για παράδειγμα, θα πρέπει το εξωτερικό ενός κτιρίου να αντανακλά το εσωτερικό; Γιατί τα κτίρια θα πρέπει να είναι πάντα όσο απλά γίνεται∙ γιατί δε θα μπορούσαν να είναι πολύπλοκα;…»52. Γνωστός για την έκφραση Less is a bore (=το λιγότερο είναι βαρετό), το οποίο ειπώθηκε ως αντίδραση στην έκφραση του μοντερνιστή Mies van der Rohe Less is more (=το λιγότερο είναι περισσότερο), εμπνεόταν για το σχεδιασμό των κτιρίων από το Μανιερισμό και την Μπαρόκ αρχιτεκτονική. Η κατοικία που έκτισε για τη μητέρα του, Vanna Venturi, θα αποτελέσει το μανιφέστο της μεταμοντέρνας αρχιτεκτονικής. Χτίστηκε στη Φιλαδέλφεια της Πενσιλβάνια την περίοδο 1962-64 και αποτελείται από δύο επίπεδα. Στο ισόγειο βρίσκεται το σαλόνι, η βασική κρεβατοκάμαρα, μια κρεβατοκάμαρα για το προσωπικό Davies, Colin. (2006). Key houses of the Twentieth Century.

Plans, sections and elevations. London: Laurence King Publishing, σ. 142 52

βοήθειας, η κουζίνα και το μπάνιο. Στον όροφο βρίσκεται μια ακόμα κρεβατοκάμαρα, ο εξώστης και ένα δεύτερο μπάνιο. Ένα από τα χαρακτηριστικά της κατοικίας είναι ότι τα διάφορα στοιχεία ‘σπρώχνουν’ το ένα το άλλο ώστε να διεκδικήσουν τον ίδιο χώρο. Δηλαδή, η βεράντα, το κλιμακοστάσιο και το τζάκι προσπαθούν να βρεθούν στο κέντρο της σύνθεσης. Για παράδειγμα, το κλιμακοστάσιο πιέζεται από την καμινάδα «..ώστε στα σημεία πίεσης του κλιμακοστασίου τα λίγα βήματα που έχουν απομείνει σε λανθάνουσα μορφή σχηματίζουν ένα πρακτικό ράφι για τα πράγματα που πρόκειται να μεταφερθούν στο επάνω επίπεδο»53. Άρα, σημαντικό στοιχείο της κατοικίας, «…είναι ότι αποτελεί μια νέα υβριδική μορφή, λιγότερο μηχανική, πιο ανθρώπινη»54. Στο σχεδιασμό της κατοικίας υπάρχουν τα δίπολα συμμετρίαασυμμετρία και αντίθεση-συνοχή. Το δίπολο συμμετρίαςασυμμετρίας παρατηρείται στην μπροστινή όψη, η οποία περιλαμβάνει την κύρια είσοδο και αποτελεί η ίδια ένα Davies, Colin. (2006). Key houses of the Twentieth Century.

Plans, sections and elevations. London: Laurence King Publishing, σ. 142 53

54

Ο. π.

php/1323/01%20Entry%20Facade%2001%20%28Classic%29-1.jpg

24

το μοντέρνο στον 21ο αιώνα: το εναλλακτικό μοντέρνο του Nicolas Bourriaud

μεγάλο συμμετρικό αέτωμα. Βασικό χαρακτηριστικό του αετώματος αποτελεί το στοιχείο του σπασίματος στο κέντρο του, κάτι που εφαρμοζόταν στη Μπαρόκ αρχιτεκτονική. Το στοιχείο της αντίφασης, σ’ αντίθεση με τη συνοχή που υπήρχε στο μοντερνισμό, παρατηρείται στα ανοίγματα, τα οποία, παρ’ όλο που εκπνέουν ισορροπία, είναι διαμορφωμένα με ασύμμετρο τρόπο. Αναλυτικότερα, στα δεξιά, όπου βρίσκεται η κουζίνα, έχουμε τα ribbon παράθυρα, τα οποία χρησιμοποιήθηκαν στη μοντέρνα αρχιτεκτονική, ενώ αριστερά υπάρχουν κάποια τετράγωνα παράθυρα για την κρεβατοκάμαρα και το μπάνιο. Σε γενικές γραμμές για το σχεδιασμό της κατοικίας ο Venturi χρησιμοποιεί ιστορικά αρχιτεκτονικά στοιχεία, των οποίων τη μορφή και τη χρήση στη συνέχεια αλλάζει ώστε να δείξει ότι ο συμβολισμός τους είναι παρωχημένος και ότι το νόημα τους έχει μεταβληθεί. Αυτό το χαρακτηριστικό φαίνεται στο στοιχείο της σκάλας, η οποία αποτελεί αντιστροφή της ιστορικής σκάλας grandiose, το οποίο σημαίνει μεγαλοπρεπής σκάλα. Στη σκάλα grandiose το κάτω μέρος ήταν πλατύτερο και προς τα πάνω στένευε ώστε να φανεί η μεγαλοπρέπεια των κατοίκων ενός κτιρίου. Στην κατοικία,

όμως, που εξετάζουμε γίνεται το αντίστροφο. Δηλαδή, το κάτω μέρος είναι στενό και καθώς ανεβαίνουμε η σκάλα αρχίζει να πλαταίνει. Με τον τρόπο αυτό «…η σκάλα παύει να συμβολίζει τη μεγαλοπρέπεια∙ μάλλον περνάει το μήνυμα της μετριοπάθειας και δημιουργεί σύγχυση στο χρήστη»55. Τέλος, ένα άλλο παράδειγμα χρήσης ιστορικών αρχιτεκτονικών στοιχείων στην κατοικία είναι η αψίδα πάνω από την κεντρική είσοδο. Στην αρχαιότητα η αψίδα καθόριζε την είσοδο και τη δομική ακεραιότητα. Παρ’ όλα αυτά ο Venturi κόβει την αψίδα στο σημείο όπου θα έπρεπε να βρίσκεται ο κεντρικός λίθος, αφαιρώντας με αυτόν τον τρόπο το πιο κρίσιμο στοιχείο μιας αληθινής αψίδας. Μέσω αυτής της χειρονομίας η αψίδα παύει να καθορίζει τη δομική ακεραιότητα.

Bukowski, Tegan. and Schoen, Randall. (χ.η.). 1960 Vanna Venturi House Chestnut Hill, Pennsylvania. Ανακτήθηκε στις 20 Νοεμβρίου 2016 από: http://designtheory.fiu.edu/documents/paper_venturi.pdf, σ. 4 55

01 / τα κινήματα και οι ιδεολογίες του 20ου αιώνα

25

o μοντερνισμός στον 21ο αιώνα

2

29

02 / ο μοντερνισμός στον 21ο αιώνα

2.1 Το εναλλακτικό μοντέρνο

«Γιατί το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης συχνά αναλύεται από κοινωνιολογική, πολιτική και οικονομκή άποψη, αλλά σχεδόν ποτέ από άποψη αισθητικής; Πως αυτό το φαινόμενο επηρεάζει τη φόρμα;» Nicolas Bourriaud ‘The Radicant’ (σ. 7)

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, ο Bourriaud είναι Γάλλος κριτικός τέχνης, ο οποίος, παρατηρώντας τους καλλιτέχνες της σύγχρονης εποχής, ανέπτυξε μια νέα θεώρηση, αυτή του εναλλακτικού μοντέρνου. Ο Bourriaud θεωρεί ότι η σημασία του όρου μεταμοντέρνο ήταν σχετικά τυχαία και ότι δόθηκε απλά για να καθορίσει την περίοδο μετά το μοντέρνο. Επιπλέον, θεωρεί ότι μια από τις βασικές ιδέες του μεταμοντερνισμού, δηλαδή, η ιδέα της πολυπολιτισμικότητας έχει επιδράσει αρνητικά. Πιο συγκεκριμένα, αποτελεί «…μια μηχανή, η οποία σκόπευε να διαλύσει κάθε αυθεντική μοναδικότητα φορώντας τη μάσκα της πολυπολιτισμικής ιδεολογίας…»56. Συνεπώς, ο Bourriaud συμπεραίνει ότι η μεταμοντέρνα πολυπολιτισμικότητα έχει αποτύχει να δημιουργήσει μια εναλλακτική λύση του οικουμενισμού του μοντέρνου κινήματος «…αφού όπου έχει εφαρμοστεί έχει αναδημιουργήσει πολιτιστική εξάρτηση ή εθνικό ξερίζωμα…άρα, ένα έργο τέχνης αναπόφευκτα αναλύεται βάσει της ‘κατάστασης’ ή του ‘status’ ή της Bourriaud, Nicolas. (2009). The Radicant. New York: Lukas & Sternberg, σ. 13 56

‘προέλευσης’του δημιουργού του»57. Για παράδειγμα, το έργο ενός ομοφυλόφιλου καλλιτέχνη από το Καμερού στα πλαίσια του μεταμοντερνισμού θα εξεταστεί από τη σκοπιά αυτού του βιοπολιτικού πλαισίου. «Αυτό είναι το τυφλό σημείο όταν η μετα-αποικιακή θεωρία εφαρμόζεται στην τέχνη: να αντιλαμβάνεται το άτομο σαν να έχει οριστικά εκχωρηθεί στις πολιτιστικές, εθνικές ή γεωγραφικές ρίζες του/της»58. Ο Bourriaud θεωρεί ότι μια νέα μοντερνικότητα αναδύεται στις αρχές του 21ου αιώνα και ότι είναι εφικτή η επιστροφή στο μοντέρνο και η αναδιαμόρφωση του σε σχέση με το συγκεκριμένο πλαίσιο στο οποίο ζούμε. Για να πραγματοποιηθεί η επανεξέταση του μοντέρνου ο Bourriaud υποστηρίζει ότι θα ήταν καλό να «…αντιμετωπίσουμε την παγκοσμιοποίηση και να κατανοήσουμε τις οικονομικές, πολιτικές και πολιτισμικές πλευρές της»59. Ενώ, λοιπόν, το 19ο αιώνα ο μοντερνισμός στην Ευρώπη είχε άμεση σχέση με τη βιομηχανοποίηση, στις αρχές του 21ου αιώνα κάθε τομέας 57

Ο.π. σ. 34

58

Ο. π.

Bourriaud, Nicolas. (2009). The Radicant. New York: Lukas & Sternberg, σ. 17 59

30

το μοντέρνο στον 21ο αιώνα: το εναλλακτικό μοντέρνο του Nicolas Bourriaud

της ζωής μας σχετίζεται με την οικονομική, κι όχι μόνο, παγκοσμιοποίηση. Παράλληλα, θα ήταν καλό να ξεφύγουμε από το Δυτικοκεντρικό μοντέλο του μοντέρνου όπως αυτό διαμορφώθηκε τον 20ο αιώνα και να αναζητήσουμε «… καινοτόμους τρόπους σκέψεις και καλλιτεχνικών πρακτικών που αυτή τη φορά θα ενημερώνονται άμεσα από την Αφρική, τη Λατινική Αμερική, την Ασία…»60, «…αυτές οι χώρες ή περιοχές θα επηρεάσουν άλλες περιοχές του κόσμου και θα δημιουργήσουν μια πραγματικά παγκόσμια κουλτούρα…»61. «Το πρόθεμα alter-, με το οποίο μπορεί να εννοηθεί το τέλος της κουλτούρας του μετά-, συνδέεται ταυτόχρονα με την ιδέα του εναλλακτικού αλλά και με την ιδέα της πολλαπλότητας»62. Επομένως, το εναλλακτικό μοντέρνο αποτελεί μια θεωρία, η οποία επιτρέπει στους πολιτισμούς 60

Ο. π.

Whitaker, Carly. (2012). South African digital art practice: an exploration of the altermodern. Αδημοσίευτη ερευνητική εργασία, Πανεπιστήμιο του Witwatersrand, Johannesburg. Ανακτήθηκε στις 20 Νοεμβρίου 2016 από: http://wiredspace. wits.ac.za/jspui/bitstream/10539/11741/5/CW_Research%20Paper.pdf, σ. 41 61

62

Ο. π. σ. 186

να συνυπάρχουν με ίσο τρόπο. Ο Bourriaud, παρατηρώντας τη σύγχρονη καλλιτεχνική πρακτική συμπεραίνει ότι «η αυξημένη επικοινωνία, τα ταξίδια και η μετανάστευση επηρεάζουν τον τρόπο που ζούμε…η τέχνη του σήμερα εξερευνά τους δεσμούς με τους οποίους το κείμενο και η εικόνα μπλέκονται μεταξύ τους. Οι καλλιτέχνες διασχίζουν ένα πολιτιστικό τοπίο γεμάτο με σήματα, δημιουργώντας νέα μονοπάτια μεταξύ πολλαπλών μορφών έκφρασης και επικοινωνίας. Ο καλλιτέχνης γίνεται homo viator63, το πρότυπο του σύγχρονου ταξιδιώτη του οποίου η διέλευση μέσω σημείων και μορφών αναφέρεται σε μια σύγχρονη εμπειρία της κινητικότητας, των ταξιδιών και της μεταφοράς…η μορφή του έργου εκφράζει μια πορεία, μια περιπλάνηση, αντί για ένα σταθερό χωρο-χρόνο. Συνεπώς, η τέχνη της εναλλακτικής μοντερνικότητας διαβάζεται ως υπερκείμενο (hypertext): οι καλλιτέχνες μεταφράζουν και μετατρέπουν πληροφορίες από τη μια μορφή σε μια άλλη και περιπλανιούνται τόσο από άποψη γεωγραφίας όσο και από άποψη ιστορίας»64 Ο όρος homo viator σημαίνει ο άνθρωπος-οδοιπόρος, ο ταξιδευτής.

63

64

Bourriau, Nicolas. (2009). Altemodern explained: mani-

31

02 / ο μοντερνισμός στον 21ο αιώνα

Εικόνα 8. Franz Ackermann, “Gateway” (2008-2009) Σε αυτήν την εγκατάσταση, ο καλλιτέχνης έχει συνδυάσει διδιάστατα έργα και αντικείμενα με στόχο να προκαλέσει το θεατή να περιηγηθεί μέσα σε αυτήν ώστε να την αντιληφθεί με έναν πιο διαφορετικό, εναλλακτικό τρόπο. Το θέμα της εγκατάστασης είναι το ‘ταξίδι’, ως ένα από τα κεντρικά θέματα του εναλλακτικού μοντέρνου. «Τα ταξίδια, σε παγκόσμιο επίπεδο, έχουν γίνει πιο εφικτά, η πράξη του να ταξιδεύεις έχει γίνει μέσο από μόνο της. Οι καλλιτέχνες διερευνούν τις γεωγραφικές περιοχές, αναζητώντας το αόρατο ή το άγνωστο μεταξύ των δικών τους γνωστών περιβαλλόντων αλλά και των πιο εχθρικών ή απομακρυσμένων περιοχών του πλανήτη, καταγράφοντας τις προσωπικές τους διαδρομές και ανακαλύψεις. Δημιουργούν φόρμες με βάση τις εμπειρίες τους από το ταξίδι χρησιμοποιώντας μοτίβα ταξιδιού: μεταφράσεις, μετατοπίσεις, ημερολόγια και την παρουσίαση κοινών γεγονότων ως πιο εξωτικών. Έτσι, η έκθεση συγκεντρώνει τρία είδη νομαδισμού: στο χώρο, στο χρόνο και μεταξύ των «σημείων»65. Πηγή: http://farm4.static.flickr.com/3607/3456224471_ebe466eaef.jpg?v=0

festo. London: Tate Publishing. Το μανιφέστο του Εναλλακτικού Μοντέρνου που παρουσιάστηκε στην Triennιal της Tate Britain στο Λονδίνο. Ανακτήθηκε στις 17 Αυγούστου 2016 από: http://www.tate.org.uk/whats-on/tate-britain/exhibition/altermodern/explain-altermodern/altermodern-explained-manifesto. http://www.tate.org.uk/context-comment/video/tate-triennial-2009-altermodern-travel, http://www2.tate.org.uk/altermodern/explore.shtm 65

32

το μοντέρνο στον 21ο αιώνα: το εναλλακτικό μοντέρνο του Nicolas Bourriaud

Από το παραπάνω απόσπασμα κατανοούμε ότι στην εναλλακτική μοντερνικότητα τίθενται τα ζητήματα της γεωγραφίας και της μετάφρασης. Σε σχέση με τη γεωγραφία, διαπιστώνεται ότι στην εποχή μας ο χώρος έχει συρρικνωθεί λόγω «…της στιγμιαίας φύσης της επικοινωνίας και της τηλεπαρουσίασης στις διάφορες μορφές της, την αυξημένη μετακίνηση από τόπο σε τόπο, και την παγκοσμιοποίηση των αγαθών και των πολιτιστικών σημείων»66. Ένας άλλος λόγος που δείχνει ότι έχει συντελεστεί στις μέρες μας συρρίκνωση του χώρου είναι ότι «…δεν υπάρχει, για πρώτη φορά στην ιστορία, χιλιοστό της γης που να μη γνωρίζουμε»67. Αυτό επιτυγχάνεται με τη χρήση διάφορων εφαρμογών όπως το Google Earth.

να διασχίζει το χρόνο και το χώρο, το οποίο έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία μιας δυναμικής αφήγησης. «Η πράξη της μετάφρασης καθιερώνεται μέσω ενός διαλόγου, ενός δικτύου διασυνδεδεμένων πολιτισμών, συζητήσεων και αισθητικών»68. Επιπλέον, ο Bourriaud υποστηρίζει ότι με τη διαδικασία της μετάφρασης επιτυγχάνεται η αναγνώριση του άλλου, δηλαδή, η αναγνώριση άλλων πολιτισμών πέρα από το δυτικό. Σε γενικές γραμμές, όμως, κάποιος «… θα μπορούσε να περιγράψει τη φιλοδοξία του καλλιτέχνη του 21ου αιώνα ως την επιθυμία να γίνει δίκτυο»69. Από τα παραπάνω, διαπιστώνουμε ότι η έννοια του δικτύου είναι σημαντική στη θεωρία του εναλλακτικού μοντέρνου. Μάλιστα, ο Bourriaud χρησιμοποιεί, τον

Σε σχέση με το ζήτημα της μετάφρασης ο Bourriaud συμπεραίνει ότι ο σύγχρονος καλλιτέχνης έχει την ικανότητα Whitaker, Carly. (2012). South African digital art practice: an exploration of the altermodern. Αδημοσίευτη ερευνητική εργασία, Πανεπιστήμιο του Witwatersrand, Johannesburg. Ανακτήθηκε στις 20 Νοεμβρίου 2016 από: http://wiredspace. wits.ac.za/jspui/bitstream/10539/11741/5/CW_Research%20Paper.pdf, σ. 29 68

Bourriaud, Nicolas. (2009). The Radicant. New York: Lukas & Sternberg, σ. 184 66

Ελληνική Ραδιοφωνία Τηλεόραση 1. (2016). Τριενάλε Λονδίνο: Νικολά Μπουριό (έκθεση Altermodern στην Tate Britain) Α΄ μέρος. Εκπομπή: Η εποχή των εικόνων. Ανακτήθηκε στις 20 Αυγούστου 2016 από: http://webtv.ert.gr/ntokimanter/ 31mai2016-i-epochi-ton-ikonon/, 10:00 min.

67

Bourriaud, Nicolas. (2009). The Radicant. New York: Lukas & Sternberg, σ. 132 69

33

02 / ο μοντερνισμός στον 21ο αιώνα

όρο αρχιπέλαγος70 (archipelagos) ώστε να εξηγήσει την ιδέα της δημιουργίας δικτύων, τα οποία όμως όλα μαζί σχηματίζουν μια ενιαία τελική μορφή. Δημιουργούν ένα αστερισμό χωρίς να υπάρχει ένας ενιαίος τρόπος σκέψης. Ο Bourriaud για να περιγράψει τη νέα αυτή μορφή του καλλιτέχνη επινόησε τον όρο σημειονάυτης (semionaut): είναι ο δημιουργός περασμάτων σε ένα τοπίο από σημεία και κατασκευάζει μορφές καθώς βρίσκεται σε κίνηση. Με το να γίνονται οι καλλιτέχνες σημειοναύτες εξερευνούν έναν κόσμο, ο οποίος δεν είναι πλέον επίπεδος αλλά αποτελείται από «…ένα δίκτυο άπειρο σε σχέση με το χρόνο και το χώρο»71. Ο Bourriaud στο βιβλίο του ‘The Radicant’72 περιγράφει τους σύγχρονους καλλιτέχνες σαν ‘περιπλανητές’, οι οποίοι δημιουργούν ένα διάλογο μεταξύ του εαυτού τους και του κόσμου, χρησιμοποιώντας τη μετάφραση για Αρχιπέλαγος είναι ένα δίκτυο νησιών, τα οποία αποτελούν όλα μαζί μια αυτόνομη οντότητα.

70

71

Ο.π. σ. 184

Με την έννοια radicant ο Bourriaud εννοεί ότι ο σύγχρονος καλλιτέχνης είναι σαν να έχει πολλαπλές ρίζες και άρα αρνείται μια μόνο πηγή έμπνευσης.

72

τη

περιήγηση

τους

στους

διάφορους

πολιτισμούς.

Με τον τρόπο αυτό ο χρόνος πια δεν είναι γραμμικός. «Οι έννοιες επικαλύπτουν το χώρο και το χρόνο, δημιουργώντας ιστορίες και γεωγραφίες… δημιουργείται ένα δίκτυο ταξιδευτών, ταξιδιών και πολιτισμών»73. Συνεπώς, είναι σημαντική η επεξεργασία και οι δυναμικές φόρμες ενός έργου όταν ο καλλιτέχνης αρχίζει να συνδυάζει την ιστορία και τη γεωγραφία. Στα πλαίσια, λοιπόν, της νέας αυτής μοντερνικότητας ο καλλιτέχνης γίνεται πολιτιστικός νομάς. Οι έννοιες πλέον δε δημιουργούνται σε συγκεκριμένο χώρο και χρόνο και οι καλλιτέχνες περιηγούνται χωροχρονικά δημιουργώντας νομαδικά ταξίδια, τα οποία αποτελούν «ένα τρόπο για να μάθουμε τον κόσμο»74. Ο Bourriaud παρατηρεί μια αυξανόμενη ροή ανθρώπων Whitaker, Carly. (2012). South African digital art practice: an exploration of the altermodern. Αδημοσίευτη ερευνητική εργασία, Πανεπιστήμιο του Witwatersrand, Johannesburg. Ανακτήθηκε στις 20 Νοεμβρίου 2016 από: http://wiredspace. wits.ac.za/jspui/bitstream/10539/11741/5/CW_Research%20Paper.pdf, σ. 30 73

74

Ο. π. σ. 34

που διασχίζουν τα σύνορα. «Τα σύνορα και η γεωγραφική θέση δεν καθορίζουν πλέον το ποιος είσαι και την πολιτισμική σου κληρονομιά…Ο μετανάστης, ο εξόριστος, ο ταξιδιώτης και ο αστικός περιπλανητής είναι οι κυρίαρχες φιγούρες του σύγχρονου πολιτισμού»75. Κεντρικό ζήτημα του εναλλακτικού μοντέρνου, δεν αποτελεί η άρνηση του μοντερνισμού. Αλλά «η άρνηση της μονολιθικότητας»76, η άρνηση της ύπαρξης ενός μόνο πολιτισμού, δηλαδή, του δυτικού και η άρνηση της ύπαρξης ενός μόνο κέντρου. «Το εναλλακτικό μοντέρνο διαρθρώνεται γύρω από διαδρομές, συνδέσεις, χρονο-ζώνες: ετεροχρονικά περάσματα»77. Μια άλλη, βασική έννοια που χρησιμοποιεί ο Bourriaud 75

Ο.π. σσ. 39-40

Enwezor, Okwui. (2008). Modernity and postcolonial ambivalence. Άρθρο που παρουσιάστηκε στην Tate Britain στα πλαίσια της έκθεσης ‘Altermodern’ της Triennial. Ανακτήθηκε στις 25 Νοεμβρίου 2016 από: http://www.adamartgallery.org.nz/wp-content/uploads/2011/02/OkwuiEnwezor_ModernityandPostcolonialAmbivalence.pdf, σ. 602 76

77

Ο.π. σ. 603

Εικόνα 9. David Noonan, Χωρίς τίτλο (2008) Το συγκεκριμένο έργο παρουσιάστηκε στη Triennial της Πινακοθήκη Τέχνης ‘Tate Britain’ του Λονδίνου και έχει σα θέμα την περιήγηση στο χρόνο, την Ετεροχρονία (Heteochronia). Εδώ ο καλλιτέχνης προσπαθεί να εντοπίσει «...γραμμές και συνδέσεις μέσα στο χρόνο και το χώρο. Δεν είναι η ιδέα του χρόνου που προχωράει με γραμμικό τρόπο όπως συμβαίνει στο μοντέρνο κίνημα ούτε ο μεταμοντέρνος χρόνος που προχωρεί σε κύκλους, αλλά μια αλυσίδα ή συσσώρευση σημείων από ιστορικές και σύγχρονες περιόδους που επιτρέπει μια εξερεύνηση του παρόντος»78. Πηγή: http://www.modernart.net/main/artists/david-noonan

78

http://www.tate.org.uk

37

02 / ο μοντερνισμός στον 21ο αιώνα

Εικόνα 10. Katie Paterson, “All the dead stars” (2009) Πρόκειται για ένα χάρτη, ο οποίος τεκμηριώνει τις θέσεις των μόλις 27.000 νεκρών αστεριών, τα οποία έχουν παρατηρηθεί και καταγραφεί από την ανθρωπότητα. «Η Paterson βρίσκει ένα οπτικό μέσο για να καταστήσει απτή την τεράστια δύναμη του σύμπαντος και τη θέση μας μέσα σε αυτό...Η Paterson σχολιάζει: «Ο θάνατος των αστεριών είναι πραγματικά ο κύκλος της ζωής και του θανάτου στο σύμπαν...τα αστέρια δημιουργούν τα βαρύτερα στοιχεία που χρειάζονται ώστε να σχηματιστούν οι πλανήτες και να οικοδομηθεί η ζωή»79. Πηγή: hc/wp-content/uploads/2017/04/Katie_Paterson_All_the_Dead_Stars.jpg.

79

http://www2.tate.org.uk/altermodern/explore.shtm

και η οποία συνδέεται με την έννοια του σημειοναύτη και του περιπλανητή είναι ο όρος κρεολός (creole). Προτού προχωρήσουμε στην ανάλυση που κάνει ο Bourriaud σε σχέση με αυτόν τον όρο είναι καλό να δούμε ποια είναι η σημασία του. Αρχικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η λέξη κρεολός δεν είχε Ευρωπαϊκή προέλευση αλλά Αμερικάνικη. Ουσιαστικά κρεολός σημαίνει «γεννημένος στην Αμερική από αλλοδαπούς γονείς…στην αρχή, ήταν μια ουδέτερη λέξη, η οποία προήλθε από τη λατινική λέξη “creare”, το οποίο σημαίνει «το να δημιουργώ», ένας αντικειμενικός χαρακτηρισμός της νέας κατάστασης των Αμερικανών με τόσο διαφορετικά και ξένα στοιχεία που έρχονται σε αυτή την ήπειρο…στη συνέχεια, όμως, …η σημασία της τροποποιήθηκε όταν οι Άγγλοι, οι Γάλλοι και οι Γερμανοί άρχισαν να εγκαθίστανται στις Δυτικές Ινδίες»80. Ωστόσο, η συγκεκριμένη λέξη πέρα από τους ανθρώπους χρησιμοποιείται και για τα ζώα και τα φυτά.

Confiant, Raphaël. (2006). Creole identity in a globalized world. Διάλεξη που παρουσιάστηκε στην πανεπιστημιούπολη Cave Hill του Πανεπιστημίου του WestIndies στο νησί Μπαρμπάντος. Ανακτήθηκε στις 26 Δεκεμβρίου 2016 από: http:// www.manioc.org/gsdl/collect/recherch/import/crillash/creoleiden. pdf, σελ. 2 80

Γενικά, η διαδικασία του να σημαίνει «…το να μπορούν ο τα φυτά να προσαρμοστούν σε Όταν αναφερόμαστε, λοιπόν, εννοούμε εκείνον που έχει

γίνει κάποιος κρεολός άνθρωπος, τα ζώα και ένα νέο περιβάλλον»81. στον όρο ‘κρεολός’ πολλαπλές ταυτότητες.

Με τον όρο κρεολός ο Bourriaud προσπαθεί να δείξει ότι η σύγχρονη τέχνη δε χαρακτηρίζεται από την πολυπολιτισμικότητα όπως αυτή παρουσιάστηκε στο μεταμοντερνισμό, αλλά αυτό που ενδιαφέρει τον καλλιτέχνη σήμερα είναι να εξερευνήσει το τοπίο της παγκοσμιοποίησης, χωρίς να βασίζεται σε κάποια πολιτισμική ταυτότητα. Σε αντίθεση, λοιπόν, με αυτό το χαρακτηριστικό του μεταμοντερνισμού, δηλαδή, του καθορισμού των πολιτισμών και των ταυτοτήτων, ο Bourriaud, στα πλαίσια του εναλλακτικού μοντέρνου, παρατηρεί «…την ικανότητα του να έχει κάποιος πολλαπλές ταυτότητες και κουλτούρες»82.

81

Ο. π.

Whitaker, Carly. (2012). South African digital art practice: an exploration of the altermodern. Αδημοσίευτη ερευνητική εργασία, Πανεπιστήμιο του Witwatersrand, Johannesburg. Ανακτήθηκε στις 20 Νοεμβρίου 2016 από: http://wiredspace.

82

38

το μοντέρνο στον 21ο αιώνα: το εναλλακτικό μοντέρνο του Nicolas Bourriaud

Ο σύγχρονος καλλιτέχνης, συνεπώς, έχει «…παγκόσμια προφορά, παγκόσμια ταυτότητα…διαπραγματεύεται με όλους τους πολιτισμούς, ταξιδεύει στο χρόνο και στο χώρο. Ο καλλιτέχνης του εναλλακτικού μοντέρνου δεν εστιάζει σε δυτικά ιδανικά της πολιτισμικής ιστορίας αλλά παρατηρεί την πολυπολιτισμικότητα που υπάρχει γύρω του, η οποία δεν αντιπροσωπεύει πλέον κάποιο συγκεκριμένο πολιτιστικό πεδίο. Από δω και μπρος αυτό που μετράει είναι η ικανότητα να μπορεί κάποιος να εγκλιματιστεί σε διάφορα πλαίσια…»83. Στη σύγχρονη εποχή, λοιπόν, είναι σημαντική η ικανότητα που μπορεί να έχει κάποιος ώστε να μπορεί να επικοινωνεί σε αρκετές γλώσσες, να μεταφράζει και να περιηγείται σε παραπάνω από ένα πολιτισμό. Για το Bourriaud η βασική επιδίωξη στη σύγχρονη εποχή είναι το να μάθουμε να ενοικούμε καλύτερα τον κόσμο και όχι το πώς θα τον κατασκευάσουμε «…σύμφωνα με μια προσυνειλλημένη ιδέα περί ιστορικής εξέλιξης. Με wits.ac.za/jspui/bitstream/10539/11741/5/CW_Research%20Paper.pdf, σ. 39 Bourriaud, Nicolas. (2009). The Radicant. New York: Lukas & Sternberg, σ. 52 83

02 / ο μοντερνισμός στον 21ο αιώνα

άλλα λόγια, σκοπός των έργων τέχνης δεν είναι πλέον η διαμόρφωση φαντασιακών ή ουτοπικών πραγματικοτήτων, αλλά η εγκαθίδρυση τρόπων ύπαρξης ή μοντέλων δράσης στο εσωτερικό της υφιστάμενης πραγματικότητας…»84.

θα είναι εφήμερη, εύκολη στη μεταφορά, που μπορεί να επεκταθεί αλλά και να παραχθεί μαζικά αποκτώντας με αυτόν τον τρόπο ένα νομαδικό χαρακτήρα. Εξωτερικά έχουν τοποθετηθεί ξύλινες σανίδες 2,50 x 10 εκ. ώστε το κάθε κουτί να είναι ανθεκτικό στον αέρα και τη βροχή.

2.2 Το καταφύγιο ‘Nomadic shelter’

«Η ευκολία της κατασκευής και η επιλογή των υλικών, τα οποία μπορούν να επαναχρησιμοποιηθούν ή να ανακυκλωθούν, ενισχύουν την προσωρινή αίσθηση του δομημένου χώρου και κάνουν μια ισχυρή βιώσιμη δήλωση»85.

Το

Nomadic

shelter

κατασκευάστηκε

στα

πλαίσια

του Νορβηγικού προγράμματος “Salt Siida”, στο οποίο συνεργάζονται αρχιτέκτονες, φοιτητές αρχιτεκτονικής και καλλιτέχνες με στόχο να δημιουργήσουν κατασκευές που έχουν να κάνουν με τον παραδοσιακό νομαδικό τρόπο ζωής της Νορβηγίας. Το καταφύγιο, το οποίο περιλαμβάνει τέσσερα επίπεδα, δημιουργήθηκε από δεκατρία ξύλινα κουτιά. Τα κουτιά αυτά έχουν τοποθετηθεί το ένα πάνω στο άλλο φτάνοντας το ύψος του 4,80 μ. και έχουν σταθεροποιηθεί με βίδες και ταινίες. Στόχος ήταν να δημιουργηθεί μια κατασκευή, η οποία Bourriaud, Nicolas. (2014). Γκινοσάτης, Δ. (μτφρ.). Σχεσιακή αισθητική. Αθήνα: Ανώτατη σχολή καλών τεχνών, σ. 20 84

Το Nomadic shelter μπορεί να φιλοξενήσει πάνω από 12 άτομα στα οποία μπορεί να προσφέρει ένα χώρο για ύπνο, ζεστασιά ή και για απλές συναντήσεις καθώς το πρώτο επίπεδο μπορεί να χρησιμοποιηθεί και σαν καθιστικό. Στο κέντρο του κατώτατου επιπέδου έχει δημιουργηθεί αρκετό κενό ώστε να μπορούν οι φιλοξενούμενοι να ανάψουν φωτιά για να ζεσταθούν. Το καταφύγιο έχει άμεση επικοινωνία με το Νορβηγικό http://www.archdaily.com/597828/nomadic-shelter-salt-siida-workshop 85

39

τοπίο αφού αποτελείται από παράθυρα, τα οποία καδράρουν τη Νορβηγική θάλασσα και τα βουνά αλλά και ένα μπαλκόνι που δίνει τη δυνατότητα στους φιλοξενούμενους να απολαύσουν τη φύση που τους περικλείει.

Εικόνες 11 και 12. Το καταφύγιο Nomadic shelter όπως εντάσσεται στο Νορβηγικό τοπίο (αριστερά) και η τομή του (δεξιά). Πηγή: http://www.archdaily.com/597828/nomadic-shel-

ter-salt-siida-workshop

Εικόνες 13 και 14. Άποψη από το εσωτερικό του Nomadic shelter (αριστερά) και λεπτομέρεια των παραθύρων και της ξύλινης επένδυσης εξωτερικά (δεξιά). Πηγή: http://www.archdaily.com/597828/nomadic-shelter-salt-sii-

da-workshop

συμπεράσματα

3

03 / συμπεράσματα

Ανακεφαλαιώνοντας, σε σχέση με τον 20ο αιώνα, αναπτύχθηκαν το μοντέρνο κίνημα και ο μεταμοντερνισμός. Στο μοντερνισμό βασικά χαρακτηριστικά αποτελούν ο ορθολογισμός, η αντικειμενικότητα μέσω της επιστημονικής εξήγησης και η ρήξη με το παρελθόν. Σε αυτά τα πλαίσια στον τομέα της αρχιτεκτονικής δίνεται ιδιαίτερη προτεραιότητα στη λειτουργία παρά στη μορφή κυρίως για λόγους οικονομίας αφού στις αρχές του αιώνα οι συνθήκες που είχαν δημιουργηθεί (όπως, κοινωνική εξαθλίωση λόγω των πολέμων, μετανάστευση κ.α.) ήταν τέτοιες ώστε υπήρχε η ανάγκη να δοθεί λύση σε διάφορα κοινωνικά προβλήματα. Συνέπεια αυτών των στοιχείων είναι ο αρχιτέκτονας να αποκτά κοινωνικό ρόλο, αφού έχει σα στόχο να δώσει καλύτερη ποιότητα ζωής στον απλό άνθρωπο. Ένα άλλο χαρακτηριστικού του μοντέρνου κινήματος είναι η καθαρότητα και η λιτότητα στις μορφές χωρίς περιττά διακοσμητικά στοιχεία ώστε να επιτευχθεί η οικονομία και η ηθική ακεραιότητα. Επιπλέον, σημαντική είναι η σχέση ανάμεσα στην αισθητική και την πρακτική ή αλλιώς τη μορφή και τη λειτουργία, οι οποίες έννοιες δίνονται υπό μια νέα προοπτική. Ωστόσο, με τη διάδοση του μοντέρνου

47

κινήματος σε άλλες χώρες και πολιτισμούς στα πλαίσια του φουνξιοναλισμού, χάνεται η έννοια του ανθρωπιστικού κριτηρίου που από την αρχή διακήρυττε ότι θα υπηρετεί. Έτσι, την περίοδο από το 1930 και μετά δημιουργείται το διεθνές στυλ, το οποίο αποτελεί συνέχεια των προτάσεων του μοντέρνου κινήματος υπηρετώντας όμως, τα συμφέροντα του καπιταλισμού και χάνοντας τον ποιοτικό του χαρακτήρα. Η παρακμή του μοντέρνου κινήματος μέσω της ανάπτυξης του διεθνούς στυλ ώθησε τους θεωρητικούς να εγκαταλείψουν τις προτάσεις του μοντερνισμού και να αναζητήσουν νέες ιδέες για τον τρόπο ζωής στις κοινωνίες. Βάσει αυτών των συνθηκών ο μεταμοντερνισμός θα διαδεχθεί το μοντέρνο δηλώνοντας μέσω του προθέματος ‘μετά’ ότι η προηγούμενη εποχή έχει φτάσει στο τέλος της. Πολλοί, ωστόσο, θεωρητικοί θεωρούν πως το όνομα μεταμοντέρνο αποτελεί έναν τυχαίο όρο και ότι δόθηκε βιαστικά αφού, όπως αναφέρει ο Jürgen Habermas, δεν μπορούσαν να δώσουν ένα νέο όνομα στο παρόν, καθώς δεν έχουν απαντήσεις για τα αναγνωρίσιμα προβλήματα του μέλλοντος. Ο πλουραλισμός και η ποικιλομορφία ή πολυπλοκότητα,

48

το μοντέρνο στον 21ο αιώνα: το εναλλακτικό μοντέρνο του Nicolas Bourriaud

όπως αναφέρει ένας από τους βασικούς εκφραστές του κινήματος, ο Robert Venturi, είναι δύο βασικά στοιχεία της μεταμοντέρνας αρχιτεκτονικής τα οποία έρχονται σε αντίθεση με την απλότητα του μοντερνισμού. Στον τομέα της αρχιτεκτονικής αυτά τα στοιχεία εκφράζονται με το να έρχονται σε επαφή οι εκπρόσωποι του κινήματος με πολλές ιδέες και αξίες αποδεχόμενοι μορφές προηγούμενων περιόδων (όπως το μπαρόκ, το δωρικό ρυθμό κ.α.). Άρα, στα κτίρια αποδίδονται διάφοροι συμβολισμοί, μηνύματα ή αναφορές σε κτίρια άλλων εποχών ή τόπων με αποτέλεσμα να υπάρχει συμφιλίωση με την αρχιτεκτονική του παρελθόντος από άποψη συνθετικών αρχών, τυπολογίας και διακοσμητικών στοιχείων. Υπό αυτή την έννοια δόθηκε ιδιαίτερη σημασία στη μορφή παρά στη λειτουργία, με τη έννοια της εργονομίας, και πλέον δεν ενδιέφερε τους εκπρόσωπους του μεταμοντερνισμού ο δομικός λειτουργισμός όπως συνέβαινε στη μοντέρνα αρχιτεκτονική. Στα πλαίσια αυτού του πλουραλισμού η τεχνική του κολάζ/ μοντάζ εφαρμόζεται ευρέως σε διάφορα έργα αφού με τον τρόπο αυτό τονίζεται το χάος που επικρατεί στη σύγχρονη ζωή και η άρνηση της υποταγής στη λογική σκέψη. Ένα

03 / συμπεράσματα

άλλο χαρακτηριστικό του μεταμοντερνισμού είναι ο διττός χαρακτήρας του βάσει του οποίου μπορεί την ίδια στιγμή ένα μεταμοντέρνο έργο να απευθύνεται και στην ελίτ αλλά και στον απλό άνθρωπο, όπως αναφέρει ο Charles Jencks.

όρος που δόθηκε απλά για να καθορίσει την περίοδο μετά τη μοντέρνα εποχή; Ίσως για να απαντηθούν αυτά τα δύο ερωτήματα χρειάζεται να περάσει λίγος καιρός ακόμα ώστε να βγουν ασφαλή συμπεράσματα.

Συμπεραινουμε, λοιπόν, ότι για μια ακόμη φορά τονίζεται το στοιχείο της πολυπλοκότητας εφόσον το μεταμοντέρνο έργο απευθύνεται σε πολλές ομάδες ανθρώπων. Την ίδια κατεύθυνση έχει και ο François Lyotard όταν αναλύει το μεταμοντέρνο αφού θεωρεί ότι ένα έργο μπορεί παράλληλα να προκαλεί ηδονή και αποστροφή και άρα, στηριζόμενος στην ανάλυση του Kant περί Ωραίου και Υψηλού, η μεταμοντέρνα αισθητική είναι η αισθητική του Υψηλού αφού αυτό το πετυχαίνει στο έπακρο σε αντίθεση με το μοντέρνο. Συνεπώς, για τον Lyotard το μεταμοντέρνο απαρνείται τις καλές μορφές και αναζητά καινούριες όχι όμως για να δημιουργήσει το συναίσθημα τις απόλαυσης αλλά για να οξύνει το συναίσθημα ότι υπάρχει κάτι μη-αναπαραστάσιμο. Με βάση την παραπάνω ανάλυση δημιουργούνται τα παρακάτω ερωτήματα. Το μοντέρνο πράγματι είχε αποτύχει ως κίνημα ώστε να πάρει τη θέση του το μεταμοντέρνο; Και, επίσης, το μεταμοντέρνο ήταν όντως ένας τυχαίος

Αυτό που διαπιστώνουμε σε σχέση με τη θεωρία του εναλλακτικού μοντέρνου είναι ότι πραγματοποιείται επιστροφή στις αρχές του μοντερνισμού, κυρίως στην έννοια του οικουμενισμού. Η διαφορά όμως σήμερα είναι ότι υπάρχει ανάγκη να ξεφύγουμε από τον Δυτικοκεντρισμό και να λάβουμε υπόψιν μας και άλλους πολιτισμούς. Με βάση αυτό το στοιχείο ο Bourriaud παρατηρεί ότι ο καλλιτέχνης γίνεται ένας homo viator που ταξιδεύει και περιπλανιέται, γεωγραφικά και ιστορικά, στο παγκόσμιο περιβάλλον με στόχο να αλληλεπιδράσει με άλλους πολιτισμούς. Η έννοια της αλληλεπίδρασης στη θεωρία του εναλλακτικού μοντέρνου διαφέρει από την έννοια της πολυπολιτισμικότητας στο μεταμοντέρνο. Στη δεύτερη περίπτωση η αρμονική συνύπαρξη πολλών ταυτοτήτων και πολιτισμών απέτυχε με αποτέλεσμα να οδηγηθούμε σε έναν εθνοκεντρισμό αφού ένα έργο αναλύεται βάσει της προέλευσης του δημιουργού

49

του και όχι μέσω αντικειμενικών κριτηρίων. Αντιθέτως, ο Bourriaud παρατηρεί ότι ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της παγκοσμιοποίησης είναι να δίνεται η δυνατότητα σε κάποιον να έχει πολλαπλές ταυτότητες και να μπορεί να εγκλιματιστεί εύκολα σε διάφορα πλαίσια και περιβάλλοντα. Μια άλλη σημαντική διαφορά που παρατηρείται είναι ότι σήμερα συντελείται συρρίκνωση του χώρου περισσότερο από κάθε άλλη φορά. Αυτό διαπιστώνεται, όπως αναφέρει ο Bourriaud, μέσω της αυξημένης μετακίνησης από τόπο σε τόπο η οποία μετατρέπει τον καλλιτέχνη σε πολιτιστικό νομά. Επίσης, η συρρίκνωση του χώρου επιτυγχάνεται και μέσω της ανάπτυξης της τεχνολογίας, η οποία μας επιτρέπει για πρώτη φορά να έχουμε τη δυνατότητα να γνωρίζουμε κάθε χιλιοστό της γης. Πέρα από το θέμα του χώρου υπάρχει και αλλαγή σε σχέση με το χρόνο. Στο μοντερνισμό ο χρόνος προχωρούσε με γραμμικό τρόπο ενώ στο μεταμοντερνισμό σε κύκλους. Σήμερα, ωστόσο, ο χρόνος για τον καλλιτέχνη μοιάζει σα μια αλυσίδα ή συσσώρευση σημείων από ιστορικές και σύγχρονες περιόδους επιτρέποντας του να εξερευνήσει το παρόν.

50

το μοντέρνο στον 21ο αιώνα: το εναλλακτικό μοντέρνο του Nicolas Bourriaud

Θα μπορούσαμε να πούμε, στο σημείο αυτό, ότι η θεωρία του Bourriaud περιέχει κάποια αλήθεια σε σχέση με την παρούσα κατάσταση. Πράγματι, παρατηρούμε ότι τα ταξίδια και η μετανάστευση, δύο κεντρικά ζητήματα της θεωρίας του εναλλακτικού μοντέρνου, είναι βασικό χαρακτηριστικό της εποχής μας. Ωστόσο, όπως επισημαίνει και ο Whitaker στη ερευνητική του εργασία, σήμερα κάποιοι άνθρωποι αναγκάζονται να ταξιδέψουν ή να μεταναστεύσουν λόγω διάφορων συγκυριών, όπως λόγω έναρξης πολέμου στη χώρα τους κ.α. Επιπλέον, ένα άλλο αρνητικό σημείο της θεώρησης του Bourriaud είναι ότι οι απόψεις του είναι επηρεασμένες, σε ένα μεγάλο βαθμό, από το δυτικό κόσμο αφού τις γράφει και τις αναπτύσσει μέσα σε αυτόν. Συνεπώς, οι απόψεις του Bourriaud δεν παύουν να είναι δυτικοκεντρικές. Παρ’ όλα αυτά θεωρούμε ότι ο Bourriaud κατάφερε να πάει ένα βήμα πέρα από το μεταμοντέρνο και να παρατηρήσει τις ανάγκες της εποχής μας. Πιθανόν το μοντέρνο κίνημα είχε κάποια γνωρίσματα, τα οποία έδωσαν στην τέχνη και στην αρχιτεκτονική νόημα και ίσως για το λόγο αυτό οι

καλλιτέχνες έχουν στραφεί πάλι προς αυτό ώστε να μπορέσουν να εκφραστούν, αλλά μέσω των σύγχρονων δεδομένων, δηλαδή, μέσω της παγκοσμιοποίησης και της τεχνολογίας.

03 / συμπεράσματα

51

πηγές

4

04 / πηγές

55

4.1 Bιβλιογραφία

μτφρ.). Κοινωνιολογία. Αθήνα: Gutenberg

Ελληνόγλωσση

Harvey, David. (2007) . Η κατάσταση της μετανεωτερικότητας. Διερεύνηση των απαρχών της πολιτισμικής μεταβολής. Αθήνα: Μεταίχμιο

Λάββας, Π. Γεώργιος. (2008). Επίτομη ιστορία της αρχιτεκτονικής. Θεσσαλονίκη: University Studio Press Benevolo, Leonardo. (χ.η.). Λαζαρίδης, Παντελής (επιμ. & μτφρ.). Η ιστορικότητα του αρχιτεκτονικού έργου. Αθήνα: Α. Λιβάνης και Σία Bourriaud, Nicolas. (2014). Γκινοσάτης, Δ. (μτφρ.). Σχεσιακή αισθητική. Αθήνα: Ανώτατη σχολή καλών τεχνών Conrads, Ulrich. (1977). Μανιφέστα και προγράμματα της αρχιτεκτονικής του 20ου αιώνα. Αθήνα: Επίκουρος Frampton, Kenneth. (2009). Μοντέρνα αρχιτεκτονική: Ιστορία και κριτική. Αθήνα: Θεμέλιο Giddens, Anthony. (2002). Τσαούσης, Γ. Δ., (επιμ. &

Montaner, Josep Maria. (1999). Ιστορία της σύγχρονης αρχιτεκτονικής: κινήματα ιδέες και δημιουργοί στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα. Αθήνα: Νεφέλη Revault, Olivier d’ Allones. Βέλτσος, Γιώργος. Λιάπης, Γιάννης. Γεωργίου, Θεόδωρος. Πολύζος, Γιάννης. Κούρκουλας, Αντρέας. κ.α. (1988). Μοντέρνο μεταμοντέρνο. Αθήνα: Σμίλη. Ανακτήθηκε στις 19 Μαρτίου 2017 από: http://courses.arch.ntua.gr/el/aisuhtikes_uevries/ekpaideytiko_yliko/ekpaideytiko_yliko_.html Venturi, Robert. (1977). Καρανίκας, Γιάννης (μτφρ.). Η πολυπλοκότητα και η αντίφαση στην αρχιτεκτονική. New York: The Museum of Modern Art

56

το μοντέρνο στον 21ο αιώνα: το εναλλακτικό μοντέρνο του Nicolas Bourriaud

Ξενόγλωσση Bourriaud, Nicolas. (2009). The Radicant. New York: Lukas & Sternberg

Τάτλα, Ελένη. (χ.η.). Αρχιτεκτονική, πολιτική και μοντερνισμός: η αρχιτεκτονική του Μοντέρνου κινήματος ως πολιτικός λόγος. Ανακτήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 2016 από: http://courses.arch.ntua.gr/el/aisuhtikes_uevries/ekpaideytiko_yliko/ekpaideytiko_yliko_.html

Davies, Colin. (2006). Key houses of the Twentieth Century. Plans, sections and elevations. London: Laurence King Publishing Heynen, Hilde. (1999). Architecture and Modernity: A Critique. Cambridge, Massachusetts: MIT Press. Ανακτήθηκε 2 Νοεμβρίου 2016 από http://www.mom.arq. ufmg.br/mom/arq_interface/1a_aula/Architecture_and_Modernity_A_Critique.pdf Jencks, Charles. (1981). The language of post-modern architecture. London: Academy Editons

Lyotard, Jean-François. (1988). Απάντηση στο ερώτημα: Τι είναι μεταμοντέρνο; Λεβιάθαν, 02. Ανακτήθηκε στις 19 Απριλίου 2017 από: http:// courses.arch.ntua.gr/el/aisuhtikes_uevries/ekpaideytiko_yliko/ekpaideytiko_yliko_.html

Ξενόγλωσσες Almqvist, Paula. (2012, April). Nature on the wall.

Geo. Ανακτήθηκε στις 18 Φεβρουαρίου 2017 από: www.verticalgardenpatrickblanc.com/dl/3754

4.2 Δημοσιευμένες πηγές Bourriau, Nicolas. (2009). Altermodern explained: Ελληνόγλωσσες

manifesto. London: Tate Publishing. Το μανιφέστο του

04 / πηγές

Εναλλακτικού Μοντέρνου που παρουσιάστηκε στην Triennιal της Tate Britain στο Λονδίνο. Ανακτήθηκε στις 17 Αυγούστου 2016 από: http://www.tate.org.uk/whats-on/ tate-britain/exhibition/altermodern/explain-altermodern/ altermodern-explained-manifesto.

Confiant, Raphaël. (2006). Creole identity in a globalized world. Διάλεξη που παρουσιάστηκε στην πανεπιστημιούπολη Cave Hill του Πανεπιστημίου του WestIndies στο νησί Μπαρμπάντος. Ανακτήθηκε στις 26 Δεκεμβρίου 2016 από: http://www.manioc.org/gsdl/collect/ recherch/import/crillash/creoleiden.pdf Enwezor, Okwui. (2008). Modernity and postcolonial ambivalence. Άρθρο που παρουσιάστηκε στην Tate Britain στα πλαίσια της έκθεσης ‘Altermodern’ της Triennial. Ανακτήθηκε στις 25 Νοεμβρίου 2016 από: http://www. adamartgallery.org.nz/wp-content/uploads/2011/02/OkwuiEnwezor_ModernityandPostcolonialAmbivalence.pdf Erlanger, Steven. (2008, 28 Νοεμβρίου). 100th Birthday Tributes Pour in for Lévi Strauss. The New York Times.

57

Ανακτήθηκε στις 27 Φεβρουαρίου από: http://www.nytimes.com/2008/11/29/books/29levi.html Habermas, Jürgen. (1989). Modern and Postmodern Architecture. Ανακτήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 2016 από: http:// faculty.arch.utah.edu/miller/Modern%20and%20Post-Modern%20Architecture.pdf.

Tatla, Helen. (2007). Aspects of universality in Modern and Postmodern architecture. Άρθρο που παρουσιάστηκε στο International Congress of Aesthetics 2007 ‘‘Aesthetics Bridging Cultures’’. Ανακτήθηκε 10 Νοεμβρίου 2016 από: http://courses.arch.ntua.gr/el/aisuhtikes_uevries/ekpaideytiko_yliko/ekpaideytiko_yliko_.html Tatla, Helen. (2015). The investigation of the relation of mathematics to architectural form as a moral and political enquiry. A philosophical discussion. Ανακοίνωση δημοσιευμένη στο International center of Greek philosophy and culture & kb. Αθήνα: Ιωνία

Wullschlager, Jackie. (2012, 21 Απριλίου). Order out

58

το μοντέρνο στον 21ο αιώνα: το εναλλακτικό μοντέρνο του Nicolas Bourriaud

of Chaos. Financial Times. σ. 2. Ανακτήθηκε στις 25 Φεβρουαρίου 2017 από: http://www.gladstonegallery. com/sites/default/files/TH_ft_apr12.pdf

4.3 Αδημοσίευτες πηγές Ελληνόγλωσσες

στις 20 Νοεμβρίου 2016 από: http://designtheory.fiu.edu/ documents/paper_venturi.pdf Whitaker, Carly. (2012). South African digital art practice: an exploration of the altermodern. Αδημοσίευτη ερευνητική εργασία, Πανεπιστήμιο του Witwatersrand, Johannesburg. Ανακτήθηκε στις 20 Νοεμβρίου 2016 από: http://wiredspace.wits.ac.za/jspui/bitstream/10539/11741/5/ CW_Research%20Paper.pdf

handle/123456789/7386

Ξενόγλωσσες

http://faculty.arch.utah.edu

Ελληνική Ραδιοφωνία Τηλεόραση 1. (2016). Τριενάλε Λονδίνο: Νικολά Μπουριό (έκθεση Altermodern στην Tate Britain) Α΄ μέρος. Εκπομπή: Η εποχή των εικόνων. Ανακτήθηκε στις 20 Αυγούστου 2016 από: http://webtv. ert.gr/ntokimanter/31mai2016-i-epochi-ton-ikonon/

4.5 Ιστοσελίδες

https://static.independent.co.uk/s3fs-public/thumbnails/image/2014/07/15/18/pg-32-mod-art-theiner.jpg http://images.adsttc.com/media/images/

http://designtheory.fiu.edu

http://webtv.ert.gr http://www.archdaily.com

4.6 Πηγές φωτογραφιών http://cdn2.all-art.org/Architecture/

Bukowski, Tegan, & Schoen, Randall. (χ.η.). 1960 Vanna Venturi House Chestnut Hill, Pennsylvania. Ανακτήθηκε

http://www.greekarchitects.gr/gr/αρχιτεκτονικες-ματιες/ συνέδριο-αρχιτεκτονικής-id3897

http://www.greekarchitects.gr

http://wiredspace.wits.ac.za

4.4 Οπτικοακουστικό υλικό

59

www.mom.arq.ufmg.br http://courses.arch.ntua.gr

Μηλιδάκη, Έλενα, & Σκαλτσά, Στέλλα. (2012). Άγρια σκέψη και μουσειακή παρουσίαση: Quai Branly. Αδημοσίευτη διάλεξη, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα. Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών. Ανακτήθηκε στις 13 Φεβρουαρίου 2017 από: http://dspace.lib.ntua.gr/

04 / πηγές

http://www.tate.org.uk/

hc/wp-content/uploads/2017/04/Katie_Paterson_All_the_ Dead_Stars.jpg http://www.archdaily.com/http://www.jdg-architectes.com/ wp-content/uploads/2014/10/jeanhttp://farm4.static.flickr.com/3607/3456224471_ebe466eaef.jpg?v=0