Μελετώντας τον εγκλεισμό: η περίπτωση της φυλακής και της αρχιτεκτονικής σωφρονιστικών ιδρυμάτων

1

2

3

4

5

6

7

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Ο εγκλεισμός αποτελεί μία έννοια που απασχολεί τον άνθρωπο από την απαρχή της οργάνωσής του σε κοινωνίες. Χρησιμοποιείται συχνότερα σαν τιμωρία, σαν συνέπεια της παράβασης των κανόνων που διέπουν κάθε οργανωμένη κοινωνία. Παρόλα αυτά, είναι μια κατάσταση που βιώνεται από ένα μικρό μέρος του συνόλου. Ο εγκλεισμός, για τους περισσότερους, είναι μια έννοια μακρινή και θολή, καθώς δεν μας επηρεάζει άμεσα. Επηρεάζει τους φυλακισμένους και τους ψυχικά ασταθείς ανθρώπους, οι οποίοι εξοβελίζονται από το κοινωνικό σύνολο, χωρίς ιδιαίτερη σκέψη για το που πηγαίνουν ή τι αυτό συνεπάγεται. Αυτό έμελε να αλλάξει με την πανδημία που ξεκίνησε το 2019. Ξαφνικά, όλοι βίωσαν τον εγκλεισμό, άλλοι για μεγαλύτερα διαστήματα, άλλοι πιο έντονα, αλλά όλοι αντιλήφθηκαν τι σημαίνει να είσαι απομονωμένος και περιορισμένος. Η κατάσταση αυτή, οδήγησε την γράφουσα στην ανάγκη να εξερευνήσει την κατάσταση του εγκλεισμού, εκεί όπου υπάρχει πιο έντονα : στις φυλακές. Η παρούσα ερευνητική εργασία, απαρτίζεται από δύο μέρη: στο πρώτο,διερευνά την έννοια του εγκλεισμού, ψάχνοντας την αρχή της αλλά και τις συνιστώσες που την επηρεάζουν. Χρησιμοποιεί την έρευνα στους τομείς της φιλοσοφίας, της κοινωνιολογίας, της εγκληματολογίας αλλά και της ψυχολογίας, για να αντιληφθεί το φαινόμενο καλύτερα, αλλά και τις συνέπειές του στο άτομο. Ερευνά επίσης, την ιστορία του και την εξέλιξή του στους αιώνες, παρατηρώντας πως κάθε κοινωνία αντιμετωπίζει το φαινόμενο αυτό. Για να το πετύχει αυτό, εστιάζει στις φυλακές, τους κατεξοχήν χώρους εγκλεισμού. Επιπρόσθετα, προσπαθεί να κατανοήσει τις έννοιες της ποινής και της τιμωρίας, σε σχέση με την φυλακή. Στο δέυτερο μέρος, χρησιμοποιεί την επιστήμη της αρχιτεκτονικής, για να μελετήσει τις χωρικές ποιότητες των χώρων που ασκείται ο εγκλεισμός : τις φυλακές. Μελετά τα βασικά χαρακτηριστικά μιας τυπικής φυλακής, τους τρόπους σχεδιασμού της, αλλά και το πως αυτοί μεταλλάσονται με τα χρόνια. Διερευνά το πως ο χώρος επηρεάζει τους χρήστες, πως ο σχεδιασμός μπορεί να επηρεάσει την ψυχολογία των φυλακισμένων και πως μπορεί να βοηθήσει στην επίτευξη της επανόρθωσης και της αποκατάστασης, που είναι οι βασικοί στόχοι της φυλάκισης στις πολιτισμένες κοινωνίες που ασπάζονται την επανορθωτική δικαιοσύνη. Για να το πετύχει αυτό χρησιμοποιεί case studies τυπικών φυλακών πριν τον 20ο αιώνα, φυλακών new generation, φυλακών του 21ου αιώνα αλλά και case studies διαγωνισμών μελλοντικών φυλακών. Μέσα από αυτή τη μελέτη , προσπαθεί να βρει ποια σχεδιαστική προσέγγιση είναι η πιο αποδοτική, που σέβεται τα ανθρώπινα δικαιώματα και το ίδιο το άτομο, αλλά ταυτόχρονα αποδίδει την ποινή που επιβλήθηκε στον παραβάτη. Στόχος της εργασίας είναι η κατάδειξη της ανάγκης για περισσότερη σκέψη, όσων αφορά τους χώρους των φυλακών, ώστε να μην χρησιμέυουν ως χώροι αποθήκευσης ανθρώπων, αλλά ως χώροι επανόρθωσης του λάθους του παραβάτη, χρησιμοποιώντας τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό ως εργαλείο επίτευξης αυτού.

8

ABSTRACT The concept of confinment is something that concerns the human race from the beginning of its organisation into societies. It is more often uses as punishment, as a consequence for breaking the rules that the civilised societies have chosen. Nevertheless, it is a concept experienced from a small part of the population. It is a distant concept for most of us, because it does not concern us. It affects only the incarserated and the mentally unstable, who are “banished”, without much thought for what happens to them.

This changed when the pandemic of 2019 started. Suddenly, everyone felt the burden of isolation and the pain of the obligatory confinment. It was the first time in many years, that we experienced the difficulty of being alone in a defined space for a long period of time. This situation made the writer want to explore the situation of the obligatory confinment, in the places where it happens mostly : in prisons.

This paper, consists of two parts : In the first part, it is explored the concept of confinment, searching for its principle and for the components that affect it. To do that, the writer uses the science of philoshophy, sociology, criminology and pshycology to understand the phenomenon better and its consequences in the lives of the incarcerated. The history and the evolution of this phenomenon over the centuries is also researched, observing how every society deals with it. To achieve this, the writer focuses on prisons, par excellence. In addition, she tries to understand the concepts of punishment in relation to prison. In the second part, the writer uses the science of architecture, to study the spatial qualities of the places where the confinement is exercised: the prisons. She studies the basic characteristics of a typical prison, the ways of its design, but also how they change over the years. She explores how space affects users, how design can influence the psychology of prisoners and how it can help achieve rehabilitation, which is the main goal of imprisonment in civilized societies that embrace restorative justice. To achieve this she uses case studies of typical prisons before the 20th century, new generation prisons, 21st century prisons but also case studies of future prison competitions. Through this study, she tries to find which design approach is the most efficient, which respects human rights and the individual himself, but at the same time enforces the penalty imposed on the offender.

The aim of this paper , is to demonstrate the need for more thought, regarding the spaces of prisons, so that they do not serve as storage spaces for people, but as spaces for correcting the mistake of the offender, using architectural design as a tool to achieve this.

9

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

εικόνα 1 :

Zarita Zevallos the trauma of incarceration

10

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ‘Δείγμα του πολιτισμού μιας χώρας είναι οι έγκλειστοί της’ Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι Η περίοδος της πανδημίας του 2020 έφερε μία πρωτόγνωρη και διαφορετική συνθήκη : αυτή του αναγκαίου ατομικού περιορισμού σε ιδιωτικούς χώρους, του εγκλεισμού. Στις περισσότερες χώρες, η πολιτεία επέβαλε τον περιορισμό αυτό για το χρονικό διάστημα περίπου ενός χρόνου. Για πρώτη φορά, οι άνθρωποι ήρθαν αντιμέτωποι με μία πρωτοφανή συνθήκη : αυτή της απομόνωσης. Η έννοια αυτή για την κοινωνία μας, είναι μία έννοια μακρινή. Συνήθως συναντάται ως εθελοντική απομόνωση, ως εγκατάλειψη των εγκοσμίων, μία συνειδητή επιλογή. Στην εποχή της πανδημίας όμως, ο εγκλεισμός, ο αυτοπεριορισμός, η κοινωνική απομόνωση είναι καταστάσεις υποχρεωτικές και μη διαπραγματεύσιμες. Το άτομο, το οποίο ‘τρέφεται’ ψυχικά από την αλληλεπίδρασή του με το κοινωνικό σύνολο, ξαφνικά βρέθηκε μόνο, αποκομμένο. Σύμφωνα με την ψυχολόγο Δήμου Σ., ο άνθρωπος είναι κοινωνικό ον και ως τέτοιο τρέφεται από την επικοινωνία και την επαφή, έχει ανάγκη να σχετίζεται (Δήμου, 2020). Κατά την διάρκεια αυτής της περιόδου, κλινικές μελέτες, ψυχολόγοι και ψυχίατροι, έδωσαν έμφαση στις συνέπειες που είχε και έχει ακόμη, ο εγκλεισμός αυτός στην ψυχολογία του ατόμου. Σύμφωνα με μελέτη του ONS, κατά τη περίοδο της πανδημίας υπάρχει μία τάση ραγδαίας αύξησης ψυχολογικού στρες και συμπτωμάτων κατάθλιψης σε όλο τον κόσμο. Ενδεικτικά, στο Ηνωμένο Βασίλειο πριν την πανδημία, το ποσοστό των ενηλίκων με συμπτώματα κατάθλιψης ήταν στο 10%, ενώ κατά την διάρκειά της βρίσκεται στο 19%. Αντίστοιχα στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, πριν βρισκόταν στο 11%, ενώ τώρα στο 42% (Coronavirus and depression in adults, Great Britain: June 2020, 2020 ; The Implications of COVID-19 for Mental Health and Substance Use, 2021). Μία έρευνα στην χώρα μας τον Μάρτιο του 2021 από το Ινστιτούτο ‘Νίκος Πουλαντζάς’, έδειξε ότι οι άνθρωποι ηλικίας 17-34 επηρεάστηκαν στο μεγαλύτερο βαθμό στον τομέα της ψυχολογίας τους. Αποδεδειγμένα επομένως, ο απροειδοποίητος και εντατικός εγκλεισμός που η κοινωνίες μας βίωσαν, έχει άμεσες συνέπειες στην ψυχολογική κατάσταση του ατόμου. Ο εγκλωβισμός, η αιφνίδια ανατροπή της καθημερινότητας, η στέρηση της ελευθερίας φέρνουν τα άτομα, θέλοντας και μη, σε επαφή με βαθύτερα ζητήματα της ύπαρξης τους. Ταυτόχρονα, το ότι ξαφνικά βρίσκονται με άπλετο ελεύθερο χρόνο στη διάθεσή τους που δεν ξέρουν πού και πώς να ξοδέψουν, ενισχύει την πλήξη και την απογοήτευση, δημιουργώντας μια αίσθηση κενού και ματαιότητας (Δήμου, 2020). Το παραπάνω απόσπασμα αναφέρεται στις συνέπειες της πανδημίας στην ψυχολογία του ατόμου. Παρ’ όλα αυτά, περιγράφει ακριβώς την ψυχολογική κατάσταση των ανθρώπων που εισέρχονται σε σωφρονιστικά ιδρύματα.

11

Οι παραπάνω συνθήκες αποτέλεσαν την βάση των προβληματισμών σχετικά με το πώς ο άνθρωπος βιώνει τους μικρούς, κλειστούς χώρους, πώς επηρεάζεται η ψυχολογία του σε συνθήκες εγκλεισμού και τι επιπτώσεις έχει όταν το άτομο επανεντάσσεται στο κοινωνικό σύνολο. Επίσης αποτέλεσαν την βάση του προβληματισμού σχετικά με το αν οι κοινωνίες εξακολουθούν να έχουν τιμωρητική διάθεση απέναντι στους παραβάτες, και πώς αυτό επηρεάζει την μεταχείριση τους. Η βασική έννοια που διέγειρε τους εν λόγω προβληματισμούς ήταν η έννοια του εγκλεισμού. Μία έννοια διττή, καθώς εξ ορισμού από τη μία σημαίνει τον υποχρεωτικό περιορισμό σε κλειστό χώρο, και από την άλλη σημαίνει φυλάκιση (Μπαμπινιώτης, 2019). Συνήθως, οι χώροι εγκλεισμού είναι χώροι κλειστοφοβικοί, έντονα φορτισμένοι που διεγείρουν αρνητικά συναισθήματα στον χρήστη τους. Σαφώς, κάθε τέτοια κατάσταση διαφοροποιείται από το μέτρο του εξαναγκασμού που επιφέρει τον εγκλεισμό. Οι έννοιες του εγκλεισμού, της απομόνωσης και της τιμωρίας, σε γενικότερο πλαίσιο, απαντώνται σε ένα χώρο στην κοινωνία μας : στα σωφρονιστικά ιδρύματα. Στην παρούσα ερευνητική εργασία, διερευνάται η τόσο η έννοια του εγκλεισμού αλλά και ο τρόπος που αυτός χρησιμοποιείται από τις κοινωνίες. Στο πρώτο μέρος της εργασίας αυτής, το θεωρητικό μέρος, εξετάζεται η έννοια του εγκλεισμού και της τιμωρίας, η έννοια της ποινής αλλά και της φυλάκισης. Ο εγκλεισμός και η ποινή, μελετώνται από φιλοσοφική, κοινωνιολογική και ψυχολογική σκοπιά, ενώ γίνεται μια εκτενής ιστοριογραφία του θεσμού της φυλακής. Εξετάζονται οι επιπτώσεις αλλά και τα αποτελέσματα της φυλάκισης, ενώ τέλος γίνεται κριτική στο παρόν μοντέλο ποινικού εγκλεισμού. Οι παραπάνω έννοιες μελετώνται από φιλοσοφική, ψυχολογική και κοινωνιολογική σκοπιά, προκειμένου να γίνουν καλύτερα κατανοητές και να εξεταστεί η χρησιμότητα αλλά και η αποτελεσματικότητά τους. Μέσα από την φιλοσοφία, γίνεται αντιληπτό ότι ο εγκλεισμός ξεκίνησε να χρησιμοποιείται ως μέσο τιμωρίας προκειμένου να διασφαλιστεί η ασφάλεια της κοινωνίας από τα κακοποιά στοιχεία, αλλά και για να υπάρξει δικαιοσύνη στα μάτια των

12

πολιτών, καθώς οι εγκληματίες παρενέβησαν τις αρχές στις οποίες συμφώνησαν όταν εντάχθηκαν στο κοινωνικό σύνολο (Beccaria, 2004). Με την πάροδο των χρόνων, μέχρι και τον 18ο αιώνα, η φιλοσοφία παρήκμασε και μαζί της εγκαταλείφθηκε και η ανθρώπινη προσέγγιση του εγκλεισμού. Ο εγκλεισμός έδωσε τη θέση του σε σωματικές ποινές και άθλιες συνθήκες διαβίωσης. Από τον 18ο αιώνα, τα νέα φιλοσοφικά ρεύματα, άρχισαν να ασχολούνται ξανά με το τι συμβαίνει στις φυλακές, προσπαθώντας να προσεγγίσουν την φυλάκιση με πιο ανθρωπιστική λογική. Φτάνοντας στον 21ο αιώνα, η φιλοσοφία έκανε ένα τέλειο κύκλο, καταλήγοντας στην άποψη ότι η μόνη αποδεκτή τιμωρία είναι η στέρηση της ελευθερίας, άποψη που πρώτα διατύπωσαν οι φιλόσοφοι της αρχαίας Ελλάδας. Οι κλάδοι της κοινωνιολογίας και της ψυχολογίας κατέδειξαν με τον δικό τους τρόπο, ότι ο εγκλεισμός με τον τρόπο που χρησιμοποιείται, δεν φέρνει αποτελέσματα, παρά μόνο διαιωνίζει μια εκδικητική πρακτική απέναντι στους φυλακισμένους. Οι κοινωνιολογικές μελέτες καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι ο εγκλεισμός είναι μια επίδειξη δύναμης της εκάστοτε εξουσίας, μια απόδειξη ότι οτιδήποτε θεωρείται κακό και επιβλαβές, φυλακίζεται και εξοβελίζεται από το κοινωνικό σύνολο (Rüshe & Kirchheimer, 1968). Ο ποινικός εγκλεισμός επιβάλλεται από μια παντοδύναμη εξουσία, που εισάγει μια λογική συνεχόμενης επιτήρησης και παρακολούθησης. Είναι ένας τρόπος χειραγώγησης του πληθυσμού, καθώς πλανάται η απειλή της φυλάκισης, σε περίπτωση παράβασης των καλώς ορισμένων αρχών της εξουσίας αυτής (Foucault, 1975). Επίσης, ο ποινικός εγκλεισμός είναι ένας τρόπος επιβολής και περιθωριοποίησης της εργατικής τάξης, καθώς την αποδυναμώνει αλλά και την χρησιμοποιεί προκειμένου να εξυπηρετήσει το οικονομικό μοντέλο του καπιταλισμού, εκμεταλλευόμενος την πληθώρα εργατικών χεριών που βρίσκονται στις φυλακές, χωρίς κανένα κόστος. (Rüsche & Kirchheimer και Melossi & Pavarini). Η ψυχολογία με την σειρά της κατέδειξε μέσα από τεκμηριωμένες μελέτες, ότι η ύπαρξη της ποινής είναι απαραίτητη για την κοινωνική συνοχή, αλλά πρέπει να βασίζεται στην αναμόρφωση και την βελτίωση του ατόμου. Η τιμωρία, κατά τον Menninger, δεν διασφαλίζει την επανόρθωση του ατόμου, καθώς δεν το βοηθά

13

να συνειδητοποιήσει το λάθος του (Ανδρουλάκης, 2005). Το μόνο που κάνει είναι να εστιάζει στο τι δεν πρέπει να κάνει, χωρίς όμως να του δείχνει το σωστό, χωρίς να του μαθαίνει εναλλακτικούς τρόπους ζωής που δεν περιλαμβάνουν το έγκλημα. Μετά από την παραπάνω φιλοσοφική, κοινωνιολογική και ψυχολογική ανάλυση της τιμωρίας και του εγκλεισμού, γίνεται μια λεπτομερής ιστοριογραφία της ποινής, της φυλάκισης και της τιμωρίας. Συνοπτικά, αρχικά η μόνη τιμωρία ήταν η στέρηση της ελευθερίας, στην αρχαία Ελλάδα, καθώς εκείνη η κοινωνία είχε έντονα ανεπτυγμένα δημοκρατικά φρονήματα και όλη η φιλοσοφία της εποχής βασιζόταν στην ελευθερία του ατόμου (Foucault,1975). Σταδιακά, η τιμωρία γινόταν όλο και πιο σκληρή και απάνθρωπη, φτάνοντας στα βασανιστήρια, κατά τον Μεσαίωνα, όπου οι ποινές ήταν σωματικές (Morris & Rothman,1998). Από τον 18ο αιώνα και μετά, όταν οι φιλόσοφοι και μεταρρυθμιστές της εποχής εναντιώθηκαν στο μοντέλο τιμωρητικής φυλάκισης, οι σωματικές ποινές καταργήθηκαν (Αλεξιάδης,2001). Παρόλα αυτά, οι συνθήκες κράτησης και εγκλεισμού παρέμειναν απάνθρωπες, και οι φυλακές παρέμειναν χώροι αποθήκευσης ανθρώπων, χώροι που η ανθρώπινη ύπαρξη εξευτελιζόταν καθημερινά. Φτάνοντας στη δεκαετία του 1970, ξεκίνησαν οι συζητήσεις για το πως ο σχεδιασμός των φυλακών οφείλει να αλλάξει, προκειμένου να σέβεται τα ανθρώπινα δικαιώματα, αλλά και να εξυπηρετεί την επανόρθωση των κρατουμένων (Spens,1994). Από τότε μέχρι σήμερα, η συζήτηση αυτή ανοίγει όλο και περισσότερο, και όλο και πιο πολλές χώρες προσπαθούν να κάνουν βήματα προόδου, προσφέροντας στους κρατούμενους την βασική ανθρώπινη αξιοπρεπή διαβίωση που δικαιούνται. Έπειτα, περνώντας στο δεύτερο μέρος της ερευνητικής εργασίας, δίνεται έμφαση στο σχεδιασμό των φυλακών και στο πως η αρχιτεκτονική επηρεάζει τις συνθήκες κράτησης, αλλά και πως μπορεί να βοηθήσει στην επανόρθωση και αποκατάσταση, προσφέροντας καλύτερες και πιο ανθρώπινες λύσεις και εξελίσσοντας το μοντέλο σχεδιασμού των σωφρονιστικών ιδρυμάτων. Αρχικά, μελετώνται οι χωρικές ποιότητες μιας τυπικής φυλακής. Έπειτα, αναλύονται οι καινοτόμες, υλοποιημένες προτάσεις φυλακών από το 1970 και μετά, με case studies των φυλακών new generation στην Αμερική και την Ευρώπη.

14

studies των φυλακών new generation στην Αμερική και την Ευρώπη. Περνώντας στον 21ο αιώνα, ο σχεδιασμός εξελίσσεται και έρχονται προτάσεις φυλακών οι οποίες αλλάζουν ριζικά το ποινικό μοντέλο όπως το ξέραμε. Οι φυλακές αυτές είναι η Leoben στην Αυστρία και οι δύο πιο αποτελεσματικές φυλακές παγκοσμίως : η φυλακή Halden και η φυλακή Bastoy στην Νορβηγία. Τα τρία αυτά παραδείγματα, δείχνουν πως αναμφίβολα ο σχεδιασμός μπορεί να λειτουργήσει θεραπευτικά, και να προάγει την επανόρθωση των κρατουμένων. Οι φυλακές αυτές, λειτουργούν με άξονα την επανένταξη, την αποκατάσταση, την παροχή ευκαιριών. Η τιμωρία δεν έχει θέση σε αυτές τις δομές, ούτε στο ίδιο το κτίριο, ούτε στον τρόπο αντιμετώπισης των φυλακισμένων. Η προσέγγιση εδώ, είναι απολύτως ανθρώπινη, με σεβασμό στην αξιοπρέπεια του ατόμου και στα αναφαίρετα δικαιώματά του. Το πιο σημαντικό όμως είναι το αποτέλεσμα αυτών των παραδειγμάτων : πρόκειται για τις φυλακές με το πιο χαμηλό ποσοστό υποτροπής κρατουμένων παγκοσμίως, αλλά και για τις φυλακές χωρίς περιστατικά βίας ή πολλαπλές προσπάθειες απόδρασης. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός, ότι η Νορβηγία, όπως αναλύεται και παρακάτω, έχει το χαμηλότερο ποσοστό υποτροπής στον κόσμο. Στο τελευταίο κεφάλαιο της εργασίας αυτής, παρουσιάζονται τρία παραδείγματα αρχιτεκτονικών διαγωνισμών μελλοντικών φυλακών, οι οποίες έχουν ήδη αρχίσει να υλοποιούνται. Πρόκειται για τις φυλακές του μέλλοντος, δομές που δεν θυμίζουν σε τίποτα το κλασικό σωφρονιστικό ίδρυμα και που αποσκοπούν στην ριζική αλλαγή του τρόπου που η κοινωνία μεταχειρίζεται τους κρατούμενους. Σκοπός της εργασίας αυτής, είναι η έναρξη μιας συζήτησης για το πως ο τιμωρητικός ποινικός εγκλεισμός επηρεάζει την κοινωνία και πως η αρχιτεκτονική μπορεί να κάνει ένα άλμα από τις δομές αποθήκευσης ανθρώπων, σε δομές επανένταξης, επανόρθωσης και αποκατάστασης, οι οποίες θα συμβάλλουν στην μείωση του εγκλήματος αλλά και στην μείωση επανάληψης αυτού.

15

studies των φυλακών new generation στην Αμερική και την Ευρώπη. Περνώντας στον 21ο αιώνα, ο σχεδιασμός εξελίσσεται και έρχονται προτάσεις φυλακών οι οποίες αλλάζουν ριζικά το ποινικό μοντέλο όπως το ξέραμε. Οι φυλακές αυτές είναι η Leoben στην Αυστρία και οι δύο πιο αποτελεσματικές φυλακές παγκοσμίως : η φυλακή Halden και η φυλακή Bastoy στην Νορβηγία. Τα τρία αυτά παραδείγματα, δείχνουν πως αναμφίβολα ο σχεδιασμός μπορεί να λειτουργήσει θεραπευτικά, και να προάγει την επανόρθωση των κρατουμένων. Οι φυλακές αυτές, λειτουργούν με άξονα την επανένταξη, την αποκατάσταση, την παροχή ευκαιριών. Η τιμωρία δεν έχει θέση σε αυτές τις δομές, ούτε στο ίδιο το κτίριο, ούτε στον τρόπο αντιμετώπισης των φυλακισμένων. Η προσέγγιση εδώ, είναι απολύτως ανθρώπινη, με σεβασμό στην αξιοπρέπεια του ατόμου και στα αναφαίρετα δικαιώματά του. Το πιο σημαντικό όμως είναι το αποτέλεσμα αυτών των παραδειγμάτων : πρόκειται για τις φυλακές με το πιο χαμηλό ποσοστό υποτροπής κρατουμένων παγκοσμίως, αλλά και για τις φυλακές χωρίς περιστατικά βίας ή πολλαπλές προσπάθειες απόδρασης. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός, ότι η Νορβηγία, όπως αναλύεται και παρακάτω, έχει το χαμηλότερο ποσοστό υποτροπής στον κόσμο. Στο τελευταίο κεφάλαιο της εργασίας αυτής, παρουσιάζονται τρία παραδείγματα αρχιτεκτονικών διαγωνισμών μελλοντικών φυλακών, οι οποίες έχουν ήδη αρχίσει να υλοποιούνται. Πρόκειται για τις φυλακές του μέλλοντος, δομές που δεν θυμίζουν σε τίποτα το κλασικό σωφρονιστικό ίδρυμα και που αποσκοπούν στην ριζική αλλαγή του τρόπου που η κοινωνία μεταχειρίζεται τους κρατούμενους. Σκοπός της εργασίας αυτής, είναι η έναρξη μιας συζήτησης για το πως ο τιμωρητικός ποινικός εγκλεισμός επηρεάζει την κοινωνία και πως η αρχιτεκτονική μπορεί να κάνει ένα άλμα από τις δομές αποθήκευσης ανθρώπων, σε δομές επανένταξης, επανόρθωσης και αποκατάστασης, οι οποίες θα συμβάλλουν στην μείωση του εγκλήματος αλλά και στην μείωση επανάληψης αυτού.

16

εικόνα 2 :

Michal Chelbin portrait series that takes a look at inmates serving their time in prison 2010

17

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ

Το θέμα του εγκλεισμού έχει μελετηθεί εκτενώς ανά τα χρόνια από επιστήμονες διαφόρων κλάδων : έχει μελετηθεί τόσο από φιλοσοφική πλευρά, καθώς αποτελεί μία έννοια περίπλοκη, η οποία επηρεάζει τόσο τον ψυχισμό όσο και την υλική υπόσταση του ατόμου. Σύμφωνα με τις Αθανασίου & Μηλιαρέση (1995), οι αρχαίοι έλληνες συνέβαλαν σημαντικά στην μελέτη του εγκλεισμού αλλά και στον ορισμό του, δίνοντας του τα πιο ανθρώπινα χαρακτηριστικά που είχε ποτέ. Ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης, ασχολούμενοι με το έγκλημα, τις συνέπειες του κατέληξαν σε ιδιαίτερα προοδευτικές θεωρητικές συλλήψεις για το ποινικό σύστημα. Η επανεξέταση του εγκλεισμού και της ποινής ήρθε ξανά τον 16ο αιώνα, όπου από εκεί και έπειτα δεν σταμάτησε να μελετάται. Σύμφωνα με τον Φαρσεδάκη (1990), μελετήθηκε από φιλοσόφους όπως ο Blanco και ο Della Porta, αλλά και από τον Beccaria, τον Kant, τον Hegel και φυσικά τον Foucault, ο οποίος προσέφερε πάρα πολλά στην κατανόηση των εννοιών αυτών αλλά και στην επιδίωξη μιας πιο ανθρωπιστικής προσέγγισης (Φαρσεδάκης,1990). Μελετήθηκε επίσης από τον κλάδο της κοινωνιολογίας και της εγκληματολογίας, καταλήγοντας σε πολλές διαφορετικές θεωρίες. Οι Rüsche & Kirchheimer (1968) μελέτησαν την σχέση μεταξύ της ποινικής δικαιοσύνης με την προσφορά και την ζήτηση που υπάρχει στην αγορά εργασίας, ο Δασκαλάκης (1985) ασχολήθηκε με τις κοινωνικές συνιστώσες και συνέπειες του εγκλεισμού και της ποινής, οι Melossi & Pavarini (1981) συνέδεσαν τον εγκλεισμό με την χειραγώγηση της εργατικής τάξης και ο Althusser (1999) έφερε στην συζήτηση το ιδεολογικό και πολιτικό πλαίσιο στο οποίο προσαρμόζεται και το οποίο εξυπηρετεί ο εγκλεισμός. Ο Durkheim εστιάζει στην κοινωνική αντίδραση την οποία κατευνάζει η ποινή, (“Theories of Punishment: Durkheim and Marxist”, 2018), ενώ ο Elias προσεγγίζει την τιμωρία ως ένα πολιτισμικό φαινόμενο. Τέλος, ο Foucault αναλύει και αιτιολογεί το τι είναι η τιμωρία, γιατί χρησιμοποιείται, που εφαρμόζεται και εν τέλει πως ακριβώς εφαρμόζεται, βασιζόμενος στις αναλύσεις του Nietzsche (Νίτσε, 2001). Ο εγκλεισμός δεν θα μπορούσε να μην απασχολήσει και τον κλάδο της ψυχολογίας, καθώς επηρεάζει άμεσα την ψυχοσύνθεση του ατόμου, αφήνοντας

18

τραύματα τα οποία κουβαλά ακόμα και μετά την έκτιση της ποινής του, όποιου είδους και αν είναι αυτή. Σύμφωνα με τον Ανδρουλάκη (2005), ο Menninger ασχολήθηκε εκτενώς με το θέμα αυτό καταλήγοντας στο συμπέρασμα πως ο τρόπος που χειρίζεται η κοινωνία την φυλάκιση και το πως αποδίδει την ποινή, έχει προκαλέσει περισσότερη ζημία στην κοινωνία από ότι τα ίδια τα εγκλήματα τα οποία η κοινωνία τιμωρεί. Σύμφωνα με την Φωτάκη (1980) υπήρξαν διαφορετικές προσεγγίσεις του θέματος, ανάλογα με την σχολή της ψυχολογίας : ο Alexander και ο Moser αντιμετώπισαν την ποινή ως απαραίτητη για την κοινωνική ευθύνη, ζητώντας όμως την απαλλαγή της από την τιμωρία και την εκδίκηση. Από την άλλη, οι Frankl, Szondi, Gschwind και Danner, ασχολούνται με τις επιδράσεις του εγκλεισμού σε διάφορες πλευρές της προσωπικότητας του ατόμου, ο καθένας ανάλογα με το focus του. Ο Mellon (2005 &2007), ως πιο σύγχρονος, έρχεται να προσθέσει ένα πολύ σημαντικό κομμάτι στην έρευνα της ψυχολογίας : ασχολείται με την ψυχολογία της μάθησης και την συμπεριφορική κατανόηση του ατόμου που τιμωρείται και απομονώνεται. Πέρα από τους παραπάνω κλάδους, ο εγκλεισμός και η φυλάκιση έχει συνέπειες, οι οποίες έχουν μελετηθεί εκτενώς. Ο Crewe (2011) κατέγραψε και ανέλυσε το τραύμα της φυλάκισης και πως αυτό επηρεάζει τον παραβάτη αλλά και την κοινωνία, ενώ η Αρτινοπούλου (2010) εστίασε στην κατανόηση και ανάλυση των οφελών της επανορθωτικής δικαιοσύνης, όπως και ο Newburn (2017), ο Zehr (2002) αλλά και οι Shermanν & Strang (2007). Ακόμη, καθώς ο εγκλεισμός μεταφράζεται και χωρικά, πρωτίστως στα σωφρονιστικά ιδρύματα, ο κλάδος της αρχιτεκτονικής, έχει επίσης βασικό ρόλο στο θέμα αυτό. Την αρχιτεΤκτονική των φυλακών μελέτησε ο Sykes (1958), ο Spens (1994), οι Morris & Rothman (1998), ο Δημόπουλος (2003), ο Σταυρίδης (2010), οι Simon,Temple, & Tobe (2013), οι Jewkes & Moran (2014) αλλά και ο Lopez (2014). Το έργο σε αυτό τον κλάδο είναι εκτενές, αλλά το κοινό συμπέρασμα των μελετών αυτών είναι ότι η αρχιτεκτονική οφείλει να προσφέρει χωρικές ποιότητες που σέβονται την ανθρώπινη ύπαρξη, αφήνοντας πίσω τον τιμωριτικό σχεδιασμό.

19

Είναι σαφές, ότι ο εγκλεισμός, η ποινή, η τιμωρία και η φυλάκιση είναι θέματα με τεράστια βιβλιογραφία και έρευνα. Η συζήτηση όμως για το που στέκεται η αρχιτεκτονική όσων αφορά τον ποινικό εγκλεισμό, είναι ένα ζήτημα το οποίο άρχισε να ανακύπτει έντονα μετά το 1960. Με την πάροδο των χρόνων, όσο γίνεται ξεκάθαρο ότι το παρόν μοντέλο ποινικού εγκλεισμού είναι αναποτελεσματικό και στην πλειοψηφία του απάνθρωπο, η αρχιτεκτονική έρχεται να δώσει λύσεις και να προσφέρει χώρους όπου μπορεί να πραγματοποιηθεί η αναμόρφωση, η επανόρθωση και η επανένταξη.

εικόνα 3 : κρατούμενος σε φυλακή των Η.Π.Α.

20

Κεφάλαιο 1 Από την πόλη στη φυλακή - Η έννοια του ελέγχου

Στο βιβλίο “The great wall of China” ο Franz Kafka (1930) αναγνωρίζει την αρχιτεκτονική πράξη ως την σημαντικότερη ως μέσο προστασίας ενός λαού. Παρόλα αυτά, καταδεικνύει επικριτικά τον εξουσιαστικό χαρακτήρα που μπορεί να αποκτήσει όταν χρησιμοποιείται από την εξουσία. Η έννοια του χώρου από την απαρχή της είναι συνυφασμένη με τον έλεγχο. Ο χώρος της κατοικίας και κατά συνέπεια της πόλης ολόκληρης, από τις πρώτες οργανωμένες κοινωνίες, ήταν περιορισμένος και ελεγχόμενος. Οι αρχαίες ελληνικές πόλεις ήταν οχυρωμένες με τείχη τόσο για την προστασία τους από εξωτερικούς κινδύνους αλλά και για την εύκολη επιτήρησή τους από την εξουσία του τόπου. Το ίδιο και οι μεσαιωνικές πόλεις, των οποίων η πολεοδομία διευκόλυνε τον έλεγχο των συνόρων και των λιμανιών της. Με την πάροδο του χρόνου, η πρακτική αυτή έδωσε τη θέση της στην δημιουργία επίσημων συνόρων μεταξύ των χωρών, κατοχυρώνοντας έτσι τον χώρο μέσα σε αυτά ως δικό τους. Ο διεξοδικός έλεγχος στα σύνορα της κάθε χώρας κατά την είσοδο και την έξοδο από αυτή, είναι το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα της σύνδεσης της έννοιας του χώρου με τον έλεγχο. Είναι χαρακτηριστικό κάθε μορφής αστικότητας πλέον, από τον πιο μικρό οικισμό μέχρι την μεγαλύτερη μητρόπολη. Οι μορφές ελέγχου μεταβάλλονται με την εξέλιξη της τεχνολογίας, καθώς από τα τείχη πλέον περάσαμε στα σύνορα με συρματοπλέγματα, στις εναέριες επιτηρήσεις, στις κάμερες ασφαλείας. Οι μορφές αυτές εισχώρησαν και μέσα στο αστικό περιβάλλον, αφού πλέον στους μεγάλους και πολυσύχναστους χώρους, είτε δημόσιους είτε ιδιωτικούς, υπάρχουν παραπάνω από ένα μέσα επιτήρησης.

εικόνα 4 : αρχαία αθήνα - 5ος αιώνας π.Χ.

εικόνα 5 : αρχαία Μίλυτος - 5ος αιώνας π.Χ.

Οι αρχαίες ελληνικές πόλεις ήταν οχυρωμένες με τείχη, καθώς προσέφεραν προστασία και διατηρούσαν την έννοια του ελέγχου.

21

εικόνα 5 : Σημερινά σύνορα μεταξύ χωρών.

Η μετεξέλιξη των αρχαίων τειχών σε συρματοπλέγματα - συνεχής παρουσία ελέγχου.

Ένας βασικός άξονας του αστικού σχεδιασμού είναι αυτός του ελέγχου. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1960, ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός άρχισε να αποκτά και μία έντονη πολιτική διάσταση. Στο βιβλίο “Foundations of the Planning Enterprise”, οι Davidoff και Reiner καταδεικνύουν ότι αξίες όπως το κέρδος και το κόστος έγιναν βασικοί άξονες γύρω από τους οποίους περιστρέφεται η καθημερινή ζωή, και κατ’ επέκταση οι χωρικές ποιότητες άρχισαν να αλλάζουν, αφού οι σχεδιαστές κλήθηκαν να δώσουν απαντήσεις στο πως μπορεί να ελεγχθεί το κοινό των ολοένα και μεγαλύτερων αστικών κέντρων. Σύμφωνα με τους Healey & Hillier (2008) Οι σχεδιαστές του αστικού τοπίου συσχετίζουν την πολιτική στο σύστημα αξιών τους για να επιβάλλουν τον έλεγχο στα πλήθη . Για την επίτευξη αυτού, χρησιμοποιείται η επανάληψη βασικών και αυστηρών μοτίβων (patterns), όπως ο κάναβος, στην πολεοδομία της πόλης αλλά και των δημόσιων χώρων. Για το ευρύ κοινό, τα μοτίβα αυτά λειτουργούν ως ένα εύκολο και κανονικοποιημένο σύστημα, το οποίο διευκολύνει την κίνησή τους μέσα στην πόλη. Προσφέρει επίσης ασφάλεια, καθώς παρατηρείται ότι όταν το άτομο κινείται ελεύθερα σε έναν αστικό χώρο, τείνει να περπατά κοντά σε στοιχεία όπως κολώνες, τοιχία, όψεις κτιρίων, δηλαδή κατακόρυφα στοιχεία, ώστε να μην εκτίθεται οπτικά στους γύρω του αλλά ταυτόχρονα να διατηρεί το προνόμιο της επιτήρησης. Σύμφωνα με την Νικολαΐδου Σ. (1993), η κοινωνική οργάνωση του χώρου άλλοτε απελευθερώνει και άλλοτε φυλακίζει τον άνθρωπο, που προσπαθεί να επιβιώσει ακόμη και μέσα σε εχθρικά περιβάλλοντα, όπως οι σύγχρονες μεγαλουπόλεις. Επομένως η πόλη δύναται να λειτουργεί ως ένα περιοριστικό περιβάλλον για τον άνθρωπο, όπου ο έλεγχος γίνεται περιορισμός, επίβλεψη και σε κάποιες περιπτώσεις εγκλεισμός.

22

εικόνα 6 : Αστικός σχεδιασμός : οργάνωση μεγαλουπόλεων με βάση τον κάνναβο

New York

San Francisco

Los Angeles

Savannah

Paris

London

23

Toronto

Tokyo

Mississauga

Οι έννοιες του περιορισμού, της επιτήρησης και του εγκλεισμού συναντώνται συνήθως στο χώρο μιας φυλακής. Σύμφωνα με τον Foucault (1975), o εγκλεισμός είναι η νόμιμη τιμωρία του κράτους, η απόδοση δικαιοσύνης, αφού ο χώρος έχει εξισωθεί με τον έλεγχο. Παρόλο που ο εγκλεισμός αντιμετωπίζεται σαν τιμωρία για την καταπάτηση των κανόνων που έχει θέσει η κοινωνία, και ο περιορισμός και η επιτήρηση είναι συνέπειες αυτής της καταπάτησης, οι έννοιες αυτές δεν συναντώνται μόνο στα σωφρονιστικά ιδρύματα. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Πανοπτικού του Bentham, το οποίο σχεδιάστηκε αρχικά για να φιλοξενήσει καταδίκους (Foucault, 1975). Παρότι δεν υλοποιήθηκε ποτέ, τα κτίρια που βασίστηκαν στα σχέδια του Πανοπτικού ήταν σχολεία, νοσοκομεία, εργασιακοί χώροι. Φαίνεται επομένως ότι οι σχεδιαστές χρησιμοποίησαν την αρχή του ακτινωτού σχεδιασμού που προοριζόταν για ένα χώρο σωφρονισμού σε άλλες εγκαταστάσεις. Όπως αναφέρουν οι Melossi, D και Pavarini, M (1981) οι έννοιες αυτές πέρασαν στον εργασιακό τομέα και στις εργοστασιακές εγκαταστάσεις όπου οι εργάτες θυμίζουν κρατούμενους, αλλά και πολίτες του καπιταλιστικού συστήματος. Για τον Foucault, η σύγχρονη δημοκρατία είναι η κοινωνία της επιτήρησης, της πειθαρχίας και της καταγραφής. Για την διατήρηση αυτής της κοινωνίας, ειδικά για τα τον έλεγχο και την συμμόρφωση των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων, ο εγκλεισμός είναι απαραίτητο στοιχείο.

εικόνα 8 : απεικόνιση του Πανοπτικού

εικόνα 7 : το κελί του Πανοπτικού

24

Σε αυτή την κοινωνία του ελέγχου, οι φυλακές και τα ψυχιατρεία είναι οι κατεξοχήν τόποι εγκλεισμού. Οι τόποι αυτοί αποτελούν ολοκληρωτικά άσυλα. Σύμφωνα με τον Goffman, Ε. (1968) άσυλο είναι “ένα μέρος διαμονής και εργασίας, όπου ένας μεγάλος αριθμός ατόμων διαχωρίζονται από την ευρύτερη κοινότητα για ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα και διάγουν ένα περιοριστικό και αυστηρά διαχειριζόμενο τρόπο ζωής.” Τα ολοκληρωτικά άσυλα έχουν πολύ συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Ο κόσμος του κρατούμενου είναι το ίδρυμα αυτό καθαυτό, ενώ οι επαφές του με τον έξω κόσμο είναι ελάχιστες και αυστηρές (επισκέψεις από συγγενικά/φιλικά πρόσωπα). Οι ρόλοι του κρατούμενου και οι ρόλοι του προσωπικού είναι αυστηρά διαχωρισμένοι και ορισμένοι, και ο καθένας πρέπει να πειθαρχεί σε αυστηρούς κανόνες και εντολές. Το χρονοδιάγραμμα του οργανισμού αυτού είναι σαφές και αυστηρό, καθώς έχει συγκεκριμένους στόχους που πρέπει να επιτευχθούν, και μένουν ελάχιστα περιθώρια προσωπικής ζωής. Υπάρχει μία ξεκάθαρη εξουσία η οποία έχει την δύναμη. Τα άσυλα αυτά έχουν να εκπληρώσουν ένα πολύ συγκεκριμένο σκοπό. Σύμφωνα με την Δρ. Θέμελη, Ο. “η φυλακή αποτελεί ένα παθογόνο χώρο για οποιονδήποτε περάσει μέρος της ζωής του σε αυτή”. Είναι ένας κλειστός και ελεγχόμενος χώρος αποθήκευσης ανθρώπων, σύμφωνα με τον Goffman, Ε. Η φυλακή πλέον είναι συνδεδεμένη με ένα αφιλόξενο και σκοτεινό χώρο, όπου δεν υπάρχουν ανθρώπινα δικαιώματα και όπου η τιμωρία έχει μία εκδικητική έννοια. Για τον Κουράκη (2008), σκοπός της θεωρητικά είναι η βελτίωση του εγκληματία, η επανένταξή του στο κοινωνικό σύνολο. Η βελτίωση αυτή πρόκειται να προκύψει μέσα από τον σωφρονισμό του ατόμου. Οι τεχνικές μεταχείρισης του κρατούμενου είναι ιδιαίτερες και εξειδικευμένες, υπονοώντας ότι το άτομο υπολείπεται ηθικά, και πρέπει να υποβληθεί στην κατάλληλη σωφρονιστική μεταχείριση. Από τη μία, η φυλακή έτσι αποκτά έναν αναμορφωτικό ρόλο, αλλά από την άλλη προκύπτει ένας ηθικός στιγματισμός που αφορά τους φυλακισμένους, ακόμη και αφού έχουν εκτίσει την ποινή τους. Γίνεται ουσιαστικά ένας διαχωρισμός μεταξύ του “καλού” ανθρώπου, που δεν θα βρισκόταν ποτέ σε ένα τέτοιο μέρος, και του “κακού”, που κατέληξε εκεί. Αυτός ο διαχωρισμός είναι ένας βασικός άξονας της λειτουργίας των σωφρονιστικών ιδρυμάτων, καθώς η κατηγοριοποίηση αυτή δικαιολογεί τη μεταχείριση στην οποία υποβάλλεται ο κρατούμενος. Η Κουκουτσάκη (1999), επισημαίνει ότι η φυλακή στα περισσότερα κράτη, είναι ένας τόπος ψυχικής και σωματικής εξαθλίωσης, ένα μέρος όπου δοκιμάζονται οι ανθρώπινες αντοχές και όπου η ταπείνωση είναι ευπρόσδεκτη και επικροτείται.

25

Σύμφωνα με την Φωτάκη (2008), η απομόνωση για τόσο μεγάλα χρονικά διαστήματα αλλάζει την συμπεριφορά και την ψυχοσύνθεση του κρατούμενου. Το άτομο κλείνεται στον εαυτό του, κάτι που επιδιώκεται στις φυλακές, καθώς αδρανοποιείται η συνείδησή του και κατ επέκταση οι αντιστάσεις του. Ο εγκλεισμός σε συνδυασμό με την ψυχολογική βία που ασκείται στον κρατούμενο, επιφέρει στις περισσότερες περιπτώσεις τα αντίθετα αποτελέσματα, καθώς το άτομο δεν σωφρονίζεται ούτε επανεντάσσεται στην κοινωνία, αλλά τιμωρείται, στοχοποιείται και ταπεινώνεται. Η φυλακή είναι ένας τόπος αθέλητης κράτησης, τιμωρίας, αιχμαλωσίας σε ένα βαθμό αλλά κυρίως στέρησης του πολυτιμότερου αγαθού για τον άνθρωπο : της ελευθερίας του. Είναι ένας τρόπος προφύλαξης της υπόλοιπης κοινωνίας από τους ανθρώπους αυτούς, αλλά και ένα μέσο ώστε οι παραβάτες να γίνουν ξανά “ενάρετοι” άνθρωποι (Φωτάκη,2008). Το αποτέλεσμα όμως δείχνει να διαψεύδει αυτή την πρακτική. Σύμφωνα με τον Mellon (2008), το σύστημα δεν επιφέρει την αλλαγή που υπόσχεται, αλλά σε περιπτώσεις “χειροτερεύει” την εγκληματικότητα. Τείνει να δημιουργείται μία κοινωνία μέσα στην ήδη υπάρχουσα, η οποία λειτουργεί με εντελώς διαφορετικούς κανόνες και αρχές, με ένα αυστηρό και δογματικό σύστημα. Τα ποσοστά υποτροπής-επανάληψη της τέλεσης αξιόποινων πράξεων από εκείνους που εξέτισαν ήδη ποινή φυλάκισης κρατουμένων στην Ευρώπη είναι από τα υψηλότερα καθώς το Ηνωμένο Βασίλειο έχει αγγίξει το 78%. Ακολουθεί η Γαλλία με 46%, η Σουηδία με 43%, η Γερμανία με 35%. Οι ΗΠΑ επίσης έχουν το πολύ υψηλό ποσοστό του 55%. Οι σκανδιναβικές χώρες είναι από τις ελάχιστες παγκοσμίως που κατάφεραν να μειώσουν το ποσοστό υποτροπής αλλα και την εγκληματικότητα. Η Νορβηγία έχει το χαμηλότερο ποσοστό υποτροπής, 20%, ακολουθεί η Ισλανδία με 27% και η Δανία με 29% (Recidivism Rates By Country 2021,2021). Η φυλάκιση ενώ υποτίθεται ότι συνετίζει το άτομο, το “νουθετεί” και το επανεντάσει στην κοινωνία, στην πραγματικότητα σπάνια έχει αυτό το αποτέλεσμα. Παρόλο που οι φυλακισμένοι δεν υπόκεινται σε πρακτικές σωματικής βίας όπως στο παρελθόν, η ψυχολογική βία υπάρχει σε μεγάλο βαθμό καθώς και οι στερήσεις διαφόρων μορφών. Τα άτομα μαθαίνουν να ζουν σε μία πραγματικότητα πολύ διαφορετική από αυτή εκτός της φυλακής, στην οποια ζουν για χρόνια (Crewe,2011). Ζουν σε συνθήκες συνωστισμού και αυστηρότητας σε όλες τις καθημερινές τους πτυχές. Είναι υποχρεωμένοι να στερηθούν τα προσωπικά τους αντικείμενα, ένα κανονικό εισόδημα, τις οικογένειές τους. Ουσιαστικά, υπάρχει μία τεράστια αντίθεση μεταξύ της ζωής τους στη φυλακή και της φυσιολογικής τους ζωής. Αντί να προσαρμόζονται στην πραγματικότητα που θα ζήσουν όταν αποφυλακιστούν, μαθαίνουν σε μία τελείως διαφορετική ζωή, μην μπορώντας να προσαρμοστούν ξανα.

26

Σύμφωνα με τον Haney (2002), το φαινόμενο αυτό συναντάται πολύ συχνά σε ολοκληρωτικά ιδρύματα, όπως η φυλακή, και ονομάζεται ιδρυματοποίηση. Η ιδρυματοποίηση είναι η διαδικασία κατά την οποία ο κάθε άνθρωπος που εισέρχεται σε κάποιο ίδρυμα προσαρμόζεται στο περιβάλλον αυτό , καθώς και στους κανόνες που το διέπουν. Αποτελεί ψυχιατρικό όρο, ο οποίος αναφέρεται στις επιπτώσεις που έχει πάνω στον χαρακτήρα και στη συμπεριφορά τροφίμων ενός ιδρύματος η παρατεταμένη διαβίωσή τους μακριά από το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον. Το φαινόμενο αυτό αποτελεί την εκδήλωση μιας απόλυτης σχέσης εξάρτησης του έγκλειστου με το θεσμό του ιδρύματος. Ονομάζεται αλλιώς και φυλακοποίηση ή δεσμωτηριοφιλία. (Το σύνδρομο της ιδρυματοποίησης: τι είναι και πώς επηρεάζει τον σύγχρονο άνθρωπο, 2020) Τα άτομα δεν ξέρουν πλέον πως να ζήσουν και να συμπεριφερθούν έξω από την φυλακη, καθώς οι κανόνες της κοινωνίας είναι πλέον ξένοι γι αυτούς. Στις περισσότερες περιπτώσεις δεν μπορούν να ξεφύγουν από την έννοια της βίας, καθώς έχουν συνηθίσει σε αυτή μέσα στην φυλακή. Επιπλέον, είναι σύνηθες να έρχονται σε επαφή με πιο σκληρούς εγκληματίες και οργανώσεις, αλλά και πρακτικές που αγνοούσαν πριν, και οι σχέσεις αυτές τους συνοδεύουν και μετά την αποφυλάκισή τους. Τέλος, τα άτομα αυτά φέρουν ένα έντονο κοινωνικό στίγμα, καθιστώντας το σχεδόν αδύνατο να βρουν μία κανονική δουλειά που να μπορεί να συντηρήσει τους ίδιους ή και τις οικογένειές τους, και αναγκαστικά στρέφονται προς το μόνο γνωστό δρόμο, αυτό που εγκλήματος. Σύμφωνα με την Μήτση (2013), το τιμωρητικό κλίμα δημιουργεί στο άτομο συναισθήματα μίσους και εκδίκησης προς το κοινωνικό σύνολο, καθώς η κοινωνία ευθύνεται για τον τροπο που λειτουργούν τα σωφρονιστικά ιδρύματα. Παρά λοιπόν τις επενδύσεις των κοινωνιών σε σωφρονιστικά ιδρύματα, το έγκλημα παραμένει μία ακλόνητη σταθερά και σε πολλές περιπτώσεις αυξάνεται. Επομένως το υπάρχον σύστημα στην πλειοψηφία των χωρών, αποτυγχάνει να αποτελέσει το έργο του. Ο Foucault εντοπίζει δύο βασικούς λόγους που συμβαίνει αυτό : αρχικά οι κρατούμενοι δεν κατανέμονται με βάση το έγκλημα τους και τη σοβαρότητα αυτού, αλλά συνυπάρχουν όλοι μαζί και αντιμετωπίζονται με τον ίδιο τρόπο, χωρίς να εξετάζεται ο χαρακτήρας και η προσωπικότητά τους, αλλά και τα στοιχεία που τους οδήγησαν στο έγκλημα. Έπειτα, δεν παρέχεται επαρκής έως και καθόλου διαπαιδαγωγηση, επιμόρφωση και επαγγελματική κατάρτιση στους κρατουμενους, έτσι ώστε όχι μόνο να συνειδητοποιήσουν το σφάλμα τους και να μπορέσουν να μην το επαναλάβουν, αλλά και να έχουν μία επαγγελματική αποκατάσταση μετά την αποφυλάκισή τους, που θα τους κρατήσει μακριά από το έγκλημα.

27

Σύμφωνα με τον Giddens,A. (2002) το παράδοξο είναι ότι οι φυλακές φαίνεται να αποτυγχάνουν να συνετίσουν τα άτομα μέσα σε αυτές, οπότε ο αναμορφωτικός και σωφρονιστικός τους ρόλος δεν λειτουργεί, όμως φαίνεται να έχουν αποκτήσει έναν αποτρεπτικό ρόλο. Οι άσχημες συνθήκες φυλάκισης αποτρέπουν το έγκλημα καθώς κανείς δεν θέλει να βρεθεί σε ένα τόσο δυστοπικό μέρος.

The Prisons (Le Carceri) Giovanni Battista Piranesi

εικόνα 9

28

εικόνα 10

Κεφάλαιο 2 Μελετώντας τον εγκλεισμό

“Δεν μπορεί κανείς να εκπαιδεύει έναν άνθρωπο για την ελευθερία κάτω από συνθήκες εγκλεισμού” Sir Alexander Paterson Ο Sir Alex Paterson ήταν Βρετανός ποινικολόγος του 20ου αιώνα

Σύμφωνα με την Κουκουτσάκη (1999), η έννοια του εγκλεισμού αναφέρεται σε οποιοδήποτε περιορισμό σε κλειστό ή φαινομενικά κλειστό χώρο. Η έννοια αυτή είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την έννοια του περιορισμού. Η διαδικασία του εγκλεισμού θεωρείται από τις πιο περίπλοκες και οδυνηρές εμπειρίες για το άτομο, καθώς δεν έρχεται σε επαφή ούτε έχει αλληλεπίδραση με το περιβάλλον του. Βρίσκεται σε ένα καθορισμένο χώρο ή ένα σύστημα χώρων, χωρίς να έρχεται σε επαφή με άλλα συστήματα. Το άτομο αναγκαστικά αποκόπτεται από το οικείο περιβάλλον του, την καθημερινότητά του, τα αγαπημένα του πρόσωπα. Η διαδικασία αυτή είναι βίαιη για τον ψυχισμό του, καθώς μέσα σε ελάχιστο χρόνο διαχωρίζεται από το κοινωνικο σύνολο και βρίσκεται σε μία τελείως διαφορετική πραγματικότητα (Haney,2002). Ο εγκλεισμός συνεπάγεται εξαναγκασμό και υποχρέωση, καθώς είναι επιβεβλημένος. Συνεπάγεται επίσης απομόνωση και περιθωριοποίηση. Μία έννοια επίσης πολύ σημαντική για την κατανόηση του είναι αυτή του χρόνου. Σε οποιοδήποτε ελεύθερο περιβάλλον, ο χρόνος είναι ένας παράγοντας που επιφέρει αλλαγή. Κάθε χρονική στιγμή μπορεί να είναι διαφορετική και η μετάβαση από την μία χρονική περίοδο σε μία άλλη συνεπάγεται εξέλιξη, πρόοδο, μεταβλητότητα. Τα πράγματα ρέουν και αλλάζουν. Σύμφωνα με τον Goffman (1968), σε ένα εσωστρεφές σύστημα όπως οι φυλακές ή τα ψυχιατρεία, τα επονομαζόμενα ολοκληρωτικά άσυλα, ο χρόνος δεν αποτελεί χαρακτηριστικό της αλλαγής. Καθώς δεν υπάρχει δυνατότητα εξέλιξης, αλλά στασιμότητα και αδράνεια ο χρόνος πλέον είναι παράγοντας μιας μονότονης ζωής. Τα συστήματα αυτά καθώς είναι από την φύση τους εσωστρεφή, χαρακτηρίζονται από αδράνεια και πειθαρχική μονοτονία(Κουκουτσάκη,1999).

29

Ο εγκλεισμός παίρνει για πρώτη φορά σάρκα και οστά στον χώρο της φυλακής, όπου το άτομο στερείται την ελευθερία του αλλά και τοποθετείται σε ένα κλειστό και ελεγχόμενο χώρο με σκοπό την αναμόρφωσή του (Φαρσεδάκης,1990). Πίσω από την έννοια αυτή, βρίσκεται η ανάγκη των κοινωνιών να αποδιώχνουν τα “ταραχοποιά” στοιχεία, που δεν πληρούν κάποια ορισμένα χαρακτηριστικά προκειμένου να μην βλάψουν ή επηρεάσουν το υπόλοιπο κοινωνικό σύνολο. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η φυλακή και ο τρόπος που λειτουργεί ολόκληρο το σωφρονιστικό σύστημα της εκάστοτε κοινωνίας, είναι η αντανάκλασή της. Σύμφωνα με τον Foucault (1976) “ Η έννοια της φυλάκισης βασίζεται ακόμα στο ρόλο της - τον υποθετικό ή τον επιβεβλημένο - ως μηχανισμού μεταμόρφωσης των ατόμων… Η φυλακή : στρατώνας κάπως αυστηρός, σχολείο χωρίς επιείκεια, ζοφερό εργαστηρι - αλλά ουσιαστικά τίποτα το ποιοτικά διαφορετικό.” Ο εγκλεισμός δεν είναι πάντα καταναγκαστικός. Υπάρχουν διαφορετικές μορφές αυτού, κάποιες από τις οποίες είναι αποτέλεσμα επιλογής και θεωρητικά το άτομο έχει τη δυνατότητα να αποχωρήσει από τέτοια αυτοαναφερόμενα και εσωστρεφή συστήματα. Υπάρχουν λοιπόν δύο ευρύτερετες μορφές : αυτή του ακούσιου και αυτή του ηθελημένου. Διαχρονική περίπτωση ηθελημένου εγκλεισμού αποτελεί η περίπτωση των μοναχών, που αφήνουν πίσω τα εγκόσμια για να ζήσουν μία ζωή απομονωμένη σε ένα μοναστήρι. Εκεί το ρόλο που “επιτηρητή” ή “φύλακα” έχει ο Θεός. Παρόλο που η μοναστική ζωή είναι επιλογή, το μοναστηριακό σύστημα είναι καθαρά εσωστρεφές με αυστηρούς κανόνες και αρχές. Σύμφωνα με τον Sykes(1958), το μοναστηριακό σύστημα έχει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Τοποθετείται σε απομακρυσμένα από την υπόλοιπη κοινωνία μέρη. Το κελί του κάθε μοναχού είναι ένας μικρός και κλειστοφοβικός χώρος, τις περισσότερες φορές χωρίς επαρκή αερισμό και φυσικό φωτισμό. Οι κινήσεις του μέσα σε αυτό το σύστημα είναι συγκεκριμένες και περιορισμένες και οι επαφές με το περιβάλλον του , είτε οικογενειακό είτε φιλικό είναι πολύ περιορισμένες. Τέλος ένα βασικό χαρακτηριστικό, είναι η στέρηση της αυτονομίας του ατόμου, καθώς πλέον εξαρτάται από το σύστημα αυτό για να επιβιώσει (Sykes,1958). Σύμφωνα με την Scherker (2019), άλλη μία περίπτωση ηθελημένου εγκλεισμού, αποτελούν τα διάφορα reality shows που όλο και αυξάνονται. Σε πολλά από αυτά, το άτομο βρίσκεται κλεισμένο για μία καθορισμένη περίοδο σε ένα χώρο, αποκομμένο από το υπόλοιπο κοινωνικό σύνολο. Ενώ το ίδιο δεν μπορεί να έχει επαφή με την κοινωνία, όλη η κοινωνία το παρακολουθεί.

30

Εδώ ο έλεγχος κατάφερε να μετατραπεί σε ψυχαγωγία, πείθοντας το κοινό ότι η παρακολούθηση γίνεται για την προστασία του ατόμου μέσα σε αυτό το σύστημα, και καλλιεργεί μία ψευδή αίσθηση ασφάλειας. Όλα τα προσωπικά δεδομένα του ατόμου εκεί καταγράφονται, η ιδιωτικότητά του δεν υπάρχει αλλά αυτό συμβαίνει με την συναίνεσή του. Απαιτείται πειθαρχία στους κανόνες και τις αρχές που έχει θέσει το εκάστοτε reality. Σε περιπτώσεις που το άτομο παραβεί τους κανόνες του συστήματος αυτού, επέρχεται η τιμωρία, με τη μορφή ενδεικτικής “ποινής” ή με την αναγκαστική έξοδο του ατόμου από εκεί. Η επιτήρηση, η παρακολούθηση, η καταγραφή και ο έλεγχος, η πειθαρχία αλλά και η τιμωρία είναι έννοιες που υπάρχουν εκεί, και το κοινωνικό σύνολο καταναλώνει το περιεχομενο που προκύπτει από την χρήση τους ως ψυχαγωγία. Αυτή η περίπτωση εγκλεισμού κρύβει και τον μεγαλύτερο κίνδυνο, καθώς το κοινωνικό σύνολο συνηθίζει στην καθημερινη επιτήρηση και παρακολούθηση ως κάτι το αναμενόμενο, ασφαλές και φυσιολογικό.

εικόνα 11 : Παρακολούθηση και reality shows Illustration by JR Fleming

31

Ο ποινικός εγκλεισμός από την άλλη είναι μορφή καταναγκαστικού εγκλεισμού, από την οποία δεν μπορεί να διαφυγει το άτομο. Σε αυτή την περίπτωση, παρόλο που υπάρχουν οι έννοιες της παρακολούθησης, της επιτήρησης, της καταγραφής και του ελέγχου, όπως και στον ηθελημένο εγκλεισμό που είδαμε παραπάνω, υπάρχει μία έννοια ακόμη η οποία καθιστά αυτό το είδος μοναδικό: η έννοια της τιμωρίας και κατ επέκταση του σωφρονισμού μέσα από αυτή (Κουράκης,2009). Σύμφωνα με τον Sykes(1958), η τιμωρία είναι πρώτα από όλα μία συνεχόμενη στέρηση των δικαιωμάτων του ατόμου. Αρχικά, του στερείται η φυσική του ελευθερία, κάτι που θεωρείται το πολυτιμότερο αγαθό του ατόμου και το πιο θεμελιώδες δικαίωμα. Κατά συνέπεια το άτομο αποκόπτεται από την οικογένεια και τα φιλικά του πρόσωπα, καθώς η επικοινωνία μαζί τους είναι πολύ περιορισμένη. Σύμφωνα με την Dodson(2017), η διάλυση των κοινωνικών δεσμών του ατόμου, οδηγεί συχνά στην επανάληψη εγκλήματος, καθώς το άτομο δεν νιώθει ότι ανήκει στο κοινωνικό σύνολο πλέον και έχει χάσει όποιο σύστημα υποστήριξης είχε, οπότε οδηγείται στο δρόμο του εγκλήματος που είναι πια οικείος. Το άτομο στερείται επίσης τα υλικά αγαθά και τα προσωπικά αντικείμενά του. Παρόλο που μπορεί να φαντάζει ασήμαντο, ο Sykes επισημαίνει ότι τα υλικά αγαθά έχουν αποκτήσει τεράστια σημασία στο δυτικό τρόπο ζωής, και οι άνθρωποι πλέον ετεροκαθορίζονται έντονα από τα αντικείμενα τα οποία κατέχουν και χρησιμοποιούν. Το να χάνει επομενως το άτομο τα αντικείμενα με τα οποία έχει συνδέσει τον εαυτό του, αλλά να χάνει και την δυνατότητα απόκτησής τους είναι ένα μεγάλο πλήγμα. Το περιβάλλον των σωφρονιστικών ιδρυματων δεν αφήνει χώρο για προσωπικά αντικείμενα, ούτε για αντικείμενα ή υπηρεσίες που δεν είναι ζωτικά για την επιβίωση του κρατούμενου. Το άτομο επομένως πρέπει να προσαρμοστεί από τη μία μέρα στην άλλη σε ένα γυμνό, αποστειρωμένο και αφιλόξενο περιβάλλον. Άλλο ένα δικαίωμα που το άτομο αφήνει πίσω, είναι αυτό των σεξουαλικών σχέσεων. Ορισμένες χώρες επιτρέπουν τις συζυγικές επισκέψεις, όπως η Γερμανία, η Γαλλία, η Νορβηγία, η Δανία, η Αυστραλία, και έξι πολιτείες της Αμερικής, αλλά και το Μεξικό. Παρόλα αυτά, οι συζυγικές επισκέψεις δεν είναι μέρος των δικαιωμάτων του φυλακισμένου, αλλά “επιβράβευση” για την καλή διαγωγή του μέσα στη φυλακή. Επίσης, αυτό το μέτρο καλύπτει μόνο τους έγγαμους φυλακισμένους, και μάλιστα τους ετερόφυλους. Οι υπόλοιποι είναι υποχρεωμένοι σε αγαμία, κάτι που σύμφωνα με τον Sykes, αυξάνει το ποσοστό των σεξουαλικών επιθέσεων στις φυλακές, ενώ προκαλεί άγχος, στρες, έντονη επιθετικότητα, και επιδεινούμενη εικόνα του ατόμου για τον εαυτό του. Η στέρηση αυτού του δικαιώματος οξύνει την αίσθηση της τιμωρίας. Ακόμη ένα σημαντικό δικαίωμα που στερείται το άτομο είναι αυτό της αυτονομίας.

32

Πλέον δεν έχει σε κανένα βαθμό καμία ευθύνη για τον εαυτό του, καθώς καμία απόφαση δεν περνάει από το χέρι του, ούτε καν κάτι τόσο απλό όπως τι ώρα θα δειπνήσει. Από την μία ο Sykes υποστηρίζει ότι αυτό βλάπτει την ψυχολογία του κρατούμενου καθώς τον επαναφέρει σε μία κατάσταση αδυναμίας, χάνοντας τελείως την αίσθηση της ευθύνης, αλλά από την άλλη σύμφωνα με τον Crewe (2011), σε μία εθνογραφική μελέτη μιας αγγλικής φυλακής, δίνοντας περισσότερη αυτονομία στους κρατούμενους, δημιουργείται άγχος και στρες καθώς πλέον είναι υπεύθυνοι για την αποτυχία τους να σταθούν επάξιοι αυτής της αυτονομίας. Είναι λοιπόν εμφανές ότι η στέρηση πολλών δικαιωμάτων του ατόμου είναι κομμάτι της τιμωρίας του και μέρος του σωφρονιστικού συστήματος. Γίνεται όμως αντιληπτό ότι αυτή η προσέγγιση δημιουργεί προβλήματα στην επανένταξη του ατομου, καθώς έχει απομακρυνθεί από όλες τις βασικές αξίες της κοινωνίας. Σύμφωνα με τον Λάζο (2007), για να είναι αποτελεσματική η τιμωρία, πρέπει να εγγυάται την αποφυγή της επανάληψης του εγκλήματος. Με βάση αυτό, πρέπει να δημιουργούνται οι ποινές. Σύμφωνα με τον Foucault(1976), το σύστημα αυτό της τιμωριτικής φυλάκισης και του ποινικού εγκλεισμού δεν λειτουργεί. “Και έτσι, αν έχω προδώσει την πατρίδα μου, με κλείνουν μέσα. Αν έχω σκοτώσει τον πατέρα μου, με κλείνουν μέσα. Όλα τα αδικήματα τιμωρούνται κατά τον ίδιο τρόπο. Μου φαίνεται σαν να βλέπω έναν γιατρό να συμβουλεύει το ίδιο φάρμακο για όλες τις αρρώστιες.” Δεν μπορεί να ισχύει η ίδια ποινή για όλα τα εγκλήματα, καθώς αυτό αποτελεί απλά οριζόντια εφαρμογή μιας ανεπαρκούς τιμωρίας. Άλλη μία παρατήρηση που κάνει ο Foucault, είναι ότι η στέρηση της ελευθερίας του ατόμου και ο εγκλεισμός του σε ένα χώρο όπως αυτός της φυλακής, είναι άσκηση τυραννίας. Παρόλο που πολλοί μεταρρυθμιστές εναντιώθηκαν στην πρακτική του ποινικού εγκλεισμού όπως την ξέρουμε, οι προβληματισμοί αυτοί φαίνεται να μην λήφθηκαν ιδιαίτερα υπόψη καθώς ο θεσμός της φυλακής παραμένει αναλλοίωτος μέχρι σήμερα.

33

Κεφάλαιο 2.1 Η έννοια του εγκλεισμού μέσα από τις ετεροτοπίες του Foucault

Για να κατανοηθεί η στην έννοια του εγκλεισμού, γίνεται μία αναφορά στην έννοια της ετεροτοπίας, η οποία απαντάται και στον χώρο μιας φυλακής. Η πρώτη φορά που απαντάται αυτή η έννοια είναι στην εισαγωγή του βιβλίου “Οι λέξεις και τα πράγματα” του Foucault το 1966. Αργότερα, το 1967, σε μία διάλεξη του ο Foucault αναφέρεται εκτενώς στους “χώρους του άλλου”. Ήδη την δεκαετία του 1960 άρχισε μία μεγάλη συζήτηση γύρω από το “διαφορετικό” και το “άλλο”. Υποστηρίζει ότι το “άλλο” υπάρχει μέσα στο “όλον” και αναζητά τους χώρους αυτούς που ξεφεύγουν από το κανονικό. Ασχολείται αρχικά με την έννοια των “ουτοπιών”, των μη πραγματικών χώρων, των μη χώρων. Τις διακρίνει σε τρεις κατηγορίες : αυτή της αδύνατης και μη υλοποιήσιμης, αυτή της ρεαλιστικής ουτοπίας που εξαρτάται από το κράτος και τέλος, της ουτοπίας που δεν είναι ούτε αδύνατη αλλά ούτε εξαρτάται από το κράτος. Η τρίτη εκδοχή αναφέρεται στο εδώ και στο τώρα, και αυτή δημιουργεί την ανάγκη για μία νέα έννοια, αυτή των “ετεροτοποιών”, ένα “είδος ουτοπιών που έχει γίνει πράξη”. Είναι τόποι τελείως διαφορετικοί, που όμως είναι πραγματικοί, υπαρκτοί και λειτουργικοί και είναι σχεδιασμένοι και υλοποιημένοι για κάθε κουλτούρα. Οι τόποι αυτοί χαρακτηρίζονται από την ίδια παραδοξότητα (Foucault, 1966). Είναι πραγματικοί χώροι που ξεφεύγουν από το “κανονικό” που γνωρίζουμε και προσεγγίζουν το “άλλο”. Στην αναζήτηση αυτών, θέτει πέντε βασικές αρχές των ετεροτοπιών : •

πιθανόν δεν υπάρχει καμία κουλτούρα στον κόσμο η οποία να μην δημιουργεί ετεροτοπίες

Εδώ τις διαχωρίζει σε δύο κατηγορίες, τις “ετεροτοπίες της κρίσης” και τις ¨ετεροτοπίες” της απόκλισης. Η πρώτη αναφέρεται σε αυτές που δημιουργούνται σε πρωτόγονες κοινωνίες και αφορούν άτομα που βρίσκονται σε κρίση (έφηβους, έγκυες,ηλικιωμένους). Η εξέλιξη της, στη σύγχρονη κοινωνία, είναι η δεύτερη κατηγορία, που αφορά άτομα που αποκλίνουν από τις επιτρεπτές συμπεριφορές που έχει θεσπίσει η κοινωνία. Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν οι φυλακές και όλα τα ιδρύματα.

•

μια κοινωνία, με το πέρασμα του χρόνου, μπορεί να κάνει μια ήδη υπάρχουσα ετεροτοπία, η οποία δεν εξαφανίστηκε ποτέ, να λειτουργήσει κατά τρόπο τελείως διαφορετικό

Κάθε ετεροτοπία, παρόλο που έχει μία δεδομένη λειτουργία σε μία κοινωνία, μπορεί να μεταβληθεί καθώς η κοινωνία αυτή εξελίσσεται. Να αλλάξει δηλαδή ο τρόπος και ο τόπος που λειτουργεί.

34

•

η ετεροτοπία έχει τη δυνατότητα να αντιπαραθέσει σε έναν πραγματικό τόπο πολλούς χώρους και θέσεις, οι οποίες από μόνες τους είναι ασύμβατες

Παράδειγμα αυτού, αποτελεί ο κινηματογράφος και το θέατρο, που συνδυάζουν την παρουσία δύο ασύμβατων τόπων, καθώς ο θεατής βρίσκεται στον πραγματικό κόσμο αλλά παρακολουθεί και βιώνει πιο έντονα τον έτερο κόσμο της οθόνης ή της σκηνής. Είναι μία περίπτωση που η πραγματικότητα συνυπάρχει με τη μυθοπλασία, κάτι αδύνατο να συμβεί πέρα από αυτόν τον χώρο.

•

η ετεροτοπία ξεκινάει να λειτουργεί πλήρως όταν οι άνθρωποι βρίσκονται σε ένα είδος απόλυτης ρήξης με τον παραδοσιακό τους χρόνο

Εδώ ο Foucault θέτει τον παράγοντα του χρόνου, χρησιμοποιώντας την έννοια του ετεροχρονισμού. Από την μία υπάρχουν οι αιώνιες ετεροτοπίες που συσσωρεύονται στο άπειρο, όπως οι βιβλιοθήκες, τα μουσεία και οι συλλογές, που αποτελούν τόπους συγκέντρωσης και καταγραφής στοιχείων όλων των χρόνων, των ιδεών και των εποχών που πέρασαν, ένας τόπος ανέγγιχτος από τον χρόνο, που διατηρεί το παρελθόν αναλλοίωτο. Από την άλλη υπάρχουν οι χρονικές ετεροτοπίες, χώροι εφήμερευοι και παροδικοί, όπως μία γιορτή, μία εκδήλωση, όπου γεννιέται ένα μοναδικός καινούριος κόσμος, εφήμερος και αβέβαιος.

•

οι ετεροτοπίες προϋποθέτουν πάντα την ύπαρξη ενός συστήματος ανοίγματος και κλεισίματος το οποίο τις απομονώνει και συγχρόνως τις καθιστά προσπελάσιμες, είτε μέσω του εξαναγκασμού, είτε μέσα από μια άδεια ή μια ιεροτελεστία.

Εδώ διακρίνονται δύο κατηγορίες : αυτή όπου το σύστημα εισόδου είναι ξεκάθαρο, όπως η φυλακή ή τα ιδρύματα, όπου βρίσκεσαι μέσω εξαναγκασμού, είτε χώροι λατρείας όπου βρίσκεσαι μέσω μίας ιεροτελεστίας. Στη δεύτερη κατηγορία η πρόσβαση είναι φαινομενικά ελεύθερη, αλλά έχουν δυσδιάκριτους περιορισμούς.

•

οι ετεροτοπίες διαθέτουν μια λειτουργία σε σχέση με τον υπόλοιπο χώρο

Ξανά εδώ διακρίνει δύο κατηγορίες : τις ετεροτοπίες των ψευδαισθήσεων, δηλαδή χώρους που κάνουν τον πραγματικό χώρο να μοιάζει ψευδής, και αγνοούν τις αρχές και τους κανόνες του. Η δεύτερη είναι οι ετεροτοπίες της αντιστάθμισης, χώροι που αναδεικνύουν το παρόν αλλά στην βελτιωμένη εκδοχή του.

35

Σύμφωνα με τον Σταυρίδη (2010), μέσα από αυτές τις αρχές είναι σαφές ότι ο χώρος της φυλακής όπου τελείται ο ποινικός εγκλεισμός, αποτελεί μία ετεροτοπία. Είναι ένας πραγματικός χώρος, που όμως αντανακλά ουτοπικά/ιδανικά ιδεώδη, ενώ εκεί λειτουργούν ασύμβατες ετεροτοπίες, αυτή του πραγματικού κόσμου που υπάρχει ακόμα έξω από την φυλακή, και του καινούριου διαφορετικού κόσμου που επικρατεί μέσα της. Υπάρχει επίσης ένα σύστημα ανοίγματοςκλεισίματος, στο οποίο η είσοδος γίνεται μέσω του εξαναγκασμού. Σύμφωνα με τον Αργυρίου “η φυλακή, ενώ φαινομενικά (ακόμα και για τους σωφρονιστικούς υπαλλήλους) μπορεί να αποτελεί απλώς χώρο τιμωρίας και παραδειγματισμού, στην πραγματικότητα αποτελεί ένα εργαστήριο σχέσεων εξουσίας που έπαιξε κομβικό ρόλο στην ευρύτερη οργάνωση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής.” Η φυλακή, μέσα από τις αρχές του Foucault, είναι ένας τόπος συγκέντρωσης και εξορίας του ανήθικου, του κακού και του επικίνδυνου. Ο κρατούμενος μεταφέρεται σε έναν έτερο τόπο, όπου φιλοξενείται αναγκαστικά το σώμα του, ενώ το πνεύμα του βρίσκεται στον έξω κόσμο τον οποίο αφήνει πίσω του. Αντίστοιχα, μετά από μεγάλο διάστημα παραμονής σε αυτή, ο έγκλειστος μπορεί να νιώσει ότι βρίσκεται σε αυτό τον έτερο τόπο μετά την αποφυλάκισή του, καθώς το σώμα του είναι μεν έξω αλλά το πνεύμα του παραμένει εκεί. Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται ιδρυματισμός και αναφέρθηκε παραπάνω εκτενέστερα. Οι χώροι αυτοί λειτουργούν ως όρια μεταξύ του πριν και του μετά, του παρόντος και του μέλλοντος. Σύμφωνα με τον Σταυρίδη (2009), “η ετεροτοπία είναι μια έννοια, ένα διευρυμένο κατώφλι, ταυτόχρονα χρονικό και χωρικό, ένας μεταβατικος χώρος τον οποίο συντελείται με όλες τις αντιφάσεις της η γέννηση κάποιας νέας κοινωνικής συνθήκης.” Οι ετεροτοπίες δεν είναι το υλοποιημένο “διαφορετικό”, αλλά πιθανά περάσματα προς αυτό. Είναι τόποι που ανοίγουν νέα πεδία δράσης και σκέψης. εικόνα 12 : heterotopia

Chad Farley Conversations about Architecture

36

Κεφάλαιο 2.2 Ο ρόλος της τιμωρίας

Στο κεφάλαιο αυτό εξετάζεται ο ρόλος και λόγος ύπαρξης της ποινής στο ποινικό σύστημα. Ως ποινή ορίζεται η τιμωρία που επιβάλλεται από ποινικό δικαστήριο σε αυτόν που διέπραξε έγκλημα, προκειμένου να σωφρονιστεί ο ίδιος και να παραδειγματιστούν τα υπόλοιπα μέλη της κοινωνίας ώστε να αποτρέπονται από την τέλεση εγκλημάτων (Μπαμπινιώτης,2019). Το ρήμα τιμωρώ προέρχεται από τις λέξεις τιμή + ορώ, και αρχικά σήμαινε “αυτός που προστατεύει την τιμή κάποιου, που βοηθάει τον αδικημένο”. Αργότερα, η σημασία άλλαξε σε “αυτόν που επιβάλλει την ποινή,που εκδικείται”. Ήδη από την σημασιολογική χρήση του ρήματος, είναι αντιληπτή η εκδικητική φύση της τιμωρίας. Ποιός είναι λοιπόν ο ρόλος της? Είναι το να εκδικείται? Να βασανίζει και να ταπεινώνει τον ένοχο? Να συμμορφώνει? Παρακάτω φαίνεται ότι ο ρόλος της ποινής και της επομένως της τιμωρίας, αλλάζει με την πάροδο του χρόνου και την εξέλιξη των κοινωνιών. Σύμφωνα με τον Walker(1994), πρωταρχικός σκοπός της τιμωρίας είναι “η προστασία της κοινωνίας από προσβολές των βασικών της αξιών” ( Αθανασίου & Μηλιαρέση,1995). Με τα χρόνια, σε αυτό έρχεται να προστεθεί και ο σεβασμός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου, το οποίο αποτυπώνεται και στο συνταγματικό δίκαιο (Κουράκης,1986). Επομένως, οφείλει να προστατεύει την κοινωνία από παραβατικές και εγκληματικές συμπεριφορές, οι οποίες καταπατούν τις αξίες της, αλλά παράλληλα οφείλει να σέβεται τον άνθρωπο και τα δικαιώματά του,όταν τον σωφρονίζει.

εικόνα 13 : role of punishment

37

Ο Walker (1994) υποστηρίζει ότι άλλος ένα βασικός σκοπός της είναι η πρόληψη τέλεσης μελλοντικών εγκλημάτων από το κοινωνικό σύνολο . Σε παλαιότερες εποχές, αυτό εκφραζόταν με την μορφή στυγνής ανταπόδοσης και βάναυσου παραδειγματισμού, με τον εκφοβισμό δηλαδή του πλήθους, καθώς βλέπει τι θα ακολουθήσει οποιαδήποτε πράξη έχει χαρακτηριστεί ως έγκλημα. Αργότερα, όταν ο εκδικητικός ρόλος της ποινής άρχισε να αμφισβητείται έντονα, ο στόχος αυτός εστιάστηκε στην πρόληψη. Σύμφωνα με τον Κουράκη (2008), αυτή διακρίνεται στην γενική πρόληψη, που αφορά την κοινωνία και στην ειδική πρόληψη, που αφορά τον παραβάτη. Στην περίπτωση της πρώτης, ασκείται ένας “ψυχολογικός εκβιασμός” στα άτομα, μέσω της επιβολής των ποινών στους παραβάτες, οπότε αποτρέπεται η εν δυνάμει παραβατική συμπεριφορά τους . Σε αυτό συμβάλλει και η φυσική απομόνωση του παραβάτη, σε “αποθηκευτικούς” χώρους μακριά από τον κοινωνικό ιστό, οπότε τα άτομα νιώθουν ακόμη πιο έντονη την ανάγκη να παραμείνουν στο καθορισμένο ηθικό και νομικό πλαίσιο, για να μην καταλήξουν εκεί (Μαρξ,2011). Η εξέλιξη αυτού του είδους πρόληψης έφερε την “διαπαιδαγωγική ή κοινωνικοποιητική” λειτουργία της, σύμφωνα με τον Andenaes. Αυτή εστιάζει στην καθοδήγηση και άσκηση πολιτικής για την άμεση αντιμετώπιση προβλημάτων της κοινωνίας. Στην περίπτωση της ειδικής πρόληψης, αρχικά χρησιμοποιούνταν ο βαθμιδωτός εκφοβισμός του κάθε εγκληματία, για να τον συνετίσει και να τον αποτρέψει να επαναλάβει οποιαδήποτε παραβατική συμπεριφορά. Σταδιακά αυτή η πρακτική αντικαταστάθηκε από την αποφυγή του εγκλεισμού σε ελαφριές περιπτώσεις εγκλήματος, και από τον σεβασμό τον δικαιωμάτων του ανθρώπου όταν είναι φυλακισμένος, παρέχοντάς του παράλληλα εφόδια για βελτίωση και ανάληψη ευθυνών (Κουράκης,2008). Σύμφωνα με τον Walker(1994), σκοπός είναι και η επανένταξη και αναμόρφωση του δράστη, ώστε να μην τελέσει και άλλο έγκλημα. Αυτό επιτυγχάνεται με την διατήρηση της αξιοπρέπειας και του αυτοσεβασμού των κρατουμένων, της σταδιακής ανάπτυξης αισθήματος ευθύνης, ώστε να μπορέσουν να επιστρέψουν λειτουργικοί στην κοινωνία. Όμως, ο Κουράκης επισημαίνει, ότι θα πρέπει επίσης να ελαχιστοποιούνται οι διαφορές μεταξύ της ζωής στη φυλακή και της καθημερινής ζωής, ώστε να αποφευχθεί ο ιδρυματισμός αλλά και η δυσκολία προσαρμογής στην κοινωνία κατά την αποφυλάκιση τους. Τέλος, σημαντική είναι η καλλιέργεια δεξιοτήτων και η μόρφωση, καθώς αυτό βοηθά στο να μην επιστρέψουν στο έγκλημα από ανάγκη (Κουράκης,2009). Τέλος, η τιμωρία στοχεύει στην αποδυνάμωση του ατόμου, φυσική και ψυχική, προκειμένου να διασφαλιστεί το “κοινό καλό”.

38

Αυτό μέχρι τον 18ο αιώνα γινόταν μέσω των βασανιστηρίων, από τότε όμως που απαγορεύτηκαν εστιάζεται περισσότερο στην ψυχική καταπόνηση του έγκλειστου, κυρίως μέσω της απόδοσης ενοχής στον παραβάτη (Χωραφάς,1978). Σύμφωνα με τον Φαρσεδάκη (1990), η τιμωρία παραμένει από την αρχαιότητα έως σήμερα, το κατεξοχήν μέσο αντιμετώπισης του εγκλήματος. Παγιώθηκε ως τακτική και υφίσταται μέχρι και σήμερα παρά τις πολυάριθμες ενστάσεις μεταρρυθμιστών, φιλοσόφων, κοινωνιολόγων και ψυχολόγων. Εν μέρει αυτό οφείλεται στο φόβο των κοινωνιών για τις αρνητικές επιδράσεις του εγκλήματος, τις οποίες θεωρούν ότι μπορεί να αποτρέψει. Παγιώθηκε όμως επειδή ικανοποιεί και το περί δικαίου αίσθημα του κοινού, ειδικότερα όσο πιο σκληρή είναι η ποινή, τόσο το κοινό νιώθει δικαίωση και ασφάλεια. Επίσης, σύμφωνα με τον Duff (2001) , η τιμωρία έχει λάβει και έναν επιπλέον ρόλο : αυτόν της έκφρασης συναισθημάτων του κοινωνικού συνόλου απέναντι στο έγκλημα. Είναι μία διέξοδος για τους πολίτες, όπου μπορούν να εκφράσουν τα εκδικητικά και τιμωρητικά τους συναισθήματα, απαιτώντας σκληρότερες ποινές και παραδειγματικές τιμωρίες. Δεν πρόκειται λοιπόν πλέον για ένα μηχανισμό επιβολής κυρώσεων, αλλά για ένα μέσο έκφρασης της αποδοκιμασίας του κοινωνικού συνόλου, κάτι που καθιστά την τιμωρία μη αντικειμενική και επικίνδυνη. Για τον άνθρωπο, “η τιμωρία είναι μια βαθιά και αδιαμφισβήτητη ηθική απαίτηση της ανθρώπινης συνείδησης: θεωρώντας το έγκλημα παραβίαση της ηθικής τάξης, η ηθική συνείδηση ​​απαιτεί την τιμωρία του.” (Esposito,2014). Σε πολλές περιπτώσεις η κρατική εξουσία χρησιμοποιεί την τιμωρία με αυτό τον τρόπο για να καθησυχάσει το κοινωνικό σύνολο, το οποίο νιώθει ότι εισακούστηκε και έλαβε μέρος στην αποπομπή του “κακού” που απειλούσε τον κοινωνικό ιστό. Η τιμωρία εξ ορισμού δεν μπορεί να έχει την έννοια της αναμόρφωσης και της επανένταξης, καθώς βασίζεται σε αρνητικές λογικές και πρακτικές. Προκειμένου να επιτευχθεί η μείωση του εγκλήματος, είναι σημαντικό να αφαιρέσουμε την έννοια της τιμωρίας από το ποινικό σύστημα. Εξαιρετικό παράδειγμα αυτού αποτελεί η Νορβηγία, όπου η μοναδική ποινή είναι η στέρηση της ελευθερίας του παραβάτη, ενώ διατηρεί όλα τα υπόλοιπα δικαιώματά του.

39

Κεφάλαιο 2.2.1 Η φιλοσοφική προσέγγιση της τιμωρίας

Το έγκλημα, η τιμωρία και η ποινή είναι έννοιες που έχουν μελετηθεί από πολλούς κλάδους. Ένας από αυτούς είναι και ο κλάδος της φιλοσοφίας, ο οποίος έρχεται να αποσαφηνίσει τέτοιες έννοιες και να διεγείρει ερωτήματα πάνω σε αυτές. Σύμφωνα με τον Χωραφά (1978), το έγκλημα είναι η αφορμή που χρειάζεται για να επιβληθεί η αντίστοιχη ποινή, η οποία με τη σειρά της στοχεύει σε κοινωνικά οφέλη. Αυτή η λειτουργία της ποινής ως κοινωνικό όφελος, υπηρχε από την εποχή της αρχαίας Αθήνας, όπου το κράτος είχε το δικαίωμα της τιμωρίας και της επιβολής της ποινής που έκρινε. Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι το ποινικό σύστημα της αρχαίας Αθήνας ήταν το πιο επιεικές και ανθρώπινο σύστημα στην Ευρώπη μέχρι τη μεταρρύθμιση του 18ου αιώνα, σύμφωνα με την Γιωτοπούλου Μαραγκοπούλου (1984). Τα βασανιστήρια δεν υπήρχαν, καθώς σύμφωνα με τον Κουράκη (2009) “έρχονται σε αντίθεση με το ιδεώδες της αξιοπρέπειας των ελεύθερων πολιτών.” Ο σκοπός στο σύστημα εκείνο ήταν η πρωτίστως η ανταπόδοση στην κοινωνία, ωστόσο υπήρχε ήδη προσπάθεια η ποινή να έχει ωφέλιμο χαρακτήρα. Οι Αθανασίου & Μηλιαρέση (1995) επισημαίνουν ότι για τον Πλάτωνα, έγκλημα είναι η άρνηση του δικαίου. Στο ποινικό σύστημα του Πλάτωνα, σκοπός είναι η βελτίωση και επαναδιαπαιδαγώγηση του παραβάτη, γι αυτό ανάμεσα στα τρία είδη φυλακών που αναλύει, προτείνει την δημιουργία “σωφρονιστήριου για βελτιώσιμους εγκληματίες”. Για τον Αριστοτέλη, έγκλημα είναι ένα κακό που προσβάλλει την κοινωνία. Στην αρχαία Αθήνα, η απόδοση της ποινής γινόταν μόνο μετά από την ελεύθερη και δημόσια δίκη του κατηγορούμενου, όπου είχε την ευκαιρία να υπερασπιστεί τον εαυτό του, καθώς η αρχή της ισότητας ήταν γι αυτούς απαράβατη. Η δίκη αυτή ήταν πρακτικά μία εφαρμογή του ανθρωπισμού και της επιείκειας του κοινωνικού συνόλου, και δεν είχε σε καμία περίπτωση τιμωρητικό ή εκδικητικό σκοπό. Στην αρχαία Ελλάδα η τιμωρία και η σημασία της αλλά και οι τρόποι εφαρμογής της είχαν εξεταστεί ενδελεχώς, οδηγώντας στις πιο προοδευτικές θεωρητικές συλλήψεις για το ποινικό σύστημα, μέχρι τη σύσταση του Ευρωπαϊκού Ποινικού συστήματος, το οποίο επηρέασαν βαθιά (Αθανασίου & Μηλιαρέση, 1995). Το έγκλημα και η ποινή αρχίζουν να επανεξετάζονται φιλοσοφικά από τον 16ο αιώνα. Από τότε μέχρι και τα μέσα του 18ου αιώνα, κυριαρχούν σχετικά τυχαίες και αβάσιμες αντιλήψεις, αλλά και βαθιά προκατειλημμένες. Τον 16ο αιώνα ο Blanco ασχολείται με την εξωτερική εμφάνιση του εγκληματία, και καταλήγει ότι αυτή επηρεάζει την πιθανότητα να εγκληματίσει κάποιος. Τον 17ο αιώνα, ο Della Porta, προσπάθησε να τεκμηριώσει την σύνδεση μεταξύ της φυσιογνωμίας εγκληματιών και της κεφαλής άγριων θηρίων (Φαρσεδάκης,1990).

40

Στα μέσα του 18ου αιώνα, ο Beccaria, εγκληματολόγος, οικονομολόγος, δημοσιολόγος και φιλόσοφος και συγγραφέας, υποστηρίζει ότι το κοινωνικό συμβόλαιο που συγκροτεί την κοινωνία, στο οποίο τα άτομα συμφώνησαν, ουσιαστικά παραχωρεί μέρος της εξουσίας των ατόμων στην κυρίαρχη μορφή εξουσίας, με απώτερο σκοπό την ασφάλεια της κοινωνίας. Σύμφωνα με αυτή τη συμφωνία, το κράτος έχει το δικαίωμα να τιμωρεί τον παραβάτη, εφόσων αυτός παραβιάζει τους θεσπισμένους κανόνες της κοινωνικής συμβίωσης. Το δικαίωμα αυτό αποσκοπεί στην αποτροπή μελλοντικών εκδηλώσεων εγκληματικής συμπεριφοράς. Από το κοινωνικό συμβόλαιο προκύπτει επίσης η ισότητα των πολιτών μπροστά στο ποινικό σύστημα. Μέσα από τα παραπάνω θεωρήθηκε ότι το ποινικό δίκαιο αποτελεί μέσο προστασίας της ελευθερίας των πολιτών (Beccaria, 2004). Ο Bentham από την άλλη, υποστηρίζει ότι η ποινή δεν έχει ανταποδοτικό εκδικητικό ρόλο, αλλά ρόλο πρόληψης, καθώς χρησιμοποιείται για να προλάβει την τέλεση του εγκλήματος. Η ποινή και κατ’ επέκταση η τιμωρία, γι αυτόν, είναι ένα αναγκαίο κακό, το οποίο το κοινωνικό σύνολο οφείλει να αποδέχεται, καθώς οδηγεί στην “ευτυχία” περισσότερων ανθρώπων. Η προσέγγιση του Bentham έχει ωφελιμιστικό χαρακτήρα. O Kant από την άλλη απορρίπτει οποιαδήποτε λογική ωφελιμιστικού χαρακτήρα, ειδικά όταν πρόκειται για το ποινικό σύστημα. Γι αυτόν, η ποινή υπάρχει και δικαιολογείται μόνο επειδή το άτομο έχει παραβεί τις αρχές και τους κανόνες της κοινωνίας και έχει απειλήσει την συνοχή της. Οποιαδήποτε εκδικητική ή ανταποδοτική μορφή ποινής για τον Κant είναι αδιανόητη, καθώς υποτιμά την αξία του ανθρώπου (Kant,1984). O Hegel συνεχίζει στην ίδια λογική, καθώς και για τον ίδιο η ποινή για να λειτουργήσει πρέπει να μην κρύβει πίσω της συμφέροντα και σκοπιμότητες. Για τον Hegel, η ποινή επαναφέρει το δίκαιο, το οποίο ο παραβάτης καταπάτησε, και με την επιβολή της ο παραβάτης αντιμετωπίζεται ως λογικό ον (Φαρσεδάκης,1990). Είναι λοιπόν φανερό, ότι με το πέρασμα των χρόνων, η ποινή, και στο φιλοσοφικό κομμάτι, περνάει από την τιμωρία και την ανταπόδοση/εκδίκηση στην αποκατάσταση και στην αντικειμενική απόδοση δικαίου με σκοπό την κοινωνική συνοχή και ευημερία.

41

Κεφάλαιο 2.2.2 Η κοινωνιολογική - εγκληματολογική προσέγγιση της τιμωρίας

Η τιμωρία λειτουργεί ως κοινωνικός θεσμός και επηρεάζει απευθείας τα άτομα μέσα σε αυτή, καθώς η τιμωρία έχει μια αμφίδρομη και άμεση σχέση με την κοινωνία. Η τιμωρητική μέθοδος που επιλέγει κάθε κοινωνία, αντικατοπτρίζει την ίδια. Αποκαλύπτει τις στρατηγικές κοινωνικού και πολιτικού ελέγχου που αυτή ακολουθεί αλλά και τις ηθικές αξίες που πρεσβεύει και με βάση τις οποίες λειτουργεί. Κρύβει πίσω της ένα έντονα ηθικό κομμάτι, καθώς η τιμωρία πρέπει να υπόκειται μέσα στο “θεσπισμένο” ηθικό πλαίσιο, για να μη θεωρείται βάρβαρη και απολίτιστη. Σύμφωνα με τον Foucault (1991), η τιμωρία είναι μία πρακτική, μία τεχνική που χρησιμοποιείται για να κατονομάσει την επιλογή των μέσων που χρησιμοποιούνται για την επίτευξη ενός σκοπού. Ο Δασκαλάκης (1995) επισημαίνει ότι ο ποινικός εγκλεισμός βασίζεται σε μια τιμωρητική ηθική, που έχει τις ρίζες τις στις δομές που κυριαρχούν στην κοινωνία, είτε αυτές είναι πολιτικές, οικονομικές, κοινωνικές ή πολιτισμικές. Το ίδιο το έγκλημα έχει αμιγώς πολιτική διάσταση, αφού εξαρτάται από την κρατική εξουσία που επιβάλλει τον εκάστοτε ποινικό νόμο. Η τιμωρία επομένως, είναι άμεσα συνδεδεμένη με την εξουσία. Όσων αφορά την κοινωνιολογική προσέγγιση της τιμωρίας, υπήρξαν διάφορες προσεγγίσεις, έρευνες και θεωρίες ανά τα χρόνια. Σύμφωνα με την προσέγγιση των Rüsche & Kirchheimer (1968), η ποινική δικαιοσύνη έχει άμεση σχέση με την προσφορά και την ζήτηση που υπάρχει στην αγορά εργασίας. Εξαρτάται άμεσα από τις ανάγκες της αγοράς, και επηρεάζει τις ποινές του εγκλεισμού. Για παράδειγμα, σε περιόδους έλλειψης εργατικού δυναμικού, η φυλακή αποτελεί κέντρο καταναγκαστικής εργασίας που αποδίδει στην αγορά τα εργατικά χέρια που λείπουν. Αυτό δημιουργεί και μία έντονη αντίφαση, καθώς είναι εδραιωμένο το δικαίωμα της ελεύθερης εργασίας του κάθε πολίτη, και η καταναγκαστική εργασία το καταπατά. Μέσα από αυτή τη θεώρηση, για πρώτη φορά συνδέεται η ποινική δικαιοσύνη και ο εγκλεισμός, με τις οικονομικές και πολιτικές συνθήκες της κοινωνίας, και ο έλεγχος που ασκείται από την κρατική εξουσία στα κατώτερα στρώματα για την επίτευξη οικονομικοπολιτικών σκοπών (Rüshe & Kirchheimer, 1968). Την παραπάνω άποψη έρχεται να πάει ένα βήμα πιο πέρα, η θεωρία των Melossi & Pavarini (1981), οι οποίοι συνδέουν την φυλακή με την λειτουργία της καπιταλιστικής κοινωνίας. Γι αυτούς, ο ποινικός εγκλεισμός είναι ένας τρόπος επιβολής και περιθωριοποίησης της εργατικής τάξης. Σύμφωνα με αυτή την έρευνα, η εργατική τάξη περιθωριοποιείται και καταστέλλεται με βία, ώστε να ελέγχεται από τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα.

42

Η φυλακή επομένως είναι εργαλείο που βοηθά οικονομικά το καπιταλιστικό σύστημα, αλλά έχει και μία ιδεολογική λειτουργία : βοηθά στην αναπαραγωγή της εργατικής τάξης ως μέσο επιβίωσης του υπάρχοντος καπιταλιστικού συστήματος( Melossi & Pavarini,1981). Από την άλλη, ο Althusser (1999) θεωρεί ότι το ιδεολογικό και πολιτικό κομμάτι είναι πιο σημαντικό από το οικονομικό, και αυτά τα δύο διαδραματίζουν κυρίαρχο ρόλο στην κοινωνική ζωή. Ακολούθως και το ποινικό σύστημα, βοηθά τον κρατικό μηχανισμό να πετύχει τον επικείμενο στόχο του πρωτίστως στο ιδεολογικό και έπειτα στο πολιτικό κομμάτι. Για τον Althusser , το κράτος το πραγματώνει δύο συγκεκριμένες λειτουργίες, μία κατασταλτική και μία ιδεολογική (Althusser,1999). Μία τελείως διαφορετική προσέγγιση ακολουθεί ο Durkheim, ο οποίος αφήνει στην άκρη τις πολιτικές και οικονομικές σκοπιμότητες, και εστιάζει στην τιμωρία ως μία μορφή κοινωνικής αλληλεγγύης η οποία προστατεύει την κοινωνική συνοχή. Σύμφωνα με την θεώρηση του, η ποινή επιβάλλεται από το κοινωνικό σώμα, για να αποκατασταθεί η ηθική της συλλογικότητας, την οποία ο παραβάτης έσπασε. Η τιμωρία είναι μία πραγμάτωση των ηθικών αξιών που συγκροτούν και κρατούν ενωμένη την κοινωνία. Δεν είναι μία πρακτική εκδίκησης, που επιβάλλεται από έναν καταπιεστικό κρατικό μηχανισμό, είναι το “όπλο” της κοινωνίας με το οποίο προστατεύει τον εαυτό της, μία κοινωνική αντίδραση που εκφράζει την αποδοκιμασία της. Ο Durkheim εδώ αγνοεί τους άλλους παράγοντες που καθορίζουν την τιμωρία, καθώς εστιάζει στο συλλογικό πνεύμα μίας ιδανικής κοινωνίας, αλλά η μελέτη αυτή είναι η μόνη που ασχολείται τόσο βαθιά με τις κοινωνικές πτυχές στο πεδίο των ποινικών πρακτικών (“Theories of Punishment: Durkheim and Marxist”, 2018). Ο Elias εισάγει το στοιχείο του πολιτισμού στην έρευνα για το πως λειτουργεί το ποινικό σύστημα. Σύμφωντα με τον ίδιο, η τιμωρία είναι πολιτισμικό φαινόμενο καθώς σε κάθε κοινωνία το ποινικό σύστημα επηρεάζεται από το τι θεωρείται πολιτισμικά ως αποδεκτό και ηθικά σωστό. Οι συμπεριφορές που η κοινωνία θεωρεί ζωώδεις, όπως το σεξ, η βία, η τρέλα, απομονώνονται σε ξεχωριστούς χώρους, όπως οι φυλακές, ως ένδειξη πολιτισμού.

43

Η προσέγγιση που έχει όμως επικρατήσει περισσότερο μέχρι και σήμερα όσων αφορα τον ποινικό εγκλεισμό είναι αυτή του Foucault. Ο Foucault ανέλυσε και αιτιολόγησε το τι είναι η τιμωρία, γιατί χρησιμοποιείται, που εφαρμόζεται και εν τέλει πως ακριβώς εφαρμόζεται. Υπόβαθρο όμως για την ανάλυση και εξέλιξη της σκέψης του, αποτέλεσε ο Nietzsche. Για τον τελευταίο, η δύναμη είναι η κινητήριος δύναμη της κοινωνίας σε κάθε εποχή. Οι μορφές της αλλάζουν ανάλογα με τον σκοπό που πρόκειται να εξυπηρετήσουν, αλλά όλοι οι σκοποί προέρχονται από μια δύναμη που κατάφερε να κυριαρχήσει πάνω σε ένα αδύναμο σύνολο, στο οποίο επέβαλε μετά μία λειτουργία που εξυπηρετούσε την ίδια (Νίτσε, 2001). Ο Foucault αντιμετωπίζει το ποινικό σύστημα ως ένα μηχανισμό που γεννά μορφές κοινωνικού ελέγχου. Σύμφωνα με τον ίδιο, το ποινικό σύστημα γεννά μία εξουσία που αναγκάζει την κοινωνία να μπει σε μία λογική ελέγχου και επιτήρησης, χρησιμοποιώντας επιστημονικές πρακτικές και ορθολογισμό. Για να μελετήσει το γιατί ο ποινικός εγκλεισμός επικράτησε ως βασική λογική του ποινικού συστήματος, εισάγει το τρίπτυχο γνώση-εξουσία- πειθαρχία. Σύμφωνα με τον Λυριντζή (1995,σ.5) “Η εξουσία παράγει γνώση, η γνώση διαμορφώνει την αλήθεια και όπου παράγεται αλήθεια ασκείται εξουσία.” Όλοι οι μηχανισμοί εξουσίας, όπως και ο ποινικός εγκλεισμός, βασίζονται σε πεδία γνώσης. Η εξουσία και γνώση προυποθέτουν η μία την άλλη για να υπάρξουν. Η φυλακή είναι σαφές για τον Foucault ότι έχει αποτύχει ως ποινική πρακτική, αλλά έχει πετύχει ως πολιτική, καθώς μπορεί έτσι να περιορίζει συμπεριφορές, ιδέες και απόψεις ορίζοντας τες ως εγκληματικές/παραβατικές. Μπορεί έτσι να ελέγξει και να χειραγωγήσει ολόκληρα κομμάτια της ανθρώπινης συμπεριφοράς που δυνητικά την απειλούν, όπως η σεξουαλικότητα. Η φυλακή είναι μόνο ένα μέρος της εφαρμογής της δύναμης της εκάστοτε εξουσίας (Foucault, 1975). Επομένως, από τα παραπάνω έργα προκύπτει ότι ο ποινικός εγκλεισμός συνδέεται άμεσα με την οικονομία και την αγορά εργασίας μιας κοινωνίας (Rüsche & Kirchheimer και Melossi & Pavarini), ενώ η λειτουργία του έχει και έναν έντονο ιδεολογικό ρόλο (Althusser). Επίσης, ο ποινικός εγκλεισμός κρύβει μία ηθική συλλογικότητας σε οργανωμένες κοινωνίες (Durkheim ) ενώ έχει και πολιτισμικό ρόλο (Elias). Τέλος, η τιμωρία είναι μία κοινωνική πρακτική που αντικατοπτρίζει την εξουσία και την δύναμη των ισχυρών μελών της κοινωνίας (Nietzsche & Foucault).

44

Κεφάλαιο 2.2.3 Η ψυχολογική προσέγγιση της τιμωρίας

Η συζήτηση για τον σκοπό και την χρησιμότητα της ποινής έχει απασχολήσει για πολλά χρόνια την επιστημονική κοινότητα των ψυχολόγων αλλά και ψυχιάτρων. Η Φωτάκη (1980) αναφέρει ότι σύμφωνα με τον Menninger, γνωστό ψυχίατρο στις Η.Π.Α, “το σύνολο των εγκλημάτων, των τελεσθέντων υφ όλων των μέχρι σήμερον εγκλεισθέντων εις τας φυλακάς εγκληματιών, δεν προκάλεσε τόση κοινωνικήν ζημίαν, όσην τα εγκλήματα τα τελεσθέντα κατά των εγκληματιών (δια της τιμωρήσεως αυτών)”(Ανδρουλάκης, 2005). Με αυτή την άποψη ανοίγει μια μεγάλη συζήτηση για το πνεύμα και τις επιπτώσεις της ποινής. Η ψυχολογία διερευνά την σύνδεσή της με την ελευθερία της βούλησης του ατόμου αλλά και με την ευθύνη αυτού. Οι απόψεις διαφέρουν ανάλογα με την σχολή που μελετάται κάθε φορά. Από την πλευρά των κλασσικών ψυχαναλυτών, ο Alexander F. θεωρεί την ποινή μέρος της ευθύνης του ατόμου, η οποία είναι απαραίτητη για την κοινωνία. Στο ίδιο πλαίσιο και ο Moser T. θεωρεί την ευθύνη αναφαίρετο στοιχείο βελτίωσης της κοινωνίας, αλλά ζητά τον εννοιολογικό επαναπροσδιορισμό της, καθώς θεωρεί ότι η ποινή όπως την ξέρουμε έχει έντονο μέσα της το στοιχείο της ενοχής, κάτι που πρέπει να απολέσει. Προτείνει επίσης την δημιουργία ενός νέου συστήματος εφαρμογή της ποινής, με θεραπευτικό και όχι τιμωρητικό χαρακτήρα. Από μία πιο ανθρωποκεντρική μεριά, ο γνωστός βιεννέζος ψυχίατρος Frankl E. V. οικοδομεί τη θεωρία του πάνω στην παραδοχή ότι το πιο σημαντικό για το άτομο είναι η συνειδητοποίηση του σκοπού ζωής και της ευθύνης του. Με βάση αυτό, θεωρεί ότι η ποινή πρέπει να περιλαμβάνει ψυχοθεραπευτική βοήθεια προκειμένου το άτομο να βρει τον σκοπό ζωής του και να αναπτύξει το αίσθημα της ευθύνης. Σημαντική είναι επίσης η συνεισφορά του Szondi, L. και του Gschwind, M., οι οποίοι τονίζουν τη σχέση των ψυχικών τάσεων που έχει το άτομο με το βιολογικό υπόβαθρό του, τα κληρονομικά και επίκτητα χαρακτηριστικά του. Αυτά σε συνδυασμό με την ικανότητα επιλογής και την ελευθερία του ατόμου, μπορούν να βοηθήσουν στην επανένταξη του παραβάτη στην κοινωνία. O Danner, M. επίσης ασχολείται με το πως οι περιορισμοί και τα συναισθήματα επιδρούν στην ελεύθερη βούληση του ατόμου και πως αυτό επηρεάζει την ικανότητά του για ανάληψη ευθύνης. Διερευνώντας τα παραπάνω στο πλαίσιο της ευθύνης απέναντι στο κοινωνικό σύνολο, καταλήγει στο ότι η ποινή είναι απαραίτητη, αλλά επιβάλλεται η ύπαρξη ενός συστήματος καθοδήγησης του ατόμου προς μία υπεύθυνη συμπεριφορά. (Φωτάκη,1980)

45

Όλες οι παραπάνω απόψεις, αν και έχουν διαφορές, συγκλίνουν στο γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι ένα ελεύθερο ον, με ικανότητα επιλογής και αίσθημα ευθύνης. Όταν επιλέγει πράξεις που έχουν χαρακτηριστεί παραβατικές από την κοινωνία, τότε η ποινή είναι επιβάλλεται να υπάρχει. Πρέπει όμως να συνδυάζεται με μεθόδους αναπροσαρμογής της συμπεριφοράς του ατόμου, και βοήθειας για την ομαλή επανένταξή του, αναλαμβάνοντας σταδιακά ευθύνες. Ο Mellon (2007), μελετώντας την ποινή υπό το πρίσμα της ψυχολογίας της μάθησης, αναγνωρίζει ότι η ποινή λειτουργεί σαν μία αρνητική ισχυροποίηση, που έχει τη δυνατότητα να διαμορφώσει τη συμπεριφορά του ατόμου. Επειδή όμως έχει αρνητικό πρόσημο, μπορεί μόνο να δείξει στο άτομο τι δεν πρέπει να κάνει, λειτουργεί δηλαδή αποτρεπτικά. Το άτομο μαθαίνει ότι αν δεν έχει ορισμένες συμπεριφορές δεν θα του επιβληθεί η ποινή, δεν μαθαίνει όμως με τι συμπεριφορές να αντικαταστήσει τις αποδοκιμαζόμενες. Η ποινή λοιπόν είναι ελλιπής, καθώς δεν περιλαμβάνει μεθόδους μάθησης επιτρεπτών συμπεριφορών. Χωρίς αυτές, είναι αδύνατη η αναμόρφωση του ατόμου. (Mellon, 2007) Επίσης, είναι σημαντική η κατανόηση του ότι όταν ασκείται η τιμωρία σε ένα άτομο, δεν τιμωρείται το άτομο, αλλά οι συμπεριφορές του και αυτό είναι που καθορίζει την επανεμφάνιση αυτών των συμπεριφορών. Σύμφωνα με τον Mellon (2007 ) “η τιμωρία δημιουργεί αντανακλαστικά και μορφοποιεί τη συμπεριφορά με μοναδικό τρόπο.” Η τιμωρία προκαλεί στο άτομο σωματική υπερδιέγερση (αύξηση της εφίδρωσης, επιτάχυνσης της αναπνοής μέχρι και ταχυκαρδία και πόνο στην καρδιά), αλλά και έντονα αντανακλαστικά φόβου, άγχους ή ενοχής. Ο Haney (2002) αναφέρει ότι τα παραπάνω συμβαίνουν διότι προκαλείται διέγερση του συμπαθητικού τομέα του αυτόματου νευρικού συστήματος. Αυτό μπορεί να συμβεί και μετά το τέλος της τιμωριτικής περιόδου, άσχετα με το αν το άτομο θα έχει ξανά παραβατική συμπεριφορά. Ο ψυχισμός του επηρεάζεται βαθιά, τραυματίζεται από την τιμωρία. Σε περίπτωση που βρεθεί σε ένα μέρος ή κατάσταση όπου οι συνθήκες είναι παρόμοιες με αυτές όπου εκτελούνταν η τιμωρία, το συμπαθητικό του σύστημα ενεργοποιείται, προκαλώντας όλα τα παραπάνω. Κάτι τέτοιο έχει άμεσες συνέπειες στην ποιότητα ζωής του ατόμου, καθώς θα αρχίσει να αποφεύγει οτιδήποτε προκαλεί την ανάμνηση της τιμωρίας.

46

Δεδομένου του ότι η ύπαρξη της γενίκευσης είναι αποδεδειγμένη στην ψυχολογία, το άτομο θα αρχίσει να αποφεύγει ακόμη και πράγματα που δεν σχετίζονταν με την τιμωρία αυτή καθαυτή, όπως για παράδειγμα το περιβάλλον που εφαρμοζόταν, προκειμένου να αποφύγει αυτά τα συναισθηματικά αντανακλαστικά, όπως επισημαίνει ο Mellon (2005). Για να γίνει κατανοητό το παραπάνω, αναφέρεται το παράδειγμα ενός παιδιού που ζωγραφίζει στους τοίχους του σπιτιού του, το οποίο είναι απαγορευμένο από τους γονείς του. Όταν το παιδί τιμωρείται γι αυτό, είτε σωματικά είτε λεκτικά, του δημιουργούνται ενοχές και φόβος γι αυτή του την πράξη. Μετά από αυτό, το παιδί δεν θα ξανα ζωγραφίζει στους τοίχους, αλλά το πιο πιθανό είναι ότι δεν θα ξανα ζωγραφίσει γενικά ούτε θα ασχοληθεί με κάποια παρόμοια δραστηριότητα, για μην προκληθεί σε αυτό ο φόβος και οι ενοχές που βίωσε κα΄τα την τιμωρία (Mellon, 2005). Σύμφωνα με τον Παπαστάμου (2008) , η τιμωρία δεν μειώνει απαραίτητα την εκδήλωση της παραβατικής συμπεριφοράς. Αυτό συμβαίνει γιατί από τη μία προκαλεί φόβο, αλλά δεν βοηθάει το άτομο να κατανοήσει και να συνειδητοποιήσει το λάθος του, ώστε να μην θελήσει να το επαναλάβει. Αντίθετα, επειδή η τιμωρία προσπαθεί να εξαλείψει μία πράξη, με βίαιο και εκδικητικό τρόπο, μπορεί τελικά αντί να εξαφανίσει την συμπεριφορά που πυροδότησε αυτή την πράξη, να δημιουργήσει τα κατάλληλα πλαίσια ώστε η συμπεριφορά να συνεχίσει να συμβαίνει αλλά να μην σχετίζεται με την τιμωρία. Μία παράκαμψη δηλαδή της τιμωρίας, προκειμένου να μην υπάρχουν οι συνέπειες της παραβατικής συμπεριφοράς. Ουσιαστικά, δεν εξαλείφει το φαινόμενο, αλλά αναγκάζει το άτομο να βρει τρόπους να μην υποστεί την ποινή, συνεχίζοντας το έγκλημα. Επίσης, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (2016), οι συνέπειες της τιμωρίας ευθύνονται για πολλαπλές ψυχικές διαταραχές των φυλακισμένων. Σύμφωνα με τους Griffith & Steptoe (2000), η τιμωρητική διάθεση του εγκλεισμού, συμβάλλει καθοριστικά στην επιδείνωση της ψυχοπαθολογίας του ατόμου, γεγονός που το επηρεάζει ακόμα και όταν αποφυλακιστεί. Μία έρευνα από τους Nurse et al το 2003, έδειξε ότι στις φυλακές, οι ψυχικές ασθένειες επηρεάζουν το 14% των ανδρών και το 7% των γυναικών, ενώ στον υπόλοιπο πληθυσμό το ποσοστό αυτό είναι στο 0,5%.

47

Στο παραπάνω κεφάλαιο μελετήθηκε η έννοια του εγκλεισμού, και κατ επέκταση η έννοια της τιμωρίας. Η δεύτερη μελετήθηκε τόσο από φιλοσοφική, κοινωνιολογική αλλά και ψυχολογική σκοπιά. Συμπερασματικά, όλοι οι παραπάνω κλάδοι συνηγορούν στο γεγονός ότι η τιμωρία είναι μία παθογόνος μορφή ποινής, και δεν διευκολύνει τη λειτουργία του ποινικού συστήματος, ούτε επιφέρει τα επιθυμητά αποτελέσματα. Αντίθετα, δημιουργεί προβλήματα που είναι αδύνατο να επιλυθούν, σε ανθρώπους ήδη τραυματισμένους, οι οποίοι μετά επιστρέφουν στην κοινωνία, χωρίς να έχουν επιλύσει τις παραβατικές τους συμπεριφορές, και μάλιστα πολλές φορές σε χειρότερη κατάσταση από ότι πριν τον εγκλεισμό τους. Η βελτίωση αυτών των ανθρώπων δεν μπορεί να προκύψει από την τιμωρία, καθώς βασίζεται σε λάθος αρχές, αυτές της εκδίκησης και της ανταπόδοσης, και όχι της αποκατάστασης και της επανόρθωσης. Η ύπαρξη της ποινής όμως, είναι απαραίτητη για την κοινωνική συνοχή, αλλά πρέπει να βασίζεται στην αναμόρφωση και την βελτίωση του ατόμου.

εικόνα 13 : mental ilness and prison : a door always turning sketch unknown

48

Κεφάλαιο 3 Ιστοριογραφία : ο θεσμός της φυλακής πριν τον 18ο αιώνα

Σύμφωνα με τον Κωστή (1862) “Η φυλακή αποτελεί τον οργανωμένο χώρο, όπου εκτίεται με στέρηση της ελευθερίας ενός ατόμου, η ποινή της φυλάκισης, που αποτελεί την κυρίαρχη ποινική κύρωση στη Δύση.” Επιχειρώντας μία ιστοριογραφία της φυλακής, ανατρέχουμε στις πρώτες ενδείξεις του θεσμού, σε κείμενο του Ηροδότου, όπου συναντάμε περιπτώσεις κράτησης σε περιορισμένο χώρο, από ηγεμόνες και βασιλείς, είτε για να διασφαλίσουν την κυριαρχία τους από αντιπάλους, είτε για να μπορέσουν να αξιολογήσουν το ποιος λέει την αλήθεια σε μία διαφωνία των υπηκόων τους. Βίβλος : Αργότερα στη Βίβλο, συναντάμε πολλές μορφές πρώιμων τύπων φυλάκισης. Οι κυριότερες μορφές είναι : η καταναγκαστική εργασία για λογαριασμό του ηγεμόνα, η προσωρινή κράτηση με σύντομη διάρκεια μέχρι να αποφασιστεί η τύχη του κρατούμενου, η αόριστη κράτηση (τα παραδείγματα της Βίβλου δείχνουν ότι αυτού του τύπου η κράτηση τελειώνει με την αυτοκτονία του έγκλειστου), και η κράτηση με σκοπό την εγκατάλειψη και επομένως την εξόντωση (συνήθως σε περιπτώσεις προφητών). Στα βιβλικά χρόνια, η κράτηση δεν γίνεται σε μέρη προορισμένα γι αυτό το σκοπό, αλλά σε μέρη με άλλες χρήσεις. Επίσης υπάρχουν αναφορές, όπου ο βασιλιάς διατάζει ελάχιστες ποσότητες φαγητού, ως επιπλέον τιμωρία του κρατούμενου. Μέχρι εδώ, η διαδικασία της φυλάκισης έχει μορφή διαταγής του ηγεμόνα. (Αρχιμανδρίτου,2012)

εικόνα 14 : Ο Ιερεμίας φυλακίζεται στην Ιερουσαλήμ, κάτω από την κατηγορία της λιποταξίας - Βιβλική περιγραφή

49

Κλασική Αθήνα : Περνώντας στην κλασική Αθήνα, βλέπουμε μία τελείως διαφορετική λογική και προσέγγιση. Μέχρι τον 6ο αιώνα, η φυλάκιση δεν αποτελεί αυτοτελή ποινή. Η πιο συνήθης ποινή είναι η χρηματική, για τους ελεύθερους πολίτες. Για τους δούλους επιφυλάσσεται μαστίγωση και φυλάκιση με σωματικά δεσμά, κάτι που δεν εφαρμόζεται στου Αθηναίους, καθώς είναι αδιανόητη η ταπείνωση του σώματος ενός ελεύθερου πολίτη, σύμφωνα με τον Δημοσθένη. Ο Foucault (1975) αναφέρει, ότι ο εγκλεισμός λοιπόν χρησιμοποιείται είτε ως μέσο διασφάλισης της καταβολής της χρηματικής ποινής, είτε ως μέσο πίεσης των οφειλετών μέχρι να εξοφλήσουν το χρέος τους, είτε ως συμπληρωματική ποινή που αποσκοπεί στον κοινωνικό στιγματισμό. Επίσης, αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι σταδιακά η αθηναϊκή κοινωνία περνά από την αποβολή του παραβάτη από το κοινωνικό σύνολο στην εσωτερική απορρόφηση των παραβατών, δημιουργώντας έτσι τους πρώτους επανορθωτικούς μηχανισμούς και τρόπους επανένταξης. Άλλο ένα στοιχείο που διακρίνουμε για πρώτη φορά στην Αθήνα, είναι το γεγονός ότι οι αποφάσεις που αφορούν την ποινή των πολιτών λαμβάνονται δημοκρατικά. Τα σώματα που έχουν το δικαίωμα να συλλάβουν και να φυλακίσουν είναι οι Ένδεκα και η Βουλή, σώματα εκλεγμένα δημοκρατικά. Όσων αφορά τις συνθήκες μέσα στο περιβάλλον των φυλακών, ξέρουμε από την περίπτωση της φυλάκισης του Σωκράτη, ότι οι φυλακισμένοι δεν είναι αποκομμένοι από τον έξω κόσμο, αντίθετα επιτρέπονται οι πολύωρες επισκέψεις από συγγενείς και φίλους, καθώς και η προμήθεια αγαθών προς τον έγκλειστο. Η λήψη αποφάσεων μέσα στη φυλακή γίνεται με ψηφοφορία, δείχνοντας ότι η ισηγορία που χαρακτηρίζει την κοινωνία υπάρχει ακόμη και εκεί. Επίσης, ένα στοιχείο που καταδεικνύει τον πολιτισμό της κλασικής Αθήνας, είναι το ότι οι έγκλειστοι δικαιούνται έξοδο από την φυλακή για να παρακολουθήσουν μεγάλες θρησκευτικές εορτές. Βλέπουμε λοιπόν ότι οι φυλακές της Αθήνας είναι μία μικρογραφία της δημοκρατικής κοινωνίας, όπου τα δικαιώματα του ελεύθερου πολίτη μένουν ακέραια. Παρόλα αυτά, η θανατική ποινή εφαρμόζεται την κλασική Αθήνα.(Foucault,1975) εικόνα 15 : Ο Σωκράτης στην φυλακή

50

Σύμφωνα με την Αρχιμανδρίτου (2012), ο πρώτος που εισήγαγε την έννοια του σωφρονισμού ήταν ο Πλάτωνας, στο έργο του “Νόμοι”. Επάνω σε αυτή τη λογική στηρίχθηκε και η εξέλιξη του σύγχρονου συστήματος επανορθωτικής δικαιοσύνης. Για τον Πλάτωνα, το έγκλημα αποτελεί μία ασθένεια που επομένως χρήζει θεραπείας. Γι αυτό και το ποινικό σύστημα που περιγράφει επιχειρεί είτε να θεραπεύσει αυτούς που είναι ικανοί να αλλάξουν και να βελτιωθούν, είτε να αποτρέψει άλλους να καταφύγουν σε παραβατικές συμπεριφορές, είτε να αδρανοποιήσει αυτούς που αδυνατούν να θεραπευτούν. Περιγράφει τρεις διαφορετικές φυλακές, η καθεμία με άλλο σκοπό : η πρώτη αφορά τους περισσότερους κρατούμενους. Η δεύτερη, γνωστή και ως Σωφρονιστήριον, αφορά τους κρατούμενους που έχουν προοπτική επανενταξης και εκεί επιχειρείται η αναμόρφωσή τους, ενώ η τρίτη προορίζεται γι αυτούς που δεν μπορούν να θεραπευτούν και επομένως να επιστρέψουν στην κοινωνία, οπότε είναι στο περιθώριο. Εδώ αξίζει να μελετήσουμε την χωροταξική επιλογή των χώρων αυτών. Σύμφωνα μς τον Δημόπουλο (2003), ο Πλάτωνας τοποθετεί την πρώτη φυλακή στο κέντρο της πόλης, στην αγορά, όπου γίνεται η απλή φυλάκιση. Είναι μέσα στον αστικό ιστό, χωρίς να διαχωρίζεται από την πόλη, πετυχαίνοντας έτσι τον μικρότερο δυνατό αποκλεισμό από το κοινωνικό σύνολο, κάνοντας ακόμα πιο εύκολη την επιστροφή σε αυτό. Η δεύτερη, βρίσκεται μέσα στην πόλη αλλά όχι στο κέντρο, επιδιώκοντας έτσι επαφή με την πόλη και μειώνοντας το αίσθημα του αποκλεισμού, αλλά όχι τόσο στενή, για να μπορέσει να επιτευχθεί και ο στόχος του σωφρονισμού. Εδώ υπάρχει η δυνατότητα να επιστρεψει το άτομο πίσω στην κεντρική φυλακή μόλις σωφρονιστεί, υπάρχει δηλαδή η προοπτική. Η τρίτη τοποθετείται έξω από την πόλη, καθώς περιέχει αθεράπευτα άτομα, τα οποία τιμωρούνται μέσα από την παντοτινή αποκοπή τους από τον κοινωνικό ιστό.(Αρχιμανδρίτου,2012)

51

Αρχαία Ρώμη : Η Αρχιμανδρίτου (2012) αναφέρει ότι επόμενη σημαντική στάση στη μελέτη του θεσμού της φυλακής, είναι στην αρχαία Ρώμη. Ο ποινικός νόμος που θεσπίζεται εδώ, δεν αναγνωρίζει τη φυλάκιση ως μορφή ποινής, για τους ελεύθερους πολίτες. Η φυλακή είναι τόπος κράτησης, προσωρινής, αλλά όχι τιμωρίας. Κρατούνται εκεί όσοι πρόκειται να εκτελεστούν, όσοι περιμένουν να κριθούν από τις αρχές για κάποιο αδίκημα που έπραξαν, όσοι απειλούν την δημόσια τάξη ή όσοι αναμένουν τα βασανιστήρια. Ο ρόλος της είναι καθαρά βοηθητικός. Παρόλα αυτά, υπάρχουν πολλά είδη ποινών, ιδιαίτερα σωματικών. Σύμφωνα με τον Δημόπουλο (2003), οι χώροι εγκλεισμού της αρχαίας Ρώμης δεν είναι μόνο οι φυλακές, που είναι σχεδιασμένες για την κράτηση των ατόμων, υπήρχαν και τα λατομεία. Τα λατομεία επιτρέπουν την κράτηση μεγαλύτερου αριθμού ατόμων, και η χρήση τους γίνεται γνωστή μετά τον 2ο αιώνα π.Χ. Οι χώροι αυτοί είναι πολύ συχνά χώροι εκτέλεσης της θανατικής ποινής, ακόμα κι αν αυτό δεν έχει αποφασιστεί για τους κρατούμενους, λόγω των συνθηκών κράτησης και της ασιτίας. Όσων αφορά την χωροταξική διαταξη της φυλακής, ξέρουμε ότι χωρίζεται σε δύο μέρη. Το εξωτερικό ή το επάνω μέρος είναι αυτό που οι κρατούμενοι μπορούν να συναντήσουν τους αγαπημένους τους και να έρθουν σε επαφή με τα στοιχεία της φύσης, ενώ το εσωτερικό που είναι συνήθως υπόγειο, είναι ο χώρος κράτησης μέχρι την εκτέλεση των ποινών. Στην αρχαία Ρώμη, η δικαιοσύνη είναι ανταποδοτική και εκδικητική. Στη μετάβαση από την Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία προς τη Βυζαντινή, χάνεται σταδιακά η ποινή της εξορίας, η οποία χρησιμοποιούνταν πολύ συχνά. Τη θέση της έρχεται να πάρει η φυλάκιση, ως αυτόνομη πλέον ποινή. (Αρχιμανδρίτου,2012)

εικόνα 16 : The Carcer - προσωρινή κράτηση όσων πρόκειται να εκτελεστούν

52

Βυζάντιο : Σύμφωνα με τον Δημόπουλο (2003), το Βυζάντιο πλέον η φυλάκιση είναι η βασική ποινή. Εδώ έχουμε για πρώτη φορά ακριβή ορισμό της κάθε ποινής, για κάθε διαφορετικό έγκλημα. Οι φυλακές είναι δημόσιες, όπου κρατούνται όσοι καταδικάζονται από την δικαιοσύνη ή από κάποιον άρχοντα. Υπάρχουν όμως και ιδιωτικές φυλακές, είτε σε υπόγεια κατοικιών είτε σε έρημες εκτάσεις, όπου κάποιος ιδιώτης τιμωρεί το άτομο που θεωρεί ότι τον έβλαψε. Οι ιδιωτικές φυλακές είναι παράνομες, και διώκονται. Επίσης υπάρχει διάκριση στη μεταχείριση των κρατούμενων, ανάλογα με το μέγεθος του εγκλήματος ή και την ποινική του κατάσταση. Η Αρχιμανδρίτου (2012) επίσης αναφέρει ότι η φυλακή χωρίζεται σε δύο μέρη, το εσώτερο μέρος, όπου οι συνθήκες είναι κακές και δεν υπάρχει φυσικός φωτισμός, και στο εξώτερο μέρος που φωτίζεται από φυσικό φως. Στις μεγάλες εορτές, όπως το Πάσχα, οι περισσότεροι κρατούμενοι δικαιούνται να βγουν από τη φυλακή. Οι βυζαντινές φυλακές χαρακτηρίζονται από απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης, όπως και οι ρωμαϊκές. (Αρχιμανδρίτου,2012) Μεσαίωνας : Κατά τον ευρωπαϊκό Μεσαίωνα, ο θεσμός της φυλακής εξελίσσεται με τα χρόνια. Μέχρι τον 13ο αιώνα αποτελεί τρόπο κράτησης μέχρι τη δίκη ή μέσο εξαναγκασμού για να επιτευχθεί μία πράξη (συνήθως χρηματική πληρωμή). Από τον 13ο αιώνα, δημιουργούνται δημόσιες φυλακές, ώστε να εξαλειφθεί η ιδιωτική εκδίκηση. Σε αυτές βλέπουμε τρεις κατηγορίες : φυλακές προσωρινής κράτησης ή κράτησης μέχρι την εκτέλεση κάποιας άλλης ποινής, φυλακές για λόγους εξαναγκασμού και φυλακές που λειτουργούν ως ποινικό μέσο. Η φυλάκιση κατά τα χρόνια του Μεσαίωνα αποτελεί το μεταβατικό στάδιο των σωματικών-θανατικών ποινών στις φυλακές που αργότερα θα λειτουργήσουν ως σωφρονιστήρια. (Morris & Rothman,1998)

εικόνα 17 : Debtor’s Prison - Μεσαίωνας

53

Σύμφωνα με τον Foucault (1975), στα χρόνια που ακολούθησαν, αυτά της Ιεράς Εξέτασης, η φυλακή συνδέθηκε με κολαστήριο. Για τις φυλακές αυτής της εποχής φαίνεται να αποτέλεσε έμπνευση η εκκλησιαστική φυλακή. Η φυλάκιση είναι η αυστηρότερη ποινή της εκκλησίας σε αυτή την περίοδο και επιβάλλεται πολύ συχνά. Οι φυλακές χωρίζονται σε μόνιμες και προσωρινές. Στις μόνιμες εντοπίζουμε δύο είδη φυλάκισης, ένα πιο ήπιο όπου ακολουθείται η μοναστική λογική με αλλεπάλληλα κελιά συνδεδεμένα μεταξύ τους, και ένα πιο σκληρό, με στενά και σκοτεινά κελιά όπου οι κρατούμενοι είναι δεμένοι από τα πόδια. Υπάρχει και ένα τρίτο είδος, το οποίο θεωρείται κάτεργο περισσότερο, όπου οι κρατούμενοι είναι δεμένοι από όλα τα άκρα. Στις προσωρινές φυλακές, που βρίσκονται οι ύποπτοι, οι συνθήκες είναι απάνθρωπες και βασανιστικές, αλλά δεν έχουμε αρκετές περιγραφές, καθώς όποιος έφευγε έπαιρνε όρκο να μην αποκαλύψει τις εμπειρίες του. (Foucault,1975)

εικόνα 18 : Βασανιστήρια στις φυλακές του Μεσαίωνα

εικόνα 19 : Stella in Prison - Francois-Marius Granet

54

Κεφάλαιο 3.1 Η μεταρρύθμιση του 18ου αιώνα

Σύμφωνα με τον Αλεξιάδη (2001), μετά τα χρόνια του Μεσαίωνα και τις φυλακέςκολαστήρια, με απάνθρωπες και βάναυσες συνθήκες τόσο διαβίωσης αλλά και τιμωρίας, μπαίνοντας στον 18ο αιώνα, οι Μεταρρυθμιστές έρχονται για να φέρουν μία νέα προσέγγιση, αυτή της αναμόρφωσης των κρατουμένων. Η προσέγγιση αυτή βασίζεται στην φιλοσοφία και την λογική του Πλάτωνα, όπως διατυπώθηκε στους Νόμους, η οποία όμως δεν αναφέρεται σε συγκεκριμένη μέθοδο αναμόρφωσης. Οι Μεταρρυθμιστές, παρόλο που ακολουθούν διαφορετικές προσεγγίσεις, συμφωνούν ότι για τους περισσότερους εγκληματίες υπάρχει η δυνατότητα αναμόρφωσης, και μάλιστα θεωρούν ότι αυτή δεν είναι ο σκοπός της ποινής αλλά ένα μέσο για να αποφευχθεί η μελλοντική τέλεση εγκλημάτων, που θα έπρεπε να είναι και ο στόχος του ποινικού συστήματος. Σύμφωνα με τον Δημόπουλο (2003), οι δύο κυριότεροι εκπρόσωποι αυτής της άποψης είναι ο John Howard και ο Jeremy Bentham. Και οι δυό εστιάζουν στην αλλαγή στο σώμα και την ψυχή του παραβάτη. Τότε έρχεται και η επιστήμη της Σωφρονιστικής να θέσει τα ζητήματα της αναμόρφωσης αλλά και του “άρρωστου” εγκληματία. Ο τρόπος εκτέλεσης της ποινής εξαρτάται από το περιεχόμενό της και από τους στόχους που καλείται να ολοκληρώσει. Έτσι προκύπτουν δύο κατηγορίες σωφρονιστικών ιδρυμάτων,αυτά της κλειστής μεταχείρισης και αυτά της ανοιχτής. Τα συστήματα κλειστής μεταχείρισης είναι τέσσερα : Το πιο συνηθισμένο στα μεσαιωνικά χρόνια είναι κοινοβιακό, όπου οι κρατούμενοι διαμένουν όλοι μαζί σε πύργους και κάστρα ισχυρών. Αργότερα έρχεται το απομονωτικό. Ο πρώτος που εισάγει την ιδέα του απομονωτικού εγκλεισμού, και κατ επέκταση του ατομικού κελιού, είναι ο Hanway, το 1775. Η πρόταση αυτή αφορμάται από την μοναστική παράδοση.

εικόνα 20 Πανοπτικού

55

:

Οργάνωση

του

Σύμφωνα με τους Morris & Rothman (1998), στο ίδιο πνεύμα, ο Bentham το 1791, κάνει την ρηξικέλευθη πρόταση του σχεδίου του Πανοπτικού. Πρόκειται για την πρώτη πρόταση μιας κυκλικής φυλακής, όπου ο σκοπός είναι να υπάρχει θέαση όλων των μερών του κτιρίου από το κέντρο του, καθιστώντας έτσι δυνατό τον καθολικό έλεγχο του κτιρίου. Η φυλακή είναι ακτινοειδής και όλες οι ακτίνες καταλήγουν σε ένα κεντρικό σημείο, σχετικά υπερυψωμένο, όπου βρίσκονται οι φύλακες-επιτηρητές. Η συγκεκριμένη διάταξη του χώρου μπορεί να χρησιμοποιηθεί και σε άλλες εγκαταστάσεις πέρα από φυλακές, όπου είναι αναγκαία η καθολική επιτήρηση ανθρώπων. Για τον Bentham το σχέδιο αυτό είναι το μόνο εργαλείο για να επιτευχθεί η αναμορφωτική διαδικασία, και μάλιστα επιχειρεί να πείσει ότι είναι το κατάλληλο εργαλείο και για εγκαταστάσεις όπως νοσοκομεία, σχολεία, ψυχιατρεία, κάτεργα (Morris & Rothman,1998).

εικόνα 21 : το Πανοπτικό του Bentham σε κάτοψη, όψη και τομή

56

νοσοκομεία, σχολεία, ψυχιατρεία, κάτεργα (Morris & Rothman,1998). Σύμφωνα με τον Foucault (1975) όμως, το Πανοπτικό είναι το πλήρες σχέδιο ενός ολοκληρωτικού κοινωνικού ελέγχου. Παρόλο που το σχέδιο αυτό δεν χτίστηκε ποτέ, αποτέλεσε έμπνευση για τους σχεδιαστές, οι οποίοι στράφηκαν στη λογική του ακτινωτού σχεδιασμού σε σωφρονιστικά ιδρύματα. Στο σύστημα αυτό, οι κρατούμενοι παραμένουν έγκλειστοι σε ένα κελί συνεχώς, πέρα από τις φορές που βγαίνουν για να οδηγηθούν στο σχολείο ή την εκκλησία της φυλακής. Σύμφωνα με τον Κουράκη (2008), το απομονωτικό σύστημα υιοθετείται από πολλά ευρωπαϊκά κράτη (Ολλανδία, Σουηδία, Βέλγιο, Πρωσία, Γαλλία) μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα. Το μικτό ή ωβούρνειο σύστημα, προσπαθεί να συνδυάσει τα δύο προηγούμενα : οι κρατούμενοι μένουν στα κελιά την νύχτα, ενώ τη μέρα εργάζονται μαζί σε διάφορα εργαστήρια. Εφαρμόζεται το 1823, στο αμερικανικό σωφρονιστικό κατάστημα του Auburn. Το μικτό σύστημα βελτιώνει τα προβλήματα που προκάλεσε το απομονωτικό, κυρίως τις αυτοκτονίες, αλλά και εκμεταλλεύεται τους κρατούμενους ως φθηνή εργατική δύναμη. Στην Αμερική, σύμφωνα με τον Αλεξιάδη (2001), επικρατεί τελικά το μικτό, ενώ στην Ευρώπη το απομονωτικό, καθιστώντας σαφές ότι όντως οι φυλακές αντικατοπτρίζουν τις κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές και πολιτισμικές συνθήκες της εκάστοτε κοινωνίας. Τέλος το προοδευτικό σύστημα εμφανίστηκε στην Ιρλανδία μετά το 1850. Καθιερώνεται από τον Maconochie όταν επισκέπτεται τις φυλακές του Norfolk Island και έρχεται αντιμέτωπος με τις απάνθρωπες συνθήκες που επικρατούν εκεί. Εισάγει ένα σύστημα βαθμών, μέσα από το οποίο ο κρατούμενους κερδίζει πόντους με την καλή διαγωγή του και “εξαγοράζει” την ελευθερία του. Το σύστημα αυτό βασίζεται στην μετάβαση από το στάδιο της απομόνωσης σε αυτό της κοινής κράτησης και τέλος στην προσωρινή απόλυση. Η μετάβαση αυτή εξαρτάται από την διαγωγή το κρατούμενου. Είναι η πρώτη φορά που εισάγεται η έννοια της ευθύνης του εγκλείστου στο σωφρονιστικό σύστημα. Περαιτέρω εξέλιξη του προοδευτικού συστήματος αποτελεί το αναμορφωτικό σύστημα της Elmira, το οποίο ιδρύεται το 1876 από τον Brockway, ο οποίος για πρώτη φορά δίνει ιδιαίτερη σημασία στη μόρφωση και την εκπαίδευση των κρατούμενων, κάτι που θεωρεί θεμέλιο για την μετέπειτα επανένταξή τους αλλά και για την απομάκρυνσή τους από παραβατικές συμπεριφορές.

57

Σύμφωνα με τον Δημόπουλο (2003) και τον Αλεξιάδη (2001), το παρόν σύστημα εφαρμόζεται στην Ελλάδα από το 1911 εως και σήμερα, για καταδίκους με μακροχρόνιες ποινές. Μετά το τέλος του Ά Παγκοσμίου Πολέμου, οι κοινωνίες άρχισαν να αντιλαμβάνονται τα διάφορα προβλήματα που προκαλούν αυτά τα απόλυτα συστήματα, και άρχισε να υπάρχει η εξατομικευμένη αντιμετώπιση των διάφορων εγκληματιών, με διαφορετικές ποινές ανάλογα με την ανάγκη. Πλέον προβλέπονται φυλακές με διαφορετικούς σκοπούς και λειτουργίες, όπως φυλακές ανηλίκων, φυλακές γυναικών, υψίστης ασφαλείας, καταστήματα κράτησης ψυχικά διαταραγμένων ατόμων. Επίσης, σύμφωνα με τον Αλεξιάδη (2001), το σύγχρονο ποινικό σύστημα προβλέπει την ύπαρξη ανοικτών φυλακών, όπως είναι οι αγροτικές-βιομηχανικές φυλακές, όπου οι κρατούμενοι εργάζονται έξω από τη φυλακή. Πλέον η ποινική μεταχείριση στηρίζεται στη λογική της ιδιαίτερης μεταχείρισης ανάλογα με τα χαρακτηριστικά του κρατούμενου.

εικόνα 22 : Arkansas - Ανοιχτή αγροτική φυλακή του 1970

58

Κεφάλαιο 3.2 Η εισαγωγή της έννοιας της επανορθωτικής δικαιοσύνης στο σύγχρονο σωφρονιστικό σύστημα

Σύμφωνα με την Κουκουτσάκη (1999), η πιο συνήθης μορφή εγκλεισμού, και παράλληλα η πιο απόλυτη και αυστηρή, είναι η φυλάκιση, η οποία έχει χαρακτήρα αμιγώς υποχρεωτικό. Ο χώρος όπου πραγματώνεται αυτή η συνθήκη είναι η φυλακή. Σε αυτή, το πιο βασικό ανθρώπινο δικαίωμα, αυτό της ελευθερίας, παρακρατείται ως ποινή απέναντι στην παραβατική και άνομη συμπεριφορά. Οι φυλακές αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι κάθε κοινωνίας, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Οι μορφές τους μεταβάλλονται, όπως και οι συνθήκες, αλλά ο στόχος τους παραμένει αμετάβλητος : η τιμωρία του εγκλήματος. Με την πάροδο των αιώνων η δικαιοσύνη αλλάζει πρόσωπα, και το σωφρονιστικό σύστημα εκσυγχρονίζεται, αρχίζει να σέβεται την ‘ανθρώπινη ιδιότητα’, μία έννοια επίκτητη για κάθε άνθρωπο, μετά τον Διαφωτισμό (Foucault, 1975). Η κοινωνία έχει περάσει από τις φυλακές – κολαστήρια του μεσαίωνα και τα βασανιστήρια, στην πρώτη απόπειρα ποινικής δικαιοσύνης στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, στην επανορθωτική δικαιοσύνη του σήμερα (Foucault, 1975). Ο Foucault στο έργο του Επιτήρηση και τιμωρία αναφέρεται εκτενώς στο θεσμό της φυλάκισης. Σύμφωνα με τον Foucault, η φυλακή είναι το κατεξοχήν κατασταλτικό μέσο μιας εξουσίας που βασίζεται στην υποταγή των σωμάτων. Πραγματικά, μέχρι την μεταρρύθμιση της ποινικής δικαιοσύνης τον 18ο αιώνα, ο στόχος της τιμωρίας ήταν κατεξοχήν το σώμα, γι’ αυτό και η εκτεταμένη χρήση βασανιστηρίων. Το κομβικό σημείο έρχεται στα μέσα του 18ου αιώνα όπου η ποινική καταστολή στοχοποιεί το πνεύμα και την ψυχή. Σύμφωνα με τους Sherman & Strang (2007), την δεκαετία του 1970, για πρώτη φορά εφαρμόζεται μία νέα πρακτική με το όνομα επανορθωτική/αποκαταστατική δικαιοσύνη, στην υπόθεση ‘Elmira case’ στις ΗΠΑ. Πρόκειται για ένα ριζικά διαφορετικό είδος δικαιοσύνης από την ποινική. Βασίζεται στις αρχές της συμμετοχικής δημοκρατίας, της ισότητας, του σεβασμού, της αυτορρύθμισης και δίνει την ευκαιρία στο άτομο να εκφράσει όσα χρειάζεται. Σύμφωνα με την Αρτινοπούλου (2010), η αποκαταστατική δικαιοσύνη αντιμετωπίζει το έγκλημα ως βλάβη απέναντι στο θύμα και την κοινότητα, και όχι ως παράβαση του ποινικού νόμου, που επισύρει την ενοχή και την τιμώρηση. Είναι μία διαδικασία κατά την οποία ο θύτης και το θύμα έχουν την δυνατότητα να συζητήσουν το έγκλημα και να αποφασίσουν τον τρόπο που θα διορθωθεί (Αρτινοπούλου, 2010). Σε αντίθεση με την ποινική δικαιοσύνη, που είναι απρόσωπη, εδώ πρωταρχικό ρόλο έχει η ανάγκη και η γνώμη του θύματος.

59

Πολλές μελέτες έχουν αποδείξει ότι η συγκεκριμένη προσέγγιση μειώνει την πιθανότητα επανάληψης παραβατικής συμπεριφοράς. Σε μελέτη του 2007 φαίνεται επίσης ότι έχει υψηλότερα ποσοστά ικανοποίησης του θύματος και μεγαλύτερη μεταμέλεια από το μέρος του δράστη (Sherman L.W. & Strang H. 2007). Σύμφωνα με τον Newburn (2017), η επανορθωτική δικαιοσύνη είναι μια πρακτική την οποία έχουν ασπαστεί τα περισσότερα πολιτισμένα κράτη. Η πρακτική αυτή πέρασε και στο Ευρωπαϊκό Δίκαιο, με την οδηγία 2012/29/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για τα δικαιώματα, την υποστήριξη και την προστασία των θυμάτων εγκληματικών πράξεων. Η Αρτινοπούλου αναφέρει ότι στο ελληνικό δίκαιο, ενσωματώθηκε με τον παρακάτω ορισμό : ‘ως “αποκαταστατική δικαιοσύνη” νοούνται οποιεσδήποτε διαδικασίες μέσω των οποίων το θύμα και ο δράστης μπορούν, εφόσον δώσουν την ελεύθερη συναίνεσή τους, να συμμετέχουν ενεργά στην επίλυση των ζητημάτων που απορρέουν από την αξιόποινη πράξη με τη βοήθεια αμερόληπτου τρίτου’, με το Ν. 4478/2017 (Αρτινοπούλου, 2010). Θεωρείται η κατεξοχήν ανθρώπινη μορφή δικαιοσύνης, καθώς εστιάζει σε πρακτικές που σέβονται την ανθρώπινη ζωή και την αξιοπρέπεια του ατόμου, είτε πρόκειται για το θύμα είτε για τον θύτη. Στις κοινωνίες μας, το σωφρονιστικό σύστημα λειτουργεί με στείρες πρακτικές, οι οποίες εφαρμόζονται για εκατοντάδες χρόνια, έχοντας μία τυπολατρική προσέγγιση. Σύμφωνα με τον Zehr Η., η επανορθωτική δικαιοσύνη εστιάζει στο ποιος πληγώθηκε και πώς μπορεί να αποκατασταθεί. (Newburn,2017) Στην Ελλάδα, φαινομενικά, είναι ζωτικό κομμάτι του συστήματος. Σύμφωνα με την Στουραΐτη Α., δικηγόρο, διαπιστευμένη διαμεσολαβήτρια και ψυχοδραματίστρια, εξειδικευμένη σε βιωματικές τεχνικές της Επανορθωτικής Δικαιοσύνης, , στην πραγματικότητα “υπάρχουν ψήγματα επανορθωτικής δικαιοσύνης εντός του ποινικού μας συστήματος”. Ο πρωταρχικός στόχος είναι το να φαίνεται ότι έχει ενσωματωθεί η Ευρωπαϊκή Οδηγία 29/2012 που ορίζει ότι τα θύματα πρέπει να έχουν πρόσβαση σε επανορθωτικές πρακτικές. Το ίδιο συμβαίνει και στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, με εξαίρεση τα σκανδιναβικά κράτη.

60

Η Αρτινοπούλου (2010) αναφέρει ότι ακόμη και σήμερα, παρόλο που υπάρχουν εναλλακτικές μορφές δικαιοσύνης με πιο ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα και με πρωταρχικό μέλημα την λύση του προβλήματος, τις περισσότερες φορές επιλέγεται η τιμωρία και όχι η αποκατάσταση του παραβάτη. Αν και το σύστημα έχει εξελιχθεί και οι κοινωνίες μας μετά τον Διαφωτισμό και την πρόοδο στο κομμάτι των ανθρωπίνων δικαιωμάτων δεν είναι ίδιες, η φυλακή έχει έντονο, αν όχι αποκλειστικό, τον χαρακτήρα της τιμωρίας. Η κοινωνία λειτουργεί συνειδητά και ασυνείδητα εκδικητικά, ρίχνοντας όλο το βάρος της ενοχής στον παραβάτη, και κατά συνέπεια τον τιμωρεί. Δεν αναλογίζεται την ευθύνη της κοινωνίας για την κατάληξη του ατόμου στο έγκλημα. Ούτε και απασχολείται για τις συνθήκες διαβίωσης και κράτησης των παραβατών. Για το μεγαλύτερο μέρος του κοινωνικού συνόλου, οι συνθήκες των φυλακών και ο τρόπος μεταχείρισης των κρατουμένων είναι ένα θέμα μακρινό, χωρίς καμία αξία για την υπόλοιπη κοινωνία. Οι φυλακές είναι σαν παράλληλα σύμπαντα, χώρο σκληροί, χώροι αποθήκευσης ανθρώπων, μακριά από το κοινό. Χώροι περιορισμένοι, εξοστρακισμενοι από τον κοινωνικό ιστό. Λειτουργούν καθησυχαστικά, καθώς πρεσβεύουν την αντίληψη ότι κάθε τι ‘κακό’, επιβλαβές και επικίνδυνο, περιέχεται σε αυτούς τους χώρους, αβλαβές πλέον. Η κοινωνία ξεχνά ότι οι άνθρωποι που κατοικούν στις φυλακές, ανήκουν στο ίδιο κοινωνικό σύνολο, και αναπόφευκτα θα επιστρέψουν σε αυτό. Παρόλη την βεβαιότητα της επιστροφής των παραβατών στην κοινωνία, η δράση που ασκείται εστιάζει στην τιμωρία και όχι στην επανόρθωση και την επανένταξη. (Αρτινοπούλου,2010) Σε όλη την Ευρώπη το ποσοστό υποτροπής και επανάληψης παραβατικής συμπεριφοράς σε περίοδο ενός χρόνου κυμαίνεται μεταξύ 45-65 %. Εξαίρεση αποτελούν οι σκανδιναβικές χώρες (εκτός της Σουηδίας) όπου κυμαίνεται από 20-35 %. Η Νορβηγία είναι η πρώτη χώρα όπου εδώ και δεκαετίες διατηρεί το ποσοστό αυτό σταθερά στο 20% (Yukhnenko et al., 2020). Προκύπτει επομένως το ερώτημα : πώς είναι δυνατόν ο θεσμός της φυλάκισης ,όπως τον γνωρίζουμε, ένας θεσμός αρχαίος που ασκείται αιώνες, να διατηρείται ακόμη, ενώ αποτυγχάνει να ελέγξει αποτελεσματικά τους παραβάτες? Γιατί υπάρχει ακόμη ενώ αποτυγχάνει να αναμορφώσει τους κρατούμενους? Για ποιο λόγο οι κοινωνίες επιμένουν να τον χρησιμοποιούν ενώ έχει αποδείξει ότι όχι μόνο δεν πετυχαίνει τον στόχο του αλλά σε ποικίλες περιπτώσεις ενισχύει την εγκληματικότητα?

61

Ακολουθεί απόσπασμα από το βιβλίο ‘Δημιουργική Γραφή και εγκλεισμός: Θεατρικός λόγος’ που εκδόθηκε, στο πλαίσιο διδασκαλίας της Δημιουργικής Γραφής στους έγκλειστους μαθητές, στο 3ο ΣΔΕ (Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας) των Δικαστικών Φυλακών στα Διαβατά Θεσσαλονίκης.

Φυλακή, τι χώρος και τούτος! Σαν τους στρατιώτες μας κρατάν: κι αιχμάλωτους μας φυλάν. Σώματα με ψυχές τριγυρνούν, την ελευθερία αναζητούν, μα πολύ δύσκολα θα τη βρουν, κι εκεί έξω όταν θα βγουν, πάλι ελεύθερα δεν θα αισθανθούν, γι αυτό και οι περισσότεροι πίσω γυρνούν.

Το ποίημα αποτελεί έργο κρατούμενου.

62

Κεφάλαιο 4 Χωρικές ποιότητες μίας τυπικής φυλακής

“Η αρχιτεκτονική των φυλακών τιμωρεί και το κλειδί της τιμωρίας αυτής είναι το ίδιο το κτίριο. Η κοινωνία έμαθε να τοποθετεί ανθρώπους σε κλειστές δομές, και έπειτα να ξεχνά την ύπαρξη τους. Οι παραδοσιακές φυλακές είναι καταπιεστικοί και απόλυτοι χώροι αποθήκευσης ανθρώπων, όχι κτίρια που σέβονται τα ανθρώπινα δικαιώματα και προωθούν την επανένταξη και τον σωφρονισμό τους. Τοποθετούμε ανθρώπους εκεί με την ελπίδα, ότι η χρόνια διαμονή τους σε ένα τέτοιο μέρος θα τους αποτρέψει από την επανάληψη του εγκλήματος, αλλά δεν βλέπουμε ότι δημιουργούμε τις συνθήκες για όλο και περισσότερο έγκλημα. Ονομάζεται ‘warehousing’ και το κάνουμε τόσο συχνά, που μάθαμε να το παραβλέπουμε” (Lewis,2009)

εικόνα 23 : τυπική φυλακή - warehousing

63

Κεφάλαιο 4.1 Η αρχιτεκτονική των φυλακών πριν τον 20ο αιώνα

Σύμφωνα με τον Δημόπουλο (2003), από την καθιέρωση της ποινής της φυλάκισης ως το βασικό μέσο επιβολής της ποινικής δικαιοσύνης τον 18ο αιώνα μέχρι σήμερα, πολύ λίγα έχουν αλλάξει στον τρόπο που σχεδιάζονται τα σωφρονιστικά ιδρύματα. Ο βασικός στόχος του σχεδιασμού είναι η επίβλεψη και ο περιορισμός του εγκλείστου με αποτελεσματικό τρόπο. Μετά την μεταρρύθμιση του 18ου αιώνα, έγινε σαφές ότι έπρεπε να σχεδιαστούν νέα κτίρια, προορισμένα αποκλειστικά γι αυτό το σκοπό, καθώς μέχρι τότε η φυλάκιση συνέβαινε σε κάστρα, πύργους και έπαυλες ευγενών, με μεγάλα κοινά κελιά. Απαραίτητο βήμα για την επιτήρηση των κρατούμενων ήταν ο διαχωρισμός τους σε μικρά ατομικά κελιά. Η πρώτη φυλακή που το έκανε αυτό ήταν η φυλακή Walnut Street στη Φιλαδέλφεια, για να απομονώσει τους πιο επικίνδυνους κρατούμενους. Τα κελιά αυτά είχαν διαστάσεις 2.44m επί 1.83m και ύψος 2.74m. Ήταν πλήρως απομονωμένα και οι κρατούμενοι δεν επικοινωνούσαν μεταξύ τους. Η φυλακή αυτή ανήκει στην κατηγορία των ορθογωνίων/ μη ακτινωτών δομών, που είναι η πρώτη κατηγορία σωφρονιστικών δομών.

εικόνα 24 : Φυλακή Auburn - εσωτερικό

64

εικόνα 25 : Φυλακή Auburn - κάτοψη

Οι δομές αυτές αναπτύσσονται καθ ύψος με πολυάριθμα ατομικά κελιά. Συνήθως στο ισόγειο βρίσκονται τα εργαστήρια και οι διοικητικές λειτουργίες, ενώ στους ορόφους βρίσκονται τα κελιά. Οι δομές αυτές προσφέρουν μεν ασφαλή επιτήρηση αλλά τα κελιά είναι μικρά και στενάχωρα, με ελλιπή εξαερισμό και είσοδο οξυγόνου. Το σύστημα αυτό δέχεται κριτική για την υπονόμευση της λειτουργίας του αποχωριστικού συστήματος, καθώς δεν καταφέρνει να κρατήσει αποστασιοποιημένους τους κρατούμενους και υστερεί σημαντικά στην επιτήρησή τους. Σύμφωνα με τον Δημόπουλο (2003), προκειμένου να μειωθεί το κόστος οικοδόμησης αλλά και συντήρησης, έγινε μία νέα πρόταση η οποία και οικοδομήθηκε, αυτή της φυλακής Auburn της Νέας Υόρκης. Σε αυτό το σύστημα, μειώθηκε ο χώρος του ατομικού κελιού σε περίπου 2 m², χωρίς αυτόνομο εξαερισμό η φωτισμό, με μόνο μέσο επικοινωνίας τους διαδρόμους. Το σύστημα αυτό καταργήθηκε γρηγορα, καθώς οι κρατούμενοι ανέπτυξαν ψυχολογικές διαταραχές, ενώ ορισμένοι οδηγήθηκαν στην τρέλα και στην αυτοκτονία. Το ίδιο συνέβη και στην φυλακή Sing Sing, η οποία χτίστηκε την δεκαετία του 1820, στην Νέα Υόρκη. Οι φυλακές αυτές, θεωρήθηκαν απάνθρωπες και σταμάτησαν να αναπαράγονται καθώς θεωρήθηκαν υπέυθυνες για ψυχολογικά προβλήματα των κρατουμένων. εικόνα 26 : Φυλακή Sing Sing - εξωτερικό

65

εικόνα 26 : Φυλακή Sing Sing - κάτοψη

Στο τέλος του 18ου αιώνα, έρχεται στο προσκήνιο η κατηγορία των κυκλικών δομών, με κύριο εκπρόσωπο τον Bentham, ο οποίος προτείνει το πανοπτικό σύστημα ως απάντηση στην ελλιπή επιτήρηση του προηγούμενου. Εδώ, η διοίκηση είναι τοποθετημένη στο κέντρο από όπου μπορεί και επιτηρεί αθέατη τους κρατούμενους, τα κελιά των οποίων είναι παραταγμένα κυκλικά γύρω από αυτό τον κεντρικό πύργο. Σταδιακά, η πρόταση αυτή μεγαλώνει και από τους αρχικούς δύο ορόφους φτάνει τους έξι, αυξάνοντας έτσι και την χωρητικότητα αυτού. Σύμφωνα με τους Morris & Rothman (1998), ο Bentham προσπαθεί να εξασφαλίσει καλές συνθήκες υγιεινής στο κάθε κελί και κάποιο χώρο εργασίας μέσα σε αυτό. Παρόλο που τελικά το σχέδιο αυτό δεν υλοποιείται ποτέ, πολλές άλλες δομές αντλούν έμπνευση από αυτό και τελικά δημιουργουνται ημικυκλικές δομές φυλακών όπως το Gloucester house of correction στο Northleach, και πολλά άλλα. Τελικά εμφανίζονται σημαντικά προβλήματα και σε αυτό τον τύπο φυλακών με κυριότερα : την δυσκολία της λειτουργίας της φυλακής καθώς υπάρχει ασφυκτική ιεραρχική διαστρωμάτωση, κάτι που επηρεάζει αρνητικά το προσωπικό, την υπονόμευση της πανοπτικής επιτήρησης, καθώς οι κρατούμενοι το αντιλαμβάνονται και βρίσκουν τρόπους να την παρακάμψουν, αλλά το σημαντικότερο πρόβλημα είναι ότι οι δομές αυτές δεν μπορούν να χωρέσουν τον όλο και μεγαλύτερο πληθυσμό των εγκληματιών. (Δημόπουλος,2003)

εικόνα 26 : First Western penitentiary - Pittsburgh

66

εικόνα 27 : French Panopticon design

Σύμφωνα με τον Spens (1994), οι σχεδιαστές οδηγούνται στην ακτινωτή διάταξη των φυλακών, που λύνει αμέσως το πρόβλημα της χωρητικότητας, αφού οι πτέρυγες μπορούν να αναπτυχθούν κατακόρυφα, και οι ακτίνες μπορούν να πολλαπλασιαστούν ευκολότερα. Τα συστήματα αυτά έχουν είτε μορφή Τ, είτε ένα σταυροειδές σχήμα, είτε το σχήμα ενός ανεμιστήρα. Η ακτινωτή διάταξη αποτελεί εν μέρει εξέλιξη του Πανοπτικού. Το 1829, ο John de Haviland σχεδιάζει την φυλακή Cherry Hill της Φιλαδέλφεια, εισάγοντας για τα καλά την ακτινωτή διάταξη. Το πρωτότυπο σχέδιο αποτελούνταν από 250 ατομικά κελιά σε ισόγεια διάταξη. Αργότερα όταν αυξήθηκε η ανάγκη στέγασης επιπλέον κρατούμενων, προστέθηκε ένας όροφος με 150 κελιά. Οι πτέρυγες ενώνονταν με μία κεντρική αίθουσα, και χωρίζονταν μεταξύ τους με μεταλλικές μπάρες. Όλα τα τμήματα της φυλακής είναι ορατά από το κέντρο, όπως και στο Πανοπτικό, αλλά η διαφορά είναι ότι τα μεμονωμένα κελιά είναι ορατά μόνο από το προσωπικό στην εκάστοτε πτέρυγα. Η διάταξη αυτή αποτελεί εξέλιξη του Πανοπτικού του Bentham, όπου στο κέντρο ήταν το σημείο ελέγχου και οι πτέρυγες διατάσσονται ακτινωτά περιμετρικά αυτού. Αυτή η διάταξη χαρακτηρίζεται από την απόλυτη απομόνωση των κρατουμένων. Το σύστημα αυτό υιοθετήθηκε και εφαρμόστηκε για σχεδόν ένα αιώνα σε όλο τον κόσμο σε περισσότερες από 300 φυλακές για όλο τον 19ο αιώνα.

67

εικόνα 28 : Παραδείγματα φυλακών

68

εικόνα 29 : Παραλλαγές ακτινωτών φυλακών

69

Σύμφωνα με τους Morris & Rothman (1998), ο σχεδιασμός αυτός έχει επιρροές και από τον μοναστηριακό εγκλεισμό. Ο στόχος ήταν ο κρατούμενος να χάσει την προσωπική του ταυτότητα και την αίσθηση της κοινότητας, ώστε να μπορεί να ελεγχθεί και να χειραγωγηθεί πιο εύκολα. Γι αυτό οποιοδήποτε προσωπικό αντικείμενο έπρεπε να αφαιρείται, ώστε τίποτα να μην θυμίζει την προηγούμενη ζωή του κρατούμενου. Οι αλληλεπιδράσεις με άλλους κρατούμενους επίσης απαγορεύεται αυστηρά. Σύμφωνα με τον Spens (1994), από τα μέσα του 19ου αιώνα έως και το τέλος του 2ου παγκοσμίου πολέμου κυριαρχούν έξι αρχιτεκτονικές δομές για την κατασκευή φυλακών : •

Το απλό ορθογώνιο σχήμα - rectangular layout, όπου τα κελιά επικοινωνούν με ένα μεγάλο κεντρικό διάδρομο. Το σχήμα αυτό εφαρμόζεται σε φυλακές μικρού/μεσαίου μεγέθους. Στις ΗΠΑ υπάρχει και μία παραλλαγή του σύμφωνα με την οποία υπάρχει ένα κεντρικό κτίριο διοίκησης από το οποίο αναπτύσσονται δύο πτέρυγες εκατέρωθεν με τα κελιά.

•

Το courtyard system, το οποίο αποτελείται από μία ορθογωνική κατασκευή, που περιέχει όλες τις λειτουργίες της φυλακής, η οποία περικλείει μέσα της μία μεγάλη ορθογώνια κεντρική αυλή.

•

Το κυκλικό σύστημα - panopticon layout, το οποίο συναντάται σε φυλακές της Ολλανδίας, της Κούβας αλλά και των ΗΠΑ.

•

Το κλασσικό ακτινωτό σχήμα - radial layout, το οποίο κυριαρχεί περισσότερο στις ΗΠΑ αλλά και στην Ευρώπη, μέχρι το τέλος του 1ου Παγκοσμίου Πολέμου.

•

Το σύστημα του τηλεγραφόξυλου - telephone pole, όπου τα κτίρια διατάσσονται το παράλληλα το ένα μετά το άλλο και συνδέονται μεταξύ τους με ένα κεντρικό κτίριο ή ένα μεγάλο σκεπαστό διάδρομο.

•

Το σύστημα των ελεύθερα αναπτυσσόμενων κτιρίων - campus layout, όπου τα κτίρια βρίσκονται γύρω από έναν ορθογωνικό ανοιχτό χώρο, ή συνδέονται μεταξύ τους με σκεπαστούς διαδρόμους το οποίο εφαρμόστηκε αρχικά στις ΗΠΑ.

70

εικόνα 28 : Τύποι Φυλακών

71

Τον 19ο αιώνα ο πιο συνηθισμένος τύπος φυλακής στην Αμερική είναι αυτός της ακτινωτής δομής παίρνοντας παράδειγμα από την φυλακή Eastern Penitentiary of Pennsylvania/Cherry Hill ενώ στην Ευρώπη αρχίζει η άνθιση του τύπου του τηλεγραφόξυλου, με προτυπο την φυλακή Fresnes Prison της Γαλλίας. Σύμφωνα με τον Δημόπουλο (2003), όλες οι παραπάνω δομές, εκτός από το campus system, που έχει δοκιμαστεί ελάχιστα στην περίοδο που αναφερόμαστε, είναι αυστηρά σχεδιαμένοι χώροι, με μία συγκεκριμένη ουδέτερη αισθητική. Σε αυτή την περίοδο αρχίζει να φαίνεται ότι ο σχεδιασμός που χρησιμοποιείται δεν βελτιώνει την κατάσταση μέσα στις φυλακές, αλλά σε πολλές περιπτώσεις αυξάνει τη βία και την επιθετικότητα. Αναλύοντας τις παραπάνω κατόψεις, βλέπουμε ότι κυριαρχεί ο αυστηρός κάναβος, η ορθογωνική διάταξη και η ύπαρξη πολλών στενών διαδρόμων, χωρίς πρόσβαση φυσικού φωτός. Παρόλο που σε αρκετές περιπτώσεις του ακτινωτού σχεδιασμού τα κελιά έχουν οπτική επαφή με τον έξω κόσμο, τα ανοίγματα είναι ιδιαίτερα μικρά για την επαρκή είσοδο φωτός και αέρα. Ένα άλλο κοινό στοιχείο είναι τα πολυάριθμα κελιά, και το τεράστιο μέγεθος των κτιρίων αυτών. Τα κοινά δωμάτια είναι μικρά, ενώ οι διάδρομοι καταλαμβάνουν μεγάλο μέρος των κτιρίων, που είναι πρακτικά ανεκμετάλλευτο. Υπάρχει η λογική της μαζικής παραγωγής μικρών χώρων, προκειμένου να χωρέσουν όσο περισσότεροι άνθρωποι γίνεται. Ο σχεδιασμός αυτός φαίνεται ότι οδηγεί στα αντίθετα αποτελέσματα, καθώς δημιουργούνται χώροι κλειστοφοβικοί, που δεν ανταποκρίνονται στις ανάγκες ενός ανθρώπου που περνά όλη την ημέρα του εκεί. (Spens,1994)

72

Κεφάλαιο 4.2 Η πρωτοπορία του 20ου αιώνα : New Generation Prisons

Σύμφωνα με τον Spens (1994), η αλλαγή έρχεται την δεκαετία του 1970 στην Αμερική, με ένα νέο concept σχεδιασμού, που ονομάζεται “New generation”. Το concept αυτό βασίζεται στη λογική δημιουργίας ανθρώπινων και φιλικών χώρων, τους οποίους ο χρήστης μπορεί να οικειοποιηθεί και να νιώσει δικούς του. Στοχεύει στην βελτίωση των κρατουμένων μέσα από δικές τους προσπάθειες. Προτείνει τον διαχωρισμό των κρατουμένων σε μικρότερης χωρητικότητας κτίρια, ανάλογα με την επικινδυνότητά τους. Υπάρχουν τριών ειδών κτίρια, από το πιο ανοιχτό στο πιο κλειστό. ΟΙ κρατούμενοι, ανάλογα με τη συμπεριφορά τους, μπορούν να μεταβούν από το ένα στο άλλο σταδιακά. Ο σχεδιασμός που προτείνεται αποφεύγει τους μακρόστενους ατελείωτους διαδρόμους με κελιά εκατέρωθεν, αλλά οργανώνει τα κελιά σε μικρές κοινότητες των δύο ορόφων μόνο, γύρω από τους κοινόχρηστους χώρους. Δημιουργείται έτσι ένα κεντρικό αίθριο, που προσφέρει φυσικό φωτισμό στους κοινόχρηστους χώρους αλλά και στα κελιά γύρω από αυτούς. Η τυπολογία αυτή δημιουργεί μία αίσθηση κοινότητας, ενώ η αίσθηση της απομόνωσης υποχωρεί. Αλλάζει επίσης και ο σχεδιασμός των κελιών : ενώ τα κελιά των παλιών τύπων φυλακής, ήταν μικρά, χωρίς ή με πολύ μικρά ανοίγματα, με ένα ουδέτερο γκρι χρώμα και τα υλικά που κυριαρχούσαν ήταν το εμφανές σκυρόδεμα, τα κελιά των νέων φυλακών έχουν όλα αυτόνομες τουαλέτες και ένα μεγαλύτερο άνοιγμα με εξωτερικές θεάσεις. Είναι βαμμένα με έντονα και ζωηρά χρώματα, και επιπλωμένα με διαφορετικών ειδών έπιπλα, για να δίνεται μία αίσθηση μοναδικότητας αλλά και μία αίσθηση ότι ο κρατούμενος έχει ένα “σπίτι” εκεί, ότι ανήκει σε αυτή την κοινότητα.

(Spens,1994) Στη συνέχεια, θα μελετήσουμε ορισμένα παραδείγματα αυτών των φυλακών στην Αμερική αλλά και στην Ευρώπη.

73

εικόνα 30 : Φυλακές New Generation

74

Κεφάλαιο 4.2.1 Federal Correctional Complex - Pennsylvania, USA The Kling-Lindquist Partnership INC

Το παρόν συγκρότημα φυλακών ανοίγει το 1994 στην Αμερική. Είναι μία από τις φυλακές “New Generation”, με πιο ανθρωποκεντρικο σχεδιασμό. Η φυλακή αυτή έχει τρία παραρτήματα, το USP, την φυλακή ύψιστης ασφαλείας, το FCI, την φυλακή μεσαίας ασφαλείας, και το LSCI, χαμηλής ασφαλείας. Το κάθε παράρτημα είναι τελείως αυτόνομο, και δεν επιτρέπεται η μετακίνηση των κρατουμένων από το ένα στο άλλο. Άλλωστε το καθένα περιβάλλει ένας φράχτης ασφαλείας και η εισοδος ελέγχεται με φυλάκια. Η φύτευση μέσα στο οικόπεδο έχει διατηρηθεί και ενισχυθεί, ώστε να μην είναι ορατό το συγκρότημα από τους γύρω δρόμους. Η είσοδος στο συγκρότημα γίνεται μόνο από τα δεξιά. εικόνα 31 : Masterplan

75

εικόνα 32 : Plans

Αναλύοντας τις κατόψεις των τριών συγκροτημάτων, βλέπουμε ότι στο USP τα κτίρια κατοίκησης είναι τοποθετημένα στη μία πλευρά του φράχτη, και οι όγκοι είναι έτσι στραμμένοι ώστε τα παράθυρα να μην έχουν οπτικές θεάσεις προς το οικόπεδο, αλλά προς τους υπόλοιπες μονάδες κατοίκησης. Τα κελιά είναι οργανωμένα γύρω από έναν κοινόχρηστο χώρο (dayroom) σαν κλειστό αίθριο. Αυτό παρέχει ελλιπή αερισμό και φωτισμό, κάτι που επιβαρύνεται από την ύπαρξη κάγκελων στα παράθυρα. Στη μέση του χώρου αυτού βρίσκεται το φυλάκιο από όπου επιτηρείται η πτέρυγα. Τα υπόλοιπα κτίρια είναι αυστηρά τοποθετημένα, έτσι ώστε να μην υπάρχει συγκέντρωση κρατουμενων εκεί, ιδιαίτερα αυτά του εστιατορίου και του γυμναστηρίου.

76

εικόνα 33 : USP plan

Τα κτίρια κατοίκησης του FCI έχουν ένα τριγωνικό σχήμα, το οποίο θεωρητικά βοηθά στην αυξημένη αλληλεπίδραση μεταξύ φρουρών και φυλακισμένων, ώστε να μειωθεί το χάσμα μεταξύ τους και να επιτευχθεί μια καλύτερη συμβίωση. Κάθε πτέρυγα έχει ένα κοινόχρηστο χώρο (dayroom) γύρω από το οποίο αναπτύσσονται τα κελιά. Το φυλάκιο εδώ βρίσκεται δίπλα στην είσοδο του κοινόχρηστου χώρου, ώστε να μπορεί ο εκάστοτε φρουρός να επιτηρεί τα κελιά εύκολα. Οι θεάσεις από τα δωμάτια είναι και εδώ ελλιπείς, καθώς κάποια κελιά αντικριζουν τοίχους από τα άλλα συγκροτήματα, κάποια αντικρίζουν τα απέναντι κελιά και κάποια άλλα τον φράχτη. Το υπόλοιπο συγκρότημα είναι μεν αυστηρά οργανωμένο, αλλά όχι τόσο όσο το USP.

77

εικόνα 34 : FCI plan

εικόνα 35 : FCI residential unit axonometric

78

εικόνα 35 : LCI residential unit axonometric

Τα κτίρια του LSCI είναι οργανωμένα με τυπολογία campus, η οποία είναι η πιο μοντέρνα διάταξη αυτής της περιόδου. Σκοπός είναι να παρέχει μία σχετική ελευθερία μετακίνησης των κρατουμένων από το ένα κτίριο στο άλλο. Υπάρχει κι εδώ φράχτης ασφαλείας. ΟΙ δομές κατοίκησης εδώ είναι στη λογική κοιτώνων, χωρίς ατομικά κελιά, με κουκέτες. Παράθυρα έχουν μόνο οι δύο ακριανές σειρές. Στο κέντρο υπάρχει ένας κοινόχρηστος χώρος και τα γραφεία των φυλάκων.

79

Σε όλες τις δομές χρησιμοποιούνται ανοιχτά χρώματα σε αποχρώσεις του μπεζ και του πορτοκαλί, με στέγες σε κλίση και ένα σκούρο πράσινο χρώμα. Τα χρώματα είναι εμπνευσμένα από την φύση γύρω. Είναι ένα μεγάλο σχεδιαστικό άλμα από τις προηγούμενες φυλακές, καθώς προσπαθεί να εντάξει στοιχεία που ηρεμούν τις δομές, όπως χρωματα, αίθρια, διαφορετικά σχήματα στα κτίρια, ακόμα και τυπολογία campus. Παρόλα αυτά, χρησιμοποιούνται υλικά που δεν παρέχουν επαρκή ακουστική άνεση, αφού αντανακλούν τον ήχο, ενώ ο αριθμός των κρατούμενων στις δομές κατοίκησης είναι πολύ μεγάλος, με αποτέλεσμα τα κελιά να είναι μικρά. Στην πτέρυγα του LSCI, όπυ υπάρχουν οι κοιτώνες, δεν υπάρχει κανένας προσωπικός χώρος, ούτε καν αυτός του μικρού κελιού των άλλων δομών, αφού όλοι οι κρατούμενοι κοιμούνται μαζί. Επίσης, ένα πολύ σημαντικό μειονέκτημα είναι ότι δεν προβλέπεται θέαση του τοπίου, αλλά είτε των άλλων δομών είτε του φράχτη από συρματόπλεγμα. Ακόμη, δημιουργούνται τεράστιοι, ανεκμετάλλευτοι διάδρομοι. Τέλος, οι εγκαταστάσεις των δομών κατοίκησης δεν έχουν επαρκή φυσικό φωτισμό ούτε και αερισμό. εικόνα 36 : εσωτερικό συγκροτήματος

80

Κεφάλαιο 4.2.2 West County Justice Center - California, USA Dworsky

εικόνα 37 : masterplan

Η φυλακή αυτή, είναι μεσαίας τάξης ασφάλειας, και ολοκληρώθηκε το 1991. Η δομή της ακολουθεί ένα όχι και τόσο διαδεδομένο σύστημα φυλακών, το λεγόμενο “podular design”. Το masterplan ακολουθεί τη λογική του campus, προσπαθώντας να κάνει το περιβάλλον όσο πιο φιλικό γίνεται. Το οικόπεδο είναι χωρισμένο στα δύο με μία περίμετρο ασφαλείας, στη δεξιά μεριά βρίσκονται οι διοικητικές και υποστηρικτικές δομές και από την αριστερή τα κτίρια των φυλακισμένων και οι χώροι των δραστηριοτήτων τους. Στην αριστερή μεριά, μέσα στην περίμετρο ασφαλείας, οι φυλακισμένοι είναι ελεύθεροι να κινούνται από το ένα κτίριο στο άλλο χωρίς επιτήρηση. Η ελευθερία που παρέχει αυτός ο σχεδιασμός είναι το μεγαλύτερο πλεονέκτημα αυτής της δομής. Τα κτίρια κατοίκησης των φυλακισμένων αποτελούνται από 4 “pods”, τα οποία ενώνονται σχηματίζοντας έναν κοινόχρηστο μεγάλο χώρο. Υπάρχουν 4 τέτοια κτίρια τα οποία οργανώνονται γύρω από έναν υπαίθριο χώρο με ένα μεγαλύτερο κτίριο, που στεγάζει τις εκπαιδευτικές, θρησκευτικές και άλλες κοινές δραστηριότητες.

81

εικόνα 38 : κάτοψη ισογείιου

εικόνα 39 : κάτοψη ορόφου

82

Τα κτίρια κατοίκησης έχουν δύο πατώματα. Στο ισόγειο υπάρχουν 64 κελιά, τα οποία είναι χωρισμένα σε γειτονιές των 16, όπου υπάρχουν κοινές τουαλέτες και ντουζιέρες. Τα κελιά είναι οργανωμένο γύρω από ένα μεγάλο κοινόχρηστο χώρο, εξοπλισμένο με καναπέδες, τραπέζια, γραφεία. Στο κέντρο των 4 pods, υπάρχει ένας ακόμα μεγαλύτερος κοινόχρηστος χώρος και για τους 64 κρατούμενους. Στον όροφο, επαναλαμβάνεται η ίδια κάτοψη, αλλά ο κοινόχρηστος χώρος της κάθε γειτονιάς είναι μικρότερος, και στη θέση τους αναπτύσσεται ένα σκεπαστό αίθριο, με θέα στο ισόγειο. Τα μεγάλα γυάλινα παράθυρα στους κοινόχρηστους χώρους του ισογείου αλλά και του ορόφου παρεχουν φυσικό φως όλη την ημέρα, κάτι που δημιουργεί ένα πιο ευχάριστο κλίμα.

εικόνα 39 : διάγραμμα ανοιχτών - κλειστών χώρων στο κεντρικό κτίριο δραστηριοτήτων

83

Οι υπόλοιπες λειτουργίες στεγάζονται σε ένα χώρο και ενώνονται μεταξύ τους μέσω μιας υπαίθριας , ανοιχτής στοάς με τη μορφή αψίδας. Έτσι, οι δραστηριότητες είναι πρακτικά στον ίδιο χώρο, αλλά σε διαφορετικά μικρά κτίρια, που η μετάβαση από το ένα στο άλλο φέρνει τον κρατούμενο στον καθαρό αέρα, σε έναν ημιυπαίθριο χώρο όπου μπορεί να καθίσει και να χαλαρώσει. Επίσης, το γεγονός ότι τα κτίρια είναι διαχωρισμένα, τόσο η μία δραστηριότητα με την άλλη αλλά και τα κτίρια κατοίκησης με τα υπόλοιπα, βοηθά τους κρατούμενους να νιωθουν μια κανονικότητα, καθώς κινούνται και μεταβαίνουν σε διαφορετικά κτίρια, όπως θα έκαναν και στη πραγματική τους ζωή. Ο σχεδιασμός αυτός ευνοεί το αίσθημα της ζωης σε μια κοινότητα. Η παραπάνω δομή φαίνεται ότι έχει κάνει σχεδιαστικά άλματα, και προσπαθεί μέσω του σχεδιασμού να δημιουργήσει ένα περιβάλλον φιλικό, με ευχάριστες χωρικές ποιότητες, όπου οι κρατούμενοι μπορούν να κοινωνικοποιηθούν και να έχουν μία σχετική αυτονομία. Χρησιμοποιούνται μεγάλα ανοίγματα, κάτι σπάνιο σε τέτοιου είδους δομές, αλλά και φυτά και γήινα χρώματα.

εικόνα 40 : τομές και όψεις

84

85

Κεφάλαιο 4.2.3 HM Prison Doncaster - Yorkshire, UK TBV Consult- J.Seifert

Οι φυλακές αυτές ολοκληρώθηκαν το 1994, και προσπάθησαν να υιοθετήσουν μια λιγότερο ιδρυματική προσέγγιση σχεδιασμού, γι αυτό και χρησιμοποιήθηκε εν μέρει η τυπολογία του campus. Η δομή αυτή ακολουθεί τους βασικούς κανόνες για τον σχεδιασμό φυλακών που τέθηκαν από την αμερικανική κυβέρνηση εκείνη την εποχή. Αρχικά, τα κτίρια κατοίκησης σχεδιάστηκαν για να φιλοξενήσουν 60 φυλακισμένους το καθένα, καθιστώντας έτσι πιο ανθρώπινη την διαβίωσή τους, και κάνοντας τα κτίρια μικρά, με δύο μόνο ορόφους. Η τριγωνική κάτοψη χρησιμοποιήθηκε καθώς θεώρησαν ότι βοηθά στην αλληλεπίδραση κρατούμενου-φύλακα, αλλά και γιατί τα κελιά έτσι οργανώνονται γύρω από ένα μεγάλο δωμάτιο διημέρευσης στο ισόγειο. Επίσης, με αυτό τον τρόπο επιτυγχάνεται καλύτερος αερισμός και φωτισμός του κτιρίου. Στο ισόγειο επομένως τοποθετείται ένας κοινόχρηστος χώρος, και πάνω από αυτόν, υπάρχουν τα κελιά σε δύο ορόφους, ο καθένας από τους οποίους διαθέτει και έναν μεγάλο εξώστη. Παρόλο που το σχέδιο αυτό ήταν πολλά υποσχόμενο, δεν πληρούσε τις απαιτήσεις της φυλακής, που έπρεπε να φιλοξενήσει παραπάνω κρατούμενους. Γι αυτό, προστέθηκαν παραπάνω όροφοι στα κτίρια κατοίκησης (multi-storey house units), τα οποία ενώθηκαν με ένα κτίριο-διάδρομο (spine).

86

εικόνα 42 : κάτοψη κτιρίου κατοίκησης

εικόνα 43 : τομή χώρου κατοίκησης

87

Ανάμεσα από τα κτίρια κατοίκησης, βρίσκεται ένα κτίριο σε σχήμα Τ, που φιλοξενεί όλες τις δευτερεύουσες χρήσεις, όπως εκκλησία, βιβλιοθήκες, εργαστήρια, εκπαιδευτικά κέντρα, μαγαζιά. Υπάρχουν επίσης και άλλα απλά ορθογώνια κτίρια, όπως ιατρείο, γραφείο επισκεπτών και χώρος επισκεπτηρίου, κουζίνες και χώροι πλυντηρίων. Τα κτίρια αυτά συνδέονται με κλειστούς διαδρόμους, μέσα από τους οποίους επικοινωνούν. Η ένωση των κτιρίων με αυτούς τους διαδρόμους δημιουργεί εξωτερικούς χώρους σαν αυλές. Τέλος, οι κολώνες που στηρίζουν τους πολλαπλούς διαδρόμους, δίνουν έναν ρυθμό στην κατασκευή. Έξω από την περίμετρο ασφαλείας, βρίσκονται κάποια ακόμη κτίρια του προσωπικού. Στο σύστημα αυτό, οι κρατούμενοι έχουν την σχετική ελευθερία να κινούνται στις δομές μέσα στην περίμετρο ασφαλείας ελεύθερα, δίνοντας μια αίσθηση κανονικότητας.

εικόνα 44 : διάδρομοι - αυλές

88

εικόνα 45 : διάγραμμα κίνησης

εικόνα 46 : διάγραμμα “αυλών”

89

εικόνες 47 - 48 : εξωτερικές όψεις

90

Στις μονάδες κατοίκησης, τα μεγάλα παράθυρα που υπάρχουν αλλά και η γυάλινη οροφή του κλειστού αιθρίου, προσφέρουν επαρκή φυσικό φωτισμό, κάτι πρωτότυπο για σύστημα φυλακών. Ο φράχτης ασφαλείας δεν είναι συρμάτινος, αλλά από σκυρόδεμα, σε ένα απλό ανοιχτό μπεζ χρώμα, που ηρεμεί το μάτι. Οι κλειστοί διάδρομοι έχουν επίσης μεγάλα και πολλά παράθυρα, ώστε όταν ο κρατούμενος περπατά εκεί να βλέπει το εξωτερικό και να έρχεται σε επαφή με το φυσικό φως έμμεσα. Τα χρώματα του συγκροτήματος είναι γήινα, σε αποχρώσεις της ώχρας και του τούβλου, ενώ στο εσωτερικό πάλι υπάρχουν γήινες αποχρώσεις και κάποια στοιχεία σε κυπαρισσί για αντίθεση. εικόνα 49 : εσωτερικό αίθριο

91

Κεφάλαιο 4.2.4 Maison d’Arret d’Epinal - Les Vosges,France G.Autran

Στην ίδια λογική με το προηγούμενο project, αυτό το συγκρότημα στην Γαλλία, σχεδιάστηκε προσπαθώντας να αποφύγει το ιδρυματικό περιβάλλον. Μέσα στην περίμετρο ασφαλείας, οι κρατούμενοι έχουν την δυνατότητα να κινούνται ελεύθερα, όπως σε μία κοινότητα, μειώνοντας το αίσθημα του απομονωτικού εγκλεισμού. εικόνα 50 : masterplan

92

Στο συγκρότημα υπάρχει ένα μεγάλο κτίριο, το επονομαζόμενο “the street”, που περιέχει όλες τις κοινόχρηστες λειτουργίες. Το κτίριο αυτό έχει ένα μεγάλο γυάλινο αίθριο, από όπου μπαίνει φυσικό φως, αλλά και μεγάλα ανοίγματα σε όλες τις πλευρές του. Οι μορφές μέσα σε αυτό, δεν είναι ορθοκανονικές, όπως είναι συνηθισμένο μέχρι τώρα στις δομές φυλακών, αλλά έχει καμπυλωτά σχήματα, είτε για τα επιμέρους κτίρια μέσα σε αυτό, είτε για τα καθιστικά είτε για τους κήπους. Ακόμη και τα έπιπλα, θυμίζουν περισσότερο σπίτι, παρά ίδρυμα. Το γυαλί χρησιμοποιείται παντού, για να ελαφρύνει την ατμόσφαιρα και να φερει τους κρατούμενους σε επαφή με τον έξω κόσμο. Το κτίριο αυτό προεκτείνεται δεξιά και αριστερά, χωρίς συμμετρία, υιοθετώντας και άλλα σχήματα, κυρίως ημικύκλια. Το κτίριο με τα δωμάτια κατοίκησης, ξεφεύγει και αυτό από την συνηθισμένη μορφή, και χρησιμοποιεί γωνιώδεις μορφές. Με αυτό τον τρόπο, το παράθυρο κάθε κελιού έχει θεάσεις, αλλά δεν βλέπει το διπλανό ή το απέναντι κελί, εξασφαλίζοντας έτσι ιδιωτικότητα. Σε κάθε όροφο, υπάρχει ένα κοινόχρηστο δωμάτιο διημέρευσης, που περικλείεται με γυάλινους τοίχους. Το κτίριο αυτό έχει επίσης πολλούς ημικυκλικους, γυάλινους εξώστες, από όπου οι κρατούμενοι μπορούν να αντικρίσουν όλο το συγκρότημα. Το σχήμα των κελιων μέσα στο κτίριο, είναι και αυτό γωνιώδες, και μάλιστα δεν έχουν όλα τα δωμάτια την ίδια κάτοψη, καθώς, σύμφωνα με τον αρχιτέκτονα, ο χώρος έτσι έχει ενδιαφέροντα σχήματα, τα οποία κάνουν το χώρο πιο ευχάριστο οπτικά αλλά και λιγότερο καταπιεστικό.

93

Όλες αυτές οι περίπλοκες, ημικυκλικές και γωνιώδεις μορφές, στοχεύουν στην δημιουργία ενός περιβάλλοντος που εμπνέει ηρεμία, και κάνει τους κρατούμενους να προσαρμόζονται ευκολότερα στην νέα πραγματικότητα. Οι μορφές αυτές δημιουργούν παιχνίδια φωτός, ενώ έντονη είναι η χρήση χρωμάτων αλλά και ιδιαίτερων φωτιστικών και επίπλων. Το συγκρότημα αυτό κάνει ένα με γάλο άλμα σχεδιαστικά όσων αφορά το συγκεκριμένο τύπο αρχιτεκτονικής. Εδώ, δίνεται ΄έμφαση στις χωρικές ποιότητες, και η αρχιτεκτονική επιστρατεύεται για να κάνει τον χώρο χρηστικό αλλά και ταυτόχρονα ενδιαφέρον, αλλά και φιλικό. Είναι από τις πρώτες φυλακές στην Ευρώπη, που πειραματίζονται με περίπλοκα σχήματα, που ξεφεύγουν από τον ορθοκανονικό τρόπο οργάνωσης. Άλλο ένα πολύ σημαντικό στοιχείο, είναι η ύπαρξη βλάστησης γύρω από κάθε κτίριο, αλλά και η ύπαρξη κήπων, εξωτερικά και εσωτερικά. Η επαφή με τη φύση είναι βασικό στοιχείο πλέον στο σχεδιασμό ιδρυμάτων, αλλά την εποχή εκείνη ήταν πρωτοποριακή η ένταξή του landscape στο σχεδιασμό.

94

εικόνα 51 : axonometric “the street”

εικόνα 52 : εξωτερικό

95

Μελετώντας τα παραπάνω παραδείγματα βλέπουμε ότι οι φυλακές του 20ου αιώνα έχουν διαφοροποιηθεί αλλά είναι ακόμα αρκετά πίσω όσων αφορά τις ανθρώπινες συνθήκες που θα έπρεπε να είναι αυτονόητες. Σύμφωνα με την Yvonne Jewkes, ποινικολόγο με ειδίκευση στην αρχιτεκτονική φυλακών, οι φυλακές αυτές είναι σχεδιασμένες για δράστες, όχι για θύματα. Αυτό δικαιολογεί τις απάνθρωπες συνθήκες κράτησής τους στα μάτια της κοινωνίας. Οι φυλακισμένοι φτάνουν σε ένα καινούριο χώρο όπου τοποθετούνται μαζί με άλλους σε δομές ήδη γεμάτες, σε δωμάτια κράτησης με τα φώτα αναμμένα όλη τη νύχτα, με δυνατούς θορύβους, χωρίς καμία ιδιωτικότητα και παραμένουν σε αυτές τις συνθήκες για χρόνια. Στην περίοδο κράτησής τους δεν έχουν καμία αυτονομία, καμία ευθύνη,καμία αίσθηση ιδιωτικότητας και κανονικότητας. Στερώντας τους τα βασικά ανθρώπινα δικαιώματα, τους αφαιρούμε και την ανθρώπινη φύση τους. Η πρακτική αυτή καθιστά σχεδόν αδύνατη την επανένταξή τους, καθώς έχουν ξεχάσει να συμπεριφέρονται σαν λειτουργικά μέλη της κοινωνίας. Σύμφωνα με την αρχιτέκτονα Danna Walker, η κανονικότητα είναι το βασικότερο στοιχείο που πρέπει να έχει μία φυλακή, για να μπορέσει να αναμορφώσει τους παραβάτες αλλά και να τους προετοιμάσει για την επανένταξή τους στην κοινωνία. Παρακάτω θα μελετήσουμε παραδείγματα σύγχρονων φυλακών, διαφορετικών από το συνηθισμένο, που ενστερνίζονται την πιο ανθρώπινη μεταχείριση των κρατουμένων.

Η περίπτωση της Ολλανδίας

Το 1993 ο Neutelings, μετά από ένα διαγωνισμό, καλείται να αναπτύξει διάφορες εναλλακτικές προτάσεις για μια καινούρια τυπολογία φυλακών, με χαμηλή δόμηση, μικρή έκταση, και με δυνατότητα ένταξης τόσο σε αστικό όσο και σε αγροτικό περιβάλλον. Το παρακάτω διάγραμμα αποτυπώνει όλες τις διαφορετικές παραλλαγές του συστήματος αυτού.

96

Η κάτοψη χωρίζεται σε 4 μέρη - τεταρτημόρια, όπου το καθένα διαφοροποιείται ανάλογα με τις εκάστοτε ανάγκες, για να προσφέρουν λύσεις που έχουν όμως κοινό μέγεθος, διαδρομές και χώρους. Τα τέσσερα τεταρτημόρια συνδέονται με ένα σταυρό αιθρίων. Όταν τα κελιά είναι στην εξωτερική πλευρά του τεταρτημορίου, όπως στην περίπτωση a, τότε σχηματίζουν μία εσωτερική αυλή, όπως φαίνεται στην στήλη Β. Όταν είναι στην εσωτερική πλευρά, η σταυροειδής διάταξη σχηματίζεται με στοές μέσα στο αίθριο, όπως στην στήλη Α. Σε πιο περίπλοκες μορφές, τα τεταρτημόρια έχουν και άλλες λειτουργίες, όπως ένα κέντρο δραστηριοτήτων στην περίπτωση d, χώρο αθλητικών δραστηριοτήτων στην περίπτωση e, ένα κέντρο εξυπηρέτησης όπως στην περίπτωση g, διοίκηση στην περίπτωση i, χώρους εργασίας στην περίπτωση h, κινητό δικαστήριο στην περίπτωση j. Αυτός ο μηχανισμός επιτρέπει την δημιουργία δομών της ίδιας λογικής, αλλά προσαρμόζεται εύκολα στις ανάγκες του κάθε συστήματος. Είναι η πρώτη φορά στην Ευρώπη, που ένας αρχιτεκτονικός μηχανισμός επιστρατεύεται για την παραγωγή μορφολογιών, που αφορούν σωφρονιστικά καταστήματα.

97

Κεφάλαιο 4.2.5 De Schie Penitentiary - Rotterdam ,The Netherlands C.Weber, De Architecten CIE

Το συγκρότημα αυτό ολοκληρώθηκε το 1988, σε μία απομονωμένη βιομηχανική περιοχή. Έχει μακρόστενη, ορθογώνια μορφή, όπου το κτίριο δομείται γύρω από δύο μεγάλα, περίκλειστες αυλές. Φιλοξενεί 252 κελιά, αλλά το εντυπωσιακό είναι ότι ο σχεδιασμός του έγινε με τέτοιο τρόπο ώστε ο χώρος των κελιών να καταλαμβάνει μόνο το 15% της δομημένης επιφάνειας. Η είσοδος βρίσκεται στην μικρή πλευρά του κτιρίου και διακόπτει διακριτικά την ενιαία επιφάνεια της εξωτερικής όψης. Ο εξωτερικός τοίχος είναι ψηλός, αλλά είναι φτιαγμένος από κλασικό, κίτρινο τούβλο, ώστε να εναρμονίζεται με το κτίριο και να μην τραβάει την προσοχή. Οι εξωτερικές όψεις έχουν ένα έντονο, ζωηρό κίτρινο χρώμα, ενώ χρησιμοποιείται παντού γυαλί, στις όψεις, στα στέγαστρα και σε μεγάλα ανοίγματα, ώστε να εισέρχεται φυσικό φως και να υπάρχουν θεάσεις. Στις δύο μικρές όψεις υπάρχουν χρωματισμένα μπλε πάνελ, ενώ τα κουφώματα είναι σκούρο πράσινο και ορισμένοι τοίχοι στα κελιά κόκκινοι. Γίνεται χρήση έντονων χρωμάτων, που σε συνδυασμό με το φυσικό φως, δημιουργούν ένα ευχάριστο περιβάλλον.

εικόνα 53 : κάτοψη ισογείου

98

Στο ισόγειο του κτιρίου, βρίσκονται τα γραφεια, οι χώροι εκπαίδευσης, οι βοηθητικοί χώροι, τα εργαστήρια, οι χώροι διημέρευσης και τα κέντρα επισκεπτών, ενώ στους επάνω ορόφους βρίσκονται τα κελιά, οργανωμενα γύρω από τις δύο αυλές. Οι κατόψεις είναι αυστηρές και δεν υπάρχει εδώ η αίσθηση της κοινότητας, ή η δυνατότητα περιήγησης των κρατουμένων μέσα στο συγκρότημα. Ο σχεδιασμός δεν αναπαράγει την έννοια της κανονικότητας, αλλά έχει δοθεί έμφαση στα υλικά και στα χρωματα, ώστε να εξισορροπούν την αδυναμία του σχεδιασμού. Το κτίριο μορφολογικά δεν ξεφεύγει από την λογική του ιδρύματος, ούτε ακολουθεί την λογική του campus layout, όπως τα προηγούμενα project. Παρόλα αυτά, έχει κάνει ένα βήμα στην αισθητική των χώρων, δίνοντας του χρώμα, και ξεφεύγοντας από το κλασικό μεταλλικό γκρι των φυλακων.

99

Τα παραπάνω παραδείγματα αποτελούν κάποια από τα πιο ριζοσπαστικά σωφρονιστικά καταστήματα στο τέλος του 20ου αιώνα. Έχουν διαφορετικές μορφές και διατάξεις, αλλά όλα προσπαθούν να κάνουν ένα άλμα στον σχεδιασμό φυλακών, με πιο ανθρώπινους όρους και προσεγμένες χωρικές ποιότητες. Κάποια εισάγουν μορφολογίες που πρώτη φορά συναντώνται σε αυτό το είδος κτιρίων, όπως η φυλακή Maison d’Arret d’Epinal, ενώ κάποια άλλα δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στην αισθητική των εσωτερικών χώρων, όπως η φυλακή De Schie Penitentiary. Επίσης, κάποια άλλα υιοθετούν το campus layout, που αρχίζει να ακμάζει τότε. Όλα τα παραδείγματα διαφέρουν κατά πολύ από τις προηγούμενες, συνηθισμένες φυλακές. Παρόλα αυτά, απέχουν αρκετά από τις σύγχρονες προσεγγίσεις, καθώς γενικά υστερούν στην επίτευξη ιδιωτικότητας, στην αίσθηση του προσωπικού χώρου, στην παροχή θεάσεων και στην άμεση σχέση με το φυσικό περιβάλλον.

Όλα τα παραπάνω σχέδια και φωτογραφίες του κεφαλαίου 4.2, προέρχονται από το βιβλίο “Architecture of Incarceration”. Spens, I. (1994)

100

Κεφάλαιο 5 Χωρικές ποιότητες σύγχρονων φυλακών

Μετά το σχεδιαστικό άλμα των φυλακών New generation, από τα μέσα της δεκαετίας του 1990 και μετά, η αρχιτεκτονική και νομική κοινότητα άρχισε να εστιάζει όλο και περισσότερο στην πιθανή βελτίωση του τρόπου σχεδιασμού φυλακών. Έγινε ξεκάθαρο ότι ο τρόπος μεταχείρισης των κρατουμένων και οι κτιριακές υποδομές που τους φιλοξενουν είναι ανεπαρκείς και σε κάποιες περιπτώσεις ζημιογόνες, αφού δεν βοηθούν στην μείωση του εγκλήματος αλλά συμβάλλουν στην δημιουργία περιβαλλόντων μίσους, διακρίσεων και βαναυσότητας. Νέες έρευνες ήρθαν να επισημάνουν , ότι όσο πιο “κανονικό” είναι το περιβάλλον μιας φυλακής τόσο περισσότερες είναι οι πιθανότητες επανένταξης και αναμόρφωσης. Οι αρχιτέκτονες, όλο και περισσότερο, έφεραν νέες προτάσεις στη συζήτηση για την σωφρονιστική αρχιτεκτονική, επισημαίνοντας ότι οι τυπικές φυλακές ουσιαστικά χρησιμοποιούν το ίδιο το κτίριο ως τιμωρία. Σταδιακά, εμφανίστηκαν προτάσεις που αντιτίθενται στον παραδοσιακό σχεδιασμό, και κάνουν ένα βήμα πιο πέρα, σε μια πιο ανθρωποκεντρική προσέγγιση, όπου η αρχιτεκτονική γίνεται εργαλείο αναμόρφωσης και επανένταξης. Σύμφωνα με τον Lopez (2014), χώρες όπως η Νορβηγία, η Δανία, η Αυστρία, η Ισλανδία και αργότερα η Γαλλία, υιοθετούν τέτοιες προτάσεις και οικοδομούν φυλακές ανθρώπινες, όχι χώρους αποθήκευσης. Προτεραιότητά τους είναι η δημιουργία χώρων που παρέχουν ευκαιρίες εκπαίδευσης, ψυχαγωγίας, σκέψης και περισυλλογής. Χώροι με ευχάριστες χωρικές ποιότητες έρχονται να αντικαταστήσουν τα ιδρυματικά και απρόσωπα κτίρια. Ο προσωπικός χώρος, ο επαρκής φυσικός φωτισμός και αερισμός, η άμεση επαφή με τη φύση, η ακουστική άνεση, η αυτονομία είναι συνθήκες που ο σχεδιασμός οφείλει να καλύψει. Μέσα από αυτή την νέα προσέγγιση, ανακύπτουν χώροι που αποδεικνύουν έμπρακτα ότι ο ανθρωποκεντρικός σχεδιασμός μειώνει τα ποσοστά υποτροπής, τις εξάρσεις βίας και εξαλείφει τα παθογόνα περιβάλλοντα. Παρακάτω μελετώνται παραδείγματα σύγχρονων σωφρονιστικών ιδρυμάτων στην Αυστρία και στη Νορβηγία.

101

εικόνα 55 : εξωτερική όψη

102

Κεφάλαιο 5.1 Η πρωτοπορία της Αυστρίας : Leoben Centre of Justice J. Hohensinn

Το κτίριο αυτό σχεδιάστηκε το 2004 από τον Josef Hohensinn, στην πόλη Leoben της Αυστρίας. Φιλοξενεί το δικαστικό κέντρο της περιοχής αλλά και ένα σωφρονιστικό κατάστημα για περίπου 200 κρατούμενους. Η μπροστινή πλευρά του κτιρίου, αυτή που ανοίγεται προς την πόλη, στεγάζει όλα τα δικαστικά όργανα, το επαρχιακό δικαστήριο, την εισαγγελία και το περιφερειακό δικαστήριο, τα οποία συνδέονται μέσω της τριώροφης αίθουσας της εισόδου. Στους ορόφους, στεγάζονται δωμάτια γραφείων και διοίκησης για τα αντίστοιχα δικαστήρια, τα οποία ξεχωρίζουν χάρη στον διαχωρισμό τους μέσω του σχεδιασμού. Η διπλή πρόσοψη στην πτέρυγα διοίκησης κατέστησε δυνατή την ξύλινη επένδυση του εσωτερικού κελύφους. Στην πίσω μεριά, βρίσκονται οι εγκαταστάσεις της φυλακής. Για την ασφάλεια σε αυτό το κομμάτι, υιοθετήθηκε μια δομή που εκτείνεται πίσω από την είσοδο, τη διοίκηση και την περιοχή των επισκεπτών, κατά μήκος ενός επιπέδου με διασταυρούμενες εγκαταστάσεις και κλιμακωτές μονάδες κράτησης.

Οι μονάδες κράτησης είναι σχεδιασμένες σαν μικρές κοινότητες ενός ορόφου, για 15 κρατούμενους. Η κάθε μονάδα περιλαμβάνει το ατομικό δωμάτιο κάθε κρατουμένου, με ένα μικρό κουζινάκι και ένα προσωπικό μπάνιο, αλλά και κοινόχρηστα καθιστικά, μια μεγάλη κουζίνα, χώρους υγιεινής, διαβάσματος και γυμναστικής. Υπάρχει επίσης ένα μπαλκόνι σε κάθε μονάδα, το οποίο όμως κλείνει γύρω με μπάρες.

103

εικόνα 56 : εσωτερική όψη

Ο αρχιτέκτονας σημειώνει, ότι οι μπάρες χρησιμεύουν στην προστασία των κρατουμένων, καθώς τα διαμερίσματα είναι σε μεγάλο ύψος, όχι για την αποτροπή κάποιας απόδρασης, αφού ο τοίχος ασφαλείας γύρω από το κτίριο αρκεί γι αυτό. Τα δωμάτια αλλά και οι κοινόχρηστοι χώροι έχουν παράθυρα που εκτείνονται από το πάτωμα ως την οροφή, για να μπαίνει άπλετο φυσικό φως. Γύρω από τις μονάδες κατοίκησης, υπάρχουν βιβλιοθήκες, χώροι εκπαίδευσης, γυμναστήρια, δωμάτια προσευχής, δωμάτια επισκεπτών. Υπάρχουν επίσης μεγάλα καθιστικά σε διάφορους ορόφους και εγκαταστάσεις όπου εργάζονται οι κρατούμενοι. Αυτές οι λειτουργίες, έχουν οργανωθεί με τέτοιο τρόπο, ώστε να είναι εύκολα προσβάσιμες από τις μονάδες κατοίκησης, για να μπορούν οι κρατούμενοι να μετακινούνται χωρίς συνοδεία, δίνοντάς τους μια αίσθηση ελευθερίας και αυτονομίας, αλλά και μειώνοντας την ανάγκη για περισσότερους φύλακες. Κάθε τμήμα της φυλακής έχει τη δική του αυλή, ενώ στην οροφή υπάρχει και ένας κήπος περιπάτου.

104

Οι αυλές αλλά και οι αθλητικές εγκαταστάσεις είναι έτσι σχεδιασμένες ώστε να δίνουν την αίσθηση ενός μεγάλου χώρου, χωρίς να νιώθει ο κρατούμενος εγκλωβισμένος μέσα σε τοίχους. Γι αυτό και το γυαλί χρησιμοποιείται τόσο εκτεταμένα, για να δίνεται μια αίσθηση απέραντου χώρου. Επίσης, ο αρχιτέκτονας προνόησε για την ύπαρξη ακουστικής άνεσης, γι αυτό και χρησιμοποίησε κυρίως γυαλί, ξύλο και σε ορισμένα σημεία σκυρόδεμα, αλλά και ενσωμάτωσε σε όλες τις οροφές ηχομονωτικά στρώματα. Το εντυπωσιακό σε αυτό το κτίριο είναι η συνύπαρξη μιας λειτουργίας τόσο δημόσιας όπως το δικαστήριο, με μια δομή ασφαλείας, όπως η φυλακή. Παρόλα αυτά, ο σχεδιασμός ευνοεί αυτή τη συνύπαρξη. Έτσι οι κρατούμενοι έχουν μια άμεση επαφή με τον έξω κόσμο, αφού μπορούν να βλέπουν τους επισκέπτες να εισέρχονται και να εξέρχονται. Επίσης, οι συνθήκες διαβίωσής τους είναι μελετημένες ώστε να σέβονται τα ανθρώπινα δικαιώματα και να προωθούν την επανένταξη στην κοινωνία. Άλλο ένα σημαντικό στοιχείο του κτιρίου, είναι η ύπαρξη άπλετου φωτός σε όλη την διάρκεια της ημέρας, αλλά και η θέα του νυχτερινού τοπίου το βράδυ. Όλα τα παραπάνω, σχεδιάστηκαν για να προσφέρουν ένα ήρεμο και οικείο περιβάλλον στους κρατούμενους αλλά και να ενισχύσουν το αίσθημα της ευθύνης και της αυτονομίας. Σύμφωνα με τον αρχιτέκτονα, όσο πιο έντονο είναι το αίσθημα της κανονικότητας σε μία τέτοια δομή, τόσο πιο εύκολη είναι η επανένταξή τους και η αποτροπή τους από μελλοντική υποτροπή. (Lewis,2009) Το συγκρότημα αυτό, αποτελεί μία από τις ελάχιστες προσεγγίσεις σωφρονιστικών δομών με αυτό τον τρόπο. Δεν θυμίζει σε τίποτα φυλακή, αλλά περισσότερο ένα προσεγμένο δημόσιο κτίριο. Ο σχεδιασμός είναι ανθρωποκεντρικός και είναι σαφές ότι ο αρχιτέκτονας ενδιαφέρεται για την ομαλή επανένταξη και αναμόρφωση των κρατουμένων, βοηθώντας τους να διατηρήσουν μια αξιοπρεπή διαβίωση. Η συνύπαρξη των λειτουργιών φυλακής και δικαστικού σώματος, συμβάλλει στο να διατηρηθεί η επαφή των κρατουμένων με κάποια μέλη της κοινωνίας, δεν είναι αποκομμένοι από τον αστικό ιστό και από την πραγματική ζωή. Η ανεμπόδιστη είσοδος φυσικού φωτός όλη την ημέρα, η επαφή με τον έξω κόσμο και τον αέρα από τα μπαλκόνια αλλά και η ακουστική άνεση, είναι χαρακτηριστικά που δεν συναντώνται στις τυπικές φυλακές. Είναι επίσης χαρακτηριστικά, που αποδεδειγμένα συμβάλλουν στην μείωση ψυχολογικού στρες και επιθετικότητας, ενώ προσφέρουν μια αίσθηση οικειότητας στο χώρο. Παρόλα αυτά, η φυλακή Leoben είναι ένα μεγάλο κτίριο. Αυτή η μορφή, αδυνατεί να προσφέρει την αίσθηση μιας κοινότητας στο βαθμό που το κάνει ένα συγκρότημα σε campus/village typology, καθώς οι κρατούμενοι δεν μετακινούνται από το κτίριο αυτό σε κάποιο άλλο, δεν αλλάζουν παραστάσεις ούτε πραγματοποιούν διαδρομές που θα παρομοιάζουν την καθημερινότητά τους με την πραγματική ζωή. Επίσης, οι εξωτερικοί υπαίθριοι χώροι είναι περιορισμένοι, γεγονός που δεν επιτρέπει μια πιο συχνή επαφή με την φύση. Τέλος, παρόλο που υπάρχει ελεύθερη μετακίνηση μέσα στους χώρους της φυλακής, η μετακίνηση αυτή λαμβάνει χώρα μέσα στο ίδιο κτίριο, ενισχύοντας την αίσθηση του εγκλεισμού.

105

εικόνα 57 - 58 : εσωτερικές όψεις

εικόνα 59 : εξωτερική όψη

106

Κεφάλαιο 5.2 Το παράδειγμα της Νορβηγίας

Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, το νορβηγικό κράτος αποφάσισε να κάνει μια “στροφή” στην κρατική προσέγγιση απέναντι στα σωφρονιστικά ιδρύματα. Η πολιτική που ακολουθούσε μέχρι τώρα, αυτή του εκδικητικού εγκλεισμού, φαινόταν να μην αποδίδει, καθώς τα ποσοστά υποτροπής κυμαινόταν μεταξύ 60-70 %. Σύμφωνα με το άρθρο του BBC “How Norway turns criminals into good neighbours” (2019), μετά από μια μακροσκελή ανασκόπηση, το κρατικό πλάνο αποφάσισε να επικεντρωθεί στην αναμόρφωση αντί για την εκδίκηση. Στους φυλακισμένους, που μέχρι τώρα περνούσαν το μεγαλύτερο μέρος τους κλεισμένοι στα κελιά, προσφέρθηκαν ευκαιρίες εκπαίδευσης, ψυχαγωγίας, εργασίας. Ο ρόλος των φρουρών καταργήθηκε εντελώς με την έννοια που γνωρίζουμε, και μεταβλήθηκε σε ρόλο φυλάκων- κοινωνικών λειτουργών. Οι φύλακες αυτοί, πλέον εκπαιδεύονται για περίπου τρία χρόνια, σε αντίθεση με το προηγούμενο σύστημα εκπαίδευσης τριών μηνών, και σκοπός τους είναι να είναι δίπλα στους κρατούμενους, να αλληλεπιδρούν με αυτούς και να λειτουργούν ως πρότυπα, βοηθώντας τους κρατούμενους να δημιουργήσουν μια καλύτερη ζωή. Το σύστημα αυτό, εστιάζει στα εφόδια που μπορεί να παρέχει στους κρατούμενους, ώστε να διασφαλίσει την ομαλή επανένταξή τους μετά την αποφυλάκιση αλλά και την επικερδή απασχόληση τους, ώστε να μην επιστρέψουν στο έγκλημα. Οι άνθρωποι εκεί μπορούν να αποκτήσουν κάποιο πτυχίο ή κάποια δεξιότητα, ώστε να μπορέσουν να εργαστούν μετέπειτα αλλά και να βρουν κίνητρο για μια κανονική ζωή. Η λογική αυτού του συστήματος, βασίζεται στο γεγονός ότι όσο περισσότερο το περιβάλλον μιας φυλακής είναι ιδρυματικό και δεν εστιάζει στην επανένταξη, τόσο πιο δύσκολο θα είναι το να μπορέσουν αυτοί οι άνθρωποι να ενσωματωθούν ξανά στην κοινωνία χωρίς να προκαλούν προβλήματα. Τέλος, η πιο σημαντική διαφορά της προσέγγισης της Νορβηγίας σε σχέση με τις υπόλοιπες χώρες, είναι ότι για το νορβηγικό κράτος, η μόνη “τιμωρία” που μπορεί να θέσει ένα κράτος δικαίου, σε όποιον έχει εγκληματίσει, είναι η στέρηση της ελευθερίας του, ενώ οφείλει να προστατεύσει και να σεβαστεί ολα τα υπόλοιπα δικαιώματά του. Σύμφωνα με την Larson (2013), με τις παραπάνω αλλαγές, η Νορβηγία θεωρείται πλέον η χώρα που σέβεται απόλυτα τα ανθρώπινα δικαιώματα και σχεδιάζει τις φυλακές της με βάση αυτά. Γι αυτό και οι πιο γνωστές φυλακές της, η Halden και η Bastoy, θεωρούνται οι πιο φιλελεύθερες φυλακές στον κόσμο. Το αξιοσημείωτο, είναι ότι η προσέγγιση αυτή αποδίδει καθώς τα ποσοστά υποτροπής από το 60-70 % έπεσαν στο 20%, το πιο χαμηλό ποσοστό υποτροπής στην ευρώπη.

107

108

Κεφάλαιο 5.2.1 Halden Prison Erik Møller Arkitekter & HLM arkitektur

Η φυλακή Halden στην Νορβηγία, ανατέθηκε μετά από διαγωνισμό στους Erik Møller Arkitekter και HLM arkitektur, το 2001. Ολοκληρώθηκε το 2010 και αποτελεί την πιο πολυσυζητημένη φυλακή στον κόσμο, καθώς ομόφωνα θεωρείται η πιο ανθρώπινη φυλακή που υπάρχει. Σκοπός της είναι η επανένταξη και όχι η τιμωρία, και με αυτό τον άξονα έχει σχεδιαστεί. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, η μόνη “τιμωρία” στην Νορβηγία, είναι η στέρηση της ελευθερίας του εγκληματία. Οι συνθήκες διαβίωσης του, οφείλουν να σέβονται τα δικαιώματα του και να προωθούν την μετάνοια και την επανένταξή του. εικόνα 60 : σκίτσο του αρχιτέκτονα

Το συγκρότημα βρίσκεται σε μια δασική περιοχή, μακριά από τον αστικό ιστό. Σύμφωνα με τους HLM, η ύπαρξη της φυλακής σε ένα τέτοιο τοπίο, με όμορφες θεάσεις και ήρεμο περιβάλλον και τόσο κοντινή επαφή με τη φύση, βοηθά στην ανάπτυξη αυτοεκτίμησης και σεβασμού μεταξύ των κρατουμένων αλλά και των φυλάκων. Ο στόχος των αρχιτεκτόνων ήταν να μπορέσουν να δημιουργήσουν ένα περιβάλλον όσο πιο φιλικό γίνεται, παρέχοντας μια αίσθηση κανονικότητας. Ήταν απαραίτητο γι αυτούς, το συγκρότημα της φυλακής να μοιάζει όσο το δυνατόν περισσότερο με τον έξω κόσμο, να είναι δομημένο σαν μια κοινωνία, ώστε να διευκολυνθεί η επανένταξή τους όταν εκτίσουν την ποινή που τους αναλογεί. Η αρχιτεκτονική εδώ επιστρατεύτηκε για να μειώσει την αίσθηση του εγκλεισμού αλλά και το ψυχολογικό στρες, και να δημιουργήσει ένα ήρεμο και ασφαλές περιβάλλον, όπου οι κρατούμενοι μπορούν να πάρουν ξανά την ζωή τους στα χέρια τους.

109

Για λόγους ασφαλείας, η φυλακή περιτριγυρίζεται από ένα καμπυλωτό, ψηλό τοίχο από σκυρόδεμα, χωρίς όμως συρματόπλεγμα ή κάποιο ηλεκτροφόρο φράχτη. Η πυκνή βλάστηση μέσα στο συγκρότημα, αποκρύπτει στο μεγαλύτερο βαθμό τον τοίχο ασφαλείας, οπότε οι θεάσεις από το εσωτερικό επικεντρώνονται σε δέντρα παρά στον μπετονένιο τοίχο. Η ύπαρξη έντονης υψηλής βλάστησης, σπάει την κυριαρχία του οριζόντιου άξονα.

εικόνα 61 : διάγραμμα κάλυψης

110

Το συγκρότημα είναι σχεδιασμένο με τη λογική του campus layout, με πολλά, διαφορετικά κτίρια, προκειμένου να δημιουργηθεί μια καθημερινότητα που μοιάζει με την πραγματική ζωή, όπου ο κρατούμενος μετακινείται από το “σπίτι” του στο χώρο εκπαίδευσης, από εκεί στον χώρο εργασίας, από εκεί στο γυμναστήριο και έπειτα στην τραπεζαρία. Ο διασκορπισμός των λειτουργιών ενισχύει το αίσθημα της κοινότητας, και καθιστά την ζωή πιο φυσιολογική, αφού για να μεταβεί ο κρατούμενος από τη μία δραστηριότητα στην άλλη, έρχεται σε επαφή με την φύση και το εξωτερικό περιβάλλον. Επίσης, αυτό παρέχει και μία σχετική ελευθερία και αυτονομία, αφού οι κρατούμενοι μπορούν να μετακινούνται ελεύθερα από το ένα κτίριο στο άλλο. Κάθε κτίριο αποτελείται από διαφορετικά υλικά, και έχει διαφορετικές όψεις, προκειμένου να υπάρχει οπτική ποικιλία και να αποφευχθεί το αίσθημα της επανάληψης. Ανάλογα με το επίπεδο ασφαλείας του κτιρίου, οι όψεις αλλάζουν από ακατέργαστο ξύλο μέχρι πολύ σκούρο τούβλο. Τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν είναι ακατέργαστο και κατεργασμένο ξύλο, ατσάλι, τούβλα σε διάφορες αποχρώσεις και κεραμίδι. Όλα τα υλικά είναι φυσικά και ο σκοπός είναι να δίνουν μια οικεία αίσθηση, κοντά στη φύση. Τα χρώματα επίσης είναι γήινα και αντανακλούν τις αποχρώσεις του γύρω περιβάλλοντος.

εικόνα 61 : γενικό αξονομετρικό

111

εικόνα 62-63 : υλικά

112

Η μορφολογία των κτιρίων είναι απλή, ώστε να μην τραβάει την προσοχή από το δασικό τοπίο αλλά και να εναρμονίζεται με αυτό. Όλα τα κτίρια είναι ορθογώνια σχήματα σε διαφορετική κλίμακα. Είναι χαμηλά σε ύψος, μέχρι και δύο ορόφους, για να διατηρείται η ανθρώπινη κλίμακα. Δεν υπάρχει συμμετρία, καθώς θεωρείται ότι ο κάναβος και η συμμετρία εντείνουν το ψυχολογικό στρες. Οι λειτουργίες στο συγκρότημα προσπαθούν επίσης να προσομοιάσουν μία κανονική κοινωνία, οπότε υπάρχουν χώροι εκπαίδευσης, χώροι αναψυχής, χώροι εργασίας, γυμναστήρια, αίθουσες ομαδικών αθλημάτων , όπως γιόγκα, χώροι μαγειρικής, χώροι διαβάσματος. Υπάρχουν εργαστήρια, συνεργεία, κήποι, αλλά και παιδικές χαρές για τις επισκέψεις των παιδιών των κρατουμένων. Επίσης, υπάρχει και ένα ανεξάρτητο σπίτι δύο υπνοδωματίων, όπου οι τρόφιμοι μπορούν να φιλοξενήσουν τις οικογένειές τους κατά τη διάρκεια διανυκτερεύσεων. Υπάρχει επίσης στούντιο ηχογράφησης, αλλά και χορωδία της φυλακής. Οι καρτούμενοι, κατά τη διάρκεια της ποινής τους, μπορούν να αποκτήσουν κάποιο πτυχίο, για παράδειγμα κάποιοι έγιναν μηχανικοί, chef, γραφίστες. Αποκτούν νέες γνώσεις και δεξιότητες, καθώς όπως επισημαίνει ένας κρατούμενος, η φυλακή αυτή είναι μια δεύτερη ευκαιρία, και αποκομίζοντας εφόδια, μπορούν να γίνουν “καλοί” πολίτες, ώστε να μην ξαναβρεθούν στη φυλακή. Πιο αναλυτικά, υπάρχει ένα πολιτιστικό κέντρο, όπου στεγάζονται τα αθλήματα αλλά και οι εκδηλώσεις πολιτισμού, όταν υπάρχουν. Οι χώροι είναι οργανωμένοι γύρω από ένα φουαγιέ με θέα το γήπεδο ποδοσφαίρου στα δυτικά. Στο χώρο των τελετών, κάποια τούβλα στους τοίχους έχουν αντικατασταθεί με υαλότουβλα, για να εισέρχεται ακόμα περισσότερο φυσικό φως. Υπάρχει ακόμη, ένα κέντρο δραστηριοτήτων,που φιλοξενεί όλα τα workshops, την βιβλιοθήκη και τις αίθουσες διδασκαλίας. Ανάμεσα τους παρεμβάλλονται και υπαίθριοι χώροι, για να υπάρχει άμεση επαφή με τη φύση. Το κτίριο αυτό, είναι διαιρεμένο σε μικρότερα κομμάτια για να μπορούν να εξυπηρετούνται ταυτόχρονα διαφορετικές δραστηριότητες.

113

εικόνα 64 : διάταξη κοινόχρηστου χώρου στις μονάδες κατοίκησης

εικόνα 65 : κάτοψη μονάδων κατοίκησης - B block

114

Για τον εσωτερικό σχεδιασμό της φυλακής,επιλέχθηκαν υλικά που μεταβάλλονται ανάλογα με το φως και την εποχή. Χρησιμοποιήθηκε κυρίως ανοιχτόχρωμο ξύλο, ανοιχτόχρωμα πάνελ, ενώ οι τοίχοι είναι βαμμένοι σε διάφορες παλ αποχρώσεις, ώστε ο χώρος να δείχνει το πέρασμα του χρόνου. Στα κοινόχρηστα δωμάτια, όπως καθιστικά και κουζίνες, υπάρχουν άνετα έπιπλα, σε διάφορες αποχρώσεις. Στους κοινόχρηστους χώρους κυριαρχούν έντονες αποχρώσεις, ενώ στα δωμάτια πιο απαλές. Συνολικά, χρησιμοποιούνται 15 διαφορετικές αποχρώσεις. Τα “κελιά” πλέον ονομάζονται δωμάτια, και ο κάθε κρατούμενος έχει το δικό του. Στο κάθε δωμάτιο υπάρχει ατομική τουαλέτα και ντους, ενώ υπάρχει τηλεόραση, και γραφείο. Όλα τα δωμάτια διαθέτουν ένα μεγάλο παράθυρα με θέα το δάσος ή την βλάστηση, χωρίς κάγκελα ή μπάρες. Για κάθε 10 δωμάτια, υπάρχει ένα κοινό σαλόνι και κουζίνα, πλήρως εξοπλισμένα, με δικά τους μοναδικά έργα τέχνης και διακόσμηση.

115

εικόνα 66 : χώρος εκπαίδευσης

εικόνα 67 : γυμναστήριο

116

εικόνα 68 : χώρος φυλάκων

Στο εσωτερικό και στο εξωτερικό υπάρχουν επίσης και πολλά έργα τέχνης. 12 καλλιτέχνες κλήθηκαν για την διακόσμηση του συγκροτήματος, το οποίο έχει περίπου 40 έργα τέχνης. Υπάρχουν γκράφιτι, αφηρημένα πίνακες αλλά και photo installations. Παρόλα αυτά, το συγκρότημα αυτό δεν παύει να είναι μια φυλακή, οπότε η ασφάλεια είναι βασικό κομμάτι. Δεν υπάρχουν σιδερένιες πόρτες και μπάρες, αλλά διακριτικές κάμερες ασφαλείας παντού. Επίσης, ριζοσπαστική ήταν η ιδέα, του να αλληλεπιδρούν οι φύλακες με τους κρατούμενους, σε επίπεδο φιλικών σχέσεων. Η εκπαίδευση των φυλάκων στη Νορβηγία είναι ιδιαίτερα προσεγμένη και διαρκεί δύο με τρία χρόνια, όπου μαθαίνουν, πέρα από τα υπόλοιπα, πως να αποφεύγουν τη βία και πως να αλληλεπιδρούν με τους κρατούμενους. Επίσης αμείβονται καλά, ώστε να αποφευχθούν περιστατικά χρηματισμού. Έντονη είναι η αντίθεση με τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες όπου η εκπαίδευση αυτή διαρκεί 3-6 μήνες. Εδώ, οι κρατούμενοι είναι συνέχεια μαζί με τους φύλακες, σε περιπολίες, σε δραστηριότητες. Τρώνε και αθλούνται μαζί, έχουν χρόνο αναψυχής μαζί. Αυτό αποκαλείται στην Νορβηγία “dynamic security”(Larson , 2013) Άλλο ένα αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό αυτής της φυλακής, είναι η ύπαρξη ακουστικής άνεσης, κάτι που δεν υπάρχει στις τυπικές φυλακές. Από την μια τα μαλακά και απορροφητικά υλικά και η κλίμακα σχεδιασμού, όπως το ύψος των χώρων, μειώνουν κατά πολύ την ανάκλαση και αντήχηση του ήχου, όπως συμβαίνει στις τυπικές φυλακές με τους ατσάλινους και μεταλλικούς τοίχους, πόρτες και ταβάνια. Επίσης ρόλο παίζει και η συμπεριφορά των φυλάκων, καθώς δεν υπάρχουν φωνές στη Halden. Αυτό παρέχει ένα ασφαλές και ήρεμο περιβάλλον και μειώνει το άγχος, τον εκνευρισμό και την ένταση των κρατουμένων (Vinnitskaya,2011). εικόνα 69 : διάδρομος στις μονάδες κατοίκησης

117

118

εικόνα 70-71 : εξωτερικές όψεις - βλάστηση

119

120

Κεφάλαιο 5.2.2 Bastoy Prison

Η φυλακή αυτή ξεκίνησε να λειτουργεί το 1982. Βρίσκεται στο νησί Bastoy στα Oslo Fjord. Καταλαμβάνει ολόκληρο το νησί, αλλά στο βορειότερο κομμάτι υπάρχει η παραλία Nordbukta, η οποία είναι δημόσια. Είναι η μεγαλύτερη φυλακή χαμηλής ασφαλείας της Νορβηγίας, με ποσοστό υποτροπής μόλις 16%, ενώ οι αντίστοιχες φυλακές της Ευρώπης αναφέρουν ένα ποσοστό υποτροπής της τάξης του 70%. Το συγκρότημα αποτελείται από περίπου 80 κτίρια, σε διάταξη campus, και έχει δρόμους, παραλίες, αγροτικές καλλιέργειες, δασικές εκτάσεις. Διαθέτει επίσης, πέρα από τις λειτουργίες της φυλακής, βιβλιοθήκες, μαγαζιά, εκκλησία, υπηρεσίες υγειονομικής περίθαλψης, γραφείο ενημέρωσης και πληροφοριών, δική του αποβάθρα και ferry boat, και ένα φάρο όπου διοργανώνονται σεμινάρια και συναντήσεις. Γύρω από το νησί δεν υπάρχει τοίχος ασφαλείας, ούτε περιφραγμένες ακτές, δεν υπάρχει κανένα ίχνος συρματοπλέγματος ή φράχτη ασφαλείας. Το νησί αυτό δεν μοιάζει σε τίποτα με τα νησιά φυλακές όπως το Alcatraz ή το Rikers, αντίθετα χαρακτηρίζεται ως μία από τις πιο φιλελεύθερες φυλακές που υπάρχουν. Φιλοξενεί 115 κρατούμενους, ενώ έχει 69 φύλακες, από τους οποίους μόνο οι 5 μένουν το βράδυ στο νησί, γεγονός ιδιαίτερα εντυπωσιακό, καθώς αποδεικνύει ότι η φυλακή αυτή δεν απαιτεί ιδιαίτερη φύλαξη. Είναι οργανωμένη με τη λογική της κοινότητας και του campus layout. Οι κρατούμενοι ζουν σε “σπίτια”, μικρά ξύλινα cottages, όπου ο καθένας έχει το δικό του δωμάτιο. Τα σπίτια αυτά έχουν κοινή κουζίνα και καθιστικό, πλήρως εξοπλισμένα, με τηλεοράσεις, σύνεργα μαγειρικής κτλ. εικόνα 72-73 : ελεύθερη μετακίνηση κρατουμένων

121

Τα περισσότερα κτίρια είναι ξύλινα, με διάφορα θερμά χρώματα. Στο εσωτερικό τους, υπάρχουν ευρύχωρα ατομικά δωμάτια, με ανοιχτά χρώματα και ιδιαίτερα έπιπλα. Οι κοινόχρηστοι χώροι είναι επίσης ευρύχωροι, με μεγάλα παράθυρα με θεάσεις. Στους διαδρόμους και στους βοηθητικούς χώρους υπάρχουν πιο ζωηρές αποχρώσεις. Τα έπιπλα παντού θυμίζουν σπίτι, είναι όλα προσεγμένα και δημιουργούν μία ζεστή ατμόσφαιρα. εικόνα 74 : μονάδες κατοίκησης

122

Οι κρατούμενοι ασχολούνται με την γεωργία και με τις αγροτικές καλλιέργειες του νησιού, με υλοτομία και ξυλογλυπτική, φροντίζουν τα ζώα και ασχολούνται με τα προϊόντα ζωικής παραγωγής, ή δουλεύουν στο συνεργείο οχημάτων. Από αυτές τις δουλειές, αμείβονται περίπου με 8 δολάρια την ημέρα, ενώ λαμβάνουν και ένα επίδομα των 90 δολαρίων, καθώς πέρα από το ένα γεύμα την ημέρα που τους παρέχεται, ψωνίζουν και μαγειρευουν οι ίδιοι για τον εαυτό τους. Όλοι οι κρατούμενοι μπορούν να λάβουν ανώτατη εκπαίδευση και να παρακολουθήσουν μαθήματα και σεμινάρια σε αντικείμενα της επιλογής τους. Στον ελεύθερο τους χρόνο, επισκέπτονται τη βιβλιοθήκη, την εκκλησία, ή συμμετέχουν σε αθλήματα όπως ιππασία, σκι, τέννις. Το νησί διαθέτει και την δική του ιδιωτική παραλία όπου μπορούν να κολυμπήσουν ελεύθερα. Όπως και στην φυλακή Halden, οι φύλακες είναι εκπαιδευμένοι και σαν κοινωνικοί λειτουργοί και ζουν μαζί με τους κρατούμενους.

εικόνα 75 : κρατούμενος ασχολείται με την κτηνοτροφία

123

εικόνα 76 : κρατούμενος επιδιορθώνει ποδήλατα

Η φυλακή τα τελευταία χρόνια έχει κάνει πολλά βήματα προς την οικολογική λειτουργία των εγκαταστάσεων της. Τα περισσότερα οχήματα έχουν αποσυρθεί, ενώ αυτά που έχουν απομείνει έχουν πλέον biodiesel. Οι μετακινήσεις και οι μεταφορές γίνονται κυρίως με τα άλογα του νησιού. Η θέρμανση βασίζεται στην καύση ξύλου και το μεγαλύτερο μέρος της ενέργειας που απαιτείται παράγεται από τα απόβλητά του. Η λογική της Bastoy, προσπαθεί να προετοιμάσει τους κρατούμενους για την ζωή πίσω στην κοινωνία, γι αυτό και προωθεί την ατομική ευθύνη. Εδώ, ο καθένας είναι υπεύθυνος για το πρόγραμμα του, για το φαγητό του, και το μόνο που πρέπει να τηρεί είναι η καθημερινή ώρα της εργασίας του. Οι κρατούμενοι εκπαιδεύονται, μορφώνονται και μαθαίνουν να ζουν με αξίες και κανόνες, έχοντας όμως μεγάλη ελευθερία και αυτονομία. Με αυτό τον τρόπο, μειώνεται η πιθανότητα υποτροπής και επιτυγχάνεται μια ομαλή επανένταξη στην κοινωνία. Τέλος, το εντυπωσιακό είναι ότι η φυλακή αυτή είναι από τις πιο οικονομικές, καθώς απαιτεί πολύ λίγους φύλακες και παράγει σχεδόν ότι χρειάζεται. Πηγή περιγραφών και εικόνων : Storm (2014)

εικόνα 75-76 : εσωτερικό μονάδων κατοίκησης

124

Συμπεράσματα :

Όλα τα παραπάνω, φαντάζουν εξωπραγματικά σε σύγκριση με τις φυλακές που έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε, και μάλιστα κάποιοι θεωρούν ότι είναι παράλογο να επικρατούν τέτοιες συνθήκες σε μια φυλακή. Τα αποτελέσματα όμως, όπως έχει προαναφερθεί, είναι αποστομοτικά, καθώς η Νορβηγία έχει το χαμηλότερο ποσοστό υποτροπής με διαφορά, και επίσης, με αυτή τη λογική, έχει καταργήσει και τις ισόβιες καθείρξεις. Οι καινοτομίες που υπάρχουν παραπάνω είναι συνοπτικά οι εξής : Δίνεται έμφαση και προτεραιότητα στην ύπαρξη φυσικού φωτός σε κάθε δωμάτιο και κάθε κοινόχρηστο χώρο. Καθώς έχει διαπιστωθεί ότι η έλλειψη επαφής με τον εξωτερικό χώρο αλλά και η έλλειψη θεάσεων εντείνει το ψυχολογικό στρες και την κατάθλιψη, όλα τα δωμάτια διαθέτουν ένα μεγάλο παράθυρο ,χωρίς κάγκελα, με θεάσεις προς την φύση. Η άποψη του James Kessler, ότι το φυσικό φως είναι ζωτικό για την αρχιτεκτονική ενός χώρου και ότι πρέπει να είναι υψηλότερη προτεραιότητα από το κόστος, ενσαρκώνεται πλήρως εδώ. Επίσης, διασφαλίζεται η θερμική άνεση σε όλους τους χώρους. Κάθε δωμάτιο διαθέτει θερμαντικά μέσα, τα οποία ρυθμίζονται ανάλογα με τις επιθυμίες του κρατούμενου. Έμφαση δίνεται στην εξάλειψη του θορύβου, κάτι που αποτελεί ανέκαθεν πρόβλημα των φυλακών. Έρευνες έδειξαν ότι ο έντονος και αιφνίδιος θόρυβος ενισχύει το στρες , ενώ τα άτομα που ζουν σε τέτοια περιβάλλοντα, επιδεικνύουν επιθετική συμπεριφορά. Δεν υπάρχουν μεταλλικές επιφάνειες, οι τοίχοι έχουν πιο μαλακά και απορροφητικά υλικά, όπως και τα πατώματα. Υπάρχουν επίσης χαλιά και κουρτίνες, γεγονός που ενισχύει την ακουστική άνεση. ‘Εχει αποφευχθεί η χρήση ανακλαστικών υλικών γι αυτό το λόγο, ενώ έχει ελαχιστοποιηθεί η επαφή μεταλλικων επιφανειών μεταξύ τους. Επίσης, οι φύλακες εδώ δεν εφαρμόζουν την τακτική του να φωνάζουν προς τους κρατούμενους, οπότε εξαλείφεται και αυτή η μεγάλη πηγή θορύβου, αφού όλοι συνυπάρχουν αρμονικά.

125

Ο σχεδιασμός του εσωτερικού χώρου παίζει καθοριστικό ρόλο στην συμπεριφορά και την ψυχολογία του ατόμου, οπότε εδώ χρησιμοποιείται για την επίτευξη ενός ευχάριστου και υγιούς περιβάλλοντος. Τα δωμάτια έχουν απαλά χρώματα, για να επιτυγχάνεται ένα ήρεμο περιβάλλον, ενώ οι κοινόχρηστοι χώροι έχουν πιο ζωηρά και έντονα χρώματα. Τα χρώματα που επιλέγονται ενισχύουν την φωτεινότητα των χώρων. Επίσης , εδώ τα διαφορετικά υλικά χρησιμοποιούνται και για την διαφοροποίηση κάποιων χώρων, αντί για διαδρόμους ή πύλες. Για παράδειγμα, ένα διαφορετικό υλικό πατώματος, που δημιουργεί “μονοπάτια”, οδηγεί τους κρατούμενους στο να το χρησιμοποιούν ως βασική ροή, εξαλείφοντας την ανάγκη για πολλούς και επαναλαμβανόμενους διαδρόμους. Ακόμη, τα έπιπλα που χρησιμοποιούνται είναι ιδιαίτερα προσεγμένα, για να δημιουργούν ένα οικείο και χαλαρό περιβάλλον, αντί για το περιβάλλον ενός ιδρύματος, ενώ τα έπιπλα στα δωμάτια είναι ειδικά σχεδιασμένα για να εκμεταλλεύονται πλήρως το χώρο. Ο σχεδιασμός των μονάδων κατοίκησης προωθεί την ύπαρξη προσωπικού χώρου, καθώς τα δωμάτια είναι ατομικά και αυτόνομα. Αυτό ενισχύει την ατομικότητα, και βοηθά να διατηρεί ο κρατούμενος την αίσθηση της αξιοπρέπειας του αλλά και την ευθύνη για τον προσωπικό του χώρο. Επίσης, ο σχεδιασμός βοηθά στην αίσθηση της κοινότητας, αφού για κάθε ένα ορισμένο αριθμό δωματίων υπάρχει κοινός χώρος χαλάρωσης και μαγειρικής. Ο γενικότερος σχεδιασμος προωθεί την αίσθηση της κοινότητας, ειδικά με το campus typology να χρησιμοποιείται σχεδόν σε κάθε project. Η ασφάλεια αποκτά μια άλλη διάσταση. Προκειμένου να μειωθούν τα περιστατικά βίας, ο κάθε κρατούμενος έχει το δικό του δωμάτιο, με ατομικό ντους, ενώ όλοι έχουν την δυνατότητα να μεταβούν στο δωμάτιο τους οποιαδήποτε ώρα της ημέρας. Το κάθε δωμάτιο κλειδώνει (με δυνατότητα παράκαμψης του κλειδώματος από τον φύλακα), προκειμένου να διασφαλίζεται η ασφάλεια του κάθε κρατούμενου. Επίσης, το σύστημα των φυλάκων μέσα στους χώρους των κρατουμένων φαίνεται να αποδίδει πολύ καλύτερα από το προηγούμενο σύστημα επιτήρησης από μακριά. Με τον νέο αυτό τρόπο, ο φύλακας είναι δίπλα στους κρατούμενους, και έτσι χτίζοντας μία σχέση μπορεί να προλάβει εξάρσεις βίας πριν καν συμβούν αλλά και να επέμβει άμεσα στην περίπτωση κάποιας διαμάχης. Ακόμη, το σύστημα αυτό προσλαμβάνεται πιο θετικά και από τους κρατούμενους, καθώς δεν νιώθουν ότι κάποιος τους παρακολουθεί “κρυφά”, μέσα από ένα χώρο που οι ίδιοι δεν βλέπουν, αλλά η επιτήρηση είναι ξεκάθαρη και ειλικρινής.

126

Κεφάλαιο 5.3 Στον αντίποδα : σχεδαστικά παραδείγματα φυλακών 20ου αιώνα προς αποφυγή

Σύμφωνα με τους Jewkes & Moran (2014), η φυλακή Oakwood στην Αγγλία, η οποία ολοκληρώθηκε το 2012, είναι σχεδιασμένη με την παλαιότερη λογική της ακτινωτής δομής, ενώ έχει προβλήματα ανεπαρκούς φωτισμού και αερισμού σε διάφορους κοινόχρηστους χώρους. Είναι σχεδιασμένη ως φυλακή υψίστης ασφαλείας, αλλά φιλοξενεί φυλακισμένους μεσαίας τάξης ασφαλείας, όπως και η φυλακή Berwyn, η οποία άνοιξε το 2017, επίσης στην Αγγλία. Αυτό, σύμφωνα με την Yvonne Jewkes, ποινικολόγο με ειδίκευση στην αρχιτεκτονική φυλακών, έχει άμεσες επιπτώσεις στην ψυχολογία του ατόμου, καθώς οι άνθρωποι αυτοί υπόκεινται σε πολύ πιο αυστηρά μέτρα, χωρίς να χρειάζεται. Ο σχεδιασμός και των δύο αυτών φυλακών είναι ψυχρός, και δίνει περισσότερη σημασία στον αριθμό ατόμων που μπορεί να στεγάσει παρά στην άνεση του χώρου. Σύμφωνα με την αρχιτέκτονα Danna Walker, σε μία ραδιοφωνική εκπομπή για το BBC τον Αύγουστο του 2018, ένα από τα σημαντικότερα σχεδιαστικά προβλήματα αυτών των δύο φυλακών είναι ο καθημερινός, αδιάκοπος θόρυβος, που δεν αφήνει το άτομο να ησυχάσει και να συγκεντρωθεί σε οτιδήποτε. Επειδή δεν υπάρχουν μαλακά υλικά και υφές, παρα μόνο μεταλλικά στοιχεία και τούβλο, ο ήχος αντανακλάται και αντηχεί στον χώρο. Ο ελλιπής σχεδιασμός των χώρων αυτών ώστε να έχουν την βασική ακουστική άνεση, δημιουργεί διαρκές άγχος και ένταση στους κρατούμενους. Ακόμη, η κλίμακα των κτιρίων αυτών, λειτουργεί αποτρεπτικά στο να μπορέσουν οι κρατούμενοι να έχουν ένα αίσθημα κανονικότητας στους χώρους που ζουν και λειτουργούν. Το αίσθημα του ιδρύματος είναι έντονο, καθώς και το αίσθημα της επιτήρησης. Ο σχεδιασμός των χώρων αυτών, απέτυχε να υιοθετήσει την ανθρωποκεντρική προσέγγιση που φαίνεται να ακολουθούν τα νέα συγκροτήματα φυλακών και κατά συνέπεια, απέτυχε να σπάσει το μη αποδοτικό μοτίβο της σωφρονιστικής αρχιτεκτονικής (Wilkie,2018).

127

Κεφάλαιο 6 Επαναδιατυπώνοντας τον εγκλεισμό– διαγωνισμοί μελλοντικών φυλακών

Στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάζονται και αναλύονται 3 αρχιτεκτονικές προτάσεις διαγωνισμών για μελλοντικές φυλακές. Οι προτάσεις αυτές, αλλάζουν ριζικά τον τρόπο που σχεδιάζουμε σωφρονιστικά ιδρύματα, και τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε μια φυλακή. Σκοπός τους είναι να επαναδιατυπώσουν και να επαναπροσδιορίσουν τον εγκλεισμό, δημιουργώντας περιβάλλοντα χωρικές ποιότητες που εμπνέουν, ηρεμούν και βοηθούν στην αποκατάσταση των φυλακισμένων.

128

129

Κεφάλαιο 6.1 Holmsheidi Prison - Reykjavik, Iceland Arkis ARchitects

Το project αυτό, είναι αποτέλεσμα ενός διαγωνισμού της ισλανδικής κυβέρνησης το 2012 για ένα σωφρονιστικό κατάστημα έξω από την πρωτεύουσα της Ισλανδίας. Φιλοξενεί 3 πτέρυγες, μια φυλακή γυναικών, μια συμβατική φυλακή και μια φυλακή short sentence. Ο βασικός στόχος των αρχιτεκτονων ήταν η αναμόρφωση των κρατουμένων μέσα από το σχεδιασμό, αλλά και οι ασφαλείς και αξιοπρεπείς συνθήκες διαβίωσης τόσο των κρατουμένων όσο και των φυλάκων. Πρόκειται για ένα κτίριο, διαιρεμένο σε πτέρυγες. Αποτελείται από τρία βασικά στοιχεία : το κέντρο των φυλάκων, ένα κυκλικό κομμάτι που ξεπροβάλλει πάνω από το υπόλοιπο κτίριο και αφήνει το φυσικό φως να εισέλθει στο υπόλοιπο οικοδόμημα, τις εσωτερικές αυλες κάθε πτέρυγας, που προσφέρουν φυσικό φως στους γύρω χώρους αλλά και μια επαφή με το εξωτερικό περιβάλλον στους κρατούμενους και τέλος, τα επαναλαμβανόμενα δωμάτια, τα οποία εξέρχονται από το κυρίως σώμα του κτιρίου. Η μορφολογία των δωματίων, εξυπηρετεί από τη μία τη διασφάλιση θέασων από κάθε δωμάτιο αλλά και την διαφύλαξη της ιδιωτικότητας του κάθε κρατουμένου, καθώς το ένα παράθυρο δεν έχει θέα προς τα υπόλοιπα. εικόνα 77 : διάγραμμα χρήσεων

130

Το κτίριο φιλοξενεί 56 κρατούμενους, οι οποίοι έχουν ατομικά δωμάτια, με προσωπικό μπάνιο και ένα μικρό χώρο γραφείου. Για κάθε περίπου 15 δωμάτια, υπάρχει μία εξωτερική αυλή με ένα κοινόχρηστο χώρο γύρω, ώστε να μπορούν να χαλαρώσουν ή να κάνουν κάποια δραστηριότητα σε ένα ηλιόλουστο χώρο με θέα στο αίθριο αυτό, στο οποίο έχουν πρόσβαση. Μέσα στο κτίριο υπάρχει επίσης reception, σταθμοί φρουρών, εργαστήρια και εγκαταστάσεις ψυχαγωγίας αλλά και χώροι εργασίας. Τα δωμάτια διαθέτουν ένα κατακόρυφο παράθυρο με εξωτερικές θεάσεις χωρίς μπάρες. Επίσης, υπάρχουν διάφορα χρώματα, σε παλ αποχρώσεις.

εικόνα 78-79 : εσωτερικό

131

Το βασικό υλικό είναι το σκυρόδεμα, αλλά υπάρχουν και κομμάτια επενδυμένα με χάλκινα φύλλα. Στο εξωτερικό, υπάρχουν κομμάτια που καλύπτονται με ξύλινο deck, για την υπαίθρια χαλάρωση των κρατουμένων. Το κτίριο είναι σχεδιασμένο ώστε να καταναλώνει λίγη ενέργεια και να έχει χαμηλό κόστος συντήρησης. εικόνα 80 : διάγραμμα υλικών

εικόνα 81 : διάγραμμα ανοιχτών κλειστών χώρων

132

Η πρόταση αυτή οργανώνει το κτίριο σε μικρές κοινότητες, αλλά δεν αντιμετωπίζει το πρόβλημα της παραμονής σε ένα μέρος. Δεν υπάρχει δυνατότητα κίνησης των κρατουμένων παρά μόνο μέσα στο κτίριο και οι χώροι που προορίζονται για τις δραστηριότητες τους είναι περιορισμένοι. Παρόλα αυτά, η πρόταση αυτή φροντίζει να υπάρχουν κοινοί χώροι με ηλιασμό και αερισμό με άμεση επαφή με την φύση αλλά και προσωπικοί χώροι πλήρως εξοπλισμένοι.

133

134

Κεφάλαιο 6.2 Storstrøm Prison - Falster, Denmark C.F. Møller Architects

Η πρόταση για το συγκρότημα αυτό, κέρδισε τον διαγωνισμό της Δανικής κυβέρνησης για το σχεδιασμό μιας φυλακής μεγάλης χωρητικότητας το 2010. Ολοκληρώθηκε το 2017. Ήδη από τα πρώτα χρόνια εξέλιξης της πρότασης, το συγκρότημα έχει αποκτήσει τη φήμη ότι πρόκειται για την πιο ανθρώπινη φυλακή υψίστης ασφαλείας παγκοσμίως. Βασικότερος στόχος για τους αρχιτέκτονες ήταν η αρχιτεκτονική του χώρου να εμπνέει και να βοηθά στην αναμόρφωση και επανένταξη των κρατουμένων. Το concept είναι η δημιουργία της αίσθησης μιας κοινότητας, με όλα αυτά που μπορεί να περιέχει. Προσπαθεί να μιμηθεί το πυκνό αστικό περιβάλλον, δημιουργώντας γειτονιές, χώρους με πολυκοσμία και έντονη κίνηση, χώρους απόμερους όπου μπορεί κανείς να χαλαρώσει. Μεταφέρει εικόνες τόσο από το αστικό τοπίο όσο και από την εξοχή. Περιλαμβάνει μεγάλες εκτάσεις πρασίνου, άλση και κτηνοτροφικές μονάδες. Ο χώρος είναι σχεδιασμένος ώστε να προσφέρει ποικιλία χωρικών και οπτικών εμπειριών στους χρήστες. Προσπαθεί να αναπληρώσει την πυκνότητα και την σαφή διάταξη που έχει ο αστικός ιστός, στον οποίο έχουν συνηθίσει οι περισσότεροι άνθρωποι. Είναι ουσιαστικά η εικόνα μιας επαρχιακής κοινότητας. Το concept αυτό, στοχεύει στο να προκαλέσει τη θέληση στους κρατούμενους να επιστρέψουν στην κοινωνία και να βελτιωθούν ώστε να μπορέσουν να επανενταχθούν και να μην υποτροπιάσουν. Ο σχεδιασμός επίσης δημιουργεί ένα ευχάριστο και ασφαλές περιβάλλον για τους κρατούμενους αλλά και τους εργαζόμενους. εικόνα 82 : διάγραμμα χρήσεων

135

Η φυλακή είναι σχεδιασμένη για 250 κρατούμενους. Περιλαμβάνει τέσσερις πτέρυγες φυλακών και μία πτέρυγα υψίστης ασφαλείας. Το συγκρότημα φιλοξενεί μία μονάδα δραστηριοτήτων, ένα κέντρο επισκεπτών, ένα κτίριο διεξαγωγής workshop, μία μονάδα φύλαξης της πύλης και ένα κτίριο προσωπικού. Πρόκειται για ένα τεράστιο εγχείρημα, καθώς όλο το οικοδόμημα είναι περίπου 35,000 m2. Στο κέντρο του συγκροτήματος βρίσκεται το κτίριο διοίκησης, το κτίριο επαγγελματικής απασχόλησης, και ένα πολιτιστικό κέντρο που φιλοξενεί μια βιβλιοθήκη, ένα παρεκκλήσι, ένα χώρο αθλητισμού και ένα μαγαζί. Όλες οι πτέρυγες συναντώνται σε μία μεγάλη πλατεία, με συντριβάνια και installations, που περιτριγυρίζεται από δρομάκια που οδηγούν σε όλο το συγκρότημα μέσω διαφορετικών διαδρομών. Μορφολογικά, οι πτέρυγες έχουν ένα αστεροειδές σχήμα, που δημιουργεί πολλαπλούς χώρους ανάμεσά τους. Το ίδιο και η περίμετρος ασφαλείας, καθώς με αυτό τον τρόπο δημιουργεί μια πιο πολύπλοκη και δυναμική εμφάνιση, έχοντας ένα διάλογο με το τοπίο έξω από αυτή. Τα μόνα κτίρια που ξεφεύγουν από τη γραμμική λογική είναι το πολιτιστικό κέντρο, το οποίο έχει ελλειψοειδές σχήμα και το κτίριο επαγγελματικής απασχόλησης, που έχει σχήμα κρυστάλλου.. Οι εκτάσεις πρασίνου περιτριγυρίζουν όλα τα κτίρια, ενώ υπάρχουν εκτάσεις “άγριες” και εκτάσεις καλλιεργήσιμες. Ακόμη, υπάρχουν και εγκαταστάσεις κτηνοτροφίας. Όλα τα παραπάνω στοιχεία, χρησιμοποιούνται στο σχεδιασμό ως εργαλεία για να προσφέρουν διαφορετικές οπτικές και ποικιλία στα μάτια του χρήστη, ώστε να υπάρχει εναλλαγή και ενδιαφέρον στο τοπίο αυτό, εξαλείφοντας όσο είναι δυνατόν το αίσθημα του εγκλεισμού.

136

εικόνα 83 : κατόψεις / τομές κτιρίων δραστηριοτήτων / workshop

137

Η κάθε πτέρυγα αποτελεί και μια γειτονιά, μια επιμέρους κοινότητα. Οι μονάδες κατοίκησης είναι διώροφες, και περιλαμβάνουν τα ατομικά δωμάτια των κρατουμένων αλλά και χώρους χαλάρωσης, διαβάσματος, χώρους προσωπικού και μεγάλες τραπεζαρίες και καθιστικά. Οι χώροι των καθιστικών και των κοινόχρηστων χώρων είναι σε αποχρώσεις έντονων, ζωντανών χρωμάτων, ενώ υπάρχουν έργα τέχνης σε όλο το συγκρότημα. Κάθε 4-7 δωμάτια σχηματίζουν μία υπομονάδα. Η οργάνωση τους γίνεται γύρω από έναν κοινόχρηστο χώρο με κουζίνα, τραπεζαρία και καθιστικό. Κάθε μονάδα διαθέτει επίσης και ένα γυμναστήριο. εικόνα 84 : κάτοψη κελιού Το κάθε δωμάτιο είναι περίπου 13m2, διαθέτει ατομικό μπάνιο και ένα γραφείο, ενώ ο τοίχος που χωρίζει το μπάνιο από το υπόλοιπο δωμάτιο είναι καμπυλωτός, δημιουργώντας οπτικά παιχνίδια και χαλαρώνοντας το μάτι, ενώ εξυπηρετεί και την εύκολη επιτήρηση του δωματίου από τους φύλακες. Διαθέτει επίσης δύο ανοίγματα ώστε να είναι διαμπερές, ένα μικρό και ένα μεγαλύτερο το οποίο εκτείνεται από το πάτωμα έως το ύψος της οροφής, παρέχοντας θεάσεις στο τοπίο. Η διαρρύθμιση τους, εξασφαλίζει την ύπαρξη θέας, αλλά εμποδίζει την οπτική επαφή με άλλα δωμάτια. Εξασφαλίζει επίσης την άμεση οπτική επιτήρηση ολόκληρης της μονάδας από τους φύλακες, οι οποίοι έχουν ανοιχτά γραφεία σε κάθε όροφο . Διαθέτουν επίσης δωμάτια επιτήρης, αλλά ενθαρρύνεται η συνύπαρξη τους με τους κρατούμενους στους κοινόχρηστους χώρους. Ο κάθε όροφος διαθέτει επίσης ασφαλείς χώρους και εξόδους για τους φύλακες σε περίπτωση αναταραχών. Έξω από τις μονάδες κατοίκησης, υπάρχουν επιμέρους χώροι αθλητισμού αλλά και ένα μεγάλο γήπεδο ποδοσφαίρου, καθώς και ένα μονοπάτι σχεδιασμένο για τρέξιμο. Η πτέρυγα υψίστης ασφαλείας, χωρίζεται με ένα τοίχο από το υπόλοιπο συγκρότημα. Οι κρατούμενοι και οι φύλακες είναι σε ξεχωριστούς χώρους, ενώ στις υπόλοιπες πτέρυγες έχουν ανοιχτά γραφεία στους κοινόχρηστους χώρους. Εδώ δεν επιτρέπεται η ελεύθερη κίνηση μέσα στον όροφο ούτε και μέσα στο συγκρότημα.

138

εικόνα 84 : κάτοψη / τομή κτιρίων τυπικής μονάδας κατοίκησης - λειτουργίες

139

Τα κτίρια διαφοροποιούνται μεταξύ τους με τα υλικά τους, τα οποία εναλλάσσονται μεταξύ ανοιχτόχρωμων τούβλων και συνδυασμού σκυροδέματος και χάλυβα. Οι οροφές τους επίσης είναι γωνιώδεις με διαφορετικούς τρόπους. Το κτίριο επαγγελματικής απασχόλησης φέρει διάτρητες μεταλλικές πλάκες σε πράσινες αποχρώσεις και το πολιτιστικό κέντρο είναι καλυμμένο με γυαλί και περιτριγυρίζεται από πράσινες ράγες. Έχει μελετηθεί επίσης εκτενώς το landscape design του συγκροτήματος, γι αυτό και υπάρχουν μεγάλες εκτάσεις πρασίνου κοντά σε όλα τα κτίρια. Υπάρχουν αναρριχώμενα φυτά και χλοοτάπητες στις όψεις κάποιων κτιρίων, ώστε να υπάρχει από τη μία ιδιωτικότητα και να ενισχύεται ο πράσινος χαρακτηρας του οικοδομήματος. Τα σκληρά δάπεδα είναι κατασκευασμένα από άσφαλτο, επικαλυμμένη με λωρίδες μαύρου, λευκού και κόκκινου γρανίτη. Πηγές : Vinnitskaya,2010 “Inauguration of Denmark’s new state prison”,2017

140

141

142

Κεφάλαιο 6.3 Anstalten Correctional Facility - Anstalten, Greenland Schmidt Hammer Lassen Architects

Το συγκρότημα αυτό βρίσκεται στην περιοχή της παραθαλάσσιας πρωτεύουσας της Γροιλανδίας, Anstalten στο Nuuk. Είναι η πρόταση που κέρδισε των διαγωνισμό της κυβέρνησης της Δανίας, για τον σχεδιασμό μιας νέας φυλακής, σύμφωνα με τα νέα πρότυπα στο σχεδιασμό σωφρονιστικών καταστημάτων, το 2017, και ολοκληρώθηκε το 2019. Το τοπίο έχει μία άγρια ομορφιά, καθώς είναι απομακρυσμένο από τον αστικό ιστό, και έχει έντονα φυσικά στοιχεία. Οι αρχιτέκτονες βασίζονται στο concept της αντίθεσης μεταξύ ομορφιάς και τραχύτητας. εικόνα 85-86 : σκίτσα του αρχιτέκτονα

143

εικόνα 87 : σκίτσο έμπνευσης μορφολογίας

Το κτίριο τοποθετείται σε μια απόκρημνη πλαγιά. Το γραφείο Schmidt Hammer Lassen Architects, προτείνει ένα συγκρότημα, το μεγαλύτερο μέρος του οποίου ουσιαστικά αποτελείται από ένα κτίριο με επιμέρους πτέρυγες, που επικοινωνούν μεταξύ τους, με εξωτερικούς διαδρόμους. Είναι σχεδιασμένο σαν ένα “χωριό”, που αναπτύσσεται σε τρία επίπεδα, δεν ακολουθεί όμως το campus typology που απαντάται στις τελευταίες σχεδιαστικές προσπάθειες φυλακών. Μορφολογικά, αποτελείται από ορθογώνια blocks, σε διάφορες κλίμακες, τα οποία είναι τοποθετημένα σύμφωνα με τις υψομετρικές του εδάφους, ώστε να εναρμονίζεται όσο το δυνατόν περισσότερο με το περιβάλλον. Είναι σχεδιασμένο για 76 κρατούμενους. εικόνα 88 : σκίτσο διάρθωσης κτιρίων επάνω στην πλαγιά

144

εικόνα 89 : masterplan

εικόνα 90 : διάγραμμα χρήσεων

145

Το συγκρότημα χωρίζεται σε δύο περιοχές, μία “κλειστή” και μία “ανοιχτή”. Το μεγαλύτερο μέρος καταλαμβάνει η ¨κλειστή”, η οποία περιβάλλεται από έναν ψηλό τοίχο από σκυρόδεμα. Εκεί βρίσκεται το βασικό κτίριο, το οποίο περιλαμβάνει τις τρεις από τις πέντε μονάδες κατοίκησης, καθώς και εγκαταστάσεις ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης, διοικητικούς χώρους, βιβλιοθήκες, εστιατόριο, βοηθητικούς χώρους, γυμναστήριο, χώρο προσευχής, χώρο εκπαίδευσης, κέντρο πολιτισμού, κέντρο επισκεπτών, χώρους καθιστικών και αναψυχής και χώρο για το προσωπικό και τους φύλακες. Στην “ανοιχτή” περιοχή, υπάρχουν τρία μικρότερα κτίρια, όπου το πρώτο στεγάζει τις δύο μονάδες κατοίκησης, το δεύτερο στεγάζει τα δωμάτια του προσωπικού και το τρίτο είναι το κτίριο εισόδου-εξόδου. Το κεντρικό κτίριο αναπτύσσεται σε τρία επίπεδα. Στο ισόγειο, βρίσκεται το γυμναστήριο, ο χώρος workshop, οι βοηθητικές εγκαταστάσεις και τα ειδικά κελιά. Ο όροφος αυτός είναι κατασκευασμένος από σκυρόδεμα, με μεγάλα οριζόντια ανοίγματα, και αποτελεί την βάση του κτιρίου. Στον πρώτο όροφο, βρίσκεται ένα μεγάλο hall, το κέντρο πολιτισμού, το κέντρο υγείας, ο χώρος εκπαίδευσης, η τραπεζαρία και το εστιατόριο, το κέντρο επισκεπτών και ο χώρος των φυλάκων. Επίσης, εδώ βρίσκονται και ορισμένες μονάδες κατοίκησης. Τα ανοίγματα εδώ είναι μεγάλα και κάθετα με θεάσεις στο φυσικό τοπίο, που αφήνουν το φυσικό φως να περάσει σε όλους τους χώρους. Ο όροφος αυτός είναι επενδυμένος με χάλυβα σε απόχρωση “burned sienna”, ένα θερμό χάλκινο χρώμα με ιδιαίτερες λεπτομέρειες. Σε κάποια σημεία το υλικό αυτό διακόπτεται από επιφάνειες σκυροδέματος. Στον τελευταίο όροφο, στεγάζονται οι υπόλοιπες μονάδες κατοίκησης, ένας χώρος για το προσωπικό αλλά και μία ξεχωριστή μονάδα διοίκησης. Επίσης, το κομμάτι αυτό είναι επενδυμένο με χάλυβα. εικόνα 91 : εξωτερική όψη κτιρίου

146

Οι μονάδες κατοίκησης φιλοξενούν εδώ 40 κρατούμενους, ο καθένας από τους οποίους έχει το ατομικό του δωμάτιο. Το κάθε δωμάτιο καταλαμβάνει χώρο 12 m2, και διαθέτει ατομικό μπάνιο, γραφείο και ένα μικρό χώρο χαλάρωσης. Κάθε δωμάτιο έχει ένα μεγάλο,κατακόρυφο άνοιγμα, με θέα προς τη θάλασσα. Το γεγονός ότι τα δωμάτια έχουν τοποθετηθεί στον πρώτο και στον δεύτερο όροφο, βοηθά στην ύπαρξη θεάσεων του γύρω περιβάλλοντος, καθώς λόγω του αυξημένου ύψους οι θεάσεις δεν παρεμποδίζονται από τον τοίχο ασφαλείας που περικλείει το συγκρότημα. Υπάρχουν επίσης κοινόχρηστοι χώροι- δωμάτια “διημέρευσης”, τα οποία είναι χώροι χαλάρωσης. Εκεί, έχουν τοποθετηθεί πανοραμικά ανοίγματα, ώστε οι κρατούμενοι να έχουν απρόσκοπτες θεάσεις του φυσικού τοπίου όλη την ημέρα, και να μπορούν να παρατηρούν το τοπίο να αλλάζει, νιώθοντας έτσι την πάροδο του χρόνου. Η σύνδεση των μονάδων κατοίκησης με τις υπόλοιπες εγκαταστάσεις γίνεται μέσω σκεπαστών ημιυπαίθριων διαδρόμων, οι οποίοι διαπερνούν όλο το κτίριο και επιτρέπουν στους κρατούμενους να έχουν επαφή με το εξωτερικό περιβάλλον και να εκτίθενται στον καθαρό αέρα σε κάθε ευκαιρία. Η μορφολογία των μονάδων αυτών, επιτρέπει την απρόσκοπτη θέα από τα ανοίγματα των δωματίων, αλλά όχι την θέαση των άλλων κρατούμενων στα απέναντι δωμάτια. εικόνα 92 :κάτοψη ισογείου

147

Τα υλικά που χρησιμοποιούνται εδώ, είναι χάλυβας, ανοιχτόχρωμο ξύλο και σκυρόδεμα. Στο εξωτερικό συναντάμε τα πρώτα δύο, ενώ στο εσωτερικό βρίσκουμε στα περισσότερα δωμάτια ξύλινες επενδύσεις, είτε σε οροφές, πατώματα αλλά και τοίχους. Η αντίθεση των υλικών αυτών, είναι σύμφωνη με το concept των αρχιτεκτόνων που βασίζεται στο δίπολο ομορφιάς-τραχύτητας, καθώς το ξύλο εδώ είναι ένα ζεστό και φιλόξενο υλικό, ενώ το σκυρόδεμα και ο κοκκινωπός χάλυβας αποτελούν υλικά πιο άγρια και ανεπεξέργαστα. Αυτή η διαφορετικότητα των υφών αλλά και των χρωμάτων, δημιουργεί χώρους με διαφορετικές και απρόσμενες ατμόσφαιρες. Τέλος, παντού υπάρχουν έργα τέχνης, τα οποία εμπνέονται από την Γροιλανδική παράδοση, είτε με τη μορφή murals στο χώρο γυμναστικής, είτε με τη μορφή installation στο χώρο προσευχής είτε ως graffiti στον εξωτερικό τοίχο ασφαλείας. (Anstalten Correctional Facility,2017)

εικόνα 91 : σκίτσο υλικών στις μονάδες κατοίκησης

148

εικόνα 92 : εξωτερική όψη μονάδων κατοίκησης

εικόνα 93 : πανοραμική άποψη του συγκροτήματος

149

εικόνα 94 : εσωτερικό χώρου προσευχής

εικόνα 94 : εσωτερικό χώρου διημέρευσης

150

εικόνα 94 : διάδρομος κίνησης

Το παραπάνω συγκρότημα είναι ένα εντυπωσιακό βήμα στο σχεδιασμό σωφρονιστικών καταστημάτων. Οι χώροι του είναι επαρκώς μελετημένοι και ο σχεδιασμός έχει ως άξονα την αξιοπρεπή διαβίωση των κρατουμένων αλλά και την αναμόρφωσή τους σε ένα φυσικό τοπίο με άγρια ομορφιά. Το φυσικό φως εισέρχεται άπλετο σε όλους τους χώρους, ενώ υπάρχουν θεάσεις προς την θάλασσα και τα γύρω βουνά τόσο από τα δωμάτια των κρατουμένων όσο και από τους κοινόχρηστους χώρους. Αυτά τα δύο στοιχεία, έλειπαν μέχρι τώρα από τον σχεδιασμό των περισσότερων φυλακών, καθώς θεωρούνταν “πολυτέλεια” και δαπάνη. Πλέον, είναι σαφές ότι οι σχεδιαστές δίνουν έμφαση σε τέτοια χαρακτηριστικά τα οποία προσφέρουν μια αξιόλογη ποιότητα ζωής σε συνθήκες εγκλεισμού. Παρόλα αυτά, στον συνολικό σχεδιασμό δεν υπάρχουν αρκετοί χώροι αθλητισμού ή χαλάρωσης στο εξωτερικό περιβάλλον, ενώ η κίνηση μέσα στο συγκρότημα γίνεται μέσω αυστηρά οριοθετημένων και σκεπαστών διαδρόμων, οπότε δεν καλλιεργείται τόσο το αίσθημα της ελευθερίας της κίνησης ή της αυτονομίας, τα οποία είναι σημαντικά στην επίτευξη της αναμόρφωσης του κρατούμενου. Τέλος, το γεγονός ότι το συγκρότημα δομείται από ένα μεγάλο βασικό κτίριο, δεν ενισχύει το αίσθημα της κανονικότητας και της ζωής σε μια κοινότητα, καθώς δεν υπάρχει εναλλαγή οπτικών παραστάσεων.

151

Κεφάλαιο 7 Αντί επιλόγου : Διερευνώντας την ιδανική αρχιτεκτονική προσέγγιση για τον σωφρονιστικών καταστημάτων του μέλλοντος.

Μετά από όλη την παραπάνω ανάλυση, καταλήγουμε σε κάποια βασικά ερωτήματα που θα έπρεπε να τίθενται πριν τον σχεδιασμό σωφρονιστικών ιδρυμάτων : Πως ο δομημένος χώρος βοηθάει στην επούλωση των ψυχολογικών τραυμάτων του εγκλείστου? Πως πρέπει να σχεδιάζεται ο χώρος για να επιτυγχάνεται η αναμόρφωση και η επανένταξη των κρατουμένων? Πως επιτυγχάνεται το αίσθημα της κανονικότητας? Πως ο δομημένος χώρος μπορεί να βοηθήσει ή να υποστηρίξει τον επαναπροσδιορισμό του ατόμου? Μπορεί ένας τέτοιος χώρος να επουλώσει και όχι να φθείρει τον ψυχισμό του κρατούμενου? Σε όλη την παραπάνω έρευνα, έγινε σαφές ότι ψυχολόγοι, κοινωνιολόγοι, ποινικολόγοι, αρχιτέκτονες και προσωπικό των φυλακών συμφωνούν σε ένα πράγμα : οι φυλακές οφείλουν να είναι ανθρώπινες, δηλαδή να σέβονται τα δικαιώματα του ατόμου, να απολέσουν την τιμωρητική μεταχείριση, να δημιουργήσουν ευκαιρίες για την βελτίωση των κρατουμένων, να επουλώσουν την ζημία που έγινε, και πάνω απ όλα να λειτουργούν σαν μικρές κοινωνίες. Ακολουθώντας το παράδειγμα της Νορβηγίας, της χώρας-πρότυπο στην διαχείριση των φυλακισμένων αλλά και στα ποσοστά υποτροπής, όλες οι χώρες οφείλουν να δημιουργήσουν στα σωφρονιστικά ιδρύματα ένα αίσθημα κανονικότητας, αναγνωρίζοντας ότι η στέρηση της ελευθερίας των εγκληματιών είναι η μοναδική τιμωρία που θα πρέπει να επιβάλλεται. Το άρθρο των Jewkes & Moran (2014b), με τίτλο “Bad design breeds violence in sterile megaprisons, The Conversation” καταδεικνύει την αισθητή διαφορά της ψυχολογικής κατάστασης των κρατούμενων στην Αγγλία σε σύγχρονες φυλακές-μεγαθήρια, όπως η φυλακή Oakwood, και των κρατουμένων σε “ανθρώπινες” φυλακές της Νορβηγίας, όπως η φυλακή Halden. Εκεί, είναι ξεκάθαρο ότι ο σχεδιασμός μπορεί να δημιουργήσει προβλήματα, ή και να λύσει άλλα, ανάλογα με το πως χρησιμοποιείται.

152

Όσων αφορά τον σχεδιασμό, σύμφωνα με τους Simon,Temple και Tobe (2013), κάθε σύγχρονη φυλακή οφείλει να μεταφέρει την ιδέα στον κάθε κρατούμενο που εισέρχεται εκεί, ότι δικαιούται μεταχείριση με σεβασμό και ανθρωπιά, αλλά και στους εργαζόμενους εκεί, ότι έχουν να κάνουν με ανθρώπους και όχι με αντικείμενα. Από την έρευνα των Jewkes & Moran (2014b), προκύπτει επίσης το συμπέρασμα ότι οι πιο αποτελεσματικές φυλακές είναι αυτές που φιλοξενούν λίγους κρατούμενους και δεν έχουν τεράστιο μέγεθος. Σε αυτό έρχεται να προσθέσει η Marayca Lopez (2014), ότι οι φυλακές θα πρέπει να μην ξεπερνούν τους 1000 κρατούμενους. Ενθαρρύνεται επίσης, τόσο από την Lopez, τους Jewkes & Moran, και την Walker, η τυπολογία της φυλακής-campus, μοιράζοντας τους όγκους στο χώρο και διαφοροποιώντας το σχήμα, τα υλικά και τις χρήσεις τους. Αυτή την λογική ακουλούθησε επίσης και ο πασίγνωστος αρχιτέκτονας Frank Gehry, στο workshop του με τίτλο “Building Justice”. Όσων αφορά τη μορφή, τόσο η αρχιτέκτονας Danna Walker όσο και η Yvonne Jewkes, η οποία έχει στο σχεδιασμό τουλάχιστον 6 σύγχρονων φυλακών, καταλήγουν ότι οι καμπύλες είναι προτιμότερες από την γραμμική ορθοκανονική διάταξη, καθώς εμπνέουν ηρεμία, και είναι άμεσα συνδεδεμένες στο μυαλό του ατόμου με φυσικά σχήματα, αφού στην φύση δεν υπάρχει ευθεία. Επίσης οι καμπύλες, πέρα από το ότι είναι πιο αισθητικά “όμορφες”, λύνουν το πρόβλημα της περιορισμένης ορατότητας, και αποκλείουν το να τρομάξει ο κρατούμενος βλέποντας κάποιον να ξεπροβάλλει απότομα από κάποια γωνία. Οι υφές των τοίχων ενδείκνυται να είναι απαλές, και όχι τραχιές, δίνοντας μια αίσθηση “σπιτιού”, ενώ η παρουσία χρωμάτων είναι απαραίτητη. Θα ήταν φυσικό, να υπάρχει δυνατότητα επιλογής χρωμάτων στα δωμάτια κρατούμενων μακροχρόνιας παραμονής, δίνοντας τους μία αίσθηση αυτονομίας στο δικό τους προσωπικό χώρο και βοηθώντας τους να τον νιώσουν πιο οικείο. Αυτονόητη είναι η ύπαρξη προσωπικού μπάνιου στο κάθε δωμάτιο. Επίσης αυτονόητη είναι η ύπαρξη ενός μεγάλου παραθύρου με εξωτερικές θεάσεις, χωρίς μπάρες ή κάγκελα. Τα έπιπλα επίσης καλό θα ήταν να έχουν χρώμα, και διαφορετικά σχήματα. Όλοι οι χώροι είναι απαραίτητο να έχουν επαρκή φυσικό φωτισμό και αερισμό, ενώ ενδείκνυται η ύπαρξη πολλών διαφορετικών κοινόχρηστων χώρων με διαφορετικές χρήσεις.

153

Σύμφωνα με τον Vasilski (2013), “Η διαδραστική σχέση μεταξύ ψυχολογίας και αρχιτεκτονικής μπορεί να διερευνηθεί μέσω της έννοιας δύο βασικών ψυχολογικών σταδίων: της αντίληψης και της γνώσης”. Η ύπαρξη φυσικού φωτός, χρωμάτων, ανοιχτών χώρων, διαδραστικότητας, επηρεάζουν την αντίληψη των κρατουμένων θετικά και βοηθούν στην επίτευξη μιας ισορροπημένης ψυχολογίας. Ο εξωτερικός χώρος, από την άλλη, θα πρέπει να περιλαμβάνει όσο το δυνατόν περισσότερο πράσινο και φυσικό περιβάλλον , καθώς η επαφή με αυτό φαίνεται ότι επηρεάζει θετικά την ψυχολογία των κρατουμένων. Τα παραπάνω είναι μόνο κάποια βασικά στοιχεία που πρέπει να περιλαμβάνει ο σχεδιασμός των χώρων αυτών, καθώς ο τόπος της φυλακής αλλά και το είδος των κρατούμενων παίζουν ρόλο σε επιμέρους σχεδιαστικές αποφάσεις. Όλα αυτά δεν είναι συνηθισμένα για μία φυλακή, όπως όμως επισημαίνει η Yvonne Jewkes, είναι όμως ποιότητες που απαντώνται σε νοσοκομεία ή μονάδες θεραπείας, όπως τα γνωστά Maggie’s Cancer Care Centers. Οι χώροι αυτοί, είναι διαφορετικοί ο ένας από τον άλλον αλλά έχουν κοινά σχεδιαστικά στοιχεία όπως, άπλετο φυσικό φως, ιδιωτικότητα, θέα, σύνδεση με τη φύση, στοιχεία που κάνουν το άτομο να ξεχνά ότι βρίσκεται σε κάποιο ίδρυμα. Την ίδια λογική θα πρέπει να ακολουθούν οι φυλακές, καθώς είναι χώροι που στεγάζουν ανθρώπους τραυματισμένους ψυχικά, που έχουν ανάγκη από υποστήριξη και βελτίωση. Το μόνο βέβαιο είναι ότι όσο πιο πολύ ο δομημένος χώρος στοχεύει στην επανένταξη και όχι στην τιμωρία τόσο περισσότερο ωφελείται η κοινωνία από αυτό, καθώς τα άτομα που επιστρέφουν σε αυτή θα έχουν λιγότερες πιθανότητες να εμπλακούν σε παραβατικές συμπεριφορές.

154

Κεφάλαιο 7.1 Παράρτημα ενδεικτικών σχεδιαστικών αρχών σε σωφρονιστικά καταστήματα

Keep in mind while designing : η φυλακή οφείλει να μεταφέρει το μήνυμα ότι είναι χώρος δεύτερης ευκαιρίας παραδειγματισμός σχεδιασμού από ιδρύματα όπως νοσοκομεία ή κέντρα μακροχρόνιας ιατρικής περίθαλψης, που δείχνουν πως ένα υγιές και ευχάριστο περιβάλλον επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό την ψυχολογία των ατόμων αλλά και την κοινωνική τους συμπεριφορά. έμφαση στην επανένταξη και όχι στην τιμωρία Βασικά στοιχεία σχεδιασμού : Γενικά: • • • • • • • • • •

• •

155

τυπολογία campus, με τους όγκους μοιρασμένους στο χώρο διαδραστικότητα μεταξύ των διαφορετικών κτιρίων σχέση με τον έξω κόσμο, προσπάθεια ένταξης στον αστικό ιστό τοποθέτηση κοντά στην φύση, έρευνες δείχνουν ότι η επαφή με την φύση μειώνει το άγχος, δίνει έμπνευση και γαλήνη και διευκολύνει την εσωτερική αναζήτηση του ατόμου μικρό μέγεθος κτιρίων, αποφυγή τεράστιων όγκων χρήση φυσικών σχημάτων, αποφυγή κανάβου και αυστηρών ορθοκανονικών χαράξεων κάθε χρήση σε ξεχωριστό κτίριο, π.χ. δωμάτια κρατουμένων σε ένα, χώρος εκπαίδευσης σε άλλο κάθε κτίριο πρέπει να έχει αυτονομία, και να μπορεί να παρομοιάζει συνθήκες κανονικότητας,τ π.χ. ύπαρξη χώρων μαγειρικής, μελέτης, χαλάρωσης κοντά στα δωμάτια μείωση μέτρων ασφαλείας όσο γίνεται-αποφυγή συρματοπλεγμάτων, μεταλλικών μπαρών, κλπ άμεση επίβλεψη αντί για αχρείαστα μέτρα ασφαλείας, π.χ. αυτόνομο γραφείο φύλακα σε κάθε κτίριο, τοποθετημένο σε εμφανές σημείο σε ανοιχτό χώρο : διευκολύνει την επαφή μεταξύ κρατούμενου-φύλακα, αποφεύγεται το αίσθημα της “συνεχόμενης παρακολούθησης” (αποφυγή λογικής Πανοποτικού) δημιουργία κτιρίων με χρήσεις που μπορούν να υποστηρίξουν επισκέπτες, (εμπορικά καταστήματα), αλλά και κτήρια επίσκεψης με φιλόξενο χαρακτήρα διοικητικά κτίρια κοντά στα κτίρια των κρατούμενων, αποφυγή δημιουργίας

Χώροι ύπνου-δωμάτια : • • • • • • • • • •

αυτόνομα δωμάτια κανονικού μεγέθους 8-10 m2 αυτόνομο μπάνιο μεγάλα ανοίγματα με εξωτερικές θεάσεις, χωρίς μπάρες, με κουρτίνες χρήση χρωμάτων, επιλογή αυτών από τους κρατούμενους έπιπλα με χρώματα και ζεστές υφές, δυνατότητα μετακίνησης τους και αναπροσαρμογής του χώρου ανάλογα με τις ανάγκες και επιθυμίες του κρατούμενου αυτόνομος φωτισμός, δυνατότητα προσαρμογής της έντασης αυτού ακουστική άνεση, καλή ηχομόνωση δυνατότητα προσαρμογής προσωπικων αντικειμενων στον χωρο δυνατότητα χαλάρωσης στο δωμάτιο (ύπαρξη μικρού καναπέ ή πολυθρόνας-μικρό καθιστικό) δυνατότητα μελέτης-μικρό γραφείο

Όλα τα παραπάνω στοχεύουν στην ύπαρξη αισθήματος κανονικότητας στα δωμάτια των κρατουμένων, όπου περνάνε μεγάλο μέρος της ημέρας τους αλλά και της ζωής τους. Το να μπορούν να οικειοποιηθούν τον χώρο που διαμένουν, και να τον αλλάξουν ως ένα βαθμό, βοηθά στην διατήρηση της αξιοπρέπειας των κρατουμένων, το οποίο οδηγεί στο σεβασμό προς τον εαυτό τους αλλά και προς τους άλλους, αλλά και στην ανάπτυξη αισθήματος ευθύνης για τον προσωπικό τους χώρο. Κοινόχρηστοι χώροι : • • • • •

επαρκές φυσικό φως-μεγάλα ανοίγματα έντονα χρώματα open plan σχεδιασμός ενθάρρυνση αλληλεπίδρασης ξεχωριστοί χώροι για κάθε δραστηριότητα

Landscape : • • • • • •

156

ύπαρξη όσο το δυνατόν περισσότερου πρασίνου μικρά δασάκια, κήποι που φροντίζουν οι κρατούμενοι ενίσχυση παρουσίας ζώων υλικά. ζεστά, φιλόξενα υλικά : ξύλο, γυαλί, ύφασμα υλικά που ενισχύουν την ακουστική άνεση, όχι ανάκλαση και αντήχηση του ήχου, αποφυγή λείων, μεταλλικών επιφανειών

Κεφάλαιο 8 Bιβλιογραφία

Ελληνικα Βιβλία 1. Αθανασίου,Μπ. & Μηλιαρέση,Κ. (1995). Ο νόμος στην ελληνική σκέψη από τις απαρχές στον Αριστοτέλη. Αθήνα : εκδόσεις Άστυ 2. Αλεξιάδης, Σ. (2001). Σωφρονιστική. Αθήνα-Θεσσαλονίκη: εκδόσεις Σάκκουλα Ανδρουλάκης, Ν. (2005). Ποινικόν Δίκαιον. Αθήνα : εκδόσεις Σάκκουλα 3. Αρτινοπούλου, Β. (2010). Επανορθωτική Δικαιοσύνη: Η πρόκληση των σύγχρονων δικαιικών συστημάτων. Πρόλογος Dr. Theo Gavrielides. Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη.

4. Αρχιμανδρίτου, Μ. (2012). Η φυλάκιση ως τρόπος κρατησης και μορφής έκτισης των ποινών. Αθήνα : εκδόσεις Σάκκουλα 5. Γιωτοπούλου - Μαραγκοπούλου, Α. (1984). Εγχειρίδιο Εγκληματολογίας. Νομικη Βιβλιοθήκη 6. Δασκαλάκης,Η. (1985). Η Εγκληματολογία της Κοινωνικής αντίδρασης. Αθήνα : Σάκκουλας 7. Δημόπουλος, Χ. (2003). Η φυλακή : ιστορική και αρχιτεκτονική προσέγγιση. Αθήνα - Κομοτηνή : Εκδόσεις Σάκκουλα 8. Κουκουτσάκη, Α. (1999). Εικόνες εγκλήματος, Αθήνα : εκδόσεις Πλέθρον 9. Κουράκης, Ν. (1986). Η Αποκλιμάκωση της Ποινικής Καταστολής. Αθήνα : εκδόσεις Σάκκουλα 10. Κουράκης,Ν. (2008.) Η θεωρία της ποινής. Αθήνα : εκδόσεις Σάκκουλα 11. Κουράκης,Ν. ( 2009). Ποινική καταστολή. Αθήνα : εκδόσεις Σάκκουλα 12. Κωστής, Κ. (1862). Μελέται περί φυλακών: μέρος Α’ : ήτοι συνοπτική έκθεσις των διαφόρων περί φυλακών συστημάτων εν τη εσπερία Ευρώπη. Αθήνα : Ιω. Αγγελόπουλου

157

13. Λάζος, Γ. (2007). Κριτική εγκληματολογία. Αθήνα : Νομική Βιβλιοθήκη 14. Μαρξ, Κ. (2011). Εγκώμιο του εγκλήματος. Αθήνα : εκδόσεις Άγρα 15. Μπαμπινιώτης, Γ. (2019). Εγκλεισμός. Στο Μ. Δήμου – Τσιβεριώτη (Επιμ.), Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας (σσ. 364 ). Αθήνα : Κέντρο Λεξικολογίας 16. Νικολαΐδου, Σ. (1993). Η κοινωνική οργάνωση του αστικού χώρου. Αθήνα : εκδόσεις Παπαζήση 17. Νίτσε,Φ. (2001). Η Γενεαλογία της Ηθικής. Αθήνα: Νησίδες 18. Παπαστάμου, Στ. (2008). Εισαγωγή στην κοινωνική ψυχολογία. Αθήνα : εκδόσεις Πεδίο 19. Σταυρίδης, Σ. (2010). Μετέωροι χώροι της ετερότητας. Αθήνα : εκδόσεις Αλεξάνδρεια 20. Φαρσεδάκης, Ι. (1990). Η εγκληματολογική σκέψη από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας. Αθήνα : Νομική Βιβλιοθήκη 21. Φωτάκη, Ν. (1980) . Ποινή : Τροποποίηση της συμπεριφοράς και κοινωνική αναπροσαρμογή. Αθήνα-Κομοτηνή : εκδόσεις Σάκκουλα 22. Χωραφάς, Ν. (1978). Ποινικόν Δίκαιον. Αθήνα : εκδόσεις Σάκκουλα 23. Althusser,L. (1999). Θέσεις(1964-1975). Αθήνα : εκδόσεις Θεμέλιο 24. Beccaria, C. (2004). Περί αδικημάτων και ποινών. Αθήνα : Νομική Σαββάλας (το πρωτότυπο εκδόθηκε το 1764) 25. Foucault, M. (2008). Οι λέξεις και τα πράγματα. Αθήνα : εκδόσεις Γνώση 26. Foucault, M. (2008). Ετεροτοπίες. Αθήνα : εκδόσεις Πλέθρον 27. Foucault, M. (1999). Ο μεγάλος εγκλεισμός. Αθήνα : εκδόσεις Μαύρη Λίστα 28.Foucault, M.(1975). Επιτήρηση και τιμωρία : Η γέννηση της φυλακής. Αθήνα

158

29. Foucault, M. (1991). Η μικροφυσική της εξουσίας. Αθήνα : εκδόσεις Ύψιλον 30. Giddens, A. (2002). Κοινωνιολογία. Αθήνα: εκδόσεις Gutenberg.

31. Goffman, Ε. (1968). Άσυλα: δοκίμια για την κοινωνική κατάσταση των ασθενών του ψυχιατρείου και άλλων τροφίμων. Aθήνα : Eυρύαλος 32. Kant, I. (1984). Τα θεμέλια της μεταφυσικής των ηθών. Αθήνα-Γιάννενα : εκδόσεις Δωδώνη 33. Mellon, R. (2007). Ψυχολογία της συμπεριφοράς. Αθήνα : εκδόσεις Τόπος 34. Mellon, R. (2005). Η ανάλυση της συμπεριφοράς. Αθήνα : εκδόσεις Ελληνικά γράμματα Ξένα βιβλία 1. Crewe, B. (2011). “Depth, Weight, Tightness: Revisiting the Pains of Imprisonment.” Punishment & Society 2. Duff,R.A. (2001). Punishment, Communication, and Community, Oxford: Oxford University Press 3. D.Garland & P.Young. (1983). “Towards a social analysis of penalty”, στο D.Garland-P.Young). The Power to Punish. Contemporary Penality and Social Analysis. London: Heinemann 4. Fairweather, L. & McConville, S. (2000). Prison architecture policy design and experience. Boston : Architectural Press 5. Healey, P & Hillier, J. (2008). Foundations of the Planning Enterprise. London: Routledge 6. Jewkes, Y. & Moran, D. (2014a). Should prison architecture be brutal, bland or beautiful? Scottish Justice Matters 7. Kafka, F. (1933). The Great Wall of China. London : Martin Secker

159

8. Nurse et al. (2003). Influence of environmental factors on mental health within prisons: focus group study 9. Melossi, D & Pavarini, M. (1981). The prison and the factory. London : Macmillan press 10. Morris, N. & Rothman, D. (1998). The Oxford History of the Prison: The Practice of Punishment in Western Society. Oxford University Press 11. Newburn, T. (2017). Restorative Justice. Criminology. Third Edition. New York: Routledge 12. Rüshe,G & Kirchheimer,O. (1968). Punishment and Social Structure. New York: Russell&Russell.

13. Sherman L.W. & Strang H. (2007). Restorative Justice: The Evidence. University of Pennsylvania. Retrieved from : https://www.iirp.edu/pdf/RJ_full_report. pdf 14. Simon, J., Temple, N. & Tobe, R.( 2013). Architecture and justice: Judicial meanings in the public realm. London: Ashgate Publishing Company.

15. Spens, I. (1994). Architecture of Incarceration . Great Britain : Academy Editions 16. Sykes, G. (1958) The Society of Captives: A Study of Maximum Security Prisons. Princeton University Press, Princeton 17. Zehr, H. (2002). The Little Book of Restorative Justice. PA: Good Book 18. Walker,N. (1994). Reductivism and Deterrence. Oxford: Oxford University Press

160

Άρθρα 1. Λυριντζής, Χ. (1995). Περί εξουσίας: ο Φουκώ και η ανάλυση μιας επίμαχης έννοιας. ejournals, 4-16. Ανακτήθηκε από https://ejournals.epublishing.ekt.gr/ index.php/ekke/article/view/7254/6974 2. Μήτση, Ε. (2013). Η πανούκλα του Αλμπέρ Καμύ και το φαινόμενο του ιδρυματισμού, 1-2. Ανακτήθηκε από http://www.epekeina.gr/a_files/2013/ Idricamus.pdf 3. Dodson, K. (2017). Prison Litigation Reform Act. Wiley-Blackwell 4. Esposito,Μ. (2014). The Rehabilitation Role of Punishment in Prisons in Italy. Theoretical Development and Sociological Considerations. Scientific Research, 2-5. Ανακτήθηκε από https://www.scirp.org/pdf/SM_2014042215013210.pdf 5. Griffith,J & Steptoe,A. (2000). Job Strain and Anger Expression Predict Early Morning Elevations in Salivary Cortisol. Psychosomatic Medicine, 62(2), 286290. Ανακτήθηκε από https://journals.lww.com/psychosomaticmedicine/Abstract/2000/03000/Job_Strain_and_Anger_Expression_Predict_Early.22.aspx 6. Haney, G. (2002). The Psychological Impact of Incarceration: Implications for Post-Prison Adjustment, 3-7. Aνακτήθηκε από https://www.urban.org/sites/ default/files/publication/60676/410624-The-Psychological-Impact-of-Incarceration.PDF 7. Jewkes, Y. & Moran, D. (2014b). Bad design breeds violence in sterile megaprisons, The Conversation. ανακτήθηκε από http://theconversation.com/ bad-design-breeds-violence-insterile-megaprisons-22424 8. How Norway turns criminals into good neighbours. (2019). BBC News.

Aνακτήθηκε από https://www.bbc.com/news/stories-48885846 9. Larson, D. (2013). Why Scandinavian prisons are superior. Aνακτήθηκε από https://www.theatlantic.com/international/archive/2013/09/why-scandinavian-prisons-are-superior/279949/ 10. Lopez, Μ. (2014). How to build for success: prison design and infrastructure as a tool for rehabilitation. ανακτήθηκε από https://www.penalreform.org/ blog/build-success-prison-design-infrastructure-tool-rehabilitation/

161

12. Scherker, A. (2019). Did Reality TV Help Build the Surveillance State?

Aνακτήθηκε από https://medium.com/wisecrack/did-reality-tv-help-build-thesurveillance-state-6d63e238f1e6 13. Storm , C. (2014). Norway’s Island Prison For Violent Criminals Looks Like No Prison We’ve Ever Seen. Insider. Aνακτήθηκε από https://www.businessinsider. com/bastoy-prison-tour-2014-10 14. Vasilski, D. (2013). Minimalizam u arhitekturi: materijali kao instrument percepcije nematerijalne realnosti, Arhitektura i urbanizam. ανακτήθηκε από https://aseestant.ceon.rs/index.php/a-u/article/view/3761/1187 15. Vinnitskaya, I. (2011) Halden Prison / Erik Møller Arkitekter + HLM arkitektur - The Most Humane Prison in the World. Arch Daily. Aνακτήθηκε από https:// www.archdaily.com/154665/halden-prison-erik-moller-arkitekter-the-most-humane-prison-in-the-world 16. Vinnitskaya, Ι. New Danish State Prison / C. F. Møller Architects. (2010) . Arch Daily. Aνακτήθηκε από https://www.archdaily.com/97562/new-danish-stateprison-c-f-m%25c3%25b8ller-architects?ad_medium=gallery Ιστοσελίδες 1. Δημητρίου, Μ. Τα δεινά του εγκλεισμού. (2018). Ανακτήθηκε από https://24h. com.cy/2018/07/ta-deina-toy-egkleismoy/ 2. Δήμου, Σ. (2020). Οι Ψυχολογικές Επιπτώσεις της Καραντίνας. Ανακτήθηκε από: https://www.sofiadimou.gr/%CE%BF%CE%B9-%CF%88%CF%85%CF%87%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%B9%CE%BA%CE%AD%CF%82-%CE%B5%CF%80 %CE%B9%CF%80%CF%84%CF%8E%CF%83%CE%B5%CE%B9%CF%82-%CF%84% CE%B7%CF%82-%CE%BA%CE%B1%CF%81%CE%B1%CE%BD%CF%84/ 3. Το σύνδρομο της ιδρυματοποίησης: τι είναι και πώς επηρεάζει τον σύγχρονο άνθρωπο; (2020) ανακτήθηκε από https://yourearticles.com/koinwniologia/ to-syndromo-tis-idrymatopoiisis-ti-einai-kai-pws-epireazei-ton-sygxrono-anthrwpo/ 4. Anstalten Correctional Facility. (2017). ανακτήθηκε από https://www.shl.dk/ anstalten-correctional-facility/

162

5. Coronavirus and depression in adults, Great Britain: June 2020. (2020). Ανακτήθηκε από: https://www.ons.gov.uk/peoplepopulationandcommunity/ wellbeing/articles/coronavirusanddepressioninadultsgreatbritain/june2020 6. Inauguration of Denmark’s new state prison. (2017). ανακτήθηκε από https:// www.cfmoller.com/g/Inauguration-of-Denmarks-new-state-prison-i17749. html# 7. Holmsheidi Prison. ανακτήθηκε από https://architizer.com/projects/holmsheidi-prison/ 8. Kafka, F. (1917). The great wall of China. CreateSpace Independent Publishing Platform 9. Leoben Centre of Justice. ανακτήθηκε από https://www.world-architects. com/en/hohensinn-architektur-graz/project/leoben-centre-of-justice 10. Ny Anstalt Correctional Facility Winning Proposal. (2013). ανακτήθηκε από https://www.archdaily.com/375056/ny-anstalt-correctional-facility-winning-proposal-schmidt-hammer-lassen-architects?ad_medium=gallery 11. Recidivism Rates By Country 2021. (2021) ανακτήθηκε από https://worldpopulationreview.com/country-rankings/recidivism-rates-by-country 12. The Implications of COVID-19 for Mental Health and Substance Use. (2021) Ανακτήθηκε από: https://www.kff.org/coronavirus-covid-19/issue-brief/the-implications-of-covid-19-for-mental-health-and-substance-use/ 13. Theories of Punishment: Durkheim and Marxist (Νοέμβριος, 2018). ανακτήθηκε από https://www.ukessays.com/essays/criminology/compare-and-contrastdurkheim-and-marxist.php?vref=1 14. Wilkie, Α. (2018). The Architecture of Incarceration. ΒΒC. ανακτήθηκε από https://www.bbc.co.uk/sounds/play/b0bfz9pw 15. Yukhnenko, D., Sridhar, S. & Fazel, S. (2020). A systematic review of criminal recidivism rates worldwide: 3-year update. ανακτήθηκε από https://www.ncbi. nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6743246/

163

164