Ανάδυση εγγεγραμμένων αξιών σε έναν τόπο επέμβασης: Οι συνθετικοί μετασχηματισμοί του κτήματος Ευταξ by GRADreview

Μπουμπουλάκη Κωνσταντίνα Αρχιτέκτων Μηχανικός Πολυτεχνείου Κρήτης

ΑΝΑΔΥΣΗ ΕΓΓΕΓΡΑΜΜΕΝΩΝ ΑΞΙΩΝ

ΣΕ ΕΝΑ ΤΟΠΟ ΕΠΕΜΒΑΣΗΣ Οι συνθετικοί μετασχηματισμοί του

κτήματος Ευταξία στην Ελευσίνα

Μεταπτυχιακή διατριβή που υποβλήθηκε στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών ‘Περιβαλλοντικός Αρχιτεκτονικός και Αστικός Σχεδιασμός του Τμήματος Αρχιτεκτόνων της Πολυτεχνικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης

Όταν µια εργασία διαρκεί πολύ στο χρόνο χρωστά πολλά σε πολλούς, παρόντες µα και απόντες. Αφιερωμένο σε όλους αυτούς, μα και στο όνειρο µου, του οποίου η φλόγα αν δεν έκαιγε μέσα μου δε θα είχα φτάσει ως εδώ.

_αντί προλόγου Ευχαριστώ αρχικά την οικογένεια µου, που ήταν πάντα δίπλα µου, ο καθένας με τον δικό του τρόπο και όταν πια ήµουν έτοιµη, έγινε γέφυρα για να περάσω απέναντι, για να φύγω, να αναζητήσω νέες πατρίδες. Ευχαριστώ θερµά το καθηγήτη Καλογήρου Νικόλαο, ο οποίος µε δίδαξε όχι µονάχα αρχιτεκτονική, µα κυρίως την αγάπη για αυτήν. Ευχαριστώ τους καθηγητές μου Θέμη Χατζηγιαννόπουλο και Βανέσσα Τσακαλίδου, των οποίων οι συμβουλές και η καθοδήγηση ήταν καταλυτική για την επιτυχή έκβαση αυτής της μελέτης. Ευχαριστώ όλη την διδακτική οµάδα του Μεταπτυχιακού προγράµµατος που µας εισήγαγαν σε ένα νέο κόσµο, πιο όµορφο, πιο βιώσιµο και πιο πράσινο. Ευχαριστώ όλους µου τους συµφοιτητές και συνοδοιπόρους σε αυτό το ταξίδι του µεταπτυχιακού µε τους οποίους πέρασα αξέχαστα φοιτητικά χρόνια στη Θεσσαλονίκη. Ευχαριστώ το Μιχάλη, ο οποίος ήταν δίπλα μου σε όλο αυτό το ταξίδι, για όλη την αγάπη και υποµονή και επιμονή που έδειξε από την αρχή έως και το τέλος. Ευχαριστώ τους φίλους µου Μπελιβάνη Άννα, Κοινωνιολόγο Πανεπιστηµίου Ρεθύµνου, Μπουλουκάκη Μαρία, Μηχανικό Περιβάλλοντος, οι γνώσεις των οποίων προσέδωσαν μια διαφορετική νότα προσέγγισης επί του θέματος. Τέλος, ευχαριστώ τους συναδέλφους µου στην Υπηρεσία Νεωτέρων Μνηµέιων και Τεχνικών Έργων Κρήτης του Υπουργείου Πολιτισµού, για όλα αυτά που με δίδαξαν. Ευχαριστώ την Αθηνούλα μου, που έγινε πηγή δύναμης για εμένα. Τέλος, ένα μεγάλο ευχαριστώ οφείλω στο Ίδρυµα Μποδοσάκη που πίστεψε σε εμένα και µου έδωσε την ευκαιρία να συνεχίσω αυτό το ταξίδι της γνώσης και της μάθησης, μέσω της υποτροφίας που μου χορήγησε.

ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ

Καλογήρου Νικόλαος Καθηγητής Αρχιτεκτονικής του Τμήματος Αρχιτεκτόνων της Π.Σ. του Α.Π.Θ.

Τσακαλίδου Βανέσσα Καθηγήτρια Αρχιτεκτονικής του Τμήματος Αρχιτεκτόνων της Π.Σ. του Α.Π.Θ.

Χατζηγιαννόπουλος Θεμιστοκλής Καθηγητής Αρχιτεκτονικής του Τμήματος αρχιτεκτόνων της Π.Σ. του Α.Π.Θ.

_περίληψη Λέξεις κλειδιά

Ελευσίνα Άρης Κωνσταντινίδης Λάμπρος Ευταξίας Αλέξανδρος Βογιατζής

Περιβαλλοντικός σχεδιασμός

Αντικείμενο της παρούσας έρευνας ορίζεται το κτήμα

του Λάμπρου Ευταξία στην Ελευσίνα, γνωστού στα πολιτικά και πολιτιστικά δρώμενα της εποχής. Πιο συγκεκριμένα, θα μελετηθεί η διαδοχή των ανθρωπογενών επεμβάσεων, όπως αυτές πραγματοποιήθηκαν

από τους αρχιτέκτονες

Άρη Κωνσταντινίδη και Αλέξανδρο Βογιατζή από το 1938 έως τη δεκαετία του ΄60 καθώς και η εξέλιξη τους έως σήμερα. Πρόκειται για τις δύο εξοχικές κατοικίες του Ευταξία στον εξωαστικό χώρο της Ελευσίνας, πολύ κοντά στην Αθήνα, τόπο μόνιμης διαμονής του, οι οποίες σήμερα αποτελούν ιδιοκτησία του Μουσείου της Πόλεως των Αθηνών. Η Ελευσίνα, ιερή πόλη της αρχαιότητας καθώς και η νεώτερη βιομηχανική πρωτεύουσα της Ελλάδας, αποτελεί ουσιαστικά ένα αστικό πεδίο θραυσματικής συνύπαρξης ετερόκλιτων στοιχείων, το οποίο αξίζει να ιδωθεί ως ένα “εργαστήριο” για την Ευρώπη του σήμερα, μια μελέτη περίπτωση για το πώς μπορεί μια πόλη με ‘βαθιές πληγές’ όχι μόνο να τις επουλώσει αλλά και να τις χρησιμοποιείσαι δημιουργικά υφαίνοντας ένα λαμπρό μέλλον.

Μέσα από την αποκατάσταση και περιβαλλοντική

αναβάθμιση των υφιστάμενων κελυφών, αλλά και την προσθήκη ενός νέου κτιρίου με απόλυτο σεβασμό στο υφιστάμενο τοπίο, θα φιλοξενηθεί μια νέα χρήση, δίνοντας μια ξεκάθαρη αιτία ζωής στο μέχρι στιγμής εγκαταλελειμμένο κτήμα. Δεδομένου του γεγονότος ότι το ίδιο το κτήμα μπορεί να ιδωθεί ως ένα αφήγημα της ελληνικής αρχιτεκτονικής από τη δεκαετία του 1930 έως και σήμερα (έπειτα από τη προσθήκη του νέου κτιρίου), προτείνεται η δημιουργία ενός ερευνητικού εκπαιδευτικού κέντρου αρχιτεκτονικής, το οποί ο θα λειτουργήσει στα πλαίσια του ευρύτερου πολιτισμικού πόλου πολιτιστικής κληρονομιάς που αναπτύσσεται ήδη στην Ελευσίνα, με αφορμή το τίτλο της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης για το 2021.

The main object of the present research is to study the anthropogenic interventions carried out by architects, Aris Konstantinidis and Alexandros Vogiatzis, from 1938 to 60’s and their evolution to the present day, of Lambros Eutaxia estate in Eleusis. Eleusis, the sacred city of antiquity as well as the newest industrial capital of Greece, is essentially a bourgeoisie of fragmented coexistence of heterogeneous elements, which is transformed by composing its pieces to welcome the title of European Capital of Culture in 2021. Through the reclamation and environmental upgrading of existing shells, the addition of a new building with full respect to the existing landscape, a new use will be accommodated, giving a clear reason for living in the hitherto abandoned estate. Given that, the estate itself can be seen as a narrative of Greek architecture from the 1930s to the present day (after the addition of the new building), it is proposed to establish a research architecture training center that will operate within the framework of the broader cultural heritage pole already under development in Eleusis. More specifically, the study aims to highlight the environmental principles that govern the design of Mars Constantinides’ work. This methodology is structured through a case study of building and functional upgrades with environmental criteria, of Villa Eutaxia in Elefsina. It turns out that with appropriate interventions inactive building shells can revitalize and transform into capable cultural and economic reconstruction resources.

_abstract

Keywords_ Research Tools

Eleusis

Aris Konstantinidis

Lampros Eutaxias

Alexandros Vogiatzis

Environmental Architecture

Πίνακας περιεχομένων Αντί προλόγου……………………………………….....................7 Πίνακας Περιεχομένων……………………………………….....11

Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή

1.1 Εισαγωγικό σημείωμα και ευρύτερο πλαίσιο…………....20 1.2 Αντικείμενο έρευνας ………..................................................23 Κεφάλαιο 2: Χωροχρονικά αποτυπώματα μνήμης _ Ανακαλύπτοντας την Ελευσίνα

2.1 Γενικά στοιχεία………………………………………..……....26 2.2 Η ιερή πόλη της αρχαιότητας…………………….…….......28 2.3 Η βιομηχανική κληρονομιά του 20ου αιώνα……….….....32

2.4 Η πόλη της σύγχρονής αστικής βιώσιμης ανάπτυξης.....40 Κεφάλαιο 3: Η μεταγραφή του τοπίου σε τόπο_ Προσεγγίζοντας την περιοχή μελέτης

3.1

Κατανοώντας το τοπίο_ Μια διαδρομή επινοήσεων και κατασκευών….................................................................44

3.2

Τόπος, Χώρος και Τοπίο……………………………………46

3.3

Το κτήμα Ευταξία στο χρόνο και στο χώρο……………..52

3.4

Ο πρώτος κάτοικος: Λάμπρος Ευταξίας……………..56

3.4.1 16

Σύντομο βιογραφικό σημείωμα…………………..56

3.4.2

Πολιτική σταδιοδρομία…………………………….58

3.4.3

Πολιτιστικό έργο……………………………...……61

Κεφάλαιο 4: 1938_ Άρης Κωνσταντινίδης

4.1

Σύντομο βιογραφικό σημείωμα…………………….……..66

4.2

Αναφορά στο έργο του……………………………….……..68

4.2.1 Η σημερινή πραγματικότητα………………………73 4.3 Το πρώτο έργο_ Η κατοικία του Λάμπρου Ευταξία….....82 4.3.1

Ένταξη στον τόπο……………………………………87

4.3.2

Σχέση εσωτερικού – εξωτερικού……………….......90

4.3.3

Υλικά- Κατασκευαστική ειλικρίνεια…………......98

4.3.4

Διαχρονικότητα_ Επιρροές………………………....102

Κεφάλαιο 5: 1954-1962: Οι έξι προτάσεις του Άρη Κωνσταντινίδη για την νέα οικία του Ευταξία

5.1

Παρουσίαση των έξι προτάσεων και συνοπτική ανάλυση των βασικών συνθετικών αρχών και κοινών σημείων…….................................................................108

5.1.1

Πρώτη πρόταση:

5.1.2

Δεύτερη πρόταση: 1954…………………………..…113

5.1.3

Τρίτη πρόταση:

5.1.4

Τέταρτη πρόταση: 1957………………………….…..117

5.1.5

Πέμπτη πρόταση: 1960………………….…….…….118

5.1.6 Έκτη πρόταση: 5.2

1954………………………..…......111

1954……………………….…….115

1962………………………….….120

Σχεδιαγραμματική ανάλυση επιλεγμένων σχεδίων…....122

Κεφάλαιο 6: 1960_ Αλέξανδρος Βογιατζής

6.1Βίλλα Ευταξία_Βασικές συνθετικές αρχές……………......132 6.2

Φωτογραφική αποτύπωση……………………..............…..

Κεφάλαιο 7: 1960-2020_ Το «ναυάγιο» του κτήματος Ευταξία

7.1 Ύμνος, εγκατάλειψη και επιστροφή………………….........148

7.2 Φωτογραφική αποτύπωση υφιστάμενης

κατάστασης κτιριακών κελυφών…………………………………….................150

Κεφάλαιο 8: Σχεδιάζοντας το μέλλον

8.1 Βασικές συνθετικές αρχές πρότασης..................................164

8.1.1Τοπίο στο όριο της εξαφάνισης..............................166 8.1.2 Τοπίο ευαίσθητο στην άρθρωση του....................169

8.2 Αφηγηματικό σενάριο............................................................176 8.3 Η μεταβλητότητα.....................................................................178 8.4 Περιβαλλοντική διάσταση στο έργο του Άρη

Κωνσταντινίδη.................................................................................180

8.4.1 Η περιβαλλοντική διάσταση της πρότασης.....181

Αντί επιλόγου...................................................................................182 Βιβλιογραφία....................................................................................188

Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή 1.1 Εισαγωγικό σημείωμα και ευρύτερο πλαίσιο 1.2 Αντικείμενο έρευνας και σκοπός

1.1 _εισαγωγικό σημείωμα και ευρύτερο πλαίσιο

Σε μια εποχή παγκόσμιας περιβαλλοντικής κρίσης, πε-

ριορισμένων οικονομικών δυνατοτήτων και σε ένα ελληνικό τοπίο απελπιστικά επιβαρυμένο από την ανεξέλεγκτη ανοικοδόμηση, η αποκατάσταση κτιρίων βασισμένη πέραν από τις αρχές και θεωρίες της επιστήμης της αποκατάστασης και στον περιβαλλοντικό αρχιτεκτονικό σχεδιασμό ανάγεται ως μία σύγχρονη αλλά και απολύτως αναγκαία λύση. Μελετώντας την ουσία και τις ρίζες του περιβαλλοντικού σχεδιασμού καταφεύγω στα λόγια του Άρη Κωνσταντινίδη πώς, ‘η αλήθεια της αρχιτεκτονικής είναι μία και εκφράζεται και διατυπώνεται διαφορετικά σε κάθε εποχή, σύμφωνα με το ρυθμό και τη γλώσσα που κυριαρχεί στο πνεύμα και την ψυχή των ανθρώπων’. Επιχειρείται επομένως μια μελέτη και συσχέτιση μεταξύ των δύο, παραδοσιακής και περιβαλλοντικής αρχιτεκτονικής, διότι μελετώντας την πρώτη μαθαίνουμε για την ουσία, σχεδιάζουμε με ουσία, καθώς αφουγκραζόμαστε τις ανάγκες του κάθε τόπου ξεχωριστά.

Ωστόσο, καθώς η θεωρητική και εμπειρική διερεύνηση

του θέματος, ούσα αέναη, το αντικείμενο της έρευνας θα περιοριστεί στην αναζήτηση της σχέσης της αρχιτεκτονικής και του τοπίου. Πηγή έμπνευσης είναι ο προαναφερόμενος Έλληνας αρχιτέκτονας Άρης Κωνσταντινίδης (1913-1993), ο οποίος κατά τη διάρκεια της καριέρας του και της αναζήτησης της αρχιτεκτονικής «αλήθειας», εστίασε σε ένα πρωταρχικό και ουσιαστικό στοιχείο της αρχιτεκτονικής: τη σχέση μεταξύ κτιρίου και περιβάλλοντος χώρου. Πιο συγκεκριμένα, θα μελετηθεί το πρώτο έργο του, η κατοικία του Λάμπρου Ευταξία στην Ελευσίνα, το οποίο κατασκευάστηκε το 1938. Εν συνεχεία, θα μελετηθεί η δεύτερη κατοικία του Ευταξία, τη δεκαετία του ‘60, σε

σχέδια του αρχιτέκτονα Αλέξανδρου Βογιατζή. Η κατοικία βρίσκεται και εκφράζει μια τελείως διαφορετική εποχή αλλά και αρχιτεκτονική άποψη από την πρώτη.

Εν κατακλείδι, όπως συμπεραίνει και ο Άρης Κωνστα-

ντίνης, μετά από πολλά χρόνια εμπειρίας, η ανώνυμη αρχιτεκτονική, αλλά και το ίδιο το τοπίο της Ελλάδας αποτελούν τα θεμέλια πάνω στα οποία πρέπει και μπορεί να σταθεί μια σύγχρονη αρχιτεκτονική πράξη.

1.2 _αντικείμενο έρευνας και σκοπός

Λίγο έξω από την Ελευσίνα ακολουθώντας τα ίχνη της

ιερά οδού βρίσκεται το κτήμα Ευταξία. Μια πλαγιά προς τη θάλασσα, ένα ατόφιο κομμάτι φύσης που πάνω του φιλοξενεί τις δύο κατοικίες του Λάμπρου Ευταξία, κατασκευασμένες σε σχέδια των αρχιτεκτόνων Άρη Κωνσταντινίδη και Αλέξανδρου Βογιατζή. Ένας τόπος έρημος πια, αποτελεσε κάποτε πεδίο δόξης λαμπρών φιλοξενώντας μαζώξεις του πολιτικού γίγνεσθαι της εποχής. Τα ίδια τα κτίρια κουβαλάνε μια βαριά ιστορία και έχουν πολλά να διηγηθούν στον επισκέπτη. Αφημένα πλέον στο πέρασμα του χρόνου, εγκαταλελειμμένα, στέκουν αγέρωχα αγναντεύοντας τη Σαλαμίνα, όπως οι κάτοικοι και οι επισκέπτες τους κάποτε, σε μιαν άλλη εποχή.

Bασικός σκοπός τίθεται η επανεργοποίηση αυτού του

εμβληματικού χώρου, όχι μονάχα για την ιστορία των κατοίκών του αλλά και για την ιστορία των κτιρίων του. Νέος τότε ο Άρης Κωνσταντινίδης, έχοντας μόλις γυρίσει από τις σπουδές του στο Μόναχο, αλλά και από ένα πολύ μεγάλο σχολείο, την ελληνική ύπαιθρο, εκείνη που σκίτσαρε στην αρχή και απότυπωσε με το φακό του μεταγενέστερα, χτίζει το πρώτο «δοχείο ζωής» της καριέρας του. Εκεί βρίσκει κανείς όλες τις απαρχές του Κωνσταντινίδη, όλα τα εναρκτήρια βήματα του αλλά και όλα τα μεταγενέστερα. Οι επιρροές αλλά και η διαχρονικότητα του έργου είναι πρόδηλες με την πρώτη ανάγνωση. Η συνάφεια με τις κατόψεις που παρουσιάζονται στο βιβλίο του «Δύο χωριά από τη Μύκονο», ολοφάνερη. Ολοφάνερη όμως είναι και η συνάφεια με τα μεταγενέστερα έργα αυτού, όπως με τη κατοικία στην Ανάβυσσό. Αφαιρώντας κανείς την πέργκολα και προεκτείνοντας την πλάκα του δώματος έως τους πεσσούς φτάνει πολύ κοντά στην τυπολογία και τη μορφή της κατοικίας της Αναβύσσου. Χώροι καθαροί, λιτοί, απλοικοί, με τα απολύ-

τως απαραίτητα, χωρίς σπατάλες στους χώρους. Σε λίγα μόνο τετραγωνικά φιλοξενούνται και εξυπηρετούνται πλήρως όλες οι ανάγκες του κατοίκου του. Και όλα σωστά τοποθετημένα στο τοπίο, μεγάλα ανοίγματα στο νότο, μικροί φεγγίτες στο βορρά. Ενταγμένο το κτίριο, στο φυσικό έδαφος, ενσωματώνει τις κλίσεις του, χτίζεται μαζί με το τοπίο, και όχι μπαζώνοντας ή σκάβοντας άναρχα, χωρίς μέτρο. Όλα μελετημένα πλήρως. Ένα κτίριο που θαρρεί κανείς πώς υπήρχε πάντα εκεί. Συμπληρώνει το τοπίο χωρίς να διαταράσσει την ισορροπία του, γιατί ακριβώς είναι βγαλμένο και σχεδιασμένο βάση αυτής. Τοπικά υλικά, πέτρα και ασβέστης είναι τα κυρίαρχα.

Η μελέτη στοχεύει να αναδείξει τις περιβαλλοντικές

αρχές που διέπουν τον σχεδιασμό του έργου του Άρη Κωνσταντινίδη.

Η μεθοδολογία αυτή διαρθρώνεται

μέσα

από τη μελέτη περίπτωσης της κτιριακής και λειτουργικής αναβάθμισης με περιβαλλοντικά κριτήρια, του πρώτου του έργου στην Ελευσίνα. Αποδεικνύεται ότι με τις κατάλληλες παρεμβάσεις αναβιώσουν

ανενεργά και

να

κτιριακά

μετατραπούν

κελύφη σε

μπορούν

ικανούς

πολιτιστικής και οικονομικής ανασυγκρότησης.

να

πόρους

«Η ψυχή του φυσικού περιβάλλοντος επιδρά στον άνθρωπο, μα και η ψυχή του ανθρώπου επιδρά στο περιβάλλον»

K. Vrieslander

Κεφάλαιο 2: Χωροχρονικά αποτυπώματα μνήμης Ανακαλύπτοντας την Ελευσίνα 2.1 Γενικά στοιχεία 2.2 Η ιερή πόλη της αρχαιότητας 2.3 Η βιομηχανική κληρονομιά του 20ου αιώνα 2.4 Η πόλη της σύγχρονής αστικής βιώσιμης ανάπτυξης

2.1_γενικά στοιχεία Η Ελευσίνα, ιερή πόλη της αρχαιότητας και το πρώτο βιομηχανικό κέντρο της Ελλάδας, πήρε το χρίσμα της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης για το 2021, ποντάροντας περισσότερο στο μέλλον της και όχι στο παρελθόν της. (Πουρναρά, 2016) Η Ελευσίνα είναι μια πόλη με πληθυσμό 29.000 περίπου κατοίκων σύμφωνα με την απογραφή του 2011 και σε απόσταση είκοσι χιλιομέτρων από την Αθήνα. Στην αρχαιότητα υπήρξε για 2000 χρόνια (1600πΧ- 400μΧ) ιερή πόλη με τα Ελευσίνια Μυστήρια να προσελκύουν προσκυνητές από όλο τον τότε γνωστό κόσμο. Χάρη στο μεγάλο τραγικό ποιητή Αισχύλο η αίγλη της ενισχύεται ακόμα περισσότερο. Ακολούθησαν 14 αιώνες στη διάρκεια των οποίων η Ελευσίνα περιέπεσε σε αφάνεια. Το 1827 μετά την απελευθέρωση από την Τουρκική κατοχή και τη δημιουργία του πρώτου Ελληνικού κράτους, η Ελευσίνα ήταν μία μικρή πόλη που αριθμούσε περί τους 250 κατοίκους. Τη δεκαετία του 1860 η Ελευσίνα άρχισε να αλλάζει όψη με την ανέγερση νέων κατοικιών και με την εγκατάσταση νέου πληθυσμού που αναζητούσε εργασία. Την αργόσυρτη πορεία της επιτάχυναν η κατασκευή της σιδηροδρομικής γραμμής, το 1884 και η τομή του Ισθμού της Κορίνθου. Καθοριστική κρίνεται η δεκαετία του 1880, όπου αρχίζει η βιομηχανική ανάπτυξη. Από τότε έως και τη δεκαετία του 1970 ιδρύονται πλήθος βιομηχανιών, οι οποίες απασχολούν ένα εξαιρετικά σημαντικό σε μέγεθος ανθρώπινο δυναμικό. Από το 1980 και έπειτα ξεκινάει η παρακμή της βιομηχανικής ζώνης. Η μόλυνση του ευρύτερου περιβάλλοντος είναι πλέον δεδομένη. Στον 21ο αιώνα, την εποχή της βιώσιμης ανάπτυξης, η αρχαιολογική ιστορία και η πρόσφατη βιομηχανική διαμορφώνουν την εικόνα της σύγχρονης Ελευσίνας. Η ρύπανση χάρη και στους αγώνες των πολιτών γίνεται σημαντική προσπάθεια να μειωθεί. Ο Δήμος αγωνίζεται να ανακτήσει τα ανενεργά εργοστάσια, όπου θα στεγαστεί η σύγχρονη βιομηχανική και τεχνολογική ιστορία και η πόλη και οι πολίτες της Ελευσίνας ετοιμάζονται για την Έλευση του 2021, την κορύφωση των πολιτιστικών δραστηριοτήτων ολόκληρης της Ευρώπης.

«Ἐτοῦτο τὸ τοπίο εἶναι σκληρὸ σὰν τὴ σιωπή, σφίγγει στὸν κόρφο του τὰ πυρωμένα του λιθάρια…»

2.2_η ιερή πόλη της αρχαιότητας Το ιερό της Ελευσίνας υπήρξε ένα από τα σπουδαιότερα λατρευτικά κέντρα του αρχαίου κόσμου, όπου από τη Μυκηναϊκή Εποχή έως το τέλος του 4ου αιώνα μ.Χ. λατρευόταν συνεχώς η θεά Δήμητρα, θεά της ανανέωσης της φύσης και της βλάστησης των σιτηρών, που δίδαξε στους Ελευσίνιους την καλλιέργεια της γης και τις ιερές τελετές. (Παπαγγελή, 2012) Η Ελευσίνα μαζί με την Αθήνα, τη Δήλο, την Ολυμπία και τους Δελφούς ήταν οι πέντε ιερές πόλεις της αρχαιότητας. Συνδέεται με την Αθήνα με την Ιερά Οδό, την οποίο διέσχιζαν πεζοί όσοι ήθελαν να πάρουν μέρος στα Ελευσίνια Μυστήρια, που τελούνταν στο σημαντικότερο θρησκευτικό κέντρο του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Τα χνάρια αυτά ακολούθησαν αργότερα οι ξένοι περιηγητές και οι αρχαιολόγοι, που αναζητούσαν και ερευνούσαν την σπάργανα του παρελθόντος, τα οποία ακόμα και σήμερα ίσως είναι εφικτό να διερευνήσει κανείς καθώς ίχνη της Ιερά Οδού που συνέδεε την Ελευσίνα με την Αθήνα διατηρούνται και σήμερα. Η κορυφαία πολιτιστική εκδήλωση της Ελευσίνας είναι τα Αισχύλεια, τα οποία διοργανώνονται κάθε χρόνο από το 1975, προς τιμήν του Αισχύλου. Πραγματοποιείται τον Σεπτέμβριο, την ίδια περίοδο που κατά την Αρχαιότητα πραγματοποιούνταν τα Ελευσίνια Μυστήρια.

δες τι προϊστορία

κατατρόπωσε μια σταλιά παρόν"

Εικ.1: Η Ελευσίνα και απέναντι η Σαλαμίνα

Εικ.2: Το εσωτερικό Προπύλαιο στην Ελευσίνα, όπως ήταν στην αρχαιότητα. Εικ.3: Τα ερείπια των Προπυλαίων Εικ.4: Διαγραμματική απεικόνιση των Προπυλαίων

2.3_Η βιομηχανική κληρονομιά του 20ου αιώνα

Η βιομηχανική ζώνη της Ελευσίνας, εκτείνεται στο παράκτιο μέτωπο της πόλης σε ένα μήκος 2,5 χιλιομέτρων, όπου εντοπίζονται ακόμα και σήμερα ολόκληρα βιομηχανικά συγκροτήματα ή τμήματα αυτών. Βιομηχανικά κελύφη εντοπίζονται και στην ενδοχώρα του Θριασίου Πεδίου, στον Ασπρόπυργο και τη Μάνδρα. Παρακάτω επιχειρείται μια συνοπτική περιγραφή της ανάπτυξης του βιομηχανικού δυναμικού σύμφωνα με το ερευνητικό έργο των Νίκο Μπελαβίλα, Επίκουρο Καθηγητή ΕΜΠ (επιστημονικό υπεύθυνο), Τατιάνα Σαίτη, Αρχιτέκτονα Μηχ. ΕΜΠ και Καλλιόπη Ψαριώτη, Αρχιτέκτονα Μηχ. ΕΜΠ. (2011) σχετικά με τη βιομηχανική κληρονομιά στο Θριάσιο Πεδίο. Πρωταρχικό σημείο εκκίνησης ορίζεται το έτος 1875 με την ίδρυση του Σαπωνοποιείου ΧΑΡΙΛΑΟΥ, ακολουθώντας τα οινοπνευματοποιεία ΒΟΤΡΥΣ (1906) και η Ανώνυμος Εταιρεία Οινοπνευματοποιίας ΚΡΟΝΟΣ (1922). Το 1902 η “Εταιρεία Χατζηκυριάκου - Ζαχαρίου και Σία” ιδρύει το πρώτο ελληνικό εργοστάσιο τσιμέντου, με ετήσια παραγωγή 18.000 τόνους. Το 1911 παίρνει την επίσημη ονομασία Ανώνυμος Εταιρεία Τσιμέντου “Ο ΤΙΤΑΝ”. Το 1925 ιδρύθηκε από τον Μενέλαο Σακελαρίου , η πρώτη βιομηχανία βερνικοχρωμάτων στην Ελλάδα , με την επωνυμία (Χημικό Εργοστάσιο Χρωμάτων και Βερνικιών “ΙΡΙΣ” Ε. Ε. - Μενέλαος Σακελαρίου και Σία. Στην αρχή της δεκαετίας του 1930 υπήρχαν τρία κεραμοποιεία (Καμίνια). Το 1932 η έδρα ήταν στον Πειραιά και είχε την επωνυμία “Ελληνικά Συρματουργεία Θ. Αγγελόπουλος και Υιοί”. Το 1953 αρχίζει η λειτουργία της Χαλυβουργικής Α.Ε. Το 1955 ιδρύεται η “Ελαιουργική - Κεντρική Συνεταιριστική Ένωσις Ελαιοπαραγωγών Ελλάδος”. Στη δεκαετία του 1960 ιδρύθηκαν μικρές μονάδες , όπως το Παγοποιείο Γαστουνιώτη, η Ε.Β.Π.Α., η ΕΔΟΚ - ΕΤΕΡ, τα Ναυπηγεία Σάββα. Την ίδια εποχή στην ευρύτερη περιοχή του Θριάσιου πεδίου ιδρύονται τα Διυλιστήρια Ασπροπύργου, δίπλα τους η ΠΕΤΡΟΓΚΑΖ , η βιομηχανία ΧΑΛΥΨ

και τα Ναυπηγεία Σκαραμαγκά. Το 1969 αρχίζουν τη λειτουργία τους τα Ναυπηγεία Ελευσίνας. Στη δεκαετία του 1980 και του 1990 , πολλές από τις υπάρχουσες βιομηχανίες κλείνουν και ανοίγουν άλλες, συνήθως πιο μικρές. Σήμερα σώζονται οι εγκαταστάσεις των βιομηχανιών σάπωνος και ελαίων “Ελαιουργείο” και “Ελαιουργική”, των οινοποιιών - οινοπνευματοβιομηχανιών “Βότρυς” και “Κρόνος”, της χρωματουργίας “Ίρις” και η βιομηχανία τσιμέντου “Τιτάν” η οποία ανήκει στον πυρήνα των ιστορικών εργοστασίων της πόλης. (Μπελαβίλας, Σαίτη, Ψαριώτη, 2011). Τα χρόνια της “επιφανειακής ευημερίας” και της οικονομικής ανάτασης εμφανίζονται τα πρώτα κρούσματα ρύπανσης. Υπάρχει ρύπανση της θάλασσας από πετρέλαιο, από τα πλοία που χρησιμοποιούνταν για την τροφοδοσία των εργοστασίων. Η μόλυνση της πόλης και η κατιούσα πορεία τόσο για την οικονομία, την κοινωνία και προπαντός το περιβάλλον είχε ήδη αρχίσει.

Εικ.5: Κολάζ φωτογραφιών. Η βιομηχανική κληρονομιά στο παρελθόν και σοτ παρόν της, στην ακμή και στην παρακμή της.

Εικ.6 : Το λιμάνι της Ελευσίνας σήμερα

Eικ.7: Δρώμενο από εκδήλωση σε εγκαταλλελειμένο εργοστάσιο στην Ελευσίνα στα πλαίσια της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας 2021

Η Ελευσίνα των αρχαίων μυστηρίων, της βιομηχανικής κληρονομιάς, της προσφυγιάς του 20ου αιώνα, της ανεργίας και των μεταναστών του 21ου αιώνα, ξεκινά να προετοιμάζει το άλμα της για

“Μετάβαση στην EUphoria” 40

2.4_Η πόλη της σύγχρονης βιώσιμης ανάπτυξης Η ιδιαίτερη δυναμική της Ελευσίνας για το μέλλον δεν σχετίζεται μονάχα με την ένδοξη και πανταχού παρούσα ιστορία της, είτε είναι τα αρχαία σπαράγματα είτε η βιομηχανική της προίκα, αλλά στις υποσχέσεις της και στην υπέρμετρη προσπάθεια, επιμονή και όραμα των κατοίκων της και όσων αγαπούν αυτήν για ένα καλύτερο μέλλον. Μια πόλη βαρύνουσα μέσα στον ιστορικό χρόνο, που δέχθηκε τον πρόσφυγα και τον ξένο (από τη θεά Δήμητρα μέχρι τους Μικρασιάτες και τους μετανάστες), που συνέθεσε μια νέα ταυτότητα φέροντας στους ώμους την παλιά, που θέλει να κοιτάζει μπροστά. Η Ελευσίνα είναι πόλος έλξης για φωτογράφους, καλλιτέχνες, αρχιτέκτονες, σκηνοθέτες, καθώς τα φουγάρα και τον αρχαιολογικό της χώρο όλα αυτά τα χρόνια. Αφορμή μπορεί να ήταν μια έκθεση στο Ελαιουργείο, μια παράσταση στα Αισχύλεια, μια βόλτα στις παλιές βιομηχανικές μονάδες, μια εξόρμηση εκτός των αθηναϊκών τειχών, όμως η ουσία ήταν κάτι βαθύτερο. Η πόλη της Ελευσίνας αξίζει να ιδωθεί ως ένα “εργαστήριο” για την Ευρώπη του σήμερα, μια μελέτη περίπτωση για το πώς μπορεί μια πόλη με ‘βαθιές πληγές’ όχι μόνο να τις επουλώσει αλλά και να τις χρησιμοποιείσαι δημιουργικά υφαίνοντας ένα λαμπρό μέλλον. Άλλωστε, και οι σχέσεις των ίδιων των κατοίκων της Ελευσίνας, με καταγωγή από πολλά και διαφορετικά μέρη της Ελλάδος, που ήρθαν εδώ ως εργατικό δυναμικό, αλλά και οι ξένοι, βασίζονται σε δεσμούς παρόντος και μέλλοντος, όχι παρελθόντος. Αυτήν ακριβώς την αίσθηση αποτύπωσε και η «Αγέλαστος Πέτρα», το ντοκιμαντέρ του σκηνοθέτη Κουτσάφτη Φίλιππου, για

τους πρόσφυγες, τους νησιώτες και τους στεριανούς που ήρθαν από όλη την Ελλάδα στην Ελευσίνα του μεροκάματου. Άλλωστε η Ελευσίνα προέρχεται από τη λέξη «έλευσις» H «Αγέλαστος Πέτρα» είναι ένα ντοκιμαντέρ με θέμα την Ελευσίνα, το οποίο κατάφερε να αναδείξει τη σχέση του μύθου της θεάς Δήμητρας, με τα Ελευσίνια μυστήρια και το παρόν. Τα γυρίσματα ξεκίνησαν στις 20 Μαΐου του 1988 και διήρκεσαν 10 χρόνια, αποτυπώνοντας ένα μεγάλο κομμάτι της ζωής στην Ελευσίνα και τις επιπτώσεις της βιομηχανικής ανάπτυξης σε αυτήν, στο περιβάλλον και στην πολιτιστική της κληρονομιά. Η ταινία τιμήθηκε με το Πρώτο Βραβείο Ταινίας Τεκμηρίωσης στα Κρατικά Βραβεία Ποιότητας 2000, το Βραβείο καλύτερης ταινίας της Πανελλήνιας Ένωσης Κριτικών Κινηματογράφου και με το Βραβείο Κοινού Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης. Σκηνοθεσία, σενάριο, παραγωγή και φωτογραφία: Κουτσάφτης Φίλιππος.

Η «Αγέλαστος πέτρα» βρίσκεται μέσα στον Αρχαιολογικό μας Χώρο και είναι η πέτρα που κάθισε η θεά Δήμητρα, όταν έφθασε στην Ελευσίνα, αναζητώντας την κόρη της Περσεφόνη!

Eικ.8: Εξώφυλλο της ταινίας ‘Αγέλαστος Πέτρα’

Κεφάλαιο 3: Η μεταγραφή του τοπίου σε τόπο _Προσεγγίζοντας την περιοχή μελέτης

3.1 Κατανοώντας το τοπίο_ επινοήσεων και κατασκευών

Μια

διαδρομή

3.2

Τόπος, Χώρος και Τοπίο

3.3

Το κτήμα Ευταξία στο χρόνο και στο χώρο

3.4

Ο πρώτος κάτοικος: Λάμπρος Ευταξίας

3.4.1

Σύντομο βιογραφικό σημείωμα

3.4.2

Πολιτική σταδιοδρομία

3.4.3

Πολιτιστικό έργο

3.1 κατανοώντας το τοπίο _

μια διαδρομή επινοήσεων και κατασκευών Η ζωή μας είναι γεμάτη τοπία. Τι ακριβώς όμως εννοούμε με τον όρο τοπίο; Υπάρχει πλήθος ορισμών γύρω από την συγκεκριμένη έννοια. Το πρόβλημα αυτό, της εννοιολογικής σύγκλισης και σύγχυσης επάνω στον συγκεκριμένο όρο οφείλεται στο γεγονός ότι η ίδια η έννοια παρουσιάζει ασάφεια ως προς το περιεχόμενο της, αφού έχει επαναπροσδιοριστεί πολλές φορές. Ενώ αρχικά, ως τοπίο νοείται η απεικόνιση μιας θέας, μετά από συνεχή εννοιολογική εξέλιξη, στις αρχές του εικοστού αιώνα αναφέρεται στη θέα αυτή καθαυτή. (Πετροπούλου Κρίστη, Ραμαντιέ Τιέρι, 2015). Μία από τις διασημότερες αναφορές για το τοπίο διατύπωσε το 1925 ο γεωγράφος Carl Ortwin Sauer στο κείμενο του “The Morphology of Landscape”.“The cultural landscape is fashioned from a natural landscape by a cultural group. Culture is the agent, the natural are the medium, the cultural landscape is the result” Ο W.J.T Mitchell το 1994 αναφέρει «Το τοπίο είναι μια φυσική σκηνή διαμεσολαβημένη από τον πολιτισμό. Είναι μαζί χώρος σε αναπαράσταση και σε παρουσία, σημαίνον αλλά και σημαινόμενο, ένα πλαίσιο και ότι αυτό πλαισιώνει, πραγματικός τόπος αλλά και το είδωλο του, μια συσκευασία αλλά και το προϊόν μέσα στη συσκευασία.» Το 2000 στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση του Τοπίου, γνωστή ως σύμβαση της Φλωρεντίας, τοπίο νοείται «ένα μέρος μιας γεωγραφικής περιοχής, έτσι όπως γίνεται αντιληπτή από τους ανθρώπους, και του οποίου ο χαρακτήρας είναι το αποτέλεσμα της δράσης και αλληλεπίδρασης των φυσικών ή/και ανθρωπινών παραγόντων, όπως και από τις αναμεταξύ τους αμοιβαίες επιδράσεις».Ο ορισμός αυτός απηχεί την αντίληψη ότι το τοπίο εξελίσσεται διαχρονικά όχι μόνο ως ένας γεωγραφικός χώρος, αλλά μια ενότητα που προσλαμβάνεται από τον παρατηρητή, ο οποίος το συν-αισθάνεται προσδίδοντας του ένα φορτίο κοινωνικής και ιστορικής μνήμης που το καθορίζουν. Το τοπίο αμφιταλαντεύεται ανάμεσα σε δύο πόλους,

στο τοπίο και στο υποκείμενο. Ο παρατηρητής αποτελεί ταυτόχρονα μέρος του αντικειμένου της μελέτης αλλά και υποκείμενο, θεατής και θεώμενος. (Δουκέλλης, Π., 2003) Η ψυχική κατάσταση της στιγμής καθορίζει την πρόσληψη ενός τοπίου. Τα προσωπικά φίλτρα του παρατηρητή, τα βιώματα του, οι προθέσεις και οι στόχοι του σε συνδυασμό με εξωτερικές μεταβλητές, όπως το φως, η απόσταση, η κίνηση, η εποχή και ο χρόνος συναποτελούν τις μεταβλητές εκείνες που επηρεάζουν τον τρόπο πρόσληψης του τοπίου από τον εκάστοτε παρατηρητή. Καταλήγουμε επομένως στο συμπέρασμα ότι «ένα οποιοδήποτε τοπίο δεν απαρτίζεται μόνο από αυτό που βρίσκεται μπροστά στα μάτια μας, αλλά και από αυτά που βρίσκονται μέσα στο μυαλό μας». Για την πλήρη αντίληψη της έννοιας του τοπίου καθίσταται απαραίτητη η σύντομη αναφορά, σε όρους συγγενικής σημασίας, όπως αυτές του χώρου και του τόπου. Τι σημαίνει τόπος και πως προσδιορίζεται; Ποιά είναι η διαφορά του με τον χώρο και πώς οι έννοιες αυτές σχετίζονται;

3.2 _τόπος & χώρος Ένα σύνολο που απαρτίζεται από συγκεκριμένα «φαινόμενα» και αναδίδει ένα χαρακτήρα ή μια ατμόσφαιρα ονομάζεται τόπος. (Norberg-Schulz, C.,2009) Ως ποιοτικά σύνολα με σύνθετη φύση, οι τόποι δεν μπορούν να περιγραφούν με αναλυτικές, επιστημονικές προσεγγίσεις, παρά μόνο διαμέσου της φαινομενολογίας, μια μεθοδολογία οντολογικά εκ διαμέτρου αντίθετη προς το λογικό θετικισμό. Ο τόπος αποτελεί το συγκεκριμένο πλαίσιο ανθρώπινων ενεργειών, αισθημάτων, σκέψεων, διαθέσεων και προθέσεων. Αποκτούμε επομένως γνώση ενός τόπου όταν αυτός έχει αποτελέσει το μέσον ή το αντικείμενο ανθρώπινων ενεργειών ή σκέψεων. Αντίθετα, ο χώρος είναι μια αφηρημένη έννοια. Περιλαμβάνει τους τόπους. Αποτελεί προϋπόθεση της ύπαρξης τους, αλλά με τη σειρά του δεν γίνεται νοητός παρά μόνο μέσω αυτών. Ο χώρος δεν υπέρκειται του τόπου, ενέχεται σε αυτόν. Χατζησάββα Δ., 2009). Σημαντική επιρροή στον προσδιορισμό της έννοιας του τόπου και του χώρου θα ασκήσει ο γερμανός φιλόσοφος Martin Heidegger. Ο Γ. Τζαβάρας αναφέρει χαρακτηριστικά στον πρόλογο της ελληνικής έκδοσης του βιβλίου του Martin Heidegger Η τέχνη και ο χώρος (Die Kunst und den Raum, 1969): «Σε μια διάλεξη που έδωσε ο Heidegger το 1951 με τίτλο ‘Bauen Wohnen Denken’ ανέλαβε να προσδιορίσει την ουσία του χώρου, καταλήγοντας ότι ο τόπος είναι οντολογικά σημαντικότερος από τον χώρο.

“Πρόκειται για τη βαθύτερη εκείνη δύναμη των αναλογιών που συνέχει τα παραμικρά με τα σπουδαία ή τα καίρια με τα ασήμαντα και διαμορφώνει κάτω από την κατατεμαχισμένη των φαινομένων επιφάνεια, ένα πιο στέρεο έδαφος, για να πατήσει το πόδι μου, παραλίγο να πώ η ψυχή μου.Μέσα σ’ένα τέτοιο πνεύμα είχα κινηθεί άλλοτε όταν έλεγα ότι ένα τοπίο δεν είναι όπως το αντιλαμβάνονται μερικοί, κάποιο απλώς, σύνολο γής, φυτών και υδάτων.Είναι η προβολή της ψυχής ενός λαού επάνω στην ύλη.” 1

Οδυσέας Ελύτης, Τα δημόσια και τα ιδιωτικά , εκδ. Ίκαρος, 1990

Eικ.9: Χάρτης της ευρύτερης περιοχής της Ελευσίνας. Η σχέση του κτήματος με την πόλη.

‘‘.... η εμπειρία του χώρου ξεκινά όχι από την έκταση (extension), όπως συμβαίνει για τους δυτικούς, αλλά από τον τόπο, ως χώρα, πράγμα που σημαίνει αυτό που καταλαμβάνεται από εκείνο το πράγμα που ίσταται εκεί.... ο χώρος ανήκει στο ίδιο το πράγμα, το κάθε πράγμα έχει το δικό του χώρο.’’

Heidegger Martin,(1986, 96)

Eικ.10,11,12(επόμ.σελίδα): Χρονολογική διαγραμματική απεικόνιση ανθρωπογενών παρεμβάσεων στο κτήμα Ευταξία

1930

1938

3.3 _το κτήμα ευταξία στο χώρο και στο χρόνο Ο Άρης Κωνσταντινίδης σε συνεργασία με τον εργοδότη του Λάμπρο Ευταξία χτίζουν ένα απλό, λιτό σπίτι δίπλα στη θάλασσα σε ένα τοπίο στον εξωαστικό χώρο της Ελευσίνας. Ο συγκεκριμένος χώρος έπειτα από αυτήν την επέμβαση αποκτάει πλέον μια ιδιαίτερη ταυτότητα, γίνεται τόπος. Γίνεται ο τόπος όπου φιλοξενεί τη ζωή του Λάμπρου Ευταξία. Μετά το 1965 όπου κτίζεται ακόμα ένα σπίτι, πολύ μεγαλύτερο αυτή τη φορά, ο χώρος οριοθετείται και απομονώνεται από τη περιρρέουσα φύση. Ο συγκεκριμένος λόφος ονομάζεται πια ‘Κτήμα Ευταξία’.

Eικ.13: Άποψη από την ανατολική είσοδο στο κτήμα Εικ.14: Λεπτομέρεια σημάνσεων στο χώρο

1965

Eικ.15: Άποψη από τη δυτική είσοδο στο κτήμα

Λάμπρος Ευταξίας

3.4.1 _σύντομο βιογραφικό σημείωμα

Γεννήθηκε το έτος 1905 στην Αθήνα, υιός του Ιωάννη Ευταξία και της Ζηνοβίας Βούρου. Καταγόταν από πολιτική οικογένεια από τη πλευρά του πατέρα του, καθώς ήταν ανηψιός του πρωθυπουργού Αθανασίου Ευταξία, ενώ από την πλευρά της μητέρας του προερχόταν από εύπορη οικογένεια της Χίου. Σπούδασε πολιτικές επιστήμες στο Εθνικό και Καποδιστριακό πανεπιστήμιο Αθηνών, συνεχίζοντας οδηγήθηκε στα πανεπιστήμια του Παρισίου, της Βιέννης και της Λειψίας, απ’ όπου αναγορεύθηκε διδάκτωρ. Μετά το πέρας των σπουδών του επέστρεψε στην Ελλάδα. Ασχολήθηκε ενεργά με την πολιτική και τον πολιτισμό. Ο Λάμπρος Ευταξίας δεν παντρεύτηκε ποτέ και δεν απέκτησε απογόνους. η μόνιμη κατοικία του ήταν στο αρχοντικό Δεκόζη-Βούρου στην Αθήνα, ενώ κατείχε και εξοχική έπαυλη στην Ελευσίνα, παραθεριστικό θέρετρο της Δυτικής Αττικής, η οποία ανήκει σήμερα στο Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών. Εν κατακλείδι, ο Λάμπρος Ευταξίας υπήρξε αναμφίβολα ένα εμβληματικό πρόσωπο τόσο για την πολιτική ιστορία της χώρας, όσο και για το χώρο του πολιτισμού. Είχε τιμηθεί με πλείστα βραβεία και απεβίωσε το 1996.

Eικ.16: Λάμπρος Ευταξίας

3.4.2_πολιτική σταδιοδρομία Λόγω της οικογενειακής παράδοσης ακολούθησε πολιτική καριέρα θέτοντας υποψηφιότητα στις βουλευτικές εκλογές του 1932 με την υποστήριξη του Λαϊκού Κόμματος στην περιφέρεια Φθιώτιδας και Φωκίδας, στις οποίες και εξελέγη για πρώτη φορά ενώ μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας, εξελέγη και στις πρώτες βουλευτικές εκλογές. Διετέλεσε Υφυπουργός Γεωργίας (1946), Υφυπουργός Οικονομικών (1946 - 1947), Υφυπουργός Οικονομικών (1952 - 1954) και εν συνεχεία Υπουργός Οικονομικών (1954 - 1955), σύμφωνα με τα αρχεία της γενικής γραμματείας νομικών και κοινοβουλευτικών θεμάτων. Στις εκλογές του 1956 εξελέγη με την Εθνική Ριζοσπαστική Ένωσις (Ε.Ρ.Ε), της οποίας υπήρξε και ένας εκ των βασικών χρηματοδοτών, και αμέσως ανέλαβε Υπουργός Συγκοινωνιών και Δημοσίων Έργων (1955-1956) στην σχηματιζόμενη τότε κυβέρνηση Κωνσταντίνου Καραμανλή. Τα έτη 1961, 1963 και 1964 επανεξελέγη με την Ε.Ρ.Ε. Το 1962 υπήρξε αντιπρόσωπος της Ελλάδας στη συνέλευση της Παγκόσμιας Τράπεζας στην Ουάσιγκτον. Κατά τη διάρκεια της Χούντας διατήρησε επαφή με τον αυτοεξόριστο Κωνσταντίνο Καραμανλή ενώ σταδιακά, πριν από τη δικτατορία, άρχισε να προσεγγίζει το περιβάλλον Μαρκεζίνη, με τον οποίο διατηρούσε από παλιά φιλικές σχέσεις. (Τσολάκος, 2012)

Eικ.17,18: Διάφορα έγγραφα για τον Λάμπρο Ευταξία (δελτίον ταυτότητας, διαβατήριον)

_πολιστική σταδιοδρομία Κατά τη διάρκεια της ζωής του έδειξε εξαιρετικό ενδιαφέρον για τη τέχνη, προσφέροντας τεράστια ποσά για την αγορά έργων τέχνης, ίδρυση μουσείων αλλά και στήριξη ομάδων και συλλόγων που σκοπό είχαν την εκμάθηση και προώθηση των τεχνών. Το 1941 προσέφερε ιδιόκτητο κτίριο επί της οδού Ακαδημίας στο Κολλέγιο Αθηνών προκειμένου να στεγαστεί εκεί έτσι ώστε να συνεχιστούν τα μαθήματα που είχαν διακοπεί λόγω της επιτάξεως του κτιρίου. Σημαντικός σταθμός στην πορεία του ήταν η σύσταση του ιδρύματος “Σταματίου Δεκόζη Βούρου”, το 1959, το οποίο θα χρηματοδοτούσε και θα στήριζε τις πολιτιστικές δραστηριότητες άλλων φορέων της χώρας. Ιδρύθηκε από τον ίδιο και το θείο του και καθ΄όλη τη διάρκεια της ζωής του διετέλεσε πρόεδρος. Επιπλέον, το 1980 προχώρησε στη στην ίδρυση του Μουσείου της Πόλεως των Αθηνών, στο οποίο δώρισε το Αρχοντικό Δεκόζη Βούρου. Βασική πεποίθηση του ήταν πώς η Αθήνα είναι πόλη παντοτινή και αυτό εξηγεί ίσως την αγάπη του γι’ αυτήν. Στόχος του ήταν η προβολή της διαχρονικότητας της μέσω της διάσωσης και της προβολής κειμηλίων της μεσαιωνικής, νεότερης αλλά και σύγχρονης ιστορίας μέσα από τη μελέτη και την ανάδειξη της καθημερινότητας και του τρόπου ζωής στην Αθήνα σε κάθε περίοδο, σύμφωνα με τον κ. Καβαλλιεράκη Στέφανο, διευθυντή του Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών. ( Σαμπατακάκη, 2019) O Λάμπρος Ευταξίας ήταν αδιαμφισβήτητα ο κύριος εμπνευστής και βασικός χρηματοδότης της ανέγερσης του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών, τη δημιουργία του οποίου είχε θέσει σκοπό της ζωής του, σύμφωνα με τον Πάνο Δημαρά, πρόεδρο Συλλόγου Φίλων της Μουσικής (Δημαράς, 2016). Ο εν λόγο σύλλογος ιδρύθηκε το 1953 με πρωτοβουλία του Λάμπρου Ευταξία , της τραγουδίστριας Αλεξάνδρας Τριάντη και του Χρήστου Δ. Λαμπράκη, ως φορέας εκτελέσεως του έργου της ανέγερσης του Μεγάρου Μουσικής και συνεχίζει να υφίσταται έως και σήμερα. (Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, 2020)

Eικ.19: Ο Λάμπρος Ευταξίας με ένα συνάδελφο του στην πολιτική σκηνή στις εργασίες θεμελίωσης του Μεγάρου Μουσικής Εικ.20: Το Μέγαρο Μουσικής Αθηνών σήμερα

Ως πρόεδρος του Ιδρύματος Δεκόζη - Βούρου και του Συνδέσμου “Οι φίλοι της Μουσικής” κατάφερε να πετύχει τη σύσταση του Οργανισμού Μεγάρου Μουσικής Αθηνών (ΟΜΜΑ), του οποίου υπήρξε μέλος του διοικητικού συμβουλίου. Εκτός από τη παραχώρηση του οικοπέδου, το ίδρυμα χρηματοδότησε και την πρώτη φάση της κατασκευής του Μεγάρου Μουσικής. Τέλος, ο Λάμπρος Ευταξίας διετέλεσε πρόεδρος του Μουσείου Μπενάκη επί είκοσι χρόνια. Στο μουσείο αυτό δώρισε το νεοκλασικό κτίριο που στεγάζει το μουσείο ισλαμικής τέχνης και την συλλογή κοσμημάτων της μητέρας του, Ζηνοβίας, ενώ το 1973 μέσω του ιδρύματος Δεκόζη - Βούρου χρηματοδότησε την προσθήκη νέας πτέρυγας στο παλαιό κτίριο του Μουσείου Μπενάκη. (Δημαράς, 2016)

1938 Κεφάλαιο 4: 1938_ Άρης Κωνσταντινίδης

4.1

Σύντομο βιογραφικό σημείωμα

4.2

Αναφορά στο έργο του

4.2.1 Η σημερινή πραγματικότητα 4.3 Το πρώτο έργο_ Η κατοικία του Λάμπρου Ευταξία 4.3.1

Ένταξη στον τόπο

4.3.2

Σχέση εσωτερικού – εξωτερικού

4.3.3

Υλικά- Κατασκευαστική ειλικρίνεια

4.3.4

Διαχρονικότητα_ Επιρροές

4.1 _ σύντομο βιογραφικό σημείωμα

Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1913 και αποφοίτησε από

το Πολυτεχνείο του Μονάχου το 1936. Εκεί διδάχθηκε τις αρχές του μοντέρνου κινήματος της Αρχιτεκτονικής, τις οποίες κουβάλησε το 1936 στην Ελλάδα. «Χρόνια αξέχαστα όχι τόσο για τα όσα μου προσέφερε το Πολυτεχνείο, όσο και πιο πολύ για τα ταξίδια που έκανα όλα αυτά τα χρόνια. Και όμως έτσι έμαθα πιο πολλά, σίγουρα πιο πολλά από όσα μου μάθαινε το Πολυτεχνείο, που και αυτό πρέπει να πω δε με άφησε απαίδευτο. Όμως τα ταξίδια μου ανοίξανε πιο πολύ το μυαλό και με μπάσανε πιο πολύ στον κόσμο της τέχνης που σπούδαζα. Έτσι δηλαδή που γνώρισα από κοντά, τόσο και τόσα πράγματα, παλιά και πολύ πιο παλιά και ταυτόχρονα πολλά και από τα πιο σύγχρονα και πιο μοντέρνα σε εκείνους τους καιρούς…» αναφέρει ο Άρης Κωνσταντινίδης για τα φοιτητικά του χρόνια. (Καρακάσης, 2001)

Εργάσθηκε για μερικά χρόνια στην Πολεοδομική Υπη-

ρεσία της πόλης των Αθηνών και μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο στο υπουργείο Δημοσίων Έργων. Όταν επέστρεψε στην Ελλάδα, πέρα από την επαγγελματική του απασχόληση σε μια προσπάθεια μελέτης και καταγραφής του ελληνικού χώρου, ταξίδεψε στην ύπαιθρο, σκιτσάροντας αδιάκοπα κτίσματα και μορφές της ανώνυμης αρχιτεκτονικής, συγκροτώντας ένα ιδιότυπο είδος ημερολογίου, από τις Κυκλάδες (Μύκονο, Δήλο), την ηπειρωτική Ελλάδα μέχρι τις γειτονιές της Αθήνας (Αναφιώτικα, Βύρωνας, Καισαριανή) και του Πειραιά (Δραπετσώνα, Κοκκινιά).

Θεωρούσε πώς η αρχιτεκτονική είναι κοινωνικό λει-

τούργημα και η απασχόλησή του με τα μεγάλα προβλήματα της εποχής τον οδήγησε να κατακτήσει τις θέσεις του προϊστα-

Eικ.21: Ο Άρης Κωνσταντινίδης

μένου του Οργανισμού Εργατικής Κατοικίας από το 1955 ως το 1957 και του προϊσταμένου της Τεχνικής Υπηρεσίας του Ελληνικού Οργανισμού Τουρισμού από το 1957 ως το 1967.

Ο Άρης Κωνσταντινίδης ήταν ο πρώτος αρχιτέκτονας

στην Ελλάδα που εισήγαγε αποτελεσματικά και σε μεγάλη κλίμακα στα δημόσια έργα την έννοια της τυποποίησης στη σύνθεση και την κατασκευή. Στην ανωτέρω χρονική περίοδο, σχεδίασε και επέβλεψε την κατασκευή σειράς εργατικών κατοικιών και ξενοδοχείων, τα γνωστά σε όλους «Ξενία» του ΕΟΤ. Σύμφωνα με τον ίδιο κατάφερε να χτίζει κάτι παραπάνω από απλά κτίρια, κατάφερε να χτίζει, σύμφωνα με μια δική του έκφραση, «Δοχεία Ζωής». Ο άνθρωπος που θεωρούσε σημαντική για την Τέχνη της Αρχιτεκτονικής την ποίηση του Διονυσίου Σολωμού αυτοκτόνησε στις 16 Σεπτέμβρη 1993.

_αναφορά στο έργο του «Το μυαλό μου δεν σταμάτησε ποτές να «δουλεύει» και να παίρνει στροφές. Και το χέρι (–από κοντά) σημείωνε, στο όποιο χαρτί έβρισκε πρόχειρο μπροστά του, ό,τι δεν έπρεπε να ξεχαστεί, γιατί ήτανε σχετικό με την επαγγελματική μου απασχόληση. Κι όπως δηλ. Ο νους μου (–και όλη μου η ψυχή) ήτανε πάντα (–και πιο πολύ) για την αρχιτεκτονική, μαζί και για ό,τι άλλο μπορούσε να έχει κάποια σχέση μαζί της. Κι οπότε, όπου κι αν βρισκόμουνα, ακόμα και όταν σκαρφάλωνα σε κάποιο βουνό, ή όταν έκανα κάποιο μακροβούτι στη θάλασσα (–κι ας μοιάζει αυτή η δεύτερη περίπτωση κάπως παράξενη…), έπρεπε να έχω μαζί μου ένα σημειωματάριο και ένα μολύβι. Και που τα δύο αυτά «σύνεργα» τα έβαζα και στο προσκέφαλό μου όταν πήγαινα τις νύχτες για ύπνο. Γιατί τότες ήτανε, δα, που μου έρχονταν …οι εμπνεύσεις. Που να μην μπορεί να με πάρει ο ύπνος. (Κωνσταντινίδης, 2011)

Eικ.22: Σκίτσο του Άρη Κωνσταντινίδη.

Το έργο του θα λέγαμε ότι αποτελεί μια σύζευξη μοντερ-

νισμού με την ανώνυμη λαϊκή αστική αρχιτεκτονική. Η σχέση του αρχιτέκτονα με την ανώνυμη λαϊκή αστική αρχιτεκτονική δεν έχει προκύψει ως προϊόν θεωρητικών ερμηνειών των μελετητών του. Ο ίδιος ο αρχιτέκτονας μέσα από τα κείμενα του επιβεβαιώνει αυτή τη θεώρηση. Τα ‘Παλιά αθηναϊκά σπίτια’, με ημερομηνία έκδοσης το 1950, εν συνεχεία τα ‘Στοιχεία αυτογνωσίας: Για μιαν αληθινή αρχιτεκτονική’ που δημοσιεύει το 1975 επιβεβαιώνουν την αδιαμφισβήτητη επιρροή της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής στη σκέψη του, στα κείμενα του, στις φωτογραφίες και στο έργο του. Στο τελευταίο μάλιστα βιβλίο του, το 1994, τονίζει για τελευταία μάλιστα φορά πώς το ελληνικό τοπίο και η ανώνυμη αρχιτεκτονική αποτελούν τους ακρογωνιαίους λίθους για να κτιστεί μιαν αληθινή αρχιτεκτονική. (Κωτσάκη , 2018) Αρχαία σπαράγματα δίπλα σε απομεινάρια της παράδοσης, ευτελείς παράγκες, καλαμωτές και στέγαστρα σε άμεσο διάλογο με το έδαφος και το τοπίο μας παρουσιάζει στο βιβλίο ‘Τα Θεόχτιστα’. Θα μπορούσε να λεχθεί πώς αυτό το βιβλίο αποτελεί η απαρχή της καριέρας του, μιας και όλα τα έργα του και όλες οι αξίες του, πηγάζουν από αυτά τα ταξίδια του αρχιτέκτονα στην ελληνική γη και τα διδάγματα που πηγάζουν από αυτά. Τα Θεόχτιστα, αποτελούν συνάμα και το τέλος που ο ίδιος θέλησε να βάλει, στα έργα του, στα βιβλία του, στην ίδια του τη ζωή.

Χρησιμοποιούσε οποιοδήποτε μέσο για να περάσει τα

όσα συλλογιζόταν από τον άυλο κόσμο των ιδεών του ονείρου, στην ύλη. Μπορεί να ήταν ορθολογιστής στη σκέψη, αλλά είχε αρκετή αισθαντικότητα. Εκτιμούσε την ποίηση και τη λογοτεχνία. Θαύμαζε ιδιαίτερα τον Διονύσιο Σολωμό, τον Κωνσταντίνο Καβάφη, τον Κωστή Παλαμά , τον Περικλή Γιαννόπουλο, τον Goethe και τον Oscar Wilde, και συχνά ταύτιζε τις απόψεις

του με εκείνων, διαμορφώνοντας όμως μέχρι το τέλος, τη δική του αλήθεια. Κατόρθωμα της φιλοσοφία του ήταν το ότι κατόρθωσε να συμφιλιώσει το ριζοσπαστικό πνεύμα του μοντερνισμού με το ήθος της ανώνυμης και μακραίωνης παράδοσης του τόπου.

Eικ.23: Κολάζ σκίτ Άρη Κωνσταντινίδ

τσων δη

ΣΑΒΒΑΤΟΝ, 5 Απριλίου 1951

4.2.1_ η σημερινή πραγματικότητα

Το 1991 ο Άρης Κωνσταντινίδης εξέφρασε την πικρία

του στον Κωνσταντίνο Θέμελη λέγοντας: «Τα Ξενία που έχω χτίσει, αγνώριστα, τα έχουν αλλάξει. Στα χρώματα, στα έπιπλα, σε όλα. Κι εγώ αρχίζω να λέω τότε προς τι;» (Θέμελης, 2000). Σήμερα πράγματι τα περισσότερα εκ των κτιρίων του Άρη Κωνσταντινίδη έχουν διαδεχθεί πλήθος επεμβάσεων, είτε από τον ανθρώπινο παράγοντα είτε από την ίδια τη φύση. Κάποια βρίσκονται εγκαταλελειμμένα και έρημα με εμφανή σημάδια καταστροφής, κάποια έχουν ήδη κατεδαφιστεί, ενώ άλλα έχουν υποστεί αποκαταστάσεις.

Τα ξενοδοχεία Ξενία, η μεγαλύτερη ομάδα κτιρίων του

Άρη Κωνσταντινίδη αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγμα των παραπάνω καθώς η εκρηκτική ανάπτυξη του τουρισμού τη δεκαετία του 1970 σε συνδυασμό με τις νομοθετικές ρυθμίσεις οι οποίες επέτρεπαν «κατά παρέκκλιση» την οικοδόμηση πολυώροφων ξενοδοχείων

οδήγησε στην απαξίωση των

ξενοδοχείων Ξενία, λόγω της μικρής δυναμικότητας τους. (Κολώνας, 2018) Τα ξενοδοχεία Ξενία, ως αποτέλεσμα της εγκατάλειψης και της παρακμής αρχίζουν να κατεφαδίζονται. Χαρακτηριστικά παραδείγματα κατεδαφίσεων είναι το Ξενία των Ιωαννίνων, το οποίο εξαγοράστηκε από γνωστό όμιλο και στη θέση του κατασκευάστηκε ξενοδοχειακό συγκρότημα πέντε αστέρων, το Ξενία στα Χανιά ύστερα από πολυετή εγκατάλειψη και το Ξενία στο Ηράκλειο Κρήτης, στη θέση του οποίου διαμορφώθηκε χώρος αναψυχής. Πολλά επίσης είναι τα εγκαταλελειμμένα, όπως αυτά στην Καλαμπάκα και το μοτέλ Ξενία στο Ηράκλειο Κρήτης. Άλλα έχουν παραχωρηθεί για διάφορες χρήσεις στο Υπουργείο Πολιτισμού καθώς και στην Τοπική Αυτοδιοίκηση όπως το Ξενία Ολυμπίας που έγινε Δημαρχείο και το Ξενία Ρεθύμνου που μετατράπηκε σε

φοιτητική εστία. (Μουσά, 2009).

Σημαντικό βήμα στάθηκε ο χαρακτηρισμός από το

Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων του Υπουργείου Πολιτισμού ορισμένων έργων σε συγκερασμό με μια σημαντική προσπάθεια διάσωσης και αναβίωσης με πρωτοβουλία του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων και τη στήριξη πολιτών του κάθε τόπου. (Ξενία στην Καλαμπάκα, στο Παλιούρι Χαλκιδικής, στην Ηγουμενίτσα, στον Πλαταμώνα και στη Βυτίνα). Τα Ξενία της Μυκόνου και του Πόρου ανακαινίστηκαν, αλλά οι εσωτερικοί τους χώροι άλλαξαν ριζικά, όπως και το Ξενία στην Αράχοβα. Ωστόσο, αναγνώρισης εκτός από των ξενοδοχείων Ξενία χρήζουν και τα υπόλοιπα έργα του Άρη Κωνσταντινίδη, τα οποία λόγω του γεγονότος ότι δεν ανήκουν σε μια ενιαία και συγκροτημένη ομάδα όπως αυτή των Ξενία, δεν έχουν αντιμετωπιστεί με τον τρόπο που θα έπρεπε μέχρι στιγμής. Οι ιδιωτικές κατοικίες του Άρη Κωνσταντινίδη παρουσιάζουν εξαιρετικά μεγάλο ενδιαφέρον και αποτελούν σπουδαία δείγματα της αρχιτεκτονικής του ιδιοσυγκρασίας.

Ωστόσο,

το ενδιαφέρον μέχρι στιγμής έχει κεντρίσει η κατοικία στην Ανάβυσσο, ως το χαρακτηριστικότερο έργο του. Ιχνηλατώντας όμως τις μελέτες και κατασκευές του Άρη Κωνσταντινίδη από την αρχή της πορείας έως και το τέλος, όπως αυτές έχουν παρουσιαστεί στο ομώνυμο βιβλίο του ‘Μελέτες και Κατασκευές’ (Κωνσταντινίδης,

γγγγ) εντοπίζουμε πώς

η ουσία και το νόημα της αρχιτεκτονικής του δε βρίσκεται μονάχα σε αυτά που μέχρι πρότινος κεντρίζουν το συλλογικό ενδιαφέρον. Η παρούσα μελέτη εστιάζει στο πρώτο έργο του Άρη Κωνσταντινίδη, το 1938, μόλις μετά το πέρας των σπουδών του στην Ελευσίνα, το οποίο όπως θα αναλυθεί στην συνέχεια συγκεντρώνει όλες τις αρχές και τις αξίες του έργου του σε μια ακόμα νεογιλή ίσως έκφραση, το οποίο παραμένει ανενεργό με εμφανή τα σημάδια του χρόνου, χωρίς χρήση.

Με

αφορμή

από

αυτό

το

έργο,

ανάγεται

προβληματισμός, σε ένα ευρύτερο επίπεδο, σχετικά με την αποκατάσταση των κτιρίων του μοντέρνου κινήματος, προπολεμικού και μεταπολεμικού. Σύμφωνα με το Κολωνά Βασίλη (Κολωνάς, 2018), τα μοντέρνα ερείπια του 20ου αιώνα περιμένουν αναγνώριση, θεραπεία, χρήση –την παλιά ή νέα- ανακατασκευή ή αναστήλωση, ώστε να γυρίσει η ζωή στο έρημο τοπίο. Η κακοποίηση του μοντέρνου στην Ελλάδα και η κατά περίπτωση αντιμετώπισή της, φωτογραφίζει τα μοντέρνα ερείπια των κενών, κλειστών κτιριακών κελυφών της ελληνικής υπαίθρου – τόσο τα δημόσια όσο και τα ιδιωτικά ξενοδοχεία- που σε κακή κατάσταση περιμένουν την ιστορία να τα καταγράψει, να τα ερμηνεύσει, να τα απαθανατίσει και ίσως να τους ξαναδώσει ένα νόημα ύπαρξης.

Προηγούμενη σελίδα Eικ.24: Στο βάθος μια διαφήμιση του ΕΟΤ το 1954 για τα ξενοδοχεία ΞΕΝΙΑ Εικ.25,26,27: Σημερινή κατάσταση ΜΟΤΕΛ ΞΕΝΙΑ στο Καρτερό Ηρακλείου Κρήτης (Προσωπικό αρχείο)

Εικ.28: Ξενία Καλαμπάκας όπως παρουσιάζεται στο βιβλίο ‘Μελέτες και Κατασκευές’ του Άρη Κωνσταντινίδη Εικ. 29: Σημερινή κατάσταση (Προσωπικό αρχείο)

Εικ.30:(Πάνω αριστερά) Μοτέλ Ξενία Ηράκλειο όπως παρουσιάζεται στο βιβλίο ‘Μελέτες και Κατασκευές’ του Άρη Κωνσταντινίδη Εικ. 31,32,33: Σημερινή κατάσταση (Προσωπικό αρχείο)

Εικ.34: (δεξιά) Μουσείο Ιωαννίνων όπως παρουσιάζεται στο βιβλίο ‘Μελέτες και Κατασκευές’ του Άρη Κωνσταντινίδη Εικ. 35,36: Σημερινή κατάσταση (Προσωπικό αρχείο)

4.3_κατοικία στην λευσίνα _γεωγραφικό πλάτος: 38.00 _γεωγραφικό μήκος: 23.48

Εικ.37: Το πρώτο έργο του Άρη Κωνσταντινίδη στην Ελευσίνα (Αρχείο Καλογήρου Νικόλαος)

_ανάλυση

Μέσα από την αφαίρεση γεννάται μια πολύ οικονομική σε κόστος, αλλά εξαιρετικά πλούσια σε νόημα πρόταση. Με μια πρώτη ανάγνωση, η κάτοψη του κτιρίου είναι το διάγραμμα ενός τυπικού ορθογωνίου παραλληλόγραμμου, το οποίο χωρίζεται σε δύο επίπεδα ακολουθώντας τη φυσική κλίση του εδάφους. Ο συνδυασμός των ας άνω οδηγεί σε μια δωρική λιτότητα, όπου τίποτα παραπάνω δεν υπάρχει εκτός από το απολύτως απαραίτητα. Η ιδέα επομένως, η αλλιώς το πνεύμα, είναι ένας συμπαγής πυρήνας αρχιτεκτονικής και κατασκευαστικής ειλικρίνειας. Και αυτό το πνεύμα διατρέχει ολόκληρη τη κάτοψη, από την εσωτερική οργάνωση έως τη διαμόρφωση του υπαίθριου χώρου, μιας και τα δύο αυτά δίπολα (μέσα – έξω) αποτελούν μια ενιαία και οργανική ενότητα. Μέσα από αυτό το χειρισμό το διάγραμμα γίνεται εμπνευσμένη αρχιτεκτονική. (Μπίρης, 2011) Η πνευματικότητα του όμως δεν προκύπτει μονάχα από αυτήν την «αρχιτεκτονική εφεύρεση», όπως θα τολμούσα να χαρακτηρίσω, αλλά και από ένα δεύτερο αναπόσπαστο συστατικό της ύπαρξης του, το οποίο είναι ο ίδιος ο τόπος. Αναλυτικότερα, το «δοχείο ζωής» ολοκληρώνει το περιεχόμενο του, πλαισιώνοντας «μέσα του» το περιρρέον τοπίο, μια στενή λωρίδα γης και της απέραντης θάλασσας. (Μπίρης, 2011) Η αρχιτεκτονική αυτή αποτελεί γέφυρα ανάμεσα στο πνεύμα του τόπου και τη σύγχρονη διεθνή αρχιτεκτονική, γεγονός που αποδεικνύει η θέση που κατέχει το έργο του αρχιτέκτονα τόσο στην ελληνική όσο και διεθνή βιβλιογραφία. Θα μπορούσε να ειπωθεί, πώς πρόκειται για μια εντόπια ελληνική ερμηνεία του διεθνούς μανιφέστο «less is more», ως έκφραση του ύψιστου «στοιχειώδους». Αν ανατρέξουμε

στο χρόνο βέβαια, θα διαπιστώσουμε πώς οι ρίζες τόσο του διεθνούς μανιφέστο όσο και του ίδιου του Άρη Κωνσταντινίδη βρίσκονται στα γυμνά ερείπια αρχαίων ναών, θεάτρων και κατοικιών. (Μπίρης, 2011)

Εικ.38: Το εσωτερικό της κατοικίας (Προσωπικό αρχείο)

Εικ.39: Άποψη από την είσοδο στην αυλή (Αρχείο Καλογήρου Νικόλαου)

4.3.1_ένταξη στον τόπο

Το πρώτο αρχιτεκτονικό έργο του Άρη Κωνσταντινίδη στην Ελευσίνα διαπλάθεται μαζί με τις υψομετρικές καμπύλες του εδάφους. Ανυψώνεται μέσα από αυτές, και προβάλλει σαν ένα ενιαίο και αδιάσπαστο σύνολο. Δουλεύεται η τομή μαζί με τη κάτοψη και η κάτοψη μαζί με τη τομή. Εξάλλου ο Κωνσταντινίδης εμπνέεται από την ίδια τη φύση και δε φεύγει από την πρώτη επιτόπια επίσκεψη αν δεν έχει ‘σπουδάσει’ το οικόπεδο (Landgraf, 1987, p. 178). Το κτίριο εντάσσεται απόλυτα στο περιβάλλοντα χώρο. Ακολουθεί τη γεωμετρία του εδάφους καθώς χωρίζεται σε δύο όγκους, οι οποίοι έχουν υψομετρική διαφορά μεταξύ τους τόση όση απαιτείται για να γίνουν οι απόλυτα αναγκαίες επεμβάσεις στο τοπίο και τίποτα άλλο πέραν αυτού. Το μέγεθος και οι αναλογίες του κτιρίου μαρτυρούν μια αρχιτεκτονική απλή, λιτή, υποκλινόμενη στο απόλυτα αναγκαίο όπως άλλωστε υποστηρίζει και ο Adolf Loos, ένας αρχιτέκτονας που ο Κωνσταντινίδης θαυμάζει.

Πρόκειται για μια αρχιτεκτονική που υποκλίνεται στην αναζήτηση του ελάχιστου ίχνους. Άλλωστε μέσα από τις περιηγήσεις του κυρίως στην ανώνυμη λαϊκή αρχιτεκονική της υπαίθρου, ο Άρης Κωνσταντινίδης φαίνεται ότι αναζητάει τη βαθύτερη ουσία του κατοικείν. Το κλίμα κάθε τόπου προδιαγράφει την αρχιτεκτονική του, επομένως η πορεία του ήλιου και η θέα διαδραματίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο. Ο Κωνσταντινίδης, εκμεταλευόμενος το βέλτιστο προσανατολισμό του οικοπέδου σχεδιάζει ένα κτίριο «ανοικτό› στραμμένο στο φυσικό φως του ήλιου και στην άπλετη θέα που απλώνεται μπροστά του. Πιο αναλυτικά, το κτίριο προστατεύεται από το βορρά, με μικρά ανοίγματα και μεγιστοποιεί τα ανοίγματα προς το νότο, επιτυγχάνοντας τη βέλτιστη εκμετάλευση του σωστού προσανατολισμού του κτιρίου και την σχέση εσωτερικού και εξωτερικού ταυτόχρονα.

Με το έδαφος Κι

όπου

σπίτι

και

κήπος

έχουνε

«πλαστεί»

(-αρχιτεκτονηθεί) σύμφωνα με την κλίση που είχε το έδαφος…. Πώς δηλαδή εκεί που ένα έδαφος έχει μιαν έντονη κλίση, το αρχιτεκτονικό έργο οφείλει να την προσέξει και να την ακολουθήσει σαν μια γόνιμη αφορμή (-και αφετηρία) για κάτι που θα στέκει σωστά και αυτονόητα μέσα στο τοπίο, απάνω στο τοπίο. Και όπου το οποιοδήποτε αρχιτεκτονικό πρόβλημα μπορεί να βρει μιαν εύστοχη λύση ΜΕ ΤΟ ΕΔΑΦΟΣ.

31.10.1988

4.3.2σχέση εσωτερικού - εξωτερικού

«Η αυλή που γύρω της τοποθετούνται οι κλειστοί χώροι είναι το βασικό στοιχείο στην όλη σύνθεση της κατοικίας. Και για να μπορώ έτσι να ισχυριστώ πως «έν αρχή ήν ο τόπος (=το οικόπεδο), οπότε τα πρωτεία τα έχουνε μαζί (-και αλληλένδετα) τόσο το σπίτι (- ο οίκος) όσο και η αυλή... Δεν μπορεί να υπάρξει, απαρχής, το σπίτι χωρίς την αυλή, ή η αυλή χωρίς το σπίτι.»

(Κωνσταντινίδης, 1989)

Ο ιδιωματισμός στο έργο του Άρη Κωνσταντινίδη

έγκειται στην εννόηση της σχέσης ανάμεσα στο υπαίθριο και το κλειστό, ανάμεσα στο φυσικό περιβάλλον και το ανθρωπογενές αντικείμενο, ως σχέση ήδη εκπληρωμένη στον αρχαίο ελληνικό όσο και στον κόσμο της παράδοσης. (Κοτιώνης, 2004, p. 72) Πριν ακόμα σχεδιάσει το πρώτο του έργο ο Κωνσταντινίδης έχει γυρίσει την ελληνική ύπαιθρο και έχει σκιτσάρει τις αυλές των ανώνυμων λαικών σπιτιών, όπως αυτά που παρουσιάζει στο βιβλίο του ‘Τα παλιά αθηναϊκά σπίτια”. Στο πρώτο του έργο όπως και σε όλα τα υπόλοιπα, παντού υπάρχουν μεταβατικοί και ημιυπαίθριοι χώροι, κατώφλια μετάβασης από το εσωτερικό στο εξωτερικό και αντίστροφα. Η κάτοψη δουλεύει το μέσα και το έξω σαν ένα ενιαίο και αδιάσπαστο σύνολο. Αυτοί οι χώροι προσφέρουν μια μετάβαση από το ανοιχτό στο κλειστό, έναν πολύτιμο ενδιάμεσο χώρο, έναυσμα για μια διαλογική συζήτηση του ανθρώπου με τη φύση. «Και έτσι και κάτω από τις ήπιες ελληνικές κλιματολογικές συνθήκες, ένα σπίτι θα μπορούσε να είναι και μόνο ένα υπόστεγο και τίποτε άλλο…» αναφέρει στις 20/12 του 1965 ο Άρης Κωνσταντινίδης. (Κωνσταντινίδης, 2011, p. 89).

Εικ.40: (Προηγούμενη σελ.) : Εικόνες από την κατοικία όπως παρουσιάζονται στο βιβλίο ‘Μελέτες και κατασκευές’ Εικ.41: Σχέδια από το βιβλίο του ‘Τα παλιά αθηναικά σπίτι’ Εικ.42: Άποψη από την αυλή της κατοικίας με την κληματαριά (παλαιότερη λήψη)

93 ΙΝΤΕΡΝΕΤ

Στην κατοικία της Ελευσίνας τα τρία μεγάλα ανοίγματα προς το νότο οδηγούν σε ένα ημιυπαίθριο χώρο, ο οποίος οριοθετείται από πέντε πεσσούς και καλύπτεται με μια ελαφρά κατασκευή που φέρει μια κληματαριά. Τόσο από το εσωτερικό όσο και από το εξωτερικό ο κάτοικος έχει τη δυνατότητα να απολαύσει τη θέα της Σαλαμίνας που απλώνεται απλόχερα μπροστά από το κτίριο. Η ενιαία αντιμετώπιση του εσωτερικού της κατοικίας, μάλιστα, χωρίς αυτ δίνει τη δυνατότητα να απολαμβάνεις τη θέα και από το χώρο του ύπνου καθώς το ύψος των ανοιγμάτων είναι μελετημένο ούτως ώστε να μην εμποδίζει τη θέαση.

«Ο βίος εν Ελλάδι είναι υπαίθριος. Οκτώ μήνας το έτος ο άνθρωπος ζει ευδαιμόνως εις το ύπαιθρον», αναφέρει

ο Περικλής Γιαννόπουλος και ο Άρης Κωνσταντινιδής επανερμηνεύει την παραπάνω φράση λεγοντας πώς ο βίος εν Ελλάδι είναι ημιυπαίθριος. «Και οπότε θα έχει το ελληνικό αρχιτεκτονικό έργο, τους πνεύμονες που του χρειάζονται, για να αναπνεύει κανονικά κι αν θέλει να έχει μια ζωή φυσιολογική, χωρίς κανένα ‘φάρμακο’ με ανεπιθύμητες παρενέργειες.» (Κωνσταντινίδης, 2011, p. 232)

Εικ.43: Η οργιαστική ελευθερία της φύσης Εικ.44: Σχέδια της κατοικίας όπως παρουσιάζονται στο βιβλίο του ‘Μελέτες και Κατασκευές’

Στην κατοικία της Ελευσίνας τα τρία μεγάλα ανοίγματα προς

“Δεν είναι ένα σπίτι κοντά στη θάλασσα. Είναι μια παρέμβαση στο μεσογειακό τοπίο, είναι τοπίο αυτό που σχεδιάζει ο Άρης Κωνσταντινίδης.”

Εικ.45: Φωτογραφία από το εσωτερικό της κατοικίας τη δεκαετία του ‘50 (Πηγή: Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών) Εικ.46: Υφιστάμενη κατάσταση (Προσωπικό αρχείο)

4.3.3 _υλικά- κατασκευαστική ειλικρίνεια “Τη στιγμή που συνθέτει το όραμα του ο αρχιτέκτονας στο «επί τόπου», έχει συνειδητά αποφασίσει με ποιά υλικά θα το πραγματοποιήσει. Και που τα διαλέγει απαρχής, όχι μόνο με αφετηρία την οικονομική πλευρά της κατασκευής, αλλά και με βασικό κίνητρο πάλι το συγκεκριμένο έδαφος και τοπίο, που ανάλογα με την προσωπογραφική του υπόσταση, είναι έτοιμο να δεχτεί ανώδυνα το ένα ή το άλλο υλικό, τη μια ή άλληνε κατασκευαστική διάρθρωση και μορφή.”

Τα εμφανή σημάδια του χρόνου μαρτυρούν και αναδεικνύουν την υλικότητα του κτιρίου.

100

(Κωνσταντινίδης , 1981, p. 265)

Εικ.47: Λεπτομέρεια από την αποσάθρωση των υλικών της κατασκευής (Προσωπικό αρχείο)

Ο αρχιτέκτονας έχει δημιουργήσει μια απτή εμπειρία,

μέσα από την επιλογή της υλικότητας. Βασικό δομικό υλικό της κατοικίας είναι η πέτρα, το υλικό που δίνει δηλαδή σε αφθονία ο τόπος. Χρησιμοποιείται τόσο για τις διαμορφώσεις του περιβάλλοντος χώρου όσο και για το ίδιο το κτιριακό κέλυφος. Η πέτρα επιχρίεται εξωτερικά και εσωτερικά με ασβέστη τόσο στο ίδιο το κτίριο όσο και στα εξωτερικά τοιχία.

Υπάρχει

μια

συνέχεια

μεταβαλλόμενων

απτών

εμπειριών: από τον εξωτερικό χώρο όπου το υποκείμενο εκτείθεται στο φως και τον αέρα, στον ημιυπαίθριο χώρο που προσφέρει σκιά και προστασία. (Χαρατσάρη , 2017) Η σκιά προέρχεται στο έργο αυτό όχι από καλάμια, όπως σε μεταγενέστερα έργα του αλλά από μια μεταλλική κατασκευή πάνω στην οποία αναρριχάται μια κληματαριά. Το τρίτο μέρος της μετάβασης, αποτελείται από την εμπειρία του εσωτερικού πυρήνα, όπου οι χρήστες προστατεύονται από τον άνεμο και τον εκτυφλωτικό ήλιο, αλλά δεν απομονώνονται πραγματικά από το περιβάλλον, καθώς τα τρία μεγάλα ανοίγματα προς το εξωτερικό, αφενός χαρίζουν απρόσκοπτη θέα στο εσωτερικό του κτιρίου και αφετέρου αναδεικνύουν την κατασκευαστική ειλικρίνεια της κατασκευής, υπογραμμίζοντας τους πέντε πεσσούς που διαμορφώνουν τη νότια όψη. Οι πέντε αυτοί πεσσοί επαναλαμβάνονται οριοθετώντας τον ημιυπαίθριο χώρο της κατοικίας. Ενώ εκ πρώτης όψεως οι πεσσοί αυτοί μοιάζουν να βρίκσονται εκεί για να στηρίξουν την μεταλλική κατασκευή, εν τούτοις μάλλον είναι για να δημιουργήσουν ένα κάθισμα για να καθίσεις και να αγναντέψεις το τοπίο και να στηρίξεις την πλάτη σου. Η οροφή του κτιρίου είναι κατασκευασμένη από σκυρόδεμα, το οποίο όπως είναι λογικό δεν έχει θερμομόνωση και υγρομόνωση. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με την παντελή έλλειψη συντήρησης τα τελευταία χρόνια έχει οδηγήσει σε σημαντικές φθορές στο εσωτερικό του

101

κτιρίου. Αναφορικά με τα ανοίγματα, αυτά είναι ξύλινα με μονό υαλοπίνακα και προστατεύονται από ξύλινα ανοιγόμενα πατζούρια με οριζόντιες περσίδες, τα οποία παρέχουν εκτός από προστασία του κελύφους σε δυσμενείς καιρικές συνθήκες, τη δυνατότητα του αερισμού του χώρου ακόμα και όταν κλειστά. Κατά τον τρόπο αυτό ουσιαστικά στην κατοικία υπήρχε η πρόβλεψη νυχτερινού αερισμού, πρακτική που παρέχει ικανοποιητική θερμοκρασία στο εσωτερικό της κατοικίας κατά την διάρκεια των καλοκαιρινών μηνών.

102

Εικ.48: Λεπτομέρεια από την αποσάθρωση των υλικών της κατασκευής (Προσωπικό αρχείο) Εικ. 49.: Διάγραμμα: Μεταβολή της εσωτερικής θερμοκρασίας σε σύγκριση με τη θερμοκρασία περιβάλλοντος σε κτίριο με μικρή και μεγάλη θερμική μάζα. (Πηγή: Κοσμόπουλος, 2017)

103

4.3.4 _επιρροές – διαχρονικότητα Πρόκειται για το πρώιμο έργο του Άρη Κωνσταντινίδη ή για σύνοψη όλων των αρχών του; Οι επιρροές αλλά και η διαχρονικότητα του έργου είναι εμφανείς τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό. Η κατοικία στην Ελευσίνα έχει μια κλασσική σχεδόν αρχαϊκή μορφή, σαν ένα ναό που ανοίγεται στη θάλασσα, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Παναγιώτης Τουρνικιώτης στην εκπομπή ‘Αστικό Τοπίο’ της ΕΡΤ για την εν λόγω κατοικία. Αποτελεί μια πρόταση που θα βρεθεί ξανά στα σπίτια των διακοπών της δεκαετίας του 1960, αλλά και μια πρόταση που έχει ήδη βρεθεί στις ρίζες της ελληνικής παράδοσης των νησιών του Αιγαίου. Ο Άρης Κωνσταντινίδης έχει από μικρή ηλικία ξεκινήσει να διαβάζει και να αφουγκράζεται την ανώνυμη λαϊκή αρχιτεκτονική, σκιτσάροντας και φωτογραφίζοντας τη μέσα από τα οδοιπορικά του. Στο βιβλίο του ‘Δύο “χωριά” από τη Μύκονο’ (Κωνσταντινίδης, 1947) βρίσκονται αποτυπωμένες οι ιδέες και τα ιδανικά της κατοικίας της Ελευσίνας. Απλοί, λιτοί εσωτερικοί χώροι που καλύπτουν πλήρως τις καθημερινές ανάγκες των κατοίκων τους. Κτισμένα με τα υλικά του τόπου διαπλάθονται μαζί με αυτόν σε ένα όλον.

104

Εικ.50: Σκίτσα του Άρη Κωνσταντινίδη από το βιβλίο του ‘Δύο χωριά από τη Μύκονο’

105

Είναι ένα έργο με γερά θεμέλια λοιπόν στις ρίζες της ανώνυμης αρχιτεκτονικής, που όπως προαναφέρθηκε θα βρεθεί ξανά στα μεταγενέστερα έργα του αρχιτέκτονα. Μελετώντας την κατοικία της Αναβύσσου, το πλέον γνωστό και διεθνώς αναγνωρισμένο έργο του, προκύπτουν περισσότερες ομοιότητες παρά διαφορές. Αντικαθιστώντας τη μεταλλική κατασκευή με την κληματαριά στην κατοικία της Ελευσίνας με την προέκταση της πλάκας του δώματος ως τους πέντε πεσσούς γεννάται η κατοικία της Αναβύσσου. Εκεί βέβαια η πέτρα είναι ανεπίχριστη και οι πεσσοί έχουν μεταγραφεί σε τοιχία, ωστόσο η βασική συνθετική αρχή παραμένει κοινή. Εν κατακλείδι, το πρώτο έργο του δημιουργού κρύβει μέσα του όλο το έργο του, σε μια νεογιλή ακόμα έκφραση. Ίσως όχι τελειοποιημένο, όμως σίγουρα εμπεριέχεται σε αυτό.

106

Εικ.51: Σκίτσο για την κατοικία στην Ανάβυσσο Εικ.52: Υφιστάμενη κατάσταση (Προσωπικό αρχείο)

Πρώιμο έργο ή σύνοψη όλων των αρχών του;

107

Κεφάλαιο 5: 1950-1955: Οι έξι προτάσεις του Άρη Κωνσταντινίδη για την νέα οικία του Ευταξία 5.1 Παρουσίαση των έξι προτάσεων και συνοπτική ανάλυση των βασικών συνθετικών αρχών και κοινών σημείων

5.1.1 Πρώτη πρόταση:

1954

5.1.2 Δεύτερη πρόταση: 1954

5.1.3 Τρίτη πρόταση:

5.1.4 Τέταρτη πρόταση: 1957

5.1.5 Πέμπτη πρόταση: 1960

5.1.6 Έκτη πρόταση:

1954

1962

5.2 Σχεδιαγραμματική ανάλυση επιλεγμένων σχεδίων

5.1 _παρουσίαση των έξι προτάσεων και συνοπτική ανάλυση των βασικών συνθετικών αρχών και κοινών σημείων

Η κατοικία του 1938 είναι έργο του αρχιτέκτονα Άρη Κωνσταντινίδη με κτήτορα τον εργοδότη, ο οποίος καθορίζει σε μεγάλο βαθμό τη μετέπειτα εξέλιξη του έργου. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, καθώς η πολιτική καριέρα του Λάμπρου Ευταξία γιγαντώνεται γεννάται η ανάγκη δημιουργίας μιας μεγαλύτερης κατοικίας, ικανής να φιλοξενήσει το πολυπληθές πλέον κύκλο του. Η πολιτική πρόοδος επομένως θα μπορούσε να λεχθεί είναι ανάλογη με τη χωρική πρόοδο και δημιουργία του κτήματος. Παράλληλα με την πολιτική άνοδο του κτήτορα, γεννάται την ίδια δεκαετία το όνειρο της παραθεριστικής κατοικίας στον έξω-αστικό χώρο των περιχώρων της πρωτεύουσας. Ο συνδυασμός αυτών των δύο φυσικά, οδηγεί στην ανάγκη, από πλευράς ιδιοκτήτη, για δημιουργία μιας ΒΙΛΛΑΣ, με όλη την απαραίτητη αίγλη που αυτή συνεπάγεται και που ο ίδιος επιζητεί. Από το 1954 έως και το 1962 ο Άρης Κωνσταντινίδης εκπονεί μια σειρά έξι μελετών για την νέα κατοικία του Ευταξία. Αυτή τη φορά οι απαιτήσεις του ιδιοκτήτη αυξάνουν κατά πολύ το ζητούμενο μέγεθος της κατοικίας, οπότε οι προτάσεις αφορούν μια πολύ μεγαλύτερη σε έκταση κατοικία, αλλά και σε ‘αίγλη’. Ο Άρης Κωνσταντινίδης πιστός στις αρχές του, σχεδιάζει με γνώμονα την αρμονική ένταξη στο περιβάλλον, την κατασκευαστική ειλικρίνεια και τη σύνδεση της νέας πρότασης με το υφιστάμενο έργο του. Οι άξονες που ορίζει το πρώτο του έργο επεκτείνονται και οριοθετούν τις νέες μελέτες, οι οποίες κάθε φορά τις ακολουθούν με ένα διαφορετικό τρόπο. Με τον τρόπο αυτό ο αρχιτέκτονας προσπαθεί να

δημιουργήσει ένα γόνιμο διάλογο μεταξύ των δύο κτιρίων που θα στέκει το ένα δίπλα στο άλλο. Μια αφηγηματική συνέχεια που θα γεφυρώνει την χρονολογική ασυνέχεια, όπως φαίνεται τόσο στις κατόψεις όσο και στις όψεις. Σημαντικό είναι πώς σε όλα του τα σχέδια και στις έξι προτάσεις απεικονίζεται τόσο η νέα πρόταση όσο και η υφιστάμενη κατάσταση, καθιστώντας εμφανές την άρρηκτη σχέση αυτών. Ένας διάδρομος μεταξύ των κτιρίων από απλή ξερολιθιά (πρόταση υπ’ αριθμόν 3, έτος 1954 ) ή και με κληματαριά (πρόταση υπ’ αριθμόν 4, έτος 1957) αποτελεί το συνδετικό κρίκο.

Καθώς η νέα κατοικία προορίζεται για πολυπληθείς

συναθροίσεις, οι ανάγκες και οι απαιτήσεις ορίζουν ένα κτιριολογικό κατ’ αναλογία πολλαπλά μεγαλύτερο από το προηγούμενο. Οι χώροι διημέρευσης, όπως το καθημερινό και η τραπεζαρία καλούνται να φιλοξενήσουν πολιτικές συγκεντρώσεις και γεύματα της εποχής οπότε εντυπωσιάζουν με το μέγεθος τους. Κατ’ αντιστοιχία, μεγεθύνονται και οι ανάγκες των βοηθητικών χώρων (κουζίνα, αποθήκες κτλ.). Σε αυτά προστίθενται οι χώροι διημέρευσης και ύπνου του προσωπικού, απόλυτα αναγκαίου για τη διεξαγωγή των ως άνω αναφερόμενων. Φυσικά, και οι χώροι κίνησης μιας τέτοιας κατοικίας είναι πολύ μεγαλύτεροι. Οι νέες προτάσεις διαρθρώνονται σε δύο και τρία επίπεδα και ορίζονται από μια συνεχή εναλλαγή ανοιχτών και κλειστών χώρων, εσωτερικού και εξωτερικού περιβάλλοντος. Το έργο του Άρη Κωνσταντινίδη έχει μετουσιωθεί και πλέον χρησιμοποιεί εμφανή τη λιθοδομή, σε απόλυτη αρμονία με τα νέα κατασκευαστικά επιτεύγματα της εποχής του, σίδηρο και γυαλί. Σε κάθε πρόταση οι χώροι διημέρευσης τοποθετούνται στο νότο και οριοθετούνται από εξαιρετικά μεγάλων διαστάσεων υαλοπίνακες

για

την

εποχή,

καθιστώντας

ουσιαστικά

δυσδιάκριτα τα όρια μεταξύ εσωτερικού και εξωτερικού. Κατά

τους θερινές μήνες δηλαδή, όταν τα υαλοστάσια θα άνοιγαν θα επρόκειτο για ένα μεγάλο υπόστεγο, όπως γίνεται και στη κατοικία του Κωνσταντινίδη στις Σπέτσες.

Ο Άρης Κωνσταντινίδης φαίνεται να προσπαθεί με

επιμονή να καλύψει τις προσδοκία του ιδιοκτήτη για μια βίλλα. Συγκρίνοντας την πρώτη με την τελευταία πρόταση του, κατά τα 1954 και 1962 αντίστοιχα, δηλαδή σε μια διάρκεια 8 συνολικά χρόνων, διακρίνουμε τη σταδιακή αύξηση του μεγέθους της κατοικίας σε κάθε πρόταση και την εισαγωγή στοιχείων που προσπαθούν να προσδώσουν την επιζητούμενη αίγλη. Πιο συγκεκριμένα, εστιάζοντας στην τελευταία πρόταση του το 1962, παρατηρούμε πρωταρχικά πώς μπορεί στα σχέδια να εμφανίζεται το πρώτο του έργο, όμως ουσιαστικά δεν επιχειρείται κάποια πρακτική σύνδεση μεταξύ αυτού και της πρότασης. Αυτό πιθανά να μεταφράζει την ανάγκη του κτήτορα για αποκοπή από το παρελθόν και δημιουργία ενός νέου ένδοξου μέλλοντος. Η νέα πρόταση είναι διαρθρωμένη σε δύο επίπεδα και εμφανώς μεγαλύτερη σε μέγεθος από όλες τις προηγούμενες. Ο χώρος του καθημερινού αποτελεί ουσιαστικά ένα σχεδόν διάφανο αιωρούμενο πρίσμα στο νότο. Τέλος, προστίθεται το υγρό στοιχείο στο περιβάλλοντα χώρο του ισογείου αυστηρά οριοθετημένο στον κάναβο του δημιουργού με την ελπίδα πιθανά να πείσει τον κτήτορα. Ωστόσο καμία εκ των έξι προτάσεων δεν κατασκευάστηκε τελικά.

Εικ.53-59: Σύνθεση σχεδίων των έξι προτάσεων του Άρη Κωνσταντινίδη όπως αυτά παρουσιάζονται στο βιβλίο του ‘Μελέτες και κατασκευές’ (Σύνθεση-Επεξεργασία: Προσωπικό αρχείο)

_αφηγηματικό σενάριο

Πρόκειται για μια διαδρομή, η οποία αφηγείται μια

πλούσια χωρική εμπειρία που αρχίζει από την πόλη της Ελευσίνας και οδηγεί στο κτήμα Ευταξία, διαμέσου της παλαιάς σιδηροδρομικής γραμμής, στα ίχνη της ιερά οδού. Ειδικότερα, προτείνεται η ανάπλαση της παλιάς σιδηροδρομικής γραμμής , και η μετατροπή του σε ένα χώρο πρασίνου, για χώρο σε πεζούς και ποδηλάτες. Μια ραχοκοκαλιά η οποία διαπερνά τα ετερόκλιτα σπαράγματα της πόλης, αρχαία, βιομηχανικά και σύγχρονα και καταλήγει στο κτήμα. Προτείνεται δηλαδή μια διαδρομή του επισκέπτη δια μέσου ενός σύγχρονου μουσείου, ασκεπή. Δημιουργείται ένα σαφή τρισδιάστατο βρόχο και παρέχει μια αρχιτεκτονική και ιστορική πορεία που εκτείνεται από τις αρχαιολογικές ανασκαφές, ορατές μέσα από ένα γυάλινο δάπεδο στην αίθουσα της εισόδου, μέχρι τη Ζωφόρο του Παρθενώνα, σε μια αίθουσα με θέες προς την πόλη, και ξανά κάτω μέσα από τη ρωμαϊκή περίοδο. Η κίνηση στο χρόνο και δια μέσου του χρόνου είναι μια σημαντική πτυχή της αρχιτεκτονικής και του συγκεκριμένου μουσείου ειδικότερα.

Με αυτόν τον τρόπο επανοηματοδοτούμε το παλιό, δί-

νοντάς του μια νέα χρήση και αναζητούμε μια ισορροπία, έναν κοινό τόπο, μεταξύ 2 πλήρως ανεξάρτητων ολοτήτων. Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι να μελετήσουμε πώς η αρχιτεκτονική μπορεί να αντιμετωπίσει την έννοια της φθοράς χωρίς να την αναιρέσει ή να την επιβραδύνει, πώς μπορεί να συμβιώσει μαζί της σε μια προσπάθεια δημιουργικής επανάχρησης και κυρίως πώς μπορεί να συμφιλιώσει τον χρήστη με αυτή. Ακολουθώντας τη λογική του keep us found, οι νέες κατασκευές που προτείνουμε είναι ανεξάρτητες πλήρως και ακολουθούν τους δικούς τους συνθετικούς κανόνες, οι οποίοι προκύπτουν ύστε-

114

ρα από τις νέες χωρικές σχέσεις που δημιουργεί η ερείπωση. Παλιό και νέο ανασυντίθενται μαζί μέσα από μια μορφοποιητική διαδικασία και αλληλονοηματοδοτούνται. Τέλος το ερείπιο αντιμετωπίζεται σαν ένα καινούριο έργο και αποκτά ξανά σχέση με το περιβάλλον του, ενώ ταυτόχρονα αφήνει διαφορετικά περιθώρια ερμηνείας που εξαρτώνται από την προσωπικότητα του χρήστη.

Υπάρχουν πολλαπλές προσβάσεις στους εκθεσιακούς χώρους ώστε το κτίριο να μπορεί να αναπτύξει πολλά εκθεσιακά σενάρια. Η επιλογή των υλικών που επενδύουν το κτίριο βασίστηκε στο χρώμα, στην υφή, στην αίσθηση διαφάνειας. Επάνω σε μια πλαγιά με έντονη κλίση, η σύνθεση ακολουθεί την κλίση, με δύο κύριες ενότητες και σαφή ιδιαίτερη σύνδεση μεταξύ τους. Ένα σύνολο από υποστυλώματα διαμορφώνει ένα υπόστεγο, ένα ανοιχτό χώρο στην ύπαιθρο.

115

116

117

Κατοικία Άρη Κωνσταντινίδη Μια παροδική κατοίκηση σε ένα εμβληματικό κτίριο. Η εμπειρία που θα βιώσει κανείς μένοντας σε έναν τέτοιο χώρο αντικαθιστά ώρες διαβάσματος και ερμηνείας κειμένων και σκίτσων, όλων εκείνων των μέσων δηλαδή που προσπαθούν να ερμηνεύσουν μια εμπειρία. Γιατί η αρχιτεκτονική είναι εμπειρία. Και το μάθημα του Άρη Κ. είναι σπουδαίο να έχουμε τη δυνατότητα να το γευτούμε.

Εβδομαδιαία εργαστήρια. ΣΚ επισκέψεις Κάτοικοί Ελευσίνας – σύνδεση άμεση πρόσβαση

«Για να ωριμάσουν οι σκέψεις μου πήραν αρκετό χρόνο, αλλά η λύση έφτασε. (…) η λύση μου επιβλήθηκε από το ίδιο το τοπίο. Το κτίριο αυτό είναι ερμηνεία, απεικόνιση, είναι συμπλήρωση, εικαστικό κομμάτι του τοπίου που απουσίαζε.» Δερμιτζάκης, Καβούσι, Ιεράπετρα Παρμένο από τη διάλεξη του Φιλιππίδη ‘Εγκατοίκηση στη φύση’ όπως δημοσιεύθηκε στο blod. (μποδοσάκη lectures) https://www.blod.gr/lectures/egkatoikisi-sti-fysi-ena-paradeigmaapo-tin-kriti-i-otan-o-mihalis-dermitzakis-ehtize-sto-kabousi-

118

ierapetras/

1Ο ΒΡΑΒΕΙΟ ΑΝΟΙΧΤΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΥ Οι χώροι εγκατάλειψης του ανθρωπογενούς σχηματισμού έχουν περιγραφεί ως ‘μη-τόποι’ σύμφωνα με τον ανθρωπολόγο Marc Auge, διότι δεν επιτρέπουν την ταύτιση μαζί τους, δεν κοινωνούν αντιληπτικά μηνύματα και δεν αναπτύσσουν διαπροσωπικές σχέσεις. Η πρόταση, στον αντίποδα αυτής της θεώρησης, επιδιώκει να διαχειριστεί και να αποδώσει χωρικά την κατάτμηση αυτού του χρόνου ως ένα τριμερές (υποδοχή-αναμονή-μετάβαση), αλλά και τη σημασία της κτηριακής δομής, ως μιας εγκατάστασης αλληλεπίδρασης σε ένα περιβάλλον λιμένος, νοηματοδοτώντας το ενεργητικά. Η προτεινόμενη κτηριακή δομή, διερευνά και προσεγγίζει 4 θεματικές ενότητες : 1. Η Ένταξη ως διαδικασία ενεργοποίησης του τόπου –το κτήριο ως “τοπιακό” εξάρτημα με νοηματικές αντιστοιχίσεις και αναφορές–, ως αίσθηση του ανήκειν, μεγεθύνοντας το αστικό σημείο. Το περιβάλλον όχι ως ένα φόντο, αλλά ως ένα γενεσιουργό στοιχείο που επιδρά: -με την ατμόσφαιρά του, τη φυσιογνωμία του, τα υπάρχο-

119

120

ντα κελύφη και τα ροόμορφα κύτη των πλοίων. -με το ιστορικό – μυθικό πλαίσιο που το περιβάλλει, καθώς και -με την εκτεταμένη χωρική κλίμακα ανοιχτού πεδίου, που δημιουργείται από την αναγκαιότητα πρόσδεσης των μεγάλων μεγεθών των πλοίων. 2. Το κτήριο ως χωρική δομή ευανάγνωστη – ως οργανικό μέρος της φυσιογνωμίας του λιμανιού και ως τοκόσημο. 3. Η οργανωτική διάρθρωση του κτηρίου – ως χωρικότητα μεταβάσεων και λειτουργικής διασύνδεσης με τον “κόσμο του ταξιδιού”. 4. Η αλληλεπίδραση με το τοπίο – Ο συνδυασμός ανοιχτού πεδίου και η συνεχής περιβάλλουσα ροή μηχανών και ανθρώπων, ορίζουν ένα τοπίο μεταβατικό, έναν τόπο διελεύσεων, προσδιορίζοντας και δημιουργώντας αυτό που η θέση του κτηρίου εκκαλεί, ως διαδραστική πλατφόρμα θέασης και ενατένισης του περιβάλλοντος του κόλπου και της κινητικότητας του λιμένος.

Πρόταση Ο ΜΕΤΑΦΟΡΙΚΟΣ ΚΑΙ ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΗΣ

121

122

123

_σχεδιαγραμματική ανάλυση επιλεγμένων προτάσεων

124

ΧΩΡΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ

Η προτεινόμενη κτηριακή δομή διαπραγματεύεται μεταφορικούς σχηματισμούς και κατασκευαστικές τεχνικές, προερχόμενες από τη ναυπηγική εμπειρία και τη σχέση με το θαλάσσιο οικοσύστημα. Ορίζεται ως γραμμική ανάπτυξη μιας μεταφορικής δομής πλοίου, ως συνθετική δομή μιας καμπύλης διατομής, σε ρυθμικές παραθετικές σχέσεις, καταλαμβάνοντας και σαρώνοντας το δεδομένο περίγραμμα των ορίων. Μια “μεταφορά” πολλαπλής ανάγνωσης, η καταγωγή της οποίας αναφέρεται αφενός στον τρόπο δομής του σκάφους και των συστατικών του μερών, αλλά και αφετέρου στην χωρικότητα που εγγράφει η ιδεογραμματική δομή ενός κύματος. Ένα δάπεδο, που μετασχηματίζεται σε τοίχο, και εξελίσσεται δια της αναδίπλωσης ως συνεχής γραμμή στέψης, ικανή να στεγάσει και να σηματοδοτήσει άμεσα μια αναπτυσσόμενη γραμμικότητα λειτουργιών, ως μια ενιαία χωρική διατομή. Τρεις οργανωτικές τοπολογίες συνδυάζονται, συνθέτοντας ένα ενιαίο λειτουργικό σύστημα, σε καθολική ανάπτυξη: α. η βάση αποτελεί ένα ευκρινές πεδίο διαχωρισμού των ισόγειων λειτουργιών ενός τερματικού σταθμού. Οργανώνεται σε έναν εσωτερικό δρόμο κινήσεων και γύρω από το υπερκείμενο εσωτερικό αίθριο, παρέχοντας άμεση αντιληπτική του χώρου. β. το κέλυφος αποτελεί μια κοίλη ανάπτυξη μιας ενιαίας γραμμικής κτηριακής δομής, ως ένας ενιαίος εσωτερικός χώρος αναμονής. γ. το belvedere, μια αστική υπερυψωμένη πλατεία, ως δυνατότητα αξιοποίησης του οπτικού πεδίου του λιμανιού.

Εικ.60-63: Διαγραμματική ανάλυση επιλεγμένων σχεδίων (Σύνθεση-Επεξεργασία: Προσωπικό αρχείο)

125

126

Η επεκτασιμότητα ως προϋπόθεση συνθετικών επιλογών και γενεσιουργός παράμετρος του δομικού συστήματος Επιλέχθηκε ένας ευέλικτος μηχανισμός, ως ρυθμική επανάληψη του ιδίου δομικού στοιχείου, που εύκολα να γίνεται αντιληπτή η επεκτασιμότητά του προς την κτηριακή του ολοκλήρωση. Το σύστημα αυτό υποστηρίζει την εσωτερική διασύνδεση των 2 (ή και περισσότερων) κτηριακών φάσεων, σύμφωνα με τον προγραμματικό όρο, αποδίδοντας λειτουργική αυτονομία ανά κατασκευαστικό στάδιο. Η καμπύλη αυτή διατομή, το σχήμα της οποίας ταυτίζεται ως δομή και ως μορφή, ορίζει ταυτόχρονα και την αρχιτεκτονική ταυτότητα της πρότασης, εκφράζοντας τον καινοτόμο οραματισμό ενός στρατηγικού σχεδιασμού ανάπτυξης του λιμένος και της θαλάσσιας πύλης εισόδου στον νομό Χανίων. Οι δύο εκδοχές της, ως επάλληλης συνέχισης, αλλά και ως διαφοροποίησης των άκρων, σχετίζεται με τη διαδικασία υποδοχής και από τα 2 περιβάλλοντα, αποτελώντας συστατική ιδιότητα της κτηριακής αυτής δομής.

Το context ως παράγοντας αλληλεπίδρασης και διασύνδεσης Το κτήριο “στρέφεται” προς τον κόλπο και τη ζωή του λιμένος, “παίρνοντας θέση”, ανήκοντας εκεί ως οργανικό μέρος του, αποδίδοντας τη γραμμικότητά του και την ανάπτυξή του, ως διαλεκτικές σχέσεις με τα συμβάντα του λιμένος. Το κλειστό σχήμα του κόλπου, η περιοδικότητα δράσεων (ως ένα πεδίο με διάρκεια παραστάσεων), αντιστοιχούν σε έναν “χρόνο που περιβάλλει”, ένα ενεργό όριο και τελευταία αστική πράξη, ως χώρος ενατένισης του “έργου” που τελείται στο λιμάνι-σκηνή, όλες τις ώρες, όλες τις εποχές, όλο τον χρόνο. Η κτηριακή δομή

127

128

129

Κεφάλαιο 6: 1965_ Αλέξανδρος Βογιατζής 6.1 Βίλλα Ευταξία_ Βασικές συνθετικές αρχές 6.2 Φωτογραφική αποτύπωση υφιστάμενης κατάστασης

Εικ.64: Υφιστάμενη κατάσταση. Η δεύτερη κατοικία του Λάμπρου Ευταξία σε σχέδια του Αλέξανδρου Βογιατζή (Προσωπικό αρχείο)

6.1_Βίλλα Ευταξία - Αρχιτέκτων: Αλέξανδρος Βογιατζής Η νέα κατοικία του Ευταξία, η πολυπόθητη Βίλλα, χτίστηκε σε σχέδια του αρχιτέκτονα και συναδέλφου στη πολιτική σκηνή, Βογιατζή Αλέξανδρου. Ένας μεγάλος και πλατύς πλακόστρωτος δρόμος οδηγεί από τη πρώτη κατοικία του 1938 στη δεύτερη. Η νέα κατοικία είναι πολύ μεγαλύτερη σε όγκο και έχει πλέον έναν χαρακτήρα μονιμότερης διαμονής. Πρόκειται για ένα κτίριο που ακολουθεί την κλίση του εδάφους και χωρίζεται σε επάλληλα επίπεδα. Έχει αρκετά μεγάλα ανοίγματα για τα κατασκευαστικά δεδομένα και την τεχνογνωσία της εποχής. Η είσοδος πλέον μεταφέρεται στη δυτική πλευρά του κτήματος με έναν νέο αυτοκινητόδρομο, ενώ η γενική σχεδιαστική επίλυση καταδεικνύει μια περισσότερο μηχανική επίλυση. Με μια πρώτη ανάγνωση της κάτοψης του κτιριακού αποθέματος, εκείνο αναπτύσσεται σε δύο επίπεδα βάσει του άξονα βορράς-νότος. Στο επίπεδο του ισογείου και παράλληλα στο δίπολο ανατολής-δύσης, αναπτύσσεται διαμπερώς o άξονας κίνησης χωρίζοντας λειτουργικά την κάτοψη σε επιμέρους ενότητες. Το νότιο τμήμα καταλαμβάνει ο καθημερινός χώρος η έκταση του οποίου μπορεί να καλύψει τις ανάγκες μιας πιθανής πολυάριθμης συνάθροισης. Ενώ, το βορινό τμήμα καταλαμβάνει μέρος της κουζίνας, μετά των βοηθητικών της χώρων, τα λουτρά και τους χώρους διημέρευσης του προσωπικού. Παράλληλα με την κίνηση και συνδέοντας τα δύο επίπεδα της κάτοψης αναπτύσσεται κλίμακα που οδηγεί στα υπνοδωμάτια που αναπτύσσονται και εκείνα στη νότια πλευρά προσφέροντας εποπτεία της γύρω περιοχής και απλόχερη θέα φυσικά. Τα δωμάτια περιέχουν το καθένα το δικό του χώρο υγιεινής καθώς και ένα δωμάτιο- ντουλάπα, το οποίο είναι εξαιρετικά προχωρημένο για την εποχή κατά την οποία σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε το έργο. Σημαντικό να αναφερθούν οι ημιυπαίθριοι χώροι με τα περίτεχνα

τοξοτά ανοίγματα που πλαισιώνουν τους κύριους χώρους της χαμηλότερης στάθμης, προσφέροντας τη δυνατότητα ενατένισης και εκτόνωσης του βίου καθότι «ελληνικός».

Εικ.65-66: Λεπτομέρεις από τις ταπετσαρίες που κοσμούν εσωτερικούς χώρους της κατοικίας (Προσωπικό αρχείο)

Εικ.67-76: Απόψεις από το εσωτερικό και εξωτερικό της κατοικίας (Αρχείο Paris Tavitian)

Εικ.77-78: Απόψεις από τον εξωτερικό χώρο των υπνοδωματίων του ισογείου (Προσωπικό αρχείο)

Εικ.79: Άποψη της αναταλοικής όψης (Αρχείο Paris Tavitian)

Εικ.80: Άποψη της κατοικίας από την ακτή (Αρχείο Μουσείου Πόλεως των Αθηνών)

Κεφάλαιο 7: 1965-2020 _ Το “ναυάγιο” του κτήματος Ευταξία

7.1 Ύμνος, εγκατάλειψη και επιστροφή 7.2 Φωτογραφική αποτύπωση υφιστάμενης κατάστασης κτιριακών κελυφών

Ύμνος, εγκατάλειψη και επιστροφή

Το 1938 πραγματοποίηθηκε το όνειρο του Λάμπρου

Ευταξία για μια κατοικία δίπλα στη θάλασσα λίγο έξω από την Αθήνα σε μια περιοχή ιδιαίτερου φυσικού κάλλους και βαριάς πολιτιστικής κληρονομιάς. Με το πέρασμα των δεκαετιών αναπτύχθηκε μια ευρύτερη τάση για κατοίκηση έξω από τα αστικά περιβάλλοντα στον εξωαστικό χώρο, σε παραθαλάσσια οικόπεδα. Πρόκειται για τη δεκαετία του 1960, οπότε υπήρξε μαζική ανάπτυξη της δεύτερης κατοικίας στην Ελλάδα, η οποία υιοθετήθηκε από υψηλότερα κοινωνικά στρώματα. Ένα αρκετά μεγάλο μέρος του πληθυσμού που έχει χάσει την επαφή του με τη «φύση», επιστρέφει σε αυτήν υπό τη μορφή «αποδράσεων σαββατοκύριακου». Σε αυτή την απόδραση όμως και πάλι επιζητείται ένας διαφορετικός τρόπος επιστροφής, ένας συγκερασμός της πρωτεύουσας με την ύπαιθρο, μέσα από πολυτελείς εξοχικές κατοικίες -βίλλες- ως τρόπος ανάδειξης, προβολής και υπεροχής της κοινωνικής τους ταυτότητας.

Η εγκατάλειψη ωστόσο διαδέχεται απότομα την αίγλη

του κτήματος Ευταξία, με τη μόλυνση του περιβάλλοντος της ευρύτερης περιοχής της Ελευσίνας, η οποία έμελλε να γίνει το σημείο καμπής όχι μόνο του κτήματος αλλά και ολόκληρης της περιοχής. Το κτήμα πλέον σταδιακά αρχίζει να εγκαταλείπεται και να μην έχει μια ξεκάθαρη αιτία ζωής. Τα σημάδια του χρόνου είναι εμφανή τόσο στα κτιριακά κελύφη όσο και στον περιβάλλοντα χώρο.

Σήμερα γαλουχείται μια νέα πραγματικότητα, όπου

η παλιά ύπαιθρος του 20ου αιώνα, ύστερα από αλλεπάλληλα κύματα «εκσυγχρονισμών» ή αυθόρμητων παρεμβάσεων παραχωρεί τη θέση της σε μια «άλλη ύπαιθρο» η οποία αντιμετωπίζεται με μια νοσταλγική θεώρηση, εφόσον πλέον δεν αποτελεί μέρος της καθημερινότητας, αλλά «είδος» προς

τέρψιν. Ο μόνιμος πληθυσμός της υπαίθρου αντικαθίσταται σε σημαντικό βαθμό από τον ευκαιριακό πληθυσμό των εκδρομέων, των τουριστών, των χρηστών δεύτερης κατοικίας και των μεταναστών. Μα το αληθινό πρόβλημα έγκειται στον τρόπο

Εικ.81: Mediterannean Sky wreck (Alexring,2011)

που ο σύγχρονος άνθρωπος στέκεται, αντικρίζει και στην ουσία αντιλαμβάνεται ένα τοπίο. Συνήθως αντικρίζει τα περιγράμματα των μορφών, παραμερίζοντας ή αγνοώντας καμιά φορά την αντήχηση μιας κοσμοαντίληψης που κρύβουν μέσα τους. Έτσι, η ανθρώπινη συνείδηση αποκτά νέα χαρακτηριστικά, τα οποία αρκούνται σε ένα εικονικό καθεστώς, συρρικνώνοντας το πραγματικό νόημα του τοπίου. (Σχίζας Γ., 2009)

Ταυτόχρονα, προβλήματα εντοπίζονται και στην σχέση

του ανθρώπου με τη φύση σήμερα. Όντας πλέον ο άνθρωπος μέρος μιας αστικής πραγματικότητας, απομακρύνεται τόσο φυσικά όσο και πνευματικά από τη φύση. Εξοστρακίζοντας κάθε στοιχείο της φύσης, μέσα στον σύγχρονο αστικό ιστό, ο άνθρωπος καταλήγει έρμαιο της προόδου του. Μια δυσκολία ψυχικής επαφής με τη φύση γεννάται, καθώς πλέον αισθάνεται κανείς σχεδόν άβολα, στην ευρυχωρία της. Η επαφή με τη φύση, νοείται πια μόνο μέσω καθορισμένων και από πριν οργανωμένων

αποδράσεων,

με

περιορισμό

χρόνου

και

χώρου. Οργανώνονται εκδρομές συγκεκριμένου και συνήθως ασφυκτικού χρονικού διαστήματος, σε ένα συγκεκριμένο φυσικό περιβάλλον, χωρίς να υπάρχει το περιθώριο της εξερεύνησης, της ανέμελης περιπλάνησης, της βίωσης του τόπου.

Στον αντίποδα οι πόλεις συνεχίζουν να διογκώνονται

τόσο σε μέγεθος όσο και σε πληθυσμό1 έστω και εάν οι κάτοικοι τους νοσταλγούν τη φύση, τους ανοιχτούς ορίζοντες, τους ήπιους ήχους και τον καθαρό αέρα. Στις χαοτικές αστικές επιφάνειες οι κάτοικοι μάχονται να επαναφέρουν «κομμάτια φύσης» Στην αμερικανική και την ευρωπαϊκή ήπειρο περίπου το 75% του πληθυσμού ζει σε αστικές περιοχές. Στην Αφρική και στην Ασία μόνο το 35% περίπου του πληθυσμού ζει σε πόλεις, ωστόσο προβλέπεται ότι αυτό το μέγεθος θα σκαρφαλώσει στο 50% μέχρι το 2030. 1

μέσα στη γκρίζα εικόνα. Οι γλάστρες που τοποθετούνται στα μπαλκόνια, οι κατακόρυφοι φυτεμένοι κήποι, οι υπαρκτές αλλά και συνεχώς διεκδικούμενες εκτάσεις δημόσιων χώρων πρασίνου, οι ολοένα και αυξανόμενες ομάδες με στροφή προς τη προστασία και τη διεκδίκηση του περιβάλλοντος εκφράζουν το «απωθημένο» της υπαίθριας ζωής. (Μανωλίδης Κ., Καναρέλης Θ., 2009)

Σε ένα ευρύτερο πλαίσιο η έμφυτη ανάγκη για επιστροφή

στην ύπαιθρο σηματοδοτεί το έναυσμα για τη δημιουργία πόλων πολιτισμικών δραστηριοτήτων πέριξ των αστικών κέντρων. Αυτό γίνεται η αφορμή για τον επαναπροσδιορισμό της ‘αιτίας ζωής’ του κτήματος.

Εικ.82: Μια ασπίδα φωτός σε ένα εγκαταλελειμμένο σπίτι (κατοικία Αλέξανδρου Βογιατζή), (Προσωπικό αρχείο)

Εικ.83-89: Υφιστάμενη κατάσταση κτιριακών κελυφών και περιβάλλοντος χώρου κτήματος Ευταξία (Προσωπικό αρχείο)

Κεφάλαιο 8: Σχεδιάζοντας το μέλλον 8.1 Βασικές συνθετικές αρχές πρότασης 8.1.1Τοπίο στο όριο της εξαφάνισης 8.1.2 Τοπίο ευαίσθητο στην άρθρωση του 8.2 Αφηγηματικό σενάριο 8.3 Η μεταβλητότητα 8.4 Περιβαλλοντική διάσταση στο έργο του Άρη Κωνσταντινίη 8.4.1 Η περιβαλλοντική διάσταση της πρότασης

“You cannot simply put something new into a place.You have to absorb what you see around you, what exists on the land, and then use that knowledge along with contemporary thinking to interpret what you see.” 166Tadao Ando

8.1 _βασικές συνθετικές αρχές πρότασης

Για την Ελευσίνα όλες οι ιστορικές περίοδοι είναι παρού-

σες εντός της πόλης, καθιστώντας την έτσι ένα αρχιτεκτονικό παλίμψηστον. Κάθε ιστορική της φάση αρχαία, βιομηχανική και σύγχρονη συντίθεται από ένα σύστημα ποικίλων αρχιτεκτονικών αφηγήσεων. Το νέο εγχαράσσεται πάνω στο παλιό και η βιομηχανική γραφή διαδέχεται την αρχαία. Πρόκειται για ένα θραυσματικό πεδίο πόλης με αυστηρά όρια και έντονες αντιθέσεις. Το σύγχρονο τοπίο καλείται να βρει την ταυτότητα του. Η πόλη που κάποτε φάνταζε ως η γη της επαγγελίας, με υπόσχεση για ένα καλύτερο αύριο, σήμερα μοιάζει ανίκανη να διαχειριστεί τα ετερόκλητα στοιχεία που την απαρτίζουν και το πολυσύνθετο ιστορικό παρελθόν της, βυθιζόμενη έτσι σε μία ανεξέλεγκτη υποβάθμιση. Η μετάβαση στην ‘EuPhoRia’ , δίνει την υπόσχεση για ένα διαφορετικό μέλλον. Στόχος της παρούσας μελέτης είναι η ενεργοποίησή του εγκαταλελειμένου σήμερα τόπου του κτήματος Ευταξία και η δημιουργία μιας ξεκάθαρης ‘αιτίας ζωής’.

167

8.1.1_ οπίο στο όριο της εγκατάλειψης ....Ούτε τυχαία σαν περιπατητής δεν βαδίζει κανείς σήμερα στο κτήμα καθώς είναι περιφραγμένο και καλά κλειδωμένο από κάθε είσοδο. Κατοίκους δεν έχει.Ένα φύλακα μονάχα, ο οποίος πηγαίνει που και που να ελέγξει μη τυχόν κανείς δώσει ζωή στο τόπο....

Το ίδιο το κτήμα αποτελεί ένα αφήγημα της ελληνικής

αρχιτεκτονικής,

αφού

εμπεριέχει

κελύφη

διαφορετικών

χρονικών περιόδων, αρχιτέκτονων, επιλογών, σχεδιαστικών αρχών και επιλύσεων. Με αφετηρία τα ανωτέρω καθώς και την αγάπη του πρώτου κατοίκου και κτήτορα του κτήματος, Λάμπρο Ευταξία, για τις τέχνες και τον πολιτισμό επιλέγεται το κτήμα να στεγάσει ένα ερευνητικό εκπαιδευτικό κέντρο ελληνικής αρχιτεκτονικής. Η χρήση αυτή, μπορεί να λειτουργήσει συνδιαστικά με την κοιτίδα πολιτισμού που αναπτύσσεται στα ανενεργά κτιριακά κελύφη της βιομηχανικής κληρονομιάς της πόλης της Ελευσίνας. Tαυτόχρονα, η σχετικά μικρή απόσταση από την πρωτεύουσα διευκολύνει την άμεση σύνδεση του κτήματος με την σχολή αρχιτεκτονικής του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου.

Τα υφιστάμενα κτιριακά κελύφη αντιμετωπίζονται

ως χώροι που αφηγούνται οι ίδιοι χωρίς τη παρεμβολή νέων επεμβάσεων την ιστορία που έχουν φιλοξενήσει όλα αυτά τα χρόνια. Ωστόσο, η νέα αυτή χρήση απαιτεί και άλλους χώρους για τη λειτουργία της. Πιο συγκεκριμένα, στο κτίριο του Άρη Κωνσταντινίδη επιλέγεται να μη γίνει καμία προσθήκη, αφαίρεση ή επέκταση, προκειμένου να διατηρηθεί αναλλοίωτη η φυσιογνωμία του και η αρχική του μορφή. Αντίστοιχα επιλέγεται το ίδιο και στο κτίριο του Αλέξανδρου Βογιατζή, με

168

μόνη διαφορά κάποιες μικρές εσωτερικές επεμβάσεις, οι οποίες βοηθούν στη μετατοοπή του κυρίως χώρου της κατοικίας, της οποίας η αρχική χρήση ήταν η φιλοξενία πολυπληθών εκδηλώσεων, σε ένα μικρό χώρο αναμονής και αναψυχής. Επιπλέον, στους μικρούς βοηθητικούς χώρους της κατοικίας δημιουργούνται χώροι υγιεινής και χώροι διοίκησης και διήμερευσης του προσωπικού.

Οι

υπόλοιποι

χώροι

που

προκύπτουν

από

το

κτιριολογικό, όπως χώροι εκθέσεων, εργαστηρίων, διαλέξεων, ομιλιών και άλλων δρώμενων που εν δυνάμει μπορούν να φιλοξενηθούν στο κτίριο έπρεπε να στεγαστούν σε ένα νέο χώρο.

Το ερευνητικό κέντρο αντιπροσωπεύει και επιχειρεί να

συνδέσει την ιδέα της μάθησης και εξερεύνησης, της εφαρμογής και της αναψυχής. Εν συνόλω, το παραπάνω κέντρο αρχιτεκτονικής όπως διαφαίνεται και από το ονομά του έχει στόχο τη προβολή της ελληνικής αρχιτεκτονικής, συνεπώς η λειτουργία του είναι συνδεδεμένη με λοιπούς υφιστάμενους φορείς αρχιτεκτονικής, τόσο εγχώριους όσο και διεθνείς.

169

_η επιλογή των υλικών ως περιβαλλοντική συνιστώσα

Με βάση τις αρχές του περιβαλλοντικού σχεδιασμού, το

κέλυφος ενός κτιρίου καλείται να λειτουργήσει ως επιλεκτικός ηλιακός συλλέκτης, συνεισφέροντας στη δέσμευση της ηλιακής ακτινοβολίας όταν αυτή είναι διαθέσιμη, και κρατώντας τη μακριά κατά τη περίοδο ψύξης. Η πέτρα είναι ένα υλικό με μεγάλη θερμική μάζα. Πρακτικά αυτό σημαίνει ότι απορροφά κατά τη διάρκεια της ημέρας θερμική ενέργεια, αποδίδοντας θερμότητα κατά τη διάρκεια της νύχτας. Λειτουργεί κατά τον τρόπο αυτό σαν αποθήκη θερμότητας βελτιώνοντας την περιβαλλοντική συμπεριφορά του κελύφους, αναφορικά με την εσωτερική επικρατούσα θερμοκρασία. Τέλος, ένα σημαντικό πλεονέκτημα είναι η χαμηλή εμπεριεχόμενη ενέργεια που διαθέτει η πέτρα ως τοπικό υλικό.

170

Εικ.90-93: Κολάζ σκίτσων και σημειώσεων_ Πρώτες ιδέες_ Βασικές συνθετικές αρχές μελέτης (Προσωπικό αρχείο)

8.1.2_τοπίο ευαίσθητο στην άρθρωση του

Ο φόβος για την καταστροφή του τόπου, την αλλοίωση

ή και την προσβολή από τη προσθήκη ενός νέου όγκου αρχικά έφερε στο νου σκέψεις για κτίρια ει το δυνατόν ανύπαρκτα. Αρκετά είναι εξάλλου τα παραδείγματα δημιουργίας υπόσκαφων έργων με σκοπό την ένταξη του κτιρίου στο περιβάλλον. Έπειτα από αναζητήσεις, συζητήσεις, σκέψεις, από επιτόπιες παρατηρήσεις, από παραμονή σε υπόσκαφους χώρους άρχισε να γεννάται το ερώτημα εάν η απάντηση της αρχιτεκτονικής στο αίτημα σεβασμού και αρμονικής συνήπαρξης με το τοπίο είναι η απόκρυψη.

Δερμιτζάκης, Καβούσι, Ιεράπετρα (Φιλιππίδη , 2019)

Συνολικά η παρέμβαση σκοπεύει να φέρει σε διάλογο

το φυσικό τοπίο και το γραμμικό κτιριακό σύμπλεγμα, χαράζοντας πορείες και εντάσσοντας τόπους, καταλάμβανοντας χώρους και ανοίγοντας οπτικές φυγές, οριοθετώντας ζώνες, αλλά και ανοίγοντας ευκαιρίες για μια ολοκληρωμένη εμπειρία. Η πρόταση αντιμετωπίζει την ιδιαίτερη τοπιογραφία, όσο και τη φαντασιακή διάσταση μιας μουσειολογικής προσέγγισης, ανάμεσα στους επισκέπτες του παρόντος και του παρελθόντος.

171

172

173

“Η αυλή όπου γύρω της- ή προς το ένα μέρος της- αραδιάζονται οι κλειστοί χώροι, είναι πάντα ο βασικός πυρήνας. Δηλ. ο υπαίθριος χώρος, ο οργανωμένος και κατασκευασμένος έτσι ώστε να είναι και αυτός δοχείο ζωής και να προσφέρει άνεση, χαρά και υγεία. Ο ξεσκέπαστος χώρος για να δέχεται το φως και τον ήλιο και τη θέρμη της ελληνικής ατμόσφαιρας, πλακοστρωμένος και φυτεμένος και λουλουδισμένος. Γιατί ο Έλληνας, όπου χτίζει, φυτεύει κιόλας, όπου ορθώνει κατασκευές τεχνητές, πάντα τις δένει και τις στερεώνει και με το φυσικό στοιχείο.”

(Κωνσταντινίδης Άρης, 2011)

Αναγνώζοντας τη φυσιογνωμία του ανθρωπογενούς

περιβάλλοντος στον συγκεκριμένο τόπο, διαβάζει κανείς μια πλουραλιστική αλληλουχία αρχιτεκτονικών ιδεών και παραθέσεων εκφρασμένες σε αυτόνομες κτιριακές μονάδες, οι οποίες στην ουσία απέχουν μόνο λίγα μέτρα, αλλά στην πραγματικότητα τις χωρίζουν πολλά. Σε αυτό το πλουραλιστικό αρχιτεκτονικά πλασμένο τοπίο θεωρήθηκε εξ αρχής πώς δεν αρμόζει ακόμα ένα νέο σύγχρονο αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο, το οποίο θα προσθέσει ακόμα μια νέα νότα στο τοπίο. Ωστόσο, λόγω της νέας χρήσης που θα δοθεί είναι αδύνατον να μην υπάρξει προσθήκη. Επομένως, ανάγεται ως κεντρικό ζήτημα της σύνθεσης η επέκταση να είναι όσο το δυνατόν λιγότερο αντιληπτή. Να γίνει ουσιαστικά ένα με τη περιρρέουσα φύση, να προκύψει μέσα από αυτή, να γεννηθεί με σάρκα και οστά από τον ίδιο τον τόπο. Να δημιουργηθεί δηλαδή ένα κτίσμα αφαιρετικά και όχι προσθετικά.

Αποτελεί ενσυνείδητη αρχιτεκτονική πρόθεση, μια δη-

μιουργική σύμπραξη του ένδοξου παρελθόντος της ελληνικής αρχιτεκτονικής, του παρόντος, καθώς η νεά πρόταση εντάσσεται αρμονικά στο περιβάλλον, με σεβασμό σε ότι ενυπάρχει εκεί, κτισμένη με υλικά και τρόπους της σύγχρονης αρχιτεκτονικής ιστορίας, μα και του μέλλοντος, στεγάζοντας την έρευνα και την ανάπτυξη, γαλουχώντας την επόμενη γενικά αρχιτεκτόνων.

174

175

Πρωταρχικό ρόλο αποτέλεσε η αδιαίρετη ενότητα φυσι-

κού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος, φύσης και κτίριου. Το κτίριο συμπληρώνει το τοπίο χωρίς να παρεμβαίνει σημαντικά σε αυτό παρά μόνον αναγκαία.

Φύση, τοπίο, αρχιτεκτονικό έργο: -μία “τριαδική ένωση”, ένα “τριαδικό πλέγμα”, ένας “τριαδικός κανόνας”

176

(Κωνσταντινίδης Άρης, 2013)

Εικ.94: Φωτορεαλιστική απεικόνιση πρότασης (Προσωπικό αρχείο)

177

8.2_αφηγηματικό σενάριο

Η περιοχή μελέτης βρίσκεται τόσο κοντά στη πόλη

της Ελευσίνας χιλιομετρικά, όσο και μακριά, ούτως ώστε να αποτελέσει ένα σημείο ενδιαφέροντος στο δίκτυο ροών της πόλης. Το κτήμα Ευταξία θα λέγαμε βρίσκεται στον εξωαστικό χώρο της πόλης της Ελευσίνας. Ως εκ τούτου, ένας τομέας μελέτης αποτελεί η σύνδεση του με τη πόλη, ο ρόλο που καλείται να διαδραματίσει και η σύνδεση του με αυτή. Το βασικό ερώτημα που ανάγεται είναι αν το κτήμα Ευταξία θα καταφέρει να ενταχθεί στο πυρήνα της Ελευσίνας, να καρπωθεί στους κατοίκους της, και να γίνει δικό της κτήμα, ή αν θα αποτελέσει μια χρήση υπερτοπικού χαρακτήρα. Η απάντηση που θα θέλαμε να δώσουμε στο εν λόγω ερώτημα, περιλαμβάνει και τις δύο αυτές υποθέσεις. Μέσω της ενίσχυσης του δικτύου σύνδεσης με την Ελευσίνα, και την εύκολη πρόσβαση στο κτήμα μέσω της εθνικής οδού, εκτιμάται ότι η νέα αυτή χρήση είναι δυνατό να απευθύνεται τόσο στους ίδιους τους κατοίκους του τόπου, όσο και σε επισκέπτες.

Πρόκειται για µια διαδροµή, η οποία αφηγείται µια

πλούσια χωρική εµπειρία που αρχίζει από την πόλη της Ελευσίνας και οδηγεί στο κτήµα Ευταξία, διαµέσου της παλαιάς σιδηροδροµικής γραµµής, στα ίχνη της ιερά οδού. Ειδικότερα, προτείνεται η ανάπλαση της παλιάς σιδηροδροµικής γραµµής , και η µετατροπή του σε ένα χώρο πρασίνου, για χώρο σε πεζούς και ποδηλάτες. Μια ραχοκοκαλιά η οποία διαπερνά τα ετερόκλιτα σπαράγµατα της πόλης, αρχαία, βιοµηχανικά και σύγχρονα και καταλήγει στο κτήµα. Προτείνεται δηλαδή µια διαδροµή του επισκέπτη δια µέσου ενός σύγχρονου µουσείου, ασκεπή. Η κίνηση στο χρόνο και δια µέσου του χρόνου είναι µια σηµαντική πτυχή της αρχιτεκτονικής και της συγκεκριμένης

178

προσέγγισης ειδικότερα.

Με αυτόν τον τρόπο αποκτάει νέο νόημα το παλιό,

δίνοντάς του µια νέα χρήση και επιζητείται µια ισορροπία, ένας κοινός τόπος, µεταξύ 2 πλήρως ανεξάρτητων ολοτήτων. Αυτό που µας ενδιαφέρει είναι να µελετήσουµε πώς η αρχιτεκτονική µπορεί να αντιµετωπίσει την έννοια της φθοράς χωρίς να την αναιρέσει ή να την επιβραδύνει, πώς µπορεί να συµβιώσει µαζί της σε µια προσπάθεια δηµιουργικής επανάχρησης και κυρίως πώς µπορεί να συµφιλιώσει τον χρήστη µε αυτή. Στη λογική του keep us found, οι νέες κατασκευές είναι ανεξάρτητες πλήρως και ακολουθούν τους δικούς τους συνθετικούς κανόνες, οι οποίοι προκύπτουν ύστερα από τις νέες χωρικές σχέσεις που δηµιουργεί η ερείπωση. Παλιό

και

νέο

µορφοποιητική

ανασυντίθενται

διαδικασία

και

µαζί

µέσα

από

µια

αλληλονοηµατοδοτούνται.

Τέλος το ερείπιο αντιµετωπίζεται σαν ένα καινούριο έργο και αποκτά ξανά σχέση µε το περιβάλλον του, ενώ ταυτόχρονα αφήνει διαφορετικά περιθώρια ερµηνείας

που εξαρτώνται

από την προσωπικότητα του χρήστη. Υπάρχουν πολλαπλές προσβάσεις στους εκθεσιακούς χώρους ώστε το κτίριο να µπορεί να αναπτύξει πολλά εκθεσιακά σενάρια. Η επιλογή των υλικών που επενδύουν το κτίριο βασίστηκε στο χρώµα, στην υφή και στην αίσθηση διαφάνειας.

Επάνω σε µια πλαγιά µε έντονη κλίση, η σύνθεση τείνει

να εναρμονιστεί στο περιβάλλον με τη δημιουργία ενός κτιρίου, κατά το ήμισυ υπόσκαφο και με την επιλογή του φυτεμένου δώματος. Ένα σύνολο από υποστυλώµατα διαµορφώνει ένα υπόστεγο, ένα ανοιχτό χώρο στην ύπαιθρο.

179

8.3 _η μεταβλητότητα

Ο χώρος από μόνος του, αποκλεισμένος από τον

ανθρώπινο παράγοντα, δεν είναι τίποτα άλλο παρά όγκοι, υλικά και διαστάσεις. Ο άνθρωπος είναι το περιεχόμενο του· του δίνει ερμηνείες, χρήσεις και δυνατότητες τις οποίες είναι αδύνατον να παράξει από μόνος του. Η αξία του επομένως έγκειται στην ικανότητα του να παραλάβει ζωή. Ο άνθρωπος ζώντας στο χώρο, αισθάνεται, νιώθει, αλληλεπιδρά και δένεται με αυτόν.

Η συμβολή της αρχιτεκτονικής σε αυτή την ιδιότυπη

σχέση έγκειται στον σχεδιασμό χώρων που να ενεργοποιούν τις αισθήσεις. Έπειτα από σειρά έντονων προβληματισμών και διερευνήσεων η παρούσα μελέτη στοχεύει να αποτυπώσει μια διακριτική παρουσία ανάμεσα σε δύο εμβληματικά κτίρια, μια παρέμβαση στην οποία περισσότερη έμφαση δίνεται στο έξω παρά στο μέσα. Πρόκειται για ένα κτίριο ανοιχτό, ένα στέγαστρο που θα φιλοξενήσει τους επισκέπτες, ένα λευκό καμβά έτοιμο να υποδεχτεί τη κάθε νέα χρήση. Σε μια προσπάθεια ικανοποίησης του συνόλου των αισθήσεων, και όχι μόνον της όρασης, βασικός σκοπός τέθηκε η πλήρης ενοποίηση εσωτερικού και εξωτερικού χώρου ούτως ώστε αυτό να λειτουργεί σαν ένα καταφύγιο ενεργοποίησης ερεθισμάτων. Οι ήχοι, οι υφές, οι μυρωδιές γίνονται μέρος της σύνθεσης και της βιωματικής εμπειρίας του ίδιου του κτιρίου. Το κτίριο παρέχει στο χρήστη τη δυνατότητα να μεταβάλλει και να προσαρμόσει το χώρο στις εκάστοτε κάθε φορά ανάγκες και προσδοκίες του, ανάλογα με τη χρήση που θέλει να του δώσει, τη συναισθηματική του κατάσταση αλλά και τις επικρατούσες κλιματικές συνθήκες. Η ευελιξία αυτή των μορφών, των χώρων, των συν-αισθημάτων επιδιώκει να επαναπροσδιορίσει τον τρόπο που «βλέπουμε» τον κόσμο και να πλησιάσει τον τρόπο που τον «νιώθουμε».

180

Η αρχιτεκτονική πέρα από ‘καλαίσθητες εικόνες’ και

χώρους που υπακούουν στους εκάστοτε ισχύουσες νομοθεσίες, οφείλει να ‘παράγει ατμόσφαιρα και να προκαλεί την εμπειρία’. Έχει χρέος να μας προκαλεί πέρα από το να την κοιτάξουμε, να την παρατηρήσουμε, περπατώντας σε αυτή, να την αγγίξουμε, να την μυρίσουμε, να την ακούσουμε, ίσως και να τη γευτούμε. Με δύο λόγια, να τη βιώσουμε.

Εικ.94: Οι συνθήκες που ζωογονούν τους εκθεσιακούς χώρους έχουν να κάνουν με το φυσικό φως. Πρόκειται για ένα χώρο που μεταβάλλεται καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας.

181

8.4_η περιβαλλοντική διάσταση στο έργο του Άρη

Κωνσταντινίδη

Κύριο θετικό χαρακτηριστικό γνώρισμα του κτίριου

αποτελεί η χωροθέτηση του στον άξονα βορρά νότου. Τα μεγάλα ανοίγματα είναι τοποθετημένα στη νότια πλευρά του κτιρίου η οποία ταυτόχρονα προσφέρει άπλετη θέα προς το κόλπο της Ελευσίνας και τη Σαλαμίνα αλλά και άμεσα ηλιακά κέρδη. Στη βόρεια πλευρά του κτιρίου υπάρχουν μικρότερα ανοίγματα τα οποία συμβάλλουν στη δημιουργία φυσικού αερισμού μέσω της διαμπερής κίνησης του αέρα μετάξύ των αντιδιαμέτρικών ανοιγμάτων αλλά και στη προστασία του κτιρίου από τους βορινούς ανέμους. Στο νότιο τμήμα ως στοιχεία ηλιοπροστασίας της όψης με τα μεγάλα ανοίγματα κατά τους θερινούς μήνες αλλά και ως στοιχείο σκίασης του ημιυπαίθριου χώρου της κατοικίας χρησιμοποιείται μια κληματαριά η οποία στηρίζεται σε μια ελαφρια μεταλλική κατασκευή και πέντε λίθινους πεσσούς. Κατά τους θερινούς μήνες επομένως, η σύνθεση αυτής της κατασκευής με την κληματαριά η οποία μεγαλώνοντας επεκτείνεται και απλώνεται σε ολόκληρη την οριζόντια κατασκευή δημιουργωνοντας ένα στέγαστρο το οποίο εμποδίζει την είσοδο της ηλιακής ακτινοβολίας κατά τους θερινούς μήνες, ενώ επιτρέπει κατά τους χειμερινούς διασφαλίζοντας άμεση ηλιακά οφέλη. Ταυτόχρονα, αποτελεί ένα ιδιαίτερο στοιχείο της σύνθεσης το οποίο δημιουργεί ένα εξαιρετικά ευχάριστο μικροκλίμα σε αυτή τη βεράντα με την άπλετη θέα. Τέλος, αποτελεί ένα στοιχείο ένταξης του κτιρίο στο περιβάλλοντα χώρο.

182

8.4.1_η περιβαλλοντική διάσταση της πρότασης

Ο προσανατολισμός του κτιρίου στον άξονα βορρά

νότου αποτελεί την πιο εμβληματική κίνηση στο σχεδιασμό. Επιπρόσθετα, η υποβάθμιση του κτιρίου στη βόρεια όψη και η τοποθέτηση του στο ίδιο ύψος με τον υφιστάμενο τοίχο ανιστήριξης δημιουργεί ένα φυσικό εμπόδιο στους βόρειους ανέμους. Αναφορικά με τα ανοίγματα, επιλέγεται στο νότο μια εντελώς διάφανη όψη, με ανοίγματα τα οποία χωρίζουν δημιουργώντας μια μεγάλη τζαμαρία και ένα μικρότερο φεγγίτη στο πάνω μέρος. Η λογική του φεγγίτη επαναλάμβανεται σε κάθε όψη, στο ίδιο ύψος και διάσταση, δημιουργώντας τις συνθήκες για διαμπερή αερισμό του χώρου καθώς και νυχτερινό αερισμό.

Επιπρόσθετα, στο κτίριο δημιουργείται ένα αίθριο

το οποίο είναι ζωτικής σημασίας τόσο λειτουργικά όσο και πρακτικά καθώς διοχετεύει το φυσικό φωτισμό σε όλο το κτήριο και λειτουργεί θετικά ως προς τον διαμπερή αερισμό. Το φυτεμένο δώμα επιπλέον λειτουργεί ως επιπλέον μονωτική στρώση για την οροφή και τέλος βελτιώνει τις μικροκλιματικές συνθήκες του κτιρίου συνδυαστικά με το αίθριο.

Για την ενίσχυση του φυσικού αερισμού τοποθετούνται

ανεμιστήρες οροφής, οι οποίοι συμβάλλουν σημαντικά στην ψύξη κατά τους θερινούς μήνες. Αναφορικά με την ηλιοπροστασία, χρησιμοποιείται ένα μεταλλικό στέγαστρο στο νότο με περσίδες, το πλάτος του οποίου είναι μελετημένο ούτως ώστε να μην εισχωρεί η ηλιακή ακτινοβολία κατά τους θερινούς μήνες αλλά να αφήνεται ανεμπόδιστη να εισχωρήσει κατά τους χειμερινούς.

183

_βιβλιογραφία Δουκέλλης Π.Ν. , 2007, Το Ελληνικό Τοπίο, εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Β’ έκδοση, Αθήνα Θέμελης Κ., 2000, Ο λόγος του αρχιμάστορα. Μια συνομιλία με τον Άρη Κωνσταντινίδη, Εκδόσεις Ίνδικτος. Αθήνα. Κονταράτος , Σ., 1986. Αρχιτεκτονική και παράδοση: ιδεολογίες, πρακτικές και προβλήματα στη χρήση του αρχιτεκτονικού παρελθόντος, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα Κοσμόπουλος, Π. & Περιβολάρης, Ά., 2017. Περιβαλλοντικός Σχεδιασμός- Κτίρια μηδενικής κατανάλωσης ενέργειας. Θεσσαλονίκη: UniversityStudioPress Κοτιώνης, Ζ., 2004. Η τρέλα του τόπου- αρχιτεκτονική στο ελληνικό τοπίο. Α’ έκδοση, εκδ. Εκκρεμές, Αθήνα Κωνσταντινίδης Άρης,1989, Τα προλεγόμενα- Από βιβλία που βρίσκονται στα σκαριά, εκδ. Άγρα, Αθήνα Κωνσταντινίδης Άρης, 2011, Μελέτες και κατασκευές, εκδ. Άγρα, Αθήνα Κωνσταντινίδης Άρης, 2011, Τα παλιά αθηναϊκά σπίτια. Δεύτερη Έκδοση, Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης Κωνσταντινίδης, Ά., 2011, Η αρχιτεκτονική της αρχιτεκτονικήςημερολογιακά σημειώματα, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο Κωνσταντινίδης Άρης ,2011, Για την αρχιτεκτονική- δημοσιεύματα σε εφημερίδες, σε περιοδικά και σε βιβλία 1940-1982, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο Κοτιώνης Ζήσης, 2004, Η τρέλα του τόπου- Αρχιτεκτονική στο ελληνικό τοπίο, εκδ. Εκκρεμές, Αθήνα Λάββας Γεώργιος Π., 2002, Επίτομη ιστορία της αρχιτεκτονικής, UniversityStudioPress, Θεσσαλονίκη

184

Λέφας Παύλος, 2008 , Αρχιτεκτονική και Κατοίκηση, από τον Heidegger στον Koolhaas, εκδόσεις Πλέθρον, Αθήνα Μανωλίδης Κ., 2003, «Ωραίο, φριχτό κι απέρριτοτοπίον!» Αναγνώσεις και προοπτικές του τοπίου στην Ελλάδα, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Εκδ. Νησίδες. Μανωλίδης, Κ., Καναρέλης, Θ, 2009, Η διεκδίκηση της υπαίθρου: φύση και κοινωνικές πρακτικές στη σύγχρονη Ελλάδα, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας- Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, εκδ. Ίνδικτος Μπελαβίλας, Ν., Σαίτη, Τ. &Ψαριώτη, Κ. (2011). Βιομηχανική κληρονομιά στην Ελευσίνα και στο Θριάσιο Πεδίο. [χ.τ.]: Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς. Οικονόμου , Α., 2017. Παραδοσιακή αρχιτεκτονική και οικισμοί της υπαίθρου (Διάλεξη στο Πολυτεχνείο Κρήτης). Χανιά Πετροπούλου Κρίστη, ΡαμαντιέΤιέρι, 2015, Αστικές γεωγραφίες, τοπία και καθημερινές διαδρομές, εκδ. Καπόν, Αθήνα Πικιώνης Δημήτης,2010, Κείμενα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα Τομπάζης, Α., 2007, Γράμμα σ’ ένα νέο αρχιτέκτονα, εκδ. Librο, Αθήνα Τομπάζης, Α., 2010. Οικολογική σκέψη και αρχιτεκτονική, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα Τουρνικιώτης Παναγιώτης, 2002, Ιστοριογραφία της μοντέρνας αρχιτεκτονικής, εκδ. Αλεξάνδρεια,Αθήνα Τουρνικιώτης Παναγιώτης, 2002, Τοπία Εκμοντερνισμού, Ελληνική Αρχιτεκτονική’60 και ‘90, Metapolis Press Τουρνικιώτης Παναγιώτης, 2006, Do.co.mo.mo ,πού είναι το μοντέρνο; :01 τα τετράδια του μοντέρνου,εκδ. Futura, Αθήνα Φιλιππίδης Δημήτρης, 1984, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, εκδόσεις

185

Μέλισσα, Αθήνα Φιλιππίδης Δημήτρης, 1997, Πέντε δοκίμια για τον Άρη Κωνσταντινίδη, εκδόσεις Libro, Αθήνα Χατζησάββα Δήμητρα, 2009, Η έννοια του τόπου στις αρχιτεκτονικές θεωρίες και πρακτικές: σχέσεις φιλοσοφίας και αρχιτεκτονικής στον 20ο αιώνα, Διδακτορική διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Frampton Kenneth, 1987, Μοντέρνα αρχιτεκτονική Ιστορία καί κριτική, μτφρ.: Ανδρουλάκης Θόδωρος, Παγκάλου Μαρία, εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα Heidegger Martin,1986, Εισαγωγή στη Μεταφυσική , µτφρ. Χρήστου Μαλεβίτση, ∆ωδώνη, Αθήνα - Γιάννενα Heidegger Martin, 2006, Η τέχνη και ο χώρος, μετάφραση: Τζαβάρας Γιάννης, εκδ. Ίνδικτος Landgraf, E., 1987. Για την αρχιτεκτονική, εκδ. Άγρα, Αθήνα Norberg-Schulz, C.,2009, GeniusLocci :Το πνεύμα του τόπου : Για μια φαινομενολογία της Αρχιτεκτονικής, μετάφραση Φραγκόπουλος Μ. , Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Ε.Μ.Π ,Αθήνα Rapoport Amos, 2010, Ανώνυμη αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, Φιλιππίδης Δημήτρης, Εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα

186

_ηλεκτρονική αναζήτηση Παπαγγγελή, Κ. (2012). Οδυσσεύς. Διαθέσιμο σε: http://odysseus. culture.gr/h/3/gh351.jsp?obj_id=2373 (Ανακτήθηκε 10 Μαρτίου, 2019). Πουρναρά, Μ. (Νοέμβριος 2016). Ελευσίνα, μια μικρογραφία της Ευρώπης. Η Καθημερινή. Διαθέσιμο σε: https://www.kathimerini. gr/883659/article/politismos/polh/eleysina-mia-mikrografia-ths-eyrwphs (Ανακτήθηκε 9 Μαρτίου, 2019). Αντωνακάκη , Σ. και συν., 2018. Εκδήλωση στη μνήμη του Άρη Κωνσταντινίδη. Διαθέσιμο σε: https://www.youtube.com/ watch?v=emz6VMeOwFo&t=10384s (Ανακτήθηκε 8 Ιουνίου, 2019). Ησαΐας, Δ., 2012. Σκέψεις για την αρχιτεκτονική και το περιβάλλον. Διαθέσιμο σε: http://ellet.gr/pdf/d_isaias.pdf (Ανακτήθηκε 8 Σεπτεμβρίου, 2018). Θεοδώρου, Δ., 2003. Η αλήθεια ως άρνηση. Μια αναφορά στην τέχνη. Διαθέσιμο σε: https://dimitriostheodorou.wordpress. com/2013/06/03/i-alithia-os-arnisi/ (Ανακτήθηκε 15 Οκτωβρίου, 2018) Καρακάσης, Α., 2001. Με εργοδότη τη ζωή, Άρης Κωνσταντινίδης. Διαθέσιμο σε: https://vimeo.com/76715367 (Ανακτήθηκε 1 Οκτωβρίου, 2018) Λαμπρινουδάκης, n.d. Διάζωμα. Διαθέσιμο σε: http://www.diazoma.gr/theaters/asklipieio-epidavrou-theatro/ (Ανακτήθηκε 12 Νοεμβρίου, 2018) Μπίρης, Τ., 2011. Ο διαρκής Άρης Κωνστανινίδης- Η σημασία της προσφοράς του για την εισαγωγή του «Πνεύματος του Τόπου» στον ύστερο ελληνικό Μοντερνισμό. Διαθέσιμο σε: http://www. aixmi.gr/index.php/diarkhs-arhs- (Ανακτήθηκε 05 Δεκεμβρίου, 2019) Παπαϊωάννου, Τ., 2005. Ο βίος εν Ελλάδι είναι ημιυπαίθριος. www.greekarchitects.gr. [online] Διαθέσιμο σε: <http://www. greekarchitects.gr/gr/νομοθετικό-πλαίσιο/ο-βιος-εν-ελλαδι-

187

ειναιημιυπαιθριος*-id2693> (Ανακτήθηκε 06 Ιουλίου, 2011) Σαμπατακάκη, Μ. (2019). Το Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών: πώς και γιατί δημιουργήθηκε. Διαθέσιμο σε: https://www.protothema.gr/city-stories/article/882138/to-mouseio-tis-poleos-ton-athinon-pos-kai-giati-dimiourgithike/ (Ανακτήθηκε 19 Νοεμβρίου, 2019). Χαρατσάρη , Χ., 2017. Σχετικά με την εξοχική κατοικία στην Ανάβυσσο του Άρη Κωνσταντινίδη, Διαθέσιμο σε: http://www.gradreview. gr/2017/06/00317.html (Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου, 2018) Φιλιππίδης Δ. ‘ Εγκατοίκηση στη φύση- ένα παράδειγμα από την Κρήτη’, διάλεξη όπως δημοσιεύθηκε στην ιστοσελίδα BLOD,Διαθέσιμο σε: https:// www.blod.gr/lectures/egkatoikisi-sti-fysi-ena-paradeigma-apo-tin-kriti-i-otan-o-mihalis-dermitzakis-ehtize-sto-kabousi-ierapetras/ (Ανακτήθηκε 05 Σεπτεμβρίου, 2019)

Όλες οι εικόνες που βρίσκονται στις σελίδες που αλλάζουν κεφάλαια ανήκουν στη σειρά «Nature’scall”_2020» των Μουδάτσου Κωστή και Δραμητινού Κατερίνας.

188

189

_αντί επιλόγου…

Σε κάθε αληθινή αρχιτεκτονική, όσα χρόνια και αν

έχουν περάσει, πάντα θα καταφεύγουμε για να αναζητήσουμε τις αλήθειες και τις απαρχές της δικής μας σύγχρονης αρχιτεκτονικής, με όποιο επίθετο ανά την εποχή χρησιμοποιούμε για να την χαρακτηρίσουμε. Η γνήσια αρχιτεκτονική υπερέχει της σύγχρονης και δίνει μορφή στις ανάγκες της ζωής σύμφωνα με τις κοινωνικές και πνευματικές περιστάσεις κάθε χώρας.

190

“Να ζητάς να δώσεις στον άνθρωπο ακόμη μεγαλύτερη τη χαρά της ζωής . . . να τί είναι αρχιτεκτονική.” Άρης Κωνσταντινίδης

191

192