5 клас Світова література. Підручник (О. М. Ніколенко, Т. М. Конєва та ін.)

Î. Ì. ͳêîëåíêî, Ò. Ì. Êîíºâà, Î. Â. Îðëîâà, Ì. Î. Çóºíêî, Î. ². Êîáçàð

ϳäðó÷íèê äëÿ 5 êëàñó çàãàëüíîîñâ³òí³õ íàâ÷àëüíèõ çàêëàä³â Ðåêîìåíäîâàíî ̳í³ñòåðñòâîì îñâ³òè ³ íàóêè, ìîëîä³ òà ñïîðòó Óêðà¿íè

Êè¿â «Ãðàìîòà» 2013

ÓÄÊ 821(100).09(075.3) ÁÁÊ 83.3(0)ÿ721 Ñ24 Ðåêîìåíäîâàíî ̳í³ñòåðñòâîì îñâ³òè ³ íàóêè, ìîëîä³ òà ñïîðòó Óêðà¿íè (íàêàç ÌÎÍìîëîäüñïîðòó Óêðà¿íè â³ä 04.01.2013 ð. ¹ 10) Âèäàíî çà ðàõóíîê äåðæàâíèõ êîøò³â. Ïðîäàæ çàáîðîíåíî Åêñïåðòèçó çä³éñíþâàâ ²íñòèòóò ë³òåðàòóðè ³ì. Ò. Ã. Øåâ÷åíêà ÍÀÍ Óêðà¿íè. Ðåöåíçåíò — ×åðòåíêî Î. Ï., êàíäèäàò ô³ëîëîã³÷íèõ íàóê, ìîëîäøèé íàóêîâèé ñï³âðîá³òíèê â³ää³ëó ñâ³òîâî¿ ë³òåðàòóðè ²íñòèòóòó ë³òåðàòóðè ³ì. Ò. Ã. Øåâ÷åíêà ÍÀÍÓ. Åêñïåðòèçó çä³éñíþâàâ ²íñòèòóò ïåäàãîã³êè ÍÀÏÍ Óêðà¿íè. Ðåöåíçåíò — Øåâ÷åíêî Ç. Î., êàíäèäàò ïåäàãîã³÷íèõ íàóê, ñòàðøèé íàóêîâèé ñï³âðîá³òíèê ëàáîðàòî𳿠ë³òåðàòóðíî¿ îñâ³òè ²íñòèòóòó ïåäàãîã³êè ÍÀÏÍÓ. Êåð³âíèê ïðîåêòó — Î. Ì. ͳêîëåíêî, ïðîôåñîð, çàâ³äóâà÷ êàôåäðè ñâ³òîâî¿ ë³òåðàòóðè Ïîëòàâñüêîãî íàö³îíàëüíîãî ïåäàãîã³÷íîãî óí³âåðñèòåòó ³ìåí³ Â. Ã. Êîðîëåíêà, äîêòîð ô³ëîëîã³÷íèõ íàóê, çàñëóæåíèé ä³ÿ÷ íàóêè ³ òåõí³êè Óêðà¿íè, ëàóðåàò Äåðæàâíî¿ ïðå쳿 ³ì. ²âàíà Ôðàíêà.

Óìîâí³ ïîçíà÷åííÿ: — ÷èòàºìî âèðàçíî òà âäóìëèâî;

— Óêðà¿íà ³ ñâ³ò;

— ïðàöþºìî ç òâîðàìè ìèñòåöòâà;

— ïîð³âíþºìî;

— êóëüòóðà ð³çíèõ íàðîä³â;

— äëÿ òèõ, õòî âîëî䳺 ³íîçåìíîþ ìîâîþ; — ³íø³ ðóáðèêè.

— ñëîâíèê òåðì³í³â;

Ñ24

ͳêîëåíêî Î. Ì., Êîíºâà Ò. Ì., Îðëîâà Î. Â. òà ³í. Ñâ³òîâà ë³òåðàòóðà : ï³äðó÷. äëÿ 5 êë. çàãàëüíîîñâ³ò. íàâ÷. çàêë. — Ê.: Ãðàìîòà, 2013. — 296 ñ.

ISBN 978-966-349-400-5 ϳäðó÷íèê â³äïîâ³äຠâèìîãàì Äåðæàâíîãî ñòàíäàðòó òà íîâ³é ïðîãðàì³ ç³ ñâ³òîâî¿ ë³òåðàòóðè. Ó íüîìó âì³ùåíî ³íôîðìàö³þ ïðî çàðóá³æíèõ ïèñüìåííèê³â, õóäîæí³ òåêñòè â êëàñè÷íèõ ³ ñó÷àñíèõ ïåðåêëàäàõ, â³äîìîñò³ ïðî çâ’ÿçîê ë³òåðàòóðè òà êóëüòóðè ð³çíèõ êðà¿í. Çàïðîïîíîâàíî ³íòåðàêòèâí³ òåõíîëî㳿 âèâ÷åííÿ ë³òåðàòóðíèõ òâîð³â, ð³çíîìàí³òí³ ðóáðèêè, ùî ðîçêðèâàþòü êðàñó õóäîæíüîãî ñëîâà. ϳäðó÷íèê ñïðèÿòèìå çàëó÷åííþ ó÷í³â äî çäîáóòê³â õóäîæíüî¿ ë³òåðàòóðè, ï³äâèùåííþ ìîòèâàö³¿ âèâ÷åííÿ óêðà¿íñüêî¿ òà ³íîçåìíèõ ìîâ. ÓÄÊ 821(100).09(075.3) ÁÁÊ 83.3(0)ÿ721

ISBN 978-966-349-400-5

© ͳêîëåíêî Î. Ì., Êîíºâà Ò. Ì., Îðëîâà Î. Â., Çóºíêî Ì. Î., Êîáçàð Î. ²., 2013 © Âèäàâíèöòâî «Ãðàìîòà», 2013

ËÞÄßÌ XXI ÑÒÎ˲ÒÒß Þí³ äðóç³! Âè æèâåòå é íàâ÷àºòåñÿ ó XXI ñò. Ðàí³øå ïðî öåé ÷àñ ìð³ÿëè áàãàòî ëþäåé, ïèñàëè êíèæêè, çí³ìàëè ô³ëüìè... Öå — åïîõà íîâèõ â³äêðèòò³â, çâåðøåíü, íàóêîâèõ äîñÿãíåíü. ßêèì æå ñòàíå XXI ñò. äëÿ âàñ? ×è â³äêðèºòå âè äëÿ ñåáå ñó÷àñíèé ñâ³ò, ÷è ã³äíî êðîêóâàòèìåòå â íüîìó ÿê ãðîìàäÿíè íåçàëåæíî¿ Óêðà¿íè? Íèí³ ñâ³ò ñòàâ íàïðî÷óä ðóõëèâèì. Ùå ñòî ðîê³â òîìó ç îäí³º¿ êðà¿íè äî ³íøî¿ òðåáà áóëî ¿õàòè äåê³ëüêà äí³â àáî òèæí³â, íàâ³òü ì³ñÿö³â, à òåïåð çà äåê³ëüêà ãîäèí ìîæíà îïèíèòèñÿ â ³íø³é äåðæàâ³, ë³òàêîì çà ï³âäîáè îáëåò³òè ïîëîâèíó çåìíî¿ êóë³.  àåðîïîðòàõ ñâ³òó ëþäè ñï³ëêóþòüñÿ ð³çíèìè ìîâàìè é ïðåêðàñíî ðîçóì³þòü îäíå îäíîãî. Çà äîïîìîãîþ ²íòåðíåòó òåïåð ìîæíà ëåãêî âñòàíîâèòè çâ’ÿçîê ³ç Òîê³î, Ïàðèæåì àáî Äåë³… Ìè ìàºìî äðóç³â ó ð³çíèõ êðà¿íàõ. Ñâ³ò çâó÷èòü íà ð³çí³ ãîëîñè, à ³íôîðìàö³ÿ, ùî ç’ÿâèëàñÿ â îäíîìó êóòî÷êó Çåìë³, óæå çà äåê³ëüêà õâèëèí ïîøèðþºòüñÿ ñêð³çü. Òîìó òà ëþäèíà, ÿêà âîëî䳺 ³íôîðìàö³ºþ òà ñëîâîì, çìîæå çíàéòè ñâîº ì³ñöå â æèòò³ òà êðàùå ñåáå ðåàë³çóâàòè. Çåìëÿ º ñï³ëüíèì äîìîì äëÿ ëþäåé ð³çíèõ íàö³îíàëüíîñòåé. ² ÷è áóäå â íüîìó ìèð, çëàãîäà ³ ðàä³ñòü, çàëåæèòü â³ä êîæíîãî ç íàñ. Ìè ìàºìî çíàõîäèòè ñï³ëüí³ âèð³øåííÿ âàæëèâèõ ñâ³òîâèõ ïðîáëåì, à öå ìîæëèâî çà äîïîìîãîþ ñëîâà. Íàéêîðîòøèé øëÿõ ïîðîçóì³ííÿ ì³æ ëþäüìè é ö³ëèìè êðà¿íàìè — öå êóëüòóðà. Òîìó ìè ìàºìî çíàòè òðàäèö³¿, çâè÷à¿, çäîáóòêè ð³çíèõ íàðîä³â, ñòàâèòèñÿ ç ïîâàãîþ äî íèõ ³ âîäíî÷àñ ëþáèòè «ñâ, ð³äíå, ðîçóì³òè, ùî Óêðà¿íà º íåâ³ä’ºìíîþ ÷àñòêîþ âåëèêîãî ñâ³òó, à âñ³ ìè — éîãî ÷àñòèíêè, ÿê³ óòâîðþþòü âåëèêèé îêåàí ñó÷àñíîñò³. Ç óñ³õ äîñÿãíåíü ëþäñòâà îñîáëèâî âèð³çíÿºòüñÿ ë³òåðàòóðà. Ó õóäîæí³õ òâîðàõ ð³çíèõ íàðîä³â ìè çíàõîäèìî äóõîâí³ ö³ííîñò³ — äîáðî, ÷åñòü, ñîâ³ñòü, ëþáîâ äî áëèæíüîãî, â³äïîâ³äàëüí³ñòü çà ñâî¿ â÷èíêè, çà ïðèðîäó é äîëþ âñüîãî ëþäñòâà. Ö³ òâîðè äàþòü íàì ìîæËîíäîíñüêèé àåðîïîðò ëèâ³ñòü êðàùå ï³çíàòè êðà¿íè òà ¿õíþ 3

Íàö³îíàëüíà á³áë³îòåêà. ì. Ïðàãà (×åõ³ÿ)

Ïàì’ÿòíèê þíîìó ÷èòà÷åâ³ ïåðåä Ïóáë³÷íîþ á³áë³îòåêîþ. ì. Êîøîêòîí (ÑØÀ)

³ñòîð³þ, òðàäèö³¿ òà çâè÷à¿. Ùîá áóäóâàòè ñï³ëüíå ùàñëèâå ìàéáóòíº, òðåáà ðîçóì³òè é ïîâàæàòè îäíå îäíîãî. ² òóò íàì íå îá³éòèñÿ áåç ñëîâà, ùî íàä³ëåíå âåëèêîþ ñèëîþ, à òèì á³ëüøå õóäîæíº ñëîâî, ÿêå âïëèâຠíå ò³ëüêè íà íàø ðîçóì, à é íà ïî÷óòòÿ, óÿâëåííÿ ïðî ñâ³ò, íàäèõຠíàñ íà ïðåêðàñíå. Ãåí³é ñâ³òîâîãî ìàñøòàáó ³ ñèí óêðà¿íñüêî¿ çåìë³ Ì. Ãîãîëü ïèñàâ: «Ñëîâî º íàéâèùèì äàðóíêîì Áîãà ëþäèí³… Áëàãîäàòíèìè âóñòàìè ïîå糿 íàâ³þºòüñÿ â äóøó òå, ÷îãî íå ìîæíà âíåñòè â íå¿ í³ÿêèìè ïðèïèñàìè é çàêîíàìè». Îòæå, õóäîæíÿ ë³òåðàòóðà ìîæå çì³íèòè ëþäèíó é çì³íèòè âåñü ñâ³ò äîâêîëà — çðîáèòè ¿õ êðàùèìè, äóõîâí³øèìè, äîáð³øèìè. Íîâèé ïðåäìåò «Ñâ³òîâà ë³òåðàòóðà» âèâ÷ຠõóäîæí³ òâîðè â³ä äàâíèíè äî ñó÷àñíîñò³. ×åðåç õóäîæíº ñëîâî ìè â³äêðèºìî äëÿ ñåáå ñâ³ò ìèíóëîãî é òåïåð³øíüîãî, ³íø³ êðà¿íè é â³÷í³ ³ñòèíè. ßêùî âè íàâ÷èòåñÿ â÷èòóâàòèñÿ â ñëîâî, ðîçóì³òè éîãî, âàì áóäå ëåãøå çíàéòè øëÿõ ó íîâîìó òèñÿ÷îë³òò³, äå òàê âàæëèâî çíàòè ð³çí³ ìîâè é çäîáóòêè ð³çíèõ êóëüòóð. Òîæ íåõàé íà äoðîãàõ ñó÷àñíîãî ñâ³òó âàñ ñóïðîâîäæóþòü êíèæêè, ÿê³ ÷èòàþòü âàø³ îäíîë³òêè â ³íøèõ êðà¿íàõ, íà ÿêèõ âèðîñëî áàãàòî ïîêîë³íü, êíèæêè, ÿê³ ºäíàþòü öåé ñâ³ò ³ ðîáëÿòü éîãî ñâ³òë³øèì!

Äëÿ îáãîâîðåííÿ 1. ×è ìîæíà íàçâàòè ñó÷àñíèé ñâ³ò ³íôîðìàö³éíèì? ßêà ðîëü ³íôîðìàö³¿ â íàøîìó æèòò³?

2. Ðîçêðèéòå çíà÷åííÿ ñëîâà äëÿ ñâ³òîâî¿ ñï³ëüíîòè, äëÿ âñòàíîâëåííÿ ìèðó é ïîðîçóì³ííÿ ì³æ ð³çíèìè íàðîäàìè.

3. ßê âè ðîçó쳺òå ñëîâà Ì. Ãîãîëÿ? ×îìó ïèñüìåííèê íàçâàâ ñëîâî íàéâèùèì äàðóíêîì Áîãà ëþäèí³? Ùî íàâ³þºòüñÿ â äóøó çà äîïîìîãîþ ë³òåðàòóðè?

4. Ùî âèâ÷ຠïðåäìåò «Ñâ³òîâà ë³òåðàòóðà»? Ùî âè î÷³êóºòå â³ä íüîãî äëÿ ñåáå îñîáèñòî?

4

Ïàì’ÿòêà ó÷íÿì 5 êëàñó ×èòàéòå õóäîæí³ òâîðè ïîâ³ëüíî, óäóìëèâî é âèðàçíî. Ïåðåêàçóéòå îêðåì³ óðèâêè ç õóäîæí³õ òâîð³â çà òåêñòîì. Âèñëîâëþéòå ñâîº âðàæåííÿ â³ä òâîðó, äàâàéòå õàðàêòåðèñòèêè ïåðñîíàæàì ³ ïîä³ÿì ðîçëîãî òà ãðàìîòíî. Çâåðòàéòå óâàãó íà äîâåðøåí³ñòü òâîðó, éîãî õóäîæí³ îñîáëèâîñò³, ìàéñòåðí³ñòü àâòîðà òà ïåðåêëàäà÷à. Íàìàãàéòåñÿ ä³çíàòèñÿ ÿêîìîãà á³ëüøå ïðî àâòîðà òâîðó, éîãî æèòòÿ òà ä³ÿëüí³ñòü, ïðî ³íø³ òâîðè, ÿê³ â³í íàïèñàâ. Òåîðåòè÷íèé ìàòåð³àë ïîòð³áíî ïðî÷èòàòè äåê³ëüêà ðàç³â, îñìèñëèòè éîãî, çíàéòè äî íüîãî â³äïîâ³äí³ ïðèêëàäè ç õóäîæí³õ òâîð³â, óì³òè â³äòâîðèòè âèçíà÷åííÿ îñíîâíèõ ïîíÿòü òåî𳿠ë³òåðàòóðè, âèêîðèñòîâóâàòè ¿õ ïðè ðîçãëÿä³ õóäîæí³õ òâîð³â. Íàìàãàéòåñÿ çíàõîäèòè ïîä³áí³ñòü ³ â³äì³íí³ñòü ì³æ ð³çíèìè õóäîæí³ìè òâîðàìè. ßêùî âè âîëî䳺òå ³íîçåìíîþ ìîâîþ, ñïðîáóéòå ïðî÷èòàòè õóäîæí³é òâ³ð (àáî éîãî ôðàãìåíò) â îðèã³íàë³, ïîð³âíÿéòå ç óêðà¿íñüêèì ïåðåêëàäîì. ßêùî âè îçíàéîìëåí³ ç âò³ëåííÿìè ë³òåðàòóðíîãî òâîðó â ³íøèõ âèäàõ ìèñòåöòâà (æèâîïèñ³, ìóçèö³, ê³íî, ìóëüòèïë³êàö³¿ òîùî), âèñëîâ³òü ñâîº âðàæåííÿ â³ä íèõ íà ï³äñòàâ³ ïðî÷èòàíîãî. ßêùî âè ùå íå çàïèñàëèñÿ äî á³áë³îòåêè, îáîâ’ÿçêîâî çàïèø³òüñÿ, ÷èòàéòå òâîðè çà ïðîãðàìîþ ³ ïîçà ïðîãðàìîþ íå ñêîðî÷åí³, à ïîâí³ñòþ (íå ïðîïóñêàþ÷è ñòîð³íîê!), ñòåæòå çà íîâèíêàìè ñó÷àñíî¿ äèòÿ÷î¿ ë³òåðàòóðè, ïîðàäüòå îäíîêëàñíèêàì ò³ êíèæêè, ÿê³ âàì ñïîäîáàëèñÿ. ßêùî âè âîëî䳺òå íàâè÷êàìè ðîáîòè ç êîìï’þòåðîì, çâåðí³òüñÿ äî òèõ ³íòåðíåò-ðåñóðñ³â, äå ìîæíà ïðî÷èòàòè ö³êàâ³ äèòÿ÷³ êíèæêè, ïîä³ë³òüñÿ ñâî¿ìè çíàõ³äêàìè ç ó÷èòåëåì ³ äðóçÿìè.

5

ÂÑÒÓÏ Ñ²ÒÎÂÀ ˲ÒÅÐÀÒÓÐÀ — ÄÓÕÎÂÍÀ ÑÊÀÐÁÍÈÖß ËÞÄÑÒÂÀ ªäí³ñòü — ó ð³çíîìàí³òò³. Äåâ³ç ªâðîñîþçó

Í

åâåëè÷êå ì³ñòå÷êî Âåéìàð ó ͳìå÷÷èí³ â³äîìå òèì, ùî íàïðèê³íö³ XVIII ñò. âîíî ñòàëî âèçíà÷íèì öåíòðîì êóëüòóðè. Òóò æèëè âèäàòí³ ìèòö³. Ñþäè â 1780-õ ðîêàõ ïðè¿õàëè ïèñüìåííèêè Éîãàíí Âîëüôãàíã ¥åòå ³ Ôð³äð³õ Øèëëåð, êîòð³ ïåðåéìàëèñÿ äîëåþ âñüîãî ëþäñòâà é äóìàëè ïðî òå, ÿê çðîáèòè ñâ³ò äóõîâíî äîñêîíàë³øèì. Âîíè òîâàðèøóâàëè, ïàëêî îáãîâîðþâàëè ïèòàííÿ ðîçâèòêó ìèñòåöòâà, ÷èòàëè îäèí îäíîìó ñâî¿ òâîðè. Öÿ äðóæáà ñòàëà ïðèêëàäîì âåëèêîãî òâîð÷îãî ïîøóêó äëÿ âñ³õ íàñòóïíèõ ïîêîë³íü. É. Â. ¥åòå ³ Ô. Øèëëåð óâàæàëè, ùî ëþäåé ð³çíèõ êðà¿í ìîæóòü äóõîâíî îá’ºäíàòè ìèñòåöòâî, ëþáîâ äî Áîãà, ïðåêðàñíîãî é äî ìîðàëüíèõ çàïîâ³äåé. «Ñòàíüìî äðóæíîþ ñ³ì’ºþ, Æèòè ïðàâäîþ é äîáðîì!» — ïèñàâ Ô. Øèëëåð ó â³ðø³ «Äî ðàäîñò³», ÿêèé çâó÷èòü íèí³ íà ìóçèêó Ëþäâ³ãà âàí Áåòõîâåíà ÿê ã³ìí ªâðîñîþçó. Ñàìå òóò, ó Âåéìàð³, ó 1829 ð. âèíèêëî ïîíÿòòÿ ñâ³òîâà ë³òåðàòóðà. Öåé òåðì³í îá´ðóíòóâàâ É. Â. ¥åòå, ÿêèé óâàæàâ, ùî ì³æ ð³çíèìè ë³òåðàòóðàìè íàðîä³â ñâ³òó ³ñíóº ïåâíà ºäí³ñòü, âîíè ìàþòü ðîçá³æíîñò³ é ðàçîì ç òèì äåÿê³ ñï³ëüí³ çàêîíè ñâîãî ðîçâèòêó, ìîæóòü âïëèâàòè îäíà íà îäíó. Ïàì’ÿòíèê É. Â. ¥åòå Õóäîæíþ ë³òåðàòóðó òðåáà ï³çíàâàòè â ò³ñíèõ ³ Ô. Øèëëåðó. ì. Âåéìàð (ͳìå÷÷èíà) çâ’ÿçêàõ ³ç ðîçâèòêîì ñóñï³ëüñòâà, ³ñòîð³¿, 6

ÂÑÒÓÏ

ì. Âåéìàð (ͳìå÷÷èíà)

ô³ëîñîô³¿1, êóëüòóðè. Ó ñâ³òîâ³é ë³òåðàòóð³ îðãàí³÷íî ïîºäíóþòüñÿ ð³çí³ íàö³îíàëüí³ ë³òåðàòóðè. Âîíè, ÿê ð³÷êè, óïàäàþòü ó áåçìåæíå ìîðå ëþäñüêî¿ äóõîâíîñò³, ïðîòå íå ãóáëÿòüñÿ òàì, à ñòâîðþþòü ïîòóæí³ òå÷³¿, äàðóþ÷è ëþäÿì íåïîâòîðí³ ïåðëèíè ìèñòåöòâà ñëîâà. Ó ñâ³òîâ³é ë³òåðàòóð³, ÿê ó ñêàðáíèö³, çáåð³ãàþòüñÿ íåòë³íí³ ö³ííîñò³ — ìîðàëüí³ óÿâëåííÿ, â³ðóâàííÿ ëþäåé, ¿õí³ òðàäèö³¿ òà çâè÷à¿, îñîáëèâîñò³ æèòòÿ é ³ñòîð³¿.

Ìóçåé É. Â. ¥åòå. ì. Âåéìàð (ͳìå÷÷èíà)

Ñâ³òîâà ë³òåðàòóðà — ñóêóïí³ñòü ð³çíèõ íàö³îíàëüíèõ ë³òåðàòóð, ÿê³ ìàþòü ñï³ëüí³ çàêîíè ðîçâèòêó, åòàïè, òåíäåíö³¿ â³ä äàâíèíè äî ñó÷àñíîñò³. Íàö³îíàëüí³ ë³òåðàòóðè ïðîòÿãîì â³ê³â çáåð³ãàþòü ñâîþ ñàìîáóòí³ñòü, àëå ðàçîì ³ç òèì âçàºìîä³þòü ì³æ ñîáîþ é âçàºìîçáàãà÷óþòüñÿ â ïðîöåñ³ òâîð÷îãî âïëèâó, ó çâ’ÿçêàõ ³ç ôîëüêëîðîì, ìèñòåöòâîì, ô³ëîñîô³ºþ. Íàö³îíàëüíà ë³òåðàòóðà — íàäáàííÿ ìèñòåöòâà ñëîâà ïåâíîãî íàðîäó, íàö³¿ (óêðà¿íñüêà, àíãë³éñüêà, í³ìåöüêà, ÿïîíñüêà, êèòàéñüêà ë³òåðàòóðè òà ³í.).

Ö³êàâî çíàòè Êð³ì É. Â. ¥åòå òà Ô. Øèëëåðà, ó Âåéìàð³ æèëè âèäàòí³ êîìïîçèòîðè: Ô. ˳ñò, É. Ñ. Áàõ, É. Øòðàóñ, Ð. Âàãíåð. Áóäèíîê, ó ÿêîìó É. Â. ¥åòå æèâ ó ì. Âåéìàð³ ç 1792 äî 1832 ð., çáåð³ãñÿ é äî ñüîãîäí³. Ñþäè ïðè¿æäæàþòü òóðèñòè ç óñüîãî ñâ³òó.

1 Ô³ëîñîô³ÿ

— íàóêà ïðî ï³çíàííÿ áóòòÿ ëþäèíè òà ñâ³òó, ÿêà âèâ÷ຠíàéá³ëüø ñóòí³ñí³ ¿õ õàðàêòåðèñòèêè ³ â³äíîñèíè, ñòâîðþº óçàãàëüíåíó êàðòèíó ñâ³òîáóäîâè é ì³ñöÿ ëþäèíè â íüîìó, ¿¿ ñòàâëåííÿ äî ñâ³òó, ïðèðîäè òà ³íøèõ êàòåãîð³é áóòòÿ. ѲÒÎÂÀ ˲ÒÅÐÀÒÓÐÀ — ÄÓÕÎÂÍÀ ÑÊÀÐÁÍÈÖß ËÞÄÑÒÂÀ

7

Ïåðåâ³ðòå ñåáå 1. Äå âèíèêëî ïîíÿòòÿ ñâ³òîâà ë³òåðàòóðà? Õòî îá´ðóíòóâàâ öåé òåðì³í?

2. Ðîçêðèéòå çíà÷åííÿ òåðì³í³â íàö³îíàëüíà ë³òåðàòóðà ³ ñâ³òîâà ë³òåðàòóðà. ßê âîíè ñï³ââ³äíîñÿòüñÿ ì³æ ñîáîþ?

3. ×îìó ñâ³òîâó ë³òåðàòóðó íàçèâàþòü äóõîâíîþ ñêàðáíèöåþ ëþäñòâà? ßê³ ñêàðáè âîíà çáåð³ãàº?

ÐÎËÜ ÊÍÈÆÊÈ Â ÑÓ×ÀÑÍÎÌÓ ÆÈÒÒ² Íàðîäå ì³é, äèòèíî ÿñíî÷îëà, Æèâè é îðóäóé ìîâàìè âñ³ìà, Áî êîæíà ìîâà — òâîãî äóõó øêîëà, Òâ ïðàâäè çîëîòà ñóðìà. Äìèòðî Ïàâëè÷êî

×è çàìèñëþâàëèñÿ âè êîëèñü, äëÿ ÷îãî ìè ÷èòàºìî êíèæêè?.. Çâè÷àéíî äëÿ òîãî, ùîá ïðî ùîñü ä³çíàòèñÿ, äîëó÷èòèñÿ äî òîãî, ÷îãî í³êîëè íå áà÷èëè é íå ÷óëè. Îòæå, çàáåçïå÷óâàòè ïðîöåñ ëþäñüêîãî ï³çíàííÿ, íàäàííÿ ³íôîðìàö³¿ — öå îñíîâíà ôóíêö³ÿ êíèæîê. Çà ñâî¿ì ïðèçíà÷åííÿì ³ ôîðìîþ âîíè º ð³çíèìè. Ñåðåä óñüîãî ¿õíüîãî ðîçìà¿òòÿ âàæëèâå ì³ñöå ïîñ³äàþòü õóäîæí³ êíèæêè, ÿê³ ñòâîðåí³ ïèñüìåííèêàìè é ñòàëè ÿâèùàìè ìèñòåöòâà. ßê ³ æèâîïèñ, ñêóëüïòóðà, ìóçèêà é ê³íî, ë³òåðàòóðà — îäèí ³ç âèä³â ìèñòåöòâà. ³äì³íí³ñòü ë³òåðàòóðè â³ä ³íøèõ âèä³â ìèñòåöòâà ïîëÿãຠâ òîìó, ùî âîíà º ìèñòåöòâîì ñëîâåñíèì, òîáòî ñëîâî º îñíîâíîþ öåãëèíêîþ õóäîæíüî¿ ë³òåðàòóðè. Ìîâà õóäîæíüî¿ ë³òåðàòóðè â³äð³çíÿºòüñÿ â³ä çâè÷àéíîãî ìîâëåííÿ. Âîíà âèêîíóº íå ò³ëüêè ³íôîðìàö³éíó ðîëü, íå ò³ëüêè äຠíàì ïåâí³ çíàííÿ, à é ó÷èòü ìèñëèòè, çìóøóº óÿâëÿòè íåáà÷åíå, à ùå âïëèâຠíà íàø³ åìîö³¿ é ïî÷óòòÿ. Òîáòî õóäîæíº ñëîâî íàä³ëåíå íàáàãàòî á³ëüøîþ ñèëîþ, àí³æ çâè÷àéíå ñëîâî. Õóäîæíº ñëîâî â³äîáðàæຠä³éñí³ñòü íå ïðÿìî, à îïîñåðåäêîâàíî. Âîíî ìîæå â³äòâîðþâàòè é òå, ÷îãî íåìຠâ ðåàëüíîñò³ (íàïðèêëàä, êàçêîâ³ ïðèãîäè, ôàíòàñòè÷í³ êðà¿íè òîùî). Îòæå, õóäîæí³ òâîðè â³äòâîðþþòü íå ò³ëüêè òå, ùî áóëî ³ º Íàö³îíàëüíà á³áë³îòåêà. íàñïðàâä³, à é òå, ùî ìîãëî á áóòè, ì. Àëåêñàíäð³ÿ (ªãèïåò) 8

ÂÑÒÓÏ

àáî òå, ùî ìîæíà ò³ëüêè óÿâèòè. Öå íàçèâàºòüñÿ õóäîæíüîþ óìîâí³ñòþ, ÿêà º îäí³ºþ ç ïðîâ³äíèõ îçíàê ë³òåðàòóðè ÿê âèäó ìèñòåöòâà. ² òóò áåç òâîð÷î¿ óÿâè ïèñüìåííèêà é òâîð÷î¿ óÿâè ÷èòà÷à íå îá³éòèñÿ. Õóäîæíº ñëîâî ìຠáàãàòî ð³çíèõ çíà÷åíü (áàãàòîçíà÷í³ñòü), ÿê³ ëþäè ðîçóì³þòü ïî-ð³çíîìó. Îäíà é òà ñàìà êíèæêà ìîæå âèêëèêàòè ð³çí³ îö³íêè é âðàæåííÿ. Îòæå, õóäîæí³ òâîðè äàþòü íàì âåëèêó ñâîáîäó â ðîáîò³ íàøîãî ðîçóìó, óÿâè òà ïî÷óòò³â. Ïðîöåñ ÷èòàííÿ — öå îñîáèñòèé ä³àëîã ÷èòà÷à ç êíèæêîþ. Äî çóñòð³÷³ ç íåþ òðåáà ãîòóâàòèñÿ (ó òîìó ÷èñë³ ç äîïîìîãîþ â÷èòåëÿ, ï³äðó÷íèêà)! À ùå ¿¿ ìîæíà ïåðå÷èòóâàòè â ð³çí³ ïåð³îäè æèòòÿ é ùîðàçó â³äêðèâàòè äëÿ ñåáå ùîñü íîâå! Àäæå çì³íþºìîñÿ ìè, Á³áë³îòåêà Äæîðäæà ϳáîä³. çì³íþºòüñÿ é íàøå ñïðèéíÿòòÿ êíèæêè… ì. Áàëòèìîð (ÑØÀ) Íå çàáóâàéìî ïðî òå, ùî êíèæêè äàþòü íàì íå ò³ëüêè ³íôîðìàö³þ, åìîö³¿, ïîøòîâõ äëÿ ìèñëåííÿ, à é âåëèêó ðàä³ñòü, çàäîâîëåííÿ â³ä ñàìîãî ïðîöåñó ÷èòàííÿ. ßêùî âè íàâ÷èòåñÿ ÷èòàòè êíèæêè íå ò³ëüêè òîìó, ùî öå ïîòð³áíî çà øê³ëüíîþ ïðîãðàìîþ, à é òîìó, ùî âàì öå ïîäîáàºòüñÿ, ÿêùî êíèæêà ñòàíå äëÿ âàñ íà÷å êîâòîê ñâ³æîãî ïîâ³òðÿ, áåç ÿêîãî íå ìîæíà îá³éòèñÿ, öå áóäå îçíà÷àòè, ùî ïîñòóïîâî âè ñòàºòå ñïðàâæí³ìè ÷èòà÷àìè. Õóäîæíÿ êíèæêà íå ìîæå çìàãàòèñÿ ç íîâ³òí³ìè ³íôîðìàö³éíèìè òåõíîëîã³ÿìè, àëå íèí³ ¿õ âàðòî âèêîðèñòîâóâàòè äëÿ çáàãà÷åííÿ êîëà ÷èòàííÿ, äëÿ ðîçâèòêó ÿêîñòåé òâîð÷îãî ÷èòà÷à. Ó íàø ÷àñ áóäü-ÿêó êíèæêó ìîæíà çíàéòè íå ëèøå â á³áë³îòåêàõ, à é â ²íòåðíåò³, ïðî íå¿ ìîæíà ïîãîâîðèòè íà ³íòåðíåò-ïîðòàë³, îáì³íÿòèñÿ âðàæåííÿìè ùîäî ïðî÷èòàíîãî ç³ ñâî¿ìè îäíîë³òêàìè íå ò³ëüêè â Óêðà¿í³, à é ç ³íøèõ êðà¿í. Òâîðè õóäîæíüî¿ ë³òåðàòóðè ìàþòü äîïîìîãòè íàì ñòàâàòè ñïðàâæí³ìè ëþäüìè, çáåðåãòè â³ä÷óòòÿ êðàñè, ôîðìóâàòè ìîðàëüí³ ÿêîñò³, âèõîâóâàòè ïîñò³éíå ïðàãíåííÿ â³äêðèòòÿ ñâ³òó òà ïîøóêó øëÿõ³â ïîðîçóì³ííÿ ç ³íøèìè ëþäüìè, êðà¿íàìè, íàðîäàìè. Òâîðè õóäîæíüî¿ ë³òåðàòóðè ôîðìóþòü ó íàñ â³ä÷óòòÿ ã³äíîñò³ çà ñâ³é íàðîä, ñâîþ êðà¿íó é âîäíî÷àñ óñâ³äîìëåííÿ òîãî, ùî ìè íàëåæèìî äî ñâ³òîâî¿ ñï³ëüíîòè, äî âñüîãî ëþäñòâà, äîëÿ ÿêîãî çàëåæèòü â³ä ð³âíÿ êóëüòóðè êîæíîãî ç íàñ. ѲÒÎÂÀ ˲ÒÅÐÀÒÓÐÀ — ÄÓÕÎÂÍÀ ÑÊÀÐÁÍÈÖß ËÞÄÑÒÂÀ

9

Äëÿ îáãîâîðåííÿ 1. ×èì ìîæå äîïîìîãòè õóäîæíÿ ë³òåðàòóðà ñó÷àñí³é ëþäèí³?

2. ßê ðîçâèòîê ³íôîðìàö³éíèõ òåõíîëîã³é âïëèâຠíà çáàãà÷åííÿ êîëà ÷èòàííÿ, ôîðìóâàííÿ ÿêîñòåé òâîð÷îãî ÷èòà÷à? Ïåðåâ³ðòå ñåáå 1. Äëÿ ÷îãî ëþäñòâó é êîæí³é ëþäèí³ îñîáèñòî ïîòð³áíà õóäîæíÿ ë³òåðàòóðà?

2. ×èì â³äð³çíÿºòüñÿ õóäîæíº ñëîâî â³ä íåõóäîæíüîãî?

3. Íàçâ³òü óëþáëåí³ òâîðè õóäîæíüî¿ ë³òåðàòóðè (1–2 çà âèáîðîì) ³ ðîçêàæ³òü, ÿê³ äóìêè é ïî÷óòòÿ âîíè ó âàñ âèêëèêàëè. Òâîð÷å çàâäàííÿ 1. Ïîÿñí³òü âèñëîâëþâàííÿ âåëèêèõ ëþäåé ïðî õóäîæíþ ë³òåðàòóðó òà ÷èòàííÿ.

˳òåðàòóðà — öå ñîâ³ñòü ëþäñòâà (ïèñüìåííèê ³ ô³ëîñîô Ô. Ãåááåëü). ×èòàííÿ êíèã â³äêðèâຠíàì ñàìèõ ñåáå ³ ñâ³ò (ô³ëîñîô ³ ïèñüìåííèê É. Â. ¥åòå). Êíèãè — öå ìàÿêè â îêåàí³ ÷àñó (ô³ëîñîô À. Øîïåíãàóåð).

2. Ñêëàä³òü âëàñíå âèñëîâëåííÿ ïðî ðîëü êíèæêè â æèòò³ ëþäèíè.

ÔÎËÜÊËÎÐ ² ÉÎÃÎ ÇÍÀ×ÅÍÍß ÄËß ÐÎÇÂÈÒÊÓ Ë²ÒÅÐÀÒÓÐÈ Íàðîäíà òâîð÷³ñòü º òèì æèâîòâîðíèì çàõèñòîì, ùî çáåð³ãຠïðàäàâíþ ìóäð³ñòü ³ ïåðåäຠ¿¿ ç îäíîãî ÷àñó â ³íøèé. ßêîá ³ ³ëüãåëüì ¥ð³ìì

Ìàéæå 100000 ðîê³â òîìó, êîëè ùå íå áóëî ïèñåìíîñò³ é õóäîæíüî¿ ë³òåðàòóðè, ó äàâí³õ ëþäåé, ÿê ò³ëüêè âîíè íàâ÷èëèñÿ ñï³ëêóâàòèñÿ îäèí ç îäíèì, ç’ÿâèëàñÿ ïîòðåáà ïîâ³äàòè â ñëîâ³ ïðî ñâî¿ ïî÷óòòÿ é äóìêè, ïðî ïîáà÷åíå òà ïåðåæèòå, ñòàâëåííÿ äî ïðèðîäè é äî ³íøèõ ëþäåé, ïðî ñâî¿ ñïîä³âàííÿ é æàõè. Öå ñëîâî íå ïðîñòî ïðîìîâëÿëîñÿ, à íåð³äêî ñóïðîâîäæóâàëîñÿ ï³ñíåþ, òàíöåì, îáðÿäîì. Êîëè äàâíÿ ëþäèíà çàõîò³ëà âèñëîâèòè ñâî¿ âðàæåííÿ â ñëîâ³, âîíî ïåðåñòàëî áóòè çâè÷àéíèì çàñîáîì ñï³ëêóâàííÿ, íàáóëî ïîåòè÷íîñò³, õóäîæíîñò³, òîáòî ïîõîäèëî ç ïåðâ³ñíîãî â³ä÷óòòÿ êðàñè.

Cëîâî íàä³ëÿëîñÿ îñîáëèâîþ ìàã³÷íîþ ñèëîþ, îñê³ëüêè â äàâíèíó 10

ÂÑÒÓÏ

Â. Âàñíºöîâ. Áîÿí.

1910 ð.

ëþäè â³ðèëè, ùî âîíî çäàòíå âòèõîìèðèòè ïðèðîäí³ ñèëè, óìîâèòè áîã³â áóòè ïðèõèëüíèìè äî íèõ, çàáåçïå÷èòè âðîæàé, ïîêðàùèòè óìîâè ³ñíóâàííÿ. Òàê ó ð³çíèõ êóòî÷êàõ ñâ³òó âèíèêëè òâîðè óñíî¿ íàðîäíî¿ òâîð÷îñò³, àáî ôîëüêëîðó, ùî ïåðåäàâàëèñÿ ç óñò â óñòà. Ò³, õòî ñëóõàâ ö³ äàâí³ îïîâ³äêè, ïîò³ì ñàì³ ïî÷àëè ¿õ ïåðåêàçóâàòè, äîäàþ÷è íîâ³ ïîäðîáèö³ é äåòàë³, ñóïðîâîäæóþ÷è òåêñò âëàñíèìè îö³íêàìè é åìîö³ÿìè. Äîïèñåìí³ ïîåòè÷í³ òâîðè, äîëàþ÷è ÷àñ, ïîøèðþâàëèñÿ, â³äòâîðþþ÷èñü ó íàñòóïíèõ ïîêîë³ííÿõ. Òâîðè óñíî¿ íàðîäíî¿ òâîð÷îñò³ ïîâ’ÿçàí³ ç ïîáóòîì ëþäåé, ¿õí³ì æèòòÿì, ç ð³çíèìè îáðÿäàìè, òðàäèö³ÿìè, êàëåíäàðíèìè öèêëàìè ïðèðîäè.  óñí³é íàðîäí³é òâîð÷îñò³ çíàéøëî â³äòâîðåííÿ íå ò³ëüêè ðåàëüíå æèòòÿ äàâí³õ ëþäåé, à é íàðîäí³ óÿâëåííÿ ïðî äîáðî ³ çëî, æèòòÿ ³ ñìåðòü, ÷åñíîòè ëþäåé òà ïðàöþ òîùî. Ó òâîðàõ äàâíüîãî ñëîâåñíîãî ìèñòåöòâà âò³ëåíî îñîáëèâîñò³ ñâ³òîâ³ä÷óòòÿ íàðîäó, éîãî â³ðóâàííÿ, ³äåàëè. Çì³íþâàëèñÿ ÷àñè, çíèêàëè é ôîðìóâàëèñÿ íîâ³ äåðæàâè, à äóøà íàðîäó æèëà â öèõ òâîðàõ. Çàïèñóâàòè, çáèðàòè é õóäîæíüî îáðîáëÿòè çðàçêè íàðîäíî¿ òâîð÷îñò³ ïî÷àëè íàïðèê³íö³ XVII ñò., à îñîáëèâî ó XVIII–XIX ñò. ³äîìèìè

Î. Ñëàñò³îí. Êîáçàð Ñàì³éëî ßñíèé. 1903 ð.

Æîíãëåðè. ̳í³àòþðà. ÕI² ñò.

Ìóñóëüìàíñüêèé ³ õðèñòèÿíñüêèé ìóçèêàíòè. ̳í³àòþðà. ÕI²² ñò.

ѲÒÎÂÀ ˲ÒÅÐÀÒÓÐÀ — ÄÓÕÎÂÍÀ ÑÊÀÐÁÍÈÖß ËÞÄÑÒÂÀ

11

çáèðà÷àìè òâîð³â óñíî¿ íàðîäíî¿ òâîð÷îñò³ áóëè áðàòè ßêîá ³ ³ëüãåëüì ¥ð³ìì, Øàðëü Ïåððî, Àõ³ì ôîí Àðí³ì, Êëåìåíñ Áðåíòàíî, Îëåêñàíäð Ïóøê³í, Ìèêîëà Ãîãîëü, Ìèõàéëî Ìàêñèìîâè÷, ²âàí Ôðàíêî òà ³í. Ïåðø³ çáèðà÷³ é îáðîáíèêè òâîð³â óñíî¿ íàðîäíî¿ òâîð÷îñò³ ïîì³òèëè ïîä³áí³ñòü îêðåìèõ ¿¿ âèä³â (êàçîê, ï³ñåíü, ëåãåíä òîùî), â³äçíà÷èëè ñï³ëüí³ ðèñè â óñíèõ òâîðàõ ð³çíèõ êðà¿í. Õóäîæíÿ ë³òåðàòóðà ðîçâèíóëàñÿ ç ôîëüêëîðó, óâ³áðàëà áàãàòî éîãî îçíàê ³ íàÒðóáàäóðè. áóëà âëàñíèõ. Ôîëüêëîð ³ ë³òåðàòóðà — ̳í³àòþðà. ÕIV ñò. ð³çí³ ñòà䳿 ðîçâèòêó ñëîâåñíîãî ìèñòåöòâà (ïîïåðåäí³é ³ íàñòóïíèé, äîïèñåìíèé ³ ïèñåìíèé). Íà îñíîâ³ çäîáóòê³â ôîëüêëîðó ç’ÿâèëîñÿ ÷èìàëî òâîð³â îðèã³íàëüíî¿ õóäîæíüî¿ ë³òåðàòóðè. Ôîëüêëîð (àíãë. folk — íàðîä, ëþäè ³ lore — ìóäð³ñòü, çíàííÿ), àáî óñíà íàðîäíà òâîð÷³ñòü, óñíà íàðîäíà ñëîâåñí³ñòü, íàðîäíî-ïîåòè÷íà òâîð÷³ñòü, — ñóêóïí³ñòü òâîð³â êîëåêòèâíîãî ïîõîäæåííÿ, ùî âèíèêëè â ãëèáîêó äàâíèíó, ³ñíóâàëè â óñí³é òðàäèö³¿ ÿê óò³ëåííÿ íàðîäíèõ óÿâëåíü (ïðî ñâ³ò, ïðèðîäó, ìîðàëüí³ ÿêîñò³ òà ³í.) òà ³äåàë³â.

Õàðàêòåðí³ îçíàêè ôîëüêëîðó: • • • • • • •

êîëåêòèâíèé òâîðåöü; óñíà ôîðìà ïîøèðåííÿ; äàâí³ñòü ïîõîäæåííÿ; âàð³àòèâí³ñòü (òîáòî ³ñíóâàííÿ òâîð³â ó ð³çíèõ âàð³àíòàõ); áåçïîñåðåäí³é çâ’ÿçîê ì³æ ðîçïîâ³äà÷åì ³ ñëóõà÷åì; óò³ëåííÿ íàðîäíèõ óÿâëåíü òà ³äåàë³â; òðàäèö³éí³ çàñîáè (áóäîâà, çâîðîòè, ïîâòîðè, ïåðñîíàæ³).

Æàíðè ôîëüêëîðó (âèäè, ð³çíîâèäè) — òâîðè óñíî¿ íàðîäíî¿ òâîð÷îñò³, ïîä³áí³ çà ôîðìîþ (áóäîâîþ), çì³ñòîì ³ õóäîæí³ìè îçíàêàìè. Ñåðåä æàíð³â ôîëüêëîðó íàéïîøèðåí³øèìè º ïðèñë³â’ÿ, ïðèêàçêè, çàãàäêè, ï³ñí³, ëåãåíäè, êàçêè òîùî. Âîíè âèÿâëÿþòüñÿ â êóëüòóð³ ð³çíèõ íàðîä³â, ìàþòü ñï³ëüí³ ðèñè é âîäíî÷àñ ðîçá³æíîñò³, çóìîâëåí³ íàö³îíàëüíîþ ñâîºð³äí³ñòþ.

12

ÂÑÒÓÏ

Ïîÿñí³òü êîæíå ïîëîæåííÿ â òàáëèö³.

Ôîëüêëîð

˳òåðàòóðà

Çà ïîõîäæåííÿì º íàéäàâí³øèì åòàïîì ñëîâåñíîãî ìèñòåöòâà

Çà ïîõîäæåííÿì º íàñòóïíèì åòàïîì ñëîâåñíîãî ìèñòåöòâà, ùî ñïèðàºòüñÿ íà ôîëüêëîð

Êîëåêòèâíèé òâîðåöü — íàðîä

²íäèâ³äóàëüíèé òâîðåöü — àâòîð (ïèñüìåííèê)

Ç äàâíèíè ïîøèðþâàâñÿ â óñí³é ôîðì³

Ïîøèðþºòüñÿ â ïèñåìí³é ôîðì³

Òâîðè ³ñíóþòü ó ð³çíèõ âàð³àíòàõ

Òâîðè ³ñíóþòü â îäíîìó âèçíà÷åíîìó àâòîðîì âàð³àíò³ (àâòîðñüêîìó)

Íàñë³äóâàííÿ íàðîäíî¿ òðàäèö³¿ (ó ïîáóäîâ³, îáðàçàõ, õóäîæí³õ îçíàêàõ, ìîâ³ òà ³í.), óò³ëåííÿ íàðîäíèõ óÿâëåíü òà ³äåàë³â

Òâîð÷å çàñâîºííÿ é ïåðåîñìèñëåííÿ òðàäèö³¿, óò³ëåííÿ àâòîðñüêèõ óÿâëåíü òà ³äåàë³â

Ö³êàâî çíàòè Ó äàâíèíó ñï³âö³â, ÿê³ ï³ä ñóïðîâ³ä ìóçè÷íèõ ³íñòðóìåíò³â ïåðåïîâ³äàëè íàðîäí³ ïåðåêàçè, ó ð³çíèõ êðà¿íàõ íàçèâàëè ïî-ð³çíîìó: ó Ôðàíö³¿ — æîíãëåð, ó ͳìå÷÷èí³ — øï³ëüìàí, â Àíã볿 — ìåíåñòðåëü, íà Ðóñ³ — áîÿí, ó íàðîä³â Ñåðåäíüî¿ À糿 òà Êàçàõñòàíó — àêèí, â Óêðà¿í³ — êîáçàð.

Ïåðåâ³ðòå ñåáå 1.

2.

3.

4.

Ùî âèíèêëî ñïî÷àòêó — ôîëüêëîð ÷è ë³òåðàòóðà? ßê³ ö³ííîñò³ íàðîäó çàêàðáîâàí³ ó ôîëüêëîð³? Íàçâ³òü ñï³ëüí³ é â³äì³íí³ ðèñè ôîëüêëîðó òà ë³òåðàòóðè. Âèçíà÷òå õàðàêòåðí³ îçíàêè óñíî¿ íàðîäíî¿ òâîð÷îñò³.

ѲÒÎÂÀ ˲ÒÅÐÀÒÓÐÀ — ÄÓÕÎÂÍÀ ÑÊÀÐÁÍÈÖß ËÞÄÑÒÂÀ

13

ÏÐÈÑË²Â’ß Íàðîä ñêàæå, ÿê çàâ’ÿæå. Óêðà¿íñüêå ïðèñë³â’ÿ

Êóëüòóðàì ð³çíèõ íàðîä³â ïðèòàìàííå ïðàãíåííÿ äî âèðàçíîãî âèñëîâëþâàííÿ â ñòèñë³é ôîðì³, ó ÿêîìó âèðàæåíî íàðîäíèé ïîãëÿä íà ÿêåñü ÿâèùå. Òàê³ âèñëîâëþâàííÿ îòðèìàëè íàçâó ïðèñë³â’ÿ ³ ïðèêàçêè. Âîíè äóæå ïîä³áí³ ì³æ ñîáîþ, óò³ì, ìàþòü ³ ðîçá³æíîñò³. Ïðèñë³â’ÿ — îäèí ³ç ìàëèõ ôîëüêëîðíèõ æàíð³â, ùî õàðàêòåðèçóºòüñÿ âëó÷í³ñòþ âèñëîâó, ïîâ÷àëüí³ñòþ çì³ñòó é çàâåðøåí³ñòþ ñóäæåííÿ. Ó ïðèñë³â’ÿõ äóìêà âèðàæåíà ëàêîí³÷íî òà âèðàçíî. Âîíè óçàãàëüíþþòü ñïîñòåðåæåííÿ ëþäåé íàä æèòòºâèìè ÿâèùàìè, â³ääçåðêàëþþòü íàðîäí³ ïîãëÿäè íà ÿâèùà ïðèðîäè, ãîñïîäàðñòâî, ñóñï³ëüí³ â³äíîñèíè, ðîäèííå æèòòÿ, ëþäñüê³ ÷åñíîòè òà âàäè òîùî. Ó ïðèñë³â’ÿõ íåð³äêî âèñëîâëåíî íàðîäíó îö³íêó òîãî ÷è ³íøîãî ÿâèùà. Õàðàêòåðíîþ îçíàêîþ ïðèñë³â’ÿ º âò³ëåííÿ çàãàëüíîãî â êîíêðåòíîìó. Çà çì³ñòîì ïðèñë³â’ÿ ìîæóòü áóòè ð³çíîìàí³òíèìè: ðåë³ã³éíèìè, ³ñòîðè÷íèìè, ïðî ïðàöþ, ïðèðîäó, ñóñï³ëüíå æèòòÿ, ìîðàëü òîùî. Çà ôîðìîþ ïðèñë³â’ÿ º äîñèòü ñò³éêèìè. Çà ïîáóäîâîþ öå — ïðîñò³ ðå÷åííÿ (õî÷à ³íêîëè ìîæëèâå ïîºäíàííÿ ïðîñòèõ ðå÷åíü â îäíå ñêëàäíå àáî ïîºäíàííÿ 2–4 ðå÷åíü). Íà â³äì³íó â³ä çâè÷àéíèõ ðå÷åíü ïðèñë³â’ÿ º ôîðìóëþâàííÿìè, ùî ïîâòîðþþòüñÿ ïðîòÿãîì ñòîð³÷ íåçì³ííî àáî ç íåçíà÷íèìè çì³íàìè. Ïðèñë³â’ÿ º çàâåðøåíèìè âèñëîâëþâàííÿìè, ñóäæåííÿìè, ùî íå ïîòðåáóþòü äîäàòêîâîãî ïîÿñíåííÿ ÷è â³äïîâ³äíîãî êîíòåêñòó. Âîíè âèêîðèñòîâóþòüñÿ â ð³çíèõ æèòòºâèõ ³ ìîâíèõ ñèòóàö³ÿõ. Äî ïðèñë³â’¿â äóæå áëèçüêèìè º àâòîðñüê³ âëó÷í³ âèñëîâëþâàííÿ, ÿê³ íàçèâàþòü àôîðèçìàìè (ó íèõ ãëèáîêà äóìêà òåæ âèðàæåíà â ëàêîí³÷í³é ôîðì³), àáî êðèëàòèìè ñëîâàìè. Íà â³äì³íó â³ä íàðîäíèõ ïðèñë³â’¿â, ùî íå ìàþòü êîíêðåòíîãî àâòîðà (óâåñü íàðîä âèñòóïຠòâîðöåì), àôîðèçìè ìàþòü êîíêðåòíîãî àâòîðà — ïèñüìåííèêà, ô³ëîñîôà, ³ñòîðè÷íîãî ä³ÿ÷à òîùî. Ïðèñë³â’ÿ — ìàëèé æàíð ôîëüêëîðó, êîðîòêå âèñëîâëþâàííÿ àáî ñóäæåííÿ ïîâ÷àëüíîãî çì³ñòó, ì³ñòèòü çàê³í÷åíó äóìêó, îö³íêó ïåâíîãî ÿâèùà.

14

ÂÑÒÓÏ

ßïîíñüê³ ïðèñë³â’ÿ Äîð³ã òèñÿ÷³ — ïðàâäà îäíà. Îðëà ïî êðèëàõ óï³çíàþòü, à ëþäèíó — ïî â÷èíêàõ. Äîìà çàâæäè äîáðå, íà ÷óæèí³ çàâæäè íåìèëî. ßê òè äî ëþäåé, òàê ³ âîíè äî òåáå. Ñóäè ñåáå òîþ æ ì³ðîþ, ùî é ³íøèõ, ïðîùàé ¿õ, ÿê ñàìîãî ñåáå ïðîùàºø.

²íä³éñüê³ ïðèñë³â’ÿ Äðóã ï³çíàºòüñÿ â á³ä³, ãåðîé — ó áèòâ³, ÷åñíèé — ó âèïëàò³ áîðãó, äðóæèíà — ó á³äíîñò³, ðîäè÷³ — ó ëèõó ãîäèíó. Çàãîþºòüñÿ ðàíà â³ä ñòð³ëè, çíîâó ï³äí³ìàºòüñÿ çðóáàíèé ñîêèðîþ ë³ñ, àëå íå çàãîþºòüñÿ ðàíà â³ä çëîãî ñëîâà. Ìàºø ÷åñòü — òè ëþäèíà, à áåç ÷åñò³ — òâàðèíà. Ãàðíî ñêàçàíå ñëîâî ëþäèíè, ÿêà íå äîòðèìóºòüñÿ éîãî, òàêå æ áåçïë³äíå, ÿê ³ ïðåêðàñíà êâ³òêà áåç àðîìàòó.

Àðàáñüê³ ïðèñë³â’ÿ Àïåòèò ïðèõîäèòü ³ç ïåðøèì øìàòêîì, à ñóïåðå÷êà — ç ïåðøèì ñëîâîì. Øëÿõåòí³ñòü çàëèøàºòüñÿ øëÿõåòíîþ, íàâ³òü ÿêùî ¿¿ òîðêíóëîñÿ çëî. Êîëè ãí³âàºøñÿ íà êîãîñü, çàëèøàé ì³ñöå äëÿ ïðèìèðåííÿ. Êðàùå ïîãîð³òè, í³æ íà ÷óæèí³ æèòè. Õòî çðàäèâ îäíîãî, çðàäèòü ³ äðóãîãî.

Êèòàéñüê³ ïðèñë³â’ÿ ª íåïðàâèëüíèé øëÿõ, òà íå áóâຠáåçâèõîä³. Êîëè çáèâñÿ ç³ øëÿõó, òî ìîæíà ïîâåðíóòèñÿ, êîëè æ ñõèáèâ ñëîâîì, òî âæå í³÷îãî íå â䳺ø. ѲÒÎÂÀ ˲ÒÅÐÀÒÓÐÀ — ÄÓÕÎÂÍÀ ÑÊÀÐÁÍÈÖß ËÞÄÑÒÂÀ

15

Ïðî÷èòàºø íåçíàéîìó êíèæêó — çäîáóäåø äîáðîãî òîâàðèøà, ïåðå÷èòàºø êíèæêó — çóñòð³íåø ñòàðîãî çíàéîìöÿ. Êàâóí íå áóâຠö³ëêîâèòî êðóãëèì, ëþäèíà íå áóâຠäîñêîíàëîþ.

ͳìåöüê³ ïðèñë³â’ÿ Ó ñëîâàõ áóäü ÿê ÷åðåïàõà, à â ñïðàâàõ — øâèäøå çà ïòàõà. Õòî õî÷å âñüîãî çäîáóòè, òîé óñüîãî ïîçáóäåòüñÿ. ² íà Åëüá³, ³ íà Îäåð³ æèâóòü îäíàêîâ³ í³ìö³. Ëàã³äíå ñëîâî êðàùå çà ñìà÷íèé ïèð³æîê. Ç äîáðèì òîâàðèøåì ó äîðîç³ — ³ ï³øêè, à íà÷å íà âîç³.

Ïîëüñüê³ ïðèñë³â’ÿ Áåç ìàòåðèíñüêîãî òåïëà íåìà â õàò³ äîáðà. Êðàùå õë³á ³ç ñ³ëëþ ç äîáðî¿ âîë³, í³æ ìàðöèïàí ó íåâîë³. Êðàùå âëàñíèé õë³á, àí³æ ïîçè÷åíà áóëêà. Ïîñ³ºø â³òåð, ïîæíåø áóðþ. Ñëîâî íå ìຠêðèë, ïðîòå îáë³òຠâåñü ñâ³ò. Ðîáîòà ç òåêñòîì 1. Âèðàçíî ïðî÷èòàéòå ïîäàí³ ïðèñë³â’ÿ. Ðîçêðèéòå çì³ñò êîæíîãî ç íèõ.

2. Ó ÿêèõ âèïàäêàõ ¿õ ìîæíà âèêîðèñòîâóâàòè?

Ó ïðèñë³â’ÿõ çíàéøëè â³äîáðàæåííÿ îñîáëèâîñò³ æèòòÿ, êóëüòóðè, ìîâè ð³çíèõ íàðîä³â.  àíãë³éö³â ïîáóòóº ïðèñë³â’ÿ: «Rain at seven, fine at eleven» (äîñë³âíî: «Äîùèòü î ñüîì³é, õîðîøà ïîãîäà îá îäèíàäöÿò³é»). Öå ïîâ’ÿçàíî ç òèì, ùî âíàñë³äîê ñêëàäíèõ ãåîãðàô³÷íèõ óìîâ â Àíã볿 ÷àñòî éäå äîù, òîìó çì³íà ïîãîäè ñòàëà òåìîþ äëÿ áàãàòüîõ ïðèñë³â’¿â. À îò ùå ö³êàâèé ïðèêëàä: «A cat in gloves catches no mice» (äîñë³âíî: «Ê³ò ó ðóêàâè÷êàõ íå ëîâèòü ìèøåé»). Öå ïðèñë³â’ÿ â³äòâîðþº çàãàëüíîâ³äîìó 16

ÂÑÒÓÏ

áðèòàíñüêó âèøóêàí³ñòü â îäÿç³. Ëåä³ òà äæåíòëüìåíè â Àíã볿 çäàâíà íîñèëè ðóêàâè÷êè, ùî çàñâ³ä÷óâàëè ¿õíº çíàòíå ïîõîäæåííÿ òà íåçäàòí³ñòü äî ïðîñòî¿ ïðàö³. Äåÿê³ àíãë³éñüê³ ïðèñë³â’ÿ ïîâ’ÿçàí³ ç ãåîãðàô³÷íèìè â³äêðèòòÿìè àíãë³éñüêèõ ìîðåïëàâö³â ³ ìàíäð³âíèê³â, îñê³ëüêè Àíãë³ÿ — îñòð³âíà êðà¿íà: «A great ship asks deep water» (äîñë³âíî: «Âåëèêîìó êîðàáëþ ïîòð³áíà ãëèáîêà âîäà»). Ïðî÷èòàéòå àíãë³éñüê³ àáî í³ìåöüê³ ïðèñë³â’ÿ ìîâîþ îðèã³íàëó. Ïåðåêëàä³òü ¿õ óêðà¿íñüêîþ. Ïîÿñí³òü ¿õ çì³ñò. Äîáåð³òü äî íèõ óêðà¿íñüê³ ïðèñë³â’ÿ, ïîä³áí³ (ñèíîí³ìè) ³ ïðîòèëåæí³ (àíòîí³ìè) çà çì³ñòîì.

An Englishman’s home is his castle (àíãë.).

Every cloud has a silver lining (àíãë.).

Actions speak louder than words (àíãë.).

When it rains, it pours (àíãë.).

Morgenstunde hat Gold im Munde (í³ì.).

Freunde sind über Silber und Gold (í³ì.).

Ein gesunder Geist in einem gesunden Körper (í³ì.).

Nord, Süd, Ost und West, zu Haus’ ist’s am best (í³ì.). Íàéäàâí³ø³ ïðèñë³â’ÿ ä³éøëè äî íàñ çàâäÿêè ë³òîïèñíèì äæåðåëàì, çîêðåìà «Ïîâ³ñò³ ìèíóëèõ ë³ò». Ïåðøó çá³ðêó ïðèñë³â’¿â (146 çðàçê³â) â Óêðà¿í³ óïîðÿäêóâàâ ó 1818 ð. Î. Ïàâëîâñüêèé. Ïðîòÿãîì 1901–1910 ðð. ². Ôðàíêî â øåñòè êíèæêàõ «Åòíîãðàô³÷íîãî çá³ðíèêà» îïóáë³êóâàâ ïîíàä 30 000 ïðèñë³â’¿â. Äëÿ îáãîâîðåííÿ ßê³ ïðèñë³â’ÿ íàé÷àñò³øå âæèâàþòüñÿ ó âàø³é ì³ñöåâîñò³? Íàçâ³òü ¿õ, ðîçêðèéòå ¿õ çì³ñò òà îñîáëèâîñò³ ïîáóäîâè. Ùî ñï³ëüíîãî â çì³ñò³ é ôîðì³ öèõ ïðèñë³â’¿â?

Îäí³ºþ ðóêîþ äâîõ æàá íå âï³éìàºø (êèò.). Çà äâîìà çàéöÿìè ïîæåíåøñÿ — æîäíîãî íå çäîæåíåø (óêð.). Äå íåìຠïðàö³, òàì ñàêóðà íå öâ³òå (ÿï.). Äå íåìຠïðàö³, òàì ñàäè íå öâ³òóòü (óêð.). Íå çðîáèø ìàñëî, íå íàäî¿âøè ìîëîêà (ôð.). Áåç òðóäà íåìà ïëîäà (óêð.). ѲÒÎÂÀ ˲ÒÅÐÀÒÓÐÀ — ÄÓÕÎÂÍÀ ÑÊÀÐÁÍÈÖß ËÞÄÑÒÂÀ

17

ÏÐÈÊÀÇÊÈ ßê ïàðîñòü âèíîãðàäíî¿ ëîçè, Ïëåêàéòå ìîâó… Ìàêñèì Ðèëüñüêèé

Ïðèêàçêè äóæå ïîä³áí³ äî ïðèñë³â’¿â, àëå â³äð³çíÿþòüñÿ â³ä íèõ òèì, ùî íå ì³ñòÿòü çàê³í÷åíî¿ äóìêè, íå âèñëîâëþþòü ïîâíîãî òâåðäæåííÿ. Çà çì³ñòîì ïðèêàçêè, ÿê ïðàâèëî, âèÿâëÿþòü ÿêóñü îö³íêó, íàòÿê ÷è âèñíîâîê. Öå ëèøå ÷àñòèíà ñóäæåííÿ, ÿêå ïîòðåáóº êîíòåêñòó, ïîÿñíåííÿ, â³äïîâ³äíî¿ ñèòóàö³¿. Íåð³äêî ïðèêàçêè ñòàþòü ÷àñòèíîþ ïðèñë³â’ÿ àáî ç ïðèñë³â’ÿ áåðåòüñÿ ÿêàñü éîãî ÷àñòêà, ùî ñòຠïðèêàçêîþ. Ïðèêàçêà — ìàëèé æàíð ôîëüêëîðó, ùî ì³ñòèòü îö³íêó, íàòÿê, âèñíîâîê, àëå íå º çàê³í÷åíîþ äóìêîþ ÷è ñóäæåííÿì.

Ôðàíöóçüê³ ïðèêàçêè Òàêå æèòòÿ. ßñíî ÿê äåíü. Ñïðàâó çðîáëåíî. Íà â³éí³, ÿê íà â³éí³.

Ïîëüñüê³ ïðèêàçêè Ùî êðàé, òî çâè÷àé. Äå ñëîâ’ÿíèí, òàì ³ ï³ñíÿ. ßêà ãîëîâà, òàêà é ìîâà. ßê êàì³íü ó âîä³.

Ðîñ³éñüê³ ïðèêàçêè Íå âñå êîòó ìàñëÿíà. Ãîëîä íå ò³òêà. Áóëî òà ï³øëî. Àáî ïàí, àáî ïðîïàâ. Ôåäîò, àëå íå òîé. Ðîáîòà ç òåêñòîì 1. Âèðàçíî ïðî÷èòàéòå ïðèêàçêè. Ðîçêðèéòå ¿õ çì³ñò.

2. Ñêëàä³òü 1–2 ðå÷åííÿ, ó ÿêèõ áè áóëè âèêîðèñòàí³ ïîäàí³ ïðèêàçêè.

18

ÂÑÒÓÏ

Ïîð³âíÿéòå ïðèñë³â’ÿ ³ ïðèêàçêè ÿê æàíðè ôîëüêëîðó. Âèçíà÷òå ïîä³áí³ñòü ³ â³äì³íí³ñòü ì³æ íèìè.

Íàçâîþ ï’ºñè «Çà äâîìà çàéöÿìè» Ì. Ñòàðèöüêîãî ñòàëà ïðèêàçêà, óòâîðåíà ç ïðèñë³â’ÿ «Çà äâîìà çàéöÿìè ïîæåíåøñÿ — æîäíîãî íå çäîæåíåø». Óêðà¿íñüêà ïðèêàçêà «ßçèê äî Êèºâà äîâåäå» ïîä³áíà çà ôîðìîþ ³ çì³ñòîì äî ³íä³éñüêî¿ ïðèêàçêè «ßçèê äî Äåë³ äîâåäå». Ó äàíñüêîìó òà øâåäñüêîìó ôîëüêëîð³ íàãîëîøóºòüñÿ íà ñêàíäèíàâñüê³é âèòðèìö³ é ñïîêî¿, òåðïëÿ÷îñò³ òà ïîì³ðêîâàíîñò³. Öå â³äòâîðèëîñÿ â ïðèñë³â’ÿõ ³ ïðèêàçêàõ, äå íåð³äêî çóñòð³÷àºòüñÿ òàêèé îáðàç, ÿê ãóñàê — ñèìâîë ïèëüíîñò³, äîáðîáóòó, òåðï³ííÿ, çäîðîâ’ÿ, äîìó. Íàïðèêëàä: «Ëèòè âîäó íà ãóñàêà» (äàíñüê.), «Ñïîê³éíèé, ÿê ãóñàê» (øâåäñüê.). Ó íàðîäíèõ æàíðàõ øâåä³â ³ äàíö³â çóñòð³÷àºìî ïîñèëàííÿ íà òîãî, õòî ùîñü ñêàçàâ. ²íêîëè âèíèêຠêîì³÷íèé åôåêò, áî òîé, õòî ÷óº öåé âèñë³â, ðîçó쳺 áåçãëóçä³ñòü ñêàçàíîãî. Íàïðèêëàä: «“Õîëîäíà íèí³ çèìà”, — ñêàçàâ íàéìèò, êîëè ïðèìåðç äî ë³æêà» (øâåäñüê.). Ó ö³é ïðèêàçö³ â³äòâîðåíî õîëîäíèé êë³ìàò Øâåö³¿. Äàí³þ òðèâàëèé ÷àñ î÷îëþâàâ êîðîëü, òîìó â ö³é êðà¿í³ ÷èìàëî ïðèñë³â’¿â ³ ïðèêàçîê ñàìå ïðî êîðîëÿ: «Êðàùå áóòè â³ëüíèì ïòàõîì, àí³æ ïîëîíåíèì êîðîëåì» (äàíñüê.), «Õîðîøèé êîðîëü êðàùå çà ñòàðèé çàêîí» (äàíñüê.). Áëèçüê³ñòü äî ìîðÿ òàêîæ çíàéøëà â³äîáðàæåííÿ â ïðèñë³â’ÿõ ³ ïðèêàçêàõ Ñêàíäèíàâñüêèõ êðà¿í: «Ìîðå ç áåðåãà êðàñèâå, à áåðåã — ç ìîðÿ» (äàíñüê.), «Íå çíàþ÷è êóðñó, íå ï³äí³ìàé â³òðèë» (øâåäñüê.). Òâîð÷å çàâäàííÿ Ïðîäîâæ³òü ïðèêàçêè, óòâîðèâøè ç íèõ ïðèñë³â’ÿ.

Íàïðèêëàä: Ñëîâî — ñð³áëî, ìîâ÷àííÿ — çîëîòî (í³ì.). Çàâòðà, çàâòðà — íå ñüîãîäí³ … (í³ì.). Íå ìàé ñòî ðóáë³â, … (ðîñ.). Ëîæêà äüîãòþ … (ïîëüñüê.). Íå áóäè ëèõî, … (ïîëüñüê.). Õòî âèñîêî ë³òàº, … (ïîëüñüê.). ßêà ïðàöÿ, … (ïîëüñüê.).

ѲÒÎÂÀ ˲ÒÅÐÀÒÓÐÀ — ÄÓÕÎÂÍÀ ÑÊÀÐÁÍÈÖß ËÞÄÑÒÂÀ

19

ÇÀÃÀÄÊÈ Â çåìë³ â³êè ëåæàëà ìîâà ² âðåøò³ âèáèëàñü íà ñâ³ò… Îëåêñàíäð Îëåñü

Çàãàäêà — îäèí ³ç ìàëèõ æàíð³â óñíî¿ íàðîäíî¿ òâîð÷îñò³, ó ÿêîìó ïðåäìåò àáî ÿâèùå íàçèâàþòüñÿ íå ïðÿìî, à îïîñåðåäêîâàíî, ÷åðåç ³íø³ ïðåäìåòè òà ÿâèùà. Çàãàäêè ïîòðåáóþòü ðîçãàäóâàííÿ, ðîçóìîâî¿ ä³ÿëüíîñò³, âèêîðèñòàííÿ æèòòºâîãî äîñâ³äó, çíàíü, çäàòíîñò³ ðîáèòè ñïîñòåðåæåííÿ é âèñíîâêè (ïðî ïðèðîäó, ëþäñüê³ ñòîñóíêè, ñâ³ò òîùî). Çàãàäêè âèíèêëè â ãëèáîêó äàâíèíó é áóëè ïîâ’ÿçàí³ ç â³ðóâàííÿìè äàâí³õ ëþäåé ó ìàã³÷íó ñèëó áîã³â àáî ïðèðîäè, ùî ìîæóòü äîïîìàãàòè àáî øêîäèòè. Ö³ ñèëè íå íàçèâàëè, à âñ³ëÿêî îáõîäèëè â ìîâëåíí³ çà äîïîìîãîþ ð³çíèõ çàñîá³â — ³íøèõ ïîíÿòü, ïîð³âíÿíü òîùî. Çãîäîì çàãàäêè ñòàâàëè çàñîáîì ïîåòè÷íîãî ñïðèéíÿòòÿ é îñìèñëåííÿ ñâ³òó. Çàãàäêè ñêëàäàþòüñÿ ç äâîõ ÷àñòèí: îñíîâíî¿ — çàïèòàííÿ, îïîñåðåäêîâàíèé (òîáòî íåïðÿìèé) îïèñ ïðåäìåòà àáî ÿâèùà (âëàñíå çàãàäêà) ³ çàâåðøàëüíî¿ (â³äãàäêà). Çàãàäêà çàâæäè çâåðíåíà äî òîãî, õòî áóäå ¿¿ â³äãàäóâàòè. Öå ïåâíèé ä³àëîã, ðîçìîâà ì³æ ð³çíèìè ëþäüìè. ³äãàäàòè çàãàäêó ìîæíà ëèøå øëÿõîì çàì³íè îïîñåðåäêîâàíîãî çîáðàæåííÿ ïðåäìåòà (ÿâèùà) éîãî êîíêðåòíèì â³äïîâ³äíèêîì, ÿêîìó âëàñòèâ³ âñ³ îçíàêè ÷è ÿêîñò³, ùî çìàëüîâàí³ â îñíîâí³é ÷àñòèí³ çàãàäêè. Ó çàãàäêàõ ðîçïîâ³äàºòüñÿ ïðî ïðèðîäó (íåáî, çåìëÿ, ðîñëèíè, òâàðèíè òîùî), æèòòÿ ³ ä³ÿëüí³ñòü ëþäèíè (÷àñòèíè ò³ëà, ¿æà, ïîìåøêàííÿ, ðå÷³ äîìàøíüîãî âæèòêó, ñòîñóíêè ëþäåé òîùî), ïðîöåñè àáî 䳿 (ïðàöÿ, ìîâà, îñâ³òà, ìèñòåöòâî òîùî), íàðîäí³ òðàäèö³¿ òà ³í. Íà ï³äñòàâ³ íàðîäíèõ çàãàäîê âèíèêëè ë³òåðàòóðí³ çàãàäêè. Ñòâîðåí³ ïèñüìåííèêàìè çàãàäêè âò³ëþþòü àâòîðñüêå áà÷åííÿ ïðåäìåò³â ³ ÿâèù, àëå çà ôîðìîþ ïîä³áí³ äî öüîãî íåâìèðóùîãî æàíðó ôîëüêëîðó. Çàãàäêà — öå ìàëèé æàíð ôîëüêëîðó, â îñíîâó ÿêîãî ïîêëàäåíî çàïèòàííÿ àáî îïîñåðåäêîâàíèé îïèñ ïðåäìåòà ÷è ÿâèùà, ùî ïåðåäáà÷àþòü â³äïîâ³äü (â³äãàäêó, íàçèâàííÿ êîíêðåòíîãî ïðåäìåòà òà ÿâèùà, ïðî ÿê³ éäåòüñÿ).

20

ÂÑÒÓÏ

Õàðàêòåðí³ îçíàêè çàãàäêè: • ïðåäìåò (ÿâèùå) ïðÿìî íå íàçâàíèé, àëå â³í ïîð³âíþºòüñÿ, îïèñóºòüñÿ, ïðîòèñòàâëÿºòüñÿ, íàçèâàºòüñÿ ïî-³íøîìó; • ÷³òêî âèçíà÷åíî êëþ÷îâ³ îçíàêè ïðåäìåòà (ÿâèùà), ÿê³ â³äð³çíÿþòü «çàøèôðîâàíèé» ïðåäìåò â³ä óñ³õ ³íøèõ; • ìàþòü äâ³ ÷àñòèíè: îñíîâíà (çàïèòàííÿ, îïîñåðåäêîâàíèé îïèñ), çàâåðøàëüíà (â³äãàäêà); • äåÿê³ çàãàäêè ìàþòü â³ðøîâàíó ôîðìó, ñóãîëîññÿ çâóê³â ³ ñë³â.

ͳìåöüê³ çàãàäêè *** Ó äîù âîíà ìîêðà, Ó ñí³ã âîíà á³ëà, Ó ìîðîç âîíà ëüîäÿíà. Ùî âîíà çà îäíà?

*** Íà âóëèö³ ñòî¿òü á³ëèé ÷îëîâ³ê, ßêîãî í³õòî ç³ãð³òè íå ì³ã. Òà ÿê âèéäå ñîíöå âåñíÿíå, Ïëà÷å á³ëèé ÷îëîâ³ê ² âñå ìåíøèì ñòàº. Ñêàæè, õòî öå.

*** Õòî ìຠíîãè, òà íå ìຠðóê?

*** Éäå, àëå ç ì³ñöÿ íå çðóøèòü.

Øâåäñüê³ çàãàäêè Ùî ëåãøå çà ï³ð’ÿ, àëå éîãî âàæêî âòðèìàòè? Õòî õîäèòü â³ä áóäèíêó äî áóäèíêó, àëå í³êîëè íå çàõîäèòü óñåðåäèíó? Õòî í³êîëè íå ñï³éìຠðèáó ó ñâîþ ñ³òêó? ѲÒÎÂÀ ˲ÒÅÐÀÒÓÐÀ — ÄÓÕÎÂÍÀ ÑÊÀÐÁÍÈÖß ËÞÄÑÒÂÀ

21

Ïîëüñüê³ çàãàäêè *** Âåñíîþ â³í çåëåíèé, à âîñåíè â³í ïàäຠøàëåíî.

*** ßê çâóòü òó ïîðó ðîêó, Êîëè ñîíöå ðàíî ñõîäèòü É ï³çíî ââå÷åð³ çàõîäèòü?

*** ϳñëÿ áóð³ íà íåá³ ãàðíî ñÿº, ßñêðàâî òàê, ùî âëàñíèé øàðô õîò³â áè ìàòè òàêèõ ÿ êîëüîð³â. Ùî öå? Ðîáîòà ç òåêñòîì 1. Âèðàçíî ïðî÷èòàéòå çàãàäêè.

2. ßê³ ïðåäìåòè àáî ÿâèùà ñòàëè îá’ºêòàìè äëÿ ñòâîðåííÿ çàãàäîê?

3. Íàçâ³òü õóäîæí³ ïðèéîìè ñòâîðåííÿ åôåêòó çàãàäêîâîñò³ (ïîð³âíÿííÿ, ïðîòèñòàâëåííÿ, îïèñ ïðåäìåòà (ÿâèùà) ÷åðåç éîãî îçíàêè, çàïèòàííÿ-çâåðíåííÿ òà ³í.). Âèðàçíî ïðî÷èòàéòå àíãë³éñüêó çàãàäêó â îðèã³íàë³ é ïåðåêëàä³. ×è âäàëîñÿ ïåðåêëàäà÷åâ³ â³äòâîðèòè çì³ñò ³ ôîðìó çàãàäêè?

White sheep, white sheep On a blue hill, When the wind stops, You all stand still; When the wind blows, You walk away slow.

White sheep, white sheep, Where do you go?

Á³ë³ îâå÷êè, á³ë³ îâå÷êè Íà ñèíüîìó ëóç³, Ëèø â³òåð çàòèõíå, É âè ñïèíèòåñü â òóç³. À â³òåð çä³éìåòüñÿ, É âè â ðóñ³ ìèòòºâ³ì. Á³ë³ îâå÷êè, á³ë³ îâå÷êè, Êóäè òàê ì÷èòå âè? (Ïåðåêëàä Âîëîäèìèðà Ìàðà÷à)

22

ÂÑÒÓÏ

Ïîð³âíÿéòå í³ìåöüêó, ïîëüñüêó é óêðà¿íñüêó çàãàäêè. Ùî ñï³ëüíîãî â ¿õ ïîáóäîâ³? ßê³ îñíîâí³ îçíàêè ïðåäìåòà ï³äêðåñëåíî â îñíîâí³é ÷àñòèí³ çàãàäêè?

*** Íåùàñíèé á³äîëàõà Ìຠøàïêó, òà íå ìຠãîëîâè, ² ìຠäî òîãî æ Ëèøå îäíó íîãó, òà áåç ÷åðåâèêà (í³ì.).

*** Éîãî â ë³ñ³ çóñòð³÷àºø ³ ç çäèâóâàííÿì âèêëèêàºø: «Â³í òðèìຠêàïåëþõà íà íîç³, à íå íà âóõàõ!» (Ïîëüñüê.)

*** Áåç ðóê, áåç ãîëîâè, íà îäí³é íîç³, Àëå â êàïåëþñ³. Ùî öå? (Óêð.) Äëÿ îáãîâîðåííÿ 1. ×îìó â ð³çíèõ íàðîä³â ³ñíóþòü ïîä³áí³ çàãàäêè?

2. Ó ÿêèõ â³äîìèõ êàçêàõ âàì òðàïëÿëèñÿ çàãàäêè? ×îìó êàçêîâèõ ãåðî¿â íåð³äêî âèïðîáîâóþòü çàãàäêàìè? Òâîð÷å çàâäàííÿ Ñêëàä³òü ñàìîñò³éíî 2–3 çàãàäêè.

ϲÑͲ Öå íàðîäíà ³ñòîð³ÿ, ÿñêðàâà, ñïîâíåíà áàðâèñòîñò³ é ³ñòèíè… Âîíè º ïàì’ÿòíèêîì ìèíóëîìó. Ìèêîëà Ãîãîëü

Îñîáëèâå ì³ñöå ó ôîëüêëîð³ íàðîä³â ñâ³òó ïîñ³äàþòü ï³ñí³, ó ÿêèõ ïîºäíàëèñÿ îñîáëèâîñò³ ñëîâåñíîãî òà ìóçè÷íîãî ìèñòåöòâà. Öå òâîðè, ïðèçíà÷åí³ äëÿ ñï³âó, ó íèõ çíàéøëè â³äòâîðåííÿ äóìêè, ì𳿠òà ïî÷óòòÿ ëþäåé. ϳñåííèé æàíð ò³ñíî ïîâ’ÿçàíèé ç³ çâè÷àÿìè òà îáðÿäàìè íàðîä³â. ϳñíÿ — â³ðíèé ñóïóòíèê ëþäèíè âïðîäîâæ ¿¿ æèòòÿ. Ðàä³ñòü ³ ñóì, êîõàííÿ òà ³ñòîð³ÿ, æèòòÿ ³ ñìåðòü, ïðèðîäà ³ ïðàöÿ — óñ³ ö³ àñïåêòè ëþäñüêîãî áóòòÿ â³äîáðàæåí³ â íàðîäíèõ ѲÒÎÂÀ ˲ÒÅÐÀÒÓÐÀ — ÄÓÕÎÂÍÀ ÑÊÀÐÁÍÈÖß ËÞÄÑÒÂÀ

23

ï³ñíÿõ. Çà ñëîâàìè Ì. Ãîãîëÿ, íàðîäíà ï³ñíÿ — öå «íàðîäíà ³ñòîð³ÿ, æèâà, ÿñêðàâà, ñïîâíåíà áàðâàìè, ³ñòèíà, ÿêà ðîçêðèâຠâñå æèòòÿ íàðîäó». Çà çì³ñòîì íàðîäí³ ï³ñí³ ïîä³ëÿþòüñÿ íà ³ñòîðè÷í³ (ó íèõ â³äîáðàæåíî ³ñòîðè÷í³ ïî䳿), îáðÿäîâ³ (ïîâ’ÿçàí³ ç îáðÿäàìè òà òðàäèö³ÿìè), êàëåíäàðí³ (ïîâ’ÿçàí³ ç ïåâíèìè ïðèðîäíèìè öèÊ. Êîðîâ³í. ϳâí³÷íà ³äèë³ÿ. êëàìè, êàëåíäàðíèìè äàòàìè), ë³ðè÷1886 ð. í³ (ó ÿêèõ çíàéøëè â³äòâîðåííÿ åìîö³¿ é ïî÷óòòÿ ëþäåé ó ð³çí³ ïåð³îäè æèòòÿ, ó òîìó ÷èñë³ êîëèñêîâ³, æàðò³âëèâ³ òîùî) òà ³í. Çà çðàçêîì ôîëüêëîðíèõ ï³ñåíü ïèñüìåííèêè ñòàëè ñòâîðþâàòè ë³òåðàòóðí³ ï³ñí³, áàãàòî ç ÿêèõ ñòàëè ñïðèéìàòèñÿ ÿê çðàçêè óñíî¿ íàðîäíî¿ òâîð÷îñò³ (â³ðø³ Ã. Ãåéíå, À. ̳öêåâè÷à, Ò. Øåâ÷åíêà, Ëåñ³ Óêðà¿íêè, Î. Îëåñÿ òà ³í.). ˳òåðàòóðíèé æàíð ï³ñí³ íåð³äêî âòðà÷ຠìóçè÷íèé ñóïðîâ³ä, ³ñíóþ÷è â ñóòî ñëîâåñí³é ôîðì³, àëå ìóçè÷í³ñòü ïðèòàìàííà ñàì³é ôîðì³ òàêèõ òâîð³â. ϳñíÿ (ÿê æàíð ôîëüêëîðó) — ñëîâåñíî-ìóçè÷íèé òâ³ð, ïðèçíà÷åíèé äëÿ ñï³âó, ùî â³äîáðàæຠïî÷óòòÿ é ïåðåæèâàííÿ ëþäèíè.

Õàðàêòåðí³ îçíàêè ï³ñí³: • íàñòàíîâà íà âèðàæåííÿ âíóòð³øíüîãî ñòàíó îñîáèñòîñò³, ¿¿ ïåðåæèâàííÿ ÿêî¿ñü ïî䳿, ëþäñüêèõ ïî÷óòò³â; • åìîö³éí³ñòü; • â³ðøîâàíà ôîðìà; • ïîâòîðþâàí³ñòü îêðåìèõ åëåìåíò³â (íàïðèêëàä, ïî÷àòêó, ïðèñï³âó òîùî); • âèðàçíèé ðèòì; • ìóçè÷í³ñòü çâó÷àííÿ; • ïðîñòà ñèíòàêñè÷íà áóäîâà (çà÷èí, îñíîâíà ÷àñòèíà, ê³íö³âêà).

Àíãë³éñüê³ íàðîäí³ ï³ñí³ *** Òàíöþé äëÿ òàòêà, Ìîº äèòÿòêî; Òàíöþé äëÿ òàòêà, ìîº ÿãíÿòêî!

24

ÂÑÒÓÏ

Ìàòèìåø ðèáêó ² õë³áà ñêèáêó, ßê âåðíåòüñÿ ÷îâåí ì³é ³ç ìîð³â. Òàíöþé äëÿ òàòêà, Ìîº äèòÿòêî; Äëÿ òàòêà — òàíåöü, äëÿ ìàìè — ñï³â. Ìàòèìåø ñòð³÷êó ² ðóêàâè÷êó, Áî âæå âåðíóâñü ì³é ÷îâåí ç ìîð³â. (Ïåðåêëàä Âîëîäèìèðà Ìàðà÷à)

*** Êèöüêî ìîÿ, êèöüêî ìîÿ, ʳãòèê ñòàëåâèé, Äå òè ñüîãîäí³ áóëà? — Ó êîðîëåâè. Êèöüêî ìîÿ, êèöüêî ìîÿ, Ùî òàì ðîáèëà? —  çàë³ ï³ä êð³ñëîì ¿¿ Ìèøêó çëîâèëà. (Ïåðåêëàä Âîëîäèìèðà Ìàðà÷à)

*** Ñï³âàéìî ïðî ø³ñòü ïåíñ³â 1, Ùî ÿ äëÿ âàñ áåð³ã; Äâàäöÿòü ÷îòèðè çÿáëèêè Ìè çàïåêëè â ïèð³ã. ßê ñòàëè éîãî ¿ñòè, Ïî÷óâñü ïòàøèíèé ñï³â; Òàêèõ äåë³êàòåñ³â ² ñàì êîðîëü íå ¿â. Êîðîëü áóâ ó ñêàðáíèö³, ³í ðàõóâàâ òàì ãðîø³, 1

Ïåíñ — ðîçì³ííà ìîíåòà ó Âåëèê³é Áðèòàí³¿. ѲÒÎÂÀ ˲ÒÅÐÀÒÓÐÀ — ÄÓÕÎÂÍÀ ÑÊÀÐÁÍÈÖß ËÞÄÑÒÂÀ

25

À êîðîëåâà â ñïàëüí³ Êóïàëàñü ó ðîçêîø³. Ñëóæíèöÿ æ ó òîé ÷àñ  ñàäó ãóëÿëà áîñà, ßê çÿáëèê ïðèëåò³â ² ¿é ñêëþâàâ ï³âíîñà. (Ïåðåêëàä Âîëîäèìèðà Ìàðà÷à) Êîìåíòàð³ Ó Âåëèê³é Áðèòàí³¿, ÿêà º ìîðñüêîþ äåðæàâîþ, çäàâíà áóëè ïîøèðåí³ ï³ñí³ ïðî ìîðÿê³â, ¿õí³ ìàíäðè òà ïîâåðíåííÿ äîäîìó. Áðèòàíö³ äóæå ïèøàþòüñÿ òèì, ùî â íèõ ïðàâèòü êîðîë³âñüêà äèíàñò³ÿ. Òîìó ï³ñí³, ïîâ’ÿçàí³ ç êîðîëåâîþ ³ êîðîëåì, ä³òè ñï³âàþòü çìàëêó. ϳñíÿ ïðî êèöüêó, ÿêà ïîòðàïèëà äî êîðîë³âñüêîãî äâîðó, — îäíà ç íèõ. ϳñí³ ïðî ø³ñòü ïåíñ³â º òðàäèö³éíèìè â áðèòàíñüêîìó ôîëüêëîð³. Ñàìå ø³ñòü ïåíñ³â ïîäîðîæóþ÷³ çàâæäè áðàëè íà ùàñòÿ, à íàðå÷åí³é ¿õ êëàëè â ÷åðåâè÷îê íà âäàëå çàì³ææÿ. Ó ï³ñí³ éäåòüñÿ ³ ïðî çÿáëèê³â, ÿê³ âèë³òàþòü ³ç êîðîë³âñüêîãî ïèðîãà. Íàñïðàâä³, ó äàâí³ ÷àñè áóâ òàêèé ðåöåïò ó êîðîë³âñüêèõ êóõàð³â, êîëè íà ïî÷àòêó çàñò³ëëÿ íà ïîäèâ óñ³ì ãîñòÿì ç ïèðîãà âèë³òàëè æèâ³ ïòàõè.

Ðîáîòà ç òåêñòîì 1.

2.

3.

4.

Ðîçêðèéòå îñíîâíó òåìó êîæíî¿ ï³ñí³. ßê³ ïî÷óòòÿ, åìîö³¿ âò³ëåíî â öèõ òâîðàõ? Çíàéä³òü ó ï³ñíÿõ ïîâòîðè. Çíàéä³òü â àíãë³éñüêèõ ï³ñíÿõ ïðèêëàäè íàðîäíîãî ãóìîðó.

Ïåðåâ³ðòå ñåáå 1. Ùî òàêå ôîëüêëîð? ×èì â³í â³äð³çíÿºòüñÿ â³ä õóäîæíüî¿ ë³òåðàòóðè?

2. ßê³ æàíðè ôîëüêëîðó âè çíàºòå? Íàçâ³òü ¿õ îçíàêè.

26

ÂÑÒÓÏ

Ðîçä³ë ²

ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

Î

äíèì ³ç ïðîâ³äíèõ æàíð³â ôîëüêëîðó º êàçêà. Ñàìå ñëîâî êàçêà óòâîðèëîñÿ â³ä òîãî êîðåíÿ, ùî é ñëîâà êàçàòè, ïåðåêàçóâàòè, êàçêàð, îñê³ëüêè êàçêîâ³ òâîðè òðèâàëèé ÷àñ ³ñíóâàëè, ÿê ³ ³íø³ æàíðè ôîëüêëîðó, â óñí³é òðàäèö³¿.  àíãë³éñüê³é ìîâ³ ñëîâî êàçêà çâó÷èòü ÿê folktale, òîáòî âîíî ñïîð³äíåíå ç³ ñëîâîì ôîëüêëîð. Êàçêè áóâàþòü íàðîäíèìè é ë³òåðàòóðíèìè. ÍÀÐÎÄÍÀ ÊÀÇÊÀ Êàçêà áàãàòîãðàííî ³ çàâæäè ïî-íîâîìó ðàäóº âîëþ, çâîðóøóº òà íàâ÷຅ ßêîá ³ ³ëüãåëüì ¥ð³ìì

Íàðîäíà êàçêà — îäèí ³ç íàéäàâí³øèõ æàíð³â óñíî¿ íàðîäíî¿ òâîð÷îñò³. ³í âèíèê ùå â ò³ ÷àñè, êîëè ëþäè íå ìàëè íàóêîâîãî çíàííÿ, àëå íàìàãàëèñÿ äàòè ïîÿñíåííÿ ÿâèùàì ïðèðîäè, òâàðèíàì, ðîñëèíàì, óñüîìó òîìó, ùî ¿õ îòî÷óâàëî. Ó êàçêàõ çíàéøëè â³äîáðàæåííÿ óÿâëåííÿ äàâí³õ ëþäåé ïðî äîáð³ é ëèõ³ ñèëè, ïðî âïëèâ ïðèðîäè íà æèòòÿ îñîáèñòîñò³, ïðî ÷åñíîòè é âàäè ëþäåé.  îñíîâó áóäü-ÿêî¿ êàçêè ïîêëàäåíî ðîçïîâ³äü ïðî âèãàäàí³ ïî䳿 òà ÿâèùà, ÿê³ ñïðèéìàþòüñÿ ÿê ðåàëüí³. Ó êàçêàõ ìè çóñòð³÷àºìî íå ÿêèõîñü êîíêðåòíèõ ïåðñîíàæ³â, âîíè íå ìàþòü ïð³çâèù, à ³íêîëè íå ìàþòü íàâ³òü ³ìåí. Öå ëèøå çàãàëüí³ îáðàçè, óò³ëåííÿ íàðîäíèõ óÿâëåíü (íàïðèêëàä, ëèñ, âîâê, øàêàë, êîðîëü, ²âàí — ñåëÿíñüêèé ñèí, öàð³âíà, ïðèíö òà ³í.). ̳ñöå, äå â³äáóâàþòüñÿ ïî䳿, ³ ÷àñ òàêîæ òî÷íî íå âêàçàí³ («â îäíîìó öàðñòâ³», «â îäíîìó ñåë³», «òîä³, êîëè ùå çâ³ð³ ãîâîðèëè» ³ ò. ä.). Ó êàçêàõ ä³þòü äîáð³ é ïîãàí³ ïåðñîíàæ³, ãåðî¿ âèïðîáîâóþòüñÿ íà äóõîâíó ì³öí³ñòü, ôàíòàñòè÷í³ ñèëè øêîäÿòü ³ âîäíî÷àñ äîïîìàãàþòü ëþäÿì, ñâ³ò ïðèðîäè ³ ñâ³ò ëþäñüêèé çáëèæóþòüñÿ íàñò³ëüêè, ùî ëþäè, òâàðèíè é ðîñëèíè ðîçóì³þòü îäíå îäíîãî. ÍÀÐÎÄÍÀ ÊÀÇÊÀ

27

Ó õóäîæí³é ìîâ³ êàçîê âèêîðèñòîâóþòüñÿ ïîñò³éí³ çâåðòàííÿ äî òîãî, õòî ñëóõຠêàçêó; ïîâòîðåííÿ êàçêîâèõ çâîðîò³â; ïîºäíàííÿ ðîçïîâ³ä³ â³ä ïåðøî¿ îñîáè (ðîçïîâ³äà÷à) ³ ðîçìîâ ì³æ ð³çíèìè ïåðñîíàæàìè (ä³àëîãè); ðîçâàæàëüí³ñòü ³ âîäíî÷àñ ïîâ÷àëüí³ñòü, îñê³ëüêè êàçêà çàâæäè º ìîðàëüíèì óðîêîì ëþäñòâó. Áóäîâà êàçîê º òðàäèö³éíîþ: çà÷èí (ïî÷àòîê òâîðó), îñíîâíà ÷àñòèíà (ðîçïîâ³äü ïðî ïî䳿 òà ä³éîâèõ îñ³á), ê³íö³âêà (³ç ï³äñóìêîì òîãî, ïðî ùî éøëîñÿ, õàðàêòåðíèìè êàçêîâèìè âèñëîâàìè). Îñê³ëüêè â äàâí³õ ëþäåé áóëà îñîáëèâà â³². Á³ë³á³í. ²ëþñòðàö³ÿ äî êàçêè ïðî ²âàíà-öàðåâè÷à, ðà â ñèëó ñêàçàíîãî ñëîâà, ÿêå íàä³ëÿëîñÿ æàð-ïòèöþ òà ñ³ðîãî âîâêà. ÷àð³âí³ñòþ, ìàã³÷í³ñòþ, öå çíàéøëî â³äîáðà1899 ð. æåííÿ ³ â íàðîäíèõ êàçêàõ, äå ô³íàë çàâæäè ùàñëèâèé, äîáðî ïåðåìàãຠçëî, à ãåðî¿ äîëàþòü óñ³ âèïðîáóâàííÿ é âèíàãîðîäæóþòüñÿ çà ñâî¿ ìîðàëüí³ ÿêîñò³. Îòæå, ó êàçêîâîìó ñëîâ³ âò³ëåíî óÿâëåííÿ éîãî êîëåêòèâíîãî òâîðöÿ — íàðîäó — ïðî ³äåàë, ïîêðàùàííÿ ñâ³òó, éîãî êðàñó é ãàðìîí³þ. Ó êàçêàõ íàðîä³â ñâ³òó áàãàòî ñï³ëüíîãî, ùî ïîÿñíþºòüñÿ ïîä³áí³ñòþ êóëüòóðíî-³ñòîðè÷íèõ óìîâ ¿õíüîãî æèòòÿ. Âîäíî÷àñ êàçêè â³äçíà÷àþòüñÿ íàö³îíàëüíèìè îñîáëèâîñòÿìè, â³äîáðàæàþòü ñïîñ³á æèòòÿ ïåâíîãî íàðîäó, éîãî ïðàöþ ³ ïîáóò, ïðèðîäí³ óìîâè. Êàçêè ïåðåäàâàëè ç óñò â óñòà, â³ä ïîêîë³ííÿ äî ïîêîë³ííÿ. Ó ïðîöåñ³ êîëåêòèâíî¿ òâîð÷îñò³ êàçêè íàáóâàëè ð³çíèõ âàð³àíò³â. Êð³ì òîãî, êàçêîâ³ òâîðè ïîøèðþâàëèñÿ íå ò³ëüêè â ò³é ì³ñöåâîñò³, äå âîíè âèíèêàëè, àëå é «ïåðåõîäèëè» êîðäîíè, ïîòðàïëÿþ÷è äî ³íøèõ íàðîä³â. Ïîä³áíèõ êàçêîâèõ ãåðî¿â ³ ïî䳿 ìîæíà çóñòð³òè â ð³çíèõ íàö³îíàëüíèõ òðàäèö³ÿõ. Öå òàê çâàí³ ìàíäð³âí³1 îáðàçè é ñþæåòè, òîáòî ò³, ÿê³ ³ñíóþòü ó êóëüòóð³ ð³çíèõ íàðîä³â. ϳñëÿ òðèâàëî¿ ³ñòî𳿠ïîøèðåííÿ íàðîäíèõ êàçîê â óñí³é òðàäèö³¿ ôîëüêëîðèñòè2 ñòàëè ¿õ çáèðàòè é çàïèñóâàòè. Öåé ïðîöåñ ðîçïî÷àâñÿ ïðèáëèçíî íàïðèê³íö³ XVII ñò., à îñîáëèâî ïðîòÿãîì XVIII — íà ïî÷àòêó XIX ñò. Ñåðåä íàéâ³äîì³øèõ çáèðà÷³â êàçîê ó ͳìå÷÷èí³ áóëè áðàòè ³ëüãåëüì ³ ßêîá ¥ð³ìì, ÿê³ çàïèñàëè é 1 Ìàíäð³âíèé (ñþæåò, îáðàç) — òîé, ùî ³ñíóº â ð³çíèõ íàö³îíàëüíèõ êóëüòóðàõ; ÿêèé ìຠïîä³áí³ñòü ç ³íøèìè ñþæåòàìè, îáðàçàìè; ÿêèé ÷àñ â³ä ÷àñó âèíèêຠâ ð³çíèõ òðàäèö³ÿõ ó íîâèõ âàð³àö³ÿõ.

2 Ôîëüêëîðèñò — ñïåö³àë³ñò, ÿêèé âèâ÷ຠòâîðè óñíî¿ íàðîäíî¿ òâîð÷îñò³.

28

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

âèäàëè â òðüîõ òîìàõ «Êàçêè äëÿ ä³òåé ³ ðîäèíè» (1812–1815), ó Ðîñ³¿ — Îëåêñàíäð Àôàíàñüºâ, ÿêèé âèäàâ òðèòîìíèé çá³ðíèê «Ðîñ³éñüê³ íàðîäí³ êàçêè» (1866–1868) ³ «Çàïîâ³òí³ êàçêè» (1870).  Óêðà¿í³ â öàðèí³ çáèðàííÿ é âèäðóêóâàííÿ êàçîê ïë³äíî ïðàöþâàëè Îñèï Áîäÿíñüêèé, Ïàíòåëåéìîí Êóë³ø, Áîðèñ Ãð³í÷åíêî, Ïàâëî ×óáèíñüêèé òà ³í. Ôîëüêëîðí³ êàçêè äàëè ïîøòîâõ äëÿ ñòâîðåííÿ áàãàòüîõ ë³òåðàòóðíèõ òâîð³â çà íàðîäíèìè çðàçêàìè (Øàðëü Ïåððî, Æàí äå Ëàôîíòåí, Åðíåñò Òåîäîð Àìàäåé Ãîôìàí, ³ëüãåëüì Ãàóô, Îëåêñàíäð Ïóøê³í, ²âàí Ôðàíêî òà ³í.). Çà çì³ñòîì ³ ñâî¿ìè õóäîæí³ìè îñîáëèâîñòÿìè âñ³ íàðîäí³ êàçêè ïîä³ëÿþòüñÿ íà òðè îñíîâí³ âèäè: ïðî òâàðèí, ÷àð³âí³, ñîö³àëüíîïîáóòîâ³. Êàçêà (íàðîäíà) — îäèí ç îñíîâíèõ æàíð³â óñíî¿ íàðîäíî¿ òâîð÷îñò³, ó ÿêîìó ðîçïîâ³äàºòüñÿ ïðî âèãàäàí³ ïî䳿, ÿê³ ñïðèéìàþòüñÿ é ðîçïîâ³äàþòüñÿ ÿê ðåàëüí³.

Õàðàêòåðí³ îçíàêè êàçêè: • ïîõîäæåííÿ òà ïîøèðåííÿ â óñí³é ôîðì³; • ðîçïîâ³äíà ôîðìà (ç â³äïîâ³äíèìè çâîðîòàìè, çâåðíåííÿìè òîùî); • âèãàäàí³ñòü (ôàíòàñòè÷í³ñòü òîãî, ïðî ùî éäåòüñÿ â êàçö³); • óìîâí³ñòü çîáðàæóâàíèõ ïîä³é ³ ãåðî¿â (â³äñóòí³ñòü êîíêðåòèêè, ëèøå çàãàëüíå óÿâëåííÿ ïðî ïåðñîíàæ³â, ïðî ÷àñ ³ ì³ñöå, äå â³äáóâàºòüñÿ ä³ÿ); • áîðîòüáà äîáðà ³ çëà ç îáîâ’ÿçêîâîþ ïåðåìîãîþ äîáðà; • ÷³òêà ïîáóäîâà (çà÷èí, îñíîâíà ÷àñòèíà, ê³íö³âêà); • ïîñë³äîâí³ñòü ðîçâèòêó ïîä³é; • óò³ëåííÿ íàðîäíèõ óÿâëåíü òà ³äåàë³â; • òðàäèö³éí³ õóäîæí³ çàñîáè (óò³ëåííÿ ðèñ ëþäåé â îáðàçàõ òâàðèí àáî ðîñëèí, âèïðîáóâàííÿ ãåðî¿â, ïîâòîðè (ó ìîâ³ òà â ïîä³ÿõ), ïåðåá³ëüøåííÿ, ïîð³âíÿííÿ, ä³àëîãè òîùî). ³äîìèé í³ìåöüêèé äîñë³äíèê ôîëüêëîðó Éîãàíí Ãîòôðèä Ãåðäåð ó «Ùîäåííèêó ì ïîäîðîæ³ â 1769 ðîö³» ïðîðîêóâàâ âåëèêå ìàéáóòíº íàø³é êðà¿í³, ÿêà ìຠáàãàò³ òðàäèö³¿ óñíî¿ íàðîäíî¿ òâîð÷îñò³: «Óêðà¿íà ñòàíå êîëèñü íîâîþ Ãðåö³ºþ: ïðåêðàñíå íåáî öüîãî íàðîäó, âåñåëà âäà÷à, ìóçè÷íèé õèñò, ðîäþ÷à çåìëÿ êîëèñü ïðîêèíóòüñÿ… Òàê ³ç áàãàòüîõ ïëåìåí, ÿêèìè òàêîæ áóëè êîëèñü ãðåêè, ïîñòàíå êóëüòóðíà íàö³ÿ, ³ ¿¿ ìåæ³ ïðîñòÿãíóòüñÿ äî ×îðíîãî ìîðÿ, à çâ³äòè — íà âåñü ñâ³ò». ÍÀÐÎÄÍÀ ÊÀÇÊÀ

29

Êàçêè ïðî òâàðèí Öå îäèí ³ç íàéäàâí³øèõ âèä³â íàðîäíî¿ êàçêè, ÿêèé âèíèê òîä³, êîëè îñíîâíèì ñïîñîáîì ³ñíóâàííÿ ïåðâ³ñíèõ ëþäåé áóëè çâ³ðîëîâñòâî é ïîëþâàííÿ. Äàâí³ ëþäè íàéá³ëüøå ö³êàâèëèñÿ òâàðèíàìè, áî ñàìå â³ä íèõ çàëåæàëî âèæèâàííÿ ïëåìåí³ àáî íàðîäó. Ìèñëèâö³ ìóñèëè ñïîñòåð³ãàòè çà òâàðèíàìè, íàñë³äóâàòè ¿õí³ ãîëîñè. Íà îñíîâ³ ìèñëèâñüêîãî äîñâ³äó ñêëàäàëèñÿ óÿâëåííÿ ïðî çâè÷êè çâ³ð³â, à òàêîæ ïðî ¿õíþ ìîâó é çäàòí³ñòü ëþäåé ¿¿ ðîçóì³òè. Ëþäè íàä³ëÿëè òâàðèí ëþäñüêèìè ÿêîñòÿìè, â³ðèëè â òå, ùî º òàê³, ÿê³ ìàþòü îñîáëèâó ìàã³÷íó ñèëó, à òîìó çíàþòü á³ëüøå, í³æ ëþäè, ìîæóòü ñêåðîâóâàòè ëþäñüêå æèòòÿ. Ó äàâíèíó òâàðèíàì ïîêëîíÿëèñÿ (ÿê ³ áîãàì), äî íèõ äîñëóõàëèñÿ, ÿê äî ãîëîñó ñàìî¿ ïðèðîäè. Ó íàðîäíèõ êàçêàõ òâàðèííèé ³ ëþäñüêèé ñâ³ò ñòàíîâëÿòü íåïîä³ëüíó ºäí³ñòü, äå âñ³ (³ ëþäè, ³ òâàðèíè) ðîçóì³þòü îäíå îäíîãî. Ñïî÷àòêó â êàçêàõ ïðî òâàðèí ä³ÿëè, ÿê ïðàâèëî, äèê³ çâ³ð³. Îäíàê çãîäîì, ó ïåð³îä ïåðåõîäó â³ä çâ³ðîëîâñòâà äî ñêîòàðñòâà, ç’ÿâèëèñÿ íàðîäí³ êàçêè ïðî ñâ³éñüêèõ òâàðèí, ïðî ïåðåâàãó ¿õ íàä äèêèìè. Öå ìîæíà ñïîñòåð³ãàòè â óêðà¿íñüê³é êàçö³ «Ïàí Êîöüêèé», ó ñåðáñüê³é êàçö³ «Â³éíà ì³æ ïñîì ³ âîâêîì», ó ðîñ³éñüê³é êàçö³ «Ïåñ ³ âîâê» òà ³í. Áàãàòî êàçîê ïðèñâÿ÷åíî ñòîñóíêàì ëþäèíè ç ïðèðîäíèì ñâ³òîì (íàïðèêëàä, óêðà¿íñüêà êàçêà «Ëèñè÷êà-Ñåñòðè÷êà», ÿïîíñüêà êàçêà «Ìîìîòàðî, àáî Õëîï÷èêÏåðñèê» òà ³í.). Çà áóäîâîþ êàçêè ïðî òâàðèí º íåñêëàäíèìè. Ó íèõ, ÿê ïðàâèëî, â³äáóâàºòüñÿ íåáàãàòî ïîä³é, ÿê³ îá’ºäíàí³ çàãàëüíîþ òåìîþ. Òâàðèíè íàä³ëÿþòüñÿ ñò³éêèìè õàðàêòåðèñòèêàìè, óñòàëåíèìè âèçíà÷åííÿìè (Ëèñè÷êà-Ñåñòðè÷êà, Âîâ÷èê-Áðàòèê, Ìèøêà-Øêðÿáîòóøêà, Çàé÷èê-Ïîá³ãàé÷èê òîùî). Âåëèêó ðîëü ó êàçêàõ ïðî òâàðèí â³ä³ãðàþòü ä³àëîãè, ïîâòîðè, çâóêîíàñë³äóâàííÿ ìîâè òâàðèí.

Þ. ̳ò÷åíêî. ²ëþñòðàö³ÿ äî êàçêè «Ðóêàâè÷êà». 2000 ð.

30

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

ßïîíñüêà ëÿëüêà Ìîìîòàðî

Êëþ÷îâîþ îçíàêîþ êàçîê ïðî òâàðèí º ïåðåíåñåííÿ ëþäñüêèõ ÿêîñòåé ³ ñòîñóíê³â, çàãàëüíèõ ïîíÿòü ïðî íèõ íà êîíêðåòí³ îáðàçè (íà òâàðèí, à òàêîæ ³íø³ êîíêðåòí³ îáðàçè, ïðåäìåòè) — öå íàçèâàºòüñÿ àëåãîð³ºþ. Çà äîïîìîãîþ öüîãî õóäîæíüîãî ïðèéîìó äàâí³ ëþäè â³äîáðàæàëè íå ò³ëüêè îñîáëèâîñò³ òâàðèííîãî ñâ³òó, à é ñâî¿ óÿâëåííÿ ïðî ëþäñüê³ ñòîñóíêè òà ÿêîñò³. Ó êàçêàõ ïðî òâàðèí çàâæäè ïåðåìàãຠòîé, õòî íàéðîçóìí³øèé, íàéïðàöüîâèò³øèé, íàéäîáð³øèé. Ó òàêèé ñïîñ³á óò³ëþâàëèñÿ ìîðàëüí³ ³äåàëè íàðîäó ïðî äîáðî òà ãàðìîí³þ ó ñâ³ò³ ïðèðîäè òà ëþäåé. Àëåãîð³ÿ (â³ä ãðåöüê. allos — ³íøèé ³ agoreuo — ãîâîðþ) — õóäîæí³é çàñ³á, ÿêèé äຠçìîãó âò³ëèòè çàãàëüí³ ïîíÿòòÿ (ÿêîñò³, ðèñè, ñòîñóíêè) ó êîíêðåòíèõ îáðàçàõ. Öå ñïîñ³á ³íàêîìîâëåííÿ, òîáòî êîëè éäåòüñÿ ïðî îäíå, à íà óâàç³ ìàºòüñÿ çîâñ³ì ³íøå. Â³í ´ðóíòóºòüñÿ íà ïåðåíåñåíí³ õàðàêòåðèñòèê îäíîãî ïîíÿòòÿ íà ³íøèé ïðåäìåò àáî îáðàç. Àëåãîðè÷í³ ïåðñîíàæ³ òâàðèí ó íàðîäíèõ êàçêàõ â³äîáðàæàþòü ñâ³ò ëþäåé, ¿õí³ ñòîñóíêè, óÿâëåííÿ ïðî ÷åñíîòè, ïðàöþ òîùî.

×àð³âí³ êàçêè ×àð³âí³ êàçêè ùå íàçèâàþòü ôàíòàñòè÷íèìè àáî ãåðî¿êî-ôàíòàñòè÷íèìè. Ö³ íàçâè ïîâ’ÿçàí³ ç òèì, ùî õàðàêòåðíîþ îñîáëèâ³ñòþ öüîãî ð³çíîâèäó êàçîê º ïåðåâàãà ÷àð³âíîãî (ôàíòàñòè÷íîãî) íàä ðåàëüíèì. ×àð³âí³ñòü ïðîÿâëÿºòüñÿ â óñüîìó: ó çóñòð³÷³ ãåðî¿â ³ç ôàíòàñòè÷íèìè ³ñòîòàìè àáî ñèëàìè (Äðàêîí, Çì³é, Áàáà ßãà, Êàùåé òîùî); ó âèêîðèñòàíí³ ÷óäîä³éíèõ ïðåäìåò³â (ÿáëóêî, ãîð³õ, ïåðñèê, æèâà ³ ìåðòâà âîäà, ÷îáîòè-ñêîðîõîäè, ñêàòåðêà-ñàìîáðàíêà, ë³òàþ÷èé êèëèì òà ³í.); ó íåçâè÷àéíîñò³ ÷àñó òà ïðîñòîðó, äå â³äáóâàºòüñÿ ä³ÿ (íàïðèêëàä, ìåðòâå öàðñòâî, êðà¿íà åëüô³â òà ³í.); ó íàä³ëåíí³ ãåðî¿â çäàòí³ñòþ òâîðèòè äèâà, ðîçóì³òè ìîâó ïðèðîäè, ïåðåìàãàòè ÷óäîâèñüê; ó âèïðîáóâàíí³ ãåðî¿â ð³çíèìè ôàíòàñòè÷íèìè çàñîáàìè; íàä³ëåíí³ ÷èñåë îñîáëèâîþ ìàã³÷í³ñòþ (òðè, ñ³ì, äåâ’ÿòü, äâàíàäöÿòü, òðèäöÿòü, ñîðîê òà ³í.). Óíàñë³äîê ïîºäíàííÿ ð³çíèõ åëåìåíò³â ÷àð³âíîãî (ôàíòàñòè÷íîãî) ó ÷èòà÷à ñòâîðþºòüñÿ âðàæåííÿ íàäçâè÷àéíîñò³ çìàëüîâàíîãî ñâ³òó, éîãî íàäïðèðîäíîñò³, óòàºìíè÷åííÿ. Òðàäèö³éíó îñíîâó ÷àð³âíèõ êàçîê ñòàíîâèòü ïîäîðîæ, ðîçãîðòàííÿ 䳿 â ². Âàêóðîâ. Á³é ç äðàêîíîì. äîðîç³ àáî â ïîøóêó ÷îãîñü. Ãåðîé 1985 ð. ÍÀÐÎÄÍÀ ÊÀÇÊÀ

31

çàâæäè ³äå äî ñâ ìåòè, â³í çóñòð³÷àºòüñÿ ç ð³çíèìè ïåðñîíàæàìè, äîëຠïåðåøêîäè òà âèïðîáóâàííÿ é âèíàãîðîäæóºòüñÿ çà ñâî¿ ÷åñíîòè òà ìóæí³ñòü ëþáîâ’þ, ùàñòÿì, áàãàòñòâîì. Ïîð³âíÿíî ç êàçêàìè ïðî òâàðèí ÷àð³âí³ êàçêè º ñêëàäí³øèìè çà ïîáóäîâîþ. Ó íèõ º çíà÷íà ê³ëüê³ñòü ïîä³é, ä³ÿ ìîæå ðîçãîðòàòèñÿ â ð³çíèõ íàïðÿìàõ, îõîïëþâàòè ïåðñîíàæ³â ³ç ëþäñüêîãî ³ òâàðèííîãî, ðåàëüíîãî é ïîòîéá³÷íîãî ñâ³ò³â. Ó ÷àñ³ ä³ÿ º äîâãîòðèâàëîþ, áî ãîëîâíîìó ãåðîºâ³ (àáî ãåðî¿í³) íåëåãêî ïîáîðîòè çëî. Ïàì’ÿòíèê Ìîìîòàðî. Ó ÷àð³âíèõ êàçêàõ ïåðñîíàæ³ òà ¿õí³ õàì. Îêàÿìà (ßïîí³ÿ) ðàêòåðè, îêðåì³ ïîíÿòòÿ òà ÿâèùà òàêîæ óñêëàäíþþòüñÿ. Âîíè ïîä³ëÿþòüñÿ íà òèõ, õòî âò³ëþº ñèëè äîáðà, ìîðàëüí³ ³äåàëè íàðîäó (ïîçèòèâí³), ³ òèõ, õòî âò³ëþº ñèëè çëà àáî âàäè ëþäåé (íåãàòèâí³). Öå ñòàëî îñîáëèâèì õóäîæí³ì ïðèéîìîì ó íàðîäíèõ êàçêàõ — àíòèòåçà (ïðîòèñòàâëåííÿ). ×åðåç àíòèòåçó óâèðàçíþºòüñÿ îñíîâíèé êîíôë³êò ÷àð³âíî¿ êàçêè — áîðîòüáà äîáðà ³ çëà ç îáîâ’ÿçêîâîþ ïåðåìîãîþ äîáðà, ÿê öå ïðèòàìàííî íàðîäí³é êàçö³ âçàãàë³. Àíòèòåçà (ç ãðåöüê. antithesis — ñóïåðå÷í³ñòü) — ïðîòèñòàâëåííÿ ïðîòèëåæíèõ ïåðñîíàæ³â, õàðàêòåð³â, ïîíÿòü, ÿâèù.

Ñîö³àëüíî-ïîáóòîâ³ êàçêè Ïîð³âíÿíî ç ³íøèìè öåé ð³çíîâèä íàðîäíèõ êàçîê ç’ÿâèâñÿ íàáàãàòî ï³çí³øå — ïðèáëèçíî â IX–X ñò. Ó ñîö³àëüíî-ïîáóòîâèõ êàçêàõ çíà÷íî ìåíøó ðîëü â³ä³ãðàþòü åëåìåíòè ÷àð³âíîãî. Òóò, íàâïàêè, á³ëüøå çíà÷åííÿ ïðèïàäຠíà çîáðàæåííÿ ðåàëüíîñò³, ñ³ìåéíèõ ñòîñóíê³â, ñóñï³ëüíèõ â³äíîñèí, ïîâñÿêäåííîãî æèòòÿ ëþäåé. Ãåðîÿìè ñîö³àëüíî-ïîáóòîâèõ êàçîê âèñòóïàþòü êì³òëèâèé ñîëäàò (íàéìèò, áóðëàêà, ñåëÿíèí, ìàíäð³âíèê àáî ³í.), á³äíà ä³â÷èíà (ùî º ìóäðîþ é ïðàöüîâèòîþ), äóðåíü (ùî âèÿâèâñÿ íàéðîçóìí³øèì), ïàä÷åðêà (ÿêó ãíîáëÿòü ìà÷óõà òà ¿¿ äîíüêà), ñâàðëèâà æ³íêà, áàãàòèé ïàí (àëå äóðíèé), ÷îëîâ³ê ³ æ³íêà òà ³í. Íåð³äêî â öèõ òâîðàõ çóñòð³÷àþòüñÿ ïåðñîíàæ³, ùî º óçàãàëüíåííÿìè ïîíÿòü: Ïðàâäà, Êðèâäà, Äîëÿ, Ëèõî, Ùàñòÿ òîùî. Ñîö³àëüíî-ïîáóòîâ³ êàçêè íà â³äì³íó â³ä óìîâíîñò³ êàçîê ïðî òâàðèí ³ ÷àð³âíèõ êàçîê íàñè÷åí³ ðåàë³ÿìè ëþäñüêîãî ïîáóòó (ðå÷³ âæèòêó, ¿æà, 32

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

ïîñóä, ïîìåøêàííÿ, îäÿã òà ³í.). Ïðîñò³ð ³ ÷àñ òàêîæ â³äçíà÷àþòüñÿ á³ëüøîþ êîíêðåòí³ñòþ. Ñóäÿ÷è ç³ ñòèñëèõ îïèñ³â, ìè ìîæåìî çðîçóì³òè, ó ÿê³é êðà¿í³ â³äáóâàºòüñÿ ä³ÿ, õòî òàì æèâå àáî ïðàâèòü, ÿê³ ñòîñóíêè ³ñíóþòü ïîì³æ ð³çíèìè ñîö³àëüíèìè ãðóïàìè. Ìîâà ïåðñîíàæ³â ñîö³àëüíî-ïîáóòîâèõ êàçîê á³ëüø ³íäèâ³äóàë³çîâàíà. Íà ï³äñòàâ³ òîãî, ÿê ãîâîðèòü òîé àáî òîé ïåðñîíàæ, ìîæíà çðîáèòè âèñíîâêè ïðî éîãî ìîðàëüí³ ÿêîñò³. Âåëèêó ðîëü ó ñîö³àëüíî-ïîáóòîâèõ êàçêàõ â³ä³ãðàþòü ð³çíîìàí³òí³ ïðèãîäè, à òàêîæ íàðîäíèé ñì³õ íàä ëþäñüêèìè âàäàìè, íàä çëîì, óñ³ì, ùî çàâàæàëî ëþäÿì æèòè â³ëüíî é ùàñëèâî. Ì. Ñòîðîæåíêî. Õèòðèé Ïåòð. Ñåð³ÿ ³ëþñòðàö³é Ó ñîö³àëüíî-ïîáóòîâèõ êàçêàõ ïðîñëàâëÿäî áîëãàðñüêèõ íàðîäíèõ þòüñÿ ðîçóì, ïðàöüîâèò³ñòü, äîáðîòà ãåðî¿â, êàçîê. 1978 ð. ¿õíÿ çäàòí³ñòü ïðîòèñòîÿòè ëèõèì îáñòàâèíàì, áîðîòèñÿ çà ñâîþ âîëþ, êîõàííÿ ³ ùàñòÿ. Ö³íí³ñòü ïåðñîíàæ³â âèì³ðþºòüñÿ íå ¿õíüîþ ÷àð³âí³ñòþ, à ö³ëêîì ðåàëüíèìè ÿêîñòÿìè. Âèïðîáóâàííÿ â ñîö³àëüíî-ïîáóòîâèõ êàçêàõ º àáñîëþòíî çåìíèìè, à íå ôàíòàñòè÷íèìè. Ïåðåâ³ðòå ñåáå 1.

2.

3.

4.

Ùî òàêå êàçêà ÿê æàíð óñíî¿ íàðîäíî¿ òâîð÷îñò³? Íàçâ³òü õàðàêòåðí³ îçíàêè êàçêè. Ïîÿñí³òü âèíèêíåííÿ êàçîê ïðî òâàðèí. ßêèìè ïîñòàþòü ãîëîâí³ ãåðî¿ â ÷àð³âíèõ êàçêàõ? ßê ï³äêðåñëþºòüñÿ ¿õíÿ íåçâè÷àéí³ñòü?

5. Ïðî ùî éäåòüñÿ â ñîö³àëüíî-ïîáóòîâèõ êàçêàõ? ×èì â³äð³çíÿþòüñÿ ö³ ãåðî¿ â³ä ãåðî¿â ÷àð³âíèõ êàçîê? Òâîð÷å çàâäàííÿ Ïðåçåíòóéòå íàðîäíó êàçêó, ÿêà âàì íàéá³ëüøå ïîäîáàºòüñÿ ³ ÿêó âè ïðî÷èòàëè ñàìîñò³éíî. Âèçíà÷òå ¿¿ ð³çíîâèä, îõàðàêòåðèçóéòå ïåðñîíàæ³â, îñîáëèâîñò³ õóäîæíüî¿ ìîâè.

Ãîëîâíèì äæåðåëîì íàðîäíî¿ ìîðàë³ óêðà¿íö³â çàâæäè áóëè ïîâàãà é ëþáîâ äî ïðàö³ ³ âîë³. Öå çíàéøëî â³äòâîðåííÿ â óêðà¿íñüêèõ êàçêàõ, ãîëîâíèìè ãåðîÿìè ÿêèõ áóëè ëþäè ïðàö³ (êîâàëü, ñåëÿíèí, õë³áîðîá, æ³íêà àáî ä³â÷èíà-òðóä³âíèöÿ òà ³í.) ³ áîðö³ çà âîëþ (êîçàê, ãàéäàìàêà òà ³í.). ÏðàöåÍÀÐÎÄÍÀ ÊÀÇÊÀ

33

ëþáí³, âïðàâí³, êì³òëèâ³, ìàéñòðè ñâ ñïðàâè — òàêèìè ïîñòàþòü óêðà¿íö³ â íàøîìó ôîëüêëîð³. Íå ìåíø âàæëèâèìè ìîðàëüíèìè íîðìàìè äëÿ óêðà¿íö³â áóëî óòâåðäæåííÿ â æèòò³ ³äåàë³â äîáðà, êðàñè, ì³öíèõ ñ³ìåéíèõ ñòîñóíê³â, ïîâàãà äî ñâîãî ðîäîâîäó. Òîìó â óêðà¿íñüêèõ êàçêàõ çàâæäè çàñóäæóþòüñÿ ò³, õòî íå øàíóº ñâîãî áàòüêà é ìàò³ð, äáຠò³ëüêè ïðî ñåáå, ñâàðèòüñÿ ³ âèÿâëÿº æàä³áí³ñòü, ïîðóøóº ñëîâî. Òâîð÷å çàâäàííÿ Íàçâ³òü â³äîì³ âàì óêðà¿íñüê³ íàðîäí³ êàçêè, âèçíà÷òå ¿õ ð³çíîâèäè, ö³ííîñò³, ùî â íèõ óòâåðäæóþòüñÿ.

²ÍIJÉÑÜÊÀ ÍÀÐÎÄÍÀ ÊÀÇÊÀ

ÏÀÍ×ÀÒÀÍÒÐÀ Çíàííÿ — öå äîáðî, ùî íå çíຠâòðàòè, àí³ çëî䳺â³, àí³ öàðåâ³ éîãî íå â³ä³áðàòè. ²íä³éñüêå ïðèñë³â’ÿ

Îäí³ºþ ç íàéäàâí³øèõ ³íä³éñüêèõ ïàì’ÿòîê, ùî ä³éøëà äî íàøèõ ÷àñ³â, º êíèæêà «Ïàí÷àòàíòðà». Âîíà íàïèñàíà ìîâîþ äàâí³õ ³íä³éö³â — ñàíñêðèòîì1, ó ÿê³é çíàõîäÿòüñÿ âèòîêè áàãàòüîõ ºâðîïåéñüêèõ ìîâ, ó òîìó ÷èñë³ é óêðà¿íñüêî¿. ²ñòîð³ÿ âèíèêíåííÿ «Ïàí÷àòàíòðè» äîñòåìåííî íå â³äîìà, ÿê ³ ¿¿ îðèã³íàë, îñê³ëüêè âîíà çáåðåãëàñÿ â ê³ëüêîõ âàð³àíòàõ (áåç àâòîðñòâà). Äåÿê³ â÷åí³ ââàæàþòü, ùî óêëàäà÷åì ö³º¿ êíèæêè áóâ äæàéíñüêèé ìîíàõ Ïóðíàáõàäðà, ÿêèé ïðèáëèçíî â 1198–1199 ðð. íà îñíîâ³ îáðîáêè ³íä³éñüêèõ ôîëüêëîðíèõ äæåðåë ñòâîðèâ âåëèêèé çá³ðíèê òâîð³â ³ç ïîâ÷àëüíèì çì³ñòîì. Îäíàê öå ëèøå îäíà ç âåðñ³é. Êîëè æ áóëà ñòâîðåíà «Ïàí÷àòàíòðà»? Ó÷åí³ ä³éøëè âèñíîâêó, ùî ïðèáëèçíî â IV ñò. í. å., êîëè ïîáóòîâ³ îïîâ³äêè íàáóëè îçíàê êàçêè (÷àð³âíî¿, ïðî òâàðèí, ñîö³àëüíî-ïîáóòîâî¿). Íàçâó ïàì’ÿòêè «Ïàí÷àòàíòðà» (ïàí÷à — ï’ÿòü, òàíòðà — êíèãà) ïåðåêëàäàþòü ïî-ð³çíîìó: «Ï’ÿòü êíèã», «Ï’ÿòü ïîâ÷àíü», «Ï’ÿòü õèòðîù³â», «Ï’ÿòü êîøèê³â æèòåéñüêî¿ ìóäðîñò³». Ó êíèæö³ ï’ÿòü ÷àñòèí (òàíòð): «Âòðàòà äðóæáè», «Ïðèäáàííÿ äðóç³â», «Ïðî â³éíó âîðîí ³ ñîâ», «Âòðàòà íàáóòîãî», «Íåñïîä³1

34

Ñàíñêðèò — ë³òåðàòóðíî îáðîáëåíà äàâíüî³íä³éñüêà ìîâà.

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

âàí³ ä³ÿííÿ». Ùîá íàäàòè ¿é ö³ë³ñíîñò³, íà ÿêîìóñü åòàï³ ç’ÿâèëîñü îáðàìëåííÿ (ðàìêà) — ñëîâî ïðî íåðîçóìíèõ ñèí³â öàðÿ Àìàðàøàêò³, ÿêèõ â³äïðàâèëè íà íàâ÷àííÿ äî ìóäðîãî áðàõìàíà1 ³øíóøàðìàíà. ³í ïî÷èíຠðîçïîâ³äàòè ³ñòîð³þ, ãåðîé ÿêî¿, ó ñâîþ ÷åðãó, ðîçïîâ³äຠ³íøó, ó ÿêó âñòàâëÿºòüñÿ ùå îäíà îïîâ³äêà. Òàê òðèâຠäî Íåâ³äîìèé àâòîð. ²ëþñòðàö³ÿ äî «Ïàí÷àòàíòðè». Ôðàãìåíò. ï’ÿòè ðàç³â. Ïîò³ì óñå ïî÷èíàºòüñÿ Áë. 1200 ð. ñïî÷àòêó. Òàêà ïîáóäîâà ðîçïîâ³ä³ ïîä³áíà äî ïðèíöèïó äåðåâ’ÿíî¿ ëÿëüêè «ìàòðüîøêè». Çãîäîì öåé ïðèéîì íàáóâ ïîøèðåííÿ íå ò³ëüêè â À糿, à é ó ªâðîï³. Íà ïî÷àòêó «Ïàí÷àòàíòðè» ïðîãîëîøåíî îñíîâíó ìåòó êíèæêè — ñëóãóâàòè äëÿ ¿¿ ÷èòà÷³â (ïåðåäîâñ³ì þíàê³â) «íàóêîþ ðîçóìíî¿ ïîâåä³íêè». Ùîá âèêîíàòè äîðó÷åííÿ öàðÿ Àìàðàøàêò³ (ÿêîìîãà øâèäøå íàâ÷èòè öàðåâè÷³â — çà ø³ñòü ì³ñÿö³â), ³øíóøàðìàí íàïèñàâ «Ïàí÷àòàíòðó». Ïðî÷èòàâøè ìóäðèé ³ çàõîïëþþ÷èé òâ³ð, þíàêè íàáóëè íåîáõ³äíîãî äîñâ³äó é ðîçóìó. Îòæå, êîæíà ç ï’ÿòè ÷àñòèí «Ïàí÷àòàíòðè» ³ëþñòðóº çàïîâ³ä³ æèòåéñüêî¿ ìóäðîñò³. Ïåðøà ÷àñòèíà «Âòðàòà äðóæáè» — ó í³é ðîçïîâ³äàºòüñÿ ïðî âèò³âêè øàêàëà, ÿêèé ðóéíóº íåáåçïå÷íó äëÿ íüîãî äðóæáó áèêà òà ëåâà. Ó äðóã³é ÷àñòèí³ «Ïðèäáàííÿ äðóç³â» ïîêàçàíî, ÿê ñëàáê³ ³ñòîòè — âîðîí, ìèøà, ãàçåëü ³ ÷åðåïàõà, — ä³þ÷è ñï³ëüíî, çäàòí³ äîïîìîãòè îäíå îäíîìó é ïåðåìîãòè ñèëüí³øèõ çà íèõ. Òðåòÿ ÷àñòèíà «Ïðî â³éíó âîðîí ³ ñîâ» íàâ÷ຠð³çíèõ ïðèéîì³â âîºííî¿ íàóêè, ñåðåä ÿêèõ íàäàºòüñÿ ïåðåâàãà õèòðîùàì. ×åòâåðòà ÷àñòèíà «Âòðàòà íàáóòîãî» â³äêðèâàºòüñÿ ³ñòîð³ºþ ïðî ìàâïó, ÿê³é óäàëîñÿ îáìàíóòè äåëüô³íà, ùî õîò³â îòðèìàòè ¿¿ ñåðöå, à âîíà ïðàãíóëà âèáðàòèñÿ ç ìîðÿ íà ñóøó. Ï’ÿòà ÷àñòèíà «Íåñïîä³âàí³ ä³ÿííÿ» ðîçïîâ³äຠïðî â÷èíêè, çóìîâëåí³ æàä³áí³ñòþ, íåäáàëüñòâîì, íåðîçâàæëèâ³ñòþ. ×èñåëüí³ îïîâ³äêè «Ïàí÷àòàíòðè» ì³ñòÿòü ð³çíîìàí³òí³ íàñòàíîâè é ïðàêòè÷í³ ïîðàäè. Ó çá³ðö³ âèêðèâàþòüñÿ íåíàæåðëèâ³ñòü, êîðèñòîëþáñòâî, íåâäÿ÷í³ñòü, ïèõàò³ñòü, ðàçîì ³ç òèì óòâåðäæóþòüñÿ â³ðí³ñòü, äðóæáà, ñï³â÷óòòÿ äî áëèæíüîãî òà ³íø³ ÷åñíîòè. Íàéãîëîâí³øîþ ö³íí³ñòþ, ùî ïðîãîëîøóºòüñÿ â «Ïàí÷àòàíòð³», º ðîçóì ÿê îñíîâíà óìîâà ëþäñüêîãî æèòòÿ é äîáðî÷èííîñò³.

1 Áðàõìàí — ïðåäñòàâíèê âèùîãî ñóñï³ëüíîãî êîëà â ²í䳿, äóõîâíèé íàñòàâíèê; áîã-òâîðåöü.

ÍÀÐÎÄÍÀ ÊÀÇÊÀ

35

Ïîâ÷àëüíèé çì³ñò êíèæêè âò³ëåíî â ðîçâàæàëüí³é, çàõîïëèâ³é ôîðì³. Õàðàêòåðíîþ îñîáëèâ³ñòþ çá³ðêè º òå, ùî ôîëüêëîðí³ äæåðåëà ïðîòÿãîì òðèâàëîãî ÷àñó ïðîéøëè ïåâíó ë³òåðàòóðíó îáðîáêó é çì³íèëèñÿ, à òàêîæ ïîºäíàëèñÿ ì³æ ñîáîþ. Òîìó â ö³é êíèæö³ ïàíóº ñèíòåç 1 ð³çíèõ åëåìåíò³â, ó òîìó ÷èñë³ êàçêîâèõ ³ íåêàçêîâèõ, ôàíòàñòè÷íèõ ³ ðåàëüíèõ. Ïîðÿä ³ç âèãàäàíèìè ïåðñîíàæàìè (áîãè, íàï³âáîãè, äåìîíè) ä³þòü ö³ëêîì ðåàëüí³ ãåðî¿ — ëþäè ³ òâàÍ. Áàëóõ. Ïàí÷àòàíòðà. ðèíè. Ó «Ïàí÷àòàíòð³» ìîæíà çíàéòè 2008 ð. îêðåì³ åï³çîäè, ïîâ’ÿçàí³ ç æèòòÿì äàâí³õ ³íä³éö³â, ó òîìó ÷èñë³ çàñóäæåííÿ ³íòðèã ³ ëèöåì³ðñòâà öàðñüêîãî äâîðó, æîðñòîêîñò³ é æàä³áíîñò³ ÷èíîâíèê³â, âëàäè áàãàòñòâà òà ïîíåâîëåííÿ íàðîäó. Çàâäÿêè àëåãî𳿠ó òâîð³ âèêðèâàþòüñÿ âàäè ñóñï³ëüñòâà é îêðåìèõ ëþäåé. Ïðè âñüîìó ñâîºìó êàçêîâîìó çì³ñò³ é çâ’ÿçêó ç òðàäèö³ÿìè ôîëüêëîðó «Ïàí÷àòàíòðà» çìàëüîâóº øèðîêó ïàíîðàìó ³íä³éñüêîãî ïîáóòó òà ñîö³àëüíîãî æèòòÿ. «Ïàí÷àòàíòðà» ñòàëà íàïðî÷óä ïîïóëÿðíîþ çà ìåæàìè ²í䳿. ¯¿ ïåðåêëàëè áàãàòüìà ìîâàìè ñâ³òó. Âîíà ïîñ³äຠã³äíå ì³ñöå ðàçîì ç ³íøèìè çá³ðêàìè íàö³îíàëüíîãî ôîëüêëîðó («Òèñÿ÷à ³ îäíà í³÷» òà ³í.). «Ôàðáîâàíèé øàêàë» — îäèí ³ç êàçêîâèõ òâîð³â, ùî ââ³éøîâ äî «Ïàí÷àòàíòðè». Ó íüîìó çìàëüîâàíî æèòòÿ òâàðèí, ÿêå äóæå ïîä³áíå äî æèòòÿ ëþäåé. Òâàðèíè âì³þòü ãîâîðèòè, çäàòí³ íà ëþäñüê³ ïî÷óòòÿ, çä³éñíþþòü ó÷èíêè, ïðèòàìàíí³ ëþäÿì.  àëåãîðè÷í³é ôîðì³ ðîçêðèâàþòüñÿ îñîáëèâîñò³ ðåàëüíîãî ñâ³òó, ó ÿêîìó ëþäè ³íêîëè ä³þòü íåðîçóìíî, ïðèïóñêàþòüñÿ ïîìèëîê. Îñíîâíà ìåòà êàçêè «Ôàðáîâàíèé øàêàë» — íàâ÷èòè ñëóõà÷³â (³ ÷èòà÷³â) ðîçóìó, äîâ³ðÿòè íå çîâí³øíüîìó âèãëÿäó ÷îãîñü, à éîãî ñóòíîñò³, ïðîíèêàòè â ãëèáèíó ÿâèù ³ äîâêîëèøíüîãî ñâ³òó, à òàêîæ áóòè ñîáîþ, ó÷èòèñü ðîçð³çíÿòè òèõ, õòî ñâî¿ìè õèòðîùàìè ââîäèòü â îìàíó ³íøèõ.  îáðàçàõ òâàðèí óò³ëåíî ðèñè ëþäåé, ùî íåð³äêî òðàïëÿþòüñÿ ³ â íàøîìó æèòò³.

1

36

Ñèíòåç — ïîºäíàííÿ ð³çíèõ åëåìåíò³â â ºäèíå ö³ëå.

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

ÔÀÐÁÎÂÀÍÈÉ ØÀÊÀË Ó ë³ñîâîìó êðàþ æèâ øàêàë íà éìåííÿ ×àíäàðàâà. Îäíîãî ðàçó â³ä ëþòîãî ãîëîäó â³í ïîòðàïèâ ó ì³ñòî. Ç óñ³õ ñòîð³í çá³ãëèñÿ ãîëîäí³ ïñè ³, ãîëîñíî ãàâêàþ÷è, êèíóëèñÿ íà íüîãî. Íåùàäíî ïîêóñàíèé, ðÿòóþ÷è æèòòÿ, øàêàë øìèãíóâ ó ä³ì ìàëÿðà, à òàì óñêî÷èâ ó âåëèêó áî÷êó ³ç ñèíüîþ ôàðáîþ. Çâ³äòè â³í âèë³ç ãåòü ñèí³é. Ïñè, ùî ÷åêàëè íà íüîãî ï³ä äâåðèìà äîìó, íàâ³òü íå âï³çíàëè éîãî, ³ ïîôàðáîâàíèé øàêàë ñïîê³éíî ïîá³ã äî ð³äíîãî ë³ñó. Çàáà÷èâøè äèâîâèæíîãî çâ³ðà ³ç ñèíüîþ, ÿê ó ñàìîãî áîãà سâè, øèºþ, ë³ñîâ³ ìåøêàíö³ — ëåâè, òèãðè, ïàíòåðè, âîâêè òà é óñ³ ðåøòà — ³ç æàõîì êèíóëèñÿ ò³êàòè.

— Õòî çíàº, ÷îãî ñïîä³âàòèñÿ â³ä öüîãî ÷óäîâèñüêà? — ïðèêàçóâàëè âîíè. — Êðàùå ñõîâàòèñü îä íüîãî ïîäàë³.

— ×îìó âè âñ³ âò³êàºòå? — çóïèíÿâ ¿õ ×àíäàðàâà. — Âàì íåìຠ÷îãî áîÿòèñü! Ìåíå ñüîãîäí³ ñòâîðèâ ñàì Áðàõìàí. «Â³äíèí³, ïîìàçàíèé ìíîþ íà öàðñòâî, — ñêàçàâ â³í, — òè áóäåø âîëîäàðåì íàä óñ³ìà çâ³ðàìè».

— Ïðàâ íàìè, î öàðþ! — âèçíàëè éîãî ë³ñîâ³ ìåøêàíö³. Íîâîñïå÷åíèé «öàð» ïîäàðóâàâ ëåâîâ³ ïîñàäó ãîëîâíîãî ðàäíèêà, òèãðà çðîáèâ êåðóþ÷èì ïàëàöîì, ïàíòåð³ äîâ³ðèâ îõîðîíó öàðñüêî¿ ñêàðáíèö³, à âîâêà ïðèçíà÷èâ ïàëàöîâèì ñòîðîæåì. dz ñâîºþ ð³äíåþ, øàêàëàìè, â³í íàâ³òü íå çàõîò³â ãîâîðèòè: íàêàçàâ âèãíàòè ãåòü óñ³õ äî îäíîãî. Ç òîãî ÷àñó âñ³ õèæàêè ïðèíîñèëè çäîáè÷ øàêàëîâ³, à âæå â³í — ñâîºþ öàðñüêîþ âëàäîþ — ðîçïîä³ëÿâ ¿¿ ì³æ ñâî¿ìè ï³ääàíèìè. ßêîñü, ñèäÿ÷è íà ðàä³, â³í ïî÷óâ äåñü äàëåêî òóæëèâå âèòòÿ øàêàë³â. ² òóò îä âåëèêî¿ ðàäîñò³ ç éîãî î÷åé ïîëèëèñÿ ñëüîçè, â³í ñõîïèâñÿ ³ ãîëîñíî çàâèâ ó â³äïîâ³äü. Çâ³ð³ îäðàçó çáàãíóëè, õòî ïåðåä íèìè.

— ßê æå îáäóðèâ íàñ öåé ïðîéäèñâ³ò?! — ó ãí³â³ âèãóêóâàëè âîíè.

— Öå æ óñüîãî-íà-âñüîãî æàëþã³äíèé øàêàë! Çà îáìàí — ðîç³ðâàòè íåã³äíèêà! Íåâ³äîìèé àâòîð. Øàêàë íàìàãàâñÿ áóëî âòåêòè, àëå éîãî ²ëþñòðàö³ÿ äî «Ïàí÷àòàíòðè». Ôðàãìåíò. íàçäîãíàëè é ðîçäåðëè íà äð³áí³ øìàòêè. (Ïåðåêàç Îëüãè Áîíäàðóê)

Áë. 1200 ð. ÍÀÐÎÄÍÀ ÊÀÇÊÀ

37

Ðîáîòà ç òåêñòîì 1. ßê³ ðèñè ëþäñüêèõ õàðàêòåð³â ðîçêðèâàþòüñÿ â êàçö³ çà äîïîìîãîþ àëåãîð³¿?

2. ×îìó çâ³ð³ ïîâ³ðèëè ³ ÷îìó ïîêàðàëè øàêàëà?

3. ×è ò³ëüêè øàêàë âèñì³þºòüñÿ ó òâîð³? Äîâåä³òü ñâî¿ ì³ðêóâàííÿ.

4. Âèçíà÷òå ãîëîâíó äóìêó òâîðó.

5. Ïîä³ë³òü êàçêó íà ÷àñòèíè, äàéòå íàçâó öèì ÷àñòèíàì.

6. Âèñëîâ³òü âëàñíå ñòàâëåííÿ äî ×àíäàðàâè.

7. Âèçíà÷òå ð³çíîâèä êàçêè «Ôàðáîâàíèé øàêàë». Íàçâ³òü ¿¿ îñíîâí³ îçíàêè. Ïîð³âíÿéòå ³íä³éñüêó íàðîäíó êàçêó «Ôàðáîâàíèé øàêàë» ³ êàçêó ². Ôðàíêà «Ôàðáîâàíèé Ëèñ». Òâîð÷å çàâäàííÿ 1. Ó ÿêèõ æèòòºâèõ âèïàäêàõ ìè âæèâàºìî âèñë³â ôàðáîâàíèé øàêàë?

2. ×è òðàïëÿâñÿ ó âàøîìó æèòò³ ïîä³áíèé åï³çîä? Ðîçêàæ³òü ïðî íüîãî.

Çá³ðêà ². Ôðàíêà «Êîëè ùå çâ³ð³ ãîâîðèëè» (1903) íàïèñàíà ï³ä áåçïîñåðåäí³ì âïëèâîì «Ïàí÷àòàíòðè». Ìèòåöü íàçèâàâ öþ äàâíþ ³íä³éñüêó ïàì’ÿòêó îäí³ºþ ç³ «ñêàðá³âåíü ñòàðèõ òðàäèö³é». ³í óâàæàâ, ùî ç’ÿñóâàííÿ ÷àñó ñòâîðåííÿ «Ïàí÷àòàíòðè» óñêëàäíþºòüñÿ òèì, ùî «îðèã³íàë òâîðó äàâíî âòðàòèâñÿ, à äî íàñ ä³éøëè ò³ëüêè ï³çí³ é äóæå çì³íåí³ éîãî ðåäàêö³¿, òàê ùî îðèã³íàë ïðèõîäèòüñÿ â³äòâîðþâàòè çà äàâí³ìè ïåðåêëàäàìè ïåðñüêèìè, àðàáñüêèìè, ìîíãîëüñüêèìè ³ ò. ä.».

Ö³êàâî çíàòè «Ïàí÷àòàíòðà» ñòຠâ³äîìîþ â ªâðîï³ ç XVIII ñò. ó çâ’ÿçêó ç ïîøèðåííÿì ³íòåðåñó äî ²í䳿 òà êðà¿í Ñõîäó. Áàãàòî ºâðîïåéñüêèõ ïèñüìåííèê³â âèêîðèñòîâóâàëè ó ñâî¿õ òâîðàõ êàçêîâ³ ñþæåòè é îáðàçè ö³º¿ äàâíüî³íä³éñüêî¿ ïàì’ÿòêè. ³äëóííÿ «Ïàí÷àòàíòðè» ìîæíà ïðîñòåæèòè ó òâîð³ «Ðàéíåêå-ëèñ» É. Â. ¥åòå, áàéêàõ Æ. äå Ëàôîíòåíà, ². Êðèëîâà òà ³í.

38

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

Ïåðåâ³ðòå ñåáå 1.

2.

3.

4.

5.

6.

Ùî òàêå «Ïàí÷àòàíòðà»? ×îìó êíèãà òàê íàçèâàºòüñÿ? Ç ÿêèõ ÷àñòèí ñêëàäàºòüñÿ? Ðîçêðèéòå ïîâ÷àëüíó ìåòó «Ïàí÷àòàíòðè». Âèçíà÷òå àëåãîð³þ â êàçö³ «Ôàðáîâàíèé øàêàë». Ðîçêðèéòå çíà÷åííÿ íàçâè òâîðó: ïðÿìå é ïåðåíîñíå. ßê³ âàäè çàñóäæóþòüñÿ ó òâîð³?

ßÏÎÍÑÜÊÀ ÍÀÐÎÄÍÀ ÊÀÇÊÀ Ìóäð³ñòü, çäîðîâ’ÿ, õîðîáð³ñòü, çíàííÿ, âåñåëîù³ — ö³ ëþäñüê³ ÷åñíîòè é äîñ³ æèâóòü íà çåìë³. Àëå íàáóòè ¿õ ìîæå ëèøå òîé, õòî íå òóðáóºòüñÿ ïðî ñåáå, à äóìຠò³ëüêè ïðî ùàñòÿ é äîáðîáóò ñâîãî íàðîäó. ßïîíñüêà ìóäð³ñòü

ßïîí³ÿ — îäíà ç âèñîêîðîçâèíåíèõ êðà¿í ñâ³òó. Âîíà ðîçòàøîâàíà íà îñòðîâàõ (ìàéæå 7000), ùî îãèíàþòü ñõ³äíó ÷àñòèíó À糿, íà ÿêèõ ïðîæèâຠ130 ìëí íàñåëåííÿ. Ïðè íàäçâè÷àéíîìó ð³âí³ ðîçâèòêó òåõí³÷íîãî ïðîãðåñó ìåøêàíö³ ö³º¿ êðà¿íè ëþáëÿòü ³ øàíóþòü äàâí³ òðàäèö³¿. Çäàòíîñò³ ÿïîíö³â çáåð³ãàòè íàö³îíàëüíó êóëüòóðó â ïðîöåñ³ øâèäêîãî ïîñòóïó öèâ³ë³çàö³¿ ìîæíà ò³ëüêè ïîâ÷èòèñÿ. Õî÷à ïî¿çäè â ßïîí³¿ ðóõàþòüñÿ ç³ øâèäê³ñòþ 300 êì íà ãîäèíó, àâ³àëàéíåðè äîëàþòü â³äñòàíü äî áóäü-ÿêî¿ êðà¿íè çà ê³ëüêà ãîäèí, à äî ²íòåðíåòó ìîæíà ï³äêëþ÷èòèñÿ íà âóëèö³, çâè÷à¿ ÿïîíö³â ñòîë³òòÿìè çàëèøàþòüñÿ íåçì³ííèìè. Ìîæëèâî, ñàìå â öüîìó ïîëÿãຠñåêðåò ÿïîíñüêîãî íàö³îíàëüíîãî äèâà — áóòè â³ðíèì òðàäèö³ÿì ñâîãî íàðîäó, ñëóãóâàòè ¿õ óòâåðäæåííþ é çáåðåæåííþ â ñó÷àñíîìó ñâ³ò³. Íàéêîøòîâí³øèì ñêàðáîì ßïîí³¿, ïîâ’ÿçàíèì ³ç äàâí³ìè òðàäèö³ÿìè, º ôîëüêëîð, ó ÿêîìó çíàéøëî â³äîáðàæåííÿ ïîåòè÷íå áà÷åííÿ ñâ³òó, çäàâíà ïðèòàìàííå ÿïîíöÿì. Ïðåäìåòîì îñîáëèâîãî ïîêëîí³ííÿ é ïîøòîâõîì äî òâîð÷îñò³ äëÿ íèõ çàæäè áóëà ïðèðîäà — óò³ëåííÿ ïðîñòîòè òà äîñêîíàëîñò³, ïîñò³éíîãî îíîâëåííÿ é â³÷íîñò³ áóòòÿ. Ëþáîâ äî ïðèðîäè — ãîëîâíà ðèñà ÿïîíö³â ³ âàæëèâà ñêëàäîâà ¿õíüî¿ íàö³îíàëüíî¿ òðàäèö³¿. ͳäå ó ñâ³ò³ êâ³òè íå êîðèñòóþòüñÿ òàêîþ ëþáîâ’þ é ïîâàãîþ. Íàéâàæëèâ³øèìè ñâÿòàìè â ßïîí³¿ ââàæàþòüñÿ ò³, ùî ïîâ’ÿçàí³ ç ïðèðîäíèìè öèêëàìè: ñïîãëÿäàííÿ ÍÀÐÎÄÍÀ ÊÀÇÊÀ

39

âèøíåâîãî öâ³òó (ñàêóðè1), ìèëóâàííÿ õðèçàíòåìàìè, ñâÿòî ÷åðâîíîãî êëåíîâîãî ëèñòÿ. Íà ñò³íàõ ÿïîíö³ â³øàþòü êàêåìîíî — äîâã³ ñìóãè ïàïåðó, íà ÿêèõ íàìàëüîâàí³ ÿâèùà ïðèðîäè. Óëþáëåíîþ òåìîþ äëÿ ñòâîðåííÿ êàðòèí, à òàêîæ äëÿ ðîçïèñó òðàäèö³éíîãî ÿïîíñüêîãî âáðàííÿ (ê³ìîíî) º ïðèðîäíèé ñâ³ò — êâ³òè ñàêóðè (ñëèâè, ï³îí³â, ïåðñèêà, õðèçàíòåì òà ³í.), êëåíîâå ëèñòÿ, æóðàâë³, ãîðà Ôóäç³ÿìà ÿê ñèìâîë ßïîí³¿ òîùî. Óñ³ì â³äîìà ïðèñòðàñòü ÿïîíö³â äî ñòâîðåííÿ êîìïîçèö³é ³ç êâ³ò³â — ³êåáàíà. Íàâ³òü ñòðàâè âîíè ïðèêðàøàþòü êâ³òàìè, ùî ï³äêðåñëþº çâ’ÿçîê ëþäèíè é ïðèðîäè. Îäíàê ÿïîíö³ ëþáëÿòü íå ò³ëüêè ãàðí³ êâ³òè, Àíäî Õ³ðîñ³ãå. à òàêîæ ÿù³ðîê, êîìàõ, æàá, ÿê³ äëÿ ºâðîïåé²ðèñè â Õîð³ê³ð³. ö³â º ìîòîðîøíèìè. Ó ÿïîíñüê³é êóëüòóð³ âñå 1856–1858 ðð. æèâå — ºäèíèé ñâ³ò. Ïðèðîäà, ÿêà òàê áàãàòî îçíà÷ຠäëÿ ßïîí³¿ (îñê³ëüêè öå îñòð³âíà êðà¿íà, çàëåæíà â³ä óñ³ëÿêèõ ïðèðîäíèõ ïðîöåñ³â), — îðãàí³÷íà ÷àñòèíà ñâ³òîñïðèéíÿòòÿ ÿïîíö³â ³ç äàâí³õ-äàâåí. Òîìó â êàçêîâèõ òâîðàõ ïîõîäæåííÿ ãåðî¿â òà ¿õí³ ïðèãîäè íåð³äêî ïîâ’ÿçàí³ ç ïðèðîäíèìè ÿâèùàìè. Ó êàçö³ «Ìîìîòàðî, àáî Õëîï÷èê-Ïåðñèê» ÷óäåñíå íàðîäæåííÿ ãåðîÿ ïîâ’ÿçàíå ç ïëîäîì ïåðñèêà, ÿêèé ïëèâ ð³÷êîþ. ² ïåðñèê, ³ âîäà — öå ïðîÿâè â³÷íî¿ ïðèðîäè, ÿêà çäàòíà ïîñò³éíî îíîâëþâàòèñÿ é äàâàòè ñèëó ëþäÿì. Ìîìîòàðî íàä³ëåíèé íåàáèÿêîþ ñèëîþ ñàìå â³ä ïðèðîäè. Ïðèðîäà äîïîìàãຠéîìó ñòàâàòè äóæ÷èì ³ âèùèì: «Ç’¿ñòü îäíó ÷àøêó ðèñó — ñòຠâèùèì, ç’¿ñòü äðóãó — ñòຠùå âèùèì». Ðèñ — òåæ äàð ïðèðîäè, ÿêèé òàê ëþáëÿòü ÿïîíö³. Öå íàéá³ëüø òðàäèö³éíà ñòðàâà ßïîí³¿, ðèñ ¿äÿòü çàì³ñòü õë³áà, äî íüîãî îñîáëèâî øàíîáëèâå ñòàâëåííÿ, à êóëüòóðà âæèâàííÿ ðèñó íàéäàâí³øà â ÿïîíö³â ³ êèòàéö³â. Ðèñ äຠñèëó é êàçêîâîìó ãåðîºâ³, êîòðèé âèðóøຠâ äàëåêó ïóòü — ï³äêîðÿòè Îñòð³â ×óäîâèñüê. Íå âèïàäêîâî éäåòüñÿ ïðî Îñòð³â, àäæå ³ ñàìà ßïîí³ÿ ðîçòàøîâàíà íà îñòðîâàõ, òîìó øëÿõ Ìîìîòàðî îáóìîâëåíèé ãåîãðàô³÷íèì ïîëîæåííÿì êðà¿íè. Òðàäèö³éíèì ñþæåòîì ÷àð³âíèõ êàçîê óñ³õ íàðîä³â ñâ³òó º áèòâà ãåðîÿ ç ÷óäîâèñüêàìè. Ìîìîòàðî òàêîæ ñì³ëèâî âñòóïຠâ áèòâó ç íèìè. Éîìó äîïîìàãàþòü â³ðí³ òîâàðèø³ — çâ³ð³ (ïåñ ³ ìàâïà) ³ ïòàõ (ôàçàí), òîáòî ñàìà ïðèðîäà.

1

40

Ñàêóðà — íàçâà âèøí³ â ßïîí³¿.

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

ì. Òîê³î (ßïîí³ÿ). Ñó÷àñíå ôîòî

Äîäîìó ãåðîé ïîâåðòàºòüñÿ ïåðåìîæöåì. Ó ÿïîíñüê³é êóëüòóð³ ä³ì ìຠîñîáëèâå çíà÷åííÿ é êîðèñòóºòüñÿ âåëèêîþ ïîøàíîþ. Ó ä³ì íå ìîæíà çàõîäèòè ç ïîãàíèìè äóìêàìè, à òèì á³ëüøå ç ïîãàíèìè â÷èíêàìè. Ñþäè ç ã³äí³ñòþ ïîâåðòàºòüñÿ ãåðîé ç³ ñâî¿õ ìàíäð³â. ³í ïåðåì³ã çëî, ³ çà öå íèì ïèøàþòüñÿ áàòüêè. «Íàø Ìîìîòàðî íàéñì³ëèâ³øèé ó ßïîí³¿! — ðàä³þòü âîíè. — ³í íå îñîðîìèâ ÷åñòü ñâîãî äîìó ³ ñâîãî ðîäó». Îñê³ëüêè ßïîí³ÿ ðîçòàøîâàíà íà îñòðîâàõ, ì³æ ÿêèìè â äàâíèíó íåð³äêî âèíèêàëè ïðîòèñòîÿííÿ, òî÷èëèñÿ â³éíè é ïîì³æ ð³çíèìè ì³ñòàìè, ð³çíèìè ïðàâèòåëÿìè, — óñå öå çíàéøëî â³äîáðàæåííÿ â ÿïîíñüêèõ íàðîäíèõ êàçêàõ, äå ãåðî¿ íàä³ëÿëèñÿ îñîáëèâîþ ñèëîþ é ìóæí³ñòþ ³ íà íèõ ïîñò³éíî î÷³êóâàëè íåáåçïå÷í³ âèïðîáóâàííÿ. Ãåðî¿ â³ääàíî ñëóæèëè òèì, õòî áðàâ ¿õ íà ñëóæáó, à ñëóæáà áóëà ¿õíüî¿ ïðàöåþ. ³ä ïîíÿòòÿ ñëóæáà óòâîðèëîñÿ ÿïîíñüêå ñëîâî ñàìóðàé — òîáòî ëþäèíà, ÿêà ñëóæèòü, — âî¿í ó äàâí³é ßïîí³¿. ³í ñì³ëèâî âñòóïàâ ó áîðîòüáó ç âîðîãàìè ñâîãî ãîñïîäàðÿ, à òàêîæ âîðîãàìè éîãî äîìó, çàõèùàâ ìå÷åì (à ìå÷ — ñèìâîë âî¿íñüêî¿ ñèëè, ÷åñò³, ã³äíîñò³, à òàêîæ ñèìâîë áîãà ÷è íàâ³òü ñàì áîã) òèõ, êîìó ïðèñÿãàâñÿ íà â³ðí³ñòü. ßêèìè á âèñîêèìè íå áóëè áóä³âë³ â ñó÷àñí³é ßïîí³¿, ÿïîíö³ íàìàãàþòüñÿ ñêð³çü îáåð³ãàòè ïðèðîäó, ö³íóþòü ¿¿ íåïîâòîðíó êðàñó. Êàì³íü, ùî ñòîë³òòÿìè ïðîëåæàâ á³ëÿ îçåðà é óêðèâñÿ ìîõîì, âèêëèêຠâ ÿïîíö³â ðîçäóìè ïðî çâ’ÿçîê ìèíóëîãî é ñó÷àñíîãî. Äåðåâî, ùî çàöâ³òຠùîâåñíè, äຠïëîäè, à ïîò³ì çàñèíຠâçèìêó, ùîá çíîâó ïðîêèíóòèñÿ íîâî¿ ïîðè, íàâ³þº äóìêè ïðî â³÷íèé êðóãîîá³ã. Íàâ³òü çâè÷àéíà

Öâ³ò³ííÿ ïåðñèê³â ó ßïîí³¿ ÍÀÐÎÄÍÀ ÊÀÇÊÀ

41

ã³ëî÷êà ñîñíè àáî ïîëüîâà êâ³òêà ìîæóòü áóòè äëÿ ÿïîíö³â ïðèâàáëèâèìè. Íåð³äêî â ïîìåøêàííÿõ ÿïîíö³â ó âàç³ ñòî¿òü ÿêàñü íåâåëè÷êà ðîñëèíà, ÿêîþ âîíè ìèëóþòüñÿ. Á³ëÿ áóäèíê³â, ùî òàê áëèçüêî ðîçòàøîâàí³ â ßïîí³¿, çàâæäè çíàéäåòüñÿ ì³ñöå äëÿ íåâåëè÷êîãî ãîðùèêà ç êâ³òêîþ. Ïîáëèçó áóäèíêó ³ìïåðàòîðà â öåíòð³ ñó÷àñíîãî Òîê³î, äå ðîçòàøîâàí³ âåëè÷åçí³ îô³ñí³ öåíòðè, âèðèòî êàíàë, äå ïëàâàþòü êà÷êè é ëåáåä³.

ÌÎÌÎÒÀÐÎ, ÀÁÎ ÕËÎÏ×ÈÊ-ÏÅÐÑÈÊ Äàâíî êîëèñü æèëè ñîá³ ä³ä ³ áàáà. Îò îäíîãî äíÿ ä³ä ³ êàæå: — ×óºø, ñòàðà? ß á òàê õîò³â, ùîá ó íàñ áóëè ä³òè!

— Àâæåæ, ñòàðèé, öå áóëà á íåâèìîâíà ðàä³ñòü! — â³äïîâ³äຠáàáà. dzòõíóëè âîíè é óçÿëèñÿ äî ðîáîòè: ä³ä ï³øîâ çáèðàòè õìèç ó ãîðè, à áàáà — ïðàòè á³ëèçíó â ð³÷ö³. Ïåðå âîíà á³ëèçíó, ïåðå, êîëè äèâèòüñÿ — çëåãêà ïîãîéäóþ÷èñü, ïëèâå ð³÷êîþ âåëèêèé-âåëèêèé ïåðñèê. «Ìàáóòü, äóæå ñìà÷íèé!» — ïîäóìàëà áàáà ³, âèëîâèâøè ïåðñèê ³ç âîäè, ïîíåñëà éîãî äîäîìó. Ïðèéøîâ ä³ä óâå÷åð³ ç õìèçîì.

— Ãàðíèé ïåðñèê, ÷óäîâèé!

— Òî, ìîæå, ïîêóøòóºìî? — çàïèòàëà áàáà ³ âçÿëàñÿ ð³çàòè ïåðñèê íîæåì. Òà ðàïòîì ñòàëîñÿ ÷óäî — ùîéíî òîðêíóëàñÿ âîíà ïåðñèêà, ÿê ùîñü çàêðè÷àëî: «Îé, áîëèòü!» — ³ ç ïåðñèêà âèñòðèáíóâ îïåöüêóâàòèé1 õëîï÷èê.

— Îòî íåñïîä³âàíêà! — âèãóêíóâ ä³ä.

— Öå, ïåâíî, áîãè íàì éîãî ïîñëàëè! — çðàä³ëà áàáà. Ä³ä ³ áàáà íàçâàëè õëîï÷èêà Ìîìîòàðî, òîáòî Õëîï÷èê-Ïåðñèê. Ìîìîòàðî ð³ñ ÿê íà äð³æäæàõ: ç’¿ñòü îäíó ²ëþñòðàö³ÿ äî êàçêè ÷àøêó ðèñó — ñòຠâèùèì, ç’¿ñòü äðóãó — «Ìîìîòàðî, àáî ñòຠùå âèùèì. Ñêîðî â³í ïåðåòâîðèâñÿ íà ïðåÕëîï÷èê-Ïåðñèê». ãàðíîãî þíàêà. Âèäàâíèöòâî «Õîñåçàâà» (ßïîí³ÿ). Îäíîãî äíÿ âïàâ Ìîìîòàðî íà êîë³íà ïåðåä 1886 ð. ä³äîì ³ áàáîþ òà é êàæå: 1

42

Îïåöüêóâàòèé — íåâèñîêèé, íåçãðàáíèé íà âèãëÿä, íåäîëàäíèé.

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

— ß âèðóøàþ ï³äêîðÿòè Îñòð³â ×óäîâèñüê. Ñïå÷³òü ìåí³, áóäü ëàñêà, íàéá³ëüøèõ ó ßïîí³¿ ïðîñÿíèõ êîðæ³â1.

— Íó ùî æ, ùàñëèâî¿ òîá³ äîðîãè! Ò³ëüêè ïèëüíóéñÿ! Áàáà ñïåêëà õëîïöåâ³ íàéá³ëüøèõ ó ßïîí³¿ ñìà÷íèõ êîðæ³â, à ä³ä ïîäàðóâàâ éîìó õóñòèíó — çàâ’ÿçóâàòè ãîëîâó, ùîá ï³ò íå ñò³êàâ íà ÷îëî, øàðîâàðè ³ ìå÷. Íà îêîëèö³ ñåëà Ìîìîòàðî çóïèíèâ ñîáàêà é çàïèòàâ: — Ìîìîòàðî, êóäè öå òè âèðÿäèâñÿ?

— ϳäêîðÿòè Îñòð³â ×óäîâèñüê. Î. Ìèõàéëîâà-Ðîä³íà.

— Òîä³ ³ ÿ ï³äó ç òîáîþ. Ò³ëüêè äàé ìåí³ ²ëþñòðàö³ÿ äî êàçêè «Ìîìîòàðî, àáî Õëîïíàéá³ëüøîãî â ßïîí³¿ êîðæà. ÷èê-Ïåðñèê» — Ãàðàçä, áóäü ìî¿ì ñëóãîþ, — ñêàçàâ Ìîìîòàðî, âèéíÿâ ³ç òîðáè ïðîñÿíîãî êîðæà ³ äàâ ñîáàö³. Òåïåð âîíè éøëè âäâîõ. Ó ïåðåäã³ð’¿ çóñòð³âñÿ ¿ì ôàçàí.

— Ìîìîòàðî, äàé ³ ìåí³ ïðîñÿíîãî êîðæà, — ïîïðîñèâ â³í.

— Ãàðàçä, áåðè êîðæà é áóäü ìî¿ì ñëóãîþ! Êîëè Ìîìîòàðî ç äâîìà ñëóãàìè îïèíèâñÿ äàëåêî â ãîðàõ, òðàïèëàñÿ ¿ì ïî äîðîç³ ìàâïà.

— Ìîìîòàðî, ³ ÿ õî÷ó ñòàòè òâî¿ì ñëóãîþ!

— Ãàðàçä, îñü òîá³ êîðæ! Íàðåøò³ äîáóëèñÿ âîíè â÷îòèðüîõ äî Îñòðîâà ×óäîâèñüê. Ïåðåä âåëèêîþ ÷îðíîþ áðàìîþ ñòîÿâ âàðòîâèé — ÷åðâîíîøê³ðå ÷óäîâèñüêî. Ôàçàí çëåò³â ó ïîâ³òðÿ ³ âèäçüîáàâ éîìó îêî. À òèì ÷àñîì ìàâïà ïåðåñòðèáíóëà ÷åðåç áðàìó é â³äñóíóëà çàñóâ.

— ß — íàéñì³ëèâ³øèé ó ßïîí³¿ Ìîìîòàðî! ×óäîâèñüêà, ïðèãîòóéòåñÿ äî áîþ! — ï³äíÿâøè ìå÷, çàêðè÷àâ Ìîìîòàðî ³ âá³ã ó äâ³ð.

— Ðÿòóéòå! — çàâåðåùàâ âàðòîâèé ³, çàòóëÿþ÷è îêî ëàïîþ, ïîá³ã äî ñâî¿õ.

— Ùî öå çà Ìîìîòàðî?! Àíó çàáèðàéñÿ ãåòü! — çàêðè÷àëè ÷óäîâèñüêà, âèñòðîìèâøè âïåðåä çàë³çí³ ñïèñè. Òà ôàçàí êèíóâñÿ äçüîáàòè ¿ì î÷³ ñâî¿ì äîâãèì äçüîáîì, ìàâïà — äðÿïàòè îáëè÷÷ÿ ê³ãòÿìè, à ñîáàêà — êóñàòè çà íîãè.

1 Ïðîñÿíèé

êîðæ — òóò: òðàäèö³éíà ñòðàâà (öóêåðêà — ê³á³-äàí´î) â ïðîâ³íö³¿ ʳ᳠(ëåãåíäàðí³é áàòüê³âùèí³ Ìîìîòàðî, íèí³ ïðåôåêòóðà Îêàÿìà), ¿¿ âèãîòîâëÿþòü ³ç áîðîøíà ïðîñà òà îñîáëèâîãî ðèñó. ÍÀÐÎÄÍÀ ÊÀÇÊÀ

43

— Îé, áîëèòü! Ðÿòóéòå! — âîëàëè ïåðåìîæåí³ ÷óäîâèñüêà, ¿õí³é âîæàê óïàâ íàâêîë³øêè ïåðåä Ìîìîòàðî é çàáëàãàâ: — Ïðîøó òåáå, íå âêîðî÷óé íàì æèòòÿ! ³äíèí³ ìè ïåðåñòàíåìî ÷èíèòè ëþäÿì çëî, à çà öå â³ääàìî òîá³ âñ³ ñêàðáè.

— Ãàðàçä, íåõàé áóäå ïî-òâîºìó, — ïîãîäèâñÿ Ìîìîòàðî. Î. Ìèõàéëîâà-Ðîä³íà. ×óäîâèñüêà íàâàíòàæèëè â³çîê ñêàð²ëþñòðàö³ÿ äî êàçêè «Ìîìîòàðî, áàìè, ³ òðîº ñëóã Ìîìîòàðî ïðèòÿãëè éîãî àáî Õëîï÷èê-Ïåðñèê» â ñåëî.

— À òàêè íàø Ìîìîòàðî íàéñì³ëèâ³øèé ó ßïîí³¿! — ðàä³ëè ä³ä ³ áàáà, ïëåñêàþ÷è â äîëîí³. (Ïåðåêëàä ²âàíà Äçþáà) Êîìåíòàð³ Õî÷à â êàçö³ «Ìîìîòàðî, àáî Õëîï÷èê-Ïåðñèê» ä³þòü òâàðèíè, òóò íåìຠòðàäèö³éíîãî ïðèéîìó àëåãîð³¿, õàðàêòåðíîãî äëÿ ³íøèõ êàçîê ïðî òâàðèí. Ïåñ, ìàâïà ³ ôàçàí íå âò³ëþþòü í³ÿê³ ³íø³ ïîíÿòòÿ, í³æ òå, ùî âîíè º ïðåäñòàâíèêàìè ïðèðîäíîãî ñâ³òó, à ïðèðîäà òà ëþäèíà â ÿïîíñüê³é êóëüòóð³ — ºäèíå ö³ëå. Ìîìîòàðî ïðåêðàñíî ðîçó쳺 ìîâó çâ³ð³â ³ ïòàõ³â, âîíè ä³þòü ñï³ëüíî, ó çëàãîä³, òîìó é ïåðåìàãàþòü ñòðàøíèõ ÷óäîâèñüê. ßêùî Ìîìîòàðî òà éîãî äðóç³-òâàðèíè ïðåäñòàâëÿþòü ïðèðîäó, òî ÷óäîâèñüêà âò³ëþþòü âîðîæ³ ñèëè ëþäñüêîãî ñâ³òó. ßê ³ â ³íøèõ ÷àð³âíèõ êàçêàõ, ãåðîé âèíàãîðîäæóºòüñÿ çà ñâîþ ñì³ëèâ³ñòü, à ùå çà ñâîþ ºäí³ñòü ³ç ïðèðîäíèì ñâ³òîì ð³çíèìè ñêàðáàìè, ÿê³ éîìó äîïîìàãàþòü ïðèâåçòè äîäîìó â³ðí³ òîâàðèø³ — ïåñ, ìàâïà ³ ôàçàí. Ðîáîòà ç òåêñòîì 1. Ïîä³ë³òü òåêñò íà ÷àñòèíè, íàçâ³òü êîæíó ç íèõ.

2. Ïåðåêàæ³òü òåêñò êàçêè ïî ÷àñòèíàõ ³ ïîâí³ñòþ.

3. ßê çì³íþºòüñÿ Ìîìîòàðî â³ä ñâîãî íàðîäæåííÿ â ïðîöåñ³ çðîñòàííÿ? Ùî äîïîìàãຠéîìó â ö³é çì³í³?

4. ßêèé ïîäâèã çä³éñíèâ ãåðîé?

5. Ó ÷îìó ïîëÿãຠñåêðåò éîãî ñèëè?

6. Ðîçêðèéòå ñòîñóíêè ëþäèíè é ïðèðîäè â êàçö³ «Ìîìîòàðî, àáî Õëîï÷èê-Ïåðñèê».

7. Ïîÿñí³òü íàçâó êàçêè. ßê íàçâà ïîâ’ÿçàíà ç òðàäèö³ÿìè ÿïîíö³â? Ðîçäèâ³òüñÿ óâàæíî ³ëþñòðàö³¿ Î. Ìèõàéëîâî¿-Ðîä³íî¿ äî êàçêè «Ìîìîòàðî, àáî Õëîï÷èê-Ïåðñèê». ßê³ åï³çîäè êàçêè íà íèõ â³äîáðàæåí³?

44

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

Ïðèãàäàéòå óêðà¿íñüê³ êàçêè, ó ÿêèõ ãåðîé çóñòð³÷ຠð³çíèõ çâ³ð³â ³ ïòàõ³â, ùî äîïîìàãàþòü éîìó. Ïîð³âíÿéòå îäíó ç íèõ ç ÿïîíñüêîþ êàçêîþ «Ìîìîòàðî, àáî Õëîï÷èê-Ïåðñèê». Òâîð÷å çàâäàííÿ Äîâåä³òü, ùî êàçêà «Ìîìîòàðî, àáî Õëîï÷èê-Ïåðñèê» â³äîáðàæຠíàö³îíàëüí³ îñîáëèâîñò³ ÿïîíñüêî¿ êóëüòóðè. Çíàéä³òü çàñîáè ñòâîðåííÿ íàö³îíàëüíîãî êîëîðèòó. Çàïîâí³òü òàáëèöþ. Çàñîáè ñòâîðåííÿ íàö³îíàëüíîãî êîëîðèòó â êàçö³ «Ìîìîòàðî, àáî Õëîï÷èê-Ïåðñèê»

Ïðèêëàäè ç òåêñòó

³äîáðàæåííÿ ãåîãðàô³÷íîãî ïîëîæåííÿ êðà¿íè ³äîáðàæåííÿ óÿâëåíü ÿïîíö³â ïðî äàâí³é çâ’ÿçîê ëþäèíè ³ ïðèðîäè Íàçâè ïðåäìåò³â óæèòêó ²ìåíà ïåðñîíàæ³â Ìîâà

²ÑÑÓÌÁÎѲ, ÀÁÎ ÕËÎÏ×ÈÊ-̲ÇÈÍ×ÈÊ Ó íàðîäí³é êàçö³ «²ññóìáîñ³, àáî Õëîï÷èê-̳çèí÷èê» çíàõîäèìî â³äëóííÿ òèõ äàëåêèõ ÷àñ³â, êîëè â ßïîí³¿ â³äáóâàëèñÿ â³éíè, à òàêîæ óÿâëåííÿ äàâí³õ ÿïîíö³â ïðî ñëóæáó é ëþäèíó, ÿêà ÷åñíî ñëóæèòü. ²ññóìáîñ³ — ÿñêðàâå âò³ëåííÿ ÿïîíñüêîãî íàö³îíàëüíîãî õàðàêòåðó, äî òîãî æ õàðàêòåðó ãåðî¿÷íîãî é ÷åñíîãî ó âèêîíàíí³ ñâîãî îáîâ’ÿçêó. Éîãî ÷àð³âíå ïîõîäæåííÿ (íàðîäæåííÿ â îäí³º¿ áåçä³òíî¿ ïàðè) ³ ìàëåíüêèé çð³ñò (ìàëèé, ÿê ì³çèíåöü) ò³ëüêè óâèðàçíþþòü òó âåëè÷åçíó ñì³ëèâ³ñòü, ÿêîþ â³í íàä³ëåíèé. ²ññóìáîñ³ ïîïðîñèâ áàòüê³â â³äïóñòèòè éîãî â ñòîëèöþ øóêàòè êðàùî¿ äîë³. Íå çàáóâ óçÿòè ³ç ñîáîþ ³ ìå÷, çðîáëåíèé ç ãîëêè. Ó ñòîëèö³ â³í çíàéøîâ õîðîøó ñëóæáó ó âåëüìîæ³1. ² âåëüìîæà, ³ éîãî ðîäèíà îö³íèëè íàéêðàù³ ÿêîñò³ ãåðîÿ — ïðàöüîâèò³ñòü, æâàâ³ñòü, êì³òëèâ³ñòü. Ó ö³é êàçö³ ìè çíàõîäèìî ³äåþ óòâåðäæåííÿ ëþäèíè ç íàðîäó ó âèùèõ êîëàõ ñóñï³ëüñòâà (ó ñòîëèö³, ñåðåä âåëüìîæ) ñâî¿ì ðîçóìîì, ïðàöåþ, çäàòí³ñòþ ÷åñíî ñëóæèòè. Êîëè íà äîíüêó âåëüìîæ³ íàïàëè ÷óäîâèñüêà, ²ññóìáîñ³ íå çëÿêàâñÿ ³ ñâî¿ì ìå÷åì-ãîëêîþ ïîäîëàâ ¿õ. ×àð³âíèé 1

Âåëüìîæà — ëþäèíà, êîòðà çàéìຠâèñîêó ïîñàäó â ñóñï³ëüñòâ³. ÍÀÐÎÄÍÀ ÊÀÇÊÀ

45

ïðåäìåò — ìîëîòîê, ùî çàëèøèâñÿ ï³ñëÿ ÷óäîâèñüê, êîòðèõ ïðîãíàâ ²ññóìáîñ³, äîïîì³ã éîìó ñòàòè çâè÷àéíîãî ëþäñüêîãî çðîñòó é îäðóæèòèñÿ ç äîíüêîþ âåëüìîæ³. Îòæå, ó êàçö³ «²ññóìáîñ³, àáî Õëîï÷èê-̳çèí÷èê» ïðîñëàâëÿºòüñÿ íå ò³ëüêè ñì³ëèâ³ñòü ³ êì³òëèâ³ñòü ãåðîÿ, àëå ³ éîãî â³ääàí³ñòü ñëóæá³ (ñâî¿é ïðàö³). Ó ô³íàë³ òâîðó óòâåðäæóºòüñÿ ³äåÿ ð³âíîñò³, ÿêî¿ äîñÿãຠãåðîé çàâäÿêè ñâî¿ì îñîáèñòèì ÿêîñòÿì: ²ññóìáîñ³ ç äðóæèíîþ, éîãî áàòüêè òà âåëüìîæà æèâóòü óñ³ ðàçîì ó ñòîëèö³ â äîáð³ é ùàñò³. Ó ÿïîíñüêèõ êàçêàõ ìè çíàõîäèìî ò³ ìîðàëüí³ ö³ííîñò³, ùî é íèí³ ïîâàæàþòü ó ßïîí³¿, — æèòòÿ â çëàãîä³ ç ïðèðîäîþ, ÷åñíå ñëóæ³ííÿ (àáî ïðàöÿ), âèêîíàííÿ ñâîãî îáîâ’ÿçêó ïåðåä ³íøèìè ëþäüìè, áàòüêàìè, â³ò÷èçíîþ. Ãåðî¿, ÿê³ âò³ëþþòü ö³ íàö³îíàëüí³ ö³ííîñò³, òîìó é íàçèâàþòüñÿ íàö³îíàëüíèìè.

Êîìåíòàð³ Ó ÿïîíñüê³é êóëüòóð³ º îñîáëèâå ïîíÿòòÿ ã³ð³ — îáîâ’ÿçîê òîãî, õòî ñëóæèòü â³ðíî ³ ÷åñíî. ßïîíåöü íå ìîæå ïîðóøèòè öåé ñâÿòèé îáîâ’ÿçîê, ÿê ³ äàíå íèì ñëîâî. Ó ßïîí³¿ â³äîìî äâ³ äàâí³ ñòîëèö³ — ʳîòî é Åäî (ñòàðà íàçâà Òîê³î). Íàïåâíî, ùî ²ññóìáîñ³ ïîäàâñÿ øóêàòè êðàùî¿ äîë³ â ʳîòî, ÿêà áóëà äàâí³øîþ. Ó êàçö³ çíàéøîâ â³äòâîðåííÿ ïðîöåñ ôîðìóâàííÿ âåëèêèõ ì³ñò, êóäè ç óñ³õ ÿïîíñüêèõ îñòðîâ³â ³øëè ïðåäñòàâíèêè íàðîäó øóêàòè ñëóæáó.

Ðîáîòà ç òåêñòîì 1.

2.

3.

4.

5.

Ïîä³ë³òü òåêñò íà ÷àñòèíè, íàçâ³òü êîæíó ç íèõ. Ïåðåêàæ³òü òåêñò êàçêè ïî ÷àñòèíàõ ³ ïîâí³ñòþ. ßêèé ïîäâèã çä³éñíèâ ãåðîé? Ó ÷îìó ïîëÿãຠñåêðåò éîãî ñèëè? Ðîçêðèéòå îñîáëèâîñò³ ÷àð³âíî¿ êàçêè íà ïðèêëàä³ êàçêè «²ññóìáîñ³, àáî Õëîï÷èê-̳çèí÷èê».

6. ßê ïåðåòâîðþºòüñÿ ³ ÿê âèíàãîðîäæóºòüñÿ ãåðîé? Ïðèãàäàéòå óêðà¿íñüê³ êàçêè. Ïîð³âíÿéòå îäíó ç íèõ ç ÿïîíñüêîþ êàçêîþ «²ññóìáîñ³, àáî Õëîï÷èê-̳çèí÷èê». Òâîð÷å çàâäàííÿ Äîâåä³òü, ùî êàçêà «²ññóìáîñ³, àáî Õëîï÷èê-̳çèí÷èê» â³äîáðàæຠíàö³îíàëüí³ îñîáëèâîñò³ ÿïîíñüêî¿ êóëüòóðè. Çíàéä³òü çàñîáè ñòâîðåííÿ íàö³îíàëüíîãî êîëîðèòó. Çàïîâí³òü òàáëèöþ.

46

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

Çàñîáè ñòâîðåííÿ íàö³îíàëüíîãî êîëîðèòó â êàçö³ «²ññóìáîñ³, àáî Õëîï÷èê-̳çèí÷èê»

Ïðèêëàäè ç òåêñòó

³äîáðàæåííÿ æèòòÿ â äàâí³é ñòîëèö³ ßïîí³¿ ³äîáðàæåííÿ óÿâëåíü ÿïîíö³â ïðî ñëóæ³ííÿ — ïðàöþ Íàçâè ïðåäìåò³â óæèòêó ²ìåíà ïåðñîíàæ³â Ìîâà Ïåðåâ³ðòå ñåáå 1. ßê³ óÿâëåííÿ é â³ðóâàííÿ ÿïîíö³â çíàéøëè â³äîáðàæåííÿ â ÿïîíñüêèõ êàçêàõ?

2. ßêèìè º òðàäèö³éí³ ãåðî¿ ÿïîíñüêèõ êàçîê?

3. Îõàðàêòåðèçóéòå îáðàç ñâîãî óëþáëåíîãî ÿïîíñüêîãî ãåðîÿ.

4. Ùî íîâîãî âè ä³çíàëèñÿ ïðî ßïîí³þ òà ¿¿ êóëüòóðó?

ÊÈÒÀÉÑÜÊÀ ÍÀÐÎÄÍÀ ÊÀÇÊÀ Äåñÿòü òèñÿ÷ ïðîôåñ³é º íà ñâ³ò³, òà âñ³ âîíè ì³çåðí³, ³ ò³ëüêè íàâ÷àííÿ âåëè÷íå. Êèòàéñüêå ïðèñë³â’ÿ

Ó Öåíòðàëüí³é òà Ñõ³äí³é À糿 íà áåðåç³ òðüîõ ìîð³â (Æîâòîãî, Ñõ³äíîêèòàéñüêîãî ³ ϳâäåííîêèòàéñüêîãî) ðîçòàøîâàíà êðà¿íà äàâíüî¿ êóëüòóðè — Êèòàé, ùî ïîäàðóâàëà ñâ³òîâ³ âåëè÷åçíó ê³ëüê³ñòü ìèñòåöüêèõ íàäáàíü ³ íàóêîâèõ â³äêðèòò³â. Áàãàòî ðå÷åé, áåç ÿêèõ íåìîæëèâî óÿâèòè íàøå æèòòÿ, ïðèéøëè ñàìå ç Êèòàþ: êîìïàñ, ïàï³ð, ïîðöåëÿíà, øîâê òà ³í. Óñ³ì â³äîìå îäíå ç ÷óäåñ ñâ³òó — Âåëèêèé Êèòàéñüêèé ìóð1 (àáî, ÿê íàçèâàþòü éîãî êèòàéöi, — Äîâãèé ìóð, ÿêèé ìîæíà ïîáà÷èòè íàâiòü ³ç êîñìîñó). Óí³êàëüí³ñòü êèòàéñüêî¿ êóëüòóðè ïîëÿãຠâ òîìó, ùî â í³é â³êàìè óòâåðäæóâàëèñÿ òðàäèö³éí³ ö³ííîñò³: øàíîáëèâå ñòàâëåííÿ äî ñòàðøèõ, äîïîìîãà áëèæíüîìó, ðîäèíí³ ñòîñóíêè, ñàìîâäîñêîíàëåííÿ ëþäèíè, ïîøóê íåþ ¿¿ îñîáèñòîãî æèòòºâîãî øëÿõó, 1

Âåëèêèé Êèòàéñüêèé ìóð — êàì’ÿí³ òà çåìëÿí³ óêð³ïëåííÿ â ï³âí³÷í³é ÷àñòèí³ Êèòàþ äîâæèíîþ ìàéæå 9 òèñ. êì, ¿õ áóäóâàëè ç V ñò. äî í. å. ÍÀÐÎÄÍÀ ÊÀÇÊÀ

47

ïðàãíåííÿ äî ïîºäíàííÿ âíóòð³øíüîãî áàæàííÿ é ãðîìàäÿíñüêîãî îáîâ’ÿçêó, ïîêëîí³ííÿ ïåðåä ïðèðîäîþ ÿê ïðèêëàä ãàðìîí³¿ òà â³÷íîñò³. Çäàâíà êèòàéñüêà êóëüòóðà áóëà çàñíîâàíà íà âèçíàíí³ ñèëè ìîðàëüíîãî ïðèêëàäó. Øëÿõåòíà ëþäèíà, ÿê ñâ³ä÷èòü äàâíÿ êèòàéñüêà ìóäð³ñòü, óíèêຠíåíàâèñò³, íå ñïðè÷èíÿº ÷âàð, ñòðèìàíà â ñëîâàõ, øàíîáëèâà â ñï³ëêóâàíí³. Êîæíà ëþäèíà ìຠäáàòè ïðî òå, ùîá ñòàâàòè êðàùîþ, óòâåðäæóâàòè é çáàãà÷óâàòè ìîðàëü ñâîãî Êèòàéñüêèé êàë³ãðàô íàðîäó. Âåëèêó ðîëü ó êóëüòóðíèõ êîíòàêòàõ Êèòàþ ³ç çîâí³øí³ì ñâ³òîì â³ä³ãðàâàëè Âåëèêèé øîâêîâèé øëÿõ, ÿêèé áóëî ïðîêëàäåíî â II ñò. äî í. å., ³ Ìîðñüêèé øîâêîâèé øëÿõ, â³äêðèòèé ïðèáëèçíî â 100 ð. äî í. å. ³äòîä³ ðîçïî÷àëîñÿ çíàéîìñòâî êðà¿í ñâ³òó íå ò³ëüêè ç êèòàéñüêèì øîâêîì, ÷àºì, àëå é ç êèòàéñüêîþ òâîð÷³ñòþ ìàéñòð³â ñëîâà ³ ìèñòåöòâîì. Ìîæëèâî, ó ðåçóëüòàò³ òàêîãî êóëüòóðíîãî îáì³íó äî ªâðîïè ïîòðàïèëà êèòàéñüêà íàðîäíà êàçêà «Ïåíçëèê Ìàëÿíà». Óæå ³ç ñàìî¿ íàçâè òâîðó ñòຠçðîçóì³ëî, ùî â³í ïðèñâÿ÷åíèé îáðàçó ìèòöÿ é ïðîáëåì³ ìèñòåöòâà, éîãî äèâîâèæí³é ñèë³ é âïëèâó íà ëþäåé. ² öå íå âèïàäêîâî, àäæå ç äàâí³õ-äàâåí ó Êèòà¿ ñôîðìóâàëîñÿ îñîáëèâå óÿâëåííÿ ïðî ìèñòåöòâî ìàëþâàííÿ. Æèâîïèñ, ïîåç³þ ³ êàë³ãðàô³þ (óì³ííÿ êðàñèâî ïèñàòè) äàâí³ êèòàéö³ ðîçãëÿäàëè ÿê ºäèíèé ñâ³ò, óò³ëåíèé çà äîïîìîãîþ ³ºðîãë³ôà1 — íàìàëüîâàíîãî çíàêà, ó ÿêîìó ïîºäíàëèñÿ çðèìèé îáðàç ³ ãëèáîêå çíà÷åííÿ. Ó ãëèáîêó äàâíèíó ³ºðîãë³ôè ïèñàëè ïåíçëèêàìè. Òîìó òîé, õòî çíàâ ãðàìîòó (òîáòî ³ºðîãë³ôè, à ¿õ áóëî äåê³ëüêà òèñÿ÷), ìàâ ùå é êðàñèâî ìàëþâàòè. Êàë³ãðàô³ÿ â Ñòàðîäàâíüîìó Êèòà¿ áóëà íàñò³ëüêè âàæëèâîþ, ùî íàâ³òü ÷èíîâíèê³â ïðèéìàëè íà âèñîê³ ïîñàäè ò³ëüêè çà óìîâè äîñêîíàëîãî âîëîä³ííÿ öèì ìèñòåöòâîì. Ó òîé ÷àñ ó Êèòà¿ ìàëþâàëè íà äåðåâ’ÿíèõ äîøêàõ, øîâêó, ïàïåð³, ôàðôîð³. ßê ïðàâèëî, ç ö³ºþ ìåòîþ âèêîðèñòîâóâàëè ÷îðíó àáî êîëüîðîâó òóø. Á³ëÿ ìàëþíêà ìèòåöü ìàâ ùå íàïèñàòè ÿêèéñü â³ðø, ÿêèé çà ñâî¿ì çì³ñòîì áóâ áëèçüêèì äî çîáðàæåíî¿ êàðòèíè. Óì³ííÿ â³äòâîðþâàòè ä³éñí³ñòü ó æèâîïèñíèõ îáðàçàõ çäàâíà áóëî 1 ²ºðîãë³ô — çíàê ó êèòàéñüê³é ñèñòåì³ ïèñüìà. ³í ìîæå ïîçíà÷àòè ÿê îêðåì³ çâóêè, òàê ³ ö³ë³ ñëîâà. Íàïðèêëàä, ³ºðîãë³ô «õàî» îçíà÷ຠäîáðå. Ç Êèòàþ ³ºðîãë³ôè ïîøèðèëèñÿ â ³íøèõ êðà¿íàõ, õî÷à ç ÷àñîì çì³íèëèñÿ.

48

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

íàïðî÷óä ïîïóëÿðíèì. ×àð³âíà ñèëà ìèñòåöòâà ðîáèëà äóøó ëþäèíè á³ëüø âèòîí÷åíîþ, ÷óéíîþ, â³äêðèòîþ äî ñâ³òó çàãàëîì. Ó êèòàéñüê³é íàðîäí³é êàçö³ á³äíèé õëîï÷èê Ìàëÿí çàâäÿêè ÷àð³âíîìó ïåíçëèêó çäîáóâ íàäïðèðîäíó ñèëó: óñå, ùî â³í ìàëþâàâ, îæèâàëî é ñòàâàëî ÷àñòèíîþ ðåàëüíîãî ñâ³òó. Ó òàêèé ñïîñ³á óòâåðäæóºòüñÿ âåëè÷åçíå çíà÷åííÿ ìèñòåöòâà, ùî ïîêëèêàíå îäóõîòâîðþâàòè äîâêîëèøí³é ñâ³ò, ðîáèòè éîãî êðàùèì ³ äîñêîíàë³øèì. Ïåíçëèê Ìàëÿíà ñëóæèòü íå ò³ëüêè êðàñ³, à é óòâåðäæåííþ ñïðàâåäëèâîñò³. Ó êàçö³ ä³þòü ð³çí³ ïåðñîíàæ³ — ò³, õòî òâîðÿòü äîáðî, ³ ò³, õòî ÷èíÿòü çëî íàðîäîâ³. ×àð³âíèé ïåíçëèê Ìàëÿíà ïåðåìàãຠæîðñòîêèõ, æàä³áíèõ ³ ñâàâ³ëüíèõ âîëîäàð³â (ïîì³ùèêà, ³ìïåðàòîðà1). Êàçêà, ïðèñâÿ÷åíà ìèñòåöòâó, íàãàäóº ìèñòåöüêèé òâ³ð — ïîºäíàííÿ ð³çíèõ êàðòèí, â³çåðóíê³â, äåòàëåé ç ëþäñüêîãî é ïðèðîäíîãî ñâ³ò³â. ×àð³âí³ ³ñòîòè, ÿêèõ ìàëþâàâ õëîï÷èê-ìàéñòåð, ìàëè çäàòí³ñòü äî ïåðåòâîðåííÿ, ùî â³äîáðàæຠóÿâëåííÿ äàâí³õ êèòàéö³â ïðî ïðèðîäíèé ïåðåõ³ä îäíîãî â ³íøå. À òå, ùî íàìàëþâàâ ³ìïåðàòîð, çàâîëîä³âøè ÷àð³âíèì ïåíçëèêîì, ïåðåòâîðèëîñÿ íà êóïó êàì³ííÿ é çäîðîâåííîãî óäàâà. Ó êàçö³ çóñòð³÷àºìî ñòèõ³¿ â³òðó ³ âîäè, ÿê³, çã³äíî ç óÿâëåííÿìè äàâí³õ êèòàéö³â, äîïîìàãàþòü ëþäèí³ æèòè â ãàðìîí³¿ ç³ ñâ³òîì. Ö³ ñòèõ³¿ ñïðèÿþòü Ìàëÿíîâ³ ïåðåìîãòè æîðñòîêîãî ³ìïåðàòîðà, çâ³ëüíèòè â³ä íüîãî âñ³õ ëþäåé. Òàê, ó íàðîäí³é êàçö³ ñòâåðäæóºòüñÿ íàðîäíèé ³äåàë 2 — ïîäîëàííÿ çëà çà äîïîìîãîþ ñèëè ìèñòåöòâà. Ö³êàâî çíàòè ²ºðîãë³ôè â Êèòà¿ ìàþòü áàãàòî çíà÷åíü, òîìó ÷èòà÷ ïîâèíåí ïîñò³éíî äóìàòè, ðîçì³ðêîâóâàòè íàä ñìèñëîì òîãî ÷è ³íøîãî íàìàëüîâàíîãî çíàêà. Ìèñòåöòâî êàë³ãðàô³¿ ïåðåäáà÷àëî ïåðåäà÷ó êðàñè ³ºðîãë³ô³â. Ç äàâí³õ ÷àñ³â êàë³ãðàô³ÿ ââàæàëàñÿ ñâîºð³äíèì çàñîáîì âèðàæåííÿ ñòàíó äóø³ ëþäèíè. ²ºðîãë³ôàì ïðèïèñóâàëàñÿ ÷óäîä³éíà ñèëà. Êîæíèé øòðèõ — æèâà ôîðìà, ÿêà âò³ëþº «æèòòºâó ñèëó», íàïîâíþº ìèñòåöòâî ãàðìîí³ºþ.

1 2

²ºðîãë³ô «äîáðî»

²ìïåðàòîð — ïðàâèòåëü ³ìïå𳿠(êðà¿íè). ²äåàë — óÿâëåííÿ ïðî áëàãî, äîáðî, äîñêîíàë³ñòü, âèùó ö³íí³ñòü. ÍÀÐÎÄÍÀ ÊÀÇÊÀ

49

Îñíîâíîþ ìåòîþ êèòàéñüêî¿ íàðîäíî¿ òâîð÷îñò³, ÿê é ³íøèõ êðà¿í ñâ³òó, º óòâåðäæåííÿ ³äåàëó. Ïðîòå â êîæíîãî íàðîäó º ñâ³é ³äåàë. Ó Ñòàðîäàâíüîìó Êèòà¿ ñàìå ìèñòåöòâî áóëî ³äåàëîì, òîáòî âò³ëåííÿì ìð³é ³ ïðàãíåíü íàðîäó ïðî ïîêðàùàííÿ æèòòÿ. Êèòàéñüê³é êóëüòóð³ çäàâíà ïðèòàìàííå ïðàãíåííÿ â³äòâîðèòè çâ’ÿçîê ëþäèíè ç ïðèðîäîþ — âîäîþ, ïîâ³òðÿì, çåìëåþ, ðîñëèíàìè, ïòàõàìè é òâàðèíàìè. ² ìèòåöü ïîâèíåí óì³òè â³äîáðàæàòè öåé çâ’ÿçîê ó ñâî¿õ òâîðàõ. Æèòòÿ ïðèðîäè òà ¿¿ ñïðèéíÿòòÿ ëþäèíîþ, ðàäîù³ òà ïå÷àë³ ³ñíóâàííÿ, ëþáîâ äî â³ò÷èçíè é ñï³â÷óòòÿ äî âñüîãî ñóùîãî — óñå öå íàäèõàëî êèòàéñüêèõ ìàéñòð³â ñëîâà. ÏÅÍÇËÈÊ ÌÀËßÍÀ Æèâ êîëèñü á³äíèé õëîïåöü íà ³ì’ÿ Ìàëÿí. ²ç ñàìîãî ìàëå÷êó â³í ìð³ÿâ ïðî òå, ùîá íàâ÷èòèñÿ ìàëþâàòè. Òà îò á³äà: íå áóëî â íüîãî çà ùî êóïèòè ïåíçëèêà. ßêîñü äîâåëîñÿ éîìó éòè ïîâç øêîëó. Çàçèðíóâ â³í ó â³ä÷èíåíå â³êíî é ïîáà÷èâ, ÿê ó÷èòåëü ìàëþº êàðòèíó. Çàéøîâ õëîïåöü ó êëàñ ³ ïîïðîñèâ ó÷èòåëÿ õî÷ íà äåÿêèé ÷àñ äàòè éîìó ïåíçëèêà. Ó÷èòåëü çäèâîâàíî âèòð³ùèâ íà íüîãî î÷³, à ïîò³ì ÿê ãàðêíå: — Çëèäàð! Ìàëþâàòè, áà÷òå, éîìó çàõîò³ëîñÿ. Àíó ãåòü çâ³äñè! — ² âèãíàâ Ìàëÿíà ç³ øêîëè. «Õ³áà êîëè á³äíèé, òî é ìàëþâàòè íå äîçâîëÿºòüñÿ?» — îáóðèâñÿ õëîïåöü, ³ éîìó ùå äóæ÷å çàõîò³ëîñÿ íàâ÷èòèñÿ ìàëþâàòè. Áóâàëî, çáèðຠõìèç ó ãîðàõ, â³çüìå ã³ëêó ³ äàâàé íà ï³ñêó ïòàøîê ìàëþâàòè. À òî ï³äå íà ð³÷êó, óìî÷èòü ïàëåöü ó âîäó ³ òóò, ïðîñòî íà êàìåí³, ðèáîê ìàëþº. Ç ÷àñîì Ìàëÿí íàâ÷èâñÿ äîáðå ìàëþâàòè, à ïåíçëèêà â íüîãî âñå íå áóëî. À ÿê æå â³í õîò³â éîãî ìàòè! Ïðèñíèëîñÿ éîìó ÿêîñü, ùî ï³äõîäèòü äî íüîãî ñèâîáîðîäèé ä³äóñü ³ äàðóº éîìó âèìð³ÿíîãî ïåíçëèêà.

— Öå ÷àð³âíèé ïåíçëèê, — ñêàçàâ ä³äóñü, — òîæ áóäü îáåðåæíèé ³ç íèì, áî ìîæå ñòàòèñÿ ëèõî. ³ä ðàäîù³â õëîïåöü àæ ïðîêèíóâñÿ. Ùî çà äèâî! Ó ðóö³ â³í ñïðàâä³ òðèìàâ ïåíçëèêà. Ñõîïèâñÿ Ìàëÿí ³ç ë³æêà é îäðàçó çàõîäèâñÿ ìàëþâàòè ïòàõà. Òà ùîéíî çàê³í÷èâ â³í ðîáîòó, ÿê ïòàõ çìàõíóâ êðèëàìè é ïîëåò³â. ³äòîä³ Ìàëÿí ö³ë³ñ³íüê³ äí³ ïðîñèäæóâàâ äîìà é ìàëþâàâ á³äíèì ñåëÿíàì óñ³ëÿêèé ðåìàíåíò: ó êîãî ïëóãà íåìຠ— òîìó ïëóãà, êîìó ìîòèêà ïîòð³áíà — òîìó ìîòèêó.

50

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

Íåçàáàðîì ÷óòêà ïðî ö³ Ìàëÿíîâ³ âèò³âêè äîêîòèëàñÿ é äî ì³ñöåâîãî ïîì³ùèêà. Òîé çâåë³â ñâî¿ì ñëóæíèêàì ñõîïèòè õëîïöÿ é ïðèâåñòè äî ìàºòêó, ùîá Ìàëÿí ìàëþâàâ ëèøå äëÿ íüîãî îäíîãî. Âèñëóõàâøè çóõâàë³ âèìîãè ïîì³ùèêà, Ìàëÿí â³äïîâ³â, ùî â³í íå áóäå ìàëþâàòè. ² õî÷ ÿê íà íüîãî êðè÷àëè, õî÷ ÷èì ïîãðîæóâàëè, òà â³í íå â³äñòóïàâ â³ä ñâîãî. Ðîçãí³âàíèé ïîì³ùèê íàêàçàâ â³äâåñòè õëîïöÿ äî ñòàéí³ é çàìêíóòè òàì. Íåõàé ïîìåðçíå íî÷àìè, ïîãîëîäóº, ìîæå, òîä³ ñëóõíÿí³øèì ñòàíå. Ñàìå òîä³ áóëî äóæå õîëîäíî, à æîðñòîêèé ïîì³ùèê àæ òðè äîáè íå âèïóñêàâ õëîïöÿ, ñïîä³âàþ÷èñü, ùî çà öåé ÷àñ â³í àáî ïîìðå ç ãîëîäó ÷è õîëîäó, àáî ïîãîäèòüñÿ íà éîãî óìîâè. Òà êîëè íà ÷åòâåðòèé äåíü â³í ï³øîâ ïîäèâèòèñÿ íà Ìàëÿíà, òî áóâ óêðàé çäèâîâàíèé: õëîïåöü ñèä³â á³ëÿ ãðóáêè ³ ¿â êîðæèêè. Çëþùèé, ìîâ ñòî ÷îðò³â, ïîì³ùèê çàãóêàâ äî ñâî¿õ ñëóæíèê³â ³ íàêàçàâ ¿ì óáèòè õëîïöÿ, à éîãî ÷àð³âíèé ïåíçëèê ïðèíåñòè äî ïîì³ùèöüêèõ ïîêî¿â. Ñëóæíèêè â³ä÷èíèëè äâåð³ ñòàéí³, à òàì í³êîãî íåìàº, ëèøå áàìáóêîâà äðàáèíà ñòî¿òü ï³ä ñò³íîþ. Âîíè çðîçóì³ëè, ùî Ìàëÿí íàìàëþâàâ äðàáèíó, âèë³ç íà ãîðèùå ³ âò³ê. Òàê âîíî é ñïðàâä³ áóëî. Âèáðàâøèñü ³ç ïîì³ùèöüêîãî îá³éñòÿ, Ìàëÿí íàìàëþâàâ íà êàì’ÿíîìó ìóð³ îãîðîæ³ ïîì³ùèöüêî¿ ñàäèáè áàñêîãî á³ëîãðèâîãî êîíÿ, ñ³â íà íüîãî âåðõè é ïîì÷àâ ãåòü. Òà ÷åðåç äåÿêèé ÷àñ çà ñïèíîþ ïî÷óëîñÿ òóïîò³ííÿ ê³íñüêèõ êîïèò. Öå ïîì³ùèê ³ç ñëóæíèêàìè êèíóâñÿ éîãî íàçäîãàíÿòè. Ìàëÿí õóòêî íàìàëþâàâ ñâî¿ì ïåíçëèêîì ëóê ³ ñòð³ëè. Êîëè ïåðåñë³äóâà÷³ íàáëèçèëèñÿ — ïðîñâèñò³ëà ñòð³ëà, ³ ïîì³ùèê ïîâàëèâñÿ ç êîíÿ íà çåìëþ. À õëîïåöü òèì ÷àñîì ïðèøïîðèâ ñâîãî á³ëîãðèâîãî é çóì³â óòåêòè. ϳñëÿ ö³º¿ íåïðèºìíîñò³ äîâåëîñÿ Ìàëÿíó çàëèøèòè ð³äíå ñåëî é ïåðåñåëèòèñü ó äàëåêå ì³ñòî. Òàì â³í æèâ òèì, ùî ïðîäàâàâ ëþäÿì ñâî¿ êàðòèíè. À ùîá éîãî íå âèêðèëè, í³êîëè íå äîìàëüîâóâàâ ¿õ äî ê³íöÿ, òîæ ïòàõè òà çâ³ð³ íà êàðòèíàõ í³êîëè íå îæèâàëè. Îäíîãî ðàçó Ìàëÿí íàìàëþâàâ æóðàâëÿ. Ëèøå îêà â ïòàõà íå áóëî. Òà çîâñ³ì íåñïîä³âàíî äëÿ õëîïöÿ ç ê³íöÿ ïåíçëèêà ç³ðâàëàñÿ êðàïëèíà ². Îëåéíèêîâ. òóø³ é óïàëà ñàìå òóäè, äå ìàëî áóÊàäðè ç ìóëüòô³ëüìó òè îêî. Æóðàâåëü ðàïòîì çìàõíóâ «Ïåíçëèê Ìàëÿíà». êðèëàìè é ïîëåò³â. Ðåæèñåð Â. Óãàðîâ. 1997 ð. ÍÀÐÎÄÍÀ ÊÀÇÊÀ

51

Óñå ì³ñòå÷êî çàãîâîðèëî ïðî öþ äèâîâèæíó ïîä³þ. ijéøëè ÷óòêè é äî ñàìîãî ³ìïåðàòîðñüêîãî äâîðó. ²ìïåðàòîð íàêàçàâ ñâî¿ì âåëüìîæàì ðîçøóêàòè õëîïöÿ é ïðèâåñòè äî íüîãî. Ìàëÿí çíàâ, ùî ³ìïåðàòîð ãíîáèòü ëþäåé, ñòÿãຠç íèõ íåïîñèëüí³ ïîäàòêè, òîìó, ÿê ³ âñ³ ñåëÿíè, íåíàâèä³â éîãî. Òîæ êîëè ³ìïåðàòîð íàêàçàâ ìàëÿðîâ³ íàìàëþâàòè äðàêîíà, õëîïåöü íàìàëþâàâ éîìó æàáó, à çàì³ñòü ôåí³êñà — îáùèïàíó êóðêó. Áðèäêà æàáà òà ãîëà êóðêà ïî÷àëè á³ãàòè é ñòðèáàòè ïî çàëàõ ïàëàöó òà ñêð³çü ïàñêóäèòè. ²ìïåðàòîðà îõîïèëà çë³ñòü. ³í ãóêíóâ ñâî¿ì îõîðîíöÿì, ùîá ò³ â³ä³áðàëè â õëîïöÿ ïåíçëèêà, à ñàìîãî íåñëóõà êèíóëè äî â’ÿçíèö³. ²ìïåðàòîð çðàä³â, çàâîëîä³âøè ÷àð³âíèì ïåíçëèêîì, ³ çàõîäèâñÿ ñàì ìàëþâàòè. Ñïî÷àòêó íàìàëþâàâ êóïó çîëîòà. Ïðîòå éîìó çäàëîñÿ, ùî öüîãî ìàëî. Íàìàëþâàâ ùå îäíó, ïîò³ì ùå é ùå... Òà ðàïòîì óñå çîëîòî ïåðåòâîðèëîñÿ íà êàì³ííÿ. Çàçíàâøè íåâäà÷³, ³ìïåðàòîð íàìàëþâàâ çîëîòó öåãëèíó. Àëå öåãëèíà çäàëàñÿ éîìó ìàëåíüêîþ. Ïðèïàñóâàâ â³í ïîðÿä ³ùå îäíó. Ïîò³ì ùå é ùå... Íàðàç³ äîâãèé ëàíöþã çîëîòèõ öåãëèí ïåðåòâîðèâñÿ íà âåëè÷åçíîãî óäàâà. Òîé ðîççÿâèâ âåëè÷åçíîãî êðèâàâî÷åðâîíîãî ðîòà é êèíóâñÿ íà ³ìïåðàòîðà. Äîáðå, ùî âàðòà âñòèãëà éîãî çàõèñòèòè. Äîâåëîñÿ ³ìïåðàòîðîâ³ âèïóñòèòè Ìàëÿíà. Íàâ³òü íàãîðîäó õëîïöåâ³ ïîîá³öÿòè, ÿêùî òîé ìàëþâàòèìå ëèøå äëÿ íüîãî. Ìàëÿí çãîäèâñÿ, àáè ò³ëüêè ïåíçëèêà ïîâåðíóëè. «Íåõàé ãîðè ìàëþº... ͳ, í³. Ó ãîðàõ ñòðàøí³ çâ³ð³ âîäÿòüñÿ. Õàé êðàùå ìîðå», — äóìàâ ³ìïåðàòîð. Ìàëÿí ïðîâ³â ê³ëüêà ðàç³â ïåíçëèêîì, ³ íà ïàïåð³ ïåðåä î÷èìà â ñàìîãî ³ìïåðàòîðà çàãðàëî ñèíº-ñèíº ìîðå, à ïîì³æ õâèëÿìè ðèáêè ïëàâàþòü. ²ìïåðàòîð áóâ çàäîâîëåíèé ³ çàæàäàâ ùå é êîðàáëÿ íà ìîð³ ìàòè. Çà ìèòü íà âîä³ ãîéäàâñÿ âåëèêèé êîðàáåëü. ²ìïåðàòîð, éîãî äðóæèíà, ïðèíöè òà ïðèíöåñè é óñ³ öàðåäâîðö³ ïîñ³äàëè íà êîðàáåëü. Êîðàáåëü â³äïëèâ â³ä áåðåãà. Ïðîòå ³ìïåðàòîðîâ³ çäàëîñÿ, ùî êîðàáåëü ïëèâå íàäòî ïîâ³ëüíî. ³í íàêàçàâ õëîïöåâ³, ùîá òîé ùå é â³òåð íàìàëþâàâ. Ìàëÿí çàìàõàâ ïåíçëèêîì: õâèë³ ñòàëè âèùèìè, êîðàáåëü ïî÷àâ ïåðåâàëþâàòèñÿ ç áîêó íà á³ê.

— Äîñèòü â³òðó! Äîñèòü! — çëÿêàíî çàêðè÷àâ ³ìïåðàòîð. À Ìàëÿí óñå ìàõàâ ³ ìàõàâ ïåíçëèêîì. ³òåð äóæ÷àâ, õâèë³ çä³éìàëèñÿ âèùå. Íàðåøò³ ìîðå çàðåâëî é ïåðåêèíóëî êîðàáåëü. ²ìïåðàòîð òà âñ³ éîãî ïîïóòíèêè ï³øëè íà äíî. (Ïåðåêëàä ²âàíà ×èðêà) 52

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

Êîìåíòàð³ Ó Ñòàðîäàâíüîìó Êèòà¿ äðàêîí (êèò. Ëóí) — ñèìâîë iìïåðàòîðñüêî¿ âëàäè. Ó ñïðàâæíüîãî iìïåðàòîðà ìàëà áóòè ðîäèìêà ó ôîðìi äðàêîíà. ßêùî ïðîñòîëþäèí íîñèâ îäÿã ³ç ìàëþíêîì äðàêîíà, â³í ï³äëÿãàâ ñìåðòíié êàði. Òîìó íå äèâíî, ùî ³ìïåðàòîð ó êàçö³ íàêàçàâ Ìàëÿíîâ³ ñòâîðèòè çîáðàæåííÿ äðàêîíà, îñêiëüêè ïðàãíóâ çäîáóòè ùå á³ëüøî¿ âëàäè. Ïòàõ ôåíiêñ (êèò. Ôåí) ó äàâí³õ êèòàéñüêèõ óÿâëåííÿõ º âò³ëåííÿì ³äå¿ áåçñìåðòÿ. Ôåí³êñ óîñîáëþº îäíî÷àñíî ³íü òà ÿí (æ³íî÷å òà ÷îëîâ³÷å íà÷àëà). Çîáðàæåíèé ðàçîì ³ç äðàêîíîì, ñèìâîëîì ³ìïåðàòîðà, ôåí³êñ ñòຠñóòî æ³íî÷èì ñèìâîëîì òà îçíà÷ຠ³ìïåðàòðèöþ, à ðàçîì âîíè ñòàíîâëÿòü «íåïîä³ëüíó ºäí³ñòü». Ïîä³áíî äî äðàêîíà, ôåí³êñ ñêëàäàºòüñÿ ç ð³çíèõ åëåìåíò³â, ùî âò³ëþþòü óâåñü Êîñìîñ: ó íüîãî ãîëîâà ï³âíÿ (ùî îçíà÷ຠÑîíöå), ñïèíà ëàñò³âêè (îçíà÷ຠçðîñòàþ÷èé ̳ñÿöü), éîãî êðèëà âò³ëþþòü ñòèõ³þ â³òðó, õâ³ñò — äåðåâà òà êâ³òè, à íîãè — çåìëþ. Ðîáîòà ç òåêñòîì 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

Ïðî÷èòàéòå âèðàçíî êàçêó â îñîáàõ. Ïîÿñí³òü íàçâó òâîðó. Âèçíà÷òå îñíîâíó äóìêó êàçêè. ßêîþ áóëà ìð³ÿ Ìàëÿíà? Ùî çàâàæàëî ¿¿ çä³éñíåííþ? Ùî ìàëþâàâ õëîï÷èê? ßê³ äèâà â³äáóâàëèñÿ ç éîãî ìàëþíêàìè? ßê Ìàëÿí ñâî¿ì ìèñòåöòâîì äîïîìàãàâ ëþäÿì? Îõàðàêòåðèçóéòå ïîì³ùèêà òà ³ìïåðàòîðà. ßê³ ðèñè ¿õí³õ õàðàêòåð³â âèêðèâàþòüñÿ ó òâîð³?

8. ßê³ íàö³îíàëüí³ òðàäèö³¿ òà óÿâëåííÿ êèòàéö³â âèÿâèëèñÿ ó òâîð³?

9. Äî ÿêîãî âèäó ôîëüêëîðíèõ êàçîê íàëåæèòü «Ïåíçëèê Ìàëÿíà»? Äîâåä³òü ñâîþ äóìêó. Òâîð÷å çàâäàííÿ ßêáè âàì ïîòðàïèâ ÷àð³âíèé ïåíçëèê, ùî á âè íàìàëþâàëè?

ÀÐÀÁÑÜÊÀ ÍÀÐÎÄÍÀ ÊÀÇÊÀ ÒÈÑß×À ² ÎÄÍÀ Í²× Çíàííÿ äîâîäÿòü ò³ëüêè ä³ëîì. Çíàííÿ — äåðåâî, à ä³ëî — ïëîäè. Àðàáñüêà ìóäð³ñòü

Ëþäè âñüîãî ñâ³òó çíàþòü êàçêè íàðîä³â Ñõîäó, ó ÿêèõ îïèñàíî çàõîïëèâ³ ïðèãîäè, ôàíòàñòè÷í³ ïî䳿, õèìåðíèõ ÷óäîâèñüê ³ ñì³ëèâèõ ãåðî¿â, êîòð³ ¿õ ïåðåìàãàþòü. «Òèñÿ÷à ³ îäíà í³÷» — â³äîìà ÍÀÐÎÄÍÀ ÊÀÇÊÀ

53

çá³ðêà íàðîäíèõ êàçîê, ïåðåâàæíà ÷àñòèíà ç ÿêèõ º àðàáñüêèìè, àëå º ³ ºãèïåòñüê³, ïåðñüê³, ³íä³éñüê³, ñèð³éñüê³, ãðåöüê³, òîáòî êàçêè òèõ íàðîä³â, ç ÿêèìè ç äàâí³õ-äàâåí æèëè ïîðó÷ ³ òîðãóâàëè àðàáè. Çá³ðêà ñêëàäàëàñÿ ïðîòÿãîì äåê³ëüêîõ ñòîë³òü, à òîìó íå ìຠºäèíîãî òåêñòó, â³äîìà â ð³çíèõ âàð³àíòàõ. ªâðîïåéö³ âïåðøå ïî÷àëè ïåðåêëàäàòè òâîðè ç ö³º¿ êíèãè ëèøå 300 ðîê³â òîìó. Ó çá³ðö³ º êàçêè ð³çíèõ âèä³â — ïðî òâàðèí, ÷àð³âí³, ñîö³àëüíîïîáóòîâ³. Íàçâà êíèãè ìຠö³êàâó ³ñòîð³þ. гâíî òèñÿ÷ó é îäíó í³÷ ðîçïîâ³äàëà ä³â÷èíà Øàõðàçàäà (àáî Øåõåðåçàäà) êàçêè öàðþ Øàõð³ÿðó, ùîá óðÿòóâàòè ñâîº æèòòÿ é æèòòÿ ³íøèõ ìîëîäèõ æ³íîê â³ä æîðñòîêîãî íàêàçó öàðÿ — óðàíö³ âáèâàòè êîæíó ç íèõ. Êðàñèâà é êì³òëèâà Øàõðàçàäà ùîðàçó çóïèíÿëàñÿ íà íàéö³êàâ³øîìó åï³çîä³ ñâ ðîçïîâ³ä³, ³ æîðñòîêèé öàð, ÿêîìó áóëî ö³êàâî, ùî áóäå äàë³, çìóøåíèé áóâ ùîðàçó â³äì³íÿòè ñâ³é íàêàç. Øàõðàçàäà, ÿêà áóëà íàä³ëåíà ðîçóìîì ³ äàðîì ïîåòè÷íîãî ñëîâà, ñòàëà äðóæèíîþ öàðÿ Øàõð³ÿðà. Öÿ ³ñòîð³ÿ º îáðàìëåííÿì (ðàìêîþ) çá³ðêè «Òèñÿ÷à ³ îäíà í³÷», ó ÿêó, íà÷å ÷àñòèíè ìîçà¿êè, óñòàâëåí³ ð³çí³ êàçêè ïðî òâàðèí, ìîðñüê³ ïîäîðîæ³, ôàíòàñòè÷í³ ïðèãîäè òà ³í. Çà çàõîïëèâèìè ïîä³ÿìè êàçîê ìîæíà ðîçäèâèòèñÿ îñîáëèâîñò³ æèòòÿ ñòàðîäàâíüîãî Ñõîäó, äå á³äíÿêè íåð³äêî ïîòåðïàëè â³ä æîðñòîêîñò³ ñóëòàí³â ³ õàë³ô³â, ìð³ÿëè ïðî â³ëüíå æèòòÿ, âèðóøàëè â äàëåê³ ïîäîðîæ³ íà ïîøóêè ïîäâèã³â ³ áàãàòñòâà.  àðàáñüêèõ êàçêàõ çíàéøëè â³äîáðàæåííÿ æèòòÿ âåëèêèõ ì³ñò ³ ìàëåíüêèõ ñåëèù, ãåîãðàô³÷í³ é íàóêîâ³ â³äêðèòòÿ, äàâí³ â³ðóâàííÿ òà íàðîäí³ òðàäèö³¿. ßê â³äîìî, çàâäÿêè â³äêðèòòþ àðàáñüêîãî ñâ³òó ñó÷àñí³

Ñàí³ îë-Ìîëê. ²ëþñòðàö³¿ äî çá³ðêè «Òèñÿ÷à ³ îäíà í³÷». 1849–1856 ðð.

54

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

ëþäè é äîñ³ êîðèñòóþòüñÿ öèôðàìè, ñïîñòåðåæåííÿìè çà ç³ðêàìè, ë³êóâàííÿì. Çá³ðêà «Òèñÿ÷à ³ îäíà í³÷» íàãàäóº âåëèêèé ³ ÿñêðàâèé êèëèì, äå ð³çíîêîëüîðîâèìè íèòêàìè íåâ³äîì³ àâòîðè íåíà÷å âèøèëè ö³êàâ³ ³ñòî𳿠ïðî àðàáñüêèé ñâ³ò ³ éîãî ìåøêàíö³â. Ç ÷àñîì áàðâè öüîãî êèëèìà íå âòðàòèëè ñâ ÷àð³âíîñò³. Âîíè ³ òåïåð âðàæàþòü íàñ ñâî¿ì áàãàòñòâîì ³ äîâåðøåí³ñòþ â³çåðóíê³â. Ñåðåä óñüîãî ðîçìà¿òòÿ ïåðñîíàæ³â çá³ðêè «Òèñÿ÷à ³ îäíà í³÷» íàéá³ëüøå ïðèâàáëþþòü ðîçóìí³ é ìóæí³ ãåðî¿, ÿê³ íå ìàëè çíàòíîãî ïîõîäæåííÿ, àëå ñâîºþ êì³òëèâ³ñòþ, âèíàÅ. Äþëàê. õ³äëèâ³ñòþ, ñì³ëèâ³ñòþ ìîãëè çíàéòè âèõ³ä ²ëþñòðàö³ÿ äî êàçêè ³ç áóäü-ÿêîãî ñêðóòíîãî ñòàíîâèùà, ïîäîëàòè «Ñèíäáàä-ìîðåïëàâåöü». íåáåçïå÷í³ îáñòàâèíè. Òàêèìè º Àë³-Áàáà, 1907 ð. Àëàää³í, Ñèíäáàä-ìîðåïëàâåöü. Ìîæëèâî, âè âæå çíàºòå ïðî íèõ ³ç êíèæîê àáî ê³íîô³ëüì³â. À ÿêùî í³, òî íà âàñ ùå ÷åêàþòü çàõîïëèâ³ ðîçïîâ³ä³ ïðî òå, ÿê Àë³-Áàáà ïåðåì³ã ñîðîê ðîçá³éíèê³â, ÿê Àëàää³í ïðèáîðêàâ óñåñèëüíîãî äæèíà ç³ ñòàðî¿ ÷àð³âíî¿ ëàìïè ³ ÿê Ñèíäáàä-ìîðåïëàâåöü çóì³â ïðîòèñòîÿòè ìîãóòí³ì ñèëàì çëà ñâîºþ ìóæí³ñòþ ³ â³ðîþ â òå, ùî îáîâ’ÿçêîâî ïîâåðíåòüñÿ íà áàòüê³âùèíó — ñâîº ð³äíå ì³ñòî Áàãäàä.  îáðàç³ êóïöÿ Ñèíäáàäà âò³ëåíî ïðàãíåííÿ àðàáñüêîãî íàðîäó äî â³äêðèòò³â íåâ³äîìèõ ìîð³â ³ çåìåëü, äî îïàíóâàííÿ øèðîêîãî ñâ³òó çà ìåæàìè ¿õíüî¿ äåðæàâè. Àðàáñüê³ êóïö³ ìàíäðóâàëè ìîðÿìè é îêåàíàìè â ²íä³þ é Êèòàé, äîëàþ÷è òèñÿ÷³ ê³ëîìåòð³â. Ñèíäáàä-ìîðåïëàâåöü âèð³øèâ íà âëàñí³ î÷³ ïîáà÷èòè ÷óäåñà ñâ³òó, íàéäèâîâèæí³ø³ ì³ñöÿ ³íøèõ êðà¿í. Æàãà ïîøóê³â ³ â³äêðèòò³â êëèêàëà àðàáñüêîãî êóïöÿ äî íîâèõ ïðèãîä. Óñüîãî â³í çä³éñíèâ ñ³ì ïîäîðîæåé. Ó ïåðø³é êàçö³ Ñèíäáàä ðàçîì ç³ ñâîºþ êîìàíäîþ îïèíèâñÿ íà îñòðîâ³, ÿêèé âèÿâèâñÿ íàñïðàâä³ âåëè÷åçíîþ æèâîþ ðèáèíîþ. Äðóãà ïîäîðîæ ïðèâåëà éîãî â êðà¿íó, äå ìåøêàëè âåëåòåíñüê³ ïòàõè Ðóõè. À íàäàë³ éîãî ÷åêàëè ³íø³ ïðèãîäè, ïðî ÿê³ âè çàðàç ä³çíàºòåñÿ… Îòæå, òðåòÿ ïîäîðîæ Ñèíäáàäà-ìîðåïëàâöÿ… Êîëè âè áóäåòå ¿¿ ÷èòàòè, ïîäóìàéòå, ó ÿêèé ìîìåíò Øàõðàçàäà ìîãëà á ¿¿ ïåðåðâàòè, ùîá çìóñèòè öàðÿ Øàõð³ÿðà â³äì³íèòè ñâ³é æîðñòîêèé íàêàç ³ ÷åêàòè íà ïðîäîâæåííÿ... ÍÀÐÎÄÍÀ ÊÀÇÊÀ

55

ÑÈÍÄÁÀÄ-ÌÎÐÅÏËÀÂÅÖÜ Òðåòÿ ïîäîðîæ

Ñèíäáàä ñòàâ ãîâîðèòè: — Ñåðåä áåíêåò³â ³ ðîçâàã ÿ øâèäêî ñòàâ çàáóâàòè ïðî êîëèøí³ ñòðàøí³ ïðèãîäè. À ðîçê³øíå, ñèòå æèòòÿ ìåí³ ïî÷àëî îáðèäàòè. ß áóâ ìîëîäèé, äóæèé — õîò³ëîñü ÿêî¿ñü ä³ÿëüíîñò³. Ñê³í÷èëîñÿ òèì, ùî ÿ çíîâó ïîêëàâñÿ íà äîëþ, ç³áðàâ òîâàðèø³â-òîðãîâö³â, íàêóïèâ ð³çíîãî êðàìó é ñ³â íà êîðàáåëü ó Áàëüñîð³. Äîâãî ìè ïëàâàëè ö³ëêîì ùàñëèâî, ïðèñòàâàëè äî ð³çíèõ çåìåëü ³ âèã³äíî òîðãóâàëè ñâî¿ì êðàìîì. Òà ðàç êîëèñü ñåðåä ìîðÿ íàñ çàñòàëà áóðÿ. ʳëüêà äí³â íàø êîðàáåëü ãîéäàëè õâèë³ é êèäàëè éîãî, ÿê òð³ñêó, ïîêè íå ïðèãíàëè äî ÿêîãîñü íåâ³äîìîãî îñòðîâà. Ìè, çâè÷àéíî, ðàä³ëè, ùî çîñòàëèñü æèâ³, àëå êàï³òàí ïîñï³øèâ íàñ ðîç÷àðóâàòè: — Äîëåíüêî íàøà! — êðèêíóâ â³í. — Äóìàëè ìè âòåêòè â³ä îäíîãî ëèõà, òà çóñòð³ëè ùå á³ëüøå. Çíàéòå, ùî íà öüîìó îñòðîâ³ æèâóòü äèêóíè, ç í³ã äî ãîëîâè ïîêðèò³ âîâíîþ. Õî÷ âîíè é íåâåëèêîãî ðîñòó, àëå ¿õíÿ ñèëà òàêà, ùî çìàãàòèñÿ ç íèìè íå ìîæå áóòè é äóìêè. Áåðåæ³òüñÿ ïîðàíèòè àáî óáèòè êîãî-íåáóäü ç íèõ, áî òîä³ ìè âñ³ ïðîïàëè. Íà íàøå ãîðå, ñëîâà êàï³òàíà ñïðàâäèëèñÿ ðàí³øå, í³æ ìè ñïîä³âàëèñÿ. Íå âñòèãëè ìè îïàì’ÿòàòèñü, ÿê íà áåðåã âèñèïàëà òüìà-òüìóùà ïîãàíèõ-ïðåïîãàíèõ ³ñòîò, ïîä³áíèõ äî ëþäåé, àëå ïîêðèòèõ ãóñòîþ ðóäîþ âîâíîþ. Âîíè ñòðèáíóëè â âîäó, ïðèïëèâëè äî êîðàáëÿ é ñòàëè ç óñ³õ áîê³â ë³çòè íà ïàëóáó øâèäøå, í³æ ëàçÿòü ìàâïè. Ö³ ñòðàõîâèùà ùîñü êðè÷àëè, î÷åâèäíî, ãîâîðèëè äî íàñ, àëå ìè íå ìîãëè çðîçóì³òè ¿õíüî¿ ìîâè é ñòîÿëè, òðåìòÿ÷è â³ä æàõó. Êîëè âîíè ñòàëè îáðóáóâàòè ÿê³ðíîãî ëàíöþãà é çí³ìàòè â³òðèëà, í³õòî ç íàñ íàâ³òü íå ïîâîðóõíóâñÿ. Êàðëèêè æ, çàâîëîä³âøè êîðàáëåì, îäâåçëè íàñ íà äðóãèé îñòð³â ³ òàì âèñàäèëè íà áåðåã, à ñàì³ ïîïëèâëè äàë³ íàçàä. Ç ïîõèëåíèìè ãîëîâàìè ï³øëè ìè ïî îñòðîâó, çðèâàþ÷è ïî äîðîç³ òðàâó, áî âñ³ áóëè äóæå ãîëîäí³. Íåçàáàðîì ìè ï³ä³éøëè äî âåëè÷åçíîãî áóäèíêó ç âèñîêîþ áðàìîþ ç ÷îðíîãî äåðåâà. Ìè ââ³éøëè íà ïîäâ³ð’ÿ, à â³äò³ëü — ó ÿêåñü âåëèêå ïîìåøêàííÿ, äå ç îäíîãî áîêó âàëÿëèñÿ êóïè ëþäñüêèõ ê³ñòîê, à ç ³íøîãî — äîâã³ ïàëêè äëÿ ï³äñìàæóâàííÿ ì’ÿñà. Ìè ëåäâå íå çáîæåâîë³ëè â³ä æàõó: íîãè â íàñ òðóñèëèñü, ³ ìè, ïîâí³ â³ä÷àþ, ïîïàäàëè íà ï³äëîãó. Òàê ïðîëåæàëè äîñèòü äîâãî, áåçñèë³ ùî-íåáóäü çðîáèòè, äàòè ñîá³ ÿêó-íåáóäü ðàäó.

56

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

Óæå ñìåðêàëî, ÿê ðàïòîì ðîç÷èíèëèñÿ äâåð³ é ó íàøó ê³ìíàòó ââ³éøîâ âåëåòåíü, âèñîêèé, ÿê ïàëüìà, âåñü ÷îðíèé, ç ºäèíèì îêîì íà ëîá³, ÷åðâîíèì ³ âîãíÿíèì, ÿê æàð. ²ç ðîòà â íüîãî ñòèð÷àëè äâà äîâãèõ, ãîñòðèõ ïåðåäí³õ çóáè, íèæíÿ ãóáà îäâèñëà é òîðêàëàñÿ ãðóäåé. Äîâã³ ñëîíîâ³ âóõà òåë³ïàëèñÿ ïî ïëå÷àõ, à ïàçóð³ íà âåëè÷åçíèõ ðóêàõ áóëè çàãîñòðåí³ é ç³ãíóò³, ÿê ó ÿñòðóáà. Óãëåä³âøè òàêå ñòðàõîâèùå, ìè çîâñ³ì óòðàòèëè ðîçóì, à âîíî ñèä³ëî ïåðåä íàìè é îãëÿäàëî íàñ ñâî¿ì ãîëîäíèì îêîì. Ïîò³ì âåëåòåíü ïðîñòÿã ðóêó, ï³äíÿâ ìåíå çà øê³ðó ³ ñòàâ âåðò³òè íà âñ³ áîêè, ÿê ì’ÿñíèê, ùî îãëÿäຠÿãíÿ. Àëå, î÷åâèäíî, ÿ çäàâñÿ éîìó çàíàäòî õóäèì, ³ â³í êèíóâ ìåíå íàá³ê, à ñàì óçÿâñÿ îãëÿäàòè òàê ñàìî ³íøèõ. Íàðåøò³ â³í ñïèíèâñÿ íà êàï³òàí³, ÿê íà ñàìîìó ñèòîìó òà ãëàäêîìó ç íàñ. Çëàïàâøè ïàëêîþ éîãî, ÿê ãîðîáöÿ, ó ñâîþ ðóêó, â³í ïðîòêíóâ éîãî íàñêð³çü ³ ñòàâ ïåêòè íàä îãíåì. Êîëè ñòðàâà áóëà ñïå÷åíà, â³í ïîâå÷åðÿâ ç âåëèêîþ îõîòîþ, ïîò³ì ðîçë³ãñÿ íà ï³äëîç³ é íåçàáàðîì çàñíóâ. Õðîï³â â³í, ÿê ðîçëþòîâàíèé ãð³ì, ³ ö³ëó í³÷ ìè íå ìîãëè ñòóëèòè î÷åé. Óðàíö³ âåëåòåíü âñòàâ ³, íå çâåðòàþ÷è íà íàñ í³ÿêî¿ óâàãè, êóäèñü ï³øîâ ç äîìó, à ìè äàëè âîëþ ñâîºìó â³ä÷àþ. Çäàâàëîñÿ, ïëà÷ó òà ãîëîñ³ííþ íå áóäå êðàþ. Íàðåøò³, âèïëàêàâøè âñ³ ñëüîçè, ñòàëè ðàäèòèñü, ÿê áè íàì âèéòè ç öüîãî ñòðàøíîãî ñòàíîâèùà, àëå í³õòî íå ì³ã äàòè ïóòíüî¿ ïîðàäè. Ïðî òå, ùî ìîæíà áóëî á ñï³ëüíèìè ñèëàìè íàïàñòè íà âåëåòíÿ é óáèòè éîãî, í³õòî íàâ³òü íå çà¿êíóâñÿ: ïåðåëÿêàí³, ìè íå ìîãëè íàâ³òü ïðî öå ïîäóìàòè. Çàñïîêî¿âøèñü òðîõè, ìè ðîçñèïàëèñü ïî îñòðîâó, ùîá ùîñü ïî¿ñòè, à ââå÷åð³, íå çíàéøîâøè í³ÿêîãî ïðèòóëêó, ìóñèëè çíîâó ïîâåðíóòèñÿ â îñåëþ ëþäî¿äà. Íåçàáàðîì ïðèéøîâ ³ ñàì ãîñïîäàð. ³í âèáðàâ ùå îäíîãî ç òîâàðèø³â, ïîâå÷åðÿâ ³ çíîâó ë³ã ñïàòè ³ ñïàâ äî ñàìîãî ñâ³òàíêó. Óñòàâøè, â³í çíîâó ï³øîâ ³ êèíóâ íàñ áåç æîäíîãî äîãëÿäó. Àëå öå ìàëî íàñ ò³øèëî: ìè äîáðå çíàëè, ùî íàì í³êóäè ò³êàòè ³ ùî íàñ óñ³õ äî îäíîãî æäå îäíàêîâà äîëÿ. Ãîðå íàøå áóëî òàêå âåëèêå, ùî äåõòî ïðîïîíóâàâ êèíóòèñü ó ìîðå, çíàõîäÿ÷è, ùî öÿ ñìåðòü óñå-òàêè ïðèºìí³øà â³ä ïåðøî¿. Àëå ïðîòè öüîãî ïîâñòàâ îäèí ³ç òîâàðèø³â: â³í íàãàäàâ, ùî â³ðà çàáîðîíÿº ëþäèí³ íàêëàäàòè íà ñåáå ðóêè, ³ ðàäèâ âèãàäàòè ÿêèé-íåáóäü ³íøèé çàñ³á ïîçáàâèòèñÿ çóá³â ëþäî¿äà. Òóò ó ìåíå ìàéíóëà äóìêà, ÿêîþ ÿ ³ ïîä³ëèâñÿ ç òîâàðèøàìè: — Äðóç³ ìî¿, — ñêàçàâ ÿ ¿ì, — ÷è çâåðíóëè âè óâàãó íà ò³ âåëèê³ äåðåâà, ùî ðîñòóòü íà áåðåç³? Äàâàéòå ìè ç íèõ ïîðîáèìî ÍÀÐÎÄÍÀ ÊÀÇÊÀ

57

ïëîòè, ÿê³ çàëèøèìî ïîêè íà áåðåç³, à âíî÷³ ñïðîáóºìî âòåêòè â³ä ëþäî¿äà. Ó âñÿêîìó âèïàäêó, êîëè íå ïîùàñòèòü äî÷åêàòèñü ÿêîãî-íåáóäü êîðàáëÿ, êðàùå çàãèíóòè â ìîð³, í³æ ó øëóíêó òàêîãî ñòðàõîâèùà. Òóò ÿ äîêëàäíî ðîçïîâ³â ïðî ñâ³é çàäóì, ÿêèé îäíîãîëîñíî áóâ óõâàëåíèé. ϳñëÿ öüîãî ìè âçÿëèñÿ çà ðîáîòó. Ïîðîáèâøè òàê³ ïëîòè, ùîá ìîãëè âèòðèìóâàòè ïî òðè ÷îëîâ³êè, ìè âåðíóëèñÿ äî ëþäî¿äà ³ çíîâó áóëè ñâ³äêàìè ñòðàøíî¿ ñìåðò³ îäíîãî ç³ ñâî¿õ òîâàðèø³â. Àëå íà öåé ðàç ìè æîðñòîêî â³ääÿ÷èëè ñâîºìó êàòîâ³. Ò³ëüêè â³í çàõðîï³â, ÿ òà ùå äåñÿòåðî, íàéñì³ëèâ³øèõ ³ íàéïðóäê³øèõ ëþäåé ì³æ íàìè, óçÿëè ïî çàë³çí³é ïàëèö³, ðîçïåêëè ¿õ íà âîãí³ é óñ³ ðàçîì óòêíóëè ¿õ â îêî äóøîãóáà. Ìîæåòå ñîá³ óÿâèòè, ÿê â³í çàðåâ³â â³ä áîëþ. Ëþäî¿ä ñòàâ êèäàòèñÿ íà âñ³ áîêè, ëîâëÿ÷è íàñ ðîçñòàâëåíèìè ðóêàìè, àëå ìè ñèä³ëè ñïîê³éíî â áåçïå÷íèõ ì³ñöÿõ. Îáëàïàâøè âñ³ êóòêè, â³í íàòêíóâñÿ íà äâåð³ é âèéøîâ, ðåâó÷è òà ñòîãíó÷è. Íàì í³÷îãî áóëî áàðèòèñÿ, ³ ìè êèíóëèñÿ äî ñâî¿õ ïëîò³â. Ïîçàÿê êðèêè ëþäî¿äà ñòèõëè, òî â íàñ ç’ÿâèëàñÿ íàä³ÿ, ùî âîðîã íàø óìåð â³ä ðàí, àëå âäîñâ³òà ìè ðàïòîì óãëåä³ëè òðüîõ îäíîîêèõ âåëåòí³â. Äâîº íîâèõ ñòðàõîâèù âåëè òðåòüîãî, ñë³ïîãî, ï³ä ðóêè. Ìè øâèäøå îä³ïõíóëè ïëîòè îä áåðåãà, àëå ëþäî¿äè ñòàëè êèäàòè íà íàñ âåëè÷åçíèìè øìàòêàìè ñêåëü ³ íåçàáàðîì ðîçáèëè é ïîòîïèëè âñ³õ íàñ, êð³ì ìåíå òà äâîõ ìî¿õ ñóñ³ä³â, ùî âñòèãëè â³äïëèñòè äîñèòü äàëåêî îä áåðåãà. Îïèíèâøèñü ñåðåä áóðõëèâîãî ìîðÿ, ìè çíîâó ñòàëè çàáàâêîþ õâèëü. Ö³ëó äîáó ìè áîðîëèñÿ ç íèìè, ïðîùàþ÷èñü ³ç æèòòÿì, àëå â³òåð íåñïîä³âàíî ïðèãíàâ íàñ äî ÿêîãîñü îñòðîâà, äå ìè çíàéøëè áàãàòî ïîæèâíèõ ³ ñìà÷íèõ îâî÷³â. ϳäêð³ïèâøè ñâî¿ ñèëè, ìè ëÿãëè é çàñíóëè. Àëå ââå÷åð³, êîëè ùå íå çîâñ³ì ñìåðêëî, ìè ðàïòîì ïî÷óëè ÿêåñü ñòðàøíå ñè÷àííÿ. Ñõîïèâøèñü íà íîãè, óãëåä³ëè âåëè÷åçíó ãàäþêó, ùî ïîâçëà ïðÿìî íà íàñ. Ìè õîò³ëè ò³êàòè, àëå ãàäþêà êèíóëàñÿ âïåðåä, ñõîïèëà îäíîãî ç ìî¿õ òîâàðèø³â, óäàðèëà éîãî ê³ëüêà ðàç³â îá çåìëþ é ïðîêîâòíóëà. Ìè ñêîðèñòàëèñÿ öèì ³ ñòàëè ò³êàòè. Çíîâó â³ä÷àé îãîðíóâ äóøó.

— Î Áîæå! — êðèêíóâ ÿ. — Ó÷îðà ò³ëüêè ìè ëåäâå ñïàñëèñÿ â³ä ëþäî¿äà ³ ãí³âíèõ õâèëü, à ñüîãîäí³ çóñòð³ëèñÿ ç íîâèì ëèõîì! Áëóêàþ÷è ïî îñòðîâó, ìè ïîáà÷èëè îäíå âèñî÷åçíå äåðåâî. Ëåäâå ñòàëî ñìåðêàòè, ÿê ïîë³çëè íà íüîãî. Àëå öå áóëî äàðåìíî: ãàäþêà âãëåä³ëà íàñ, îáâèëàñü êðóã äåðåâà ³, ñõîïèâøè ìîãî òîâàðèøà, óäàðèëà éîãî îá çåìëþ ³ ç’¿ëà. Ïðàâäà, ï³ñëÿ âå÷åð³ âîíà 58

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

êóäèñü çíèêëà, àëå ÿ çíàâ, ùî ìåíå òå æ ñàìå ÷åêຠíà äåíü ï³çí³øå. ß ïîäóìàâ: «×è íå êðàùå áóëî á êèíóòèñÿ â ìîðå?..» Àëå âìèðàòè íå õîò³ëîñü, ³ ÿ ñòàâ äóìàòè, ÿê áè âèæèòè. Ïîì³òèâøè, ùî íà îñòðîâ³ ðîñòå áàãàòî êîëþ÷èõ ðîñëèí, ÿ ïîðîáèâ ç íèõ â’ÿçàíêè ³ âèñîêî îáãîðîäèâ íèìè äåðåâî. Ñàìîãî ñåáå ÿ òåæ îáâ’ÿçàâ êîëþ÷êàìè. ßê ò³ëüêè ñìåðêëî, ãàäþêà íå ñòàëà áàðèòèñü ³ òèõî ï³äë³çëà äî ìîãî äåðåâà, àëå íåñïîä³âàíî óêîëîëàñü ³ ñòðèáíóëà íàçàä. ʳëüêà ðàç³â âîíà çíîâó ïî÷èíàëà ï³äêðàäàòèñü, ÿê ê³øêà, àëå íàðåøò³ âïåâíèëàñü ó äàðåìíîñò³ ñâ ïðàö³, ëÿãëà, çãîðíóëàñü ³ ö³ëó í³÷ ëåæàëà íà âàðò³, à ÿ ñèä³â í³ æèâèé í³ ìåðòâèé íà äåðåâ³. Õî÷à âäîñâ³òà âîíà çíèêëà, àëå ÿ áóâ òàêèé çìó÷åíèé, ùî ñàìå æèòòÿ ìåí³ îáðèäëî, ³ ÿ, ÿê áîæåâ³ëüíèé, êèíóâñÿ äî ìîðÿ, ùîá ðàç ³ íàçàâæäè ïðèïèíèòè ñâî¿ ñòðàæäàííÿ. Àëå äîëÿ íàðåøò³ çãëÿíóëàñÿ. Ó òó õâèëèíó, êîëè ÿ âæå çáèðàâñÿ êèíóòèñü ó âîäó, íà îá𳿠çà÷îðí³â êîðàáåëü. ³í íàáëèæàâñÿ äî íàøîãî îñòðîâà é íåçàáàðîì ìîæíà áóëî ïîì³òèòè íà íüîìó ëþäåé. ß ç³ðâàâ ³ç ñåáå øàïêó ³ ñòàâ íåþ ìàõàòè, ùîá çâåðíóòè íà ñåáå óâàãó. Ìåíå ïîì³òèëè, ç êîðàáëÿ ñïóñòèëè ÷îâíà é çàáðàëè ìåíå. ×è ìîæåòå âè óÿâèòè, ÿêèé ÿ áóâ ùàñëèâèé ó òó õâèëèíó? Êîëè ÿ ðîçïîâ³â ïðî âñ³ ò³ ïðèãîäè, ÿê³ òðàïèëèñü ç³ ìíîþ, óñ³ áóëè ãëèáîêî âðàæåí³, ³ êîæíèé ïîñï³øàâ âèñëîâèòè ìåí³ ñâîº ñï³â÷óòòÿ. Íàñàìïåðåä ìåíå íàãîäóâàëè, à ïîò³ì êàï³òàí ïîäàðóâàâ ìåí³ íîâå âáðàííÿ, áî ìîº áóëî çîâñ³ì ïîøìàòîâàíå.

— Äðóæå ì³é! Ó ìåíå º íà êîðàáë³ ê³ëüêà ïàêóíê³â ç êðàìîì, ùî íàëåæàëè êîëèñü îäíîìó íåá³æ÷èêó-òîðãîâöþ. ß õîò³â áè ¿õ ïðîäàòè òóò, à ãðîø³ ïåðåäàòè éîãî íàùàäêàì. ×è íå âçÿâñÿ á òè ïðîäàòè ¿õ? Çâè÷àéíî, çà öå ÿ òîá³ ïîäÿêóþ. ß îõî÷å çãîäèâñÿ äîïîìîãòè êàï³òàíîâ³. À íà ïàëóá³ ì³æ òèì òàâðóâàëè êðàì. Êîëè ä³éøëà ÷åðãà äî òèõ ïàêóíê³â, ÿê³ äîðó÷åíî áóëî ìåí³ ïîïðîäàòè, ñïèòàëè êàï³òàíà, ÿêå ³ì’ÿ íà íèõ ïîñòàâèòè.

— Ïèøè: «Ñèíäáàä-ìîðåïëàâåöü», — â³äïîâ³â êàï³òàí. ß ³ç çäèâóâàííÿì ãëÿíóâ íà íüîãî, ³ ò³ëüêè òåïåð, ïðèäèâèâøèñü äî éîãî îáëè÷÷ÿ, óï³çíàâ òîãî ñàìîãî êàï³òàíà, ÿêèé ïîêèíóâ ìåíå íà áåçëþäíîìó îñòðîâ³, êîëè ÿ ëåãêîâàæíî çàñíóâ á³ëÿ ñòðóìêà. Çà öåé ÷àñ â³í äóæå ïîñòàð³â, òà é ìåíå éîìó áóëî âàæêî ï³çíàòè, òèì á³ëüøå, ùî âñ³ âæå ââàæàëè ìåíå çà íåá³æ÷èêà.

— Êàï³òàíå! — ñêàçàâ ÿ. — Òè ãîâîðèâ, ùî öåé êðàì Ñèíäáàäà? ÍÀÐÎÄÍÀ ÊÀÇÊÀ

59

². Á³ë³á³í. ²ëþñòðàö³ÿ äî êàçêè «Ñèíäáàä-ìîðåïëàâåöü». 1932 ð.

— Òàê, — â³äïîâ³â â³í, — Ñèíäáàä ðîäîì ³ç Áàãäàäà, ³ ¿õàâ â³í íà ìîºìó êîðàáë³. ß é äîñ³ íå ìîæó ïðîñòèòè ñîá³ çà íåîáà÷í³ñòü. Îäíîãî ðàçó â³í ðàçîì ç ³íøèìè âèéøîâ ç êîðàáëÿ íà îñòð³â, à êîëè âñ³ ïîâåðíóëèñü, ÿ íå ïðèì³òèâ, ùî íåìຠÑèíäáàäà, ³ âåë³â ïëèâòè äàë³. Êèíóëèñÿ ìè âæå ÷åðåç äåÿêèé ÷àñ, àëå â³òåð áóâ íàñò³ëüêè äóæèé, ùî ìè í³ÿê íå ìîãëè âåðíóòèñÿ íàçàä.

— I âè äóìàºòå, ùî Ñèíäáàä äàâíî âæå çàãèíóâ?

— Íàïåâíî.

— Àíó, ëèøåíü, ïðèãëÿíüòåñü äî ìåíå óâàæí³øå! — ñêàçàâ ÿ. — ×è íå ðîçìîâëÿº ç âàìè òîé ñàìèé Ñèíäáàä, ÿêîãî âè ââàæàºòå çà íåá³æ÷èêà?! ß çàñíóâ íà áåðåç³ ñòðóìêà, à êîëè ïðîêèíóâñÿ, êîðàáåëü áóâ óæå äàëåêî. Êàï³òàí ãëÿíóâ íà ìåíå, óï³çíàâ ³ ðàä³ñíî çàêðè÷àâ: — Ñëàâà òîá³, Áîæå, ùî òè çí³ìàºø ç ì äóø³ òàêèé ãð³õ! ßêèé ÿ ðàäèé, ùî áà÷ó òåáå æèâèì ³ çäîðîâèì! Çàáåðè æ ñâ³é êðàì, à îñü ³ ãðîø³ çà ïðîäàíó éîãî ÷àñòèíó. ß ïðèéíÿâ êðàì, àëå äåùî ïîäàðóâàâ êàï³òàíîâ³ çàì³ñòü ïîäÿêè. Ðåøòó ÿ ðîçïðîäàâ ³ êóïèâ ñàíäàëîâîãî äåðåâà, ãâîçäèêè, êîðèö³ é ³íøèõ êîøòîâíèõ ðå÷åé. Âåðíóâøèñü ó Áàãäàä, ÿ ïðîäàâ ¿õ çà âåëèê³ ãðîø³ ³ ñòàâ ùå áàãàòøèì. Çâè÷àéíî, ³ öüîãî ðàçó ÿ íå çàáóâ ïîäÿêóâàòè Áîãîâ³ é ðîçäàòè ìèëîñòèíþ âáîãèì. (Ïåðåêëàä Îëåêñàíäðà Îëåñÿ) Ðîáîòà ç òåêñòîì 1. Ðîçêàæ³òü ïðî ò³ ïî䳿 êàçêè, ÿê³ âàì íàéá³ëüøå ñïîäîáàëèñÿ.

2. Ó ÿê³ ìîìåíòè âè ïåðåæèâàëè çà æèòòÿ Ñèíäáàäà, à êîëè ðàä³ëè çà íüîãî?

3. ßê âèÿâëÿºòüñÿ â êàçö³ ÷àð³âí³ñòü?

60

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

4. Ïîÿñí³òü, ÷îìó Ñèíäáàä âèðóøàâ ó äàëåê³ ïîäîðîæ³, íåçâàæàþ÷è íà ò³ âàæê³ âèïðîáóâàííÿ, ùî âèïàëè íà éîãî äîëþ.

5. ßê 䳺 Ñèíäáàä ó ñêðóòí³ ìîìåíòè æèòòÿ?

6. Ðîçêàæ³òü ïðî ñòàâëåííÿ ãåðîÿ äî éîãî ñóïóòíèê³â, äàéòå îö³íêó éîãî ä³ÿì.

7. Çíàéä³òü ó òâîð³ ï³äòâåðäæåííÿ ëþäÿíîñò³ Ñèíäáàäà. Ïðî÷èòàéòå âèðàçíî ö³ óðèâêè, ïðîêîìåíòóéòå ¿õ.

8. Äîáåð³òü ïðèñë³â’ÿ, ÿêèìè ìîæíà îõàðàêòåðèçóâàòè â÷èíêè Ñèíäáàäà. ßêèé åï³çîä òðåòüî¿ ïîäîðîæ³ Ñèíäáàäà çîáðàæåíî íà êàðòèí³ ². Á³ë³á³íà (íà ñ. 60)? Çíàéä³òü â³äïîâ³äíèé ôðàãìåíò ó òåêñò³. Çà äîïîìîãîþ ÿêèõ çàñîá³â (êîëüîð³â, êîíòðàñò³â, ðîçòàøóâàííÿ ïðåäìåò³â òîùî) õóäîæíèê çóì³â ïåðåäàòè íàïðóæåííÿ ìîìåíòó? Òâîð÷å çàâäàííÿ 1. Óñíî îïèø³òü Ñèíäáàäà. ßêèì â³í ïîñòàâ ó âàø³é óÿâ³ ï³ñëÿ ïðî÷èòàííÿ êàçêè?

2. Ïðèäóìàéòå ïëàí ìóëüòô³ëüìó ïðî òðåòþ ïîäîðîæ Ñèíäáàäà. Íàçâ³òü åï³çîäè, ÿê³ áóäóòü ïîêëàäåí³ â îñíîâó âàøîãî àí³ìàö³éíîãî ïðîåêòó. Ñòâîð³òü àô³øó äëÿ ñâîãî ìóëüòô³ëüìó.

Àðàáñüê³ êàçêè ç³ çá³ðêè «Òèñÿ÷à ³ îäíà í³÷» íàáóëè ïîïóëÿðíîñò³ çàâäÿêè ôðàíöóçüêîìó ïåðåêëàäó Àíòóàíà Ãàëëàíà. Âîíè áóëè âèäàí³ íà ïî÷àòêó XVIII ñò.  Óêðà¿íó ñõ³äí³ êàçêè ïðèéøëè ç ôðàíöóçüêèõ ³ í³ìåöüêèõ ïåðåêëàä³â. ²âàí Ôðàíêî êîðèñòóâàâñÿ í³ìåöüêèì âèäàííÿì àðàáñüêèõ êàçîê, ÿê³ ïî÷àâ ïåðåêëàäàòè óêðà¿íñüêîþ. Êàçêè àðàáñüêîãî ñâ³òó ïåðåêëàäàëè é ³íø³ óêðà¿íñüê³ ìàéñòðè: Îëåêñàíäð Îëåñü, Àãàòàíãåë Êðèìñüêèé, ßðåìà Ïîëîòíþê, Âàëåð³é Ðèáàëê³í, ªâãåí Ìèêèòåíêî, Òèìóð Ëèòîâ÷åíêî. Óêðà¿íñüêèé êîìïîçèòîð Ñåðã³é Áîðòêåâè÷ ñòâîðèâ ÷óäîâó ìóçèêó äî áàëåòó «Òèñÿ÷à ³ îäíà í³÷». ˳òåðàòóðà ³ ìèñòåöòâî Çà ìîòèâàìè êàçêè ïðî Ñèíäáàäà-ìîðåïëàâöÿ çíÿòî áàãàòî õóäîæí³õ ³ ìóëüòèïë³êàö³éíèõ ô³ëüì³â. Ïåðøèé ìóëüòô³ëüì «Ñèíäáàä-ìîðåïëàâåöü» çíÿëè ìèñòêèí³ Ç³íà¿äà ³ Âàëåíòèíà Áðóìáåðã ó 1944 ð. (ÑÐÑÐ). Ó öåé ÷àñ òðèâàëà Äðóãà ñâ³òîâà â³éíà, ³ ñòóä³ÿ «Ñîþçìóëüòô³ëüì», íà ÿê³é áóëà çðîáëåíà ñòð³÷êà, ïåðå¿õàëà äî ì³ñòà Ñàìàðêàíäà (Óçáåêèñòàí), ÿêå íàãàäóâàëî ïðî äàâí³ ÷àñè é ñõ³äíèé ñâ³ò çá³ðêè «Òèñÿ÷à ³ îäíà í³÷». Öå íàäèõíóëî àâòîð³â íà åêðàí³çàö³þ ïðèãîä Ñèíäáàäà. ÍÀÐÎÄÍÀ ÊÀÇÊÀ

61

ϳçí³øå áóëè ñòâîðåí³ ³íø³ ô³ëüìè (àìåðèêàíñüê³, ÿïîíñüê³, ³íä³éñüê³ òîùî): «Ñüîìà ïîäîðîæ Ñèíäáàäà» (ÑØÀ, ðåæ. Í. Äæóðàí, 1958 ð.); «Ñèíäáàä: çàâ³ñà òóìàí³â» (²íä³ÿ–ÑØÀ, ðåæ. Å. гêñ, 2000 ð.); «Ñèíäáàä: ëåãåíäà ñåìè ìîð³â» (ÑØÀ, ðåæ. Ï. óëìîð, Ò. Äæîíñîí, 2003 ð.).

• Ïîð³âíÿéòå åêðàí³çàö³¿ ç ïðî÷èòàíèì òåêñòîì. Ïåðåâ³ðòå ñåáå 1. Ðîçêðèéòå õàðàêòåð Ñèíäáàäà, éîãî ìîðàëüí³ ÿêîñò³. ßêà éîãî ðèñà âàì íàéá³ëüøå ñïîäîáàëàñÿ?

2. Ùî äîïîìàãàëî Ñèíäáàäîâ³ óíèêàòè íåáåçïåê, ðÿòóâàòè ñåáå é ñâî¿õ ñóïóòíèê³â?

3. Âèçíà÷òå îñîáëèâîñò³ íàðîäíî¿ êàçêè â òðåò³é ïîäîðîæ³ Ñèíäáàäà.

4. Äîâåä³òü, ùî öåé òâ³ð íàëåæèòü äî ð³çíîâèäó ÷àð³âíèõ êàçîê.

5. Ó ÷îìó ïîëÿãຠïîâ÷àëüí³ñòü àðàáñüêî¿ íàðîäíî¿ êàçêè ïðî Ñèíäáàäà (òðåòÿ ïîäîðîæ)? ßêèé ìîðàëüíèé óðîê äຠöåé òâ³ð?

ßÊÎÁ ³ ²ËÜÃÅËÜÌ ¥Ð²ÌÌ 1785–1863

1786–1859 Ìè ïåðåäàºìî öþ êíèæêó âñ³ì äîáðîçè÷ëèâèì ðóêàì, â³ðèìî ïðè öüîìó â áëàãîñëîâåííó ñèëó, ÿêà º â íèõ. ßêîá ³ ³ëüãåëüì ¥ð³ìì

Ñòîð³íêè æèòòÿ ³ òâîð÷îñò³ Êîæíèé ó ͳìå÷÷èí³ çíຠïðî ßêîáà ³ ³ëüãåëüìà ¥ð³ìì, ä³òè ñïðèéìàþòü ¿õ ÿê ñâî¿õ áëèçüêèõ ³ äîáðèõ çíàéîìèõ. Òå, ùî çðîáèëè ìèòö³ äëÿ ñâ êðà¿íè, íå äàëî çàñîõíóòè æèâèëüíîìó äæåðåëó íàðîäíî¿ ìóäðîñò³ í³ìåöüêîãî íàðîäó é ç’ºäíàëî éîãî äîâêîëà çáåðåæåííÿ íàö³îíàëüíèõ ñâÿòèíü. Áðàòè ßêîá ³ ³ëüãåëüì ¥ð³ìì íàðîäèëèñÿ â íåâåëè÷êîìó í³ìåöüêîìó ì³ñòå÷êó Ãàíàó é óñå æèòòÿ áóëè íåðîçëó÷íèìè. Âîíè ÷àñòî çãàäóâàëè ïðî ñâîº äèòèíñòâî, ñïîâíåíå âåëèêî¿ ëþáîâ³, ðàäîñò³ é ï³êëóâàííÿ ïðî âñ³õ ÷ëåí³â ¿õíüî¿ âåëèêî¿ ðîäèíè. Ïðîòå â 1796 ð. æèòòÿ ñ³ì’¿ ð³çêî çì³íèëîñÿ: ïîìåð áàòüêî, à ìàòè íå çìîãëà âïîðàòèñÿ ç óñ³ìà òðóä62

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

íîùàìè, ùî âèïàëè íà ¿¿ äîëþ. Òîìó ñåñòðà ìàòåð³ Äîðîò³ âçÿëà íà ñåáå îï³êóâàííÿ ïîäàëüøîþ äîëåþ áðàò³â ßêîáà é ³ëüãåëüìà, ÿê³ ðàçîì ³ç íåþ ïåðå¿õàëè äî ì³ñòà Êàññåëÿ. Òàì âîíè íàâ÷àëèñÿ â ã³ìíà糿, òóäè ïîâåðíóëèñÿ é ïî çàê³í÷åíí³ óí³âåðñèòåòó â Ìàðáóðç³, äå âèâ÷àëè ïðàâî. Ó Êàññåë³ áðàòè ïðàöþâàëè á³áë³îòåêàðÿìè â Ãåññåíñüê³é ôåäåðàëüí³é á³áë³îòåö³. Òèøà, ñïîê³é, íàóêîâà ïðàöÿ — öå áóëà íàéêðàùà ñòèõ³ÿ äëÿ íèõ. Ðàíî âòðàòèâøè áàòüêà, ßêîá ³ ³ëüãåëüì çìàëêó ìàëè ïî÷óòòÿ âåëèêî¿ â³äïîâ³äàëüíîñò³ çà ìàò³ð ³ ìîëîäøèõ áðàò³â ³ ñåñòåð, ÿêèì çàâæäè äîïîìàãàëè. Íà ïî÷àòêó XIX ñò. â ðåçóëüòàò³ íàïîëåîí³âñüêèõ âîºí1 äëÿ ͳìå÷÷èíè íàñòàâ ñóìíèé ÷àñ: êðà¿íà ïîòåðïàëà â³ä ôðàíöóçüêî¿ íàâàëè, îêóïàö³ÿ îáìåæóâàëà ïðàâà ëþäåé, à òàêîæ ¿õíº ïðàâî íà âëàñíó ìîâó é êóëüòóðó. Áðàòè âèð³øèëè ïðàöþâàòè çàäëÿ âèçâîëåííÿ ñâ áàòüê³âùèíè é çáåðåæåííÿ ¿¿ íàö³îíàëüíèõ ö³ííîñòåé. Ç 1806 ð. âîíè ïî÷àëè çáèðàòè êàçêè é ëåãåíäè, ÿê³ çäàâíà æèëè â ïàì’ÿò³ í³ìåöüêîãî íàðîäó, ïîøèðþþ÷èñü â óñí³é ôîðì³. ¯õíÿ ä³ÿëüí³ñòü ìàëà âèíÿòêîâå çíà÷åííÿ äëÿ çáåðåæåííÿ óñíî¿ íàðîäíî¿ òâîð÷îñò³ é ðîçâèòêó í³ìåöüêî¿ ìîâè. Ó ïåð³îä ïîíåâîëåííÿ ͳìå÷÷èíè áðàòè ¥ð³ìì ðÿòóâàëè íàéäîðîæ÷èé ñêàðá íàö³¿ — ñëîâî. Äëÿ íèõ ìèíóëå áóëî ö³ííèì ïåðåäîâñ³ì òîìó, ùî âîíî äຠçðàçêè ìîðàë³, ºäíîñò³ òà ³äåàëó íàðîäó, âàæëèâ³ çà âñ³õ ÷àñ³â. Ó 1812 ð. âèéøëî äðóêîì ïåðøå âèäàííÿ ç³áðàíèõ ßêîáîì ³ ³ëüãåëüìîì ¥ð³ìì «Êàçîê äëÿ ä³òåé ³ ðîäèíè».

Íåâ³äîìèé õóäîæíèê. Áðàòè ¥ð³ìì çáèðàþòü êàçêè. ÕIX ñò. Íàïîëåîí³âñüê³ â³éíè — ñåð³ÿ â³éí (1803–1815), ïðîâåäåíèõ Ôðàíö³ºþ ï³ä ïðîâîäîì Íàïîëåîíà â ð³çíèõ êðà¿íàõ ªâðîïè.

1

ßÊÎÁ ² ²ËÜÃÅËÜÌ ¥Ð²ÌÌ

63

1815 ð. áóâ îïóáë³êîâàíèé äðóãèé òîì êàçîê, ç³áðàíèõ áðàòàìè ¥ð³ìì. Óñüîãî âîíè ç³áðàëè ïîíàä 200 êàçêîâèõ òâîð³â, çàëèøèâøè íàùàäêàì íå ò³ëüêè öþ çá³ðêó, à é ³íø³ çäîáóòêè, çîêðåìà «Í³ìåöüêó ãðàìàòèêó», «Ñëîâíèê í³ìåöüêî¿ ìîâè». Çàñëóãà ßêîáà ³ ³ëüãåëüìà ¥ð³ìì ïîëÿãຠâ òîìó, ùî âîíè çáèðàëè íå ò³ëüêè òâîðè óñíî¿ íàðîäíî¿ òâîð÷îñò³, à é ïîñòàâèëèñÿ äî ö³º¿ ñïðàâè ÿê ñïðàâæí³ äîñë³äíèêè, íàïðî÷óä â³äïîâ³äàëüí³ ó â³äòâîðåíí³ íàðîäíîãî ñëîâà. Âåëè÷åçíà ñïðàâà çáèðàííÿ é çáåðåæåííÿ ôîëüêëîðó, ÿêó çä³éñíþâàëè áðàòè ¥ð³ìì, ï³äòðèìàëà íàö³îíàëüíèé äóõ ³ êóëüòóðó ͳìå÷÷èíè, çãóðòóâàëà í³ìö³â äîâêîëà ñâî¿õ íàäáàíü, ïîêàçàëà ïðèêëàä ³íøèì íàðîäàì, ÿê äáàéëèâî òðåáà ñòàâèòèñÿ äî âëàñíèõ âèòîê³â.

Ïàì’ÿòíèê áðàòàì ¥ð³ìì. ì. Ãàíàó (ͳìå÷÷èíà)

ÊÀÇÊÈ ÁÐÀҲ ¥Ð²ÌÌ ²ñòîð³ÿ ñòâîðåííÿ «…ßê áàãàòî ç òîãî, ùî öâ³ëî â äàâí³ø³ ÷àñè, óæå íåìຠíèí³, áà íàâ³òü ñàìèõ ñïîãàä³â ïðî öå âæå ìàéæå íå ëèøèëîñÿ. Ùîïðàâäà, æèâóòü ó íàðîä³ ï³ñí³, ëåãåíäè òà ïåðåêàçè, íèí³ âèäàíî ê³ëüêà êíèæå÷îê ç ö³º¿ òåìàòèêè, à òåïåð ïîáà÷àòü ñâ³ò ³ ö³ êàçêè äëÿ ä³òåé òà ðîäèíè… Ùî ñòîñóºòüñÿ ñïîñîáó çáîðó êàçîê òóò, òî ñïî÷àòêó çãàäàºìî ïðî ïðàâèëüí³ñòü ³ ïðàâäó, à ñàìå ç âëàñíîãî ìè í³÷îãî íå äîáàâëÿëè, æîäíî¿ ëåãåíäè, ñàì³ íå ïðèêðàøóâàëè, íàâïàêè, êîæíó ñâîºð³äí³ñòü, ÿêó ìè ïîì³÷àëè, ñòàðàëèñÿ çáåðåãòè, ùîá íàäàòè â öüîìó ðîçóì³íí³ çá³ðö³ ð³çíîìàí³òíîñò³ çì³ñòó». Ïåðåäìîâà áðàò³â ¥ð³ìì äî çá³ðêè «Êàçêè äëÿ ä³òåé ³ ðîäèíè», âèäàííÿ 1819 ð. (Ïåðåêëàä Ðîìàíà Ìàò³ºâà)

Ö³êàâî çíàòè

Ó Ìóçå¿ áðàò³â ¥ð³ìì. ì. Êàññåëü (ͳìå÷÷èíà) 64

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

Ìóçåé áðàò³â ¥ð³ìì áóâ çàñíîâàíèé 1959 ð. â ì. Êàññåë³, äå âîíè áàãàòî ïðàöþâàëè çàðàäè çáåðåæåííÿ í³ìåöüêîãî ôîëüêëîðó é ðîçâèòêó í³ìåöüêî¿ ìîâè.

ÏÀͲ ÌÅÒÅËÈÖß Æèëà íà ñâ³ò³ îäíà âäîâà, ³ ìàëà âîíà äâ³ äîíüêè. Îäíà ç íèõ, ïàä÷³ðêà, áóëà ãàðíà é ðîáîòÿùà, à äðóãà, ð³äíà, ãèäêà é ë³íèâà. Òà âäîâà ëþáèëà êóäè á³ëüøå ð³äíó äîíüêó, õî÷à òà áóëà ãèäêà é ë³íèâà. Ïàä÷³ðêà ìóñèëà âèêîíóâàòè âñþ õàòíþ ðîáîòó, áóëà ïîïåëþøêîþ â äîì³. Á³äíà ä³â÷èíà ùîäíÿ ñèä³ëà íà øëÿõó á³ëÿ êðèíèö³ é ïðÿëà äîòè, ïîêè ¿é íèòêà ïîð³çàëà ïàëüö³ äî êðîâ³. Îäíîãî ðàçó âîíà òàê ïîð³çàëà íèòêîþ ïàëüö³, ùî êðîâ’þ çàëèëî ïî÷èíîê. ijâ÷èíà ñõèëèëàñÿ íàä êðèíèöåþ, ùîá âèìèòè ïî÷èíîê, à â³í âèñëèçíóâ ³ç ðóê ³ âïàâ ó êðèíèöþ. Ïàä÷³ðêà ã³ðêî çàïëàêàëà é ïîá³ãëà äî ìà÷óõè òà ðîçêàçàëà ïðî òàêå íåùàñòÿ. À ìà÷óõà ïî÷àëà ¿¿ ëàÿòè íà âñ³ çàñòàâêè é íàðåøò³ ñêàçàëà: — Óì³ëà âêèíóòè ïî÷èíîê, òî çàðàç æå ë³çü ³ ä³ñòàíü éîãî. ϳøëà á³äíà ä³â÷èíà äî êðèíèö³, íå çíàþ÷è, ùî é ðîáèòè. ² ç âåëèêîãî æàëþ é ñòðàõó ñòðèáíóëà â êðèíèöþ é çíåïðèòîìí³ëà. À êîëè îïðèòîìí³ëà, òî ïîáà÷èëà, ùî ëåæèòü íà ÷óäîâ³é ëóö³. ßñíî ñâ³òèëî ñîíöå, ³ òèñÿ÷³ ðîçìà¿òèõ êâ³ò³â öâ³ëè íàâêîëî íå¿. Âîíà ï³øëà ö³ºþ ëóêîþ ³ íàáðåëà íà ï³÷, ó ÿê³é áóëî ïîâíî õë³áà. Õë³á ïî÷àâ ãóêàòè äî íå¿: — Îõ, âèòÿãíè ìåíå, âèòÿãíè, áî çãîðþ, ÿ âæå äàâíî ñï³êñÿ! ijâ÷èíà ï³ä³éøëà äî ïå÷³ é ëîïàòîþ ïîâèòÿãàëà âåñü õë³á. À ïîò³ì ï³øëà ñîá³ äàë³. Îñü ïðèõîäèòü âîíà äî ÿáëóí³, à íà í³é àæ ðÿñí³º â³ä ÿáëóê. ßáëóíÿ ïðîñèòü ¿¿: — Îõ, îáòðóñè ìåíå! ßáëóêà ìî¿ äàâíî âæå äîñòèãëè. ijâ÷èíà ñòðóñíóëà ÿáëóíþ, ³ ÿáëóêà ãðàäîì ïîñèïàëèñÿ íà çåìëþ. Âîíà òðóñèëà äîòè, ïîêè æîäíîãî ÿáëóêà íå ëèøèëîñÿ íà ÿáëóí³. Òîä³ çãîðíóëà ÿáëóêà íà êóïó é ï³øëà äàë³. Íàðåøò³ ä³éøëà äî íåâåëè÷êî¿ õàòèíè, ç ÿêî¿ ó â³êîíöå âèçèðàëà ñòàðà áàáà. Ó íå¿ ñòèð÷àëè òàê³ âåëèê³ çóáè, ùî ä³â÷èíà õîò³ëà ò³êàòè. Àëå ñòàðà ãóêíóëà ¿é óñë³ä: — À ÷îãî òè áî¿øñÿ, ëþáà äèòèíî? Çàëèøàéñÿ â ìåíå, ³ ÿêùî äîáðå âïîðàºøñÿ ç õàòíüîþ ðîáîòîþ, òî é òîá³ äîáðå áóäå. ÍàéÊ. Êàðåâà. êðàùå äáàé ïðî ïîñò³ëü, ñòåëè ÿêíàéñòàðàí²ëþñòðàö³ÿ äî êàçêè í³øå òà äîáðå âèáèâàé ïîäóøêè, ùîá ï³ð’ÿ «Ïàí³ Ìåòåëèöÿ». 2010 ð. ßÊÎÁ ² ²ËÜÃÅËÜÌ ¥Ð²ÌÌ

65

ëåò³ëî, — òîä³ íà ñâ³ò³ éòèìå ñí³ã, áî ÿ æ ïàí³ Ìåòåëèöÿ. ßê ïî÷óëà ä³â÷èíà òàê³ ëàñêàâ³ ñëîâà, ¿é â³äëÿãëî â³ä ñåðöÿ, âîíà çàëèøèëàñü ó áàáóñ³ é íåãàéíî ñòàëà äî ðîáîòè. ijâ÷èíà â óñüîìó äîãîäæàëà ñòàð³é, çáèâàëà ¿é ïîäóøêè òàê ñèëüíî, ùî àæ ï³ð’ÿ ëåò³ëî, íà÷å ñí³æèíêè, ³ òîìó æèëîñÿ ¿é ó ñòàðî¿ äóæå äîáðå. Âîíà í³êîëè íå ÷óëà â³ä íå¿ ëèõîãî ñëîâà é ùîäíÿ ¿ëà ñìàæåíå é ïðÿæåíå. Ïðîáóëà ä³â÷èíà ïåâíèé ÷àñ òà é çàñóìóâàëà, à ÷îãî ¿é áðàêóº, òî ñïî÷àòêó é ñàìà íå çíàëà. Íàðåøò³ çäîãàäàëàñü, À. Àíäåðñîí. ùî íóäüãóº çà äîì³âêîþ, ³ õî÷à òóò áóëî ²ëþñòðàö³ÿ äî êàçêè ¿é êðàùå, ïðîòå ¿¿ òÿãëî âåðíóòèñÿ äî «Ïàí³ Ìåòåëèöÿ». 1910 ð. ð³äíî¿ õàòè. Íàðåøò³ âîíà ñêàçàëà äî ñòàðî¿: — Óçÿëà ìåíå òóãà çà ð³äíèì êðàºì, ³ õî÷ ìåí³ ó âàñ äóæå äîáðå, ïðîòå äîâøå ÿ òóò çîñòàâàòèñÿ íå ìîæó, ìåí³ òðåáà âåðíóòèñÿ äî ñâî¿õ. Ïàí³ Ìåòåëèöÿ ñêàçàëà: — Ìåí³ ïîäîáàºòüñÿ, ùî òåáå òÿãíå äîäîìó. ² çà òå, ùî òè â³ðíî ìåí³ ñëóæèëà, ÿ ñàìà òåáå âèâåäó íàãîðó. Âîíà âçÿëà ¿¿ çà ðóêó é ïðîâåëà äî âåëèêî¿ áðàìè. Áðàìà â³ä÷èíèëàñü, ³ ò³ëüêè-íî ä³â÷èíà ñòóïèëà íà ïîð³ã, ëèíóâ çîëîòèé äîù, ³ âñå çîëîòî ïðèñòàâàëî äî íå¿, àæ íàðåøò³ âñÿ âîíà âêðèëàñÿ çîëîòîì.

— Öå òîá³ çà òå, ùî òè â óñüîìó ñòàðàííà áóëà, — ñêàçàëà ñòàðà é â³ääàëà ¿é òàêîæ ³ ïî÷èíîê, ùî âïàâ ó êîëîäÿçü. Òîä³ áðàìà çàìêíóëàñü, ³ ä³â÷èíà îïèíèëàñÿ âãîð³, íà çåìë³, á³ëÿ ñâ õàòè. À ùîéíî âîíà ââ³éøëà ó äâ³ð, ï³âåíü çëåò³â íà öÿìðèíó1 é çàñï³âàâ: Êóêóð³êó, êóêóð³êó! Íàøà ä³â÷èíà ³äå, — íà í³é çîëîòà áåç ë³êó.

ijâ÷èíà ââ³éøëà äî õàòè, à ìà÷óõà é ñåñòðà, ïîáà÷èâøè íà í³é çîëîòî, çðàä³ëè, íå çíàþòü, äå é ïîñàäèòè.

1Öÿìðèíà

66

— äåðåâèíà ç êîëîäÿçíîãî çðóáó.

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

ijâ÷èíà ðîçïîâ³ëà ïðî âñå, ùî ç íåþ òðàïèëîñü, ³ êîëè ìà÷óõà ïî÷óëà, ÿê ïàä÷³ðêà äîñëóæèëàñÿ äî òàêîãî âåëèêîãî áàãàòñòâà, òî àæ çàãîð³ëàñÿ áàæàííÿì äîáóòè òàêå ùàñòÿ é ñâî¿é ð³äí³é, ãèäê³é òà ëåäà÷³é, äîíüö³. Îòîæ ï³øëà ëåäàðêà äî êðèíèö³, ñ³ëà òà é ïðÿäå, à ùîá ïî÷èíîê áóâ ó êðîâ³, óêîëîëà ñîá³ ïàëüöÿ, óñóíóâøè ðóêó â ãóñòèé òåðåí. À ïîò³ì êèíóëà ïî÷èíîê ó êîëîäÿçü ³ ñòðèáíóëà òóäè ñàìà. Âîíà îïèíèëàñü, ÿê ³ ñåñòðà, íà ÷óäîâ³é ëóö³ é ï³øëà ò³ºþ ñàìîþ ñòåæêîþ. ijéøîâøè äî ïå÷³ é ïî÷óâøè, ÿê õë³á êðè÷èòü: «Îõ, âèòÿãíè ìåíå, âèòÿãíè, áî çãîðþ, ÿ âæå äàâíî ñï³êñÿ!» — âîíà â³äïîâ³ëà: «Ò³ëüêè ìåí³ é îõîòè áðóäíèòèñÿ á³ëÿ òåáå!» — ³ ï³øëà äàë³. Íåçàáàðîì ä³éøëà âîíà äî ÿáëóí³ é, ïî÷óâøè, ÿê òà êðè÷èòü: «Îõ, îáòðóñè ìåíå, îáòðóñè, ìî¿ ÿáëóêà äàâíî âæå äîñòèãëè!» — âîíà â³äïîâ³ëà: «Îò íå ìàëà ðîáîòè! Ùå ÿêåñü ÿáëóêî íà ãîëîâó ìåí³ âïàäå!» — ³ ï³øëà äàë³. Ïðèéøîâøè äî õàòèíè ïàí³ Ìåòåëèö³, âîíà íå çëÿêàëàñÿ ¿¿ çóá³â, áî âæå ÷óëà ïðî íèõ, ³ â³äðàçó íàéíÿëàñÿ äî íå¿. Ïåðøîãî äíÿ âîíà äóæå ñòàðàëàñÿ, ñëóõàëàñÿ ïàí³ Ìåòåëèöþ, êîëè òà ¿é çàãàäóâàëà ðîáîòó, áî â íå¿ ò³ëüêè é äóìêè áóëî ïðî çîëîòî, ÿêå ñòàðà ¿é ïîäàðóº. Àëå äðóãîãî äíÿ ïî÷àëà ë³íóâàòèñÿ, òðåòüîãî ùå á³ëüøå — íàâ³òü óñòàâàòè âðàíö³ íå çàõîò³ëà. Âîíà é ïîñòåë³ ïàí³ Ìåòåëèö³ íå ïîñòåëèëà ÿê ñë³ä, ³ ïîäóøîê íå ïîçáèâàëà, ùîá àæ ï³ð’ÿ ëåò³ëî. Öå ñêîðî íàáðèäëî ñòàð³é, ³ âîíà ñêàçàëà ä³â÷èí³, ùî ¿¿ ñëóæáà ñê³í÷èëàñÿ. Ëåäàùèöÿ äóæå çðàä³ëà, ãàäàþ÷è, ùî òåïåð íà íå¿ ëèíå çîëîòèé äîù. À ïàí³ Ìåòåëèöÿ ïðèâåëà ¿¿ äî áðàìè, ³ ùîéíî ä³â÷èíà ñòóïèëà íà ïîð³ã, ÿê íà íå¿ ïåðåêèíóâñÿ âåëèêèé êàçàí ñìîëè.

— Îöå òîá³ òâ³é çàðîá³òîê, — ñêàçàëà ïàí³ Ìåòåëèöÿ é çàìêíóëà âîðîòà. ² ïðèéøëà ëåäàùèöÿ äîäîìó, óñÿ âêðèòà ñìîëîþ, à ï³âåíü, ïîáà÷èâøè ¿¿, çëåò³â íà öÿìðèíó ³ çàãîðëàâ: Êóêóð³êó, êóêóð³êó! Íàøà ëåäàùèöÿ éäå, — ùî áðóäíà áóäå äîâ³êó!

² ñïðàâä³, ñìîëà òàê ïðèñòàëà äî ëåäàùèö³, ùî íå â³äìèëàñÿ, ñê³ëüêè âîíà æèëà íà ñâ³ò³. (Ïåðåêëàä Ñèäîðà Ñàêèäîíà) ßÊÎÁ ² ²ËÜÃÅËÜÌ ¥Ð²ÌÌ

67

Êîìåíòàð³ Êàçêà «Ïàí³ Ìåòåëèöÿ» ïîáóòóâàëà çà ÷àñ³â áðàò³â ¥ð³ìì ó ã³ðñüêèõ ðàéîíàõ ͳìå÷÷èíè, àëå òî÷íî âñòàíîâèòè, äå âîíà âèíèêëà, âàæêî. ª ïðèíàéìí³ ê³ëüêà ã³ðñüêèõ âåðøèí, äå, ÿê ñòâåðäæóâàëè êîð³íí³ ìåøêàíö³, ìîãëà æèòè ÷àð³âíà ïàí³: ãîðà Õîçåð Ìåéññíåð (íåïîäàë³ê â³ä Êàññåëÿ), ãîðà Õåðçåëüáåðã (á³ëÿ Àéçåíàõà). Ó í³ìåöüêîìó ôîëüêëîð³ ïàí³ Ìåòåëèöÿ â³äïîâ³äàëà çà çèìîâ³ ñí³ãîïàäè, äæåðåëà ç âîäîþ, à òàêîæ áóëà ïîêðîâèòåëüêîþ äîáðî÷åñíèõ æ³íîê ³ ä³â÷àò. Îòæå, ó êàçö³ çíàéøëè â³äîáðàæåííÿ äàâí³ óÿâëåííÿ í³ìåöüêîãî íàðîäó ïðî ïîõîäæåííÿ ð³çíèõ ïðèðîäíèõ ÿâèù (ñí³ã, âîäà). Ó í³ìåöüê³é ìîâ³ ¿¿ ³ì’ÿ çâó÷èòü ÿê ôðàó Õîëëå (Frau Holle). Ôðàó — ñëîâî, ÿêå ïðèºäíóþòü äî ³ìåí³ àáî ïð³çâèùà æ³íêè â ͳìå÷÷èí³, îçíà÷ຠøàíîáëèâå ñòàâëåííÿ, ïîâàãó. Ðîáîòà ç òåêñòîì 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

Âèðàçíî ïðî÷èòàéòå êàçêó «Ïàí³ Ìåòåëèöÿ» â îñîáàõ. Çíàéä³òü ó êàçö³ çà÷èí. Âèçíà÷òå ðîëü çà÷èíó ó òâîð³. Ðîçêàæ³òü ïðî ïî䳿, ÿê³ ñòàëèñÿ â æèòò³ ïàñåðáèö³. Îõàðàêòåðèçóéòå ¿¿ ñòàâëåííÿ äî ïðàö³. ßê ïàí³ Ìåòåëèöÿ â³ääÿ÷èëà ïàñåðáèö³ çà ¿¿ ïðàöüîâèò³ñòü ³ ñòàðàíí³ñòü? ßê çóñòð³ëè ä³â÷èíó ìà÷óõà ç³ ñâîºþ äîíüêîþ? Ùî âîíè ³ç çàçäðîù³â íàäóìàëè çðîáèòè? ßêèé çàðîá³òîê îäåðæàëà ëåäàùèöÿ â³ä ïàí³ Ìåòåëèö³? ×îìó? ßê³ ðèñè õàðàêòåðó äåìîíñòðóþòü îáèäâ³ ãåðî¿í³ â ð³çíèõ âèïðîáóâàííÿõ? ßêèé õóäîæí³é ïðèéîì äîïîìàãຠïîêàçàòè ð³çíå ñòàâëåííÿ ä³â÷àò äî ïðàö³? Ïîð³âíÿéòå ñòàíîâèùå ïàñåðáèö³ òà ð³äíî¿ äîíüêè âäîâè íà ïî÷àòêó ³ â ê³íö³ êàçêè. Ó ÿêî¿ ç ãåðî¿íü öå ñòàíîâèùå çì³íèëîñÿ íà êðàùå, ó ÿêî¿ — ïîã³ðøèëîñÿ? ×îìó òàê ñòàëîñÿ? ßê³ ìîðàëüí³ ö³ííîñò³ óòâåðäæóþòüñÿ â êàçö³ «Ïàí³ Ìåòåëèöÿ»? Çíàéä³òü ê³íö³âêó â êàçêîâîìó òâîð³. ßêó îö³íêó âèñëîâëåíî â í³é?

Êðàñà ñëîâà Êàçêà «Ïàí³ Ìåòåëèöÿ» ìຠö³êàâó áóäîâó. Ó í³é ïîºäíàíî åëåìåíòè ñîö³àëüíî-ïîáóòîâî¿ òà ÷àð³âíî¿ êàçêè. Ç îäíîãî áîêó, òóò ³äåòüñÿ ïðî ðîäèíí³ ñòîñóíêè, ïðî ò³ çâè÷àéí³ ñïðàâè, ÿêèìè çàéìàëèñÿ â äàâíèíó ëþäè: ïåêëè õë³á, âèðîùóâàëè âðîæàé, ïðÿëè ïðÿæó òîùî. À ç ³íøîãî áîêó, òóò ðîçïîâ³äàºòüñÿ ïðî ð³çí³ äèâà, ÿê³ òðàïèëèñÿ ç ïàñåðáèöåþ òà óëþáëåíîþ äîíüêîþ âäîâè. Ïîåòè÷íèìè çàñîáàìè âò³ëåíî óÿâëåííÿ íàðîäó ïðî çâ’ÿçîê ëþäèíè ç ïðèðîäîþ ³ âñ³ì äîâêîëèøí³ì ñâ³òîì. Çâåðí³ìî óâàãó íà òå, ùî ð³çí³ 68

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

ïðåäìåòè — õë³á ó ïå÷³, ÿáëóíÿ — çâåðòàþòüñÿ äî ä³â÷àò ëþäñüêèìè ãîëîñàìè, à ò³ ¿ì â³äïîâ³äàþòü, ïðè÷îìó êîæíà ïî-ñâîºìó. Ïàñåðáèöÿ ìîâ÷êè ðîáèòü ïîòð³áíó ñïðàâó, à äîíüêà âäîâè ãðóáî â³äïîâ³äຠòà éäå äàë³, í³÷îãî íå ðîáëÿ÷è. Ó êàçö³ ìîæíà çíàéòè ÷èìàëî ïîâòîð³â (ó ñèòóàö³ÿõ ³ â ìîâ³ ïåðñîíàæ³â). Çíàéä³òü ¿õ. Òàêîæ ó÷èíêè ãåðî¿â ñóïðîâîäæóþòüñÿ íàðîäíèìè îö³íêàìè. ³äíàéä³òü ¿õ ó òåêñò³. ßê ³ êîæíà íàðîäíà êàçêà, «Ïàí³ Ìåòåëèöÿ» çîð³ºíòîâàíà íà óñíó òðàäèö³þ, òîáòî ¿¿ ðîçïîâ³äàëè, ïåðåäàâàëè ç óñò â óñòà. Åôåêò æèâî¿ ðîçïîâ³ä³ äîñÿãàºòüñÿ çà äîïîìîãîþ ñïåö³àëüíèõ ìîâíèõ çàñîá³â (ñë³â ³ ïîáóäîâè ðå÷åíü). Íàïðèêëàä: «² ñïðàâä³…», «Íàðåøò³ ä³éøëà äî íåâåëè÷êî¿ õàòèíè…», «Îõ, îáòðóñè ìåíå…». Çíàéä³òü ïîä³áí³ ïðèêëàäè. Ïðèãàäàéòå 1–2 êàçêè ³íøèõ íàðîä³â, ó ÿêèõ ³äåòüñÿ ïðî ìà÷óõó, ¿¿ äîíüêó òà ïàñåðáèöþ. Ïîð³âíÿéòå ¿õ ³ç êàçêîþ «Ïàí³ Ìåòåëèöÿ». Óñòàíîâ³òü çá³ãè é ðîçá³æíîñò³ â êàçêàõ.

ÁÐÅÌÅÍÑÜʲ ÌÓÇÈÊÀÍÒÈ Êàçêà íàçèâàºòüñÿ «Áðåìåíñüê³ ìóçèêàíòè» (í³ì. «Die Bremer Stadtmusikanten»), ïðîòå ãåðî¿ òàê í³êîëè é íå ä³éøëè äî Áðåìåíà é íå ñòàëè ì³ñüêèìè ìóçèêàíòàìè. Áðåìåí çäàâíà áóâ êóëüòóðíèì öåíòðîì ðåã³îíó — óò³ëåííÿì ì𳿠ïðî êðàùå æèòòÿ, òîìó òâàðèíè, ÿêèõ îáðàçèëè ¿õí³ ãîñïîäàð³, òóäè ïðàãíóëè ä³ñòàòèñÿ. Ó ö³é êàçö³ â îáðàçàõ òâàðèí óòâåðäæóºòüñÿ ìð³ÿ íàðîäó ïðî ïîøóê êðàùî¿ äîë³, ïðî îá’ºäíàííÿ íà ï³äñòàâ³ ñï³ëüíî¿ ìåòè é çàõèñòó ³íòåðåñ³â á³äíèõ ³ çíåäîëåíèõ. Ñêóëüïòóðíà êîìïîçèö³ÿ «Áðåìåíñüê³ ìóçèêàíòè». ì. Áðåìåí (ͳìå÷÷èíà)

Ðîáîòà ç òåêñòîì 1.

2.

3.

4.

5.

6.

Íàçâ³òü îñíîâíèõ ïåðñîíàæ³â êàçêè «Áðåìåíñüê³ ìóçèêàíòè». ×èì ïîä³áí³ ¿õí³ äîë³? ×îìó âñ³ òâàðèíè îõî÷å ïðèñòàëè íà ïðîïîçèö³þ îñëà? ßê äðóç³ íàëÿêàëè ðîçá³éíèê³â ïåðøîãî ³ äðóãîãî ðàçó? ßê³ ìîðàëüí³ ÿêîñò³ âò³ëåíî â îáðàçàõ òâàðèí? Äàéòå âèçíà÷åííÿ ïîíÿòòÿ àëåãîð³ÿ. ×è º öåé çàñ³á ó òâîð³? Äîâåä³òü ñâîþ äóìêó.

7. Ùî âèñì³þºòüñÿ â êàçö³?

8. Ïîä³ë³òü êàçêó íà îêðåì³ ÷àñòèíè, äàéòå ¿ì íàçâó.

ßÊÎÁ ² ²ËÜÃÅËÜÌ ¥Ð²ÌÌ

69

Êðàñà ñëîâà Ó êàçêàõ, ç³áðàíèõ áðàòàìè ¥ð³ìì, çàâæäè ïåðåìàãàþòü áîðö³ çà äîáðî é ñïðàâåäëèâ³ñòü. À ùî ïåðåìàãຠâ êàçö³ «Áðåìåíñüê³ ìóçèêàíòè»? ßê³ ÿêîñò³ äîïîìàãàþòü ãåðîÿì çäîáóòè ïåðåìîãó? Çâåðí³òü óâàãó íà òå, ÿê òâàðèíè ðîçìîâëÿþòü ó êàçö³. Ùî âîíè ðîçïîâ³äàþòü ïðî ñâîþ äîëþ? Õòî ç ãåðî¿â ï³äáàäüîðþº ³íøèõ? ßê âîíè ðåàãóþòü íà öå? Çíàéä³òü ó òåêñò³ ïîâòîðè (ñèòóàö³é, ìîâíèõ ïðèéîì³â) ³ òðàäèö³éí³ êàçêîâ³ çâîðîòè, ùî âèêîðèñòîâóþòüñÿ â ³íøèõ êàçêàõ. ˳òåðàòóðà ³ ìèñòåöòâî «Áðåìåíñüê³ ìóçèêàíòè» çíàéøëè âò³ëåííÿ â ìóëüòèïë³êàö³¿ — «Áðåìåíñüê³ ìóçèêàíòè» (ÑÐÑÐ, 1969), «Ñë³äàìè áðåìåíñüêèõ ìóçèêàíò³â» òà «Íîâ³ áðåìåíñüê³» (Ðîñ³ÿ, 2000). Âîíè çíà÷íî â³äð³çíÿþòüñÿ â³ä òåêñòó íàðîäíî¿ êàçêè, ÿêó â³äòâîðèëè áðàòè ¥ð³ìì. Á³ëüøå òîãî, â àí³ìàö³¿ ç’ÿâèëèñÿ íîâ³ ãåðî¿: òðóáàäóð ³ ïðèíöåñà. Ïðîòå ìîðàëü òâîð³â ð³çíèõ âèä³â ìèñòåöòâà ïîä³áíà: äðóæáà çàâæäè âèâåäå ëþäèíó ç³ Êàäð ç ìóëüòèïë³êàö³éíîãî ô³ëüìó «Áðåìåíñüê³ ìóçèêàíòè». ñêðóòíîãî ñòàíîâèùà, ó äðóæá³ — ëþäñüêà Ðåæèñåð ². Êîâàëåâñüêà. 1969 ð. ñèëà.

ͳìåöüê³ êàçêè ïåðåêëàäàëè ªâãåí Ïîïîâè÷ ³ Ñèä³ð Ñàêèäîí, ïðîòå âîíè çä³éñíèëè íå âñ³ ïåðåêëàäè êàçîê, ç³áðàíèõ áðàòàìè ¥ð³ìì. ² â íàø ÷àñ óêðà¿íñüê³ ïåðåêëàäà÷³ çâåðòàþòüñÿ äî ïåðåêëàä³â êàçêîâèõ òâîð³â ç³ çá³ðêè «Êàçêè äëÿ ä³òåé ³ ðîäèíè», çîêðåìà Ðîìàí Ìàò³ºâ, Îðèñÿ Êóëü÷èöüêà òà ³í. Ïåðåâ³ðòå ñåáå 1. Ðîçêàæ³òü ïðî ³ñòîð³þ ñòâîðåííÿ çá³ðêè «Êàçêè äëÿ ä³òåé ³ ðîäèíè» áðàò³â ¥ð³ìì.

2. ßê ïðàöþâàëè ßêîá ³ ³ëüãåëüì ó ïðîöåñ³ óêëàäàííÿ çá³ðêè? ßêèì áóëî ¿õíº ñòàâëåííÿ äî ñëîâà?

3. Ðîçêðèéòå ðîëü áðàò³â ¥ð³ìì ó çáåðåæåíí³ óñíî¿ íàðîäíî¿ òâîð÷îñò³.

4. Âèçíà÷òå îñíîâíó äóìêó ïðî÷èòàíî¿ âàìè êàçêè áðàò³â ¥ð³ìì.

5. ßê³ ö³ííîñò³ óòâåðäæóþòüñÿ â êàçö³, ÿêó âè ïðî÷èòàëè?

6. Äî ÿêîãî ð³çíîâèäó êàçêè íàëåæèòü òâ³ð, ùî âè ïðî÷èòàëè? Äîâåä³òü öå ïðèêëàäàìè ç òåêñòó.

70

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

˲ÒÅÐÀÒÓÐÍÀ ÊÀÇÊÀ Ó êàçö³ ìîæíà ñêàçàòè ïðî ñêëàäíå ïðîñòèìè ñëîâàìè, ïðî òå, ùî âàæëèâî äëÿ âñ³õ. Îñêàð Óàéëüä

ßê â³äîìî, êàçêè â äîïèñåìíèé ïåð³îä ïåðåäàâàëè ç óñò â óñòà, â³ä ïîêîë³ííÿ äî ïîêîë³ííÿ. Õî÷à ôîëüêëîðí³ òâîðè ñòàâàëè äîâåðøåíèìè â ðåçóëüòàò³ êîëåêòèâíî¿ òâîð÷îñò³ íàðîäó, àëå â êîæíîãî òâîðó áóâ àâòîð — òîé, õòî ïåðøèì ïðèäóìàâ ³ ðîçïîâ³â ñâî¿ìè ñëîâàìè ïðî òó ÷è ³íøó ïîä³þ. Ïîò³ì äî ö³º¿ ðîçïîâ³ä³ ëþäè äîäàâàëè ùîñü ñâîº (òîìó ¿õ ìîæíà íàçâàòè ñï³âàâòîðàìè), ³ êàçêà îòðèìóâàëà òðèâàëå æèòòÿ â ÷àñ³ é ïðîñòîð³. Îäíàê ³ìåíà ëþäåé, ÿê³ áóëè òâîðöÿìè íàðîäíî¿ êàçêè (ÿê ³ ³íøèõ íàðîäíèõ òâîð³â), óæå í³õòî íå çíຠé íå ïàì’ÿòàº, òîìó ö³ òâîðè íàçèâàþòü àíîí³ìíèìè. Ïðîòÿãîì ê³ëüêîõ ñòîë³òü ð³çí³ âèäè óñíî¿ íàðîäíî¿ òâîð÷îñò³ (ïðèñë³â’ÿ, ïðèêàçêè, çàãàäêè, ï³ñí³, êàçêè òîùî) ïåðåïîâ³äàëè îäíå îäíîìó. Êîëè â ð³çíèõ êðà¿íàõ ïîøèðèëàñÿ ïèñåìí³ñòü, òîé, õòî çíàâ ãðàìîòó, ì³ã ¿õ çàïèñàòè, àëå ò³ëüêè âëàñíîðó÷, áî ùå äëÿ öüîãî íå ³ñíóâàëî í³ÿêèõ ñïåö³àëüíèõ ïðèëàä³â. Ó XV ñò. â³äáóëàñÿ ïîä³ÿ, âàæëèâà äëÿ êóëüòóðíîãî æèòòÿ âñüîãî ñâ³òó: áóëî âèíàéäåíî äðóêàðñüêèé âåðñòàò ³ ç’ÿâèëàñÿ ìîæëèâ³ñòü íå ïåðåïèñóâàòè, à äðóêóâàòè êíèæêè. Ñëóõà÷ ïîñòóïîâî ïåðåòâîðþâàâñÿ íà ÷èòà÷à. Ç’ÿâëÿëîñÿ á³ëüøå ëþäåé, ÿê³ õîò³ëè çàô³êñóâàòè âëàñí³ õóäîæí³ òâîðè, ïîðîäæåí³ ¿õíüîþ ôàíòà糺þ ³ íàòõíåííÿì. Òâ³ð, ùî íàëåæèòü íå áàãàòüîì, à îäí³é ëþäèí³, íàçèâàþòü àâòîðñüêèì, à ñàìó öþ ëþäèíó íàçèâàþòü àâòîðîì (òâîðöåì) õóäîæíüîãî òâîðó.  ³ñòî𳿠ë³òåðàòóðè â³äîì³

Ïàì’ÿòíèê É. Ãóòåíáåðãó, ÿêèé ó XV ñò. âèíàéøîâ ñïîñ³á êíèãîäðóêóâàííÿ. ì. Ìàéíö (ͳìå÷÷èíà)

Ïàì’ÿòíèê êíèãîäðóêàðþ ². Ôåäîðîâó. ì. Ëüâ³â ˲ÒÅÐÀÒÓÐÍÀ ÊÀÇÊÀ

71

âèïàäêè, êîëè â äåÿêèõ òâîð³â áóëî íàâ³òü äâà àâòîðè, âîíè º ñï³âàâòîðàìè. Îäíàê öå áóâຠð³äêî, àäæå ñòâîðåííÿ ë³òåðàòóðíîãî òâîðó º ñïðàâîþ ³íäèâ³äóàëüíîþ, òâîð÷îþ. Àâòîðñüê³ òâîðè âèíèêëè äóæå äàâíî, òîä³, êîëè ùå íå áóëî ìîæëèâîñò³ äðóêóâàòè êíèæêè. Ó êîæíó äîáó é ó êîæí³é êðà¿í³ àâòîð ìàâ ñâîº óÿâëåííÿ ïðî ïðåêðàñíå, à òàêîæ ñâî¿ óÿâëåííÿ ïðî ïðèçíà÷åííÿ ìèòöÿ òà éîãî òâîð÷îñò³ ó ñâ³ò³. Íàðîäí³ êàçêè äàëè ïîøòîâõ äëÿ ôàíòà糿 áàãàòüîì ìèòöÿì, ÿê³ ñòâîðþâàëè âëàñí³ õóäîæí³ òâîðè çà ôîëüêëîðíèìè çðàçêàìè. Òàê íàðîäèëàñÿ ë³òåðàòóðíà êàçêà. ¯¿ òâîðö³ (ïèñüìåííèêè) ñïèðàëèñÿ íà äîñâ³ä óñíî¿ íàðîäíî¿ òâîð÷îñò³: çâåðòàëèñÿ äî ïîøèðåíèõ ó ð³çíèõ íàðîä³â êàçêîâèõ ïîä³é ³ îáðàç³â, âèêîðèñòîâóâàëè òðàäèö³éíó êàçêîâó áóäîâó (çà÷èí, îñíîâíó ÷àñòèíó, ê³íö³âêó), à òàêîæ óñòàëåí³ çâîðîòè, ïîâòîðè, îö³íêè, ïðèñë³â’ÿ òà ïðèêàçêè. Ðàçîì ç òèì ë³òåðàòóðíà êàçêà áàãàòî îòðèìàëà â³ä ñâîãî òâîðöÿ — àâòîðà. Âèêîðèñòîâóþ÷è ãîòîâó ñõåìó ïîä³é (íàïðèêëàä, ïðî ìà÷óõó é ïàñåðáèöþ, ïðî ãåðîÿ òà éîãî âèïðîáóâàííÿ, ïðî áîðîòüáó äîáðà ³ çëà òà ³í.), àâòîð óñêëàäíþâàâ ¿õ, äîäàâàâ äî çâè÷íèõ ïîâîðîò³â ùîñü ñâîº. Êð³ì òîãî, â³í á³ëüøå çâåðòàâ óâàãó íà õàðàêòåðèñòèêó ïåðñîíàæ³â, çà äîïîìîãîþ ñïåö³àëüíèõ õóäîæí³õ çàñîá³â ðîáèâ ¿õ á³ëüø âèðàçíèìè, ñêëàäíèìè é îá’ºìíèìè çà ¿õí³ìè ïñèõîëîã³÷íèìè ÿêîñòÿìè. Ó ë³òåðàòóðí³é êàçö³ ïåðñîíàæ³ â³äð³çíÿþòüñÿ îäèí â³ä îäíîãî íå ò³ëüêè çîâí³øí³ìè îïèñàìè, ñâî¿ì âíóòð³øí³ì ñâ³òîì, à é ìîâîþ, ùî õàðàêòåðèçóº ¿õ ÿê ö³ëêîì êîíêðåòíèõ ëþäåé ç ³íäèâ³äóàëüíèìè ðèñàìè. Àâòîð ìîæå òàêîæ âèãàäàòè íîâèõ ïåðñîíàæ³â çà çðàçêîì êàçêîâèõ, äàòè ¿ì ³ìåíà, óâåñòè ¿õ â îñîáëèâèé ñòâîðåíèé íèì õóäîæí³é ñâ³ò, ïðÿìî âèñëîâèòè ñâîþ îö³íêó ïîä³é ³ ãåðî¿â. Îñê³ëüêè êîæåí àâòîð º ïðåäñòàâíèêîì ñâîãî íàðîäó àáî íàö³¿, òî ÷åðåç òâîðöÿ â ë³òåðàòóðíó êàçêó âõîäèëè ðèñè íàö³îíàëüíî¿ ñàìîáóòíîñò³ ò³º¿ ÷è ³íøî¿ êóëüòóðè. ×åðåç àâòîðà â êàçö³ ïîºäíóâàëîñÿ íàö³îíàëüíå é çàãàëüíîëþäñüêå, òîáòî ò³ ö³ííîñò³, ùî º âàæëèâèìè äëÿ âñ³õ ëþäåé ñâ³òó. ßêùî â íàðîäíèõ êàçêàõ íå áóëî ðîçëîãèõ îïèñ³â ïðèðîäè, òî â àâòîðñüê³é êàçö³ ö³ îïèñè âæå ç’ÿâèëèñÿ, âîíè â³ä³ãðàþòü ó êîæíîìó âèïàäêó ð³çíó ðîëü (ïîñèëþþòü õàðàêòåðèñòèêó ïåðñîíàæ³â, ãîòóþòü äî ñïðèéíÿòòÿ ïåâíèõ ïîä³é, ñòâîðþþòü åìîö³éíèé ôîí îïîâ³ä³ òîùî). Êð³ì îïèñ³â, ó ë³òåðàòóðí³é êàçö³ çíà÷íî ïîñèëåíî ³íø³ çîáðàæàëüí³ îñîáëèâîñò³ òâîðó: ì³ñöå ïîä³é ³ ñàì³ ïî䳿, çîâí³øí³ñòü ïåðñîíàæ³â, ïðåäìåòè âæèòêó çìàëüîâàí³ äåòàëüí³øå, 72

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

êîíêðåòí³øå òà ÿñêðàâ³øå, àí³æ ó íàðîäíèõ êàçêàõ. Îòæå, íà â³äì³íó â³ä íàðîäíî¿ ë³òåðàòóðíà êàçêà âò³ëþº íå êîëåêòèâíå, à ³íäèâ³äóàëüíå, àâòîðñüêå ñâ³òîñïðèéíÿòòÿ é ðîçóì³ííÿ æèòòÿ, ùî ìîæóòü çá³ãàòèñÿ ç ôîëüêëîðíèìè ö³ííîñòÿìè, àëå êîæíèé àâòîð ïðàãíå âèñëîâèòè é âëàñí³ äóìêè, óÿâëåííÿ ïðî ñâ³ò, ³äåàëè. Íàðîäíà êàçêà ³ñíóº ò³ëüêè â îäí³é ôîðì³ — ïðîçîâ³é: ðîçïîâ³äü â³ä òðåòüî¿ îñîáè ïðî ïî䳿, ÿê³ íåíà÷å ñàì³ ïî ñîá³ ðîçãîðòàþòüñÿ, áåç ó÷àñò³ àâòîðà. À ë³òåðàòóðíà êàçêà ìຠð³çí³ ôîðìè âèêëàäó. Àâòîð ìîæå âåñòè ðîçìîâó ïðî ïî䳿 íå ò³ëüêè ÿê ñïîñòåð³ãà÷ ïîä³é çîâí³, àëå ³ ÿê ¿õ áåçïîñåðåäí³é ó÷àñíèê. Àâòîð òâîðó ìîæå íàâ³òü ïðèäóìàòè îáðàç âèãàäàíîãî ðîçïîâ³äà÷à, «ñõîâàòèñÿ» çà íèì àáî «äîðó÷èòè» éîìó âèñëîâèòè âëàñí³ äóìêè é îö³íêè. Íåð³äêî â ë³òåðàòóðíèõ êàçêàõ âèêîðèñòîâóºòüñÿ ôîðìà îïîâ³ä³ â³ä ³ìåí³ «ÿ», ùî íå áóëî ïðèòàìàííå íàðîäíèì êàçêîâèì òâîðàì. ˳òåðàòóðí³ êàçêè ìîæóòü áóòè íàïèñàí³ íå ëèøå ïðîçîþ, à é â³ðøàìè, ³ñíóâàòè â äðàìàòè÷í³é ôîðì³, ïðèçíà÷åí³é äëÿ âò³ëåííÿ â òåàòð³, ê³íî òîùî. Êîëè æ âèíèêëà ë³òåðàòóðíà êàçêà ÿê æàíð ³ ÿê³ ïèñüìåííèêè ñòàëè âèäàòíèìè êàçêàðÿìè? Ôîðìóâàííÿ ë³òåðàòóðíî¿ êàçêè ðîçïî÷àëîñÿ ó Ôðàíö³¿ â XVII ñò. Ó 1679 ð. ôðàíöóçüêèé ïèñüìåííèê Øàðëü Ïåððî âèäàâ çá³ðêó ë³òåðàòóðíèõ êàçîê (íàïèñàíèõ â³ðøàìè ³ ïðîçîþ) «Êàçêè ìàò³íêè ì Ãóñêè, àáî ²ñòî𳿠é êàçêè ìèíóëèõ ÷àñ³â ³ç ïîâ÷àííÿìè», ïðèçíà÷åíó íå ò³ëüêè äëÿ ä³òåé, à é äëÿ äîðîñëèõ. Ïèñüìåííèê âïëèíóâ íà áàãàòüîõ ³íøèõ êàçêàð³â, çîêðåìà Æàí äå Ëàôîíòåí íàïèñàâ «Êàçêè ³ îïîâ³äàííÿ ó â³ðøàõ». Íà ï³äñòàâ³ ñòàðîäàâí³õ êàçîê ïðî òâàðèí É. Â. ¥åòå íàïèñàâ ë³òåðàòóðíó êàçêó «Ðàéíåêå-ëèñ» (1793). Îñîáëèâèé ³íòåðåñ äî íàðîäíî¿ òâîð÷îñò³ é äî ñòâîðåííÿ ë³òåðàòóðíèõ êàçîê âèíèêຠ⠪âðîï³ ó XVIII–XIX ñò. Öå áóâ ÷àñ, êîëè ºâðîïåéñüê³ íàðîäè áîðîëèñÿ çà íåçàëåæí³ñòü, îáñòîþâàëè ð³äíó êóëüòóðó é ìîâó, òîìó çáèðàííÿ é îáðîáêà ôîëüêëîðó, à òàêîæ íàñë³äóâàííÿ ôîëüêëîðíèõ òâîð³â áóëî íàäçâè÷àéíî âàæëèâîþ ñïðàâîþ äëÿ ðîçâèòêó íàö³é ³ íàö³îíàëüíîñòåé. Äåõòî ââàæàº, ùî «Êàçêè äëÿ ä³òåé ³ ðîäèíè» (1812–1815) áðàò³â ß. ³ Â. ¥ð³ìì º ë³òåðàòóðíèìè êàçêàìè, àëå âîíè ò³ëüêè çáèðàëè é äðóêóâàëè íàðîäí³ òåêñòè. Áàãàòî ðîñ³éñüêèõ íàðîäíèõ êàçîê îáðîáèâ ³ âèäàâ ïîåò Âàñèëü Æóêîâñüêèé («Êàçêà ïðî ²âàíà-öàðåâè÷à, Îëåíó Ïðåêðàñíó òà ñ³ðîãî âîâêà» òà ³í.), â³í òàêîæ ïåðåêàçàâ â³ðøàìè òà ïðîçîþ äåÿê³ êàçêè áðàò³â ß. ³ Â. ¥ð³ìì ³ Ø. Ïåððî, ùî â³äòîä³ ñòàëè â³äîìèìè â Ðîñ³¿. ˲ÒÅÐÀÒÓÐÍÀ ÊÀÇÊÀ

73

Ó XIX ñò. ë³òåðàòóðí³ êàçêè ñòâîðþâàëè òàê³ ïèñüìåííèêè, ÿê Ãàíñ Êð³ñò³àí Àíäåðñåí, Åðíñò Òåîäîð Àìàäåé Ãîôìàí, ³ëüãåëüì Ãàóô, Îëåêñàíäð Ïóøê³í, Ïåòðî ªðøîâ, Âñåâîëîä Ãàðøèí, Âàñèëü Îäîºâñüêèé, Ñåðã³é Àêñàêîâ, Êàðëî Êîëëîä³, Îñêàð Óàéëüä òà ³í. Âèäàòíèìè êàçêàðÿìè XX ñò. ââàæàþòü Äæîçåôà Ðåäüÿðäà ʳïë³íãà, Àëàíà Îëåêñàíäðà ̳ëíà, Àñòð³ä ˳íä´ðåí, øâåäñüêà ïèñüìåííèöÿ, Äæàíí³ Ðîäàð³, Ñåëüìó Ëàãåðëåô, Àñòð³ä Àííó ëàóðåàò ì³æíàðîäíî¿ Åì³ë³þ ˳íä´ðåí. ˳òåðàòóðíî¿ ïðå쳿 Ïîáóòóº äóìêà, ùî ë³òåðàòóðí³ êàçêè ïðèçíà³ìåí³ Àíäåðñåíà (1958) ÷åí³ ò³ëüêè äëÿ äèòÿ÷îãî ÷èòàííÿ, àëå íàñïðàâä³ öå íå çàâæäè òàê. Áàãàòî ïèñüìåííèê³â ñòâîðþâàëè ñâî¿ êàçêè ÿê äëÿ ä³òåé, òàê ³ äëÿ äîðîñëèõ, íàìàãàþ÷èñü ïîÿñíèòè âàæëèâ³ äëÿ ëþäåé ³ñòèíè â äîñòóïí³é ôîðì³. ßêùî íàðîäíà êàçêà ìຠò³ëüêè òðè îñíîâí³ âèäè — êàçêà ïðî òâàðèí, ÷àð³âíà é ñîö³àëüíîïîáóòîâà êàçêè, òî â ë³òåðàòóðí³é êàçö³ ð³çíîâèä³â íàáàãàòî á³ëüøå, ùî çóìîâëåíî ð³çíèöåþ â ï³äõîäàõ àâòîð³â äî çàâäàíü êàçêîâèõ òâîð³â. Íà ïî÷àòêó XXI ñò. æàíð êàçêè àêòèâíî ðîçâèÑåëüìà Ëàãåðëåô, âàºòüñÿ, âïëèâຠíà ³íø³ âèäè ë³òåðàòóðè é ìèñòåøâåäñüêà ïèñüìåííèöÿ, öòâà (íàïðèêëàä, ê³íî, ìóëüòèïë³êàö³ÿ, äðàìàòóðëàóðåàò Íîáåë³âñüêî¿ ã³ÿ òà ³í.), çáàãà÷óº ¿õ. ïðå쳿 ç ë³òåðàòóðè (1909) Àâòîð — òâîðåöü õóäîæíüîãî òâîðó (ë³òåðàòóðíîãî, ìóçè÷íîãî, æèâîïèñó òîùî). Àâòîðñüêèé — òîé, ùî íàëåæèòü àâòîðîâ³ (òâ³ð, ïîçèö³ÿ, äóìêà, îáðàç, ³äåàë òîùî). ˳òåðàòóðíà êàçêà — àâòîðñüêèé òâ³ð, ÿêèé íàñë³äóº ïî䳿, îáðàçè, áóäîâó, çàñîáè âèðàçíîñò³ íàðîäíî¿ êàçêè, àëå ðàçîì ç òèì óò³ëþº àâòîðñüê³ äóìêè, óÿâëåííÿ ïðî ñâ³ò, ³äåàëè.

Ïðîêîìåíòóéòå çì³ñò òàáëèö³, äîâåä³òü ¿¿ ïîëîæåííÿ ïðèêëàäàìè ç òèõ êàçîê, ÿê³ âè çíàºòå. Êàçêà ôîëüêëîðíà

74

Êàçêà ë³òåðàòóðíà

Êîëåêòèâíèé àâòîð

²íäèâ³äóàëüíèé àâòîð (ïèñüìåííèê)

Ïðîñòà ñèñòåìà ïîä³é

Óñêëàäíåíà ñèñòåìà ïîä³é

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

Ïðîäîâæåííÿ òàáë. Êàçêà ôîëüêëîðíà

³äñóòí³ñòü îïèñ³â

ðîçëîãèõ

Êàçêà ë³òåðàòóðíà

Ðîçëîã³ îïèñè ïðèðîäè, ì³ñöÿ ïîä³é, çîâí³øíîñò³ ïåðñîíàæ³â

Ïî䳿 ðîçãîðòàþòüñÿ íåíà÷å ñàì³ ïî ñîá³, áåç óòðó÷àííÿ àâòîðà

Àâòîð ñêåðîâóº ïî䳿, ïðèñóòí³ñòü àâòîðà âèÿâëÿºòüñÿ ïîñò³éíî (â îö³íêàõ, çâåðíåííÿõ äî ÷èòà÷à, âèñíîâêàõ òîùî)

Ïåðñîíàæ³ çîáðàæåí³ â çàãàëüíèõ ðèñàõ

Ïåðñîíàæ³ óñêëàäíåí³, âîíè çîáðàæåí³ â ³íäèâ³äóàëüíèõ ðèñàõ, àâòîð çâåðòຠóâàãó íà ¿õí³é âíóòð³øí³é ñâ³ò, ïî÷óòòÿ, çì³íè õàðàêòåðó

Ïðîçîâà ôîðìà

Ìîæå ³ñíóâàòè â ïðîç³, ó â³ðøàõ, ó äðàìàòè÷í³é ôîðì³ (ïðèçíà÷åí³é äëÿ òåàòðó, ê³íî òîùî)

Ïèñüìåííèöÿ XIX ñò. Ìàðêî Âîâ÷îê çàïî÷àòêóâàëà æàíð ë³òåðàòóðíî¿ êàçêè â Óêðà¿í³. Âîíà ñòâîðèëà òàê³ äèòÿ÷³ êàçêè, ÿê «Äåâ’ÿòü áðàò³â ³ äåñÿòà ñåñòðèöÿ Ãàëÿ», «Âåäì³äü» òà ³í. Ïàíàñ Ìèðíèé íàïèñàâ «Êàçêó ïðî Ïðàâäó òà Êðèâäó», Ñòåïàí Ðóäàíñüêèé — «Öàð-Ñîëîâåé», «Âîâê, Ñîáàêà ³ ʳò» òà ³í. Âåëèêå çíà÷åííÿ äëÿ ñòàíîâëåííÿ ë³òåðàòóðíî¿ êàçêè â Óêðà¿í³ ìàëà ä³ÿëüí³ñòü ²âàíà Ôðàíêà. Ó XX ñò. ñåðåä âèäàòíèõ óêðà¿íñüêèõ àâòîð³â — Îêñàíà ²âàíåíêî, Íàòàëÿ Çàá³ëà, Ìèõàéëî Ñòåëüìàõ, Âñåâîëîä Íåñòàéêî. Ðîçâèòîê æàíðó ë³òåðàòóðíî¿ êàçêè â Óêðà¿í³ òà ñâ³ò³ íå ïðèïèíÿºòüñÿ é íèí³. Ïåðåâ³ðòå ñåáå 1. ßê³ îñîáëèâîñò³ íàðîäíî¿ êàçêè óñïàäêóâàëà ë³òåðàòóðíà êàçêà? ßê³ íîâ³ ðèñè íàáóëà?

2. Íàçâ³òü âèäàòíèõ ïèñüìåííèê³â-êàçêàð³â. Çà äîïîìîãîþ ²íòåðíåòó, äîâ³äêîâî¿ ë³òåðàòóðè âñòàíîâ³òü, ç ÿêèõ âîíè êðà¿í. Ïîêàæ³òü íà ìàï³ ö³ êðà¿íè. Íàçâ³òü ïèñüìåííèê³â, êàçêè ÿêèõ âè ÷èòàëè.

3. ßê âè çðîçóì³ëè ïîíÿòòÿ àâòîð?

4. Êîãî ³ç ñó÷àñíèõ êàçêàð³â (çàðóá³æíèõ ³ óêðà¿íñüêèõ) âè çíàºòå? ßê³ ¿õí³ òâîðè ÷èòàëè? Ðîçêàæ³òü ïðî íèõ. Òâîð÷å çàâäàííÿ Ñòâîð³òü îáêëàäèíêó äî ñâ óëþáëåíî¿ ë³òåðàòóðíî¿ êàçêè. Óñíî ïðåçåíòóéòå ñâîþ îáêëàäèíêó â êëàñ³. ˲ÒÅÐÀÒÓÐÍÀ ÊÀÇÊÀ

75

ÎÐÈòÍÀË ² ÏÅÐÅÊËÀÄ Ñê³ëüêè çíàºø ìîâ — ñò³ëüêè ïåðåä òîáîþ â³äêðèòî ñâ³ò³â. Ìèêîëà Ëóêàø

˳òåðàòóðíèé òâ³ð ñòâîðþºòüñÿ ò³ºþ ìîâîþ, ÿêîþ âîëî䳺 àâòîð. Àâòîð ïèøå ìîâîþ, ùî âèêîðèñòîâóºòüñÿ â êðà¿í³, äå â³í æèâå. Ïðîòå öå íå îáîâ’ÿçêîâî. Àâòîð ìîæå ïèñàòè õóäîæí³ òâîðè áóäüÿêîþ ìîâîþ, öå éîãî ïðàâî. Áóâàëè âèïàäêè, êîëè ïèñüìåííèêè æèëè â ÷óæèõ äëÿ íèõ êðà¿íàõ, àëå ïèñàëè ò³ºþ ìîâîþ, ÿêà áóëà ð³äíîþ äëÿ íèõ, àáî íàâ³òü ê³ëüêîìà ìîâàìè. Æèâó÷è äåÿêèé ÷àñ ó Ïåòåðáóðç³, Òàðàñ Øåâ÷åíêî òâîðèâ óêðà¿íñüêîþ, óòâåðäæóþ÷è ¿¿ ñàìîáóòí³ñòü ³ ïðàâî íà ³ñíóâàííÿ, àëå îêðåì³ éîãî òâîðè íàïèñàí³ ðîñ³éñüêîþ ìîâîþ. Ìèêîëà Ãîãîëü ïèñàâ ðîñ³éñüêîþ ìîâîþ, ÿê³é â³í íàäàâ âèðàçíîãî óêðà¿íñüêîãî êîëîðèòó é íîâîãî ñïðÿìóâàííÿ, ñïèðàþ÷èñü íà çäîáóòêè íàðîäíî¿ òâîð÷îñò³. Îòæå, ìîâà, ÿêîþ ñòâîðåíèé òâ³ð, — öå ìîâà îðèã³íàëó. Îäíàê ë³òåðàòóðà êîæíîãî íàðîäó º íå ò³ëüêè éîãî âëàñíèì çäîáóòêîì. Êðàù³ òâîðè íàö³îíàëüíèõ ë³òåðàòóð ñòàþòü çàãàëüíèì íàäáàííÿì ³ âõîäÿòü äî ñêàðáíèö³ ñâ³òîâî¿ êóëüòóðè. Òâîðè ìóçè÷íîãî ìèñòåöòâà, æèâîïèñó, ñêóëüïòóðè çðîçóì³ë³ âñ³ì ëþäÿì, ÿêîþ á ìîâîþ âîíè íå ãîâîðèëè, à òâîðè ë³òåðàòóðè ïîòðåáóþòü ïåðåêëàäó. Ìè ïðàãíåìî äî òîãî, ùîá îâîëîä³òè õî÷à á îäí³ºþ-äâîìà ³íîçåìíèìè ìîâàìè, â³ëüíî ñï³ëêóâàòèñÿ é ÷èòàòè õóäîæí³ òâîðè ìîâîþ îðèã³íàëó. À îò â ªâðîï³ ä³òè é äîðîñë³, çíàþ÷è ð³äíó ìîâó, âîëîä³þòü ùå äâîìà-òðüîìà ìîâàìè.  Àìåðèö³, ²í䳿, Êèòà¿, ßïîí³¿ ëþäè âèâ÷àþòü ³íîçåìí³ ìîâè ç ìåòîþ êðàùîãî ðîçóì³ííÿ îäèí îäíîãî, â³ëüíîãî ïåðåñóâàííÿ ñâ³òîì, ïðèëó÷åííÿ äî ñâ³òîâèõ êóëüòóðíèõ çäîáóòê³â. Îäíàê ëþäèíà íå ìîæå çíàòè âñ³ ìîâè ñâ³òó, ÿêèõ ³ñíóº äóæå áàãàòî (ïîíàä 7500). Òîìó äëÿ òîãî ùîá õóäîæí³é òâ³ð ïîòðàïèâ äî ÷èòà÷³â ³íøèõ êðà¿í, äå ëþäè íå âîëîä³þòü ÿêîþñü ìîâîþ, ïîòð³áíî ïåðåêëàñòè éîãî ò³ºþ ìîâîþ, ùî òàì ïîáóòóº. Êîëè ìè ïåðåêëàäàºìî ç ³íîçåìíî¿ ìîâè íåõóäîæí³é òåêñò, íàì äîñòàòíüî â³äòâîðèòè ð³äíîþ ìîâîþ òî÷íèé çì³ñò óñ³õ éîãî ñêëàäíèê³â (òî÷íèé ïåðåêëàä), ³íêîëè äîñòàòíüî ïåðåäàòè ñâî¿ìè ñëîâàìè çàãàëüíèé çì³ñò âèñëîâëþâàííÿ (â³ëüíèé ïåðåêëàä). Ïðîòå ïåðåêëàñòè ë³òåðàòóðíèé òâ³ð äóæå íåïðîñòî, àäæå òàêèé ïåðåêëàä ïîâèíåí íå ëèøå â³äòâîðèòè çì³ñò, à é áóòè õóäîæí³ì. Ïåðåêëàäà÷ òâîðó òåæ º àâòîðîì, à òî÷í³øå — àâòîðîì õóäîæíüîãî ïåðåêëàäó. Êîæíà ìîâà ìຠñâîþ ñïåöèô³êó, ³íêîëè íåìîæëèâî ï³ä³áðàòè òî÷íèé â³äïîâ³äíèê òîãî ÷è ³íøîãî ñëîâà, 76

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

òîìó ïåðåä ïåðåêëàäà÷åì çàâæäè ñòî¿òü ïðîáëåìà âèáîðó çàñîá³â àäåêâàòíîãî ïåðåêëàäó. Ïåðåêëàäà÷ ïîâèíåí ìàéñòåðíî âîëîä³òè íå ò³ëüêè ìîâîþ îðèã³íàëó, à é ìîâîþ, ÿêîþ â³í çä³éñíþº ïåðåêëàä, çíàòè óìîâè âèíèêíåííÿ òâîðó, òðàäèö³¿ òà çâè÷à¿ êðà¿íè, îñîáëèâîñò³ êóëüòóðè, äî ÿêî¿ íàëåæèòü òâ³ð. Îäèí ³ òîé ñàìèé òâ³ð ìîæå ìàòè äåê³ëüêà ïåðåêëàä³â, áî õóäîæí³ òâîðè ñïðèéìàþòüñÿ ³íäèâ³äóàëüíî, ïåðåêëàäà÷³ ï³äõîäÿòü ïî-ð³çíîìó ³ äî âèáîðó ìîâíèõ çàñîá³â. Ïåðåêëàäè ö³êàâî ïîð³âíþâàòè ç òåêñòîì îðèã³íàëó é ì³æ ñîáîþ. Íàéïîâí³øå óÿâëåííÿ ïðî õóäîæí³é òâ³ð äຠò³ëüêè îðèã³íàë, àëå ìàéñòåðí³ ïåðåêëàäè òàêîæ äàþòü çìîãó íàáëèçèòèñÿ äî ãëèáèí îðèã³íàëó. Îðèã³íàë (õóäîæíüîãî òâîðó) (ëàòèí. ïåðâ³ñíèé) — òåêñò, ñòâîðåíèé ò³ºþ ìîâîþ, ÿêîþ âîëî䳺 ³ ÿêó îáðàâ àâòîð. Ïåðåêëàäà÷ — ëþäèíà, ÿêà çä³éñíþº ïåðåêëàä òåêñòó ç îäí³º¿ ìîâè ³íøîþ. Ïåðåêëàä — ïåðåäà÷à çì³ñòó óñíîãî âèñëîâëþâàííÿ ÷è ïèñåìíîãî òåêñòó çàñîáàìè ³íøî¿ ìîâè. Ïåðåêëàä (õóäîæí³é) — ð³çíîâèä ë³òåðàòóðíî¿ òâîð÷îñò³, óíàñë³äîê ÿêî¿ òâ³ð, ³ñíóþ÷è â îäí³é ìîâ³, «îæèâົ â ³íø³é, íå âòðà÷àþ÷è çì³ñòîâèõ ³ õóäîæí³õ îñîáëèâîñòåé.

Âåëèêèé âíåñîê ó ñïðàâó êóëüòóðíîãî îáì³íó ì³æ íàðîäàìè çðîáèëè òàê³ óêðà¿íñüê³ ìèòö³, ÿê ². Ôðàíêî, Ëåñÿ Óêðà¿íêà, Î. Îëåñü, Ì. Çåðîâ, Ì. Ðèëüñüêèé, Ì. Áàæàí, Ã. Êî÷óð, Ì. Ëóêàø, Áîðèñ Òåí òà ³í. Êîëè ðîçøèðþþòüñÿ çâ’ÿçêè ì³æ äåðæàâàìè, çíà÷åííÿ õóäîæíüîãî ïåðåêëàäó çðîñòàº. Íà íèâ³ ïåðåêëàäó òâîð³â çàðóá³æíèõ àâòîð³â ïë³äíî ïðàöþþòü Ë. Ãåðàñèì÷óê, Î. Ìîêðîâîëüñüêèé, Ï. Ïåðåáèéí³ñ, Ë. ×åðåâàòåíêî, Ã. Êèðïà òà ³í. Ïåðåâ³ðòå ñåáå 1. Ùî òàêå îðèã³íàë?

2. Ó ÷îìó ïîëÿãຠñïåöèô³êà õóäîæíüîãî ïåðåêëàäó? ßê³ îñîáëèâîñò³ òâîðó â³í ìຠâ³äòâîðèòè?

3. ßêèõ óêðà¿íñüêèõ ïåðåêëàäà÷³â âè çíàºòå?

4. Ðîçêðèéòå ðîëü õóäîæíüîãî ïåðåêëàäó äëÿ ðîçâèòêó ñóñï³ëüñòâà é êóëüòóðíîãî îáì³íó ì³æ ð³çíèìè íàðîäàìè. Òâîð÷å çàâäàííÿ Ðîçêàæ³òü ïðî êíèæêó çàðóá³æíîãî àâòîðà, ÿêó âè ÷èòàëè îñòàíí³ì ÷àñîì. Õòî çä³éñíèâ ïåðåêëàä öüîãî õóäîæíüîãî òâîðó?

ÎÐÈòÍÀË ² ÏÅÐÅÊËÀÄ

77

ÎËÅÊÑÀÍÄÐ ÏÓØÊ²Í 1799–1837 Ïóøê³í ñâ³é íå ò³ëüêè äëÿ âñ³õ íàðîä³â, àëå é äëÿ âñ³õ åïîõ... Ïóøê³í áóâ ëþäèíîþ â ñàìîìó âèñîêîìó ñåíñ³ öüîãî ñëîâà, ³ éîãî ïîåç³ÿ — öå íàñàìïåðåä ëþäÿí³ñòü. Ìàêñèì Ðèëüñüêèé

Ñòîð³íêè æèòòÿ ³ òâîð÷îñò³ ²ì’ÿ Îëåêñàíäðà Ñåðã³éîâè÷à Ïóøê³íà â³äîìå íå ò³ëüêè â Ðîñ³¿, à é çà ¿¿ ìåæàìè. Ñó÷àñíèêè ââàæàëè éîãî ãðàíä³îçíèì ÿâèùåì äëÿ âñ³º¿ ðîñ³éñüêî¿ êóëüòóðè. Ìèêîëà Ãîãîëü íàçâàâ Îëåêñàíäðà Ïóøê³íà «âåëèêèì íàö³îíàëüíèì ïîåòîì», ó ÿêîìó «ðîñ³éñüêà ïðèðîäà, ðîñ³éñüêà äóøà, ðîñ³éñüêà ìîâà, ðîñ³éñüêèé õàðàêòåð çíàéøëè â³äîáðàæåííÿ â óñ³é ñâî¿é ÷èñòîò³ é êðàñ³». Ó ð³çí³ ïåð³îäè æèòòÿ éîãî òâîðè ñïðèéìàþòüñÿ íåîäíàêîâî: äîðîñë³øàºìî ìè — ñòàþòü ñêëàäí³øèìè é ïóøê³íñüê³ òâîðè. Äëÿ ä³òåé óñ³õ êðà¿í ñâ³òó çíàéîìñòâî ç Î. Ïóøê³íèì ðîçïî÷èíàºòüñÿ ç éîãî ë³òåðàòóðíèõ êàçîê, ÿê³ çà÷àðîâóþòü ³ íàäèõàþòü íà ïðåêðàñíå. Îëåêñàíäð Ïóøê³í íàðîäèâñÿ 6 ÷åðâíÿ 1799 ð. â ì. Ìîñêâ³. Áàòüêî ìàéáóòíüîãî ïîåòà, Ñåðã³é Ëüâîâè÷, ö³êàâèâñÿ ë³òåðàòóðîþ ³ òåàòðîì, ç íèì þíèé Îëåêñàíäð íå ðàç â³äâ³äóâàâ äðàìàòè÷í³ âèñòàâè. Ìàòè ïîåòà, Íàä³ÿ Éîñèï³âíà, äîñêîíàëî âîëîä³ëà ôðàíöóçüêîþ, àíãë³éñüêîþ òà í³ìåöüêîþ ìîâàìè. Ó ñ³ì’¿ áóëî òðîº ä³òåé: êð³ì Îëåêñàíäðà, ñåñòðà Îëüãà é ìîëîäøèé áðàò Ëåâ. ѳì’ÿ Ïóøê³íèõ ìàëà ÷óäîâó á³áë³îòåêó, ó ÿê³é ä³òè ïðîâîäèëè áàãàòî ÷àñó. ˳òåðàòîðè Ìîñêâè íåð³äêî â³äâ³äóâàëè ãîñòèííó é îñâ³÷åíó ðîäèíó. Ó â³òàëüí³ Ïóøê³íèõ óãîëîñ ÷èòàëè õóäîæí³ òâîðè, óëàøòîâóâàëè äîìàøí³ ñïåêòàêë³, âèêîíóâàëè ìóçè÷í³ íîìåðè. Äÿäüêî Î. Ïóøê³íà, Âàñèëü Ëüâîâè÷, ïèñàâ â³ðø³, â³í ïåðøèì ïîì³òèâ ó Îëåêñàíäðà ïîåòè÷íèé äàð, ÿêèé ðîçâèíóâñÿ äóæå ðàíî. Íà âèõîâàííÿ é ñòàíîâëåííÿ þíîãî Ïóøê³íà âïëèíóëè äâà îñíîâí³ ÷èííèêè, íàñàìïåðåä ôðàíöóçüêà êóëüòóðà. Ó òîé ÷àñ äâîðÿíè1 ãîâîðèëè é ïèñàëè ôðàíöóçüêîþ ìîâîþ, ÿêà ñòàëà ìîâîþ îñâ³òè é êóëüòóðè. Òîìó â ñ³ìåéñòâ³ Ïóøê³íèõ ä³òåé ó÷èëè äîñêîíàëî 1

78

Äâîðÿíèí — ïðåäñòàâíèê âèùîãî êëàñó â öàðñüê³é Ðîñ³¿.

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

âîëîä³òè ôðàíöóçüêîþ, ÿêà â³äêðèâàëà äâåð³ äëÿ ìàéáóòíüî¿ êàð’ºðè. Îñâ³÷åí³ ãóâåðíåðè (äîìàøí³ â÷èòåë³) äàëè õëîïöåâ³ ïðåêðàñíå çíàííÿ ôðàíöóçüêî¿ ìîâè. ³í òàê äîáðå âèâ÷èâ ó äèòèíñòâ³ ôðàíöóçüêó, çíàííÿ ÿêî¿ ïîãëèáèâ ï³çí³øå â ˳öå¿, ùî éîãî ë³öåéñüê³ òîâàðèø³ íàâ³òü äàëè éîìó ïð³çâèñüêî «Ôðàíöóç». Êð³ì ôðàíöóçüêî¿, Îëåêñàíäðà íàâ÷àëè í³ìåöüêî¿, àíãë³éñüêî¿, ëàòèíñüêî¿ ìîâ, à òàêîæ òàíöþâàòè, ¿çäèòè âåðõè, ãðàòè íà ìóçè÷íèõ ³íñòðóìåíòàõ. Çà ñïîãàäàìè ñåñòðè ïîåòà, óæå çìàëêó â³í âèÿâèâ âåëèê³ çä³áíîñò³ äî âèâ÷åííÿ ³íîçåìíèõ ìîâ, ÿê³ â³äêðèëè éîìó ñâ³ò ºâðîïåéñüêî¿ ë³òåðàòóðè. Ó äèòèíñòâ³ õëîï÷èê ïðî÷èòàâ êàçêè Ø. Ïåððî ³ Æ. äå Ëàôîíòåíà, äåÿê³ òâîðè É. Â. ¥åòå ³ íàâ³òü ïî÷àâ ïèñàòè â³ðø³ — òåæ ñïî÷àòêó ôðàíöóçüêîþ! Áàòüêè âñ³ëÿêî çàîõî÷óâàëè ñèíà äî ë³òåðàòóðíèõ ñïðîá. Íà ïî÷àòêó XIX ñò. ðîñ³éñüêà ìîâà íå áóëà ïîïóëÿðíîþ â ñóñï³ëüñòâ³, âîíà ââàæàëàñÿ ïðîñòîíàðîäíîþ. Îäíàê Î. Ïóøê³í, íåçâàæàþ÷è íà ïàíóâàííÿ ôðàíöóçüêî¿ ñòèõ³¿, óæå â äèòèíñòâ³ âèÿâèâ âåëèêèé ³íòåðåñ äî ð³äíî¿ êóëüòóðè. Éîãî áàáóñÿ, Ìàð³ÿ Îëåêñ³¿âíà, ïðèëó÷èëà õëîï÷èêà äî íàðîäíîãî æèòòÿ, óñíî¿ ïîåòè÷íî¿ òâîð÷îñò³, ñâ³òó ïðèðîäè é ðîñ³éñüêî¿ ìîâè.  Îëåêñàíäðà áóâ ñëóãà Ìèêèòà Êîçëîâ, ÿêèé áóâ ïðåêðàñíèì ðîçïîâ³äà÷åì. ³ä íüîãî õëîïåöü ïî÷óâ ÷èìàëî íàðîäíèõ ïåðåêàç³â ³ ï³ñåíü. Áóëà ùå îäíà ëþäèíà, âàæëèâà äëÿ ñòàíîâëåííÿ Î. Ïóøê³íà ÿê ïîåòà, — öå íÿíÿ Îðèíà Ðîä³îí³âíà ßêîâëºâà. Âîíà çíàëà áåçë³÷ êàçîê, ïðèñë³â’¿â, ïðèêàçîê, ï³ñåíü, çàãàäîê ³ âì³ëà ÷óäîâî ¿õ ðîçïîâ³äàòè. Íÿíÿ ÷óòëèâî ïåðåæèâàëà âñ³ ïî䳿 â æèòò³ ñâîãî âèõîâàíöÿ, ðàä³ëà éîãî ïåðøèì êðîêàì ó ë³òåðàòóð³, ïëàêàëà, êîëè Î. Ïóøê³íà çà éîãî ñì³ëèâå é â³ëüíå ñëîâî âèñëàëè äî ñ. Ìèõàéë³âñüêîãî (ðîäèííîãî ìàºòêó Ïóøê³íèõ íåïîäàë³ê â³ä ì. Ïñêîâà), ïîäàë³ â³ä ñòîëèö³. Ðàçîì ç íåþ Îëåêñàíäð ñëóõàâ çèìîâ³ çàìåò³ë³, îñ³íí³ äîù³, à ùå — ¿¿ êàçêè… Ïåðåáóâàþ÷è â Ìèõàéë³âñüêîìó, â³í ïèñàâ áðàòîâ³ â 1824 ð.: «…ââå÷åð³ ñëóõàþ êàçêè — ³ òèì ñàìèì ë³êâ³äîâóþ ïðîãàëèíè ñâîãî ïîãàíîãî âèõîâàííÿ. Ùî çà ðàä³ñòü ö³ êàçêè! Êîæíà º ïîåìîþ!» Ó ñ³ìåéñòâà Ïóøê³íèõ áóëî ùå îäíå ðîäîâå ãí³çäî — Áîëä³íî (íåïîäàë³ê â³ä ì. Íèæíüîãî Íîâãîðîäà). Òóò, âîñåíè 1833 ð., â³í íàïèñàâ «Êàçêó ïðî ðèáàëêó òà ðèáêó» ³ «Êàçêó ïðî ìåðòâó öàð³âíó ³ ñ³ìîõ áîãàòèð³â», à 1834 ð. — «Êàçêó ïðî çîëîòîãî ï³âíèêà».  îñíîâó ë³òåðàòóðíèõ êàçîê Î. Ïóøê³íà ïîêëàäåíî íå ò³ëüêè ðîñ³éñüê³ íàðîäí³ êàçêè, à é çàõ³äíîºâðîïåéñüêèé ôîëüêëîð. ÎËÅÊÑÀÍÄÐ ÏÓØʲÍ

79

Áóäèíîê íÿí³ Îðèíè Ðîä³îí³âíè. ñ. Ìèõàéë³âñüêå

×èòàþ÷è òâîðè ïîåòà, ìè ìîæåìî âï³çíàòè ÷èìàëî êàçêîâèõ ïîä³é ³ îáðàç³â, ÿê³ ïðèéøëè ç ð³çíèõ êóòî÷ê³â ªâðîïè. ³í çóì³â ¿õ òâîð÷î ïåðåîñìèñëèòè é íàäàòè ¿ì ñóòî ðîñ³éñüêîãî êîëîðèòó. Çàõîïëåííÿ Î. Ïóøê³íà ôîëüêëîðîì âïëèíóëî íå ò³ëüêè íà ñòâîðåííÿ ë³òåðàòóðíèõ êàçîê, à é íà ³íø³ òâîðè ìèòöÿ, íàïðèêëàä, íà ïîåìó «Ðóñëàí ³ Ëþäìèëà» (1820), ó ÿê³é ä³þòü êàçêîâ³ ãåðî¿, â³äáóâàþòüñÿ ÷àð³âí³ ïî䳿, äî íå¿ ïîåò íàâ³òü ñïåö³àëüíî äîïèñàâ êàçêîâèé çà÷èí — âñòóï. Ìèòåöü â³ä³ãðàâ âàæëèâó ðîëü ó ñòàíîâëåíí³ ðîñ³éñüêî¿ ë³òåðàòóðíî¿ ìîâè. Ç ÷àñ³â Î. Ïóøê³íà Ðîñ³ÿ ñòàëà ãîâîðèòè é ïèñàòè ïî-³íøîìó, óæå íå áóëî òàêî¿ ðîçá³æíîñò³ ì³æ íàðîäíîþ é êíèæíîþ ìîâàìè. Êàçêè Î. Ïóøê³íà — öå îðãàí³÷íå ïîºäíàííÿ êðàñè é ìóäðîñò³ ôîëüêëîðó ç âåëè÷åçíèì òàëàíòîì ïîåòà. ßê ³ â óñí³é íàðîäí³é òâîð÷îñò³, ó éîãî êàçêàõ ïàíóº àòìîñôåðà ÷àð³âíîñò³ (çîëîòà ðèáêà ðîçìîâëÿº ç ðèáàëêîþ ³ âèêîíóº éîãî áàæàííÿ, ìåðòâà öàð³âíà âîñêðåñàº). Òóò ä³þòü õîðîáð³ é áëàãîðîäí³ ãåðî¿, ÿê³ äîëàþòü çëî ³ äîïîìàãàþòü òèì, õòî íà öå çàñëóãîâóº. Ïðèðîäà ñïðèÿº òàêèì ãåðîÿì, âîíà âñòóïຠç íèìè â ðîçìîâó, ñïðÿìîâóº ¿õí³é øëÿõ. Ó êàçêîâèõ òâîðàõ ïîåòà òðèâຠáîðîòüáà äîáðà ³ çëà, òåìðÿâè ³ ñâ³òëà. Çà çàêîíàìè óñíî¿ íàðîäíî¿ òâîð÷îñò³ äîáðî ³ ñâ³òëî çàâæäè ïåðåìàãàþòü. Ãåí³é Ïóøê³íà äîäàâ äî òðàäèö³é ôîëüêëîðó äåùî íåïîâòîðíå — òå, ùî é äîñ³ ìè ðîçãàäóºìî… ² êîæíèé çíàéäå â êàçêàõ ìèòöÿ ùîñü ñâîº, áëèçüêå ñâîºìó ñåðöþ… Âåëèêó óâàãó äî òâîð÷îñò³ Î. Ïóøê³íà âèÿâëÿâ Ò. Øåâ÷åíêî, ÿêèé âèñîêî ïîö³íîâóâàâ õóäîæíþ ìàéñòåðí³ñòü ðîñ³éñüêîãî ïîåòà, çàõîïëþâàâñÿ éîãî âì³ííÿì âîëîä³òè ñëîâîì, ðîçêðèâàòè âíóòð³øí³é ñâ³ò ëþäèíè. Óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ Î. Ïóøê³íà ïî÷àëè ïåðåêëàäàòè ùå çà éîãî æèòòÿ. Òâîðè ðîñ³éñüêîãî ìèòöÿ ïåðåêëàäàëè Ëåâêî Áîðîâèêîâ80

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

ñüêèé, Ìèõàéëî Ñòàðèöüêèé, ²âàí Ôðàíêî, Ìèêîëà Âîðîíèé, Ìèêîëà Çåðîâ, Ìàêñèì Ðèëüñüêèé, Ìèêîëà Áàæàí, Ìèêîëà Òåðåùåíêî, Íàòàëÿ Çàá³ëà òà ³í. ÂÑÒÓÏ ÄÎ ÏÎÅÌÈ «ÐÓÑËÀÍ ² ËÞÄÌÈËÀ» ²ñòîð³ÿ ñòâîðåííÿ Îëåêñàíäð Ïóøê³í ðîçïî÷àâ ïîåìó «Ðóñëàí ³ Ëþäìèëà» 1817 ð., êîëè íàâ÷àâñÿ ùå â ˳öå¿, à çàâåðøèâ 1820 ð. â Ïåòåðáóðç³. Òîãî æ ðîêó ïîåìà ç’ÿâèëàñÿ â ðîñ³éñüêèõ æóðíàëàõ, îäðàçó çðîáèâøè ³ì’ÿ àâòîðà çíàìåíèòèì. ³í ïîñëàâ òâ³ð âèäàòíîìó ïèñüìåííèêó òîãî ÷àñó — Âàñèëþ Æóêîâñüêîìó, ÿêîãî ââàæàâ ñâî¿ì ó÷èòåëåì. ϳñëÿ âèõîäó ïîåìè Â. Æóêîâñüêèé ùèðî çðàä³â óñï³õàì þíîãî ïîåòà é ïîäàðóâàâ éîìó ñâ³é ïîðòðåò ³ç íàïèñîì: «Ïåðåìîæöþ-ó÷íåâ³ â³ä ïåðåìîæåíîãî â÷èòåëÿ». Äî äðóãîãî âèäàííÿ ïîåìè (âèéøëî äðóêîì 1828 ð.) ìèòåöü ñïåö³àëüíî íàïèñàâ âñòóï, íàâ³ÿíèé ðîçïîâ³äÿìè íÿí³, Îðèíè Ðîä³îí³âíè, ó Ìèõàéë³âñüêîìó.

Êðàé ëóêîìîð’ÿ1 äóá çåëåíèé, ² çîëîòèé ëàíöþã íà í³ì: Ùîäíÿ, ùîíî÷³ ê³ò ó÷åíèé Íà ëàíöþãó êðóæëÿº ò³ì; ²äå ïðàâîðó÷ — ñï³â çàâîäèòü, ˳âîðó÷ — êàçêó ïîâ³äà. Äèâà òàì: ë³ñîâèê2 òàì áðîäèòü,  ã³ëë³ ðóñàëêà3 ñïèòü áë³äà; Íà íåâ³äîìèõ òàì äîð³æêàõ Ñë³äè íå÷óâàíèõ ñòðàõ³òü; Òàì õàòêà íà êóðèíèõ í³æêàõ Áåç â³êîí, áåç äâåðåé ñòî¿òü;

Ó ëóêîìîðüÿ äóá çåë¸íûé; Çëàòàÿ öåïü íà äóáå òîì: È äíåì è íî÷üþ êîò ó÷¸íûé Âñ¸ õîäèò ïî öåïè êðóãîì; Èä¸ò íàïðàâî — ïåñíü çàâîäèò, Íàëåâî — ñêàçêó ãîâîðèò. Òàì ÷óäåñà: òàì ëåøèé áðîäèò, Ðóñàëêà íà âåòâÿõ ñèäèò; Òàì íà íåâåäîìûõ äîðîæêàõ Ñëåäû íåâèäàííûõ çâåðåé; Èçáóøêà òàì íà êóðüèõ íîæêàõ Ñòîèò áåç îêîí, áåç äâåðåé;

Ëóêîìîð’º (ðîñ. ëóêîìîðüå) — ìîðñüêà çàòîêà; âèãèí ìîðñüêîãî (àáî ð³÷êîâîãî) áåðåãà.

2 ˳ñîâèê (ðîñ. ëåøèé) — îáðàç â óñí³é íàðîäí³é òâîð÷îñò³, ïîñòຠâ ïîäîá³ äóæå ñòàðîãî êîøëàòîãî ä³äà; óîñîáëþº íåáåçïåêó, ùî ï³äñòåð³ãຠëþäèíó â ë³ñ³; çáèâຠëþäåé ç äîðîãè, óñ³ëÿêî øêîäèòü ¿ì.

3 Ðóñàëêà — îáðàç â óñí³é íàðîäí³é òâîð÷îñò³, áîãèíÿ âîäîéìèùà; ó äàâí³õ íàðîäíèõ ïåðåêàçàõ óò³ëåíî óÿâëåííÿ ïðî òå, ùî ìîëîä³ âðîäëèâ³ ä³â÷àòà æèâóòü íà ñàìîìó äí³ ð³÷îê, ìàþòü äîâãå âîëîññÿ é ðèá’ÿ÷èé õâ³ñò, çàâîðîæóþòü ³ êëè÷óòü ëþäåé ó âîäó, äå âîíè ìîæóòü çàãèíóòè.

1

ÎËÅÊÑÀÍÄÐ ÏÓØʲÍ

81

Î. Êóðê³í. ²ëþñòðàö³ÿ äî ïîåìè Î. Ïóøê³íà «Ðóñëàí ³ Ëþäìèëà».

1970 ð.

 ïðèìàðàõ òàì ë³ñè é äîëèíè; Òàì íà ñâ³òàíí³ õâèëÿ ëèíå Íà áåðåã äèêèé ï³ñêîâèé, ² òðèäöÿòü âèòÿç³â ÷óäîâèõ ²ç õâèëü âèõîäÿòü ñìàðàãäîâèõ, Òà ùå é äîçîðåöü ¿õ ìîðñüêèé; Òàì êîðîëåâè÷ ìèìîõîäîì Ïîëîíèòü ãð³çíîãî öàðÿ; Òàì ñåðåä õìàð ïåðåä íàðîäîì ×åðåç ë³ñè, ÷åðåç ìîðÿ ×àêëóí íåñå áîãàòèðÿ;  òåìíèö³ òàì öàð³âíà òóæèòü, À áóðèé âîâê ¿é â³ðíî ñëóæèòü; Ç ßãîþ ñòóïà òàì áðåäå, Âïåðåä ñàìà ñîáîþ éäå; Òàì öàð Êàùåé íàä çëîòîì ÷àõíå1; Òàì ðóñüêèé äóõ... òàì Ðóññþ ïàõíå! ² ÿ òàì áóâ, ³ ìåä ÿ ïèâ; Êðàé ìîðÿ áà÷èâ äóá çåëåíèé; ϳä íèì ñèä³â, ³ ê³ò ó÷åíèé Ñâî¿õ êàçîê ìåíå ó÷èâ. Îäíó çãàäàâ ÿ: äîáð³ ëþäè, Íåõàé äëÿ âàñ öÿ êàçêà áóäå... (Ïåðåêëàä Ìèêîëè Òåðåùåíêà) 1

82

×àõíóòè — óòðà÷àòè ñèëó, çäîðîâ’ÿ.

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

Òàì ëåñ è äîë âèäåíèé ïîëíû; Òàì î çàðå ïðèõëûíóò âîëíû Íà áðåã ïåñ÷àíûé è ïóñòîé, È òðèäöàòü âèòÿçåé ïðåêðàñíûõ ×ðåäîé èç âîä âûõîäÿò ÿñíûõ, È ñ íèìè äÿäüêà èõ ìîðñêîé; Òàì êîðîëåâè÷ ìèìîõîäîì Ïëåíÿåò ãðîçíîãî öàðÿ; Òàì â îáëàêàõ ïåðåä íàðîäîì ×åðåç ëåñà, ÷åðåç ìîðÿ Êîëäóí íåñ¸ò áîãàòûðÿ;  òåìíèöå òàì öàðåâíà òóæèò, À áóðûé âîëê åé âåðíî ñëóæèò; Òàì ñòóïà ñ Áàáîþ ßãîé Èä¸ò, áðåä¸ò ñàìà ñîáîé; Òàì öàðü Êàùåé íàä çëàòîì ÷àõíåò; Òàì ðóññêîé äóõ... òàì Ðóñüþ ïàõíåò! È òàì ÿ áûë, è ì¸ä ÿ ïèë; Ó ìîðÿ âèäåë äóá çåë¸íûé; Ïîä íèì ñèäåë, è êîò ó÷¸íûé Ñâîè ìíå ñêàçêè ãîâîðèë. Îäíó ÿ ïîìíþ: ñêàçêó ýòó Ïîâåäàþ òåïåðü ÿ ñâåòó...

Þ. Âàëêîâè÷. ²ëþñòðàö³ÿ äî ïîåìè Î. Ïóøê³íà «Ðóñëàí ³ Ëþäìèëà». Äðóãà ïîëîâèíà ÕÕ ñò.

Êîìåíòàð³ Õòî òàêèé ê³ò ó÷åíèé ³ ÷îìó ñàìå öåé îáðàç ïîäàíî íà ïî÷àòêó âñòóïó äî ïîåìè «Ðóñëàí ³ Ëþäìèëà»? ʳò º òðàäèö³éíèì îáðàçîì ó êàçêîâèõ òâîðàõ ð³çíèõ êðà¿í. Ó äàâíèíó ëþäè ââàæàëè, ùî ê³ò º äîáðèì äóõîì äîìó é îõîðîíöåì ä³òåé. Êð³ì òîãî, îñê³ëüêè ê³ò íàä³ëåíèé âëàñòèâ³ñòþ áà÷èòè íå ò³ëüêè âäåíü, à é óíî÷³, éîìó ïðèïèñóâàëè çäàòí³ñòü â³äàòè òå, ÷îãî íå çíàëè ëþäè. Òîáòî öå áóâ ê³ò-â³ùóí, ³íøèìè ñëîâàìè, — «ê³ò ó÷åíèé», «ó÷åí³ñòü» ÿêîãî âèì³ðþâàëàñÿ íå çíàííÿìè, à ìóäð³ñòþ. Ó íàðîäíèõ ïåðåêàçàõ ê³ò òàêîæ íàä³ëÿâñÿ âëàñòèâ³ñòþ ãîâîðèòè — ê³ò-áàþí (äàâíüîðóñ. áàÿòè, òîáòî ðîçïîâ³äàòè). Îòæå, ê³ò ó ïóøê³íñüêîìó òâîð³ âò³ëþº â³÷íó ìóäð³ñòü ëþäñòâà, ó òîìó ÷èñë³ äàâíüîãî ôîëüêëîðó (â³í ñï³âຠï³ñí³, ðîçïîâ³äຠêàçêè). Ó âñòóï³ öåé îáðàç ñòâîðþº àòìîñôåðó äîìàøíîñò³ é âîäíî÷àñ êàçêîâîñò³, òàºìíè÷îñò³. Äóá çåëåíèé — öå âò³ëåííÿ â³÷íîñò³ æèòòÿ, éîãî ïîñò³éíîãî êîëîâîðîòó, îíîâëåííÿ, ö³ë³ñíîñò³. Äóá áóâ ñâÿùåííèì äåðåâîì ó ð³çíèõ íàðîä³â, ó òîìó ÷èñë³ ñëîâ’ÿíñüêèõ. Îáîæíåííÿ äóáà â ãëèáîêó äàâíèíó ïîâ’ÿçàíî ç éîãî äîâãîâ³÷í³ñòþ, íàäçâè÷àéíîþ ì³öí³ñòþ äåðåâèíè, ç ÿêî¿ ëþäè ðîáèëè æèòëî òà ³íø³ ðå÷³. Äóá òàêîæ óò³ëþº ºäí³ñòü ëþäèíè òà ïðèðîäè.

Ðîáîòà ç òåêñòîì 1. Íàçâ³òü êàçêîâèõ ïåðñîíàæ³â, ÿêèõ ïîåò çãàäóº ó âñòóï³ äî ïîåìè «Ðóñëàí ³ Ëþäìèëà».

2. Íàçâ³òü ÷àð³âí³ ïðåäìåòè, ÿê³ çãàäóþòüñÿ ó òâîð³, ïðèãàäàéòå, ó ÿêèõ íàðîäíèõ êàçêàõ âîíè âèêîðèñòîâóþòüñÿ, âèçíà÷òå âëàñòèâîñò³ öèõ ïðåäìåò³â.

3. ×è ìîæëèâå â áóäü-ÿêîìó ôîëüêëîðíîìó òâîð³ ïîºäíàííÿ ãåðî¿â ³ ÷àð³âíèõ ïðåäìåò³â ³ç ð³çíèõ êàçîê? ×îìó öå ñòàëî ìîæëèâèì ó òâîð³ Î. Ïóøê³íà?

4. ßê âè çðîçóì³ëè âèðàçè ðóñüêèé äóõ, Ðóññþ ïàõíå? Ðîçêðèéòå ¿õ çíà÷åííÿ ó òâîð³. ÎËÅÊÑÀÍÄÐ ÏÓØʲÍ

83

Ïîð³âíÿéòå ðîñ³éñüêèé îðèã³íàë òà óêðà¿íñüêèé ïåðåêëàä òâîðó é äàéòå â³äïîâ³ä³ íà çàïèòàííÿ.

1. ×è âñ³ ïåðñîíàæ³, ùî º â îðèã³íàë³, ïðèñóòí³ â ïåðåêëàä³ Ì. Òåðåùåíêà?

2. ×è âäàëîñÿ ïåðåêëàäà÷åâ³ çáåðåãòè ¿õí³ îïèñè é îö³íêè? Äîâåä³òü öå.

3. ³äçíà÷òå ì³ñöÿ, äå º ðîçá³æíîñò³ îðèã³íàëó é ïåðåêëàäó. ßê âè äóìàºòå, ÷îìó íå âñ³ ñêëàäíèêè îðèã³íàëó ìîæíà àáñîëþòíî òî÷íî ïåðåêëàñòè ³íøîþ ìîâîþ? Êðàñà ñëîâà Îëåêñàíäð Ïóøê³í ó â³ðø³ äâ³÷³ âèêîðèñòîâóº ñëîâî «çîëîòî» â çíà÷åíí³ êîøòîâíîãî ìåòàëó, ö³ííîñò³. Ó ïåðøîìó âèïàäêó — öå çîëîòèé ëàíöþã íà äóá³, ïî íüîìó õîäèòü ê³ò ó÷åíèé, ðîçïîâ³äàþ÷è ñâî¿ êàçêè é ñï³âàþ÷è ï³ñí³.  ³íøîìó ì³ñö³ ìè ÷èòàºìî ïðî çîëîòî öàðÿ Êàùåÿ, íàä ÿêèì òîé ÷àõíå. Óÿâ³òü ñîá³ çîëîòèé ëàíöþã íà çåëåíîìó äóá³, êîòà á³ëÿ íüîãî… Àâòîð ñòâîðèâ äëÿ ÷èòà÷à ÷óäîâó êàðòèíó, à çîëîòèé êîë³ð ò³ëüêè óâèðàçíþº öþ êðàñó, â³äêðèòó äëÿ âñ³õ. À òåïåð ñïðîáóéòå óÿâèòè Êàùåÿ òà éîãî çîëîòî. Àâòîð âæå íå ï³äêàçóº íàì ïîäðîáèöü, àêöåíòóº óâàãó ò³ëüêè íà îäíîìó ñëîâ³ — ÷àõíå, ùî îçíà÷ຠçàãèáåëü Êàùåÿ. Ïîð³âíÿéòå ³ëþñòðàö³¿ Þ. Âàëêîâè÷à òà Î. Êóðê³íà äî â³ðøà Î. Ïóøê³íà. Çíàéä³òü ñï³ëüíå é â³äì³ííå â íèõ. ßê õóäîæíèêè ï³äêðåñëèëè, ùî âîíè ³ëþñòðóþòü ñàìå ë³òåðàòóðíó, à íå íàðîäíó êàçêó?

ÊÀÇÊÀ ÏÐÎ ÐÈÁÀËÊÓ ÒÀ ÐÈÁÊÓ ²ñòîð³ÿ ñòâîðåííÿ

Í. Ðàùåêòàºâ. ²ëþñòðàö³ÿ äî «Êàçêè ïðî ðèáàëêó òà ðèáêó».

1957 ð.

84

Îëåêñàíäð Ïóøê³í íàïèñàâ «Êàçêó ïðî ðèáàëêó òà ðèáêó» â Áîëä³íî 1833 ð. íà ï³äñòàâ³ ðîçïîâ³äåé Îðèíè Ðîä³îí³âíè, ÿê³ ðåòåëüíî çàïèñóâàâ. Ó ðîñ³éñüêîìó ôîëüêëîð³ øèðîêî ïîáóòóº êàçêà «Æàä³áíà áàáà». Îäíàê ðàçîì ç òèì ïîøòîâõîì äëÿ íàïèñàííÿ «Êàçêè ïðî ðèáàëêó òà ðèáêó» ñòàëî òàêîæ çíàéîìñòâî ïîåòà ç³ çá³ðêîþ «Êàçêè äëÿ ä³òåé ³ ðîäèíè» áðàò³â ß. ³ Â. ¥ð³ìì, äå áóëî âì³ùåíî êàçêó «Ïðî ðèáàëêó òà éîãî äðóæèíó» (í³ì. «Vom Fischer und seiner Frau»). Ó í³ìåöüê³é êàçö³ ç’ÿâëÿºòüñÿ ðèáà-êàìáàëà, ÿêà íàñïðàâä³ º çà÷àðîâàíîþ

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

êîðîë³âíîþ. Âîíà âèêîíóº âñ³ áàæàííÿ, ÿê³ ïåðåäຠá³äíèé ðèáàëêà â³ä ñâ äðóæèíè (íîâà õàòà, êàì’ÿíèé ïàëàö, æ³íêà ñòຠêîðîëåâîþ, ïîò³ì ³ìïåðàòðèöåþ ³ Ðèìñüêèì Ïàïîþ — öå íàéâèùà ïîñàäà â êàòîëèöüê³é öåðêâ³). Ïðîòå îñòàííº áàæàííÿ (æ³íêà çàõîò³ëà ñòàòè Áîãîì) ðèáà-êàìáàëà íå âèêîíàëà é ïîâåðíóëà ðèáàëêó òà éîãî äðóæèíó äî ¿õíüîãî ïåðâ³ñíîãî ñòàíó, êîëè âîíè áóëè á³äíèìè. Îòæå, ³ñòîð³ÿ ïðî íàäì³ðíó æàä³áí³ñòü º ïîøèðåíîþ òåìîþ íàðîäíèõ êàçîê ð³çíèõ íàðîä³â ñâ³òó. Ðîáîòà ç òåêñòîì 1. Ñê³ëüêè ðàç³â õîäèâ ñòàðèé ðèáàëêà äî ìîðÿ?

2. Ñê³ëüêè áàæàíü âèêîíàëà çîëîòà ðèáêà?

3. ßê âè äóìàºòå, ç ÿêèìè â³ä÷óòòÿìè çâåðòàâñÿ ñòàðèé äî ðèáêè (ñîðîì, ïðîâèíà, ïîâàãà, ïåðåëÿê òà ³í.)?

4. ×îìó ñòàðèé í³÷îãî íå ïîïðîñèâ äëÿ ñåáå â çîëîòî¿ ðèáêè?

5. Êîìó âè ñï³â÷óâàëè, ÷èòàþ÷è êàçêó? ×îìó? Ó ÿêèé ìîìåíò êàçêè öå â³ä÷óòòÿ áóëî íàéñèëüí³øèì?

6. Ïðî ÿê³ ðèñè õàðàêòåðó ëþäåé ³äåòüñÿ â êàçö³?

7. Êîìó ñï³â÷óâຠàâòîð òâîðó é êîãî çàñóäæóº? ßê âè ïðî öå çäîãàäàëèñÿ? Çíàéä³òü â³äïîâ³äí³ öèòàòè.

8. ßê çì³íþºòüñÿ îáðàç ñòàðî¿ áàáè?

9. ×îìó â ê³íö³ êàçêè âîíà çàëèøèëàñÿ ç ðîçêîëîòèìè íî÷âàìè?

1. Ïîð³âíÿéòå, ÿê çâåðòàþòüñÿ ãåðî¿ êàçêè îäèí äî îäíîãî: ñòàðèé äî ðèáêè, ðèáêà äî ðèáàëêè, ñòàðà áàáà äî ñâîãî ÷îëîâ³êà.

2. Âèçíà÷òå ïîä³áí³ñòü ³ â³äì³íí³ñòü «Êàçêè ïðî ðèáàëêó òà ðèáêó» ç íàðîäíîþ êàçêîþ.

3. ßê³ áàæàííÿ ñòàðî¿ áàáè çá³ãàþòüñÿ â çá³ðö³ áðàò³â ß. ³ Â. ¥ð³ìì ³ â êàçö³ Î. Ïóøê³íà? À â ÷îìó âîíè â³äð³çíÿþòüñÿ?

Êðàñà ñëîâà Çíàéä³òü ³ âèðàçíî ïðî÷èòàéòå îïèñè ìîðÿ â «Êàçö³ ïðî ðèáàëêó òà ðèáêó». Çâåðí³òü óâàãó íà ïîñò³éí³ çì³íè êîëüîðó òà ñòàíó ìîðÿ â³ä ñèíüîãî é ñïîê³éíîãî äî ÷îðíîãî é áóðåìíîãî. ßê âè äóìàºòå, ÷îìó çì³íþºòüñÿ ìîðå? Ùî ï³äêðåñëþþòü ö³ çì³íè? Òâîð÷å çàâäàííÿ Ïîÿñí³òü çì³ñò ïðèñë³â’ÿ Íå ó ñâî¿ ñàíè íå ñ³äàé. Ïîì³ðêóéòå, êîãî ç ãåðî¿â êàçêè âîíî ñòîñóºòüñÿ. Äîáåð³òü ³íø³ ïðèñë³â’ÿ äî â÷èíê³â ïåðñîíàæ³â ³ ïîä³é êàçêè. ÎËÅÊÑÀÍÄÐ ÏÓØʲÍ

85

ÊÀÇÊÀ ÏÐÎ ÌÅÐÒÂÓ ÖÀвÂÍÓ ² ѲÌÎÕ ÁÎÃÀÒÈв ²ñòîð³ÿ ñòâîðåííÿ

Î. Êóðê³í. ²ëþñòðàö³ÿ äî «Êàçêè ïðî ìåðòâó öàð³âíó ³ ñ³ìîõ áîãàòèð³â» Î. Ïóøê³íà.

1970-³ ðîêè

«Êàçêà ïðî ìåðòâó öàð³âíó ³ ñ³ìîõ áîãàòèð³â» íàïèñàíà Î. Ïóøê³íèì ó Áîëä³íî 1833 ð.  ¿¿ îñíîâó áóëî ïîêëàäåíî ðîçïîâ³äü Îðèíè Ðîä³îí³âíè. Îñü ùî çàïèñàâ ïîåò, êîëè ñëóõàâ êàçêè íÿí³: «Öàð³âíà çàáëóêàëà â ë³ñ³. Çíàõîäèòü ïóñòèé ä³ì — ïðèáèðຠéîãî. 12 áðàò³â ïðè¿çäÿòü: “Àõ, êàæóòü, òóò õòîñü áóâ: ÿêùî ÷îëîâ³ê, áóäü íàì áàòüêîì àáî áðàòîì; ÿêùî æ³íêà, áóäü íàì ìàò³ð’þ àáî ñåñòðîþ…” Ö³ áðàòè âîðîãóþòü ³ç 12 ³íøèìè áîãàòèðÿìè. ¯äó÷è, âîíè íàñòàâëÿþòü öàð³âíó… Ìà÷óõà ïðèõîäèòü ó ë³ñ, ïåðåîäÿãíóâøèñü æåáðà÷êîþ, àëå ñîáàêè ¿¿ íå ïóñêàþòü. Âîíà âñå-òàêè çóñòð³÷àºòüñÿ ç öàð³âíîþ ³ äàðóº ¿é ñîðî÷êó. ijâ÷èíà îäÿãຠ¿¿ é ïîìèðàº. Áðàòè õîâàþòü ¿¿ â ãðîáíèö³, çîëîò³ ëàíöþãè íàòÿãíóòî ïîì³æ äâîìà ñîñíàìè. Öàðåâè÷ çàêîõàâñÿ â öàð³âíó, ðÿòóº ¿¿ â³ä ñìåðò³…» Êð³ì ðîçïîâ³äåé íÿí³, Î. Ïóøê³í çíàâ ïðî âèêëàä ö³º¿ êàçêè â çá³ðö³ áðàò³â ß. ³ Â. ¥ð³ìì ï³ä íàçâîþ «Á³ëîñí³æêà».

Êîìåíòàð³ Ó ðîñ³éñüêèõ íàðîäíèõ êàçêàõ ³ì’ÿ ªëèñåé áóëî äóæå ïîøèðåíèì, çà íèì çàêð³ïèëîñÿ òðàäèö³éíå çíà÷åííÿ — ïðèâàáëèâèé, øëÿõåòíèé, ìóæí³é. Ó ðîñ³éñüêîìó ôîëüêëîð³ éîãî íàä³ëÿëè íàäçâè÷àéíîþ ñèëîþ é íàâ³òü ÷àðàìè, ÿê³ äîïîìàãàëè éîìó çäîáóâàòè ïåðåìîãó. Ó êàçö³ Î. Ïóøê³íà ªëèñåé òàêîæ ìຠíå ò³ëüêè âåëèêó ô³çè÷íó ñèëó, à é íàä³ëåíèé ÷àð³âíèìè âëàñòèâîñòÿìè (ìîæå ðîçìîâëÿòè ³ç ñàìîþ ïðèðîäîþ — ñîíöåì, ì³ñÿöåì, â³òðîì). Öå îáðàç ëèöàðÿ, ÿêèé º ïðîâ³äíèì ãåðîºì â ºâðîïåéñüê³é óñí³é íàðîäí³é òâîð÷îñò³ (çàõèñíèê ³ ðÿò³âíèê). Ðîáîòà ç òåêñòîì 1. Ïîä³ë³òü êàçêó íà îêðåì³ ÷àñòèíè, íàçâ³òü ¿õ.

2. Âèçíà÷òå òðàäèö³éíèé êàçêîâèé çà÷èí ³ ê³íö³âêó ó òâîð³.

3. Íàçâ³òü ïåðñîíàæ³â êàçêè. Õòî ç íèõ íàëåæèòü äî äîáðèõ ñèë, à õòî — äî çëèõ?

4. Çíàéä³òü ó òâîð³ àíòèòåçè.

5. Çà ÿê³ ìîðàëüí³ ÿêîñò³ ñ³ì áîãàòèð³â ïîëþáèëè öàð³âíó?

86

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

6. Äî ÿêèõ ïðèðîäíèõ ñèë çâåðòàâñÿ êîðîëåâè÷ ªëèñåé? ßêèìè ñëîâàìè? ßê çâåðíåííÿ ãåðîÿ äî ïðèðîäè õàðàêòåðèçóº éîãî?

7. Çíàéä³òü ó òâîð³ ïîâòîðè (îêðåì³ ñëîâà, çâîðîòè, çâåðíåííÿ).

8. ³ä ÷îãî çàãèíóëà çëà ìà÷óõà?

9. ßê³ ïðèñë³â’ÿ ³ ïðèêàçêè òðàïëÿþòüñÿ â êàçö³? Ðîçêðèéòå ¿õ çì³ñò.

10. ßê³ ³äåàëè óòâåðäæóþòüñÿ â êàçö³?

11. Çíàéä³òü ó òâîð³ ì³ñöÿ, äå â³äêðèòî âèÿâëÿºòüñÿ ïîçèö³ÿ àâòîðà.

12. ßê àâòîð ñòàâèòüñÿ äî ñâî¿õ ãåðî¿â?

1. Ïîð³âíÿéòå çîâí³øí³ñòü öàðèö³ é öàð³âíè, à òàêîæ ¿õí³ ìîðàëüí³ ðèñè, ÿê³ ï³äêðåñëþº àâòîð. Çà÷èòàéòå â³äïîâ³äí³ öèòàòè.

2. ßêùî âè ÷èòàëè êàçêó «Á³ëîñí³æêà» ç³ çá³ðêè áðàò³â ß. ³ Â. ¥ð³ìì, òî ïîð³âíÿéòå çì³ñò ö³º¿ êàçêè ³ «Êàçêè ïðî ìåðòâó öàð³âíó ³ ñ³ìîõ áîãàòèð³â» Î. Ïóøê³íà. Çàïîâí³òü òàáëèöþ. «Á³ëîñí³æêà» áðàò³â ß. ³ Â. ¥ð³ìì

«Êàçêà ïðî ìåðòâó öàð³âíó ³ ñ³ìîõ áîãàòèð³â» Î. Ïóøê³íà

1. ѳì ãíîì³â

1. ѳì áîãàòèð³â

2. Ìà÷óõà òðè÷³ íàìàãàëàñÿ âáèòè ïàñåðáèöþ

2.

3. Êîðîëåâè÷ âèïàäêîâî çíàõîäèòü Á³ëîñí³æêó

3.

4. Ìà÷óõó ïîêàðàëè

4.

Êðàñà ñëîâà Îëåêñàíäð Ïóøê³í áóâ âåëèêèì ìàéñòðîì çîáðàæåííÿ âíóòð³øíüîãî ñòàíó ëþäèíè. Ãëèáîê³ é òîíê³ ñïîñòåðåæåííÿ çà çì³íàìè, ùî â³äáóâàëèñÿ â õàðàêòåðàõ éîãî ãåðî¿â, â³äð³çíÿº ë³òåðàòóðí³ êàçêè ïèñüìåííèêà â³ä íàðîäíèõ, äå ïåðñîíàæ³ çìàëüîâàíî íå òàê ðîçëîãî. Çâåðí³òü óâàãó íà òå, ÿê íà ïî÷àòêó «Êàçêè ïðî ìåðòâó öàð³âíó ³ ñ³ìîõ áîãàòèð³â» çîáðàæåíî öàðèöþ. Ïðè äåÿêèõ ¿¿ íå äóæå ïðèâàáëèâèõ ðèñàõ àâòîð óñå æ òàêè â³äçíà÷ຠ¿¿ ðîçóì ³ êðàñó. Àëå çãîäîì íåãàòèâí³ îö³íêè ïîãëèáëþþòüñÿ. Êîëè öàðèöÿ ÷óº â³ä ëþñòåðêà, ùî öàð³âíà êðàùà çà íå¿, âîíà ð³çêî çì³íþºòüñÿ. Ðîçêðèòè ö³ çì³íè àâòîðîâ³ äîïîìàãàþòü 䳺ñëîâà é ïðèêìåòíèêè. Îòæå, çíàéä³òü ö³ ñëîâà (ñëîâîñïîëó÷åííÿ, ðå÷åííÿ), ÿê³ â³äîáðàæàþòü ð³çí³ âíóòð³øí³ ñòàíè öàðèö³.

Î. Êóðê³í. ²ëþñòðàö³ÿ äî «Êàçêè ïðî ìåðòâó öàð³âíó ³ ñ³ìîõ áîãàòèð³â» Î. Ïóøê³íà. 1970-³ ðîêè ÎËÅÊÑÀÍÄÐ ÏÓØʲÍ

87

• Íàçâ³òü ïî÷óòòÿ, ÿê³ ïåðåæèâຠöàðèöÿ. Ó ÿêèé ìîìåíò â àâòîðñüê³é õàðàêòåðèñòèö³ öàðèö³ ç’ÿâëÿºòüñÿ ñëîâî çë³ñòü (ðîñ. çëîñòü)?

• À òåïåð çíàéä³òü àâòîðñüê³ õàðàêòåðèñòèêè ïî÷óòò³â ³ ïåðåæèâàíü ³íøèõ ãåðî¿â: öàðÿ, ÿêèé òóðáóºòüñÿ çà ñâîþ äî÷êó; áîãàòèð³â, ÿê³ ñóìóþòü çà ïîìåðëîþ öàð³âíîþ; êîðîëåâè÷à ªëèñåÿ, êîòðèé øóêຠíàðå÷åíó; ñàìîãî àâòîðà, ÿêèé ñï³âïåðåæèâຠðàçîì ç³ ñâî¿ìè ïåðñîíàæàìè. Ðîçäèâ³òüñÿ ³ëþñòðàö³¿ Î. Êóðê³íà äî «Êàçêè ïðî ìåðòâó öàð³âíó ³ ñ³ìîõ áîãàòèð³â». Ðîçêàæ³òü ïðî ò³ åï³çîäè, ÿê³ çîáðàæåí³ íà íèõ (3–4 ðå÷åííÿ). Ïåðåâ³ðòå ñåáå 1. Ùî íîâîãî âè ä³çíàëèñÿ ïðî Î. Ïóøê³íà?

2. Íàçâ³òü ì³ñöÿ, ïîâ’ÿçàí³ ç æèòòÿì ³ òâîð÷³ñòþ ïîåòà.

3. Ðîçêðèéòå ðîëü ñ³ìåéíîãî âèõîâàííÿ, ³íîçåìíèõ ìîâ ³ ð³äíî¿ ìîâè â ðîçâèòêó îñîáèñòîñò³ ìèòöÿ.

4. ßêèé ð³çíîâèä íàðîäíèõ êàçîê âèêîðèñòîâóâàâ Î. Ïóøê³í ó ñâî¿é òâîð÷îñò³? Äîâåä³òü ñâîþ äóìêó.

5. Âèçíà÷òå â ïóøê³íñüêîìó òâîð³, ÿêèé âè ïðî÷èòàëè, ñïåöèô³÷í³ îçíàêè íàðîäíî¿ òà ë³òåðàòóðíî¿ êàçêè.

6. ßê ïîåò äîñÿãຠñòâîðåííÿ íàö³îíàëüíîãî êîëîðèòó ó ñâî¿õ êàçêàõ?

ÃÀÍÑ ÊвÑÒ²ÀÍ ÀÍÄÅÐÑÅÍ 1805–1875  êâ³òó÷³é Äàí³¿, äå íàðîäèâñÿ ÿ, Áåðå ì³é ñâ³ò ñâîº íà÷àëî. Òàì äàíñüêîþ ìåí³ ï³ñí³ ñï³âàëà, Êàçêè øåïòàëà ìàò³íêà ìîÿ… Ãàíñ Êð³ñò³àí Àíäåðñåí

Ñòîð³íêè æèòòÿ ³ òâîð÷îñò³ Íà áåðåç³ Íîâî¿ Ãàâàí³ â ì. Êîïåíãàãåí³ (Äàí³ÿ) ñòî¿òü íåâåëè÷êèé áóäèíî÷îê, äå áàãàòî ðîê³â æèâ ³ ïèñàâ êàçêè ïèñüìåííèê Ãàíñ Êð³ñò³àí Àíäåðñåí. Êîëè ìè çãàäóºìî íàçâó ö³º¿ êðà¿íè, òî îäðàçó ïåðåä íàìè ïîñòàþòü ÷àð³âíèé ïàëàö ³ êàçêîâ³ ãåðî¿ òâîð³â ìèòöÿ — Äþéìîâî÷êà, Íåïîõèòíèé îëîâ’ÿíèé ñîëäàòèê, Ðóñàëîíüêà, Ïðèíöåñà íà ãîðîøèí³, Êàé, Ãåðäà, Ãèäêå êà÷åíÿ é áàãàòî ³íøèõ.

88

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

Âîíè â÷àòü íàñ äîáðó, ëþáîâ³, ìóæíîñò³ é íåçëàìíîñò³ äóõó. Áóäèíî÷îê Àíäåðñåíà, íà â³êíàõ ÿêîãî ³ òåïåð ñòîÿòü òðîÿíäè, ÿê ó êàçö³ «Ñí³ãîâà êîðîëåâà», çãîäîì ïåðåòâîðèâñÿ íà éîãî ìóçåé, êóäè ïðàãíóòü ïîòðàïèòè ä³òè é äîðîñë³ ç ð³çíèõ êðà¿í. Òóò ìîæíà ïîâåðíóòèñÿ â äèòèíñòâî é ïîðèíóòè â ÷àð³âíó àòìîñôåðó êàçêè. Ó Ìóçå¿ Àíäåðñåíà. Äàí³ÿ ðîçòàøîâàíà íà âîä³: ç óñ³õ áîê³â ì. Êîïåíãàãåí (Äàí³ÿ) ¿¿ îòî÷óº ìîðå, à â ì³ñòàõ ÷èìàëî êàíàë³â ³ ïðîòîê. Íàâ³òü ñàìà íàçâà ñòîëèö³ Äàí³¿ Êîïåíãàãåí îçíà÷ຠ«Êóïåöüêà ãàâàíü», îñê³ëüêè ì³ñòî çäàâíà áóëî îñåðåäêîì òîðã³âë³ é ïåðåõðåñòÿì âîäíèõ øëÿõ³â. ßêùî âè ïðèãàäàºòå êàçêè Àíäåðñåíà, òî áàãàòî ïîä³é ó íèõ ïîâ’ÿçàíî ñàìå ç âîäîþ: Ðóñàëîíüêà æèâå â ìîð³, Íåïîõèòíèé îëîâ’ÿíèé ñîëäàòèê ïîòðàïèâ äî êàíàëó, à Åë³çà ç êàçêè «Äèê³ ëåáåä³» ³äå âçäîâæ ð³÷êè äî òîãî ì³ñöÿ, äå âîíà âïàäຠó â³äêðèòå ìîðå, ÷åðåç ÿêå ¿¿ íåñóòü íà êðèëàõ áðàòè-ëåáåä³. Äàí³ÿ — öå êîðîë³âñüêà äåðæàâà ç äàâí³ìè òðàäèö³ÿìè. Äàíö³ ïèøàþòüñÿ ïðåêðàñíèìè êîðîë³âñüêèìè ïàëàöàìè, Êîðîë³âñüêèì ñàäîì (äå ëþáèëè áóâàòè ÷ëåíè êîðîë³âñüêî¿ ðîäèíè é ãóëÿâ Àíäåðñåí), à òàêîæ Êîðîë³âñüêîþ á³áë³îòåêîþ, ÿêà áóëà çàñíîâàíà â XVII ñò. ³ ââàæàºòüñÿ íàéá³ëüøîþ á³áë³îòåêîþ â Ñêàíäèíà⳿. Êîðîë³ é êîðîëåâè, êîðîë³âñüê³ ä³òè, êîðîë³âñüê³ ïàëàöè — óñå öå ìè òàêîæ çíàõîäèìî â êàçêàõ Àíäåðñåíà, âèäàòíîãî ñèíà ñâ êðà¿íè. Ó Äàí³¿ ³ñíóº ëåãåíäà, í³áè Àíäåðñåí ìàâ êîðîë³âñüêå ïîõîäæåííÿ. Îäíàê öå êðàñèâà êàçêà, ÿêó ïðèäóìàâ äëÿ ñèíà éîãî áàòüêîðåì³ñíèê. Ãàíñ Êð³ñò³àí Àíäåðñåí íàðîäèâñÿ 2 êâ³òíÿ 1805 ð. â ìàëåíüêîìó ì³ñòå÷êó Îäåíñå íà îñòðîâ³ Ôþí (òåðèòîð³ÿ Äàí³¿ îõîïëþº ê³ëüêà îñòðîâ³â) ó ðîäèí³ á³äíîãî ÷îáîòàðÿ é ïðàë³. Õî÷à áàòüêè Ãàíñà áóëè ïîñò³éíî çàéíÿò³ âàæêîþ ïðàöåþ, ùîá çàáåçïå÷èòè ³ñíóâàííÿ ñ³ì’¿, âîíè îòî÷èëè ºäèíîãî ñèíà âåëèêîþ ëþáîâ’þ é òóðáîòîþ. Ó íüîãî çàâæäè áóëè ö³êàâ³ ³ãðàøêè, ÿê³ ìàéñòðóâàâ éîìó áàòüêî. Ó â³ëüíèé ÷àñ â³í ðîçïîâ³äàâ ñèíîâ³ íàðîäí³ êàçêè òà ÷èòàâ òâîðè ð³çÊîðîë³âñüêà á³áë³îòåêà. ì. Êîïåíãàãåí (Äàí³ÿ) íèõ ïèñüìåííèê³â. Ó ñâî¿é àâòîá³îãðàô³¿ ÃÀÍÑ ÊвÑÒ²ÀÍ ÀÍÄÅÐÑÅÍ

89

«Ïðàâäèâà ³ñòîð³ÿ ìîãî æèòòÿ» (1846) Àíäåðñåí ïèñàâ: «Ì³é áàòüêî âèêîíóâàâ óñ³ ìî¿ áàæàííÿ. ß ïîâí³ñòþ çàéìàâ éîãî äóìêè ³ ñåðöå, â³í æèâ ìíîþ. Ó âèõ³äí³ â³í ðîáèâ äëÿ ìåíå çá³ëüøóâàíå ñêëî, óëàøòîâóâàâ òåàòð, âèãîòîâëÿâ ìàëþíêè, ÿê³ ìîæíà áóëî çì³íþâàòè, à ç íèõ ñêëàäàòè ³ñòî𳿻. Óëþáëåíîþ ãðîþ Àíäåðñåíà áóâ ëÿëüêîâèé òåàòð. ³ä ñâ ìàòåð³ Ãàíñ ïî÷óâ áàãàòî íàðîäíèõ ïåðåêàç³â ³ ï³ñåíü. Ñâ³ò äàíñüêîãî ôîëüêëîðó íàçàâæäè ââ³éøîâ ó äóøó ìàéáóòíüîãî ìèòöÿ. ³í ð³ñ âåëèêèì ìð³éíèêîì ³ ôàíòàçåðîì. ²íòåðåñ äî ³ãðàøîê ³ âèãàäóÃ. Ê. Àíäåðñåí ³ ä³òè. âàííÿ ³ñòîð³é, ïîâ’ÿçàíèõ ³ç íèìè, ïèñüìåí1863 ð. íèê çáåð³ãàâ ïðîòÿãîì óñüîãî æèòòÿ. Ó 1835 ð., ó ïåðåääåíü гçäâà, âèéøëà äðóêîì íåâåëè÷êà êíèæêà Àíäåðñåíà «Êàçêè äëÿ ä³òåé». Öå ñòàëî äîáðîþ òðàäèö³ºþ — äî êîæíîãî гçäâà ìèòåöü âèäàâàâ íîâó êíèæêó, ³ äàíö³ ñïðèéìàëè ¿¿ ÿê ÷óäîâèé ð³çäâÿíèé ïîäàðóíîê äëÿ ñâî¿õ ðîäèí. Óñüîãî Àíäåðñåí íàïèñàâ 158 êàçîê, ³ ò³ëüêè 12 ³ç íèõ ñòâîðåíî íà îñíîâ³ òðàäèö³éíèõ ôîëüêëîðíèõ òâîð³â. Îòæå, ïîíÿòòÿ ë³òåðàòóðíà êàçêà ÿêíàéêðàùå â³äïîâ³äຠñóòíîñò³ òâîð÷îñò³ öüîãî âèäàòíîãî ìèòöÿ, ÿêèé ñàì âèãàäóâàâ êàçêîâ³ ³ñòîð³¿. 1837 ð. áóëà âèäàíà êàçêà «Ðóñàëîíüêà», 1838 ð. — «Íåïîõèòíèé îëîâ’ÿíèé ñîëäàòèê», ó 1840-õ ðîêàõ — «Ãèäêå êà÷åíÿ», «Ñí³ãîâà êîðîëåâà», «Ñîëîâåé», «Äþéìîâî÷êà», «Ä³â÷èíêà ³ç ñ³ðíèêàìè», «Äèê³ ëåáåä³» òà ³í. Òàê, äî 1872 ð. Àíäåðñåí âèäàâ 24 çá³ðêè êàçîê. Ùå çà æèòòÿ ïèñüìåííèêà éîãî êàçêîâ³ òâîðè ïî÷àëè ïåðåêëàäàòè àíãë³éñüêîþ òà ³íøèìè ìîâàìè ñâ³òó (íèí³ éîãî êàçêè ïåðåêëàäåíî 145 ìîâàìè). Ñï³ââ³ò÷èçíèêè Àíäåðñåíà ñâÿòî çáåð³ãàþòü ïàì’ÿòü ïðî íüîãî. Ó Êîïåíãàãåí³ òà â éîãî ð³äíîìó ì³ñòå÷êó Îäåíñå ñòâîðåíî ìóçå¿ ïèñüìåííèêà. Ùîðîêó â äåíü íàðîäæåííÿ ìèòöÿ äàíö³ çáèðàþòüñÿ íà âñåíàðîäíå ñâÿòî Ïàì’ÿòíèê ïèñüìåííèêîâ³ íà ÷åñòü âåëèêîãî êàçêàðÿ, â³íøóþòü éîãî íà áóëüâàð³ ³ìåí³ â ïðîìîâàõ, â³ðøàõ ³ ï³ñíÿõ. Ç 1956 ð. çàñíîÃ. Ê. Àíäåðñåíà, óñòàíîââàíî ì³æíàðîäíó ˳òåðàòóðíó ïðåì³þ ³ìåëåíèé êîøòîì ãðîìàäè. ì. Êîïåíãàãåí (Äàí³ÿ) í³ Àíäåðñåíà, ÿêîþ íàãîðîäæóþòü íàéêðà90

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

ùèõ äèòÿ÷èõ ïèñüìåííèê³â, õóäîæíèê³â òà ³ëþñòðàòîð³â.  Îäåíñå, Êîïåíãàãåí³, Íüþ-Éîðêó, Áðàòèñëàâ³, Ìîñêâ³ òà ³íøèõ ì³ñòàõ óñòàíîâëåíî ïàì’ÿòíèêè ïèñüìåííèêîâ³. Ó êàçêàõ Àíäåðñåíà äîáðî ³ ëþáîâ ïåðåìàãàþòü, àëå ³íêîëè éîãî òâîðè çàëèøàþòü ëåãêèé ñìóòîê ³ ðîçäóìè. ϳñëÿ ÷èòàííÿ õî÷åòüñÿ ïîìîâ÷àòè, ïîáóòè ñàì íà ñàì ç³ ñâî¿ìè ïî÷óòòÿìè, à ïîò³ì çíîâó ïîâåðíóòèñÿ äî êíèæêè. Ïèñüìåííèê ñïåö³àëüíî í³êîãî íå ïîâ÷àº, í³÷îãî íå ïðîãîëîøóº, â³í ïðîñòî âåäå íàñ ïî ñâî¿é êàçêîâ³é êðà¿í³ é ñïîíóêຠäóìàòè é ñï³âïåðåæèâàòè. Ïåðåêëàäè ³ ïåðåêëàäà÷³ Óïåðøå êàçêè Ã. Ê. Àíäåðñåíà ïðèéøëè äî óêðà¿íñüêîãî ÷èòà÷à ùå çà æèòòÿ ïèñüìåííèêà — 1873 ð. â ïåðåêàçàõ Ìèõàéëà Ñòàðèöüêîãî. ³äòîä³ òâîðè äàíñüêîãî êàçêàðÿ ïåðåêëàäàëè é ³íø³ âèäàòí³ óêðà¿íñüê³ ìèòö³ — Þð³é Ôåäüêîâè÷, Ïàâëî Ãðàáîâñüêèé, Îëåíà Ï÷³ëêà òà ³í. Íàéá³ëüøå êàçîê Ã. Ê. Àíäåðñåíà ïåðåêëàëà ç äàíñüêî¿ Îêñàíà ²âàíåíêî. Íèí³ ïåðåêëàäà÷³ çíîâó çâåðòàþòüñÿ äî ñêàðáíèö³ êàçîê âåëèêîãî ïèñüìåííèêà. Íîâ³ áàðâè ð³äíîãî ñëîâà çíàéøëà äëÿ ïåðåêëàäó ê³ëüêîõ òâîð³â Ã. Ê. Àíäåðñåíà ñó÷àñíà óêðà¿íñüêà ïåðåêëàäà÷êà Ãàëèíà Êèðïà.

1973 ð. ïî÷åñíèé äèïëîì ì³æíàðîäíî¿ Ë³òåðàòóðíî¿ ïðå쳿 ³ìåí³ Àíäåðñåíà çà ïîåìó «Áàðâ³íîê ³ Âåñíà» îòðèìàâ óêðà¿íñüêèé ïèñüìåííèê Áîãäàí ×àëèé. 1979 ð. äî «Ïî÷åñíîãî ñïèñêó Àíäåðñåíà» âïèñàíî ³ì’ÿ óêðà¿íñüêîãî ïèñüìåííèêà Âñåâîëîäà Íåñòàéêà òà éîãî êíèæêó «Òîðåàäîðè ³ç Âàñþê³âêè». ÍÅÏÎÕÈÒÍÈÉ ÎËÎÂ’ßÍÈÉ ÑÎËÄÀÒÈÊ ²ñòîð³ÿ ñòâîðåííÿ Àíäåðñåí ïðèñâÿòèâ öþ êàçêó ñâîºìó áàòüêîâ³, ÿêîãî òàêîæ çâàëè Ãàíñ. Ùîá óðÿòóâàòè ñ³ì’þ â³ä çëèäí³â, á³äíèé ÷îáîòàð çàïèñàâñÿ â ñîëäàòè. ϳñëÿ âîºííèõ ïîõîä³â ïîâåðíóâñÿ äîäîìó õâîðèì ³ íåâäîâç³ ïîìåð. Ñèí çàõîïëþâàâñÿ áàòüêîì, éîãî ëþáîâ’þ äî ðîäèíè, ñèëîþ ³ ìóæí³ñòþ. Ç äèòÿ÷èõ ðîê³â Àíäåðñåí çáåð³ã ïðèñòðàñòü äî êîëåêö³îíóâàííÿ îëîâ’ÿíèõ ñîëäàòèê³â, ùî ñòàëè äóæå ïîïóëÿðíèìè ó ñâ³ò³ ï³ñëÿ âèõîäó êàçêè. Íà ñòâîðåííÿ îáðàçó Íåïîõèòíîãî ñîëäàòèêà âïëèíóëè é äàâí³ òðàäèö³¿ Äàí³¿, äå êîðîë³âñüêà âàðòà îõîðîíÿº ðåçèäåíö³þ êîðîëÿ òà êîðîëåâè. ÃÀÍÑ ÊвÑÒ²ÀÍ ÀÍÄÅÐÑÅÍ

91

Æèëè êîëèñü äâàäöÿòü ï’ÿòü îëîâ’ÿíèõ ñîëäàòèê³â — äâàäöÿòü ï’ÿòü ð³äíèõ áðàò³â, áî íàðîäèëèñÿ âîíè â³ä îäí³º¿ ñòàðî¿ îëîâ’ÿíî¿ ëîæêè. Ðóøíèö³ â ðóö³, îáëè÷÷ÿ ïðÿìî, à ìóíäèðè ÷åðâîí³ ³ç ñèí³ì — äóæå ãàðí³! ¯õ îäåðæàâ õëîï÷èê ó äåíü ñâîãî íàðîäæåííÿ é îäðàçó æ ïî÷àâ ðîçñòàâëÿòè íà ñòîë³. Óñ³ ñîëäàòèêè áóëè ïîä³áí³ îäèí äî îäíîãî, ëèøå äâàäöÿòü ï’ÿòèé â³äð³çíÿâñÿ â³ä ñâî¿õ áðàò³â: ó íüîãî áóëà ò³ëüêè îäíà íîãà. Éîãî âèëèâàëè îñòàíí³ì, ³ îëîâà íà íüîãî íå âèñòà÷èëî. Àëå é íà ñâî¿é îäí³é íîç³ â³í ñòîÿâ ð³âíî é òâåðäî, ÿê ðåøòà íà ñâî¿õ äâîõ. ² ñàìå â³í îäèí ç óñ³õ ÿêðàç ³ â³äçíà÷èâñÿ ñâî¿ìè ïðèãîäàìè. Íà ñòîë³, äå ¿õ ïîñòàâèëè, áóëî áàãàòî ³íøèõ ³ãðàøîê, à íàéá³ëüøå âïàäàâ ó îêî ÷óäîâèé ïàëàö ³ç ïàïåðó. Êð³çü ìàëåíüê³ â³êíà ìîæíà áóëî çàãëÿíóòè â ñåðåäèíó çàëó. Ïåðåä ïàëàöîì ñòîÿëè ìàëåíüê³ äåðåâà. Âîíè îòî÷óâàëè ìàëåíüêå äçåðêàëüöå, ùî áóëî, í³áè ïðîçîðå îçåðî. Òàì ïëàâàëè ëåáåä³ é â³äáèâàëèñÿ â öüîìó îçåð³. Óñå âèãëÿäàëî äóæå ìèëî, àëå íàéìèë³øîþ çà âñå áóëà ìàëåíüêà äàìà, ÿêà ñòîÿëà íà ïîðîç³ â³ä÷èíåíèõ äâåðåé ïàëàöó. Âîíà òåæ áóëà âèð³çàíà ç ïàïåðó, ñï³äíè÷êà ¿¿ áóëà ç íàéòîíøîãî áàòèñòó, à ìàëåíüêà âóçüêà áëàêèòíà ñòüîæêà ñïóñêàëàñÿ ç ïëå÷åé äî ïîÿñà. Ïîñåðåäèí³ ñòüîæêè ñÿÿëà ïîçîëî÷åíà òðîÿíäà, òàêà çàâá³ëüøêè, ÿê óñå ëè÷êî äàìè. Ìàëåíüêà äàìà áóëà áàëåðèíîþ. Âîíà ñòîÿëà íà îäí³é íîç³, ïðîñòÿãíóâøè ðóêè âïåðåä, à äðóãó ñâîþ íîãó ï³äíÿëà òàê âèñîêî, ùî îëîâ’ÿíèé ñîëäàòèê íå ì³ã ¿¿ ïîáà÷èòè ³ ïîäóìàâ, ùî â äàìè, ÿê ³ â íüîãî, ò³ëüêè îäíà íîãà. «Îò äðóæèíà äëÿ ìåíå, — ïîäóìàâ â³í. — Àëå âîíà òàêà çíàòíà, æèâå â ïàëàö³, à ÿ ìàþ ëèøå êîðîáêó, òà é ó ò³é íàñ àæ äâàäöÿòü ï’ÿòü. Öå æ íå ì³ñöå äëÿ íå¿! Óñå-òàêè ÿ ïîâèíåí ç íåþ ïîçíàéîìèòèñÿ!»

À. Ëîìàºâ. ²ëþñòðàö³¿ äî êàçêè Ã. Ê. Àíäåðñåíà «Íåïîõèòíèé îëîâ’ÿíèé ñîëäàòèê». 2012 ð.

92

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

², ðîçòÿãíóâøèñü íà âñþ äîâæèíó, â³í ñõîâàâñÿ çà òàáàêåðêîþ, ùî ñòîÿëà íà ñòîë³. Çâ³äòè â³í ì³ã ñïîñòåð³ãàòè ìàëåíüêó ÷àð³âíó äàìó, ùî âñå ñòîÿëà íà îäí³é íîç³, íå âòðà÷àþ÷è ð³âíîâàãè. Êîëè íàñòàâ âå÷³ð, ðåøòà îëîâ’ÿíèõ ñîëäàòèê³â ïðèáóëà ó ñâîþ êîðîáêó, à ëþäè â äîì³ ï³øëè ñïàòè. Îñü òîä³ ³ãðàøêè ïî÷àëè ãðàòèñÿ â «ãîñò³», ³ â â³éíó, ³ â áàëè. Îëîâ’ÿí³ ñîëäàòèêè ãàëàñóâàëè ó ñâî¿é êîðîáö³, áî ¿ì òåæ õîò³ëîñÿ âçÿòè ó÷àñòü â ³ãðàõ, àëå âîíè íå ìîãëè çñóíóòè êðèøêè. Ãîð³õîâèé ïëèãóí ïåðåêèäàâñÿ, à ãðèôåëü âèòàíöüîâóâàâ íà äîøö³. Ïî÷àâñÿ òàêèé ãàëàñ, ùî ïðîêèíóëàñÿ êàíàðêà é òåæ ïî÷àëà öâ³ð³íüêàòè, òà âñå â³ðøàìè. Ò³ëüêè äâîº íå ðóøèëè ç ì³ñöÿ — öå áóëè îëîâ’ÿíèé ñîëäàòèê ³ áàëåðèíà. Âîíà òðèìàëàñÿ ð³âíî íà ïàëü÷èêàõ, ðîçêèíóâøè îáèäâ³ ðóêè. ³í áóâ òåæ íåïîõèòíèé íà ñâî¿é îäí³é íîç³, ³ éîãî î÷³ é íà ìèòü íå â³äðèâàëèñÿ â³ä íå¿. Ãîäèííèê ïðîáèâ äâàíàäöÿòü — ³ ðàïòîì ò-ð-ðàõ! — ç òàáàêåðêè ç³ñòðèáíóëà êðèøêà. Àëå òàì áóâ çîâñ³ì íå òþòþí, í³, à ìàëåíüêèé ÷îðíèé ãíîì, — öå áóâ òàêèé ôîêóñ.

— Îëîâ’ÿíèé ñîëäàòèêó! — ïðîìîâèâ ãíîì. — Íå äèâèñü íà òå, ùî òåáå íå ñòîñóºòüñÿ! Àëå îëîâ’ÿíèé ñîëäàòèê óäàâ, í³áè í³÷îãî é íå ÷óº.

— Íó, äîáðå æ, ïî÷åêàé äî ðàíêó! — ñêàçàâ ãíîì. Êîëè íàñòàâ ðàíîê ³ ïîâñòàâàëè ä³òè, îëîâ’ÿíîãî ñîëäàòèêà ïîñòàâèëè êîëî â³êíà. ² ÷è òî ãíîì çðîáèâ, ÷è ïðîòÿã, àëå ðàïòîì â³ä÷èíèëîñÿ â³êíî, ³ ñîëäàòèê ïîëåò³â ç òðåòüîãî ïîâåðõó âíèç ãîëîâîþ. Öå áóâ æàõëèâèé ïîë³ò! ³í ëåò³â íîãîþ âãîðó é óòêíóâñÿ øîëîìîì ³ áàãíåòîì ì³æ êàì³ííÿ áðóêó. Ñëóæíèöÿ òà ìàëåíüêèé õëîï÷èê îäðàçó ïîá³ãëè âíèç øóêàòè ñîëäàòèêà. Øóêàëè, øóêàëè é ìàëî íå íàñòóïèëè íà íüîãî, àëå âñå-òàêè íå çíàéøëè. ßêáè ñîëäàòèê çàêðè÷àâ: «ß òóò!» — âîíè á, íàïåâíå, éîãî çíàéøëè, àëå â³í áóâ ó ìóíäèð³ é óâàæàâ, ùî éîìó íå ëè÷èòü ãàëàñóâàòè. Ðàïòîì ï³øîâ äîù. Êðàïë³ ïàäàëè âñå ÷àñò³øå, ³, íàðåøò³, ïî÷àëàñÿ ñïðàâæíÿ çëèâà. Êîëè âîíà ïðîéøëà, ïðèá³ãëè äâà âóëè÷í³ õëîï÷èêè.

— Äèâèñü! — çàêðè÷àâ îäèí. — Îí ëåæèòü îëîâ’ÿíèé ñîëäàòèê. Äàâàé ïóñòèìî éîãî ïëàâàòè â ÷îâíèêó. Âîíè çðîáèëè ç ãàçåòè ÷îâíèêà, ïîñàäèëè ïîñåðåäèí³ ñîëäàòèêà, ³ â³í ïîïëèâ óíèç ð³â÷àêîì. Îáèäâà õëîï÷èêè á³ãëè ïîðÿä ³ ïëåñêàëè â äîëîí³. Î, ðÿòóéòå! ßê³ õâèë³ áèëèñÿ â ð³â÷àêó, ³ ÿêà áóëà òå÷³ÿ! Ïàïåðîâèé êîðàáëèê êîëèâàâñÿ, íàõèëÿâñÿ ³ êðóæëÿâ òàê øâèäêî, ùî îëîâ’ÿíèé ñîëäàòèê àæ òðåìò³â, àëå â³í ëèøàâñÿ ÃÀÍÑ ÊвÑÒ²ÀÍ ÀÍÄÅÐÑÅÍ

93

íåïîõèòíèì, í³ÿêî¿ çì³íè â îáëè÷÷³, äèâèâñÿ ïðÿìî ïåðåä ñîáîþ é òðèìàâ ðóøíèöþ â ðóêàõ. Ðàïòîì ÷îâíèê ñïèíèâñÿ ï³ä äîâãèì ì³ñòêîì, — òàì áóëî òàê òåìíî, ÿê êîëèñü ó êîðîáö³. «Êóäè æ ÿ ïîòðàïëþ? — äóìàâ ñîëäàòèê. — Öå âñå ãíîì âèííèé! Îõ, êîëè á ùå òóò, ó ÷îâíèêó, ñèä³ëà ìàëåíüêà äàìà, õàé òîä³ áóëî á ³ âäâ³÷³ òåìí³øå!» Ðàïòîì ç’ÿâèâñÿ âåëèêèé âîäÿíèé ïàöþê, ùî æèâ ï³ä ì³ñòêîì.

— À ïàñïîðò ó òåáå º? — ñïèòàâ â³í. — Ïîêàæè ïàñïîðò! Àëå îëîâ’ÿíèé ñîëäàòèê ìîâ÷àâ ³ ò³ëüêè ì³öí³øå ñòèñêàâ ðóøíèöþ. ×îâåí ïîíåñëî äàë³, à ïàöþê ïîá³ã çà íèì. Áðð-ð... ÿê êëàöàâ â³í çóáàìè ³ êèäàâñÿ òð³ñêàìè òà ñîëîìîþ!

— Òðèìàéòå éîãî! Äåðæ³òü éîãî! ³í íå çàïëàòèâ ìèòà! ³í íå ïîêàçàâ ïàñïîðòà! Àëå òå÷³ÿ áóëà ùîäàë³ âñå ñèëüí³øà. Îëîâ’ÿíèé ñîëäàòèê ïîì³òèâ, ùî ì³ñò çàê³í÷óºòüñÿ, ³ ïîáà÷èâ ñâ³òëèé äåíü, àëå òóò ïî÷óâñÿ òàêèé ñòðàøåííèé øóì, ÿêèé çëÿêàâ áè íàâ³òü íàéõîðîáð³øó ëþäèíó. Ïîäóìàéòå ò³ëüêè! Çà ì³ñòîì ð³â÷àê óïàäàâ ó âåëèêèé êàíàë. Öå äëÿ ñîëäàòèêà áóëî òàê ñòðàøíî, ÿê äëÿ íàñ êèíóòèñÿ ó âîäîñïàä. Âîäîñïàä áóâ òàê áëèçüêî, ùî ÷îâíà âæå í³ùî íå ìîãëî çóïèíèòè, éîãî ðâîíóëî. Á³äíèé îëîâ’ÿíèé ñîëäàòèê òðèìàâñÿ íåïîõèòíî, ÿê ì³ã, í³õòî íå ñêàçàâ áè, ùî â³í õî÷ îêîì êë³ïíóâ. ×îâåí çàêðóòèâñÿ, íàïîâíèâñÿ âîäîþ ïî â³íöÿ ³ ñòàâ òîíóòè. Îëîâ’ÿíèé ñîëäàòèê ñòîÿâ ïî øèþ ó âîä³. ×îâåí ïîðèíàâ óñå ãëèáøå, á³ëüøå é á³ëüøå ðîçëàçèâñÿ ïàï³ð. Îò âîäà âæå íàä ãîëîâîþ ñîëäàòèêà. ³í çãàäàâ ó öþ õâèëèíó ìàëåíüêó ÷àð³âíó áàëåðèíó, ÿêó âæå í³êîëè íå ïîáà÷èòü, ³ â âóõàõ éîãî äçâåí³ëî:

À. Ëîìàºâ. ²ëþñòðàö³¿ äî êàçêè Ã. Ê. Àíäåðñåíà «Íåïîõèòíèé îëîâ’ÿíèé ñîëäàòèê». 2012 ð.

94

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

— Óïåðåä, ñïîê³éíî, âî¿íå! Öå æ ñìåðòü ïåðåä òîáîþ!

I îò ïàï³ð ðîç³ðâàâñÿ íàäâîº, ³ îëîâ’ÿíèé ñîëäàòèê ï³øîâ íà äíî. Àëå â öþ ìèòü éîãî ïðîêîâòíóëà âåëèêà ðèáà. Îõ, ÿê òåìíî áóëî â ðèá’ÿ÷îìó æèâîò³! Òàì áóëî ùå òåìí³øå, í³æ ï³ä ì³ñòêîì ó ð³â÷àêó, ³ äî òîãî æ äóæå ò³ñíî. Àëå îëîâ’ÿíèé ñîëäàòèê ëèøàâñÿ íåïîõèòíèì ³ ð³âíî ëåæàâ ç ðóøíèöåþ â ðóêàõ. Ðèáà ìåòàëàñÿ íà âñ³ áîêè, âèðîáëÿëà æàõëèâ³ ñòðèáêè. Íàðåøò³, âîíà çîâñ³ì çàòèõëà. ² ðàïòîì, í³áè áëèñêàâêà ìàéíóëà. Ñòàëî ñâ³òëî, ³ õòîñü ãîëîñíî çàêðè÷àâ: — Îëîâ’ÿíèé ñîëäàòèê! г÷ ó ò³ì, ùî ðèáó âï³éìàëè, ïîíåñëè íà áàçàð, ïðîäàëè, çâ³äòè âîíà ïîòðàïèëà íà êóõíþ, òóò êóõîâàðêà ðîçð³çàëà ¿¿ âåëèêèì íîæåì, ñõîïèëà äâîìà ïàëüöÿìè ñîëäàòèêà çà ñïèíó ³ ïîíåñëà â ê³ìíàòó. Óñ³ õîò³ëè ïîáà÷èòè íàäçâè÷àéíîãî ÷îëîâ³÷êà, ÿêèé çðîáèâ ó ðèá’ÿ÷îìó æèâîò³ òàêó ìàíäð³âêó. Àëå îëîâ’ÿíèé ñîëäàòèê íå çàïèøàâñÿ. Éîãî ïîñòàâèëè íà ñò³ë. ͳ, ïîäóìàéòå ò³ëüêè, ÿê³ ÷óäåñà òðàïëÿþòüñÿ íà ñâ³ò³ — îëîâ’ÿíèé ñîëäàòèê îïèíèâñÿ â ò³é ñàì³é ê³ìíàò³, äå áóâ ðàí³øå; â³í áà÷èâ òèõ ñàìèõ ä³òåé, ³ ò³ ñàì³ ³ãðàøêè ñòîÿëè íà ñòîë³, ³ ðîçê³øíèé ïàëàö ç ÷àð³âíîþ ìàëåíüêîþ áàëåðèíîþ. Âîíà ùå òðèìàëàñÿ íà îäí³é íîç³, à äðóãó â³äêèíóëà âèñîêî â ïîâ³òðÿ. Âîíà òàêîæ áóëà íåïîõèòíà. Öå çâîðóøèëî îëîâ’ÿíîãî ñîëäàòèêà, â³í ìàëî íå çàïëàêàâ îëîâîì, àëå æ öå éîìó íå ëè÷èëî. ³í ò³ëüêè äèâèâñÿ íà íå¿, òà âîíà íå âèìîâèëà àí³ ñëîâà. Ðàïòîì îäèí ³ç õëîï÷èê³â ñõîïèâ ñîëäàòèêà ³ í³ ç òîãî í³ ç ñüîãî êèíóâ éîãî ïðîñòî â ïàëàþ÷ó ï³÷; ïåâíî, öå éîãî ï³äìîâèâ ãíîì ç òàáàêåðêè. Ñîëäàòèê ñòîÿâ, îñâ³÷åíèé ÿñêðàâèì ïîëóì’ÿì, ³ éîìó áóëî äóæå æàðêî, àëå ÷è áóëî öå â³ä âîãíþ, ÷è â³ä êîõàííÿ, â³í ³ ñàì íå çíàâ. Ôàðáè íà íüîìó çîâñ³ì çëèíÿëè, — ÷è â³ä ñóìó, ÷è ï³ä ÷àñ ìàíäð³âêè, òåæ í³õòî íå çíàâ. ³í äèâèâñÿ íà ìàëåíüêó áàëåðèíó, âîíà íà íüîãî, ³ â³í â³ä÷óâ, ùî òàíå, àëå âñå ùå ñòîÿâ íåïîõèòíî, ç ðóøíèöåþ íà ïëå÷³. Ðàïòîì äâåð³ â ê³ìíàòó ðîç÷èíèëèñÿ. Ïðîòÿã ï³äõîïèâ áàëåðèíó, ³ âîíà, ÿê ìåòåëèê, ïóðõíóëà â ï³÷êó, ïðîñòî äî îëîâ’ÿíîãî ñîëäàòèêà, çàïàëàëà ÿñêðàâèì ïîëóì’ÿì — ³ ¿¿ íå ñòàëî. À îëîâ’ÿíèé ñîëäàòèê ðîçòàíóâ ó ãðóäî÷êó, ³ êîëè ðîá³òíèöÿ íàñòóïíîãî äíÿ âèãð³áàëà ïîï³ë, âîíà çíàéøëà â ï³÷ö³ îëîâ’ÿíå ñåðöå. ³ä áàëåðèíè çàëèøèëàñÿ ò³ëüêè òðîÿíäà, àëå é òà ïî÷îðí³ëà, ÿê âóã³ëëÿ. (Ïåðåêëàä Îêñàíè ²âàíåíêî) ÃÀÍÑ ÊвÑÒ²ÀÍ ÀÍÄÅÐÑÅÍ

95

Ïåðåêëàäè ³ ïåðåêëàäà÷³ Ó ïåðåêëàä³ Îêñàíè ²âàíåíêî òîãî, õòî âèñòðèáíóâ ³ç òàáàêåðêè, íàçâàíî ãíîìîì (ïðî öèõ ÷àð³âíèõ ³ñòîò ³ç í³ìåöüêîãî é ñêàíäèíàâñüêîãî ôîëüêëîðó âæå éøëîñÿ â ï³äðó÷íèêó ðàí³øå). À îò â îðèã³íàë³ òà â ïåðåêëàä³ Ãàëèíè Êèðïè ïåðñîíàæà, ùî âñ³ì øêîäèâ, íàçâàíî òðîëü (ó äàíñüêîìó ôîëüêëîð³ Trolden îçíà÷ຠâîðîæèé äóõ). ²ç ãíîìàìè éîãî ñïîð³äíþº òå, ùî â³í òàêîæ º êàðëèêîì, æèâå â ãîðàõ. Àëå ÿêùî ãíîìè â í³ìåöüêîìó é ñêàíäèíàâñüêîìó ôîëüêëîð³ ìîæóòü áóòè ÿê äîáðèìè, òàê ³ çëèìè äóõàìè, òî òðîëü îäíîçíà÷íî çëèé ïåðñîíàæ. Ó òåêñò³ îðèã³íàëó òà â îáîõ ïåðåêëàäàõ êàçêè Ã. Ê. Àíäåðñåíà «Íåïîõèòíèé îëîâ’ÿíèé ñîëäàòèê» çëèé ãíîì (àáî òðîëü) «ïîñåëèâñÿ» íå â ãîðàõ, à â äîì³, òîáòî â çåìíîìó ñâ³ò³. ³í íàâ³òü «ï³äìîâèâ» îäíîãî ç õëîï÷èê³â êèíóòè îëîâ’ÿíîãî ñîëäàòèêà â ï³÷. Îòæå, çë³ ãíîìè (àáî òðîë³) æèâóòü ïîðó÷ ³ç ëþäüìè? À ìîæå, âîíè âñåðåäèí³ ëþäåé? Öåé íåãàòèâíèé ïåðñîíàæ, ùî ïðèñóòí³é ó òåêñò³ îðèã³íàëó òà â ð³çíèõ óêðà¿íñüêèõ ïåðåêëàäàõ, äຠìîæëèâ³ñòü ïîäóìàòè, ÿêèìè ìè º, ÷è íå ïîñåëèëîñÿ â íàñ ñàìèõ çëî. Ðîáîòà ç òåêñòîì 1. ßê³ ïðèãîäè òðàïèëèñÿ ç îëîâ’ÿíèì ñîëäàòèêîì? Ðîçêàæ³òü ïðî ö³ ïî䳿 ïîñë³äîâíî.

2. ×è âèïàäêîâèì º òå, ùî ãåðîºâ³ çàãðîæóâàëè äâ³ ñòèõ³¿ — âîäà é âîãîíü? Ùî âîíè ìîæóòü îçíà÷àòè?

3. Ðîçêàæ³òü ïðî ñâ³ò ³ãðàøîê, îïèñàíèé ó êàçö³. ßê âè äóìàºòå, ÷îìó ³ãðàøêè â Àíäåðñåíà îæèâàþòü?

4. À ÿê çîáðàæåíî ñâ³ò ëþäåé ó òâîð³? Äîâåä³òü ñâîþ äóìêó öèòàòàìè.

5. ßê ³ â êîæí³é êàçö³, ó öüîìó òâîð³ Àíäåðñåíà òðèâຠáîðîòüáà äîáðà ³ çëà. Íàçâ³òü ïåðñîíàæ³â, ó ÿêèõ óò³ëåíî äîáð³ ðèñè, à â ÿêèõ — çë³.

6. ×è ìîæíà îäíîçíà÷íî îö³íèòè õëîï÷èêà?

7. ×îìó êàçêó íàçâàíî íå ïðîñòî «Îëîâ’ÿíèé ñîëäàòèê» àáî «Ñîëäàòèê ³ áàëåðèíà», à ñàìå «Íåïîõèòíèé îëîâ’ÿíèé ñîëäàòèê»? Çíàéä³òü ïðèêëàäè ñò³éêîñò³ é ìóæíîñò³ öüîãî ïåðñîíàæà.

8. ßê³ íàéêðàù³ ëþäñüê³ ÿêîñò³ âò³ëåíî â îáðàç³ íåïîõèòíîãî îëîâ’ÿíîãî ñîëäàòèêà? Êðàñà ñëîâà Àíäåðñåí ïðåêðàñíî â쳺 ìàëþâàòè ñëîâîì. Íàâ³òü ó ïåðåêëàä³ ìè ìîæåìî â³ä÷óòè ìàéñòåðí³ñòü ïèñüìåííèêà, ÿêèé ñòâîðþº â íàø³é óÿâ³ ÷àð³âí³ êàðòèíè, ùî çì³íþþòü îäíà îäíó. Îñü ó íàø³é óÿâ³ ïîñòຠ÷óäîâèé ïàëàö ³ç ïàïåðó… Íàì óñ³ì â³í ïîäîáàºòüñÿ, ò³ëüêè äàâàéòå óâàæíî éîãî ðîçäèâèìîñÿ. Ùî ðîñëî ïåðåä ïàëàöîì? Çà äîïîìîãîþ ÿêîãî ïðåäìåòà áóëî çðîáëåíî îçåðî? Õòî ïëàâàâ ó íüîìó?.. Çíàéä³òü ó òåêñò³ ³ìåííèêè òà ïðèêìåòíèêè, ÿê³ ñòâîðþþòü îáðàç ìàëåíüêî¿ áàëåðèíè. ßê³ êîëüîðè âè96

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

ä³ëÿþòüñÿ â îïèñ³ ¿¿ âáðàííÿ? ßêà äåòàëü ñïîð³äíþº ¿¿ ç îáðàçîì íåïîõèòíîãî îëîâ’ÿíîãî ñîëäàòèêà? Ïèñüìåííèê íåîäíîðàçîâî ï³äêðåñëþº ñõîæ³ñòü áàëåðèíè é ñîëäàòèêà. ³äçíà÷òå â òåêñò³ â³äïîâ³äí³ ì³ñöÿ, äå ñëîâî íåïîõèòíèé âèêîðèñòîâóºòüñÿ äëÿ õàðàêòåðèñòèêè îáîõ ïåðñîíàæ³â. ×è ïîì³òèëè âè, ùî â êàçö³ ãîëîâí³ ïåðñîíàæ³ — ñîëäàòèê ³ áàëåðèíà — íå ïðîìîâëÿþòü æîäíîãî ñëîâà? ßê âè äóìàºòå ÷îìó? Ùî äຠíàì ï³äñòàâè â³ä÷óòè íåâèäèìèé çâ’ÿçîê ì³æ íèìè? Òâîð÷å çàâäàííÿ 1. Ïðî ÿê³ âàæëèâ³ äëÿ ëþäåé ïî÷óòòÿ é ïîíÿòòÿ éäåòüñÿ â êàçö³? ßê âè ¿õ ðîçó쳺òå?

2. Ùî îçíà÷àþòü ó êàçö³ îëîâ’ÿíå ñåðöå é ïî÷îðí³ëà, ÿê âóã³ëëÿ, òðîÿíäà? Ðîçäèâ³òüñÿ ³ëþñòðàö³¿ À. Ëîìàºâà äî êàçêè «Íåïîõèòíèé îëîâ’ÿíèé ñîëäàòèê». ßê³ ðèñè ãîëîâíîãî ãåðîÿ óâèðàçíèâ õóäîæíèê ³ çà äîïîìîãîþ ÿêèõ çàñîá³â?

ÄÈʲ ËÅÁÅIJ ²ñòîð³ÿ ñòâîðåííÿ Öÿ êàçêà âèíèêëà íà îñíîâ³ íàðîäíî¿ êàçêè «Îäèíàäöÿòü ëåáåä³â» ç³ çá³ðêè ïåðåêàç³â äàíñüêîãî ïèñüìåííèêà Ìàòò³àñà ³íòåðà «Äàíñüê³ íàðîäí³ êàçêè» (1823). Êð³ì òîãî, ó òâîð³ Àíäåðñåíà çíàéøëè â³äîáðàæåííÿ ³ éîãî äèòÿ÷³ ñïîãàäè (ùàñëèâå æèòòÿ ç áàòüêîì), ³ âðàæåííÿ â³ä ïåðåáóâàííÿ â Êîïåíãàãåí³. Ãóëÿþ÷è ñòåæêàìè Êîðîë³âñüêîãî ñàäó, Àíäåðñåí ìèëóâàâñÿ ÷óäîâèì ïàëàöîì Ðîçåíáîðã ³ á³ëèìè ëåáåäÿìè, ùî ïëàâàëè â íåâåëè÷êîìó îçåð³. ³í çàâæäè ëþáèâ öèõ ãîðäèõ ³ ïðåêðàñíèõ ïòàõ³â. Ìîæëèâî, ñàìå âîíè íàäèõíóëè ìèòöÿ íà ñòâîðåííÿ êàçêè «Äèê³ ëåáåä³». Ïåðåêëàäè ³ ïåðåêëàäà÷³ Êàçêà «Äèê³ ëåáåä³», ÿê ³ ³íø³ òâîðè Àíäåðñåíà, ³ñíóº â ð³çíèõ ïåðåêëàäàõ, ÿê³ ö³êàâî ç³ñòàâëÿòè. Êîæåí ³ç ïåðåêëàäà÷³â ìຠñâî¿ ï³äõîäè. Ó ïåðåêëàä³ Îêñàíè ²âàíåíêî çáåðåæåíî îñíîâíèé çì³ñò îðèã³íàëó, äîñèòü òî÷íî â³äòâîðåíî âñ³ îñíîâí³ ïî䳿 é îáðàçè. Ðàçîì ³ç òèì äóæå ïðîôåñ³éíèì º òàêîæ ïåðåêëàä Ãàëèíè Êèðïè, ÿêèé ìຠñâî¿ îñîáëèâîñò³. Çîêðåìà, ïåðåêëàäà÷êà ï³äêðåñëèëà äóìêó ïðî òå, ùî Åë³ç³ äîïîìàãຠïîäîëàòè ïåðåøêîäè íå ò³ëüêè ïðèðîäà, à é ñàì Ãîñïîäü Áîã, ÿêèé âåäå ¿¿ â ïîøóêó áðàò³â. À êîëè áðàòè-ëåáåä³ ïðèëåò³ëè, ùîá çàõèñòèòè ñåñòðó â³ä íåñïðàâåäëèâîãî ïîêàðàííÿ, ëþäè ñïðèéíÿëè öå ÿê Áîæå çíàìåííÿ.

ÃÀÍÑ ÊвÑÒ²ÀÍ ÀÍÄÅÐÑÅÍ

97

Ðîáîòà ç òåêñòîì 1. Âèçíà÷òå çà÷èí, îñíîâíó ÷àñòèíó, ê³íö³âêó òâîðó.

2. Îõàðàêòåðèçóéòå ñâ³ò çàõîïëåíü êîðîë³âñüêèõ ä³òåé. ßêèìè áóëè ¿õí³ óëþáëåí³ çàíÿòòÿ?

3. ßê íîâà êîðîëåâà ïîñòàâèëàñÿ äî ä³òåé?

4. Ðîçêàæ³òü ïðî ò³ ÷àêëóíñòâà, ÿê³ ìà÷óõà çàñòîñîâóâàëà ïðîòè Åë³çè òà ¿¿ áðàò³â.

5. Ïîÿñí³òü, ÷îìó çë³ ÷àðè êîðîëåâè ä³ÿëè íå ïîâíîþ ì³ðîþ.

6. Çíàéä³òü â îïèñàõ ïðèðîäè ïîð³âíÿííÿ, åìîö³éíî çàáàðâëåí³ ïðèêìåòíèêè, ïðèñë³âíèêè.

7. Ðîçêðèéòå çíà÷åííÿ îïèñ³â ïðèðîäè äëÿ óâèðàçíåííÿ îñíîâíèõ ïîä³é ³ îáðàç³â.

8. ßê³ âèïðîáóâàííÿ âèïàëè íà äîëþ Åë³çè?

9. ßê³ ìîðàëüí³ ÿêîñò³ äîïîìîãëè Åë³ç³ âðÿòóâàòè áðàò³â?

10. ßê³ ö³ííîñò³ (ðîäèíí³, ìîðàëüí³, çàãàëüíîëþäñüê³) óòâåðäæóþòüñÿ â êàçö³?

11. Âèçíà÷òå ñòàâëåííÿ àâòîðà äî ãåðî¿â êàçêè. Çâåðí³òü óâàãó íà òå, ÿê³ ÷àñòèíè ìîâè ïåðåâàæàþòü ó çìàëþâàíí³ êàçêîâèõ ïåðñîíàæ³â. Êðàñà ñëîâà Òðàäèö³éíîþ àíòèòåçîþ â êàçêàõ Àíäåðñåíà º ïðîòèñòàâëåííÿ ñïðàâæíüîãî é øòó÷íîãî. Ìîæåìî ïðèãàäàòè áàãàòî êàçîê, äå öå âèÿâëÿºòüñÿ: «Ñîëîâåé», «Ïðèíöåñà íà ãîðîøèí³», «Íåïîõèòíèé îëîâ’ÿíèé ñîëäàòèê» òà ³í. Ñïðàâæíº ìèñòåöòâî, ñïðàâæíÿ ïðèíöåñà, ñïðàâæí³é ñîëäàò — çà âñ³ìà öèìè êàçêîâèìè îáðàçàìè ñòî¿òü ïåðåêîíàííÿ àâòîðà â òîìó, ùî é ñàìà ëþäèíà ïîâèííà áóòè ñïðàâæíüîþ é ö³íóâàòè ó ñâîºìó æèòò³ òå, ùî º ñïðàâæí³ì: ñòîñóíêè, ïî÷óòòÿ, äóõîâí³ ö³ííîñò³. Äàâàéòå ñïðîáóºìî âèçíà÷èòè â êàçö³ «Äèê³ ëåáåä³», ùî º ñïðàâæí³ì, à ùî — ôàëüøèâèì. Òâîð÷å çàâäàííÿ Ó êàçö³ «Äèê³ ëåáåä³» çãàäóºòüñÿ áàãàòî ïðåäìåò³â, ÿê³ âèêîðèñòàí³ íå ò³ëüêè â ïðÿìîìó, à é ó ïåðåíîñíîìó çíà÷åíí³, óò³ëþþ÷è ïåâíó äóìêó, ³äåþ. Íàçâ³òü ö³ ïðåäìåòè é ðîçêðèéòå ¿õ ïðèõîâàíèé çì³ñò. Ïðîäîâæ³òü ðå÷åííÿ.

Ñëüîçè Åë³çè, ùî ïåðåòâîðþâàëèñÿ íà ä³àìàíòè, — öå âò³ëåííÿ (÷îãî?) ... . Ñëüîçè ìîëîäøîãî áðàòà, ÿê³ ë³êóâàëè ðóêè Åë³çè, — öå âò³ëåííÿ (÷îãî?) ... . Òðè ÷åðâîí³ ìàêè, íà ÿê³ ïåðåòâîðèëèñÿ æàáè, — öå âò³ëåííÿ (÷îãî?) ... . Á³ë³ ëåáåä³ — öå âò³ëåííÿ (÷îãî?) ... .

98

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

ÑÎËÎÂÅÉ ²ñòîð³ÿ ñòâîðåííÿ Ùå â 1839 ð. Ã. Ê. Àíäåðñåí çàäóìàâ íàïèñàòè ³ñòîð³þ ïðî çëîãî êîðîëÿ, ïåðåä ÿêèì ó ïåðåäñìåðòíèé ÷àñ ïîñòàëî âñå òå çëî, ùî â³í ñêî¿â ïðîòÿãîì æèòòÿ. Îäíàê ï³çí³øå çàäóì çì³íèâñÿ. Ùîá íå îáðàæàòè êîðîëÿ Äàí³¿, ïèñüìåííèê ó 1840-õ ðîêàõ âèð³øèâ ïåðåíåñòè ä³þ êàçêè íà äàëåêèé Ñõ³ä — ó Êèòàé. Íà çàäóì êàçêè âïëèíóëî òàêîæ çíàéîìñòâî Àíäåðñåíà ç øâåäñüêîþ îïåðíîþ ñï³âà÷êîþ ²ºí³ ˳íä. Öÿ æ³íêà, ÿêó âñ³ íàçèâàëè øâåäñüêèì ñîëîâåéêîì, äóæå ëþáèëà êàçêó «Ãèäêå êà÷åíÿ», áî ñàìà ó â³ö³ 9–10 ðîê³â áóëà äóæå íå²ºí³ Ë³íä ïðèâàáëèâîþ, íåñì³ëèâîþ òà ñòðàæäàëà â³ä ïîñò³éíèõ îáðàç ïîäðóã. Àëå ó 18–19 ðîê³â ²ºí³ ˳íä ïåðåòâîðèëàñÿ íà ÷àð³âíó ñï³âà÷êó, ÿêà êîðèñòóâàëàñÿ âåëèêîþ ïîïóëÿðí³ñòþ. Êîìåíòàð³ Àíäåðñåí ïðàãíóâ ñâî¿ìè êàçêàìè íå ò³ëüêè ðîçâàæèòè ä³òåé òà äîðîñëèõ, àëå é ñïîíóêàòè ¿õ äî îñìèñëåííÿ æèòòÿ. Ïèñüìåííèê õîò³â íàãàäàòè ëþäÿì, ùî æèòòÿ äóæå êîðîòêå, òîìó êîæíà ëþäèíà ïîâèííà ïîäóìàòè ïðî òå, ÿêèé ñë³ä âîíà çàëèøèòü ïî ñîá³. Àíäåðñåí íàìàãàâñÿ äîïîìîãòè ëþäÿì ïîäîëàòè æàõ ñìåðò³ çà äîïîìîãîþ ìèñòåöòâà, ÿêå ìîæå â³äêðèòè â íèõ ùîñü òàêå, ÷îãî âîíè äîñ³ íå çíàëè. Îòæå, ó ö³é êàçö³ çíàéøëè â³äîáðàæåííÿ ðîçäóìè Àíäåðñåíà ïðî æèòòÿ ³ ñìåðòü, ïðî ñïðàâæí³ é ôàëüøèâ³ ö³ííîñò³, ïðî ìèñòåöòâî òà éîãî âïëèâ íà ëþäåé. Ðîáîòà ç òåêñòîì 1. ×îìó ³ìïåðàòîð çàõîò³â ä³çíàòèñÿ ïðî íàäçâè÷àéíó ïòàøêó? Ìîæëèâî, â³í çàö³êàâèâñÿ ìèñòåöòâîì? ×è òàê öå? Äîâåä³òü ñâîþ äóìêó öèòàòàìè.

2. Ùî ðîçïîâ³ëà ïðî ñîëîâ’ÿ ìàëåíüêà ä³â÷èíêà?

3. Ðîçêàæ³òü ïðî òîé âïëèâ, ÿêèé ñïðàâèâ ñï³â ñîëîâ’ÿ íà ³ìïåðàòîðà.

4. ×îìó Ñìåðòü â³äñòóïèëà â³ä ³ìïåðàòîðà?

5. Ïðèãàäàéòå, ùî òàêå àíòèòåçà. Çíàéä³òü àíòèòåçè â êàçö³ Àíäåðñåíà.

6. Âèçíà÷òå îñíîâíó äóìêó êàçêè. ßê³ ö³ííîñò³ óòâåðäæóº â í³é ïèñüìåííèê?

7. Ïðî÷èòàéòå ùå ðàç ô³íàë êàçêè â³ä ñë³â: «ß íå ìîæó æèòè â ïàëàö³, àëå äîçâîëü ìåí³ ïðèë³òàòè…» Çðîá³òü âèñíîâêè ùîäî ñóòíîñò³ ñïðàâæíüîãî ìèñòåöòâà: ÿêèì âîíî ìຠáóòè. ÃÀÍÑ ÊвÑÒ²ÀÍ ÀÍÄÅÐÑÅÍ

99

Êðàñà ñëîâà Ùîá óâèðàçíèòè ïðîòèñòàâëåííÿ ñïðàâæíüîãî é øòó÷íîãî, Àíäåðñåí óäàºòüñÿ äî ð³çíîìàí³òíèõ îïèñ³â. Òàê, ó òâîð³ äåòàëüíî çìàëüîâàíî, ÿê âèãëÿäàëà øòó÷íà ïòàøêà, ÿêó íàä³ñëàâ ³ìïåðàòîðîâ³ Êèòàþ ÿïîíñüêèé ³ìïåðàòîð. Çíàéä³òü öåé îïèñ, ïðî÷èòàéòå òà ïåðåêàæ³òü éîãî. À êîëè ç’ÿâëÿºòüñÿ îïèñ ñïðàâæíüîãî ñîëîâ’ÿ? ßê â³í âèãëÿäàâ? ßê âè äóìàºòå, ÷îìó àâòîð á³ëüøå àêöåíòóº óâàãó íå íà éîãî çîâí³øí³õ îçíàêàõ, à íà òîìó, ÿêèé âïëèâ â³í ñïðàâëÿâ íà ð³çíèõ ëþäåé? Òâîð÷å çàâäàííÿ Ñêëàä³òü óñíèé òâ³ð (6–7 ðå÷åíü) íà òåìó «×îìó ïëàêàâ ³ìïåðàòîð ³ ùî îçíà÷àëè ñëüîçè íà éîãî î÷àõ?». Ðîçäèâ³òüñÿ ³ëþñòðàö³¿ Ã. Íàðáóòà äî êàçêè Ã. Ê. Àíäåðñåíà «Ñîëîâåé» (1912). ßê³ åï³çîäè íà íèõ â³äîáðàæåí³?

Ïåðåâ³ðòå ñåáå 1. ßê³ ö³êàâ³ ôàêòè ç æèòòÿ ìèòöÿ âàì íàéá³ëüøå çàïàì’ÿòàëèñÿ?

2. Ðîçêàæ³òü ïðî âøàíóâàííÿ ïàì’ÿò³ âåëèêîãî êàçêàðÿ â Äàí³¿ òà ó ñâ³ò³.

3. Äîâåä³òü, ùî êàçêè ïèñüìåííèêà ò³ñíî ïîâ’ÿçàí³ ç ä³éñí³ñòþ (íà ïðèêëàä³ êàçêè, ÿêó âè ïðî÷èòàëè).

4. Ïðî ÿê³ âàæëèâ³ ïîíÿòòÿ éäåòüñÿ â êàçêàõ Àíäåðñåíà?

5. Äî ÿêèõ ðîçäóì³â âàñ ñïîíóêàëà êàçêà, ÿêó âè ïðî÷èòàëè?

6. ßê³ ïåðñîíàæ³ Àíäåðñåíà âàì íàéá³ëüøå ñïîäîáàëèñÿ? ×îìó?

7. Óñíî îïèø³òü é îõàðàêòåðèçóéòå ñâîãî óëþáëåíîãî ïåðñîíàæà ç êàçêè Àíäåðñåíà. Òâîð÷å çàâäàííÿ Íàïèø³òü ì³í³-òâ³ð (7–10 ðå÷åíü) íà òåìó «Ì³é óëþáëåíèé ãåðîé (ãåðî¿íÿ) ç êàçêè Àíäåðñåíà — öå…». Ñòâîð³òü äî ñâîãî òâîðó ìàëþíêè, ïðèäóìàéòå äî íèõ ï³äïèñè.

100

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

ÎÑÊÀÐ ÓÀÉËÜÄ 1854–1900 Øóêàé êðàñè, äîáðà øóêàé! Âîíè º âñå, âîíè º âñþäè. Íå éäè â ÷óæèé çà íèìè êðàé, Íàéïåðø íàéäè ¿õ â ñâî¿ ãðóäè. ²âàí Ôðàíêî

Ñòîð³íêè æèòòÿ ³ òâîð÷îñò³ Íåïîäàë³ê â³ä Âåëèêî¿ Áðèòàí³¿, íà îäíîìó ç îñòðîâ³â, ðîçòàøîâàíà êðà¿íà, ÿêà çàâæäè áîðîëàñÿ çà ñâîþ íåçàëåæí³ñòü, — ²ðëàíä³ÿ. Òóò çáåð³ãàþòü äàâí³ òðàäèö³¿, îäí³ºþ ç ÿêèõ º íàö³îíàëüíå ñâÿòî — Äåíü ñâÿòîãî Ïàòðèêà. Çã³äíî ç ëåãåíäîþ, ñâÿòèé Ïàòðèê ïðèí³ñ â ²ðëàíä³þ õðèñòèÿíñüêó â³ðó é ïîçáàâèâ êðà¿íó â³ä ð³çíèõ á³ä. Äå á íå îïèíèëèñÿ ³ðëàíäö³, âîíè ñêð³çü ñâÿòêóþòü öåé äåíü, ñèìâîëîì ÿêîãî ñòàâ çåëåíèé òðèëèñíèê. Íàö³îíàëüíîþ ãîðä³ñòþ ö³º¿ êðà¿íè º ïèñüìåííèê Îñêàð Óàéëüä, ÿêèé íàðîäèâñÿ â ñòîëèö³ ²ðëàí䳿 ì. Äóáë³í³ 16 æîâòíÿ 1854 ð. Éîãî ïîâíå ³ì’ÿ — Îñêàð Ô³íãàë Î’Ôëàåðò³ Ó¿ëñ Óàéëüä. Îäíàê ó ë³òåðàòóð³ â³í â³äîìèé ÿê Îñêàð Óàéëüä. Áàòüêî ïèñüìåííèêà, ³ëüÿì Ðîáåðò Óàéëüä, áóâ ë³êàðåì-îêóë³ñòîì, àëå òàêîæ çàéìàâñÿ äîñë³äæåííÿì ³ñòî𳿠²ðëàí䳿, çáèðàâ íàö³îíàëüíèé ôîëüêëîð, ïèñàâ êíèæêè ïðî âèäàòíèõ ³ðëàíäö³â. Ö³ áàòüêîâ³ çàõîïëåííÿ çàö³êàâèëè é ñèíà Îñêàðà. Ëåä³ Äæåéí Ôðàí÷åñêà Óàéëüä, ìàòè ìèòöÿ, â³ëüíî âîëîä³ëà áàãàòüìà ºâðîïåéñüêèìè ìîâàìè, ïåðåêëàäàëà õóäîæí³ òâîðè, ïèñàëà â³ðø³. Ïðî ñâî¿õ áàòüê³â Î. Óàéëüä ï³çí³øå çãàäóâàâ: «Âîíè äàëè ìåí³ øëÿõåòíå ³ì’ÿ òà çàëèøèëè ïî ñîá³ áëàãîðîäíó ïàì’ÿòü íå ò³ëüêè â ìîºìó ñåðö³, ë³òåðàòóð³, ìèñòåöòâ³, íàóö³, àëå é â ³ñòî𳿠ì êðà¿íè — ³ñòî𳿠ñòàíîâëåííÿ íàö³¿». Ïðî ñåáå â³í çàâæäè ãîâîðèâ: «ß íå àíã볺öü, ÿ ³ðëàíäåöü, à öå çîâñ³ì ð³çí³ ðå÷³». Îñêàð äîñêîíàëî îïàíóâàâ ôðàíöóçüêó, äàâíüîãðåöüêó, ëàòèíñüêó, í³ìåöüêó ìîâè. Ç äèòèíñòâà ìàâ ³íòåðåñ äî âñüîãî òàºìíè÷îãî é ôàíòàñòè÷íîãî. Ó ðîäèí³ Óàéëüä³â áóëà ÷óäîâà á³áë³îòåêà. Çìàëêó â³í, çàõîâàâøèñü â³ä äîðîñëèõ ñåðåä êíèæêîâèõ øàô, ïîðèíàâ ó ñâ³ò çàõîïëèâèõ ïðèãîä. ÎÑÊÀÐ ÓÀÉËÜÄ

101

Äî äåâ’ÿòè ðîê³â Îñêàð çäîáóâàâ îñâ³òó âäîìà. Ïîò³ì íàâ÷àâñÿ â Êîðîë³âñüê³é øêîë³ Ïàðòîðà (ì. Åíí³ñê³ëëåí). ϳñëÿ óñï³øíîãî çàê³í÷åííÿ øêîëè îòðèìàâ êîðîë³âñüêó ñòèïåíä³þ íà ïðîäîâæåííÿ íàâ÷àííÿ â Òð³í³ò³-êîëåäæ³, ÿêèé þíàê çàê³í÷èâ ³ç çîëîòîþ ìåäàëëþ çà áëèñêó÷³ çíàííÿ ç äàâíüîãðåöüêî¿ ë³òåðàòóðè. ³äçíàêà äàëà éîìó çìîÒð³í³ò³-êîëåäæ. ãó âñòóïèòè äî íàéïðåñòèæí³øîãî çàêëàäó ì. Äóáë³í ªâðîïè — Îêñôîðäñüêîãî óí³âåðñèòåòó. (²ðëàíä³ÿ) Éîãî ³ì’ÿ íàçàâæäè ââ³éøëî äî çîëîòî¿ êíèãè Îêñôîðäà, ÿê ³ ³ìåíà êîðîë³â, ïðåì’ºð-ì³í³ñòð³â, ìèòö³â, ÿê³ òàêîæ çàê³í÷èëè öåé ñëàâåòíèé çàêëàä. Óæå òîä³ Óàéëüä ïî÷àâ çàìèñëþâàòèñÿ íàä ïðèçíà÷åííÿì ìèñòåöòâà ó ñâ³ò³. ³í ïîíàä óñå ö³íóâàâ êðàñó, óâàæàþ÷è, ùî êðàñà çäàòíà îáëàãîðîäèòè é îäóõîòâîðèòè æèòòÿ. Ó êðàñ³ âáà÷àâ ïîðÿòóíîê ëþäñòâà é âèùó ìåòó ³ñíóâàííÿ. Îòðèìàâøè â 1878 ð. ñòóï³íü áàêàëàâðà ìèñòåöòâ, â³í ïî÷àâ ñàìîñò³éíå æèòòÿ â Ëîíäîí³. ³äòîä³ Óàéëüä äèâóâàâ Ëîíäîí ñâî¿ì íåçâè÷àéíèì îäÿãîì (ïîä³áíèì íà îäÿã êàçêîâîãî ïðèíöà — îêñàìèòîâà êóðòêà, âèøóêàíà êðàâàòêà é îáîâ’ÿçêîâî êâ³òêà), ðîçê³øíîþ îáñòàíîâêîþ ñâîãî áóäèíêó (äå áóëî áàãàòî êðàñèâèõ ðå÷åé), à ùå — îðèã³íàëüí³ñòþ ñâîãî òàëàíòó. ßê ãîâîðèâ ïèñüìåííèê, áóäü-ÿêà æèâà êâ³òêà º ïðåêðàñíîþ, àëå õóäîæíèê «ìîæå çðîáèòè ¿¿ ùå ïðåêðàñí³øîþ ³ äîñêîíàë³øîþ, ÿêùî òîðêíåòüñÿ ïåëþñòîê ñâî¿ì ïåíçëåì», òîáòî çàêàðáóº ó òâîð³ ìèñòåöòâà. ßêîñü Î. Óàéëüä ïîö³êàâèâñÿ, ïðî ùî ìð³þòü éîãî ä³òè. Ðîçìîâà ³ç ñèíîì ï³äøòîâõíóëà ïèñüìåííèêà äî ñòâîðåííÿ ë³òåðàòóðíèõ êàçîê, ÿê³ ïîâèíí³ áóëè, íà éîãî äóìêó, ðîçâèâàòè ôàíòàç³þ, åñòåòè÷íèé ñìàê ³ ìîðàëü ä³òåé. Ó äîâåðøåí³é ôîðì³ ë³òåðàòóðíî¿ êàçêè ïèñüìåííèê íàìàãàâñÿ ïîÿñíèòè âàæëèâ³ ³ñòèíè: æèòòÿ êîæíî¿ ëþäèíè ìຠñìèñë; êðàñà ìຠáóòè íå ò³ëüêè çîâí³øíüîþ, à é âíóòð³øíüîþ; ëþäè ïîâèíí³ ëþáèòè é ïîâàæàòè îäíå îäíîãî; ñïðàâæíº ìèñòåöòâî íå ï³äâëàäíå ÷àñó òà ³í.

1888 ð. âèéøëà äðóêîì çá³ðêà ïèñüìåííèêà «Ùàñëèâèé ïðèíö», à 1891 ð. — çá³ðÎ. Óàéëüä. 1882 ð.

102

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

êà «Ãðàíàòîâèé áóäèíî÷îê». Ó ïðîöåñ³ ðîáîòè íàä íèìè Î. Óàéëüä ïèñàâ: «Ìî¿ êàçêè ïðèçíà÷åí³ äëÿ äîðîñëèõ ä³òåé â³ä 18 äî 80 ðîê³â». Òàêîæ â³í çàçíà÷àâ, ùî éîãî êàçêîâ³ òâîðè º «ïîâ÷àííÿìè, ÿê³ ç ìåòîþ çàö³êàâëåííÿ ïóáë³êè âèêëàäåíî ó ôîðì³ âèãàäêè». ßê ³ â íàðîäíèõ êàçêàõ, ãåðîÿìè òâîð³â Î. Óàéëüäà ñòàëè ïðèíöè é ïðèíöåñè, ÷àêëóíè òà âåëåòí³, òâàðèíè é ïòàõè, ÿê³ çäàòí³ ðîçìîâëÿòè. Ó òâîðàõ ìèòöÿ ïðèñóòí³ ÷àð³âí³ ðå÷³, íåçâè÷àéí³ îáñòàâèíè é ìàã³÷í³ ïåðåòâîðåííÿ. Âîäíî÷àñ êàçêè ïèñüìåííèêà ìàþòü ³ ÷èìàëî â³äì³ííîñòåé â³ä ôîëüêëîðó. Ïî䳿 â êàçêîâèõ òâîðàõ Î. Óàéëüäà çóìîâëåí³ íå ò³ëüêè õóäîæí³ì âèìèñëîì, Î. Óàéëüä. 1882 ð. à é äîâêîëèøíüîþ ä³éñí³ñòþ. Ó êàçêàõ ìèòöÿ íå çàâæäè áóâຠùàñëèâà ê³íö³âêà (âëàñíå, ÿê ³ â æèòò³). Ïåðñîíàæ³ ç³ ñâî¿ìè ïî÷óòòÿìè, ìð³ÿìè, ñòðàæäàííÿìè á³ëüøå íàãàäóþòü ðåàëüíèõ ëþäåé. ²íêîëè ¿õ íå ìîæíà îö³íèòè îäíîçíà÷íî, áî âîíè çì³íþþòüñÿ: íåãàòèâí³ ïåðñîíàæ³ ìîæóòü ñòàâàòè ïîçèòèâíèìè àáî íàâïàêè (çàëåæíî â³ä ¿õí³õ ó÷èíê³â). Ãîëîâíèìè âèïðîáóâàííÿìè äëÿ ãåðî¿â Î. Óàéëüäà ñòàþòü íå çîâí³øí³ — áîðîòüáà ç ÷óäîâèñüêàìè, ïîäîðîæ ó íåâ³äîìèé ñâ³ò, à ñàìå ò³, ÿê³ âèÿâëÿþòü âíóòð³øíþ ñóòí³ñòü ãåðî¿â, — ¿õíÿ ñò³éê³ñòü, ìîðàëü, ìèëîñåðäÿ, ëþáîâ òà ³íø³ ÿêîñò³. Òîìó é ÷àð³âí³ ïåðåòâîðåííÿ, ÿê³ º òðàäèö³ºþ íàðîäíî¿ êàçêè, ïîøèðþþòüñÿ ïèñüìåííèêîì íå íà çîâí³øí³é, à ïåðåäîâñ³ì íà âíóòð³øí³é ñâ³ò ëþäèíè. Ðîçäóìàìè ïðî ñï³ââ³äíîøåííÿ äîáðà é êðàñè â æèòò³ ëþäèíè ïðîñÿêíóò³ âñ³ òâîðè ïèñüìåííèêà. Ìèòåöü ïèñàâ: «Óñ³ ìè õîäèìî ïî áàãíþö³, àëå äåÿê³ ç íàñ äèâëÿòüñÿ íà ç³ðêè». Îòæå, ó êàçêàõ Î. Óàéëüäà ðîçñèïàíî áàãàòî ç³ðîê, òîáòî ìóäðèõ ³ñòèí, — ³ äëÿ ä³òåé, ³ äëÿ äîðîñëèõ. Âèðóøàéìî íà ¿õ ïîøóêè òà â³äêðèºìî ¿õ äëÿ ñåáå… Ç òâîðàìè Î. Óàéëüäà óêðà¿íñüê³ ÷èòà÷³ îçíàéîìèëèñÿ ùå çà æèòòÿ ïèñüìåííèêà. Òâîð÷³ñòü ìèòöÿ òà éîãî ïîãëÿäè íà êðàñó âïëèíóëè íà ïîøóêè óêðà¿íñüêèõ ïîåò³â ïî÷àòêó ÕÕ ñò.: Ìèêîëè Âîðîíîãî, Îëåêñàíäðà Îëåñÿ, Ïàâëà Ôèëèïîâè÷à, Ìèêîëè Çåðîâà òà ³í. Êàçêè Î. Óàéëüäà ïåðåêëàäàëè Ðîñòèñëàâ Äîöåíêî, ²ëüêî Êîðóíåöü, Òåòÿíà Íåêðÿ÷. ÎÑÊÀÐ ÓÀÉËÜÄ

103

ÕËÎÏ×ÈÊ-DzÐÊÀ ²ñòîð³ÿ ñòâîðåííÿ Öÿ êàçêà áóëà âì³ùåíà àâòîðîì ó çá³ðêó «Ãðàíàòîâèé áóäèíî÷îê» (àíãë. «A House of Pomegranates») (1891). ×îìó ñàìå ãðàíàòîâèé? Ó òàê³é êðà¿í³, ÿê ²ðëàíä³ÿ, íàïðî÷óä ïîòóæíèìè º òðàäèö³¿ õðèñòèÿíñòâà, à ãðàíàò (äåðåâî òà éîãî ïëîäè) — öå îäèí ³ç òðàäèö³éíèõ ñèìâîë³â õðèñòèÿíñüêî¿ â³ðè: ñòðàæäàííÿ, â³äðîäæåííÿ é âîñêðåñ³ííÿ. Ó êîæí³é ç ÷îòèðüîõ êàçîê ö³º¿ çá³ðêè («Ìîëîäèé êîðîëü», «Äåíü íàðîäæåííÿ ³íôàíòè», «Ðèáàëêà òà éîãî äóøà», «Õëîï÷èê-dzðêà») ðîçïîâ³äàºòüñÿ ïðî ð³çí³ ïî䳿, ïîâ’ÿçàí³ ç³ ñòðàæäàííÿìè ëþäåé òà ¿õí³ì äóõîâíèì â³äðîäæåííÿì. Ñëîâî ãðàíàò (àáî ãðàíàòîâèé) ç’ÿâëÿºòüñÿ â íàéá³ëüø íàïðóæåí³ äëÿ ïåðñîíàæ³â ìîìåíòè âèïðîáóâàíü, àëå âîäíî÷àñ íåìîâáè âêàçóº ¿ì øëÿõ äî â³äðîäæåííÿ. À ÷îìó ñëîâî áóäèíîê ç’ÿâèëîñü ó íàçâ³ çá³ðêè? Òàê â Àíã볿 XIX ñò. íàçèâàëè ñàëîí1, ì³ñöå, äå çóñòð³÷àëèñÿ âèñîêîîñâ³÷åí³ ëþäè é ãîâîðèëè ïðî ìèñòåöòâî, ô³ëîñîô³þ, íàóêó. Äåÿê³ ñàëîíè ìàëè íàçâè. Íàïðèêëàä, Î. Óàéëüä ó òîé ÷àñ â³äâ³äóâàâ ñàëîí ï³ä íàçâîþ «Äóøà». Êîæíà ç ÷îòèðüîõ êàçîê çá³ðêè ïðèñâÿ÷åíà îäí³é ëåä³ ³ç ñàëîíó, à â ö³ëîìó «Ãðàíàòîâèé áóäèíî÷îê» ïðèñâÿ÷åíèé äðóæèí³ ïèñüìåííèêà — Êîíñòàíö³¿ Óàéëüä.

Äàâíèì-äàâíî äâà á³äí³ Äðîâîðóáè ïðîêëàäàëè ñîá³ øëÿõ äîäîìó ÷åðåç âåëèêèé ñîñíîâèé ë³ñ. Ñòîÿëà çèìîâà ìîðîçíà í³÷. Çåìëÿ òà äåðåâà áóëè çàìåòåí³ ñí³ãîì, ìàëåíüê³ ã³ëî÷êè ïîòð³ñêóâàëè â³ä ìîðîçó, êîëè Äðîâîðóáè ïðîõîäèëè ïîâç íèõ. ² îñü âîíè ä³éøëè äî ã³ðñüêî¿ ð³÷êè, ÿêà íåðóõîìî çàâèñëà â ïîâ³òð³ âîäîñïàäîì, áî ¿¿ ïîö³ëóâàâ Ëüîäÿíèé Êîðîëü. Áóëî òàê õîëîäíî, ùî íàâ³òü çâ³ð³ é ïòàõè íå çíàëè, ÿê öüîìó çàðàäèòè.

— Åãå-ãå! — ïðîãàð÷àâ Âîâê, øêóòèëüãàþ÷è ÷åðåç çàðîñë³, ï³ä³áãàâøè õâîñòà. — Öå ïðîñòî æàõëèâà ïîãîäà. ×îìó óðÿä çà öèì íå ñë³äêóº?

— ϳòü! ϳòü! ϳòü! — ùåáåòàëè çåëåí³ Êîíîïëÿíêè. — Ñòàðà Çåìëÿ ïîìåðëà, ³ ¿¿ çàãîðíóëè â á³ëèé ñàâàí. Ñàëîí — 1) íàçâà ìèñòåöüêèõ òà ³íøèõ ç³áðàíü; 2) ïðèì³ùåííÿ äëÿ ç³áðàíü, âèñòàâîê òîùî.

1

104

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

— Çåìëÿ âèõîäèòü çàì³æ, à öå ¿¿ âåñ³ëüíà ñóêíÿ, — ïðîøåïîò³ëè îäíà îäí³é Ãîðëèö³. ¯õí³ ìàëåíüê³ ðîæåâ³ í³æêè çîâñ³ì çìåðçëè, àëå ïòàøêè â³ä÷óâàëè, ùî ìàþòü äîòðèìóâàòèñÿ ðîìàíòè÷íîãî ïîãëÿäó íà öþ ñèòóàö³þ.

— Äóðíèö³! — ãàðêíóâ Âîâê. — ß êàæó âàì, ùî âñå öå — ïðîâèíà óðÿäó, ³ ÿêùî âè ìåí³ íå â³ðèòå, ÿ âàñ ç’¿ì. Âîâê ì³ðêóâàâ ïðàêòè÷íî, éîìó í³êîëè íå áðàêóâàëî ïåðåêîíëèâèõ àðãóìåíò³â.

— ßê íà ìåíå, — ñêàçàâ Äÿòåë, êîòðèé áóâ ïðèðîäæåíèì ô³ëîñîôîì, — ÿ íå ñõèëüíèé óäàâàòèñÿ äî òåî𳿠àòîìó äëÿ ïîÿñíåíü. ßêùî ð³÷ º òàêîþ, òî âîíà òàêîþ ³ º, à çàðàç ñòðàøåííî õîëîäíî. Áåçñóìí³âíî, áóâ ëþòèé õîëîä. Ìàëåíüê³ Á³ëêè, ÿê³ æèëè ó âèñîê³é ÿëèí³, òåðëè îäíà îäí³é íîñèêè, ùîá ç³ãð³òèñÿ, à Çàéö³ ñêðóòèëèñÿ êëóáêîì ó ñâî¿õ íîðàõ ³ íå íàâàæóâàëèñÿ íàâ³òü âèçèðíóòè çà äâåð³. ªäèí³ ³ñòîòè, ÿê³, çäàâàëîñÿ, íàñîëîäæóâàëèñÿ öèì, áóëè âåëèê³ ðîãàò³ Ñîâè. ¯õíº ï³ð’ÿ âêðèëîñÿ ³íåºì, àëå ¿ì áóëî áàéäóæå, ³ âîíè êðóòèëè âåëèêèìè æîâòèìè î÷èìà é ïåðåãóêóâàëèñü ÷åðåç ë³ñ: — Ïó-ãó! Ïó-ãó! Ïó-ãó! ßêà ÷óäîâà ïîãîäà! Äâà Äðîâîðóáè âñå éøëè òà éøëè, ñèëüí³øå äìóõàþ÷è íà ñâî¿ ïàëüö³ é ñòóïàþ÷è ñâî¿ìè âåëè÷åçíèìè ï³äêîâàíèìè ÷îáîòÿìè ïî çàòâåðä³ëîìó ñí³ãó. Îäíîãî ðàçó âîíè ïðîâàëèëèñÿ â ãëèáîêèé çàìåò, à âèáðàëèñÿ çâ³äòè á³ë³, íà÷å ì³ðîøíèêè, ÿê³ ïåðåìåëþþòü çåðíî íà áîðîøíî; à ³íøîãî ðàçó âîíè ïîñëèçíóëèñÿ íà òâåðäîìó ãëàäåíüêîìó ëüîäó, äå çàìåðçëà áîëîòíà âîäà, ¿õí³ îáåðåìêè õìèçó âèïàëè ç â’ÿçêè, òàê ùî ¿ì äîâåëîñÿ çíîâó çáèðàòè é çâ’ÿçóâàòè ¿õ. Ðàïòîì ¿ì çäàëîñÿ, ùî âîíè çàãóáèëèñÿ, ¿õ îõîïèâ æàõ, áî âîíè çíàëè, ùî Ìåòåëèöÿ æîðñòîêà ç òèìè, õòî ñïèòü â ¿¿ îá³éìàõ. Àëå ÷îëîâ³êè â³ðèëè â äîáðîãî ñâÿòîãî Ìàðò³íà, ÿêèé îáåð³ãຠâñ³õ ïîäîðîæí³õ, ³ çíîâó ï³øëè ïî ñâî¿õ ñë³äàõ. Âîíè éøëè îáåðåæíî ³ íàðåøò³ âèéøëè íà óçë³ññÿ é ïîáà÷èëè äàëåêî âíèçó â äîëèí³ âîãí³ ð³äíîãî ñåëà. Äðîâîðóáè òàê çðàä³ëè ç³ ñâîãî çâ³ëüíåííÿ, ùî ãîëîñíî ñì³ÿëèñÿ, ³ Çåìëÿ çäàâàëàñÿ ¿ì ñð³áíîþ êâ³òêîþ, à ̳ñÿöü — çîëîòîþ. Ïîñì³ÿâøèñü, âîíè çàñóìóâàëè, áî çãàäàëè ïðî ñâîþ á³äí³ñòü, ³ îäèí ³ç íèõ ñêàçàâ: — ×îìó ìè ðà䳺ìî, ìè æ áà÷èìî, ùî æèòòÿ äëÿ áàãàòèõ, à íå äëÿ òàêèõ, ÿê ìè? Êðàùå á ìè ïîìåðëè â³ä õîëîäó â ë³ñ³ àáî ÿê³ñü äèê³ çâ³ð³ íàïàëè íà íàñ ³ ðîç³ðâàëè.

— Òâîÿ ïðàâäà, — â³äïîâ³â éîãî òîâàðèø, — êîìóñü äàºòüñÿ áàãàòî, à ³íøèì — ìàëî. Íåñïðàâåäëèâ³ñòü ðîçä³ëèëà ñâ³ò, ³ í³ùî íå ïîä³ëåíå ïîð³âíó, êð³ì ãîðÿ. ÎÑÊÀÐ ÓÀÉËÜÄ

105

Àëå â òîé ÷àñ, ÿê âîíè ðîçïîâ³äàëè îäèí îäíîìó ïðî ñâî¿ íåùàñòÿ, òðàïèëàñÿ äèâíà ð³÷. Ç íåáåñ óïàëà äóæå ÿñêðàâà é êðàñèâà ç³ðêà. Âîíà ç³ñêîâçíóëà ç íåáà, îìèíàþ÷è ³íø³ ç³ðêè íà ñâîºìó øëÿõó, ³ êîëè Äðîâîðóáè çäèâîâàíî äèâèëèñÿ íà íå¿, âîíà, çäàâàëîñÿ, îïóñòèëàñÿ çà âåðáè, á³ëÿ íåâåëè÷êî¿ êîøàðè íà â³äñòàí³ íå á³ëüøå êèíóòîãî êàìåíÿ.

— Òà öå æ ãîðùèê çîëîòà äëÿ òîãî, õòî éîãî çíàéäå! — âèãóêíóëè âîíè é ïîá³ãëè, áî ¿ì äóæå õîò³ëîñÿ çîëîòà. Îäèí ³ç íèõ á³ã øâèäøå, í³æ éîãî òîâàðèø, ³ âèïåðåäèâ éîãî. Ïðîäèðàþ÷èñü ÷åðåç âåðáè, â³í âèéøîâ íà ³íøèé á³ê. Òàì Ä. Ãîð人â. ²ëþñòðàö³ÿ ñïðàâä³ ëåæàëî ùîñü çîëîòå íà á³ëîìó ñí³äî êàçêè Î. Óàéëüäà ãó. Òîìó â³í ïîñï³øèâ òóäè ³, íàõèëÿþ«Õëîï÷èê-dzðêà». 2007 ð. ÷èñü, ïðîñòÿã äî íüîãî ðóêè, — öå áóâ ïëàù ³ç çîëîòîãî ïîëîòíà, ðîçøèòèé çîðÿìè, çãîðíóòèé ó áàãàòî ðàç³â. ³í çàêðè÷àâ ñâîºìó òîâàðèøåâ³, ùî çíàéøîâ ñêàðá, ÿêèé óïàâ ç íåáà, ³ êîëè òîâàðèø ï³ä³éøîâ, âîíè ñ³ëè íà ñí³ã, ðîçãîðíóëè ñêëàäêè ïëàùà, ó ÿêèõ ìîãëî áóòè çîëîòî. Ïðîòå òàì áóëî íå çîëîòî, ³ íå ñð³áëî, ³ íå áóäü-ÿê³ ³íø³ êîøòîâíîñò³, à ñïàëà ìàëåíüêà äèòèíà. Îäèí ³ç íèõ ñêàçàâ: — Íàø³ ñïîä³âàííÿ íå ñïðàâäèëèñÿ, æîäíîìó ç íàñ íå óñì³õíóëàñÿ äîëÿ, òî æ ÿêà êîðèñòü â³ä äèòèíè? Äàâàé çàëèøèìî ¿¿ òóò ³ ï³äåìî ñâîºþ äîðîãîþ, áî ìè á³äí³ ëþäè, ó íàñ º ñâî¿ ä³òè, ÿêèõ òðåáà ãîäóâàòè. Àëå éîãî ñóïóòíèê â³äïîâ³â: — ͳ, öå áóëî á âåëèêèì çëîì çàëèøèòè äèòèíó ãèíóòè òóò, ó ñí³ãó, ³, íåçâàæàþ÷è íà òå, ùî ÿ á³äíèé, ÿê ³ òè, ³ ìåí³ ïîòð³áíî ãîäóâàòè áàãàòî ðîò³â, ÿ çàáåðó éîãî äîäîìó, ³ ìîÿ äðóæèíà áóäå ï³êëóâàòèñÿ ïðî íüîãî. ³í í³æíî âçÿâ äèòèíó, çàãîðíóâ ¿¿ â ïëàù, ùîá çàõèñòèòè â³ä õîëîäó, ³ ï³øîâ ÷åðåç ïàãîðá äî ñåëà, ïîêè éîãî òîâàðèø äèâóâàâñÿ ç éîãî ì’ÿêîñò³ ñåðöÿ. Êîëè Äðîâîðóáè ä³éøëè äî ñåëà, éîãî òîâàðèø ñêàçàâ: — Òè âçÿâ ñîá³ äèòèíó, òîä³ â³ääàé ìåí³ ïëàù, áî ìè ïîâèíí³ ÷åñíî ïîä³ëèòèñÿ çíàõ³äêîþ. Àëå òîé â³äïîâ³â: 106

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

— ͳ, ïëàù íå íàëåæèòü àí³ òîá³, àí³ ìåí³, à ò³ëüêè äèòèí³. Òîæ â³í ïîáàæàâ éîìó ùàñëèâî¿ äîðîãè, ï³øîâ äî ñâîãî áóäèíêó é ïîñòóêàâ ó äâåð³. Êîëè äðóæèíà â³ä÷èíèëà äâåð³ é ïîáà÷èëà, ùî ¿¿ ÷îëîâ³ê ïîâåðíóâñÿ æèâèé ³ çäîðîâèé, âîíà çðàä³ëà, îáíÿëà éîãî é ïîö³ëóâàëà, ïîò³ì óçÿëà â íüîãî îáåðåìîê õìèçó, ç÷èñòèëà ñí³ã ³ç ÷îá³ò ³ çàïðîñèëà âñåðåäèíó. Àëå â³í ïðîìîâèâ äî íå¿, óñå ùå ñòîÿ÷è íà ïîðîç³: — ß çíàéøîâ äåùî â ë³ñ³ é ïðèí³ñ òîá³, ùîá òè ïðî íüîãî ïîäáàëà.

— Ùî öå? — âèãóêíóëà âîíà. — Ïîêàæè ìåí³, áî â áóäèíêó ïîðîæíüî, à íàì ïîòð³áíî ÷èìàëî ðå÷åé. ³í ðîçãîðíóâ ïëàù ³ ïîêàçàâ ¿é ñïëÿ÷ó äèòèíó.

— Àëå ÷îëîâ³÷å äîáðèé! — íàð³êàëà âîíà. — Õ³áà â íàñ íåäîñòàòíüî ñâî¿õ ä³òåé, ÿêèì òåæ ïîòð³áíî ì³ñöå á³ëÿ âîãíèùà? ² õòî çíàº, ÷è íå ïðèíåñå öå íàì íåùàñòÿ? ² ÿê ìè áóäåìî äîãëÿäàòè çà íèì? Âîíà äóæå ðîçãí³âàëàñÿ íà ÷îëîâ³êà.

— Àëå öå Õëîï÷èê-dzðêà, — çàïåðå÷óâàâ â³í; ³ ðîçïîâ³â ¿é ïðî òå, ÿê çíàéøîâ äèòÿ. Ƴíêà íå çàñïîêî¿ëàñÿ, âèñì³þâàëà éîãî, ãîâîðèëà ñåðäèòî, íàâ³òü êðè÷àëà: — Íàøèì ä³òÿì íå âèñòà÷ຠõë³áà, à ìè áóäåìî ãîäóâàòè ³íøó äèòèíó? Õòî áóäå ï³êëóâàòèñÿ ïðî íàñ? ² õòî äàñòü íàì ¿ñòè?

— Àëå Áîã òóðáóºòüñÿ íàâ³òü ïðî ãîðîáö³â ³ ãîäóº ¿õ, — â³äïîâ³â â³í.

— Õ³áà ãîðîáö³ íå ïîìèðàþòü óçèìêó â³ä ãîëîäó? — çàïèòàëà âîíà. — ² õ³áà çàðàç íå çèìà? ×îëîâ³ê í³÷îãî íå â³äïîâ³äàâ ³ âñå ùå ñòîÿâ íà ïîðîç³. ×åðåç â³äêðèò³ äâåð³ ç ë³ñó ââ³ðâàâñÿ ð³çêèé â³òåð, ³ âîíà çàòðåìò³ëà â³ä õîëîäó é ñêàçàëà: — ×îìó òè íå çà÷èíèø äâåð³? Ó áóäèíêó â³òåð, ³ ìåí³ õîëîäíî.

— Õ³áà â áóäèíêó, äå º ÷åðñòâå ñåðöå, íåìຠõîëîäíîãî â³òðó? — çàïèòàâ â³í. Ƴíêà í³÷îãî éîìó íå â³äïîâ³ëà, àëå ï³ä³éøëà áëèæ÷å äî âîãíþ. ×åðåç äåÿêèé ÷àñ âîíà ïîâåðíóëàñÿ é ïîäèâèëàñÿ íà íüîãî, ¿¿ î÷³ áóëè íàïîâíåí³ ñë³çüìè. Òîä³ â³í øâèäêî çàéøîâ, ïåðåäàâ äèòèíó ¿é íà ðóêè, âîíà ïîö³ëóâàëà ¿¿ é ïîêëàëà â ìàëåíüêå ë³æå÷êî äî ¿õíüî¿ íàéìåíøî¿ äèòèíè. Íà äðóãèé äåíü Äðîâîðóá óçÿâ íåçâè÷àéíèé çîëîòèé ïëàù, ïîêëàâ éîãî äî âåëèêî¿ ñêðèí³ ðàçîì ³ç áóðøòèíîâèì ëàíöþæêîì, ÿêèé äðóæèíà çíÿëà ç øè¿ äèòèíè. ÎÑÊÀÐ ÓÀÉËÜÄ

107

Îòîæ Õëîï÷èê-dzðêà âèõîâóâàâñÿ ðàçîì ³ç ä³òüìè Äðîâîðóáà, ¿â ³ç íèìè é ãðàâñÿ. Ùîðîêó â³í ñòàâàâ óñå ãàðí³øèì. Îäíîñåëüö³ äèâóâàëèñÿ, áî âñ³ âîíè áóëè ñìàãëÿâ³ é òåìíîâîëîñ³, à â³í áóâ á³ëèì ³ âèòîí÷åíèì, ÿê ñëîíîâà ê³ñòêà, à éîãî êó÷åð³ áóëè ïîä³áí³ íà ïåëþñòêè çîëîòîãî íàðöèñà. Éîãî ãóáè áóëè, ÿê ÷åðâîíà êâ³òêà, à î÷³, ÿê ô³àëêè á³ëÿ ð³÷å÷êè ç ÷èñòîþ Ä. Ãîð人â. ²ëþñòðàö³ÿ âîäîþ, à éîãî ò³ëî áóëî òàêèì, ÿê á³äî êàçêè Î. Óàéëüäà ëîñí³æíèé íàðöèñ ó ïîë³, äå ùå íå «Õëîï÷èê-dzðêà». 2007 ð. ñòóïàëà íîãà êîñàðÿ. Ïðîòå éîãî êðàñà îáåðíóëàñÿ çëîì äëÿ íüîãî, áî â³í ð³ñ ãîðäèì, æîðñòîêèì ³ åãî¿ñòè÷íèì. ijòåé Äðîâîðóáà òà ä³òåé îäíîñåëüö³â â³í çíåâàæàâ ÷åðåç ¿õíº íèçüêå ïîõîäæåííÿ, ãîâîðèâ, ùî ñàì ìຠáëàãîðîäíå ïîõîäæåííÿ, àäæå ïðèëåò³â ³ç ç³ðêè. Õëîï÷èêdzðêà ñòàâ ãîñïîäàðåì íàä íèìè, íàçèâàâ ¿õ ñâî¿ìè ñëóãàìè. ͳÿêîãî æàëþ íå áóëî â íüîãî äî á³äíèõ, ñë³ïèõ, ïîêàë³÷åíèõ ³ íóæäåííèõ. ³í êèäàâ ó íèõ êàì³ííÿ, ãíàâ ¿õ ³ç âóëèöü, íàêàçóâàâ ¿ì ïðîñèòè õë³áà äåñü â ³íøîìó ì³ñö³, òàê ùî í³õòî á³ëüøå, êð³ì çëî÷èíö³â, íå ïðèõîäèâ äâ³÷³ â òå ñåëî ïðîñèòè ìèëîñòèíþ. Íàñïðàâä³ Õëîï÷èê-dzðêà áóâ í³áè çà÷àðîâàíèé ñâîºþ êðàñîþ é çíóùàâñÿ íàä òèìè, õòî áóâ ñëàáêèé ³ õâîðèé. ³í ëþáèâ ëèøå ñåáå. Óë³òêó, êîëè íå áóëî â³òðó, ëåæàâ á³ëÿ êîëîäÿçÿ â ñàäó ñâÿùåíèêà, äèâèâñÿ íà â³äîáðàæåííÿ âëàñíîãî îáëè÷÷ÿ ó âîä³ é ñì³ÿâñÿ â³ä çàäîâîëåííÿ, ìèëóþ÷èñü ñîáîþ. Äðîâîðóá òà éîãî äðóæèíà ÷àñòî ñâàðèëè éîãî, íàð³êàþ÷è: — Ìè íå ñòàâèëèñÿ äî òåáå òàê, ÿê òè ñòàâèøñÿ äî òèõ, êîãî ïîêèíóëè òà â êîãî íåìຠí³êîãî, õòî á äîïîìàãàâ ¿ì. ×îìó òè òàêèé æîðñòîêèé äî âñ³õ, õòî ïîòðåáóº ñï³â÷óòòÿ? ×àñòî éîãî çàïðîøóâàâ äî ñåáå ñòàðèé ñâÿùåíèê ³ íàìàãàâñÿ íàâ÷èòè ëþáîâ³ äî âñüîãî æèâîãî, ãîâîðÿ÷è: — Êîæíà êîìàõà ð³äíà òîá³, íå øêîäü ¿é. Äèê³ ïòàõè ìàþòü ñâîáîäó. Íå ëîâè ¿õ çàäëÿ âëàñíîãî çàäîâîëåííÿ. Áîã ñòâîðèâ ñë³ïèìè ÷åðâ’ÿêà é êðîòà, ³ êîæåí ³ç íèõ ìຠñâîº ïðèçíà÷åííÿ. Õòî òè òàêèé, ùîá íåñòè á³ëü ó ñâ³ò Áîæèé? Íàâ³òü õóäîáà â ïîë³ ïðîñëàâëÿº Éîãî. Àëå Õëîï÷èê-dzðêà íå çâåðòàâ óâàãè íà éîãî ñëîâà, à ëèøå íàñóïëþâàâñÿ ³ ï³äñì³þâàâñÿ, ïîò³ì ïîâåðòàâñÿ äî ñâî¿õ òîâàðèø³â ³ çíîâó êîìàíäóâàâ íèìè. Âîíè æ êîðèëèñÿ éîìó, áî â³í áóâ âðîä108

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

ëèâèì, õîðîøèì á³ãóíîì, ì³ã òàíöþâàòè, ãðàòè íà äóäö³ é ñêëàäàòè ãàðí³ ìåëî䳿. ² äå á íå ç’ÿâëÿâñÿ Õëîï÷èê-dzðêà, âîíè éøëè çà íèì, ³ ùî á íå íàêàçóâàâ ¿ì ðîáèòè — óñå âèêîíóâàëè. ² êîëè â³í ãîñòðîþ òðîñòèíêîþ âèêîëîâ î÷³ êðîòîâ³, òîâàðèø³ ñì³ÿëèñÿ, ³ êîëè êèäàâ êàì³ííÿì ó ïðîêàæåíîãî1 — òåæ ñì³ÿëèñÿ. Ó âñüîìó â³í íàïðàâëÿâ ¿õ, ³ â íèõ òàêîæ çàòâåðä³ëè ñåðöÿ, ÿê ³ â íüîãî. Îäíîãî äíÿ ÷åðåç ñåëî ïðîõîäèëà á³äíà æ³íêàÊàäð ³ç ê³íîô³ëüìó æåáðà÷êà. ¯¿ îäÿã áóâ ïîäåðòèé, íîãè áóëè ïîðàíå- «Êàçêà ïðî çîðÿíîãî í³ êàì³ííÿì íà äîðîç³, áî ¿¿ ñï³òêàëà âåëèêà á³äà. õëîï÷èêà». Ðåæèñåð Ë. Íå÷àºâ. Ñòîìèâøèñü, âîíà ñ³ëà ïåðåïî÷èòè ï³ä êàøòàíîì.

1983 ð. Àëå êîëè Õëîï÷èê-dzðêà ïîáà÷èâ ¿¿, â³í ñêàçàâ òîâàðèøàì: — Äèâ³òüñÿ! ϳä òèì ãàðíèì çåëåíèì äåðåâîì ñèäèòü áðóäíà æåáðà÷êà. Õîä³ìî, âèæåíåìî ¿¿ çâ³äñè, áî âîíà ïîòâîðíà ³ õâîðà. Õëîï÷èê-dzðêà ï³øîâ ³ êèäàâ ó íå¿ êàì³ííÿ, çíóùàâñÿ ç íå¿, ¿é áóëî ñòðàøíî, àëå âîíà íå çâîäèëà ç íüîãî î÷åé. ² êîëè Äðîâîðóá, ÿêèé êîëîâ äðîâà ³ áóâ äóæå âòîìëåíèé, ïîáà÷èâ, ùî ðîáèâ Õëîï÷èê-dzðêà, â³í ï³äá³ã ³ íàñâàðèâ éîãî: — Òè, ä³éñíî, áåçñåðäå÷íèé ³ íå çíàºø æàëþ. ßêå çëî çðîáèëà òîá³ öÿ á³äíà æ³íêà, ùî òè òàê äî íå¿ ñòàâèøñÿ? Õëîï÷èê-dzðêà, ïî÷åðâîí³âøè â³ä ãí³âó, òóïíóâ íîãîþ ³ ñêàçàâ: — Õòî òè òàêèé, àáè ïèòàòè ìåíå, ùî ÿ ðîáëþ? ß íå òâ³é ñèí, ùîá ñëóõàòèñÿ òåáå!

— Òâîÿ ïðàâäà, — â³äïîâ³â Äðîâîðóá, — àëå ÿ ïîæàë³â òåáå, êîëè çíàéøîâ ó ë³ñ³. Êîëè æ³íêà ïî÷óëà ö³ ñëîâà, âîíà ãîëîñíî çàïëàêàëà é çîìë³ëà. Òîä³ Äðîâîðóá ïîí³ñ ¿¿ ó ñâ³é ä³ì, éîãî äðóæèíà îòî÷èëà ¿¿ òóðáîòîþ, ³ êîëè, óðåøò³-ðåøò, æ³íêà îòÿìèëàñÿ, âîíè ïîñòàâèëè ïåðåä íåþ ¿æó é âîäó é ïðîñèëè ¿¿ ïî÷óâàòè ñåáå ÿê óäîìà. Àëå âîíà íå ¿ëà é íå ïèëà, à ñïèòàëà Äðîâîðóáà: — ×è ïðàâäà, ùî òè çíàéøîâ äèòèíó â ë³ñ³? Öå áóëî äåñÿòü ðîê³â òîìó? ² Äðîâîðóá â³äïîâ³â: — Òàê, ÿ çíàéøîâ éîãî â ë³ñ³, öå áóëî äåñÿòü ðîê³â òîìó.

— À ùî òè çíàéøîâ á³ëÿ íüîãî? — âèãóêíóëà âîíà. — ×è áóâ ó íüîãî íà øè¿ áóðøòèíîâèé ëàíöþæîê? ×è áóâ â³í çàãîðíóòèé ó çîëîòèé ïëàù, ãàïòîâàíèé ç³ðêàìè?

1

Ïðîêàæåíèé — õâîðèé íà ïðîêàçó, ùî ñïîòâîðþº îáëè÷÷ÿ ëþäèíè. ÎÑÊÀÐ ÓÀÉËÜÄ

109

— Òâîÿ ïðàâäà, — â³äïîâ³â Äðîâîðóá, — óñå áóëî òàê, ÿê òè êàæåø. — ² â³í âèòÿã ïëàù ³ áóðøòèíîâèé ëàíöþæîê ç³ ñêðèí³ é ïîêàçàâ ¿õ æ³íö³. Êîëè òà ¿õ ïîáà÷èëà, òî çàïëàêàëà â³ä ðàäîñò³ é ñêàçàëà: — Â³í — ì³é ìàëåíüêèé ñèí, ÿêîãî ÿ çàãóáèëà â ë³ñ³. ß ìîëþ âàñ: øâèäêî ïîêëè÷òå ñèíà, ÿ øóêàëà éîãî ïî âñüîìó ñâ³òó. Òîæ Äðîâîðóá ³ éîãî äðóæèíà âèéøëè íà âóëèöþ, ïîêëèêàëè Õëîï÷èêà-dzðêó é ñêàçàëè éîìó: — ²äè äî áóäèíêó. Òàì òâîÿ ìàò³ð, ÿêà ÷åêຠòåáå. Òîä³ â³í ïîá³ã ó ä³ì, éîãî ïåðåïîâíþâàëà ö³êàâ³ñòü ³ âåëèêà ðàä³ñòü. Àëå êîëè â³í ïîáà÷èâ, õòî òàì íà íüîãî ÷åêàâ, â³í ëèøå çíåâàæëèâî ðîçñì³ÿâñÿ é ñêàçàâ: — Ùî, äå ìîÿ ìàòè? ß òóò í³êîãî íå áà÷ó, êð³ì ö³º¿ í³ê÷åìíî¿ æåáðà÷êè. À æ³íêà â³äïîâ³ëà éîìó: — ß òâîÿ ìàòè.

— Òè áîæåâ³ëüíà, ÿêùî òàêå êàæåø, — ñåðäèòî âèãóêíóâ Õëîï÷èê-dzðêà. — ß íå òâ³é ñèí, áî òè æåáðà÷êà, ïîòâîðíà é îäÿãíåíà â ëàõì³òòÿ. Òîìó âèì³òàéñÿ çâ³äñè, ùîá ÿ á³ëüøå íå áà÷èâ òâîãî áðóäíîãî îáëè÷÷ÿ.

— ͳ, àëå æ òè, íàñïðàâä³, ì³é ìàëåíüêèé ñèí, ÿêîãî ÿ íàðîäèëà â ë³ñ³, — ïëàêàëà âîíà, ³ âïàëà íà êîë³íà, ³ ïðîñòÿãíóëà äî íüîãî ðóêè. — Ãðàá³æíèêè âêðàëè òåáå â ìåíå é çàëèøèëè ïîìèðàòè, — øåïîò³ëà âîíà. — Àëå ÿ âï³çíàëà òåáå, êîëè ëèøå ïîáà÷èëà, ³ òâî¿ ðå÷³ ÿ òàêîæ âï³çíàëà: çîëîòèé ïëàù ³ áóðøòèíîâèé ëàíöþæîê. Òîìó ÿ ïðîøó òåáå ï³òè ç³ ìíîþ, áî ÿ áëóêàëà ïî âñüîìó ñâ³òó, øóêàþ÷è òåáå. Õîä³ìî ç³ ìíîþ, ñèíó, àäæå ìåí³ ïîòð³áíà òâîÿ ëþáîâ. Àëå Õëîï÷èê-dzðêà íå çðóøèâ ç ì³ñöÿ. Íå áóëî ÷óòè æîäíîãî çâóêó, êð³ì ðèäàííÿ æ³íêè. Íàðåøò³ â³í çàãîâîðèâ äî íå¿, éîãî ãîëîñ áóâ òâåðäèì ³ ñóâîðèì: — ßêùî òè ñïðàâä³ ìîÿ ìàò³ð, — ñêàçàâ â³í, — áóëî á êðàùå, ÿêáè òè òðèìàëàñÿ ïîäàë³, à íå ïðèõîäèëà ñþäè, ùîá ñîðîìèòè ìåíå. Çðîçóì³é, ÿ ââàæàâ ñåáå ñèíîì ç³ðêè, à íå æåáðà÷êè, ÿê öå òè ìåí³ çàðàç êàæåø. Òîìó éäè çâ³äñè, ùîá ÿ òåáå á³ëüøå íå áà÷èâ.

— Ñèíó ì³é! — âèãóêíóëà âîíà. — Òè íàâ³òü íå ïîö³ëóºø ìåíå ïåðåä òèì, ÿê ÿ ï³äó?! ß òàê áàãàòî ñòðàæäàëà, ùîá çíàéòè òåáå.

— ͳ, — ñêàçàâ Õëîï÷èê-dzðêà, — òè òàêà îãèäíà, ùî ÿ á êðàùå ïîö³ëóâàâ ãàäþêó àáî æàáó, í³æ òåáå.

110

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

Òîä³ æ³íêà ï³äâåëàñÿ òà ï³øëà â ë³ñ, ã³ðêî ïëà÷ó÷è, ³ êîëè Õëîï÷èê-dzðêà ïîáà÷èâ, ùî âîíà ï³øëà, òî çðàä³â ³ ïîá³ã íàçàä ãðàòèñÿ ç³ ñâî¿ìè òîâàðèøàìè. Àëå êîëè òîâàðèø³ ïîáà÷èëè, ùî â³í ³äå, òî â³äðàçó ïî÷àëè äðàæíèòè éîãî é ïðîìîâëÿëè: — Òè òàêèé ãèäêèé, ÿê æàáà, ³ áðèäêèé, ÿê ãàäþêà. Çàáèðàéñÿ çâ³äñè, áî ìè íå ñòåðïèìî, ÿêùî òè áóäåø ãðàòèñÿ ç íàìè. Õëîï÷èê-dzðêà ñïîõìóðí³â ³ ñêàçàâ ïðî ñåáå: «Ïðî ùî âîíè ãîâîðÿòü? ϳäó äî êîëîäÿçÿ é ïîäèâëþñÿ, ùî ç³ ìíîþ». Îòîæ â³í ï³øîâ äî êîëîäÿçÿ òà ïîäèâèâñÿ â íüîãî. ² ùî æ?! Éîãî îáëè÷÷ÿ áóëî, ÿê ó æàáè, à ò³ëî áóëî â ëóñö³, ÿê ó ãàäþêè. ³í óïàâ íà òðàâó ³ ïëàêàâ: «Ïåâíî, ìåíå ñï³òêàëî öå ëèõî ÷åðåç ì³é ãð³õ. Áî ÿ çð³êñÿ ñâ ìàòåð³ é ïðîãíàâ ¿¿, ÿ áóâ ãîðäèì ³ æîðñòîêèì äî íå¿. Òîìó ÿ ï³äó é øóêàòèìó ¿¿ ïî âñüîìó ñâ³òó, ³ íå çíàòèìó â³äïî÷èíêó, äîïîêè íå çíàéäó ¿¿». Òóò äî íüîãî ïðèéøëà ìàëåíüêà äîíüêà Äðîâîðóáà, âîíà ïîêëàëà éîìó ðóêó íà ïëå÷å é ñêàçàëà: — Ùî ç òîãî, ùî òè âòðàòèâ âðîäó? Çàëèøàéñÿ ç íàìè, ÿ íå áóäó ç òåáå ãëóçóâàòè. Àëå â³í ñêàçàâ ¿é: — ͳ, ÿ áóâ æîðñòîêèì äî ñâ ìàòåð³. Çà öå çëî ÿ ïîíåñó ïîêàðàííÿ. ß ïîâèíåí ï³òè çâ³äñè é îá³éòè âåñü ñâ³ò, àæ ïîêè çíàéäó ¿¿ ³ âèìîëþ â íå¿ ïðîáà÷åííÿ. Òîä³ Õëîï÷èê-dzðêà ïîá³ã äî ë³ñó é êëèêàâ ñâîþ ìàò³ð, ïðîñèâ ïðèéòè äî íüîãî, àëå í³õòî íå â³äãóêíóâñÿ. Óâåñü äåíü â³í çâàâ ¿¿, ³ êîëè ñîíöå çàéøëî çà íåáîêðàé, çðîáèâ ñîá³ ë³æêî ç ëèñòÿ òà ë³ã ñïàòè. Ïðîòå ïòàõè é çâ³ð³ ò³êàëè â³ä íüîãî, áî ïàì’ÿòàëè éîãî æîðñòîê³ñòü. ³í çàëèøèâñÿ íà ñàìîò³ ç æàáîþ, ÿêà äèâèëàñÿ íà íüîãî, ³ ãàäþêîþ, ÿêà ïîâçàëà íåïîäàë³ê â³ä íüîãî. Óðàíö³ Õëîï÷èê-dzðêà ï³äíÿâñÿ, ïîñí³äàâ ã³ðêèìè ë³ñîâèìè ÿãîäàìè é ï³øîâ ë³ñîì, ñèëüíî ïëà÷ó÷è. ² â óñ³õ, êîãî çóñòð³÷àâ, â³í çàïèòóâàâ, ÷è íå áà÷èëè âîíè âèïàäêîâî éîãî ìàò³íêè. ³í ñïèòàâ Êðîòà: — Òè ìîæåø õîäèòè ï³ä çåìëåþ. Ñêàæè ìåí³, ÷è ìîÿ ìàìà òàì? ² Êð³ò â³äïîâ³â: — Òè îñë³ïèâ ìåíå. ßê ÿ ìîæó çíàòè? ³í ñïèòàâ Êîíîïëÿíêó: — Òè ìîæåø ë³òàòè íàä âèñîêèìè äåðåâàìè é áà÷èòè âåñü ñâ³ò. Ñêàæè ìåí³, ÷è ìîæåø òè ïîáà÷èòè ìîþ ìàò³ð? ² Êîíîïëÿíêà â³äïîâ³ëà: — Òè ï³äð³çàâ ìî¿ êðèëà çàðàäè âëàñíî¿ âò³õè. ßê ÿ ìîæó ë³òàòè? ÎÑÊÀÐ ÓÀÉËÜÄ

111

Òîä³ â³í ñêàçàâ ìàëåíüê³é Á³ëî÷ö³, ÿêà ñàìîòíüî æèëà â ÿëèí³: — Äå ìîÿ ìàòè? ² Á³ëêà â³äïîâ³ëà: — Òè âáèâ ìîþ ìàìó. Òè øóêàºø ñâîþ, ùîá ¿¿ òåæ óáèòè? ² Õëîï÷èê-dzðêà çàïëàêàâ, ³ ñõèëèâ ãîëîâó, ³ ïðîñèâ ïðîáà÷åííÿ â Áîæèõ ñòâîð³íü, ³ ïðîäîâæóâàâ äîëàòè ñâ³é øëÿõ ÷åðåç ë³ñ, øóêàþ÷è æåáðà÷êó. Íà òðåò³é äåíü â³í âèéøîâ íà ³íøèé á³ê ë³ñó é ï³øîâ ð³âíèíîþ. Êîëè õëîï÷èê ïðîõîäèâ ñåëàìè, ä³òè çíóùàëèñÿ ç íüîãî òà æáóðëÿëè â íüîãî êàì³ííÿ, éîìó íå äîçâîëÿëè íàâ³òü ñïàòè â êîð³âíèêàõ, ïîáîþþ÷èñü, ùî â³í ïðèíåñå öâ³ëü íà çåðíî — òàêèì â³í áóâ îãèäíèì, ³ òîä³ íàéìèòè ãíàëè éîãî çâ³äòè ãåòü, ³ í³êîìó íå áóëî éîãî øêîäà. ͳäå Õëîï÷èê-dzðêà í³÷îãî íå ÷óâ ïðî æåáðà÷êó, ÿêà áóëà éîãî ìàò³ð’þ, õî÷à òðè ðîêè ìàíäðóâàâ ñâ³òîì. Éîìó ÷àñòî çäàâàëîñÿ, ùî áà÷èòü ¿¿ íà äîðîç³ ïåðåä ñîáîþ. Òîä³ â³í êëèêàâ ¿¿, ³ á³ã çà íåþ, äîêè ãîñòðèì êàì³ííÿì íà äîðîãàõ íå ïîðàíèâ íîãè, ³ ç ðàíè ïî÷àëà ñî÷èòèñÿ êðîâ. ³í íå ì³ã íàçäîãíàòè ¿¿, àëå ò³, õòî æèâ íåïîäàë³ê â³ä òîãî ì³ñöÿ, äå õëîï÷èê ¿¿ áà÷èâ, çàïåðå÷óâàëè, ùî êîëè-íåáóäü áà÷èëè êîãîñü ñõîæîãî íà íå¿, ³ ñì³ÿëèñÿ ç éîãî ãîðÿ. Òðè ðîêè â³í õîäèâ ñâ³òîì, ³ í³õòî íå ïîñòàâèâñÿ äî íüîãî äîáðå ÷è ïîæàë³â éîãî. Öå áóâ òàêèé ñâ³ò, ÿêèé â³í ñòâîðèâ ó äí³ ñâ âåëèêî¿ ãîðäîñò³. Îäíîãî âå÷îðà Õëîï÷èê-dzðêà ï³ä³éøîâ äî áðàìè ì³ñòà, ÿêå áóëî îòî÷åíå âåëèêèìè ìóðàìè é ñòîÿëî íà áåðåç³ ð³÷êè. Ïðîòå, íåçâàæàþ÷è íà âòîìó òà á³ëü ó íîãàõ, â³í ïðàãíóâ óâ³éòè òóäè. Àëå âàðòîâ³ ñõðåñòèëè ñâî¿ àëåáàðäè ïåðåä âõîäîì ³ ãðóáî ñïèòàëè éîãî: — Ùî òè ðîáèø ó ì³ñò³?

— ß øóêàþ ñâîþ ìàò³ð, — â³äïîâ³â â³í, — ³ ìîëþ âàñ äîçâîëèòè ìåí³ ïðîéòè, áî, ìîæëèâî, âîíà â öüîìó ì³ñò³. Àëå âàðòîâ³ ãëóçóâàëè ç íüîãî, à îäèí ³ç íèõ, ïîòðóñèâøè ÷îðíîþ áîðîäîþ, ïîñòàâèâ ñâ³é ùèò ³ âèãóêíóâ: — Ïðàâäó êàæó÷è, òâîÿ ìàòè íå çðà䳺, êîëè ïîáà÷èòü òåáå, áî òè îãèäí³øèé çà áîëîòíó æàáó àáî ãàäþêó, ùî ïîâçຠâ äðàãîâèí³1. ²äè ñîá³. ²äè. Òâîÿ ìàòè æèâå íå â öüîìó ì³ñò³. ²íøèé âàðòîâèé, êîòðèé òðèìàâ ó ðóö³ æîâòèé ïðàïîð, ñêàçàâ éîìó: — Õòî òâîÿ ìàò³ð, ÷îìó òè ¿¿ øóêàºø?

1

112

Äðàãîâèíà — ãðóçüêå, áàãíèñòå, áîëîòèñòå ì³ñöå.

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

³í â³äïîâ³â: — Ìîÿ ìàòè — æåáðà÷êà, ÿê ³ ÿ, à ÿ æîðñòîêî ç íåþ ïîâ³âñÿ. ß ïðîøó âàñ äîçâîëèòè ìåí³ ïðîéòè, ùîá âîíà ìåíå ïðîáà÷èëà. Àëå âàðòîâ³ íå äîçâîëèëè éîìó ïðîéòè. ² êîëè õëîï÷èê â³äâåðíóâñÿ, ïëà÷ó÷è, òîä³ äî íèõ ï³ä³éøîâ ÷îëîâ³ê, ÷èé îáëàäóíîê áóâ ïðèêðàøåíèé çîëîòèìè êâ³òàìè é íà øîëîì³ êîòðîãî áóâ êðèëàòèé ëåâ, ³ ñòàâ ðîçïèòóâàòè ïðî õëîïöÿ. Âîíè ñêàçàëè: — Öå æåáðàê, ñèí æåáðà÷êè, ³ ìè éîãî ïðîãíàëè.

— Íå òðåáà, — âèãóêíóâ â³í, ñì³þ÷èñü, — ìè ïðîäàìî öþ ïîòâîðó ÿê ðàáà, éîãî ö³íîþ áóäå ö³íà ÷àø³ ñîëîäêîãî âèíà. ² ñòàðèé ÷îëîâ³ê ç³ çëèì îáëè÷÷ÿì, ÿêèé ïðîõîäèâ íåïîäàë³ê ³ ÷óâ ðîçìîâó, ãóêíóâ äî íèõ: — ß êóïëþ éîãî çà òàêó ö³íó. ³í çàïëàòèâ çà Õëîï÷èêà-dzðêó é ïîâ³â éîãî â ì³ñòî. Âîíè ìèíóëè áàãàòî âóëèöü ³ ä³ñòàëèñÿ äî ìàëåíüêèõ äâåðåé ó ñò³í³ çà ãðàíàòîâèì äåðåâîì. Ñòàðèé äîòîðêíóâñÿ äî äâåðåé ïåðñíåì ç ÿøìîþ, ³ ò³ â³ä÷èíèëèñÿ. Âîíè ïðîéøëè ï’ÿòüìà áðîíçîâèìè ñõ³äöÿìè äî ñàäó, äå áóëî áàãàòî ÷îðíîãî ìàêó é çåëåíèõ ãëèíÿíèõ ãîðùèê³â. Òîä³ ñòàðèé âèéíÿâ ç³ ñâîãî òþðáàíà øîâêîâèé øàðô, çàâ’ÿçàâ íèì î÷³ Õëîï÷èêó-dzðö³ é ïîâ³â ïåðåä ñîáîþ. À êîëè çíÿâ ç íüîãî øàðô, òî õëîï÷èê ïîáà÷èâ, ùî îïèíèâñÿ â òåìíèö³, äå ñâ³òèòü ëèøå îäèí ë³õòàð. Ñòàðèé ïîñòàâèâ ïåðåä íèì òàð³ëêó ³ç çàïë³ñíÿâ³ëèì õë³áîì: — ¯æ! Ïîñòàâèâ ñîëîíóâàòó âîäó â ÷àøö³ é íàêàçàâ: — Ïèé. À êîëè òîé ïî¿â ³ ïîïèâ, ñòàðèé âèéøîâ, çà÷èíèâøè çà ñîáîþ äâåð³, ³ çàêðóòèâ ¿õ çàë³çíèì ëàíöþãîì. Íàñòóïíîãî äíÿ ñòàðèé, ÿêèé íàñïðàâä³ áóâ íàéìàéñòåðí³øèì ³ç ÷àêëóí³â ˳⳿ ³ íàâ÷èâñÿ öüîãî ìèñòåöòâà â òîãî, õòî æèâ á³ëÿ ͳëó, ïðèéøîâ äî Õëîï÷èêà-dzðêè é ñêàçàâ, íàñóïèâøè áðîâè: — Ó ë³ñ³, ÿêèé íåäàëåêî á³ëÿ âîð³ò öüîãî ì³ñòà ãÿóð³â1, º òðè çîëîòèõ ìîíåòè. Îäíà ç á³ëîãî, äðóãà ç æîâòîãî, à òðåòÿ ç ÷åðâîíîãî çîëîòà. Ñüîãîäí³ òè ïðèíåñåø ìåí³ ìîíåòó ç á³ëîãî çîëîòà, à ÿêùî íå ïðèíåñåø, òî ÿ â³äøìàãàþ òåáå áàòîãàìè ñòî ðàç³â. Øâèäêî éäè, à íà çàõîä³ ñîíöÿ ÿ ÷åêàòèìó òåáå á³ëÿ äâåðåé ñàäó. Ïðèíåñè ìåí³ ìîíåòó ç á³ëîãî çîëîòà, à ÿêùî íå âèêîíàºø, òî òîá³ öå òàê íå ìèíåòüñÿ, òè æ ì³é ðàá, ³ ÿ êóïèâ òåáå çà ö³íîþ ÷àø³ ñîëîäêîãî âèíà.

1 Ãÿóðè

— ó ñåðåäí³ â³êè çíåâàæëèâà íàçâà ëþäåé ³íøî¿ â³ðè. ÎÑÊÀÐ ÓÀÉËÜÄ

113

³í çàâ’ÿçàâ î÷³ Õëîï÷èêà-dzðêè øîâêîâèì øàðôîì ³ ïðîâ³â éîãî ÷åðåç áóäèíîê ³ ñàä ³ç ìàêàìè, à ïîò³ì óãîðó ï’ÿòüìà áðîíçîâèìè ñõ³äöÿìè. ³ä÷èíèâøè ìàëåíüê³ äâåð³ ñâî¿ì ïåðñíåì, ñòàðèé âèïóñòèâ éîãî íà âóëèöþ. Õëîï÷èê-dzðêà âèéøîâ çà ì³ñüêó áðàìó é ä³éøîâ äî ë³ñó, ïðî ÿêèé ãîâîðèâ éîìó ×àêëóí. Ñïî÷àòêó ë³ñ âèäàâñÿ éîìó äóæå êðàñèâèì, çäàâàëîñÿ, ùî òàì áàãàòî ñï³âàþ÷èõ ïòàøîê ³ êâ³ò³â ³ç ñîëîäêèì çàïàõîì, ³ â³í ðàä³ñíî ï³øîâ òóäè. Àëå öÿ êðàñà íå ïðèíåñëà éîìó ðàäîñò³, áî äå á õëîï÷èê íå ñòóïàâ, ãîñòð³ êîëþ÷êè òà øèïè ç’ÿâëÿëèñÿ ç-ï³ä çåìë³ é îòî÷óâàëè éîãî, çëà êðîïèâà æàëèëà éîãî, ÷îðòîïîëîõ ïðîíèçóâàâ éîãî ñâî¿ìè ãîñòðèìè øèïàìè, ìîâ êèíäæàëàìè, — éîìó áóëî äóæå áîëÿ÷å. Ïðîòå í³äå â³í íå ì³ã çíàéòè ìîíåòó ç á³ëîãî çîëîòà, ïðî ÿêó ãîâîðèâ ×àêëóí, õî÷à øóêàâ ¿¿ ç ðàíêó äî ïîëóäíÿ, ³ ç ïîëóäíÿ äî çàõîäó ñîíöÿ. Êîëè ñîíöå ïî÷àëî çàõîäèòè, Õëîï÷èê-dzðêà ç³áðàâñÿ éòè äîäîìó, ã³ðêî ðèäàþ÷è, áî çíàâ, ùî íà íüîãî ÷åêàº. Àëå êîëè ä³éøîâ óæå äî îêîëèö³ ë³ñó, òî ïî÷óâ ³ç ãóùàâèíè êðèê, íà÷åáòî êîìóñü áóëî áîëÿ÷å. Çàáóâøè ïðî âëàñíå ãîðå, â³í ïîá³ã íàçàä ³ ïîáà÷èâ ìàëåíüêîãî Çàéöÿ, ùî ïîòðàïèâ äî ìèñëèâñüêî¿ ïàñòêè. Õëîï÷èêîâ³-dzðö³ ñòàëî øêîäà Çàéöÿ, ³ â³í çâ³ëüíèâ éîãî, ñêàçàâøè: — ß ñàì ðàá, àëå òåáå ÿ ìîæó âèïóñòèòè íà âîëþ. Çàºöü â³äïîâ³â éîìó: — Òè ìåíå çâ³ëüíèâ. À ùî ÿ äàì òîá³ íàâçàºì? Õëîï÷èê-dzðêà ñêàçàâ: — ß øóêàþ ìîíåòó ç á³ëîãî çîëîòà, àëå í³äå íå ìîæó ¿¿ çíàéòè, ÿêùî ÿ íå ïðèíåñó ¿¿ ìîºìó õàçÿ¿íîâ³, â³í ïîá’º ìåíå.

— Õîä³ìî ç³ ìíîþ, — ñêàçàâ Çàºöü, — ÿ ïðèâåäó òåáå äî íå¿, áî çíàþ, äå ¿¿ çàõîâàëè é äëÿ ÷îãî. Îòîæ Õëîï÷èê-dzðêà ï³øîâ çà Çàéöåì. ² — ÿêà ðàä³ñòü! Ó äóïë³ âåëèêîãî äóáà ëåæàëà ìîíåòà ç á³ëîãî çîëîòà, ÿêó â³í øóêàâ. Õëîï÷èê çðàä³â, ïîêëàâ ìîíåòó ó ñâ³é ãàìàíåöü ³ ñêàçàâ Çàéöåâ³: — Çà ïîñëóãó, ÿêó ÿ òîá³ çðîáèâ, òè â³äïëàòèâ ìåí³ ñòîðèöåþ, à çà äîáðî çàïëàòèâ äîáðîì.

— Çîâñ³ì í³, — â³äïîâ³â Çàºöü, — ÿ ïîñòàâèâñÿ äî òåáå òàê, ÿê òè ïîñòàâèâñÿ äî ìåíå. ² â³í øâèäêî âò³ê, à Õëîï÷èê-dzðêà ï³øîâ äî ì³ñòà. Á³ëÿ ì³ñüêî¿ áðàìè ñèä³â ïðîêàæåíèé. Éîãî îáëè÷÷ÿ ïîêðèâàâ êàïòóð ³ç ñ³ðîãî ïîëîòíà, ³ ëèøå ÷åðåç ïðîð³çè ñâ³òèëèñÿ î÷³, ÿê ÷åðâîí³ âóãëèíêè. Êîëè â³í ïîáà÷èâ, ùî éäå Õëîï÷èê-dzðêà, 114

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

óäàðèâ ïî äåðåâ’ÿí³é ìèñö³ é çàêàëàòàâ ó äçâîíèê, ãóêàþ÷è éîãî: — Äàé ìåí³ ìîíåòó, áî ÿ ïîìðó ç ãîëîäó.

— Íà æàëü, — âèãóêíóâ Õëîï÷èê-dzðêà, — ó ìåíå º ò³ëüêè îäíà ìîíåòà â ãàìàíö³, ³ ÿêùî ÿ íå ïðèíåñó ¿¿ ìîºìó õàçÿ¿íîâ³, â³í ïîá’º ìåíå, áî ÿ éîãî ðàá. Àëå ïðîêàæåíèé áëàãàâ ³ âìîâëÿâ éîãî, äîêè Õëîï÷èê-dzðêà íå çãëÿíóâñÿ íàä íèì ³ íå äàâ éîìó ìîíåòó ç á³ëîãî çîëîòà. Ä. Ãîð人â. ²ëþñòðàö³ÿ Êîëè â³í ïðèéøîâ äî áóäèíêó ×àêëóíà, äî êàçêè Î. Óàéëüäà òîé â³ä÷èíèâ éîìó, çàïðîñèâ çàéòè é ñêà«Õëîï÷èê-dzðêà». 2007 ð. çàâ: — Ó òåáå º ìîíåòà ç á³ëîãî çîëîòà? ² Õëîï÷èê-dzðêà â³äïîâ³â: — Ó ìåíå ¿¿ íåìàº. Òîä³ ×àêëóí ïîáèâ éîãî é ïîñòàâèâ ïåðåä íèì ïîðîæíþ òàð³ëêó é íàêàçàâ: — ¯æ! Ïîñòàâèâ ïîðîæíþ ÷àøêó: — Ïèé. ² çíîâó êèíóâ éîãî äî òåìíèö³. Íàñòóïíîãî äíÿ ×àêëóí ïðèéøîâ äî íüîãî é ñêàçàâ: — ßêùî òè ñüîãîäí³ íå ïðèíåñåø ìåí³ ìîíåòó ç æîâòîãî çîëîòà, ÿ çàëèøó òåáå ñâî¿ì ðàáîì ³ â³äøìàãàþ òðèñòà ðàç³â. Õëîï÷èê-dzðêà çíîâó ï³øîâ äî ë³ñó é ö³ëèé äåíü øóêàâ ìîíåòó ç æîâòîãî çîëîòà, àëå í³äå íå ì³ã ¿¿ çíàéòè. Íà çàõîä³ ñîíöÿ ñ³â ³ ïî÷àâ ïëàêàòè. Ó òîé ÷àñ, ÿê â³í ïëàêàâ, äî íüîãî ïðèéøîâ ìàëåíüêèé Çàºöü, ÿêîãî õëîï÷èê óðÿòóâàâ ³ç ïàñòêè. Çàºöü ñêàçàâ éîìó: — ×îãî òè ïëà÷åø? Ùî øóêàºø ó ë³ñ³? Õëîï÷èê-dzðêà â³äïîâ³â: — ß øóêàþ ñõîâàíó òóò ìîíåòó ç æîâòîãî çîëîòà, ÿêùî ÿ ¿¿ íå çíàéäó, ì³é õàçÿ¿í ïîá’º ìåíå é çàëèøèòü ñâî¿ì ðàáîì.

— ²äè çà ìíîþ, — ãóêíóâ Çàºöü ³ ïîá³ã ÷åðåç ë³ñ, àæ äîêè âîíè íå ä³ñòàëèñü îçåðà. Íà äí³ òîãî îçåðà ëåæàëà ìîíåòà ç æîâòîãî çîëîòà.

— ßê ìåí³ òîá³ â³ääÿ÷èòè? — ñêàçàâ Õëîï÷èê-dzðêà. — Öå âæå âäðóãå òè äîïîì³ã ìåí³.

— Íå ïîòð³áíî, àäæå öå òè ïåðøèé ìåíå ïîæàë³â, — ñêàçàâ Çàºöü ³ øâèäêî âò³ê. ÎÑÊÀÐ ÓÀÉËÜÄ

115

À Õëîï÷èê-dzðêà âçÿâ ìîíåòó ç æîâòîãî çîëîòà, ïîêëàâ ó ñâ³é ãàìàíåöü ³ ïîñï³øèâ äî ì³ñòà. Àëå ïðîêàæåíèé ïîáà÷èâ, ùî â³í ³äå é âèá³ã éîìó íàçóñòð³÷, ñòàâ íà êîë³íà é âèãóêíóâ: — Äàé ìåí³ ìîíåòó, áî ÿ ïîìðó ç ãîëîäó. Õëîï÷èê-dzðêà ñêàçàâ éîìó: — Ó ìåíå â ãàìàíö³ ëèøå îäíà ìîíåòà ç æîâòîãî çîëîòà, ÿêùî ÿ íå ïðèíåñó ¿¿ ñâîºìó õàçÿ¿íîâ³, â³í ïîá’º ìåíå é çàëèøèòü ñâî¿ì ðàáîì. Àëå ïðîêàæåíèé ïðîäîâæóâàâ áëàãàòè éîãî, òîìó Õëîï÷èê-dzðêà çãëÿíóâñÿ íàä íèì ³ â³ääàâ ìîíåòó ç æîâòîãî çîëîòà. Êîëè â³í ïðèéøîâ äî áóäèíêó ×àêëóíà, òîé çíîâó â³ä÷èíèâ éîìó é çàïèòàâ: — ×è º â òåáå ìîíåòà ç æîâòîãî çîëîòà? Õëîï÷èê-dzðêà â³äïîâ³â éîìó: Ä. Ãîð人â. ²ëþñòðàö³ÿ äî êàçêè Î. Óàéëüäà — Ó ìåíå ¿¿ íåìàº. «Õëîï÷èê-dzðêà». Òîä³ ×àêëóí çíîâó ïîáèâ éîãî, êèíóâ äî 2007 ð. òåìíèö³ é ñêàçàâ: — ßêùî çàâòðà òè ïðèíåñåø ìåí³ ìîíåòó ç ÷åðâîíîãî çîëîòà, ÿ â³äïóùó òåáå, à ÿêùî í³ — òî âá’þ. Óðàíö³ Õëîï÷èê-dzðêà ï³øîâ äî ë³ñó é óâåñü äåíü øóêàâ ìîíåòó ç ÷åðâîíîãî çîëîòà, àëå í³äå íå ì³ã ¿¿ çíàéòè. Óâå÷åð³ â³í ñ³â ³ çàïëàêàâ, ³ â òîé ÷àñ äî íüîãî ïðèéøîâ ìàëåíüêèé Çàºöü. Çàºöü ñêàçàâ éîìó: — Ìîíåòà ç ÷åðâîíîãî çîëîòà, ÿêó òè øóêàºø, çíàõîäèòüñÿ â ïå÷åð³ çà äåðåâîì. Òîìó íå ïëà÷ á³ëüøå, à ðàä³é.

— ßê ìåí³ òîá³ â³ääÿ÷èòè? — âèãóêíóâ Õëîï÷èê-dzðêà. — Óæå âòðåòº òè ìåí³ äîïîìàãàºø.

— ͳ, öå òè ïåðøèé ìåíå ïîæàë³â, — ñêàçàâ Çàºöü ³ øâèäêî âò³ê. Õëîï÷èê-dzðêà çàéøîâ äî ïå÷åðè ³ â ¿¿ íàéäàëüøîìó êóòêó çíàéøîâ ìîíåòó ç ÷åðâîíîãî çîëîòà. ³í ïîêëàâ ¿¿ â ãàìàíåöü ³ ïîñï³øèâ äî ì³ñòà. Ïðîêàæåíèé, ïîáà÷èâøè éîãî, ñòàâ ïîñåðåä äîðîãè ³ ãóêíóâ äî íüîãî: — Äàé ìåí³ ÷åðâîíó ìîíåòó, áî ÿ ïîìðó! Õëîï÷èê-dzðêà çãëÿíóâñÿ íàä íèì çíîâó é äàâ éîìó ìîíåòó ç ÷åðâîíîãî çîëîòà, ñêàçàâøè: — Òîá³ âîíà ïîòð³áíà á³ëüøå, àí³æ ìåí³.

116

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

Àëå íà ñåðö³ â íüîãî áóëî òÿæêî, áî â³í çíàâ, ÿêà ëèõà äîëÿ ÷åêàëà íà íüîãî. Îäíàê êîëè â³í ïðîõîäèâ ÷åðåç ì³ñüêó áðàìó, âàðòà øàíîáëèâî âêëîíèëàñÿ éîìó, êàæó÷è: — ßêèé êðàñèâèé íàø âîëîäàð! Íàòîâï ìåøêàíö³â ³øîâ çà íèì ³ ãóêàâ: — Áåç ñóìí³âó, ó ñâ³ò³ íåìຠâðîäëèâ³øîãî çà íüîãî! Õëîï÷èê-dzðêà ïîäóìàâ: «Âîíè ãëóçóþòü ç ìåíå òà ç ìîãî ãîðÿ». dzáðàëîñÿ áàãàòî ëþäåé. Íàðåøò³ â³í îïèíèâñÿ íà âåëè÷åçí³é ïëîù³, äå áóâ ïàëàö Êîðîëÿ. Âîðîòà ïàëàöó â³äêðèëèñÿ, ³ ñâÿùåííîñëóæèòåë³, ³ âèñîêîïîñàäîâö³ ì³ñòà ïîá³ãëè éîìó íàçóñòð³÷. Âîíè ñõèëÿëè ïåðåä íèì ãîëîâè é êàçàëè: — Òè íàø ïîâåëèòåëü, ÿêîãî ìè ÷åêàëè, ³ ñèí íàøîãî Êîðîëÿ. Õëîï÷èê-dzðêà â³äïîâ³â ¿ì: — ß — íå ñèí Êîðîëÿ, à äèòèíà á³äíî¿ æåáðà÷êè. ² ÿê âè ìîæåòå êàçàòè, ùî ÿ êðàñèâèé, àäæå ÿ çíàþ, ùî íà ìåíå ñòðàøíî ãëÿíóòè? Òîä³ òîé, ÷èé îáëàäóíîê áóâ ïðèêðàøåíèé çîëîòèìè êâ³òàìè é íà ÷èéîìó øîëîì³ áóâ êðèëàòèé ëåâ, âèñòàâèâ óïåðåä ùèò ³ ãóêíóâ: — ßê ìîæå ì³é âîëîäàð êàçàòè, ùî â³í íåêðàñèâèé? Õëîï÷èê-dzðêà ïîäèâèâñÿ òóäè. Éîãî îáëè÷÷ÿ áóëî òàêèì, ÿê ³ ðàí³øå. Éîãî êðàñà ïîâåðíóëàñÿ äî íüîãî, â³í ïîáà÷èâ ó ñâî¿õ î÷àõ ùîñü, ÷îãî òàì ðàí³øå íå áóëî. Ñâÿùåííîñëóæèòåë³ é âèñîêîïîñàäîâö³ ñòàëè íà êîë³íà é ñêàçàëè éîìó: — Äóæå äàâíî áóëî òàêå ïðîðîöòâî, ùî â öåé äåíü ïðèéäå òîé, õòî áóäå êåðóâàòè íàìè. Òîìó õàé íàø âîëîäàð â³çüìå öþ êîðîíó òà ñê³ïåòð1 ³ áóäå íàä íàìè ñïðàâåäëèâèì ³ ìèëîñåðäíèì Êîðîëåì. Àëå â³í ñêàçàâ ¿ì: — ß íå ã³äíèé öüîãî, áî ÿ çð³êñÿ ìàòåð³, ÿêà íàðîäèëà ìåíå, ³ íå çóïèíþñÿ, äîïîêè íå çíàéäó ¿¿ ³ íå ïîïðîøó â íå¿ ïðîáà÷åííÿ. Òîìó äàéòå ìåí³ äîðîãó, áî ÿ çíîâó ìàíäðóâàòèìó ñâ³òîì ³ íå çìîæó çàòðèìàòèñÿ òóò, õî÷ âè é ïðèíåñëè ìåí³ êîðîíó é ñê³ïåòð. ² êîëè â³í ãîâîðèâ, òî â³äâåðíóâñÿ â³ä íèõ äî âóëèö³, ùî âåëà äî ì³ñüêî¿ áðàìè. Ñåðåä íàòîâïó, ÿêèé îáñòóïèëè ñîëäàòè, õëîï÷èê Ñê³ïåòð — ïàëèöÿ, îçäîáëåíà äîðîãîö³ííèì êàì³ííÿì ³ ð³çüáëåííÿì, ùî º ñèìâîëîì, çíàêîì ìîíàðøî¿ (êîðîë³âñüêî¿, öàðñüêî¿) âëàäè.

1

ÎÑÊÀÐ ÓÀÉËÜÄ

117

ïîáà÷èâ æåáðà÷êó, êîòðà é áóëà éîãî ìàò³ð’þ, à á³ëÿ íå¿ ñòîÿâ ïðîêàæåíèé, ÿêèé ñèä³â íà äîðîç³. Âèãóê ðàäîñò³ ç³ðâàâñÿ ç éîãî ãóá. ³í ïîá³ã ³, ñòàâøè íà êîë³íà, ïîö³ëóâàâ ðàíè íà íîãàõ ñâ ìàòåð³ é îêðîïèâ ¿õ ñëüîçàìè. Õëîï÷èê ñõèëèâ ãîëîâó ³, ðèäàþ÷è òàê, ùî ìîãëî ðîç³ðâàòèñÿ ñåðöå, ñêàçàâ ¿é: — Ìàìî, ÿ â³äð³êñÿ â³ä òåáå â ãîäèíó ì ãîðäîñò³. Ïðèéìè ìåíå â ãîäèíó ì ñìèðåííîñò³. Ìàìî, ÿ äàâ òîá³ íåíàâèñòü. Äàé æå ìåí³ ëþáîâ. Ìàìî, ÿ â³äøòîâõíóâ òåáå. Ïðèéìè ñâîº äèòÿ çàðàç. ² â³í ïðîñòÿãíóâ ðóêè, ñõèëèâñÿ é îá³éíÿâ áîñ³ íîãè ïðîêàæåíîãî, ñêàçàâøè éîìó: — ß òðè÷³ ïîæàë³â òåáå, ïîïðîñè ìîþ ìàò³ð çàãîâîðèòè äî ìåíå îäèí ðàç. Àëå ïðîêàæåíèé íå â³äïîâ³â éîìó àí³ ñëîâà. ² õëîï÷èê çíîâó çàðèäàâ ³ ñêàçàâ: — Ìàìî, ìî¿ ñòðàæäàííÿ á³ëüø³, í³æ ÿ ìîæó âèòðèìàòè. Ïðîñòè ìåíå, ³ ÿ ïîâåðíóñÿ íàçàä äî ë³ñó. Æåáðà÷êà ïîêëàëà ðóêó íà éîãî ãîëîâó é ñêàçàëà: — Óñòàíü. ² ïðîêàæåíèé ïîêëàâ ðóêó íà éîãî ãîëîâó ³ ñêàçàâ: — Óñòàíü. Õëîï÷èê ï³äíÿâñÿ é ïîäèâèâñÿ íà íèõ — âîíè áóëè Êîðîëåì ³ Êîðîëåâîþ. Êîðîëåâà ñêàçàëà éîìó: — Öå òâ³é áàòüêî, ÿêîìó òè äîïîìàãàâ. Êîðîëü ñêàçàâ éîìó: — Öå òâîÿ ìàòè, ÷è¿ íîãè òè îáìèâ ñâî¿ìè ñë³çüìè. Âîíè îáíÿëè é ïîö³ëóâàëè éîãî, ïðèâåëè â ïàëàö, ïðèáðàëè â ÷èñòèé îäÿã, îäÿãëè êîðîíó íà ãîëîâó, à â ðóêó äàëè ñê³ïåòð, ³ â³í ñòàâ âîëîäàðåì óñüîãî ì³ñòà íàä ð³÷êîþ. ³í êåðóâàâ ñïðàâåäëèâî é ìèëîñåðäíî, çëîãî ×àêëóíà âèãíàâ, Äðîâîðóáîâ³ òà éîãî äðóæèí³ ïîñëàâ áàãàòî ïîäàðóíê³â, à ¿õí³õ ä³òåé óñ³ëÿêî âøàíîâóâàâ. ³í Ä. Ãîð人â. ²ëþñòðàö³ÿ äî êàçêè íå òåðï³â, êîëè õòîñü ãðóáî ñòàâèâñÿ Î. Óàéëüäà «Õëîï÷èê-dzðêà». äî çâ³ð³â ÷è ïòàõ³â, íàâ÷àâ ëþáîâ³, 2007 ð.

118

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

äîáðîò³ é ìèëîñåðäþ, á³äíèì äàâàâ õë³á òà îäÿã, ³ âñþäè òîä³ ïàíóâàëè ìèð ³ äîñòàòîê. Àëå ïðàâèâ â³í íåäîâãî, áî íàäòî âåëèêèìè áóëè éîãî ñòðàæäàííÿ, ³ ÷åðåç òðè ðîêè â³í ïîìåð. À òîé, õòî ïðèéøîâ ï³ñëÿ íüîãî, ïðàâèâ æîðñòîêî. (Ïåðåêëàä Ìàðèíè Çóºíêî)

Êîìåíòàð³ Ó êàçö³ íåîäíîðàçîâî çãàäóºòüñÿ êâ³òêà, ç ÿêîþ ïîð³âíþºòüñÿ ãîëîâíèé ãåðîé òâîðó, — íàðöèñ (çîëîòèé ³ á³ëèé). Õëîï÷èêdzðêà ëþáèâ äèâèòèñÿ ó ñâîº â³äîáðàæåííÿ ó âîä³ é äîâãî ìèëóâàâñÿ íèì. Âèÿâëÿºòüñÿ, ùî öå ïîð³âíÿííÿ õëîï÷èêà ç íàðöèñîì ç’ÿâèëîñÿ íå ò³ëüêè ÷åðåç ïðèðîäíó êðàñó ö³º¿ êâ³òêè. Âîíî ïîâ’ÿçàíî ç äàâí³ìè ïåðåêàçàìè, çã³äíî ç ÿêèìè êîëèñü îäèí þíàê íà ³ì’ÿ Íàðöèñ áóâ òàê çàêîõàíèé ó ñâîþ âðîäó, ùî ëþáèâ ò³ëüêè ñåáå. Çà öå áîãè ïîêàðàëè éîãî é ïåðåòâîðèëè íà êâ³òêó íàðöèñ, ùî ñòàëà ñèìâîëîì õîëîäíî¿ òà áåçäóøíî¿ êðàñè. Ó ïåðåíîñíîìó çíà÷åíí³ íàðöèñ — ñàìîçàêîõàíà, åãî¿ñòè÷íà, áàéäó- Êàðàâàäæî. Íàðöèñ. 1596 ð. æà äî ³íøèõ ëþäèíà (çâ³äñè íàðöèñèçì — ñàìîçàêîõàí³ñòü, åãî¿çì). ²ñòîð³ÿ ïðî íàðöèñà º äîñèòü ïîøèðåíîþ â ºâðîïåéñüêîìó ìèñòåöòâ³ òà ë³òåðàòóð³. Îñêàð Óàéëüä âèêîðèñòàâ ¿¿, ùîá óâèðàçíèòè õàðàêòåð ñâîãî ãåðîÿ.

Ðîáîòà ç òåêñòîì 1. Çíàéä³òü ó òåêñò³ åï³çîäè, äå ç’ÿâëÿºòüñÿ ñëîâîñïîëó÷åííÿ ÷åðñòâå (òâåðäå) ñåðöå (àíãë. hard heart). ßêèõ ïåðñîíàæ³â âîíî ñòîñóºòüñÿ?

2. Õòî ç ïåðñîíàæ³â â³äçíà÷àºòüñÿ «ì’ÿê³ñòþ» ñåðöÿ? ßê³ â÷èíêè ñâ³ä÷àòü ïðî öå?

3. Ðîçêàæ³òü ïðî â÷èíêè ãåðîÿ (äî çóñòð³÷³ ç ìàò³ð’þ) ³ âèñëîâ³òü ñâîº ñòàâëåííÿ äî íèõ.

4. ßêèìè ñëîâàìè çâåðòàëèñÿ íàçâàí³ áàòüêè é ñâÿùåíèê äî Õëîï÷èêà-dzðêè?

5. ×è ïîñëóõàâñÿ ãåðîé íàçâàíèõ áàòüê³â ³ ñâÿùåíèêà? ßê âè äóìàºòå, ïðî ÿêó ðèñó éîãî õàðàêòåðó öå ñâ³ä÷èòü?

6. ßê Õëîï÷èê-dzðêà âïëèâàâ íà ñâî¿õ òîâàðèø³â? ×è íå «çàòâåðä³ëè» ¿õí³ ñåðöÿ? Äîâåä³òü ñâîþ äóìêó öèòàòàìè ç òåêñòó. ÎÑÊÀÐ ÓÀÉËÜÄ

119

7. ×îìó çì³íèëàñÿ çîâí³øí³ñòü Õëîï÷èêà-dzðêè? Çíàéä³òü ó òåêñò³ åï³çîä, êîëè öå â³äáóâàºòüñÿ. Îïèø³òü íîâèé âèãëÿä ãåðîÿ.

8. Ðîçêàæ³òü ïðî òå, õòî òà ÿê ïîñòàâèâñÿ äî Õëîï÷èêà-dzðêè, ÿêèé ñèëüíî çì³íèâñÿ.

9. Çíàéä³òü ó òåêñò³ åï³çîä óñâ³äîìëåííÿ ãåðîºì ñâîãî ãð³õà. Âèðàçíî ïðî÷èòàéòå öåé óðèâîê. ßêå âàæëèâå ð³øåííÿ ïðèéíÿâ Õëîï÷èêdzðêà?

10. ×îìó Õëîï÷èê-dzðêà íå âèêîíàâ ïîâí³ñòþ çàâäàííÿ ×àêëóíà?

11. Ó ÿêèé ìîìåíò âðîäà çíîâó ïîâåðíóëàñÿ äî Õëîï÷èêà-dzðêè? Ðîçêàæ³òü ïðî öå ïåðåòâîðåííÿ.

12. Ó ÿêèé ìîìåíò êàçêè çãàäóºòüñÿ ãðàíàòîâå äåðåâî (àíãë. pomegranate tree)? ßê, íà âàøó äóìêó, öå ïîâ’ÿçàíî ³ç çàäóìîì âñ³º¿ çá³ðêè «Ãðàíàòîâèé áóäèíî÷îê»? Âèçíà÷òå òðàäèö³¿ íàðîäíî¿ êàçêè ó òâîð³ Î. Óàéëüäà. Çàïîâí³òü (óñíî àáî ïèñüìîâî) â³äïîâ³äíó òàáëèöþ.

Îçíàêè íàðîäíî¿ êàçêè

Ïðèêëàäè ç òåêñòó

×àð³âíå ïîõîäæåííÿ ãåðîÿ Ïðåäìåòè, ùî çàñâ³ä÷óþòü âèíÿòêîâ³ñòü ãåðîÿ êàçêè Òâàðèíè, ÿê³ âì³þòü ðîçìîâëÿòè Òâàðèíè, ÿê³ äîïîìàãàþòü ãåðîºâ³ Âèêîðèñòàííÿ ÷èñëà 3 ó âèêëàä³ ïîä³é (ó òîìó ÷èñë³ òðèêðàòí³ ïîâòîðè) ²ìåíà ïåðñîíàæ³â (÷è ìàþòü âîíè êîíêðåòí³ ³ìåíà?) Âèïðîáóâàííÿ ãåðîÿ (ÿê³?) Ùàñëèâà ê³íö³âêà

Çíàéä³òü îçíàêè, ÿê³ â³äð³çíÿþòü ë³òåðàòóðíó êàçêó Î. Óàéëüäà â³ä íàðîäíî¿. Çàïîâí³òü (óñíî àáî ïèñüìîâî) â³äïîâ³äíó òàáëèöþ.

120

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

Îçíàêè ë³òåðàòóðíî¿ êàçêè Î. Óàéëüäà

Ïðèêëàäè ç òåêñòó

Çâ’ÿçîê ³ç òîãî÷àñíîþ ä³éñí³ñòþ (çãàäêà ïðî óðÿä, ñóñï³ëüíó íåñïðàâåäëèâ³ñòü òîùî) Àâòîðñüê³ îö³íêè Ïåðñîíàæ³, ÿêèõ íå ìîãëî áóòè â íàðîäí³é êàçö³ Çàãëèáëåííÿ ó âíóòð³øí³é ñâ³ò ãåðîÿ (ïîêàç ÷îãî?) Àâòîðñüêå äîïîâíåííÿ ê³íö³âêè êàçêè (ï³ñëÿ ùàñëèâîãî çàâåðøåííÿ ³ñòî𳿠ïðî Õëîï÷èêà-dzðêó)

Äëÿ îáãîâîðåííÿ Ó ÿêèõ çíà÷åííÿõ âèêîðèñòîâóºòüñÿ ñëîâî ç³ðêà ó òâîð³? Ïîÿñí³òü éîãî íàçâó. Ïðî÷èòàéòå îïèñ çèìîâî¿ ïðèðîäè â îðèã³íàë³ (ÿêùî âè âîëî䳺òå àíãë³éñüêîþ) ³ â ð³çíèõ ïåðåêëàäàõ. Çíàéä³òü â³äì³ííîñò³ â ïåðåêëàäàõ. Ïîÿñí³òü ¿õ. Õòî ³ç ïåðåêëàäà÷³â, íà âàøó äóìêó, íàéá³ëüø òî÷íî â³äòâîðèâ òåêñò îðèã³íàëó?

Once upon a time two poor Woodcutters were making their way home through a great pine-forest. It was winter, and a night of bitter cold. The snow lay thick upon the ground, and upon the branches of the trees: the frost kept snapping the little twigs on either side of them, as they passed: and when they came to the Mountain-Torrent she was hanging motionless in air, for the Ice-King had kissed her. ßêîñü äâîº á³äíèõ ˳ñîðóá³â âåðòàëèñÿ äîäîìó, ïðîäèðàþ÷èñü ÷åðåç âåëèêèé ñîñíîâèé ë³ñ. Áóëà çèìîâà í³÷, ñòîÿâ ïåêó÷èé ìîðîç. Ñí³ã òîâñòîþ êîâäðîþ ïîêðèâàâ çåìëþ é ã³ëëÿ äåðåâ, ³ êîëè ˳ñîðóáè ïðîäèðàëèñÿ êð³çü õàù³, íàâêðóãè, ïîòð³ñêóþ÷è, ëàìàëèñÿ ïåðåìåðçë³ ãàëóçêè, à êîëè âîíè ï³ä³éøëè äî óðñüêîãî Âîäîñïàäó, òî ïîáà÷èëè, ùî â³í íåðóõîìî çàâèñ, áî éîãî ïîö³ëóâàëà Êðèæàíà Êîðîëåâà. (Ïåðåêëàä ²ëüêà Êîðóíöÿ) ÎÑÊÀÐ ÓÀÉËÜÄ

121

ßêîñü äâîº á³äíèõ ˳ñîðóá³â ïðîáèðàëèñÿ êð³çü âåëèêèé ñîñíîâèé ë³ñ. Ñòîÿëà çèìà, ³ í³÷ áóëà íàâäèâîâèæó õîëîäíîþ. Ñí³ã ãóñòî âêðèâàâ çåìëþ ³ ã³ëêè äåðåâ: òîíåíüêå ãàëóççÿ òð³ùàëî â³ä ìîðîçó îáàá³÷ äîðîãè, ÿêîþ éøëè ˳ñîðóáè. óðñüêèé Âîäîñïàä íåðóõîìî çàñòèã ó ïîâ³òð³, áî Öàðèöÿ-Êðèãà ïîö³ëóâàëà éîãî. (Ïåðåêëàä Òåòÿíè Íåêðÿ÷)

Äàâíèì-äàâíî äâà á³äí³ Äðîâîðóáè ïðîêëàäàëè ñîá³ øëÿõ äîäîìó ÷åðåç âåëèêèé ñîñíîâèé ë³ñ. Ñòîÿëà çèìîâà ìîðîçíà í³÷. Çåìëÿ òà äåðåâà áóëè çàìåòåí³ ñí³ãîì, ìàëåíüê³ ã³ëî÷êè ïîòð³ñêóâàëè â³ä ìîðîçó, êîëè Äðîâîðóáè ïðîõîäèëè ïîâç íèõ. ² îñü âîíè ä³éøëè äî ã³ðñüêî¿ ð³÷êè, ÿêà íåðóõîìî çàâèñëà â ïîâ³òð³ âîäîñïàäîì, áî ¿¿ ïîö³ëóâàâ Ëüîäÿíèé Êîðîëü. (Ïåðåêëàä Ìàðèíè Çóºíêî) Òâîð÷å çàâäàííÿ 1. Íàïèø³òü òâ³ð-ðîçäóì íà òåìó «Ùî òàêå ñïðàâæíÿ êðàñà (çà êàçêîþ Î. Óàéëüäà “Õëîï÷èê-dzðêà”)?» (7–9 ðå÷åíü).

2. Ðîçêðèéòå (óñíî) çíà÷åííÿ îäíîãî ç àâòîðñüêèõ âèñëîâëþâàíü.

Êðàñà îáåðíóëàñÿ çëîì äëÿ íüîãî. Õ³áà â áóäèíêó, äå º ÷åðñòâå ñåðöå, íåìຠõîëîäíîãî â³òðó? Öå áóâ òàêèé ñâ³ò, ÿêèé â³í ñàì ñîá³ ñòâîðèâ ó äí³ ñâ âåëèêî¿ ãîðäîñò³. Çà êàçêîþ Î. Óàéëüäà çíÿòî õóäîæí³ ô³ëüìè: «Çîðÿíèé õëîï÷èê» (ÑÐÑÐ, 1958, ðåæ. Î. Äóäîðîâ, Å. dzëüáåðøòåéí), «Êàçêà ïðî çîðÿíîãî õëîï÷èêà« (ÑÐÑÐ, 1983, ðåæ. Ë. Íå÷àºâ). Öåé òâ³ð ÷àñòî â³äòâîðþþòü ó ñó÷àñíîìó òåàòð³, ìóëüòèïë³êàö³¿. ßêùî âè çíàéîì³ ç âò³ëåííÿì öüîãî òâîðó â ìèñòåöòâ³, ðîçêàæ³òü ïðî åêðàí³çàö³þ ÷è òåàòðàëüíó âèñòàâó çà éîãî ìîòèâàìè. Ïðîïîíóºìî âàì òàêîæ ðîçäèâèòèñÿ ³ëþñòðàö³¿ Ä. Ãîð人âà äî êàçêè. ×è âäàëîñÿ õóäîæíèêîâ³ â³äòâîðèòè îñíîâíèé íàñòð³é åï³çîä³â òâîðó? Âèçíà÷òå, çà äîïîìîãîþ ÿêèõ çàñîá³â öüîãî äîñÿãຠìèòåöü. Ïåðåâ³ðòå ñåáå 1. Âèçíà÷òå îñíîâí³ ïðîáëåìè êàçêè Î. Óàéëüäà «Õëîï÷èê-dzðêà».

2. Äîâåä³òü ïðèêëàäàìè íàÿâí³ñòü ó òâîð³ òðàäèö³é íàðîäíî¿ êàçêè.

3. Ùî íîâîãî ç’ÿâèëîñÿ ó òâîð³ «Õëîï÷èê-dzðêà» ïîð³âíÿíî ç íàðîäíîþ êàçêîþ?

4. Ðîçêàæ³òü ïðî äóõîâí³ ïåðåòâîðåííÿ ãîëîâíîãî ãåðîÿ êàçêè Î. Óàéëüäà.

5. ßê³ ö³ííîñò³ (ìîðàëüí³, ñ³ìåéí³, õðèñòèÿíñüê³) óòâåðäæóþòüñÿ â êàçö³?

122

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ

Ðîçä³ë II

ÏÐÈÐÎÄÀ ² ËÞÄÈÍÀ ÄÆÎÍ Ê²ÒÑ 1795–1821 Íàéâèùà ìåòà ïîå糿 ïîëÿãຠâ òîìó, ùîá áóòè äðóãîì ³ íàäèõàòè íà ïðåêðàñíå äóìêè é ïî÷óòòÿ. Äæîí ʳòñ

Ñòîð³íêè æèòòÿ ³ òâîð÷îñò³ Ó Ëîíäîí³ º òèõ³ êóòî÷êè, ïðî ÿê³ çíàþòü ëèøå ñïðàâæí³ àíãë³éö³. Ö³ ì³ñöÿ ïîâ’ÿçàí³ ç æèòòÿì ³ òâîð÷³ñòþ ìèòö³â. Ó ï³âí³÷í³é ÷àñòèí³ Ëîíäîíà çíàõîäèòüñÿ Áóäèíîê-ìóçåé âèäàòíîãî àíãë³éñüêîãî ïîåòà Äæîíà ʳòñà. Òóò óñå çàëèøèëîñÿ ìàéæå òàê, ÿê áóëî çà æèòòÿ ìèòöÿ: êàðòèíè, êíèæêè, ðóêîïèñè… Ñþäè ïðèõîäÿòü ò³, äëÿ êîãî ïîåç³ÿ º íå ïðîñòî äðóêîâàíèìè ðÿäêàìè â êíèæö³, à æèâèëüíèì äæåðåëîì äëÿ ñåðöÿ. ßê ³ 200 ðîê³â òîìó, íèí³ â áóäèíêó Äæ. ʳòñà éîãî øàíóâàëüíèêè ÷èòàþòü â³ðø³, ñëóõàþòü ìóçèêó, ãîâîðÿòü ïðî êðàñó é ëþäñüê³ ïî÷óòòÿ, ÿê³ ìîæå óâ³÷íèòè ò³ëüêè ìèñòåöòâî. Äæîí ʳòñ ïðèéøîâ ó ë³òåðàòóðó íà ïî÷àòêó XIX ñò., êîëè òåõí³÷íèé ïðîãðåñ óæå íå ìîæíà áóëî ñïèíèòè, ñóñï³ëüñòâî ñòð³ìêî ðîçâèâàëîñÿ, à ì³ñòà çðîñòàëè çà ðàõóíîê íîâèõ âèðîáíèöòâ. Ãðîø³, ïðèáóòêè, êàð’ºðà íàäòî ö³êàâèëè ñó÷àñíèê³â Äæ. ʳòñà, à â³í ïîíàä óñå ö³íóâàâ ñâ³ò ïðèðîäè òà êðàñè, âèÿâëÿþ÷è ð³çíîìàí³òòÿ ¿õ ôîðì ó ïîåòè÷íîìó ñëîâ³. ßê ïèñàâ éîãî áëèçüêèé äðóã õóäîæíèê Äæîçåô Ñåâåðí, «Ê³òñ ïðîòèñòàâèâ áðóòàëüí³é ³ ïðàãìàòè÷í³é ñó÷àñíîñò³, ùî íàáèðàëà çàë³çíèõ îáåðò³â, ÷èñòå, ÿê êðèøòàëü, ñëîâî». Öå «êðèøòàëåâå» ñëîâî ïîåòà òèõèì äçâîíîì ä³éøëî ç ãëèáèíè â³ê³â ³ äî íàñ. ÄÆÎÍ Ê²ÒÑ

123

Äæîí ʳòñ íàðîäèâñÿ 31 æîâòíÿ 1795 ð. â Ëîíäîí³ â ñ³ì’¿ êîíþõà, ÿêèé çãîäîì ñòàâ ãîñïîäàðåì âåëèêîãî ê³ííîãî äâîðó. Éîãî áàòüêî ðàíî ïîìåð, òîìó Äæîíîâ³ äîâåëîñÿ ñàìîìó ïðîêëàäàòè øëÿõ ó æèòò³. Íåçâàæàþ÷è íà ñêðóòíå ô³íàíñîâå ñòàíîâèùå é õâîðîáëèâ³ñòü, ʳòñ ïî÷èíຠïèñàòè ïîåòè÷í³ òâîðè é äðóêóâàòè ñâî¿ â³ðø³. Ó 1817 ð. áóëà îïóáë³êîâàÄ. óëáåðò. íà ïåðøà çá³ðêà éîãî ïîåç³é, ïîò³ì Áóäèíîê Äæ. ʳòñà. 1995 ð. íèì áóëî íàïèñàíî ùå äåê³ëüêà äåñÿòê³â òâîð³â (ìàéæå 100). Ïðîòå õâîðîáà ïîñò³éíî ïåðåñë³äóâàëà éîãî. 1820 ð. ïîåò çìóøåíèé áóâ, çà ðåêîìåíäàö³ºþ ë³êàð³â, çàëèøèòè õîëîäíèé ³ òóìàííèé Ëîíäîí, ùîá ïðîéòè ë³êóâàííÿ â ²òà볿. Éîãî äðóã, õóäîæíèê Äæîçåô Ñåâåðí, ïî¿õàâ ðàçîì ³ç íèì ó Íåàïîëü, à ïîò³ì — ó Ðèì. Àëå öÿ ºäèíà âåëèêà ïîäîðîæ ïîåòà íå äàëà éîìó àí³ ðîçðàäè, àí³ îäóæàííÿ. ³í ïîìåð 23 ëþòîãî 1821 ð. ó äâàäöÿòèï’ÿòèð³÷íîìó â³ö³ â Ðèì³, äå é ïîõîâàíèé. Íà íàäãðîáêó Äæ. ʳòñà âèêàðáîâàíî ðÿäêè, ÿê³ â³í ïðîäèêòóâàâ ñâîºìó äðóãîâ³: «Òóò ïîõîâàíèé òîé, ÷èº ³ì’ÿ íàïèñàíå âîäîþ…» ×îìó ñàìå âîäîþ? Íàïåâíî, òîìó, ùî âîäà âò³ëþâàëà äëÿ íüîãî â³÷íèé ðóõ ïðèðîäè, ÿêà í³êîëè íå ïîâòîðþº ñâî¿õ ôîðì, ïîñò³éíî çì³íþºòüñÿ é âðàæຠñâî¿ìè çì³íàìè… Äæîí ʳòñ áóâ òèì, õòî íå ïðîñòî ñëóõàâ, à äîñëóõàâñÿ äî òèõîãî ïëèíó âîäè, øåëåñòó òðàâ ³ êâ³ò³â, óñ³õ çâóê³â ïðèðîäè. ³í íå ïðîñòî äèâèâñÿ, à âäèâëÿâñÿ â ò³ íåâëîâèì³ çì³íè, ùî ïîâñÿê÷àñ â³äáóâàþòüñÿ â ïðèðîäíîìó ñâ³ò³. ʳòñ ñòàâ íàòõíåííèì ñï³âöåì âåëèêî¿, íåïîâòîðíî¿ òà ð³çíîáàðâíî¿ êàðòèíè ïðèðîäè. ³í áóâ ïîåòîì ó íàéâèùîìó ñåíñ³ öüîãî ñëîâà é â³äêðèâ ñâî¿ì ñó÷àñíèêàì íîâå áà÷åííÿ êðàñè â áóäåííîìó, ïðîñòîìó, çâè÷àéíîìó ñâ³ò³. Éîãî ³ì’ÿ ñòàâëÿòü ïîðó÷ ç ³ìåíàìè ³íøèõ âèäàòíèõ àíãë³éñüêèõ ïîåò³â — Äæîðäæà Ãîðäîíà Áàéðîíà é Ïåðñ³ Á³ø³ Øåëë³. Õî÷à æèòòÿ ʳòñà áóëî êîðîòêèì, à íàïèñàâ â³í íå òàê áàãàòî ïîåòè÷íèõ òâîð³â, ÿê âîíè, àëå é òîãî, ùî ïîåò çðîáèâ ó ë³òåðàòóð³, âèñòà÷èëî, ùîá íèì çàõîïëþâàâñÿ Î. Ïóøê³í ³ ùîá Äæ. Áàéðîí ñêàçàâ ïðî íüîãî: «…â³í ñïðàâä³ îá³öÿâ äåùî âåëèêå». Äî öüîãî ìîæíà ò³ëüêè äîäàòè, ùî Äæ. ʳòñ íå ò³ëüêè «îá³öÿâ», àëå é âèêîíàâ «îá³öÿíå». Ó éîãî ïîåòè÷íèõ òâîðàõ ìè áà÷èìî êðàñó â³÷íîæèâî¿ ïðèðîäè é ÷óºìî, ÿê âîíà ðîçìîâëÿº ç íàìè íà ð³çí³ ãîëîñè…

124

Ðîçä³ë ²². ÏÐÈÐÎÄÀ ² ËÞÄÈÍÀ

³ðø — ïîíÿòòÿ, ÿêå âèêîðèñòîâóºòüñÿ â äåê³ëüêîõ çíà÷åííÿõ: 1) ðÿäîê â³ðøîâàíîãî òâîðó, ùî õàðàêòåðèçóºòüñÿ ðèòì³êî-³íòîíàö³éíîþ çàâåðøåí³ñòþ, ÿêà ñïðè÷èíÿº îáîâ’ÿçêîâå â³äîêðåìëåííÿ â³ä ³íøîãî ðÿäêà ê³íöåâîþ ïàóçîþ; 2) ö³ë³ñíèé òåêñò — â³ðøîâàíèé òâ³ð; 3) àíòîí³ì ïîíÿòòÿ ïðîçà, ñèíîí³ì ïîíÿòòÿ ïîåç³ÿ (õî÷à ñëîâî ïîåç³ÿ ìîæå âæèâàòèñÿ é ó øèðøîìó çíà÷åíí³ — ÿê ñóêóïí³ñòü â³ðøîâàíèõ òâîð³â, îñîáëèâ³ñòü õóäîæíüîãî ìîâëåííÿ). Íàé÷àñò³øå ïîíÿòòÿ â³ðø óæèâàºòüñÿ â äðóãîìó çíà÷åíí³ — ÿê ö³ë³ñíèé òåêñò.

Õàðàêòåðí³ îçíàêè â³ðøà: • âèðàæåííÿ ëþäñüêèõ ïî÷óòò³â, íàñòðî¿â, äóìîê; • íåâåëèêèé àáî ñåðåäí³é îáñÿã; • ºäí³ñòü ³ íåïîä³ëüí³ñòü çì³ñòó (íåìîæëèâî ñïðèéíÿòè áóäü-ÿêó ÷àñòèíó â³ðøà áåç óðàõóâàííÿ ö³ëîãî); • îñîáëèâà îðãàí³çàö³ÿ (ðÿäê³â, ïàóç òîùî); • ðèòì (çà ðàõóíîê ÷åðãóâàííÿ, óïîðÿäêîâàíîãî ðóõó ñêëàä³â, ñóãîëîññÿ çâóê³â). ßê³ á êàðòèíè íå áóëè çîáðàæåí³ ó â³ðø³, âîíè çàâæäè ñïðÿìîâàí³ íà âèðàæåííÿ ëþäñüêîãî «ß», ìàþòü ÿñêðàâå åìîö³éíå çàáàðâëåííÿ. Äîâêîëèøí³é ñâ³ò ó â³ðø³ ïîñòຠêð³çü ïðèçìó ëþäñüêîãî «ß», ÿê éîãî ãëèáîêå ïåðåæèâàííÿ, òîìó ïî䳿 ó â³ðø³ — íå ñò³ëüêè â³äîáðàæåííÿ çîâí³øí³õ çì³í, ñê³ëüêè ïîðóõ³â ó ãëèáèí³ îñîáèñòîñò³, ¿¿ äóìîê ³ ïî÷óòò³â. Ïåéçàæ — îïèñ ïðèðîäè áóäü-ÿêîãî íåçàìêíåíîãî ïðîñòîðó çîâí³øíüîãî ñâ³òó; âèäè ïåéçàæó ð³çíîìàí³òí³ çà çì³ñòîì (ë³ñîâ³, ñòåïîâ³, ìîðñüê³, ì³ñüê³ òîùî) ³ ïðèçíà÷åííÿì ó òâîð³ (óò³ëåííÿ ïî÷óòò³â, äóìîê, íàñòðî¿â; ðîçêðèòòÿ îáðàçó; âèðàæåííÿ ïîçèö³¿ àâòîðà òîùî). ˳òåðàòóðà ³ ìèñòåöòâî Ïåéçàæ ìîæå áóòè îá’ºêòîì çîáðàæåííÿ â ð³çíèõ âèäàõ ìèñòåöòâà: ó ë³òåðàòóð³, æèâîïèñ³, ìóçèö³, ê³íî. Êîæåí ³ç ìèòö³â îáèðຠâëàñí³ çàñîáè äëÿ â³äòâîðåííÿ ïåéçàæó: ñëîâåñí³, êîëüîðè é â³äò³íêè, ñóãîëîññÿ çâóê³â. Êîëè ìè ñïîñòåð³ãàºìî ïåéçàæ ó ìèñòåöòâ³, ïîòð³áíî íàëàøòóâàòè ñâîþ òâîð÷ó óÿâó, äóìêó é ïî÷óòòÿ íà ñïðèéíÿòòÿ êàðòèíè ïðèðîäè. Ùî â³äîáðàæຠçìàëüîâàíà êàðòèíà? ßêèì º öåé ïåéçàæ — ñïîê³éíèì ÷è ðóõëèâèì, ë³ñîâèì ÷è ñòåïîâèì, ìîðñüêèì ÷è ã³ðñüêèì? ßê³ â³ä÷óòòÿ, åìîö³¿, íàñòðî¿ â³í âèêëèêàº? ßê ìèòåöü äîñÿãຠòîãî ÷è ³íøîãî âðàæåííÿ?

Äæ. Êîíñòåáë. Áóäèíîê ó Êîðíô³ëä³. 1817 ð. ÄÆÎÍ Ê²ÒÑ

125

ÏÐÎ ÊÎÍÈÊÀ ÒÀ Ö²ÐÊÓÍÀ ²ñòîð³ÿ íàïèñàííÿ Äæîí ʳòñ áóâ çàêîõàíèé ó ïðèðîäó, ÿêà ïîñòຠâ éîãî â³ðøàõ ó ð³çíèõ ïðîÿâàõ. Êàðòèíè ïðèðîäè ó òâîðàõ ïîåòà çîáðàæåí³ ñïîê³éíèìè é ïðåêðàñíèìè, ñïîâíåí³ ð³çíèõ çâóê³â ³ áàðâ. ³ðø áóâ ñòâîðåíèé ó 1817 ð. â ðåçóëüòàò³ òâîð÷îãî çìàãàííÿ ïîåò³â Äæîíà ʳòñà ³ ˳ Ãåíòà â îïèñ³ ïåéçàæó.

On the Grasshopper and Cricket The poetry of earth is never dead: When all the birds are faint with the hot sun, And hide in cooling trees, a voice will run From hedge to hedge about the new-mown mead; That is the Grasshopper’s — he takes the lead In summer luxury, — he has never done With his delights; for when tired out with fun He rests at ease beneath some pleasant weed.

The poetry of earth is ceasing never: On a lone winter evening, when the frost Has wrought a silence, from the stove there shrills The Cricket’s song, in warmth increasing ever, And seems to one in drowsiness half lost, The Grasshopper’s among some grassy hills. Ïîåç³ÿ çåìë³ íå âìðå í³êîëè, Îï³âäí³, ÿê ìîâ÷àòü ñåðåä ã³ëîê Ïòàõè â ãàþ, íåâòîìíèé ãîëîñîê Îáíèçóº ïîêîñè é ÷àñòîêîëè. Öå êîíèê, â³í ïîéìຠãîðè é äîëè, Íà ñòåðíÿõ äîâãèé âåäó÷è òàíîê, À ñòîìèòüñÿ — ñòèõຠíà ÷àñîê Ó çàò³íêó ñòåáëà àáî ñòîäîëè. Ïîåç³ÿ çåìë³ íå îí³ì³º: Êîëè çèìà â ìîâ÷àííÿ êðèæàíå Ïîëÿ çàêîâóº, öâ³ðêóí ó õàò³ Çàâîäèòü ï³ñíþ, ùî â òåïë³ ì³öí³º, Íàãàäóþ÷è âñ³ì, õòî çàäð³ìíå, Ñï³â êîíèêà â òðàâ³ íà ñ³íîæàò³. (Ïåðåêëàä Âàñèëÿ Ìèñèêà) 126

Ðîçä³ë ²². ÏÐÈÐÎÄÀ ² ËÞÄÈÍÀ

Êîìåíòàð³ Ó Äæîíà ʳòñà áóëî îñîáëèâå ñòàâëåííÿ äî êðàñè é ïðèðîäè. ³í óâàæàâ, ùî âîíè îðãàí³÷íî ïîºäíàí³ ì³æ ñîáîþ. Ïðèðîäà ìຠð³çí³ îáëè÷÷ÿ, àëå âñ³ âîíè ïðåêðàñí³. Áóäü-ÿêî¿ ïîðè ðîêó ïðèðîäà ïîñòຠâ óñ³é ñâî¿é êðàñ³, ò³ëüêè òðåáà âì³òè ¿¿ áà÷èòè, íàâ³òü ó áóäåííèõ ïðîÿâàõ, ïðîñòèõ çâóêàõ, çâè÷àéíèõ ðîñëèíàõ. Ïðèçíà÷åííÿ ïîåòà, íà äóìêó Äæ. ʳòñà, ïîëÿãຠâ òîìó, ùîá çíàéòè «æèâ³ ôîðìè» äëÿ âò³ëåííÿ «â³÷íîæèâî¿ ïðèðîäè». Ó ïðèðîä³ íåìຠí³÷îãî çàñòèãëîãî, ³ ìèñòåöòâî ìຠâ³äîáðàæàòè íåâïèííèé ðóõ ïðèðîäè. «Êðàñà º ïðàâäà, ïðàâäà º êðàñà, öå âñå, ùî ëþäèíà ïîâèííà çíàòè íà çåìë³», — ïèñàâ â³í. Ïîåç³ÿ, íà äóìêó ìèòöÿ, — öå íåâè÷åðïíèé ïîò³ê ñâ³òëà, ÿêèé ðîáèòü ÿñêðàâ³øèìè é íàñè÷åí³øèìè ïðèðîäí³ áàðâè.

Äæ. Ñåâåðí. Ïîðòðåò ʳòñà, ÿêèé ñëóõຠñîëîâ’ÿ â Õåìïñòåäñüê³é ïóñòîø³. 1845 ð.

Ðîáîòà ç òåêñòîì 1. Ïðî ùî éäåòüñÿ â öüîìó â³ðø³?

2. Íàçâ³òü ïîðè ðîêó, çîáðàæåí³ ó òâîð³. Äîâåä³òü öå öèòàòàìè ç òåêñòó.

3. ßê³ êàðòèíè ïîñòàâàëè ïåðåä âàìè â ïðîöåñ³ ÷èòàííÿ òâîðó?

4. ßê³ ïåðåæèâàííÿ, äóìêè, ïî÷óòòÿ âò³ëåíî â ïåéçàæíèõ çàìàëüîâêàõ Äæ. ʳòñà?

5. ×è¿ ãîëîñè ïðîíèçóþòü êàðòèíè ïðèðîäè, ñòâîðåí³ ïîåòîì?

6. ßê âè äóìàºòå, ÷îìó ñàìå öèõ «ïåðñîíàæ³â» îáðàâ ïèñüìåííèê äëÿ ñâî¿õ ïåéçàæ³â?

7. ßê³ íàñòðî¿ âèêëèêàëè ó âàñ êàðòèíè ïðèðîäè, çìàëüîâàí³ Äæ. ʳòñîì ó â³ðø³? Äî ÿêèõ ðîçäóì³â âîíè âàñ ñïîíóêàëè? Êðàñà ñëîâà Ó â³ðø³ «Ïðî êîíèêà òà öâ³ðêóíà» ïåðåä ÷èòà÷åì ðîçãîðòàºòüñÿ êðàñà ïðèðîäè ó çâè÷àéíèõ ¿¿ ïðîÿâàõ. ³ðø óìîâíî ìîæíà ïîä³ëèòè íà äâ³ ÷àñòèíè çà çì³ñòîì (â³äïîâ³äíî äî ïîðè ðîêó) — ë³òî òà çèìà. ×èòàþ÷è ðÿäêè ïåðøî¿ ÷àñòèíè, ìè ïðèãàäóºìî ÿñêðàâèé ë³òí³é äåíü, êîëè âñ³ ïòàõè ñòèõàþòü ³ ñëàáøàþòü â³ä ñïåêîòíîãî ñîíöÿ. ͳ÷îãî íå ÷óòè íàâêðóãè, ³ ò³ëüêè ñï³â êîíèêà ëóíຠâ ïîâ³òð³ íàä ëóêàìè, ÷àñòîêîëàìè, íàä óñ³ºþ çåìëåþ. Ìàëåíüêèé êîíèê ó ñâî¿õ ñòðèáêàõ ³ âåñåëîùàõ ñòຠâò³ëåííÿì ðóõó ñàìî¿ ïðèðîäè, ÿêà í³êîëè íå çàâìèðàº. ² â öüîìó æèâîìó ïðîÿâ³ ïðèðîäè ìèòåöü óáà÷ຠâ³÷íó êðàñó. Ïîåò ñëîâîì ìàëþº õóäîæíþ êàðòèíó, ÿêó ìîæíà íå ò³ëüêè ïîáà÷èòè çà äîïîìîãîþ óÿâè, àëå ÿêà òàêîæ çâó÷èòü, à ùå âîíà ñïîâíåíà çàïàõîì òðàâè. Êàðòèíà íàâ³þº â³ä÷óòòÿ ñïîêîþ ³ ãàðìîí³¿. ÄÆÎÍ Ê²ÒÑ

127

Ó äðóã³é ÷àñòèí³ â³ðøà ïðèðîäà ïîñòຠâæå â çèìîâîìó âáðàíí³. Òóò òàêîæ óñå çàìîâêàº, àëå öå ìîâ÷àííÿ ³íøå, íå òàêå, ÿê ë³òíüîãî äíÿ. Ìîðîç ñòâîðèâ öþ òèøó. Óñå çàâìèðຠçèìîâèì ìîðîçíèì âå÷îðîì, àëå é ö³º¿ ïîðè ðîêó ïðèðîäà æèâå, âîíà ìຠñâî¿ ãîëîñè. Ç-çà ïå÷³ ëóíຠïðîíèçëèâèé ñï³â öâ³ðêóíà, ³ òîé, õòî ÷óº éîãî, çãàäóº ë³òí³é äåíü ³ êîíèêà, ùî ñõîâàâñÿ ñåðåä òðàâ’ÿíèõ ïàãîðá³â.

• À òåïåð ïîì³ðêóéòå òà çíàéä³òü ó êîæí³é ÷àñòèí³ ðÿäêè, ó ÿêèõ âèðàæåíî ãîëîâíó äóìêó òâîðó. ×îìó ö³ ðÿäêè, ó ÿêèõ óò³ëåíî îäèí ³ òîé ñàìèé çì³ñò, â³äð³çíÿþòüñÿ ì³æ ñîáîþ ê³íö³âêîþ? Ïðî êîãî éäåòüñÿ â ïåðåäîñòàííüîìó ðÿäêó â³ðøà — õòî öå äð³ìàº? ×è ìîæíà ñêàçàòè, ùî öåé «íåâ³äîìèé» òàêîæ ìàéñòåðíî âïèñàíèé ïîåòîì ó çàãàëüíó êàðòèíó ïðèðîäè?

1. Âèðàçíî ïðî÷èòàéòå àíãë³éñüêîþ ìîâîþ â³ðø Äæ. ʳòñà. Çà äîïîìîãîþ ñëîâíèêà ³ ï³ä êåð³âíèöòâîì ñâîãî â÷èòåëÿ ç ³íîçåìíî¿ ìîâè ïåðåêëàä³òü éîãî äîñë³âíî.

2. ßê çâó÷èòü â îðèã³íàë³ ñëîâîñïîëó÷åííÿ ïîåç³ÿ çåìë³, ÿêå âèêîðèñòàâ Â. Ìèñèê ó ñâîºìó ïåðåêëàä³?

3. Çíàéä³òü ó òåêñò³ îðèã³íàëó àíòèòåçè.

4. ßê àâòîð îïèñóº ë³òí³é äåíü? Çíàéä³òü â³äïîâ³äí³ ñëîâà é ñëîâîñïîëó÷åííÿ.

5. Äå â³äïî÷èâຠêîíèê, ñòîìèâøèñü â³ä âåñåëîù³â?

6. ßê çìàëüîâàíî òðàâó â öüîìó â³ðø³?

7. Õòî «ñòâîðèâ» òèøó çèìîâèì âå÷îðîì?

8. Çíàéä³òü â àíãë³éñüêîìó îðèã³íàë³ ïðèêìåòíèêè. ßê³ ÿâèùà âîíè õàðàêòåðèçóþòü?

9. ßê çâó÷èòü ï³ñíÿ öâ³ðêóíà? Çíàéä³òü â³äïîâ³äíó öèòàòó àíãë³éñüêîþ.

10. ßê âè çðîçóì³ëè ñïîëó÷åííÿ grassy hills? ×è ìîæíà ââàæàòè éîãî îçíàêîþ àíãë³éñüêîãî ïåéçàæó? Ïåðåêëàäè ³ ïåðåêëàäà÷³ Äî ïîå糿 Äæ. ʳòñà â Óêðà¿í³ çâåðòàëèñÿ ð³çí³ ïåðåêëàäà÷³ (Ìèêîëà Çåðîâ, Ìèõàéëî Äðàé-Õìàðà, Äìèòðî Ïàëàìàð÷óê òà ³í.), àëå íàéá³ëüøå — Âàñèëü Ìèñèê, ÿêîìó çàñîáàìè óêðà¿íñüêî¿ ìîâè âäàëîñÿ â³äòâîðèòè íå ò³ëüêè îñíîâíèé çì³ñò òâîð³â ìèòöÿ, àëå ³ ¿õí³é ðèòì, ñóãîëîññÿ çâóê³â, ùî ñòâîðþþòü íåïîâòîðí³ ìåëî䳿 â³ðø³â ïîåòà. Äëÿ îáãîâîðåííÿ Ïðî÷èòàéòå ùå ðàç åï³ãðàô äî ðîçä³ëó ïðî Äæ. ʳòñà é ïîÿñí³òü éîãî. Òâîð÷å çàâäàííÿ 1. Îïèø³òü êàðòèíó ë³òíüîãî (çèìîâîãî, âåñíÿíîãî, îñ³ííüîãî) äíÿ (ðàíêó, âå÷îðà) (6–7 ðå÷åíü).

128

Ðîçä³ë ²². ÏÐÈÐÎÄÀ ² ËÞÄÈÍÀ

2. Ïðîäîâæ³òü âèñëîâè ³ ñêëàä³òü ðå÷åííÿ.

Ïîåç³ÿ äëÿ ìåíå — öå (ùî?) ... . Ïîåòè÷í³ òâîðè ìè ÷èòàºìî äëÿ òîãî, ùîá (ç ÿêîþ ìåòîþ?) ... . Ó â³ðøàõ ìè çíàõîäèìî (ùî?) ... . Ïåðåâ³ðòå ñåáå 1. ßê³ ïåéçàæ³ ñòâîðåí³ Äæ. ʳòñîì ó â³ðø³ «Ïðî êîíèêà òà öâ³ðêóíà»?

2. Îõàðàêòåðèçóéòå ïåéçàæ³ ïîåòà. Ïîêàæ³òü çâ’ÿçîê ì³æ öèìè êàðòèíàìè ïðèðîäè.

3. ßê ìèòåöü äîñÿãຠ«îæèâëåííÿ» öèõ êàðòèí?

4. Íàçâ³òü õàðàêòåðí³ îçíàêè â³ðøà ÿê ö³ë³ñíîãî òåêñòó é äîâåä³òü, ùî òâ³ð Äæ. ʳòñà º â³ðøåì.

5. Ùî âè â³äêðèëè äëÿ ñåáå íîâîãî â ïðîöåñ³ îçíàéîìëåííÿ ç ïîå糺þ Äæ. ʳòñà?

ÉÎÃÀÍÍ ÂÎËÜÔÃÀÍà ¥ÅÒÅ 1749–1832 ß âäÿ÷íèé, ùî ³ç ðîêó â ð³ê Ðîñòó ÿ â ëàä ïðèðîä³… Éîãàíí Âîëüôãàíã ¥åòå

Ñòîð³íêè æèòòÿ ³ òâîð÷îñò³ Éîãàíí Âîëüôãàíã ¥åòå çàâæäè â³ä÷óâàâ çâ’ÿçîê íå ò³ëüêè ç ð³äíîþ ͳìå÷÷èíîþ, à é ç Óñåñâ³òîì. ³í íàðîäèâñÿ 28 ñåðïíÿ 1749 ð. â çàìîæí³é ðîäèí³ þðèñòà Éîãàííà Êàñïàðà. Áàòüêî ïðèä³ëÿâ âåëèêó óâàãó âèõîâàííþ ä³òåé. ϳä êåð³âíèöòâîì äîìàøí³õ ó÷èòåë³â ìàéáóòí³é ïîåò îïàíóâàâ ãðåöüêó, ëàòèíñüêó, ôðàíöóçüêó, àíãë³éñüêó òà ³òàë³éñüêó ìîâè. Çìàëêó íàâ÷èâñÿ ãðàòè íà êëàâåñèí³ é â³îëîí÷åë³, ìàëþâàòè, ôåõòóâàòè, ¿çäèòè âåðõè, òàíöþâàòè, äîáðå îð³ºíòóâàâñÿ ó âñåñâ³òí³é ³ñòî𳿠òà ³ñòî𳿠ìèñòåöòâà. Ó 16 ðîê³â ¥åòå âñòóïèâ íà þðèäè÷íèé ôàêóëüòåò Ëåéïöèçüêîãî óí³âåðñèòåòó. Çäîáóâ þðèäè÷íó îñâ³òó â Ñòðàñáóðçüêîìó óí³âåðñèòåò³. Ö³ çàêëàäè é òåïåð º âñåñâ³òíüî â³äîìèìè. Îäíàê ãîëîâíèì ïîêëèêàííÿì ¥åòå áóëà ë³òåðàòóðà. Ç ðàíí³õ ë³ò â³í âèâ÷àâ ôîëüêëîð ÉÎÃÀÍÍ ÂÎËÜÔÃÀÍà ¥ÅÒÅ

129

³ çàõîïëþâàâñÿ ï³çíàííÿì ïðèðîäè. ³í óâàæàâ, ùî ìèñòåöòâî ìຠíàáëèçèòèñÿ äî ïðèðîäè, à ëþäèíà ïîâèííà â÷èòèñÿ â ïðèðîäè ìóäðîñò³ é ãàðìîí³¿.

1775 ð. ¥åòå ïðè¿õàâ ó ì. Âåéìàð íà çàïðîøåííÿ ãåðöîãà Êàðëà Àâãóñòà Âåéìàðñüêîãî. Ãåðöîãó áóëî 18 ðîê³â, ¥åòå — 26. Ìèòåöü ñòàâ ðàäíèêîì ³ òîâàðèøåì þíîãî ãåðöîãà, àëå âîäíî÷àñ âèêîíóâàâ é âàæëèâ³ ãðîìàäñüê³ äîðóÓí³âåðñèòåò, äå íàâ÷àâñÿ ÷åííÿ — áóâ ì³í³ñòðîì øëÿõ³â ³ â³éñüÉ. Â. ¥åòå. ì. Ñòðàñáóðã êîâèì ì³í³ñòðîì. ¥åòå íàìàãàâñÿ ñâîºþ (ͳìå÷÷èíà) äåðæàâíîþ ä³ÿëüí³ñòþ âäîñêîíàëþâàòè æèòòÿ ëþäåé, ïîë³ïøóâàòè óñòð³é ìàëåíüêîãî ãåðöîãñòâà. ³í ïèñàâ: «Òðåáà ïîëèâàòè âëàñíèé ñàä, ÿêùî ìè íå ìîæåìî äàòè äîùó âñ³é çåìë³». Ó Âåéìàð³ ¥åòå ñòâîðèâ áàãàòî ïîåòè÷íèõ øåäåâð³â, ó òîìó ÷èñë³ é «Í³÷íó ï³ñíþ ïîäîðîæíüîãî». Ó öüîìó ì³ñò³ â³í ïîçíàéîìèâñÿ ç ³íøèì âèäàòíèì í³ìåöüêèì ïîåòîì — Ôð³äð³õîì Øèëëåðîì, ¿õíÿ äðóæáà òðèâàëà ïîíàä äåñÿòü ðîê³â. Ó Âåéìàð³ ¥åòå çàñíóâàâ Íàö³îíàëüíèé òåàòð, ùî ïðàöþº äî ñüîãîäí³. ¥åòå áóâ íå ò³ëüêè âèçíà÷íèì ìèòöåì, à é íàóêîâöåì. ³í ñåðéîçíî ö³êàâèâñÿ ð³çíèìè íàóêîâèìè ãàëóçÿìè — ãåîëî㳺þ, á³îëî㳺þ, ì³íåðàëî㳺þ. Êð³ì òîãî, éîãî ³íòåðåñè ñÿãàëè é ô³ëîñîô³¿. ³í íàìàãàâñÿ äàòè ïîÿñíåííÿ â³÷íèì ïèòàííÿì ëþäñüêîãî áóòòÿ: ùî òàêå ïðèðîäà, ÿê ïîâ’ÿçàí³ ëþäèíà òà äîâêîëèøí³é ñâ³ò, ó ÷îìó ïîëÿãຠñåíñ æèòòÿ îñîáèñòîñò³ òîùî. Óñ³ ö³ ïðîáëåìè çíàéøëè â³äîáðàæåííÿ â éîãî áåçñìåðòíèõ òâîðàõ — â³ðøàõ, ï’ºñàõ, ðîìàíàõ. ³í óâàæàâ, ùî ìèñòåöòâî ìຠâ³äêðèòè ëþäèí³ é ëþäñòâó ñìèñë æèòòÿ, ñïîíóêàòè äî ïîøóêó ïðåêðàñíîãî â ñîá³ é ó ñâ³ò³. Ïðèðîäà ñòàëà ïðîâ³äíîþ òåìîþ ó òâîð÷îñò³ ¥åòå. Ó ñòàòò³ «Ïðèðîäà» â³í ³ç çàõîïëåííÿì ïèñàâ: «Ïðèðîäà! Ìè íåþ îòî÷åí³ é îõîïëåí³ — íåïåðåìîæíî, íàì íå âèéòè ç íå¿… Ò³ëüêè ÷åðåç ëþáîâ íàáëèæóþòüñÿ äî íå¿. Âîíà äîáðà — ÿ ñëàâëþ ¿¿ â óñ³õ ¿¿ òâîð³íÁóäèíîê É. Â. ¥åòå â ñàäó. ì. Âåéìàð (ͳìå÷÷èíà) íÿõ!»

130

Ðîçä³ë ²². ÏÐÈÐÎÄÀ ² ËÞÄÈÍÀ

Òåìà — êîëî ïîä³é, æèòòºâèõ ÿâèù, çìàëüîâàíèõ ó òâîð³ (òîáòî òå, ïðî ùî éäåòüñÿ â õóäîæíüîìó òâîð³); òåìà àáî íèçêà òåì ðîçêðèâàþòüñÿ ó òâîð³ â îðãàí³÷íîìó çâ’ÿçêó ç ïðîáëåìîþ, ÿêà ç íèõ ïîñòຠé ïîòðåáóº îñìèñëåííÿ. ²äåÿ õóäîæíüîãî òâîðó — éîãî ïðîâ³äíà äóìêà, åìîö³éíà ñïðÿìîâàí³ñòü (òîáòî òå, ùî óòâåðäæóºòüñÿ, ïðîãîëîøóºòüñÿ ìèòöåì).

Ͳ×ÍÀ ϲÑÍß ÏÎÄÎÐÎÆÍÜÎÃÎ ²ñòîð³ÿ ñòâîðåííÿ ³ðø «Í³÷íà ï³ñíÿ ïîäîðîæíüîãî» íàïèñàíèé 1780 ð. íåïîäàë³ê â³ä ì. ²ëüìåíàó â ìèñëèâñüê³é õàòèíö³ íà âåðøèí³ ãîðè, äå ¥åòå çóïèíèâñÿ ïåðåïî÷èòè ï³ä ÷àñ ïîäîðîæ³. Éîìó âèïîâíèëîñÿ ëèøå 31 ð³ê. ³í áóâ ñïîâíåíèé âåëèêèõ íàä³é, ïëàí³â ³ â³äêðèòò³â. Êðàñà í³ìåöüêî¿ ïðèðîäè íàäèõàëà ïîåòà íà ô³ëîñîôñüê³ ðîçäóìè. Ó 80 ðîê³â (çà ð³ê äî ñìåðò³) ¥åòå çíîâó ïðè¿õàâ íà òå ì³ñöå, ³ç ñóìîì îãëÿíóâ òîé ñàìèé êðàºâèä ³ ïðîìîâèâ îñòàíí³é ðÿäîê ñâîãî â³ðøà: «…ñêîðî òè òåæ â³äïî÷èíåø»

Wanderers Nachtlied Über allen Gipfeln ist Ruh, in allen Wipfeln spürest du kaum einen Hauch.

Die Vöglein schweigen im Walde.

Warte nur, balde ruhest du auch.

ì. ²ëüìåíàó (ͳìå÷÷èíà)

ͳ÷íà ï³ñíÿ ïîäîðîæíüîãî Íà âñ³õ ã³ðñüêèõ âåðøèíàõ Òè áà÷èø ò³íü í³÷íó, À ç êðîí çåëåíèõ ëèíå Íå÷óòíèé ïîäèõ ñíó. Ìîâ÷àòü ïòàøêè ó ë³ñ³ — ¯õ ñïîê³é íå òðèâîæ. ×åêàé ëèøå — ñòîìèâøèñü, Ñïî÷èíåø òè òàêîæ. (Ïåðåêëàä Îëüãè ͳêîëåíêî)

ͳ÷íà ï³ñíÿ ïîäîðîæíüîãî

ͳ÷íà ï³ñíÿ ìàíäð³âíèêà

Òè, ùî áà÷èø ãîðå âñå Ç âèñîêîñò³ íåçåìíî¿, — Õòî âäâ³éí³ òÿãàð íåñå, Òèì äàºø òè ï³ëüãè âäâîº! Ïîêè æ ö³ áëóêàííÿ, ïîêè?

Íà ã³ðñüêèõ âåðøèíàõ ³ìëà, â ë³ñàõ, äîëèíàõ çàëÿãëà òèøà: òè íå áåíòåæ ÉÎÃÀÍÍ ÂÎËÜÔÃÀÍà ¥ÅÒÅ

131

Íàùî âñå öå — âò³õà é á³ëü? Äå â³í, ñïîê³é, ×è ä³æäóñü éîãî â³äê³ëü? (Ïåðåêëàä Ãðèãîð³ÿ Êî÷óðà)

ïòàõ³â — õàé í³ìóþòü íàâêîëî. Éäè ëèøå — é ñêîðî ñïî÷èíåø òåæ. (Ïåðåêëàä Ëåîí³äà ×åðåâàòåíêà)

Ðîáîòà ç òåêñòîì 1. ßêå âðàæåííÿ ñïðàâèâ íà âàñ â³ðø ïîåòà?

2. ßêà êàðòèíà ïîñòàëà ó âàø³é óÿâ³ ï³ä ÷àñ ÷èòàííÿ òâîðó? Îïèø³òü ¿¿ (4–5 ðå÷åíü).

3. Âèçíà÷òå îñíîâíèé íàñòð³é â³ðøà ¥åòå. Çíàéä³òü ó òåêñò³ ñëîâà íà ï³äòâåðäæåííÿ âàøî¿ äóìêè.

4. ßê³ ïðèðîäí³ ñôåðè çíàéøëè â³äîáðàæåííÿ â öüîìó â³ðø³?

5. Âèçíà÷òå ì³ñöå ëþäèíè â ïîåòè÷íîìó ïåéçàæ³ ¥åòå.

6. Ñôîðìóëþéòå îñíîâíó òåìó (àáî òåìè) â³ðøà.

7. Ðîçêðèéòå ³äåþ â³ðøà. Ïåðåêëàäè ³ ïåðåêëàäà÷³ ³ðø «Í³÷íà ï³ñíÿ ïîäîðîæíüîãî» — óñåñâ³òíüî â³äîìèé òâ³ð É. Â. ¥åòå. ³í ïåðåêëàäåíèé ïîíàä 130 ìîâàìè ñâ³òó. Ïåðøèé óêðà¿íñüêèé ïåðåêëàä òâîðó çä³éñíèâ Ì. Ñòàðèöüêèé íàïðèê³íö³ XIX ñò. Ó ïåðø³é ïîëîâèí³ XIX ñò. äî ïåðåêëàäó öüîãî òâîðó ¥åòå çâåðòàâñÿ ³ ðîñ³éñüêèé ïîåò Ì. Ëåðìîíòîâ. Éîãî â³ðø «²ç ¥åòå» («Ãîðíûå âåðøèíû…») áàãàòüîì âèäàºòüñÿ ñàìîñò³éíèì òâîðîì, àëå âñå-òàêè öå ìàéñòåðíî çðîáëåíèé õóäîæí³é ïåðåêëàä.

Ãîðíûå âåðøèíû Ñïÿò âî òüìå íî÷íîé, Òèõèå äîëèíû Ïîëíû ñâåæåé ìãëîé. Íå ïûëèò äîðîãà, Íå äðîæàò ëèñòû… Ïîäîæäè íåìíîãî, Îòäîõí¸øü è òû. Êðàñà ñëîâà Ó ìàëåíüêîìó øåäåâð³ ¥åòå çìàëüîâàíî êàðòèíó ñâ³òó: ñïî÷àòêó âèíèêàþòü ã³ðñüê³ âåðõ³â’ÿ, ïîò³ì — ðîñëèííèé ñâ³ò, à äàë³ — òâàðèííèé ñâ³ò (ïòàøêè). Êàðòèíà í³÷íî¿ ïðèðîäè îïîâèòà òèøåþ, ìèðíèì ñïîêîºì… ¥åòå ââàæàâ, ùî â ïðèðîä³ ãàðìîí³éíî ïîºäíàíî ð³çí³ ïðèðîäí³ ñôåðè é ëþäèíà òàêîæ º ¿¿ îðãàí³÷íîþ ÷àñòêîþ, âîíà ìຠäîñëóõàòèñÿ äî ïðèðîäè, æèòè ç íåþ îäíèì æèòòÿì, øóêàòè â í³é äóõîâíî¿ ðîçðàäè.

• ßê âè äóìàºòå, ÿê³ ïî÷óòòÿ ïåðåïîâíþþòü òîãî, õòî ñïîãëÿäຠïðåêðàñíó êàðòèíó ïðèðîäè? À ÿê³ ïî÷óòòÿ ó âàñ âèêëèêàâ öåé â³ðø?

132

Ðîçä³ë ²². ÏÐÈÐÎÄÀ ² ËÞÄÈÍÀ

˳òåðàòóðà ³ ìèñòåöòâî ³ðø «Í³÷íà ï³ñíÿ ïîäîðîæíüîãî» ìຠïîíàä 40 ìóçè÷íèõ ³íòåðïðåòàö³é. Íà áåçñìåðòí³ ðÿäêè ¥åòå ñòâîðèëè ðîìàíñè êîìïîçèòîðè: Ìèêîëà Òèòîâ, Îëåêñàíäð Âàðëàìîâ, Ñîô³ÿ Çèá³íà, Àíòîí Ðóá³íøòåéí, Ñåðã³é Ëÿïóíîâ, Ãåîðã³é Ñâèðèäîâ òà ³í. Ç äîïîìîãîþ â÷èòåëÿ ïîñëóõàéòå õî÷à á îäèí ³ç öèõ ðîìàíñ³â ³ ñêàæ³òü, ÷è âäàëîñÿ êîìïîçèòîðó çàñîáàìè ìóçèêè ïåðåäàòè îñíîâíèé íàñòð³é â³ðøà? ßêå âðàæåííÿ ñïðàâèâ íà âàñ ìóçè÷íèé òâ³ð? Ïåðåâ³ðòå ñåáå 1. ×îìó É. Â. ¥åòå íàçèâàþòü íå ò³ëüêè ìèòöåì, àëå é íàóêîâöåì, ãðîìàäñüêèì ä³ÿ÷åì ³ ô³ëîñîôîì?

2. Ðîçêðèéòå ñòàâëåííÿ ìèòöÿ äî ïðèðîäè.

3. Ó ÷îìó â³í óáà÷àâ ïðèçíà÷åííÿ ñâîãî ìèñòåöòâà?

4. Âèçíà÷òå ïðîâ³äí³ ðèñè ï³ñí³ ó â³ðø³ É. Â. ¥åòå.

5. ßê ó â³ðø³ «Í³÷íà ï³ñíÿ ïîäîðîæíüîãî» âò³ëåíî äóìêó ïðî ãàðìîí³þ ïðèðîäè é ëþäèíè? Íàâåä³òü â³äïîâ³äí³ öèòàòè ç òåêñòó.

ÃÅÍÐ²Õ ÃÅÉÍÅ 1797–1856 Ãóëÿþ ì³æ êâ³òêàìè ² ñàì ì³æ íèõ ðîçêâ³òíó... Ãåíð³õ Ãåéíå

Ñòîð³íêè æèòòÿ ³ òâîð÷îñò³ Ãåíð³õ Ãåéíå íàðîäèâñÿ 13 ãðóäíÿ 1797 ð. â ì. Äþññåëüäîðô³. Ç 12 ðîê³â ïî÷èíຠïèñàòè â³ðø³. Ñïî÷àòêó áàòüêè ìð³ÿëè ïðî â³éñüêîâó êàð’ºðó äëÿ ñèíà, àëå çãîäîì ¿õí³ ïëàíè çì³íèëèñÿ, ³ õëîïöÿ ïî çàê³í÷åíí³ ë³öåþ â³ääàþòü äî òîðãîâåëüíî¿ øêîëè. 1816 ð. â³í ïîòðàïëÿº â Ãàìáóðã, äî ñâîãî äÿäüêà Ñîëîìîíà Ãåéíå, ï³ä êåð³âíèöòâîì ÿêîãî âèâ÷ຠêîìåðö³éíó ñïðàâó. Îäíàê Ãåíð³õà íå ïðèâàáëþâàëà êîìåðö³ÿ. ³í ïîâåðíóâñÿ â Äþññåëüäîðô, äå ñòàâ ãîòóâàòèñÿ äî âñòóïó ó âèùèé íàâ÷àëüíèé çàêëàä äëÿ ïðîäîâæåííÿ îñâ³òè. Ãåéíå íàâ÷àâñÿ â íàéêðàùèõ óí³âåðñèòåòàõ ͳìå÷÷èíè — ó ì. Áîíí³, Ãåòò³íãåí³, Áåðë³í³. Òàì â³í ïîòðàïèâ ó êîëî âèäàòíèõ ô³ëîñîô³â ³ ïèñüìåííèê³â. Éîãî â³ðø³ ç’ÿâëÿþòüñÿ äðóêîì ó ð³çíèõ âèäàííÿõ, ³ ñåðåä íèõ — ïåðøà êíèæêà ìèòöÿ ï³ä íàçâîþ «Â³ðø³», îïóáë³êîâàíà 1821 ð. Âîíà ñòàëà ïåðøîþ ÷àñòèíîþ ÃÅÍÐ²Õ ÃÅÉÍÅ

133

éîãî â³äîìî¿ çá³ðêè «Êíèãà ï³ñåíü», ÿêó Ãåéíå íàâàæèâñÿ ïîñëàòè âæå â³äîìîìó òîä³ ¥åòå. Ïîåò áàãàòî ïîäîðîæóâàâ, ïîáóâàâ â Àíã볿, ²òà볿, Ãîëëàí䳿 òà ³íøèõ êðà¿íàõ. Çãîäîì ïðèéíÿâ ð³øåííÿ îñåëèòèñÿ ó Ôðàíö³¿, ó Ïàðèæ³. Ùå îäíà âèçíà÷íà ïîåìà ì. Äþññåëüäîðô Ã. Ãåéíå — «Íîâ³ ïîå糿» — âèéøëà äðóêîì (ͳìå÷÷èíà). 1900 ð.

1844 ð. ñàìå â Ïàðèæ³. Îäíàê óæå ÷åðåç ð³ê âàæêà õâîðîáà ðàïòîâî âðàçèëà é ïàðàë³çóâàëà éîãî. ʳëüêà ðîê³â â³í áóâ ïðèêóòèé äî ë³æêà, éîãî î÷³ ëåäâå áà÷èëè, àëå íàâ³òü ó ñâî¿é «ìàòðàöí³é ìîãèë³» (òàê íàçèâàâ Ãåéíå ñâîþ ê³ìíàòó) íå ïåðåñòàâàâ ìèñëèòè, ñòåæèòè çà ïîä³ÿìè ó ñâ³ò³ é ïèñàòè â³ðø³. Îñòàíí³ ðîêè æèòòÿ ïîåòà — öå âåëè÷åçíèé ïîäâèã, ÿêèé â³í çä³éñíþâàâ ùîäíÿ, ùîá æèòè òà òâîðèòè áåçñìåðòí³ ïîå糿. Ãåíð³õ Ãåéíå çàëèøèâñÿ â ³ñòî𳿠ñâ³òîâî¿ ë³òåðàòóðè ÿê íàòõíåííèé ñï³âåöü ïðèðîäè é ëþäèíè. ³í âèêîðèñòîâóâàâ òðàäèö³¿ óñíî¿ íàðîäíî¿ ïîå糿, øèðîêî çàñòîñîâóâàâ ó ñâî¿é òâîð÷îñò³ ð³çí³ âèäè ôîëüêëîðó, ïåðåäóñ³ì — ï³ñí³. «Ï³ñíÿ º êðèòåð³ºì ïðèðîäíîñò³», — çàçíà÷àâ ïîåò. Ïðèðîäà ³ ëþäèíà çëèâàþòüñÿ â éîãî â³ðøàõ â ºäèíå ö³ëå. Ïåéçàæ ó òâîðàõ ìèòöÿ óâèðàçíþº íþàíñè1 ïåðåæèâàíü ³ ïî÷óòò³â îñîáèñòîñò³, âîäíî÷àñ êàðòèíè ïðèðîäè ó â³ðøàõ Ã. Ãåéíå íàáóâàþòü âåëèêîãî åìîö³éíîãî çàáàðâëåííÿ, ïðîéíÿò³ ãëèáîêèì âíóòð³øí³ì ÷óòòÿì ³ óñâ³äîìëåííÿì ïðè÷åòíîñò³ îñîáèñòîñò³ äî â³÷íîãî ðóõó ïðèðîäè. Åï³òåò — îäèí ³ç çàñîá³â ïîåòè÷íîãî ìîâëåííÿ (õóäîæíüî¿ âèðàçíîñò³), õóäîæíº îçíà÷åííÿ, ùî ï³äêðåñëþº õàðàêòåðíó ðèñó, âèçíà÷àëüíó ÿê³ñòü ïðåäìåòà àáî ÿâèùà, çáàãà÷óþ÷è éîãî íîâèì åìîö³éíèì àáî ñìèñëîâèì íþàíñîì. Ó ðîë³ åï³òåòà íàé÷àñò³øå âèêîðèñòîâóºòüñÿ ïðèêìåòíèê (³íêîëè ³ìåííèê). Åï³òåò â³äïîâ³äຠíà ïèòàííÿ ÿêèé? Åï³òåòè ôîëüêëîðíîãî ïîõîäæåííÿ, ÿê³ çàêð³ïëþþòü ïåâí³ çíà÷åííÿ çà ïðåäìåòàìè òà ÿâèùàìè, íàçèâàþòüñÿ ïîñò³éíèìè (íàïðèêëàä, æèâà âîäà, ñ³ðà çåìëÿ, õèòðà ëèñèöÿ òà ³í.). Ìåòàôîðà — îäèí ³ç çàñîá³â ïîåòè÷íîãî ìîâëåííÿ (õóäîæíüî¿ âèðàçíîñò³), óæèâàííÿ ñë³â ó ïåðåíîñíîìó çíà÷åíí³ íà ï³äñòàâ³ ïîä³áíîñò³ îçíàê çîáðàæóâàíèõ ïðåäìåò³â ÷è ÿâèù; ó ðîë³ ìåòàôîðè ìîæå âèñòóïàòè áóäü-ÿêà ñàìîñò³éíà ÷àñòèíà ìîâè (³ìåííèê, 䳺ñëîâî, ïðèñë³âíèê òîùî), ñëîâî àáî ñëîâîñïîëó÷åííÿ.

1

Íþàíñ — â³äò³íîê, ëåäü ïîì³òíèé ïåðåõ³ä â³ä îäíîãî äî ³íøîãî (ñìèñëó, êîëüîðó, çâóêó òîùî), íåçíà÷íà ðîçá³æí³ñòü, ðîçõîäæåííÿ â ïîä³áíèõ âëàñòèâîñòÿõ ÷îãîñü (ïðåäìåòà, ÿâèùà, ïî÷óòòÿ òîùî). ×àñòî êàæóòü: ñìèñëîâèé íþàíñ, åìîö³éíèé íþàíñ, ïîåòè÷íèé íþàíñ, êîëîðèñòè÷íèé íþàíñ, çâóêîâèé íþàíñ ³ ò. ä.

134

Ðîçä³ë ²². ÏÐÈÐÎÄÀ ² ËÞÄÈÍÀ

Leise zieht durch mein Gemüt liebliches Geläute, klinge, kleines Frühlingslied, kling hinaus ins Weite.

Çàäçâåíè ³ç ãëèáèíè Òèõî¿ ïå÷àë³, Ìèëà ï³ñåíüêî âåñíè, — Ëèíü âñå äàë³ é äàë³!

Zieh+ hinaus bis an das Haus, wo die Blumen sprießen; wenn du eine Rose schaust, sag+, ich laß sie grüßen.

Ëèíü, äçâåíè, çíàéäè òîé ä³ì,  êâ³òàõ ñàä çåëåíèé, ² òðîÿíäó ïåðåä íèì Ïðèâ³òàé â³ä ìåíå. (Ïåðåêëàä Ëåîí³äà Ïåðâîìàéñüêîãî)

Ðîáîòà ç òåêñòîì 1. ßêèé íàñòð³é óò³ëåíî â ïîåòè÷íîìó ïåéçàæ³ Ã. Ãåéíå?

2. Çíàéä³òü â óêðà¿íñüêîìó ïåðåêëàä³ â³ðøà åï³òåòè é ìåòàôîðè. ßêó ðîëü âîíè â³ä³ãðàþòü ó ïîåòè÷íîìó òåêñò³?

3. ßê âè ðîçó쳺òå ñëîâîñïîëó÷åííÿ ï³ñåíüêà âåñíè? Ùî âîíî îçíà÷àº? Äå, íà âàøó äóìêó, âîíà çâó÷èòü?

4. Çíàéä³òü ó â³ðø³ ïîâòîðè îêðåìèõ ñë³â. ßêó ðîëü âîíè â³ä³ãðàþòü?

5. ßê³ ïîâòîðè çâóê³â (ãîëîñíèõ ³ ïðèãîëîñíèõ) òðàïëÿþòüñÿ â óêðà¿íñüêîìó ïåðåêëàä³? Êðàñà ñëîâà Ó â³ðø³ Ã. Ãåéíå «Çàäçâåíè ³ç ãëèáèíè…» ìàéñòåðíî çîáðàæóºòüñÿ íå ò³ëüêè âåñíÿíèé ïåéçàæ, àëå é ïî÷óòòÿ ëþäèíè. Öå ñâ³ä÷èòü ïðî ðîçâèòîê òðàäèö³é óñíî¿ íàðîäíî¿ òâîð÷îñò³, äå ÷åðåç êàðòèíè ïðèðîäè ðîçêðèâàþòüñÿ ñòàíè ëþäñüêî¿ äóø³, ïåðåæèâàííÿ òà åìîö³¿ îñîáèñòîñò³. Ó ïîáóäîâ³ â³ðøà íàÿâí³ äâà õóäîæí³ ïëàíè — ðåàëüíèé ³ ÷óòòºâèé, ÿê³ ðîçãîðòàþòüñÿ ïàðàëåëüíî. ×îìó àâòîð ïîð³âíþº âåñíÿíó ï³ñíþ ç äçâîíàìè (äçâ³íî÷êàìè, äçâîí³ííÿì)? Ó ÿêèõ ñëîâàõ, ïîâòîðàõ (ñë³â, çâóê³â) öå âò³ëåíî? ßê³ ñëîâà îðèã³íàëó äåìîíñòðóþòü ïðèõ³ä âåñíè, ¿¿ ïîøèðåííÿ âñþäè? ×è º â òåêñò³ îðèã³íàëó åï³òåòè é ìåòàôîðè? Íàçâ³òü ¿õ.

Íàïðèê³íö³ XIX ñò. ïîåòè÷í³ òâîðè Ã. Ãåéíå ïåðåêëàäàëè Ëåñÿ Óêðà¿íêà, ²âàí Ôðàíêî, Ïàíòåëåéìîí Êóë³ø, Ìèêîëà Âîðîíèé, Ìèõàéëî Êîöþáèíñüêèé, Ïàâëî Ãðàáîâñüêèé òà ³í. Ó XX ñò. äî òâîð÷îñò³ í³ìåöüêîãî ìèòöÿ çâåðòàëèñÿ ð³çí³ ïîêîë³ííÿ ïåðåêëàäà÷³â, ó òîìó ÷èñë³ Ìàêñèì Ðèëüñüêèé, Ìèêîëà Áàæàí, ªâãåí Ïîïîâè÷, Ñèä³ð Ñàêèäîí òà ³í. Íàéá³ëüøå âèñîêîõóäîæí³õ ïåðåêëàä³â Ã. Ãåéíå íàëåæèòü Ëåîí³äîâ³ Ïåðâîìàéñüêîìó. ÃÅÍÐ²Õ ÃÅÉÍÅ

135

Ïåðåêëàäè ³ ïåðåêëàäà÷³ Êð³ì óêðà¿íñüêèõ ïîåò³â ³ ïåðåêëàäà÷³â, â³ðø³ Ã. Ãåéíå ïåðåêëàäàëè é ðîñ³éñüê³ ïèñüìåííèêè. Îëåêñàíäðó Áëîêó òåæ óäàëîñÿ âò³ëèòè îñíîâíèé íàñòð³é òâîðó Ã. Ãåéíå.

Òèõî ñåðäöà ãëóáèíû Çâîíû ïðîíèçàëè. Ëåéñÿ, ïåñåíêà âåñíû, Ðàçëèâàéñÿ äàëå.

Òû ïðîëåéñÿ, ãäå öâåòû Ðàñöâåòàþò òîìíî. Åñëè ðîçó âñòðåòèøü òû — Åé ïðèâåò ìîé ñêðîìíûé.

1. ßêùî âè âîëî䳺òå í³ìåöüêîþ ìîâîþ, ïîð³âíÿéòå îðèã³íàë ³ óêðà¿íñüêèé ïåðåêëàä â³ðøà. ßê³ íþàíñè äîäàâ ïåðåêëàäà÷ Ë. Ïåðâîìàéñüêèé äî çì³ñòó ïåðåêëàäó?

2. dzñòàâòå îçíàêè íàðîäíî¿ ï³ñí³ ³ç òâîðîì Ãåéíå. ßê³ ç öèõ îçíàê çá³ãàþòüñÿ? Ïåðåâ³ðòå ñåáå 1. ßêèé ïåéçàæ ïîñòຠó â³ðø³ «Çàäçâåíè ³ç ãëèáèíè…» Ã. Ãåéíå?

2. Ðîçêðèéòå îñíîâíó òåìó òà ³äåþ òâîðó.

3. ßê³ ïî÷óòòÿ ëþäèíè òà ÿêèìè õóäîæí³ìè çàñîáàìè ¿õ óò³ëåíî ó â³ðø³?

ÅÐÍÅÑÒ ÑÅÒÎÍ-ÒÎÌÏÑÎÍ 1860–1946 Ìè ä³òè ùå îäí³º¿ ìàòåð³ — Ïðèðîäè… Åðíåñò Ñåòîí-Òîìïñîí

Ñòîð³íêè æèòòÿ ³ òâîð÷îñò³ Åðíåñò Ñåòîí-Òîìïñîí íàðîäèâñÿ14 ñåðïíÿ 1860 ð. â ðîäèí³ Äæîçåôà Ëîãàíà òà Àë³ñè Òîìïñîí ó ïðèìîðñüêîìó ì³ñòå÷êó Ñàóò-Øèëäñ íà ï³âíî÷³ Àíã볿. Åðíåñò áóâ âîñüìèì ³ç äåñÿòè áðàò³â. Éîãî áàòüêî ìàâ ê³ëüêà ñóäåí, ÿê³ ïåðåâîçèëè òîâàðè çà îêåàí. Êîëè õëîï÷èêó âèïîâíèëîñÿ ø³ñòü ðîê³â, éîãî ðîäèíà ÷åðåç âòðàòó ñòàòê³â çìóøåíà áóëà ïåðåñåëèòèñÿ äî Òîðîíòî (Êàíàäà). Áàãàòî ðîê³â Å. ÑåòîíÒîìïñîí ïðîæèâ ó ϳâí³÷í³é Àìåðèö³. ³í äîáðå çíàâ öåé êðàé, ëþáèâ éîãî ñóâîðó, àëå òàêó ïðåêðàñíó ïðèðîäó, ìåøêàíö³â ö³º¿ çåìë³.

136

Ðîçä³ë ²². ÏÐÈÐÎÄÀ ² ËÞÄÈÍÀ

Ùå çìàëêó Åðíåñò íàâ÷èâñÿ ñòåæèòè çà òâàðèíàìè, â³â ùîäåííèê ñâî¿õ ñïîñòåðåæåíü, êóäè çàíîòîâóâàâ ïîáà÷åíå é ïî÷óòå — óñå, ùî áóëî ïîâ’ÿçàíî ç³ ñâ³òîì ïðèðîäè. Ùå îäíèì çàõîïëåííÿì Å. Ñåòîíà-Òîìïñîíà áóëî ìèñòåöòâî. Ó Òîðîíòî â³í îòðèìàâ ïåðø³ óðîêè æèâîïèñó é ï³ñëÿ çàê³í÷åííÿ êîëåäæó ñòàâ â³äîìèì ÿê õóäîæíèê. ʳëüêîìà øòðèõàìè ÑåòîíÒîìïñîí óì³â ïåðåäàòè ïîâåä³íêó é õàðàêòåð òâàðèí. Ñïî÷àòêó éîãî ïîëîòíà í³õòî íå êóïóâàâ, àëå çãîäîì â³í ïî÷àâ áðàòè ó÷àñòü ó âèñòàâêàõ ³ ñòàâ äîñèòü â³äîìèì õóäîæíèêîì-àí³ìàë³ñòîì1. Ó 1883 ð. ç’ÿâèâñÿ ïåðøèé òâ³ð ìèòöÿ — «Æèòòÿ ëóãîâîãî òåòåðåâà». Ïîò³ì áóëî íàäðóêîâàíî ùå ïîíàä 40 êíèæîê. Çà ïîðàäîþ ñâîãî äðóãà, Äæ. Ð. ʳïë³íãà, Å. Ñåòîí-Òîìïñîí ïîäàâ óñþ âàæëèâó ³íôîðìàö³þ ïðî òâàðèí ó õóäîæí³é ôîðì³ — ó ðîìàí³ «Ìàëåíüê³ äèêóíè» (1903). Íàóêîâà òî÷í³ñòü ó êíèæêàõ Å. Ñåòîíà-Òîìïñîíà ïîºäíóºòüñÿ ³ç çàõîïëþþ÷èì ñþæåòîì, ö³êàâîþ ³íòðèãîþ, ïðèãîäàìè. Ïèñüìåííèê çàêëàâ çàñàäè àí³ìàë³ñòè÷íî¿ ë³òåðàòóðè, äå ö³êàâî é ïðàâäèâî â õóäîæí³é ôîðì³ ðîçïîâ³äຠïðî æèòòÿ òâàðèí. Âåëè÷åçíèé âïëèâ â³í ñïðàâèâ íà Äæ. Ð. ʳïë³íãà, Ì. Ïðèøâ³íà òà ³í. Ïî÷èíàþ÷è ç 1902 ð. Å. Ñåòîí-Òîìïñîí ñòàâ çàñíîâíèêîì ãðîìàäñüêîãî ðóõó «Æèòòÿ â ïðèðîä³», ÿêèé ìàâ íà ìåò³ åêîëîã³÷íå âèõîâàííÿ ä³òåé. Çãîäîì ïèñüìåííèê ³ íàòóðàë³ñò ñòâîðèâ îðãàí³çàö³þ «Àìåðèêàíñüêà ë³ãà2 âèæèâàííÿ â ïðèðîä³», ùî ïîâèííà áóëà íàâ÷àòè ëþäåé áóäü-ÿêîãî â³êó æèòè â çëàãîä³ ç äîâê³ëëÿì. Îñòàíí³ ðîêè æèòòÿ ïèñüìåííèê ïðîâ³â ó Ñàíòà-Ôå (ÑØÀ, øòàò Íüþ-Ìåêñèêî), ïîáóäóâàâøè íà ëîí³ ïðèðîäè áóäèíîê, ÿêèé íàçèâàâ «Ôîðòåöåþ». Òàì â³í ïðîäîâæóâàâ ïèñàòè êíèæêè ïðî òâàðèí. Ñòâîðèâ ³ ïåðøèé àìåðèêàíñüêèé «Ï³äðó÷íèê äëÿ áîéñêàóò³â3», çàêëàâøè â íüîìó áàãàòî ö³êàâèõ ³äåé, ÿê³ é íèí³ âèêîðèñòîâóþòü ñêàóòñüê³ îðãàí³çàö³¿ âñüîãî ñâ³òó. Îïîâ³äàííÿ — íåâåëèêèé ïðîçîâèé òâ³ð, ó ÿêîìó çîáðàæóºòüñÿ ÿêàñü ïîä³ÿ (÷è åï³çîä) ³ç æèòòÿ îäíîãî àáî ê³ëüêîõ ïåðñîíàæ³â.

1 Àí³ìàë³ñò (ëàòèí. animal — òâàðèíà) — ìèòåöü, ÿêèé çîáðàæóº ó ñâî¿õ òâîðàõ òâàðèí.

2 ˳ãà — îá’ºäíàííÿ, ñï³ëêà.

3 Áîéñêàóò (àíãë. boy — õëîïåöü, scout — ðîçâ³äíèê) — ïðåäñòàâíèê ì³æíàðîäíîãî íåïîë³òè÷íîãî ìîëîä³æíîãî ðóõó, ìåòîþ ÿêîãî º ï³äòðèìêà ìîëîä³ â ¿¿ ô³çè÷íîìó, ðîçóìîâîìó é äóõîâíîìó ðîçâèòêó.

ÅÐÍÅÑÒ ÑÅÒÎÍ-ÒÎÌÏÑÎÍ

137

• • • •

Îñíîâí³ îçíàêè îïîâ³äàííÿ: íåðîçãàëóæåíà é ÷³òêà áóäîâà; ñòð³ìê³ñòü ðîçâèòêó ïîä³é; ñòèñë³ îïèñè; âåëèêà ðîëü äåòàëåé.

˳òåðàòóðà ³ ìèñòåöòâî Êàðòèíè Å. Ñåòîíà-Òîìïñîíà «Ñïëÿ÷èé âîâê» ³ «Òð³óìô âîâê³â» ñòàëè âñåñâ³òíüî â³äîìèìè, âèñòàâëÿëèñÿ íà ð³çíèõ ì³æíàðîäíèõ âèñòàâêàõ (Ïàðèæ, ×èêàãî òà ³í.).

Å. Ñåòîí-Òîìïñîí. Ñïëÿ÷èé âîâê. 1892 ð.

Å. Ñåòîí-Òîìïñîí. Òð³óìô âîâê³â. 1895 ð.

ÑÍÀÏ ²ñòîð³ÿ áóëüòåð’ºðà ²ñòîð³ÿ ñòâîðåííÿ Îïîâ³äàííÿ «Ñíàï» óâ³éøëî äî êíèæêè Å. Ñåòîíà-Òîìïñîíà «Òâàðèíè-ãåðî¿». Ìèòåöü çàõîïëþâàâñÿ òâàðèíàìè, ¿õí³ì ïðèðîäíèì ãåðî¿çìîì, ñèëîþ, óïåðòîþ áîðîòüáîþ çà ñâîþ ñâîáîäó, íåçâàæàþ÷è íà âñ³ ñïðîáè ëþäåé ¿õ ïðèðó÷èòè. Ïèñüìåííèê ïèñàâ: «Ò³ëüêè îäíîãî ëþäèíà ìຠñîðîìèòèñÿ — ñòðàõó!» ²ñòîð³ÿ ïðî Ñíàïà º âåëèêèì óðîêîì ñì³ëèâîñò³, ÿêèé äàëà ëþäÿì ïðèðîäà.

I Áóâ Õåëëîó¿í, ³ âæå ñóòåí³ëî, êîëè ÿ âïåðøå ïîáà÷èâ éîãî. Ðàíî-âðàíö³ ÿ îòðèìàâ òåëåãðàìó â³ä Äæåêà, ìîãî ïðèÿòåëÿ ç êîëåäæó: «Íà äîáðó çãàäêó ïðî ìåíå. Ïîñèëàþ òîá³ ÷óäîâå öóöåíÿ. Áóäü ³ç íèì óâ³÷ëèâèì, òàê áåçïå÷í³øå». Öå áóëî äóæå ñõîæå íà 138

Ðîçä³ë ²². ÏÐÈÐÎÄÀ ² ËÞÄÈÍÀ

Äæåêà — íàä³ñëàòè ÿêóñü ïåêåëüíó ìàøèíó àáî ëþòîãî ñêóíñà é íàçâàòè éîãî öóöåíÿì, òîìó ÿ î÷³êóâàâ ïàêóíîê ³ç ö³êàâ³ñòþ. Êîëè â³í ïðèáóâ, ÿ ïîáà÷èâ ïðèì³òêó «Íåáåçïå÷íî», à çñåðåäèíè ÷óëîñÿ ãàð÷àííÿ â³ä íàéìåíøîãî ïîðóõó. Çàçèðíóâøè çà ñ³òêó, ÿ ïîáà÷èâ, ùî òàì áóëî íå òèãðåíÿ, à ëèøå ìàëåíüêèé á³ëèé áóëüòåð’ºð. ³í êóñàâ ìåíå, óñ³õ ³ âñå, ÿêùî éîìó çäàâàëîñÿ, ùî ùîñü íàáëèæàëîñÿ äî íüîãî íàäòî øâèäêî àáî íàäòî áëèçüêî, ñêàâó÷àâ íåïðèºìíî ³ ÷àñòî. Ó ñîáàê º äâà âèäè ãàð÷àííÿ: îäíå ãóðê³òëèâå é ãðóäíå, öå ââ³÷ëèâå ïîïåðåäæåííÿ àáî ëþá’ÿçíà â³äïîâ³äü; ³íøå — ãîðòàííå é íàáàãàòî âèùå çà òîíàëüí³ñòþ, öå îñòàííº ñëîâî ïåðåä íàïàäîì. Ãàð÷àííÿ öüîãî òåð’ºðà íàëåæàëî äî îñòàííüîãî âèäó. ß áóâ ëþáèòåëåì ñîáàê ³ ââàæàâ, ùî çíàþ âñå ïðî íèõ, òîìó, â³äïóñòèâøè êóð’ºðà, ÿ ä³ñòàâ ñâ³é âåëèêèé ñêëàäàíèé í³æ, ÿêèé òàêîæ çàì³íÿâ çóáî÷èñòêó, ìîëîòîê, ñîêèðó, íàá³ð ³íñòðóìåíò³â, êî÷åðãó ³ áóâ ô³ðìîâèì âèðîáîì íàøî¿ êîìïàí³¿, ³ çíÿâ ñ³òêó. Î, òàê, ÿ çíàâ óñå ïðî ñîáàê! ³í áóâ ìàëåíüêèì, ëþòèì, ³ ãð³çíî ãàð÷àâ ïðè êîæíîìó ïîñòóêóâàííþ ìîãî ³íñòðóìåíòà, à êîëè ÿ ïåðåêèíóâ ÿùèê, â³í ïðîñòî êèíóâñÿ íà ìî¿ íîãè. ßêáè éîãî ëàïà íå çàïëóòàëàñÿ â ñ³òö³ é íå âòðèìàëà éîãî, ÿ ì³ã áè ïîñòðàæäàòè, áî â³í ÿâíî íàì³ðèâñÿ çðîáèòè òå, ùî âæå äàâíî õîò³â; àëå ÿ ñòàâ íà ñò³ë, äå â³í íå çì³ã áè ìåíå ä³ñòàòè, ³ ñïðîáóâàâ çíàéòè ñï³ëüíó ìîâó ç íèì. ß çàâæäè â³ðèâ ó òå, ùî ç òâàðèíàìè ìîæíà ïîãîâîðèòè. ß ïîä³ëÿþ äóìêó ïðî òå, ùî âîíè ìîæóòü çáàãíóòè äåùî ç íàøèõ íàì³ð³â, íàâ³òü ÿêùî íå ðîçóì³þòü ñë³â; àëå ïåñèê, î÷åâèäíî, ââàæàâ ìåíå ëèöåì³ðîì ³ íå çâàæàâ íà ìî¿ ñïðîáè. Ñïî÷àòêó â³í çàéíÿâ ñâîº ì³ñöå ï³ä ñòîëîì ³ ïîñò³éíî ñë³äêóâàâ, ÷è íå ñïðîáóº ÿêàñü íîãà ñïóñòèòèñÿ âíèç. ß áóâ óïåâíåíèé, ùî ìîæó êîíòðîëþâàòè éîãî î÷èìà, àëå ÿ íå ì³ã íàâ³òü çàçèðíóòè â éîãî î÷³, à òîìó çàëèøèâñÿ â’ÿçíåì. ß íàäçâè÷àéíî ñïîê³éíà ëþäèíà, ÿ ëåñòèâ ñàì ñîá³, áî ÿ æ ïðåäñòàâíèê ô³ðìè, ÿêà çàéìàºòüñÿ âèãîòîâëåííÿì çàë³çíèõ âèðîá³â, ³ â íåïîõèòíîñò³ íàñ íå ïåðåâåðøèòü í³õòî, õ³áà ùî äæåíòëüìåíè, ÿê³ çàâæäè ñóíóòü íîñà íå ó ñâî¿ ñïðàâè é çàéìàþòüñÿ ïðîäàæåì ãîòîâîãî îäÿãó. ß ñèä³â íà ñòîë³, à ì³é ìàëåíüêèé òèðàí óíèçó íå çâîäèâ î÷åé ç ìî¿õ í³ã. ß âèòÿã òåëåãðàìó ³ ïðî÷èòàâ ùå ðàç: «×óäîâå öóöåíÿ. Áóäü ³ç íèì óâ³÷ëèâèì, òàê áåçïå÷í³øå». ß äóìàþ, ùî âðåøò³-ðåøò á³ëüøå ñïðàöþâàëà ìîÿ íåçâîðóøí³ñòü, àí³æ óâ³÷ëèâ³ñòü, áî ÷åðåç ï³âãîäèíè ãàð÷àííÿ ïðèïèíèëîñÿ. ×åðåç ãîäèíó â³í á³ëüøå íå ñòðèáàâ íà ãàçåòó, ÅÐÍÅÑÒ ÑÅÒÎÍ-ÒÎÌÏÑÎÍ

139

ÿêó ÿ çàâáà÷ëèâî ïîêëàâ íà êðàé ñòîëó, ùîá ïåðåâ³ðèòè éîãî íàñòð³é; ìîæëèâî, ðîçäðàòóâàííÿ â³ä ïåðåáóâàííÿ â êë³òö³ òðîõè âùóõëî, ³ êîëè ÿ çàïàëèâ òðåòþ ñèãàðó, â³í ïîäèáàâ äî âîãíþ ³ ë³ã, õî÷ ³ íå ñïóñêàâ ç ìåíå î÷åé; ó ìåíå íå áóëî ïðè÷èí ñêàðæèòèñÿ íà òàêå çíåâàæëèâå ñòàâëåííÿ äî ñåáå. ³í ñë³äêóâàâ çà ìíîþ îäíèì îêîì, à ÿ îáîìà î÷èìà ñòåæèâ íå çà íèì, à çà éîãî ìàëåíüêèì õâîñòîì. ßêáè öåé õâîñòèê õî÷à á ðàç ïîâîðóõíóâñÿ, ÿ ì³ã áè â³ä÷óòè ñåáå ïåðåìîæöåì, àëå â³í íå ðóõàâñÿ. ß ä³ñòàâ êíèæêó é ïðîäîâæóâàâ ñèä³òè íà ñòîë³, äîêè ìî¿ íîãè íå çâåëà ñóäîìà, à âîãîíü ó êàì³í³ íå ïî÷àâ çãàñàòè. Áëèçüêî äåñÿòî¿ âå÷îðà ïîõîëîäí³øàëî, à î ï³â íà îäèíàäöÿòó âîãîíü ïîãàñ. ̳é ïîäàðóíîê íà Õåëëîó¿í ï³äíÿâñÿ, ïîç³õíóâ ³ ïîòÿãíóâñÿ, òîä³ çàë³ç íà õóòðÿíèé êèëèìîê ï³ä ìî¿ì ë³æêîì. Íå÷óòíî ñòóïàþ÷è, ÿ ïåðåñòóïèâ ç³ ñòîëó íà ìàëåíüêó øàôó é ïîñòóïîâî ä³ñòàâñÿ äî êàì³ííî¿ ïîëèö³. Òàê çãîäîì ÿ ä³éøîâ äî ë³æêà ³, äóæå òèõî ðîçäÿãíóâøèñü, óêëàâñÿ, íå âèêëèêàâøè æîäíîãî çàóâàæåííÿ ç áîêó ñâîãî ãîñïîäàðÿ. ß ùå íå çàñíóâ, êîëè ïî÷óâ òèõå øêðÿáîò³ííÿ é «òóïòóï» ïî ë³æêó, à ïîò³ì ïî ñâî¿õ íîãàõ. Ñíàï, î÷åâèäíî, ïîäóìàâ, ùî âíèçó çàíàäòî õîëîäíî, ³ âèð³øèâ ñêîðèñòàòèñÿ íàéêðàùèì, ùî ìîãëî áóòè çàïðîïîíîâàíå â ìîºìó áóäèíêó. ³í ñêðóòèâñÿ á³ëÿ ìî¿õ í³ã òàê, ùî ìåí³ ñòàëî äóæå íåçðó÷íî, à êîëè ÿ ñïðîáóâàâ óëàøòóâàòèñÿ çðó÷í³øå, òî íàéìåíøîãî ïîðóõó ìîãî ïàëüöÿ áóëî äîñòàòíüî, ùîá çìóñèòè éîãî êóñàòèñÿ òàê ëþòî, ùî â³ä êàë³öòâà ìåíå ðÿòóâàëà ò³ëüêè òîâñòà êîâäðà. Ïðîéøëà ö³ëà ãîäèíà, ïåðø í³æ ìåí³ âäàëîñÿ òàê ïîêëàñòè íîãè, ùîðàçó ïåðåñóâàþ÷è ¿õ íà ì³ë³ìåòð, ùîá ÿ ì³ã ñïîê³éíî ñïàòè. ʳëüêà ðàç³â ñåðåä íî÷³ ìåíå áóäèëî ñåðäèòå ãàð÷àííÿ ñîáàêè, íàïåâíî, òîìó ùî ÿ íàâàæèâñÿ ïîâîðóõíóòè ïàëüöåì áåç éîãî äîçâîëó, õî÷à ÿ äóìàþ, ùî éîãî ì³ã äðàòóâàòè é ì³é õðàï. Óðàíö³ ÿ áóâ ãîòîâèé âñòàòè ùå äî òîãî, ÿê Ñíàï ïðîêèíóâñÿ. Áà÷òå, ïîâíå ³ì’ÿ éîãî — Ñíàï-Äæèíäæåðñíàï. Äåÿêèì ñîáàêàì âàæêî äàòè ³ì’ÿ, ³íøèì æå öå íå ïîòð³áíî — âîíè ñàì³ ìîæóòü öå çðîáèòè. ß áóâ ãîòîâèé ï³äíÿòèñÿ î ñüîì³é. Ñíàï æå íå ïðîêèäàñÿ äî âîñüìî¿, òîìó ìè âñòàëè î âîñüì³é. ³í òðîõè â³ääÿ÷èâ ìåí³ çà òåïëèé ïðèéîì, äîçâîëèâ ìåí³ îäÿãàòèñÿ âæå íå íà ñòîë³. Âèõîäÿ÷è ç ê³ìíàòè, ùîá ïðèãîòóâàòè ñí³äàíîê, ÿ çàóâàæèâ: «Ñíàïå, äðóæå, äåÿê³ ëþäè âèçíàëè á çà ïîòð³áíå âèõîâóâàòè òåáå áàòîãîì, àëå ìåí³ çäàºòüñÿ, ùî ÿ ìàþ êðàùèé ïëàí. ˳êàð³ çàðàç ðåêîìåíäóþòü ñèñòåìó, ÿêà íàçèâàºòüñÿ “çàëèøèòè áåç ñí³äàíêó”. ß öå ñïðîáóþ».

140

Ðîçä³ë ²². ÏÐÈÐÎÄÀ ² ËÞÄÈÍÀ

Öå áóëî æîðñòîêî, àëå ÿ çàëèøèâ éîãî áåç ¿æ³ íà âåñü äåíü. ³í ïîøêðÿáàâ ìåí³ äâåð³, ³ ìåí³ ïîò³ì äîâåëîñÿ ¿õ ïåðåôàðáóâàòè, àëå ââå÷åð³ â³í óæå áðàâ ¿æó ç ìî¿õ ðóê. ×åðåç òèæäåíü ìè áóëè äîáðèìè äðóçÿìè. Çàðàç â³í ñïàâ íà ìîºìó ë³æêó é äîçâîëÿâ ìåí³ âîðóøèòè íîãàìè, íå êóñàþ÷è ¿õ ³ íå íàìàãàþ÷èñü ñåðéîçíî ìåíå ïîøêîäèòè. Ñèñòåìà «çàëèøèòè áåç ñí³äàíêó» òâîðèëà ÷óäåñà: ÷åðåç òðè ì³ñÿö³ ìè áóëè íåðîçëó÷íèìè äðóçÿìè é âèÿâèëîñÿ, ùî â òåëåãðàì³ â³í ö³ëêîì âèïðàâäàíî áóâ íàçâàíèé ÷óäîâèì öóöåíÿì. Çäàâàëîñÿ, éîìó íåçíàéîìå ïî÷óòòÿ ñòðàõó. ßêùî ïîâç íüîãî ïðîõîäèëà ìàëåíüêà ñîáà÷êà, â³í íå çâåðòàâ íà íå¿ óâàãè; ÿêùî òî áóëà ñîáàêà ñåðåäíüîãî ðîçì³ðó, â³í ñòðóíîþ âèòÿãóâàâ ñâ³é êîðîòêèé õâîñòèê ³ òàê õîäèâ äîâêîëà íåçíàéîìöÿ, çíåâàæëèâî øêðÿáàþ÷è ê³ãòÿìè é äèâëÿ÷èñü íà íåáî, çåìëþ, óäàëå÷³íü — êóäè çàâãîäíî, àëå ò³ëüêè íå íà òîãî ñîáàêó, â³äçíà÷àþ÷è éîãî ïðèñóòí³ñòü ò³ëüêè ÷àñòèì ãàð÷àííÿì íà ï³äâèùåíèõ òîíàõ. ßêùî æ íåçíàéîìåöü íå ðóõàâñÿ ç ì³ñöÿ, ïî÷èíàëàñÿ á³éêà, ³ òîä³ â³í óò³êàâ äóæå øâèäêî. ²íîä³ Ñíàïîâ³ äîâîäèëîñÿ ïðîãðàâàòè, àëå ³ ã³ðêèé äîñâ³ä íå ì³ã óñåëèòè â íüîãî íàâ³òü êðàïëþ îáåðåæíîñò³. Îäíîãî ðàçó, ¿äó÷è â êåá³ ï³ä ÷àñ âèñòàâêè ñîáàê, Ñíàï ïîáà÷èâ íà ïðîãóëÿíö³ ñõîæîãî íà ñëîíà ñåíáåðíàðà. Éîãî ðîçì³ðè âèêëèêàëè â öóöåíÿòè òàêå çàö³êàâëåííÿ, ùî â³í ìåðù³é âèñêî÷èâ ç â³êíà êåáà é çëàìàâ íîãó. Î÷åâèäíî, ó íüîãî â³ä³áðàëè ïî÷óòòÿ ñòðàõó é çàì³íèëè âåëèêîþ ê³ëüê³ñòþ ³ìáèðó, ùî ñòàëî ï³äñòàâîþ äëÿ éîãî ïîâíîãî ³ìåí³. ³í â³äð³çíÿâñÿ â³ä óñ³õ ñîáàê, ÿêèõ ÿ êîëè-íåáóäü çíàâ. Íàïðèêëàä, ÿêùî õëîïåöü êèäàâ ó íüîãî êàì³íü, â³í á³ã, àëå íå â³ä, à äî õëîïöÿ, ³ ÿêùî òàêèé çëî÷èí ïîâòîðþâàâñÿ, Ñíàï ñàì ÷èíèâ ïðàâîñóääÿ, òîìó éîãî âñ³ ïîâàæàëè. Çäàâàëîñÿ, ò³ëüêè ÿ òà êóð’ºð ó êîíòîð³ áà÷èëè éîãî ïîçèòèâí³ ðèñè. Ò³ëüêè íàñ äâîõ â³í óäîñòîþâàâ âèñîêî¿ ÷åñò³ — îñîáèñòî¿ äðóæáè, ÿêó ÿ ö³íóâàâ óñå á³ëüøå ç ïëèíîì ÷àñó, ³ äî ñåðåäèíè ë³òà Êàðíåã³, Âàíäåðá³ëò ³ Àñòîð óñ³ ãóðòîì íå ìîãëè á ç³áðàòè äîñòàòíüî ãðîøåé, ùîá êóïèòè â ìåíå ìîãî ìàëåíüêîãî ñîáàêó Ñíàïà.

II Õî÷ ÿ ³ íå äóæå ÷àñòî ìàíäðóþ, ïðîòå âîñåíè ìîÿ ô³ðìà â³äïðàâèëà ìåíå â ïîäîðîæ, à Ñíàï, íà æàëü, çàëèøèâñÿ ç õàçÿéêîþ êâàðòèðè, ÿêó ÿ íàéìàâ. Â³í ¿¿ çíåâàæàâ, âîíà éîãî áîÿëàñÿ, ³ îáîº íåíàâèä³ëè îäíå îäíîãî. ÅÐÍÅÑÒ ÑÅÒÎÍ-ÒÎÌÏÑÎÍ

141

ß çàéìàâñÿ çáóòîì êîëþ÷îãî äðîòó íà ï³âíî÷³ Øòàò³â. Ëèñòè ïðèõîäèëè äî ìåíå ðàç íà òèæäåíü, ³ ìîÿ õàçÿéêà ïîñò³éíî ñêàðæèëàñÿ íà Ñíàïà. Ïðèáóâøè äî Ìåíäîçè, ùî â ϳâí³÷í³é Äàêîò³, ÿ çíàéøîâ õîðîøèé ðèíîê äëÿ çáóòó äðîòó. Çâ³ñíî, ãîëîâí³ óãîäè ÿ óêëàäàâ ç âåëèêèìè òîðãîâöÿìè, àëå ÿ òàêîæ áóâàâ ³ ó ôåðìåð³â, ä³çíàâàâñÿ ïðî ¿õí³ ïîòðåáè. Òàê ÿ ïîçíàéîìèâñÿ ç ôåðìîþ áðàò³â Ïåíðóô. Íåìîæëèâî äîâãî ïåðåáóâàþ÷è â ì³ñöåâîñò³, äå çàéìàþòüñÿ ñêîòàðñòâîì, íå ïî÷óòè ïðî çëî÷èíè ÿêîãî-íåáóäü õèòðîãî é íèù³âíîãî ñ³ðîãî âîâêà. Óæå ìèíóâ òîé ÷àñ, êîëè âîâê³â ìîæíà áóëî ëåãêî îòðó¿òè, òîæ çàðàç âîíè çàâäàþòü çíà÷íèõ çáèòê³â ôåðìåðàì. Áðàòè Ïåíðóô, ÿê ³ á³ëüø³ñòü ñêîòàð³â, ïîëèøèëè âñ³ ñïðîáè îòðó¿òè âîâêà ÷è ñï³éìàòè éîãî â êàïêàí, ³ ïî÷àëè íàâ÷àòè ñîáàê ð³çíèõ ïîð³ä ïîëþâàííþ íà âîâêà, ñïîä³âàþ÷èñü ó òàêèé ñïîñ³á ùå é òðîõè ðîçâàæèòèñü, âèêîíóþ÷è êîðèñíó ñïðàâó çíèùåííÿ øê³äíèê³â. Àíãë³éñüê³ ãîí÷àêè áóëè íàäòî ñëàáêèìè äëÿ áèòâè; äàíñüê³ äîãè — íàäòî íåçãðàáíèìè; à õîðòè íå ìîãëè ïåðåñë³äóâàòè ö³ëü, ÿêùî ¿¿ íå áóëî âèäíî. Êîæíà ïîðîäà ìàëà ïåâíèé íåäîë³ê, àëå ôåðìåðè ñïîä³âàëèñÿ íà óñï³õ çàâäÿêè çãðà¿ ñîáàê ð³çíèõ ïîð³ä, ³ êîëè ÿ áóâ çàïðîøåíèé ïðèºäíàòèñÿ äî ìåíäîçüêîãî ïîëþâàííÿ íà âîâêà, ìåíå íàäçâè÷àéíî ïîò³øèëî òå ð³çíîìàí³òòÿ ñîáàê, ÿêå áðàëî â íüîìó ó÷àñòü. Òàì áóëî äîñòàòíüî äâîðíÿæîê, àëå òàêîæ áóëè é ÷èñòîêðîâí³ ïîðîäè ñîáàê — çîêðåìà, ê³ëüêà ðîñ³éñüêèõ âîâêîäàâ³â, ÿê³, íàïåâíî, êîøòóâàëè ÷èìàëî. Õ³ëòîí Ïåíðóô, ñòàðøèé ³ç áðàò³â, ãîñïîäàð âîâêîäàâ³â, íàäçâè÷àéíî ïèøàâñÿ íèìè é î÷³êóâàâ â³ä íèõ âåëèêèõ ïîäâèã³â. «Õîðòè íàäòî âðàçëèâ³ äëÿ áèòâè ç âîâêîì, äàíñüê³ äîãè íàäòî ïîâ³ëüí³, àëå âè ïîáà÷èòå, âîâêîäàâè äîáðå çðîáëÿòü ñâîþ ñïðàâó», — ãîâîðèâ â³í. Îòæå, õîðòè ïðèçíà÷àëèñÿ äëÿ ãîíèòâè, äîãè — äëÿ äîïîìîãè, à âîâêîäàâè — äëÿ ãîëîâíî¿ áèòâè. Òàì òàêîæ áóëî äâîº àáî òðîº ãîí÷àê³â, ÿê³ ïîâèíí³ áóëè ñâî¿ìè ÷óòëèâèìè íîñàìè âèñòåæèòè çâ³ðà, ÿêáè â³í ðàïòîì çíèê ç î÷åé. Ãàðíèé êðàºâèä â³äêðèâàâñÿ ïåðåä íàìè, êîëè ìè ¿õàëè âåðõè Áåäëåíäñüêèìè ïàãîðáàìè òîãî æîâòíåâîãî äíÿ. Ïîâ³òðÿ áóëî ïðîçîðèì ³ ñâ³æèì, ³, íåçâàæàþ÷è íà ï³çíþ ïîðó, íå áóëî àí³ ñí³ãó, àí³ ìîðîçó. Êîí³ áóëè æâàâèìè, ³ îäèí ÷è äâà ðàçè ñïðîáóâàëè ïîêàçàòè ìåí³, ÿê âîíè çâ³ëüíÿþòüñÿ â³ä ñâî¿õ íà¿çíèê³â.

142

Ðîçä³ë ²². ÏÐÈÐÎÄÀ ² ËÞÄÈÍÀ

Ñîáàêè áóëè íàëàøòîâàí³ íà ïîëþâàííÿ, ³ íà ð³âíèí³ ìè ïîì³òèëè îäíó àáî äâ³ ñ³ð³ ïëÿìè, ÿê³, çà ñëîâàìè Õ³ëòîíà, ìîãëè áóòè âîâêàìè àáî êîéîòàìè1. Ñîáàêè ïîíåñëèñÿ, ãîëîñíî ãàâêàþ÷è, àëå ââå÷åð³, õî÷ â îäíîãî ç õîðò³â áóëà ðàíà íà ïëå÷³, á³ëüøå íå áóëî æîäíèõ äîêàç³â, ùî õòîñü ³ç íèõ áóâ íà ïîëþâàíí³.

— Ìåí³ çäàºòüñÿ, ùî â³ä òâî¿õ ñëàâíîçâ³ñíèõ âîâêîäàâ³â íåìຠæîäíî¿ êîðèñò³, Õ³ëòå, — ñêàçàâ Ãàðâ³í, ìîëîäøèé áðàò. — ß çà òå, ùî òîé ìàëåíüêèé ÷îðíèé äàíñüêèé äîã íàáàãàòî êðàùèé çà ³íøèõ, õî÷ â³í ³ íå÷èñòîêðîâíèé.

— ß íå ðîçóì³þ, — ïðîáóð÷àâ Õ³ëòîí. — Íàâ³òü êîéîòó, à íå òå ùî âîâêó, í³êîëè ùå íå âäàâàëîñÿ âòåêòè â³ä öèõ õîðò³â; ãîí÷àêè ìîæóòü ³òè íàâ³òü ïî òðèäåííîìó ñë³äó, à äîãè ìîæóòü ïîäîëàòè é âåäìåäÿ ãð³çë³2.

— ß ââàæàþ, — ñêàçàâ áàòüêî, — âîíè ìîæóòü á³ãòè, ìîæóòü ïåðåñë³äóâàòè é ìîæóòü ïîäîëàòè âåäìåäÿ, öå ö³ëêîì ìîæëèâî; àëå ð³÷ ó ò³ì, ùî âîíè íå õî÷óòü ç³éòèñÿ â á³éö³ ç âîâêîì. Óñÿ çãðàÿ ïðîñòî áî¿òüñÿ — ³ ìåí³ á äóæå õîò³ëîñÿ ïîâåðíóòè â³ääàí³ çà íèõ ãðîø³. Òàê âîíè âñå áóð÷àëè é ïðîäîâæóâàëè ñïåðå÷àòèñÿ, êîëè ÿ ïîïðîùàâñÿ ç íèìè é ïî¿õàâ äàë³. Çäàâàëîñÿ, ùî â ïîðàçö³ áóëà ëèøå îäíà ïðè÷èíà. Ñîáàêè áóëè øâèäêèìè òà ñèëüíèìè, àëå âîâê, î÷åâèäíî, çàëÿêàâ óñ³õ ñîáàê. Ó íèõ íå âèñòà÷àëî ìóæíîñò³ çóñòð³òèñÿ ç íèì, ³ ùîðàçó, ÿê âîâêîâ³ âäàâàëîñÿ âòåêòè, ìî¿ äóìêè ïåðåíîñèëèñÿ äî áåçñòðàøíîãî ìàëåíüêîãî ñîáàêè, ç ÿêèì ÿ ä³ëèâ ë³æêî âïðîäîâæ îñòàííüîãî ðîêó. Ìåí³ òàê õîò³ëîñÿ, ùîá â³í áóâ òóò, òîä³ ö³ íåçãðàáí³ ñîáàêè-âåëåòè çíàéøëè á ñâîãî ë³äåðà, éîãî á íå ïîêèíóëà ñì³ëèâ³ñòü ï³ä ÷àñ âèïðîáóâàííÿ. Íà ìî¿é íàñòóïí³é çóïèíö³ ÿ îòðèìàâ ëèñòè, ñåðåä ÿêèõ áóëè é äâà ïîâ³äîìëåííÿ â³ä õàçÿéêè; ó ïåðøîìó éøëîñÿ ïðî òå, ùî «öåé æàõëèâèé ñîáàêà ïðîñòî ãàíåáíî ïîâîäèòüñÿ â ìî¿é ê³ìíàò³», à ³íøå, ùå ïåðåêîíëèâ³øå, âèìàãàëî íåãàéíîãî óñóíåííÿ Ñíàïà. «×îìó á íå â³äïðàâèòè éîãî äî Ìåíäîçè? — ïîäóìàâ ÿ. — Óñüîãî äâàäöÿòü ãîäèí ïîäîðîæ³; éîìó òàì çðàä³þòü. ß çìîæó çàáðàòè éîãî íà çâîðîòíîìó øëÿõó».

1 Êîéîò (ëóãîâèé âîâê) — ïðåäñòàâíèê ðîäèíè ñîáà÷èõ, ùî ìåøêຠíà â³äêðèòèõ ïðîñòîðàõ ϳâí³÷íî¿ Àìåðèêè.

2 Ãð³çë³ — ð³çíîâèä áóðîãî âåäìåäÿ, ùî ìåøêຠïåðåâàæíî íà Àëÿñö³ é ó çàõ³äíèõ ðàéîíàõ Êàíàäè; âåëè÷èíà ãð³çë³, çàçâè÷àé, ñòàíîâèòü 2,4–2,5 ì ³ âàæèòü â³í äî 450 êã.

ÅÐÍÅÑÒ ÑÅÒÎÍ-ÒÎÌÏÑÎÍ

143

III Ìîÿ íàñòóïíà çóñòð³÷ ³ç Äæèíäæåðñíàïîì íå äóæå â³äð³çíÿëàñÿ â³ä ïåðøî¿. ³í ñòðèáíóâ íà ìåíå, óäàþ÷è, ùî õî÷å âêóñèòè, ³ ÷àñòî ãàð÷àâ, àëå öå áóëî ãðóäíå ãàð÷àííÿ, à éîãî õâîñòèê ïîñò³éíî ïîãîéäóâàâñÿ. Ïåíðóôè âæå äåê³ëüêà ðàç³â óëàøòîâóâàëè ïîëþâàííÿ íà âîâêà ç òîãî ÷àñó, ÿê ÿ áóâ ç íèìè, ³ áóëè äóæå ðîçäðàòîâàí³ òèì, ùî í³ÿê íå ìîãëè äîñÿãòè óñï³õó. Ñîáàêè çíàõîäèëè âîâêà ìàéæå êîæíîãî ðàçó, àëå íå ìîãëè âáèòè éîãî, à ìèñëèâö³ æîäíîãî ðàçó íå ï³äõîäèëè äîñòàòíüî áëèçüêî, ùîá çðîçóì³òè, ÷îìó âîíè áîÿòüñÿ. Ñòàðèé Ïåíðóô áóâ ïåðåêîíàíèé, ùî «ó âñ³é çãðà¿ íåìຠñîáàêè, õîðîáð³øî¿ çà êðîëèêà». Íàñòóïíîãî äíÿ ìè âèéøëè íà ñâ³òàíêó — òà ñàìà ïðîöåñ³ÿ ç ÷óäîâèõ êîíåé ³ ïðåêðàñíèõ âåðøíèê³â; òàì, ÿê ³ ðàí³øå, áóëè âåëèê³ ñ³ð³ ñîáàêè, ðóä³ ñîáàêè, ïëÿìèñò³ ñîáàêè; àëå, êð³ì òîãî, ç íàìè áóâ ìàëåíüêèé á³ëèé ñîáàêà, ùî çàëèøàâñÿ ïîðó÷ ç³ ìíîþ, ³ íå ò³ëüêè ñîáàêè, à é êîí³, ÿê³ ï³äõîäèëè çàíàäòî áëèçüêî äî íüîãî, ïîçíàéîìèëèñÿ ç éîãî çóáàìè. Çäàâàëîñÿ, Ñíàï ïåðåñâàðèâñÿ ç óñ³ìà ëþäüìè, ê³íüìè é ñîáàêàìè, ÿê³ ò³ëüêè áóëè ïîáëèçó, îêð³ì îäí³º¿ áóëüòåð’ºðêè, ÿêà íàëåæàëà ÷îëîâ³êîâ³ ç ãîòåëþ â Ìåíäîç³. Âîíà áóëà ºäèíîþ, õòî áóâ ìåíøèé çà íüîãî, ³ âîíè, çäàâàëîñÿ, ñïîäîáàëèñÿ îäíå îäíîìó. ß í³êîëè íå çàáóäó ïàíîðàìè, ùî â³äêðèëàñÿ ïåðåä íàìè ï³ä ÷àñ ïîëþâàííÿ, ÿêå ÿ ïîáà÷èâ òîãî äíÿ. Ìè áóëè íà îäíîìó ç òèõ âåëèêèõ ïëàñêèõ ïàãîðá³â, ç ÿêèõ ìîæíà ïîáà÷èòè âñþ ì³ñöåâ³ñòü, êîëè Õ³ëòîí, ÿêèé ðîçäèâëÿâñÿ ì³ñöèíó â á³íîêëü, âèãóêíóâ: — ß áà÷ó éîãî! Îñü â³í ³äå äî ñòðóìêà Ñêàëë. Öå, íàïåâíî, êîéîò. Çàðàç ïîòð³áíî áóëî çìóñèòè õîðò³â ïîáà÷èòè çäîáè÷ — íåëåãêîþ áóëà öÿ ñïðàâà, îñê³ëüêè âîíè íå ìîæóòü ïîäèâèòèñÿ â á³íîêëü, à íà çåìë³ ðîñëî áàãàòî ïîëèíó, âèùîãî çà çð³ñò ñîáàê. Àëå Õ³ëòîí ïîêëèêàâ: «Ñþäè, Äàíäåðå!» — ³ ñõèëèâñÿ ³ç ñ³äëà, îäíî÷àñíî âèñòàâèâøè íîãó. Îäíèì ñïðèòíèì ñòðèáêîì Äàíäåð çàñêî÷èâ íà ñ³äëî é ñòîÿâ òàì, áàëàíñóþ÷è íà êîí³. Âîäíî÷àñ Õ³ëòîí íàïîëåãëèâî ïîêàçóâàâ: «Îñü â³í, Äàíäåðå, äèâèñü, äèâèñü, â³í òàì». Ñîáàêà ñåðéîçíî âäèâëÿâñÿ òóäè, êóäè ïîêàçóâàâ éîãî õàçÿ¿í, ³, î÷åâèäíî, ïîáà÷èâøè ùîñü, ëåãêî ç³ñêî÷èâ íà çåìëþ é ïîá³ã óäàëå÷³íü. ²íø³ ñîáàêè âèðóøèëè çà íèì äîâãîþ ïðîöåñ³ºþ, ³ ìè ¿õàëè çà íèìè òàê øâèäêî, ÿê ìîãëè, àëå âòðà÷àëè ÷àñ, áî íà íàø³é äîðîç³ áóëî áàãàòî ÿð³â, áîðñó÷èõ í³ð, êàìåí³â ³ ïî144

Ðîçä³ë ²². ÏÐÈÐÎÄÀ ² ËÞÄÈÍÀ

ëèíó, òîìó øâèäêî ¿õàòè áóëî íàäòî íåáåçïå÷íî. Ìè âñ³ â³äñòàëè, ³, çâè÷àéíî, ÿ áóâ îñòàíí³ì, áî ùå íå ïðèçâè÷à¿âñÿ ¿çäèòè âåðõè. Ìè ê³ëüêà ðàç³â áà÷èëè, ÿê ñîáàêè ì÷àëè ð³âíèíîþ àáî çíèêàëè â ÿðó ³ çíîâó ç’ÿâëÿëèñÿ íà ³íø³é ñòîðîí³. Âèçíàíèì ë³äåðîì áóâ õîðò Äàíäåð, ³, ïîäîëàâøè íàñòóïíèé êðÿæ, ìè ïîáà÷èëè âñþ ïîãîíþ — êîéîòà, ÿêèé á³ã ç óñ³õ í³ã, ñîáàê, ùî áóëè çà ÷âåðòü ìèë³1, àëå âæå ìàéæå íàçäîãàíÿëè. Êîëè ìè ïîáà÷èëè ¿õ íàñòóïíîãî ðàçó, êîéîò áóâ ìåðòâèé, à ñîáàêè ñèä³ëè íàâêîëî íüîãî — óñ³, êð³ì äâîõ ãîí÷àê³â ³ Äæèíäæåðñíàïà.

— Çàï³çíèëèñÿ íà á³éêó, — çàóâàæèâ Õ³ëòîí, ãëÿíóâøè íà â³äñòàëèõ ãîí÷àê³â. Òîä³ â³í ãîðäî ïîãëàäèâ Äàíäåðà. — ßê áà÷èòå, âàø öóöèê óñå-òàêè íå çíàäîáèâñÿ.

— ßêà ñì³ëèâ³ñòü — äåñÿòü âåëèêèõ ñîáàê íàïàëè íà îäíîãî ìàëåíüêîãî êîéîòà, — íàñì³øêóâàòî çàóâàæèâ áàòüêî. — Ïî÷åêàé, äîïîêè ìè íå çóñòð³íåìîñÿ ç âîâêîì. Íàñòóïíîãî äíÿ ìè çíîâó âèéøëè íà ïîëþâàííÿ, áî ÿ âèð³øèâ ïîáà÷èòè, ÷èì óñå öå çàê³í÷èòüñÿ. ϳäíÿâøèñü íà âèñîêèé ïàãîðá, ìè ïîáà÷èëè ñ³ðó ïëÿìó, ùî ðóõàëàñÿ. Ðóõîìà á³ëà ïëÿìà îçíà÷ຠàíòèëîïó, ÷åðâîíà — ëèñèöþ, ñ³ðà — àáî âîâêà, àáî êîéîòà; à õòî öå íàïåâíî — âèçíà÷àþòü çà õâîñòîì. ßêùî â á³íîêëü âèäíî îïóùåíèé õâ³ñò, òî öå êîéîò; ÿêùî ï³äíÿòèé — öå íåíàâèñíèé âîâê. ßê ³ ðàí³øå, Äàíäåðó ïîêàçàëè çäîáè÷, ³ â³í, ÿê ³ ðàí³øå, ïîâ³â çà ñîáîþ ñòðîêàòó çì³øàíó çãðàþ — õîðò³â, âîâêîäàâ³â, ãîí÷àê³â, äîã³â, áóëüòåð’ºðà ³ âåðøíèê³â. Íà ìèòü ìè ïîáà÷èëè ïîãîíþ; öå, áåçñóìí³âíî, áóâ âîâê, ÿêèé äîâãèìè ñòðèáêàìè ò³êàâ â³ä ñîáàê. ×îìóñü ìåí³ çäàëîñÿ, ùî ñîáàêè, ÿê³ áóëè ïîïåðåäó, á³ãëè íå òàê øâèäêî, ÿê ðàí³øå çà êîéîòîì. Àëå í³õòî íå çíàâ, ÷èì çàê³í÷èòüñÿ ïîëþâàííÿ. Ñîáàêè îäèí çà îäíèì ïîâåðòàëèñÿ äî íàñ, ³ ìè á³ëüøå íå áà÷èëè òîãî âîâêà. Ìèñëèâö³ ãëóçóâàëè ³ç ñîáàê ³ ëàÿëè ¿õ.

— Åõ! Çëÿêàëèñÿ, ïðîñòî çëÿêàëèñÿ, — ³ç ðîçäðàòóâàííÿì ïðîìîâèâ áàòüêî íà àäðåñó çãðà¿. — Âîíè ëåãêî ìîãëè íàçäîãíàòè, àëå ÿê ò³ëüêè â³í ïîâåðíóâñÿ äî íèõ, âîíè âòåêëè. Òüõó!

— Äå æ òîé íåïåðåâåðøåíèé, áåçñòðàøíèé, ãåðî¿÷íèé òåð’ºð? — çíåâàæëèâî ñïèòàâ Õ³ëòîí. Ìèëÿ — áðèòàíñüêà é àìåðèêàíñüêà ì³ðà äîâæèíè, ÿêà äîð³âíþº ïðèáëèçíî 1609,344 ì.

1

ÅÐÍÅÑÒ ÑÅÒÎÍ-ÒÎÌÏÑÎÍ

145

— Íå çíàþ, — ñêàçàâ ÿ. — Äóìàþ, ùî â³í ùå æîäíîãî ðàçó íå áà÷èâ âîâêà; àëå ÿêùî öå êîëè-íåáóäü ñòàíåòüñÿ, ÿ á’þñÿ îá çàêëàä, ùî â³í îáåðå ïåðåìîãó àáî ñìåðòü. Ò³º¿ íî÷³ íåäàëåêî â³ä ôåðìè áóëî ðîçäåðòî ê³ëüêà êîð³â, ³ ìè ùå ðàç âèðóøèëè íà ïîëþâàííÿ. Ïî÷àëîñÿ âñå ïðèáëèçíî òàê, ÿê ³ ìèíóëîãî ðàçó. Óâå÷åð³ ìè ïîáà÷èëè ñ³ðîìàíöÿ ç ï³äíÿòèì õâîñòîì, ïðèáëèçíî çà ï³âìèë³. Õ³ëòîí ïîêëèêàâ Äàíäåðà é ïîñàäèâ éîãî íà ñ³äëî. ß âçÿâ ç íüîãî ïðèêëàä ³ ïîêëèêàâ äî ñåáå Ñíàïà. Éîãî ëàïè áóëè íàñò³ëüêè êîðîòêèìè, ùî éîìó äîâåëîñÿ ê³ëüêà ðàç³â ñòðèáàòè, ïîêè íàðåøò³ íå âäàëîñÿ çàë³çòè, óõîïèâøèñü çà ìîþ íîãó. ß äåÿêèé ÷àñ ïîêàçóâàâ éîìó ö³ëü, äîïîêè â³í íå ïîáà÷èâ ¿¿ é âèðóøèâ çà õîðòàìè ç íàäçâè÷àéíîþ åíåð㳺þ, ùî áóëî âæå áàãàòîîá³öÿþ÷å. Öüîãî ðàçó ïîãîíÿ âåëà íàñ íå ãóñòèìè õàùàìè á³ëÿ ð³÷êè, à â³äêðèòîþ ì³ñöåâ³ñòþ, ³ íà òå áóëè ïåâí³ ïðè÷èíè. Òðèìàþ÷èñü ðàçîì, ìè ï³äíÿëèñÿ íà óçâèøøÿ é ïîáà÷èëè ïåðåñë³äóâàííÿ íà â³äñòàí³ ìèë³, ÿêðàç ó òó ìèòü, ÿê Äàíäåð íàçäîãíàâ âîâêà é ñïðîáóâàâ ñõîïèòè éîãî çà ëàïó. Âîâê ïîâåðíóâñÿ äî íüîãî, ùîá îáîðîíÿòèñÿ, ³ íàì öå áóëî ÷óäîâî âèäíî. Ñîáàêè íàáëèæàëèñÿ ïî äâîº-òðîº, îòî÷óþ÷è éîãî ê³ëüöåì, ïîêè íàðåøò³ íå âèñòóïèâ ìàëåíüêèé á³ëèé ïåñèê. ³í íå âèòðà÷àâ ÷àñó íà ãàâê³ò, à ðâîíóâñÿ ïðîñòî äî ãîðëà âîâêà, àëå ïðîìàõíóâñÿ é ó÷åïèâñÿ éîìó â í³ñ; òîä³ ï³ä³éøëè äåñÿòü âåëèêèõ ñîáàê, ³ ÷åðåç äâ³ õâèëèíè âîâê áóâ ìåðòâèé. Ìè ¿õàëè äóæå øâèäêî, ùîá óñòèãíóòè äî ðîçâ’ÿçêè, ³ õî÷ ìè äèâèëèñÿ ç âåëèêî¿ â³äñòàí³, ïîáà÷èëè, ùî Ñíàï âèïðàâäàâ òåëåãðàìó, ÿê ³ ìîþ ðåêîìåíäàö³þ. Òåïåð áóëà ìîÿ ÷åðãà òð³óìôóâàòè. Ñíàï ïîêàçàâ ¿ì, ÿê ëîâèòè âîâê³â, ³ íàðåøò³ ìåíäîçüêà çãðàÿ çðîáèëà öå áåç äîïîìîãè ëþäåé. Ïðîòå áóëî äâ³ îáñòàâèíè, ÿê³ äåùî çàòüìàðþâàëè ðàä³ñòü ïåðåìîãè: ïî-ïåðøå, öå áóâ ìîëîäèé âîâê, ìàéæå âîâ÷åíÿ, òîìó â³í ³ ïîá³ã ð³âíèíîþ, ÿê äóðåíü; à ïî-äðóãå, Ñíàïà áóëî ïîðàíåíî — âîâê ñèëüíî ïîøêîäèâ éîãî ïëå÷å. Êîëè ìè ïåðåìîæíî ¿õàëè äîäîìó, ÿ ïîì³òèâ, ùî â³í òðîõè êóëüãàâ.

— Ñþäè, — ãóêíóâ ÿ, — ³äè ñþäè, Ñíàïå! ³í îäèí ÷è äâà ðàçè ñïðîáóâàâ âèñòðèáíóòè íà ñ³äëî, àëå íå çì³ã. ß ïîïðîñèâ: — Õ³ëòîíå, ïîäàéòå éîãî ìåí³.

146

Ðîçä³ë ²². ÏÐÈÐÎÄÀ ² ËÞÄÈÍÀ

— ͳ, äÿêóþ; ñàì³ ñïðàâëÿéòåñÿ ç³ ñâîºþ ãðèìó÷îþ ç쳺þ, — òàêà áóëà ìåí³ â³äïîâ³äü, áî çàðàç óæå âñ³ çíàëè, ùî ìàòè ñïðàâó ç³ Ñíàïîì íåáåçïå÷íî.

— Îñü, Ñíàïå, òðèìàé, — ñêàçàâ ÿ, ³ ïðîñòÿãíóâ éîìó õëèñò. ³í ñõîïèâ éîãî, ³ òàê ÿ ï³äíÿâ éîãî íà ñ³äëî é â³äí³ñ äîäîìó. ß äîãëÿäàâ éîãî, ÿê äèòèíó. ³í ïîêàçàâ öèì ñêîòàðÿì, êîãî ñàìå íå âèñòà÷àëî â ¿õí³é çãðà¿; ìîæå, ãîí÷àêè é ìàþòü äîáðèé íþõ, õîðòè — øâèäê³, à âîâêîäàâè é äîãè âì³þòü áîðîòèñÿ, àëå â³ä óñ³õ íèõ íåìຠæîäíî¿ êîðèñò³ áåç ïåðåìîæíî¿ ñèëè äóõó, ÿêà º ò³ëüêè â áóëüòåð’ºð³â. Òîãî äíÿ ôåðìåðè íàâ÷èëèñÿ âèð³øóâàòè âîâ÷å ïèòàííÿ, ó ÷îìó âè ëåãêî ïåðåêîíàºòåñü, ÿêùî êîëè-íåáóäü ïîáóâàºòå â Ìåíäîç³; áî â êîæí³é çãðà¿ çàðàç º ñâ³é áóëüòåð’ºð, çàçâè÷àé ñíàïîìåíäîçüêî¿ ïîðîäè.

IV Íàñòóïíîãî äíÿ áóâ Õåëëîó¿í, ð³÷íèöÿ ìîãî çíàéîìñòâà ç³ Ñíàïîì. Äåíü âèäàâñÿ ÿñíèì, ñîíÿ÷íèì, íå äóæå õîëîäíèì, ³ íà çåìë³ íå áóëî ñí³ãó. ßê ïðàâèëî, öåé äåíü â³äçíà÷àëè ïîëþâàííÿì, à çàðàç, çâè÷àéíî, ºäèíîþ ìåòîþ áóëè âîâêè. Íà ïðåâåëèêèé æàëü, Ñíàï ïîãàíî ïî÷óâàâñÿ ÷åðåç ñâîþ ðàíó. ³í, ÿê çàâæäè, ñïàâ ó ìåíå â íîãàõ, ³ íà ïðîñòèðàäë³ çàëèøèëèñÿ ñë³äè êðîâ³. ³í íå ì³ã áîðîòèñÿ, àëå ìè ïðîñòî çîáîâ’ÿçàí³ áóëè âèðóøèòè íà ïîëþâàííÿ, òîìó éîãî çàìàíèëè â êîìîðó é çà÷èíèëè òàì. Êîëè ìè â³ä’¿æäæàëè, ó ìåíå áóëî òðèâîæíå ïåðåä÷óòòÿ. ß çíàâ, ùî áåç ìîãî ñîáàêè ìè çàçíàºìî íåâäà÷³, àëå ÿ íàâ³òü óÿâèòè íå ì³ã, ÿêîþ áóäå öÿ íåâäà÷à. Ìè âæå áëóêàëè ïàãîðáàìè á³ëÿ ñòðóìêà Ñêàëë, êîëè ðàïòîì ç’ÿâèâñÿ ìàëåíüêèé á³ëèé ì’ÿ÷èê, ùî ïðîäèðàâñÿ êð³çü çàðîñò³ ïîëèíó, ³ ÷åðåç õâèëèíó äî ìîãî êîíÿ ï³äá³ã Ñíàï, êîòðèé ñêàâó÷àâ ³ ïîìàõóâàâ õâîñòîì. ß íå ì³ã â³äïðàâèòè éîãî íàçàä; â³í íå âèêîíóâàâ òàêèõ íàêàç³â, íàâ³òü ÿêùî â³ääàâàâ ¿õ ÿ. Éîãî ðàíà ùå íå çàãî¿ëàñü, òîìó ÿ ïîêëèêàâ éîãî, ïðîñòÿãíóâ õëèñò ³ ï³äíÿâ íà ñ³äëî. «Òóò, — ïîäóìàâ ÿ, — ÿ âòðèìàþ òåáå â áåçïåö³ àæ äî ïîâåðíåííÿ äîäîìó». ß òàê äóìàâ; àëå ÿ íå âðàõóâàâ íàì³ð³â Ñíàïà. Êðèê Õ³ëòîíà «àòó, àòó!» ñïîâ³ñòèâ íàñ, ùî â³í ïîáà÷èâ âîâêà. Äàíäåð ³ éîãî ñóïåðíèê Ðàéë³ îáèäâà ñòðèáíóëè âïåðåä, ç³øòîâõíóëèñü ³ ðàçîì âïàëè. Àëå Ñíàï, äîáðå ïðèäèâèâøèñü, òàêè ïîáà÷èâ âîâêà, íå íàäòî äàëåêî, ³ íå âñòèã ÿ é îòÿìèòèñü, ÿê â³í óæå ç³ñêî÷èâ ³ç ñ³äëà é ïîá³ã ïåòëÿþ÷è — óãîðó, óíèç — ÷åðåç ïîëèí, ïðÿìî íà âîðîãà, ÷åðåç ê³ëüêà õâèëèí óæå âåäó÷è çà ñîáîþ âñþ çãðàþ. Íåäàëåêî, çâè÷àéíî. Âåëèê³ õîðòè ïîáà÷èëè ÅÐÍÅÑÒ ÑÅÒÎÍ-ÒÎÌÏÑÎÍ

147

ðóõîìó ïëÿìó, ³ çâè÷íà ïðîöåñ³ÿ ïîòÿãëàñÿ ð³âíèíîþ. Öå ïîâèííî áóëî áóòè ãàðíå ïîëþâàííÿ, áî âîâê áóâ ìåíøå, àí³æ çà ìèëþ, à ñîáàêè áóëè äóæå æâàâ³.

— Âîíè ïîâåðíóëè ó Âåäìåæèé ßð! — êðèêíóâ Ãàðâ³í. — Ñþäè, ìè ìîæåìî ¿õ âèïåðåäèòè! Òîìó ìè ïîâåðíóëè é øâèäêî ¿õàëè ï³âí³÷íîþ ñòîðîíîþ ïàãîðáà Õàëìåðà, ïîêè ãîíèòâà ïðîäîâæóâàëàñÿ ç ï³âäåííîãî áîêó. Ìè ï³ä’¿õàëè äî êðàþ óçâèøøÿ ³ âæå çáèðàëèñÿ ñïóñêàòèñÿ, êîëè Õ³ëòîí ãóêíóâ: — ³í òóò! Ìè ç³òêíóëèñÿ ïðÿìî ç íèì! ³í ç³ñòðèáíóâ ³ç ñâîãî êîíÿ, êèíóâ ïîâ³ääÿ é ïîá³ã óïåðåä. ß çðîáèâ òàê ñàìî. Íàçóñòð³÷ íàì, ïðîáèðàþ÷èñü ð³âíèíîþ, ³øîâ âåëè÷åçíèé ñ³ðèé âîâê. Éîãî ãîëîâà áóëà îïóùåíà, õâ³ñò âèòÿãíóòèé ïðÿìîþ ë³í³ºþ, à â ï’ÿòäåñÿòè ÿðäàõ1 â³ä íüîãî áóâ Äàíäåð, ÿê ñîê³ë íàä çåìëåþ, óäâ³÷³ øâèäøèé çà âîâêà. Çà õâèëèíó ïåñ íàçäîãíàâ éîãî é óêóñèâ, àëå â³äñêî÷èâ, ÿê ò³ëüêè âîâê ïîâåðíóâñÿ äî íüîãî. Âîíè çàðàç áóëè ïðÿìî ï³ä íàøèìè íîãàìè, íà â³äñòàí³ ìåíøå ï’ÿòäåñÿòè ôóò³â2. Ãàðâ³í âèòÿã ï³ñòîëåò, àëå Õ³ëòîí, íà íåùàñòÿ, çóïèíèâ éîãî: — ͳ, í³, ïîáà÷èìî, ùî ç öüîãî âèéäå. ×åðåç ê³ëüêà ñåêóíä ïðèá³ã äðóãèé ïåñ, òîä³ âñ³ ³íø³ — òàê øâèäêî, ÿê ìîãëè. Êîæåí áóâ ñïîâíåíèé øàëåíñòâà é ìàâ áàæàííÿ áèòèñÿ, ãîòîâèé îäðàçó æ ï³òè é ðîç³ðâàòè âîâêà íà ÷àñòèíè; àëå êîæåí ïî ÷åðç³ â³äñòóïàâ ³ ãàâêàâ íà áåçïå÷í³é â³äñòàí³. Ïðèáëèçíî çà õâèëèíó ç’ÿâèëèñÿ âîâêîäàâè — ãàðí³ âåëèê³ ñîáàêè. Íàáëèæàþ÷èñü, âîíè, áåç ñóìí³âó, õîò³ëè ìåðù³é êèíóòèñÿ íà ñòàðîãî âîâêà; àëå éîãî áåçñòðàøíèé âèãëÿä, ì’ÿçèñòèé òóëóá ³ ñìåðòîíîñí³ ùåëåïè íàëÿêàëè ¿õ çàäîâãî äî áåçïîñåðåäíüî¿ çóñòð³÷³, ³ âîíè òàêîæ ïðèºäíàëèñÿ äî ê³ëüöÿ, ïîêè â³ä÷àéäóõ ó öåíòð³ ïîâåðòàâñÿ äî íèõ, ãîòîâèé íàëåæíî çóñòð³òè êîæíîãî. Òîä³ ï³ä³éøëè äîãè, íåçãðàáí³ ñòâîð³ííÿ, êîæåí ç ÿêèõ âàæèâ ñò³ëüêè æ, ñê³ëüêè é âîâê. ß ÷óâ, ÿê ¿õíº âàæêå äèõàííÿ ïåðåðîñòàëî â çàãðîçëèâå õðèï³ííÿ ðàçîì ç òèì, ÿê âîíè ïðîñóâàëèñÿ âïåðåä; âîíè áóëè ãîòîâ³ ðîç³ðâàòè âîðîãà íà øìàòêè; àëå êîëè âîíè ïîáà÷èëè éîãî òàì, çëîâ³ñíîãî, áåçñòðàøíîãî, ³ç ñèëüíèìè ùåëåïàìè, íåâòîìíèìè ëàïàìè, ãîòîâîãî ïîìåðòè, ÿêùî áóäå ïîòð³áíî, àëå âïåâíåíîãî, ùî â³í íå çàãèíå îäèí — ùî æ, ò³ âåëè÷åçí³ äîãè, ÿê ³ âñ³ ³íø³, ðàïòîì â³ä÷óëè îñòðàõ: òàê, âîíè êèíóòüñÿ 1 2

148

ßðä — áðèòàíñüêà é àìåðèêàíñüêà ì³ðà äîâæèíè, ÿêà äîð³âíþº 91,44 ñì. Ôóò — áðèòàíñüêà é àìåðèêàíñüêà ì³ðà äîâæèíè, ÿêà äîð³âíþº 30,48 ñì.

Ðîçä³ë ²². ÏÐÈÐÎÄÀ ² ËÞÄÈÍÀ

íà íüîãî — íå çàðàç, à ï³çí³øå, êîëè â³ääèõàþòüñÿ; î í³, âîíè íå áîÿëèñÿ âîâêà. ß ì³ã âèçíà÷èòè ¿õ õîðîáð³ñòü çà ¿õí³ìè ãîëîñàìè. Âîíè ÷óäîâî çíàëè, ùî ïåðøà æ ñîáàêà, ÿêà âèñòóïèòü, ïîñòðàæäàº, àëå öå âñå îäíî — ïîêè ùî âîíè ùå òðîõè ïîãàâêàþòü, ùîá ï³äáàäüîðèòèñü. ² â òîé ÷àñ, ÿê äåñÿòü âåëèêèõ ñîáàê ñòðèáàëè äîâêîëà ìîâ÷àçíîãî âîâêà, ó õàùàõ ïîëèíó çà íèìè ïî÷óâñÿ øóðõ³ò; òîä³, ñòðèáàþ÷è, ç’ÿâèâñÿ á³ëîñí³æíèé ãóìîâèé ì’ÿ÷èê, ÿêèé ïåðåòâîðèâñÿ íà ìàëåíüêîãî áóëüòåð’ºðà, ³ Ñíàï, íàéïîâ³ëüí³øèé ç³ çãðà¿, ïðèéøîâ îñòàíí³ì, òàê âàæêî äèõàþ÷è, ùî çäàâàëîñÿ, çàäèõíåòüñÿ. ³í íàáëèçèâñÿ äî ç³ìêíóòîãî ê³ëüöÿ, ÿêå ñòâîðþâàëè ñîáàêè, ïîñò³éíî çì³íþþ÷è îäèí îäíîãî, íàâêîëî âáèâö³ õóäîáè, ç ÿêèì í³õòî íå íàâàæóâàâñÿ ç³éòèñÿ îäèí íà îäèí. ×è âàãàâñÿ â³í? Àí³ ìèò³; êð³çü çãðàþ ãàâêàþ÷èõ ñîáàê â³í êèíóâñÿ ïðÿìî äî ãîðëà ñòàðîãî äåñïîòà1; ³ âîâê óäàðèâ éîãî ñâî¿ìè äâàäöÿòüìà øàáëÿìè. Àëå ìàëèé çíîâó ñòðèáíóâ íà íüîãî, ³ ïîò³ì áóëî âæå âàæêî ïîÿñíèòè, ùî ñàìå ñòàëîñÿ. Óñ³ ñîáàêè çì³øàëèñÿ. Ìåí³ çäàëîñÿ, ùî ÿ ïîáà÷èâ, ÿê ìàëåíüêèé á³ëèé ïåñèê â÷åïèâñÿ â í³ñ âîâêà. Çãðàÿ ðîçñèïàëàñÿ íà âñ³ áîêè; çàðàç ìè íå ìîãëè ¿ì äîïîìîãòè. Àëå ìè ¿ì íå áóëè é ïîòð³áí³: ó íèõ áóâ áåçñòðàøíèé âàòàæîê, ³ êîëè ÷åðåç ÿêèéñü ÷àñ áèòâà çàâåðøèëàñÿ, íà çåìë³ ëåæàâ ñ³ðèé âîâê, ìîãóòí³é ã³ãàíò, à â éîãî í³ñ â÷åïèâñÿ ìàëåíüêèé á³ëèé ïåñ. Ìè âñ³ ñòîÿëè íàâêîëî, ãîòîâ³ äîïîìîãòè, àëå íå ìîãëè çðóøèòè ç ì³ñöÿ. Âîâê áóâ ìåðòâèé, ³ ÿ ãóêíóâ Ñíàïà, àëå â³í íå ïîâîðóõíóâñÿ. ß ñõèëèâñÿ íàä íèì.

— Ñíàïå, Ñíàïå, óñå çàê³í÷èëîñÿ, òè óáèâ éîãî. Àëå ñîáàêà áóâ íåðóõîìèé, ³ ëèøå òåïåð ÿ ïîì³òèâ íà éîãî ò³ë³ äâ³ ãëèáîê³ ðàíè. ß ñïðîáóâàâ ï³äíÿòè éîãî.

— ³äïóñòè, ñòàðèé, óñå çàê³í÷èëîñü. ³í òèõî çàãàð÷àâ ³ â³äïóñòèâ âîâêà. Ñêîòàð³ ñõèëèëèñÿ íàä Ñíàïîì, ³ ãîëîñ ñòàðîãî Ïåíðóôà òðåìò³â, êîëè â³í áóðìîò³â: — ß íå äîçâîëèâ áè ïîðàíèòè éîãî íàâ³òü çà äâàäöÿòü áèê³â. ß âçÿâ ñîáàêó íà ðóêè, íàçâàâ éîãî ïî ³ìåí³ ³ ïîãëàäèâ ïî ãîëîâ³. ³í òðîõè ïîãàð÷àâ, í³áè íà ïðîùàííÿ, ëèçíóâ ìîþ ðóêó é çàìîâê íàâ³êè…

1 Äåñïîò — ìó÷èòåëü. ÅÐÍÅÑÒ ÑÅÒÎÍ-ÒÎÌÏÑÎÍ

149

Ñóìíèì áóëî ìîº ïîâåðíåííÿ äîäîìó. Ó íàñ áóëà øê³ðà æàõëèâîãî âîâêà, àëå æîäíèõ ³íøèõ âèÿâ³â òð³óìôó. Ìè ïîõîâàëè áåçñòðàøíîãî Ñíàïà íà ïàãîðá³ çà ôåðìîþ. Ïðè öüîìó ÿ ÷óâ, ÿê Ïåíðóô, ùî ñòîÿâ ïîðÿä, ïðîáóðìîò³â: — Îñü öå áóëà ñì³ëèâ³ñòü — ñïðàâæíÿ ñì³ëèâ³ñòü! Áåç ñì³ëèâîñò³ â íàø³é ñïðàâ³ áàãàòî íå äîñÿãíåø. (Ïåðåêëàä Ìàðèíè Çóºíêî) Êîìåíòàð³ Íàçâà îïîâ³äàííÿ «Ñíàï» ç àíãë³éñüêî¿ îçíà÷ຠêóñàòè (ìèòòºâî õàïàòè, çàõâàò ³ ïîä.). Öå ïîâ’ÿçàíî ç îñîáëèâîñòÿìè á³éö³âñüêî¿ ïîðîäè ñîáàê — áóëüòåð’ºð. Êð³ì òîãî, â îïîâ³äàíí³ çãàäóþòüñÿ é ³íø³ ïîðîäè ñîáàê, ó çîáðàæåíí³ ÿêèõ àâòîð âèÿâëÿº âåëèêó ñïîñòåðåæëèâ³ñòü: ãîí÷àê â³äð³çíÿºòüñÿ ñèëüíèì íþõîì, õîðò — øâèäê³ñòþ, äàíñüêèé äîã — ìàñîþ ³ ì³öí³ñòþ, ðîñ³éñüêèé âîâêîäàâ — çäàòí³ñòþ áèòèñÿ, ñåíáåðíàð — âåëèêèìè ðîçì³ðàìè. Îäíàê áóëüòåð’ºð âèð³çíÿºòüñÿ ç-ïîì³æ ³íøèõ ñàìå ñì³ëèâ³ñòþ ³ ìóæí³ñòþ, òîìó äëÿ óâèðàçíåííÿ ö³º¿ ³äå¿ òâîðó îáðàíî ñàìå òàêó ïîðîäó ç â³äïîâ³äíèì ³ì’ÿì. Êàðíåã³, Âàíäåðá³ëò ³ Àñòîð — òðè â³äîì³ àìåðèêàíñüê³ ì³ëüéîíåðè. ¯õí³ ³ìåíà çãàäóþòüñÿ òîä³, êîëè ðîçïîâ³äà÷ óñâ³äîìëþº, ùî â³í í³ çà ÿê³ ãðîø³ íå çìîæå ðîçëó÷èòèñÿ ç³ Ñíàïîì. Áåäëåíäñüê³ ïàãîðáè, íà ÿêèõ â³äáóâàëîñÿ ïîëþâàííÿ â îïîâ³äàíí³ «Ñíàï», ðîçòàøîâàí³ íà ï³âäåííîìó çàõîä³ Ï³âäåííî¿ Äàêîòè (øòàò ÑØÀ). Ïàãîðáè, ÿêèìè ìèëóâàâñÿ ðîçïîâ³äà÷, íàäçâè÷àéíî êðàñèâ³, àäæå âîíè ìàþòü ÷óäåðíàöüê³ ð³çíîáàðâí³ øïèë³, áî âíàñë³äîê çñóâó ´ðóíò³â çàëèøàþòüñÿ îñàäè ð³çíîãî êîëüîðó.

Ñëîâî äæèíäæåð ç àíãë³éñüêî¿ îçíà÷ຠ³ìáèð — öå ñïåö³ÿ, ùî âèêîðèñòîâóºòüñÿ äëÿ ïðèãîòóâàííÿ ñòðàâ ó âñüîìó ñâ³ò³. ³äïîâ³äíî, Äæèíäæåðñíàï — õðóñòêå ³ìáèðíå ïå÷èâî (ïðÿíèê). Çà òðàäèö³ºþ éîãî ïå÷óòü ó Êàíàä³ òà ÑØÀ íà гçäâî. ßê ïðàâèëî, öå ïå÷èâî ìຠâèãëÿä ÷îëîâ³÷êà. Êîëè ïèñüìåííèê íàçèâຠñâîãî ãåðîÿ Äæèíäæåðñíàïîì, âèíèêຠãðà ñë³â, ÿêà óâèðàçíþº ñòàâëåííÿ àâòîðà äî ñîáàêè ÿê äî ³ñòîòè, ð³âíî¿ ñîá³ (òîáòî ÿê äî ëþäèíè). Ñíàï ñòຠñïðàâæí³ì òîâàðèøåì äëÿ ðîçïîâ³äà÷à é áàãàòî ÷îãî éîãî íàâ÷èâ. Õåëëîó¿í ñâÿòêóºòüñÿ â Êàíàä³, ÑØÀ òà â ³íøèõ àíãëîìîâíèõ êðà¿íàõ ó í³÷ ³ç 31 æîâòíÿ íà 1 ëèñòîïàäà — ó ïåðåääåíü Äíÿ âñ³õ ñâÿòèõ.  îïîâ³äàíí³ «Ñíàï» Äæåê ïîæàðòóâàâ íàä ñâî¿ì òîâàðèøåì, íàä³ñëàâøè éîìó â ïîäàðóíîê íà Õåëëîó¿í áóëüòåð’ºðà (òîáòî çëîãî ñîáàêó). Àëå öåé çëèé æàðò íå âäàâñÿ, òîìó ùî Ñíàï ³ ðîçïîâ³äà÷ çàòîâàðèøóâàëè. Äîáðîòà ëþäèíè òà ¿¿ øàíîáëèâå ñòàâëåííÿ äî ïðèðîäè ïåðåìîãëè çë³ñòü ñîáàêè.

150

Ðîçä³ë ²². ÏÐÈÐÎÄÀ ² ËÞÄÈÍÀ

Ðîáîòà ç òåêñòîì 1. Äàéòå íàçâè ÷àñòèíàì òâîðó. Îá´ðóíòóéòå ¿õ.

2. ×îìó Ñíàï ïîòðàïèâ äî ðîçïîâ³äà÷à ñàìå íà ñâÿòî Õåëëîó¿í? Ó ÷îìó ïîëÿãàâ æàðò éîãî òîâàðèøà ïî êîëåäæó Äæåêà?

3. ×è çìîãëè ñòàòè äðóçÿìè ëþäèíà òà ñîáàêà? ßê öå ñòàëîñÿ?

4. Çíàéä³òü â îïîâ³äàíí³ óðèâêè, äå çìàëüîâàíî çâè÷êè é îñîáëèâîñò³ õàðàêòåðó ð³çíèõ òâàðèí.

5. Ïåðåêàæ³òü åï³çîä, ó ÿêîìó ðîçïîâ³äàºòüñÿ ïðî òå, ÿê Ñíàïà áóëî ïîðàíåíî.

6. ßê ñòàëîñÿ, ùî ïîðàíåíèé Ñíàï çíîâó îïèíèâñÿ íà ïîëþâàíí³? Ïðî ùî öå ñâ³ä÷èòü?

7. ßê ó òâîð³ ðîçêðèâàºòüñÿ ð³øó÷³ñòü ³ ñèëà Ñíàïà? Ïðî÷èòàéòå âèðàçíî â³äïîâ³äí³ öèòàòè.

8. ×îìó õàçÿ¿í Ñíàïà ìàâ ïðàâî ïèøàòèñÿ ñâî¿ì óëþáëåíöåì?

9. Çíàéä³òü ó òåêñò³ ðÿäêè, ó ÿêèõ çâó÷èòü ³äåÿ òâîðó. ßê âè ¿õ çðîçóì³ëè? Êðàñà ñëîâà Ãåðîé îïîâ³äàííÿ Å. Ñåòîíà-Òîìïñîíà «Ñíàï» âèñòóïຠíå âîðîãîì, à ïîì³÷íèêîì ëþäèíè. Çìàëüîâóþ÷è îáðàç ñîáàêè, àâòîð ðîçïîâ³äຠïðî éîãî ñòîñóíêè ç ëþäèíîþ ÿê ð³âíèõ ì³æ ñîáîþ. Íå ò³ëüêè ðîçïîâ³äà÷ âïëèâຠíà Ñíàïà, à é Ñíàï âïëèâຠíà ñâîãî ãîñïîäàðÿ. Ïðîöåñ âèõîâàííÿ âèÿâèâñÿ íå òàêèì ëåãêèì, ³ àâòîð ùåäðî ä³ëèòüñÿ ñâî¿ìè ñïîñòåðåæåííÿìè.

• ßê³ ðèñè ïîâåä³íêè ñîáàê â³äîáðàæåíî â îïîâ³äàíí³ Å. Ñåòîíà-Òîìïñîíà? Íàâåä³òü â³äïîâ³äí³ öèòàòè.

• Çíàéä³òü â îïîâ³äàíí³ íèçêó ñë³â ³ ñëîâîñïîëó÷åíü, ÿê³ õàðàêòåðèçóþòü Ñíàïà ïðîòÿãîì òâîðó. ßê³ ç öèõ õàðàêòåðèñòèê çàëèøàþòüñÿ ïîñò³éíèìè ïðîòÿãîì òâîðó, à ÿê³ çì³íþþòüñÿ? ×è º ñåðåä öèõ ñë³â ³ ñëîâîñïîëó÷åíü åï³òåòè, ìåòàôîðè, ïîð³âíÿííÿ? Äëÿ îáãîâîðåííÿ 1. ×îãî íàâ÷èâ Ñíàïà éîãî ãîñïîäàð ³, íàâïàêè, ÷îãî íàâ÷èâ ñîáàêà ñâîãî õàçÿ¿íà?

2. ×îìó, íà âàøó äóìêó, ïèñüìåííèê ïîì³ñòèâ îïîâ³äàííÿ «Ñíàï» äî êíèæêè «Òâàðèíè-ãåðî¿»? Òâîð÷å çàâäàííÿ Çà âèáîðîì ó÷íÿ 1. Ñòâîð³òü (óñíî) íåâåëè÷êå îïîâ³äàííÿ íà òåìó «Ì³é äîìàøí³é óëþáëåíåöü ³ ÷îãî â³í ìåíå íàâ÷èâ».

2. Íàïèø³òü òâ³ð-ðîçäóì (8–10 ðå÷åíü) íà òåìó «Õòî ñïðàâæí³é ãåðîé îïîâ³äàííÿ “Ñíàï” — ñîáàêà ÷è ëþäèíà?». Îá´ðóíòóéòå ñâîþ äóìêó. ÅÐÍÅÑÒ ÑÅÒÎÍ-ÒÎÌÏÑÎÍ

151

ËÎÁÎ — ÂÎËÎÄÀÐ ÊÓÐÓÌÏÎ ²ñòîð³ÿ ñòâîðåííÿ ×åðåç òå, ùî Å. Ñåòîí-Òîìïñîí áàãàòî ïðàöþâàâ íàä ìàëþíêàìè äëÿ àí³ìàë³ñòè÷íîãî ñëîâíèêà, â³í ïî÷àâ óòðà÷àòè ç³ð. ˳êàð³ ïîðàäèëè éîìó íå íàïðóæóâàòè ç³ð ùîíàéìåíøå ø³ñòü ì³ñÿö³â. Òîìó ìèòåöü íà äåÿêèé ÷àñ ïî¿õàâ äî îäíîãî ç³ ñâî¿õ çíàéîìèõ Ô³òöà Ðåíäîëüôà íà ðàí÷î â Íüþ-Ìåêñèêî. Ó òîé ÷àñ äîëèíà Êóðóìïî ââàæàëàñÿ íàéêðàùèì òâàðèííèöüêèì ðàéîíîì ó øòàò³. À òàì, äå áàãàòî õóäîáè, òàì áàãàòî é âîâê³â. Ñåòîí-Òîìïñîí ³ Ðåíäîëüô ðàçîì îõîðîíÿëè õóäîáó â³ä âîâê³â, ïèñüìåííèê ìàâ çìîãó ñòåæèòè çà ¿õí³ìè çâè÷êàìè. Âàòàæêîì âîâ÷î¿ çãðà¿ áóâ âåëè÷åçíèé âîâê, íàäçâè÷àéíî ðîçóìíèé ³ ñì³ëèâèé. ³í ñòàâ ïðîîáðàçîì ãîëîâíîãî ãåðîÿ îïîâ³äàííÿ «Ëîáî». Ç ³ñïàíñüêî¿ ìîâè ³ì’ÿ ïåðñîíàæà îçíà÷ຠâîâê, à ³ì’ÿ éîãî ïîäðóãè Áëàíêè — á³ëà (ó Íüþ-Ìåêñèêî ãîâîðÿòü àíãë³éñüêîþ é ³ñïàíñüêîþ ìîâàìè). Îïîâ³äàííÿ ââ³éøëî äî çá³ðêè Å. Ñåòîíà-Òîìïñîíà «Òâàðèíè, ÿêèõ ÿ çíàâ». Ðîáîòà ç òåêñòîì 1. Ïðèäóìàéòå íàçâè ÷àñòèíàì òâîðó. Ñòèñëî ïåðåêàæ³òü çì³ñò êîæíî¿ ÷àñòèíè.

2. ßêèé åï³çîä ñïðàâèâ íà âàñ íàéá³ëüøå âðàæåííÿ? ×îìó?

3. ßê³ ïî÷óòòÿ âèêëèêàëè ó âàñ â÷èíêè Ëîáî, éîãî çãðà¿? Ñïðîáóéòå ïîÿñíèòè ñâî¿ ïî÷óòòÿ òà âðàæåííÿ.

4. Äîáåð³òü âëó÷í³ åï³òåòè, ÿê³ õàðàêòåðèçóþòü Ëîáî íà ïî÷àòêó é íàïðèê³íö³ òâîðó. ×è çì³íèëîñÿ âàøå ñòàâëåííÿ äî Ëîáî ïðîòÿãîì ÷èòàííÿ îïîâ³äàííÿ?

5. Çíàéä³òü îïèñ Áëàíêè ó òâîð³. Ùî âèêëèêàëî çàõîïëåííÿ àâòîðà?

6. ßê Ëîáî ñòàâèâñÿ äî Áëàíêè?

7. ßê Ëîáî ñïðèéíÿâ ñìåðòü Áëàíêè? Íàâåä³òü â³äïîâ³äí³ öèòàòè.

8. Ó òðåò³é ÷àñòèí³ òâîðó çíàéä³òü àâòîðñüê³ îö³íêè â÷èíê³â Ëîáî é àâòîðñüêå ñï³â÷óòòÿ äî òâàðèíè.

9. Çíàéä³òü ³ ïðî÷èòàéòå îïèñ ñòàíó Ëîáî, ÿêèé ïîòðàïèâ ó êàïêàí.

10. Ïîÿñí³òü íåáàæàííÿ Ëîáî æèòè äàë³. Äîâåä³òü ñâîþ äóìêó öèòàòàìè ç òåêñòó.

11. Âèçíà÷òå ãîëîâíó äóìêó òâîðó. Êðàñà ñëîâà Äî òâîð³â Å. Ñåòîíà-Òîìïñîíà â õóäîæí³é ë³òåðàòóð³ íå áóëî äîñòîâ³ðíîãî çîáðàæåííÿ âîâê³â. Ó êàçêàõ âîíè âò³ëþâàëè àáî âîðîæ³ ñèëè ïðèðîäè, àáî ÿêîñò³ ëþäåé. Ïèñüìåííèê óïåðøå ïðàâäèâî ïîêàçàâ âîâê³â, ¿õí³ çâè÷êè, ñïîñ³á æèòòÿ, à òàêîæ ñòàâëåííÿ ëþäåé äî âîâê³â.

152

Ðîçä³ë ²². ÏÐÈÐÎÄÀ ² ËÞÄÈÍÀ

 îïîâ³äàíí³ «Ëîáî» ðîçïîâ³äàºòüñÿ ïðî òðàã³÷íó äîëþ íåçâè÷àéíîãî âîâêà, çä³áíîñò³ ÿêîãî âðàæàþòü ëþäåé. Ñàìå òîìó éîãî ïðîçâàëè «âîâê-ïåðåâåðòåíü». Ëîáî — âàòàæîê çãðà¿. Ïîïðè âñ³ õèòðîù³ ëþäåé, â³í æîäíîãî ðàçó íå ñõèáèâ, îìèíàâ íåáåçïå÷í³ êàïêàíè. Àëå ïðèõèëüí³ñòü äî âîâ÷èö³ Áëàíêè çãóáèëà éîãî. Ìèòåöü ïèñàâ: «Ìåí³ äîêîðÿþòü çà òå, ùî ÿ âáèâ Ëîáî, à ãîëîâíå çà òå, ùî ÿ äîêëàäíî ðîçïîâ³â ïðî öå. ßêùî ñï³â÷óòòÿ ÷èòà÷³â íà áîö³ Ëîáî, òî ïèñüìåííèê öèõ äîêîð³â íå ñïðèéìàº: éîãî ìåòà äîñÿãíóòà».

Å. Ñåòîí-Òîìïñîí. Ëîáî — êîðîëü âîâê³â.

1893 ð.

• Çíàéä³òü â óêðà¿íñüêîìó ïåðåêëàä³ ñëîâà (³ìåííèêè ³ 䳺ñëîâà), ÿê³ ìîæíà ââàæàòè ìåòàôîðàìè, ùî ðîçêðèâàþòü ñòàí Ëîáî ï³ñëÿ âòðàòè éîãî ïîäðóãè. Äëÿ îáãîâîðåííÿ 1. Ó ÷îìó âèÿâèëîñÿ «ëèöàðñòâî âîâêà» â îïîâ³äàíí³ Å. ÑåòîíàÒîìïñîíà?

2. ×îãî íàâ÷ຠ³ñòîð³ÿ ïðî Ëîáî?

1. Ðîçäèâ³òüñÿ ìàëþíêè Å. Ñåòîíà-Òîìïñîíà äî îïîâ³äàííÿ «Ëîáî». ßê³ åï³çîäè ç æèòòÿ âîâê³â çîáðàçèâ õóäîæíèê?

2. Êàðòèíà «Ëîáî — êîðîëü âîâê³â» çáåð³ãàºòüñÿ â îäíîìó ç ìóçå¿â Êàíàäè. Ðîçäèâ³òüñÿ ðåïðîäóêö³þ ³ îïèø³òü ãîëîâíîãî ãåðîÿ îïîâ³äàííÿ Å. Ñåòîíà-Òîìïñîíà.

ÄÎ̲ÍÎ1 ²ñòîð³ÿ ñòâîðåííÿ Òâ³ð «Äîì³íî» (ïîâíà éîãî íàçâà «Á³îãðàô³ÿ ÷îðíî-áóðîãî ëèñà, àáî Äîì³íî Ðåíàðà, ç ì³ñòå÷êà Ãîëäóð 2) íàïèñàíèé 1909 ð. Ëèñ Ðåíàð, àáî Ðàéíåêå (ôð. Renard), — â³äîìèé ãåðîé ôðàíöóçüêèõ ôîëüêëîðíèõ òâîð³â, ÿêèé ñòàâ òðàäèö³éíèì ïåðñîíàæåì áàãàòüîõ ºâðîïåéñüêèõ ïåðåêàç³â (í³ìåöüêèõ, àíãë³éñüêèõ, ãîëëàíäñüêèõ òîùî). Éîãî ðèñè â óñí³é íàðîäí³é òâîð÷îñò³ º àëåãîðè÷íèìè. Çà íèì çàêð³ïèëîñÿ çíà÷åííÿ «ñèëüíîãî ðîçóìîì», «õèòðîìóäðîãî», «ñïðèòíîãî». Ñåòîí-Òîìïñîí ñòâîðèâ îáðàç ðåàëüíîãî ëèñà â ðåàëüíîìó ñåðåäîâèù³. «Äîì³íî» ìຠïîñâÿòó «Ò³é, êîìó ÿ âïåðøå ïðî öå ðîçïîâ³â, —

Å. Ñåòîí-Òîìïñîí. Äîì³íî. 1893 ð.

Äîì³íî — ìàñêàðàäíå âáðàííÿ ó âèãëÿä³ äîâãîãî ïëàùà ç êàïòóðîì. Ãîëäóð — ì³ñòå÷êî, ùî äàëî íàçâó Ãîëäóðñüêèì ãîðàì (ïàãîðáàì, êðÿæó), êîòð³ çãàäóþòüñÿ ó òâîð³.

1 2

ÅÐÍÅÑÒ ÑÅÒÎÍ-ÒÎÌÏÑÎÍ

153

Àíí³ Ñåòîí». Öå äîíüêà ïèñüìåííèêà, ÿê³é íà òîé ÷àñ âèïîâíèëîñÿ 5 ðîê³â. Îáðàç ä³â÷èíêè, ùî çìîãëà ïðèðó÷èòè é óðÿòóâàëà ëèñà, óò³ëþº ³äåþ ìèðíîãî ñï³â³ñíóâàííÿ ëþäåé ç ïðèðîäîþ. Êîìåíòàð³ «Äîì³íî» çàäóìàíèé àâòîðîì ÿê íèçêà îïîâ³äîê, ÿê³ áóëè ñòâîðåí³ â ðåçóëüòàò³ òðèâàëîãî ñïîñòåðåæåííÿ Å. Ñåòîíîì-Òîìïñîíîì çà æèòòÿì òâàðèí ó Êàíàä³ é ÑØÀ. Öå íîòàòêè íàòóðàë³ñòà, õóäîæíüî îáðîáëåí³. Òâ³ð º ñêëàäíèì çà ñâîºþ áóäîâîþ, òîìó éîãî âæå íå ìîæíà íàçâàòè îïîâ³äàííÿì, áî â íüîìó ä³þòü, êð³ì Äîì³íî, ê³ëüêà ³íøèõ ïåðñîíàæ³â, ³ â êîæíîãî ç íèõ ñâîÿ æèòòºâà ³ñòîð³ÿ. Ó òâîð³ ÷èìàëî îïèñ³â ïðèðîäè, à òàêîæ àâòîðñüêèõ ðîçäóì³â, êîìåíòàð³â. Çíà÷íî ðîçãàëóæåí³øîþ (ïîð³âíÿíî ç îïîâ³äàííÿì) ïîñòຠñèñòåìà ïîä³é, ùî ðîçòÿãíåí³ â ÷àñ³. Îòæå, òâ³ð «Äîì³íî» çà öèìè îçíàêàìè ìîæíà íàçâàòè àí³ìàë³ñòè÷íîþ ïîâ³ñòþ, ó ÿê³é ðîçïîâ³äàºòüñÿ ïðî æèòòÿ ÷îðíîáóðîãî ëèñà â ïðèðîäíîìó ñåðåäîâèù³. Ó òâîð³ ñâ³ò æèâî¿ é íåæèâî¿ ïðèðîäè º îäíèì ö³ëèì: çâ³ð³, ð³÷êà, äåðåâà, êàì³ííÿ — óñ³ ðàçîì ìèðíî æèâóòü ï³ä òèõó îñèêîâó ï³ñíþ. Âîíè çíàþòü, ùî ¿õ îáåð³ãຠÕðàíèòåëü äèêî¿ ïðèðîäè. Îäíàê ó íàéäðàìàòè÷í³øèé ìîìåíò ïîãîí³ Äîì³íî óñâ³äîìëþº, ùî º ùîñü âèùå çà íåâèäèìîãî Ïîêðîâèòåëÿ é çíàõîäèòü ïîðÿòóíîê â îñåë³ äîáðî¿ ä³â÷èíêè. Àâòîð â³ðèòü íå ëèøå â äîáðîòó ïðèðîäè, àëå é ó òå, Å. Ñåòîí-Òîìïñîí. ùî ëþäèíà çà ñâîºþ ñóòí³ñòþ òåæ äîáðà ³ñòîòà. Äîì³íî. 1909 ð. Ðîáîòà ç òåêñòîì 1. Ðîçêàæ³òü ïðî äèòèíñòâî Äîì³íî.

2. ßê ìàòè é áàòüêî äáàëè ïðî ëèñåíÿò, íàâ÷àëè ¿õ «ïðèðîäíî¿ íàóêè»?

3. Çíàéä³òü ó òåêñò³ ïåéçàæ³, ïðî÷èòàéòå ¿õ âèðàçíî. ßê çì³íþâàëàñÿ ïðèðîäà ïðîòÿãîì òâîðó? Ðîçêðèéòå àâòîðñüêå ñòàâëåííÿ äî ïðèðîäíîãî ñâ³òó.

4. ßê Äîì³íî âõîäèâ ó âåëèêèé áóðåìíèé ñâ³ò, «ùî òàê â³äð³çíÿâñÿ â³ä ð³äíî¿ äîì³âêè ï³ä îñèêàìè»?

5. ßêà âèçíà÷íà ïîä³ÿ ñòàëàñÿ â æèòò³ Äîì³íî òà Á³ëÿíêè? ßê³ íîâ³ îáîâ’ÿçêè ç’ÿâèëèñÿ â Äîì³íî ³ ÿê â³í ¿õ âèêîíóâàâ?

6. Ïåðåêàæ³òü XIV ðîçä³ë «Ë³òî ³ ä³â÷èíêà». ßê ä³â÷èíö³ âäàëîñÿ ïîäðóæèòèñÿ ç ëèñîì? ×îãî íàâ÷ຠöÿ ³ñòîð³ÿ?

7. Äîâåä³òü, ùî Äîì³íî áóâ ðîçóìíèì ³ ìóæí³ì ëèñîì.

8. Çíàéä³òü ó òâîð³ àâòîðñüê³ ðîçäóìè ïðî ïîä³áí³ñòü ñâ³òó òâàðèí ³ ñâ³òó ëþäåé (ïðî òå, ÿê ìàòè ëþáèòü ³ ïåñòèòü ñâîº äèòÿ, çàõèùຠéîãî òîùî). Ðîçêðèéòå ïîçèö³þ àâòîðà â öèõ ðîçäóìàõ.

154

Ðîçä³ë ²². ÏÐÈÐÎÄÀ ² ËÞÄÈÍÀ

9. Êîæíèé ðîçä³ë òâîðó íàâîäèòü ÷èòà÷³â íà ïåâí³ âèñíîâêè, äຠïåâí³ óðîêè. Íàâåä³òü 2–3 óðîêè, ÿê³ âè îòðèìàëè, ïðî÷èòàâøè ðîçä³ëè. Êðàñà ñëîâà Çðîáèâøè ãîëîâíèì ãåðîºì ÷îðíî-áóðîãî ëèñà ó ñâîºìó òâîð³ «Äîì³íî», ïèñüìåííèê ïîñòóïîâî ðîçêðèâຠéîãî îáðàç. Ñïî÷àòêó ìèòåöü çâåðòຠóâàãó ÷èòà÷³â íà çîâí³øí³ ðèñè ëèñà: ÷îðíà ñìóãà âïîïåðåê ïèñêà, íåíà÷å ìàñêàðàäíà ìàñêà äîì³íî. Çãîäîì àâòîð ïîñòóïîâî äîäຠâñå íîâ³ é íîâ³ øòðèõè é äåòàë³, ï³äêðåñëþþ÷è ò³ çì³íè, ùî â³äáóâàëèñÿ â îáðàç³ ëèñà ÿê çîâí³, òàê ³ â éîãî õàðàêòåð³. Ó íüîãî ïîñòóïîâî ç’ÿâèëèñÿ òàê³ ðèñè, ÿê õîðîáð³ñòü, ìóæí³ñòü, âèòðèìêà, â³ääàí³ñòü òà ³í. Çì³íè â îáðàç³ ãåðîÿ, ùî òðèâàþòü ïðîòÿãîì çíà÷íîãî ïðîì³æêó ÷àñó, íàçèâàþòüñÿ äèíàì³êîþ îáðàçó (àáî åâîëþö³ºþ îáðàçó). Öå ùå îäèí ïîêàçíèê òîãî, ùî òâ³ð íå º îïîâ³äàííÿì, à íàëåæèòü äî ñåðåäíüîãî àáî âåëèêîãî ð³çíîâèäó òâîðó, ó äàíîìó âèïàäêó — ïîâ³ñò³.

• ßê æå ì³íÿâñÿ ÷îðíî-áóðèé ëèñ ïðîòÿãîì òâîðó? ßêèõ íîâèõ çîâí³øí³õ îçíàê ³ ðèñ õàðàêòåðó â³í íàáóâàâ?

• Çíàéä³òü ³ âèðàçíî ïðî÷èòàéòå â³äïîâ³äí³ öèòàòè, ïîÿñí³òü ¿õ.

• Çíàéä³òü ó òâîð³ ì³ñöÿ, äå àâòîð âåäå ðîçìîâó ç ÷èòà÷åì. Ïðî ùî â êîæíîìó âèïàäêó? Óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ ïåðø³ ïåðåêëàäè òâîð³â Å. ÑåòîíàÒîìïñîíà âèéøëè äðóêîì ó Êèºâ³ ïðîòÿãîì 1911–1919 ðð. (ïåðåêëàäà÷³ Þ. Áóäÿê, Þ. ѳðèé, Î. Êðèâèíþê, Ï. Ìàêàðåíêî). Òâîðè êàíàäñüêîãî ïèñüìåííèêà ïåðåêëàäàëè é ³íø³ óêðà¿íñüê³ ïåðåêëàäà÷³: ²âàí Ëåùåíêî, Þð³é ˳ñíÿê, Âàñèëü Ìèñèê, Íàä³ÿ Êóçíºöîâà, Ëàðèñà Áîæåíêî, Ðîñòèñëàâ Äîöåíêî òà ³í. Äëÿ îáãîâîðåííÿ ×îìó Å. Ñåòîí-Òîìïñîí íàçèâàâ ïðèðîäó «Êíèãîþ ìóäðîñò³»? Ïåðåâ³ðòå ñåáå 1. Ùî âàì â³äîìî ïðî Å. Ñåòîíà-Òîìïñîíà?

2. ×îìó éîãî íàçèâàþòü íàòóðàë³ñòîì, õóäîæíèêîì ³ ïèñüìåííèêîì? Äîâåä³òü öå ôàêòàìè.

3. Ïîÿñí³òü íàçâó òâîðó Å. Ñåòîíà-Òîìïñîíà, ÿêèé âè ïðî÷èòàëè.

4. Âèçíà÷òå îñíîâíó òåìó òà ³äåþ ïðî÷èòàíîãî âàìè òâîðó.

5. ×îãî âàñ íàâ÷èâ öåé òâ³ð?

6. ßê³ îïèñè âèêîðèñòîâóþòüñÿ â ïðî÷èòàíîìó âàìè òâîð³? Âèçíà÷òå ¿õ ðîëü ó òåêñò³. ÅÐÍÅÑÒ ÑÅÒÎÍ-ÒÎÌÏÑÎÍ

155

Ðîçä³ë I²²

ÑÂ²Ò ÄÈÒÈÍÑÒÂÀ ÌÀÐÊ ÒÂÅÍ 1835–1910 Ìàðê Òâåí áóâ ïåðøèì ñïðàâä³ àìåðèêàíñüêèì ïèñüìåííèêîì, ³ âñ³ ìè â³äòîä³ — éîãî íàñòóïíèêè. ³ëüÿì Ôîëêíåð

Ñòîð³íêè æèòòÿ ³ òâîð÷îñò³ Ó Ñïîëó÷åíèõ Øòàòàõ Àìåðèêè æèâóòü ëþäè ð³çíèõ íàö³îíàëüíîñòåé, êóëüòóð ³ â³ðîñïîâ³äàíü. Êîëèñü âîíè çàëèøèëè ñâî¿ ð³äí³ äîì³âêè é âèðóøèëè øóêàòè êðàùî¿ äîë³ äî ϳâí³÷íî¿ Àìåðèêè. Áóäóâàòè äåðæàâó íà íîâîìó êîíòèíåíò³ áóëî íåëåãêî, ùå äâ³ñò³ ðîê³â òîìó òàì òî÷èëèñÿ â³éíè é æîðñòîêà áîðîòüáà çà ïàíóâàííÿ. Ïðîòÿãîì òðèâàëî¿ áîðîòüáè é çàïåêëèõ ãðîìàäÿíñüêèõ â³éí Àìåðèêà, óðåøò³-ðåøò, ïîçáóëàñÿ ðàáñòâà, ëþäè ð³çíèõ êóëüòóð ³ òðàäèö³é íàâ÷èëèñÿ ðàçîì æèòè, ðîçáóäîâóâàòè ñâîþ äåðæàâó é ïèøàòèñÿ íåþ. ³äîìèé àìåðèêàíñüêèé ïèñüìåííèê Ìàðê Òâåí íàëåæàâ äî ïîêîë³ííÿ, íà äîëþ ÿêîãî âèïàëà Ãðîìàäÿíñüêà â³éíà (1861–1865). Òîä³ ìåøêàíö³ ϳâíî÷³ êðà¿íè ïîâñòàëè ïðîòè ðàáîâëàñíèê³â ϳâäíÿ, íà ïëàíòàö³ÿõ ÿêîãî ïðàöþâàëè áåçïðàâí³ ÷îðíîøê³ð³ ðàáè. Ñåìþåë Ëåíãõîðí Êëåìåíñ (ñïðàâæíº ³ì’ÿ ìèòöÿ) íàðîäèâñÿ 30 ëèñòîïàäà 1835 ð. â ñåëèù³ Ôëîðèä³ (øòàò ̳ññóð³), â³í áóâ øîñòîþ äèòèíîþ â áàãàòîä³òí³é ñ³ì’¿. Áàòüêàìè ìàéáóòíüîãî ïèñüìåííèêà Ìàðêà Òâåíà áóëè Äæîí Ìàðøàë ³ Äæåéí Ëåìïòîí Êëåìåíñ, åì³ãðàíòè1 ç Àíã볿. Âîíè 1 Åì³ãðàíòè — ëþäè, êîòð³ çàëèøèëè áàòüê³âùèíó é âè¿õàëè â ³íøó êðà¿íó äëÿ ïîñò³éíîãî ïðîæèâàííÿ.

156

Ðîçä³ë ²²². ÑÂ²Ò ÄÈÒÈÍÑÒÂÀ

íå ìàëè âåëèêèõ ñòàòê³â ³ ÷åðåç òå áóëè çìóøåí³ ïåðå¿æäæàòè ç ì³ñöÿ íà ì³ñöå. Êîëè Ñåìþåë áóâ ùå äèòèíîþ, éîãî ðîäèíà ïåðå¿õàëà äî ì³ñòå÷êà Ãàíí³áàëà (øòàò ̳ññóð³). Äå á â³í ïîò³ì íå áóâàâ, Ãàíí³áàë çàéìàâ ó éîãî äóø³ îñîáëèâå ì³ñöå. Öå áóëî ì³ñòî éîãî äèòÿ÷èõ ðîê³â, ìð³é ³ ñïîãàä³â. Óñå, ùî â³í òàì áà÷èâ (ñòîñóíêè ì³æ ïðåäñòàâíèêàìè ð³çíèõ âåðñòâ, øêîëà, öåðêâà), çãîäîì çíàéøëî â³äîáðàæåííÿ â éîãî êíèæêàõ. Íàéá³ëüøèì çàõîïëåííÿì Ñåìþåëÿ áóëà ð³÷êà ̳ññ³ñ³ï³. Òîìó íå âèïàäêîâî â³í îáðàâ ñîá³ ïñåâäîí³ì1 — Ìàðê Òâåí, ùî ç àíãë³éñüêî¿ (Mark Twain) îçíà÷ຠì³ðêà äâà (òîáòî 3, 6 ì). Öèì âèñëîâîì ÷àñòî ïîñëóãîâóâàëèñÿ ïðàö³âíèêè ð³÷êîâîãî ïîðòó é ñóäåí, ïîâ³äîìëÿþ÷è ïðî äîñòàòíþ ãëèáèíó äëÿ áåçïå÷íîãî ïëàâàííÿ ïàðîïëàâ³â. Ìàéáóòí³é ïèñüìåííèê òåæ êîëèñü ïðàöþâàâ ëîöìàíîì3. ϳñëÿ ñìåðò³ áàòüêà â³í áóâ çìóøåíèé ç 12 ðîê³â ïðàöþâàòè é äîïîìàãàòè ìàòåð³ óòðèìóâàòè ðîäèíó. «Ïðèãîäè Òîìà Ñîéºðà» (1876) ïðèíåñëè Ìàðêó Òâåíîâ³ ñâ³òîâå âèçíàííÿ. ×èòà÷³ îäðàçó ïîëþáèëè ãåðîÿ êíèæêè çà òàëàíò ôàíòàçóâàííÿ, óì³ííÿ çàõîïèòè ³íøèõ ñâî¿ìè ìð³ÿìè òà ³ãðàìè, à ùå — çà éîãî â³ðí³ñòü ó äðóæá³, ùèð³ñòü ïî÷óòò³â, áëàãîðîäñòâî äóø³. Ó òîé ÷àñ, êîëè Ìàðê Òâåí ïèñàâ «Ïðèãîäè Òîìà Ñîéºðà», àìåðèêàíñüê³ ä³òëàõè ïåðåâàæíî ÷èòàëè êíèæêè, ïðèçíà÷åí³ äëÿ íåä³ëüíèõ øê³ë. Ó íèõ ³øëîñÿ ïðî âåëüìè ñëóõíÿíèõ õëîï÷èê³â ³ ä³â÷àòîê, ÿêèì çà õîðîøó ïîâåä³íêó áóëî çàáåçïå÷åíî øëÿõ äî ðàþ. Ìèòö³ ïèñàëè ïðî ä³òåé ÿê ïðî «ìàëåíüêèõ äîðîñëèõ», äèòÿ÷³ ïóñòîù³ é ôàíòà糿 ââàæàëèñÿ íåäîë³êàìè. À Ìàðê Òâåí âèð³øèâ ñòâîðèòè êíèæêó ïðî «ïîãàíèõ», ³íøèìè ñëîâàìè — ïðî çâè÷àéíèõ ä³òåé, ÿêèì íå äóæå õî÷åòüñÿ â÷èòèñÿ (àäæå òîãî÷àñíà îñâ³òà òàêîæ ïåðåòâîðþâàëàñÿ íà çàñ³á íàñèëüñòâà), àëå ÿê³ âì³þòü òîâàðèøóâàòè, âèðó÷àòè îäèí îäíîãî ç á³äè, ïàëêî çàõîïëþâàòèñÿ, áóòè ñàìèìè ñîáîþ. Âåëèêèì äîñÿãíåííÿì ïèñüìåííèêà áóëî òå, ùî â³í ïðàâäèâî çìàëþâàâ ïîâñÿêäåííó ä³éñí³ñòü. ³í çîáðàæóº ñâ³ò î÷èìà äèòèíè é ùèðî äèâóºòüñÿ ðàçîì ³ç íåþ, ñïîñòåð³ãàþ÷è çà ñâ³òîì äîðîñëèõ. Òâ³ð «Ïðèãîäè Òîìà Ñîéºðà» ïîáóäîâàíèé íà ïðîòèñòàâëåíí³ (àíòèòåç³) ð³çíèõ ñâ³ò³â — ä³òåé ³ äîðîñëèõ, ñëóõíÿíèõ ³ íåñëóõíÿíèõ õëîï÷èê³â. Ñâîºþ êíèæêîþ Ìàðê Òâåí ïîâåðòàâ þíîìó ïîêîë³ííþ â³ðó â ñàìèõ ñåáå, çàêëèêàâ ä³òåé óñüîãî ñâ³òó 1 Ïñåâäîí³ì — âèãàäàíå ³ì’ÿ, ùî âèêîðèñòîâóºòüñÿ ëþäèíîþ çàì³ñòü ñïðàâæíüîãî; ë³òåðàòóðíå ³ì’ÿ ìèòöÿ.

2 Ëîöìàí — ïðîâ³äíèê ñóäåí (ìîðñüêèõ àáî ð³÷êîâèõ).

ÌÀÐÊ ÒÂÅÍ

157

áóòè ïðèðîäíèìè, ùèðèìè, â³ääàíèìè, øëÿõåòíèìè. Ñâîãî óëþáëåíîãî ãåðîÿ ïèñüìåííèê íå ïîëèøèâ ³ çãîäîì íàïèñàâ ïðîäîâæåííÿ òâîðó — «Ïðèãîäè Ãåêëüáåðð³ Ô³ííà» (1885), «Òîì Ñîéºð çà êîðäîíîì» (1894), «Òîì Ñîéºð — ñèùèê» (1896). Ðîçïîâ³äü ïðî Ãåêëüáåðð³ Ô³ííà âèéøëà çîâñ³ì ³íøîþ, íà â³äì³íó â³ä ïåðøî¿ êíèæêè. Ïî-ïåðøå, ³ñòîð³þ ïîâ³ñòóâàâ óæå íå àâòîð, à éîãî ãåðîé — Ãåê Ô³íí, à ïî-äðóãå, äîáðîçè÷ëèâèé ñì³õ ïåðåòâîðèâñÿ íà ãîñòðó êðèòèêó çàêîí³â ï³âäíÿ Àìåðèêè. Çà çîáðàæåííÿ äðóæáè á³ëîãî Ãåêà ç ÷îðíîøê³ðèì ñëóãîþ Ïàì’ÿòíèê Òîìó Ñîéºðó Äæèìîì òâ³ð çà ÷àñ³â Ìàðêà Òâåíà áóëî ³ Ãåêëüáåðð³ Ô³ííó. âèëó÷åíî ç á³áë³îòåê áàãàòüîõ øòàò³â. Íàì. Ãàíí³áàë (ÑØÀ) â³òü òåïåð öÿ êíèæêà âèêëèêຠãîñòð³ äèñêóñ³¿ ñåðåä ãðîìàäñüêîñò³. Îñîáëèâî íåïðèéíÿòíèì äëÿ ñó÷àñíèõ çàõèñíèê³â ðàñîâî¿ ð³âíîñò³ (ïðîòèâíèê³â ðàñèçìó1) º âæèâàííÿ ñëîâà íåãð (àíãë. nigger, negro, colored) ñòîñîâíî ÷îðíîøê³ðèõ ãåðî¿â òâîðó. Öå ñëîâî ââàæàºòüñÿ ëàéëèâèì, îáðàçëèâèì ó ñó÷àñíîìó ñâ³ò³. Îäíàê ñàì ïèñüìåííèê ïîÿñíþâàâ, ùî â³í í³÷îãî íå âèãàäóâàâ, à çìàëüîâóâàâ ëèøå òå, ùî áà÷èâ ó ñâ³é ÷àñ. Ñåðåä â³äîìèõ óñüîìó ñâ³òîâ³ òðåáà íàçâàòè òàêîæ òâ³ð Ìàðêà Òâåíà «Ïðèíö ³ çëèäàð» (1882), ó ÿêîìó äâà ãîëîâí³ ãåðî¿ íà ê³ëüêà òèæí³â ïîì³íÿëèñÿ ì³ñöÿìè. Óñüîãî ïèñüìåííèê ñòâîðèâ 43 êíèæêè, êîæíà ç ÿêèõ îãîëîøåíà íàö³îíàëüíèì íàäáàííÿì Ñïîëó÷åíèõ Øòàò³â Àìåðèêè. Òîé, õòî ÷èòຠ¿õ, ñòຠùèð³øèì, â³äêðèò³øèì, ñâ³òë³øèì äóøåþ. Ö³êàâî çíàòè Ó ÑØÀ ñòâîðåíî äâà ìóçå¿ Ìàðêà Òâåíà. Îäèí ðîçòàøîâàíèé ó ì³ñò³ éîãî äèòèíñòâà — Ãàíí³áàë³ (øòàò ̳ññóð³), à äðóãèé — ó Ãàðòôîðä³ (øòàò Êîííåêòèêóò). Ìóçåé ó ì. Ãàíí³áàë³ íàçèâàþòü «Äîìîì Òîìà Ñîéºðà».

Ðàñèçì — ïðèíèæåííÿ ëþäåé îäí³º¿ íàö³¿ ³íøîþ, ùî º íåïðèéíÿòíèì ó ñó÷àñíîìó ñâ³ò³, äå ñåðåä íàéâèùèõ ö³ííîñòåé ââàæàºòüñÿ ïîâàãà äî ëþäåé ð³çíèõ íàö³é, êîëüîðó øê³ðè, â³ðîñïîâ³äàíü, êóëüòóð.

1

158

Ðîçä³ë ²²². ÑÂ²Ò ÄÈÒÈÍÑÒÂÀ

Ìóçåé ó ì. Ãàðòôîðä³ ïîä³áíèé íà êàçêîâèé ïàëàö àáî íà äèâîâèæíèé êîðàáåëü. Êîæåí, õòî ïðèõîäèòü ñþäè, ìîæå ïîáà÷èòè çàòèøí³ êóòî÷êè ðîäèííîãî ãí³çäà Êëåìåíñ³â.

Ìóçåé Ìàðêà Òâåíà. ì. Ãàðòôîðä (ÑØÀ)

1867 ð. âëàñíèêè ãàçåòè «Àëüòà Êàë³ôîðí³ÿ» âèð³øèëè â³äïðàâèòè äîòåïíîãî æóðíàë³ñòà Ìàðêà Òâåíà â òóðíå Ñòàðèì Ñâ³òîì, ùîá â³í ïðèâ³ç çâ³äòè íîâ³ âðàæåííÿ é íîâ³ ñòàòò³ äëÿ âèäàííÿ. ² ïèñüìåííèê âèðóøèâ ó âåëèêó ïîäîðîæ, ï³ä ÷àñ ÿêî¿ â³äâ³äàâ íå ò³ëüêè äàëåê³ êðà¿íè, à é ï³âäåíí³ ïîðòè òîä³øíüî¿ Ðîñ³éñüêî¿ ³ìïå𳿠— Îäåñó, Ñåâàñòîïîëü, ßëòó. Óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ òâîðè Ìàðêà Òâåíà ïî÷àëè ïåðåêëàäàòè ùå çà éîãî æèòòÿ. Ñåðåä â³äîìèõ ïåðåêëàäà÷³â êíèæêè «Ïðèãîäè Òîìà Ñîéºðà» — Ìàð³ÿ Ãð³í÷åíêî, Þð³é Êîðåöüêèé, Âîëîäèìèð Ìèòðîôàíîâ, ²ííà Áàçèëÿíñüêà. Òâ³ð «Ïðèãîäè Ãåêëüáåðð³ Ô³ííà» ñòàâ â³äîìèé ÷èòà÷àì çàâäÿêè ïåðåêëàäó ²ðèíè Ñòåøåíêî, à «Ïðèíö ³ çëèäàð» óêðà¿íñüêîþ ïåðåêëàëà Ìàð³ÿ Ðÿáîâà. ÏÐÈÃÎÄÈ ÒÎÌÀ ÑÎɪÐÀ ²ñòîð³ÿ ñòâîðåííÿ Á³ëüø³ñòü ïîä³é, ïðî ÿê³ éäåòüñÿ â «Ïðèãîäàõ Òîìà Ñîéºðà», óçÿòî ç ðåàëüíîãî æèòòÿ. Ó êíèæö³ ïèñüìåííèê çãàäàâ ïðî ðîêè ñâîãî äèòèíñòâà â ì³ñòå÷êó Ãàíí³áàë³, ÿêå ó òâîð³ îòðèìàëî íàçâó Ñàíêò-Ïåòåðáóðã (àìåðèêàíö³ ëþáëÿòü äàâàòè ìàëåíüêèì ì³ñòå÷êàì ãó÷í³ íàçâè ñòîëèöü, òîìó êðà¿íà ìຠê³ëüêà Ïàðèæ³â, ªðóñàëèì³â òîùî; ìîæëèâî, ö³ íàçâè ñâîãî ÷àñó íàãàäóâàëè åì³ãðàíòàì ïðî ïîêèíóò³ ð³äí³ ì³ñöÿ). Ó ïåðåäìîâ³ äî òâîðó Ìàðê Òâåí çàçíà÷èâ, ùî Òîì Ñîéºð óâ³áðàâ ó ñåáå ðèñè õàðàêòåð³â òðüîõ õëîï÷èê³â. ÌÀÐÊ ÒÂÅÍ

159

Õòî æ ö³ òðîº? Öå ñàì þíèé Ñåìþåë Êëåìåíñ, êîòðèé íå äóæå ëþáèâ ó÷èòèñÿ ³ áóâ çäàòíèé íà ð³çí³ âèò³âêè, éîãî øê³ëüíèé òîâàðèø ³ëë³ Áîóåí, à òàêîæ Òîìàñ Ñîéºð ç ì³ñòà Øîóí³òàóíà, ç ÿêèì ìèòåöü ïîçíàéîìèâñÿ ðàí³øå. Ï³ä ³ìåíåì ò³òîíüêè Ïîëë³ Ìàðê Òâåí çîáðàçèâ ñâîþ ìàò³ð, à ï³ä ³ìåíåì Áåêê³ Òåò÷åð — îäíó ç³ ñâî¿õ øê³ëüíèõ ïîäðóã, ç ÿêîþ îäíîãî ðàçó çàáëóêàâ ó ñòðàøíèõ ëàá³ðèíòàõ ïå÷åðè ïîáëèçó Ãàíí³áàëà. Ñâîãî äðóãà — ìàëåíüêîãî âîëîöþãó Òîìà Áëåíêåíøèïà — Ìàðê Òâåí óâ³÷íèâ â îáðàç³ Ãåêëüáåðð³ Ô³ííà. Áåçëþäíèé îñòð³â, êóäè âòåêëè ãåðî¿ êíèæêè, íàñïðàâä³ ³ñíóâàâ íà ð³÷ö³ ̳ññ³ñ³ï³ çà æèòòÿ ïèñüìåííèêà. Ïîðòðåò (ôð., àíãë. portrait) — îäèí ³ç çàñîá³â õóäîæíüîãî çîáðàæåííÿ ïåðñîíàæà òâîðó, çìàëþâàííÿ (îïèñ) ëþäèíè, ¿¿ çîâí³øíüîãî âèãëÿäó, âèðàçó îáëè÷÷ÿ, îäÿãó, ðóõ³â, ïîâåä³íêè òîùî.

Ïèñüìåííèêè ïî-ð³çíîìó ñòâîðþþòü ïîðòðåòè. Ìèòö³ ìîæóòü îïèñóâàòè ïåðñîíàæ³â ñòèñëî (ëèøå ê³ëüêîìà øòðèõàìè), àáî äîêëàäíî, óêðóïíåíî (íåìîâáè çáëèçüêà), àáî â³ääàëåíî. Ïîðòðåò ìîæå áóòè ñòâîðåíèé ñëîâàìè àâòîðà àáî âèñëîâëþâàííÿìè ³íøèõ ïåðñîíàæ³â (ìîæëèâå ïîºäíàííÿ ð³çíèõ òî÷îê çîðó), ó äðóãîìó âèïàäêó ïîðòðåò ñòຠáàãàòîãðàíí³øèì, áî ïîäàºòüñÿ ç ð³çíèõ ðàêóðñ³â. Ó ïîðòðåò³ çîáðàæóþòü çîâí³øí³ àáî âíóòð³øí³ ðèñè ãåðîÿ (àáî ò³ é ò³ îäíî÷àñíî). Ïîðòðåòè ìîæóòü áóòè íåçì³ííèìè (ñòàëèìè) àáî ì³íÿòèñÿ ïðîòÿãîì òâîðó, ó õîä³ ðîçâèòêó ïîä³é, à çì³íà ïîðòðåòà çàñâ³ä÷óº çì³íè â õàðàêòåð³ ïåðñîíàæà. ×åðåç ïîðòðåò àâòîð âèñëîâëþº ñòàâëåííÿ äî ãåðîÿ, âèçíà÷ຠìîìåíòè, ÿê³ º âàæëèâèìè äëÿ ðîçóì³ííÿ éîãî õàðàêòåðó ³ ïîä³é. Ñþæåò (ôð. sujet) — õóäîæíÿ ïîñë³äîâí³ñòü ïîä³é ó ë³òåðàòóðíîìó òâîð³.

Ñþæåò ò³ñíî ïîâ’ÿçàíèé ç òåìîþ òâîðó, â³í º ¿¿ ðåàë³çàö³ºþ â õóäîæíüî âèáóäóâàíîìó ëàíöþãó ïîä³é. Äëÿ ðîçóì³ííÿ ñþæåòó âàæëèâî çíàòè íå ò³ëüêè òå, ÿê³, âëàñíå, ïî䳿 ïîêëàäåí³ â éîãî îñíîâó, à é òå, ÿê âîíè ïîºäíóþòüñÿ ì³æ ñîáîþ, ÿê âîíè ïîºäíàí³ â òåêñò³, ÿê³ ïî䳿 óêðóïíåíî, ÿê³ ïðîïóùåíî àâòîðîì ³ ò. ä. Ñêëàäíèêè (÷àñòèíè) ñþæåòó: åêñïîçèö³ÿ — çíàéîìñòâî ç ãåðîÿìè òâîðó, îáñòàâèíàìè ¿õíüîãî æèòòÿ, ÷àñîì ³ ì³ñöåì, äå â³äáóâàþòüñÿ ïî䳿; çàâ’ÿçêà — êëþ÷îâèé ìîìåíò ðîçãîðòàííÿ ïîä³é, ð³çêèé ïîâîðîò ó ¿õ ïåðåá³ãó; 160

Ðîçä³ë ²²². ÑÂ²Ò ÄÈÒÈÍÑÒÂÀ

ðîçâèòîê 䳿 — ïîäàëüøå ðîçãîðòàííÿ ïîä³é òâîðó (ñòð³ìêî àáî óïîâ³ëüíåíî, ïîñë³äîâíî àáî íåïîñë³äîâíî òîùî); öå íàéá³ëüøà çà îáñÿãîì ÷àñòèíà òâîðó, êîëè ðîçêðèâàþòüñÿ õàðàêòåðè ïåðñîíàæ³â, â³äáóâàþòüñÿ îñíîâí³ ç³òêíåííÿ ì³æ íèìè; êóëüì³íàö³ÿ — íàéâèùèé ìîìåíò íàïðóæåííÿ â ðîçâèòêó 䳿 (ó âåëèêèõ òâîðàõ áóâຠê³ëüêà òàêèõ êóëüì³íàö³éíèõ ìîìåíò³â); ðîçâ’ÿçêà — ïî䳿, ùî çàâåðøóþòü òâ³ð, âèð³øóþòü îñíîâí³ ïèòàííÿ é ç³òêíåííÿ ó òâîð³, ïîâ³äîìëÿþòü ïðî ðåçóëüòàò ðîçâèòêó ïîä³é. Ó ë³òåðàòóðíîìó òâîð³ ìîæå áóòè íå îäíà, à äåê³ëüêà ñþæåòíèõ ë³í³é. Âåëèê³ òâîðè ìîæóòü ñêëàäàòèñÿ ç ö³ëî¿ íèçêè ìåíøèõ ÷àñòèí, ùî ìàþòü îêðåì³ ñþæåòè, õî÷à é îá’ºäíàí³ ñï³ëüíèìè ïåðñîíàæàìè, çàãàëüíîþ òåìîþ. Ðîçä³ë äðóãèé (...) Íàñòàëà ñóáîòà. ˳òî âèðóâàëî ÿñêðàâèìè áàðâàìè é ñâ³æ³ñòþ, áóÿëî æèòòÿì. Ó êîæíîìó ñåðö³ áðèí³ëà ìåëîä³ÿ, à êîëè ñåðöå áóëî ìîëîäå, âîíà âèëèâàëàñÿ â ï³ñíþ. Îáëè÷÷ÿ êîæíîãî ïðîìåíèëîñÿ ðàä³ñòþ, êîæíèé êðîêóâàâ ïðóæíî é áàäüîðî. Á³ë³ àêàö³¿ ñòîÿëè ó öâ³òó é ñïîâíþâàëè ïîâ³òðÿ ïàõîùàìè. Êàðä³ôñüêà ãîðà, ùî ï³äíîñèëàñÿ íàä ì³ñòîì, óêðèëàñÿ çåëåííþ. ³ääàë³ê âîíà çäàâàëàñÿ îá³òîâàíîþ çåìëåþ — ÷óäåñíîþ, áåçòóðáîòíîþ, ïðèâàáëèâîþ. Òîì âèéøîâ íà âóëèöþ ç â³äðîì âàïíà òà äîâãîþ ù³òêîþ. ³í çì³ðÿâ ïîãëÿäîì ïàðêàí, ³ ðàä³ñòü éîãî â îäíó ìèòü çãàñëà â äóø³, à íàòîì³ñòü ó íå¿ ââ³éøëà òóãà. Òðèäöÿòü ÿðä³â äîùàíîãî ïàðêàíà çàââèøêè äåâ’ÿòü ôóò³â! Æèòòÿ çäàëîñÿ éîìó áåçãëóçäèì, ³ñíóâàííÿ — âàæêèì òÿãàðåì. dzòõíóâøè, â³í óìî÷èâ ù³òêó ó âàïíÿíèé ðîç÷èí, ïðîâ³â íåþ ïî âåðõí³é äîøö³ ïàðêàíà, ïîò³ì çðîáèâ òå ñàìå çíîâó ³ çíîâó é çóïèíèâñÿ: ÿêîþ æ êðèõ³òíîþ áóëà á³ëà ñìóæêà ïîð³âíÿíî ç áåçìåæíèì ïðîñòîðîì íåá³ëåíîãî ïàðêàíà! Ó ðîçïà÷³ â³í ñ³â íà çåìëþ ï³ä äåðåâîì. ²ç õâ³ðòêè ï³äñòðèáíåì âèá³ã Äæèì. Ó ðóö³ â íüîãî áóëî áëÿøàíå â³äðî. ³í íàñï³âóâàâ ï³ñåíüêó «Ä³â÷èíà ç Áóôôàëî». Õîäèòè ïî âîäó äî ì³ñüêî¿ ïîìïè Òîìó çàâæäè çäàâàëîñÿ íåïðèºìíèì çàíÿòòÿì, àëå òåïåð â³í ïîäóìàâ, ùî âîíî íå òàêå âæå é ïîãàíå. ³í çãàäàâ, ùî á³ëÿ ïîìïè çàâæäè çáèðàºòüñÿ áàãàòî ëþäåé: á³ë³, ìóëàòè1, ÷îðíîøê³ð³; õëîï÷èêè é ä³â÷àòêà, ÷åêàþ÷è ñâ ÷åðãè, ñèäÿòü, â³äïî÷èâàþòü, ì³íÿþòüñÿ ³ãðàøêàìè, ñâàðÿòüñÿ, á’þòüñÿ, ïóñòóþòü. ³í çãàäàâ òàêîæ, ùî õî÷à äî ïîìïè áóëî ÿêèõîñü ï³âòîðàñòà êðîê³â, Äæèì í³êîëè íå ïîâåðòàâñÿ 1

Ìóëàòè — íàùàäêè â³ä çì³øàíèõ øëþá³â ÷îðíîøê³ðèõ ³ á³ëèõ. ÌÀÐÊ ÒÂÅÍ

161

äîäîìó ðàí³ø ÿê çà ãîäèíó, òà é òî ìàéæå çàâæäè äîâîäèëîñÿ á³ãàòè çà íèì.

— Ñëóõàé, Äæèìå, — ñêàçàâ Òîì, — òè îòóò òðîõè ïîá³ëè, à ÿ çá³ãàþ ïî âîäó. Äæèì ïîõèòàâ ãîëîâîþ ³ ñêàçàâ: — Íå ìîæó, ìàñà1 Òîì! Ñòàðà ïàí³ âåë³ëà, ùîá ÿ éøîâ äî ïîìïè, í³ ç êèì íå çóïèíÿþ÷èñü ïî äîðîç³. Âîíà êàæå: «ß âæå íàïåâíî çíàþ, ùî ìàñà Òîì ïîêëè÷å òåáå á³ëèòè ïàðêàí, òàê òè éîãî íå ñëóõàé, à éäè ñâîºþ äîðîãîþ». Âîíà êàæå: «ß ñàìà, — êàæå, — ï³äó ïîäèâëþñÿ, ÿê â³í éîãî á³ëèòèìå».

— À òè ¿¿ íå ñëóõàé! Âîíà áàãàòî ÷îãî Í. Ðîêâåëë. ²ëþñòðàö³ÿ êàæå, Äæèìå. Äàâàé ñþäè â³äðî, ÿ ìèòòþ äî ïîâ³ñò³ Ìàðêà Òâåíà çá³ãàþ. Âîíà é íå çíàòèìå. «Ïðèãîäè Òîìà Ñîéºðà».

— Îé, áîþñÿ, ìàñà Òîì, áîþñÿ ñòàðî¿ ïàí³!

1936 ð. Âîíà ìåí³ ãîëîâó â³ä³ðâå, ¿é-áîãó, â³ä³ðâå!

— Âîíà! Òà âîíà é ïàëüöåì í³êîãî íå çàéìå, õ³áà ùî ñòóêíå íàïåðñòêîì ïî ãîëîâ³ — îòî é ò³ëüêè! Õòî æ íà öå çâåðòຠóâàãó? Ãîâîðèòü âîíà, ùîïðàâäà, äóæå çë³ ñëîâà, àëå æ â³ä ñë³â íå áîëÿ÷å, ÿêùî ò³ëüêè âîíà ïðè öüîìó íå ïëà÷å. Äæèìå, ÿ äàì òîá³ êóëüêó. ß äàì òîá³ ìîþ á³ëó àëåáàñòðîâó êóëüêó. Äæèì çàâàãàâñÿ.

— Á³ëà êóëüêà, Äæèìå, ÷óäîâà á³ëà êóëüêà!

— Òà âîíî òàê, êóëüêà — ð³÷ ÷óäîâà! Òà âñå æ, ìàñà Òîì, ÿ äóæå áîþñÿ ñòàðî¿ ïàí³.

— ² äî òîãî æ, ÿêùî òè çàõî÷åø, ÿ ïîêàæó òîá³ ñâîþ âàâêó íà íîç³. Äæèì áóâ óñüîãî ëèøå ëþäèíà é ïåðåä òàêîþ ñïîêóñîþ âñòîÿòè íå ì³ã. ³í ïîñòàâèâ â³äðî íà çåìëþ, óçÿâ àëåáàñòðîâó êóëüêó ³, çãîðàþ÷è â³ä íåòåðï³ííÿ, äèâèâñÿ, ÿê Òîì ðîçáèíòîâóº ïàëåöü íîãè. À âæå çà ìèòü â³í á³ã âóëèöåþ ç â³äðîì ó ðóö³, ùóëÿ÷èñü â³ä áîëþ íèæ÷å ñïèíè, òîä³ ÿê Òîì çàâçÿòî á³ëèâ ïàðêàí, à ò³òîíüêà Ïîëë³ çàëèøàëà áîéîâèùå ç ÷åðåâèêîì ó ðóö³ é òð³óìôîì â î÷àõ. Àëå Òîìîâîãî çàâçÿòòÿ âèñòà÷èëî íåíàäîâãî. ³í äóìàâ ïðî òå, ÿê âåñåëî çáèðàâñÿ ïðîâåñòè öåé äåíü, ³ äóøó éîãî îãîðíóâ ùå á³ëüøèé ñìóòîê. Íåçàáàðîì ³íø³ õëîï÷èêè, â³ëüí³ â³ä óñÿêî¿ ðîáîòè, âèá³æàòü íà âóëèöþ ãóëÿòè é áàâèòèñÿ. Âîíè, çâè÷àéíî, çàò³þòü ð³çí³ âåñåë³ ³ãðè, ³ âñ³ çáèòêóâàòèìóòüñÿ ç íüîãî, êîëè ïîáà÷àòü, ÿê òÿæêî éîìó äîâîäèòüñÿ ïðàöþâàòè. Ñàìà öÿ äóìêà ïàëèëà 1

162

Ìàñà — ó ï³âäåííèõ øòàòàõ çâåðíåííÿ äî ïàíñüêèõ ä³òåé.

Ðîçä³ë ²²². ÑÂ²Ò ÄÈÒÈÍÑÒÂÀ

éîãî âîãíåì. ³í âèéíÿâ ³ç êèøåíü ñâî¿ ñêàðáè ³ ïî÷àâ ¿õ ðîçãëÿäàòè: óëàìêè ³ãðàøîê, êóëüêè é òîìó ïîä³áíà ì³çåð³ÿ; óñüîãî öüîãî ìîòëîõó, ìàáóòü, äîñèòü, ùîá çàïëàòèòè çà òðè-÷îòèðè õâèëèíè ÷óæî¿ ïðàö³, àëå, çâ³ñíî, çà íå¿ íå êóïèø ³ ï³âãîäèíè ö³ëêîâèòî¿ âîë³. ³í çíîâó ç³áðàâ ñâîº æàëþã³äíå ìàéíî â êèøåíþ, îáëèøèâøè áóäü-ÿêó íàä³þ ï³äêóïèòè òîâàðèø³â. ͳõòî ç õëîï÷èê³â íå ñòàíå ïðàöþâàòè çà òàêó ì³çåðíó ïëàòíþ. ² îñü ó öþ ñòðàøíó õâèëèíó ðîçïà÷ó íà Òîìà ðàïòîì ç³éøëî íàòõíåííÿ! Òàê, òàê, ñàìå íàòõíåííÿ, áî â éîãî ãîëîâ³ ñÿéíóëà ãåí³àëüíà äóìêà. ³í óçÿâ ù³òêó é ñïîê³éíî çàõîäèâñÿ äî ðîáîòè. Îñü ó ê³íö³ âóëèö³ ç’ÿâèâñÿ Áåí Ðîäæåðñ, òîé ñàìèé õëîï÷èê, ãëóçóâàíü ÿêîãî â³í áîÿâñÿ íàä óñå. Áåí íå éøîâ, à âèñòðèáóâàâ ³ ïðèòàíöüîâóâàâ, à öå ñâ³ä÷èëî, ùî íà äóø³ â íüîãî ðàä³ñíî é ùî â³í áàãàòî íà ùî ñïîä³âàºòüñÿ â öåé äåíü. Â³í ¿â ÿáëóêî ³ ÷àñ â³ä ÷àñó âèäàâàâ ïðîòÿæíèé ìåëîä³éíèé ñâèñò, çà ÿêèì âèïëèâàëè çâóêè íà íàéíèæ÷èõ íîòàõ: «ä³í-äîí-äîí, ä³í-äîí-äîí» — Áåí çîáðàæóâàâ ïàðîïëàâ. ϳä³éøîâøè áëèæ÷å, â³í çìåíøèâ øâèäê³ñòü, çóïèíèâñÿ íà ñåðåäèí³ âóëèö³ é ïî÷àâ íåêâàïëèâî ïîâåðòàòè íà óçá³÷÷ÿ, îáåðåæíî, ç íàëåæíîþ ñîë³äí³ñòþ, áî çîáðàæàâ ñîáîþ «Âåëèêó ̳ññóð³», ùî ìàëà îñàäêó äåâ’ÿòü ôóò³â. ³í áóâ âîäíî÷àñ ³ ïàðîïëàâîì, ³ êàï³òàíîì, ³ ñèãíàëüíèì äçâîíîì, òîæ éîìó äîâîäèëîñÿ óÿâëÿòè, íà÷åáòî â³í ñòî¿òü íà ñâîºìó âëàñíîìó ì³ñòêó, ñàì äຠêîìàíäó é ñàì æå ¿¿ âèêîíóº.

— Ñòîï ìàøèíà, ñåð! ijíü-ä³ë³íü, ä³íü-ä³ë³íü-ä³íü! — Ïàðîïëàâ ïîâ³ëüíî ç³éøîâ ³ç ñåðåäèíè äîðîãè ³ ñòàâ íàáëèæàòèñÿ äî òðîòóàðó. — Çàäí³é õ³ä! ijë³íü-ä³ë³íü-ä³íü! — Îáèäâ³ éîãî ðóêè íåðóõîìî âèòÿãíóëèñÿ ïî áîêàõ. — Çàäí³é õ³ä! Êåðìóé ïðàâîðó÷! ijë³íü-ä³íü! ×øø-÷øø-÷øø! Òèì ÷àñîì éîãî ïðàâà ðóêà âåëè÷àâî âèïèñóâàëà âåëèê³ êîëà, áî âîíà ÿâëÿëà ñîáîþ ñîðîêàôóòîâå êîëåñî.

— Òðîõè íàçàä ç ë³âîãî áîðòó. ˳âîðó÷ êåðìóé! — Ïî÷àëà îáåðòàòèñÿ ë³âà ðóêà. — ijë³íü-ä³íü-ä³íü! ×øø-÷øø-÷øø! Óïåðåä ç ïðàâîãî áîðòó! Ñòîï! Ùå òðîõè ç ë³âîãî áîðòó! Ñòîï, ïðàâèé áîðò! ijë³íü-ä³íü-ä³íü! Ñòîï, ë³âèé áîðò! Óïåðåä ³ ïðàâîðó÷! Ñòîï! Ìàëèé õ³ä! ijíü-ä³ë³ëü! ×óó-÷óó-ó! ³ääàé ê³íö³! Æâàâ³øå, âîðóø³òüñÿ òàì! Ãåé òàì, íà áåðåç³! ×îãî ñòî¿ø? Ïðèéìàé ëèíâó1! Íîñîâèé øâàðòîâ! Íàêèäàé ïåòëþ íà ñòîâï! Çàäí³é øâàðòîâ! À òåïåð â³äïóñòè! Ìàøèíó çóïèíåíî, ñåð! ijë³íü-ä³íüä³íü! Øò! øò! øò! (Ìàøèí³ñò âèïóñêຠïàðó).

1

Ëèíâà — êàíàò. ÌÀÐÊ ÒÂÅÍ

163

Òîì ïðîäîâæóâàâ ïðàöþâàòè, íå çâåðòàþ÷è íà ïàðîïëàâ í³ÿêî¿ óâàãè. Áåí óï’ÿâñÿ â íüîãî î÷èìà ³ çà ìèòü ìîâèâ: — Àãà! Óñêî÷èâ ó ëèõî! ³äïîâ³ä³ íå áóëî. Òîì ñïîãëÿäàâ ñâ³é îñòàíí³é ìàçîê î÷èìà õóäîæíèêà, ïîò³ì îáåðåæíî ïðîâ³â êèñòþ ùå ³ ùå ðàç, çíîâó â³äêèíóâñÿ íàçàä — ïîìèëóâàòèñü. Áåí ï³ä³éøîâ ³ ñòàâ ïîðó÷ íüîãî. Ó Òîìà àæ ñëèíà ïîêîòèëàñÿ, òàê éîìó çàêîðò³ëî ÿáëóêà, àëå â³í, íå ïîäàþ÷è çíàêó, ïðîäîâæóâàâ çàâçÿòî ïðàöþâàòè. Áåí ñïèòàâ: — Ùî, äðóæå, çàëèãàëè íà ðîáîòó? Òîì ðâó÷êî îáåðíóâñÿ äî íüîãî: — À, öå òè, Áåíå! ß ³ íå ïîì³òèâ.

— Ñëóõàé, ÿ îöå éäó êóïàòèñÿ... Òàê, êóïàòèñÿ! Ìàáóòü, ³ òè õî÷åø? Àëå òè, çâ³ñíî, íå ìîæåø, òîá³ äîâåäåòüñÿ ïîïðàöþâàòè ³ òè ïðàöþâàòèìåø, åãå æ? Òîì ïîäèâèâñÿ íà íüîãî ³ ñêàçàâ: — Ùî òè íàçèâàºø ðîáîòîþ?

— À õ³áà öå íå ðîáîòà? Òîì çíîâó âçÿâñÿ á³ëèòè ïàðêàí, êèíóâøè íåäáàëî: — Ìîæå, ðîáîòà, à ìîæå, ³ íå ðîáîòà. ß çíàþ ò³ëüêè îäíå: Òîìîâ³ Ñîéºðó âîíà äî âïîäîáè.

— Òà íåâæå? ×è íå õî÷åø òè ñêàçàòè, ùî öå çàíÿòòÿ äëÿ òåáå ïðèºìíå? Ù³òêà ïðîäîâæóâàëà øóðóâàòè ïàðêàí.

— Ïðèºìíå? À ùî æ ó íüîìó íåïðèºìíîãî? Õ³áà õëîï÷èêàì ùîäíÿ âèïàäຠá³ëèòè ïàðêàí? Òåïåð óñå ïîñòàëî â íîâîìó ñâ³òë³. Áåí ïåðåñòàâ ¿ñòè ÿáëóêî. Òîì íàòõíåííî, ÿê ñïðàâæí³é ìèòåöü, âîäèâ ù³òêîþ âçàä ³ âïåðåä, â³äñòóïàâ íà ê³ëüêà êðîê³â, ùîá ïîìèëóâàòèñÿ ñâîºþ ðîáîòîþ, òîä³ ùîñü ï³äïðàâëÿâ òî òàì, òî òàì, çíîâó êðèòè÷íî îãëÿäàâ çðîáëåíå, à Áåí ñòåæèâ çà êîæíèì éîãî ðóõîì, äåäàë³ ç á³ëüøîþ ö³êàâ³ñòþ. Íàðåøò³, â³í ñêàçàâ: — Ñëóõàé, Òîìå, äàé ³ ìåí³ ïîá³ëèòè òðîøêè. Òîì ïîì³ðêóâàâ ³, çäàâàëîñÿ, ëàäåí óæå áóâ ïîãîäèòèñÿ, òà â îñòàííþ ìèòü ïåðåäóìàâ: — ͳ, í³, Áåíå... Óñå îäíî í³÷îãî â òåáå íå âèéäå. Òè æ çíàºø, ÿêà ó¿äëèâà ò³òêà Ïîëë³: àäæå öåé ïàðêàí âèõîäèòü íà âóëèöþ. Êîëè á â³í âèõîäèâ ó äâ³ð, òî áóëà á ³íøà ð³÷, à òóò âîíà ñòðàøåííî ïðèñê³ïëèâà — òðåáà á³ëèòè äóæå ðåòåëüíî. Ç òèñÿ÷³... à ìîæå, íàâ³òü ³ç äâîõ òèñÿ÷ õëîï÷èê³â çíàéäåòüñÿ ò³ëüêè îäèí, õòî çóì³â áè ïîá³ëèòè éîãî ÿê ñë³ä.

164

Ðîçä³ë ²²². ÑÂ²Ò ÄÈÒÈÍÑÒÂÀ

— Òà íåâæå? ͳêîëè á íàâ³òü íå ïîäóìàâ. Äàé-íî ìåí³ ñïðîáóâàòè... íó õî÷ òð³øå÷êè. Êîëè á òè ìåíå ïîïðîñèâ, ÿ á òîá³ äàâ. Íó, Òîìå!

— Áåíå, ÿ á ç ðàä³ñòþ, ñëîâî ÷åñò³, àëå ò³òêà Ïîëë³... Îò Äæèì òåæ õîò³â, àëå âîíà íå äîçâîëèëà. Ïðîñèâñÿ ³ Ñ³ä — íå ïóñòèëà. Òåïåð òè ðîçó쳺ø, ÿê ìåí³ âàæêî äîâ³ðèòè òîá³ öþ ðîáîòó? Àíó æ áî ïî÷íåø á³ëèòè — ³ ðàïòîì ùîñü íå òàê...

— Äóðíèöÿ! ß ñòàðàòèìóñÿ íå ã³ðøå çà òåáå. Ìåí³ á ò³ëüêè ñïðîáóâàòè! Ñëóõàé: ÿ äàì òîá³ ïîëîâèíêó â³ä öüîãî ÿáëóêà.

— Ãàðàçä. À âò³ì, í³, Áåíå, êðàùå íå òðåáà... áîþñü ÿ...

— ß äàì òîá³ âñå ÿáëóêî — óñå, ùî çàëèøèëîñÿ. Òîì âèïóñòèâ ù³òêó ç ðóê í³áè çíåõîòÿ, àëå ç òàºìíîþ ðàä³ñòþ â äóø³. ² ïîêè êîëèøí³é ïàðîïëàâ «Âåëèêà ̳ññóð³» óïð³âàâ, ïðàöþþ÷è ï³ä ïåêó÷èì ñîíöåì, â³äñòàâíèé õóäîæíèê ñèä³â ïîðó÷ ó çàò³íêó íà ÿê³éñü ä³æö³, ïîãîéäóâàâ íîãàìè, íàìèíàâ ÿáëóêî é ðîçñòàâëÿâ ñ³ò³ íà ³íøèõ òåëåïí³â. À òàêèõ íå áðàêóâàëî: õëîïö³ ðàç ó ðàç ï³äõîäèëè äî ïàðêàíà — ï³äõîäèëè ïîêåïêóâàòè, à çàëèøàëèñÿ á³ëèòè. Íà òîé ÷àñ, ÿê Áåí âèáèâñÿ ³ç ñèë, Òîì óæå ïðîäàâ äðóãó ÷åðãó Á³ëë³ Ô³øåðó çà çîâñ³ì íîâîãî ïàïåðîâîãî çì³ÿ; à êîëè ³ Ô³øåð óòîìèâñÿ, éîãî çì³íèâ Äæîíí³ Ì³ëëåð, óí³ñøè ïëàòó ó âèãëÿä³ äîõëîãî ïàöþêà íà äîâã³é ìîòóçö³, ùîá çðó÷í³øå áóëî êðóòèòè íèì íàä ãîëîâîþ, — ³ òàê äàë³, ³ òàê äàë³, ãîäèíà çà ãîäèíîþ. Íà ñåðåäèíó äíÿ Òîì ³ç æàëþã³äíîãî çëèäíÿ, ÿêèì â³í áóâ óðàíö³, ïåðåòâîðèâñÿ íà ñïðàâæíüîãî áàãàò³ÿ, ùî ïîòîïàâ ó ðîçêîøàõ. Êð³ì êîøòîâíîñòåé, ÿê³ äî íüîãî âæå ïîòðàïèëè, â³í òåïåð ìàâ äâàíàäöÿòü àëåáàñòðîâèõ êóëüîê, ïîëàìàíèé ïèùèê, ñêåëüöå â³ä ðîçáèòî¿ ñèíüî¿ ïëÿøêè, ùîá äèâèòèñÿ êð³çü íüîãî, ãàðìàòó, çðîáëåíó ç êîòóøêè äëÿ íèòîê, êëþ÷, ùî í³÷îãî íå â³äìèêàâ, ãðóäêó êðåéäè, ñêëÿíó ïðîáêó â³ä ãðàôèíà, îëîâ’ÿíîãî ñîëäàòèêà, äâ³éêî ïóãîëîâê³â, ø³ñòü õëîïàâîê, îäíîîêå êîøåíÿ, ì³äíó äâåðíó êëÿìêó, ñîáà÷èé íàøèéíèê — áåç ñîáàêè, êîëîäî÷êó â³ä íîæà, ÷îòèðè ïîìàðàí÷åâ³ øêîðèíêè é ñòàðó ïîëàìàíó â³êîííó ðàìó. Òîì, á’þ÷è áàéäèêè, ïðèºìíî é âåñåëî ïðîâ³â ÷àñ ó âåëèêîìó òîâàðèñòâ³, à ïàðêàí ñòîÿâ ïîá³ëåíèé àæ ó òðè øàðè âàïíà! Êîëè á âàïíî íå ñê³í÷èëîñÿ, â³í îá³áðàâ áè âñ³õ õëîï÷èê³â ó öüîìó ì³ñòå÷êó. Òîì ïîäóìêè ñêàçàâ ñîá³, ùî, çðåøòîþ, æèòòÿ íå òàêå âæå é áåççì³ñòîâíå òà í³ê÷åìíå. Ñàì òîãî íå çíàþ÷è, â³í â³äêðèâ çàêîí, ùî êåðóº ëþäñüêèìè â÷èíêàìè, à ñàìå: êîæíèé äîðîñëèé ³ êîæíà äèòèíà ò³ëüêè òîä³ ìàòèìóòü âåëè÷åçíå çàäîâîëåííÿ â³ä òîãî, ÌÀÐÊ ÒÂÅÍ

165

÷îãî ¿ì æàãó÷å ïðàãëîñÿ, êîëè éîãî âàæêî áóëî äîñÿãòè. ßêáè â³í áóâ òàêèì æå ìóäðèì, ÿê-îò àâòîð ö³º¿ êíèæêè, â³í çðîçóì³â áè, ùî Ïðàöÿ — öå âñå òå, ùî ìè çîáîâ’ÿçàí³ ðîáèòè, à Ãðà — öå òå, ùî ìè íå çîáîâ’ÿçàí³ ðîáèòè. ² öå äîïîìîãëî á éîìó óñâ³äîìèòè, ÷îìó ðîáèòè ïàïåðîâ³ êâ³òè ÷è, íàïðèêëàä, êðóòèòè ìëèí — ïðàöÿ, à çàáèâàòè êåãë³ é ñõîäèòè íà Ìîíáëàí1 — çàäîâîëåííÿ.  Àíã볿 º çàìîæí³ ïàíè, ÿê³ âë³òêó ïîëþáëÿþòü ïðàâèòè ÷åòâåðèêîì, ùî âåçå îìí³áóñ çà äâàäöÿòü–òðèäöÿòü ìèëü, ò³ëüêè òîìó, ùî öå øëÿõåòíå çàíÿòòÿ êîøòóº ¿ì ÷èìàëèõ ãðîøåé; àëå ÿêáè ¿ì çàïðîïîíóâàëè ïëàòíþ çà òó ñàìó íåëåãêó ïðàöþ, ðîçâàãà ñòàëà á ïðàöåþ, ³ òîä³ âîíè â³äìîâèëèñÿ á â³ä íå¿. Òîì ïîñòîÿâ íà ì³ñö³ ÿêèéñü ÷àñ, ì³ðêóþ÷è ïðî òó ³ñòîòíó çì³íó, ÿêà â³äáóëàñÿ â éîãî æèòò³, à ïîò³ì ïîäàâñÿ äî øòàáêâàðòèðè — ðàïîðòóâàòè ïðî çàê³í÷åííÿ ðîáîòè. (Ïåðåêëàä ²ííè Áàçèëÿíñüêî¿) Ðîáîòà ç òåêñòîì ðîçä³ëó 2 1. ßê³ ðèñè Òîìà ðîçêðèâàþòüñÿ â ñöåí³ ôàðáóâàííÿ ïàðêàíó?

2. ×îìó Äæèì íå ï³ääàâñÿ íà óìîâëÿííÿ Òîìà, à Áåí Ðîäæåðñ òà ³íø³ õëîïö³ çàõîïèëèñÿ ôàðáóâàííÿì ïàðêàíó?

3. ßê «ðîçáàãàò³â» Òîì ï³ä ÷àñ ôàðáóâàííÿ ïàðêàíó? Ùî ñòàíîâèëî «áàãàòñòâî» Òîìà? ×îìó ñàìå òàê ïèñüìåííèê íàçèâຠò³ ïðåäìåòè, ÿê³ ïîòðàïèëè äî íüîãî â³ä ³íøèõ õëîï÷èê³â?

4. ßêèé çàêîí, ùî êåðóº ëþäñüêèìè â÷èíêàìè, â³äêðèâ Òîì ó ïðîöåñ³ ôàðáóâàííÿ ïàðêàíó?

5. Âèðàçíî ïðî÷èòàéòå àâòîðñüê³ îö³íêè é êîìåíòàð³ â òåêñò³. Äëÿ îáãîâîðåííÿ ßê áè âè îö³íèëè 䳿 Òîìà â ðîçä³ë³ 2? Çàéì³òü â³äïîâ³äíó ïîçèö³þ ³ äîáåð³òü íà ¿¿ çàõèñò àðãóìåíòè (âèêîðèñòîâóþ÷è òåêñò):

Òîì — õèòðóí, ÿêèé ñâîþ ðîáîòó ïåðåêëàäຠíà ³íøèõ. Òîì — ãðàâåöü, ÿêèé çäàòíèé îá³ãðàòè íå ñèëüíèõ ðîçóìîì ïàðòíåð³â. Òîì — âåñåëèé ³ âèãàäëèâèé âèò³âíèê, â³í ìîæå çàõîïèòè ³íøèõ ñèëîþ ñâ ôàíòà糿. ²íøà ïîçèö³ÿ. Ö³êàâî çíàòè Ó Ìóçå¿ Ìàðêà Òâåíà â ì. Ãàíí³áàë³ º ö³êàâèé åêñïîíàò — ïàðêàí Òîìà Ñîéºðà, ÿêèé ìîæóòü ôàðáóâàòè âñ³ â³äâ³äóâà÷³.

1 Ìîíáëàí

166

— ãîðà ó Øâåéöàð³¿.

Ðîçä³ë ²²². ÑÂ²Ò ÄÈÒÈÍÑÒÂÀ

Ïðî÷èòàéòå ³ ïåðåêëàä³òü óðèâîê ³ç ðîçä³ëó 2 ïîâ³ñò³ «Ïðèãîäè Òîìà Ñîéºðà». ßê âè çðîçóì³ëè éîãî? Ïðîêîìåíòóéòå ò³ ñëîâà, ùî íàïèñàí³ â òåêñò³ îðèã³íàëó ç âåëèêî¿ ë³òåðè: Work, OBLIGED, Play.

Tom said to himself that it was not such a hollow world, after all. He had discovered a great law of human action, without knowing it — namely, that in order to make a man or a boy covet a thing, it is only necessary to make the thing difficult to attain. If he had been a great and wise philosopher, like the writer of this book, he would now have comprehended that Work consists of whatever a body is OBLIGED to do, and that Play consists of whatever a body is not obliged to do. Ö³êàâî çíàòè Ó øêîëàõ ÷àñ³â Ìàðêà Òâåíà çà íåñëóõíÿí³ñòü ó÷í³â êàðàëè áåðåçîâèìè ð³çêàìè, àëå ìîæíà áóëî çàïëàòèòè çà ïðîâèíó ï’ÿòü äîëàð³â ³ óíèêíóòè ïîêàðàííÿ. Ïåðø³ ï’ÿòü äîëàð³â ïèñüìåííèê çàðîáèâ, êîëè ãðîø³, ùî äàâ áàòüêî, çåêîíîìèâ, ïðèéíÿâøè ïîðö³þ ð³çîê. Ìàðê Òâåí çãàäóâàâ, ùî â øêîë³, äå â³í íàâ÷àâñÿ, áóëî äâ³ íàãîðîäè — «Çà ãðàìîòí³ñòü» ³ «Çà ââ³÷ëèâ³ñòü». Âîíè ìàëè âèãëÿä ìåäàëåé, ùî â³øàëèñÿ íà øèþ ïåðåìîæöÿ. Ìàéáóòí³é ïèñüìåííèê ïîñò³éíî ïåðåìàãàâ ó ãðàìîòíîìó íàïèñàíí³, íîñèâ öþ ìåäàëü ç âåëèêîþ ãîðä³ñòþ, àëå ³íîä³ éîìó öå çäàâàëîñÿ íóäíèì, ³ â³í óìîâëÿâ âîëîäàðÿ äðóãî¿ íàãîðîäè ïîì³íÿòèñÿ ìåäàëÿìè. Óñ³ ó÷í³ øêîëè â³ä äóø³ âåñåëèëèñÿ, êîëè áà÷èëè íåñëóõà Ñåìà ç íàãîðîäîþ «Çà ââ³÷ëèâ³ñòü». Òâîð÷å çàâäàííÿ Íàçâ³òü ðîçä³ëè, ó ÿêèõ ÷èòà÷³ çíàéîìëÿòüñÿ ç îñíîâíèìè ãåðîÿìè òâîðó òà æèòòÿì ì³ñòå÷êà Ñàíêò-Ïåòåðáóðãà. Äîâåä³òü, ùî ö³ ðîçä³ëè ìîæíà ââàæàòè åêñïîçèö³ºþ ïîâ³ñò³ «Ïðèãîäè Òîìà Ñîéºðà». Ïðèäóìàéòå íàçâè äëÿ íèõ.

Ðîçä³ë äåâ’ÿòèé Òîãî âå÷îðà Òîìà é ѳäà, ÿê çàâæäè, î ï³â íà äåñÿòó â³ä³ñëàëè ñïàòè. Âîíè ïðîêàçàëè ìîëèòâó, ³ íåçàáàðîì ѳä çàñíóâ. Àëå Òîìó íå ñïàëîñÿ — â³í ó òðèâîæíîìó íåòåðï³íí³ ÷åêàâ óìîâíîãî ñèãíàëó. Êîëè éîìó âæå ïî÷àëî çäàâàòèñÿ, ùî ñêîðî íàñòàíå ñâ³òàíîê, â³í ïî÷óâ, ÿê ãîäèííèê âèáèâ äåñÿòó. Áóëî â³ä ÷îãî âïàñòè ó â³ä÷àé. ³í ÌÀÐÊ ÒÂÅÍ

167

íå ì³ã íàâ³òü ñîâàòèñÿ â ïîñòåë³, ÿê òîãî âèìàãàëè éîãî çáóäæåí³ íåðâè, òîìó ùî áîÿâñÿ ðîçáóäèòè ѳäà. ³í ëåæàâ òèõî é íàïðóæåíî âäèâëÿâñÿ â òåìðÿâó. Ñòîÿëà ãí³òþ÷à òèøà. Ïîòðîõó ç ö³º¿ áåçìîâíîñò³ ïî÷àëè âèð³çíÿòèñÿ òèõåíüê³, ëåäü ÷óòí³ çâóêè. Ïåðåäóñ³ì — öîêàííÿ ãîäèííèêà. Òàºìíè÷å ïîòð³ñêóâàííÿ ñòàðèõ ñâîëîê³â. Ñëàáêå ïîñêðèïóâàííÿ ñõîä³â. Çðîçóì³ëî: áóäèíêîì áðîäèëè äóõè. Ç ê³ìíàòè ò³òêè Ïîëë³ äîëèíàëî ãëóõå ðîçì³ðåíå õðîï³ííÿ. Ïîò³ì ïî÷àëîñÿ íàñòèðëèâå ñþð÷àííÿ öâ³ðêóíà, à äå ñàìå ñþð÷èòü öâ³ðêóí — öüîãî íå ìîæå âèçíà÷èòè íàéòÿìîâèò³øà ëþäèíà. Ïîò³ì — ó ñò³í³, â óçãîë³â’¿ ë³æêà, ïî÷óëîñÿ ëèõîâ³ñíå «ò³êò³ê» øàøåëÿ. Òîì çäðèãíóâñÿ: öå îçíà÷àëî, ùî ÷è¿ñü äí³ ïîë³÷åí³. Ïîò³ì ó í³÷íîìó ïîâ³òð³ ïðîëóíàëî â³ääàëåíå ñîáà÷å âèòòÿ, ³ íåãàéíî æ, ùå äàë³, óæå ñëàáê³øå, çàâèâ ³íøèé ñîáàêà. Òîì â³ä÷óâàâ ñïðàâæí³ ìóêè. Íàðåøò³ â³í âèð³øèâ, ùî ÷àñ ñê³í÷èâñÿ é ïî÷àëàñÿ â³÷í³ñòü. Íåñàìîõ³òü â³í ïî÷àâ çàíóðþâàòèñÿ â äð³ìîòó. Ãîäèííèê ïðîáèâ îäèíàäöÿòó — â³í íå ÷óâ. Ðàïòîì â éîãî íåâèðàçíèé ñîí óâ³ðâàëîñÿ ñóìîâèòå íÿâêàííÿ ê³øêè. Äåñü íåïîäàë³ê â³ä÷èíèëîñÿ â³êíî, ³ öåé øóì ðîçáóäèâ Òîìà. Õòîñü âèãóêíóâ: «Áðèñü, êëÿòà!» — ³ îá ñò³íó ò³ò÷èíîãî ñàðàþ äëÿ äðîâ ç áðÿçêîòîì ðîçáèëàñÿ ïîðîæíÿ ïëÿøêà. Òîì ìèòòþ ï³äõîïèâñÿ, îäÿãíóâñÿ, âèë³ç ÷åðåç â³êíî, ïîðà÷êóâàâ äàõîì, ðàç³â çî äâà òèõåíüêî íÿâêíóâ ó â³äïîâ³äü, ïîò³ì ïåðåñêî÷èâ íà äàõ ñàðàþ ³ çâ³äòè ç³ñòðèáíóâ íà çåìëþ. Ãåêëüáåðð³ Ô³íí ÷åêàâ éîãî âíèçó ç äîõëîþ ê³øêîþ â ðóêàõ. Õëîï÷èêè ðóøèëè â äîðîãó é îäðàçó çíèêëè â òåìðÿâ³. Çà ï³âãîäèíè âîíè âæå ñêðàäàëèñÿ ó âèñîê³é òðàâ³ êëàäîâèùà. Êëàäîâèùå áóëî ñòàðîâèííîãî òèïó, ÿêèõ ó çàõ³äíèõ øòàòàõ ÷èìàëî. Ðîçòàøîâàíå íà ãîðá³ ì³ñòå÷êà, âîíî áóëî îáíåñåíå âåòõîþ äåðåâ’ÿíîþ îãîðîæåþ, ùî ïîäåêóäè ïîõèëèëàñÿ, ïîâàëèëàñÿ âñåðåäèíó, à ïîäåêóäè íàçîâí³, àëå í³äå íå ñòîÿëà ïðÿìî. Óñå êëàäîâèùå çàðîñëî òðàâîþ òà áóð’ÿíàìè. Ñòàð³ ìîãèëè ïîçàïàäàëè. Æîäåí íàäìîãèëüíèé êàì³íü íå ñòîÿâ íà ñâîºìó ì³ñö³, íàä ìîãèëàìè ñòèð÷àëè íàõèëåí³ äî çåìë³ òðóõëÿâ³ íàäãðîáêè, ïîòî÷åí³ ÷åðâîþ, ³ øóêàëè îïîðè, ³ íå çíàõîäèëè ¿¿. Íà âñ³õ íèõ êîëèñü áóëî íàïèñàíî: «Â³÷íà ïàì’ÿòü òàêîìó-òî», àëå íàïèñè íà á³ëüøîñò³ ç íèõ ïîñòèðàëèñÿ, ³ ¿õ òåïåð íå ìîæíà áóëî ïðî÷èòàòè íàâ³òü ïðè äåííîìó ñâ³òë³. Êàäð ç ô³ëüìó «Ïðèãîäè Òîìà ³òåð òèõî ñòîãíàâ ó ã³ëêàõ, ³ Òîìó Ñîéºðà ³ Ãåêëüáåðð³ Ô³ííà». ç³ ñòðàõó ââèæàëîñÿ, ùî öå äóø³ ïîìåðÐåæèñåð Ñ. Ãîâîðóõ³í. 1981 ð.

168

Ðîçä³ë ²²². ÑÂ²Ò ÄÈÒÈÍÑÒÂÀ

ëèõ ñêàðæàòüñÿ — íàâ³ùî ëþäè òóðáóþòü ¿õí³é ñïîê³é. Ïðèÿòåë³ ãîâîðèëè ìàëî é ò³ëüêè ïîøåïêè: ÷àñ ³ ì³ñöå, òèøà ³ âðî÷èñò³ñòü ñïðàâëÿëè íà íèõ ãí³òþ÷å âðàæåííÿ. Âîíè çíàéøëè ñâ³æèé ìîãèëüíèé íàñèï, ÿêèé øóêàëè, ³ çà÷à¿ëèñÿ ï³ä òðüîìà âåëèêèìè îñîêîðàìè çà ê³ëüêà êðîê³â â³ä íüîãî. Âîíè ÷åêàëè, ÿê ¿ì çäàëîñÿ, äîñèòü äîâãî. Äåñü äàëåêî ïóãèêàëà ñîâà, ³ öå áóâ ºäèíèé çâóê, ùî ïîðóøóâàâ ìåðòâó òèøó. Òîìà îõîïëþâàëè äåäàë³ ïîõìóð³ø³ äóìêè, ³ â³í âèð³øèâ ðîçðàäèòè ñåáå áàëà÷êîþ: — ßê òè ãàäàºø, Ãåêê³, — ïî÷àâ â³í ïîøåïêè, — íå ãí³âàþòüñÿ ìåðö³, ùî ìè ïðèéøëè ñþäè? Ãåêëüáåðð³ øåïíóâ ó â³äïîâ³äü: — Õòî ¿õ çíàº, íå çíàþ! À ñòðàøíî òóò... Åãå æ?

— Ùå á ïàê! Çàïàëà äîâãà ìîâ÷àíêà: õëîïö³ îáì³ðêîâóâàëè òå, ÿê ñòàâëÿòüñÿ íåá³æ÷èêè äî ¿õí³õ â³äâ³äèí. Ïîò³ì Òîì ïðîøåïîò³â: — Ñëóõàé, Ãåêó, ÿê òè äóìàºø, ñòàðèé ïåíü ³ëüÿìñ ÷óº, ùî ìè ãîâîðèìî?

— Çâ³ñíî, ùî ÷óº. Ïðèíàéìí³ äóøà éîãî ÷óº. Çíîâó ïîìîâ÷àëè.

— Øêîäà, — ñêàçàâ Òîì, — ùî ÿ íàçâàâ éîãî ïðîñòî ³ëüÿìñ, à íå ì³ñòåð ³ëüÿìñ. Àëå æ ÿ íå õîò³â éîãî îáðàçèòè. Éîãî âñ³ íàçèâàþòü ñòàðèì ïíåì.

— Êîëè ãîâîðèø ïðî íåá³æ÷èê³â, Òîìå, ñë³ä áóòè îáåðåæí³øèì. Öå â³äáèëî â Òîìà áàæàííÿ ïðîäîâæóâàòè ðîçìîâó. Ðàïòîì â³í ñõîïèâ òîâàðèøà çà ðóêó: — ×îãî òè, Òîìå? Îáèäâà ïðèòèñëèñü îäèí äî îäíîãî. Ñåðöÿ ¿õ ñïîëîõàíî êàëàòàëè.

— Öññ! Îñü çíîâó! Íåâæå íå ÷óºø?

— Îñü! Íàðåøò³ ÷óºø?

— Ãîñïîäè, Òîìå, âîíè éäóòü! Âîíè éäóòü! Öå âîíè! Ùî íàì ðîáèòè?

— Íå çíàþ. Äóìàºø, âîíè íàñ ïîáà÷àòü?

— Îé, Òîìå, àäæå âîíè áà÷àòü ó òåìðÿâ³, ÿê ê³øêè. ² íàâ³ùî ò³ëüêè ÿ ï³øîâ!

— Òà òè íå á³éñÿ... Ìîæå, âîíè íàì í³÷îãî íå çðîáëÿòü. Àäæå ìè ¿õ íå ÷³ïàºìî. ßêùî ìè áóäåìî ñèä³òè òèõåñåíüêî, ìîæå, âîíè íàñ ³ íå ïîì³òÿòü.

— Ãàðàçä. ß ñïðîáóþ... Áîæå, ÿ âåñü òðåì÷ó!

— Öññ! Ñëóõàé! ÌÀÐÊ ÒÂÅÍ

169

Õëîïö³, çàòàìóâàâøè ïîäèõ, ì³öíî ïðèòèñëèñÿ îäèí äî îäíîãî. Ç ³íøîãî ê³íöÿ êëàäîâèùà äî íèõ äîëèíóëè ïðèãëóøåí³ ãîëîñè.

— Äèâèñÿ! Äèâèñÿ! — ïðîøåïîò³â Òîì. — Ùî òàì òàêå?

— Öå ïåêåëüíèé âîãîíü! Îé, Òîìå, ÿê æàõëèâî! Ó òåìðÿâ³ ç’ÿâèëèñÿ ÿê³ñü íåâèðàçí³ ïîñòàò³. Ïåðåä íèìè ãîéäàâñÿ ñòàðîâèííèé áëÿøàíèé ë³õòàð, ðîçñèïàþ÷è ïî çåìë³, ÿê ëàñòîâèíêè, íåçë³÷åíí³ ³ñêîðêè ñâ³òëà.

— Öå äèÿâîëè, òåïåð óæå íàïåâíî! — ïðîøåïîò³â Ãåêëüáåðð³ ³ çäðèãíóâñÿ. — Ö³ëèõ òðè! Íó, ìè ïðîïàëè! Òè ìîæåø ïðî÷èòàòè ìîëèòâó?

— Ñïðîáóþ... Òà íå á³éñÿ — âîíè íàñ íå ÷³ïàòèìóòü. Îò÷å íàø, ùî íà íåá³... âðÿòóé ³ ïîìèëóé ìåíå...

— Öñ!

— Ùî òàì, Ãåêó?

— Öå ëþäè! Ïðèíàéìí³ îäèí ³ç íèõ — íàïåâíî. Ó íüîãî ãîëîñ Ìåôôà Ïîòòåðà.

— Íå ìîæå áóòè!

— Òî÷íî â³í! Ïðèíèøêíè, íå äèõàé! ³í íàñ ³ íå ïîáà÷èòü: â³í ï’ÿíèé ÿê ÷³ï. ³í çàâæäè òàêèé.

— Ãàðàçä. ß ïðè÷à¿âñÿ... Çóïèíèëèñÿ. Øóêàþòü ùîñü. Íå ìîæóòü çíàéòè. Îñü çíîâó ñþäè... À÷, ÿê á³æàòü! Çíîâó áëèæ÷å... Çíîâó äàë³... À òåïåð — îé, ÿê áëèçüêî! ² ïðÿì³ñ³íüêî ñþäè. Ñëóõàé, Ãåêó, ÿ é ³íøèé ãîëîñ óï³çíàâ — öå ³íä³àíåöü Äæî!

— ² ñïðàâä³, êëÿòèé ìåòèñ1! Óæå êðàùå á ÷îðòè, ¿é-áîãó! ² ÷îãî ¿ì òóò òðåáà, õîò³â áè ÿ çíàòè... Øåïîò³ííÿ óðâàëîñÿ, áî ò³ òðîº ä³éøëè äî ìîãèëè é çóïèíèëèñÿ çà ê³ëüêà êðîê³â â³ä òîãî ì³ñöÿ, äå ñõîâàëèñÿ õëîï÷èêè.

— Òóò, — ñêàçàâ òðåò³é ³ ï³äíÿâ ë³õòàð — ñâ³òëî âïàëî éîìó íà îáëè÷÷ÿ. Òî áóâ ìîëîäèé ë³êàð Ðîá³íñîí. Ïîòòåð òà ³íä³àíåöü Äæî íåñëè íîø³ ç ìîòóçêîþ ³ äâîìà ëîïàòàìè. Âîíè îïóñòèëè íîø³ íà çåìëþ é ïî÷àëè ðîçðèâàòè ìîãèëó. ˳êàð ïîñòàâèâ ë³õòàð â óçãîë³â’¿ ìîãèëè, à ñàì ñ³â íà çåìëþ, ïðèòóëèâøèñü äî îäíîãî ç îñîêîð³â. ³í áóâ òàê áëèçüêî, ùî õëîïö³ ìîãëè á äîòîðêíóòèñÿ äî íüîãî ðóêîþ.

— Ïîêâàïòåñÿ! — ìîâèâ â³í òèõî. — Ç õâèëèíè íà õâèëèíó ç³éäå ì³ñÿöü. Âîíè ùîñü ïðîáóð÷àëè ó â³äïîâ³äü ³ ïðîäîâæóâàëè êîïàòè. Äåÿêèé ÷àñ áóëî ÷óòè ëèøå ñêðåã³ò ëîïàò, ùî â³äêèäàëè âá³ê äð³áí³ êàì³íö³ é ãðóäêè çåìë³, — çâóê îäíîìàí³òíèé ³ ñóìîâèòèé. Íàðåøò³ ïðîëóíàâ ãëóõèé ñòóê³ò îá äåðåâî: ëîïàòà íàòêíóëàñÿ íà òðóíó, 1 Ìåòèñè

170

— íàùàäêè â³ä çì³øàíèõ øëþá³â á³ëèõ òà ³íä³àíö³â.

Ðîçä³ë ²²². ÑÂ²Ò ÄÈÒÈÍÑÒÂÀ

³ ÷åðåç äåê³ëüêà õâèëèí ò³, ùî êîïàëè, ï³äíÿëè ¿¿ âãîðó. Âîíè ç³ðâàëè ëîïàòàìè â³êî, âèòÿãëè ìåðòâå ò³ëî é êèíóëè éîãî íà çåìëþ. Ó öþ ìèòü ³ç-çà õìàð âèéøîâ ì³ñÿöü ³ îñâ³òèâ áë³äå îáëè÷÷ÿ ìåðöÿ. Ïðèñóíóëè íîø³, ïîêëàëè íà íèõ òðóï. Íàêðèëè ðÿäíîì ³ ïðèâ’ÿçàëè ìîòóçêîþ. Ïîòòåð âèéíÿâ âåëèêèé ñêëàäàíèé í³æ, îáð³çàâ ê³íåöü ìîòóçêè, ùî ìåòëÿâñÿ, ³ ñêàçàâ: — Íó, êîíîâàëè, îò ìè ³ âïîðàëèñÿ ç öèì áðóäíèì ä³ëüöåì. Äàâàéòå ³ùå ï’ÿò³ðêó, à òî ìîæåìî çàëèøèòè éîãî ³ òóò.

— Ïðàâèëüíî! — ñêàçàâ ³íä³àíåöü Äæî.

— ßê öå ðîçóì³òè? Äîçâîëüòå! — çàïåðå÷èâ ë³êàð. — Àäæå âè çàæàäàëè ãðîø³ íàïåðåä, ³ ÿ çàïëàòèâ âàì.

— Ñïðàâä³, çàïëàòèëè, àëå â íàñ ç âàìè º é ³íø³ ðàõóíêè, — ñêàçàâ Äæî, ï³äõîäÿ÷è äî ë³êàðÿ. (˳êàð óæå çâ³âñÿ íà íîãè). — Ï’ÿòü ðîê³â òîìó ÿ ïðèéøîâ íà êóõíþ âàøîãî áàòüêà — ñïîä³âàâñÿ ùîñü ïîïî¿ñòè, à âè ìåíå ïðîãíàëè. ß áóâ ãîëîäíèé, à ìåíå âèøòîâõàëè, ÿê çëîäþæêó ³ øàõðàÿ. À êîëè ÿ ïîêëÿâñÿ, ùî òàê öüîãî íå çàëèøó, õàé áè é ñòî ðîê³â ìèíóëî, âàø áàòå÷êî ïîñàäèâ ìåíå äî â’ÿçíèö³ ÿê âîëîöþãó. Âè äóìàºòå, ùî ÿ çàáóâ? ͳ, íåäàðåìíî â ìåí³ ³íä³àíñüêà êðîâ! Òåïåð âè â ìåíå â ðóêàõ, ³ ìè ç âàìè ïîêâèòàºìîñÿ, òàê ³ çíàéòå! ³í ïîãðîçëèâî ï³äí³ñ êóëàê äî ñàìîãî ë³êàðåâîãî îáëè÷÷ÿ. Òîé íåñïîä³âàíî ðîçìàõíóâñÿ ³ îäíèì óäàðîì çâàëèâ íåã³äíèêà íà çåìëþ. Ïîòòåð óïóñòèâ íà çåìëþ ñâîãî íîæà ³ çàêðè÷àâ: — Ãåé, âè! Íå ÷³ïàéòå ìîãî òîâàðèøà! — ² êèíóâñÿ íà ë³êàðÿ ç êóëàêàìè. Âîíè ç÷åïèëèñÿ â çàïåêë³é á³éö³. Ìîëîòèëè îäèí îäíîãî êóëàêàìè, òîïòàëè òðàâó é ãåïàëè íîãàìè îá çåìëþ òàê, ùî âîíà àæ äâèãò³ëà. ²íä³àíåöü Äæî ñõîïèâñÿ íà íîãè; î÷³ éîãî ïàëàëè íåíàâèñòþ; â³í ñõîïèâ êèíóòèé Ïîòòåðîì í³æ, ñêðàäàþ÷èñü, âèãíóâøè ñïèíó, íåìîâ ê³ò, ïî÷àâ êðóæëÿòè íàâêîëî òèõ äâîõ, âè÷³êóþ÷è íàãîäè, ùîá çàâäàòè óäàðó. Ðàïòîì ë³êàð, âèðâàâøèñü ç ðóê ñóïðîòèâíèêà, ñõîïèâ âàæêó íàäãðîáíó äîøêó ç ìîãèëè ³ëüÿìñà é òàê óäàðèâ íåþ Ïîòòåðà, ùî òîé ïîâàëèâñÿ íà çåìëþ; ó òó ñàìó ìèòü ìåòèñ çëîâ÷èâñÿ ³ âñòðîìèâ í³æ àæ äî ðóê³â’ÿ â ãðóäè ìîëîäèêà. Òîé ïîòî÷èâñÿ ³ âïàâ íà Ïîòòåðà, çàëèâàþ÷è éîãî ñâîºþ êðîâ’þ. Ó öåé ÷àñ íà ì³ñÿöü íàá³ãëè õìàðè é óêðèëè òåìðÿâîþ öþ ìîòîðîøíó êàðòèíó. Ïåðåëÿêàí³ õëîïö³ ùîäóõó êèíóëèñÿ á³ãòè, ò³êàþ÷è ÿêíàéäàë³ â³ä öüîãî æàõëèâîãî ì³ñöÿ. Êîëè ì³ñÿöü çíîâó ç’ÿâèâñÿ ç-çà õìàðè, ³íä³àíåöü Äæî ñòîÿâ íàä äâîìà ò³ëàìè â ãëèáîê³é çàäóì³. ˳êàð ïðîáóðìîò³â ùîñü íåâèðàçíå, ðàç³â çî äâà ç³òõíóâ ³ çàòèõ. ÌÀÐÊ ÒÂÅÍ

171

— Íó îñü ³ ïîêâèòàâñÿ ç òîáîþ! — íåãîëîñíî ìîâèâ ìåòèñ. ² â³í îá³áðàâ óáèòîãî. Ïîò³ì óêëàâ ôàòàëüíèé í³æ ó ðîçêðèòó ïðàâó ðóêó Ïîòòåðà ³ ñ³â íà ïîðîæí³é òðóí³. Ìèíóëî òðè, ÷îòèðè, ï’ÿòü õâèëèí. Ïîòòåð âîðóõíóâñÿ é çàñòîãíàâ. ³í ñòèñ ó ðóö³ í³æ, ï³äí³ñ éîãî äî î÷åé ³, çäðèãíóâøèñü, óïóñòèâ éîãî íà çåìëþ; ïîò³ì ï³äâ³âñÿ ³ ñ³â, â³äøòîâõíóâøè â³ä ñåáå ò³ëî âáèòîãî ë³êàðÿ; ïîäèâèâñÿ íà íüîãî, áåçãëóçäî îçèðíóâñÿ íàâêîëî é çóñòð³â ïîãëÿä ìåòèñà.

— Ãîñïîäè, Äæî, ÿê öå ñòàëîñÿ?

— Êåïñüê³ ñïðàâè! — ìîâèâ òîé, íå ðóõàþ÷èñü ç ì³ñöÿ. — Çà ùî öå òè éîãî?

— ß? Öå íå ÿ!

— Ñêàæè êîìóñü ³íøîìó! Õòî òîá³ ïîâ³ðèòü? Ïîòòåð ïîáë³ä ³ âåñü çàòðóñèâñÿ.

— ß æ äóìàâ, ùî â ìåíå õì³ëü ïðîéøîâ. Íå òðåáà áóëî ìåí³ ïèòè ââå÷åð³. Äîñ³ â ãîëîâ³ ïàìîðî÷èòüñÿ — ã³ðøå, í³æ êîëè ìè éøëè ñþäè... ß ìîâ ó òóìàí³ — í³÷îãî íå ïàì’ÿòàþ. Ñêàæè ìåí³, Äæî, ïî ñîâ³ñò³ ñêàæè, ñòàðèé äðóæå, íåâæå öå ÿ éîãî? Àëå æ ÿ íå õîò³â éîãî âáèâàòè, ó ìåíå é íà äóìö³ öüîãî íå áóëî, — ñëîâî ÷åñò³, Äæî! Ñêàæè ìåí³, ÿê öå òðàïèëîñÿ, Äæî? ßê æàõëèâî! Òàêèé ìîëîäèé... òàê³ íà䳿 ïîäàâàâ...

— Âè äâîº ç÷åïèëèñÿ; â³í îãð³â òåáå äîøêîþ ïî äîâáåøö³; òè òàê ³ ïåðåêèíóâñÿ. Ïîò³ì óñòàâ, ç³ïíóâñÿ íà íîãè, òðåìòèø, õèòàºøñÿ, íå â ñîá³, ³ ðàïòîì âèõîïèâ íîæà òà ÿê øòðèêíóâ éîãî. Ò³º¿ æ ìèò³ â³í óäðóãå çàâäàâ òîá³ óäàðó. Íó, à âæå ï³ñëÿ öüîãî òè âïàâ ³ ëåæàâ, íå âîðóøà÷èñü, ìîâ äåðåâ’ÿíà êîëîäà.

— Îõ, ÿ íå òÿìèâ, ùî ðîáëþ! Íåõàé ìåíå ãðàä ïîá’º, ÿêùî áðåøó! Öå âñå ãîð³ëêà íàêî¿ëà, òà ùå, ìàáóòü, ³ ðîç³çëèâ â³í ìåíå. Áèòèñÿ áèâñÿ, àëå ùîá íîæåì... Òà ÿ, Äæî, êîëè òðàïëÿëîñÿ ç êèì ïîñïåðå÷àòèñÿ, ò³ëüêè êóëàêàìè ìîëîòèâ, áåç íîæà. Öe âñ³ çíàþòü... Äæî, íå êàæè í³êîìó! Äàé ñëîâî, ùî íå ðîçêàæåø, Äæî! ß çàâæäè òåáå ëþáèâ, Äæî, çàâæäè çàñòóïàâñÿ çà òåáå. Õ³áà æ òè íå ïàì’ÿòàºø? Òè í³êîìó íå ñêàæåø, Äæî? Á³äîëàõà âïàâ ïåðåä óáèâöåþ íà êîë³íà é áëàãàëüíî ñêëàâ ðóêè. Òîé íåçâîðóøíî äèâèâñÿ íà íüîãî.

— Ãàðàçä, Ìåôôå Ïîòòåð, òè çàâæäè ñòàâèâñÿ äî ìåíå ïî-ëþäñüêè, ÷åñíî, ³ ÿ íå âèêàæó òåáå. Áóäü ñïîê³éíèé, ìîº ñëîâî â³ðíå. Îòæå, ³ ãîâîðèòè á³ëüøå íåìຠïðî ùî.

— Äæî, òè — àíãåë, ¿é-áîãó! Áóäó áëàãîñëîâëÿòè òåáå äî îñòàííüîãî ïîäèõó... Ïîòòåð çàïëàêàâ.

172

Ðîçä³ë ²²². ÑÂ²Ò ÄÈÒÈÍÑÒÂÀ

— Íó, ãîä³ òîá³, ãîä³! Çíàéøîâ ÷àñ ðþìñàòè. Òè êðàùå éäè ò³ºþ äîðîãîþ, à ÿ ï³äó ö³ºþ. Òà, äèâèñÿ, íå çàëèøàé çà ñîáîþ ñë³ä³â! Ïîòòåð ñïî÷àòêó ïóñòèâñÿ ï³äòþïöåì, à ïîò³ì ïîá³ã ùîäóõó. Äèâëÿ÷èñü éîìó âñë³ä, ìåòèñ ïðîáóðìîò³â: — ßêùî â³í ³ ñïðàâä³ âòðàòèâ ïàì’ÿòü â³ä ãîð³ëêè é â³ä óäàðó äîøêîþ ïî ãîëîâ³, â³í íå ñêîðî çãàäຠïðî í³æ. À êîëè çãàäàº, òî ïîáî¿òüñÿ ïîâåðíóòèñÿ íà êëàäîâèùå — áîÿãóç íåùàñíèé! Ìèíóëî äâ³ ÷è òðè õâèëèíè — ³ âæå ò³ëüêè ì³ñÿöü ç íåáà äèâèâñÿ ³ íà óáèòîãî, íà òðóï, íàêðèòèé ðÿäíîì, íà òðóíó áåç â³êà, íà ðîçðèòó ìîãèëó... Äîâêîëà çíîâó ïàíóâàëà òèøà. (Ïåðåêëàä ²ííè Áàçèëÿíñüêî¿) Ðîáîòà ç òåêñòîì ðîçä³ëó 9 1. Ç ÿêîþ ìåòîþ õëîïö³ ï³øëè íà êëàäîâèùå?

2. ×îìó Òîì ï³øîâ ñàìå ç Ãåêîì (à íå ѳäîì, Äæî, Áåêê³)?

3. Êîãî ïîáà÷èëè Òîì ³ Ãåê íà öâèíòàð³? ×îìó ò³ ëþäè îïèíèëèñÿ òàì?

4. Ïåðåêàæ³òü åï³çîä á³éêè íà êëàäîâèù³, ñâ³äêàìè ÿêî¿ ñòàëè õëîï÷èêè.

5. Õòî ç ó÷àñíèê³â ö³º¿ á³éêè áóâ íàéï³äñòóïí³øèì ³ íàéæîðñòîê³øèì? ×îìó? Òâîð÷å çàâäàííÿ Äîâåä³òü, ùî ðîçä³ë 9 ïîâ³ñò³ º çàâ’ÿçêîþ òâîðó. Íàâåä³òü â³äïîâ³äí³ àðãóìåíòè. Ïðèäóìàéòå íàçâó äëÿ öüîãî ðîçä³ëó. Ðîáîòà ç òåêñòîì ðîçä³ë³â 10–22 1. ×îìó Òîì ³ Ãåê âèð³øèëè ìîâ÷àòè ïðî ïî䳿, ùî â³äáóëèñÿ íà êëàäîâèù³?

2. ßê Òîì íàìàãàâñÿ ïîëåãøèòè äîëþ Ìåôôà Ïîòòåðà?

3. Ùî âïëèíóëî íà ïîã³ðøåííÿ çäîðîâ’ÿ ³ íàñòðîþ Òîìà?

4. ßê³ ïî䳿 ï³äøòîâõíóëè õëîïö³â íà âòå÷ó ç äîìó?

5. Çâ³äêè Òîì áðàâ çíàííÿ ïðî æèòòÿ ³ çâè÷à¿ ï³ðàò³â, êîëè âèãàäóâàâ âëàñí³ ïðàâèëà é ïðèãîäè äëÿ ñåáå òà ñâî¿õ äðóç³â?

6. ßê³ âèïðîáóâàííÿ ïåðåæèëè õëîïö³?

7. ßê ïîÿñíèâ Òîì, ÷îìó âîíè íå ïîâ³äîìèëè ïðî ñåáå ð³äíèì, ÿê³ ã³ðêî ¿õ îïëàêóâàëè?

8. ×îìó Òîì ïîö³ëóâàâ ò³òêó Ïîëë³ òà ÿêå çíà÷åííÿ ìàâ öåé ïîö³ëóíîê äëÿ íå¿? Ïðî ÿê³ ïî÷óòòÿ, ðèñè õëîï÷èêà öå ñâ³ä÷èòü?

9. ßê³ â³äîìîñò³ ïðî òîãî÷àñíó øêîëó âè ä³çíàëèñÿ? ßêèìè áóëè øê³ëüí³ òâîðè òîä³øí³õ ó÷í³â, íîðìè ¿õíüî¿ ïîâåä³íêè? ÌÀÐÊ ÒÂÅÍ

173

Òâîð÷å çàâäàííÿ Ðîçâèòîê ïîä³é ó ñþæåò³ ïîâ³ñò³ «Ïðèãîäè Òîìà Ñîéºðà» â³äáóâàºòüñÿ â ð³çíèõ íàïðÿìêàõ (ë³í³ÿõ): æèòòÿ Òîìà â ðîäèí³; äðóæáà Òîìà ³ Ãåêà; Òîì Ñîéºð ³ Ãåê Ô³íí — ³íä³àíåöü Äæî ³ Ìåôô Ïîòòåð; Òîì Ñîéºð — Áåêê³ Òåò÷åð; øê³ëüíå æèòòÿ; ïåðåáóâàííÿ õëîïö³â íà áåçëþäíîìó îñòðîâ³. Ðîçêàæ³òü ïðî êîæíó ç öèõ ñþæåòíèõ ë³í³é îêðåìî (1–2 çà âèáîðîì), â³äçíà÷òå ìîìåíòè, êîëè ïåðåòèíàþòüñÿ ð³çí³ ë³í³¿ ñþæåòó.

Ðîçä³ë äâàäöÿòü òðåò³é Íàðåøò³ çàñòîÿíå áîëîòî ì³ñòå÷êà ñêîëèõíóëîñÿ — ³ äóæå â³ä÷óòíî: áóâ ïðèçíà÷åíèé äåíü ñóäó íàä óáèâöåþ. Ó ì³ñòå÷êó ò³ëüêè ïðî öå é ãîâîðèëè. Òîì íå çíàâ, êóäè ïîä³òèñÿ â³ä ðîçìîâ. Ïðè êîæíîìó íàòÿêó íà âáèâñòâî ñåðöå â íüîãî òàê ³ êàëàòàëî. Íå÷èñòå ñóìë³ííÿ íàø³ïòóâàëî éîìó, ùî ö³ ðîçìîâè âåäóòü ïðè íüîìó íàâìèñíî, ùî íà íüîãî ñòàâëÿòü òåíåòà. Ùîïðàâäà, â³í í³ÿê íå ì³ã çáàãíóòè, ÿê ìîæóòü çàï³äîçðèòè éîãî â òîìó, ùî â³í ùîñü çíຠïðî öå âáèâñòâî, ïðîòå ì³ñüê³ áàëà÷êè äóæå íåïîêî¿ëè éîãî — ùîðàçó àæ ìîðîç ïîçà øê³ðîþ éøîâ. ³í â³äâ³â Ãåêà ïîäàë³ â³ä ëþäñüêèõ î÷åé, ùîá ïîãîâîðèòè â³äâåðòî. Òî áóëà íàãàëüíà ïîòðåáà õî÷ íà êîðîòêèé ÷àñ ïîä³ëèòèñÿ ñâî¿ì âàæêèì òÿãàðåì ³ç òîâàðèøåì ïî íåùàñòþ. Îêð³ì òîãî, â³í õîò³â ïåðåñâ³ä÷èòèñÿ, ÷è íå ïðîõîïèâñÿ äåñü Ãåê ïðî ¿õíþ ñòðàøíó òàºìíèöþ.

— Ãåêó, òè êîìó-íåáóäü ãîâîðèâ ïðî öå?

— Ïðî ùî?

— Òè çíàºø, ïðî ùî...

— Çâ³ñíî, í³.

— Àí³ ñëîâå÷êà?

— Àí³ æîäíîãî! Ùîá ÿ ç öüîãî ì³ñöÿ íå ç³éøîâ! À ÷îãî òè ïèòàºø?

— ß òàê áîÿâñÿ...

— Îé, Òîìå Ñîéºð, íàì áè ³ äâîõ äí³â íå ïðîæèòè, ÿêáè ìè ïðîõîïèëèñÿ õî÷ ñë³âöåì. Àäæå òè ñàì çíàºø. Òîìîâ³ òðîõè â³äëÿãëî â³ä äóø³. Ïîìîâ÷àâøè, â³í çàïèòàâ: — Ãåêó, òåáå í³õòî íå ìîæå ïðèìóñèòè îáìîâèòèñÿ?

— Ìåíå? Îé, Òîìå, í³! Õ³áà ùî ìåí³ çàõî÷åòüñÿ, ùîá öåé á³ñ³â ìåòèñ óòîïèâ ìåíå â ð³÷ö³, — òîä³, ìàáóòü...

— Îòæå, ãàðàçä. Ïîêè ìè òðèìàºìî ÿçèêà çà çóáàìè, í³õòî íàñ ïàëüöåì íå çàéìå. Òà âñå îäíî äàâàé ïîêëÿíåìîñÿ ùå ðàç. Òàê áóäå êðàùå.

— Ãàðàçä.

174

Ðîçä³ë ²²². ÑÂ²Ò ÄÈÒÈÍÑÒÂÀ

² âîíè çíîâó äàëè îäèí îäíîìó óðî÷èñòó é ñòðàøíó êëÿòâó.

— À ùî êàæóòü, Ãåêó? ß íàñëóõàâñÿ ñò³ëüêè ð³çíèõ ³ñòîð³é!

— Ùî êàæóòü? Òà âñå òå ñàìå: Ìåôô Ïîòòåð, Ìåôô Ïîòòåð, Ìåôô Ïîòòåð. Ìåíå àæ ó æàð êèäຠ— çàá³ã áè íà êðàé ñâ³òó.

— ² ç³ ìíîþ òå ñàìå! Àäæå éîãî ñïðàâè êåïñüê³! Éîìó ãàïëèê. Òîá³ éîãî íå áóâຠæàëü... ³íîä³?

— Äóæå ÷àñòî... òàê, äóæå ÷àñòî. ³í, ïðàâäà, ëþäèíà íåïóòÿùà, àëå é ëèõà í³êîìó íå ðîáèâ. ͳêîìó! ͳêîëè! Íàëîâèòü òðîõè ðèáêè, ùîá áóëî íà ùî âèïèòè, à òîä³ âåøòàºòüñÿ áåç ä³ëà... Àëå é óñ³ ìè òàê³! Íó, íå âñ³, àëå áàãàòî õòî: òàòóñü ì³é, íàïðèêëàä, ³ òîìó ïîä³áí³. À â³í íàïðî÷óä äîáðèé: äຠìåí³ ÿêîñü ïîëîâèíó ñâ ðèáè, à ¿¿ âèñòà÷èëî á ò³ëüêè íà íüîãî îäíîãî. À ñê³ëüêè ðàç³â â³í çàñòóïàâñÿ çà ìåíå, âèçâîëÿâ ç á³äè.

— Ìåí³ â³í ðîáèâ ïàïåðîâèõ ç쳿⠳ ïðèâ’ÿçóâàâ ãà÷êè äî ìî¿õ âóäî÷îê. Îò áóëî á äîáðå, ÿêáè ìè äîïîìîãëè éîìó âòåêòè ç â’ÿçíèö³!

— Àæ îí êóäè ñÿãíóâ! ßê ìè öå ìîæåìî çðîáèòè? Òà ³ ïóòòÿ â³ä íüîãî í³ÿêîãî íå áóäå. ³í óòå÷å, à éîãî ï³éìàþòü.

— Òà ï³éìàþòü... Öå âæå íàïåâíî. Àëå ìåí³ òàê íåïðèºìíî ñëóõàòè, ùî éîãî ëàþòü íà âñ³ çàñòàâêè, à â³í æå íå âèíåí.

— ² ìåí³ òàêîæ, Òîìå. Ðîçó쳺ø, ÿ ÷óâ... êàæóòü, ùî â³í íàéêðîâîæåðëèâ³øèé ëèõîä³é ó âñüîìó øòàò³, ³ äèâóþòüñÿ, ÿê öå éîãî äîñ³ íå ïîâ³ñèëè!

— Òàê-òàê, à ÿ íà âëàñí³ âóõà ÷óâ, ùî êîëè é âèïóñòÿòü Ìåôô³, òî éîãî ë³í÷óâàòèìóòü.

— Öå âæå òî÷íî... Õëîïö³ ùå äîâãî ãîâîðèëè ïðî Ïîòòåðà, àëå â³ä öüîãî ¿ì íå ñòàëî ëåãøå. Êîëè âæå ñìåðêëî, âîíè ïî÷àëè òèíÿòèñÿ íåïîäàë³ê ìàëåíüêî¿ â’ÿçíèö³, ùî ñòîÿëà íà ïóñòèðèù³, ñïîä³âàþ÷èñü, ùî òðàïèòüñÿ ÿêåñü äèâî é óñå âðàç óëàäíàºòüñÿ. Àëå í³÷îãî òàêîãî íå òðàïèëîñÿ: ìàáóòü, í³ àíãåëàì, í³ äîáðèì ôåÿì íå áóëî ä³ëà äî íåùàñíîãî â’ÿçíÿ. Îäíå âîíè ìîãëè çðîáèòè äëÿ íüîãî: ÿê ³ ê³ëüêà ðàç³â äî öüîãî, ïðîñóíóòè Ïîòòåðó êð³çü ´ðàòêó òðîõè òþòþíó òà ñ³ðíèê³â. ³í ñèä³â íà íèæíüîìó ïîâåðñ³, ³ í³õòî éîãî íå îõîðîíÿâ. Ã. Ô³ò³íãîô. ²ëþñòðàö³ÿ Âîíè í³ÿêîâ³ëè, êîëè Ïîòòåð ïî÷èíàâ äî ïîâ³ñò³ Ìàðêà Òâåíà ¿ì ãàðÿ÷å äÿêóâàòè çà ò³ äàðóíêè, à öüî«Ïðèãîäè Òîìà Ñîéºðà». ãî ðàçó éîãî ïîäÿêè êðàÿëè ¿ì ñåðöå, 1958 ð. ÌÀÐÊ ÒÂÅÍ

175

ÿê í³êîëè. Âîíè ïî÷óâàëèñÿ îñòàíí³ìè áîÿãóçàìè é çðàäíèêàìè, êîëè Ïîòòåð ñêàçàâ ¿ì: — Äÿêóþ âàì, õëîïö³, çà âàøó äîáðîòó! ͳêîìó â óñüîìó ì³ñò³ íåìຠäî ìåíå ä³ëà. Ò³ëüêè âè ïàì’ÿòàºòå ìåíå. ² ÿ öüîãî íå çàáóäó, í³êîëè-í³êîëè! ß ÷àñòî êàæó ñîá³: àäæå ñê³ëüêîì ìàëþêàì ëàãîäèâ ÿ ïàïåðîâèõ ç쳿⠳ âñÿêó øòóêó é ïîêàçóâàâ, äå êðàùå ëîâèòüñÿ ðèáà, ç óñ³ìà ïðèÿòåëþâàâ, àëå âñ³ çàáóëè ïðî ñòàðîãî Ìåôôà — òåïåð, êîëè Ìåôô ó á³ä³... À Òîì íå çàáóâ, ³ Ãåê íå çàáóâ... í³, âîíè íå â³äâåðíóëèñÿ â³ä íüîãî... ³ â³í íå çàáóäå ¿õ... Òàê, õëîïö³, ÿ ñêî¿â ñòðàøíèé çëî÷èí: ÿ áóâ ï’ÿíèé, í³÷îãî íå òÿìèâ... îí ó ÷³ì ð³÷... À òåïåð ìåíå, íàïåâíî, ïîâ³ñÿòü... Òàê ìåí³ é òðåáà... Öå é íà êðàùå. Ñëîâî ÷åñò³, íà êðàùå! Íó, ãîä³ ïðî öå ãîâîðèòè! Íå áóäó çàñìó÷óâàòè âàñ, ìî¿õ êðàùèõ äðóç³â. Õî÷ó ëèøå âàì ñêàçàòè: ÿêùî íå õî÷åòå ïîòðàïèòè çà ´ðàòè, íå ïèéòå öüîãî êëÿòîãî âèíà... Áóäüòå â³ä íüîãî ÿêîìîãà äàë³... Îñü òàê, ìî¿ ëþá³! Ëþäèí³ â òàê³é á³ä³ íàéá³ëüøà âò³õà áà÷èòè îáëè÷÷ÿ äðóç³â, à äî ìåíå ñþäè í³õòî íå õîäèòü, ò³ëüêè âè. Äîáð³ îáëè÷÷ÿ äðóç³â... äîáð³ îáëè÷÷ÿ äðóç³â... Çàë³çüòå íà ïëå÷³ îäèí îäíîìó, ùîá ÿ ì³ã äî êîæíîãî ç âàñ äîòîðêíóòèñÿ... Îñü òàê. Íó, à òåïåð ïîòèñí³òü ìåí³ ðóêó, — âàø³ ðóêè ïðîë³çóòü êð³çü îòâ³ð ó ´ðàòàõ, à ìîÿ çàíàäòî âåëèêà. Ìàëåíüê³ ðó÷åíÿòà é ñëàáåíüê³, à ñê³ëüêè âîíè çðîáèëè äëÿ Ìåôôà Ïîòòåðà, ³ çðîáèëè á ³ùå á³ëüøå, ÿêáè ëèøå ìîãëè! Òîì ïîâåðíóâñÿ äîäîìó ãåòü íåùàñíèé, ³ ñíè, ùî ¿õ â³í áà÷èâ ò³º¿ íî÷³, áóëè äóæå ñòðàøí³. Äðóãîãî äíÿ â³í ç ðàíêó äî âå÷îðà êðóòèâñÿ ïîáëèçó áóä³âë³ ñóäó. ßêàñü íåçäîëàííà ñèëà òÿãëà éîãî çàéòè âñåðåäèíó, àëå â³í ñòðèìóâàâ ñåáå é çàëèøàâñÿ íà âóëèö³. Òå ñàìå â³ä÷óâàâ ³ Ãåê. Âîíè ñòàðàííî óíèêàëè îäèí îäíîãî. ² òîé, ³ äðóãèé ÷àñ â³ä ÷àñó éøëè êóäèñü ïîäàë³ â³ä áóäèíêó ñóäó, àëå ò³ ñàì³ ëèõîâ³ñí³ ÷àðè çíîâó òÿãëè ¿õ äî êîëèøíüîãî ì³ñöÿ. Êîëè ³ç çàëó ñóäó õòîñü âèõîäèâ íà âóëèöþ é çàâîäèâ ç êèìîñü ðîçìîâó ïðî ï³äñóäíîãî, Òîì ï³äõîäèâ áëèæ÷å é äîñëóõàâñÿ äî áàëà÷êè, àëå íîâèíè áóëè ñóìí³: á³äíîãî Ïîòòåðà âñå ì³öí³øå îáïëóòóâàëè íåùàäí³ òåíåòà ïðàâîñóääÿ. Íàïðèê³íö³ äðóãîãî äíÿ âñå ì³ñòî âæå çíàëî, ùî ñâ³ä÷åííÿ ³íä³àíöÿ Äæî ï³äòâåðäèëèñÿ é ùî íåìຠàí³ íàéìåíøèõ ñóìí³â³â, ÿêèé âèðîê áóäå âèíåñåíî Ïîòòåðó. Òîì ïîâåðíóâñÿ äîäîìó ï³çíî ââå÷åð³ — ³ äî ë³æêà ä³ñòàâñÿ ÷åðåç â³êîíöå. ³í áóâ ñòðàøåííî çáóäæåíèé ³ äîâãî íå ì³ã çàñíóòè. À íàñòóïíîãî äíÿ çðàíêó âñå ì³ñòî þðìèëîñÿ á³ëÿ áóäèíêó ñóäó, áî öå áóâ äåíü âèð³øàëüíèé. Çàë áóâ ïîâíèé-ïîâí³ñ³íüêèé. ×åêàòè äîâåëîñÿ äîâãî. Íàðåøò³ îäèí çà îäíèì óâ³éøëè ïðèñÿæí³ 176

Ðîçä³ë ²²². ÑÂ²Ò ÄÈÒÈÍÑÒÂÀ

é çàéíÿëè ñâî¿ ì³ñöÿ. Çà ê³ëüêà õâèëèí óâåëè Ïîòòåðà, áë³äîãî, çìàðí³ëîãî, æàëþã³äíîãî. ³í áóâ çàêóòèé ó ëàíöþãè; éîãî ïîñàäèëè òàê, ùîá óñ³ ö³êàâ³ ìîãëè éîãî áà÷èòè. ²íä³àíöÿ Äæî, íåçâîðóøíîãî, ÿê çàâæäè, òàêîæ áóëî âèäíî çâ³äóñþäè. Çíîâó äîâåëîñÿ ÷åêàòè; ïîò³ì ç’ÿâèâñÿ ñóääÿ, ³ øåðèô îãîëîñèâ çàñ³äàííÿ â³äêðèòèì. ßê çàâæäè, àäâîêàòè1 ïî÷àëè ïåðåø³ïòóâàòèñÿ, ãîðòàòè ÿê³ñü ïàïåðè. Öÿ äð³á’ÿçêîâà ìåòóøíÿ é çâîë³êàííÿ ñòâîðþâàëè òðèâîæíó, íàïðóæåíó àòìîñôåðó î÷³êóâàííÿ. Âèêëèêàëè ñâ³äêà, ÿêèé ï³äòâåðäèâ, ùî â òîé äåíü, êîëè áóëî âèÿâëåíå âáèâñòâî, áà÷èâ, ÿê Ìåôô Ïîòòåð ðàíî-âðàíö³ âìèâàâñÿ â ñòðóìêó. Ñâ³äîê ðîçïîâ³â, ùî, óãëåä³âøè éîãî, Ìåôô Ïîòòåð êèíóâñÿ íàâò³êè. Ïîñòàâèâøè ê³ëüêà çàïèòàíü, ïðîêóðîð2 ñêàçàâ àäâîêàòó: — Òåïåð âàøà ÷åðãà: äîïèòàéòå ñâ³äêà. ϳäñóäíèé çâ³â î÷³, àëå îäðàçó ¿õ îïóñòèâ, êîëè ïî÷óâ, ùî çàõèñíèê â³äïîâ³â: — Ó ìåíå ïèòàíü äî ñâ³äêà íåìàº. Äðóãèé ñâ³äîê ñêàçàâ, ùî í³æ, ÿêèé â³í çíàéøîâ, ëåæàâ á³ëÿ òðóïà âáèòîãî. Ïðîêóðîð çíîâó çâåðíóâñÿ äî àäâîêàòà: — Âè ìîæåòå äîïèòàòè ñâ³äêà. ² àäâîêàò çíîâó â³äïîâ³â: — Ó ìåíå ïèòàíü äî ñâ³äêà íåìàº. Òðåò³é ñâ³äîê ï³äòâåðäèâ ï³ä ïðèñÿãîþ, ùî öåé í³æ ÷àñòî áà÷èâ ó ðóêàõ Ïîòòåðà. ² çíîâó ïðîêóðîð çâåðíóâñÿ äî àäâîêàòà: — Âè ìîæåòå äîïèòàòè ñâ³äêà. Àäâîêàò Ïîòòåðà â³äìîâèâñÿ äîïèòóâàòè é öüîãî ñâ³äêà. Íà îáëè÷÷ÿõ ïðèñóòí³õ ó çàë³ â³äáèëàñÿ äîñàäà. Ùî çà äèâíèé çàõèñíèê? Íåâæå â³í íå çðîáèòü íàéìåíøîãî ïîðóõó, ùîá óðÿòóâàòè æèòòÿ ñâîãî ê볺íòà? ʳëüêà ñâ³äê³â ðîçïîâ³ëè, ùî Ïîòòåð, êîëè éîãî ïðèâåëè íà ì³ñöå âáèâñòâà, áóâ äóæå ðîçãóáëåíèé. Ç éîãî ïîâåä³íêè â³äðàçó áóëî âèäíî, ùî ñàìå â³í º çëî÷èíöåì. ² öèõ ñâ³äê³â àäâîêàò â³äïóñòèâ áåç ïåðåõðåñíîãî äîïèòó. Óñå, äî íàéìåíøèõ ïîäðîáèöü, ùî ñòîñóâàëîñÿ òèõ ñóìíèõ ïîä³é, ÿê³ â³äáóâàëèñÿ òîãî ïàì’ÿòíîãî ðàíêó íà êëàäîâèù³, áóëî äåòàëüíî âèêëàäåíî ñâ³äêàìè, àëå çàõèñíèê Ìåôôà Ïîòòåðà íàâ³òü íå ñïðîáóâàâ äîïèòàòè æîäíîãî ç íèõ. Ïóáë³êà áóëà 1 2

Àäâîêàò — çàõèñíèê ï³äñóäíîãî. Ïðîêóðîð — òîé, õòî çâèíóâà÷óº ï³äñóäíîãî. ÌÀÐÊ ÒÂÅÍ

177

îáóðåíà é òàê ãîëîñíî ðåìñòâóâàëà, ùî ñóääÿ çðîáèâ ¿é ñóâîðå çàóâàæåííÿ. ϳñëÿ öüîãî ï³äâ³âñÿ ïðîêóðîð ³ ñêàçàâ: — Íà ï³äñòàâ³ ñâ³ä÷åíü, ùî ¿õ äàëè ñâ³äêè ï³ä ïðèñÿãîþ, íàìè âñòàíîâëåíî, ùî öåé æàõëèâèé çëî÷èí ñêî¿â íå õòî ³íøèé, ÿê îöåé íåùàñíèé, ùî ñèäèòü íà ëàâ³ ï³äñóäíèõ. Á³ëüøå ìåí³ í³÷îãî äîäàòè: çâèíóâà÷åííÿ äîâåäåíå. Òÿæêèé ñòîã³í âèõîïèâñÿ ç óñò á³äîëàõè Ïîòòåðà, â³í çàòóëèâ îáëè÷÷ÿ ðóêàìè é òèõåíüêî ðîçõèòóâàâñÿ âçàä ³ âïåðåä ñåðåä ãí³òþ÷î¿ òèø³, ùî çàïàëà â çàë³ ñóäó. Íàâ³òü ÷îëîâ³êè áóëè çâîðóøåí³, à æ³íêè çàïëàêàëè â³ä æàëîñò³. Òîä³ ï³äâ³âñÿ çàõèñíèê ³ ñêàçàâ, çâåðòàþ÷èñü äî ñóää³: — Âèñîêîïîâàæíèé ñåð! Íà ïî÷àòêó ñóäîâîãî çàñ³äàííÿ ìè ìàëè íàì³ð äîâåñòè, ùî ì³é ê볺íò ñêî¿â öåé ñòðàøíèé çëî÷èí ó íåñâ³äîìîìó ñòàí³, ï³ä âïëèâîì ñïèðòíèõ íàïî¿â. Àëå ìè çì³íèëè ñâ³é íàì³ð ³ íå áóäåìî íà öå ïîñèëàòèñÿ... ² â³í çâåðíóâñÿ äî ñóäîâîãî ñëóæáîâöÿ: — Âèêëè÷òå Òîìàñà Ñîéºðà! Íà îáëè÷÷ÿõ ó âñ³õ, íå âèêëþ÷àþ÷è ñàìîãî Ïîòòåðà, ç’ÿâèâñÿ íàäçâè÷àéíèé ïîäèâ. Óñ³ î÷³ ç ö³êàâ³ñòþ çâåðíóëèñÿ äî Òîìà, ÿêèé ï³ä³éøîâ äî ñóää³âñüêîãî ñòîëó. Ó õëîïöÿ âèãëÿä áóâ òðîõè ðîçãóáëåíèé ³ íàïîëîõàíèé, áî â³í ñòðàøåííî çëÿêàâñÿ. Ç íüîãî âçÿëè ïðèñÿãó.

— Òîìàñå Ñîéºð, äå âè áóëè ñ³ìíàäöÿòîãî ÷åðâíÿ áëèçüêî ï³âíî÷³? Òîì ïîãëÿíóâ íà çàêëÿêëå îáëè÷÷ÿ ³íä³àíöÿ Äæî, ³ éîãî ÿçèê ïðèëèï äî ãîðëÿíêè. Ñëóõà÷³ çàòàìóâàëè ïîäèõ, àëå Òîì íå ì³ã âèäîáóòè ³ç ñåáå æîäíîãî çâóêó. Îäíàê çà õâèëèíó õëîïåöü òðîõè îïàíóâàâ ñåáå, ³ ò³, ùî ñèä³ëè â çàë³, ðîç÷óëè éîãî òèõó â³äïîâ³äü: — Íà êëàäîâèù³.

— Áóäü ëàñêà, ãîëîñí³øå. Íå á³éòåñÿ. Îòæå, âè áóëè...

— Íà êëàäîâèù³. Çíåâàæëèâà ïîñì³øêà ìàéíóëà íà îáëè÷÷³ ³íä³àíöÿ Äæî.

— Âè áóëè íåïîäàë³ê â³ä ìîãèëè Ãîðñà ³ëüÿìñà?

— Òàê, ñåð.

— Áóäü ëàñêà, òð³øêè ãîëîñí³øå. ßê áëèçüêî âè áóëè â³ä ìîãèëè?

— Òàê ñàìî áëèçüêî, ÿê òåïåð â³ä âàñ.

— Âè ñõîâàëèñÿ ÷è ñòîÿëè íà âèäíîò³?

— Ñõîâàâñÿ.

— Äå?

178

Ðîçä³ë ²²². ÑÂ²Ò ÄÈÒÈÍÑÒÂÀ

— Çà îñîêîðàìè, ùî ïîðó÷ ³ç ìîãèëîþ. ²íä³àíåöü Äæî ëåäâå ïîì³òíî çäðèãíóâñÿ.

— Ç âàìè áóâ ùå õòîñü?

— Òàê, ñåð, ÿ ï³øîâ òóäè ç...

— Çàæä³òü. Íåìຠïîòðåáè íàçèâàòè çàðàç âàøîãî ñóïóòíèêà. Íàñòàíå ÷àñ, ³ ìè éîãî äîïèòàºìî... Âè ùî-íåáóäü ïðèíåñëè ³ç ñîáîþ íà êëàäîâèùå? Òîì çàâàãàâñÿ ³, âèäíî, çí³ÿêîâ³â.

— Êàæ³òü, íå á³éòåñÿ, ì³é äðóæå, — ³ñòèíó çàâæäè âèñîêî øàíóþòü. Ùî æ âè ïðèíåñëè òóäè?

— Ò³ëüêè... äîõëîãî êîòà. Ïî çàë³ ïðîêîòèëàñÿ õâèëÿ âåñåëîù³â, àëå çàëóíàâ ñóää³âñüêèé äçâîíèê, ³ âîíà âëÿãëàñÿ.

— Ìè ïðåä’ÿâèìî ñóäó ñêåëåò öüîãî êîòà. À òåïåð, ì³é äðóæå, ðîçêàæ³òü íàì ïðî âñå, ùî âè òàì áà÷èëè, ðîçêàæ³òü, ÿê ìîæåòå, í³ ç ÷èì íå êðèþ÷èñü, ³ í³÷îãî íå á³éòåñÿ. Òîì ïî÷àâ ðîçêàçóâàòè — ñïî÷àòêó íåð³øó÷å, ïîò³ì ïîòðîõó çàõîïèâñÿ; ìîâà éîãî ïîëèëàñÿ á³ëüø æâàâî, à íåâäîâç³ â çàë³ ñóäó ëóíàâ ò³ëüêè éîãî ãîëîñ, ³íø³ çâóêè çàòèõëè, ñëóõà÷³, çàòàìóâàâøè ïîäèõ, ëîâèëè êîæíå éîãî ñëîâî, óòðàòèâøè â³ä÷óòòÿ ïëèíó ÷àñó, — òàê âîíè áóëè çàâîðîæåí³ é ïðèãîëîìøåí³ éîãî ñòðàøíîþ ðîçïîâ³ääþ. Çàãàëüíå çáóäæåííÿ äîñÿãëî ìåæ, êîëè Òîì ä³éøîâ äî ñöåíè âáèâñòâà: — À êîëè ë³êàð óäàðèâ Ìåôôà Ïîòòåðà äîøêîþ ïî ãîëîâ³ é òîé óïàâ, ³íä³àíåöü Äæî ï³äñêî÷èâ äî íüîãî ç íîæåì ³... Òîðîõ! dz øâèäê³ñòþ áëèñêàâêè îïèíèâñÿ ìåòèñ êîëî â³êíà, â³äøòîâõíóâøè òèõ, õòî íàìàãàâñÿ óòðèìàòè éîãî, ³ ò³ëüêè éîãî é áà÷èëè. (Ïåðåêëàä ²ííè Áàçèëÿíñüêî¿) Ðîáîòà ç òåêñòîì ðîçä³ëó 23 1. ßê ïî÷óâàëèñÿ Òîì ³ Ãåê ïåðåä ñóäîì íàä Ìåôôîì Ïîòòåðîì?

2. Ùî âîíè êàæóòü ïðî íüîãî? ßê ó ¿õí³õ ñïîãàäàõ ðîçêðèâàºòüñÿ ñòàâëåííÿ äî Ïîòòåðà?

3. Çà ùî äÿêóâàâ Ìåôô Ïîòòåð õëîïöÿì?

4. Ïåðåêàæ³òü ñöåíó ñóäó íàä Ìåôôîì Ïîòòåðîì.

5. ßêèé ìîìåíò ó öüîìó ðîçä³ë³ ìîæíà ââàæàòè íàéíàïðóæåí³øèì?

6. ßê Òîì Ñîéºð ïîòðàïèâ äî ñóäó? Òâîð÷å çàâäàííÿ Äîâåä³òü, ùî ìîìåíò ñóäó íàä Ìåôôîì Ïîòòåðîì ³ ïîÿâà íà ñóä³ Òîìà Ñîéºðà º îäíèì ³ç êóëüì³íàö³éíèõ ó òâîð³. ßê öåé ìîìåíò ÌÀÐÊ ÒÂÅÍ

179

âïëèíóâ íà äîëþ Ìåôôà Ïîòòåðà? ßê³ íîâ³ ðèñè Òîìà Ñîéºðà ðîçêðèâàþòüñÿ â öüîìó ôðàãìåíò³ òâîðó? Ðîáîòà ç òåêñòîì ðîçä³ë³â 24–30 1. ßê ðîçâèâàëèñÿ ïîäàëüø³ ïî䳿 òâîðó — ñòð³ìêî ÷è ïîâ³ëüíî?

2. ßê ïîâ’ÿçàí³ ïî䳿 öèõ ðîçä³ë³â ³ç çàâ’ÿçêîþ ³ êóëüì³íàö³ºþ òâîðó?

3. Ïðî ÿê³ ïðèãîäè ãåðî¿â âè ä³çíàëèñÿ ç íàñòóïíèõ ðîçä³ë³â êíèæêè?

4. Äå äðóç³ øóêàëè ñêàðá? Ùî Òîì ðîçïîâ³äàâ ïðî ñêàðáè?

5. ßê õëîïö³ ä³çíàëèñÿ ïðî ñïðàâæí³é ñêàðá?

6. ßê³ ïî䳿 â³äâîë³êëè Òîìà â³ä ïîøóêó ñêàðáó? Òâîð÷å çàâäàííÿ 1. Ðîçêàæ³òü ïðî ðîçâèòîê íîâèõ ñþæåòíèõ ë³í³é, ùî ç’ÿâèëèñÿ ó òâîð³: ïîøóê ñêàðáó; Ãåê ³ âäîâà Äóãëàñ; ï³êí³ê. ßê ö³ ñþæåòí³ ë³í³¿ ïîâ’ÿçàí³ ç òèìè, ùî âæå ðîçãîðòàëèñÿ ó òâîð³ ðàí³øå?

2. Ðîçêàæ³òü ïðî òå, ÿê Ãåê Ô³íí óðÿòóâàâ óäîâó Äóãëàñ. Äàéòå âëàñíó îö³íêó éîãî â÷èíêàì. Ùî, íà âàøó äóìêó, áóëî âàæëèâ³øå äëÿ íüîãî — ñêàðá ÷è äîïîìîãà âäîâ³?

3. ßêèé ùå ìîìåíò òâîðó ìîæíà ââàæàòè îäíèì ³ç íàéíàïðóæåí³øèõ, òîáòî êóëüì³íàö³éíèì? Äîâåä³òü ñâîþ äóìêó.

Ðîçä³ë òðèäöÿòü ïåðøèé Âåðí³ìîñÿ òåïåð äî Òîìà ³ Áåêê³ òà ïîãëÿíüìî, ùî âîíè ðîáèëè íà ï³êí³êó. Ñïåðøó ä³òè áëóêàëè ïîõìóðèìè á³÷íèìè êîðèäîðàìè ïå÷åðè, îãëÿäàþ÷è ðàçîì ç óñ³ìà âæå çíàéîì³ íàì äèâà, ùî ìàëè òðîõè õèìåðí³ íàçâè, ÿê, íàïðèêëàä: «Çàëà», «Ñîáîð», «Ïàëàö Àëàää³íà» òîùî. Ïîò³ì óñ³ ïî÷àëè ãðàòèñÿ â ï³æìóðêè, ³ Òîì, ³ Áåêê³ çàëþáêè áðàëè ó÷àñòü ó ö³é âåñåë³é ãð³, àæ ïîêè öå ¿ì òðîõè íàáðèäëî. Òîä³ âîíè ï³øëè âäâîõ çâèâèñòîþ ãàëåðåºþ, âèñîêî òðèìàþ÷è ñâ³÷êè é ðîçáèðàþ÷è ïëåòèâî ÷èñåë, ³ìåí, àäðåñ ³ âèñëîâ³â, ÿêèìè áóëè ðîçïèñàí³ ñêåëÿñò³ ñò³íè (ê³ïòÿâîþ â³ä ñâ³÷êè). ²äó÷è âñå äàë³ é ïåðåìîâëÿþ÷èñü, âîíè íå ïîì³òèëè, ÿê îïèíèëèñÿ â ò³é ÷àñòèí³ ïå÷åðè, äå âæå íå áóëî íàïèñ³â íà ñò³íàõ. Âîíè âèâåëè ê³ïòÿâîþ ñâî¿ ³ìåíà ï³ä íàâèñëèì êàìåíåì ³ ï³øëè äàë³. Íåâäîâç³ âîíè íàòðàïèëè íà íåâåëèêèé ñòðóìî÷îê, ÿêèé, ñïàäàþ÷è ç³ ñêåë³ é íåñó÷è ³ç ñîáîþ âàïíÿêîâèé îñàä, ïðîòÿãîì áàãàòüîõ ñòîë³òü óòâîðèâ ö³ëó ìåðåæèâíó ͳàãàðó ç áëèñêó÷îãî òà ì³öíîãî êàìåíþ. Õóäåíüêèé Òîì ëåãêî ïðîòèñíóâñÿ êð³çü âóçüêó ðîçùåëèíó çà âîäîñïàäîì ³ îñâ³òèâ éîãî ñâ³÷êîþ, ùîá ïîò³øèòè Áåêê³. Òóò â³í ïîì³òèâ, ùî âîäîñïàä ïðèêðèâຠñîáîþ êðóò³ ñõîäèíêè, âèòâîðåí³ ïðèðîäîþ, çàòèñíóò³ ì³æ äâîìà êàì’ÿíèìè 180

Ðîçä³ë ²²². ÑÂ²Ò ÄÈÒÈÍÑÒÂÀ

ñò³íàìè. Ò³º¿ æ ìèò³ éîìó çàáàãëîñÿ çðîáèòè ÿêåñü â³äêðèòòÿ. Áåêê³ â³äãóêíóëàñÿ íà éîãî ïîêëèê, ³ âîíè, çàëèøèâøè ê³ïòÿâîþ çíàê íà êàìåí³, ùîá íå çáèòèñÿ ç äîðîãè, âèðóøèëè íà ðîçâ³äêó. Âîíè äîâãî éøëè çâèâèñòèì êîðèäîðîì, çáî÷óþ÷è òî ïðàâîðó÷, òî ë³âîðó÷, çàáèâàþ÷èñü óñå äàë³ é äàë³ â ãëèáèíè íåçâ³äàíîãî ï³äçåìåëëÿ. Çðîáèëè ùå îäíó â³äì³òèíó é çâåðíóëè â á³÷íèé êîðèäîð ó ïîøóêàõ íîâèõ äèâ, ïðî ÿê³ ìîæíà áóäå ðîçïîâ³ñòè òàì, íàãîð³.  îäíîìó ì³ñö³ âîíè çíàéøëè âåëèêó ïå÷åðó, äå ç³ ñòåë³ ñïóñêàëîñÿ áåçë³÷ áëèñêó÷èõ ñòàëàêòèò³â1 çàâäîâæêè òà çàâøèðøêè ç ëþäñüêó íîãó. Ìèëóþ÷èñü ³ çàõîïëþþ÷èñü ¿¿ êðàñîþ, âîíè îá³éøëè öþ ïå÷åðó. Äî íå¿ âåëî áàãàòî êîðèäîð³â. Âîíè ï³øëè ïî îäíîìó ç íèõ ³ íåçàáàðîì ïîáà÷èëè ÷óäîâå äæåðåëî, äíî ÿêîãî áóëî âèìîùåíå ³ñêðèñòèìè, ìîâ ³í³é, êðèñòàëàìè. Äæåðåëî ïðîáèâàëîñÿ ÿêðàç ó ñàìîìó öåíòð³ ³íøî¿ âèñîêî¿ ïå÷åðè. ¯¿ ñò³íè ï³äïèðàëè ôàíòàñòè÷í³ êîëîíè — ç’ºäíàí³ ì³æ ñîáîþ âåëèê³ ñòàëàêòèòè ³ ñòàëàãì³òè2, ùî óòâîðèëèñÿ âíàñë³äîê ïàä³ííÿ êðàïåëü âîäè ïðîòÿãîì áàãàòüîõ ñòîë³òü. ϳä ñêëåï³ííÿì ö³º¿ ïå÷åðè, ìîâ âåëè÷åçí³ ã³ðëÿíäè, ïî äåê³ëüêà òèñÿ÷ ó êîæí³é, âèñ³ëè êàæàíè. Ñâ³òëî íàïîëîõàëî ¿õ, âîíè øóãíóëè âíèç — ñîòí³ é ñîòí³ êàæàí³â — ³ ç ïðîíèçëèâèì âèñêîì ïî÷àëè ñêàæåíî íàë³òàòè íà ñâ³÷êè. Òîì çíàâ ¿õí³ çâè÷êè ³ äîáðå ðîçóì³â, ÿêîþ íåáåçïåêîþ çàãðîæóþòü ö³ ñòâîð³ííÿ. ³í ñõîïèâ Áåêê³ çà ðóêó é ïîá³ã ðàçîì ç íåþ â ïåðøèé-ë³ïøèé êîðèäîð. ² ñàìå â÷àñíî, áî îäèí ç êàæàí³â ò³º¿ ìèò³, êîëè Áåêê³ âèõîäèëà ç ïå÷åðè, çàãàñèâ êðèëîì ¿¿ ñâ³÷êó. Êàæàíè äîâãî ãíàëèñÿ çà ä³òüìè, àëå âò³êà÷³ ùîõâèëèíè ï³ðíàëè âñå â íîâ³ é íîâ³ êîðèäîðè, ùî òðàïëÿëèñÿ íà ¿õíüîìó øëÿõó, ³ íàðåøò³ âòåêëè â³ä òèõ ñòðàøíèõ òâàðþê. Íåâäîâç³ Òîì ïîáà÷èâ ï³äçåìíå îçåðî, òóìàíí³ êîíòóðè ÿêîãî çíèêàëè äàëåêî â òåìðÿâ³. Òîìîâ³ çàõîò³ëîñÿ îãëÿíóòè éîãî áåðåãè, àëå â³í âèð³øèâ, ùî êðàùå ñïî÷àòêó ïåðåïî÷èòè. Òóò óïåðøå ìåðòâà òèøà ï³äÍ. Ðîêâåëë. ²ëþñòðàö³ÿ çåìåëëÿ òîðêíóëàñÿ äóø³ ä³òåé ñâîºþ âîäî ïîâ³ñò³ Ìàðêà Òâåíà «Ïðèãîäè Òîìà Ñîéºðà». 1936 ð. ëîãîþ, ëèïêîþ ðóêîþ.

1 2

Ñòàëàêòèòè — âàïíÿêîâ³ áóðóëüêè íà ñòåë³ ïå÷åðè. Ñòàëàãì³òè — âàïíÿêîâ³ áóðóëüêè íà äí³ ïå÷åðè. ÌÀÐÊ ÒÂÅÍ

181

— Îé, — ñêàçàëà Áåêê³, — ÿ ³ íå ïîì³òèëà... àäæå, çäàºòüñÿ, óæå äóæå äàâíî íå ÷óòíî í³÷è¿õ ãîëîñ³â?

— Ùå á ïàê, Áåêê³! Ñàìà çâàæ — ìè ãëèáîêî ï³ä íèìè; ÿ íàâ³òü íå çíàþ, êóäè ìè çàéøëè — íà ï³âí³÷, íà ï³âäåíü ÷è íà çàõ³ä. Òóò ìè ³ íå ìîæåìî ¿õ ÷óòè. Áåêê³ ñòðèâîæèëàñÿ: — À äàâíî ìè âæå òóò, óíèçó, Òîìå? Êðàùå á íàì ïîâåðíóòèñÿ.

— Òàê, ìàáóòü, öå áóäå íàéêðàùå. Ìàáóòü...

— À òè çíàéäåø äîðîãó, Òîìå? Òóò òàê³ êðèâ³ ïåðåõîäè, ó ìåíå âñå â ãîëîâ³ çàïëóòàëîñÿ.

— Òà, íàïåâíå, çíàéøîâ áè, ÿêáè íå ö³ êàæàíè. ßêùî âîíè çàãàñÿòü íàø³ ñâ³÷êè, ùî òîä³ íàì ðîáèòè! Äàâàé ïîøóêàºìî ÿêóñü ³íøó äîðîãó, ùîá íå éòè ïîâç íèõ.

— Ãàðàçä. Òà ò³ëüêè á íàì íå çàáëóêàòè... Öå áóëî á æàõëèâî! — ² ä³â÷èíêà çäðèãíóëàñÿ â³ä ñàìî¿ äóìêè ïðî òàêó ãð³çíó íåáåçïåêó. Âîíè çàâåðíóëè â ÿêèéñü êîðèäîð ³ äîâãî éøëè ìîâ÷êè, óäèâëÿþ÷èñü ó êîæíèé ïåðåõ³ä, — ÷è íå çäàñòüñÿ, áóâà, â³í çíàéîìèì; àëå í³, öå áóëè âñå íîâ³ é íîâ³ ì³ñöÿ. Ùîðàçó, êîëè Òîì îòàê âäèâëÿâñÿ, Áåêê³ ñïîñòåð³ãàëà çà âèðàçîì éîãî îáëè÷÷ÿ, ñïîä³âàþ÷èñü óãëåä³òè â íüîìó ÿêóñü óò³øëèâó îçíàêó, ³ ùîðàçó â³í áåçòóðáîòíî êàçàâ: — Öe ùå íå òîé, àëå òè íå òóðáóéñÿ, áóäü ëàñêà, çíàéäåìî ³ éîãî. Îäíàê çà êîæíîþ íîâîþ íåâäà÷åþ â³í ï³äóïàäàâ äóõîì ³ çðåøòîþ ïî÷àâ ïîâåðòàòè òî ïðàâîðó÷, òî ë³âîðó÷ — íàâìàííÿ, ó â³ä÷àéäóøí³é íà䳿 çíàéòè íàðåøò³ òó äîðîãó, ÿêà áóëà ¿ì ïîòð³áíà. Â³í ³ äàë³ ïîâòîðþâàâ «óñå ãàðàçä», àëå íà ñåðö³ â íüîãî áóâ òàêèé âàæêèé òÿãàð, ùî ãîëîñ éîãî âòðàòèâ íåäàâíþ áàäüîð³ñòü; çäàâàëîñÿ òåïåð, ùî â³í êàæå íå «âñå ãàðàçä», à «âñå ïðîïàëî». Ïåðåëÿêàíà Áåêê³ òóëèëàñÿ äî íüîãî, ñèëêóþ÷èñü óòðèìàòè ñëüîçè, àëå âîíè òåêëè é òåêëè ïî ùîêàõ. Íàðåøò³ âîíà ñêàçàëà: — Òîìå, í³÷îãî, ùî êàæàíè, — ïîâåðí³ìîñÿ ò³ºþ äîðîãîþ, áî ìè ÷èìäàë³ äóæ÷å çàïëóòóºìîñÿ. Òîì çóïèíèâñÿ.

— Ïîñëóõàé! — ñêàçàâ â³í. Ãëèáîêà òèøà. Òàêà ãëèáîêà, ùî âîíè ÷óëè ñâîº äèõàííÿ. Ãîëîñ éîãî ëóíàâ ï³ä ñêëåï³ííÿì ïîðîæí³õ êîðèäîð³â ³ çàâìåð óäàëèí³ ñëàáêèì çâóêîì, ñõîæèì íà ÷èéñü ãëóçëèâèé ðåã³ò.

— Îé, Òîìå, íå òðåáà, öå òàê ñòðàøíî! — ñêàçàëà Áåêê³.

182

Ðîçä³ë ²²². ÑÂ²Ò ÄÈÒÈÍÑÒÂÀ

— Âîíî-òî ñòðàøíî, àëå âñå æ êðàùå êðè÷àòè, Áåêê³: ìîæå, âîíè ïî÷óþòü íàñ. ² â³í êðèêíóâ ùå ðàç. Öå «ìîæå» áóëî ùå æàõëèâ³øå â³ä òîãî äèÿâîëüñüêîãî ðåãîòó: ó íüîìó âèðâàëàñÿ ïîâíà áåçíàä³ÿ. ijòè ñòîÿëè òèõî é äîñëóõîâóâàëèñÿ, àëå í³õòî íå â³äãóêíóâñÿ. Òîì ïîâåðíóâ íàçàä ³ ïðèñêîðèâ õîäó. Àëå ÿêàñü íåð³øó÷³ñòü ó âñ³õ éîãî ðóõàõ ³ ïîãëÿäàõ ï³äêàçàëà Áåêê³, ùî â³í íå ìîæå çíàéòè äîðîãó ³ äî ïå÷åðè ç êàæàíàìè.

— Î, Òîìå, ÷îìó òè íå çàëèøèâ çà ñîáîþ í³ÿêèõ çíàê³â?

— Áåêê³, ÿêèé æå ÿ äóðåíü! Ìåí³ é íà äóìêó íå ñïàëî, ùî íàì äîâåäåòüñÿ ïîâåðòàòèñÿ òèì øëÿõîì. ß íå ìîæó çíàéòè äîðîãó. ß ãåòü çàïëóòàâñÿ...

— Òîìå, Òîìå, ìè ïðîïàëè! Ïðîïàëè! Íàì í³êîëè, í³êîëè íå âèáðàòèñÿ ç ö³º¿ æàõëèâî¿ ïå÷åðè! Î, íàâ³ùî ìè â³äáèëèñÿ â³ä ³íøèõ! Âîíà âïàëà äîäîëó é òàê áóðõëèâî çàðèäàëà, ùî Òîì óäàâñÿ â ðîçïà÷: éîìó çäàâàëîñÿ, ùî âîíà çàðàç ïîìðå àáî çáîæåâî볺. ³í ñ³â ïîðó÷ ³ îá³éíÿâ ¿¿. Áåêê³ ñõîâàëà îáëè÷÷ÿ â íüîãî íà ãðóäÿõ ³ ïðèòóëèëàñÿ äî íüîãî, âèëèâàþ÷è âåñü ñâ³é æàõ, óñ³ ñâî¿ çàï³çí³ë³ æàë³, à äàëåêà ëóíà ïåðåòâîðþâàëà ¿¿ ðèäàííÿ íà ãëóçëèâèé ðåã³ò. Òîì áëàãàâ ¿¿ ç³áðàòèñÿ ç äóõîì, íå âòðà÷àòè íà䳿, àëå âîíà êàçàëà, ùî öå ¿é íå ï³ä ñèëó. Òîä³ â³í ñòàâ êàðòàòè é ëàÿòè ñåáå çà òå, ùî ïðèçâ³â ¿¿ äî òàêî¿ á³äè, ³ öå äîïîìîãëî. Áåêê³ ñêàçàëà, ùî ñïðîáóº âçÿòè ñåáå â ðóêè, óñòàíå ³ ï³äå çà íèì, êóäè â³í ïîâåäå, ò³ëüêè íåõàé â³í íå êàðàºòüñÿ òàê, áî â³í âèíåí àí³òðîõè íå á³ëüøå, í³æ âîíà. ² âîíè ðóøèëè íàâìàííÿ, áåçö³ëüíî... ïðîñòî ùîá ³òè, à íå ñèä³òè íà ì³ñö³, — àäæå á³ëüøå ¿ì í³÷îãî íå ëèøàëîñÿ, ÿê ³òè... Íàä³ÿ çíîâó çàæåâð³ëà â ¿õí³õ ñåðöÿõ — íå ÷åðåç òå, ùî çì³íèëîñÿ ùîñü, ïðîñòî íàä³ÿ ìຠòàêó âëàñòèâ³ñòü: â³äðîäæóâàòèñÿ çíîâ ³ çíîâ, ïîêè ëþäèíà ùå ìîëîäà é íå çâèêëà äî íåâäà÷. Òðîõè çãîäîì Òîì çàáðàâ ó Áåêê³ ñâ³÷êó ³ çàãàñèâ ¿¿. Òàêà îùàäëèâ³ñòü ãîâîðèëà äóæå áàãàòî ïðî ùî: ñëîâà áóëè çàéâ³. Áåêê³ çðîçóì³ëà, ùî öå îçíà÷àº, ³ çíîâó çàíåïàëà äóõîì. Âîíà çíàëà, ùî â Òîìà º ö³ëà ñâ³÷êà ³ ùå òðè ÷è ÷îòèðè íåäîãàðêè â êèøåí³, — ïðîòå â³í óâàæàâ çà ïîòð³áíå åêîíîìèòè. Ïîñòóïîâî ïî÷àëà äàâàòèñÿ âçíàêè ³ âòîìà; ä³òè íàìàãàëèñÿ íå çâàæàòè íà íå¿, áî ¿ì ñòðàøíî áóëî ïîäóìàòè, ùî âîíè ñèä³òèìóòü òóò, êîëè êîæíà õâèëèíà áóëà äîðîãà; ðóõàòèñÿ õî÷ ó ÿêîìóñü íàïðÿìêó, õî÷ íàâìàííÿ, îçíà÷àëî, ùî âîíè êóäèñü ÌÀÐÊ ÒÂÅÍ

183

³äóòü, ìîæå, íàâ³òü äî âèõîäó, à ñ³ñòè — öå âñå îäíî, ùî ïðèðåêòè ñåáå íà ñìåðòü ³ ïðèñêîðèòè ¿¿ íàáëèæåííÿ. Òà íåâäîâç³ âòîìëåí³ íîãè Áåêê³ ïåðåñòàëè ¿é êîðèòèñÿ, ³ âîíà ñ³ëà. Òîì ïðèìîñòèâñÿ ïîðó÷, ³ âîíè ïî÷àëè ãîâîðèòè ïðî äîì³âêó, ïðî çàëèøåíèõ äðóç³â, ïðî çðó÷í³ ë³æêà ³, ãîëîâíå, ïðî ñîíÿ÷íå ñâ³òëî. Áåêê³ ïëàêàëà. Òîì íàìàãàâñÿ âèãàäàòè ùîñü òàêå, ùîá çàñïîêî¿òè ¿¿, àëå âñ³ éîãî çàñïîê³éëèâ³ ñëîâà âæå âòðàòèëè ñèëó, áî â³í ñò³ëüêè ðàç³â ïîâòîðþâàâ ¿õ, ùî âîíè ìîãëè çäàòèñÿ æîðñòîêîþ íàñì³øêîþ. Áåêê³ òàê âòîìèëàñÿ, ùî çðåøòîþ ïî÷àëà äð³ìàòè é çàñíóëà. Òîì ³ öüîìó çðàä³â. ³í ñèä³â, óäèâëÿþ÷èñü ó ¿¿ çìàðí³ëå îáëè÷÷ÿ, ³ áà÷èâ, ÿê ïîñòóïîâî, ï³ä âïëèâîì ïðèºìíèõ ñí³â, âîíî ñòຠñïîê³éíèì, òàêèì, ÿê çàâæäè, à íåâäîâç³ íà ¿¿ óñòàõ çàáðèí³ëà óñì³øêà. Áåçòóðáîòíèé âèðàç îáëè÷÷ÿ òðîõè çàñïîêî¿â Òîìà, à á³ëü éîãî ïîòðîõó âòèõ. Äóìêàìè â³í ïîðèíóâ ó ìèíóëå, ó ïðèìàðí³ ñïîãàäè. Âîíè òàê ïîëîíèëè éîãî, ùî â³í ³ íå ïîì³òèâ, ÿê Áåêê³ ïðîêèíóëàñÿ ³ òèõåíüêî çàñì³ÿëàñÿ. Àëå ñì³õ óðàç çàâìåð íà ¿¿ óñòàõ, ³ âîíà çàñòîãíàëà.

— Î, ÿê ÿ ìîãëà çàñíóòè! Êðàùå á ìåí³ í³êîëè, í³êîëè íå ïðîêèäàòèñÿ!.. ͳ-í³, Òîìå, ÿ ñêàçàëà íåïðàâäó! Íå äèâèñü íà ìåíå òàê! ß á³ëüøå òàêîãî í³êîëè íå êàçàòèìó!

— ß ðàäèé, ùî òè ïîñïàëà, Áåêê³: òåïåð òè â³äïî÷èëà, ³ ìè ç òîáîþ çíàéäåìî äîðîãó, îñü ïîáà÷èø!

— Ñïðîáóºìî, Òîìå, àëå ÿ áà÷èëà ââ³ ñí³ òàêó ïðåêðàñíó êðà¿íó! Ìàáóòü, ìè ñêîðî òóäè ïîòðàïèìî.

— Ìîæå, òàê, à ìîæå, ³ í³. Íó, Áåêê³, íå æóðèñÿ! Õîä³ìî øóêàòè äîðîãó. Âîíè ï³äâåëèñÿ é ï³øëè, óçÿâøèñü çà ðóêè, óæå í³ íà ùî íå ñïîä³âàþ÷èñü. Âîíè íàìàãàëèñÿ âèçíà÷èòè, ñê³ëüêè ÷àñó çíàõîäÿòüñÿ â ïå÷åð³; ¿ì çäàâàëîñÿ — ê³ëüêà äí³â, à ìîæå, ³ òèæí³â, òîä³ ÿê íàñïðàâä³ öüîãî íå ìîãëî áóòè, áî ñâ³÷êè ¿õí³ ùå íå äîãîð³ëè. Ìèíóëî ùå ñê³ëüêèñü ÷àñó, à ñê³ëüêè — âîíè é ñàì³ íå çíàëè. Òîì ñêàçàâ, ùî òðåáà éòè äóæå òèõî é äîñëóõàòèñÿ, ÷è íå êàïຠäå âîäà, — òðåáà çíàéòè äæåðåëî. Íåâäîâç³ âîíè é ñïðàâä³ çíàéøëè ñòðóìî÷îê, ³ Òîì ñêàçàâ, ùî ÷àñ ïåðåïî÷èòè. Õî÷ îáîº âîíè ñìåðòåëüíî âòîìèëèñÿ, Áåêê³ ñêàçàëà, ùî ìîæå ïðîéòè ùå òðîøêè äàë³. Íà ¿¿ ïðåâåëèêèé ïîäèâ, Òîì íåçðîçóì³ëî ÷îìó â³äìîâèâñÿ. Âîíè ñ³ëè. Òîì óçÿâ øìàòî÷îê ãëèíè é ïðèë³ïèâ ñâ³÷êó äî ñò³íè. Âîíè çíîâ ïîðèíóëè â íåâåñåë³ äóìêè ³ ÿêèéñü ÷àñ ñèä³ëè ìîâ÷êè. Áåêê³ ïåðøà ïîðóøèëà ìîâ÷àííÿ: — Òîìå, ÿ æàõëèâî õî÷ó ¿ñòè. Òîì âèòÿã ùîñü ³ç êèøåí³.

184

Ðîçä³ë ²²². ÑÂ²Ò ÄÈÒÈÍÑÒÂÀ

— Ïàì’ÿòàºø? — çàïèòàâ â³í. Áåêê³ ëåäü ïîì³òíî âñì³õíóëàñÿ: — Öå íàø âåñ³ëüíèé ïèð³ã, Òîìå.

— Òàê... ß õîò³â áè, ùîá â³í áóâ çàâá³ëüøêè ç áàðèëüöå, áî â íàñ í³÷îãî, êð³ì öüîãî, íåìàº.

— ß ñõîâàëà éîãî íà ï³êí³êó, õîò³ëà ïîêëàñòè ï³ä ïîäóøêó, ùîá ìè áà÷èëè îäèí îäíîãî ââ³ ñí³... Òàê çàâæäè ðîáëÿòü äîðîñë³. Àëå öå áóäå íàø îñòàíí³é... Áåêê³ íå äîêàçàëà. Òîì ðîçä³ëèâ ïèð³ã íà äâ³ ÷àñòèíè. Áåêê³ ³ç çàäîâîëåííÿì ç’¿ëà ñâîþ ïîëîâèíó, à Òîì ñâîþ ò³ëüêè íàäêóñèâ. Õîëîäíî¿ âîäè áóëî âäîñòàëü — çíàéøëîñÿ, ÷èì çàê³í÷èòè áåíêåò. Òðîõè çãîäîì Áåêê³ çàïðîïîíóâàëà éòè äàë³. Òîì í³÷îãî íå â³äïîâ³â ³, ïîìîâ÷àâøè, ñêàçàâ: — Áåêê³, çìîæåø òè ñïîê³éíî âèñëóõàòè, ùî ÿ òîá³ ñêàæó? Áåêê³ çáë³äëà, àëå ñêàçàëà, ùî, çäàºòüñÿ, çìîæå.

— Òàê îñü ùî, Áåêê³: íàì òðåáà çàëèøàòèñÿ òóò, äå º âîäà äëÿ ïèòâà... Öå íàø îñòàíí³é íåäîãàðîê. Áåêê³ äàëà âîëþ ñëüîçàì. Òîì çàñïîêîþâàâ ¿¿ ÿê ì³ã, àëå ìàðíî. Íàðåøò³ âîíà ñêàçàëà: — Òîìå!

— Ùî, Áåêê³?

— Âîíè ïîõîïèëèñÿ, ùî íàñ íåìàº, ³ ï³äóòü øóêàòè!

— Ùå á ïàê! Çâ³ñíî ï³äóòü.

— Ìîæå, âîíè âæå çàðàç øóêàþòü íàñ, Òîìå?

— Ìîæå, ³ øóêàþòü. Íàïåâíî, øóêàþòü.

— Êîëè æ âîíè ïîì³òèëè, ùî íàñ íåìàº? ßê òè ãàäàºø, Òîìå?

— Ìàáóòü, êîëè ïîâåðíóëèñÿ íà ïàðîïëàâ.

— Òîìå, òîä³, ìàáóòü, áóëî âæå äóæå òåìíî. Õ³áà á âîíè ïîì³òèëè, ùî ìè íå ïðèéøëè?

— Íå çíàþ, àëå ïðèíàéìí³ òâîÿ ìàìà â³äðàçó á çíÿëà òðèâîãó, êîëè âñ³ ³íø³ ïîâåðíóëèñÿ äîäîìó. Íà îáëè÷÷³ â Áåêê³ ç’ÿâèâñÿ ïåðåëÿê, ³ Òîì ïî ¿¿ î÷àõ çäîãàäàâñÿ, ùî áîâêíóâ íå òå, ùî òðåáà. Àäæå Áåêê³ ìàëà ïðîâåñòè öþ í³÷ ó ïîäðóãè, ³ âäîìà ¿¿ íå ÷åêàëè. ijòè çàìîâêëè é çàäóìàëèñÿ. Ðàïòîì Áåêê³ çíîâó ã³ðêî çàðèäàëà, ³ Òîì çðîçóì³â, ùî â íå¿, ÿê ³ â íüîãî, ìàéíóëà ñòðàøíà äóìêà: ìîæå ìèíóòè ïîëîâèíà íåä³ëüíîãî ðàíêó, ïåðø í³æ ì³ñ³ñ Òåò÷åð ä³çíàºòüñÿ, ùî Áåêê³ íå íî÷óâàëà â ì³ñ³ñ Ãàðïåð. ijòè íå çâîäèëè î÷åé ç îñòàííüîãî íåäîãàðêà ñâ³÷êè, ñòåæà÷è çà òèì, ÿê â³í ïîâ³ëüíî é íåâáëàãàííî òàíå. Íàðåøò³ çàëèøèëîñÿ ÌÀÐÊ ÒÂÅÍ

185

ò³ëüêè ï³âäþéìà ´íîòó; ñëàáêèé âîãíèê òî ñïàëàõóâàâ, òî âãàñàâ, ïóñêàþ÷è âãîðó òîíêó ö³âêó äèìó, çàòðèìàâñÿ íà îäíó ñåêóíäó íà ¿¿ ê³íö³ — ³ âñå ïîðèíóëî â æàõëèâó áåçïðîñâ³òíó òåìðÿâó. Ñê³ëüêè ìèíóëî ÷àñó, ïåðø í³æ Áåêê³ ïîñòóïîâî óñâ³äîìèëà, ùî âîíà ïëà÷å â Òîìîâèõ îá³éìàõ, æîäåí ³ç íèõ ñêàçàòè íå ì³ã. Âîíè çíàëè ò³ëüêè îäíå: ÷åðåç äóæå äîâãèé, ÿê ¿ì çäàëîñÿ, ïðîì³æîê ÷àñó îáîº ñêèíóëè ³ç ñåáå ìåðòâå îö³ïåí³ííÿ ñíó ³ çíîâó ïîâåðíóëèñÿ äî óñâ³äîìëåííÿ ñâîãî íåùàñòÿ. Òîì ñêàçàâ, ùî çàðàç íåä³ëÿ, à ìîæå, íàâ³òü ³ ïîíåä³ëîê. ³í íàìàãàâñÿ âòÿãòè Áåêê³ â ðîçìîâó, àëå âîíà áóëà çîâñ³ì óáèòà ãîðåì. Æîäíî¿ íà䳿 íà ïîðÿòóíîê ó íå¿ íå áóëî. Òîì êàçàâ, ùî ¿õíþ â³äñóòí³ñòü óæå äàâíî ïîì³òèëè ³ òåïåð, íàïåâíî, ¿õ øóêàþòü. ³í áóäå ùîñèëè ãóêàòè — õòîñü ¿õ ïî÷óº ³ ïðèéäå íà äîïîìîãó. ³í ïîãóêàâ, àëå â³äëóííÿ ïðîçâó÷àëî â òåìðÿâ³ òàê ñòðàøíî, ùî â³í á³ëüøå é íå íàìàãàâñÿ ãóêàòè. Ãîäèíè ìèíàëè, ³ ãîëîä çíîâó ïî÷àâ ìó÷èòè á³äíèõ â’ÿçí³â. Ó Òîìà çáåð³ãñÿ øìàòî÷îê â³ä ïîëîâèíêè ïèðîãà, ùî ä³ñòàâñÿ éîìó; âîíè ðîçä³ëèëè éîãî ³ ç’¿ëè, àëå â³ä öüîãî ò³ëüêè äóæ÷å çàõîò³ëè ¿ñòè. Æàëþã³äíà êðèõ³òêà ùå äóæ÷å ðîçïàëèëà ¿õí³é àïåòèò. ×åðåç äåÿêèé ÷àñ Òîì ñêàçàâ: — Òñ-ñ-ñ!.. Òè ÷óëà? Îáîº çàòàìóâàëè ïîäèõ ³ ïðèñëóõàëèñÿ. Õòîñü í³áè êðè÷àâ — äàëåêî-äàëåêî. Òîì íåãàéíî æ â³äãóêíóâñÿ ³, óçÿâøè Áåêê³ çà ðóêó, ïî÷àâ íàâïîìàöêè ïðîáèðàòèñÿ êîðèäîðîì ó òîé á³ê, çâ³äêè äîëèíàâ ëþäñüêèé ãîëîñ. Ïîò³ì â³í çíîâó ïðèñëóõàâñÿ: òåïåð óæå â³í ïî÷óâ çâóê äåñü íà÷å òðîõè áëèæ÷å.

— Öå âîíè! — ñêàçàâ Òîì. — ²äóòü ñþäè! Õîä³ìî, Áåêê³, íå á³éñÿ, òåïåð óñå áóäå äîáðå! Ðàä³ñòü çàïîëîíèëà áðàíö³â, àëå á³ãòè âîíè íå ìîãëè, áî íà êîæíîìó êðîö³ òðàïëÿëèñÿ ÿìè, ³ òðåáà áóëî ðóõàòèñÿ äóæå îáåðåæíî. Íåâäîâç³ âîíè çóïèíèëèñÿ ïåðåä îäí³ºþ òàêîþ ÿìîþ é óæå íå ìîãëè çðîáèòè àí³ êðîêó âïåðåä. ßìà ìîãëà ìàòè òðè ôóòè çàâãëèáøêè ÷è ñòî ôóò³â, àëå âñå îäíî ïîäîëàòè ¿¿ áóëî íåìîæëèâî. Òîì ë³ã íà æèâ³ò, ïåðåãíóâñÿ âíèç ³ ñÿãíóâ ó íå¿ ðóêîþ. Äíà íå áóëî. Îòæå, òðåáà ñòîÿòè é ÷åêàòè, ïîêè çà íèìè ïðèéäóòü. Âîíè ïðèñëóõàëèñÿ, àëå ïîêëèêè çâó÷àëè âñå ãëóõ³øå ³ äàë³... Ùå õâèëèíà — ³ âîíè çàìîâêëè çîâñ³ì. ßêà ã³ðêîòà! Òîì êðè÷àâ, àæ ïîêè çàõðèï, àëå í³õòî íå â³äãóêóâàâñÿ. ³í óìîâëÿâ ³ âñåëÿâ íàä³þ â Áåêê³, àëå ìèíóëà ö³ëà â³÷í³ñòü òðèâîæíîãî î÷³êóâàííÿ, à çâóê³â á³ëüøå íå áóëî ÷óòíî.

186

Ðîçä³ë ²²². ÑÂ²Ò ÄÈÒÈÍÑÒÂÀ

ijòè íàâïîìàöêè ä³ñòàëèñÿ äî ñâîãî äæåðåëà. Ïîâ³ëüíî ïîòÿãëèñÿ ãîäèíè. Âîíè çíîâó çàñíóëè é ïðîêèíóëèñÿ ãîëîäí³, ïðèãí³÷åí³ ãîðåì. Òîì áóâ óïåâíåíèé, ùî òåïåð óæå â³âòîðîê. Ðàïòîì ó íüîãî ñÿéíóëà äóìêà. Ïîáëèçó áóëî ê³ëüêà á³÷íèõ êîðèäîð³â. Àí³æ ñèä³òè òàê, ñêëàâøè ðóêè, ³ íóäèòèñÿ ñâ³òîì, òî êðàùå âæå îáñòåæèòè ¿õ. ³í âèéíÿâ ç êèøåí³ ìîòóçêó â³ä ïàïåðîâîãî çì³ÿ, ïðèâ’ÿçàâ ê³íåöü äî âèñòóïó ñêåë³, ³ âîíè ç Áåêê³ ðóøèëè â äîðîãó. Òîì ³øîâ ïîïåðåäó, ïðîñóâàþ÷èñü íàâïîìàöêè é ðîçìîòóþ÷è êëóáîê íà õîäó. Àëå ïðèáëèçíî çà äâàäöÿòü êðîê³â êîðèäîð ñê³í÷èâñÿ ïðîâàëëÿì. Òîì ñòàâ íàâêîë³øêè ³ ïî÷àâ îáñòåæóâàòè ñò³íó, ùî âåëà âíèç, à ïîò³ì, ñÿãíóâøè ðóêîþ ÿê ì³ã äàëåêî, óçÿâñÿ îáìàöóâàòè òó, ùî áóëà çà ðîãîì, ïîò³ì ïîòÿãñÿ òðîõè äàë³ ïðàâîðó÷ ³ â öþ ìèòü çà ÿêèõîñü äâàäöÿòü êðîê³â ³ç-çà ñêåë³ âèñóíóëàñÿ ÷èÿñü ðóêà ç³ ñâ³÷êîþ! Òîì ðàä³ñíî ñêðèêíóâ, óñë³ä çà ðóêîþ ç’ÿâèëàñÿ ³ âñÿ ïîñòàòü, ³ òî áóâ ³íä³àíåöü Äæî! Òîì çàö³ïåí³â, íå ì³ã ïîâîðóøèòè í³ ðóêîþ, í³ íîãîþ ³ ñòðàøåííî çðàä³â, êîëè «³ñïàíåöü» ò³º¿ æ ìèò³ êèíóâñÿ íàâòüîêè é íåâäîâç³ çíèê ç î÷åé. Òîìîâ³ çäàëîñÿ äóæå äèâíèì, ùî Äæî íå âï³çíàâ éîãî ãîëîñó, íå íàïàâ íà íüîãî ³ íå âáèâ çà ñâ³ä÷åííÿ íà ñóä³, àëå, ìàáóòü, ëóíà çì³íèëà éîãî ãîëîñ. «Çâ³ñíî, òàê âîíî ³ º», — ñêàçàâ ñîá³ õëîïåöü. ³ä ïåðåëÿêó âñå ò³ëî éîãî îñëàáëî, ³ â³í ñêàçàâ ñîá³, ùî, ÿêùî â íüîãî âèñòà÷èòü ñèëè ïîâåðíóòèñÿ äî äæåðåëà, â³í òàì ³ çàëèøèòüñÿ ³ âæå í³êóäè íå ï³äå, àáè çíîâó íå çóñòð³òèñÿ ç ³íä³àíöåì Äæî. Òîì ïðèõîâàâ â³ä Áåêê³, ùî áà÷èâ éîãî. ³í ñêàçàâ, ùî êðèêíóâ ïðîñòî òàê, íàâìàííÿ. Àëå ãîëîä ³ á³äà çðåøòîþ ïåðåâàæèëè ñòðàõ. ϳñëÿ äîâãîãî âòîìëèâîãî ÷åêàííÿ á³ëÿ äæåðåëà âîíè çíîâó çàñíóëè é ñïàëè äîâãî, à ïðîêèíóëèñÿ ç ³íøèìè â³ä÷óòòÿìè. Ìóêè ãîëîäó ñòàëè ïðîñòî íåñòåðïíèìè. Òîì óâàæàâ, ùî òåïåð óæå ñåðåäà àáî ÷åòâåð... Ìîæëèâî, íàâ³òü ï’ÿòíèöÿ àáî ñóáîòà; à öå ìîãëî îçíà÷àòè, ùî ëþäè âæå âòðàòèëè íàä³þ é ïåðåñòàëè ¿õ øóêàòè. ³í çàïðîïîíóâàâ îáñòåæèòè ³íøèé êîðèäîð. ³í òåïåð ëàäåí áóâ ³òè íà áóäü-ÿêèé ðèçèê, íàâ³òü çóñòð³÷ ç ³íä³àíöåì Äæî á³ëüøå íå ëÿêàëà éîãî. Àëå Áåêê³ çîâñ³ì çíåñèë³ëà. Âîíà ìîâ çàö³ïåí³ëà â³ä ãîðÿ, ¿¿ í³÷èì íå ìîæíà áóëî ðîçâàæèòè. Âîíà ñêàçàëà, ùî í³êóäè á³ëüøå íå ï³äå, ñèä³òèìå òóò ³ ÷åêàòèìå ñìåðò³; ñìåðòü óæå áëèçüêî. Íåõàé Òîì â³çüìå ìîòóçêó é ³äå, ÿêùî õî÷å, àëå âîíà áëàãຠéîãî, ùîá â³í íàâ³äóâàâñÿ ÿêîìîãà ÷àñò³øå ðîçìîâëÿòè ç íåþ, à ùå íåõàé â³í ïîîá³öÿº, ùî, êîëè íàä³éäå îñòàííÿ õâèëèíà, â³í áóäå ïîðó÷ ³ òðèìàòèìå ¿¿ ðóêó ó ñâî¿é, àæ ïîêè íå íàñòàíå ê³íåöü. ÌÀÐÊ ÒÂÅÍ

187

Òîì ïîö³ëóâàâ ¿¿, â³ä÷óâàþ÷è â ãîðë³ êëóáîê, ³ çðîáèâ âèãëÿä, ùî íå âòðà÷ຠíà䳿 çíàéòè âèõ³ä ç ïå÷åðè àáî çóñòð³òèñÿ ç òèìè, õòî ¿õ øóêàº. ³í óçÿâ ó ðóêó ìîòóçêó â³ä çì³ÿ ³, ñòàâøè íà êîë³íà, íàâïîìàöêè ïîðà÷êóâàâ îäíèì ³ç êîðèäîð³â, ëåäâå æèâèé â³ä ãîëîäó, ç ãí³òþ÷èì ïåðåä÷óòòÿì áëèçüêî¿ çàãèáåë³. (Ïåðåêëàä ²ííè Áàçèëÿíñüêî¿) Ðîáîòà ç òåêñòîì ðîçä³ëó 31 1. ×îìó Òîì ³ Áåêê³ îïèíèëèñÿ â ïå÷åð³?

2. ßê³ ðèñè õàðàêòåðó Òîìà âèÿâèëèñÿ â åêñòðåìàëüíèõ óìîâàõ?

3. ßê³ çàõîäè âæèâ Òîì, ùîá óðÿòóâàòè Áåêê³ é çíàéòè âèõ³ä? Òâîð÷å çàâäàííÿ Ðîçêàæ³òü ïðî äóìêè é ïî÷óòòÿ Áåêê³ òà Òîìà, êîòð³ îïèíèëèñÿ â ïå÷åð³, â³ä ³ìåí³ ñàìèõ ãåðî¿â (êîãîñü îäíîãî). Ðîáîòà ç òåêñòîì ðîçä³ë³â 32–35 1. ßê Òîì ³ Áåêê³ âèáðàëèñÿ ç ïå÷åðè?

2. ×îìó ³ñòîð³þ ïðî ùàñëèâå çâ³ëüíåííÿ ç ïå÷åðè ðîçïîâ³äຠíå àâòîð, à ñàì Òîì â îòî÷åíí³ çäèâîâàíèõ ñëóõà÷³â?

3. ×îìó Òîì çíåïðèòîìí³â?

4. Ùî â³í ðîçïîâ³â ñóää³ Òåò÷åðó?

5. Ùî ñòàëîñÿ ç ³íä³àíöåì Äæî?

6. ßê õëîïö³ çäîáóëè ñêàðá ³ ùî âîíè ç íèì çðîáèëè?

7. ×è çì³íèëè ãðîø³ æèòòÿ õëîï÷èê³â?

8. Ïîÿñí³òü ñëîâà Ãåêà: «Áàãàòñòâî — òî ñóö³ëüíà íóäüãà, òóãà ³ òóðáîòà, êëîï³ò…»

9. ×îìó Ãåê óò³ê â³ä âäîâè Äóãëàñ?

10. ßêèìè àðãóìåíòàìè Òîì ïåðåêîíàâ Ãåêà ïîâåðíóòèñÿ?

11. ßê³ íîâ³ ïëàíè ïîáóäóâàëè ãåðî¿? Òâîð÷å çàâäàííÿ 1. Ðîçêàæ³òü ïðî êóëüì³íàö³éí³ ìîìåíòè òâîðó, ùî ç’ÿâëÿþòüñÿ â öèõ ðîçä³ëàõ: çâ³ëüíåííÿ Òîìà ³ Áåêê³ ç ïå÷åðè; ñìåðòü ³íä³àíöÿ Äæî; çíàéäåííÿ ñêàðáó. ßê³ ñþæåòí³ ë³í³¿ âîíè çàâåðøóþòü? ßê³ ïî䳿 àáî ðèñè õàðàêòåð³â ãåðî¿â îáóìîâëþþòü ö³ ìîìåíòè?

2. Äîâåä³òü, ùî ðîçä³ë 35 º ðîçâ’ÿçêîþ âñ³õ ñþæåòíèõ ë³í³é òâîðó.

3. ßê âè çðîçóì³ëè «Çàêëþ÷íå ñëîâî» àâòîðà? Ïîÿñí³òü éîãî.

4. ßê âè äóìàºòå, ÷è ìîæíà ââàæàòè ðîçä³ë 35 çàâ’ÿçêîþ íîâèõ ñþæåò³â? Ïðèäóìàéòå ñâ³é ñþæåò ïðî íàñòóïí³ ïðèãîäè Òîìà ³ Ãåêà, ÿê³ ðàïòîâî ðîçáàãàò³ëè. Âèçíà÷òå ÷àñòèíè ñâîãî ñþæåòó (åêñïîçèö³ÿ, çàâ’ÿçêà, ðîçâèòîê 䳿, êóëüì³íàö³ÿ, ðîçâ’ÿçêà).

188

Ðîçä³ë ²²². ÑÂ²Ò ÄÈÒÈÍÑÒÂÀ

Ïîâ³ñòü — æàíð ë³òåðàòóðè, ïðîçîâèé òâ³ð, ó ÿêîìó ðîçïîâ³äàºòüñÿ ïðî íåâåëèêó ê³ëüê³ñòü ïîä³é, îá’ºäíàíèõ äîâêîëà îäíîãî — äâîõ ïåðñîíàæ³â. Çà øèðîòîþ îõîïëåííÿ æèòòºâèõ ÿâèù ïîâ³ñòü ïîñ³äຠïðîì³æíå ì³ñöå ì³æ îïîâ³äàííÿì ³ ðîìàíîì. Çàëåæíî â³ä òîãî, ïðî ùî éäåòüñÿ ó òâîð³ (òåìà), ïîâ³ñòü ìîæå áóòè ïðèãîäíèöüêîþ, ³ñòîðè÷íîþ, ôàíòàñòè÷íîþ, àâòîá³îãðàô³÷íîþ òîùî.

• • • • • • • •

Õàðàêòåðí³ îçíàêè ïîâ³ñò³: õóäîæíº äîñë³äæåííÿ íåâåëèêîãî êîëà ïðîáëåì; íåçíà÷íà ê³ëüê³ñòü ïåðñîíàæ³â ³ ïîä³é; ñþæåò ðîçãàëóæåíèé (ïîð³âíÿíî ç îïîâ³äàííÿì); çîáðàæåííÿ ïåâíîãî ïåð³îäó, åï³çîäó ç æèòòÿ ãåðîÿ (ãåðî¿â); ïîâ³ëüíå ðîçãîðòàííÿ ñþæåòó, ó ÿêîìó çðîáëåíî àêöåíò íà â³äòâîðåíí³ äóøåâíèõ ñòàí³â, ïåðåæèâàíü ãåðî¿â; âåëèêà ðîëü îïèñ³â (ó òîìó ÷èñë³ ïîðòðåò³â, ïåéçàæ³â); â³äêðèòèé ô³íàë; âàæëèâå çíà÷åííÿ ãîëîñó àâòîðà àáî ðîçïîâ³äà÷à.

Ïîð³âíÿëüíà òàáëèöÿ îçíàê ïîâ³ñò³ òà îïîâ³äàííÿ Îïîâ³äàííÿ

Íåâåëèêèé îáñÿã Ó öåíòð³ — îäèí åï³çîä, ïîä³ÿ (ïðîñòèé ñþæåò) Îäèí-äâà ãîëîâíèõ ãåðî¿, ðîçêðèòòÿ ¿õíüî¿ ïîâåä³íêè, ïî÷óòò³â ó ò³é ÷è ³íø³é ñèòóàö³¿ Çîñåðåäæåííÿ óâàãè íà ñþæåò³, ïî䳺â³é îñíîâ³ ßê ïðàâèëî, çàâåðøåíèé ñþæåò

Ïîâ³ñòü

Îáñÿã — ñåðåäí³é ì³æ îïîâ³äàííÿì ³ ðîìàíîì Ó ïîâ³ñò³ ìîæóòü çìàëüîâóâàòèñÿ ê³ëüêà ïîä³é, îá’ºäíàíèõ íàâêîëî îäíîãî àáî ê³ëüêîõ ïåðñîíàæ³â (ðîçãàëóæåíèé ñþæåò) Á³ëüøà ê³ëüê³ñòü ïåðñîíàæ³â, ïîâí³øà òà ãëèáøà ¿õíÿ õàðàêòåðèñòèêà

Âåëèêà ðîëü ð³çíîìàí³òíèõ îïèñ³â, ó òîìó ÷èñë³ ïîðòðåò³â, ïåéçàæíèõ çàìàëüîâîê, à òàêîæ â³äòâîðåííÿ äóøåâíèõ ñòàí³â Ñþæåò ÷àñòî íå çàâåðøåíèé (â³äêðèòèé ô³íàë), îñê³ëüêè ïèñüìåííèê çîáðàæóº ëèøå ïåâíó ÷àñòèíó æèòòÿ ïåðñîíàæ³â

Êðàñà ñëîâà «Ïðèãîäè Òîìà Ñîéºðà» — ÿñêðàâèé çðàçîê æàíðó ïîâ³ñò³. Ó òâîð³ îðãàí³÷íî ïîºäíàíî ð³çí³ òåìè: æèòòÿ ³ ïîáóò àìåðèêàíö³â òîãî ÷àñó, ðîäèíí³ ñòîñóíêè, íàâ÷àííÿ â øêîë³, ïðèãîäè (ïîøóê ñêàðáó, çëî÷èí, ñìåðòåëüíà ÌÀÐÊ ÒÂÅÍ

189

íåáåçïåêà, áëóêàííÿ â ëàá³ðèíò³ ïå÷åðè òà ³í.), äðóæáà ³ êîõàííÿ, ñïîãàäè àâòîðà ïðî ñâîº äèòèíñòâî. гçíîìàí³òòÿ òåì óò³ëåíî â ðîçãàëóæåíí³ ñþæåòíèõ ë³í³é, äå çàõîïëèâ³ ïî䳿 ïîºäíóþòüñÿ ç ïåéçàæíèìè çàìàëüîâêàìè, ïîðòðåòíèìè îïèñàìè, æèâèìè ä³àëîãàìè, àâòîðñüêèìè êîìåíòàðÿìè é ðîçäóìàìè. Ó çâ’ÿçêó ç öèì îäíîçíà÷íî âèçíà÷èòè ð³çíîâèä ö³º¿ ïîâ³ñò³ íåìîæëèâî. Òâ³ð ìîæíà íàçâàòè é àâòîá³îãðàô³÷íîþ, ³ ïðèãîäíèöüêîþ, ³ ñ³ìåéíî-ïîáóòîâîþ, ³ øê³ëüíîþ ïîâ³ñòþ. Áåçïåðå÷íî, ó íüîìó ïåðåâàæàþòü ïðèãîäíèöüê³ åëåìåíòè, ùî ï³äêðåñëåíî ìèòöåì ó íàçâ³ òâîðó. Ïîð³âíÿéòå îáðàçè Òîìà Ñîéºðà ³ Ãåêëüáåðð³ Ô³ííà. Ùî îá’ºäíóº ³ ùî â³äð³çíÿº öèõ ãåðî¿â (ðèñè õàðàêòåðó)? ßê âîíè ïîâîäÿòü ñåáå â ð³çíèõ ñèòóàö³ÿõ (ó òîìó ÷èñë³ êóëüì³íàö³éíèõ)? ˳òåðàòóðà ³ ìèñòåöòâî

Êàäð ³ç ê³íîô³ëüìó «Òîì Ñîéºð». Ðåæèñåð Õ. Õóòãåáóðõ. 2011 ð.

Ìàéæå ñòî ðîê³â çà òâîðàìè Ìàðêà Òâåíà çí³ìàþòü ìóëüòô³ëüìè é ê³íîô³ëüìè. Ñåðåä íèõ íàéá³ëüø â³äîìèìè º «Òîì Ñîéºð» (ÑØÀ, 1973, ðåæ. Ä. Òåéëîð), «Òîì Ñîéºð» (ÑØÀ, 1973, ðåæ. Äæ. Íåéëñîí), «Ïðèãîäè Òîìà Ñîéºðà ³ Ãåêëüáåðð³ Ô³ííà» (ÑÐÑÐ, 1981, ðåæ. Ñ. Ãîâîðóõ³í), «Òîì Ñîéºð» (ÑØÀ, 2000, ðåæ. Ô. Ìåíäåñ, Ï. Ñàáåëëà), «Òîì Ñîéºð» (ͳìå÷÷èíà, 2011, ðåæ. Õ. Õóòãåáóðõ).

• Ç ÿêèì òâîðîì ìèñòåöòâà çà ïîâ³ñòþ Ìàðêà Òâåíà «Ïðèãîäè Òîìà Ñîéºðà» âè çíàéîì³? Âèñëîâ³òü ñâîº âðàæåííÿ â³ä öüîãî òâîðó ïîð³âíÿíî ç òåêñòîì. Ïåðåâ³ðòå ñåáå 1. Ùî âè ä³çíàëèñÿ ïðî ïèñüìåííèêà Ìàðêà Òâåíà? ßê³ ôàêòè éîãî æèòòÿ âàì îñîáëèâî çàïàì’ÿòàëèñÿ?

2. ßê³ îñîáëèâîñò³ àìåðèêàíñüêîãî æèòòÿ ñâ äîáè â³äîáðàçèâ Ìàðê Òâåí ó ïîâ³ñò³ «Ïðèãîäè Òîìà Ñîéºðà»?

3. Ðîçêðèéòå îñíîâí³ òåìè ïîâ³ñò³ «Ïðèãîäè Òîìà Ñîéºðà». ßê êîæíà ç öèõ òåì çíàéøëà â³äîáðàæåííÿ â ñþæåòíèõ ë³í³ÿõ?

4. ßê³ ñþæåòí³ ë³í³¿ ïîºäíàíî ó òâîð³?

5. Íàçâ³òü êóëüì³íàö³éí³ ìîìåíòè òâîðó. ßê âîíè âïëèâàþòü íà æèòòÿ ïåðñîíàæ³â, æèòòÿ ì³ñòå÷êà?

6. ßêèì ïîñòຠó òâîð³ Òîì Ñîéºð? ×è çì³íþºòüñÿ â³í ïðîòÿãîì òâîðó? ßê³ ðèñè éîãî õàðàêòåðó ðîçêðèâàþòüñÿ â ð³çíèõ ñèòóàö³ÿõ? Òâîð÷å çàâäàííÿ Íàïèø³òü ëèñò ïèñüìåííèêîâ³ Ìàðêó Òâåíó. Ïîäóìàéòå, ùî á âè ðîçïîâ³ëè éîìó ïðî æèòòÿ ñó÷àñíèõ ä³òåé ³ ïðî ùî á âè éîãî çàïèòàëè.

190

Ðîçä³ë ²²². ÑÂ²Ò ÄÈÒÈÍÑÒÂÀ

ÅËÅÀÍÎÐ ÏÎÐÒÅÐ 1868–1920 Ïîêàæ³òü ëþäèí³ âñå íàéêðàùå, òå ñïðàâæíº, ùî ïðèõîâàíå â äóø³, ³ ïåðåêîíàéòå, ùî ¿é ï³ä ñèëó âïîðàòèñÿ ç áóäü-÷èì… Åëåàíîð Ïîðòåð

Ñòîð³íêè æèòòÿ ³ òâîð÷îñò³ Àìåðèêàíñüêà ïèñüìåííèöÿ Åëåàíîð Ïîðòåð ñòàëà â³äîìîþ çàâäÿêè òîìó, ùî íàâ÷èëà ëþäåé ð³çíèõ êðà¿í ³ íàö³îíàëüíîñòåé «ãðàòè â ðàä³ñòü», óñåëèëà â³ðó ó ñâî¿ ñèëè. Ñòâîðåíèé àâòîðêîþ îáðàç ä³â÷èíêè Ïîëë³àííè, ÿêà, íåçâàæàþ÷è íà æèòòºâ³ âèïðîáóâàííÿ, ðà䳺 êîæíîìó äíþ é íàìàãàºòüñÿ äîïîìîãòè âñ³ì, ç êèì çóñòð³÷àºòüñÿ, ñòàâ îäíèì ³ç íàéóëþáëåí³øèõ äëÿ ä³òåé óñüîãî ñâ³òó. Åëåàíîð Ïîðòåð íàðîäèëàñÿ 19 ãðóäíÿ 1868 ð. â ì³ñòå÷êó ˳òëòîí³ øòàòó Íüþ-Ãåìïøèð ó ðîäèí³ àíãë³éñüêèõ ïåðåñåëåíö³â äî Àìåðèêè. ¯é ïðîðîêóâàëè ñëàâó âåëèêî¿ ñï³âà÷êè, àëå æèòòÿ ñêëàëîñÿ ³íàêøå. Âèéøîâøè 1892 ð. çàì³æ (¿¿ ÷îëîâ³ê áóâ ï³äïðèºìöåì), âîíà ÷àñòî ïåðå¿æäæàëà ðàçîì ³ç íèì ó ñïðàâàõ ô³ðìè, äîïîêè ïîäðóææÿ íå îñåëèëîñÿ â Íüþ-Éîðêó. Åëåàíîð ñòâîðèëà ÷óäîâó ñ³ì’þ, âîíà äóæå ëþáèëà ñâîãî ÷îëîâ³êà, áóëà õîðîøîþ ãîñïîäèíåþ. ʳëüêà ñâî¿õ ïåðøèõ îïîâ³äàíü Å. Ïîðòåð íàä³ñëàëà äî â³äîìîãî â Àìåðèö³ õðèñòèÿíñüêîãî æóðíàëó «Christian Herald» («Õðèñòèÿíñüêèé â³ñíèê»), ¿õ îäðàçó íàäðóêóâàëè. ¯é áóëî òîä³ 33 ðîêè. Ïîñòóïîâî âîíà ñòàëà â³äîìîþ ïèñüìåííèöåþ, ÿêà âáà÷àëà ñâîº ïîêëèêàííÿ â òîìó, ùîá äîïîìàãàòè ëþäÿì ñòàâàòè êðàùèìè. Íàéâ³äîì³øèé òâ³ð àâòîðêè — «Ïîëë³àííà» — âèéøîâ äðóêîì 1913 ð. é îäðàçó çäîáóâ âèçíàííÿ â Àìåðèö³. Éîãî ïîïóëÿðí³ñòü ïîÿñíþºòüñÿ ïåðåäóñ³ì òèì, ùî â òîé ÷àñ, êîëè âåñü ñâ³ò ïåðåæèâàâ ãëèáîêó êðèçó, àìåðèêàíö³ ïîíàä óñå ïðàãíóëè ñòàá³ëüíîñò³ é îïîðè. Öåé òâ³ð äàâ â³ä÷óòòÿ îïòèì³çìó1, äóõîâíó îïîðó íàö³¿, 1 Îïòèì³çì — ïîãëÿä íà æèòòÿ ç ïîçèòèâíî¿ òî÷êè çîðó. Ëþäåé, ÿê³ ìàþòü òàêèé ïîãëÿä íà æèòòÿ, íàçèâàþòü îïòèì³ñòàìè, à ¿õ ñïðèéíÿòòÿ — îïòèì³ñòè÷íèì. Îïòèì³ñò óâàæàº, ùî ñâ³ò ÷óäîâèé, ç áóäü-ÿêî¿ ñèòóàö³¿ º âèõ³ä, óñå áóäå äîáðå, à âñ³ ëþäè çàãàëîì õîðîø³.

ÅËÅÀÍÎÐ ÏÎÐÒÅÐ

191

ïîêîë³ííþ, ÿêå ìóæíüî áîðîëîñÿ ç òðóäíîùàìè é íå âòðà÷àëî íà䳿 íà ìàéáóòíº. Äî Å. Ïîðòåð íàäõîäèëè ëèñòè â³ä ÷èòà÷³â ³ç ïðîõàííÿì ðîçïîâ³ñòè ïðî ïîäàëüø³ ïðèãîäè ãîëîâíî¿ ãåðî¿í³ òâîðó. Òîìó ïèñüìåííèöÿ âèð³øèëà ïðîäîâæèòè ³ñòîð³þ æèòòÿ ä³â÷èíêè. 1915 ð. âèéøëà äðóêîì íîâà êíèæêà — «Þí³ñòü Ïîëë³àííè», ó ÿê³é ðîçïîâ³äàºòüñÿ ïðî òå, ÿêîþ ñòàëà ãåðî¿íÿ, êîëè âèðîñëà.  îäíîìó ç³ ñâî¿õ ëèñò³â Å. Ïîðòåð ïèñàëà: «Êîæåí íåñå â ñîá³ äîáðå ñâ³òëî, ò³ëüêè òðåáà âì³òè â³äêðèòè ñâîþ äóøó é ïîäàðóâàòè öå ñâ³òëî ëþäÿì…» Öå äèâíå ñâ³òëî, ÿêå îñâ³òèëî æèòòÿ ìàëåíüêîãî ì³ñòå÷êà, ìàëà ãåðî¿íÿ Îáêëàäèíêà äî ðîìàíó ðîìàíó — Ïîëë³àííà. Öå ñâ³òëî ïðîòÿãîì æèòÅ. Ïîðòåð «Ïîëë³àííà» òÿ ìè â³äêðèâàºìî â ñîá³. Òîæ äàâàéòå ïîçíàéîìèìîñÿ ç ö³ºþ ÷óäîâîþ ä³â÷èíêîþ é ñïðîáóºìî ðàçîì ³ç íåþ íàâ÷èòèñÿ äàðóâàòè ðàä³ñòü ³íøèì! ßê óâàæàþòü àìåðèêàíñüê³ äîñë³äíèêè ë³òåðàòóðè, â îáðàç³ Ïîëë³àííè âäàëî âò³ëåíî îñíîâí³ ðèñè àìåðèêàíö³â: íåçàëåæí³ñòü, îïòèì³çì ³ âïåâíåí³ñòü ó ñâî¿õ ñèëàõ. Ïîáà÷èâøè äåðåâî â ñàäó ò³òêè Ïîëë³, ä³â÷èíêà ïðàãíå çàáðàòèñÿ íà éîãî âåðõ³âêó é ñàìà ñåáå ï³äáàäüîðþº: «ß â³ðþ, ùî çìîæó öå çðîáèòè» (àíãë. «² believe I can do it»). ßêùî Ïîëë³àííà ñòèêàºòüñÿ ç òðóäíîùàìè, âîíà íå óíèêຠ¿õ, à íàìàãàºòüñÿ âèð³øèòè ñêëàäí³ ïðîáëåìè. Ó êíèæö³ óòâåðäæóþòüñÿ òàê³ àìåðèêàíñüê³ ö³ííîñò³, ÿê ùàñòÿ â ðîäèííîìó êîë³, äîïîìîãà áëèæíüîìó, ïîøóê äóõîâíî¿ îïîðè â æèòò³, â³ðà â Áîãà ³ â ìîæëèâ³ñòü çì³íèòè äîâêîëèøí³é ñâ³ò íà êðàùå. Ö³êàâî çíàòè Ó ÑØÀ òà ³íøèõ êðà¿íàõ ñòâîðåíî êëóáè Ïîëë³àííè, íà ¿¿ ÷åñòü àìåðèêàíö³ ñâÿòêóþòü Äåíü ðàäîñò³ (àíãë. Official Pollyanna Glad Day), ïîñòàâèëè ïàì’ÿòíèê ë³òåðàòóðí³é ãåðî¿í³ Å. Ïîðòåð, á³ëÿ ÿêîãî ùîðîêó çáèðàþòüñÿ ò³, õòî ìຠâ äóø³ îïòèì³çì ³ õî÷å çì³íèòè æèòòÿ íà êðàùå. Ïîëë³àííà ñòàëà íå ìåíø â³äîìîþ ñåðåä ð³çíèõ ïîêîë³íü, àí³æ Òîì Ñîéºð ³ Ãåêëüáåðð³ Ô³íí.

192

Ðîçä³ë ²²². ÑÂ²Ò ÄÈÒÈÍÑÒÂÀ

ÏÎË˲ÀÍÍÀ ²ñòîð³ÿ ñòâîðåííÿ Êíèæêà áóëà íàïèñàíà â ñàäó, ðîçòàøîâàíîìó íà äàõó íüþ-éîðêñüêîãî áóäèíêó, ó ÿêîìó ìåøêàëà ðîäèíà Ïîðòåð³â. Çà ñëîâàìè àâòîðêè, ïðî êðàùèé êàá³íåò âîíà íå ìîãëà é ìð³ÿòè. Äàþ÷è ³íòåðâ’þ æóðíàë³ñòàì, ïèñüìåííèöÿ çàçíà÷èëà: «Ëþäè äóìàþòü, ùî Ïîëë³àííà ïîñò³éíî ðàä³ñíî ùåáå÷å é ðà䳺 àáñîëþòíî ç óñüîãî. Îäíàê ÿ í³êîëè íå ïîä³ëÿëà äóìêè ïðî òå, ùî ìè ìóñèìî çàïåðå÷óâàòè ³ñíóâàííÿ òðóäíîù³â, ñòðàæäàíü ³ çëà. ß ïåðåêîíàíà â òîìó, ùî ë³ïøå çóñòð³÷àòè Íåâ³äîìå áàäüîðî é ðàä³ñíî». Ïðèì³ðíèê êíèæêè «Ïîëë³àííà» Å. Ïîðòåð ïîäàðóâàëà ñâî¿é áàáóñ³ Ìåð³îí ÿê çíàê âåëèêî¿ ïîøàíè òà âäÿ÷íîñò³. Öåé ïðèì³ðíèê íèí³ äáàéëèâî çáåð³ãàºòüñÿ â îäí³é ç íàéá³ëüøèõ á³áë³îòåê ñâ³òó — Á³áë³îòåö³ Êîíãðåñó ÑØÀ (àíã. The Library of Congress).

Î. Âîðîíêîâà. Îáêëàäèíêà äî ðîìàíó Å. Ïîðòåð «Ïîëë³àííà». 2011 ð.

Ðîìàí — îäèí ³ç æàíð³â õóäîæíüî¿ ë³òåðàòóðè, ïðîçîâèé òâ³ð, ì³ñòêèé çà îáñÿãîì, ñêëàäíèé çà áóäîâîþ, ó ÿêîìó øèðîêî îõîïëåíî âàæëèâ³ ïðîáëåìè, æèòòºâ³ ïî䳿, ðîçêðèòî ³ñòî𳿠áàãàòüîõ ïåðñîíàæ³â ïðîòÿãîì çíà÷íîãî ïðîì³æêó ÷àñó. Çàëåæíî â³ä òîãî, ïðî ùî éäåòüñÿ ó òâîð³, ðîìàí ìîæå áóòè ïðèãîäíèöüêèì, ³ñòîðè÷íèì, ôàíòàñòè÷íèì, àâòîá³îãðàô³÷íèì, âèõîâíèì òîùî. ßê ïðàâèëî, ó ðîìàí³ ïîºäíóºòüñÿ áàãàòî ð³çíèõ òåì, ïðîáëåì ³ ñþæåò³â. Ó òàêîìó âèïàäêó ð³çíîâèä ðîìàíó âèçíà÷àþòü çà ïðîâ³äíèìè (äîì³íóþ÷èìè) òåìàìè é ïðîáëåìàìè.

Õàðàêòåðí³ îçíàêè ðîìàíó: • âåëèêèé îáñÿã; • ð³çíîìàí³òòÿ ñþæåòíèõ ë³í³é, æèòòºâèõ ³ñòîð³é, õàðàêòåð³â; • òðèâàë³ñòü ïîä³é ó ÷àñ³; • íàñòàíîâà íà çîáðàæåííÿ ñó÷àñíîñò³, âàæëèâèõ ïðîáëåì ä³éñíîñò³ òà îñîáèñòîñò³; • ñêëàäí³ñòü ïåðñîíàæ³â, ¿õíº ãëèáîêå ðîçêðèòòÿ; • íåçàâåðøåí³ñòü ðîìàííîãî ñþæåòó é õàðàêòåð³â (âîíè ìîæóòü ìàòè ïîäàëüøå ïðîäîâæåííÿ); • ïîºäíàííÿ ð³çíèõ çàñîá³â õóäîæíüî¿ îïîâ³ä³ (â³ä ³ìåí³ àâòîðà òà ïåðñîíàæ³â, îïèñè, ä³àëîãè, ìîíîëîãè òîùî). ÅËÅÀÍÎÐ ÏÎÐÒÅÐ

193

Ïîð³âíÿëüíà òàáëèöÿ îçíàê ðîìàíó ³ ïîâ³ñò³ Ðîìàí

Ïîâ³ñòü

Çíà÷íèé îáñÿã

Íåâåëèêèé îáñÿã

Âåëèêà ê³ëüê³ñòü ïåðñîíàæ³â

Íåâåëèêà ê³ëüê³ñòü ïåðñîíàæ³â

Ñêëàäí³ñòü ³ ðîçãàëóæåí³ñòü ñþæåòó

Íåáàãàòî ñþæåòíèõ ë³í³é

Çîáðàæåííÿ òðèâàëîãî ïåð³îäó æèòòÿ ãåðî¿â Ãëèáîêå ðîçêðèòòÿ æèòòºâèõ ³ñòîð³é, ð³çíîìàí³òíèõ ëþäñüêèõ äîëü

Çîáðàæåííÿ îêðåìèõ åï³çîä³â, ïðîì³æêó ÷àñó ç æèòòÿ ãåðî¿â Ïîãëèáëåíà õàðàêòåðèñòèêà îäíîãî-äâîõ ïåðñîíàæ³â, ÿâèù

Øèðîêå êîëî òåì ³ ïðîáëåì ñóñï³ëüñòâà, îñîáèñòîñò³

Âóçüêå êîëî òåì ³ ïðîáëåì, êîíöåíòðàö³ÿ óâàãè íà îñíîâíîìó â íèõ

Ðîçä³ë 1. ̳ñ Ïîëë³ Ö³º¿ ÷åðâíåâî¿ äíèíè ì³ñ Ïîëë³ Ãàðð³í´òîí óâ³éøëà äî ñâ êóõí³ òðîõè ïîêâàïëèâî. Âàðòî çàóâàæèòè, ùî âîíà çàçâè÷àé íå äîçâîëÿëà ñîá³ ðâó÷êèõ ðóõ³â: ïðåäìåòîì ¿¿ ãîðäîñò³ áóëà âèõîâàí³ñòü òà äîáð³ ìàíåðè. Òà íå ñüîãîäí³ — íàäòî âæå âîíà ïîñï³øàëà. Íåíñ³, ÿêà ìèëà ïîñóä, çäèâîâàíî ïîãëÿíóëà íà ãîñïîäèíþ. ijâ÷èíà ïðàöþâàëà òóò ëèøå äâà ì³ñÿö³, àëå âæå äîáðå çíàëà, ùî ì³ñ Ïîëë³ í³êîëè íå êâàïèòüñÿ.

— Íåíñ³!

— Ñëóõàþ, ïàí³, — âåñåëî â³äãóêíóëàñÿ ä³â÷èíà, óò³ì íå ïðèïèíÿþ÷è âèòèðàòè íàñóõî ãëå÷èê, ÿêèé òðèìàëà â ðóêàõ.

— Íåíñ³, — ó ãîëîñ³ ì³ñ Ïîëë³ ç’ÿâèëèñÿ ñóâîð³ íîòêè, — êîëè ÿ ç òîáîþ ðîçìîâëÿþ, òè ìàºø ïðèïèíèòè ðîáîòó é óâàæíî ìåíå ñëóõàòè! ijâ÷èíà ïî÷åðâîí³ëà. Âîíà ïîñòàâèëà ãëå÷èê íà ñò³ë, ëåäü íå çâàëèâøè éîãî ðóøíèêîì.

— Òàê, ïàí³, ÿ òàê ³ ðîáèòèìó, — çàòèíàþ÷èñü, ìîâèëà Íåíñ³, ï³äõîïëþþ÷è ãëå÷èê. — Ïðîñòî âè æ ñàì³ çâåë³ëè ìåí³ øâèäåíüêî âèìèòè âåñü ïîñóä, îò ÿ é íå ãàþ ÷àñó.

— Ç ìåíå ãîä³, Íåíñ³, ÿ íå ïðîøó ïîÿñíåíü, ìåí³ ïîòð³áíà ëèøå óâàãà, — íàñóïèëàñÿ ãîñïîäèíÿ.

— Òàê, ïàí³, — ä³â÷èíà ëåäâå âòðèìàëàñü, ùîá íå ç³òõíóòè.

194

Ðîçä³ë ²²². ÑÂ²Ò ÄÈÒÈÍÑÒÂÀ

²íîä³ ¿é çäàâàëîñÿ, ùî ö³é æ³íö³ í³êîëè íå âäàñòüñÿ äîãîäèòè. Íåíñ³ äîñ³ ùå íå ñëóæèëà â ÷óæèõ ëþäåé, òà êîëè ïîìåð áàòüêî, à ìàòè ïî÷àëà õâîð³òè, êîìóñü ïîòð³áíî áóëî çàáåçïå÷óâàòè ðîäèíó, ó ÿê³é, îêð³ì Íåíñ³, áóëî ùå òðîº ìàëèõ ä³òåé. ijâ÷èíà â³ä÷óâàëà, ùî öå ¿¿ îáîâ’ÿçîê, òîìó áóëà äóæå ùàñëèâà, êîëè âäàëîñÿ çíàéòè ì³ñöå íà êóõí³ ì³ñ Ïîëë³ — ó ðîçê³øíîìó áóäèíêó íà ïàãîðá³. Ðîäèíà Íåíñ³ æèëà â ì³ñòå÷êó Êîðíåð³ çà ø³ñòü ìèëü çâ³äñè, òîæ ðàí³øå âîíà çíàëà ì³ñ Ïîëë³ ÿê âîëîäàðêó ìàºòêó Ãàðð³í´òîí³â òà îäíó ç íàéáàãàòøèõ çåìëåâëàñíèöü îêîëèö³. Íà ðîáîòó âîíà âëàøòóâàëàñÿ äâà ì³ñÿö³ òîìó. Òåïåð Íåíñ³ ÷óäîâî çíàëà, ùî ì³ñ Ïîëë³ — öå ïåäàíòè÷íà æ³íêà ³ç ñóâîðèì îáëè÷÷ÿì, ÿêà òåðï³òè íå ìîæå äçåíüêîòó íîæà, ùî âïàâ íà ï³äëîãó, òà ãó÷íîãî ãðþêîòó äâåðåé. À ùå öÿ æ³íêà í³êîëè íå âñì³õàëàñÿ — íàâ³òü ÿêùî ç íîæàìè é äâåðèìà âñå áóëî ãàðàçä.

— Êîëè ñê³í÷èø óñþ âðàí³øíþ ðîáîòó íà êóõí³, ïðèáåðè ìàëåíüêó ê³ìíàòêó íà ãîðèù³, — çâåë³ëà ì³ñ Ïîëë³. — Ïîñòàâ òàì ë³æêî, ï³äìåòè, çâ³ñíî æ, ï³ñëÿ òîãî ÿê âèíåñåø óñ³ ñêðèí³ é êîðîáêè.

— Äîáðå, ïàí³. À êóäè æ ïîä³òè âñ³ ö³ ðå÷³ ç ãîðèùà?

— Ïåðåíåñåø ¿õ ó éîãî ïåðåäíþ ÷àñòèíó. — Òðîõè âàãàþ÷èñü, ì³ñ Ïîëë³ ïðîäîâæèëà: — Ìàáóòü, óñå-òàêè âàðòî òîá³ ñêàçàòè. Äî íàñ ïðè¿æäæຠìîÿ íåáîãà, ì³ñ Ïîëë³àííà ³òò³ºð. ¯é îäèíàäöÿòü ðîê³â. Öÿ ê³ìíàòà äëÿ íå¿, â³äòåïåð âîíà æèòèìå òóò.

— Äî íàñ ïðè¿äå ìàëåíüêà ä³â÷èíêà? Î, ÿê ÷óäîâî! — çàõîïëåíî ñêðèêíóëà Íåíñ³, çãàäóþ÷è âëàñíèõ ìàëèõ ñåñòðè÷îê, ÿê³ ëèøèëèñÿ â Êîðíåð³.

— ×óäîâî? Ìåí³ çäàºòüñÿ, öå ñëîâî òóò íå çîâñ³ì äîðå÷íå, — çàóâàæèëà ì³ñ Ïîëë³. — Îäíàê ÿ ðîáèòèìó âñå, ùî çìîæó, öå ì³é îáîâ’ÿçîê, à îáîâ’ÿçêó òðåáà äîòðèìóâàòèñÿ. Ùîêè Íåíñ³ çàëèëî ðóì’ÿíöåì.

— Çâ³ñíî, ïàí³, ÿ ïðîñòî ïîäóìàëà, ùî ìàëåíüêà ä³â÷èíêà âàñ çâåñåëèòü, — ìîâèëà âîíà.

— Äóæå äÿêóþ, — ñóõî â³äïîâ³ëà ëåä³, — àëå ÿ íå áà÷ó â öüîìó æîäíî¿ ïîòðåáè.

— Òà âñå îäíî æ âàì áóäå ïðèºìíî, ùî ð³äíà íåáîãà ïîðÿä! — íàïîëÿãàëà Íåíñ³, â³ä÷óâàþ÷è, ùî ïîòð³áíî ãàðíî ï³äãîòóâàòèñÿ äî çóñòð³÷³ ç ìàëåíüêîþ é äóæå ñàìîòíüîþ íåçíàéîìêîþ. ̳ñ Ïîëë³ ïîãîðäëèâî çàäåðëà ï³äáîð³ääÿ.

— Çíàºø, Íåíñ³, ò³ëüêè òîìó, ùî ìåí³ «ïîùàñòèëî» ìàòè ñåñòðó, ÿêà â÷èíèëà äóðíèöþ, âèéøîâøè çàì³æ çà á³äàêà òà ïðèâ³âøè íà öåé ñâ³ò çîâñ³ì íåáàæàíó äèòèíó, ÿ àæ í³ÿê íå âáà÷àþ ÅËÅÀÍÎÐ ÏÎÐÒÅÐ

195

â óñ³é ö³é ñèòóàö³¿ ïðèâîä³â ðàä³òè â³ä òàêî¿ çâ³ñòêè. Îäíàê, ÿê ÿ âæå êàçàëà, ìåí³ âëàñòèâå ïî÷óòòÿ îáîâ’ÿçêó. ² íå çàáóäü ãàðíî ïîâèì³òàòè ïàâóòèííÿ ç óñ³õ êóòê³â ãîðèùà, — ñóâîðî çàê³í÷èëà ãîñïîäèíÿ, âèõîäÿ÷è ç ê³ìíàòè.

— Òàê, ïàí³, — ç³òõíóëà Íåíñ³, áåðó÷è äî ðóê ãëåêà, ÿêèé óæå ìàéæå âèñîõ. Êîëè ì³ñ Ïîëë³ ïîâåðíóëàñÿ äî ñâ ê³ìíàòè, ¿¿ ïîãëÿä ìèìîâîë³ âïàâ íà ëèñòà, îòðèìàíîãî ê³ëüêà äí³â òîìó. Éîãî íàä³ñëàëè ç â³ääàëåíîãî çàõ³äíîãî ì³ñòå÷êà, ³ â³í ñòàâ äëÿ íå¿ íåïðèºìíîþ íåñïîä³âàíêîþ. Ëèñòà àäðåñóâàëè ì³ñ Ïîëë³ Ãàðð³í´òîí ³ç Áåëä³í´ñâ³ëÿ, ùî ó Âåðìîíò³. ²øëîñÿ â íüîìó ïðî òàêå: «Øàíîâíà ïàí³! Íà ïðåâåëèêèé æàëü, ìóøó ñïîâ³ñòèòè Âàñ ïðî òå, ùî ïðåïîäîáíèé Äæîí ³òò³ºð ïîìåð äâà òèæí³ òîìó, çàëèøèâøè äèòèíó, ä³â÷èíêó îäèíàäöÿòè ðîê³â. Ó ñïàäîê â³í íå çîñòàâèâ í³÷îãî, îêð³ì ê³ëüêîõ êíèæîê, — òà öå é íå äèâíî. ßê Âè, ìàáóòü, çíàºòå, â³í áóâ ïàñòîðîì ó ìàëåíüê³é ì³ñ³îíåðñüê³é öåðêâ³, à äîõ³ä îòðèìóâàâ äóæå ì³çåðíèé. Íàñê³ëüêè íàì â³äîìî, ïðåïîäîáíèé Äæîí áóâ îäðóæåíèé ³ç Âàøîþ ïîê³éíîþ ñåñòðîþ, îäíàê â³í äàâ ìåí³ çðîçóì³òè, ùî ñòîñóíê³â âàø³ ðîäèíè íå ï³äòðèìóâàëè. Îäíàê Äæîí óâàæàâ, ùî Âè â³çüìåòå äèòèíó äî ñåáå, àáè äàòè ¿é ãàðíå âèõîâàííÿ é îñâ³òó, àäæå öå Âàøà íåáîãà. Ñàìå òîìó ÿ é ïèøó öüîãî ëèñòà. ijâ÷èíêà áóäå ãîòîâà äî â³ä’¿çäó ÿêðàç òîä³, êîëè Âè îòðèìàºòå öüîãî ëèñòà. ßêùî Âè çãîäí³ âçÿòè ¿¿ ï³ä ñâîþ îï³êó, áóäü ëàñêà, ñïîâ³ñò³òü ìåíå ïðî öå ÿêîìîãà øâèäøå, îñê³ëüêè ìî¿ çíàéîì³ çáèðàþòüñÿ ¿õàòè íà Ñõ³ä ³ ìîãëè á óçÿòè ¿¿ ç ñîáîþ äî Áîñòîíà. Òàì ä³â÷èíêó ìàþòü ïîñàäèòè íà Áåëä³í´ñâ³ëüñüêèé ïîòÿã. Çâ³ñíî, Âàì ïîâ³äîìëÿòü, êîëè ñàìå òà íà ÿêîìó ïîòÿç³ Ïîëë³àííà ïðèáóäå äî ì³ñòà. ×åêàòèìó â³ä Âàñ çâ³ñòêè. Ç ïîâàãîþ, ²ºðåì³ÿ Î. Âàéò». Äî÷èòàâøè ëèñòà, ì³ñ Ïîëë³ ñïîõìóðí³ëà, çãîðíóëà éîãî é ïîêëàëà â êîíâåðò. Âîíà äàëà â³äïîâ³äü ùå â÷îðà, íàïèñàâøè, ùî, áåçïåðå÷íî, çàáåðå ä³â÷èíêó äî ñåáå. Àäæå âîíà ÷óäîâî çíàëà, ùî òàêå îáîâ’ÿçîê, õàé áè ÿêîþ íåïðèºìíîþ çäàâàëàñÿ íîøà, çâàëåíà íà ¿¿ ïëå÷³. Ƴíêà ñèä³ëà, òðèìàþ÷è ëèñòà â ðóêàõ òà çãàäóþ÷è ñâîþ ñåñòðó Äæåíí³, ìàò³ð ö³º¿ ä³â÷èíêè. Âîíà ïðèãàäàëà ÷àñè, êîëè äâàäöÿòèð³÷íà Äæåíí³ íàïîëÿãëà íà ñâîºìó îäðóæåíí³ ç ìîëîäèì ì³ñ³îíåðîì, íåçâàæàþ÷è íà òå, ùî âñÿ ðîäèíà áóëà ïðîòè òàêîãî íåðî196

Ðîçä³ë ²²². ÑÂ²Ò ÄÈÒÈÍÑÒÂÀ

çóìíîãî êðîêó. Ç íåþ õîò³â îäðóæèòèñÿ äóæå áàãàòèé ÷îëîâ³ê, ³ äëÿ áàòüê³â â³í áóâ çíà÷íî êðàùèì âàð³àíòîì, àí³æ ÿêèéñü ïàñòîð, — îäíàê íå äëÿ Äæåíí³: áàãàò³é áóâ óæå â ë³òàõ, òîä³ ÿê ïàñòîð ìîëîäèé ³ ñïîâíåíèé åíòóç³àçìó òà ³äåàë³ñòè÷íèõ ì³ðêóâàíü. Éîãî ñåðöå ïåðåïîâíþâàëî êîõàííÿ. Íå äèâíî, ùî ñàìå éîãî îáðàëà Äæåíí³. Âîíà âèéøëà çà íüîãî çàì³æ ³ ïî¿õàëà íà ï³âäåíü ÿê äðóæèíà ì³ñ³îíåðà. ϳñëÿ òîãî âîíè äîâãî íå ñï³ëêóâàëèñÿ. ̳ñ Ïîëë³ äîáðå öå ïàì’ÿòàëà, àäæå ¿é, íàéìîëîäø³é ³ç ñåñòåð, òîä³ áóëî ï’ÿòíàäöÿòü. Ðîäèíà íå ìàëà áàæàííÿ ñï³ëêóâàòèñÿ ç äðóæèíîþ ì³ñ³îíåðà. Ùîïðàâäà, Äæåíí³ ¿ì ïèñàëà, à îñòàííþ äèòèíó íàçâàëà Ïîëë³àííîþ — íà ÷åñòü ñâî¿õ ñåñòåð. ²íø³ ¿¿ ä³òè ïîìåðëè. Ëèñò ïðî Ïîëë³àííó ñòàâ îñòàíí³ì; ïîò³ì âîíè îòðèìàëè â³ä ïàñòîðà êîðîòêó é ñóìíó çâ³ñòêó ïðî òå, ùî Äæåíí³ ïîìåðëà â ìàëåíüêîìó çàõ³äíîìó ì³ñòå÷êó. ×àñ íå ñòîÿâ íà ì³ñö³ äëÿ ìåøêàíö³â ðîçê³øíîãî áóäèíêó íà ïàãîðá³. ̳ñ Ïîëë³ çàäóìëèâî äèâèëàñÿ íà äîëèíó, ùî ðîçêèíóëàñÿ á³ëÿ ï³äí³ææÿ ïàãîðáà, ³ äóìàëà ïðî òå, ÿê çì³íèëîñü ¿¿ æèòòÿ çà îñòàíí³ äâàäöÿòü ï’ÿòü ðîê³â. ¯é óæå âèïîâíèëîñÿ ñîðîê, ³ âîíà ëèøèëàñÿ çîâñ³ì îäíà. Áàòüêî, ìàòè, ñåñòðè — óñ³ ïîìåðëè. Ïðîòÿãîì áàãàòüîõ ðîê³â âîíà áóëà ºäèíîþ íåçì³ííîþ ãîñïîäèíåþ áóäèíêó òà ñïàäêîºìèöåþ âñ³õ ãðîøåé ñâîãî áàòüêà. Çíàõîäèëèñÿ ëþäè, ÿê³ â³äêðèòî ñï³â÷óâàëè ¿é ç ïðèâîäó ñàìîòíîñò³; áóëè é ò³, õòî ðàäèâ óçÿòè äî ñåáå êîìïàíüéîíêó é æèòè ðàçîì. Òà ì³ñ Ïîëë³ íå ïîòð³áí³ áóëè ñï³â÷óòòÿ é ïîðàäè. Âîíà çàâæäè êàçàëà, ùî íå ïî÷óâàºòüñÿ ñàìîòíüîþ — íàâïàêè, ¿é äóæå ïðèºìíî ëèøàòèñÿ íàîäèíö³ ³ç ñîáîþ, ¿é ïîäîáàëèñÿ ñïîê³é ³ òèøà. Àëå òåïåð... ̳ñ Ïîëë³ ï³äâåëàñÿ ç ïîõìóðèì îáëè÷÷ÿì ³ ñòèñíóòèìè â òîíêó ë³í³þ ãóáàìè. Çâ³ñíî, öå äîáðå, ùî âîíà òàêà ãàðíà æ³íêà é ìຠïî÷óòòÿ îáîâ’ÿçêó, àëå íå òàêèé ïðîñòèé ó íå¿ õàðàêòåð, ùîá ñòàâèòèñÿ äî âñüîãî öüîãî ñïîê³éíî. Ãì, Ïîëë³àííà — ÷è ÷óëè âè á³ëüø íåäîðå÷íå ³ì’ÿ, àí³æ öå? (Ïåðåêëàä ³ðè Íàëèâàíî¿)

Ó êîæí³é êðà¿í³ º ñâî¿ íîðìè ìîâëåííºâîãî åòèêåòó, ùî ñòîñóºòüñÿ é ñôåðè ñï³ëêóâàííÿ. Ïîøèðåíèìè ôîðìàìè çâåðòàííÿ â àíãëîìîâíèõ êðà¿íàõ º ñëîâà ì³ñòåð (ñòîñîâíî ÷îëîâ³êà), ì³ñ ³ ì³ñ³ñ (ñòîñîâíî æ³íîê: ó ïåðøîìó âèïàäêó — íåçàì³æíüî¿, ó äðóãîìó — çàì³æíüî¿). Ö³ ñëîâà âæèâàþòüñÿ çàçâè÷àé ÿê ïðÿìå çâåðòàííÿ, à òàêîæ ïåðåä ïð³çâèùåì àáî ³ì’ÿì. Âîíè çàñâ³ä÷óþòü ïîâàãó äî ñï³âðîçìîâíèêà (ñï³âðîçìîâíèö³). ÅËÅÀÍÎÐ ÏÎÐÒÅÐ

197

Ðîáîòà ç òåêñòîì ðîçä³ëó 1 1.

2.

3.

4.

5.

Ùî âè ä³çíàëèñÿ ïðî Ïîëë³àííó òà ¿¿ ðîäèíó ç ðîçä³ëó 1? Ðîçêàæ³òü æèòòºâ³ ³ñòî𳿠ñåñòåð Ïîëë³ òà Äæåíí³. Ñê³ëüêè ÷àñó ìèíóëî ç òîãî ìîìåíòó, ÿê ñåñòðè ðîçëó÷èëèñÿ? ×îìó ì³ñ Ïîëë³ äîâãî íå ñï³ëêóâàëàñÿ ç Äæåíí³ òà ¿¿ ÷îëîâ³êîì? Äîâåä³òü, ùî ì³ñ Ïîëë³ íå ñïîäîáàëàñÿ çâ³ñòêà ïðî ïðè¿çä Ïîëë³àííè.

Ðîáîòà ç òåêñòîì ðîçä³ë³â 2–4 1. Õòî çóñòð³÷àâ Ïîëë³àííó? ×îìó, íà âàøó äóìêó, ñàìå ö³ îñîáè ìóñèëè çóñòð³òè ä³â÷èíêó?

2. Çíàéä³òü ó òåêñò³ ïîðòðåò ãåðî¿í³ é âèðàçíî ïðî÷èòàéòå éîãî. Íà ÿêèõ äåòàëÿõ ¿¿ âáðàííÿ àêöåíòóº àâòîð?

3. Ç ÿêèìè ïî÷óòòÿìè ââ³éøëà Ïîëë³àííà â áóäèíîê ò³òêè?

4. Ùî âè ùå ä³çíàëèñÿ ïðî æèòòºâó äîëþ ì³ñ Ïîëë³ (ç ðîçìîâè Íåíñ³ òà Òîìà)?

5. ×îìó ì³ñ Ïîëë³ âèð³øèëà ïîñåëèòè ä³â÷èíêó ñàìå íà ãîðèù³?

6. ßêå ãîðå ñòàëîñÿ â æèòò³ Ïîëë³àííè ³ ÿê âîíà éîãî ïåðåæèâàº? ×è ïîçíà÷èâñÿ ¿¿ âíóòð³øí³é ñòàí íà ñòàâëåíí³ äî ³íøèõ?

7. ßê ïîñòàâèëàñÿ äî ñâ ê³ìíàòè íà ãîðèù³ ä³â÷èíêà? Äëÿ îáãîâîðåííÿ 1. Ïîÿñí³òü ñëîâà Ïîëë³àííè: «Ìåí³ áóëî á çíà÷íî âàæ÷å ðàä³òè â ÷îðíîìó».

2. Ïîÿñí³òü ñëîâà ì³ñ Ïîëë³: «Ìåí³ íå ö³êàâî, ùî ñêàçàâ òâ³é òàòî»; «Òè ìàºø çàïàì’ÿòàòè îäíó ð³÷, àëå ðàç ³ íàçàâæäè: í³êîëè íå ãîâîðè ç³ ìíîþ ïðî òâîãî áàòüêà!». Ïðî ÿêó ðèñó õàðàêòåðó ñâ³ä÷àòü ö³ ôðàçè? ßê, íà âàøó äóìêó, ñïðèéíÿëà öþ çàáîðîíó ä³â÷èíêà? Òâîð÷å çàâäàííÿ Çíàéä³òü ó ïðî÷èòàíèõ ðîçä³ëàõ åêñïîçèö³þ ³ çàâ’ÿçêó (ñòîñîâíî æèòòºâèõ ³ñòîð³é Ïîëë³àííè òà ì³ñ Ïîëë³). Ùî ïîáà÷èëà Ïîëë³àííà ç ãîðèùà? Ïåðåêàæ³òü öåé îïèñ áëèçüêî äî òåêñòó. ßêîþ ¿é âèäàëàñÿ ð³÷êà? ßê íàçâàëà ïîáà÷åíèé ïåéçàæ ä³â÷èíêà? ×îìó âîíà ðà䳺?

«Oh, Nancy, I hadn’t seen this before», she breathed. «Look — way off there, with those trees and the houses and that lovely church spire, and the river shining just like silver. Why, Nancy, there doesn’t anybody need any pictures with that to look at. Oh, I’m so glad now she let me have this room!»

198

Ðîçä³ë ²²². ÑÂ²Ò ÄÈÒÈÍÑÒÂÀ

Ðîçä³ë 5. Ãðà — Çàðàäè Áîãà, ì³ñ Ïîëë³àííî, ÿê æå âè ìåíå íàëÿêàëè! — çàãóêàëà Íåíñ³, ïîñï³øàþ÷è äî ñêåë³, ç ÿêî¿ ä³â÷èíêà çë³çëà ç î÷åâèäíèì â³ä÷óòòÿì ïðîâèíè.

— Íàëÿêàëà?! Î, âèáà÷, áóäü ëàñêà, àëå íå âàðòî ÷åðåç ìåíå ïåðåéìàòèñÿ, Íåíñ³. Òàòî ³ ëåä³ ç Ƴíî÷î¿ äîïîìîãè òåæ ÷àñòî ëÿêàëèñÿ, ïîêè íå çðîçóì³ëè, ùî ÿ çàâæäè ïîâåðíóñÿ ö³ëîþ é íåóøêîäæåíîþ, êóäè á íå ï³øëà.

— Àëå æ ÿ íàâ³òü íå çíàëà, ùî âè ï³øëè ç äîìó, — âèãóêíóëà Íåíñ³, óõîïèâøè ä³â÷èíêó çà ðóêó é ïîòÿãíóâøè çà ñîáîþ ç ïàãîðáà. — ß íå áà÷èëà, ùî âè ï³øëè, òà é í³õòî íå áà÷èâ. ß äóìàëà, ùî âè âèëåò³ëè ïðîñòî ç â³êíà â íåáî! Òàê, ñàìå ïðî öå ÿ îäðàçó é ïîäóìàëà! Ïîëë³àííà â³äïîâ³ëà íà öå ñÿþ÷îþ óñì³øêîþ.

— Íó, âëàñíå, òàê ÿ ³ çðîáèëà. Ò³ëüêè ÿ ïîëåò³ëà íå âãîðó, à âíèç — ä³ñòàëàñÿ çåìë³ ã³ëêàìè ñòàðîãî äåðåâà. Íåíñ³ ðàïòîì çóïèíèëàñÿ.

— Ùî âè çðîáèëè?!

— Çë³çëà âíèç ïî äåðåâó, ïî òîìó, ùî ðîñòå ï³ä â³êíîì.

— Îé, ëèøå÷êî, — Íåíñ³ àæ äóõ çàáèëî, ï³ñëÿ ÷îãî âîíà çíîâó ïîì÷àëà â íàïðÿìêó áóäèíêó. — Õîò³ëà á ÿ çíàòè, ùî á íà öå ñêàçàëà âàøà ò³òêà!

— Ñïðàâä³? Ùî æ, ìè ìîæåìî ä³çíàòèñÿ ïðî öå! ß óñå ¿é ðîçïîâ³ì, ùîéíî ïðèéäåìî äîäîìó, — ðàä³ñíî ïîîá³öÿëà ä³â÷èíêà.

— Òà í³, êðàùå íå òðåáà, — â³äïîâ³ëà Íåíñ³. — Ó æîäíîìó ðàç³ íå âàðòî öüîãî ðîáèòè!

— Äóìàºø, ò³òîíüêà Ïîëë³ ðîçñåðäèòüñÿ? — çàñìó÷åíî çàïèòàëà Ïîëë³àííà.

— ͳ, ãì... òàê, à âò³ì, íå ïåðåéìàéòåñÿ. Ìåí³ íå òàê óæå é âàæëèâî, ùî á âîíà òàì ñêàçàëà, — ïðîáóðìîò³ëà Íåíñ³, ÿêà çãàäàëà, ùî ìຠçàõèùàòè ä³â÷èíêó â³ä óñ³ëÿêèõ íåãàðàçä³â. — Òà íàì êðàùå ïîñï³øèòè — ìåí³ ùå ïîñóä òðåáà ìèòè!

— ß äîïîìîæó! — çãîëîñèëàñÿ Ïîëë³àííà.

— Î, ì³ñ Ïîëë³àííî! — ðîç÷óëèëàñÿ Íåíñ³. ʳëüêà õâèëèí âîíè éøëè ìîâ÷êè. Íåáî ñòàëî çîâñ³ì òåìíèì, ³ Ïîëë³àííà ì³öí³øå âçÿëàñÿ çà ðóêó ñâ ïîäðóãè. Ä. Øàðè÷åâà. ²ëþñòðàö³ÿ äî ðîìàíó Å. Ïîðòåð — À çíàºø, ÿ íàâ³òü ðàäà, ùî òè çëÿêà«Ïîëë³àííà». 2009 ð. ëàñÿ ³ ñàìå ÷åðåç öå ïðèéøëà ïî ìåíå, — ÅËÅÀÍÎÐ ÏÎÐÒÅÐ

199

ó ä³â÷èíêè òðîõè òðåìò³ëè ïëå÷³, áî íàäâîð³ âæå áóëî ïðîõîëîäíî.

— Á³äîëàøíå ÿãíÿòêî! ² âè æ, ìàáóòü, çãîëîäí³ëè! Áîþñÿ, äîâåäåòüñÿ âàì âå÷åðÿòè õë³áîì ç ìîëîêîì ç³ ìíîþ íà êóõí³. Âàø³é ò³òö³ íå ñïîäîáàëîñÿ, ùî âè íå ñïóñòèëèñÿ äî ñòîëó, ðîçó쳺òå?

— Àëå æ ÿ íå ìîãëà, áî áóëà òóò!

— Òàê, àëå âîíà æ ïðî öå íå çíàëà, — ñóõî â³äïîâ³ëà Íåíñ³. — Øêîäà, ùî âàì ïåðåïàäå ëèøå ìîëîêî ç õë³áîì, òàê, øêîäà!

— ͳ-í³, ÿ äóæå ðàäà!

— Ðàäà? Öå ùå ÷îìó?

— Áî ÿ ëþáëþ õë³á ç ìîëîêîì ³ áóäó ðàäà ðîçä³ëèòè ç òîáîþ âå÷åðþ! ×îìó æ íå ðàä³òè?

— Çäàºòüñÿ, âè ìîæåòå ðàä³òè áóäü-÷îìó, — çàóâàæèëà Íåíñ³, çãàäàâøè, ÿê Ïîëë³àííà íàìàãàëàñÿ ïîëþáèòè ê³ìíàòêó íà ãîðèù³.

— Òà íàñïðàâä³ öå ïðîñòî òàêà ãðà, — çàñì³ÿëàñÿ Ïîëë³àííà.

— Ãðà?

— Òàê, ãðà â ðàä³ñòü.

— Öå ùå ùî òàêå?

— Íó îò òàêà ãðà. Ìåíå òàòî íàâ÷èâ, ³ âîíà ïðîñòî ÷óäîâà, — ïî÷àëà ïîÿñíþâàòè Ïîëë³àííà. — Ìè çàâæäè â íå¿ ãðàëè, ç òîãî ÷àñó, ÿê ÿ áóëà çîâñ³ì ìàëåíüêîþ. ß ðîçïîâ³ëà ïðî íå¿ ëåä³ ç Ƴíî÷î¿ äîïîìîãè, ³ äåõòî ç íèõ ïðèºäíàâñÿ äî ãðè.

— Òî ùî öå çà ãðà? Çíàºòå, ÿ íå íàäòî ðîçóì³þñÿ â ³ãðàõ. Ïîëë³àííà çíîâó çàñì³ÿëàñÿ, àëå ðàïòîì ç³òõíóëà. Ó ñóò³íêàõ ¿¿ îáëè÷÷ÿ âèäàâàëîñÿ òåíä³òíèì ³ çàäóìëèâèì.

— Ìàáóòü, óñå ïî÷àëîñÿ òîä³, êîëè â ïîæåðòâó ìè îòðèìàëè ìèëèö³.

— Ìèëèö³?

— Òàê. ß äóæå õîò³ëà ëÿëüêó, ³ òàòî íàïèñàâ ¿ì ïðî öå. Òà êîëè ïðèéøëà ïîæåðòâà, òàì áóëà çàïèñêà â³ä îäí³º¿ ëåä³, ³ â í³é ³øëîñÿ ïðî òå, ùî ëÿëüîê íåìàº, àëå º ìèëèö³. Òîæ âîíà â³äïðàâèëà ¿õ, äóìàþ÷è, ùî âîíè ìîæóòü êîëèñü çíàäîáèòèñÿ. Ñàìå òîä³ ìè é ïî÷àëè ãðàòè.

— Ùî æ, ìîæó ñêàçàòè, ùî íå áà÷ó â öüîìó æîäíîãî ïðèâîäó äëÿ ðàäîù³â, — ðîçäðàòîâàíî çàóâàæèëà Íåíñ³.

— ßêðàç öüîìó é òðåáà ðàä³òè! Ãðà ïîëÿãàëà â òîìó, ùîá çíàõîäèòè ïðèâ³ä äëÿ ðàäîù³â ó âñüîìó áåç âèíÿòêó, — çàõîïëåíî ðîçïîâ³äàëà Ïîëë³àííà. — ² ïî÷àëè ìè ç ìèëèöü.

200

Ðîçä³ë ²²². ÑÂ²Ò ÄÈÒÈÍÑÒÂÀ

— Íó âè ò³ëüêè ïîãëÿíüòå íà íå¿! Õ³áà ìîæíà ðàä³òè ç òîãî, ùî îòðèìóºø ìèëèö³ çàì³ñòü ëÿëüêè?! Ïîëë³àííà çàïëåñêàëà â äîëîí³.

— Îò ÿêðàç ³ ìîæíà! Ìîæíà! — âèãóêíóëà âîíà. — Àëå çíàºø, Íåíñ³, ÿ é ñàìà ñïî÷àòêó öüîãî íå ðîçóì³ëà, — ÷åñíî ç³çíàëàñÿ ä³â÷èíêà. — Òàòî ìåí³ ïîÿñíèâ.

— Ùî æ, ïîÿñí³òü òåïåð ³ ìåí³, — íàïîëÿãàëà Íåíñ³.

— Õ³áà æ íå çðîçóì³ëî? Òðåáà ðàä³òè ç òîãî, ùî ìèëèö³ âèÿâèëèñÿ íåïîòð³áíèìè! — òð³óìôàëüíî ïîâ³äîìèëà Ïîëë³àííà. — Òåïåð áà÷èø, ÿê óñå ïðîñòî!

— Äèâíà ÿêàñü ãðà, — çàóâàæèëà Íåíñ³, ç îñòðàõîì ïîãëÿäàþ÷è íà Ïîëë³àííó.

— ͳ, âîíà íå äèâíà, à ÷óäîâà! — ç åíòóç³àçìîì íàïîëÿãàëà ä³â÷èíêà. — ² ç òîãî ÷àñó ìè ïîñò³éíî â íå¿ ãðàëè. ² ùî òîá³ âàæ÷å, òî á³ëüøå ðàä³òè òðåáà — îñü òàê. Ùîïðàâäà, ³íîä³ áóâຠçîâñ³ì âàæêî, îñîáëèâî êîëè òâ³é òàòî ³äå íà íåáî, à â òåáå íå ëèøàºòüñÿ í³êîãî, îêð³ì Ƴíî÷î¿ äîïîìîãè.

— Àâæåæ, àáî êîëè òåáå ïîñåëèëè â êðèõ³òíó ê³ìíàòêó íà ãîðèù³, ó ÿê³é ìàéæå í³÷îãî íåìàº, — ïðîáóðêîò³ëà Íåíñ³. Ïîëë³àííà ç³òõíóëà.

— Ñïî÷àòêó é ñïðàâä³ áóëî íåïðîñòî, îñîáëèâî òîìó, ùî ÿ ïî÷óâàëàñÿ òàêîþ ñàìîòíüîþ. Ìåí³ çäàâàëîñÿ, ùî ÿ ïðîñòî íå çìîæó ãðàòè â ãðó, òà é ãàðíèõ ðå÷åé õîò³ëîñÿ íåñòåðïíî! Òà ðàïòîì ÿ çãàäàëà, ùî òåðï³òè íå ìîæó ñâîãî ëàñòîâèííÿ, ³ çðàä³ëà, ùî íå ìàþ ëþñòåðêà. À ïîò³ì ïîáà÷èëà öåé ÷óäîâèé êðàºâèä ³ç â³êíà é çðîçóì³ëà, ùî ìåí³ º ç ÷îãî ðàä³òè. Çíàºø, êîëè øóêàºø ïðèâ³ä äëÿ ðàäîù³â, çàáóâàºø ïðî íåïðèºìíå — ÿê ó âèïàäêó ç ëÿëüêîþ ³ ìèëèöÿìè, ðîçó쳺ø?

— Ãì! — Íåíñ³ íàâ³òü íå çíàëà, ùî íà öå â³äïîâ³ñòè, ³ ùîñèëè íàìàãàëàñÿ ñòðèìàòè ñëüîçè.

— Çàçâè÷àé öå áóâຠäóæå ëåãêî, — ç³òõíóëà Ïîëë³àííà, — áî æ ìè ç òàòîì òàê ÷àñòî ãðàëè â ãðó, ùî ÿ äî íå¿ çâèêëà. Öå òðàïëÿºòüñÿ ñàìå ïî ñîá³. Çàðàç ìåí³, çâ³ñíî, íåïðîñòî, áî ãðàòè íåìຠç êèì. Ìîæëèâî, ò³òîíüêà Ïîëë³ ÿêîñü çãîäèòüñÿ ïîãðàòè, — ì³ðêóâàëà âãîëîñ ä³â÷èíêà.

— Çíàºø, Ïîëë³àííî, õî÷ ÿ ³ íå çîâñ³ì ðîçóì³þ öþ ãðó òà é ãðàòè íå âì³þ, àëå ÿ ç òîáîþ ãðàòèìó! Òàê, ãðàòèìó, ãðàòèìó! — ïîîá³öÿëà Íåíñ³.

— Î, Íåíñ³! — âèãóêíóëà Ïîëë³àííà, ì³öíî îá³éìàþ÷è ä³â÷èíó. — Öå áóäå ïðîñòî ÷óäîâî! ² âåñåëî, ïðàâäà æ?

— Ãì, ìàáóòü, — ³ç ñóìí³âîì ìîâèëà Íåíñ³. — Òà âñå îäíî íå âàðòî íà ìåíå äóæå âæå ðîçðàõîâóâàòè â ãð³, áî ÿ í³êîëè â íèõ ÅËÅÀÍÎÐ ÏÎÐÒÅÐ

201

íå ãðàþ. Òà äëÿ òåáå çðîáëþ âèíÿòîê, — çàê³í÷èëà âîíà, êîëè âîíè íàðåøò³ ââ³éøëè äî êóõí³. Ïîëë³àííà ç àïåòèòîì ç’¿ëà õë³á, çàïèâøè éîãî ìîëîêîì, à ïîò³ì ï³øëà äî ê³ìíàòè, äå ò³òêà Ïîëë³ ÷èòàëà êíèæêó. Ò³òêà çóñòð³ëà ¿¿ õîëîäíî.

— Òè ïîâå÷åðÿëà, Ïîëë³àííî?

— Òàê, ò³òîíüêî Ïîëë³.

— Âèáà÷, ùî çìóñèëà òåáå âå÷åðÿòè ìîëîêîì ³ õë³áîì íà êóõí³, àëå ÿ íå ìîãëà â÷èíèòè ³íàêøå.

— Òà ÿ íàâ³òü ðàäà, ò³òîíüêî, ùî òàê âèéøëî. ß ëþáëþ ìîëîêî ³ õë³á, ³ Íåíñ³ ìåí³ ïîäîáàºòüñÿ. Òîæ âè ïðàâèëüíî â÷èíèëè. Ò³òêà Ïîëë³ ðâó÷êî âèïðîñòàëàñÿ â êð³ñë³.

— Ïîëë³àííî, òîá³ âæå ÷àñ ñïàòè. Ó òåáå áóâ âàæêèé äåíü, à çàâòðà íàì ïîòð³áíî ðîçïëàíóâàòè òâ³é ÷àñ, à òàêîæ ïåðåäèâèòèñÿ òâ³é îäÿã — ìîæëèâî, äîâåäåòüñÿ ùîñü äîêóïèòè. Íåíñ³ äàñòü òîá³ ñâ³÷êó — áóäü ³ç íåþ îáåðåæíà. Äî ñí³äàíêó ïîòð³áíî ñïóñòèòèñÿ î ï³â íà âîñüìó. Íå çàï³çíþéñÿ. Íà äîáðàí³÷. Ïîëë³àííà ðàïòîì ï³ä³éøëà äî ò³òêè é í³æíî ¿¿ îáíÿëà.

— Ìåí³ òóò òàê äîáðå, — ðàä³ñíî ç³òõíóëà ä³â÷èíêà. — Äóìàþ, ìåí³ áóäå äóæå äîáðå ç âàìè. ß çíàëà ïðî öå, ùå êîëè çáèðàëàñÿ ñþäè ¿õàòè. Íà äîáðàí³÷, — âåñåëî çàê³í÷èëà Ïîëë³àííà, âèá³ãàþ÷è ç ê³ìíàòè.

— Öå æ òðåáà, — ñòèõà ìîâèëà ì³ñ Ïîëë³. — Ùî çà äèâíà äèòèíà? — Ðàïòîì âîíà ñïîõìóðí³ëà: — Âîíà ðàäà, ùî ÿ ¿¿ ïîêàðàëà, à ìåí³ íå âàðòî ïåðåéìàòèñÿ, ùî ÿ öå çðîáèëà. ² ¿é ïîäîáàºòüñÿ æèòè ç³ ìíîþ! Äèâèíà, òà é ãîä³, — ìîâèëà ì³ñ Ïîëë³, çíîâó áåðó÷è êíèæêó. À ÷âåðòü ãîäèíè ïîòîìó â ê³ìíàòö³ íà ãîðèù³, çàðèâøèñü ó ïðîñòèðàäëà, ðèäàëà ìàëåíüêà ä³â÷èíêà.

— Òàòêó, ÿ çíàþ, ùî òè ñåðåä ÿíãîë³â, òà ÿ íå ìîæó çàðàç ãðàòè â öþ ãðó, ïðîñòî íå ìîæó. ² ÿê ðàä³òè ç òîãî, ùî äîâîäèòüñÿ ñïàòè òóò ñàì³é, êîëè òóò òàê òåìíî é ñòðàøíî. ßêáè ïîðó÷ áóëà Íåíñ³, ÷è ò³òêà Ïîëë³, ÷è íàâ³òü ëåä³ ç Ƴíî÷î¿ äîïîìîãè, ìåí³ áóëî á çíà÷íî ëåãøå! À âíèçó Íåíñ³ ïîñï³øàëà çàê³í÷èòè ðîÄ. Øàðè÷åâà. ²ëþñòðàö³ÿ áîòó, ðîçäðàòîâàíî âè÷èùàþ÷è ìîëî÷íèê äî ðîìàíó Å. Ïîðòåð ù³òêîþ. Âîíà íå ïðèïèíÿëà áóðìîò³òè: «Ïîëë³àííà». 2009 ð.

202

Ðîçä³ë ²²². ÑÂ²Ò ÄÈÒÈÍÑÒÂÀ

— ßêùî âæå ÿ ãðàòèìó â òàêó ãðó, äå òðåáà ðàä³òè ìèëèöÿì çàì³ñòü ëÿëüêè, òî ãðàòèìó â íå¿ ïî-ñâîºìó! Òàê, ÿ âæå ç³ãðàþ â íå¿ òàê, ÿê òðåáà! Îòî âæå ç³ãðàþ! Òàê! (Ïåðåêëàä ³ðè Íàëèâàíî¿) Ðîáîòà ç òåêñòîì ðîçä³ëó 5 1. Ïðî ùî ç³çíàëàñÿ Ïîëë³àííà ñëóæíèö³ Íåíñ³?

2. ×îìó Íåíñ³ ïîðàäèëà ¿é íå ðîçïîâ³äàòè ïðî öåé âèïàäîê ò³òö³?

3. Ðîçêàæ³òü ³ñòîð³þ âèíèêíåííÿ «ãðè â ðàä³ñòü», ïðî ÿêó ðîçïîâ³ëà Ïîëë³àííà.

4. Õòî íàâ÷èâ ¿¿ ö³º¿ ãðè?

5. ×îìó Íåíñ³ íàçâàëà Ïîëë³àííó «äèâíîþ äèòèíîþ»?

6. ×è çàõîïèëàñÿ Íåíñ³ «ãðîþ â ðàä³ñòü»? Òâîð÷å çàâäàííÿ Ðîçêàæ³òü â³ä ³ìåí³ Ïîëë³àííè ïðî ñóòí³ñòü «ãðè â ðàä³ñòü». Äëÿ îáãîâîðåííÿ ×è ñïîäîáàëàñÿ âàì ãðà Ïîëë³àííè? Âèñëîâ³òü ñâîþ äóìêó é ïîÿñí³òü ¿¿.

Ðîçä³ë 8. Ïîëë³àííà éäå â ãîñò³ Íåçàáàðîì ó Ãàðð³í´òîíñüêîìó ìàºòêó âñòàíîâèâñÿ ïåâíèé ðåæèì äíÿ ÷è ùîñü ñõîæå íà òå. Çâ³ñíî, öå áóâ íå òîé ëàä, ÿêîãî â³ä ñàìîãî ïî÷àòêó ïðàãíóëà ì³ñ Ïîëë³. Òàê, Ïîëë³àííà øèëà, ãðàëà íà ðîÿë³, ÷èòàëà âãîëîñ ³ â÷èëàñÿ ãîòóâàòè íà êóõí³, àëå âîíà íå ïðèñâÿ÷óâàëà âñ³ì öèì çàíÿòòÿì ñò³ëüêè ÷àñó, ñê³ëüêè áóëî çàïëàíîâàíî ñïî÷àòêó. Ïðè öüîìó â íå¿ çàëèøàëîñÿ äîñòàòíüî ÷àñó äëÿ òîãî, ùîá «æèòè», àäæå ç äðóãî¿ äî øîñòî¿ ä³â÷èíêà ìîãëà çàéìàòèñÿ ÷èì çàâãîäíî. Çâ³ñíî, ÿêùî çàíÿòòÿ êàòåãîðè÷íî íå çàáîðîíÿëà ò³òêà Ïîëë³. Óâàæàëîñÿ, ùî â öåé ÷àñ Ïîëë³àííà ìຠçìîãó ÿê ñë³ä â³äïî÷èòè â³ä çàíÿòü. Ïðîòå íåâ³äîìî, õòî á³ëüøå ïîòðåáóâàâ öüîãî â³äïî÷èíêó — âîíà ÷è ò³òêà Ïîëë³. Çà ê³ëüêà ïåðøèõ ëèïíåâèõ äí³â ì³ñ Ïîëë³ íå îäèí ðàç âèãóêóâàëà: «Öå ïðîñòî íåéìîâ³ðíà äèòèíà!» À ï³ñëÿ óðîê³â ÷èòàííÿ é øèòòÿ âîíà ³íîä³ ïî÷óâàëàñÿ àáñîëþòíî ñïàíòåëè÷åíîþ ³ âèñíàæåíîþ. Íåíñ³ æ íà êóõí³ àí³òðîõè íå ñòðàæäàëà. ² æîäíîãî âèñíàæåííÿ íå â³ä÷óâàëà — íàâïàêè, ñåðåäà ³ ñóáîòà áóëè äëÿ íå¿ íà÷å ñâÿòêîâèìè äíÿìè. ÅËÅÀÍÎÐ ÏÎÐÒÅÐ

203

Ïîëë³àíí³ íå áóëî ç êèì ãðàòèñÿ. Áóäèíîê Ãàðð³í´òîí³â ñòîÿâ â³ääàë³ê â³ä ³íøèõ, à ïî ñóñ³äñòâó íå áóëî ä³òåé ¿¿ â³êó. Îäíàê ñõîæå, ùî öå ¿¿ çîâñ³ì íå õâèëþâàëî.

— Î, ìåíå öå àí³òðîõè íå çàñìó÷óº, — ïîÿñíèëà âîíà ÿêîñü Íåíñ³. — ß ùàñëèâà, êîëè ïðîñòî ãóëÿþ âóëèöÿìè, ìèëóþ÷èñü áóäèíêàìè ³ ñïîñòåð³ãàþ÷è çà ïåðåõîæèìè. ß ïðîñòî îáîæíþþ ëþäåé! À òè, Íåíñ³?

— Ãì, íå ìîæó ñêàçàòè, ùî ëþáëþ... âñ³õ, — ñòðèìàíî çàóâàæèëà ñëóæíèöÿ. Ìàéæå êîæíî¿ ïîãîæî¿ äíèíè Ïîëë³àííà áëàãàëà, ùîá ¿¿ â³äïóñòèëè íà ïðîãóëÿíêó àáî äàëè äîðó÷åííÿ äî ì³ñòà — ùîá ìàòè çìîãó ïðîéòèñÿ â áóäü-ÿêîìó íàïðÿìêó. Ïðàêòè÷íî ùîðàçó ï³ä ÷àñ òàêî¿ ïðîãóëÿíêè âîíà çóñòð³÷àëà Íåçíàéîìöÿ. ×îìóñü âîíà âèä³ëèëà ñàìå éîãî ñåðåä áàãàòüîõ ³íøèõ ³ íàâ³òü îõðåñòèëà éîãî «Ì³é Íåçíàéîìåöü». Íåçíàéîìåöü ÷àñòî áóâ îäÿãíåíèé ó äîâãå ÷îðíå ïàëüòî ³ âèñîêèé îêñàìèòîâèé öèë³íäð — òàêèõ ðå÷åé çâè÷àéí³ ïåðåõîæ³ íå íîñèëè. ³í áóâ ãëàäåíüêî âèãîëåíèé, äîñèòü áë³äèé, à âîëîññÿ, ùî âèãëÿäàëî ç-ï³ä êàïåëþõà, óæå òîðêíóëàñÿ ñèâèíà. ×îëîâ³ê çàâæäè õîäèâ ïðÿìî ³ òðîõè ïîñï³õîì, çàâæäè ñàì-îäèí, ³ Ïîëë³àíí³ ÷îìóñü áóëî éîãî øêîäà. Ìàáóòü, ñàìå ÷åðåç öå îäíîãî äíÿ âîíà çâàæèëàñÿ ç íèì çàãîâîðèòè.

— ßê ñÿ ìàºòå, ñåð? Ñüîãîäí³ ÷óäîâèé äåíü, ïðàâäà æ? — ðàä³ñíî ïðèâ³òàëàñÿ ä³â÷èíêà, ï³äõîäÿ÷è áëèæ÷å. ×îëîâ³ê ñòðèâîæåíî îçèðíóâñÿ, à ïîò³ì íåñì³ëèâî çóïèíèâñÿ.

— Öå òè äî ìåíå? — òðîõè ð³çêî çàïèòàâ â³í.

— Òàê, ñåð, — àæ ñÿÿëà çàäîâîëåíà Ïîëë³àííà. — ß ñêàçàëà, ùî äåíü ñüîãîäí³ ïðîñòî ÷óäîâèé, âè çãîäí³?

— Å-å-å? Î! Ãì! — âèãóêíóâ Íåçíàéîìåöü ³ ïîñï³øèâ äàë³. Ïîëë³àííà ðîçñì³ÿëàñÿ. Öå æ òðåáà — òàêèé êóìåäíèé ÷îëîâ’ÿãà! Íàñòóïíîãî äíÿ âîíè çíîâó ïåðåòíóëèñÿ â ì³ñò³.

— Ñüîãîäí³ íå òàê ãàðíî, ÿê ó÷îðà, àëå òåæ í³÷îãî! — âåñåëî çàãóêàëà ä³â÷èíêà.

— Å-å-å? Î! Ãì! — çíîâ ïðîáåëüêîò³â ÷îëîâ³ê, à Ïîëë³àííà íå âòðèìàëàñÿ â³ä ñì³õó. Êîëè æ ä³â÷èíêà çàãîâîðèëà ç íèì óòðåòº, â³í ð³çêî çóïèíèâñÿ.

— Õòî òè, äèòèíî, ³ ÷îìó çâåðòàºøñÿ äî ìåíå ùîäíÿ?

— Ìåíå çâàòè Ïîëë³àííà ³òò³ºð, ³ ìåí³ çäàëîñÿ, ùî âè äóæå ñàìîòí³é. ß òàêà ðàäà, ùî âè íàðåøò³ çóïèíèëèñÿ. Òåïåð ìè ìîæåìî ïîçíàéîìèòèñÿ, àäæå ÿ ùå íå çíàþ âàøîãî ³ìåí³.

204

Ðîçä³ë ²²². ÑÂ²Ò ÄÈÒÈÍÑÒÂÀ

— Öå æ òðåáà... — ÷îëîâ³ê íå çàê³í÷èâ äóìêè ³ ï³øîâ ãåòü ùå øâèäøå, í³æ ðàí³øå. Ïîëë³àííà çàñìó÷åíî äèâèëàñÿ éîìó âñë³ä, à ¿¿ ãóáè íå óñì³õàëèñÿ, ÿê çàçâè÷àé.

— Ùî æ, ìîæå, â³í ïðîñòî íå çðîçóì³â, àäæå öå áóëî, òàê áè ìîâèòè, íåïîâíå çíàéîìñòâî — ÿ æ òàê ³ íå ä³çíàëàñÿ, ÿê éîãî çâàòè, — ïðîáóðìîò³ëà ä³â÷èíêà, ³äó÷è äàë³. Öüîãî æ òàêè äíÿ Ïîëë³àíí³ äîðó÷èëè â³äíåñòè ì³ñ³ñ Ñíîó õîëîäåöü ³ç òåëÿ÷î¿ í³æêè. ̳ñ Ãàðð³í´òîí çàâæäè ïåðåäàâàëà ¿é ùîñü ðàç íà òèæäåíü. Âîíà ââàæàëà öå ñâî¿ì îáîâ’ÿçêîì, îñê³ëüêè âîíè áóëè ïðèõîæàíêàìè îäí³º¿ öåð- Ä. Øàðè÷åâà. ²ëþñòðàö³ÿ äî ðîìàíó Å. Ïîðòåð êâè, àëå ì³ñ³ñ Ñíîó áóëà á³äíîþ ³ äî òîãî æ ïî«Ïîëë³àííà». 2009 ð. ñò³éíî õâîð³ëà. Çâ³ñíî, ³íø³ ïðèõîæàíè ìàëè ïðî íå¿ äáàòè. ̳ñ Ïîëë³ âèêîíóâàëà ñâ³é îáîâ’ÿçîê ùî÷åòâåðãà, ïðàâäà, íå ñàìà — öå çàçâè÷àé ðîáèëà Íåíñ³. Ñüîãîäí³ öåé ïðèâ³ëåé âèïðîõàëà Ïîëë³àííà, ³ Íåíñ³ ðàäî ïîãîäèëàñÿ, ä³çíàâøèñü, ùî ³ ì³ñ Ïîëë³ íå ïðîòè.

— ß íàâ³òü ðàäà, ùî íå ï³äó òóäè, — ÷åñíî ç³çíàëàñÿ Íåíñ³ Ïîëë³àíí³, — õî÷à äóìàþ, ¿é íå âàðòî áóëî á ïåðåêëàäàòè öåé îáîâ’ÿçîê íà òâî¿ ìàëåíüê³ ïëå÷³, á³äíåíüêå ÿãíÿòêî! Òàê, íå âàðòî!

— Àëå ÿ çðîáëþ öå ç ðàä³ñòþ, Íåíñ³!

— Íå êàæè «ãîï», äîêè íå ïåðåñêî÷èø, — íàñì³øêóâàòî çàóâàæèëà ñëóæíèöÿ.

— Öå æ ÷îìó?

— Áî í³êîìó íå ïîäîáàºòüñÿ äî íå¿ õîäèòè. ßêáè ëþäÿì íå áóëî ¿¿ øêîäà, äî íå¿ í³õòî á ³ çàéòè íå íàâàæèâñÿ — íàñò³ëüêè âîíà áóðê³òëèâà é íóäíà. Î, ÿê ìåí³ øêîäà ¿¿ äîíüêó, ÿê³é äîâîäèòüñÿ ïðî íå¿ ï³êëóâàòèñÿ.

— Àëå ÷îìó, Íåíñ³? Ñëóæíèöÿ ò³ëüêè ïëå÷èìà çíèçàëà.

— Ïðîñò³øå êàæó÷è, ì³ñ³ñ Ñíîó ââàæàº: óñå, ùî â³äáóâàºòüñÿ â ¿¿ ïðèñóòíîñò³, íå ìàëî áè â³äáóâàòèñÿ âçàãàë³ àáî ìàëî á â³äáóâàòèñÿ íå òàê. ¯¿ íàâ³òü äí³ òèæíÿ íå âëàøòîâóþòü! Ó ïîíåä³ëîê âîíà ñêàðæèòüñÿ, ùî íåä³ëÿ øâèäêî ìèíóëà, à ÿêùî ïðèíåñòè ¿é õîëîäöþ, òî íåîäì³ííî çàóâàæèòü, ùî êðàùå á öå áóëî êóð÷à. Îäíàê íàâ³òü ÿêùî ïðèíåñòè êóð÷à, âîíà çàæàäຠáóëüéîíà ç áàðàíèíè!

— Òàê öå ñì³øíà æ³íî÷êà! — çàñì³ÿëàñÿ Ïîëë³àííà. — Äóìàþ, ìåí³ ïðîñòî íåîáõ³äíî â íå¿ ïîáóâàòè. Âîíà, øâèäøå çà âñå, ÅËÅÀÍÎÐ ÏÎÐÒÅÐ

205

äèâîâèæíà é çîâñ³ì íå ñõîæà íà ³íøèõ. Ìåí³ äóæå ïîäîáàþòüñÿ ëþäè, ÿê³ â³äð³çíÿþòüñÿ â³ä ³íøèõ.

— Ãì! Ùî º, òî º — âîíà ãåòü íà ³íøèõ íå ñõîæà, ³ îñü ùî ÿ òîá³ ñêàæó: ñëàâà Áîãó, ùî ìè íå òàê³! — ïîõìóðî çàê³í÷èëà Íåíñ³. Ïîëë³àííà ì³ðêóâàëà íàä öèìè ñëîâàìè, çàõîäÿ÷è ÷åðåç õâ³ðòêó ó äâ³ð, äå ñòîÿâ ñòàðåíüêèé êðèõ³òíèé áóäèíî÷îê. ¯¿ î÷³ àæ áëèùàëè â³ä çàõâàòó — òàê óæå ¿é õîò³ëîñÿ ïîçíàéîìèòèñÿ ç «äèÄ. Øàðè÷åâà. ²ëþñòðàö³ÿ âîâèæíîþ» ì³ñ³ñ Ñíîó. äî ðîìàíó Å. Ïîðòåð Äâåð³ â³ä÷èíèëà ìîëîäà, àëå äóæå «Ïîëë³àííà». 2009 ð. áë³äà é óòîìëåíà ä³â÷èíà.

— ßê ñÿ ìàºòå? — óâ³÷ëèâî çàïèòàëà Ïîëë³àííà. — Ìåíå ïðèñëàëà ì³ñ Ïîëë³ Ãàðð³í´òîí, ÿ õî÷ó ïîáà÷èòè ì³ñ³ñ Ñíîó, ÿêùî ìîæíà.

— Ùî æ, ÿêùî òè êàæåø ïðàâäó, òè ïåðøà, õòî õîò³â áè ¿¿ ïîáà÷èòè, — ñòèõà ìîâèëà ä³â÷èíà, àëå Ïîëë³àííà öüîãî íå ïî÷óëà. ijâ÷èíà ïîâåðíóëàñÿ é ïðîâåëà ¿¿ äî äâåðåé ó ê³íö³ êîðèäîðà. ijâ÷èíà â³ä÷èíèëà äâåð³ é óïóñòèëà Ïîëë³àííó äî ê³ìíàòè õâîðî¿. ʳëüêà ñåêóíä ä³â÷èíêà êë³ïàëà î÷èìà, ùîá çâèêíóòè äî íàï³âòåìðÿâè, ÿêà òóò ïàíóâàëà. Íàðåøò³ âîíà çìîãëà ðîçäèâèòèñÿ òüìÿíèé ñèëóåò æ³íêè, ùî ñèä³ëà â ë³æêó â ³íøîìó ê³íö³ ê³ìíàòè. Ïîëë³àííà ï³äá³ãëà äî ë³æêà.

— ßê ñÿ ìàºòå, ì³ñ³ñ Ñíîó? Ò³òîíüêà Ïîëë³ ñïîä³âàºòüñÿ, ùî âàì óæå êðàùå ³ ïîñèëຠâàì òåëÿ÷èé õîëîäåöü.

— Î Áîæå! Õîëîäåöü! — ïî÷óëîñÿ íåçàäîâîëåíå áóðêîò³ííÿ. — Çâ³ñíî, ÿ äóæå âäÿ÷íà, òà âñå æ ñïîä³âàëàñÿ, ùî öå áóäå áóëüéîí ç áàðàíèíè. Ïîëë³àííà òðîõè íàñóïèëàñÿ.

— À ÿ äóìàëà, ùî âàì çàì³ñòü õîëîäöþ çàçâè÷àé õî÷åòüñÿ êóð÷àòè, — çàóâàæèëà âîíà.

— Ùî? — ìàëî íå ï³äñòðèáíóëà õâîðà ïàí³.

— Òà í³÷îãî òàêîãî, — øâèäêî ñïîõîïèëàñÿ ä³â÷èíêà, — ð³çíèöÿ òóò ³ ñïðàâä³ íåâåëèêà. Ïðîñòî Íåíñ³ ñêàçàëà, ùî âàì çàçâè÷àé õî÷åòüñÿ êóð÷àòè, êîëè â³ä íàñ ïðèíîñÿòü õîëîäåöü, ³ áàðàíÿ÷îãî áóëüéîíà, êîëè ïðèíîñÿòü êóð÷à. Ùîïðàâäà, âîíà ìîãëà âñå ñïëóòàòè ÷è çàáóòè, òîæ...

206

Ðîçä³ë ²²². ÑÂ²Ò ÄÈÒÈÍÑÒÂÀ

Ïàí³ ïðîñòî-òàêè âèñòðóí÷èëàñÿ, ñèäÿ÷è â ë³æêó. Äëÿ íå¿ öå áóëà àæ íàäòî íåõàðàêòåðíà ïîçà, òà Ïîëë³àííà ïðî öå é ãàäêè íå ìàëà, òîæ íå çâåðíóëà óâàãè.

— Òà-à-àê, ì³ñ Íåñòðèìàí³ñòü, õòî òè òàêà? — âèìàãàëà ïîÿñíåíü ì³ñ³ñ Ñíîó. Ïîëë³àííà âåñåëî é äçâ³íêî ðîçñì³ÿëàñÿ.

— Òà í³, ó ìåíå çîâñ³ì íå òàêå ³ì’ÿ, ì³ñ³ñ Ñíîó, ³ ÿ äóæå ðàäà, ùî âîíî ãåòü ³íøå! Öå, ìàáóòü, áóëî á ùå ã³ðøå çà óïçèáó, ÿê âè äóìàºòå? ß — Ïîëë³àííà ³òò³ºð, íåáîãà ì³ñ Ïîëë³. Òåïåð ÿ æèâó ç íåþ, îñü ÷îìó ÿ òóò ³ ïðèíåñëà âàì õîëîäöþ. Ñïî÷àòêó ïàí³ ñëóõàëà Ïîëë³àííó ç íåàáèÿêèì çàö³êàâëåííÿì, òà êîëè ïî÷óëà ïðî õîëîäåöü, òî áåçñèëî âïàëà íà ïîäóøêè.

— Ùî æ, äóæå òîá³ äÿêóþ. Òâîÿ ò³òîíüêà íàäçâè÷àéíî ùåäðà é äîáðà ëþäèíà, òà ñüîãîäí³ âðàíö³ ó ìåíå ïîãàíåíüêèé àïåòèò, àëå òàê õîò³ëîñÿ áàðàíÿ÷îãî... — âîíà ðàïòîì çàòíóëàñÿ, à ïîò³ì ð³çêî çì³íèëà òåìó ðîçìîâè: — Ñüîãîäí³ âíî÷³ ÿ ãåòü íå ñòóëèëà î÷åé, óÿâëÿºø?

— Î, êðàùå ìåí³ öüîãî íå óÿâëÿòè, — ç³òõíóëà Ïîëë³àííà é ïîñòàâèëà õîëîäåöü íà íåâåëè÷êèé ñòîëèê. Óìîñòèâøèñü ó êð³ñë³, âîíà ïðîäîâæèëà: — Ìè ñò³ëüêè ÷àñó âèòðà÷àºìî íà ñîí! Õ³áà âàì íå øêîäà ñò³ëüêè ñïàòè?

— Ãàºìî ÷àñ íà ñîí?! — çäèâîâàíî ïåðåïèòàëà õâîðà.

— Ñàìå òàê, àäæå â öåé ÷àñ ìîæíà ïðîñòî æèòè. Òàê øêîäà, ùî ìè íå ìîæåìî æèòè âíî÷³! Ƴíêà çíîâó ñ³ëà, ÿê ñòðóíà.

— Òè, ìàáóòü, íàéäèâîâèæí³øà äèòèíà ç óñ³õ, êîãî ÿ çíàëà! — âèãóêíóëà âîíà. — Àíó ï³ä³éäè äî â³êíà é ï³äí³ìè ô³ðàíêó, õî÷ó òåáå ðîçäèâèòèñÿ! Ïîëë³àííà ï³äâåëàñÿ é çàñì³ÿëàñÿ, ïðîòå çäàëîñÿ, ùî âîíà òðîõè çàñìóòèëàñÿ.

— Î, òîä³ æ âè ïîáà÷èòå ìîº ëàñòîâèííÿ, — âàæêî ç³òõíóëà âîíà, ï³äõîäÿ÷è äî â³êíà, — ³ öå òîä³, êîëè ÿ ò³ëüêè-íî ïî÷àëà ðàä³òè, ùî â ö³é íàï³âòåìðÿâ³ éîãî çîâñ³ì íå âèäíî. Íó îò, òåïåð âè ìîæåòå... Î! — ðàïòîì âèãóêíóëà âîíà ç íåàáèÿêèì çàõîïëåííÿì. — Òåïåð ÿ ðàäà, ùî âè çàõîò³ëè ïîáà÷èòè ìåíå, áî ³ ÿ ìîæó âàñ áà÷èòè! À ìåí³ í³õòî é íå êàçàâ, ùî âè òàêà ãàðíà!

— ß ãàðíà? — ëåäâå âèìîâèëà øîêîâàíà æ³íêà.

— Íó çâ³ñíî! Õ³áà âè íå çíàëè? — ìîâèëà Ïîëë³àííà.

— Íå çíàëà, — ñóõî çàóâàæèëà ì³ñ³ñ Ñíîó. Âîíà æèëà íà ñâ³ò³ âæå ñîðîê ðîê³â, ³ îñòàíí³ ï’ÿòíàäöÿòü ò³ëüêè òå é ðîáèëà, ùî ÅËÅÀÍÎÐ ÏÎÐÒÅÐ

207

âèñëîâëþâàëà ñâîº íåçàäîâîëåííÿ ç òîãî ÷è ³íøîãî ïðèâîäó. Ƴíêà áóëà íàñò³ëüêè öèì çàéíÿòà, ùî íå ìàëà ÷àñó ðàä³òè çâè÷àéíèì ðå÷àì, ÿê³ ¿¿ îòî÷óâàëè.

— Ó âàñ òàê³ ãàðí³ é âåëèê³ î÷³! Âîíè òåìí³, ÿê ³ âàøå ÷óäîâå êó÷åðÿâå âîëîññÿ, — çàõîïëåíî ãîâîðèëà ä³â÷èíêà. — Ìåí³ òàê ïîäîáàþòüñÿ ÷îðí³ êó÷åð³! (Öå îäíà ç ðå÷åé, ÿê³ ÿ îáîâ’ÿçêîâî ìàòèìó, êîëè ïîòðàïëþ íà íåáî). À ùå ó âàñ íà ùîêàõ ïðîñòî ÷óäîâ³ ðóì’ÿíö³. Çâ³ñíî, âè ñïðàâæíÿ êðàñóíÿ, ì³ñ³ñ Ñíîó! Äóìàþ, âè é ñàì³ á öå ïîì³òèëè, ÿêáè ïîãëÿíóëè â ëþñòåðêî.

— Ó ëþñòåðêî! — ó â³ä÷à¿ ïðîñòîãíàëà õâîðà, â³äêèäàþ÷èñü íà ïîäóøêè. — Íà æàëü, ÿ íå÷àñòî äèâëþñÿ â íüîãî, òà ³ òè á, ìàáóòü, íå äèâèëàñÿ, ÿêáè áóëà çìóøåíà ëåæàòè â ë³æêó, ÿê ÿ!

— Çâè÷àéíî, — ñï³â÷óòëèâî ïîãîäèëàñÿ Ïîëë³àííà. — Àëå ñòðèâàéòå, ÿ ñàìà âàì ïîêàæó! — âèãóêíóëà âîíà, ï³äá³ãàþ÷è äî òðþìî é áåðó÷è ìàëåíüêå ëþñòåðêî. Ïîâåðíóâøèñü äî ë³æêà õâîðî¿, âîíà ðàïòîì çóïèíèëàñÿ é óâàæíî îãëÿíóëà æ³íêó.

— Çíàºòå, ÿêùî âè íå ïðîòè, ÿ òðîõè âàñ ïðè÷åøó, à âæå ïîò³ì ïîäèâèòåñü ó ëþñòåðêî, — çàïðîïîíóâàëà ä³â÷èíêà. — Ìîæíà âàñ ðîç÷åñàòè?

— Ùî æ, ãàðàçä, ÿêùî òè òàê õî÷åø, — áóðê³òëèâî äîçâîëèëà ì³ñ³ñ Ñíîó, — àëå çà÷³ñêà âñå îäíî äîâãî íå ïðîòðèìàºòüñÿ.

— Î, äóæå âàì äÿêóþ! ß ïðîñòî îáîæíþþ ðîáèòè çà÷³ñêè, — çðàä³ëà Ïîëë³àííà, àêóðàòíî ïîêëàâøè ëþñòåðêî é óçÿâøè ãðåá³íöÿ. — Ñüîãîäí³ áàãàòî íå âäàñòüñÿ çðîáèòè: íàäòî âæå ÿ õî÷ó, ùîá âè øâèäøå ïîáà÷èëè, ÿêà âè ãàðíà, àëå ÿêîñü ÿ çðîáëþ âàì ïî-ñïðàâæíüîìó ðîçê³øíó çà÷³ñêó, — ïðîäîâæóâàëà ä³â÷èíêà, í³æíî ïðîïóñêàþ÷è êó÷åð³ æ³íêè ì³æ ïàëüöÿìè. ʳëüêà õâèëèí Ïîëë³àííà ñòàðàííî ïðàöþâàëà, íà÷³ñóþ÷è, ðîçïóøóþ÷è âîëîññÿ, åôåêòíî âèêëàäàþ÷è êó÷åð³. Âðåøò³ âîíà ï³äáèëà ïîäóøêó, ùîá æ³íêà ìîãëà ÿêíàéçðó÷í³øå íà íå¿ ñïèðàòèñÿ. Òèì ÷àñîì õâîðà ïîõìóðî êîìåíòóâàëà âåñü ïðîöåñ, àáñîëþòíî íå â³ðÿ÷è â éîãî óñï³øí³ñòü. Îäíàê ï³ä ê³íåöü ó ¿¿ ãîëîñ³ ïî÷àëî â÷óâàòèñÿ õâèëþâàííÿ.

— Íó îò! — íàðåøò³ âèãóêíóëà Ïîëë³àííà, óõîïèâøè ç âàçè, ùî ñòîÿëà á³ëÿ ë³æêà, ðîæåâó ãâîçäèêó é ïðèêðàñèâøè íåþ çà÷³ñêó. — Òåïåð âè ìîæåòå ñîáîþ ïîìèëóâàòèñÿ! — ² âîíà ç òð³óìôàëüíèì âèãëÿäîì ïîäàëà æ³íö³ ëþñòðî.

— Ãì, — ò³ëüêè é çìîãëà ñêàçàòè õâîðà, óâàæíî âèâ÷àþ÷è ñâîº â³äîáðàæåííÿ. — Óçàãàë³-òî ìåí³ á³ëüøå ïîäîáàþòüñÿ ÷åðâîí³ ãâîçäèêè, òà ÿêà ð³çíèöÿ, ÿêùî äî âå÷îðà êâ³òêà âñå îäíî ç³â’ÿíå.

208

Ðîçä³ë ²²². ÑÂ²Ò ÄÈÒÈÍÑÒÂÀ

— Àëå âè ìàºòå íàâ³òü ðàä³òè, ùî êâ³òè â’ÿíóòü! — çàñì³ÿëàñÿ Ïîëë³àííà. — Àäæå òîä³ ùîäíÿ ó âàç³ ç’ÿâëÿþòüñÿ íîâ³. Ìåí³ ïîäîáàºòüñÿ, êîëè âàøå âîëîññÿ òàêå ïóõíàñòå, — ³ç çàäîâîëåííÿì çàê³í÷èëà âîíà. — À âàì?

— Ãì, ìîæëèâî, òà âñå îäíî çà÷³ñêà äîâãî íå ïðîòðèìàºòüñÿ, êîëè ïîñò³éíî ëåæèø íà ïîäóøö³, ÿê ÿ.

— Çâ³ñíî, íå ïðîòðèìàºòüñÿ, àëå öå òåæ íà êðàùå, — çàäîâîëåíî êèâíóëà Ïîëë³àííà, — áî æ òîä³ ÿ çìîæó çðîáèòè âàì çà÷³ñêó çíîâó. Ó áóäü-ÿêîìó ðàç³ âè ìàºòå ðàä³òè, ùî ó âàñ ÷îðíå âîëîññÿ, íà á³ë³é ïîäóøö³ âîíî ìຠêðàùèé âèãëÿä, àí³æ ñâ³òëå, ÿê-îò ó ìåíå.

— Òàê-òî âîíî òàê, òà ìåí³ í³êîëè íå ïîäîáàëîñÿ ÷îðíå âîëîññÿ — íà íüîìó ïîì³òíà êîæíà ñèâà âîëîñèíà, — áóð÷àëà ì³ñ³ñ Ñíîó, îäíàê íå â³äâîäèëà î÷åé â³ä ëþñòåðêà.

— ß îáîæíþþ ÷îðíå âîëîññÿ! Àõ, ÿêáè æ ³ â ìåíå òàêå áóëî, — ç³òõíóëà Ïîëë³àííà. ̳ñ³ñ Ñíîó îïóñòèëà ëþñòðî é ðîçäðàòîâàíî ïîâåðíóëàñÿ äî ä³â÷èíêè.

— Âîíî á òåáå ãåòü íå ò³øèëî, ÿêáè òè áóëà ìíîþ! Òåáå á íå ò³øèëî àí³ âîëîññÿ, àí³ áóäü-ùî ³íøå, ÿêáè äîâîäèëîñÿ äíÿìè ëåæàòè òóò, ÿê ÿ! Ïîëë³àííà çàìèñëèëàñü, íàñóïèâøè áð³âêè.

— Òàê, òîä³ á áóëî çíà÷íî âàæ÷å öå ðîáèòè, — ì³ðêóâàëà âîíà âãîëîñ.

— Ðîáèòè ùî?

— Ðàä³òè.

— Ðàä³òè, êîëè ëåæèø ó ë³æêó õâîðà, ³ òàê äåíü ó äåíü? Íå äóìàþ, ùî öå ìîæëèâî, — ìîâèëà ì³ñ³ñ Ñíîó. — Ñêàæè, ÷îìó ÿ ìàþ ðàä³òè, êîëè ç³ ìíîþ òàêå òðàïèëîñÿ?! Íà ïðåâåëèêèé ïîäèâ ì³ñ³ñ Ñíîó, Ïîëë³àííà ï³äñòðèáíóëà é ïëåñíóëà â äîëîí³.

— Ùî æ, öå é ñïðàâä³ íå òàê óæå é ïðîñòî! Çàðàç ìåí³ ÷àñ ³òè, àëå ÿ äóìàòèìó âñþ äîðîãó äîäîìó, ³ ìîæëèâî, íàñòóïíîãî ðàçó, êîëè ïðèéäó äî âàñ ó ãîñò³, ÿ âàì ðîçïîâ³ì! Áóâàéòå! ß ÷óäîâî ïðîâåëà ç âàìè ÷àñ! — âèãóêíóëà ä³â÷èíêà, âèõîäÿ÷è ç ê³ìíàòè.

— Ãì, ÿ ùå í³êîëè òàêîãî íå ÷óëà! ² ùî âîíà ìàëà íà óâàç³? — áóáîí³ëà ì³ñ³ñ Ñíîó, äèâëÿ÷èñü íà äâåð³, ó ÿê³ ùîéíî âèéøëà ä³â÷èíêà. Ƴíêà çíîâ óçÿëà ëþñòåðêî ³ ïî÷àëà ñêåïòè÷íî ñåáå ðîçäèâëÿòèñÿ.

— À öÿ ìàëà é ñïðàâä³ â쳺 ðîáèòè çà÷³ñêè, — ñòèõà ìîâèëà õâîðà. — ß ùå í³êîëè íå ìàëà ïðèâàáëèâ³øîãî âèãëÿäó. Òà ÿêèé ÅËÅÀÍÎÐ ÏÎÐÒÅÐ

209

ó öüîìó ñåíñ? — ç³òõíóëà æ³íêà, îïóñòèâøè ëþñòåðêî íà ë³æêî é â³äêèíóâøè ãîëîâó íà ïîäóøêó. Òðîõè ï³çí³øå, êîëè äî ê³ìíàòè çàéøëà ¿¿ äîíüêà ̳ëë³, ëþñòåðêî âñå ùå ëåæàëî íà ë³æêó, àëå áóëî ðåòåëüíî çàõîâàíå â ñêëàäêàõ êîâäðè.

— Ìàìî, ô³ðàíêè ï³äíÿò³! — çäèâîâàíî âèãóêíóëà ̳ëë³, ïåðåâîäÿ÷è ïîãëÿä ç ô³ðàíîê íà ãâîçäèêó ó âîëîññ³ ìàòåð³.

— À ùî òóò òàêîãî? — áóð÷àëà õâîðà. — ßêùî ÿ õâîð³þ, öå çîâñ³ì íå îçíà÷àº, ùî ÿ ìàþ ïðîñèä³òè âñå æèòòÿ â òåìðÿâ³, ÷è íå òàê?

— Í-í³, çâè÷àéíî æ, í³, — îäðàçó æ çàïåâíèëà ¿¿ äîíüêà, áåðó÷è äî ðóê ïëÿøå÷êó ç ë³êàìè. — Ïðîñòî ÿ âæå äàâíî ïðîïîíóâàëà òîá³ ðîçì³ñòèòèñÿ ó ñâ³òë³ø³é ê³ìíàò³, à òè ïîñò³éíî â³äìîâëÿëàñÿ. Íà öå ì³ñ³ñ Ñíîó í³÷îãî íå â³äïîâ³ëà. Âîíà ïåðåáèðàëà ìåðåæèâî íà ñâî¿é í³÷í³é ñîðî÷ö³. À ïîò³ì çàñìó÷åíî ìîâèëà: — Äóìàþ, õòîñü ì³ã áè ïîäàðóâàòè ìåí³ íîâó í³÷íó ñîðî÷êó — íàïðèêëàä, çàì³ñòü áàðàíÿ÷îãî áóëüéîíó!

— Ìàìî! ̳ëë³ â³ä çäèâóâàííÿ àæ ñë³â çàáðàêëî. Ó øàô³ çà ¿¿ ñïèíîþ ëåæàëè äâ³ íîâ³ í³÷í³ ñîðî÷êè, ³ âæå ê³ëüêà ì³ñÿö³â âîíà ìàðíî âìîâëÿëà ìàò³ð îäÿãíóòè ÿêóñü ³ç íèõ. (Ïåðåêëàä ³ðè Íàëèâàíî¿) Ðîáîòà ç òåêñòîì ðîçä³ëó 8 1. ßêèé ðåæèì äíÿ áóëî âñòàíîâëåíî â Ãàðð³í´òîíñüêîìó ìàºòêó?

2. Ðîçêàæ³òü ïðî ñòàâëåííÿ Ïîëë³àííè äî ëþäåé. ßê³ ëþäè ¿é íàéá³ëüøå ïîäîáàëèñÿ?

3. ×èì ïðèâåðíóâ óâàãó Ïîëë³àííè íåçíàéîìåöü?

4. ×îìó ä³â÷èíêà çàãîâîðèëà ç íèì? ×îìó ¿é ñòàëî éîãî øêîäà?

5. Õòî òàêà ì³ñ³ñ Ñíîó ³ ùî ç íåþ ñòàëîñÿ?

6. ßê Ïîëë³àííà âèð³øèëà ï³äòðèìàòè õâîðó æ³íêó? Äëÿ îáãîâîðåííÿ 1. ×îìó ì³ñ³ñ Ñíîó íàçâàëà ä³â÷èíêó «ì³ñ Íåñòðèìàí³ñòü», «íàéäèâîâèæí³øîþ äèòèíîþ» ç óñ³õ, êîãî âîíà çíàëà? ×è çãîäí³ âè ç òàêîþ õàðàêòåðèñòèêîþ þíî¿ ãåðî¿í³?

2. Äîâåä³òü, ùî â äóø³ ì³ñ³ñ Ñíîó ùîñü çì³íèëîñÿ ï³ñëÿ òîãî, ÿê Ïîëë³àííà ï³øëà äîäîìó. Çíàéä³òü ï³äòâåðäæåííÿ öèõ âíóòð³øí³õ çì³í ó çîâí³øí³õ äåòàëÿõ, ó ìîâ³ ì³ñ³ñ Ñíîó.

210

Ðîçä³ë ²²². ÑÂ²Ò ÄÈÒÈÍÑÒÂÀ

Òâîð÷å çàâäàííÿ Ðîçêàæ³òü ïðî â³äâ³äèíè Ïîëë³àííîþ îñåë³ ì³ñ³ñ Ñíîó (â³ä ³ìåí³ ä³â÷èíêè, â³ä ³ìåí³ ì³ñ³ñ Ñíîó àáî ¿¿ äîíüêè ̳ëë³ (çà âèáîðîì).

Ðîáîòà ç òåêñòîì ðîçä³ëó 10 1. ßê Ïîëë³àííà âèð³øèëà ðîçðàäèòè ì³ñ³ñ Ñíîó é âèêîíàòè ¿¿ áàæàííÿ?

2. Ùî ðîçïîâ³ëà ä³â÷èíêà ñâî¿é ò³òö³ ïðî ïðèòóëîê?

3. ×îìó ì³ñ Ïîëë³ âèð³øèëà ïåðåñåëèòè ä³â÷èíêó ïîâåðõîì íèæ÷å?

4. Ïðî÷èòàéòå âèðàçíî îñòàíí³é àáçàö ðîçä³ëó 10. ßê âè äóìàºòå, ïðî ÿê³ ïî÷óòòÿ ò³òêè Ïîëë³ â íüîìó éäåòüñÿ? ×è áóëè ö³ ïî÷óòòÿ â íå¿ ðàí³øå? Äëÿ îáãîâîðåííÿ 1. Ùî òàêå «ðåçóëüòàò»? ßê ì³ñ Ïîëë³ ðàäèëà íåáîç³ äîñÿãàòè ðåçóëüòàòèâíîñò³?

2. ×îìó Ïîëë³àííà òàê ³ íå íàâàæèëàñÿ ðîçïîâ³ñòè ò³òö³ ïðî ñâîþ «ãðó â ðàä³ñòü»? Ùî ñòðèìóâàëî ä³â÷èíêó?

3. ßêå ñëîâî ïðîòÿãîì òâîðó (ê³ëüêà ðàç³â) íå ìîãëà âèìîâèòè äî ê³íöÿ þíà ãåðî¿íÿ? ×îìó? Ðîáîòà ç òåêñòîì ðîçä³ë³â 11–17 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

Ðîçêàæ³òü ïðî ðîçâèòîê ïîä³é ó òâîð³. ßê ð³çí³ ïåðñîíàæ³ ñòàâëÿòüñÿ äî ä³â÷èíêè? Êîãî ç íèõ âîíà çàëó÷èëà äî ñâ ãðè? ßê çì³íþþòüñÿ æèòòºâ³ ïîçèö³¿ «ãðàâö³â» (ì³ñ³ñ Ñíîó ³ ì³ñòåðà Äæîíà Ïåíäëòîíà)? Çà ÿêèõ îáñòàâèí â³äáóëîñÿ çíàéîìñòâî Ïîëë³àííè ³ Äæèìì³ Á³íà? ×èì ïîä³áí³ äîë³ ä³òåé? Ç ÿêîþ ìåòîþ Ïîëë³àííà çàâ³òàëà äî Ƴíî÷î¿ äîïîìîãè? ×îìó æ³íêè â³äìîâèëèñÿ äîïîìîãòè Äæèìì³ Á³íó? ßê ùå ä³â÷èíêà íàìàãàëàñÿ âëàøòóâàòè äîëþ õëîï÷èêà? Ðîçêàæ³òü ïðî òå, ÿê Ïîëë³àííà íàìàãàëàñÿ ïðèêðàñèòè é âëàøòóâàòè æèòòÿ ì³ñ Ïîëë³? Ùî âîíà äëÿ öüîãî ðîáèëà? Ðîçêàæ³òü ïðî íîâ³ ðèñè õàðàêòåðó Ïîëë³àííè, ÿê³ âèÿâèëèñÿ ï³ä ÷àñ çóñòð³÷³ ç ì³ñòåðîì Ïåíäëòîíîì ó Ïåíäëòîíñüêîìó ë³ñ³, à òàêîæ ïîäàëüøîãî ñï³ëêóâàííÿ ç íèì ³ ë³êàðåì ׳ëòîíîì.

Ïîð³âíÿéòå ñòàâëåííÿ äî Äæèìì³ Á³íà ç áîêó Ïîëë³àííè òà ³íøèõ ïåðñîíàæ³â (÷ëåí³â Ƴíî÷î¿ äîïîìîãè, ì³ñ Ïîëë³, ì³ñòåðà Ïåíäëòîíà). Íà ï³äñòàâ³ ç³ñòàâëåííÿ äàéòå âëàñíå âèçíà÷åííÿ ïîíÿòòÿ ìèëîñåðäÿ. ÅËÅÀÍÎÐ ÏÎÐÒÅÐ

211

Ðîçä³ë 18. Ïðèçìè Òåïë³ ñåðïíåâ³ äí³ ïðîë³òàëè ÿê îäíà ìèòü, ³ Ïîëë³àííà òåïåð íàâ³äóâàëàñÿ äî âåëèêîãî áóäèíêó íà Ïåíäëòîíñüêîìó ïàãîðá³ äóæå ÷àñòî. Îäíàê ¿é ³íîä³ çäàâàëîñÿ, ùî ¿¿ â³çèòè íå çàâæäè ïðèíîñÿòü õâîðîìó ïîëåãøåííÿ. Íå òå ùîá Äæîíîâ³ Ïåíäëòîíó íå õîò³ëîñÿ ¿¿ áà÷èòè — â³í ñàì ïîñèëàâ ïî íå¿; òà êîëè ä³â÷èíêà ïðèõîäèëà, â éîãî î÷àõ ³íîä³ ïîñåëÿâñÿ ÿêèéñü íåçðîçóì³ëèé ñìóòîê. Ïðèíàéìí³ òàê çäàâàëîñÿ Ïîëë³àíí³. ³í óñ³ëÿêî íàìàãàâñÿ ¿¿ ðîçâàæàòè, ïîêàçóâàâ áàãàòî ãàðíèõ ³ âîäíî÷àñ äèâíèõ ðå÷åé: êíèæêè, êàðòèíè, ð³çí³ ö³êàâèíêè. Òà âñå æ ÷àñòî íàð³êàâ íà ñâ³é æàëþã³äíèé ñòàí ³ íåçâàíèõ ìåøêàíö³â ñâîãî äîìó, ÿê³ íàìàãàëèñÿ âñå ðîáèòè ïî-ñâîºìó. ̳ñòåð Ïåíäëòîí çàâæäè ëþáèâ ñëóõàòè ðîçïîâ³ä³ Ïîëë³àííè — âîíà ëþáèëà ïîãîâîðèòè. Ïðîòå ä³â÷èíêà çàçâè÷àé óíèêàëà äèâèòèñÿ íà íüîãî: õâîðèé ÷àñòî íåíà÷å çàñòèãàâ íà ïîäóøö³ ç íåïðèðîäíî áë³äèì îáëè÷÷ÿì, ³ ¿é áóëî áîëÿ÷å öå áà÷èòè. Âîíà íå ðîçóì³ëà, ùî ñàìå ñêàçàíå íåþ çìóøóâàëî éîãî òàê áë³äíóòè. Ùî æ äî ãðè â ðàä³ñòü, Ïîëë³àííà õîò³ëà ðîçïîâ³ñòè éîìó ïðî íå¿ é çàïðîïîíóâàòè ïîãðàòè, òà í³ÿê íå òðàïëÿëîñÿ ñëóøíî¿ ìèò³. ijâ÷èíêà ñïðîáóâàëà ðîçïîâ³ñòè âæå äâ³÷³, òà ùîðàçó, êîëè âîíà ãîâîðèëà: «² òîä³ òàòî çàïðîïîíóâàâ...», ì³ñòåð Ïåíäëòîí ð³çêî ïåðåâîäèâ ðîçìîâó â ³íøå ðóñëî. Òåïåð ó Ïîëë³àííè íå áóëî æîäíèõ ñóìí³â³â ñòîñîâíî òîãî, ùî ñàìå Äæîí Ïåíäëòîí áóâ êîëèñü êîõàíèì ò³òîíüêè Ïîëë³, ³ ä³â÷èíêà âñ³ì ñâî¿ì äîáðèì ñåðöåì ïðàãíóëà çðîáèòè âñå, ùîá òàêè ç’ºäíàòè ö³ ëþáëÿ÷³, òà íàäçâè÷àéíî ñàìîòí³ ñåðöÿ. Òà ïîêè ùî âîíà íå óÿâëÿëà, ÿê öå ìîæíà çðîáèòè. Âîíà ³íîä³ ãîâîðèëà ç ì³ñòåðîì Ïåíäëòîíîì ïðî ñâîþ ò³òîíüêó, â³í ñëóõàâ — ÷àñîì óâàæíî, à ÷àñîì ðîçäðàòîâàíî, òà çäåá³ëüøîãî ç òðîõè äèâíîþ óñì³øêîþ íà çàçâè÷àé ñóâîðîìó îáëè÷÷³. Ãîâîðèëà âîíà ïðî ì³ñòåðà Ïåíäëòîíà ³ ç ò³òîíüêîþ Ïîëë³, òî÷í³øå, íàìàãàëàñÿ ïîãîâîðèòè, áî çàçâè÷àé ò³òêà ¿¿ äîâãî íå ñëóõàëà é çàâæäè çíàõîäèëà ³íøó òåìó äëÿ Ä. Øàðè÷åâà. ðîçìîâè. Âîíà òàê ÷àñòî ðîáèëà, êîëè ²ëþñòðàö³ÿ äî ðîìàíó Ïîëë³àííà çàâîäèëà ïðî êîãîñü ìîâó, Å. Ïîðòåð «Ïîëë³àííà». à îñîáëèâî êîëè éøëîñÿ ïðî ë³êàðÿ 2009 ð.

212

Ðîçä³ë ²²². ÑÂ²Ò ÄÈÒÈÍÑÒÂÀ

׳ëòîíà. ijâ÷èíêà äóìàëà, ùî öå ÷åðåç òå, ùî ñàìå ë³êàð ׳ëòîí ïîáà÷èâ ò³òîíüêó íà âåðàíä³ ç íîâîþ çà÷³ñêîþ, òðîÿíäîþ ó âîëîññ³ òà ìåðåæèâíîþ øàëëþ íà ïëå÷àõ. Äóæå ñêîðî Ïîëë³àííà é ñàìà ïåðåêîíàëàñÿ â òîìó, ùî ò³òîíüêà ñïðàâä³ íå ëþáèòü ë³êàðÿ. À òðàïèëîñÿ öå, êîëè ä³â÷èíêà òðîõè çàñòóäèëàñÿ é áóëà çìóøåíà ñèä³òè âäîìà.

— ßêùî äî âå÷îðà òîá³ íå ïîêðàùàº, äîâåäåòüñÿ ïîñëàòè êîãîñü ïî ë³êàðÿ, — ñêàçàëà ò³òêà Ïîëë³.

— Ñïðàâä³? Î, òîä³ ÿ õî÷ó, ùîá ìåí³ áóëî çëå, — âèãóêíóëà Ïîëë³àííà, — àäæå òîä³ äî ìåíå ïðèéäå ë³êàð ׳ëòîí. Ò³òêà ÿêîñü äèâíî íà íå¿ ïîäèâèëàñÿ, ³ Ïîëë³àííà íå çîâñ³ì çðîçóì³ëà öåé ïîãëÿä.

— Òåáå ë³êóâàòèìå íå ë³êàð ׳ëòîí, Ïîëë³àííî, — ð³çêî ìîâèëà ì³ñ Ïîëë³. — ³í íå íàø ñ³ìåéíèé ë³êàð. ßêùî òîá³ ñòàíå ã³ðøå, ÿ âèêëè÷ó ë³êàðÿ Âîððåíà. Íà ùàñòÿ, ä³â÷èíö³ ñòàëî êðàùå, ³ ë³êàð âçàãàë³ íå çíàäîáèâñÿ.

— ß òàêà ðàäà, — ç³çíàëàñÿ Ïîëë³àííà ò³òö³ òîãî æ âå÷îðà. — Çâ³ñíî, ìåí³ ïîäîáàºòüñÿ ë³êàð Âîððåí, àëå ë³êàð ׳ëòîí óñå-òàêè ïîäîáàºòüñÿ ìåí³ á³ëüøå. Äóìàþ, â³í áè çàñìóòèâñÿ, ÿêáè éîãî íå ïîêëèêàëè ìåíå ë³êóâàòè. Çíàºòå, ò³òîíüêî Ïîëë³, â³í æå íå âèíåí, ùî âèïàäêîâî ïîáà÷èâ âàñ — òîä³, ÿê ÿ âàñ çà÷åñàëà é íàêèíóëà âàì íà ïëå÷³ øàëü, — ñåðéîçíî çàóâàæèëà ä³â÷èíêà.

— Ãîä³ âæå, Ïîëë³àííî. ß íå õî÷ó îáãîâîðþâàòè àí³ ë³êàðÿ ׳ëòîíà, àí³ éîãî ïî÷óòòÿ, — ð³øó÷å â³äð³çàëà ì³ñ Ïîëë³. ßêóñü ìèòü ä³â÷èíêà çàñìó÷åíî íà íå¿ äèâèëàñÿ, à ïîò³ì ç³òõíóëà: — Ìåí³ òàê ïîäîáàºòüñÿ, êîëè íà âàøèõ ùîêàõ ç’ÿâëÿþòüñÿ îñü òàê³ ðóì’ÿíö³, ò³òîíüêî Ïîëë³, ³, çíàºòå, ìåí³ òàê õî÷åòüñÿ âàñ çíîâó ïðè÷åñàòè... Îò ÿêáè âè... — àëå äîãîâîðèòè ¿é íå âäàëîñÿ, áî ì³ñ Ïîëë³ âæå áóëà â ³íøîìó ê³íö³ êîðèäîðó. ßêîñü íàïðèê³íö³ ñåðïíÿ Ïîëë³àííà ïðèéøëà äî ì³ñòåðà Ïåíäëòîíà çðàíêó é ïîì³òèëà íà éîãî ïîäóøö³ ÿñêðàâ³ âåñåëêîâ³ ñìóæêè — áëàêèòíó, æîâòó, çåëåíó, ÷åðâîíó, ô³îëåòîâó... ijâ÷èíêà àæ çàâìåðëà â³ä çàõâàòó.

— Î, ì³ñòåðå Ïåíäëòîí, äî âàñ ó ãîñò³ çàâ³òàëà ìàëåñåíüêà âåñåëêà, — ³ Ïîëë³àííà ðàä³ñíî çàïëåñêàëà â äîëîí³. — Î, ÿêà æ âîíà ãàðíà! Àëå ÿê ñþäè ìîãëà ïîòðàïèòè âåñåëêà? — çàïèòàëà âîíà. ×îëîâ³ê ðîçñì³ÿâñÿ, àëå ñì³õ ÷îìóñü áóâ ñóìíèì. Öüîãî ðàíêó Äæîí Ïåíäëòîí áóâ íå â ãóìîð³.

— Äóìàþ, âîíà «ïîòðàïèëà» ñþäè ÷åðåç îí òîé ñêëÿíèé òåðìîìåòð íà â³êí³, — ñëàáêèì ãîëîñîì ìîâèâ â³í. — Óçàãàë³, öå ÅËÅÀÍÎÐ ÏÎÐÒÅÐ

213

ïîãàíî, êîëè ñîíöå ñâ³òèòü íà òåðìîìåòð, òà çðàíêó éîãî ïðîì³ííÿ ïîòðàïëÿº ñàìå â öå â³êíî.

— Âåñåëêà òàêà ãàðíà, ì³ñòåðå Ïåíäëòîí, ïðàâäà æ? ² öå ñïðàâä³ ðîáèòü ñîíöå? Öå æ òðåáà! ßêáè â ìåíå áóâ òåðìîìåòð, ÿ á ïî÷åïèëà éîãî íà ñîíö³, ùîá áà÷èòè òàê³ âåñåëêè ö³ë³ñ³íüêèé äåíü!

— Õà, òàêèé òåðìîìåòð ³ êîðèñò³ íå ïðèíîñèòèìå, — ðîçñì³ÿâñÿ õâîðèé. — ßê æå â³í çìîæå ïîêàçàòè, íàñê³ëüêè òåïëî ÷è õîëîäíî íàäâîð³, ÿêùî ö³ëèé äåíü âèñ³òèìå íà ñîíö³?

— À ìåí³ âñå îäíî, — ìîâèëà Ïîëë³àííà, ³ç çàõâàòîì ìèëóþ÷èñü êîëüîðîâèìè ïðîì³íöÿìè íà ïîäóøö³. — ßêà ð³çíèöÿ — ÿêùî ó òâî¿é ê³ìíàò³ çàâæäè æèòèìå ìàëåíüêà âåñåëêà? ̳ñòåð Ïåíäëòîí çíîâó çàñì³ÿâñÿ. ³í çàö³êàâëåíî äèâèâñÿ íà ùàñëèâå îáëè÷÷ÿ ä³â÷èíêè, à ïîò³ì éîìó ñÿéíóëà îäíà äóìêà. ³í ïîäçâîíèâ ó äçâ³íî÷îê.

— Íîðî, — ìîâèâ õâîðèé, êîëè äî ê³ìíàòè ââ³éøëà ë³òíÿ ñëóæíèöÿ, — ïðèíåñè ìåí³ îäèí ³ç âåëèêèõ ì³äíèõ ï³äñâ³÷íèê³â, ùî ñòîÿòü íà êàì³í³ â ïåðø³é â³òàëüí³.

— Òàê, ñåð, — ïðîáóðìîò³ëà äóæå çäèâîâàíà æ³íêà. Çà ìèòü âîíà ïîâåðíóëàñÿ. ¯¿ ñóïðîâîäæóâàâ íåçâè÷àéíèé òèõèé äçåíüê³ò. Ƴíêà ï³ä³éøëà äî ë³æêà. Äçåíüê³ò ñòâîðþâàëè êðèøòàëåâ³ ï³äâ³ñêè, ùî âèñ³ëè íà ñòàðîâèííîìó êàíäåëÿáð³ â ¿¿ ðóêàõ.

— Äÿêóþ, ïîñòàâ éîãî íà òóìáó, — çâåë³â õâîðèé. — À òåïåð â³çüìè ìîòóçîê, â³äñóíü ô³ðàíêó ³ íàòÿãíè éîãî âïîïåðåê â³êíà. Îñü òàê, äÿêóþ, — äîäàâ â³í, êîëè ñëóæíèöÿ çðîáèëà âñå, ïðî ùî â³í ïðîñèâ. Êîëè æ³íêà âèéøëà, ì³ñòåð Ïåíäëòîí ïîãëÿíóâ íà Ïîëë³àííó, ÿêà àæ ïàëàëà ç íåòåðïëÿ÷êè ³ ö³êàâîñò³. Î÷³ éîãî âñì³õàëèñÿ.

— À òåïåð, Ïîëë³àííî, äàé ìåí³ êàíäåëÿáð. ijâ÷èíêà ïðèíåñëà éîãî, ³ çà ìèòü õâîðèé óæå çðèâàâ ³ç íüîãî êðèøòàëåâ³ ï³äâ³ñêè — îäíó çà îäíîþ — ³ ñêîðî âñ³ âîíè ëåæàëè á³ëÿ íüîãî íà ë³æêó.

— À òåïåð, ëþáà ìîÿ, â³çüìè ¿õ ³ ïî÷åïè íà ìîòóçêó, ÿêó Íîðà ïðèâ’ÿçàëà íà â³êí³. ßêùî òîá³ é ñïðàâä³ õî÷åòüñÿ æèòè ç âåñåëêîþ, ÿ íå áà÷ó ³íøîãî âèõîäó. Ñïî÷àòêó Ïîëë³àííà íå ðîçóì³ëà, íàâ³ùî âñå öå ðîáèòè, òà êîëè ïî÷åïèëà òðè ï³äâ³ñêè ³ íåíàðîêîì êèíóëà îêîì íà ê³ìíàòó, ¿é â³äêðèëîñÿ âñå, ùî çàäóìàâ ì³ñòåð Ïåíäëòîí. ϳñëÿ öüîãî âîíà ëåäâå âïîðàëàñÿ ç³ ñâî¿ìè òðåìòÿ÷èìè ïàëüöÿìè — òàê ¿é õîò³ëîñÿ ÿêîìîãà øâèäøå ïî÷åïèòè ðåøòó êðèøòàëèê³â. Òà íàðåøò³ âîíà çàê³í÷èëà, ³ â³äñòóïèëà â³ä â³êíà, ñêðèêíóâøè â çàõâàò³.

214

Ðîçä³ë ²²². ÑÂ²Ò ÄÈÒÈÍÑÒÂÀ

Ðîçê³øíà, àëå áåçðàä³ñíà ñïàëüíÿ ïåðåòâîðèëàñÿ íà êàçêó. Óñþäè âèòàíöüîâóâàëè ð³çíîáàðâí³ ïðîì³íö³ — ÷åðâîí³ é çåëåí³, ô³îëåòîâ³ é ïîìàðàí÷åâ³, çîëîòàâ³ é ñèí³. Âîíè ìèãîò³ëè íà ï³äëîç³, ñò³íàõ, ìåáëÿõ ³ íàâ³òü íà ë³æêó.

— Î!!! ßê æå ãàðíî! — çàãóêàëà Ïîëë³àííà é ðàïòîì çàñì³ÿëàñÿ: — Äóìàþ, ñîíöå íàìàãàºòüñÿ ïîãðàòè ç íàìè â ãðó! Âàì òàê íå çäàºòüñÿ? — çàïèòàëà ä³â÷èíêà, çîâñ³ì çàáóâøè, ùî ì³ñòåð Ïåíäëòîí íå ðîçó쳺, ïðî ùî âîíà ãîâîðèòü. — ßêáè æ ó ìåíå áóëî áàãàòî òàêèõ êðèøòàëåâèõ ï³äâ³ñîê! ß á ³ç ðàä³ñòþ äàëà òðîõè ò³òîíüö³ Ïîëë³, ì³ñ³ñ Ñíîó òà ³íøèì! ßê³ á âîíè áóëè ðàä³! À ò³òîíüêà Ïîëë³, ìîæå, ³ äâåðèìà ðàçî÷îê áè ãðþêíóëà, ÿê äóìàºòå? Ïî÷óâøè öå, Äæîí Ïåíäëòîí íå ñòðèìàâñÿ â³ä ñì³õó.

— Ãì, íàñê³ëüêè ÿ çíàþ òâîþ ò³òêó, Ïîëë³àííî, ïîòð³áíî äåùî á³ëüøå çà êðèøòàëåâ³ ï³äâ³ñêè íà ñîíö³, ùîá çìóñèòè ¿¿ ãðèìàòè äâåðèìà é ðàä³òè ç òîãî. À ùî æ öå çà ãðà òàêà, ïðî ÿêó òè çãàäàëà? ßêèéñü ÷àñ ä³â÷èíêà çäèâîâàíî êë³ïàëà î÷èìà, à ïîò³ì òàêè çðîçóì³ëà.

— ß çîâñ³ì çàáóëà, âè æ í³÷îãî íå çíàºòå ïðî ãðó â ðàä³ñòü!

— À òè ìåí³ ðîçêàæè ïðî íå¿! ² öüîãî ðàçó Ïîëë³àíí³ íàðåøò³ âäàëîñÿ ðîçïîâ³ñòè õâîðîìó ïðî ñâîþ ãðó. Âîíà ïî÷àëà ³ç ñàìîãî ïî÷àòêó, òîáòî ç ðîçïîâ³ä³ ïðî ìèëèö³, ÿê³ îòðèìàëà çàì³ñòü áàæàíî¿ ëÿëüêè. Ïîêè ä³â÷èíêà ãîâîðèëà, âîíà çîâñ³ì íå äèâèëàñÿ íà õâîðîãî, à çà÷àðîâàíî ìèëóâàëàñÿ òàíöþþ÷èìè ïðîì³íöÿìè, ÿê³ ïðîõîäèëè êð³çü êðèøòàëåâ³ ïðèçìè íà îñÿÿíîìó ñîíöåì â³êí³.

— Íó îñü ³ âñå, — íàðåøò³ çàê³í÷èëà ðîçïîâ³äü ä³â÷èíêà, — òåïåð âè çíàºòå, ÷îìó ÿ ñêàçàëà, ùî ñîíöå íàìàãàºòüñÿ ïîãðàòè ç íàìè. Íà ìèòü ó ê³ìíàò³ çàïàëà òèøà. À òîä³ ç ë³æêà ïî÷óâñÿ çäàâëåíèé ãîëîñ: — Ìîæëèâî, òà ìåí³ çäàºòüñÿ, ùî íàéêðàùà ç óñ³õ ïðèçì — öå òè ñàìà, Ïîëë³àííî.

— Ñïðàâä³? Àëå æ â³ä ìåíå íå â³äáèâàþòüñÿ ãàðíåíüê³ ÷åðâîí³, çåëåí³ é ô³îëåòîâ³ ïðîì³íö³, êîëè íà ìåíå ñâ³òèòü ñîíöå, ì³ñòåðå Ïåíäëòîí!

— Õ³áà í³? — óñì³õíóâñÿ õâîðèé. À Ïîëë³àííà í³ÿê íå ìîãëà çðîçóì³òè, ÷îìó â éîãî î÷àõ ñòîÿòü ñëüîçè.

— ͳ, — â³äïîâ³ëà ä³â÷èíêà, à çà ìèòü çàñìó÷åíî äîäàëà: — Áîþñÿ, ì³ñòåðå Ïåíäëòîí, ñîíöå íå äຠìåí³ í³÷îãî, îêð³ì ÅËÅÀÍÎÐ ÏÎÐÒÅÐ

215

ëàñòîâèííÿ. Ò³òîíüêà Ïîëë³ êàæå, ùî ìåí³ íå ìîæíà äîâãî áóòè íà ñîíö³, áî éîãî ñòàíå ùå á³ëüøå! ×îëîâ³ê çíîâó çàñì³ÿâñÿ, àëå ñì³õ ïðîçâó÷àâ ÿê ðèäàííÿ. (Ïåðåêëàä ³ðè Íàëèâàíî¿) Ðîáîòà ç òåêñòîì ðîçä³ëó 18 1. ßê³ ñòîñóíêè âñòàíîâèëèñÿ ì³æ Ïîëë³àííîþ é ì³ñòåðîì Ïåíäëòîíîì?

2. ßê Ïîëë³àíí³ âäàëîñÿ ïåðåòâîðèòè ïîìåøêàííÿ Äæîíà Ïåíäëòîíà íà «êàçêó»? ×è ï³äòðèìàâ ¿¿ ãîñïîäàð ó ö³é ãð³?

3. ×îìó, íà âàøó äóìêó, ì³ñòåð Ïåíäëòîí ïåðåâîäèâ ðîçìîâó â ³íøå ðóñëî, êîëè ÷óâ ðîçïîâ³ä³ ä³â÷èíêè ïðî òàòà, ïðî ¿¿ ñ³ì’þ? Òâîð÷å çàâäàííÿ Ïîÿñí³òü ñëîâà ì³ñòåðà Ïåíäëòîíà: «Ìîæëèâî, òà ìåí³ çäàºòüñÿ, ùî íàéêðàùà ç óñ³õ ïðèçì — öå òè ñàìà, Ïîëë³àííî». ßêå ïåðåíîñíå çíà÷åííÿ ìຠöÿ ôðàçà? Ðîáîòà ç òåêñòîì ðîçä³ë³â 19–27 1. ßêó ïðîïîçèö³þ çðîáèâ Ïîëë³àíí³ ì³ñòåð Ïåíäëòîí?

2. ×îìó âîíà â³äìîâèëàñÿ â³ä íå¿ é ïðî ÿê³ ðèñè õàðàêòåðó ä³â÷èíêè öå ñâ³ä÷èòü?

3. Ùî íîâîãî âè ä³çíàëèñÿ ïðî ìèíóëå ì³ñòåðà Ïåíäëòîíà ³ ì³ñ Ïîëë³? ßê âîíè ñòàâëÿòüñÿ îäíå äî îäíîãî?

4. ßê Ïîëë³àííà õàðàêòåðèçóº ò³òêó Ïîëë³ â ðîçìîâ³ ç ì³ñòåðîì Ïåíäëòîíîì?

5. ×è ñïðàâä³ ì³ñ Ïîëë³ ïî÷àëà âíóòð³øíüî çì³íþâàòèñÿ ï³ä âïëèâîì íåáîãè?

6. Ðîçêàæ³òü ïðî çóñòð³÷ Ïîëë³àííè ç³ ñâÿùåíèêîì. ßê ä³â÷èíêà âïëèíóëà íà éîãî ñïðèéíÿòòÿ ñâ³òó òà ìåøêàíö³â ì³ñòå÷êà?

7. Âèçíà÷òå êóëüì³íàö³þ òâîðó, ïîâ’ÿçàíó ç ³ñòîð³ºþ ä³â÷èíêè.

8. ßêà òðàã³÷íà ïîä³ÿ ñòàëàñÿ â æèòò³ ãîëîâíî¿ ãåðî¿í³?

9. ßê äî íåùàñíîãî âèïàäêó ïîñòàâèëèñÿ ì³ñ Ïîëë³ òà ³íø³ ìåøêàíö³ ì³ñòå÷êà? Çíàéä³òü ³ âèðàçíî ïðî÷èòàéòå â³äïîâ³äí³ öèòàòè ç òåêñòó.

10. Ðîçêàæ³òü ïðî òå, ÿê ì³ñòåð Ïåíäëòîí âèð³øèâ óëàøòóâàòè äîëþ Äæèìì³ Á³íà. ×îìó â³í óâàæàâ, ùî Ïîëë³àííà öå ñïðèéìå ÿê âåëèêó ðàä³ñòü ó âàæêèé äëÿ íå¿ ìîìåíò? Êîìåíòàð³ Ó òâîð³ â³äîáðàæåíî íàéâàæëèâ³ø³ ïðèíöèïè õðèñòèÿíñüêî¿ ìîðàë³. Äóõîâíèì îð³ºíòèðîì äëÿ ãîëîâíî¿ ãåðî¿í³ º çàãàëüíîëþäñüê³ ö³ííîñò³, ÿê³ óòâåðäæóþòüñÿ â Á³á볿. Äîáðî, ëþáîâ, ìèëîñåðäÿ, äîïîìîãà — öå ò³ ìîðàëüí³ êàòåãîð³¿, ÿê³ ôîðìóþòü ¿¿ æèòòºâó ïîçèö³þ. Ãðàþ÷è â ðàä³ñòü, 216

Ðîçä³ë ²²². ÑÂ²Ò ÄÈÒÈÍÑÒÂÀ

âîíà íå ïîðóøóº õðèñòèÿíñüêèõ çàïîâ³äåé ³ ìîðàëüíèõ íîðì. Çãàäàéìî ïðî åï³çîä, êîëè ì³ñ Ïîëë³ â³ä’¿æäæຠíà òðè äí³ íà ïîõîðîí ñâ äâîþð³äíî¿ ñåñòðè, çàëèøàþ÷è ïëåì³ííèöþ ç³ ñëóæíèöåþ âäîìà. Íåíñ³ ðà䳺, áî òåïåð âîíè äåÿêèé ÷àñ áóäóòü ãîñïîäàðþâàòè ëèøå âäâîõ ³ ãðàòèñÿ äîñõî÷ó. Àëå Ïîëë³àííà çäèâîâàíà òàêîþ ïîâåä³íêîþ ñëóæíèö³: «Íå çíàþ, ÿê ³ ïîÿñíèòè, àëå º òàê³ ïî䳿, êîëè ãðà íåäîðå÷íà. ² ìåí³ çäàºòüñÿ, ùî ïîõîðîí — öå ñàìå òàêà ïîä³ÿ. Ó ïîõîâàíí³ íåìຠí³÷îãî âåñåëîãî». Òî÷êîþ îïîðè äëÿ Ïîëë³àííè º ñîâ³ñòü, à ãðà — ëèøå ôîðìà, ÿêà äຠïðàâî «ðàä³òè æèòòþ ïî ñîâ³ñò³». Òàêà àâòîðñüêà ïîçèö³ÿ ö³ëêîì â³äïîâ³äຠìîðàëüíèì ïðèïèñàì Ñâÿòîãî Ïèñüìà é õðèñòèÿíñüêèì çàïîâ³äÿì.

Ðîçä³ë 28. Ãðà ³ ãðàâö³ ϳñëÿ â³çèòó ì³ñòåðà Ïåíäëòîíà äî ìàºòêó Ãàðð³í´òîí³â ïðèéøëà ̳ëë³ — äîíüêà ì³ñ³ñ Ñíîó. Âîíà ùå í³êîëè òóò íå áóâàëà é ïî÷óâàëàñÿ òðîõè íåçðó÷íî. Íàâ³òü ïî÷åðâîí³ëà, êîëè ì³ñ Ïîëë³ ââ³éøëà äî ê³ìíàòè.

— ß... ÿ ïðèéøëà ä³çíàòèñÿ... ÿê òàì ìàëåíüêà ä³â÷èíêà? — ïðîáåëüêîò³ëà âîíà.

— Äÿêóþ, ùî ïðèéøëè. Óñå òàê ñàìî. À ÿê âàøà ìàìà? — ñëàáêèì ãîëîñîì ïîö³êàâèëàñÿ ì³ñ Ïîëë³.

— ß, âëàñíå, òîìó é ïðèøëà... ñêàçàòè âàì, ùî... òîáòî ïîïðîñèòè, ùîá âè ïåðåêàçàëè Ïîëë³àíí³, — òðîõè íåäîëàäíî òîðîõò³ëà ä³â÷èíà. — Ìè äóìàºìî, öå ïðîñòî æàõëèâî, ùî öÿ ÷óäîâà, íàéäîáð³øà ó ñâ³ò³ ä³â÷èíêà í³êîëè íå çìîæå õîäèòè, íàäòî ï³ñëÿ òîãî, ùî âîíà çðîáèëà äëÿ íàñ, äëÿ ìàìè... Çíàºòå, âîíà íàâ÷èëà ¿¿ ãðàòè â ãðó! À òåïåð ìè ä³çíàëèñÿ, ùî âîíà ñàìà íå ìîæå â íå¿ ãðàòè — á³äîëàøíà äèòèíà! Òà âîíî é çðîçóì³ëî — ÷è æ äî ãðè â òàêîìó ñòàí³... À ïîò³ì ìè çãàäàëè, ùî âîíà ãîâîðèëà íàì, òà ÿê öå äîïîìîãëî, ³ âèð³øèëè, ùî, ìîæå, ³ ¿é ñàì³é öå äîïîìîæå. Áî ¿é òðåáà, òðåáà ðàä³òè! — òóò ̳ëë³ çàìîâêëà é áåçïîðàäíî ïîäèâèëàñÿ íà Ïîëë³, î÷³êóþ÷è â³äïîâ³ä³. ̳ñ Ïîëë³ ââ³÷ëèâî ¿¿ âèñëóõàëà, ïðîòå çðîçóì³ëà, ìàáóòü, ò³ëüêè ïîëîâèíó ç³ ñêàçàíîãî. Âîíà âæå äàâíåíüêî ââàæàëà ̳ëë³ Ä. Øàðè÷åâà. ²ëþñòðàö³ÿ Ñíîó òðîõè äèâíîþ, õî÷à é íå äóìàëà, ùî öå äî ðîìàíó Å. Ïîðòåð ìîæå áóòè ñåðéîçíî. Ó êîæíîìó ðàç³ öå áóâ «Ïîëë³àííà». 2009 ð. ÅËÅÀÍÎÐ ÏÎÐÒÅÐ

217

çîâñ³ì íåçðîçóì³ëèé ³ íåçâ’ÿçíèé íàá³ð ñë³â. Òà ì³ñ Ïîëë³ çìóñèëà ñåáå â³äïîâ³ñòè: — Ìåí³ çäàºòüñÿ, ÿ íå çîâñ³ì ðîçóì³þ òåáå, ̳ëë³, — óâ³÷ëèâî çàóâàæèëà âîíà. — Ùî ñàìå òè õîò³ëà ïåðåêàçàòè Ïîëë³àíí³?

— Òàê-òàê, ÿ õîò³ëà äåùî ïåðåêàçàòè, — ñïîõîïèëàñÿ ä³â÷èíà. — Ìè õî÷åìî, ùîá âîíà çíàëà, ÿê áàãàòî çðîáèëà äëÿ íàñ. Çâ³ñíî, âîíà é ñàìà âæå äåùî ïîì³÷àëà, êîëè ïðèõîäèëà, àäæå ìàìà âæå òîä³ äóæå çì³íèëàñÿ. Àëå âîíà íàâ³òü íå óÿâëÿº, íàñê³ëüêè ìè çì³íèëèñÿ — ³ ÿ, ³ ìàìà. ß — ÿ çì³íèëàñÿ! À âñå ï³ñëÿ òîãî, ÿê ³ ñàìà íàâàæèëàñÿ ïîãðàòè â öþ ãðó. ̳ñ Ïîëë³ ñïîõìóðí³ëà. Âîíà õîò³ëà çàïèòàòè â ̳ëë³, ùî æ òî áóëà çà ãðà, òà íå ìîãëà âñòàâèòè àí³ ñëîâà. ijâ÷èíà ñõâèëüîâàíî âåëà äàë³: — Ðîçó쳺òå, ðàí³øå ìî¿é ìàì³ âñå áóëî íå òàê. ¯é ïîñò³éíî õîò³ëîñÿ ÷îãîñü ³íøîãî. Òà ³ õòî ì³ã áè ¿¿ çâèíóâàòèòè â öüîìó — çà òàêèõ îáñòàâèí. Àëå òåïåð... òåïåð âîíà äîçâîëÿº ï³äí³ìàòè ô³ðàíêè, òåïåð ¿é çîâñ³ì íåáàéäóæå, ÿê âîíà âèãëÿäຠòà ÿêà íà í³é ñîðî÷êà. À ùå ìàìà ïî÷àëà ïëåñòè! Ãàðíåíüê³ ìàëåíüê³ øòó÷êè — øàïî÷êè òà êîâäðè äëÿ ìàëþê³â. Ïëåòå, à ïîò³ì â³ääຠíà ÿðìàðêè òà â ë³êàðí³. ² ¿é öå ñïðàâä³ ïîäîáàºòüñÿ — âîíà ðàäà, ùî ìîæå öå ðîáèòè! Ðîçó쳺òå, öå æ óñå çàâäÿêè ì³ñ Ïîëë³àíí³, àäæå ñàìå âîíà ñêàçàëà ìàì³, ùî òðåáà ðàä³òè ñâî¿ì ðóêàì. Âîíà òîä³ çàïèòàëà, ÷îìó ìàìà í³÷îãî íèìè íå ðîáèòü. Àõ, ÿêáè æ âè ò³ëüêè áà÷èëè òåïåð ¿¿ ê³ìíàòó ³ç öèìè êîëüîðîâèìè êëóáî÷êàìè øåðñò³ — ÷åðâîíèìè, ñèí³ìè, æîâòèìè. À íà â³êíàõ ìè ïî÷åïèëè ïðèçìè â³ä ì³ñ Ïîëë³àííè, ³ òåïåð ó ê³ìíàò³ òàê ãàðíî é çàòèøíî. Çíàºòå, ÿ ðàí³øå é çàõîäèòè òóäè áîÿëàñÿ, áî òàì áóëî òàê òåìíî é íåïðèâ³òíî, à ìàìà ëåæàëà â ë³æêó ãåòü íåùàñíà... Òîæ ìè õîò³ëè, ùîá âè ïåðåêàçàëè ì³ñ Ïîëë³àíí³, ùî âñå öå — ò³ëüêè çàâäÿêè ¿é. ², áóäü ëàñêà, ñêàæ³òü ¿é, ùî ìè ðàä³ çíàéîìñòâó ç íåþ... ìîæå, öå ¿¿ õî÷à á òð³øêè âò³øèòü. ²... Íó, ìàáóòü, öå âñå, — íàðåøò³ çàê³í÷èëà ̳ëë³ é ï³äõîïèëàñÿ ç³ ñò³ëüöÿ. — Òî âè ¿é ñêàæåòå?

— Çâ³ñíî, — ïðîáóðìîò³ëà ì³ñ Ïîëë³, íàìàãàþ÷èñü âòðèìàòè â ïàì’ÿò³ õî÷à á äåùèöþ ç óñüîãî ñêàçàíîãî. ³çèòè Äæîíà Ïåíäëòîíà òà ̳ëë³ Ñíîó ñòàëè ïåðøèìè ëàñò³âêàìè. Ëþäè ïðîäîâæóâàëè éòè äî ìàºòêó Ãàðð³í´òîí³â, à ùå ïåðåäàâàëè áàãàòî çàïèñîê, ³ äåÿê³ ç íèõ äåäàë³ á³ëüøå ñïàíòåëè÷óâàëè ì³ñ Ïîëë³. Îäíîãî ðàçó ó äâåð³ ïîäçâîíèëà âäîâà Áåíòîí. ̳ñ Ïîëë³ äîáðå ¿¿ çíàëà, õî÷ âîíè í³êîëè íå õîäèëè â ãîñò³ îäíà äî îäíî¿. Òà öå áóëà íàéñóìí³øà æ³íêà â ì³ñò³ — âîíà çàâæäè õîäèëà â ÷îðíîìó.

218

Ðîçä³ë ²²². ÑÂ²Ò ÄÈÒÈÍÑÒÂÀ

Îäíàê òîãî äíÿ íà øè¿ ì³ñ Áåíòîí áóëà áëàêèòíà ñòð³÷êà, à ¿¿ î÷³ ñïîâíèëèñÿ ùèðèìè ñëüîçàìè. Âîíà ïîñï³â÷óâàëà ì³ñ Ïîëë³ ç ïðèâîäó àâàð³¿, à ïîò³ì íåñì³ëèâî çàïèòàëà, ÷è ìîæå ïîáà÷èòè Ïîëë³àííó.

— Âèáà÷òå, àëå ïîêè ùî ìè í³êîãî äî íå¿ íå ïóñêàºìî. Ìîæëèâî, òðîõè çãîäîì, — ïîõèòàëà ãîëîâîþ ãîñïîäèíÿ. ̳ñ³ñ Áåíòîí âèòåðëà õóñòèíêîþ î÷³, ï³äâåëàñÿ é ï³øëà äî äâåðåé. Àæ ðàïòîì çãàäàëà ïðî ùîñü ³ ïîâåðíóëàñÿ.

— ̳ñ Ãàðð³í´òîí, âè íå ìîãëè á ¿é äåùî ïåðåêàçàòè? — çàòèíàþ÷èñü, ìîâèëà æ³íêà.

— Çâè÷àéíî, ì³ñ³ñ Áåíòîí, ³ç ðàä³ñòþ. Ƴíêà òðîõè ïîâàãàëàñÿ, òà âðåøò³ ïî÷àëà ãîâîðèòè.

— Âè ¿é, áóäü ëàñêà, ïåðåêàæ³òü, ùî ÿ ïî÷àëà íîñèòè îñü öå, — ³ ì³ñ³ñ Áåíòîí òîðêíóëàñÿ áëàêèòíî¿ ñòð³÷êè íà øè¿. Ïîì³òèâøè, ùî ì³ñ Ïîëë³ çäèâîâàíî íà íå¿ äèâèòüñÿ, âîíà ïðîäîâæèëà: — Öÿ ìàëåíüêà ä³â÷èíêà òàê äîâãî íàìàãàëàñÿ ïåðåêîíàòè ìåíå îäÿãòè ùîñü ÿñêðàâ³øîãî êîëüîðó... ² ÿ íàðåøò³ çâàæèëàñÿ òà õî÷ó, ùîá âîíà ïðî öå çíàëà. Âîíà ñêàçàëà, ùî Ôðåää³ áóäå äóæå ðàäèé áà÷èòè ìåíå òàêîþ. Çíàºòå, Ôðåää³ — öå âñå, ùî â ìåíå ëèøèëîñÿ.... — ï³ñëÿ öèõ ñë³â ì³ñ³ñ Áåíòîí ïîõèòàëà ãîëîâîþ é ï³øëà äî âèõîäó. — Âè ïðîñòî ïåðåêàæ³òü öå Ïîëë³àíí³, ³ âîíà âñå çðîçó쳺! Òîãî æ äíÿ, ò³ëüêè òðîõè ï³çí³øå, ïðèéøëà ùå îäíà âäîâà, ïðèíàéìí³ òàê çäàâàëîñÿ ç ¿¿ îäÿãó. ̳ñ Ïîëë³ íå çíàëà ö³º¿ æ³íêè, òà âèÿâèëîñÿ, ùî Ïîëë³àííà áóëà ç íåþ çíàéîìà. Ëåä³ ïðåäñòàâèëàñÿ ÿê ì³ñ³ñ Òàðáåë.

— Âè ìåíå, çâ³ñíî, íå çíàºòå, — îäðàçó ïî÷àëà âîíà, — òà ÿ çíàéîìà ç âàøîþ ìàëåíüêîþ ïëåì³ííèöåþ Ïîëë³àííîþ. ß ö³ëå ë³òî ïðîâåëà â ñàíàòîð³¿, ³ ùîäíÿ õîäèëà íà äîâã³ ïðîãóëÿíêè, áî öå êîðèñíî äëÿ çäîðîâ’ÿ. ² ñàìå ï³ä ÷àñ òàêî¿ ïðîãóëÿíêè ìè ç íåþ ïîçíàéîìèëèñÿ. Î, öå òàêà ÷óäîâà ä³â÷èíêà! ßêáè æ ÿ ò³ëüêè ìîãëà âàì ïîÿñíèòè, ÿê áàãàòî âîíà òåïåð äëÿ ìåíå çíà÷èòü! Êîëè ÿ ò³ëüêè ïðè¿õàëà äî ñàíàòîð³þ, ìåíå í³ùî íå ò³øèëî, àëå ¿¿ âåñåëå ëè÷êî íàãàäàëî ìåí³ ïðî ìîþ ä³â÷èíêó, ÿêó ÿ âòðàòèëà áàãàòî ðîê³â òîìó... ² êîëè ÿ ä³çíàëàñÿ ïðî öåé æàõëèâèé íåùàñíèé âèïàäîê, à ïîò³ì ïðî òå, ùî á³äîëàøíà äèòèíà í³êîëè íå çìîæå õîäèòè, ùî âîíà íå ìîæå ðàä³òè, ÿ îäðàçó âèð³øèëà ïðèéòè ñþäè.

— Öå äóæå ìèëî ç âàøîãî áîêó, — òèõî â³äïîâ³ëà ì³ñ Ïîëë³.

— ß õî÷ó âàñ ïîïðîñèòè, — ìîâèëà æ³íêà. — Ïåðåêàæ³òü ¿é äåùî â³ä ìåíå. Âè çìîæåòå? ÅËÅÀÍÎÐ ÏÎÐÒÅÐ

219

— Çâ³ñíî.

— Âè ïðîñòî ñêàæ³òü ¿é, ùî ì³ñ³ñ Òàðáåë òåïåð ðàäà. Òàê, öå çâó÷èòü äîâîë³ äèâíî, ³ ìîæëèâî, íåçðîçóì³ëî äëÿ âàñ. Òà, ÿêùî ìîæíà, ÿ á íå õîò³ëà öüîãî ïîÿñíþâàòè, — íà îáëè÷÷³ âäîâè ç’ÿâèëàñÿ ïå÷àëüíà óñì³øêà. — Âàøà íåáîãà çðîçó쳺, ùî ÿ ìàëà íà óâàç³, à ÿ â³ä÷óâàþ, ùî íå ìîæó öüîãî íå ñêàçàòè. Äóæå âàì äÿêóþ ³ ïðîáà÷òå, ÿêùî ì³é â³çèò âèäàâñÿ âàì íåäîðå÷íèì, — çàê³í÷èëà æ³íêà ³ ï³øëà. ̳ñ Ïîëë³ âæå í³÷îãî íå ðîçóì³ëà, àëå ïîñï³øèëà íàãîðó äî ê³ìíàòè Ïîëë³àííè.

— Ïîëë³àííî, òè çíàéîìà ç ì³ñ³ñ Òàðáåë? — ïîö³êàâèëàñÿ âîíà.

— Òàê, ³ âîíà ìåí³ äóæå ïîäîáàºòüñÿ. Ùîïðàâäà, âîíà õâîðà é äóæå ñóìíà. ̳ñ³ñ Òàðáåë æèâå â ñàíàòî𳿠³ õîäèòü íà ïðîãóëÿíêè. Òîáòî ìè õîäèìî ðàçîì. Òî÷í³øå õîäèëè, — ³ ãîëîñ Ïîëë³àííè ðàïòîì çàòðåìò³â, à ïî ùîêàõ ïîêîòèëèñÿ äâ³ ñëüîçè. ̳ñ Ïîëë³ ðàïòîì ãîëîñíî çàêàøëÿëà.

— Ùî æ, ëþáà, âîíà ùîéíî ïðèõîäèëà é ïðîñèëà äåùî ïåðåêàçàòè òîá³, ùîïðàâäà, íå ïîÿñíèëà, ùî á öå ìàëî îçíà÷àòè. Âîíà ñêàçàëà, ùî òåïåð ðàäà.

— Ñïðàâä³ òàê ñêàçàëà?! Î, ÿêà æ ÿ ðàäà, — çàïëåñêàëà â äîëîí³ ä³â÷èíêà.

— Àëå ùî öå îçíà÷àº, Ïîëë³àííî?

— Öå òàêà ãðà, ³... — ðàïòîì ä³â÷èíêà çóïèíèëàñÿ é ïðèòèñëà äî ãóá ñâîþ äîëîíüêó.

— ßêà ùå ãðà?

— Òà öå í³÷îãî, ò³òîíüêî Ïîëë³... ß... ÿ íå ìîæó âàì ðîçïîâ³ñòè, áî òîä³ äîâåäåòüñÿ ãîâîðèòè ïðî äåùî, à âè ìåí³ çàáîðîíèëè öå ðîáèòè. ̳ñ Ïîëë³ äóæå õîò³ëîñÿ é äàë³ ðîçïèòóâàòè íåáîãó ïðî öþ çàãàäêîâó ãðó, àëå âîíà ïîì³òèëà, ùî öå ñõâèëþâàëî õâîðó, ³, ñòðèìàâøèñü, çàãîâîðèëà ïðî ³íøå. ϳñëÿ ì³ñ³ñ Òàðáåë äî ì³ñ Ïîëë³ ïðèéøëà òàêà ìîëîäà æ³íêà, ùî ãîñïîäèíÿ îñòîâï³ëà. ¯¿ ùîêè áóëè àæ íàäòî íàðóì’ÿíåí³, à âîëîññÿ — íåïðèðîäíî æîâòîãî êîëüîðó. Íà íîãàõ æ³íêà ìàëà òóôë³ íà âèñî÷åçíèõ ï³äáîðàõ, à ¿¿ ïðèêðàñè áóëè äåøåâèìè. ̳ñ Ïîëë³ áóëî â³äîìî, ùî â ö³º¿ îñîáè íå íàéêðàùà ðåïóòàö³ÿ, òîæ ¿¿ îáóðèâ òîé ôàêò, ùî âîíà âçàãàë³ íàñì³ëèëàñÿ ïåðåñòóïèòè ïîð³ã ìàºòêó Ãàðð³í´òîí³â. Ãîñïîäèíÿ íå ïîäàëà ãîñò³ ðóêè. Óâ³éøîâøè äî ê³ìíàòè, âîíà íàâ³òü â³äñòóïèëà òðîõè íàçàä. Ƴíêà îäðàçó ï³äâåëàñÿ. ¯¿ î÷³ áóëè ÷åðâîí³, í³áè âîíà äîâãî ïëàêàëà. Òðîõè íåâïåâíåíî, àëå 220

Ðîçä³ë ²²². ÑÂ²Ò ÄÈÒÈÍÑÒÂÀ

âîíà ãîëîñíî çàïèòàëà, ÷è íå ìîæíà õî÷à á íà õâèëüêó ïîáà÷èòè ìàëåíüêó Ïîëë³àííó. ̳ñ Ïîëë³ â³äìîâèëà. Âîíà ñêàçàëà öå äîñèòü ð³çêî, òà ùîñü ó âèãëÿä³ ö³º¿ æ³íêè, ó ¿¿ áëàãàþ÷èõ î÷àõ çìóñèëî ¿¿ ïîÿñíèòè, ùî äî ä³â÷èíêè ïîêè ùî í³êîãî íå ïóñêàþòü. Áóëî âèäíî, ùî ãîñòÿ òðîõè âàãàºòüñÿ, òà âñå æ âîíà ïî÷àëà ãîâîðèòè. ¯¿ ï³äáîð³ääÿ çàëèøàëîñÿ ãîðäî ï³äíÿòèì.

— ß ì³ñ³ñ Ïåéñîí — ì³ñ³ñ Òîì Ïåéñîí. Âè, ìàáóòü, ÷óëè ïðî ìåíå, ïðèíàéìí³ ï³âì³ñòà ìåíå òî÷íî çíàº. Çíàºòå, íå âñå, ùî ïðî ìåíå ãîâîðÿòü, — ïðàâäà. Òà, âëàñíå, çàðàç öå íå òàê âàæëèâî. ß á³ëüøå ïåðåæèâàþ çà öþ ìàëåíüêó ä³â÷èíêó. Êîëè ÿ ïî÷óëà ïðî òîé íåùàñíèé âèïàäîê, ó ìåíå ïðîñòî ðóêè îïóñòèëèñÿ. À ìèíóëîãî òèæíÿ ìåí³ ñêàçàëè, ùî âîíà íå çìîæå õîäèòè. Î, ÿêáè ÿ ò³ëüêè ìîãëà â³ääàòè ñâî¿ íîãè ö³é ä³â÷èíö³! ¯é âîíè ïîòð³áí³ø³, àäæå çà ãîäèíó íà íèõ âîíà çðîáèòü á³ëüøå, àí³æ ÿ çà ñòî ðîê³â! Øêîäà, ùî öå íåìîæëèâî. Çíàºòå, ÷àñòî íîãè äàþòüñÿ òèì, õòî ¿õ ãåòü íå ö³íóº. Òóò æ³íêà çóïèíèëàñÿ, ùîá ïðîêàøëÿòèñÿ. À êîëè çíîâó çàãîâîðèëà, ¿¿ ãîëîñ áóâ òàê ñàìî ð³øó÷èé.

— Âè, ìîæå, ³ íå çíàºòå, àëå ìè ÷àñòî áà÷èëè âàøó ïëåì³ííèöþ. Çíàºòå, ìè æèâåìî á³ëÿ Ïåíäëòîíñüêîãî ïàãîðáà, ³ âîíà ÷àñòî ïðîõîäèëà ïîâç íàø äâ³ð. Òî÷í³øå, íå ïðîñòî ïðîõîäèëà, à çàâæäè çàõîäèëà äî íàñ, ùîá ïîãðàòèñÿ ç ä³òüìè òà ïîãîâîðèòè ç³ ìíîþ é ÷îëîâ³êîì, ÿêùî â³í áóâ óäîìà. ¯é öå íà÷å ïîäîáàëîñÿ, ³ ìè ¿é ïîäîáàëèñÿ, ³ âîíà, ìàáóòü, íå ðîçóì³ëà, ùî ëþäè ç ¿¿ êîëà í³êîëè á íå çàéøëè äî òàêèõ, ÿê ìè. Õî÷à, ÿêáè òàêèì ëþäÿì íå áóëî áàéäóæå, òî, ìîæå, òàêèõ, ÿê ÿ, áóëî á ìåíøå, ì³ñ Ãàðð³í´òîí, — ðàïòîì ã³ðêî çàóâàæèëà æ³íêà. — Îòîæ ä³â÷èíêà ïðèõîäèëà äî íàñ, ³ í³÷îãî ïîãàíîãî â öüîìó íå áóëî, íàâïàêè — âîíà çðîáèëà äëÿ íàñ áàãàòî äîáðà. Âîíà é ñàìà íå çäîãàäóºòüñÿ, ñê³ëüêè âñüîãî äëÿ íàñ çðîáèëà, ³ öå íàâ³òü äîáðå. Áî ÿêáè âàøà íåáîãà öå ðîçóì³ëà, òî çðîçóì³ëà á ³ áàãàòî ³íøèõ ðå÷åé, à ìåí³ öüîãî ãåòü íå õîò³ëîñÿ á. Îñü òàê³ ñïðàâè. Çíàºòå, öüîãî ðîêó íàì ç ÷îëîâ³êîì âàæêóâàòî áóëî. ͳùî íå ò³øèëî, ìè â óñüîìó çíåâ³ðèëèñÿ é óæå íàâ³òü ãîâîðèëè ïðî ðîçëó÷åííÿ. Ìè íàâ³òü íå çíàëè, ùî ðîáèòèìåìî ç ä³òüìè ï³ñëÿ ðîçëó÷åííÿ. Êîëè ñòàâñÿ íåùàñíèé âèïàäîê ³ ñòàëî â³äîìî, ùî ä³â÷èíêà í³êîëè íå çìîæå õîäèòè, ìè ïî÷àëè çãàäóâàòè, ÿê âîíà ïðèõîäèëà ïîñèä³òè íà íàøîìó ´àíêó, ïîãðàòèñÿ ç ä³òüìè, ÿê ñì³ÿëàñÿ ³ ïðîñòî ðàä³ëà. Âîíà çàâæäè ÷îìóñü ðàä³ëà, à îäíîãî äíÿ ðîçïîâ³ëà íàì ïðî ãðó — âè, ìàáóòü, ïðî íå¿ òåæ çíàºòå. ² âàøà íåáîãà ïî÷àëà âìîâëÿòè íàñ ÅËÅÀÍÎÐ ÏÎÐÒÅÐ

221

ïîãðàòè. À òåïåð ìè ïî÷óëè, ùî âîíà ñàìà á³ëüøå íå ìîæå ãðàòè â ãðó, áî â íå¿ íåìຠïðè÷èí äëÿ ðàäîù³â. Òîìó ÿ é ïðèéøëà — ñêàçàòè ¿é, ùî âîíà ìîæå ïîðàä³òè çà íàñ, áî ìè âèð³øèëè çàëèøèòèñÿ ðàçîì ³ ãðàòè â öþ ÷óäîâó ãðó. Äóìàþ, âîíà áóäå äóæå ðàäà, áî ¿¿, çíàºòå, çàñìó÷óâàëî òå, ÿê ìè ³íîä³ ñâàðèëèñÿ ç ÷îëîâ³êîì. ß, çâ³ñíî, íå âïåâíåíà, ùî ãðà íàì äîïîìîæå, àëå ìè äóæå íà öå ñïîä³âàºìîñÿ. Ïîëë³àííà öüîãî õîò³ëà. Òî âè ¿é ðîçïîâ³ñòå?

— Òàê, ÿ ¿é îáîâ’ÿçêîâî ïåðåêàæó, — òèõî ìîâèëà ì³ñ Ïîëë³. À òîä³, íåñïîä³âàíî äëÿ ñàìî¿ ñåáå, âîíà ñòóïèëà êðîê óïåðåä ³ ïðîñòÿãíóëà æ³íö³ ðóêó: — Äÿêóþ, ùî ïðèéøëè, ì³ñ³ñ Ïåéñîí, — ìîâèëà âîíà. Ãîðäîâèòî ï³äíÿòå ï³äáîð³ääÿ âìèòü îïóñòèëîñÿ, à ãóáè ãîñò³ çàòðåìò³ëè. Âîíà ùîñü ïðîëåïåòàëà, ïîòèñëà ðóêó, íå äèâëÿ÷èñü íà ãîñïîäèíþ, ³ ïîõàïöåì âèá³ãëà ç áóäèíêó. Íå âñòèãëè ùå çà÷èíèòèñÿ äâåð³, à ì³ñ Ïîëë³ âæå áóëà íà êóõí³ é äîïèòóâàëàñÿ â Íåíñ³: — Íåíñ³, — ð³øó÷å ïî÷àëà ì³ñ Ïîëë³. Ïîñò³éí³ é íå äóæå çðîçóì³ë³ äëÿ íå¿ â³çèòè ìåøêàíö³â ì³ñòà öèìè äíÿìè äóæå ñïàíòåëè÷èëè ãîñïîäèíþ, à â³äâ³äèíè ì³ñ³ñ Ïåéñîí ñòàëè îñòàííüîþ êðàïëåþ. Íåíñ³ âæå äàâíî íå ÷óëà â³ä ì³ñ Ïîëë³ òàêîãî ð³çêîãî òîíó. — Ïîÿñíè ìåí³, ùî öå çà àáñóðäíà ãðà, ïðî ÿêó ãîâîðèòü óæå âñå ì³ñòî? ² äî ÷îãî òóò ìîÿ íåáîãà, õîò³ëà á ÿ çíàòè? ×îìó âñ³, ïî÷èíàþ÷è ç ì³ñ³ñ Ñíîó é çàê³í÷óþ÷è ì³ñ³ñ Òîì Ïåéñîí, óâàæàþòü çà ïîòð³áíå ïðèéòè é ñïîâ³ñòèòè ïðî òå, ùî âîíè â íå¿ ãðàþòü? Áà÷ó, ùî ïîëîâèíà æèòåë³â óæå ïîâ’ÿçóþòü ñîá³ íà øèþ áëàêèòí³ ñòð³÷êè, ïðèïèíÿþòü ñâàðèòèñÿ, ó÷àòüñÿ ëþáèòè òå, ùî ðàí³øå òåðï³òè íå ìîãëè, ³ âñå öå çàâäÿêè Ïîëë³àíí³! ß, çâ³ñíî æ, íàìàãàëàñÿ ä³çíàòèñÿ ïðî âñå â íå¿, òà ÷îìóñü íå âèéøëî. Ùîïðàâäà, ¿¿ çàðàç êðàùå é íå òóðáóâàòè. Àëå ç òîãî, ùî òè êàçàëà â÷îðà ââå÷åð³, ÿ çðîçóì³ëà, ùî òè ïðî öå çíàºø. Ðîçêàæè ìåí³ ïðî öþ ãðó, íåãàéíî! Íà ïðåâåëèêèé ïîäèâ ì³ñ Ïîëë³, Íåíñ³ ðàïòîì ðîçïëàêàëàñÿ.

— Óñå öå îçíà÷àº, ùî ç ÷åðâíÿ öÿ áëàãîñëîâåííà äèòèíà ðîáèòü óñ³õ æèòåë³â öüîãî ì³ñòà ùàñëèâ³øèìè, ó÷èòü ¿õ ðàä³òè. À òåïåð âîíè íàìàãàþòüñÿ ¿¿ ïîò³øèòè — õî÷à á òð³øêè.

— Ðàä³òè ÷îìó?

— Ïðîñòî ðàä³òè. Ðîçó쳺òå, öå òàêà ãðà.

— ß áà÷ó, òè íå êðàùà çà ³íøèõ, Íåíñ³, — ðîçäðàòîâàíî òóïíóëà íîãîþ ì³ñ Ïîëë³. — ß æ ïèòàþ: ùî öå çà ãðà?

222

Ðîçä³ë ²²². ÑÂ²Ò ÄÈÒÈÍÑÒÂÀ

Íåíñ³ ï³äíÿëà ãîëîâó é ïîäèâèëàñÿ â î÷³ ãîñïîäèí³.

— ß ðîçêàæó âàì, ìåì. Öþ ãðó ïðèäóìàâ ¿¿ áàòüêî. Ðîçó쳺òå, ÿêîñü ¿é ïðèñëàëè ìèëèö³ çàì³ñòü ëÿëüêè, ³ âîíà, çâ³ñíî, ïî÷àëà ïëàêàòè. Òà é ÿêà äèòèíà á íå çàïëàêàëà! ² îò òîä³ áàòüêî ñêàçàâ, ùî çàâæäè çíàéäåòüñÿ òå, ÷îìó ìîæíà ðàä³òè. ² ùî Ïîëë³àííà ìîæå ðàä³òè ìèëèöÿì!

— Ðàä³òè ìèëèöÿì? — ó ì³ñ Ïîëë³ àæ ñëüîçè íà î÷àõ âèñòóïèëè. Âîíà çãàäàëà ïðî ïàðàë³çîâàí³ í³æêè íåáîãè.

— Ñàìå òàê! ² ÿ ñïî÷àòêó äóæå çäèâóâàëàñÿ, ³ äëÿ ì³ñ Ïîëë³àííè öå ñïî÷àòêó âèäàëîñÿ äèâíèì. Àëå ïîò³ì â³í ñêàçàâ, ùî ìîæíà ðàä³òè òîìó, ùî ìèëèö³ ¿é íå ïîòð³áí³!

— Î! — ñêðèêíóëà ì³ñ Ïîëë³.

— À ï³ñëÿ òîãî âîíè ïîñò³éíî ãðàëè â öþ ãðó ³ â óñüîìó øóêàëè ùîñü ðàä³ñíå. ² íàøà ä³â÷èíêà ñêàçàëà, ùî öå áóëî äîñèòü ëåãêî. Íå òàê øêîäà, ùî íå îòðèìàëà ëÿëüêó, çàòå ìèëèö³ íå ïîòð³áí³! À íàçâàëè âîíè ¿¿ ãðîþ â ðàä³ñòü. Îñü òàêà ãðà, ìåì, ³ ç òîãî ÷àñó âîíà â íå¿ ãðàëà.

— Àëå ÿê... ÿê... — ì³ñ Ïîëë³ çàáðàêëî ñë³â, ³ âîíà áåçïîðàäíî çàìîâêëà.

— Âè á äóæå çäèâóâàëèñÿ, ìåì, ÿêáè ä³çíàëèñÿ, ùî öå é ñïðàâä³ äîïîìàãàº, — óïåâíåíî, ÿê ³ Ïîëë³àííà, âåëà äàë³ Íåíñ³. — ßêáè âè ò³ëüêè çíàëè, ñê³ëüêè äîáðà âîíà çðîáèëà äëÿ ì ðîäèíè, ì ìàìè. ß ¿¿ äâ³÷³ áðàëà äî ñåáå â ãîñò³. ², çíàºòå, âîíà é ìåíå çìóñèëà ðàä³òè — äð³áíèöÿì ³ âàæëèâîìó, ³ òåïåð æèòè ñòàëî ïðîñò³øå! Ìåí³ òåïåð íàâ³òü âëàñíå ³ì’ÿ ïîäîáàºòüñÿ! À çíàºòå ÷îìó? Áî Ïîëë³àííà ñêàçàëà, ùî ÿ ìàþ ðàä³òè, àäæå ìåíå çâóòü íå óïçèáîþ! À ùå ðàíêè ïî ïîíåä³ëêàõ — ÿ ¿õ ðàí³øå ïðîñòî òåðï³òè íå ìîãëà. À çàâäÿêè íàø³é ä³â÷èíö³ òåïåð ÿ ðàä³þ!

— Ðà䳺ø ðàíêó â ïîíåä³ëîê?

— Òàê, öå äèâíî çâó÷èòü, ìåì, — ùèðî çàñì³ÿëàñÿ Íåíñ³, — òà ÿ âàì ïîÿñíþ. Íàøå ÿãíÿòêî ÿêîñü ä³çíàëîñÿ, ùî ÿ íå ëþáëþ ðàíêè ïî ïîíåä³ëêàõ. ² îò âîíà ìåí³ é ñêàçàëà: «Çíàºø, Íåíñ³, ÿ äóìàþ, òè ìàºø ðàä³òè ðàíêó ïîíåä³ëêà á³ëüøå, àí³æ áóäüÿêîìó ³íøîìó ðàíêó, áî äî íàñòóïíîãî ðàíêó ïîíåä³ëêà ùå ö³ëèé òèæäåíü». Òîæ òåïåð êîæíîãî ïîíåä³ëêà ÿ äóìàþ ïðî öå, ³ âîíî ñïðàâä³ äîïîìàãàº! ß ùîðàçó ñì³þñÿ, êîëè çãàäóþ ïðî òó ðîçìîâó, à ñì³õ äîïîìàãàº! ×åñíå ñëîâî!

— Òà ÷îìó æ âîíà íå ðîçïîâ³ëà ïðî öþ ãðó ìåí³? — ðîçãóáëåíî çàïèòàëà ì³ñ Ïîëë³. — ×îìó ðîáèëà ç öüîãî òàêó òàºìíèöþ, êîëè ÿ ¿¿ ðîçïèòóâàëà? ÅËÅÀÍÎÐ ÏÎÐÒÅÐ

223

Íåíñ³ òðîõè ïîâàãàëàñÿ, òà âðåøò³ â³äïîâ³ëà: — Âè âæå ìåí³ ïðîáà÷òå, ìåì, òà âè ñàì³ çàáîðîíèëè ¿é ãîâîðèòè ïðî áàòüêà. Òîìó âîíà é íå ìîãëà âàì í³÷îãî ðîçïîâ³ñòè. Áà÷òå, ãðó æ ¿¿ áàòüêî âèãàäàâ. ̳ñ Ïîëë³ ïðèêóñèëà ãóáó.

— Âîíà õîò³ëà âàì ðîçïîâ³ñòè ³ç ñàìîãî ïî÷àòêó, — âåëà äàë³ Íåíñ³. — ¯é æå íå áóëî ç êèì ãðàòè, ðîçó쳺òå? À ïîò³ì Ïîëë³àííà ðîçïîâ³ëà ìåí³, ³ ÿ âèð³øèëà ñïðîáóâàòè.

— À... ³íø³ ÿê ä³çíàëèñÿ? — òðåìòÿ÷èì ãîëîñîì çàïèòàëà ãîñïîäèíÿ.

— Î, ïðî öþ ãðó âæå, ìàáóòü, óñ³ çíàþòü. ijçíàëèñÿ çâ³ñíî ÿê — õòî â³ä Ïîëë³àííè, õòî â³ä ìåíå. À ïîò³ì ïî÷àëè ïåðåïîâ³äàòè ³íøèì — òàê âîíî çàçâè÷àé ³ áóâàº. Íàøà ä³â÷èíêà çàâæäè äî âñ³õ óñì³õàëàñÿ é áóëà ïðèÿçíîþ, ïîñò³éíî ðàä³ëà — òî ÿê æå ìîæíà áóëî íå ä³çíàòèñÿ? Êîëè ñòàâñÿ òîé íåùàñíèé âèïàäîê, óñ³ äóæå çàñìóòèëèñÿ, îñîáëèâî êîëè ïî÷óëè, ùî âîíà íå ìîæå í³÷îìó ðàä³òè. Òîìó é ïðèõîäÿòü ùîäíÿ, ùîá ðîçïîâ³ñòè, ÿê âîíà íàâ÷èëà ¿õ ðàä³òè, ³ ñïîä³âàþòüñÿ, ùî öå äîïîìîæå íàøîìó ÿíãîëÿòêó. Àäæå âîíà çàâæäè õîò³ëà, ùîá âîíè ç íåþ ãðàëè, îò âîíè é ïðîäîâæóþòü ãðàòè!

— Ùî æ, òåïåð ÿ çíàþ, õòî ïî÷íå ãðàòè â öþ ãðó! — âèãóêíóëà ì³ñ Ïîëë³ é ÷èìäóæ âèá³ãëà ç êóõí³. Íåíñ³ í³ÿê íå ìîãëà îòÿìèòèñü. À òîä³ ñêàçàëà âãîëîñ: — Íó, òåïåð ìåíå í³÷èì íå çäèâóºø! ̳ñ Ïîëë³ — ò³ëüêè ïîäóìàòè! ͳ, íå çäèâóâàòè ìåíå òåïåð í³êîìó, öå âæå òî÷íî! Ìåäñåñòðà âèéøëà ç ê³ìíàòè õâîðî¿, çàëèøèâøè ì³ñ Ïîëë³ òà ¿¿ ïëåì³ííèöþ âäâîõ.

— Ñüîãîäí³ äî òåáå ïðèõîäèëà ùå îäíà ãîñòÿ, — òðåìòÿ÷èì ãîëîñîì ìîâèëà ì³ñ Ïîëë³. — Òè ïàì’ÿòàºø ì³ñ³ñ Ïåéñîí?

— ̳ñ³ñ Ïåéñîí? Çâ³ñíî, ïàì’ÿòàþ! Âîíà æèâå ïî äîðîç³ äî ì³ñòåðà Ïåíäëòîíà, ³ â íå¿ äâîº ä³òåé. Ãàðíåíüê³é ä³â÷èíö³ òðè ðîêè, à õëîï÷èêó âæå ìàéæå ï’ÿòü. Âîíà äóæå õîðîøà, ³ ÷îëîâ³ê ó íå¿ õîðîøèé, òà âîíè ñàì³ îäíå ïðî îäíîãî öüîãî íå çíàþòü, òîìó ³ ñâàðÿòüñÿ, áî íå ìîæóòü ä³éòè çãîäè. À ùå âîíè á³äí³, ³ â íèõ íàâ³òü íåìຠïîæåðòâ, áî ì³ñòåð Ïåéñîí íå ïàñòîð, ÿê... íó, âè ðîçó쳺òå. ϳñëÿ öèõ ñë³â Ïîëë³àííà òà ¿¿ ò³òîíüêà îäíî÷àñíî ïî÷åðâîí³ëè.

— Òà õî÷à âîíè é á³äí³, ó ì³ñ³ñ Ïåéñîí ÷àñòî ç’ÿâëÿºòüñÿ ãàðíèé îäÿã, — ïîñï³õîì âåëà äàë³ Ïîëë³àííà. — À ùå â íå¿ áàãàòî ïåðñí³â — ç ä³àìàíòàìè, ñìàðàãäàìè é ðóá³íàìè. Ùîïðàâäà, 224

Ðîçä³ë ²²². ÑÂ²Ò ÄÈÒÈÍÑÒÂÀ

îáðó÷êó âîíà õî÷å âèêèíóòè, à íàòîì³ñòü îòðèìàòè ðîçëó÷åííÿ. Âè çíàºòå, ùî òàêå ðîçëó÷åííÿ, ò³òîíüêî Ïîëë³? Áîþñÿ, öå ùîñü íå äóæå äîáðå, áî âîíà íå âèãëÿäàëà ùàñëèâîþ, êîëè ïðî íüîãî ãîâîðèëà. ̳ñ³ñ Ïåéñîí êàçàëà: ÿêùî îòðèìຠéîãî, òî âæå íå æèòèìå òóò, ³ ¿¿ ä³òè, øâèäøå çà âñå, òàêîæ. Òà ÿ äóìàþ, ùî êðàùå íå âèêèäàòè îáðó÷êó, ïðàâäà æ? Òî ùî òàêå ðîçëó÷åííÿ, ò³òîíüêî?

— Àëå âîíè íå ðîçëó÷àòèìóòüñÿ, ëþáà, — çàïåâíèëà ¿¿ ì³ñ Ïîëë³, — áî âèð³øèëè çàëèøèòèñÿ ðàçîì.

— Î, ÿ òàêà ðàäà! Òîä³ âîíè áóäóòü óäîìà, êîëè ÿ íàâ³äàþñÿ äî íèõ â ãîñò³... Î Áîæå! — ðàïòîì çãàäàëà ä³â÷èíêà. — Ò³òîíüêî Ïîëë³, íó ÷îìó ÿ í³ÿê íå ìîæó çàïàì’ÿòàòè, ùî ìî¿ íîãè íå õîäèòèìóòü, ³ ÿ í³êîëè íå çìîæó ï³òè äî ì³ñòåðà Ïåíäëòîíà?

— Íó, íó, íå òðåáà, — ìîâèëà ò³òîíüêà, — ïî-ïåðøå, òè ìîæåø ïî¿õàòè äî ñâî¿õ äðóç³â ó â³çêó ç êó÷åðîì. Àëå ïîñëóõàé! ß æ íå ðîçïîâ³ëà òîá³ ãîëîâíîãî! ̳ñ³ñ Ïåéñîí ïðîñèëà ïåðåêàçàòè òîá³, ùî âîíè âèð³øèëè ãðàòè â ãðó, ÿê òè é õîò³ëà. Ïîëë³àííà óñì³õíóëàñÿ, õî÷à ïî ¿¿ ùîêàõ êîòèëèñÿ ñëüîçè.

— Ñïðàâä³? ß òàêà ðàäà! Î, ÿêà æ ÿ ðàäà!

— Òàê, âîíà ñïîä³âàëàñÿ, ùî òè çðà䳺ø. Òîìó é ðîçêàçàëà, ùîá ïîò³øèòè òåáå, Ïîëë³àííî. ijâ÷èíêà çäèâîâàíî ïîäèâèëàñÿ íà ò³òêó.

— Ò³òîíüêî, âè ãîâîðèòå òàê, í³áè çíàºòå... Âè çíàºòå ïðî ãðó, ò³òîíüêî Ïîëë³?

— Òàê, ëþáà, — ì³ñ Ïîëë³ íàìàãàëàñÿ, ùîá ¿¿ ãîëîñ çâó÷àâ ïðèðîäíî. — Ìåí³ Íåíñ³ ðîçïîâ³ëà, ³ ÿ ââàæàþ, ùî öå ïðîñòî ÷óäîâà ãðà. ² òåïåð ÿ ãðàòèìó â íå¿ ðàçîì ç òîáîþ.

— Ò³òîíüêî Ïîëë³, íåâæå öå ïðàâäà?! ßêà æ ÿ ùàñëèâà! ß ³ç ñàìîãî ïî÷àòêó õîò³ëà, ùîá âè ç³ ìíîþ ãðàëè! Ó ì³ñ Ïîëë³ ñòèñëî ãîðëî, òà ç âåëè÷åçíèì çóñèëëÿì âîíà ïðîäîâæèëà, ³ ¿¿ ãîëîñ áóâ äóæå ð³øó÷èì: — Òàê, ìîÿ ëþáà, ³ âñ³ ðåøòà òåæ ãðàòèìóòü. Àäæå ìàéæå âñå ì³ñòî ãðຠó òâîþ ãðó, Ïîëë³àííî, íàâ³òü íàø ñâÿùåíèê! ß íå âñòèãëà òîá³ ðîçïîâ³ñòè, òà ñüîãîäí³ çðàíêó ÿ çóñòð³ëà ì³ñòåðà Ôîðäà, êîëè éøëà äî ì³ñòà, ³ â³í ïðîñèâ ïåðåêàçàòè, ùî òåïåð ðà䳺 âîñüìèñòàì òåêñòàì ³ç Á³á볿, ïðî ÿê³ òè éîìó ðîçÄ. Øàðè÷åâà. ²ëþñòðàö³ÿ äî ïîâ³ëà. Òîæ êîëè âè ïîáà÷èòåñü, â³í îáî- ðîìàíó Å. Ïîðòåð «Ïîëë³àííà». â’ÿçêîâî òîá³ ïðî öå ðîçïîâ³ñòü! Áà÷èø, 2009 ð. ÅËÅÀÍÎÐ ÏÎÐÒÅÐ

225

ëþáà, öå âñå çàâäÿêè òîá³. Óñå ì³ñòî ãðຠó òâîþ ãðó, ³ âñ³ éîãî ìåøêàíö³ ñòàëè ùàñëèâ³øèìè — óñå çàâäÿêè îäí³é ìàëåíüê³é ä³â÷èíö³, ÿêà ðîçïîâ³ëà ïðî ãðó é íàâ÷èëà ãðàòè â íå¿. Ïîëë³àííà ðàä³ñíî çàïëåñêàëà â äîëîí³.

— ß òàêà ðàäà, — âèãóêíóëà âîíà. Ðàïòîì ¿¿ îáëè÷÷ÿ îñÿÿëà ùàñëèâà óñì³øêà. — À çíàºòå, ò³òîíüêî Ïîëë³, òåïåð ÿ é ñïðàâä³ ìîæó äå÷îìó ðàä³òè. ß ðàäà, ùî ìî¿ íîãè ðàí³øå ìîãëè õîäèòè, ³íàêøå ÿ ïðîñòî íå çìîãëà á óñå öå çðîáèòè! (Ïåðåêëàä ³ðè Íàëèâàíî¿) Ðîáîòà ç òåêñòîì ðîçä³ëó 28 1. ßê Ïîëë³àííà ïåðåæèâàëà íåùàñíèé âèïàäîê, ùî òðàïèâñÿ ç íåþ?

2. Ðîçêàæ³òü ïðî òå, ÿê ìåøêàíö³ ì³ñòå÷êà íàìàãàëèñÿ ¿¿ ï³äòðèìàòè.

3. Ùî ðîçïîâ³ëè ì³ñ Ïîëë³ é ïîïðîñèëè ïåðåäàòè ä³â÷èíö³ ̳ëë³ Ñíîó, ì³ñ Áåíòîí, ì³ñ³ñ Òàðáåë ³ ì³ñ³ñ Ïåéñîí?

4. ßê Ïîëë³àííà âïëèíóëà íà æèòòºâ³ îáñòàâèíè âñ³õ öèõ æ³íîê? ×è ïîêðàùèëàñÿ äîëÿ êîæíî¿ ç íèõ ï³ñëÿ çóñòð³÷³ ç ä³â÷èíêîþ?

5. ßê³ âàæëèâ³ ëþäñüê³ ïðîáëåìè ïîðóøóþòüñÿ â öüîìó ðîçä³ë³ (ó òîìó ÷èñë³ ñ³ìåéí³, ìîðàëüí³)? Òâîð÷å çàâäàííÿ Äîâåä³òü, ùî â öüîìó ðîçä³ë³ º ïñèõîëîã³÷íà êóëüì³íàö³ÿ, ïîâ’ÿçàíà ç âíóòð³øí³ìè çì³íàìè â äóø³ ì³ñ Ïîëë³. Çíàéä³òü ìîìåíò, êîëè ò³òö³ Ïîëë³ çàõîò³ëîñÿ ãðàòè ðàçîì ³ç Ïîëë³àííîþ. ×îìó öå â³äáóëîñÿ ñàìå â öåé ìîìåíò? Ùî âïëèíóëî íà ð³øåííÿ ì³ñ Ïîëë³? Ðîáîòà ç òåêñòîì ðîçä³ë³â 29–30 1. ×îìó ë³êàð ׳ëòîí, õî÷à é áóâ äðóãîì ä³â÷èíêè, íå ì³ã ïðèéòè íà äîïîìîãó Ïîëë³àíí³?

2. ßêà ðîçìîâà â³äáóëàñÿ ì³æ íèì ³ ì³ñòåðîì Ïåíäëòîíîì?

3. Ïðî ÿê³ ïðàâèëà åòèêåòó éøëîñÿ â ðîçìîâ³ äâîõ ÷îëîâ³ê³â? ×îìó íå ìîæíà áóëî ïîðóøèòè ö³ ïðàâèëà?

4. Õòî âèð³øèâ äîïîìîãòè é ðîçïîâ³ñòè ì³ñ Ïîëë³ ïðî ìîæëèâ³ñòü íîâîãî ìåòîäó ë³êóâàííÿ ä³â÷èíêè, ÿêå äàâàëî íàä³þ íà ¿¿ îäóæàííÿ? Òâîð÷å çàâäàííÿ Ïåðåêàæ³òü â³ä ³ìåí³ Äæèìì³ Á³íà òó ðîçìîâó, ÿêó â³í ïî÷óâ.

226

Ðîçä³ë ²²². ÑÂ²Ò ÄÈÒÈÍÑÒÂÀ

Äëÿ îáãîâîðåííÿ Ùî îçíà÷àþòü, íà âàøó äóìêó, ïîíÿòòÿ ïî÷óòòÿ ã³äíîñò³ ³ ïðîôåñ³éíèé åòèêåò? Äî êîãî ç ïåðñîíàæ³â òâîðó ìîæíà çàñòîñóâàòè ö³ ïîíÿòòÿ? Ðîáîòà ç òåêñòîì ðîçä³ë³â 31–32 1. ßê ë³êàð ׳ëòîí îïèíèâñÿ â äîì³ ì³ñ Ïîëë³?

2. ßê éîãî çóñòð³ëà Ïîëë³àííà?

3. ×îìó î÷³ ë³êàðÿ ׳ëòîíà «âèïðîì³íþâàëè òàêå ùàñòÿ, ùî öå íå ìîæíà áóëî íå ïîì³òèòè», à ùîêè ì³ñ Ïîëë³ «çàëèâ ãàðÿ÷èé ðóì’ÿíåöü»?

4. ßêó «íàéðàä³ñí³øó ñïðàâó ó ñâ³ò³», çà ñëîâàìè ë³êàðÿ ׳ëòîíà, çðîáèëà Ïîëë³àííà?

5. Ïðî ÿêó âàæëèâó íîâèíó ðîçïîâ³ëà ì³ñ Ïîëë³ ñâî¿é ïëåì³ííèö³?

6. Âèðàçíî ïðî÷èòàéòå ëèñò Ïîëë³àííè (ðîçä³ë 32). Ñòèñëî ïåðåêàæ³òü éîãî. ßêó ðàä³ñíó çâ³ñòêó ïîâ³äîìëÿº ä³â÷èíêà ñâî¿ì ð³äíèì?

7. Çíàéä³òü ó ëèñò³ ðå÷åííÿ, ÿê³ ïåðåêîíóþòü ó òîìó, ùî ò³òêà Ïîëë³, ë³êàð ׳ëòîí ³ Ïîëë³àííà ñòàëè ñïðàâæíüîþ ñ³ì’ºþ. Ïîð³âíÿéòå îáðàçè ë³òåðàòóðíèõ ãåðî¿â — Ïîëë³àííè òà Äæèìì³ Á³íà. Òâîð÷å çàâäàííÿ Äîâåä³òü, ùî â ðîìàí³ ê³ëüêà êóëüì³íàö³éíèõ ìîìåíò³â (çîâí³øí³õ ³ âíóòð³øí³õ), ïîâ’ÿçàíèõ ³ç æèòòÿì ð³çíèõ ïåðñîíàæ³â. Êðàñà ñëîâà Çà æàíðîì òâ³ð Å. Ïîðòåð «Ïîëë³àííà» — öå ðîìàí. Ñïî÷àòêó ïî䳿 òâîðó ðîçãîðòàþòüñÿ äîâêîëà îäí³º¿ ãåðî¿í³ — Ïîëë³àííè, àëå çãîäîì âîíè îõîïëþþòü äîë³ áàãàòüîõ ìåøêàíö³â ì³ñòå÷êà Áåëä³í´ñâ³ëü. Ó òâîð³ ïîðóøóºòüñÿ øèðîêå êîëî âàæëèâèõ ñóñï³ëüíèõ, ìîðàëüíèõ ³ ñ³ìåéíèõ ïðîáëåì: âàæêå ñòàíîâèùå ñèð³ò ó ñóñï³ëüñòâ³, ñòàâëåííÿ äî á³äíèõ ³ çíåäîëåíèõ, ñïðèéíÿòòÿ ñâ³òó ³ ëþäåé, ïîøóê ùàñòÿ ³ êîõàííÿ, ìèëîñåðäÿ, äîïîìîãà áëèæí³ì, óêð³ïëåííÿ ðîäèííèõ ñòîñóíê³â, âèõîâàííÿ òà ³í. Ñþæåò òâîðó ïîñòóïîâî ðîçøèðþºòüñÿ, óñêëàäíþºòüñÿ. Ó òâîð³, êð³ì Ïîëë³àííè, ç’ÿâëÿºòüñÿ áàãàòî ³íøèõ ïåðñîíàæ³â, ÿê³ îòðèìóþòü ãëèáîê³ õàðàêòåðèñòèêè. Ãîëîâíà ãåðî¿íÿ çàëó÷ຠäî «ãðè â ðàä³ñòü» óñ³õ ìåøêàíö³â ì³ñòå÷êà. Ï³ä ¿¿ âïëèâîì âîíè çì³íþþòüñÿ. À çì³íèâøèñü, ïåðñîíàæ³ äîñÿãàþòü ñâîãî ùàñòÿ. Îòæå, Å. Ïîðòåð ñòâåðäæóº, ùî ëþäèíà ìîæå ñàìà çì³íþâàòè ñâîº æèòòÿ íà êðàùå, ò³ëüêè äëÿ öüîãî âîíà ïîâèííà âíóòð³øíüî ì³íÿòèñÿ, íàïîâíþâàòè ñâîº ñåðöå äîáðîì, ëþáîâ’þ é ìèëîñåðäÿì äî áëèæí³õ.

• À òåïåð ïîäóìàéòå, ÷è çì³íþâàâñÿ õàðàêòåð Ïîëë³àííè. Äîâåä³òü ñâîþ òî÷êó çîðó, ñïèðàþ÷èñü íà òåêñò òâîðó. ÅËÅÀÍÎÐ ÏÎÐÒÅÐ

227

˳òåðàòóðà ³ ìèñòåöòâî

Êàäð ç ê³íîô³ëüìó «Ïîëë³àííà». Ðåæèñåð Ñ. Õàðä³íã. 2003 ð.

Çà ìîòèâàìè ðîìàíó «Ïîëë³àííà» çíÿòî äåê³ëüêà òåëåñåð³àë³â ³ ê³íîô³ëüì³â. 19 òðàâíÿ 1960 ð. â³äáóâñÿ ïîêàç àìåðèêàíñüêîãî ô³ëüìó «Ïîëë³àííà» (ðåæ. Ä. Ñâ³ôò). Àí³ìàö³éíèé ñåð³àë «²ñòîð³ÿ Ïîëë³àííè, ä³â÷èíêè ëþáîâ³», ùî ñêëàäàºòüñÿ ç 51 ÷àñòèíè, çíÿòî ÿïîíñüêèì ðåæèñåðîì Ê. Êóñèáè â 1986 ð. Ó 2003 ð. âèéøîâ íà åêðàíè àíãë³éñüêèé ô³ëüì «Ïîëë³àííà» (ðåæ. Ñ. Õàðä³íã). Ó ô³ëüì³ äîáðå â³äòâîðåíî äóõ òîãî ÷àñó. Ñþæåò íå çàâæäè òî÷íî çá³ãàºòüñÿ ç êíèæêîþ, àëå â ö³ëîìó ô³ëüì äóæå ùèðèé, äîáðèé, ÿê ³ ðîìàí.

• Ïåðåãëÿíüòå îäíó ç åêðàí³çàö³é ðîìàíó «Ïîëë³àííà», â³äçíà÷òå ïîä³áí³ñòü ³ ðîçá³æíîñò³ ô³ëüìó ç ë³òåðàòóðíèì òâîðîì. Òåàòðàëüíó ïîñòàíîâêó öüîãî øåäåâðó äèòÿ÷î¿ êëàñèêè çä³éñíåíî Ëüâ³âñüêèì óêðà¿íñüêèì äðàìàòè÷íèì òåàòðîì ³ìåí³ Ìà𳿠Çàíüêîâåöüêî¿ (ðåæèñåð Áîãäàí Ðåâêåâè÷) ³ Êè¿âñüêèì àêàäåì³÷íèì òåàòðîì þíîãî ãëÿäà÷à íà Ëèïêàõ (ðåæèñåð ³êòîð Ãèðè÷). Ïåðåêëàäè ðîìàíó «Ïîëë³àííà» óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ âèêîíàëè Á. Ãîðà, Â. Íàëèâàíà. Ïåðåâ³ðòå ñåáå 1. Âèçíà÷òå ïðîâ³äí³ òåìè ðîìàíó «Ïîëë³àííà».

2. ßê³ âàæëèâ³ ïðîáëåìè ïîðóøóþòüñÿ ó òâîð³ (ñóñï³ëüí³, ñ³ìåéí³, âèõîâí³, ìîðàëüí³, õðèñòèÿíñüê³ òà ³í.)?

3. Âèçíà÷òå ³äå¿ êíèæêè. ßêà ç ³äåé âàì íàéá³ëüø áëèçüêà?

4. ßê³ ìîðàëüí³ ö³ííîñò³ óòâåðäæóþòüñÿ ó òâîð³?

5. ×è ïîòð³áíî, íà âàøó äóìêó, «ãðàòè â ðàä³ñòü»? Ùî ìîæå äàòè öÿ ãðà ñó÷àñí³é ëþäèí³?

6. ×îìó ðîìàí «Ïîëë³àííà» óæå ïîíàä 100 ðîê³â ïðèâàáëþº ð³çí³ ïîêîë³ííÿ ä³òåé ³ äîðîñëèõ? Ïîð³âíÿéòå îáðàçè Òîìà Ñîéºðà ³ Ïîëë³àííè. Ùî îá’ºäíóº öèõ ãåðî¿â (ñòàâëåííÿ äî æèòòÿ, ðèñè õàðàêòåðó)? Òâîð÷å çàâäàííÿ Ïðèäóìàéòå ñþæåò ïðî ïðèãîäè Ïîëë³àííè â íàø³ äí³.

228

Ðîçä³ë ²²². ÑÂ²Ò ÄÈÒÈÍÑÒÂÀ

Ðîçä³ë ²V

CÈËÀ ÒÂÎÐ×ί ÓßÂÈ

ËÜÞ¯Ñ ÊÅÐÐÎËË 1832–1898 Ó Ëüþ¿ñà Êåððîëëà ñâ³ò ä³òåé ³ ñâ³ò äîðîñëèõ ïðîòèñòîÿòü îäíå îäíîìó. Íåâ³äîìî, êîòðèé ³ç íèõ ñàì ïèñüìåííèê óâàæàâ çà ñïðàâæí³é… Îêñàíà Çàáóæêî

Ñòîð³íêè æèòòÿ ³ òâîð÷îñò³ Àíãë³éö³ êàæóòü: «ßêùî âè íå çíàºòå Àë³ñó é ×åøèðñüêîãî Êîòà, Êàïåëþøíèêà é Øàëåíîãî Çàéöÿ, âè í³÷îãî íå çíàºòå ïðî Àíãë³þ». Öå ãåðî¿ â³äîìî¿ êíèæêè Ëüþ¿ñà Êåððîëëà «Àë³ñà â Êðà¿í³ Äèâ», ùî º ïåðëèíîþ äèòÿ÷î¿ àíãë³éñüêî¿ ë³òåðàòóðè. Ëüþ¿ñó Êåððîëëó âèïàëî æèòè â Àíã볿 â äîáó, ÿêà â³ä ³ìåí³ êîðîëåâè ³êòî𳿠îòðèìàëà íàçâó «â³êòîð³àíñüêà». Êîðîëåâà ³êòîð³ÿ ïðàâèëà íàéäîâøå çà âñ³õ àíãë³éñüêèõ ìîíàðõ³â — 64 ðîêè. Çà òèõ ÷àñ³â óâàæàëîñÿ äîáðèì ñìàêîì ñòðèìóâàòè ñåáå â óñüîìó — â÷èíêàõ, ïî÷óòòÿõ, åìîö³ÿõ. ijòåé çìàëêó ïðèâ÷àëè äî âèøóêàíèõ ìàíåð, ÷åìíîñò³, óñòàëåíèõ ïðàâèë ïîâåä³íêè. Âîíè ìóñèëè õîäèòè ïîâ³ëüíî é ïîâàæíî, ãîâîðèòè ïðàâèëüíîþ é ãàðíîþ ìîâîþ, ãðàòèñÿ â òèõ³ é ìàëîðóõëèâ³ ³ãðè, íå äîøêóëÿòè äîðîñëèì ³ çàéìàòèñÿ ëèøå êîðèñíèìè ñïðàâàìè. Àëå òîä³, ÿê ³ òåïåð, ä³òÿì õîò³ëîñÿ á³ãàòè, ñòðèáàòè, ìð³ÿòè, áóòè â³ëüíèìè é îáèðàòè ñâî¿ âëàñí³ øëÿõè â óñüîìó! Àäæå êîæíà ëþäèíà ïðàãíå ñâîáîäè ó ñâîºìó æèòò³, òâîð÷îñò³ é äóìêàõ. Ðîçì³ðêîâóþ÷è ïðî ñâ³ò ä³òåé ³ äîðîñëèõ, ïðî ïîíÿòòÿ ïðàâèëüíå òà íåïðàâèëüíå, ñâîáîäó é îáîâ’ÿçîê, ïèñüìåííèê Ëüþ¿ñ Êåððîëë ñòâîðèâ êàçêîâèé ñâ³ò, äå íå áóëî í³ÿêèõ îáìåæåíü äëÿ â³ëüíîãî ËÜÞ¯Ñ ÊÅÐÐÎËË

229

ïîëüîòó ôàíòà糿, äå ìîæíà áóëî âèãàäóâàòè êàçíà-ùî, íå ï³äêîðÿòèñÿ êîðîëþ é êîðîëåâ³ é óçàãàë³ í³êîãî íå áîÿòèñÿ. ²íøèìè ñëîâàìè, äå ìîæíà áóòè ñîáîþ, â³ëüíîþ îñîáèñò³ñòþ, êîòðà çäàòíà ì³íÿòè âñå äîâêîëà ñèëîþ ñâ óÿâè! Ëüþ¿ñà Êåððîëëà íàçèâàþòü íàéçàãàäêîâ³øèì ïèñüìåííèêîì Àíã볿. Ó éîãî îñîáèñòîñò³ ïîºäíàëîñÿ íåïîºäíóâàíå: ìàòåìàòèê ³ ïèñüìåííèê, ñâÿùåíèê ³ ôîòîãðàô, ô³ëîñîô ³ âåëèêèé äðóã ä³òåé. ͳõòî ç éîãî ñó÷àñíèê³â íå ì³ã çðîçóì³òè, ÷îìó öåé äîðîñëèé ÷îëîâ³ê ó òåìí³é ðÿñ³ ñâÿùåííîñëóæèòåëÿ ñêð³çü íîñèâ ³ç ñîáîþ ôîòîêàìåðó? ×îìó â³í òàê áàãàòî ÷àñó ïðîâîäèâ ³ç ä³òüìè, áðàâ ó÷àñòü ó ¿õí³õ çàáàâêàõ, âèãàäóâàâ äëÿ íèõ ö³êàâ³ ³ãðè é ãîëîâîëîìêè?.. Éîãî ïñåâäîí³ì òåæ ì³ñòèòü ïåâíó çàãàäêó. Ñâîº ñïðàâæíº ³ì’ÿ ×àðëüç Ëóòâ³äæ (ïð³çâèùå Äîäæñîí) ïèñüìåííèê ïåðåêëàâ ëàòèíîþ, à ïîò³ì îòðèìàíå ³ì’ÿ Carolus Ludovicus çíîâó ïåðåêëàâ àíãë³éñüêîþ é ïåðåñòàâèâ ñëîâà ì³ñöÿìè. Òàê ç’ÿâèâñÿ éîãî ïñåâäîí³ì Lewis Carroll. Ëüþ¿ñ Êåððîëë íàðîäèâñÿ 27 ñ³÷íÿ 1832 ð. â ñåëèù³ Äåðñáåð³ (ãðàôñòâî ×åøèð) ó ðîäèí³ ñâÿùåíèêà ×àðëüçà Äîäæñîíà ³ Ôðåíñ³ñ Äæåéí Ëóòâ³äæ. Ó äåâ’ÿòíàäöÿòü ðîê³â ×àðëüç Ëóòâ³äæ Äîäæñîí âñòóïèâ äî íàéäàâí³øîãî óí³âåðñèòåòó ó ñâ³ò³ — Îêñôîðäñüêîãî, ó äâàäöÿòü òðè ðîêè ñòàâ âèêëàäà÷åì ìàòåìàòèêè êîëåäæó Êðàéñò ×åð÷ (Öåðêâè Õðèñòà) öüîãî óí³âåðñèòåòó, ó äâàäöÿòü ï’ÿòü — çäîáóâ ñòóï³íü ìàã³ñòðà ìàòåìàòèêè, ó äâàäöÿòü äåâ’ÿòü — ïîñâÿ÷åíèé ó ñàí äèÿêîíà. Ñîðîê ñ³ì ðîê³â (ç 1851 ïî 1898 ð.) ×àðëüç Ëóòâ³äæ Äîäæñîí ïðàöþâàâ ó êîëåäæ³ Êðàéñò ×åð÷. Ñåðåä éîãî äîáðèõ çíàéîìèõ áóëè äîíüêè ðåêòîðà Îêñôîðäñüêîãî êîëåäæó Êðàéñò ×åð÷ — ñåñòðè÷êè Ëîð³íà Øàðëîòòà, Àë³ñà òà Åä³ò ˳ääåëë. ×àðëüç Ëóòâ³äæ Äîäæñîí ÷àñòî ãóëÿâ ç íèìè, çàïðîøóâàâ ¿õ äî ñåáå íà ÷àé ³ ðîçêàçóâàâ ¿ì ö³êàâ³ ³ñòîð³¿. Ñàìå äëÿ éîãî óëþáëåíèö³ Àë³ñè ˳ääåëë ³ ¿¿ ñåñòðè÷îê áóëà ñòâîðåíà ïîâ³ñòü-êàçêà «Àë³ñà â Êðà¿í³ Äèâ». Óïåðøå â ³ñòî𳿠ë³òåðàòóðíî¿ êàçêè Ëüþ¿ñ Êåððîëë çðîáèâ ãîëîâíîþ ãåðî¿íåþ êíèæêè ðåàëüíó ä³â÷èíêó, à òî÷í³øå — Ð. ²í´ïåí. Îáêëàäèíêà äî ¿¿ òâîð÷ó óÿâó, ùî çäàòíà ïîðîäæóâàòè ïîâ³ñò³-êàçêè Ëüþ¿ñà Êåððîëëà ³íøèé ñâ³ò — Êðà¿íó Äèâ. Ó öüîìó óÿâ«Àë³ñà â Êðà¿í³ Äèâ». 2009 ð.

230

Ðîçä³ë ²V. ÑÈËÀ ÒÂÎÐ×ί ÓßÂÈ

íîìó ñâ³ò³, ç îäíîãî áîêó, çíàéøëè â³äîáðàæåííÿ ö³ëêîì çåìí³ ïðîáëåìè îñâ³òè, âèõîâàííÿ, ñóäî÷èíñòâà, óñüîãî ñóñï³ëüíîãî óñòðîþ «â³êòîð³àíñüêî¿» äîáè, äîâîë³ ñóâîðîãî äî ëþäèíè. Ç ³íøîãî áîêó, â óÿâíîìó ñâ³ò³ â³äîáðàçèëîñÿ òå, ïðî ùî íå ïðèéíÿòî áóëî ãîâîðèòè â òîé ÷àñ — ìð³¿, ïî÷óòòÿ, ïðàãíåííÿ ëþäèíè. Òóò óñ³ çåìí³ ïðàâèëà ëåòÿòü øêåðåáåðòü, òóò ìîæíà á³ãàòè çà Á³ëèì Êðîëèêîì, ðîáèòè äóðíèö³, äðàæíèòèñÿ é ïîâîäèòèñÿ íåïðàâèëüíî. Ó ñâî¿é óÿâ³ ëþäèíà º çàâæäè â³ëüíîþ, âîíà ìîæå çá³ëüøóâàòèñÿ àáî çìåíøóâàòèñÿ, øâèäêî ïåðåñóâàòèñÿ â ð³çíèõ ïðîñòîðàõ ³ ðîáèòè âñå, ùî çàìàíåòü- Äæ. Òåíí³åë. ²ëþñòðàö³ÿ äî ïîâ³ñò³-êàçêè Ëüþ¿ñà ñÿ. Êîæí³é ëþäèí³ ïîòð³áåí, ñòâåðäæóº ËüþÊåððîëëà «Àë³ñà â Çàäçåð¿ñ Êåððîëë, ñâ³é îñîáèñòèé ïðîñò³ð, ¿¿ îñîêàëë³». 1866 ð. áèñòà ñâîáîäà. Êîëè Àë³ñà ˳ääåëë âèðîñëà, Ëüþ¿ñ Êåððîëë ñòâîðèâ ïðîäîâæåííÿ êíèæêè — «Àë³ñà â Çàäçåðêàëë³», äå þíà ãåðî¿íÿ ïåðåòâîðèëàñÿ íà ñïðàâæíþ êîðîëåâó. Ñåáå ïèñüìåííèê çîáðàçèâ ó âèãëÿä³ Á³ëîãî Ëèöàðÿ, ÿêèé ðîçïîâ³äຠÀë³ñ³ ïðî íåéìîâ³ðí³ âèíàõîäè. À íà ïðîùàííÿ ïðîñèòü îçèðíóòèñÿ é ïîìàõàòè éîìó ðóêîþ… Ôàíòàñòèêà (ç ãðåöüê. çäàòí³ñòü óÿâëÿòè) — 1) òå, ÷îãî íå ³ñíóº â ðåàëüí³é ä³éñíîñò³; 2) ñâ³ò óÿâëåíü ³ îáðàç³â ìèòöÿ, ÿêèé áàçóºòüñÿ íà îñíîâ³ çàñâîºíèõ ðàí³øå ôàêò³â ³ç ðåàëüíîãî æèòòÿ; òâîð÷à óÿâà; 3) ð³çíîâèä õóäîæíüî¿ ë³òåðàòóðè, çàñíîâàíèé íà âèãàäö³, òâîð÷³é óÿâ³, ôàíòà糿; äî öüîãî ð³çíîâèäó ìîæóòü íàëåæàòè áóäü-ÿê³ æàíðè — îïîâ³äàííÿ, êàçêà, ïîâ³ñòü, ðîìàí òîùî.

Õàðàêòåðí³ ðèñè ôàíòàñòèêè ÿê ð³çíîâèäó õóäîæíüî¿ ë³òåðàòóðè: • • • • • • •

íåçâè÷àéí³ñòü ïîä³é ³ îáðàç³â; ïîðóøåííÿ óñòàëåíèõ óÿâëåíü ïðî ÷àñ ³ ïðîñò³ð; äèâí³ ïåðåòâîðåííÿ ïåðñîíàæ³â ³ âñüîãî ôàíòàñòè÷íîãî ñâ³òó; ÷àð³âí³ñòü ïðåäìåò³â ³ ÿâèù; äèâí³ ³ìåíà é íàçâè; ñòð³ìê³ é íåéìîâ³ðí³ ïîâîðîòè ñþæåòó; ìîâí³ íîâàö³¿ ïèñüìåííèêà (ïîøóê íîâèõ ñë³â ³ âèðàç³â äëÿ â³äòâîðåííÿ äèâîâèæíîãî ñâ³òó).

ËÜÞ¯Ñ ÊÅÐÐÎËË

231

À˲ÑÀ  ÊÐÀ¯Í² ÄÈ ²ñòîð³ÿ ñòâîðåííÿ Äåíü 4 ëèïíÿ 1862 ð. íàçàâæäè ââ³éøîâ â ³ñòîð³þ ë³òåðàòóðíî¿ êàçêè. Ó öåé äåíü ïðîôåñîð ìàòåìàòèêè ×àðëüç Ëóòâ³äæ Äîäæñîí ³ ñâÿùåíèê Ðîá³íñîí Äàêâîðò âèðóøèëè â ÷îâí³ ç òðüîìà äîíüêàìè ðåêòîðà ˳ääåëëà íà ïðîãóëÿíêó ð³÷êîþ Òåìçîþ. Ñòàðø³é ³ç ñåñòåð — Ëîð³í³ Øàðëîòò³ — íà òîé ÷àñ áóëî 13 ðîê³â, ñåðåäí³é — Àë³ñ³ — äåñÿòü, ìîëîäø³é — Åä³ò — â³ñ³ì. ijâ÷àòêà ïîïðîñèëè Äîäæñîíà, ùîá â³í ðîçïîâ³â ¿ì ÿêóñü âåñåëó êàçêó. Àë³ñà âèñëîâèëà áàæàííÿ, ùîá òàì áóëî ïîá³ëüøå âñ³ëÿêèõ äóðíèöü ³ ôàíòàç³é. Òàê ðîçïî÷àëàñÿ öÿ êàçêîâà ³ñòîð³ÿ, ó ÿê³é ïðîîáðàçîì ãîëîâíî¿ ãåðî¿í³ ñòàëà ñàìà Àë³ñà ˳ääåëë. Ïîâ³ëüíî êîòèëà õâèë³ Òåìçà, ³ òèõî ëèëàñÿ ç âóñò äîêòîðà Äîäæñîíà êàçêà, ÿêà íåïîì³òíî ïåðåíåñëà ä³â÷àòîê ˳ääåëë³â ó äèâîâèæíèé ñâ³ò… Êîëè ïðîãóëÿíêà çàâåðøèëàñÿ, Àë³ñà ïîïðîñèëà ñâîãî ñòàðøîãî äðóãà çàïèñàòè öþ ³ñòîð³þ. Ñïî÷àòêó â³í õîò³â íàçâàòè êàçêó «Ïðèãîäè Àë³ñè ï³ä çåìëåþ», àëå çãîäîì çì³íèâ íàçâó íà «Àë³ñà â Êðà¿í³ Äèâ» (àíãë.

«Alice’s Adventures in Wonderland») ³ îïóáë³êóâàâ òâ³ð ï³ä ïñåâäîí³ìîì Ëüþ¿ñ Êåððîëë. ˳òåðàòóðà ³ ìèñòåöòâî Ëüþ¿ñ Êåððîëë ñïî÷àòêó õîò³â îñîáèñòî ïðî³ëþñòðóâàòè êíèæêó «Àë³ñà â Êðà¿í³ Äèâ», àëå éîãî òåõí³êà ìàëþâàííÿ áóëà íåäîñêîíàëîþ, òîìó âèäàâåöü ïîðàäèâ àâòîðîâ³ çâåðíóòèñÿ äî õóäîæíèêà Äæîíà Òåíí³åëà. Åñê³çè ñâî¿õ ³ëþñòðàö³é Äæ. Òåíí³åë ñòâîðþâàâ íà ïàïåð³, ïîò³ì ¿õ ïåðåíîñèëè íà äåðåâ’ÿí³ äîøêè, ç íèõ âèð³çàëè ñïåö³àëüí³ ôîðìè, ÿê³ âèêîðèñòîâóâàëè äëÿ äðóêó ãðàâþð1. Âèäàííÿ êíèæêè 1866 ð. çðîáèëî çíàìåíèòèìè ³ ïèñüìåííèêà, ³ õóäîæíèêà. Äæîí Òåíí³åë ³ëþñòðóâàâ òàêîæ íàñòóïíó êíèæêó Ëüþ¿ñà Êåððîëëà «Àë³ñà â Çàäçåðêàëë³».

Óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ òâîðè Ëüþ¿ñà Êåððîëëà ïåðåêëàëè: Ãàëèíà Áóøèíîâà («Ïðèãîäè Àë³ñè â Êðà¿í³ ×óäåñ»), Ïåòðî Òàðàùóê («Àë³ñà â Êðà¿í³ ×óäåñ»), Ëåîí³ä Ãîðëà÷ ³ Ìèêîëà Ëóêàø (ïîå糿, óì³ùåí³ â ïðîçîâîìó òâîð³), Âàëåíòèí Êîðí³ºíêî, çà ðåäàêö³ºþ ²âàíà Ìàëêîâè÷à («Àë³ñà â Êðà¿í³ Äèâ», «Àë³ñà â Çàäçåðêàëë³»). Ðîñ³éñüêîþ ìîâîþ íàéêðàùèìè º ïåðåêëàäè ͳíè Äåìóðîâî¿, äî ÿêèõ óâ³éøëè ïîåòè÷í³ ïåðåêëàäè â³ðø³â Ñ. Ìàðøàêà, Ä. Îðëîâñüêî¿, Î. Ñåäàêîâî¿.

1 Ãðàâþðà (ôð. gravure â³ä graver — âèð³çàòè, ñòâîðþâàòè ðåëüºô) — âèä ãðàô³÷íîãî ìèñòåöòâà, ñòâîðåííÿ òèðàæîâàíèõ çîáðàæåíü øëÿõîì êîíòðàñòíîãî äðóêó ç ðåëüºôíèõ ïîâåðõîíü àáî ÷åðåç òðàôàðåò.

232

Ðîçä³ë ²V. ÑÈËÀ ÒÂÎÐ×ί ÓßÂÈ

×åðâíåâèé ï³âäåíü çîëîòèé, гêè ñÿéëèâå ñêëî,  äð³áíèõ äîëîíüêàõ ä³òâîðè Ïðó÷àºòüñÿ âåñëî, ² òå÷³ºþ íàñ àæ ãåí ³ä äîìó â³äíåñëî. Áåçæàëüí³!  ÷àñ, ÿê ÷åðâåíü íàñ Ñïåêîòîþ ïîâèâ, Òîä³, êîëè ïîíàä óñå Çäð³ìíóòè ÿ á âîë³â, — Âàì çàæàäàëîñÿ, ùîá ÿ Âàì êàçêó îïîâ³â! ² êâàïèòü Ïåðøà: «Íå áàðèñü! Ðîçêàæåø êàçêó! Çãîäà?» À Äðóãà: «Ùîá ó êàçö³ ò³é Áóëè ÷óäí³ ïðèãîäè!» À Òðåòÿ âñ³õ ïåðåáèâà, Áî íåòåðïëÿ÷à çðîäó.

Àë³ñà ˳ääåëë â 7 ðîê³â. Ôîòî Ëüþ¿ñà Êåððîëëà.

1859 ð.

Òà îñü ìîâ÷àíêà çàëÿãëà, ², íà÷å óâ³ ñí³, Íå÷óòíî ä³â÷èíêà ³äå  êðà¿í³ ÷àð³âí³é, ² áà÷èòü ñèëó äèâíèõ äèâ  ï³äçåìí³é ãëèáèí³. Ãàé-ãàé!.. Óÿâè äæåðåëî Âæå ñòðóìåíåì íå á’º. «Ê³íåöü îï³ñëÿ ðîçêàæó — Îñü ñëîâî âàì ìîº!» «Îï³ñëÿ, — âñ³ êðè÷àòü ãóðòîì, — Çà õâèëþ íàñòàº!..» Ñíóºòüñÿ íèòêà ñïðîêâîëà Ì äèâî-êàçêè, Âæå é ñîíå÷êî ÿñíå ñ³äà — Äîõîäèòü äî ðîçâ’ÿçêè… Ãàéäà äîäîìó, äåíü ïîãàñ ² í³÷ âäÿãຠìàñêè.

Ñåñòðè ˳ääåëë.

1860 ð.

Òåìçà â Îêñôîðä³ ËÜÞ¯Ñ ÊÅÐÐÎËË

233

Àë³ñî, êàçêó äàâí³õ äí³â Ñõîâàé äî ñèâèíè  ò³ì òàéíè÷êó, äå áåðåæåø Äèòÿ÷³ ëþá³ ñíè, Íåìîâ ïðî÷àíèí êâ³òêó ç ï³ëü Ñâ ñòîðîíè! (Ïåðåêëàä Âàëåíòèíà Êîðí³ºíêà, çà ðåäàêö³ºþ ²âàíà Ìàëêîâè÷à) Ðîáîòà ç òåêñòîì 1. ßê³ ðåàëüí³ ïî䳿 â³äîáðàæåíî ó âñòóïíîìó â³ðø³ äî ïîâ³ñò³ Ëüþ¿ñà Êåððîëëà «Àë³ñà â Êðà¿í³ Äèâ»?

2. Íàçâ³òü ³ìåíà ä³â÷àòîê, ÿê³ çãàäóþòüñÿ ó â³ðø³ ÿê Ïåðøà, Äðóãà ³ Òðåòÿ.

3. Êîìó ïðèñâÿ÷åíî öåé âñòóï äî òâîðó? Çíàéä³òü ï³äòâåðäæåííÿ ñâ äóìêè â òåêñò³.

4. Çíàéä³òü ³ âèðàçíî ïðî÷èòàéòå ðå÷åííÿ, ó ÿêèõ ñòâîðåíî ÷àð³âíó àòìîñôåðó êàçêè. Âèçíà÷òå â íèõ ìåòàôîðè òà åï³òåòè.

Ðîçä³ë ïåðøèé Óíèç ³ âãëèá êðîëÿ÷îþ íîðîþ Ðîçä³ë äðóãèé Îçåðî ñë³ç Ðîçäèâ³òüñÿ ³ëþñòðàö³þ Äæ. Òåíí³åëà. Ðîçêàæ³òü, ÿê³ åï³çîäè â³äîáðàæåí³ íà ìàëþíêó. Êîìåíòàð³

Äæ. Òåíí³åë. ²ëþñòðàö³ÿ äî ïîâ³ñò³-êàçêè Ëüþ¿ñà Êåððîëëà «Àë³ñà â Êðà¿í³ Äèâ».

1866 ð.

234

Ó ïåðøèõ äâîõ ðîçä³ëàõ àâòîð óâîäèòü ñâîþ ãåðî¿íþ Àë³ñó ó ôàíòàñòè÷íèé ñâ³ò, ÷àð³âíó àòìîñôåðó ÿêîãî ñòâîðþþòü äèâîâèæí³ ïî䳿 (ãîíèòâà çà Á³ëèì Êðîëèêîì, ïàä³ííÿ ä³â÷èíêè â éîãî íîðó, çíàõîäæåííÿ çàãàäêîâî¿ ê³ìíàòè, óòâîðåííÿ â³ä ñë³ç Àë³ñè ö³ëîãî îçåðà), êàçêîâ³ ïåðñîíàæ³ (Á³ëèé Êðîëèê ³ Ìèøà, ÿê³ âì³þòü ðîçìîâëÿòè; ïòàõè é çâ³ð³, ùî îïèíèëèñÿ â îçåð³ ñë³ç) ³ ïðåäìåòè, íàä³ëåí³ íåçâè÷àéíèìè âëàñòèâîñòÿìè (çà äîïîìîãîþ íàïî¿â ³ ¿æ³ Àë³ñà çá³ëüøóºòüñÿ àáî çìåíøóºòüñÿ, çîëîòèé êëþ÷èê ìຠâ³ä÷èíèòè äâåðöÿòà â ÷àð³âíèé ñàäîê). Íà ïî÷àòêó êíèæêè Ëüþ¿ñ Êåððîëë ïðîòèñòàâëÿº íóäüãó òà ðîç÷àðóâàííÿ Àë³ñè â³ä êíèæêè «áåç ìàëþíê³â òà ðîçìîâ» (òóò ìàþòüñÿ íà óâàç³ íàäòî ïîâ÷àëüí³ é íå ö³êàâ³ äëÿ ä³òåé òâîðè òîãî ÷àñó)

Ðîçä³ë ²V. ÑÈËÀ ÒÂÎÐ×ί ÓßÂÈ

ñèë³ òâîð÷î¿ ôàíòà糿, äå âæå íå ìîæå áóòè í³ÿêîãî ñìóòêó. Ñòð³ìêèé ðóõ ãåðî¿í³ â ð³çíèõ ïðîñòîðàõ, ùî äèâíèì ñïîñîáîì çì³íþþòüñÿ, à òàêîæ øâèäêà çì³íà ¿¿ ñàìî¿ ö³ëêîì â³äïîâ³äàþòü çàêîíàì ÷àð³âíî¿ êàçêè. Ëüþ¿ñ Êåððîëë ó ñâî¿é êíèæö³ âèñì³þâàâ ò³ õóäîæí³ òâîðè, ÿê³ áóëè ïåðåâàíòàæåí³ ìîðàëüíèìè ïðèêëàäàìè é ïîâ÷àííÿìè, âèêëèêàþ÷è â ä³òåé íå ñò³ëüêè ïðàãíåííÿ âäîñêîíàëþâàòèñÿ, ñê³ëüêè íóäüãó. Ó ðîçä³ë³ 2 ïèñüìåííèê ïðèäóìàâ â³ðøèê ïðî êðîêîäèëà íà çðàçîê â³ðøà ²ñààêà Âîòòñà ïðî ìàëåíüêó áäæ³ëêó, êîòðà ïîñò³éíî ïðàöþº. Êðîêîäèë ó â³ðø³ Ëüþ¿ñà Êåððîëëà çîâñ³ì íå ìîæå áóòè âç³ðöåì, áî áóâ êðîâîæåðëèâèì (ïî¿â óñ³õ ðèáîê). Çâ³ñíî, öå âåñåëèëî ä³òåé ÿê òîä³, òàê ³ òåïåð.

1. Ïðî÷èòàéòå âèðàçíî îðèã³íàë ³ ïåðåêëàä â³ðøà ïðî êðîêîäèëà.

2. Çíàéä³òü ïðèêìåòíèêè é ³ìåííèêè, ÿê³ õàðàêòåðèçóþòü êðîêîäèëà (â îðèã³íàë³ ³ ïåðåêëàä³). Ïîð³âíÿéòå ¿õ.

3. ßê âè äóìàºòå, ÷è ï³äõîäÿòü ïåñòëèâ³ ñëîâà (ó ïåðåêëàä³) äî îáðàçó êðîêîäèëà? Ç ÿêîþ ìåòîþ âîíè âèêîðèñòàí³?

How doth the little crocodile Improve his shining tail, And pour the waters of the Nile On every golden scale!

How cheerfully he seems to grin, How neatly spreads his claws, And welcomes little fishes in, With gently smiling jaws!

Õîðîøèé êðîêîäèëîíüêî Êà÷àºòüñÿ â ï³ñêó, ϳðíຠâ ÷èñòó õâèëåíüêó, Ñïîë³ñêóº ëóñêó. ßê â³í ïîêàæå çóáîíüêè, Ïðèâ³òíî ñì³þ÷èñü, Òî ðèáîíüêè-ãîëóáîíüêè Ñàì³ ó ðîò ïëèñü-ïëèñü! (Ïåðåêëàä Âàëåíòèíà Êîðí³ºíêà, çà ðåäàêö³ºþ ²âàíà Ìàëêîâè÷à)

Ðîáîòà ç òåêñòîì ðîçä³ë³â 1–2 1. Ðîçêàæ³òü ïðî ïî䳿, ùî òðàïèëèñÿ ç Àë³ñîþ â ïåðøèõ äâîõ ðîçä³ëàõ.

2. Çà äîïîìîãîþ ÿêèõ ÷àð³âíèõ ïðåäìåò³â âîíà çá³ëüøóâàëàñÿ é çìåíøóâàëàñÿ?

3. Îïèø³òü Á³ëîãî Êðîëèêà. Êóäè â³í òàê êâàïèâñÿ?

4. Ç êèì ùå çóñòð³ëàñÿ Àë³ñà?

5. Ïðî ùî ãîâîðèëè ïåðñîíàæ³? Êðàñà ñëîâà Ãðà ñëîâàìè ³ ñìèñëàìè. ×àð³âí³ñòü ñòâîðåíîãî Ëüþ¿ñîì Êåððîëëîì õóäîæíüîãî ñâ³òó óâèðàçíþþòü íå ò³ëüêè äèâîâèæí³ ïðèãîäè é ³ñòîòè, à é ð³çíîìàí³òí³ ñëîâà é âèðàçè, ùî º âèÿâîì ë³òåðàòóðíî¿ ãðè. Ìîâà Àë³ñè â êàçêîâîìó ñâ³ò³ ïåðåñòຠâ³äïîâ³äàòè óñòàëåíèì ìîâíèì íîðìàì ³ ïðàËÜÞ¯Ñ ÊÅÐÐÎËË

235

âèëàì. Ó ìîâëåíí³ ãåðî¿í³ ç’ÿâëÿºòüñÿ ö³ëà íèçêà íåïðàâèëüíèõ ñïîëó÷åíü, ñïåö³àëüíî âèãàäàíèõ àâòîðîì (íà çðàçîê äèòÿ÷èõ), ùîá ï³äêðåñëèòè íàëåæí³ñòü ñàìî¿ ãåðî¿í³ äî öüîãî ñâ³òó. «Óñå äèâàñí³øå é äèâàñí³øå! — âèãóêíóëà Àë³ñà (ç âåëèêîãî çà÷óäóâàííÿ âîíà ðàïòîì çàáóëà, ÿê ïðàâèëüíî ãîâîðèòè). — Òåïåð ÿ ðîçòÿãóþñü, íà÷å íàéá³ëüøà ó ñâ³ò³ ï³äçîðíà òðóáà!» (àíãë. «Curioser and curioser!» cried Alice (she was so much surprised that for a moment she quite forgot how to speak good English). «Now I’m opening out like the largest telescope that ever was!»). Çãîäîì ãåðî¿íÿ â³ä÷óâຠçàõîïëåííÿ â³ä òîãî, ùî «ñòÿãóºòüñÿ, ÿê ï³äçîðíà òðóáà» (àíãë. «shutting up like a telescope»). Öå ñóïåðå÷èëî ïðèéíÿòèì ó òîãî÷àñí³é ë³òåðàòóð³ òðàäèö³ÿì çîáðàæåííÿ ñëóõíÿíèõ ä³â÷àòîê.

• Çíàéä³òü ó ïåðøèõ äâîõ ðîçä³ëàõ ³íø³ ïðèêëàäè ïîðóøåííÿ óñòàëåíèõ íîðì ³ ïðàâèë (ìîâíèõ, ìàòåìàòè÷íèõ, ÷àñîâèõ, ïðîñòîðîâèõ òà ³í.). Ç ÿêîþ ìåòîþ àâòîð âèêîðèñòîâóº öåé ë³òåðàòóðíèé ïðèéîì? Òâîð÷å çàâäàííÿ 1. Çíàéä³òü ó ïåðøèõ äâîõ ðîçä³ëàõ åêñïîçèö³þ òà çàâ’ÿçêó ïîâ³ñò³. Äîâåä³òü ñâîþ äóìêó, ñïèðàþ÷èñü íà âèçíà÷åííÿ ÷àñòèí ñþæåòó.

2. ²íñöåíóéòå ðîçìîâó Àë³ñè òà Ìèø³ (ê³íåöü ðîçä³ëó).

Ðîçä³ë òðåò³é Ãàñàé-Êîëî òà äîâãèé õâ³ñò Êîìåíòàð³ Ó ïîâ³ñò³ «Àë³ñà â Êðà¿í³ Äèâ» çíàéøëè â³äîáðàæåííÿ îñîáëèâîñò³ ñóñï³ëüíîãî æèòòÿ Àíã볿 òîãî ÷àñó. Íàçâà ðîçä³ëó â îðèã³íàë³ çâó÷èòü ÿê «A caucus-race and a long tale». «Caucus» îçíà÷ຠïåðåäâèáîð÷³ äåáàòè, à «race» â³äïîâ³äíî — çìàãàííÿ.  àíãë³éñüê³é ìîâ³ «caucus-race» îçíà÷ຠâèä çìàãàííÿ (êîæåí áåðå â íüîìó ó÷àñòü, êîëè õî÷å ³ ÿê õî÷å). Ëüþ¿ñ Êåððîëë ïîð³âíþº ïîë³òè÷íó ñèòóàö³þ òîãî ÷àñó ç ãðîþ, ó ÿê³é íåìຠí³ÿêèõ ïðàâèë ³ íîðì.  óêðà¿íñüêîìó ïåðåêëàä³ Â. Êîðí³ºíêà õî÷à é íåìຠâ³äïîâ³äíèêà âèðàçó «caucus-race», àëå ñóòí³ñòü ñàìî¿ ãðè â³äîáðàæåíî òî÷íî: «…âñ³ ïóñêàëèñÿ á³ãòè ñàì³ é ñïèíÿëèñÿ, êîëè çàìàíåòüñÿ, òîìó âèçíà÷èòè, êîëè Ãàñàé-Êîëó ê³íåöü, áóëî íå òàê âæå é ïðîñòî». Êðàñà ñëîâà Ô³ãóðí³ â³ðø³. Îäíèì ³ç íàéö³êàâ³øèõ ïðèêëàä³â õóäîæíüîãî íîâàòîðñòâà ïèñüìåííèêà º òàê çâàí³ «ô³ãóðí³» (ìàëüîâàí³) â³ðø³, ó ÿêèõ ïîºäíàí³ ñëîâî é çîðîâèé îáðàç. ßñêðàâèì çðàçêîì òàêèõ â³ðø³â º ³ñòîð³ÿ Ìèø³, ÿêà ðîçïîâ³äຠïðî òå, ÷îìó ìèø³, êîòè òà ñîáàêè íåíàâèäÿòü îäíå îäíîãî. ³ðø ìຠâèãëÿä õâîñòèêà (ñàìå òàê ñïðèéíÿëà éîãî Àë³ñà).

236

Ðîçä³ë ²V. ÑÈËÀ ÒÂÎÐ×ί ÓßÂÈ

Ñòð³â Ìóðêî ìèøêó â õàò³ ³ ïî÷àâ ¿é êàçàòè: «ß òåáå ïîçèâàþ, õîä³ì, ìèøêî, íà ñóä; â³äêëàäàòü íå ãîäèòüñÿ: áóäåì íèí³ ñóäèòüñÿ, áî íà ìåíå ç áåçä³ëëÿ íàïàâ óæå íóä». Êàæå ìèøêà Ìóðêîâ³: «Ùî çà ñóä áåçãîëîâèé? ͳ ñóää³, í³ ï³äñóäêà ìè íå çíàéäåìî òóò». «Ñàì ÿ âèñòóïëþ õóòêî çà ñóääþ é çà ï³äñóäêà; âæå ³ âèðîê ãîòîâèé: òîá³, ìèøêî, êàïóò !»

(Ïåðåêëàä Âàëåíòèíà Êîðí³ºíêà, çà ðåäàêö³ºþ ²âàíà Ìàëêîâè÷à) ËÜÞ¯Ñ ÊÅÐÐÎËË

237

Ðîáîòà ç òåêñòîì ðîçä³ëó 3 1. ßê³ çàïèòàííÿ îáãîâîðþâàëî òîâàðèñòâî, ùî ç³áðàëîñÿ íà áåðåç³?

2. Íàçâ³òü ó÷àñíèê³â ç³áðàííÿ. Õòî ãîëîâóâàâ íà íüîìó?

3. Äîâåä³òü, ùî â îïèñ³ äèâíîãî ç³áðàííÿ Ëüþ¿ñ Êåððîëë âèñì³þº âàäè ñóñï³ëüíîãî æèòòÿ é ëþäñüê³ âàäè.

4. Ðîçêàæ³òü ïðî ñóòí³ñòü ãðè «Ãàñàé-Êîëî»? ßê âîíà ïîâ’ÿçàíà ç ðåàëüíèì æèòòÿì Àíã볿 òîãî ÷àñó?

5. Ïðî ùî éøëîñÿ â ³ñòî𳿠ìèø³? Ó ïîâ³ñò³ «Àë³ñà â Êðà¿í³ Äèâ» çíàõîäèìî ÷èìàëî ïðèêëàä³â ë³òåðàòóðíî¿ ãðè, êîëè äåÿê³ ñëîâà âèìîâëÿþòüñÿ îäíàêîâî, àëå ïèøóòüñÿ ïî-ð³çíîìó ³ ìàþòü ð³çí³ çíà÷åííÿ, ùî ïðèçâîäèòü äî íåïîðîçóì³íü (êàëàìáóð1).

1. Âèðàçíî ïðî÷èòàéòå ïîäàíèé óðèâîê, ïåðåêëàä³òü éîãî óêðà¿íñüêîþ.

«Mine is a long and a sad tale!» said the Mouse, turning to Alice, and sighing.

«It is a long tail, certainly», said Alice, looking down with wonder at the Mouse’s tail: «but why do you call it sad?»

2. ßê ïðîìîâëÿþòüñÿ ³ ÿê³ çíà÷åííÿ ìàþòü ñëîâà tale ³ tail?

Ðîçä³ë øîñòèé Ïîðîñÿ òà ïåðåöü Êîìåíòàð³ Ó ðîçä³ë³ 6 ç’ÿâëÿºòüñÿ Ãåðöîãèíÿ, ÿêà âò³ëþº ó òâîð³ ñóâîðó ìîðàëü «â³êòîð³àíñüêî¿» äîáè. Âîíà âñ³õ ïîâ÷àº, àëå â ¿¿ áóäèíêó ñòîÿâ ñïðàâæí³ñ³íüêèé ãàðìèäåð: «Õòîñü âåðåùàâ, õòîñü ÷õàâ, ³ ÷àñ â³ä ÷àñó ÷óâñÿ îãëóøëèâèé áðÿçê³ò, íà÷å òàì áèëè ïîñóä». Ó äîì³ íåìîæëèâî áóëî äèõàòè â³ä ïåðöþ, ðîçñèïàíîãî ñêð³çü. Ó òàêèé ñïîñ³á Ëüþ¿ñ Êåððîëë êðèòèêóº çàäóøëèâó àòìîñôåðó òîãî ÷àñó. Ãåðöîãèíÿ ç³ ñâî¿ìè æîðñòîêèìè ìåòîäàìè é âèìîãàìè («Â³äòÿòè ¿é ãîëîâó!», «ßêáè í³õòî íå ïõàâ ñâîãî íîñà äî ÷óæîãî ïðîñà, çåìëÿ êðóòèëàñÿ á êóäè øïàðê³øå», «Îé, äàé ìåí³ ñïîê³é!») óîñîáëþº îáìåæåí³ñòü ìèñëåííÿ é òîãî÷àñíó ñèñòåìó âèõîâàííÿ, äå íå áóëî ïîâàãè äî äèòèíè, äî ¿¿ ïðàâ ³ ñâîáîä.

Ó ïîâ³ñò³ «Àë³ñà â Êðà¿í³ Äèâ» ÿñêðàâî âèÿâèëèñÿ òðàäèö³¿ àíãë³éñüêîãî ôîëüêëîðó. Ó ñòâîðåíí³ äåÿêèõ êàçêîâèõ ïåðñîíàæ³â ïèñüìåííèê ñïèðàºòüñÿ íà ïðèêàçêè. Íàïðèêëàä, Êàëàìáóð — ë³òåðàòóðíèé ïðèéîì, âèêîðèñòàííÿ â îäíîìó òåêñò³ ð³çíèõ çíà÷åíü îäíîãî ñëîâà àáî ð³çíèõ ñë³â (ñëîâîñïîëó÷åíü), ïîä³áíèõ çà çâó÷àííÿì.

1

238

Ðîçä³ë ²V. ÑÈËÀ ÒÂÎÐ×ί ÓßÂÈ

îáðàç ×åøèðñüêîãî Êîòà (Cheshire-Cat) ïîâ’ÿçàíèé ç àíãë³éñüêîþ ïðèêàçêîþ «Ïîñì³õàºòüñÿ, ÿê ×åøèðñüêèé ʳò» (àíãë. «To grin like a Cheshire-Cat»). ²ñíóþòü äâ³ âåðñ³¿ ùîäî ¿¿ âèíèêíåííÿ. Çã³äíî ç ïåðøîþ, ó ãðàôñòâ³ ×åøèð (äå íàðîäèâñÿ Êåððîëë) íàä äâåðèìà òàâåðíè áóâ íàìàëüîâàíèé õèæàê (ëåâ àáî òèãð), à îñê³ëüêè ìàëÿð íå äóæå âì³â ìàëþâàòè, òî â íüîãî âèéøîâ ê³ò, ÿêèé óñì³õàâñÿ. Çã³äíî ç äðóãîþ âåðñ³ºþ, ÷åøèðñüêèì ñèðàì êîëèñü íàäàâàëè ôîðìó óñì³õíåíèõ êîò³â. «Êîòè ç ãðàôñòâà ×åøèð ñì³þòüñÿ íà âåñü øèð», — êàæå Ãåðöîãèíÿ. Ïðèêìåòíîþ îñîáëèâ³ñòþ ×åøèðñüêîãî Êîòà â ïîâ³ñò³ Ëüþ¿ñà Êåððîëëà º óñì³øêà, ³íêîëè ¿¿ ìîæíà ïîáà÷èòè íàâ³òü áåç ñàìîãî Êîòà, ÿêèé ìຠçäàòí³ñòü òî ç’ÿâëÿòèñÿ, òî çíèêàòè. Òàê ïèñüìåííèê ï³äêðåñëþº ÷àð³âí³ñòü ïîä³é ó êàçêîâîìó ñâ³ò³, äå îïèíèëàñÿ Àë³ñà. Îáðàç Êàïåëþøíèêà (a Hatter) ïîõîäèòü â³ä àíãë³éñüêî¿ ïðèêàçêè «Áîæåâ³ëüíèé, ÿê êàïåëþøíèê» (àíãë. «Mad as a hatter»). ³ðîã³äíî, ùî öÿ ïðèêàçêà ïîâ’ÿçàíà ç òèì, ùî ç äàâí³õ-äàâåí êàïåëþøíèêè âèêîðèñòîâóâàëè ðòóòü òà ³íø³ íåáåçïå÷í³ ðîç÷èíè äëÿ ñâî¿õ ôåòðîâèõ âèðîá³â, à òîìó é ñàì³ â³ä îòðóºííÿ ðòóòòþ ÷àñòî õâîð³ëè íà ðîçëàäè ñâ³äîìîñò³. Îáðàç Øàëåíîãî Çàéöÿ (a March Hare) ç’ÿâèâñÿ òåæ íå âèïàäêîâî, Äæ. Òåíí³åë. ²ëþñòðàö³ÿ â éîãî îñíîâ³ ïîêëàäåíî ïðèêàçêó «Êàçèòüñÿ, äî ïîâ³ñò³-êàçêè Ëüþ¿ñà ìîâ áåðåçíåâèé çàºöü» (àíãë. «Mad as a March Êåððîëëà «Àë³ñà â Êðà¿í³ hare»). Äèâ». 1866 ð. Ðîáîòà ç òåêñòîì ðîçä³ëó 6 1. Ðîçêàæ³òü ïðî ïåðåáóâàííÿ Àë³ñè â áóäèíêó Ãåðöîãèí³.

2. Îõàðàêòåðèçóéòå îáðàç Ãåðöîãèí³. Äîâåä³òü, ùî öåé îáðàç ì³ñòèòü êðèòèêó ñèñòåìè âèõîâàííÿ òîãî ÷àñó.

3. Ïðî÷èòàéòå âèðàçíî â îñîáàõ ðîçìîâó Àë³ñè ç ×åøèðñüêèì Êîòîì. Ïîÿñí³òü ñëîâà Êîòà: «ßêùî â òåáå âñ³ âäîìà, òî ÷îãî òè òóò?»

4. ßê³ àíãë³éñüê³ ïðèêàçêè ïîêëàäåíî â îñíîâó îáðàç³â ×åøèðñüêîãî Êîòà, Êàïåëþøíèêà, Øàëåíîãî Çàéöÿ? Òâîð÷å çàâäàííÿ Íàìàëþéòå óëþáëåíèé åï³çîä ç öüîãî ðîçä³ëó é ñòèñëî ïåðåêàæ³òü éîãî. ËÜÞ¯Ñ ÊÅÐÐÎËË

239

Ðîçä³ë ñüîìèé Áîæåâ³ëüíå ÷àþâàííÿ Ïåðåä áóäèíêîì, ï³ä äåðåâîì, áóâ âèñòàâëåíèé ñò³ë, çà ÿêèì ïèëè ÷àé Øàëåíèé Çàºöü ³ Êàïåëþøíèê. ̳æ íèìè ñïàâ ÿê óáèòèé Ñîíüêî-Ãðèçóí1, ïðàâëÿ÷è ¿ì çà ïîäóøêó. Çàºöü ³ç Êàïåëþøíèêîì ñïèðàëèñÿ íà íüîãî ë³êòÿìè é ïåðåìîâëÿëèñÿ ÷åðåç éîãî ãîëîâó. «Ñòðàõ íåçðó÷íî äëÿ Ñîíüêà, — ïîäóìàëà Àë³ñà. — Àëå, ÿêùî â³í ñïèòü, òî, ìàáóòü, éîìó áàéäóæå». Ñò³ë áóâ âåëèêèé, àëå âñ³ òðîº òèñëèñÿ ç îäíîãî éîãî êðàþ.

— Íåìຠì³ñöÿ! Íåìຠì³ñöÿ! — çàãóêàëè âîíè, ïîì³òèâøè Àë³ñó.

— ̳ñöÿ ñê³ëüêè çàâãîäíî! — îáóðèëàñÿ Àë³ñà é ñ³ëà ó âåëèêå êð³ñëî ê³íåöü ñòîëó.

— Ñêóøòóé âèíà, — ëþá’ÿçíî çàïðîïîíóâàâ Øàëåíèé Çàºöü. Àë³ñà êèíóëà îêîì ïî ñòîëó, àëå, êð³ì ÷àþ, í³÷îãî íå ïîáà÷èëà.

— Íå áà÷ó òóò í³ÿêîãî âèíà, — ñêàçàëà Àë³ñà.

— À í³ÿêîãî é íåìàº, — çíèçàâ ïëå÷èìà Øàëåíèé Çàºöü.

— Òîä³ íå âåëüìè ´ðå÷íî ìåí³ éîãî ïðîïîíóâàòè! — ñåðäèòî ìîâèëà Àë³ñà.

— Òàê ñàìî, ÿê ³ ñ³äàòè çà ñò³ë áåç çàïðîøåííÿ, — ñêàçàâ Øàëåíèé Çàºöü.

— À ÿ íå çíàëà, ùî éîãî íàêðèòî ò³ëüêè äëÿ âàñ, — â³äêàçàëà Àë³ñà. — Òóò äàëåêî á³ëüøå, í³æ òðè ÷àøêè.

— Òîá³ ñë³ä ïîñòðèãòèñÿ, — ñêàçàâ Êàïåëþøíèê. (³í óæå äàâíåíüêî ïàñ ¿¿ ö³êàâèìè î÷èìà é îñü íàðåøò³ îçâàâñÿ).

— À âàì ñë³ä íàâ÷èòèñÿ íå çà÷³ïàòè ïðèâàòíèõ òåì, — ç ïðèòèñêîì ìîâèëà Àë³ñà. — Öå äóæå íå÷åìíî! Êàïåëþøíèê âèòð³ùèâ íà íå¿ î÷³, àëå ñêàçàâ îñü ùî: — ×èì êðóê ñõîæèé íà êàïøóê? «Íó, òåïåð áóäå âåñåë³øå! — ïîäóìàëà Äæ. Òåíí³åë. ²ëþñòðàö³ÿ Àë³ñà. — Ëþáëþ çàãàäêè!» äî ïîâ³ñò³-êàçêè Ëüþ¿ñà — Äóìàþ, ÿ ðîçëóùó âàø ãîð³øîê, — Êåððîëëà «Àë³ñà â Êðà¿í³ ïðîìîâèëà âîíà âãîëîñ. Äèâ». 1866 ð.

1 Ñîíüêî-Ãðèçóí (àíãë. Dormouse) — ìèøà, ùî æèâå íà äåðåâ³ é íàãàäóº ìàëåíüêó á³ëêó. Íàçâà ñîííà ìèøà ïîÿñíþºòüñÿ òèì, ùî ö³ òâàðèíêè — í³÷í³, òîæ ñïëÿòü óäåíü; óçèìêó âîíè òåæ óïàäàþòü ó ñïëÿ÷êó.

240

Ðîçä³ë ²V. ÑÈËÀ ÒÂÎÐ×ί ÓßÂÈ

— Òè äóìàºø, ùî çó쳺ø çíàéòè â³äïîâ³äü: òè öå õîò³ëà ñêàçàòè? — ìîâèâ Øàëåíèé Çàºöü.

— Ñàìå öå, — â³äïîâ³ëà Àë³ñà.

— Òîä³ äóìàé, ùî êàæåø, — ìîâèâ Çàºöü.

— ß çàâæäè äóìàþ! — ïîêâàïëèâî ñêàçàëà Àë³ñà. — Ïðèíàéìí³... ïðèíàéìí³ êàæó, ùî äóìàþ... Çðåøòîþ, öå îäíå é òå ñàìå!

— Àí³ñê³ëå÷êè! — ñêðèêíóâ Êàïåëþøíèê. — Òè ùå ñêàæè, í³áè «ÿ áà÷ó, ùî ¿ì» ³ «ÿ ¿ì, ùî áà÷ó» — îäíå é òå ñàìå.

— Òè ùå ñêàæè, — äîêèíóâ Øàëåíèé Çàºöü, — í³áè «ÿ ëþáëþ òå, ùî ìàþ» ³ «ÿ ìàþ òå, ùî ëþáëþ» — îäíå é òå ñàìå!

— Òè ùå ñêàæè, — ï³äïðÿãñÿ Ñîíüêî ³ç çàïëþùåíèìè, ìîâ ó ñíîâèäè, î÷èìà, ùî «ÿ äèõàþ, êîëè ñïëþ» ³ «ÿ ñïëþ, êîëè äèõàþ» — îäíå é òå ñàìå!

— Ùîäî òåáå, äðóçÿêî, òî öå é ñïðàâä³ îäíå é òå ñàìå, — çàóâàæèâ Êàïåëþøíèê, ³ íà òîìó ðîçìîâà óðâàëàñÿ. ßêóñü ÷àñèíó òîâàðèñòâî ñèä³ëî ìîâ÷êè, é Àë³ñà íàìàãàëàñÿ ïðèãàäàòè âñå ç ò³º¿ äåùèö³, ÿêó çíàëà ïðî êðóê³â òà êàïøóêè. Êàïåëþøíèê ïåðøèé ïîðóøèâ ìîâ÷àíêó.

— ßêå ñüîãîäí³ ÷èñëî? — çâåðíóâñÿ â³í äî Àë³ñè, äîáóâøè ç êèøåí³ ãîäèííèêà. ³í äèâèâñÿ íà íüîãî òðèâîæíèìè î÷èìà, òîä³ ñòðóñíóâ íèì ³ ïðèêëàâ äî âóõà.

— ×åòâåðòå, — õâèëüêó ïîäóìàâøè, ìîâèëà Àë³ñà.

— Íà äâà äí³ â³äñòàº, — ç³òõíóâ Êàïåëþøíèê, ³ äîäàâ, ñâ³òÿ÷è ëèõèìè î÷èìà íà Øàëåíîãî Çàéöÿ: — ß æ òåáå çàñòåð³ãàâ: ìàñëî íå ãîäèòüñÿ äëÿ ãîäèííèê³â.

— Àëå æ òî áóëî ìàñëî íàéâèùîãî ´àòóíêó, — ñóìèðíî â³äïîâ³â òîé.

— Òàê, àëå â íüîãî ìîãëè ïîòðàïèòè êðèõòè, — áóðêíóâ Êàïåëþøíèê. — Äîäóìàâñÿ — ìàñòèòè êóõîííèì íîæåì! Øàëåíèé Çàºöü óçÿâ ãîäèííèêà é ïîõìóðî âï’ÿâñÿ â íüîãî î÷èìà, òîä³ âìî÷èâ éîãî ó ñâ³é ÷àé ³ ãëÿíóâ ùå ðàç, ï³ñëÿ ÷îãî íå çíàéøîâ í³÷îãî êðàùîãî, ÿê ïîâòîðèòè: — Àëå æ ìàñëî áóëî íàéâèùîãî ´àòóíêó!

— ßêèé êóìåäíèé ãîäèííèê, — çàóâàÀ. Ðåêàºì. ²ëþñòðàö³ÿ æèëà Àë³ñà, ùî ç ö³êàâ³ñòþ çàçèðàëà Çàéäî ïîâ³ñò³-êàçêè Ëüþ¿ñà Êåðöåâ³ ÷åðåç ïëå÷å. — Ïîêàçóº äí³, àëå íå ðîëëà «Àë³ñà â Êðà¿í³ Äèâ». ïîêàçóº ãîäèí!

1907 ð.

ËÜÞ¯Ñ ÊÅÐÐÎËË

241

— Íó òî é ùî? — ïðîìèìðèâ Êàïåëþøíèê. — Ìîæå, òâ³é ãîäèííèê ïîêàçóº ðîêè?

— Ïåâíå, ùî í³, — æâàâî â³äêàçàëà Àë³ñà. — À âñå òîìó, ùî ð³ê òðèâຠäóæå äîâãî.

— Îòàê ³ ì³é! — ñêàçàâ Êàïåëþøíèê. Àë³ñà ðîçãóáèëàñÿ. Êàïåëþøíèêîâ³ ñëîâà, çäàâàëîñü, áóëè ïîçáàâëåí³ áóäü-ÿêîãî ãëóçäó, õî÷à Êàäð ³ç ê³íîô³ëüìó âîíà äîáðå ðîç÷óëà êîæíå ñëîâî. «Àë³ñà â Êðà¿í³ Äèâ».

— ß íå çîâñ³ì âàñ ðîçóì³þ, — ñêàçàÐåæèñåð Ò. Áåðòîí. 2010 ð. ëà âîíà ÿêîìîãà ÷åìí³øå.

— Ñîíüêî çíîâó ñïèòü, — çàóâàæèâ Êàïåëþøíèê ³ õëþïíóâ éîìó íà í³ñ ãàðÿ÷îãî ÷àþ. Ñîíüêî íåòåðïëÿ÷å òðóñíóâ ãîëîâîþ é îçâàâñÿ, íå ðîçïëþùóþ÷è î÷åé: — Çâè÷àéíî, çâè÷àéíî, òå ñàì³ñ³íüêå õîò³â ñêàçàòè ³ ÿ.

— Íó, ÿê òàì çàãàäêà? Ùå íå â³äãàäàëà? — çàïèòàâ Êàïåëþøíèê, çíîâó ïîâåðíóâøèñü äî Àë³ñè.

— Çäàþñÿ! — ñêàçàëà Àë³ñà. — ² ÿêà æ â³äïîâ³äü?

— Óÿâëåííÿ íå ìàþ, — ñêàçàâ Êàïåëþøíèê.

— ß òàê ñàìî, — îçâàâñÿ Øàëåíèé Çàºöü. Àë³ñà ñòîìëåíî ç³òõíóëà: — ² òðåáà æ áóëî âáèòè ñò³ëüêè ÷àñó íà çàãàäêó, ÿêà íå ìຠâ³äïîâ³ä³!

— ßêáè òè çíàëà ×àñ òàê, ÿê ÿ, — íàñóïèâñÿ Êàïåëþøíèê, — òè á öüîãî íå êàçàëà, áî Â³í — æèâèé.

— Íå ðîçóì³þ, — ñêàçàëà Àë³ñà.

— Ùå á ïàê! — çíåâàæëèâî òð³ïíóâ ãîëîâîþ Êàïåëþøíèê. — Òè æ, ìàáóòü, ³ç ×àñîì í³êîëè é ñëîâîì íå ïåðåêèíóëàñÿ!

— Çäàºòüñÿ, í³... — îáåðåæíî â³äïîâ³ëà Àë³ñà. — Çíàþ ëèøå, ùî ³íîä³ íåïðàâèëüíî éîãî âæèâàþ, êîëè ïèøó çàâäàííÿ ç ìîâè.

— Àãà! Òîä³ âñå ÿñíî! — ñêàçàâ Êàïåëþøíèê. — Ç ×àñîì òðåáà ïîâîäèòèñÿ ïðàâèëüíî! Áà÷, ÿêáè òè ç íèì äðóæèëà, â³í ðîáèâ áè ç ãîäèííèêîì óñå, ùî çàõî÷åø. Îñü, ïðèïóñò³ìî, çàðàç äåâ’ÿòà ðàíêó — ñàìå ÷àñ ïî÷àòêó óðîê³â, à òè áåðåø ³ øåïî÷åø ×àñîâ³ îäíå ñë³âöå — ³ ñòð³ëêè ÿ-àê çàá³ãàþòü!.. ϳâ íà äðóãó, ÷àñ îá³äàòè.

— Õîò³â áè ÿ, ùîá íàñòàâ ÷àñ îá³äó, — òèõåíüêî ç³òõíóâ Øàëåíèé Çàºöü.

242

Ðîçä³ë ²V. ÑÈËÀ ÒÂÎÐ×ί ÓßÂÈ

— Çâ³ñíî, öå áóëî á ÷óäîâî, — çàäóìëèâî ìîâèëà Àë³ñà, — ò³ëüêè äî òîãî ÷àñó ÿ ùå, ìàáóòü, íå âñòèãíó çãîëîäí³òè.

— Ìàáóòü, — ïîãîäèâñÿ Êàïåëþøíèê. — Àëå éîãî ìîæíà çàòðèìàòè íà ïîëîâèí³ äðóãî¿ é òðèìàòè ñê³ëüêè çàâãîäíî.

— Òàê ³ âè ðîáèòå? — çàïèòàëà Àë³ñà. Êàïåëþøíèê ñêðóøíî ïîõèòàâ ãîëîâîþ.

— Àáè æ òî... Ìè ç ×àñîì ðîçáèëè ãëåêà ùå â áåðåçí³, ÿêðàç ïåðåä òèì, êîëè îöåé äîáðîä³é (â³í ïîêàçàâ ÷àéíîþ ëîæå÷êîþ íà Øàëåíîãî Çàéöÿ) îøàë³â, — íà âåëèêîìó êîðîë³âñüêîìó êîíöåðò³. ß ìàâ ñï³âàòè: ²äè, ³äè, áîðùèêó, Çâàðþ òîá³ äîùèêó  îëèâ’ÿí³ì ãîðùèêó...

— Çíàºø öþ ï³ñíþ?

— Òà íà÷å ùîñü òàêå ÷óëà, — â³äïîâ³ëà Àë³ñà.

— Òàì º ùå ïðîäîâæåííÿ, — ³ Êàïåëþøíèê çàñï³âàâ: Ìåí³ êàøà, òîá³ äîù, Ùîá ïåð³ùèâ ãóñòèé áîðù! ²äè, ³äè, áîðùèêó...

Òóò Ñîíüêî ñòðåïåíóâñÿ ³ êð³çü ñîí çàñï³âàâ: «²äè-³äè-³äè-³äè³äè...» ³í ñï³âàâ òàê äîâãî, àæ ðåøò³ ÷àºïèâö³â äîâåëîñÿ éîãî âùèïíóòè, àáè â³í ïåðåñòàâ.

— Îòîæ áî, — ïîâ³â äàë³ Êàïåëþøíèê, — äîñï³âóþ ÿ ïåðøèé êóïëåò, êîëè öå Êîðîëåâà ÿê ï³äñêî÷èòü òà ÿê çàðåïåòóº: «Öå ìàðíóâàííÿ ×àñó! ³í óáèâຠ×àñ! ³äòÿòè éîìó ãîëîâó!»

— ßêå äèêóíñòâî! — âèãóêíóëà Àë³ñà.

— ² â³äòîä³, — òîñêíî äîäàâ Êàïåëþøíèê, — ×àñ äëÿ ìåíå ïàëüöåì îá ïàëåöü íå õî÷å âäàðèòè! ³äòîä³ â íàñ çàâæäè øîñòà ãîäèíà. Íàðàç Àë³ñó îñÿÿâ çäîãàä.

— ² òîìó ñò³ë íàêðèòèé äî ÷àþ? — ñïèòàëà âîíà.

— Àòîæ, ñàìå òîìó, — ç³òõíóâ Êàïåëþøíèê. — Ó íàñ çàâæäè ïîðà ÷àþ, íàì íàâ³òü í³êîëè ïîìèòè ïîñóä.

— Âèõîäèòü, âè ïðîñòî ïåðåñóâàºòåñü ïî êîëó, ÷è íå òàê? — ñïèòàëà Àë³ñà.

— Äîñòåìåííî òàê, — â³äïîâ³â Êàïåëþøíèê. — Âèï’ºìî ÷àøêó é ïåðåñ³äàºìî äî äðóãî¿.

— À ùî âè ðîáèòå, êîëè äîõîäèòå äî òîãî ì³ñöÿ, çâ³äêè ïî÷èíàëè? — ðèçèêíóëà ñïèòàòè Àë³ñà. ËÜÞ¯Ñ ÊÅÐÐÎËË

243

— Äàâàéòå ì³íÿòè òåìó! — óòðóòèâñÿ, ïîç³õàþ÷è, Øàëåíèé Çàºöü. — Öå âæå ïî÷èíຠíàáðèäàòè. Ïðîïîíóþ: íåõàé íàøà ïàíÿíêà ðîçêàæå íàì êàçêó.

— Áîþñü, ÿ íå çíàþ æîäíî¿, — çáåíòåæèëàñÿ Àë³ñà.

— Òîä³ ðîçêàæå Ñîíüêî! — ñêðèêíóëè îáèäâà ÷àºïèâö³. — Ãåé, Ñîíüêî, ïðîêèíüñÿ! — ² âîíè óùèïíóëè éîãî â³äðàçó ç îáîõ áîê³â. Ñîíüêî ñïðîêâîëà ðîçïëþùèâ î÷³.

— ß íå ñïàâ, — îçâàâñÿ â³í õðèïêèì ãîëîñî÷êîì. — ß ÷óâ, õëîïö³, êîæíå âàøå ñëîâî.

— Ðîçêàçóé êàçêó! — çàæàäàâ Øàëåíèé Çàºöü.

— Áóäü ëàñêà, — ï³äõîïèëà Àë³ñà.

— Àëå õóòêî, — äîêèíóâ Êàïåëþøíèê, — áî çíîâó çàñíåø ³ íå äîêàæåø äî ê³íöÿ.

— Êîëèñü äàâíî æèëè ñîá³ òðè ñåñòðè÷êè, — øâèäêî çàòîðîõò³â Ñîíüêî, — ³ çâàëè ¿õ Îëøà, Àñ³ëà ³ Ò³ëüäà. ² æèëè âîíè íà äí³ êðèíèö³.

— ² ùî âîíè òàì ¿ëè? — çàïèòàëà Àë³ñà, ÿêó çàâæäè ö³êàâèëè ïðîáëåìè õàð÷óâàííÿ.

— Ìåëÿñó, — ñêàçàâ Ñîíüêî, õâèëüêó ïîäóìàâøè.

— Íå ìîãëî òàêîãî áóòè, — ëàã³äíî çàóâàæèëà Àë³ñà, — àäæå âîíè âñ³ áóëè á íåäóæ³.

— À âîíè é áóëè íåäóæ³, — ñêàçàâ Ñîíüêî. — Äóæå íåäóæ³... Àë³ñà ñïðîáóâàëà óÿâèòè, ÿê òî ìîæíà âñå æèòòÿ õàð÷óâàòèñÿ ñàìîþ ìåëÿñîþ, ³ öå ò³ëüêè ïîñèëèëî ¿¿ ñóìí³âè.

— À ÷îìó âîíè æèëè íà äí³ êðèíèö³? — äîïèòóâàëàñÿ âîíà äàë³.

— ×îìó òè íå ï’ºø á³ëüøå ÷àþ? — ö³ëêîì ñåðéîçíî ìîâèâ Øàëåíèé Çàºöü.

— Á³ëüøå? — îáðàçèëàñÿ Àë³ñà. — ß ùå âçàãàë³ éîãî íå ïèëà!

— Á³ëüøå ÷àþ âîíà íå õî÷å, — çàäóìëèâî ñêàçàâ Øàëåíèé Çàºöü.

— Òè õî÷åø ñêàçàòè, ìåíøå ÷àþ âîíà íå õî÷å, — óòðóòèâñÿ Êàïåëþøíèê, — àäæå âèïèòè á³ëüøå, í³æ í³÷îãî, äóæå ïðîñòî.

— À âàøî¿ äóìêè í³õòî íå ïèòàâ, — çàóâàæèëà Àë³ñà.

— Òî õòî òóò çà÷³ïຠïðèâàòí³ òåìè? — ïåðåìîæíî çàïèòàâ Êàïåëþøíèê. ³äïîâ³ñòè íà öå áóëî í³÷îãî, òîæ Àë³ñà âçÿëà ñîá³ ÷àþ ³ õë³áà ç ìàñëîì, à òîä³ çíîâó ïîâåðíóëàñÿ äî Ñîíüêà.

— Òî ÷îìó æ âîíè æèëè íà äí³ êðèíèö³? Ñîíüêî çíîâó òðîõè ïîäóìàâ ³ ïðîìîâèâ: — Áî òî áóëà ìåëÿñíà êðèíèöÿ.

244

Ðîçä³ë ²V. ÑÈËÀ ÒÂÎÐ×ί ÓßÂÈ

— Òàêèõ íå áóâàº! — ñåðäèòî ñêàçàëà Àë³ñà.

— Òñ!. òñ!.. — çàñè÷àëè íà íå¿ Êàïåëþøíèê ³ Øàëåíèé Çàºöü.

— ßê ìîº íå â ëàä — ÿ ³ç ñâî¿ì íàçàä! Äîê³í÷óé êàçêó ñàìà, — íàáóðìîñèâñÿ Ñîíüêî.

— ͳ, í³, áóäü ëàñêà, ðîçêàçóéòå äàë³! — ïîê³ðíî ñêàçàëà Àë³ñà. — ß á³ëüøå íå ïåðåáèâàòèìó. Ìàáóòü, îäèí òàêèé êîëîäÿçü óñå æ áóâ.

— Îäèí! Àÿêæå! — çàïèðõàâ Ñîíüêî. Ïðîòå îïîâ³äàòè äàë³ íå â³äìîâèâñÿ.

— Îòæå, ö³ òðè ñåñòðè÷êè... âîíè, áà÷òå, æèëè ñîá³, ëèæó÷è...

— Ëåæà÷è? — çàñóìí³âàëàñÿ Àë³ñà, çàáóâøè ïðî ñâîþ îá³öÿíêó.

— Íå ëåæà÷è, à ëèæó÷è — âîíè ëèçàëè ìåëÿñó! — âèïàëèâ Ñîíüêî, öüîãî ðàçó áåç æîäíèõ ðîçäóì³â.

— Ìåí³ ïîòð³áíà ÷èñòà ÷àøêà, — ïåðåáèâ Êàïåëþøíèê. — Ïåðåñóíüìîñÿ íà îäíå ì³ñöå. ² òóò-òàêè ïåðåñ³â íà ñóñ³äí³é ñò³ëåöü. Ñîíüêî ïîñóíóâñÿ íà éîãî ì³ñöå, Øàëåíèé Çàºöü — íà ì³ñöå Ñîíüêà, é Àë³ñ³, õî÷-íåõî÷, äîâåëîñÿ ñ³ñòè íà ì³ñöå Øàëåíîãî Çàéöÿ. Êàïåëþøíèê ºäèíèé âèãðàâ â³ä òàêîãî ïåðåì³ùåííÿ, çàòå Àë³ñ³ áóëî íàéã³ðøå, îñê³ëüêè Øàëåíèé Çàºöü óñòèã ïåðåêèíóòè ó ñâîº áëþäöå ãëå÷èê ç ìîëîêîì. Àë³ñ³ íå õîò³ëîñÿ çíîâ îáðàæàòè Ñîíüêà-Ãðèçóíà, òîæ âîíà ñïèòàëà äóæå îáåðåæíî.

— ² âñå æ ÿ íå ðîçóì³þ: ÿê âîíè òàì æèëè?

— ßê, ÿê? — îçâàâñÿ Êàïåëþøíèê. — Ëèçíóòü ìåëÿñè, òà é òî÷àòü ëÿñè... Óòîðîïàëà, äóðíåíüêà?

— Ïåðåïðîøóþ, à ùî òàêå ëÿñè? — ñïèòàëà Àë³ñà, ïóñêàþ÷è ïîâç âóõà îñòàííº Êàïåëþøíèêîâå ñëîâî.

— Ëÿñè — öå áàëÿíäðàñè, — ïîÿñíèâ Ñîíüêî. Ñïàíòåëè÷åíà òàêîþ â³äïîâ³ääþ, á³äíà Àë³ñà àæ ê³ëüêà õâèëèí íå ïåðåáèâàëà Ñîíüêîâî¿ îïîâ³ä³.

— Îòàê âîíè é æèëè, — â³â ñïðîêâîëà Ñîíüêî-Ãðèçóí, ïîç³õàþ÷è é òðó÷è î÷³, áî éîãî ïî÷èíàâ ìîðèòè ñîí, — ëèçíóòü ìåëÿñè, ïîòî÷àòü ëÿñè òà é ìàëþþòü âñÿê³ âèõèëÿñè — óñå, ùî ïî÷èíàºòüñÿ ç ë³òåðè Á.

— ×îìó ñàìå ç Á? — ïîö³êàâèëàñÿ Àë³ñà.

— À ÷îìó á ³ í³? — ðâó÷êî ï³äâ³â ãîëîâó Øàëåíèé Çàºöü. Àë³ñà çíîâó çàìîâêëà. Ñîíüêî-Ãðèçóí ñòàâ çàïàäàòè â äð³ìîòó, òà êîëè Êàïåëþøíèê éîãî âùèïíóâ, â³í òîíåíüêî âèñêíóâ ³ çàãîâîðèâ äàë³: ËÜÞ¯Ñ ÊÅÐÐÎËË

245

— ... ç ë³òåðè Á, íàïðèêëàä: áàëÿíäðàñè, áë³äèé ì³ñÿöü, áàéäèêè, áàãàöüêî... Äî ðå÷³, ÷è òðàïëÿëîñÿ òîá³ áà÷èòè òàêó øòóêåíö³þ, ÿê áàãàöüêî?

— Ì... ì... ì... ßê áè âàì ñêàçàòè, — îñòàòî÷íî ðîçãóáèëàñÿ Àë³ñà. — ß íå äóìàþ...

— Òî é íå êàæè í³÷îãî! — îçâàâñÿ Êàïåëþøíèê. Äæ. Òåíí³åë. ²ëþñòðàö³ÿ äî Òàêî¿ íåòàêòîâíîñò³ Àë³ñà ñòåðï³òè âæå ïîâ³ñò³-êàçêè Ëüþ¿ñà Êåððîëëà íå ìîãëà: âîíà âñòàëà é ïîäàëàñÿ ãåòü. «Àë³ñà â Êðà¿í³ Äèâ». 1866 ð. Ñîíüêî ìèòòþ çàñíóâ, à íà ðåøòó ÷àºïèâö³â Àë³ñèí â³äõ³ä íå ñïðàâèâ íàëåæíîãî âðàæåííÿ, õî÷à âîíà é îçèðàëàñÿ ðàç ÷è äâ³÷³ — ÷è íå ïîêëè÷óòü ¿¿ íàçàä. Îãëÿíóâøèñü âîñòàííº, âîíà ïîáà÷èëà, ÿê Çàºöü ³ç Êàïåëþøíèêîì çàïèõàþòü Ñîíüêà â ÷àéíèê.

— Íó é íåõàé, óñå îäíî ÿ á³ëüøå òóäè íå ï³äó! — êàçàëà ñîá³ Àë³ñà, ïðîáèðàþ÷èñü êð³çü õàù³. — Ñê³ëüêè æèâó, äóðí³øî¿ êîìïàí³¿ íå áà÷èëà! Íå âñòèãëà âîíà öå äîêàçàòè, ÿê ðàïòîì ó ñòîâáóð³ îäíîãî ç äåðåâ óãëåä³ëà äâåð³.

— Îöå ö³êàâî! — ïîäóìàëà âîíà. — À âò³ì, ñüîãîäí³ ö³êàâå âñå. Äóìàþ, ìåí³ ìîæíà òóäè ââ³éòè? Âîíà ââ³éøëà, ³... çíîâó îïèíèëàñÿ â äîâãîìó êîðèäîð³ ç òèì ñàìèì ñêëÿíèì ñòîëèêîì. «Òåïåð ÿ âæå áóäó ìóäð³øà», — ñêàçàëà âîíà ïîäóìêè é ïî÷àëà ç òîãî, ùî âçÿëà çîëîòîãî êëþ÷èêà é â³ä÷èíèëà äâåðöÿòà äî ñàäó. Äàë³ âîíà â³äøóêàëà â êèøåí³ øìàòî÷îê ãðèáà é ãðèçëà éîãî äîòè, äîêè íå çìåíøèëàñÿ âäâîº. ² îñü, ïðîáðàâøèñü êð³çü âóçåíüêèé ïðîõ³ä, âîíà âñòóïèëà íàðåøò³ äî ÷àð³âíîãî ñàäó ç áàðâèñòèìè êâ³òíèêàìè é ïðîõîëîäíèìè âîäîãðàÿìè. (Ïåðåêëàä Âàëåíòèíà Êîðí³ºíêà, çà ðåäàêö³ºþ ²âàíà Ìàëêîâè÷à)

Ó ðîçä³ë³ ñüîìîìó «Áîæåâ³ëüíå ÷àþâàííÿ» (àíã. «A mad teaparty») àâòîð ñïèðàºòüñÿ íà àíãë³éñüêó òðàäèö³þ ïèòè ÷àé î ï’ÿò³é ãîäèí³ âå÷îðà (ó òâîð³ — î øîñò³é, äî ðå÷³, ñàìå î øîñò³é çáèðàëèñÿ ïèòè ÷àé äîêòîð Äîäæñîí ³ ñåñòðè ˳ääåëë). Àë³ñà ï’º ÷àé â êîìïàí³¿ Êàïåëþøíèêà, Øàëåíîãî Çàéöÿ é Ñîíüêà-Ãðèçóíà. Öå áîæåâ³ëüíå ÷àþâàííÿ íàçèâàºòüñÿ ñàìå òàê, áî éîãî ó÷àñíèêè íå õîò³ëè çì³íþâàòè ñâî¿ ÷àøêè, à íàòîì³ñòü ì³íÿëèñÿ ì³ñöÿìè.

246

Ðîçä³ë ²V. ÑÈËÀ ÒÂÎÐ×ί ÓßÂÈ

 óêðà¿íñüêîìó ïåðåêëàä³ Â. Êîðí³ºíêà öåé âèðàç ïåðåäàíî àáñîëþòíî òî÷íî — áîæåâ³ëüíå ÷àþâàííÿ. Ïèñüìåííèê òàêîæ âèêîðèñòîâóº äàâíþ àíãë³éñüêó òðàäèö³þ ñòâîðåííÿ çàãàäîê, ùî íå ïåðåäáà÷àëè â³äãàäîê. Êàïåëþøíèê çàïèòóº Àë³ñó: «×èì êðóê ñõîæèé íà êàïøóê?» (Àíãë. «Why is a raven like a writing-desk?») Àâòîð ñòâåðäæóº òå, ùî íå âñå ó ñâ³ò³ ìຠëîã³÷íå ïîÿñíåííÿ. Îäíàê òå, ùî íå ìຠïîÿñíåííÿ, íå îçíà÷àº, ùî öüîãî íå ³ñíóº âçàãàë³. Ðîáîòà ç òåêñòîì ðîçä³ëó 7 1. Íàçâ³òü ó÷àñíèê³â áîæåâ³ëüíîãî ÷àþâàííÿ.

2. Îïèø³òü ì³ñöå, äå âîíî â³äáóâàëîñÿ.

3. Ïîÿñí³òü, ÷îìó ÷àþâàííÿ êàçêîâèõ ïåðñîíàæ³â íàçèâàºòüñÿ áîæåâ³ëüíèì.

4. ßê³ àíãë³éñüê³ òðàäèö³¿ çíàéøëè â³äîáðàæåííÿ â öüîìó ðîçä³ë³? ßê ³ ç ÿêîþ õóäîæíüîþ ìåòîþ âîíè âèêîðèñòàí³ ïèñüìåííèêîì?

5. Íàçâ³òü ³ìåíà êàçêîâèõ ãåðî¿íü, ó ÿêèõ óãàäóþòüñÿ ñåñòðè ˳ääåëë.

6. ßêà ³ñòîð³ÿ ïîâ’ÿçàíà ç íèìè? Õòî ¿¿ ðîçïîâ³äàº? Êðàñà ñëîâà Ãðà ñëîâàìè é ñìèñëàìè. ˳òåðàòóðíà ãðà ñëîâàìè é ñìèñëàìè ç ðîçâèòêîì ñþæåòó ñòຠâñå ö³êàâ³øà é âåñåë³øà. Îñü, íàïðèêëàä, õàðàêòåðíèé äëÿ êàçêè Ëüþ¿ñà Êåððîëëà ïðèéîì ïåðåñòàíîâêè ñë³â ó ðå÷åíí³. «ß çàâæäè äóìàþ! — ïîêâàïëèâî ñêàçàëà Àë³ñà. — Ïðèíàéìí³… ïðèíàéìí³ êàæó, ùî äóìàþ. Çðåøòîþ, öå îäíå é òå ñàìå!» À Êàïåëþøíèê çàïåðå÷èâ: «Àí³ñê³ëå÷êè!.. Òè ùå ñêàæè, í³áè “ÿ áà÷ó, ùî ¿ì” ³ “ÿ ¿ì, ùî áà÷ó” — îäíå é òå ñàìå». À Ñîíüêî-Ãðèçóí ï³äòâåðäèâ: «Òè ùå ñêàæè, ùî “ÿ äèõàþ, êîëè ñïëþ” ³ “ÿ ñïëþ, êîëè äèõàþ” — îäíå é òå ñàìå!»

• Çíàéä³òü ó òâîð³ ïîä³áí³ ïðèêëàäè ìîâíî¿ ãðè. Ïðèäóìàéòå óêðà¿íñüêîþ (àáî àíãë³éñüêîþ) ìîâîþ ñâî¿ ïðèêëàäè ïåðåñòàíîâêè ñë³â ó ðå÷åííÿõ ç³ çì³íîþ ñìèñëó. Ðîçä³ë âîñüìèé Êîðîëåâèí êðîêåò1 Ïðè ñàìîìó âõîä³ äî ñàäó ð³ñ âåëèêèé òðîÿíäîâèé êóù: òðîÿíäè íà íüîìó áóëè á³ë³, àëå òðîº ñàä³âíèê³â ôàðáóâàëè ¿õ íà ÷åðâîí³. Çàö³êàâëåíà Àë³ñà ï³äñòóïèëà áëèæ÷å, ³ â öþ ìèòü îäèí ñàä³âíèê ñêàçàâ: 1 Êðîêåò (àíãë. croquet) — ñïîðòèâíà ãðà, ó÷àñíèêè ÿêî¿ óäàðàìè ñïåö³àëüíèõ ìîëîòê³â ³ç äîâãîþ ðó÷êîþ ïðîâîäÿòü øàðè êð³çü âîðîòà, ùî ðîçñòàâëåí³ íà ìàéäàí÷èêó â ïåâíîìó ïîðÿäêó. Ãðà êîðèñòóâàëàñÿ âåëèêîþ ïîïóëÿðí³ñòþ â XIX ñò. ñåðåä ïðåäñòàâíèê³â àíãë³éñüêî¿ çíàò³.

ËÜÞ¯Ñ ÊÅÐÐÎËË

247

— Îáåðåæí³øå, Ï’ÿò³ðêî! Òè ìåíå âñüîãî îáëÿïàâ!

— ß íåíàðîêîì! — áóðêíóâ Ï’ÿò³ðêà. — Öå ѳìêà ï³äáèâ ìåí³ ë³êîòü. ѳìêà ï³äâ³â î÷³ é ñêàçàâ: — Áðàâî, Ï’ÿò³ðêî! Çàâæäè çâåðòàé íà ³íøîãî!

— Òè á êðàùå ïîìîâ÷àâ! — ñêàçàâ Ï’ÿò³ðêà. — Ùîéíî â÷îðà ÿ ÷óâ, ÿê Êîðîëåâà êàçàëà, ùî çà òâî¿ì êàðêîì äàâíî ïëà÷å ñîêèðà!

— À òî çà ùî? — ïîö³êàâèâñÿ òîé, êîãî Äæ. Òåíí³åë. ²ëþñòðàö³ÿ îáëÿïàëè. äî ïîâ³ñò³-êàçêè Ëüþ¿ñà — À òî âæå íå òâ³é êëîï³ò, Äâ³éêî! — Êåððîëëà «Àë³ñà â Êðà¿í³ ñêàçàâ ѳìêà. Äèâ». 1866 ð.

— Áà í³, ÿêðàç éîãî! — âèãóêíóâ Ï’ÿò³ðêà. — ² ÿ éîìó òàêè ñêàæó, çà ùî: çà òå, ùî â³í çàì³ñòü öèáóë³ ïðèí³ñ íà êóõíþ òþëüïàíîâèõ öèáóëèí. ѳìêà æáóðíóâ ïåíçëÿ.

— Á³ëüøî¿ êðèâäè ãîä³ óÿâè... — ïî÷àâ â³í, àëå òóò éîãî ïîãëÿä óïàâ íà Àë³ñó, ³ â³í çàòíóâñÿ. Ðåøòà äâîº òåæ îçèðíóëèñÿ, ³ âñ³ ðàçîì íèçåíüêî ¿é óêëîíèëèñÿ.

— ×è íå áóäåòå ëàñêàâ³ ñêàçàòè, — íåñì³ëèâî îçâàëàñÿ Àë³ñà, — íàâ³ùî âè ôàðáóºòå òðîÿíäè? Ï’ÿò³ðêà ³ç ѳìêîþ ïðîìîâ÷àëè é ò³ëüêè ãëèïíóëè íà Äâ³éêó. Òîé ïî÷àâ ïîøåïêè ïîÿñíþâàòè: — Ðîçó쳺òå, ïàííî, îòóò ïîâèíåí áóâ ðîñòè ÷åðâîíèé êóù, à ìè âçÿëè òà é ïîñàäèëè á³ëèé. ² ÿêùî Êîðîëåâà öå âèÿâèòü, íàì óñ³ì, çíàºòå, ïîñòèíàþòü ãîëîâè. Òîìó, ïàííî, ìè é ñòàðàºìîñÿ, àáè ùå ïåðåä ¿¿ ïðèõîäîì... Òóò Ï’ÿò³ðêà, ÿêèé òðèâîæíî ïîçèðàâ ó ãëèá ñàäó, çàãîðëàâ: — Êîðîëåâà! Êîðîëåâà! — ³ âñ³ òðîº ñàä³âíèê³â ïîïàäàëè íèöü. Ïî÷óâñÿ òóï³ò áàãàòüîõ í³ã, é Àë³ñà îçèðíóëàñÿ, íåòåðïëÿ÷å âèãëÿäàþ÷è Êîðîëåâó. Ïåðøèìè ç’ÿâèëèñÿ äåñÿòåðî âîÿê³â ³ç ï³êàìè. Óñ³ âîíè, ÿê ³ ñàä³âíèêè, áóëè ïëîñêîãðóä³ é ïðÿìîêóòí³, ç ðóêàìè é íîãàìè ïî êðàº÷êàõ. Çà íèìè — òàê ñàìî â êîëîí³ ïî äâîº — êðîêóâàëî äåñÿòåðî ÷åëÿäíèê³â, ðîçöÿöüêîâàíèõ ç ãîëîâè äî ï’ÿò áóáíàìè. Äàë³, ïîáðàâøèñü çà ðóêè, ç âåñåëèì ï³äñêîêîì ³øëè ïàðàìè êîðîë³âñüê³ ä³òè; ¿õ òåæ áóëî äåñÿòåðî, ³ âñ³ — ó ÷èðâîâèõ ñåðöÿõ. Çà ä³òüìè âèñòóïàëè ãîñò³, çäåá³ëüøîãî êîðîë³ é êîðîëåâè, ³ ñåðåä 248

Ðîçä³ë ²V. ÑÈËÀ ÒÂÎÐ×ί ÓßÂÈ

íèõ Àë³ñà âï³çíàëà Á³ëîãî Êðîëèêà: â³í òî öîêîò³â ùîñü íåðâîâîþ ñêîðîìîâêîþ, òî óñì³õàâñÿ, êîëè ãîâîðèëè ³íø³, ³ âðåøò³ ïðîìèíóâ Àë³ñó, íå ïîì³òèâøè ¿¿. Çà ãîñòÿìè éøîâ ×èðâîâèé Âàëåò: íà ÷åðâîí³é îêñàìèòí³é ïîäóøö³ â³í í³ñ êîðîë³âñüêó êîðîíó. À çàìèêàëè âñþ öþ ïèøíó ïðîöåñ³þ ÊÎÐÎËÜ ³ ÊÎÐÎËÅÂÀ ÑÅÐÄÅÖÜ. Àë³ñà çàâàãàëàñÿ: ÷è íå ñë³ä ³ ¿é óïàñòè íèöü, àëå íå ïðèãàäóâàëà, ùîá õòîñü êîëèñü êàçàâ ïðî òàêå ïðàâèëî ï³ä ÷àñ ïðîöåñ³é. «Òà é õòî òîä³ áóäå íà íèõ äèâèòèñÿ, — ïîäóìàëà âîíà, — êîëè âñ³ ëåæàòèìóòü äîë³ëèöü?» Òîæ âîíà ñòîÿëà íà ì³ñö³ é ÷åêàëà. Êîëè ïðîöåñ³ÿ ïîð³âíÿëàñÿ ç Àë³ñîþ, óñ³ çóïèíèëèñÿ ³ ïðèêèï³ëè äî íå¿ î÷èìà.

— Õòî öå? — ãð³çíî çàïèòàëà Êîðîëåâà. ×èðâîâèé Âàëåò, äî ÿêîãî âîíà çâåðíóëàñÿ, ëèøå óñì³õíóâñÿ ³ âêëîíèâñÿ ó â³äïîâ³äü.

— ²ä³îò! — òð³ïíóëà ãîëîâîþ Êîðîëåâà é çâåðíóëàñÿ äî Àë³ñè: — ßê òåáå çâàòè, äèòèíî?

— Àë³ñà, âàøà âåëè÷íîñòå, — ùîíàé÷åìí³øå â³äêàçàëà Àë³ñà, à ïðî ñåáå äîäàëà: «Çðåøòîþ âñ³ âîíè ò³ëüêè êîëîäà êàðò. ͳ÷îãî ¿õ áîÿòèñÿ».

— À îöå õòî? — òèöüíóëà Êîðîëåâà ïàëüöåì íà ñàä³âíèê³â, ðîçïðîñòåðòèõ íàâêîëî òðîÿíäîâîãî êóùà. (Îñê³ëüêè ëåæàëè âîíè äîë³ëèöü, òî çà â³çåðóíêàìè íà ¿õí³õ ñîðî÷êàõ ãîä³ áóëî ðîçï³çíàòè, õòî òî — ñàä³âíèêè, âîÿêè, äâîðàêè, à ÷è òð³éêî âëàñíèõ Êîðîëåâèíèõ ä³òåé, — ñîðî÷êè æ áî â êîëîä³ âñ³ îäíàêîâ³).

— Çâ³äêè ìåí³ çíàòè? — â³äïîâ³ëà Àë³ñà, äèâóþ÷èñü ³ç âëàñíî¿ ñì³ëèâîñò³. — Òî íå ì³é êëîï³ò. Êîðîëåâà ïî÷åðâîí³ëà ç ëþò³ ³, õèæî áëèìíóâøè î÷èìà, âåðåñíóëà: — ³äòÿòè ¿é ãîëîâó! ³äòÿ...

— Äóðíèö³! — òâåðäî ïðîìîâèëà Àë³ñà íà âåñü ãîëîñ, — ³ Êîðîëåâà çàòèõëà. Êîðîëü çàïîá³ãëèâî òîðêíóâ ¿¿ çà ðóêàâ: — Íå ãàðÿ÷êóé, ìîÿ ëþáà, öå æ áî äèòèíà! Äæ. Òåíí³åë. ²ëþñòðàö³ÿ Êîðîëåâà ñåðäèòî ïîâåðíóëàñÿ äî íüîãî äî ïîâ³ñò³-êàçêè Ëüþ¿ñà ñïèíîþ é çâåë³ëà Âàëåòîâ³: Êåððîëëà «Àë³ñà â Êðà¿í³ — Ïåðåâåðíè ¿õ! Äèâ». 1866 ð. ËÜÞ¯Ñ ÊÅÐÐÎËË

249

Âàëåò îáåðåæíî ïåðåâåðíóâ ñàä³âíèê³â íîñàêîì ÷åðåâèêà.

— Âñòàòè! — âåðåñêíóëà Êîðîëåâà. Ñàä³âíèêè ïðîæîãîì ïîñõîïëþâàëèñÿ é ñòàëè êëàíÿòèñÿ âñ³ì ï³äðÿä — Êîðîëþ, Êîðîëåâ³, êîðîë³âñüêèì ä³òÿì ³ ö³ë³é ãðîìàä³.

— Ãîä³! Ãîä³! — çàðåïåòóâàëà Êîðîëåâà. — Ìåí³ âæå ñâ³ò çàêðóòèâñÿ! — ², êèâíóâøè íà òðîÿíäîâèé êóù, ñïèòàëà: — Âè ùî òóò ðîáèëè?

— Ç äîçâîëó âàøî¿ âåëè÷íîñò³, — ïîê³ðíî ïðîáåëüêîò³â Äâ³éêà, óêëÿêàþ÷è íà îäíå êîë³íî, — ìè ñòàðàëèñÿ...

— Óñå ÿñíî! — ìîâèëà Êîðîëåâà, ðîçãëÿäàþ÷è òðîÿíäè. — Ïîñòèíàòè ¿ì ãîëîâè! ² ïðîöåñ³ÿ ðóøèëà äàë³. ³äñòàëè ò³ëüêè òðîº âîÿê³â, ùî ìàëè ñêàðàòè áåçòàëàííèõ ñàä³âíèê³â. Ò³ êèíóëèñÿ äî Àë³ñè, áëàãàþ÷è ¿¿ çàñòóïèòèñÿ.

— Íå á³éòåñÿ, âàø³ ãîëîâè áóäóòü íà ì³ñö³, — ìîâèëà Àë³ñà é ïîâêèäàëà ñàä³âíèê³â ó íàéáëèæ÷èé êâ³òêîâèé ãîðùèê. Âîÿêè ïîêðóòèëèñÿ, ïîíèêàëè òà é ñïîê³éí³ñ³íüêî ïîäàëèñÿ ñë³äîì çà âñ³ìà.

— Íó ÿê òàì ãîëîâè? — êðèêíóëà Êîðîëåâà.

— Áóëè, òà çàãóëè, âàøà âåëè÷íîñòå! — â³äãóêíóëèñÿ âîÿêè.

— Ìîëîäö³! — ãóêíóëà Êîðîëåâà. — Ó êðîêåò ãðàºòå? Âîÿêè ìîâ÷êè çâåðíóëè ïîãëÿäè íà Àë³ñó: ïèòàííÿ âî÷åâèäü ñòîñóâàëîñÿ ¿¿.

— Ãðàþ! — ãóêíóëà Àë³ñà.

— Òî ãàéäà ç íàìè! — ðåâíóëà Êîðîëåâà. É Àë³ñà, ÷èÿ ö³êàâ³ñòü áóëà ðîçïàëåíà äî êðàþ, ïðèñòàëà äî ïðîöåñ³¿.

— Ì...ì...ì... Îõ æå ãàðíèé äåíü ñüîãîäí³! — îçâàâñÿ çáîêó íåñì³ëèâèé ãîëîñ: ïîðó÷ íå¿ äð³áîò³â Á³ëèé Êðîëèê ³ çáåíòåæåíî çàçèðàâ ¿é â îáëè÷÷ÿ.

— Äóæå ãàðíèé, — ïðèòàêíóëà Àë³ñà. — Ãåðöîãèí³ íå áà÷èëè?

— Ò-ñ-ñ-ñ!.. — îãëÿäàþ÷èñü ÷åðåç ïëå÷å, çàíåïîêî¿âñÿ Êðîëèê. ³í çâ³âñÿ íàâøïèíüêè é øåïíóâ Àë³ñ³ ó âóõî: — ¯¿ çàñóäæåíî äî ñòðàòè.

— Çà â³ùî? — ïîö³êàâèëàñÿ Àë³ñà. — ßêàñü çìîâà? øêîäà?

— Âàì øêîäà? — íàøîðîøèâñÿ Êðîëèê.

— Áà í³! — ñêàçàëà Àë³ñà. — Çîâñ³ì íå øêîäà. ß ñïèòàëà: «Çà â³ùî?»

— Âîíà íàì’ÿëà Êîðîëåâ³ âóõà, — ïðîìîâèâ Êðîëèê. Àë³ñà ïèðñíóëà ñì³õîì.

— Ò-ñ! Ò-ñ! Êîðîëåâà ïî÷óº!.. — çëÿêàíî çàøåïîò³â â³í. — 250

Ðîçä³ë ²V. ÑÈËÀ ÒÂÎÐ×ί ÓßÂÈ

Ãåðöîãèíÿ, áà÷òå, ñï³çíèëàñÿ, ³ Êîðîëåâà ñêàçàëà...

— Óñ³ì íà ñâî¿ ì³ñöÿ! — êðèêíóëà Êîðîëåâà ãðîìîâèì ãîëîñîì, ³ âñ³ ï³äëåãë³ êèíóëèñÿ âð³çíîá³÷, ñïîòèêàþ÷èñü ³ íàøòîâõóþ÷èñü îäíå íà îäíîãî. Çà õâèëèíó-äðóãó ìåòóøíÿ, îäíà÷å, óùóõëà, ³ ãðà ïî÷àëàñÿ. Àë³ñà ïîäóìàëà, ùî çðîäó-â³êó ùå íå áà÷èëà òàêîãî äèâíîãî êðîêåòíîãî ìàéäàí÷èêà — â³í áóâ óâåñü ó ãîðáèêàõ ³ ð³â÷àêàõ; çàì³ñòü êóëü òóò êîòèëè æèâèõ ¿æàê³â; çà ìîëîòêè ïðàâèëè æèâ³ ôëàì³íãî, à âîÿêè, ïîñòàâàâ- Äæ. Òåíí³åë. ²ëþñòðàö³ÿ äî ïîâ³ñò³-êàçêè Ëüþ¿ñà øè íàâêàðà÷êè, óäàâàëè âîð³òöÿ. Êåððîëëà «Àë³ñà â Êðà¿í³ Îðóäóâàòè ñâî¿ì ôëàì³íãî âèÿâèëîñÿ äëÿ Äèâ». 1866 ð. Àë³ñè íàéá³ëüøîþ ìîðîêîþ. Íàðåøò³ âîíà íàâ÷èëàñÿ çàòèñêàòè éîãî ï³ä ïàõâîþ òàê, ùîá íå çàâàæàëè íîãè. Òà ò³ëüêè-íî âîíà âèïðîñòóâàëà ïòàõîâ³ øèþ é çàì³ðÿëàñÿ âäàðèòè íèì ïî ¿æàêîâ³, ÿê ôëàì³íãî òóò-òàêè âèãèíàâñÿ íàçàä ³ çàçèðàâ ¿é ó â³÷³ ç òàêèì çäèâîâàíèì âèðàçîì, ùî ãîä³ áóëî ñòðèìàòè ñì³õ. À êîëè âîíà çíîâó íàãèíàëà éîìó ãîëîâó é çáèðàëàñÿ ïî÷àòè âñå íàíîâî, âèÿâëÿëîñÿ, ùî ¿æàê çà òîé ÷àñ ðîçêðóòèâñÿ é òèøêîì-íèøêîì äðàïຠãåòü. Îêð³ì òîãî, õî÷ áè êóäè âîíà ãèëèëà ñâîãî ¿æàêà, íà äîðîç³ éîìó çàçâè÷àé çðèíàâ êîëè íå ãîðáîê, òî ð³â÷àê, à âîÿêîâîð³òöÿ ðàç ó ðàç ðîçêàðëþ÷óâàëèñÿ ³ ïåðåõîäèëè íà ³íø³ ä³ëÿíêè ìàéäàí÷èêà. Íåçàáàðîì Àë³ñà ä³éøëà âèñíîâêó, ùî öå íå ãðà, à ìóêà. Êðîêåòèñòè áèëè âñ³ çàðàçîì, íå äîæèäàþ÷è ñâ ÷åðãè, ³ âåñü ÷àñ ñïåðå÷àëèñÿ é ÷óáèëèñÿ çà ¿æàê³â. Íåâäîâç³ Êîðîëåâà âæå ãàñàëà ñêð³çü, ÿê íàâ³æåíà, òóïîò³ëà íîãàìè é ðåïåòóâàëà: — ³äòÿòè éîìó ãîëîâó!.. ³äòÿòè ¿é ãîëîâó... Àë³ñà çàõâèëþâàëàñÿ: äîñ³, ïðàâäà, ñóòè÷êè ç Êîðîëåâîþ â íå¿ íå áóëî, àëå âîíà ìîãëà ñïàëàõíóòè ïåðøî¿-ë³ïøî¿ õâèëèíè. «Ùî òîä³ ç³ ìíîþ áóäå? — äóìàëà âîíà. — Òóò òàê ëþáëÿòü çíîñèòè ãîëîâè, — àæ äèâíî, ùî âçàãàë³ ùå õòîñü óö³ë³â!» Âîíà ïî÷àëà ðîççèðàòèñÿ äîâêîëà, ïðèêèäàþ÷è, êóäîþ á íåïîì³òíî âòåêòè, ³ ðàïòîì óãëåä³ëà â ïîâ³òð³ ÿêóñü äèâîâèæó. Ñïåðøó Àë³ñà âêðàé ðîçãóáèëàñÿ, àëå, ïðèäèâèâøèñü ïèëüí³øå, çáàãíóëà, ùî òî — óñì³õ.

— ×åøèðñüêèé ʳò! — çðàä³ëà âîíà. — Òåïåð õî÷ áóäå ç êèì ïîðîçìîâëÿòè! ËÜÞ¯Ñ ÊÅÐÐÎËË

251

— ßê ñÿ ìàºòå? — çàïèòàâ ʳò, ò³ëüêè-íî ðîò ïðîñòóïèâ éîìó òàê âèðàçíî, ùî âæå áóëî ÷èì ãîâîðèòè. Àë³ñà çà÷åêàëà, ïîêè ç’ÿâëÿòüñÿ î÷³, ³ êèâíóëà. «Òåïåð äî íüîãî îçèâàòèñÿ ìàðíî, — ì³ðêóâàëà âîíà. — Ïî÷åêàþ, ïîêè ç’ÿâèòüñÿ áîäàé îäíå âóõî». Çà ìèòü çðèíóëà ö³ëà ãîëîâà; Àë³ñà âèïóñòèëà ç ðóê ñâîãî ôëàì³íãî é ïî÷àëà ä³ëèòèñÿ âðàæåííÿìè, ðàäà-ðàä³ñ³íüêà, ùî çíàéøîâñÿ ñëóõà÷. ʳò âî÷åâèäü âèð³øèâ, ùî ãîëîâè ö³ëêîì âèñòà÷èòü, ³ äàë³ ç’ÿâëÿòèñÿ íå ñòàâ.

— ß á íå ñêàçàëà, ùî öå ÷åñíà ãðà, — ïî÷àëà íàð³êàòè Àë³ñà. — ² âñ³ âîíè òàê æàõëèâî ñâàðÿòüñÿ, ùî íå ÷óþòü ñàìèõ ñåáå. Ïðàâèë, ïî-ìîºìó, í³ÿêèõ, à ÿêùî ³ º, òî í³õòî ¿õ íå äîòðèìóºòüñÿ. Äî òîãî æ âè íàâ³òü íå óÿâëÿºòå, ÿê âàæêî ãðàòè, êîëè âñ³ êóë³ é ìîëîòêè — æèâ³. Ñêàæ³ìî, ÿ ìàþ áèòè ó âîð³òöÿ, à âîíè ï³øëè ãóëÿòè â ³íøèé ê³íåöü ìàéäàí÷èêà! À Êîðîëåâèí ¿æàê, ÿêîãî ÿ ìàëà êðîêåòóâàòè, ò³ëüêè-íî ïîáà÷èâ, ùî ì³é íà íüîãî êîòèòüñÿ, îäðàçó é óò³ê.

— À ÿê òîá³ ïîäîáàºòüñÿ Êîðîëåâà? — çàïèòàâ ʳò, ñòèøèâøè ãîëîñ.

— À í³ÿê, — â³äïîâ³ëà Àë³ñà, — âîíà òàê ñòðàøåííî... — Òóò Àë³ñà ïîì³òèëà, ùî Êîðîëåâà ñòî¿òü ó íå¿ çà ñïèíîþ, íàñëóõàþ÷è — ... òàê ñòðàøåííî âïðàâíî ãðàº, ùî íå òðåáà âåëèêîãî ðîçóìó, àáè âãàäàòè, õòî ïåðåìîæå. Êîðîëåâà âñì³õíóëàñÿ ³ â³ä³éøëà.

— Ç êèì öå òè áàëàêàºø? — çàïèòàâ Êîðîëü, ùî é ñîá³ ï³ä³éøîâ äî Àë³ñè é çà÷óäîâàíî ïðèãëÿäàâñÿ äî êîòÿ÷î¿ ãîëîâè.

— Öå ì³é äðóã, ×åøèðñüêèé ʳò, — ñêàçàëà Àë³ñà. — Äîçâîëüòå, ÿ âàñ ïîçíàéîìëþ.

— Ìåí³ íå ïîäîáàºòüñÿ éîãî ïîäîáà, — çàÿâèâ Êîðîëü. — À âò³ì, â³í ìîæå ïîö³ëóâàòè ìåí³ ðóêó, êîëè õî÷å.

— ß âîë³â áè öüîãî íå ðîáèòè, — ñêàçàâ ʳò.

— Íå ëèõîñëîâ! — âèãóêíóâ Êîðîëü. — ² íå ñâ³òè òàê íà ìåíå î÷èìà! Ç öèìè ñëîâàìè Êîðîëü ñõîâàâñÿ çà Àë³ñèíó ñïèíó.

— Êîòîâ³ é êîðîëü íå óêàç, — ìîâèëà Àë³ñà. — Äåñü ÿ öå ÷èòàëà, íå ïàì’ÿòàþ ò³ëüêè, äå.

— ͳ! Éîãî òðåáà ïðèáðàòè! — òâåðäî ìîâèâ Êîðîëü ³ ãóêíóâ äî Êîðîëåâè: — Ñåðäåíüêî, çâåëè, áóäü ëàñêà, ïðèáðàòè Êîòà! Êîðîëåâà íà âñå — ìàëå é âåëèêå, ìàëà îäíó ðàäó.

— dzòíóòè éîìó ãîëîâó! — êèíóëà âîíà, íàâ³òü íå îáåðòàþ÷èñü.

252

Ðîçä³ë ²V. ÑÈËÀ ÒÂÎÐ×ί ÓßÂÈ

— ß ñàì ïðèâåäó Êàòà! — çãîëîñèâñÿ Êîðîëü, ³ ò³ëüêè éîãî é áà÷èëè. Àë³ñà âæå õîò³ëà âåðòàòèñÿ íà êðîêåòíèé ìàéäàí÷èê, ùîá ïîãëÿíóòè, ÿê ³äå ãðà, êîëè òóò äî íå¿ äîëèíóëî íåñàìîâèòå Êîðîëåâèíå âåðåùàííÿ. Àë³ñà âæàõíóëàñÿ: òðüîõ ãðàâö³â, ùî ïðî´àâèëè ñâîþ ÷åðãó, óæå áóëî çàñóäæåíî äî ñòðàòè. Òå, ùî êî¿ëîñÿ íà ìàéäàí÷èêó, çäàâàëîñÿ ¿é ñïðàâæí³ì íåïîäîáñòâîì: äîâêîëà ïàíóâàâ òàêèé ðåéâàõ, ùî ãîä³ áóëî âãàäàòè, ÷èÿ ÷åðãà ñòàâàòè äî ãðè. Àë³ñà òðîõè çà÷åêàëà, à òîä³ ïîäàëàñÿ íà Äæ. Òåíí³åë. ²ëþñòðàö³ÿ äî ïîâ³ñò³-êàçêè Ëüþ¿ñà ðîçøóêè ñâîãî ¿æàêà. Äîâãî øóêàòè íå Êåððîëëà «Àë³ñà â Êðà¿í³ äîâåëîñÿ — â³í ñêóáñÿ ç ÷óæèì ¿æàêîì. Òî Äèâ». 1866 ð. áóëà ÷óäîâà íàãîäà, ùîá îäíèì ³ç íèõ êðîêåòóâàòè äðóãîãî, àëå, ÿê íà òå, Àë³ñèí ìîëîòîê, öåáòî ôëàì³íãî, ïåðåéøîâ íà ³íøèé ê³íåöü ñàäó, é Àë³ñà ìîãëà ò³ëüêè áà÷èòè, ÿê â³í íåîêîâèðíî ñèëêóºòüñÿ çëåò³òè íà äåðåâî. Ïîêè âîíà éîãî çëîâèëà é ïðèíåñëà íàçàä, á³éêà âùóõëà, ³ çà îáîìà ¿æàêàìè âæå é ñë³ä ïðîõîëîâ.

— Óò³ì, íåâåëèêà âòðàòà, — âèð³øèëà Àë³ñà, — îäíàêîâî âñ³ âîð³òöÿ ïîðîçá³ãàëèñÿ. ̳öíî çàòèñíóâøè ôëàì³íãî ï³ä ïàõâîþ, ùîá òîé çíîâó íå âò³ê, âîíà ïîäàëàñÿ äîê³í÷óâàòè ðîçìîâó ç³ ñâî¿ì äðóãîì. Ïîâåðíóâøèñü íà òå ì³ñöå, äå â ïîâ³òð³ ìð³ëà éîãî ãîëîâà, Àë³ñà ç ïîäèâîì ïîáà÷èëà, ùî äîâêîëà Êîòà ç³áðàâñÿ ö³ëèé íàòîâï. Êàò, Êîðîëü ³ Êîðîëåâà æâàâî ïðî ùîñü ñïåðå÷àëèñÿ, ãàëàñóþ÷è íàâïåðåá³é, à ðåøòà âñ³ ñòîÿëè ìîâ÷àçí³ é, ñóäÿ÷è ç ¿õí³õ îáëè÷, çàíåïîêîºí³. Óñ³ òðîº êèíóëèñÿ äî Àë³ñè, ùîá âîíà ¿õ ðîçñóäèëà. Êîæåí ¿é ùîñü äîâîäèâ, òà îñê³ëüêè ãîâîðèëè âñ³ íàâïåðåá³é, òî çðîçóì³òè ïðî ùî éäåòüñÿ, áóëî äóæå âàæêî. Êàò äîâîäèâ, ùî íå ìîæíà â³äòÿòè ãîëîâó, êîëè ¿¿ íåìຠâ³ä ÷îãî â³äòèíàòè: çðîäó-â³êó â³í òàêîãî íå ðîáèâ ³ íå çáèðàºòüñÿ íà ñòàðîñò³ ïåðåó÷óâàòèñÿ — íà ÿêîãî êàòà ïåðåâ÷àòè êàòà?! Êîðîëü äîâîäèâ, ùî âñÿê, õòî ìຠãîëîâó, ìîæå ¿¿ ïîçáóòèñÿ, ³ ãîä³ ìîëîòè äóðíèö³. À Êîðîëåâà äîâîäèëà, ùî êîëè ïèòàííÿ íå âèð³øèòüñÿ øâèäøå, í³æ óæå, òî âîíà ñêàðຠíà ãîðëî âñ³õ äî îäíîãî. (Öå é ïîÿñíþº, ÷îìó âñ³ ÿê îäèí áóëè òàê³ ïîõìóð³ é çàíåïîêîºí³). ËÜÞ¯Ñ ÊÅÐÐÎËË

253

Àë³ñà íå çìîãëà ïðèäóìàòè í³÷îãî êðàùîãî, ÿê ñêàçàòè: — ʳò íàëåæèòü Ãåðöîãèí³. Ïîðàäüòåñÿ ç íåþ.

— Âîíà çà ´ðàòàìè, — ñêàçàëà Êîðîëåâà äî Êàòà. — Âåäè ¿¿ ñþäè! Êàò ïîì÷àâ ñòð³ëîþ, à êîòÿ÷à ãîëîâà ïî÷àëà òàíóòè, ³ êîëè íàðåøò³ ïðèâåëè Ãåðöîãèíþ, â³ä ãîëîâè íå ëèøèëîñÿ é ñë³äó. Êîðîëü ³ç Êàòîì ùå äîâãî á³ãàëè, ìîâ íàâ³æåí³, øóêàþ÷è ãîëîâó, à ðåøòà ãîñòåé ï³øëè äîãðàâàòè ãðó. (Ïåðåêëàä Âàëåíòèíà Êîðí³ºíêà, çà ðåäàêö³ºþ ²âàíà Ìàëêîâè÷à) Êîìåíòàð³ Ó âîñüìîìó ðîçä³ë³ Ëüþ¿ñ Êåððîëë ó ôàíòàñòè÷í³é ôîðì³ â³äîáðàçèâ âàäè ñóñï³ëüíîãî æèòòÿ Àíã볿 «â³êòîð³àíñüêî¿» äîáè, êîëè êîðîë³âñüêèé äâ³ð ³ óðÿä äåìîíñòðóâàëè ñóâîðó ïîë³òèêó. Êîðîëåâà â ïîâ³ñò³-êàçö³ «Àë³ñà â Êðà¿í³ Äèâ» çîáðàæåíà çëîþ, ðîçäðàòîâàíîþ òà ñâàâ³ëüíîþ. Âîíà âñ³ì ïîãðîæóº ïîêàðàííÿì. Íåçâè÷àéí³ óìîâè ãðè â Êîðîëåâèí êðîêåò (êîëè ïîòð³áíî ãðàòè íå ìîëîòêàìè ³ ì’ÿ÷àìè, à æèâèìè ³ñòîòàìè — ôëàì³íãî òà ¿æàêàìè, ÿê³ ìîãëè ò³êàòè, ïåðåõîäèòè ç ì³ñöÿ íà ì³ñöå, ÿê ³ âîð³òöÿ, ùî óòâîðþâàëè âîÿêè) â³äîáðàæàþòü, ç îäíîãî áîêó, çàïëóòàí³ñòü ïîë³òè÷íî¿ ñèòóàö³¿ â Àíã볿, à ç ³íøîãî — áàéäóæ³ñòü óðÿäó äî áóäü-êîãî. ßêùî çâè÷íèé äëÿ àíãë³éö³â êðîêåò áóâ òèõîþ ³ ñïîê³éíîþ ãðîþ çà ïðàâèëàìè, òî â ïîâ³ñò³-êàçö³ âñå â³äáóâàºòüñÿ íàâïàêè. «Öå íå ãðà, à ìóêà», — êàæå Àë³ñà. Âîäíî÷àñ ïèñüìåííèê óòâåðäæóº ñâîáîäó äóìêè é íåçàëåæí³ñòü îñîáèñòîñò³ â³ä áóäü-ÿêî¿ âëàäè â îáðàç³ Àë³ñè, êîòðà íå ïîáîÿëàñÿ Êîðîëåâè, à òàêîæ â îáðàç³ ×åøèðñüêîãî Êîòà, ÿêîìó íå ìîæíà â³äòÿòè ãîëîâó (áî â êàçö³ ¿¿ íå áóëî â³ä ÷îãî â³äòèíàòè).

Ðå÷åííÿ «Êîòîâ³ é êîðîëü íå óêàç», ÿêå ïðîìîâëÿº Àë³ñà, óòâîðåíî íà ï³äñòàâ³ äàâíüî¿ àíãë³éñüêî¿ ïðèêàçêè «Ê³ò ìîæå äèâèòèñÿ íà êîðîëÿ» (àíãë. «A cat may look at a king»). Ðîáîòà ç òåêñòîì 1. Ïîÿñí³òü, ÷îìó ñàä³âíèêè ïåðåôàðáîâóþòü êóù òðîÿíä ³ç á³ëîãî íà ÷åðâîíèé êîë³ð.

2. ßê ïîâîäèòüñÿ Êîðîëåâà ç ÷åëÿääþ, Ãåðöîãèíåþ, Àë³ñîþ?

3. Íàçâ³òü óëþáëåíó ôðàçó Êîðîëåâè.

4. ×è áî¿òüñÿ Àë³ñà Êîðîëåâó? Äîâåä³òü öå ïðèêëàäàìè ç òåêñòó.

5. Õòî (àáî ùî?) òåæ íå ïîáîÿâñÿ Êîðîëåâè?

6. Ùî ñòàëî ïðè÷èíîþ ñóïåðå÷êè Êàòà, Êîðîëÿ òà Êîðîëåâè? ßêó ïîçèö³þ îáñòîþâàâ êîæåí ³ç íèõ? Ùî ¿ì ïîðàäèëà Àë³ñà?

254

Ðîçä³ë ²V. ÑÈËÀ ÒÂÎÐ×ί ÓßÂÈ

Òâîð÷å çàâäàííÿ 1. Ðîçêàæ³òü â³ä ³ìåí³ Àë³ñè ïðî ãðó â Êîðîëåâèí êðîêåò.

2. Ùî ìàëà íà óâàç³, àëå íå ñêàçàëà Àë³ñà â ðîçìîâ³ ç ×åøèðñüêèì Êîòîì? Ñïðîáóéòå ïðîäîâæèòè îá³ðâàíó ôðàçó Àë³ñè. ×îìó âîíà íå ñêàçàëà òå, ïðî ùî äóìàëà, ³ ÷îìó ʳò «ñòèøèâ» ãîëîñ?

— À ÿê òîá³ ïîäîáàºòüñÿ Êîðîëåâà? — çàïèòàâ ʳò, ñòèøèâøè ãîëîñ.

— À í³ÿê, — â³äïîâ³ëà Àë³ñà, — âîíà òàê ñòðàøåííî… — Òóò Àë³ñà ïîì³òèëà, ùî Êîðîëåâà ñòî¿òü ó íå¿ çà ñïèíîþ, íàñëóõàþ÷è — ...òàê ñòðàøåííî âïðàâíî ãðàº, ùî íå òðåáà í³ÿêîãî ðîçóìó, àáè âãàäàòè, õòî ïåðåìîæå. Ðîçä³ë äåâ’ÿòèé. Ðîçïîâ³äü Êàçíà-Ùî-Íå-×åðåïàõè Ðîçä³ë äåñÿòèé. Îìàðîâà1 êàäðèëü2 Îáðàç Êàçíà-Ùî-Íå-×åðåïàõè óêîð³íåíèé â àíãë³éñüê³é íàö³îíàëüí³é òðàäèö³¿ — ¿ñòè «÷åðåïàõîâèé ñóï» (àíãë. «Mock Turtle Soup»). «Òè âæå áóëà â Êàçíà-Ùî-Íå-×åðåïàõè?» — çàïèòàëà Êîðîëåâà Àë³ñó. «Í³, ÿ íàâ³òü íå çíàþ, ùî âîíî òàêå», — â³äïîâ³ëà ä³â÷èíêà. «Öå òå, ç ÷îãî ðîáëÿòü ÷åðåïàõîâèé ñóï», — ïîÿñíèëà Êîðîëåâà. Õî÷à öÿ ñòðàâà íàçèâàºòüñÿ «÷åðåïàõîâèé ñóï», àëå íàñïðàâä³ ¿¿ ãîòóþòü íå ç ÷åðåïàõè, à ç òåëÿ÷î¿ ãîëîâè. Ïèñüìåííèê ìàéñòåðíî âèêîðèñòàâ öþ äàâíþ àíãë³éñüêó òðàäèö³þ ³ ñòâîðèâ íà ¿¿ ï³äñòàâ³ îáðàç êàçêîâî¿ ³ñòîòè ç ìóøëåþ ÷åðåïàõè òà íîãàìè é ãîëîâîþ êîðîâè. Äî âèðàçó «Mock Turtle» íåìîæëèâî ä³áðàòè òî÷íèé óêðà¿íñüêèé â³äïîâ³äíèê, àëå ïåðåêëàäà÷ Äæ. Òåíí³åë. ²ëþñòðàö³ÿ Â. Êîðí³ºíêî ÷åðåç ïîºäíàííÿ íåñóì³ñíèõ äî ïîâ³ñò³-êàçêè Ëüþ¿ñà ñë³â â³äîáðàçèâ äèâíó òâàðèíó — Êàçíà-ÙîÊåððîëëà «Àë³ñà â Êðà¿í³ Íå-×åðåïàõà. Äèâ». 1866 ð. Êîìåíòàð³ Ó ðîçä³ë³ 9 çíîâó ç’ÿâëÿºòüñÿ îáðàç Ãåðöîãèí³, êîòðà â óñüîìó øóêຠìîðàëü (ÿê ïåâíó íîðìó ïîâåä³íêè é ìèñëåííÿ): «Ìîðàëü º â óñüîìó, òðåáà ò³ëüêè âì³òè ¿¿ çíàéòè».  îáðàç³ Ãåðöîãèí³ âò³ëåíî ïîòâîðíèé ìîðàë³çì 1 2

Îìàð — íàéá³ëüøèé ³ç ìîðñüêèõ ðàê³â, ìîæå äîñÿãàòè 80 ñì. Êàäðèëü — âåñåëèé òàíåöü, ïîïóëÿðíèé ó ªâðîï³ ó XVIII–XIX ñò. ËÜÞ¯Ñ ÊÅÐÐÎËË

255

Äæ. Òåíí³åë. ²ëþñòðàö³ÿ äî ïîâ³ñò³-êàçêè Ëüþ¿ñà Êåððîëëà «Àë³ñà â Êðà¿í³ Äèâ». 1866 ð.

«â³êòîð³àíñüêî¿» äîáè, êîëè ä³òåé ïîñò³éíî ÷îãîñü ïîâ÷àëè, îáìåæóþ÷è áóäü-ÿê³ ïðîÿâè ¿õíüî¿ â³ëüíî¿ îñîáèñòîñò³. Ó êóìåäí³é ðîçïîâ³ä³ Êàçíà-Ùî-Íå-×åðåïàõè ïðî øêîëó, ó÷èòåë³â ³ íàâ÷àííÿ òàêîæ êðèòèêóºòüñÿ òîãî÷àñíà ñèñòåìà îñâ³òè, ó ÿê³é áóëî ÷èìàëî ïðåäìåò³â, â³ä³ðâàíèõ â³ä ðåàëüíîãî æèòòÿ, ÿê³ ä³òè ïðîñòî íå ðîçóì³ëè: «Äàë³ éøëè ÷îòèðè 䳿 ìàòèìàé÷óõè: äîáèâàííÿ, â³äáèâàííÿ, ìíîæåííÿ ³ îáä³ëåííÿ». À ùå ÊàçíàÙî-Íå-×åðåïàõà íàçèâຠòàê³ ïðåäìåòè, ÿê ñòàðîäàâíº ³ ñó÷àñíå Àìîðåçíàâñòâî, Ãàñòðîíîì³ÿ, Äðèãîíîìåòð³ÿ, Õâ³ñòêóëüòóðà. Çàì³ñòü ñëîâà óðîêè âèêîðèñòîâóºòüñÿ ñëîâî ìîðîêè. «Éîãî (ó÷èòåëÿ Êðàáà. — Ïðèì. àâò.) ìîðîêè çàáèâàëè ïàìîðîêè», — äîäຠÃðèôîí1, íàçèâàþ÷è øê³ëüíå íàâ÷àííÿ íåóêîþ (òîáòî íå íàóêîþ).

ßêèé çì³ñò óêëàäåíî â íàçâè øê³ëüíèõ ïðåäìåò³â, ùî çãàäóþòüñÿ â òåêñò³ îðèã³íàëó: Reeling and Writhing, Ambition, Distraction, Uglification and Derision, Mystery, Seaography, Drawling, Stretching and Fainting in Coils.

• Íàçâè ÿêèõ ïðåäìåò³â ³ç âàøîãî øê³ëüíîãî æèòòÿ âîíè íàãàäóþòü? Ó ÿêèõ ³ç ïîäàíèõ àíãë³éñüêèõ íàçâ ïðåäìåò³â óâèðàçíåíî ðèñè õàðàêòåðó é ïîâåä³íêè ëþäåé? Ðîáîòà ç òåêñòîì ðîçä³ë³â 9–10 1. Ïðî÷èòàéòå ïîâ÷àííÿ Ãåðöîãèí³. ×è âñ³ ç íèõ çðîçóì³ëà Àë³ñà? À âè?

2. Õòî òàêèé Êàçíà-Ùî-Íå-×åðåïàõà? ×îìó â³í òàê íàçèâàºòüñÿ? ßê âèãëÿäàº?

3. Ùî ðîçïîâ³ëè Êàçíà-Ùî-Íå-×åðåïàõà ³ Ãðèôîí ïðî øê³ëüíó «íåóêó» Àë³ñ³?

4. ßê³ øê³ëüí³ ïðåäìåòè íàçâàí³ â ðîçä³ë³ 9? Ùî âîíè îçíà÷àþòü?

5. Ùî ãîâîðÿòü êàçêîâ³ ïåðñîíàæ³ ïðî â÷èòåë³â?

6. Ïðî ÿê³ ðîçâàãè éäåòüñÿ â ðîçä³ë³ 10? Ðîçêàæ³òü ïðî íèõ. Âèêîðèñòîâóþ÷è ³ëþñòðàö³¿ Äæ. Òåíí³åëà, ðîçêàæ³òü ïðî ïî䳿, ïîâ’ÿçàí³ ç öèìè ïåðñîíàæàìè.

Ãðèôîí — ôàíòàñòè÷íà êðèëàòà ³ñòîòà ç òóëóáîì ëåâà é ãîëîâîþ îðëà. Ìຠãîñòð³ ê³ãò³, á³ë³ àáî çîëîò³ êðèëà.

1

256

Ðîçä³ë ²V. ÑÈËÀ ÒÂÎÐ×ί ÓßÂÈ

Òâîð÷å çàâäàííÿ Âèðàçíî ïðî÷èòàéòå îäíó ç ï³ñåíü ðîçä³ëó 10. Âèçíà÷òå â í³é îçíàêè ï³ñí³ òà êàçêè.

Ðîçä³ë îäèíàäöÿòèé. Õòî âêðàâ ïèð³æêè Ðîçä³ë äâàíàäöÿòèé. Ñâ³ä÷èòü Àë³ñà Êîìåíòàð³ Ó ïîâ³ñò³-êàçö³ «Àë³ñà â Êðà¿í³ Äèâ» ì³ñòèòüñÿ êðèòèêà íå ò³ëüêè «â³êòîð³àíñüêî¿» îñâ³òè, ìîðàë³, âèõîâàííÿ, ïîë³òèêè, à é ñèñòåìè ñóäî÷èíñòâà. Ó êàçêîâ³é ôîðì³ çà äîïîìîãîþ ö³ëîãî ðÿäó êîì³÷íèõ ïðèéîì³â ïèñüìåííèê âèñì³þº áåçãëóçä³ñòü ñóäîâîãî ïðîöåñó, ùî çä³éñíþºòüñÿ íå çàäëÿ çàõèñòó ïðàâ ³ ñâîáîä, à â ÷è¿õîñü äð³á’ÿçêîâèõ ³íòåðåñàõ. Óñå, ùî â³äáóâàºòüñÿ â ñóäîâ³é çàë³, âèõîäèòü çà ìåæ³ áóäü-ÿêî¿ ëîã³êè. Ò³ëüêè Àë³ñà, ºäèíà ñåðåä ïðèñóòí³õ, çáåð³ãຠçäîðîâèé ãëóçä ³ êðèòè÷íèé ïîãëÿä íà ïî䳿. Çà ñâî¿ìè ìîðàëüíèìè ÿêîñòÿìè, â³ä÷óòòÿì âíóòð³øíüî¿ ñâîáîäè é âëàñíî¿ ã³äíîñò³ âîíà íàáàãàòî âèùå çà ñóää³â-«ïòàõîòâàð³â», Êîðîëÿ é Êîðîëåâó. Òîìó Àë³ñà ðàïòîâî çíîâó âèðîñòຠâæå áåç äîïîìîãè áóäü-ÿêèõ ÷àð³âíèõ ïðåäìåò³â. Ãåðî¿íÿ íå ï³äêîðÿºòüñÿ í³ÿêèì îáìåæåííÿì ³ äóðíèì ïðèïèñàì. Ðîçïî÷àâøèñü ÿê ö³êàâà ë³òåðàòóðíà ãðà, êàçêîâèé ñþæåò ïîñòóïîâî ïåðåòâîðèâñÿ íà ìîðàëüíå âèïðîáóâàííÿ Àë³ñè, ÿêà çàëèøàºòüñÿ ñàìà ñîáîþ é çáåð³ãຠëþäÿí³ñòü ³ ñâîáîäó.

Ðîáîòà ç òåêñòîì ðîçä³ë³â 11–12 1. Êîãî ³ çà ùî ñóäèòü ñóä ïðèñÿæíèõ1?

2. ßê âè äóìàºòå, ÷è âèïàäêîâèì º òå, ùî ñóääåþ áóâ Êîðîëü? Ùî áóëî îäÿãíóòî â íüîãî íà ãîëîâ³?

3. ×îìó Àë³ñà íàçâàëà ñóää³â «ïðèøåëåïêóâàòèìè»? Ïîÿñí³òü çíà÷åííÿ öüîãî ñëîâà. ßê ñóää³ «ï³äòâåðäèëè» öå âèçíà÷åííÿ?

4. Ðîçêàæ³òü ïðî òå, ÿê³ ñâ³ä÷åííÿ äàâàâ Êàïåëþøíèê.

5. Ïîÿñí³òü çîâí³øí³ çì³íè â îáðàç³ Àë³ñè ï³ä ÷àñ ñóäó.

6. ßê Àë³ñà ïîñòàâèëàñÿ äî âñüîãî òîãî, ùî ïîáà÷èëà íà ñóäîâîìó ïðîöåñ³? Òâîð÷å çàâäàííÿ 1. Äîâåä³òü, ùî ðîçìîâà Àë³ñè ç Êîðîëåâîþ º êóëüì³íàö³ºþ òâîðó.

2. Ïîð³âíÿéòå êíèæêè Ëüþ¿ñà Êåððîëëà «Àë³ñà â Êðà¿í³ Äèâ» ³ óêðà¿íñüêî¿ ïèñüìåííèö³ Ãàëèíè Ìàëèê «Àëÿ â Êðà¿í³ Íåäîëà䳿».

1

Ñóä ïðèñÿæíèõ — ôîðìà çä³éñíåííÿ äåðæàâíî¿ âëàäè, çîêðåìà ñóäîâî¿, áåçïîñåðåäíüî ãðîìàäÿíàìè, øëÿõîì ¿õíüî¿ ó÷àñò³ ó â³äïðàâëåíí³ ïðàâîñóääÿ. ËÜÞ¯Ñ ÊÅÐÐÎËË

257

Çíàéä³òü ïîä³áí³ñòü ó ôàíòàñòè÷íèõ ïðèãîäàõ ³ õàðàêòåðàõ þíèõ ãåðî¿íü. ßê³ âèïðîáóâàííÿ âèïàëè íà ¿õíþ äîëþ â óÿâí³é êðà¿í³ ³ ÿê³ ìîðàëüí³ ÿêîñò³ âèÿâèëè ä³â÷àòêà â öèõ âèïðîáóâàííÿõ? ˳òåðàòóðà ³ ìèñòåöòâî Çà ìîòèâàìè êàçîê Ëüþ¿ñà Êåððîëëà çíÿòî ïîíàä ñîðîê ô³ëüì³â ðåæèñåðàìè ð³çíèõ êðà¿í ñâ³òó — ÑØÀ, Âåëèêî¿ Áðèòàí³¿, ͳìå÷÷èíè, Êàíàäè, Ðîñ³¿. Âèçíà÷íîþ ïî䳺þ ó ñâ³ò³ ê³íîìèñòåöòâà ó 2010 ð. ñòàâ ô³ëüì â³äîìîãî àìåðèêàíñüêîãî ðåæèñåðà Ò³ìà Áåðòîíà. Ïîäèâ³òüñÿ öåé ô³ëüì ³ ïîð³âíÿéòå éîãî ç êíèæêîþ. Íàçâ³òü ñþæåòí³ ë³í³¿ òâîðó, ÿê³ Ò. Áåðòîí ïðîäîâæèâ ó íîâèõ ïðèãîäàõ Àë³ñè.

Êàäð ³ç ê³íîô³ëüìó «Àë³ñà â Êðà¿í³ Äèâ». Ðåæèñåð Ò. Áåðòîí. 2010 ð.

Ïåðåâ³ðòå ñåáå 1. Äîâåä³òü, ùî «Àë³ñà â Êðà¿í³ Äèâ» — ôàíòàñòè÷íà ïîâ³ñòü-êàçêà. Âèçíà÷òå ¿¿ õàðàêòåðí³ îçíàêè, äîâåä³òü ïðèêëàäàìè ç òåêñòó.

2. ßê³ âàäè «â³êòîð³àíñüêî¿» äîáè çíàéøëè â³äîáðàæåííÿ ó òâîð³? Äîâåä³òü ñâîþ äóìêó ïðèêëàäàìè.

3. ßê³ àíãë³éñüê³ òðàäèö³¿ çíàéøëè â³äòâîðåííÿ â êíèæö³ Ëüþ¿ñà Êåððîëëà?

4. Íàçâ³òü àíãë³éñüê³ ïðèêàçêè, ïîêëàäåí³ ïèñüìåííèêîì â îñíîâó îáðàç³â ïåðñîíàæ³â òâîðó.

5. Îõàðàêòåðèçóéòå îáðàç Àë³ñè.

6. Íàâåä³òü ïðèêëàäè ãðè ñëîâàìè é ñìèñëàìè ó òâîð³.

7. Ùî, íà âàøó äóìêó, ïðèâàáëþº â ö³é êíèæö³ ð³çí³ ïîêîë³ííÿ ä³òåé?

258

Ðîçä³ë ²V. ÑÈËÀ ÒÂÎÐ×ί ÓßÂÈ

ÌÀÐÈÍÀ ÖªÒÀªÂÀ 1892–1941 Äóøà ëåòèòü â äèòèíñòâî, ÿê ó âèð³é, áî ¿é íà ñâ³ò³ òåïëî ò³ëüêè òàì. ˳íà Êîñòåíêî

Ñòîð³íêè æèòòÿ ³ òâîð÷îñò³ ³ðø³ Ìàðèíè Öâºòàºâî¿ ëþáëÿòü çà ñèëó íàòõíåííÿ, ùèð³ñòü äóø³ é êðàñó ïîåòè÷íîãî ñëîâà. Òâîð÷³ñòü ö³º¿ ïîåòåñè àäðåñîâàíà ïåðåâàæíî äîðîñëèì ÷èòà÷àì. Îäíàê äëÿ òèõ, õòî ò³ëüêè ï³äí³ìàºòüñÿ ñõîäèíêàìè âåëèêî¿ ë³òåðàòóðè, íåîö³íåííèì áóäå äèòÿ÷å ñïðèéíÿòòÿ Ì. Öâºòàºâîþ ìèñòåöòâà, ¿¿ âëàñíèé äîñâ³ä âõîäæåííÿ ó ñâ³ò õóäîæíüî¿ ë³òåðàòóðè. Ìàðèíà ²âàí³âíà Öâºòàºâà íàðîäèëàñÿ 26 âåðåñíÿ 1892 ð. â Ìîñêâ³. ¯¿ áàòüêî, ïðîôåñîð Ìîñêîâñüêîãî óí³âåðñèòåòó ²âàí Âîëîäèìèðîâè÷ Öâºòàºâ, áóâ çàñíîâíèêîì ³ ïåðøèì äèðåêòîðîì Ìóçåþ ìèñòåöòâ (ðîñ. Ìóçåé èçÿùíûõ èñêóññòâ), íèí³ Äåðæàâíèé ìóçåé îáðàçîòâîð÷îãî ìèñòåöòâà ³ìåí³ Î. Ñ. Ïóøê³íà. Ìàòè, Ìàð³ÿ Îëåêñàíäð³âíà Ìåéí, áóëà òàëàíîâèòîþ ï³àí³ñòêîþ, çàõîïëþâàëàñÿ ïîå糺þ, ïèñàëà â³ðø³. «Ó íàøîìó äîì³ ìóçèêà ëèëàñÿ çâ³äóñ³ëü», — çãàäóâàëà Ì. Öâºòàºâà ïðî ðîêè ñâîãî äèòèíñòâà. Ìàð³ÿ Îëåêñàíäð³âíà õîò³ëà, ùîá ó ìàéáóòíüîìó äî÷êà òåæ ñòàëà ï³àí³ñòêîþ. Ìîëîäøà ñåñòðà Öâºòàºâî¿, Àíàñòàñ³ÿ, íå ìàëà ìóçè÷íèõ çä³áíîñòåé, òîìó âñ³ íà䳿 áàòüêè ïîêëàäàëè ñàìå íà Ìàðèíó. Ó äîì³ Öâºòàºâèõ, êð³ì ìóçèêè, äóæå ëþáèëè õóäîæíþ ë³òåðàòóðó. Ìàòè ÷èòàëà ä³òÿì êàçêè é â³ðø³ í³ìåöüêîþ òà ôðàíöóçüêîþ ìîâàìè (ÿêèìè âîëîä³ëà äîñêîíàëî), âîíà ïðèùåïèëà ¿ì ëþáîâ äî ìèñòåöòâà ñëîâà, òîíêå â³ä÷óòòÿ ìîâè îðèã³íàë³â ³ ïåðåêëàä³â. Ìàðèíà Öâºòàºâà ãîâîðèëà, ùî êíèæêè, ÿê³ âîíà ÷èòàëà â äèòèíñòâ³, ñòàëè ¿¿ ñóïóòíèêàìè íà âñå æèòòÿ, âîíà ïîâåðòàëàñÿ äî íèõ íåîäíîðàçîâî, îñìèñëþâàëà ¿õ ïî-íîâîìó â çð³ë³ ðîêè. Áóäèíîê Öâºòàºâèõ, ùî çíàõîäèâñÿ â öåíòð³ Ìîñêâè, ÷àñòî â³äâ³äóâàëè äðóç³ áàòüê³â — ó÷åí³, ìóçèêàíòè, ïèñüìåííèêè, õóäîæíèêè. ²âàí Öâºòàºâ óâàæàâ, ùî ò³ëüêè ìèñòåöòâî ìîæå çì³íèòè ëþäåé, çðîáèòè ¿õ äîáð³øèìè, ñâ³òë³øèìè ñåðöåì. Äîíüêè Ìàðèíà òà Àíàñòàñ³ÿ (ó ñ³ì’¿ ¿õ çâàëè Ìóñÿ ³ Àñÿ) çðîñòàëè â àòìîñôåð³ ÌÀÐÈÍÀ ÖªÒÀªÂÀ

259

ñëóæ³ííÿ êðàñ³. Êîæíà ç íèõ ó ïîäàëüøîìó òåæ áóäå âñ³ì ñåðöåì â³ääàíà ìèñòåöòâó: Ìàðèíà ñòàíå âèäàòíîþ ïîåòåñîþ, Àíàñòàñ³ÿ — ïèñüìåííèöåþ ³ ïåðåêëàäà÷åì. Ðàíî âòðàòèâøè ìàò³ð, ä³â÷àòà íå â³äñòóïèëè â³ä ñâîãî ìèñòåöüêîãî ïîêëèêàííÿ, â³ä òèõ ³äåàë³â, ÿê³ ïðèùåïèëè ¿ì áàòüêè.

1910 ð., ùå íàâ³òü íå çàê³í÷èâøè ã³ìíàç³þ, Ìàðèíà ïîòàéêè â³ä ð³äíèõ ãîòóº äî âèäàííÿ ñâîþ ïåðøó ïîåòè÷íó çá³ðêó «Âå÷³ðí³é àëüáîì». ×èòà÷³, ÿê³ îçíàéîìèëèñÿ ç ö³ºþ êíèæêîþ, îäðàçó çðîçóì³ëè, ùî â Ðîñ³¿ ç’ÿâèëàñÿ íîâà ç³ðêà ïîå糿. Ó íàéâàæ÷³ ðîêè æèòòÿ Ì. Öâºòàºâà Ìàðèíà Öâºòàºâà. 1911 ð. çíàõîäèëà ñïàñ³ííÿ é äóøåâíó ðîçðàäó ó òâîð÷îñò³. Ñèëîþ óÿâè âîíà ëèíóëà ó ñâ³ò ñâîãî äèòèíñòâà, ñâ³ò ìèñòåöòâà, ëþáîâ³ é ëþäÿíîñò³, äå çàâæäè ïî÷óâàëàñÿ â³ëüíîþ òà ùàñëèâîþ. ÊÍÈÃÈ Â ×ÅÐÂÎÍ²É ÏÀ˲ÒÓÐÖ² ²ñòîð³ÿ ñòâîðåííÿ ³ðø «Êíèãè â ÷åðâîí³é ïàë³òóðö³» íàïèñàíèé ïðèáëèçíî â ïåð³îä 1908–1910 ðð. Ó òîé ÷àñ Ì. Öâºòàºâà ïî÷àëà ãîòóâàòè äî äðóêó ñâîþ ïåðøó êíèæêó — «Âå÷³ðí³é àëüáîì». Òâ³ð óâ³éøîâ äî ðîçä³ëó «Äèòèíñòâî». Ìîëîäà àâòîðêà â³ä÷óâàëà, ùî ¿¿ äèòèíñòâî â³äõîäèòü ó ìèíóëå, ïîïåðåäó íà íå¿ ÷åêàëî âåëèêå äîðîñëå æèòòÿ. Ó ïîäàëüøó ïóòü âîíà âçÿëà ³ç ñîáîþ íåçàáóòí³ âðàæåííÿ òà ñïîãàäè ïðî òâîðè ìèñòåöòâà (ìóçèêè é ë³òåðàòóðè), ÿê³ ïîëþáèëà ç äèòèíñòâà. Êíèãè â êðàñíîì ïåðåïë¸òå Èç ðàÿ äåòñêîãî æèòüÿ Âû ìíå ïðèâåò ïðîùàëüíûé øë¸òå, Íåèçìåíèâøèå äðóçüÿ  ïîò¸ðòîì, êðàñíîì ïåðåïë¸òå. ×óòü ë¸ãêèé âûó÷åí óðîê, Áåãó òîò ÷àñ æå ê âàì, áûâàëî, — Óæ ïîçäíî! — Ìàìà, äåñÿòü ñòðîê!.. — Íî, ê ñ÷àñòüþ, ìàìà çàáûâàëà.

260

Ðîçä³ë ²V. ÑÈËÀ ÒÂÎÐ×ί ÓßÂÈ

Äðîæàò íà ëþñòðàõ îãîíüêè... Êàê õîðîøî çà êíèãîé äîìà! Ïîä Ãðèãà, Øóìàíà, Êþè ß óçíàâàëà ñóäüáû Òîìà. Òåìíååò, â âîçäóõå ñâåæî... Òîì â ñ÷àñòüå ñ Áýêêè ïîëîí âåðû. Âîò ñ ôàêåëîì Èíäååö Äæî Áëóæäàåò â ñóìðàêå ïåùåðû... Êëàäáèùå... Âåùèé êðèê ñîâû... (Ìíå ñòðàøíî!) Âîò ëåòèò ÷ðåç êî÷êè Ïðè¸ìûø ÷îïîðíîé âäîâû, Êàê Äèîãåí1, æèâóùèé â áî÷êå.

Ìàðèíà Öâºòàºâà.

1910 ð.

Ñâåòëåå ñîëíöà òðîííûé çàë, Íàä ñòðîéíûì ìàëü÷èêîì — êîðîíà... Âäðóã — íèùèé! Áîæå! Îí ñêàçàë: «Ïîçâîëüòå, ÿ íàñëåäíèê òðîíà!» Óø¸ë âî òüìó, êòî â íåé âîçíèê. Áðèòàíèè ïå÷àëüíû ñóäüáû...

— Î, ïî÷åìó ñðåäü êðàñíûõ êíèã Îïÿòü çà ëàìïîé íå óñíóòü áû? Ñåñòðè Öâºòàºâ³. Î çîëîòûå âðåìåíà, 1905 ð. Ãäå âçîð ñìåëåé è ñåðäöå ÷èùå! Î çîëîòûå èìåíà: Ãåêê Ôèíí, Òîì Ñîéåð, Ïðèíö è Íèùèé2!

Êíèãè â ÷åðâîí³é ïàë³òóðö³ ²ç ðàþ, äå ÿ ùå äèòÿ, Ìåí³ øëåòå ñâî¿ ïðèâ³òè, Îäâ³÷í³ äðóç³ íà æèòòÿ,  ÷åðâîíó ïàë³òóðêó âøèò³. ijîãåí — äàâíüîãðåöüêèé ô³ëîñîô, ÿêèé çà ëåãåíäîþ æèâ ó ä³æö³. Ïðèíö ³ çëèäàð — ãåðî¿ ïîâ³ñò³ Ìàðêà Òâåíà «Ïðèíö ³ çëèäàð» — ñõîæ³ îäèí íà îäíîãî àíãë³éñüêèé ïðèíö Åäóàðä Òþäîð ³ ìàëåíüêèé æåáðàê Òîì Êåíò³, ÿê³ çà âåë³ííÿì äîë³ ïîì³íÿëèñÿ ñâî¿ìè ðîëÿìè; ïîòðàïèâøè â íåçâè÷íå ñåðåäîâèùå, êîæåí ³ç íèõ â³äêðèâ äëÿ ñåáå âàæëèâ³ ³ñòèíè.

1 2

ÌÀÐÈÍÀ ÖªÒÀªÂÀ

261

Ñ. Äæ. Ãàé. Ö³êàâà êíèæêà. 1880-³ ðîêè

Ëèøåíü ÿ âèâ÷ó ñâ³é óðîê, Òîä³, áóâà, äî âàñ á³æó ÿ, — Âæå ï³çíî! — Ìàìî, ùå ðÿäîê!.. Âîíà æ, íà ùàñòÿ, íå ñë³äêóº. Ó ëþñòð³ âîãíèê ìèãîòèòü… ²ç êíèãîþ òàê äîáðå âäîìà! Ï³ä ¥ð³´à, Øóìàíà, Êþ¿ ß ï³çíàâàëà äîëþ Òîìà. Âå÷³ðíÿ ñóò³íü, ñâ³æ³ñòü, ùåì… Òîì ðàçîì ç Áåêê³ ùèðî â³ðèòü. Îñü ²íä³àíåöü Äæî ç âîãíåì  ïå÷åð³ òåìí³é çëî ñíîâèäèòü… ² öâèíòàð… ³ùèé ãóê ñîâè… (ßê ñòðàøíî!) Ì÷èòü ÷åðåç êóïèíè Ïðèéìàê áóíäþ÷íî¿ âäîâè, ßê ijîãåí, ñõèëèâøè ñïèíó. ßñíèé, ÿê ñîíöå, òðîííèé çàë, Íàä õëîï÷èêîì ñòðóíêèì — êîðîíà… Î Áîæå! Çëèäàð!.. ³í ñêàçàâ: «ß íèí³ ñïàäêîºìåöü òðîíó!»

262

Ðîçä³ë ²V. ÑÈËÀ ÒÂÎÐ×ί ÓßÂÈ

Õòî ç òåìðÿâè — òîé â í³é ³ çíèê. Áðèòàí³¿ ïå÷àëüí³ äîë³…

— ×îìó æ ñåðåä ÷åðâîíèõ êíèã Çàñíóòè çíîâ íå ìàþ âîë³? Î çîëîòà öÿ ñòîðîíà, Äå ïîãëÿä â³ëüíèé, â ñåðö³ âèð³é! Î çîëîò³ ö³ ³ìåíà: Ãåê Ô³íí, Òîì Ñîéºð, Ïðèíö ³ Çëèäàð! (Ïåðåêëàä Áîãäàíà Ñòîðîõè) ˳òåðàòóðà ³ ìèñòåöòâî Ó â³ðø³ Ì. Öâºòàºâî¿ çãàäóþòüñÿ ³ìåíà âåëèêèõ êîìïîçèòîð³â XIX ñò. — Åäâàðäà ¥ð³´à (Íîðâåã³ÿ), Ðîáåðòà Øóìàíà (ͳìå÷÷èíà), Öåçàðÿ Êþ¿ (Ðîñ³ÿ).

Êîìïîçèòîð³â îá’ºäíóº òå, ùî â ¿õí³õ òâîðàõ çíàõîäèëè âò³ëåííÿ íàðîäí³ îáðàçè, êàçêîâ³ ñþæåòè, ïðèðîäà ð³äíîãî êðàþ. ¯õíÿ ìóçèêà ñïîâíåíà ñâ³òëà ³ ðàäîñò³, ó í³é íåìຠòðèâîãè é íàïðóæåííÿ. Ìàðèí³ Öâºòàºâ³é äóæå ïîäîáàëàñÿ ìåëîä³ÿ Å. ¥ð³´à «Ðàíêîâèé íàñòð³é». Âè ìîæåòå ¿¿ ïðîñëóõàòè çà äîïîìîãîþ ²íòåðíåòó. Ðîáîòà ç òåêñòîì 1. Ç ÿêèìè ïî÷óòòÿìè ãåðî¿íÿ â³ðøà çãàäóº ïðî ñâîº äèòèíñòâî?

2. Ó ÿêèõ êîëüîðàõ àâòîðêà çìàëüîâóº ìèíóë³ ðîêè? Ùî, íà âàøó äóìêó, ìîæóòü îçíà÷àòè ö³ êîëüîðè?

3. ßêèìè âàì âèäàëèñÿ ñòîñóíêè ìàòåð³ é äîíüêè, äîìàøíÿ àòìîñôåðà ó â³ðø³?

4. Íàçâ³òü ë³òåðàòóðí³ òâîðè, ¿õ àâòîð³â ³ ïåðñîíàæ³â, ùî çãàäóþòüñÿ ó â³ðø³ Ì. Öâºòàºâî¿.

5. Íàçâ³òü ³ìåíà òà ïð³çâèùà êîìïîçèòîð³â, ùî çãàäóþòüñÿ ó òâîð³. ×îìó ñàìå âîíè, íà âàøó äóìêó, áóëè áëèçüêèìè ñåðöþ ãåðî¿í³ â³ðøà?

6. ßê³ åï³çîäè ç êíèæêè «Ïðèãîäè Òîìà Ñîéºðà» âè âï³çíàëè ó â³ðø³ Ì. Öâºòàºâî¿?

7. Âèçíà÷òå â òåêñò³ ñëîâà, ðå÷åííÿ, çàñîáè ïóíêòóàö³¿, ÿê³ âêàçóþòü íà ñèëüí³ åìîö³¿, ïåðåæèâàííÿ ãåðî¿í³. Çíàéä³òü â óêðà¿íñüêîìó ïåðåêëàä³ åï³òåòè òà ìåòàôîðè. Ïîð³âíÿéòå ¿õ ³ç òåêñòîì îðèã³íàëó. Äëÿ îáãîâîðåííÿ 1. ×îìó àâòîðêà íàçâàëà êíèæêè äðóçÿìè ãåðî¿í³ â³ðøà?

2. ×è ìຠçíà÷åííÿ êîë³ð ïàë³òóðêè (ñàìå ÷åðâîíà, à íå ÷îðíà, íå çåëåíà ÷è ³íøîãî êîëüîðó)? ÌÀÐÈÍÀ ÖªÒÀªÂÀ

263

Êðàñà ñëîâà Ó â³ðøàõ, ÿê ³ â ïðîçîâèõ òâîðàõ, º ñâî¿ ãåðî¿ é ãåðî¿í³. ßê ïðàâèëî, âîíè íå ìàþòü ³ìåí. Àâòîð â³ðø³â âåäå äóøåâíó ðîçìîâó ç ÷èòà÷åì, âèêîðèñòîâóþ÷è ñëîâî «ß», àëå öå íå îçíà÷àº, ùî â³í (àáî âîíà) ïèøå ò³ëüêè ïðî ñåáå. Ó ïîåòè÷íîìó òâîð³ ðîçêðèâàþòüñÿ ïî÷óòòÿ, íàñòðî¿, äóìêè, ÿê³ áëèçüê³ é ³íøèì ëþäÿì. Õî÷à àâòîð ³ âèêîðèñòîâóº «ß», àëå ìຠíà óâàç³ íå ò³ëüêè ñåáå îñîáèñòî, à é òå, ùî ìîæå áóòè âàæëèâèì ÿê äëÿ éîãî ÷àñó, òàê ³ äëÿ áàãàòüîõ ïîêîë³íü, ó òîìó ÷èñë³ äëÿ íàñ ³ç âàìè. Ó â³ðø³ Ì. Öâºòàºâî¿ «Êíèãè â ÷åðâîí³é ïàë³òóðö³» ãåðî¿íÿ òðîõè ñõîæà íà ñàìó ïèñüìåííèöþ. Âîíà ùèðà, â³äâåðòà, ëþáèòü ìóçèêó é õóäîæíþ ë³òåðàòóðó, à ùå — ñóìóº çà ñâîºþ ìàò³ð’þ, ð³äíèì äîìîì, äå ¿é áóëî òåïëî é çàòèøíî. Îäíàê ãåðî¿íÿ òâîðó º âò³ëåííÿì íå ò³ëüêè îñîáè ñàìî¿ àâòîðêè, à é ðèñ áàãàòüîõ ëþäåé, ÿê³ ëþáëÿòü ÷èòàòè, ñëóõàòè ìóçèêó, ôàíòàçóâàòè, ìð³ÿòè (òîáòî ³ íàñ ³ç âàìè). Ó ïîåç³ÿõ òåæ º ñþæåò, àëå â³í â³äð³çíÿºòüñÿ â³ä ñþæåòó ïðîçîâèõ òâîð³â. Ó â³ðøàõ çîáðàæóþòüñÿ ïî䳿 íå ñò³ëüêè çîâí³øíüîãî, ñê³ëüêè âíóòð³øíüîãî æèòòÿ — ïëèí íàñòðî¿â, ïî÷óòò³â, äóìîê, îáðàç³â. Þíà ãåðî¿íÿ ðàçîì ç óëþáëåíèìè ïåðñîíàæàìè ïåðåæèâຠ¿õí³ âèïðîáóâàííÿ é ïî÷óòòÿ. Õâèëþâàííÿ þíî¿ ãåðî¿í³ ïåðåäàþòü íåçàâåðøåí³ ðå÷åííÿ, îêëèêè, çàïèòàííÿ, âñòàâí³ êîíñòðóêö³¿, ïîçíà÷åí³ äóæêàìè. Íàéá³ëüø íàïðóæåíèì ìîìåíòîì â³ðøà (ñâîºð³äíîþ ïñèõîëîã³÷íîþ êóëüì³íàö³ºþ) º çàïèòàííÿ, ÿêå çàëèøàºòüñÿ áåç â³äïîâ³ä³: «×îìó æ ñåðåä ÷åðâîíèõ êíèã / Çàñíóòè çíîâ íå ìàþ âîë³?» (ðîñ. «Î, ïî÷åìó ñðåäü êðàñíûõ êíèã / Îïÿòü çà ëàìïîé íå óñíóòü áû?»). Ó öèõ ðÿäêàõ çâó÷èòü ö³ëà ãàìà ïî÷óòò³â — ³ ëþáîâ äî ÷èòàííÿ, ³ òóãà çà äèòèíñòâîì ³ ð³äíîþ äîì³âêîþ, ³ ãëèáîêà ïå÷àëü â³ä íåìîæëèâîñò³ ïîâåðíåííÿ â ìèíóëå. Ïðîòå ãåðî¿íÿ â³ðøà íàçàâæäè çáåð³ãຠó ñâî¿é äóø³ «çîëîò³» ñïîãàäè é ³ìåíà óëþáëåíèõ ë³òåðàòóðíèõ ïåðñîíàæ³â — Òîìà Ñîéºðà, Ãåêà Ô³ííà, ïðèíöà ³ çëèäàðÿ. Ó ô³íàë³ (ðîçâ’ÿçö³ àáî ê³íö³âö³) â³ðøà íå âèïàäêîâî íàçâàí³ ïåðñîíàæ³ Ìàðêà Òâåíà, ïèñüìåííèêà, ÿêèé íàâ÷èâ ä³òåé ñì³ÿòèñÿ, ðàä³òè æèòòþ, áóòè ñîáîþ. Öå ñâ³ä÷èòü ïðî òå, ùî â³÷í³ ö³ííîñò³ ë³òåðàòóðè ãåðî¿íÿ â³ðøà áåðå â ïîäàëüøå æèòòÿ. Ïåðåâ³ðòå ñåáå 1. ßê³ ôàêòè á³îãðàô³¿ çíàéøëè â³äîáðàæåííÿ ó â³ðø³ Ì. Öâºòàºâî¿ «Êíèãè â ÷åðâîí³é ïàë³òóðö³»?

2. Âèçíà÷òå òåìè â³ðøà Ì. Öâºòàºâî¿.

3. Îõàðàêòåðèçóéòå îáðàç ãåðî¿í³ òâîðó, ñâ³ò ¿¿ çàõîïëåíü ³ óïîäîáàíü.

4. ßê³ ïåðñîíàæ³ âèÿâèëèñÿ íàéá³ëüø áëèçüêèìè äëÿ ãåðî¿í³ â³ðøà? ×îìó?

5. Ïîÿñí³òü, ÷îìó äëÿ çìàëþâàííÿ ñâ³òó äèòèíñòâà ïîåòåñà îáðàëà ñàìå öèõ ïèñüìåííèê³â ³ êîìïîçèòîð³â.

264

Ðîçä³ë ²V. ÑÈËÀ ÒÂÎÐ×ί ÓßÂÈ

Ðîçä³ë V

CÓ×ÀÑÍÀ ˲ÒÅÐÀÒÓÐÀ

×

Ó ÊÎ˲ ÄÎÁÐÈÕ ÃÅÐίÂ

è õî÷åòå âè ä³çíàòèñÿ ïðî òå, ùî ÷èòàþòü â ³íøèõ êðà¿íàõ âàø³ îäíîë³òêè, ÿê âîíè æèâóòü, ïðî ùî äóìàþòü? ×è õî÷åòå âè îáèðàòè òâîðè, ÿê³ âàì á³ëüøå äî äóø³? Òîä³ öåé ðîçä³ë — ñþðïðèç äëÿ âàñ, äîðîã³ ï’ÿòèêëàñíèêè! Ó öüîìó ðîçä³ë³ âè ä³çíàºòåñÿ ïðî ñó÷àñíèõ àâòîð³â é îçíàéîìèòåñÿ ç îêðåìèìè òâîðàìè, äóæå ïîïóëÿðíèìè â Óêðà¿í³ ³ çà êîðäîíîì. Âèáåð³òü ³ç çàïðîïîíîâàíèõ òâîð³â îäèí àáî äâà (àáî ñê³ëüêè çàõî÷åòå!), ïðî÷èòàéòå, ïîðàäüòåñÿ ç äðóçÿìè é ðàçîì ç ó÷èòåëåì âèçíà÷òå òåìè óðîê³â ïðî ñó÷àñíó ë³òåðàòóðó. Ó âàñ º ïðàâî âèáîðó ö³êàâî¿ êíèæêè! Òîæ âèðóøàéìî ó â³ëüíèé ïîë³ò ó ïðîñòîð³ ñó÷àñíî¿ ë³òåðàòóðè! Ç ëþáîâ’þ äî êíèæêè

Ùî òàêå êëàñè÷íà òà ñó÷àñíà ë³òåðàòóðà Ìè æèâåìî ó ñâ³ò³ êíèæîê. Îäíàê óñ³ âîíè ð³çí³, ³ â íèõ òðåáà âì³òè ðîçáèðàòèñÿ é îð³ºíòóâàòèñÿ. Ó õóäîæí³é ë³òåðàòóð³ º òâîðè, ïåðåâ³ðåí³ ðîêàìè, íàâ³òü ñòîë³òòÿìè. Âîíè âèçíàí³ â ð³çíèõ êðà¿íàõ, íà íèõ âèðîñëî íå îäíå ïîêîë³ííÿ. Ö³ òâîðè ñòàëè íàäáàííÿìè íå ëèøå íàö³îíàëüíî¿, à é ñâ³òîâî¿ ë³òåðàòóðè, áî â íèõ ïîðóøóþòüñÿ ïèòàííÿ, àêòóàëüí³ çà áóäü-ÿêèõ ÷àñ³â, à îáðàçè ìàþòü çàãàëüíîëþäñüêèé çì³ñò. Ïðî òàê³ òâîðè êàæóòü êëàñè÷í³, àáî êëàñèêà, à ¿õ àâòîð³â íàçèâàþòü êëàñèêàìè. Êëàñè÷íèìè ââàæàþòü òâîðè Ã. ¥åòå ³ Ã. Ãåéíå, Äæ. ʳòñà ³ Ì. Öâºòàºâî¿, Ìàðêà Òâåíà ³ Å. Ïîðòåð, Ëüþ¿ñà Êåððîëëà òà Î. Ïóøê³íà, Ã. Ê. Àíäåðñåíà é Î. Óàéëüäà, Å. Ñåòîíà-Òîìïñîíà ³ Äæ. Ð. ʳïë³íãà òà áàãàòüîõ ³íøèõ ìèòö³â. Äëÿ òîãî ùîá ÿêèéñü õóäîæí³é òâ³ð ñòàâ êëàñè÷íèì, ìຠïðîéòè çíà÷íèé ïðîì³æîê ÷àñó. Ò³ëüêè ïåðåâ³ðêà ÷àñîì ìîæå äîâåñòè, ùî òîé ÷è òîé òâ³ð ñòàâ âèçíàíèì ó ñâ³ò³, íå âòðàòèâ ñâ çíà÷óùîñò³, º áëèçüêèì äëÿ ëþäåé ð³çíèõ êðà¿í ³ íàö³îíàëüíîñòåé. Ó ÊÎ˲ ÄÎÁÐÈÕ ÃÅÐίÂ

265

Êëàñè÷í³ òâîðè â³äçíà÷àþòüñÿ íå ëèøå âàæëèâ³ñòþ òåì ³ ïðîáëåì, à é âèñîêîþ õóäîæíüîþ âàðò³ñòþ, òîìó ¿õ óâàæàþòü çðàçêîâèìè. Ðîçâèòîê õóäîæíüî¿ ë³òåðàòóðè í³êîëè íå ïðèïèíÿºòüñÿ. ˳òåðàòóðí³ òâîðè, ùî ç’ÿâëÿþòüñÿ â íàø ÷àñ (òîáòî â îñòàíí³ äåñÿòèë³òòÿ é ïî ñüîãîäí³), íàçèâàþòü ñó÷àñíèìè. Ñåðåä íèõ òðàïëÿþòüñÿ òàê³, ùî ï³äïîðÿäêîâàí³ ìîä³ àáî ñóòî êîìåðö³éíèì ³íòåðåñàì. ¯õ øâèäêî ïðî÷èòóþòü ³ òàê ñàìî øâèäêî çàáóâàþòü. Îäíàê ñåðåä ñó÷àñíèõ º ÷èìàëî Ï. Ìààð ñåðåä ÷èòà÷³â ñïðàâä³ õîðîøèõ ³ âèñîêîõóäîæí³õ òâîð³â, ÿê³ ùå íå ñòàëè êëàñèêîþ, àëå âæå ïðèâåðíóëè óâàãó øèðîêîãî êîëà ÷èòà÷³â ó ð³çíèõ êðà¿íàõ, íàáóëè ïîïóëÿðíîñò³, îòðèìàëè âèçíàí³ ì³æíàðîäí³ ë³òåðàòóðí³ ïðå쳿. Ñó÷àñí³ òâîðè ñïîâíåí³ ïðîáëåì, ÿê³ íèí³ õâèëþþòü ëþäñòâî. Ö³ òâîðè ïðîêëàäàþòü íîâ³ øëÿõè â öàðèí³ õóäîæíîñò³ é äëÿ êëàñè÷íî¿ ë³òåðàòóðè. ßêèé ³ç ñó÷àñíèõ òâîð³â ñòàíå êëàñè÷íèì, ïîêàæå ÷àñ. Ïðîòå âæå ñüîãîäí³ ö³êàâî â³äêðèâàòè äëÿ ñåáå òå, ùî ³ç çàõîïëåííÿì ÷èòàþòü ëþäè â ³íøèõ êðà¿íàõ. Ñåðåä ñó÷àñíèõ äèòÿ÷èõ ïèñüìåííèê³â çàñëóãîâóþòü íà óâàãó òàê³ àâòîðè, ÿê Ðîàëüä Äàë, Ïàóëü Ìààð, Òóâå ßíñîí, Äæåðåì³ Ñòðîí´, ßí Óëîô Åêãîëüì, Àñòð³ä Àííà Åì³ë³ÿ ˳íä´ðåí, ̳õàåëü Àíäðåàñ Ãåëüìóò Åíäå, Êð³ñò³íå Íåñòë³í´åð. Çà ñó÷àñíèìè òâîðàìè âàðòî ïîñò³éíî ñòåæèòè, îö³íþâàòè, îáãîâîðþâàòè ¿õ. Âîíè äîïîìàãàþòü íàì óâ³éòè â ñüîãîäåííÿ, îñìèñëèòè ñåáå ³ ñâîº ì³ñöå ó ñâ³ò³, äîñÿãòè ïîðîçóì³ííÿ ç íàøèìè ñó÷àñíèêàìè.

Ö³êàâî çíàòè Ôðàíöóçüêèé ó÷èòåëü Äàí³åëü Ïåííàê, ÿêèé íàïèñàâ ÷èìàëî ö³êàâèõ êíèæîê äëÿ ä³òåé, óâàæàº, ùî â ìàëåíüêèõ ÷èòà÷³â (ÿê ³ â êîæíî¿ äîðîñëî¿ ëþäèíè) ìàþòü áóòè íå ò³ëüêè îáîâ’ÿçêè, à é ïðàâà: • ïðàâî ïåðåñêàêóâàòè (ç³ ñòîð³íêè íà ñòîð³íêó, óïåðåä ³ íàçàä, ðóõàòèñÿ êíèæêîþ â áóäü-ÿêîìó íàïðÿìêó);

266

Ðîçä³ë V. ÑÓ×ÀÑÍÀ ˲ÒÅÐÀÒÓÐÀ

• ïðàâî ïåðå÷èòóâàòè (òå, ùî ñïîäîáàëîñÿ) ³ íåäî÷èòóâàòè (òå, ùî íå ñïîäîáàëîñÿ); • ïðàâî ïîâåðòàòèñÿ é íå ïîâåðòàòèñÿ äî êíèæêè (ç ÷àñîì); • ïðàâî ÷èòàòè ³ç çàõîïëåííÿì (ùî çàâãîäíî ³ äå çàâãîäíî); • ïðàâî ÷èòàòè âãîëîñ ³ ìîâ÷êè; • ïðàâî â³äêðèòè êíèæêó é ÷èòàòè ¿¿ íà áóäü-ÿêîìó ì³ñö³; • ïðàâî ãîâîðèòè é ìîâ÷àòè ïðî ïðî÷èòàíå; • ïðàâî íà âëàñíó äóìêó ïðî êíèæêó; • ïðàâî íà ñâîáîäó âèáîðó êíèæêè.

• ßê âè çðîçóì³ëè ö³ ïîëîæåííÿ Ä. Ïåííàêà? Ç ÿêèìè ç íèõ ïîãîäæóºòåñü? ßê³ âëàñí³ ïðàâà é ïðàâèëà ÷èòàííÿ âè ìîæåòå ñôîðìóëþâàòè? Ïåðñîíàæ — áóäü-ÿêà ä³éîâà îñîáà ë³òåðàòóðíîãî òâîðó. Ïåðñîíàæàìè ìîæóòü áóòè ëþäè, òâàðèíè, îëþäíåí³ îáðàçè ðå÷åé, ÿâèùà ïðèðîäè òîùî. Çà ñâî¿ì ïðèçíà÷åííÿì ó ñþæåò³ ïåðñîíàæ³ áóâàþòü ãîëîâí³ (ÿê³ âïëèâàþòü íà ðîçâèòîê ñþæåòó, â³ä³ãðàþòü ïðîâ³äíó ðîëü ó ðîçâèòêó ïîä³é) ³ äðóãîðÿäí³ (ÿê³ íå âïëèâàþòü íà ðîçâèòîê ïîä³é, àëå íåîáõ³äí³ äëÿ ðîçóì³ííÿ ãîëîâíèõ ïåðñîíàæ³â, ñåðåäîâèùà òîùî). Ãåðîé — ãîëîâíèé ïåðñîíàæ, ÿêèé â³ä³ãðຠàêòèâíó ðîëü ó ðîçâèòêó ñþæåòó, íàä³ëåíèé ÿñêðàâèì õàðàêòåðîì, âèðàçíèìè ³íäèâ³äóàëüíèìè ðèñàìè, çìàëüîâàíèé áàãàòîãðàííî â éîãî â÷èíêàõ, çâ’ÿçêàõ ³ç ñåðåäîâèùåì, ç ³íøèìè ïåðñîíàæàìè. Ãåðî¿â ó òâîð³ ìîæå áóòè íå îäèí, à äåê³ëüêà. Ïîíÿòòÿ ãåðîé ³ ïåðñîíàæ ³íêîëè ìîæóòü âèêîðèñòîâóâàòèñÿ ÿê ñèíîí³ìè, àëå ïîâíî¿ òîòîæíîñò³ ì³æ íèìè íåìຠ(ïîíÿòòÿ ïåðñîíàæ øèðøå çà ïîíÿòòÿ ãåðîé). Çàñîáè ñòâîðåííÿ îáðàçó ãåðîÿ

• Ïîðòðåò • Ó÷èíêè • Çîáðàæåííÿ éîãî ïåðåæèâàíü, äóìîê, ïðàãíåíü, ðèñ õàðàêòåðó • Ìîâà ãåðîÿ • Ñòîñóíêè ãåðîÿ ç ³íøèìè ïåðñîíàæàìè • гçí³ îö³íêè ãåðîÿ (àâòîðîì, ³íøèìè ïåðñîíàæàìè) • Îïèñ ñåðåäîâèùà ³ çâ’ÿçê³â ³ç íèì ãåðîÿ òà ³í.

Ó ÊÎ˲ ÄÎÁÐÈÕ ÃÅÐίÂ

267

ÐÎÀËÜÄ ÄÀË 1916–1990 Íåìຠí³÷îãî íåìîæëèâîãî. Ðîàëüä Äàë

Ñòîð³íêè æèòòÿ ³ òâîð÷îñò³ Íèí³ êàçêè íàðîäæóþòüñÿ â ñó÷àñíîìó ñâ³ò³ òåëåáà÷åííÿ, ²íòåðíåòó, ðåàêòèâíèõ ë³òàê³â ³ øâèäê³ñíèõ àâòîìîá³ë³â. Ïî䳿 â íîâ³òí³õ êàçêîâèõ òâîðàõ â³äáóâàþòüñÿ íå â öàðñüêèõ ïàëàòàõ ³ äð³ìó÷èõ ë³ñàõ, à â íàøîìó ÷àñ³ é áëèçüêîìó äëÿ íàñ ïðîñòîð³. Ó íèõ ä³þòü íå ïðèíöè é ïðèíöåñè, à çâè÷àéí³ ãåðî¿ ç ïðèòàìàííèìè ¿ì ðèñàìè íàøîãî ïîêîë³ííÿ. Àëå êàçêà âñå îäíî çàëèøàºòüñÿ êàçêîþ, áî â í³é, ÿê ³ ðàí³øå, ïàíóº àòìîñôåðà ÷àð³âíîñò³ é òðèâຠáîðîòüáà ì³æ áàãàòñòâîì ³ á³äí³ñòþ, äîáðîì ³ çëîì, ëþáîâ’þ ³ íåíàâèñòþ. ßê ³ â êëàñè÷íèõ êàçêîâèõ òâîðàõ, ñó÷àñí³ ãåðî¿ âèïðîáîâóþòüñÿ íà äóõîâíó ñò³éê³ñòü, ç íèìè â³äáóâàþòüñÿ âñ³ëÿê³ ïåðåòâîðåííÿ, àëå ò³ëüêè òîé, õòî ã³äíî âèòðèìàâ âèïðîáóâàííÿ, çàëèøèâñÿ ñîáîþ é âèÿâèâ ëþäñüê³ ÷åñíîòè, ïåðåìàãຠé âèíàãîðîäæóºòüñÿ. ×àð³âíèé ñâ³ò ñó÷àñíî¿ êàçêè äîïîìàãຠíàì êðàùå ï³çíàòè ñâ³ò, ó ÿêîìó ìè æèâåìî, ³ ñàìèõ ñåáå, ëþäåé XXI ñò. Îòæå, ÿêà æ âîíà, êàçêà íàøî¿ åïîõè? ßê³ ðèñè êëàñè÷íî¿ êàçêè âîíà ââ³áðàëà â ñåáå ³ ÿê³ íîâ³ îçíàêè â í³é ç’ÿâèëèñÿ ç ÷àñîì? Äàòè â³äïîâ³äü íà ö³ çàïèòàííÿ íàì äîïîìîæå ñó÷àñíèé ïèñüìåííèê Ðîàëüä Äàë. Ðîàëüä Äàë íàðîäèâñÿ 13 âåðåñíÿ 1916 ð. â ìàëüîâíè÷³é ÷àñòèí³ Âåëèêî¿ Áðèòàí³¿, ÿêó íàçèâàþòü Óåëüñ, ó íåâåëè÷êîìó ì³ñòå÷êó Ëëàíäàôô³. Éîãî áàòüêè, Õàðîëüä ³ Ñîô³ Äàë, áóëè âèõ³äöÿìè ç Íîðâå㳿, âîíè äàëè ³ì’ÿ ñâîºìó ñèíîâ³ íà ÷åñòü ëåãåíäàðíîãî ïîëÿðíîãî äîñë³äíèêà, íîðâåæöÿ Àìóíäñåíà, êîòðèé çä³éñíèâ ïîäîðîæ³ íà ϳâäåííèé ³ ϳâí³÷íèé ïîëþñè. Áàòüêàì õîò³ëîñÿ, ùîá ¿õí³é ñèí òàêîæ â³äêðèâàâ íåâ³äîìå, ³ âîíè íå ïîìèëèëèñÿ. Ðîàëüä Äàë òîðóâàâ íîâ³ øëÿõè â ãàëóç³ õóäîæíüî¿ ë³òåðàòóðè, â³í óâàæàºòüñÿ îäíèì ³ç âèçíà÷íèõ ìèòö³â ñó÷àñíîñò³. Áàòüêî Ðîàëüäà ðàíî ïîìåð, ³ éîãî ìàòåð³ Ñîô³ äîâåëîñÿ ñàì³é âèõîâóâàòè ø³ñòüîõ ä³òåé. Âîíè çäîáóëè ïðåêðàñíó îñâ³òó, àëå í³êîëè íå çàáóâàëè ³ ñâî¿õ êîðåí³â, íîðâåçüêî¿ ìîâè, ñêàíäèíàâñüêèõ êàçîê ³ ùîðîêó ¿çäèëè â Íîðâåã³þ, ùîá â³äâ³äàòè áàáóñü ³ ä³äóñ³â.

268

Ðîçä³ë V. ÑÓ×ÀÑÍÀ ˲ÒÅÐÀÒÓÐÀ

Ìð³éëèâîìó Ðîàëüäó áóëî âàæêî çâèêíóòè äî ñóâîðèõ ïðàâèë ïàíñ³îí³â, äå éîìó äîâåëîñÿ íàâ÷àòèñÿ (ïàíñ³îí Ñâÿòîãî Ïåòðà â ì. Óåñòîí-Ñóïåð-Ìàðå, øêîëà «Ðåïòîí» â ì. Êåíò³). ³í äóæå ëþáèâ ñïîðò (êðîêåò ³ ïëàâàííÿ), ñòàâ íàâ³òü êàï³òàíîì äèòÿ÷î¿ ôóòáîëüíî¿ êîìàíäè. Íàéêðàùèìè éîãî øê³ëüíèìè ñïîãàäàìè áóëè øîêîëàäí³ ïëèòêè ôàáðèêè «Êåäáåð³». Âîíè ìàëè ð³çíèé ñìàê, ³ øêîëÿðàì ïðîïîíóâàëîñÿ äåãóñòóâàòè é çàïèñóâàòè ñâî¿ âðàæåííÿ â³ä ñîëîäîù³â. ϳä ÷àñ òàêèõ äåãóñòàö³é, äî ÿêèõ ó÷í³ ñòàâèëèñÿ íàäòî ñåðéîçíî, ó Ðîàëüäà âèíèêëî áàæàííÿ ñàìîìó ñòâîðþâàòè íîâ³ ñîðòè øîêîëàäó. Ö³ äèòÿ÷³ ðîçâàãè çãîäîì çíàéøëè õóäîæíº âò³ëåííÿ â éîãî ïîâ³ñò³-êàçö³ «×àðë³ ³ øîêîëàäíà ôàáðèêà». ϳñëÿ çàâåðøåííÿ íàâ÷àííÿ õëîïåöü ï³øîâ ïðàöþâàòè â íàôòîâó êîìïàí³þ, ùîá ìàòè ìîæëèâ³ñòü ïî¿õàòè â äàëåê³ êðà¿íè. Òàê þíàê îïèíèâñÿ â Ñõ³äí³é Àôðèö³ — Òàíçàí³¿, äå âèâ÷èâ ìîâó ì³ñöåâèõ ìåøêàíö³â — ñóàõ³ë³. ϳñëÿ àíãë³éñüêî¿ ³ íîðâåçüêî¿, ÿêèìè Ð. Äàë âîëîä³â ç äèòèíñòâà, öå áóëà ùå îäíà ìîâà, ÿêó â³í äîáðå çíàâ. ²íòåðåñ äî âèâ÷åííÿ ìîâ â³í çáåð³ãàâ ïðîòÿãîì óñüîãî æèòòÿ. Äå á íå áóâàâ ïèñüìåííèê, íàìàãàâñÿ ï³çíàâàòè ìîâó é êóëüòóðó ³íøî¿ êðà¿íè. Êîëè ðîçïî÷àëàñÿ Äðóãà ñâ³òîâà â³éíà, Ð. Äàë ï³øîâ äî íàö³îíàëüíî¿ àð쳿 äîáðîâîëüöåì. ³í íàâ÷èâñÿ êåðóâàòè ë³òàêàìè ³ áóâ çàðàõîâàíèé äî Êîðîë³âñüêèõ ïîâ³òðÿíèõ â³éñüê. Íåð³äêî ìàéáóòí³é ïèñüìåííèê îïèíÿâñÿ â ñêëàäíèõ ñèòóàö³ÿõ, áóêâàëüíî çà êðîê äî çàãèáåë³ — ïàäàâ ³ç ë³òàêîì ó ïóñòåë³, ãîð³â, áóâ âàæêîïîðàíåíèé. Çà ñòàíîì çäîðîâ’ÿ â³í íå ì³ã äàë³ ïðîäîâæóâàòè âîþâàòè, àëå íå çàëèøèâ â³éñüêîâî¿ ñïðàâè — áóâ ïðèçíà÷åíèé â³éñüêîâèì àòàøå â ÑØÀ. Óñ³ âðàæåííÿ, ùî ïåðåæèâ, Ðîàëüä ïåðåíîñèâ íà ïàï³ð. ϳñëÿ â³éíè Ð. Äàë ïîâåðíóâñÿ äîäîìó. ³í çàéìàºòüñÿ ë³òåðàòóðíîþ ïðàöåþ, ïèøå ïðî â³éíó, Àôðèêó, äèòèíñòâî. Ïèñüìåííèê îäðóæèâñÿ ç â³äîìîþ àìåðèêàíñüêîþ àêòðèñîþ Ïàòð³ñ³ºþ ͳë, ó íèõ íàðîäèëîñÿ ï’ÿòåðî ä³òåé. «ßêáè ÿ íå ìàâ ä³òåé, ÿ á í³êîëè íå ïèñàâ äèòÿ÷èõ êíèæîê», — çàçíà÷àâ Ð. Äàë. Óñüîãî â³í íàïèñàâ ñ³ìíàäöÿòü êíèæîê äëÿ ä³òåé. Íàéâ³äîì³øèìè ç íèõ º «×àðë³ ³ øîêîëàäíà ôàáðèêà», «Äæåéìñ ³ ã³ãàíòñüêèé ïåðñèê», «Ìàòèëüäà». Ïèñüìåííèê áóâ íàãîðîäæåíèé âèçíàíèìè ïðåì³ÿìè Âåëèêî¿ Áðèòàí³¿ ³ ì³æíàðîäíî¿ ñï³ëüíîòè: 1983 ð. — Ó¿òáðåä³âñüêîþ ïðå쳺þ (çà ïðèëó÷åííÿ øèðîêîãî êîëà ëþäåé äî ÷èòàííÿ), óñåñâ³òíüîþ ïðå쳺þ «Ôåíòåç³» (çà äîñÿãíåííÿ â ãàëóç³ ôàíòàñòè÷íî¿ ë³òåÐÎÀËÜÄ ÄÀË

269

ðàòóðè), 1988 ð. — ïðå쳺þ çà íàéêðàùó äèòÿ÷ó êíèæêó (çà òâ³ð «Ìàòèëüäà»). Òâîðè ïèñüìåííèêà ïåðåêëàäåíî äåñÿòêàìè ìîâ ñâ³òó, ó òîìó ÷èñë³ óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ ïîâ³ñòü-êàçêó «×àðë³ ³ øîêîëàäíà ôàáðèêà» ïåðåêëàâ 2005 ð. ³êòîð Ìîðîçîâ çà ðåäàêö³ºþ Îëåêñè Íåãðåáåöüêîãî òà ²âàíà Ìàëêîâè÷à. Ö³êàâî çíàòè Ó ñåëèù³ Âåëèêèé ̳ññåíäåí (ãðàôñòâî Áàê³íãåìøèð, Âåëèêà Áðèòàí³ÿ), äå Ð. Äàë æèâ ³ òâîðèâ ìàéæå òðèäöÿòü ðîê³â, ñòâîðåíî íåçâè÷àéíèé ìóçåé. Êð³ì áóäèíêó, äå ç³áðàíî êíèæêè, ô³ëüìè, ìàëþíêè äî òâîð³â ïèñüìåííèêà, äëÿ â³äâ³äóâà÷³â â³äêðèòî âåëèêèé ñàä ³ç ïåðñèêîâèìè äåðåâàìè, òóíåëÿìè, çîëîòèìè ðèáêàìè â áàñåéí³. Ó Ìóçå¿ Ð. Äàëà â³äâ³äóâà÷àì äîçâîëÿºòüñÿ íå ëèøå ðîçäèâëÿÐîàëüä Äàë ó êàá³íåò³ òèñÿ åêñïîíàòè, àëå é ãðàòè, ìàëþâàòè, ïåðåâäÿãàòèñÿ, áåøêåòóâàòè. Òóò ãðàþòü ó ò³ ³ãðè, ÿê³ ïèñüìåííèê ïðèäóìóâàâ äëÿ ä³òåé. ×ÀÐ˲ ² ØÎÊÎËÀÄÍÀ ÔÀÁÐÈÊÀ ²ñòîð³ÿ ñòâîðåííÿ

Êàäð ³ç ê³íîô³ëüìó «×àðë³ ³ øîêîëàäíà ôàáðèêà». Ðåæèñåð Ò. Áåðòîí. 2006 ð.

270

Ðîçä³ë V. ÑÓ×ÀÑÍÀ ˲ÒÅÐÀÒÓÐÀ

Íàä êíèæêîþ «×àðë³ ³ øîêîëàäíà ôàáðèêà» Ð. Äàë ïðàöþâàâ ó ñêëàäíèé ïåð³îä æèòòÿ (1961–1962), êîëè ìîëîäøèé ñèí Òåî ïîòðàïèâ â àâàð³þ, à äîíüêà Îë³â³ÿ òÿæêî õâîð³ëà. Ùîá ï³äòðèìàòè ä³òåé, ïèñüìåííèê ïî÷àâ ðîçïîâ³äàòè ¿ì êàçêó ïðî ïðèãîäè õëîï÷èêà ×àðë³. Ïîò³ì öþ ³ñòîð³þ â³í ïî÷àâ çàïèñóâàòè. Òàê âèíèêëà îäíà ç íàéêðàùèõ äèòÿ÷èõ ñó÷àñíèõ êíèæîê. Ãåðî¿ òâîðó — ñó÷àñí³ ä³òè, ó õàðàêòåð³ êîæíîãî ç íèõ àâòîð â³äîáðàçèâ ÿêóñü îäíó

âàäó: æàä³áí³ñòü, ðîçáåùåí³ñòü, íàäì³ðíå çàõîïëåííÿ òåëåâ³çîðîì òà ³í.  îáðàç³ ×àðë³ âò³ëåíî ñïîãàäè ïðî äèòèíñòâî ñàìîãî ïèñüìåííèêà, éîãî ì𳿠é çàõîïëåííÿ øîêîëàäîì ôàáðèêè «Êåäáåð³». Ðîáîòà ç òåêñòîì 1. ßê³ ðîäèíí³ ñòîñóíêè ïàíóâàëè â ñ³ì’¿ Áàêåò³â?

2. Êîìó ä³ñòàëèñÿ Çîëîò³ êâèòêè ì³ñòåðà Âîíêè? Ðîçêàæ³òü ïðî ä³òåé-ïåðåìîæö³â, ¿õí³ çàõîïëåííÿ é óëþáëåí³ çàíÿòòÿ.

3. Ïîÿñí³òü, ÷îìó ç ×àðë³ íà ôàáðèêó ï³øîâ ñàìå ä³äóñü Äæî.

4. Îïèø³òü ïîðòðåò ì³ñòåðà ³ëë³ Âîíêè.

5. ßê³ âèíàõîäè äåìîíñòðóâàâ ä³òÿì ³ëë³ Âîíêà?

6. Ðîçêàæ³òü ïðî âèïàäêè, ÿê³ ñòàëèñÿ ç ä³òüìè íà ôàáðèö³ (Àâ´óñòóñ ¥ëóï, Âåðóêà Ñîëò, ³îëåòà Áîðå´àðä, Ìàéê Ò³â³). Ïîÿñí³òü, ÷îìó öå ñòàëîñÿ ñàìå ç íèìè. ßê çì³íèëèñÿ ö³ ä³òè ïðîòÿãîì ðîçâèòêó ñþæåòó òâîðó?

7. Âèçíà÷òå òåìó òà ³äåþ êîæíî¿ ç ï³ñåíü óìïà-ëóìï³â. ßê âè äóìàºòå, ç ÿêîþ ìåòîþ ïèñüìåííèê óì³ñòèâ ö³ â³ðøîâàí³ òåêñòè â ïðîçîâèé òâ³ð?

8. Çà ùî òà ÿêó âèíàãîðîäó îòðèìàâ ×àðë³ â³ä ì³ñòåðà Âîíêè? Êðàñà ñëîâà Ïî䳿 ïîâ³ñò³-êàçêè Ð. Äàëà â³äáóâàþòüñÿ íå â äàëåêîìó ìèíóëîìó, à â òåïåð³øíüîìó ÷àñ³. Íåçâàæàþ÷è íà âèãàäàí³ñòü ³ñòîð³¿, ìè âï³çíàºìî ðåàëüí³ ïðèêìåòè ñó÷àñíîñò³. ßê æå æèâóòü ñüîãîäí³ ëþäè? ×èì çàõîïëþþòüñÿ? ßêèìè º ñòîñóíêè ä³òåé ³ äîðîñëèõ? Ö³ ïèòàííÿ õâèëþþòü ïèñüìåííèêà Ð. Äàëà. Ìèòåöü çìàëüîâóº æèòòÿ Áàêåò³â, ¿õíþ áîðîòüáó ç á³äí³ñòþ, ñòîñóíêè â ðîäèí³. Íà ïî÷àòêó òâîðó çîáðàæóº ñâ³ò, ÿêèé ïîä³ëÿºòüñÿ íà áàãàòèõ ³ á³äíèõ. Áàêåòàì íå âèñòà÷àëî ãðîøåé íàâ³òü íà õàð÷óâàííÿ. Âîíè ¿ëè ëèøå êàðòîïëÿí³ é êàïóñòÿí³ ñòðàâè. ×àðë³ ïîñò³éíî õîäèâ ãîëîäíèé, ³ íåð³äêî ìàòè é áàòüêî â³ääàâàëè éîìó ñâîþ ¿æó, àëå ×àðë³ í³êîëè öèì íå êîðèñòóâàâñÿ, áî çàâæäè äáàâ ïðî ³íøèõ. Áàáóñ³ é ä³äóñ³ áóëè çìóøåí³ ñïàòè íà ñòàðåíüêîìó ë³æêó. Îäíàê ñòîñóíêè â ñ³ìåéñòâ³ Áàêåò³â áóëè íàïðî÷óä òåïëèìè, äîâ³ðëèâèìè, äîáðèìè. Ãîëîâíà ÷åñíîòà ×àðë³ — éîãî äîáðå ñåðöå. Á³äí³ñòü ðîäèíè íå ïîçíà÷èëàñÿ íà éîãî õàðàêòåð³. Ùîâå÷îðà õëîï÷èê ïðèõîäèâ äî ñòàðåíüêèõ — ä³äóíÿ Äæî òà áàáóñ³ Äæîçåô³íè, ä³äóñÿ Äæîðäæà é áàáóí³ Äæîðäæèíè, ä³ëèâñÿ ç íèìè ñâî¿ìè ìð³ÿìè, ñëóõàâ ðîçïîâ³ä³ ïðî ìèíóëå æèòòÿ. Öå áóëè íàéùàñëèâ³ø³ ìîìåíòè äëÿ õëîï÷èêà òà éîãî ð³äíèõ. Âèïðîáóâàííÿ á³äí³ñòþ ³ ãîëîäîì ×àðë³ òà éîãî ðîäèíà ç ã³äí³ñòþ âèòðèìàëè. Îïèíèâøèñü ñåðåä ñîëîäêîãî ñâ³òó, ×àðë³ òà éîãî ä³äóñü Äæî íå âòðà÷àþòü ñåðäå÷íîñò³ é ïîðÿäíîñò³. Õëîï÷èê, çàõîïëåíèé êðàñîþ öóêåðêîâèõ äèâ, íå âèïóñêຠðóêè ä³äóñÿ, õâèëþºòüñÿ çà òèõ ä³òåé, ÿê³ ïîòðàïèëè â ÐÎÀËÜÄ ÄÀË

271

Êàäð ³ç ê³íîô³ëüìó «×àðë³ ³ øîêîëàäíà ôàáðèêà». Ðåæèñåð Ò. Áåðòîí. 2006 ð.

íåáåçïåêó. Ñïîñòåðåæëèâèé ³ëë³ Âîíêà âèä³ëèâ ×àðë³ ñåðåä ä³òåé. Ãîñïîäàð âèðîáíèöòâà óâàæíî ñòåæèâ çà ìàëåíüêèìè ãîñòÿìè, àäæå ãîëîâíîþ ìåòîþ îðãàí³çîâàíî¿ íèì åêñêóðñ³¿ íà ôàáðèêó áóëî çíàéòè ñåðåä ä³òåé íàéá³ëüø ÷åìíîãî, ðîçóìíîãî é äîáðîãî. Òàêèì âèÿâèâñÿ ãîëîâíèé ãåðîé ïîâ³ñò³ — ×àðë³ Áàêåò. Ó ô³íàë³ òâîðó â³í ÿê ñïðàâæí³é êàçêîâèé ãåðîé îòðèìàâ ó âèíàãîðîäó öàðñòâî øîêîëàäó — ôàáðèêó ³ëë³ Âîíêè.

— Ïîâòîðþºìî äåíü ³ í³÷ íàéâàæëèâ³øó â ñâ³ò³ ð³÷: ÍÅ ÒÐÅÁÀ ä³òÿì äîçâîëÿòè äî òåëåâ³çîðà ñ³äàòè. Öþ øòóêó õàé áè âçàãàë³ íå çíàëè ä³òëàõè ìàë³. Ïî âñ³õ ñâ³òàõ, ç ñàìîãî ðàíà âîíè ñèäÿòü á³ëÿ åêðàíà ³ íå â³äõîäÿòü äî ï³âíî÷³, àæ ¿ì íà ëîáà ë³çóòü î÷³. (Ìè ÿêîñü ó îäí³é ç ê³ìíàòîê çíàéøëè òàêèõ î÷åé ç äåñÿòîê). Ñèäÿòü íåçìèãíî ³ ñòàòè÷íî, íåíà÷å â òðàíñ³ ã³ïíîòè÷í³ì, ñèäÿòü, íåíà÷å íàðêîìàíè, ³ âñîòóþòü òåëåäóðìàíè. Âîíè ñòàþòü, çâè÷àéíî, ìèë³ — òàê³ ÷åìíåíüê³, íåñïåñèâ³, 272

Ðîçä³ë V. ÑÓ×ÀÑÍÀ ˲ÒÅÐÀÒÓÐÀ

íå á’þòüñÿ ³ íå áåøêåòóþòü, âàñ íå ÷³ïàþòü, íå äðàòóþòü, òàê âñå ñíîä³éíî ³ ïîõâàëüíî... ² öå, ïî-âàøîìó, íîðìàëüíî? ×è çíàþòü òàòóñ³ ³ ìàìè, ùî ðîáèòü òåëèê ç ä³òëàõàìè? Ó ÃÎËβ ÑÒÀª  ÍÈÕ ÏÓÑÒÎ! ÃÍȪ ÓßÂÀ, ÌΠÊÀÏÓÑÒÀ! ÓѲ ÇÍÈÊÀÞÒÜ ÏÎ×ÓÒÒß É ÒÀÊÅ ÒÓÏÅ ÑÒÀª ÄÈÒß, ÙÎ ÍÅ ÑÏÐÈÉÌÀª ×ÀвÂͲ ÊÀÇÊÈ, ÔÀÍÒÀDz¯ É Ï²ÑͲ! À ÌÎÇÎÊ, ßÊ ØÂÅÉÖÀÐÑÜÊÈÉ ÑÈÐ, Ó ÌÎÇÊÓ Ò²Ì — ̲ËÜÉÎÍÈ Ä²Ð... ÏÎÐÎÆͲ Îײ, ÇÃÀÑËÈÉ Ç²Ð! «Ãàðàçä, — âè ñêàæåòå, — ìè çãîäí³ åêðàí ðîçáèòè õî÷ ñüîãîäí³, òà ÿê ìè áóäåì ðîçâàæàòè ñâî¿õ ä³òåé? ×èì çàáàâëÿòè?..» Ó â³äïîâ³äü ñïèòàºì âàñ: «À ùî ðîáèëè ä³òè â ÷àñ, êîëè ïîòâîð öèõ íå áóëî? Ùî âò³õó é ðàä³ñòü ¿ì íåñëî?» Çàáóëè âæå? Âàì íàãàäàòè? Ìè ëàäí³ ïî ñêëàäàõ ñêàçàòè: ÂÎ-ÍÈ... ×È-ÒÀ-ËÈ... ÊÍÈ-ÆÅ×-ÊÈ! Áàéêè ×ÈÒÀËÈ, êàçî÷êè, ²ñòî𳿠×ÈÒÀËÈ ð³çí³, ×ÈÒÀËÈ çðàíêó ³ äîï³çíà!  äèòÿ÷³é ñêð³çü êíèæêè ñòîÿëè, ³ íà ï³äëîç³ òåæ ëåæàëè! ² íà ñòîë³, ³ á³ëÿ ë³æêà ä³òåé ÷åêàëà ãàðíà êíèæêà! Êàçêè ÷àð³âí³, ôàíòàñòè÷í³, äðàêîíè â íèõ, êèòè íåçâè÷í³, ï³ðàòè, îñòðîâè ñêàðá³â, ïðèíöåñè ç ÷àð³âíèõ êðà¿â, ðîçá³éíèêè ³ êîðàáë³, ñëîíè, öèãàíè, êîðîë³. ² ëþäîæåðè íà âîãí³ ãîòóþòü ùîñü ó êàçàí³.

ª. Ãàï÷èíñüêà. Îáêëàäèíêà äî ïîâ³ñò³-êàçêè Ð. Äàëà «×àðë³ ³ øîêîëàäíà ôàáðèêà».

2005 ð.

ÐÎÀËÜÄ ÄÀË

273

(ßê ïàõíå! Ùî öå — ç êìèíîì þøêà? Òà í³, öå õëîï÷èê-íå÷åìíóøêà!) Àæ ïåðåõîïëþâàëî äóõ â³ä òèõ êíèæîê... Îñü ³íí³-Ïóõ, îí Á³ëîñí³æêà éäå äî ë³ñó... Îñü Ãóëë³âåð âåäå Àë³ñó ó Äèâîñâ³ò, ³ ïðÿìî òóò äî íèõ ï³äõîäèòü ë³ë³ïóò. Ãåí êîðîëåâà âèãëÿäàº, ÷è çíàéäå Ãåðäà ñâîãî Êàÿ... Òàêå, ãîòóþ÷èñü äî ñíó, ÷èòàëè ä³òè â äàâíèíó!.. (Ïåðåêëàä ³êòîðà Ìîðîçîâà, çà ðåäàêö³ºþ Îëåêñè Íåãðåáåöüêîãî é ²âàíà Ìàëêîâè÷à) Êîìåíòàð³ Ó ïðîçîâîìó òâîð³ Ð. Äàëà âì³ùåíî â³ðøîâàí³ ôðàãìåíòè — ï³ñí³, ÿê³ ñï³âàþòü ïðàö³âíèêè ôàáðèêè ³ëë³ Âîíêè (óìïà-ëóìïè, ÿê³ ïðèáóëè ç äàëåêî¿ äèêî¿ êðà¿íè ³ âò³ëþþòü ïðèðîäíèé ïîãëÿä íà öèâ³ë³çàö³þ ³ ñó÷àñíèõ ëþäåé). Ó öèõ ï³ñíÿõ çàñóäæóþòüñÿ íàäì³ðí³ çàõîïëåííÿ ñó÷àñíèõ ä³òåé ¿æåþ, æóéêàìè, òåëåâ³ç³éíèìè ðîçâàãàìè, ðîçêðèâàþòüñÿ ïðè÷èíè äèòÿ÷èõ ïðîáëåì ó ñó÷àñíîìó ñâ³ò³. Õîð óìïà-ëóìï³â çâåðòàºòüñÿ íå ò³ëüêè äî ä³òåé, à é äî äîðîñëèõ. Çàñîáîì â³ä äèòÿ÷èõ «õâîðîá ñó÷àñíîñò³» óìïà-ëóìïè ââàæàþòü êíèæêè, ÿê³ ðîçâèâàþòü òâîð÷ó óÿâó òà ìèñëåííÿ, ïîêðàùóþòü õàðàêòåð ³ äóøó äèòèíè.

Êàäð ³ç ê³íîô³ëüìó «×àðë³ ³ øîêîëàäíà ôàáðèêà». Ðåæèñåð Ò. Áåðòîí. 2006 ð.

274

Ðîçä³ë V. ÑÓ×ÀÑÍÀ ˲ÒÅÐÀÒÓÐÀ

Òâîð÷å çàâäàííÿ 1. Çíàéä³òü ó òåêñò³ âèçíà÷åííÿ (ïðèêìåòíèêè òà ³ìåííèêè), ÿê³ äàþòü ïåðñîíàæ³ ãîñïîäàðåâ³ øîêîëàäíî¿ ôàáðèêè. ×è â³äïîâ³äàþòü âîíè ñóòíîñò³ öüîãî ãåðîÿ? Ïðî÷èòàâøè êíèæêó, äîáåð³òü äî õàðàêòåðèñòèêè ì³ñòåðà Âîíêè ñâî¿ âèçíà÷åííÿ. Ïîð³âíÿéòå ¿õ ³ç òèì, ùî ãîâîðèëè ïðî íüîãî ³íø³.

2. Ïðîäîâæ³òü ³ñòîð³þ ïðî ×àðë³. ßêèì, íà âàøó äóìêó, â³í ñòàâ áè ãîñïîäàðåì ôàáðèêè? Ùî çðîáèâ áè äëÿ ³íøèõ?

1. ßê³ îçíàêè ÷àð³âíî¿ êàçêè çáåð³ã ïèñüìåííèê? Ùî íîâîãî äîäàâ äî òðàäèö³éíîãî æàíðó?

2. Ïðèãàäàéòå âèïðîáóâàííÿ, ÿê³ âèïàëè íà äîëþ ãåðî¿â ó íàðîäíèõ êàçêàõ (íàïðèêëàä, ó êàçö³ «Ïàí³ Ìåòåëèöÿ» òà ³í.). Çà ùî ¿õ áóëî ïîêàðàíî? À çà ùî ïîêàðàíî ãåðî¿â Ð. Äàëà? Âåëèêîþ ïî䳺þ â ñó÷àñíîìó ê³íîìèñòåöòâ³ ó 2006 ð. ñòàâ ô³ëüì, çíÿòèé àìåðèêàíñüêèì ðåæèñåðîì Ò³ìîì Áåðòîíîì, çà êàçêîâîþ ïîâ³ñòþ Ð. Äàëà «×àðë³ ³ øîêîëàäíà ôàáðèêà». Ïîäèâ³òüñÿ öåé ô³ëüì ³ ïîð³âíÿéòå éîãî ç òåêñòîì êíèæêè Ð. Äàëà. ßê³ çì³íè â ñþæåò³ âè ïîì³òèëè? Ç ÿêîþ ìåòîþ âîíè áóëè ââåäåí³ ðåæèñåðîì? ×è âñ³ âàäè é ÷åñíîòè ìàëåíüêèõ ãåðî¿â ó êíèæö³ òî÷íî â³äòâîðåíî çàñîáàìè ê³íîìèñòåöòâà? Çàéä³òü ³ îçíàéîìòåñÿ ç àíãëîìîâíèì ïåðñîíàëüíèì ñàéòîì ïèñüìåííèêà Ð. Äàëà çà àäðåñîþ: www.roalddahl.com. Òàì âè çóñòð³íåòåñü ³ç ãåðîÿìè òâîð³â ïèñüìåííèêà, çìîæåòå ïåðåâ³ðèòè ñâî¿ çíàííÿ éîãî òâîð÷îñò³, ïðî÷èòàòè ïðî Äåíü Ðîàëüäà Äàëà (13 âåðåñíÿ), ïðî ìóçå¿ òà òîâàðèñòâà éîãî ïðèõèëüíèê³â. Ïåðåâ³ðòå ñåáå 1. ßê³ äèòÿ÷³ âðàæåííÿ Ð. Äàëà çíàéøëè â³äîáðàæåííÿ ó òâîð³ «×àðë³ ³ øîêîëàäíà ôàáðèêà»?

2. Íàçâ³òü ³ìåíà ä³òåé, êîòð³ çíàéøëè Çîëîò³ êâèòêè, ³ ðîçêàæ³òü, ùî ç íèìè òðàïèëîñÿ íà ôàáðèö³ ì³ñòåðà ³ëë³ Âîíêè.

3. ßê³ ëþäñüê³ âàäè çàñóäæóþòüñÿ ó òâîð³?

4. ßê³ ÷åñíîòè äîçâîëèëè ×àðë³ ïåðåìîãòè?

5. Âèçíà÷òå ðèñè ÷àð³âíî¿ êàçêè ó òâîð³.

6. ßê³ îçíàêè ñó÷àñíîãî ñóñï³ëüñòâà âò³ëåíî â êàçêîâ³é ïîâ³ñò³ Ð. Äàëà?

7. Êîãî ç ïåðñîíàæ³â ïîâ³ñò³ Ð. Äàëà ìîæíà íàçâàòè ãåðîÿìè?

ÐÎÀËÜÄ ÄÀË

275

ÒÓÂÅ ßÍÑÎÍ 1914–2001 Ñâ³ò ìî¿õ ìóì³-òðîë³â — öå ñâ³ò, çà ÿêèì ó ãëèáèí³ äóø³ òóæèòü êîæåí ³ç íàñ… Òóâå ßíñîí

Ñòîð³íêè æèòòÿ ³ òâîð÷îñò³ Ô³íñüêà ïèñüìåííèöÿ Òóâå ßíñîí ñòâîðèëà ÷óäîâ³ êàçêîâ³ îáðàçè — ìóì³-òðîë³â, ÿê³ îñü óæå äåê³ëüêà äåñÿòèë³òü ïîäîáàþòüñÿ ä³òÿì ð³çíèõ êðà¿í. Àâòîðêà ïèñàëà ïðî íèõ øâåäñüêîþ ìîâîþ, àäæå ó Ô³íëÿí䳿, çâ³äêè ðîäîì ìèñòêèíÿ, âèêîðèñòîâóþòüñÿ äâ³ äåðæàâí³ ìîâè — ô³íñüêà ³ øâåäñüêà. Âîíà áóëà áàãàòîãðàííîþ îñîáèñò³ñòþ, â³äîìà íå ò³ëüêè ÿê ìàéñòåð õóäîæíüîãî ñëîâà, àëå ³ ÿê ñêóëüïòîð, ³ëþñòðàòîð, íàóêîâåöü. Òóâå Ìàð³êà ßíñîí íàðîäèëàñÿ 9 ñåðïíÿ 1914 ð. â ñòîëèö³ Ô³íëÿí䳿 ì. Ãåëüñ³íê³. Áàòüêî, ³êòîð ßíñîí, áóâ ñêóëüïòîðîì, íàâ÷èâ ñâ ñïðàâè é ìàëåíüêó Òóâå. Ìàòè, ѳãíå Ãàììàðòñåí, áóëà ïîïóëÿðíèì äèçàéíåðîì-ãðàô³êîì, ó÷èëà ä³òåé ìàëþâàòè. Áàòüêè ïðèä³ëÿëè áàãàòî óâàãè âèõîâàííþ ä³òåé. Ó äðóæí³é ³ òâîð÷³é ðîäèí³ ßíñîí³â ñïîâ³äóâàëè ³äåàëè ñâîáîäè, â³äïîâ³äàëüíîñò³, ëþáîâ³ é â³ðíîñò³ îäíå îäíîìó. Äîáð³ ñòîñóíêè â ñ³ì’¿ äàëè ïîøòîâõ äëÿ ñòâîðåííÿ Òóâå â ïîäàëüøîìó îáðàçó ðîäèíè ìóì³-òðîë³â òà ¿õí³õ äðóç³â. ѳãíå Ãàììàðòñåí ñâîãî ÷àñó áóëà îäí³ºþ ç ë³äåð³â ñêàóòñüêîãî ðóõó ñåðåä ä³â÷àòîê, âîíà çàõîïëþâàëàñÿ ãðåáëåþ, âåðõîâîþ ¿çäîþ, ñòð³ëüáîþ, ëèæíèì ñïîðòîì. Òîìó íå äèâíî, ùî êîæíîãî ë³òà áàòüêè âèâîçèëè ä³òåé íà â³äïî÷èíîê íà îäèí ç îñòðîâ³â ó Ô³íñüê³é çàòîö³, äå Òóâå ðàçîì ³ç áðàòàìè ïðîâîäèëà âñå ë³òî. Òàì âîíè ïëàâàëè, çàéìàëèñÿ ãðåáëåþ, ðèáàëèëè, âèâ÷àëè ñâ³ò äèêî¿ ïðèðîäè, ìàíäðóþ÷è îñòðîâàìè çàòîêè. Òàêèé ñïîñ³á æèòòÿ äóæå ïîäîáàâñÿ Òóâå. Ñòàâøè äîðîñëîþ, âîíà çáóäóâàëà íà îñòðîâ³ Êëóâõàðó (âîíà íàçèâàëà éîãî Õàðó) íåâåëè÷êèé áóäèíî÷îê, ïðîòÿãîì òðèäöÿòè ðîê³â ïîñï³ëü ¿çäèëà òóäè, ùîá çàéìàòèñÿ òâîð÷³ñòþ ï³ä øóì õâèëü ³ øåëåñò òðîÿíäîâèõ êóù³â, ùî ðîñëè á³ëÿ áóäèíêó.

276

Ðîçä³ë V. ÑÓ×ÀÑÍÀ ˲ÒÅÐÀÒÓÐÀ

Ò. ßíñîí á³ëÿ ñâîãî áóäèíêó íà îñòðîâ³ Êëóâõàðó

Ùå â äèòèíñòâ³, êîëè ñ³ì’ÿ â³äïî÷èâàëà á³ëÿ Ô³íñüêî¿ çàòîêè, ó Ò. ßíñîí âèíèêëà ³äåÿ íàìàëþâàòè âåñåëó êàðèêàòóðó íà ñâîãî áðàòèêà Ëàðñà ó âèãëÿä³ íåçãðàáíîãî áåãåìîòèêà. Öåé îáðàç ÷åðåç áàãàòî ðîê³â ñòàíå îñíîâíèì êàçêîâèì ïåðñîíàæåì ïèñüìåííèö³. ijòè â ñ³ìåéñòâ³ ßíñîí³â áóëè äóæå äðóæíèìè, âîíè âñå æèòòÿ äîïîìàãàëè îäíå îäíîìó. Ñòîñóíêè ì³æ ñåñòðîþ é áðàòàìè òàêîæ çãîäîì çíàéøëè â³äîáðàæåííÿ â ðîçïîâ³äÿõ ïðî ìóì³-òðîë³â.

1930 ð. Ò. ßíñîí ïåðå¿õàëà ç Ãåëüñ³íê³ äî Ñòîêãîëüìà (ñòîëèöÿ Øâåö³¿), äå íàâ÷àëàñÿ â Êîëåäæ³ ìèñòåöòâ, ðåìåñëà ³ äèçàéíó. Òàì âîíà ñåðéîçíî çàéìàëàñÿ ìàëþâàííÿì, âèâ÷àëà õóäîæíº îôîðìëåííÿ êíèæîê, êåðàì³êó. Æèâó÷è â äîì³ ñâîãî äÿäüêà Åéíàðà, ä³â÷èíà íåð³äêî çàëàçèëà äî êîì³ð÷èíè, øóêàþ÷è ùîñü ïîïî¿ñòè. Äÿäüêî æàðòîìà ëÿêàâ ¿¿ çëèìè òðîëÿìè, ÿê³ íåìîâáè æèâóòü ó êîì³ðö³ é îõîðîíÿþòü õàð÷³. Îäíàê çëèõ ïåðñîíàæ³â ñêàíäèíàâñüêîãî ôîëüêëîðó (ÿê³, çàçâè÷àé, ó ëåãåíäàõ øêîäÿòü ëþäÿì) ïèñüìåííèöÿ ïåðåòâîðèëà íà äîáðèõ êàçêîâèõ ãåðî¿â. Âîíà ïîñåëèëà ¿õ ó ñâ³ò³, ñõîæîìó íà ðåàëüíèé, íàä³ëèëà íàéêðàùèìè ëþäñüêèìè ðèñàìè — äîáðîòîþ, ëþáîâ’þ, çäàòí³ñòþ äðóæèòè é ï³äòðèìóâàòè îäíå îäíîãî. Ïåðøà êíèæêà ïèñüìåííèö³ ïðî ìóì³-òðîë³â ïîáà÷èëà ñâ³ò 1945 ð. Öå áóëà ïîâ³ñòü «Ìàëåíüê³ òðîë³ ³ âåëèêèé ïàâîäîê», ÿêà îäðàçó ñïîäîáàëàñÿ ÷èòà÷àì ó ð³çíèõ êðà¿íàõ. Ç òîãî ÷àñó âîíà ñòâîðèëà ùå ï’ÿòíàäöÿòü êíèæîê ïðî ìóì³-òðîë³â, ÿê³ ³ëþñòðóâàëè ñàìà òà ¿¿ áðàòè. Çà ñâî¿ êàçêîâ³ òâîðè Ò. ßíñîí îòðèìàëà âèñîê³ â³äçíàêè ð³çíèõ êðà¿í: 1953 ð. — ïðåì³þ ͳëüñà Ìóì³-òðîëü ÒÓÂÅ ßÍÑÎÍ

277

Ò. ßíñîí ³ç ìóì³-òðîëÿìè

Õîëüãåðñîíà, 1966 ð. — ìåäàëü Ã. Ê. Àíäåðñåíà, 1972 ð. — ïðåì³þ Øâåäñüêî¿ àêàäå쳿 ìèñòåöòâ, 1976 ð. — çîëîòó ïðåçèäåíòñüêó ìåäàëü Ô³íëÿí䳿, 1993 ð. — ïðåì³þ ³ìåí³ Ñåëüìè Ëàãåðëåô, 1996 ð. — ˳òåðàòóðíó ïðåì³þ àìåðèêàíî-ñêàíäèíàâñüêîãî êóëüòóðíîãî ôîíäó. Ïðîòÿãîì óñüîãî æèòòÿ ïèñüìåííèöÿ âèãàäóâàëà ³ñòî𳿠ïðî ìóì³-òðîë³â äëÿ òîãî, ùîá ñó÷àñíèé ñâ³ò ñòàâ òðîõè äîáð³øèì ³ ëþäÿí³øèì. Ç 2002 ð. ó Ô³íëÿí䳿 çàñíîâàíî ˳òåðàòóðíó ïðåì³þ ³ìåí³ Òóâå ßíñîí, ÿêó ùîðîêó âðó÷àþòü ïèñüìåííèêàì, ÿê³ ïèøóòü äëÿ ä³òåé. Êíèæêè ïîïóëÿðíî¿ ô³íñüêî¿ àâòîðêè ïåðåêëàäåíî 40 ìîâàìè ñâ³òó, ó òîìó ÷èñë³ é óêðà¿íñüêîþ — ¿õ ïåðåêëàëà íà ïî÷àòêó 2000-õ ðîê³â Íàòàëÿ ²âàíè÷óê.

Ö³êàâî çíàòè

Ìóì³-áóäèíîê ó Ìóçå¿ ìóì³-òðîë³â. ì. Òàìïåðå (Ô³íëÿíä³ÿ) 278

Ðîçä³ë V. ÑÓ×ÀÑÍÀ ˲ÒÅÐÀÒÓÐÀ

Ó ì. Íààíòàë³ (Ô³íëÿíä³ÿ) çáóäîâàíî îäèí ³ç íàéêðàùèõ äèòÿ÷èõ ïàðê³â — Äîëèíà ìóì³-òðîë³â, äå øàíóâàëüíèêè òâîð÷îñò³ Ò. ßíñîí ìîæóòü ïîáà÷èòè áóäèíî÷îê êàçêîâèõ ïåðñîíàæ³â ³ ïðîéòè ñòåæêàìè ¿õí³õ ïðèãîä. Ó ì. Òàìïåðå â ïðèì³ùåíí³ äèòÿ÷î¿ á³áë³îòåêè çíàõîäèòüñÿ Ìóçåé ìóì³-òðîë³â. Ó íüîìó ç³áðàíî ïîíàä 2000 ³ëþñòðàö³é äî êíèæîê Ò. ßíñîí, à òàêîæ ìàëþíêè ìèñòêèí³ äî ³íøèõ òâîð³â.

Çà êíèæêàìè Ò. ßíñîí ó ð³çíèõ êðà¿íàõ (Ðîñ³ÿ, Ô³íëÿíä³ÿ, Àâñòð³ÿ, ßïîí³ÿ, Ïîëüùà òà ³í.) ñòâîðåíî äåñÿòêè ìóëüòèïë³êàö³éíèõ ô³ëüì³â, ÿê³ âè ìîæåòå ïîäèâèòèñÿ íà ñàéò³: http://moomi-troll.ru. Ïîð³âíÿéòå ¿õ ³ç òèìè òâîðàìè, ùî âè ïðî÷èòàëè. Íà òîìó æ ñàéò³ ìîæíà îçíàéîìèòèñÿ ç ³íøîþ ö³êàâîþ ³íôîðìàö³ºþ ïðî Ò. ßíñîí.

ÊÎÌÅÒÀ ÏÐÈ˲ÒÀª Ðîáîòà ç òåêñòîì 1. Îïèø³òü Äîëèíó òà áóäèíî÷îê ìóì³-òðîë³â.

2. Õòî ðîçïîâ³â ìåøêàíöÿì áëàêèòíîãî áóäèíî÷êà ïðî êîìåòó é áëèçüêèé ê³íåöü ñâ³òó?

3. ßê ïîñòàâèëèñÿ äî ðîçïîâ³ä³ ïðî ê³íåöü ñâ³òó ×ìèõ ³ Ìóì³òðîëü?

4. ßêà â êîæíîãî ç íèõ áóëà òàºìíèöÿ?

5. ßêó âåëèêó ìåòó ïîñòàâèëè äðóç³, âèðóøàþ÷è ó Âåëèêó Ïîäîðîæ?

6. Ðîçêàæ³òü ïðî ïåðñîíàæ³â, ÿêèõ çóñòð³ëè ×ìèõ ³ Ìóì³-òðîëü ï³ä ÷àñ ñâ ïîäîðîæ³.

7. ßê³ âèïðîáóâàííÿ âèïàëè íà äîëþ ãåðî¿â òâîðó?

8. Íàçâ³òü ðèñè õàðàêòåðó, ÿê³ âîíè âèÿâèëè â íåáåçïå÷íèõ îáñòàâèíàõ.

9. ßê êîìåòà âïëèíóëà íà æèòòÿ Çåìë³? Îïèø³òü çì³íè, ùî â³äáóëèñÿ â Äîëèí³ ìóì³-òðîë³â ï³ä âïëèâîì ö³º¿ ïî䳿.

10. Äå äðóç³ øóêàëè ïðèòóëîê ³ çàõèñò? ×îìó ñàìå òàì?

11. Âèçíà÷òå ïðîáëåìè òâîðó, âàæëèâ³ äëÿ êîæíî¿ ëþäèíè îñîáèñòî é äëÿ ñóñï³ëüñòâà â ö³ëîìó.

12. ßê³ â³÷í³ ö³ííîñò³ óòâåðäæóþòüñÿ ó òâîð³? Êîãî ç ïåðñîíàæ³â âè âï³çíàëè íà ìàëþíêàõ Ò. ßíñîí? Ñòèñëî îõàðàêòåðèçóéòå ¿õ. ßê³ åï³çîäè çîáðàæåí³ íà ìàëþíêàõ? Ïåðåêàæ³òü ö³ åï³çîäè áëèçüêî äî òåêñòó.

ÒÓÂÅ ßÍÑÎÍ

279

Êðàñà ñëîâà Öÿ ïîâ³ñòü-êàçêà — îäèí ³ç ïåðøèõ òâîð³â Ò. ßíñîí ïðî ìóì³-òðîë³â. Âèäàííÿ «Ãîíèòâà çà êîìåòîþ» ç’ÿâèëîñÿ 1946 ð. Ç òîãî ÷àñó àâòîðêà äåê³ëüêà ðàç³â ïåðåðîáëÿëà òâ³ð, ÿêèé ó 1968 ð. âèéøîâ äðóêîì ï³ä íàçâîþ «Êîìåòà ïðèë³òົ. Ó ïîâ³ñò³ ÷èòà÷³ îçíàéîìëþþòüñÿ ç îïèñîì Äîëèíè, äå ìåøêàþòü ð³çí³ êàçêîâ³ ïåðñîíàæ³. Íà äîëþ ìàëåíüêèõ ãåðî¿â âèïàëè íåëåãê³ âèïðîáóâàííÿ. Îíäàòð, ùî ïîòðàïèâ äî áóäèíêó ìóì³-òðîë³â, ðîçïîâ³â ¿ì ïðî ê³íåöü ñâ³òó, ÿêèé çàãðîæóº Çåìë³ òà ¿¿ ìåøêàíöÿì, ÿêùî ïðèëåòèòü ëèõà é íåáåçïå÷íà êîìåòà. Ìóì³-òðîëü ðàçîì ³ç ×ìèõîì âèðóøàþòü äî Îáñåðâàòîð³¿, ùîá ç’ÿñóâàòè ñòóï³íü íåáåçïåêè. Ìóì³òðîëü, êîòðèé ëþáèòü ñâîþ äîì³âêó ïîíàä óñå, óñâ³äîìëþº âèñîêó ìåòó Âåëèêî¿ Ïîäîðîæ³: «Çåìëÿ ìîæå çàãèíóòè, ³ íàøå çàâäàííÿ öüîìó çàïîá³ãòè». Õî÷à ó òâîð³ Ò. ßíñîí ³äåòüñÿ ïðî êàçêîâ³ ïðèãîäè, àëå âîäíî÷àñ òóò ïîðóøóþòüñÿ ïèòàííÿ, âàæëèâ³ äëÿ âñüîãî ñó÷àñíîãî ëþäñòâà: Çåìëÿ — íàø ñï³ëüíèé ä³ì, ³ ëþäè ïîâèíí³ çãóðòóâàòèñÿ ïåðåä çàãðîçîþ ãëîáàëüíèõ êàòàñòðîô, áî ò³ëüêè ëþáîâ, äðóæáà é ïîðîçóì³ííÿ ìîæóòü óðÿòóâàòè öåé ñâ³ò. Óçÿâøèñü çà ëàïêè, ïë³÷-î-ïë³÷, ãåðî¿ çóì³ëè ïåðåæèòè æàõ³òòÿ, ÿê³ ïðèíåñëà íà çåìëþ ÷åðâîíà êîìåòà, ùî òàê áëèçüêî äîëåò³ëà äî Çåìë³. ßê ó âñ³õ êàçêàõ, ó öüîãî òâîðó òåæ ùàñëèâèé ê³íåöü — ìîðå ïîâåðíóëîñÿ äî ñâî¿õ áåðåã³â, à ãåðî¿ ïîâåðòàþòüñÿ ç ìàíäð³â ó ñâ³é áëàêèòíèé áóäèíî÷îê, äå íà íèõ ÷åêຠÌóì³-ìàìà ç âåëèêèì òîðòîì ³ ïðîïîíóº ç’¿ñòè òîðò ïðÿìî íà ´àíêó, «íàéíåáåçïå÷í³øîìó ì³ñö³ íà ñâ³ò³». Îòæå, ðàçîì ìîæíà âñå ïåðåæèòè é âèñòîÿòè ó âèïðîáóâàííÿõ!..

Ò. ßíñîí. ²ëþñòðàö³¿ äî ïîâ³ñò³-êàçêè «Êîìåòà ïðèë³òົ

Òâîð÷å çàâäàííÿ Ñòâîð³òü «Ìóì³-àëüáîì» ³ç çîáðàæåííÿìè ïåðñîíàæ³â Ò. ßíñîí ³ ¿õ ñòèñëèìè îïèñàìè. Íàïðèêëàä: «Ìóì³-ìàìà — ìàìà Ìóì³-òðîëÿ ³ äðóæèíà Ìóì³-òàòà. Óñ³ì ïîäîáàþòüñÿ ¿¿ îëàäêè é ìàëèíîâå âàðåííÿ, çà äîïîìîãîþ ÿêèõ âîíà â쳺 âèð³øóâàòè áóäü-ÿê³ êîíôë³êòè» ³ ò. ä.

280

Ðîçä³ë V. ÑÓ×ÀÑÍÀ ˲ÒÅÐÀÒÓÐÀ

ÊÀÏÅËÞÕ ×ÀвÂÍÈÊÀ Ðîáîòà ç òåêñòîì 1. Õòî çíàéøîâ êàïåëþõ ×àð³âíèêà?

2. Îïèø³òü ÷àð³âí³ âëàñòèâîñò³ êàïåëþõà ×àð³âíèêà. ßê ïðî íèõ ä³çíàëèñÿ ìåøêàíö³ Äîëèíè?

3. Ðîçêàæ³òü ïðî ïðèãîäè ìóì³-òðîë³â íà îñòðîâ³.

4. Ðîçêàæ³òü ïðî ñòîñóíêè ìåøêàíö³â áóäèíêó ìóì³-òðîë³â (Ìàìà — Òàòî, Ìàìà — Ìóì³-òðîëü, Ìóì³-òðîëü — Õðîïóñÿ, Ìóì³òðîëü — Íþõìóìðèê).

5. ßê³ ÷àð³âí³ ïî䳿 ïîâ’ÿçàí³ ç âàë³çêîþ ×óïñë³ òà Òðÿñë³?

6. ßê ìóì³-òðîë³ âèð³øóâàëè ñêëàäí³ ïðîáëåìè? Íàâåä³òü ïðèêëàäè ç òåêñòó.

7. Ùî êîæåí ³ç ïåðñîíàæ³â ïîáàæàâ äëÿ ñåáå â ×àð³âíèêà? ßê³ ëþäñüê³ ðèñè ðîçêðèâàþòü ö³ áàæàííÿ?

1. Êîãî ç ïåðñîíàæ³â íà ìàëþíêàõ Ò. ßíñîí âè âï³çíàëè? Îõàðàêòåðèçóéòå ¿õ.

2. ßê³ åï³çîäè çîáðàæåí³ íà ìàëþíêàõ? Ïåðåêàæ³òü ö³ åï³çîäè áëèçüêî äî òåêñòó.

Êðàñà ñëîâà Ïîâ³ñòü-êàçêà «Êàïåëþõ ×àð³âíèêà» âèéøëà äðóêîì 1949 ð. Ç òîãî ÷àñó êàïåëþõ ×àð³âíèêà âæå äåê³ëüêà äåñÿòèë³òü óðàæຠì³ëüéîíè ä³òåé ñâî¿ìè äèâàìè. ßê ³ â ³íøèõ êàçêîâèõ êíèæêàõ Ò. ßíñîí, â îñíîâó ñþæåòó ïîêëàäåíî ôàíòàñòè÷íó ïîä³þ — çíàõîäæåííÿ äðóçÿìè (Ìóì³-òðîëü, ×ìèõ ³ Íþõìóìðèê) ÷îðíîãî êàïåëþõà, ùî íàëåæàâ ×àð³âíèêîâ³. Êàïåëþõ ìຠ÷àð³âí³ âëàñòèâîñò³ ì³íÿòè ôîðìè ïðåäìåò³â, ùî ç ïîäèâîì ñïîñòåð³ãຠâñå ñ³ìåéñòâî ìóì³-òðîë³â ³ âñ³, õòî ïîòðàïëÿº äî ¿õíüîãî äîìó. Ìàëåíüêèé Ìóì³-òðîëü, êîòðèé íàä³â êàïåëþõ íà ãîëîâó, òàê çì³íèâñÿ, ùî éîãî íå âï³çíàëè íàâ³òü éîãî íàéáëèæ÷³ äðóç³. Àëå éîãî Ìàìó íå ìîæíà ââåñòè â îìàíó í³ÿêèìè äèâàìè. Âîíà âï³çíຠñâîãî ñèíà çàâæäè. ÒÓÂÅ ßÍÑÎÍ

281

ijÿ â³äáóâàºòüñÿ â Äîëèí³ Ìóì³-òðîë³â. Êîæåí ³ç êàçêîâèõ ïåðñîíàæ³â ìຠÿê³ñü ÷àð³âí³ ðèñè. Íàïðèêëàä, Ìóì³-òðîëü, éîãî Ìàìà ³ Òàòî çîâí³ íàãàäóþòü ñì³øíèõ áåãåìîòèê³â, àëå âîíè íå º íèìè íàñïðàâä³. Õðîïóñ³ (Õðîïñÿ ³ Õðîïóñü) â³ä õâèëþâàííÿ çäàòí³ çì³íþâàòè ñâîº çàáàðâëåííÿ. Ðàçîì ç òèì ïåðñîíàæ³ Ò. ßíñîí íàä³ëåí³ ðåàëüíèìè ðèñàìè õàðàêòåðó, ÿê³ äàþòü çìîãó ÷èòà÷àì óï³çíàòè â öèõ êàçêîâèõ ãåðîÿõ ëþäåé. Ó áóäèíêó ìóì³-òðîë³â çàâæäè äðóæíî òà âåñåëî, ïàõíå îëàäêàìè ç ìàëèíîâèì âàðåííÿì, í³õòî í³êîãî íå ïîâ÷àº, óñ³ óâàæí³ îäèí äî îäíîãî. Ó êàçêîâîìó äîì³ æèâå ëþáîâ, ïðî ÿêó íå ãîâîðÿòü, àëå ÿêà â³ä÷óâàºòüñÿ â êîæíîìó äîáðîìó ñëîâ³ é ó÷èíêàõ çàðàäè ³íøèõ. ßêùî êîìóñü ñóìíî àáî â êîãîñü òðàïèëàñÿ á³äà, ìóì³-òðîë³ òà ¿õí³ äðóç³ âèð³øóþòü ïðîáëåìó ñï³ëüíî, àëå âîäíî÷àñ íå ïîðóøóþòü ïðàâî êîæíîãî íà îñîáèñòå æèòòÿ, íå âèìàãàþ÷è çàéâèõ ïîÿñíåíü. Ó òâîð³ óòâåðäæóºòüñÿ îáðàç äîìó, ÿêèé áè õîò³ª. Ïîïîâ. Îáêëàäèíêà ëîñÿ ìàòè âñ³ì — òåïëîãî, çàòèøíîãî, äðóæíîãî, äî ïîâ³ñò³-êàçêè âåñåëîãî. Ó ñ³ìåéíèõ ñòîñóíêàõ, ùî ³ñíóþòü ïîì³æ Ò. ßíñîí. 1973 ð. ìóì³-òðîëÿìè, óòâåðäæóþòüñÿ ö³ííîñò³, ÿê³ ïîòð³áí³ êîæíîìó: ïîâàãà äî Ìàìè, êîòðà âñ³õ ëþáèòü ³ ïðî âñ³õ äáàº; àâòîðèòåò Òàòà, ñëîâî ÿêîãî º çàêîíîì äëÿ ä³òåé; ñâîáîäà é ïðàâî ä³òåé íà ñâî¿ ³íòåðåñè ³ ðàçîì ç òèì ¿õíÿ â³äïîâ³äàëüí³ñòü çà âñå, ùî â³äáóâàºòüñÿ â ðîäèí³. Ó ñþæåò³ ïîâ³ñò³ «Êàïåëþõ ×àð³âíèêà» îäíà ÷àð³âíà ïîä³ÿ íàíèçóºòüñÿ íà ³íøó. Ïðîòÿãîì îïîâ³ä³ íàâ³òü ñåðöå çëîãî ×àð³âíèêà ïîì’ÿêøóºòüñÿ, ³ â³í ïîðàäóâàâ óñ³õ ñâî¿ìè äèâàìè. Ïîâ³ñòü çàâåðøóºòüñÿ âåñåëèì áåíêåòîì íà ÷åñòü çíàõîäæåííÿ Ìàìèíî¿ òîðáèíêè, ÿñêðàâèì ôåºðâåðêîì ³ ôîêóñàìè ×àð³âíèêà. Çãîäîì óñå ñòèõ຅ Ìàìà ³ Ìóì³-òðîëü ïîâåðòàþòüñÿ äî ñâ äîì³âêè… ² ìè ðîçó쳺ìî, ùî â òîìó äîì³ æèâå ñïðàâæíÿ ðîäèíà! Äëÿ îáãîâîðåííÿ Ùî âàì ñïîäîáàëîñÿ â äîì³ ìóì³-òðîë³â ³ â ¿õí³õ ñòîñóíêàõ?

ÇÈÌÀ-×ÀвÂÍÈÖß Ðîáîòà ç òåêñòîì 1. Çíàéä³òü ó òåêñò³ é âèðàçíî ïðî÷èòàéòå îïèñ çèìîâî¿ Äîëèíè. Íàçâ³òü åï³òåòè é ìåòàôîðè â öüîìó îïèñ³.

2. Ùî âèêëèêàëî â Ìóì³-òðîëÿ â³ä÷óòòÿ ñàìîòíîñò³, æàõó, ðîçãóáëåíîñò³?

3. ßê³ ïåðñîíàæ³ ñòàëè äðóçÿìè Ìóì³-òðîëÿ é íåïðîøåíèìè ãîñòÿìè áëàêèòíîãî áóäèíî÷êà? Ñòèñëî îõàðàêòåðèçóéòå ¿õ.

282

Ðîçä³ë V. ÑÓ×ÀÑÍÀ ˲ÒÅÐÀÒÓÐÀ

4. ßê Ìóì³-òðîëü òà éîãî íîâ³ çíàéîì³ ïðîâåëè çèìó? Îïèø³òü ¿õí³ çàíÿòòÿ òà ðîçâàãè.

5. Ïîÿñí³òü, ÿê ñòàëîñÿ, ùî õîëîäíà é âîðîæà äëÿ Ìóì³-òðîëÿ çèìà çãîäîì ñòàëà òåæ éîãî óëþáëåíîþ ïîðîþ ðîêó.

6. Ðîçêàæ³òü ïðî íåáåçïå÷í³ âèïðîáóâàííÿ òà ¿õ ïîäîëàííÿ êàçêîâèìè ïåðñîíàæàìè.

7. ßê³ âàæëèâ³ âèñíîâêè çðîáèâ äëÿ ñåáå Ìóì³-òðîëü óçèìêó? Äëÿ îáãîâîðåííÿ 1. Ðîçêàæ³òü ïðî ñòîñóíêè Ìóì³-òðîëÿ òà éîãî Ìàìè.

2. ßê ñêëàëèñÿ ñòîñóíêè ì³æ íåïðîøåíèìè ãîñòÿìè áëàêèòíîãî áóäèíî÷êà é Ãåìóëåì? ×îìó âñ³ íå ëþáèëè Ãåìóëÿ? ßê ïðîòÿãîì òâîðó äîñÿãëè äðóæí³õ âçàºìèí Ãåìóëü ³ Ìóì³-òðîëü, Ãåìóëü ³ Á³äàñü? ßê³ åï³çîäè çîáðàæåí³ íà ìàëþíêàõ Ò. ßíñîí? Ïåðåêàæ³òü ö³ åï³çîäè áëèçüêî äî òåêñòó.

Êðàñà ñëîâà «Êîëè ïðèõîäèòü çèìà, êàçêîâà Äîëèíà ïîòîïຠâ ñí³ãó, ìîðå çàñèíຠï³ä òîâùåþ êðèãè, ³ ìóì³-òðîë³ òåæ äðóæíî âêëàäàþòüñÿ â áëàêèòíîìó áóäèíî÷êó â çèìîâó ñïëÿ÷êó. Àëå îäíîãî ðàçó ìàëåíüêèé Ìóì³-òðîëü ðàïòîâî ïðîêèíóâñÿ. ²íêîëè òàê áóâàº, ùî âíî÷³ ñòຠñòðàøíî é òðèâîæíî â³ä íåâ³äîìèõ çâóê³â àáî íàâ³òü â³ä ìåðòâî¿ òèø³, êîëè çäàºòüñÿ, ùî òè çîâñ³ì ñàì-îäèí ³ ñòî¿ø, ðîçãóáëåíèé, ïîñåðåä ì³ñÿ÷íî¿ ñìóæêè, ³ íàâ³òü Ìàìà íå ÷óº. ² òè ìóñèø âèð³øóâàòè ñâî¿ ïðîáëåìè ñàì…» Âèéøîâøè ç áóäèíî÷êà, Ìóì³-òðîëü ðàïòîâî îïèíèâñÿ â ÷óæîìó äëÿ ñåáå ñâ³ò³. Çèìà â ïîâ³ñò³ Ò. ßíñîí — íå ò³ëüêè ïîðà ðîêó, à é óò³ëåííÿ âñüîãî âîðîæîãî é æàõëèâîãî. Êîæíà äèòèíà, ÒÓÂÅ ßÍÑÎÍ

283

êîëè äîðîñë³øàº, â³ä÷óâຠñàìîòí³ñòü, ñòèêàþ÷èñü ³ç íåâ³äîìèì, àëå êîëèñü ¿é òðåáà-òàêè çàëèøèòè ð³äíó äîì³âêó, ó÷èòèñÿ æèòè çà ìåæàìè çâè÷íîãî é çàòèøíîãî ïðîñòîðó. Òàê ³ Ìóì³-òðîëü ïîñòóïîâî â÷èâñÿ íå ò³ëüêè õîäèòè ïî ñí³ãó é êàòàòèñÿ íà ëèæàõ, à é æèòè òà âèæèâàòè â íåáåçïå÷íîìó ñâ³ò³. Ó öüîìó éîìó äîïîìîãëè éîãî íîâ³ çíàéîì³ — êðèõ³òêà Ìþ, ³òðîãîíêà, Ãåìóëü, ïåñèê Á³äàñü, éîãî äàâí³é ïðàùóð Òðîëü. Íåïðîñòî ñêëàäàþòüñÿ ñòîñóíêè ì³æ íèìè. Âîíè âñ³ ð³çí³ ³ íà çð³ñò, ³ çà ñâîºþ çîâí³øí³ñòþ, ³ çà âïîäîáàííÿìè. Àëå ìóäðà àâòîðêà â êàçêîâ³é ôîðì³ óòâåðäæóº äóìêó ïðî òå, ùî, íåçâàæàþ÷è íà â³äì³ííîñò³, ëþäè ïîâèíí³ â÷èòèñÿ áóäóâàòè äðóæí³ ñòîñóíêè, äîñÿãàòè âçàºìîðîçóì³ííÿ, ðîáèòè õîëîäíèé ³ íåáåçïå÷íèé ñâ³ò ðàä³ñí³øèì ³ äîáð³øèì. Âåñíà ïðèíåñëà íå ò³ëüêè ïðîáóäæåííÿ Äîëèí³, àëå é íîâ³ â³äêðèòòÿ ìàëåíüêèì ãåðîÿì. Íàâ³òü ìàëåíüêà êâ³òî÷êà êðîêóñà, ÿêó çíàéøëà Õðîïñÿ, ïîâèííà âòðèìàòèñÿ íà â³òðó é ï³äíÿòèñÿ âèùå. Ìóì³-òðîëü, ÿêèé ñòàâ ìóäð³øèì ò³º¿ çèìè, êàæå: «Ïîäîëàííÿ òðóäíîù³â ï³äå íà êîðèñòü». ² â³í ïåðåêîíàâñÿ â öüîìó íà âëàñíîìó äîñâ³ä³. Òâîð÷å çàâäàííÿ Ðîçêðèéòå çíà÷åííÿ ñë³â ³ ñëîâîñïîëó÷åíü íà ïðèêëàä³ îêðåìèõ åï³çîä³â ïîâ³ñò³ «Çèìà-÷àð³âíèöÿ».

Ñàìîòí³ñòü. Æàõ. Íåðîçóì³ííÿ. Óâàãà äî ³íøîãî. Åãî¿çì. Äåë³êàòí³ñòü. Ïîðîçóì³ííÿ. Ëþáîâ. ³ääàí³ñòü. Ñì³ëèâ³ñòü. ³ä÷óòòÿ êðàñè ïðèðîäè. Ùàñòÿ. Ïåðåâ³ðòå ñåáå 1. ßê³ íàéêðàù³ ëþäñüê³ ÿêîñò³ âò³ëåíî â îáðàçàõ ìóì³-òðîë³â òà ¿õí³õ äðóç³â?

2. ßê³ âàæëèâ³ ïðîáëåìè ñó÷àñíîñò³ ïîðóøóþòüñÿ ó òâîðàõ Ò. ßíñîí?

3. Îõàðàêòåðèçóéòå âàøîãî óëþáëåíîãî ïåðñîíàæà Ò. ßíñîí. ×îìó ñàìå â³í âàì íàéá³ëüøå ñïîäîáàâñÿ?

284

Ðîçä³ë V. ÑÓ×ÀÑÍÀ ˲ÒÅÐÀÒÓÐÀ

ÏÀÓËÜ ÌÀÀÐ íàð. 1937 ß õî÷ó, ùîá Ñóáîòèê íàçàâæäè çàëèøèâñÿ ç³ ìíîþ. Ïàóëü Ìààð

Ñòîð³íêè æèòòÿ ³ òâîð÷îñò³ Ïàóëü Ìààð — â³äîìèé í³ìåöüêèé ñó÷àñíèé äèòÿ÷èé ïèñüìåííèê, äðàìàòóðã, ïåðåêëàäà÷ ³ õóäîæíèê. Éîãî êàçêîâ³ ïåðñîíàæ³ â³äîì³ äàëåêî çà ìåæàìè ͳìå÷÷èíè. Ó òâîðàõ Ï. Ìààðà ïîºäíàëèñÿ ðèñè í³ìåöüêî¿ íàðîäíî¿ êàçêè é îçíàêè ñó÷àñíîãî æèòòÿ. ͳìåöüêèé êàçêàð ñòâîðèâ ³ íàìàëþâàâ íîâèõ ãåðî¿â: Ìàëåíüêå Êåíãóðÿòêî, ïàíà Áåëëî (öå êóìåäíèé ïåñ, ùî ïåðåòâîðèâñÿ íà ëþäèíó) ³ âåñåëîãî Ñóáîòèêà, ÿêîãî íåð³äêî íàçèâàþòü ñó÷àñíèì Êàðëñîíîì. Íåïîñèäþ÷îãî Ñóáîòèêà ÷èòà÷³ ïîëþáèëè çà äîáðîòó, ãóìîð ³ ôàíòàñòè÷í³ ìîæëèâîñò³ çä³éñíþâàòè áàæàííÿ. Ïàóëü Ìààð íàðîäèâñÿ 13 ãðóäíÿ 1937 ð. â í³ìåöüêîìó ì³ñò³ Øâàéíôóðò³. Õëîï÷èê ðàíî çàëèøèâñÿ áåç ìàòåð³. Éîãî ðîäèíîþ ñòàëè ä³äóñü ³ áàáóñÿ. Âîíè íàâ÷èëè éîãî ö³íóâàòè äîáðå ñëîâî, áóòè ùèðèì ó ñòîñóíêàõ ³ç ëþäüìè, ëþáèòè ñóâîðó êðàñó ð³äíîãî êðàþ — ϳâí³÷íî¿ Áàâàð³¿. Õëîï÷èê çìàëêó ëþáèâ ÷èòàòè é ìàëþâàòè òèõ ïåðñîíàæ³â, ÿê³ éîìó íàéá³ëüøå ñïîäîáàëèñÿ. Àëå ç ÷èòàííÿì êíèæîê âèíèêëè ïðîáëåìè, áî áàòüêî ââàæàâ, ùî ÷èòàííÿ — öå ëèøå âòðàòà ÷àñó, òîìó âäîìà ¿õ ìàéæå íå áóëî. Õëîïåöü çàïèñàâñÿ äî á³áë³îòåêè, îäíàê ïðèíîñèòè êíèæêè äîäîìó

ì. Øâàéíôóðò (ͳìå÷÷èíà) ÏÀÓËÜ ÌÀÀÐ

285

éîìó òàêîæ çàáîðîíÿëîñÿ. Òîä³ â³í äîìîâèâñÿ ç³ øê³ëüíèì ïðèÿòåëåì ï³ñëÿ óðîê³â ÷èòàòè óëþáëåí³ êíèæêè â íüîãî âäîìà. ϳñëÿ çàê³í÷åííÿ ã³ìíà糿 Ïàóëü ì³ã ñàìîñò³éíî îáèðàòè øëÿõ ³ áåç çàéâèõ âàãàíü âñòóïèâ äî Äåðæàâíî¿ àêàäå쳿 ìèñòåöòâ ó ì. Øòóòãàðò³. Ïî çàâåðøåíí³ íàâ÷àííÿ ïðàöþâàâ ó÷èòåëåì ìàëþâàííÿ. Ïàóëü Ìààð çàçíà÷àâ, ùî äèòÿ÷èé ïèñüìåííèê àáî ïðèãàäóº ó ñâî¿õ òâîðàõ âëàñí³ ùàñëèâ³ äèòÿ÷³ ðîêè, àáî âèãàäóº ïðåêðàñíèé ñâ³ò äèòèíñòâà, ÿêîãî íå ìàâ ó ä³éñíîñò³. Ïðî ñåáå â³í êàçàâ, ùî íàëåæèòü äî äðóãèõ, òîìó â éîãî êàçêîâèõ ³ñòîð³ÿõ ïàíóº ðàä³ñòü ³ äîâ³ðà, â³äñóòí³ áåçãëóçä³ îáìåæåííÿ é îáðàçè ä³òåé ç áîêó äîðîñëèõ. Ïåðøà êíèæêà Ï. Ìààðà «Ñîáàêà ç òàòóþâàííÿì» (í³ì. «Der tatowierte Hund») âèéøëà äðóêîì 1967 ð. Öå çá³ðêà îïîâ³äàíü, îá’ºäíàíèõ ñï³ëüíèì ñþæåòîì ïðî ñîáàêó, ÿêèé ðîçïîâ³äàâ ³ñòî𳿠ïðî ìàëþíêè, çðîáëåí³ íà éîãî ò³ë³. Íàéíîâ³ø³ êàçêè ïèñüìåííèê íàïèñàâ ïðî ïàíà Áåëëî (Herr Bello) — òåæ ïðî ñîáàêó, ùî ñòàâ ëþäèíîþ é çàëèøèâñÿ äîáðèì ³ íà¿âíèì. Ïðî ïàíà Áåëëî Ï. Ìààð íàïèñàâ óæå ÷îòèðè êíèæêè é íå çáèðàºòüñÿ íà öüîìó çóïèíÿòèñÿ. Íàéá³ëüø â³äîì³ ç éîãî òâîð³â — öå êàçêè ïðî Ñóáîòèêà (Das Sams) â³ä í³ìåöüêîãî ñëîâà Samstag, ùî îçíà÷ຠñóáîòà. Âåëèêèì ïîïèòîì ñåðåä ÷èòà÷³â êîðèñòóþòüñÿ êàçêîâ³ ïîâ³ñò³ «Ùî íå äåíü, òî ñóáîòà» (í³ì.

«Eine Woche voller Samstage»), «Ìàøèíà äëÿ çä³éñíåííÿ áàæàíü, àáî Ñóáîòèê ïîâåðòàºòüñÿ â ñóáîòó» (í³ì. «Am Samstag kam das Sams zuruck»), «Êèòîáóñ, àáî Íîâ³ öÿòêè äëÿ Ñóáîòèêà» (í³ì. «Neue Punkte fur das Sams»), «Ñóáîòèê ó íåáåçïåö³» (í³ì. «Sams in Gefahr»). Êîæíà íîâà ³ñòîð³ÿ ïðî Ñóáîòèêà ðîçïîâ³äຠïðî äîáðå ñòâîð³ííÿ ç ïîðîñÿ÷èì íîñèêîì, ùî ìຠåíåðã³éíèé õàðàêòåð ³ çäàòíå çðîáèòè òàêèìè âñ³õ ëþäåé, ç ÿêèìè çóñòð³÷àºòüñÿ. Îáðàç Ñóáîòèêà º âò³ëåííÿì ïðèðîäíîãî é äèòÿ÷îãî ïîãëÿäó íà ñâ³ò. Ñóáîòèê îáèðຠñîá³ òàòà — òðîõè ñòàðîìîäíîãî é íóäÎáêëàäèíêà äî ïîâ³ñò³ íîãî ïàíà Ïëÿøêåðà, êîòðèé óñüîãî áî¿òüÏ. Ìààðà «Ìàøèíà ñÿ. ßê ïîñòóïîâî çì³íþºòüñÿ íîâîñïå÷åíèé äëÿ çä³éñíåííÿ áàæàíü, òàòóñü, ðîçïîâ³äàºòüñÿ â äåâ’ÿòüîõ êíèæàáî Ñóáîòèê ïîâåðòàºòüñÿ êàõ ïðî Ñóáîòèêà. â ñóáîòó» 286

Ðîçä³ë V. ÑÓ×ÀÑÍÀ ˲ÒÅÐÀÒÓÐÀ

Çà êàçêîâ³ òâîðè, ìàëþíêè äî íèõ ³ ñöåíà𳿠Ï. Ìààð îòðèìàâ âèñîê³ â³äçíàêè ð³çíèõ êðà¿í. Ïèñüìåííèê ñòàâ äâ³÷³ ëàóðåàòîì í³ìåöüêî¿ ïðå쳿 äèòÿ÷î¿ ë³òåðàòóðè, Äåðæàíî¿ ïðå쳿 Àâñòð³¿, í³ìåöüêî¿ íàö³îíàëüíî¿ ë³òåðàòóðíî¿ ïðå쳿 òà áàãàòüîõ ³íøèõ. 1998 ð. â³í îòðèìàâ íàéâèùó íàãîðîäó ÔÐÍ — îðäåí çà çàñëóãè ïåðåä Ôåäåðàòèâíîþ Ðåñïóáë³êîþ ͳìå÷÷èíîþ. Éîãî íàçèâàþòü íàéïîïóëÿðí³øèì ñåðåä ñó÷àñíèõ äèòÿ÷èõ äðàìàòóðã³â ͳìå÷÷èíè, Àâñò𳿠òà Øâåéöàð³¿. Ïèñüìåííèê ìåøêຠâ ñòàðîâèííîìó í³ìåöüêîìó ì³ñò³ Áàìáåðç³ ðàçîì ³ç äðóæèíîþ òà ä³òüìè.

Ï. Ìààð ç³ ñâî¿ì ãåðîºì Ñóáîòèêîì

ÌÀØÈÍÀ ÄËß ÇIJÉÑÍÅÍÍß ÁÀÆÀÍÜ, ÀÁÎ ÑÓÁÎÒÈÊ ÏÎÂÅÐÒÀªÒÜÑß Â ÑÓÁÎÒÓ Ðîáîòà ç òåêñòîì 1. Çíàéä³òü ³ âèðàçíî ïðî÷èòàéòå ïîðòðåò Ñóáîòèêà. Íà ÿêèõ äåòàëÿõ éîãî çîâí³øíîñò³ àâòîð àêöåíòóº óâàãó ÷èòà÷à?

2. ßê³ áàæàííÿ ïàíà Ïëÿøêåðà çä³éñíþº Ñóáîòèê?

3. ×îìó áàæàííÿ òàòà íå ðàäóâàëè êàçêîâîãî ãåðîÿ? ßê ïðî öå ñêàçàíî â òåêñò³? Çâåðí³òü óâàãó íà ìîâó ãåðîÿ.

4. Âèçíà÷òå ðèñè õàðàêòåðó Ñóáîòèêà. Íà ÿê³ íåçâè÷àéí³ â÷èíêè â³í çäàòíèé?

5. ×îìó ìàøèíà áàæàíü âèéøëà ç ëàäó? ßê öå âïëèíóëî íà ñòàí çäîðîâ’ÿ Ñóáîòèêà?

6. ×è çàäîâîëåíèé ïàí Ïëÿøêåð íàñë³äêàìè ñï³âïðàö³ ç ìàøèíîþ? ßêîþ áóëà ðåàêö³ÿ Ñóáîòèêà íà éîãî ñëîâà?

7. Ïðî ÿêîãî ñëîíà Ñóáîòèê ðàäèòü áàòüêîâ³ ïîâñÿê÷àñ ïàì’ÿòàòè?

8. ×îìó Ñóáîòèê â³ääຠïàíó Ïëÿøêåðó îñòàííþ ñèíþ öÿòêó é íàçàâæäè çàëèøàºòüñÿ ç íèì?

Êðàñà ñëîâà Ñóáîòèê — êàçêîâèé ãåðîé, ÿêèé äàâíî âèéøîâ çà ìåæ³ êíèæîê Ï. Ìààðà é ïîòðàïèâ íà åêðàíè ê³íîòåàòð³â, òåàòðàëüí³ ñöåíè é íàâ³òü ìຠâëàñíèé ñàéò ó ìåðåæ³ ²íòåðíåò. Çà ùî æ ñó÷àñí³ ä³òè òàê ïîëþáèëè öüîãî äèâíîãî ÷îëîâ³÷êà? ³í ó쳺 çä³éñíþâàòè áàæàííÿ, ùî º çàïîâ³òíîþ ìð³ºþ âñ³õ ëþäåé ç ãëèáîêî¿ äàâíèíè äî íàøèõ äí³â. Öå ìîãëè ðîáèòè é ïåíçëèê Ìàëÿíà, ³ çîëîòà ðèáêà, ³ ëàìïà Àëàää³íà, à â ñó÷àñí³é êàçö³ — Ñóáîòèê. ÏÀÓËÜ ÌÀÀÐ

287

×àð³âíîìó ðóäîâîëîñîìó ñòâîð³ííþ ïèñüìåííèê ïðèñâÿòèâ (³ ñàì ïðî³ëþñòðóâàâ) äåâ’ÿòü êíèæîê, ïåðøà ç ÿêèõ ïîáà÷èëà ñâ³ò 1973 ð. «Ìàøèíà äëÿ çä³éñíåííÿ áàæàíü, àáî Ñóáîòèê ïîâåðòàºòüñÿ â ñóáîòó» — öå äðóãà êíèæêà öèêëó. Ñëóæáîâöþ ïàíó Ïëÿøêåðó âèïàäຠùàñòÿ çíàéòè ìàëåíüêó êàçêîâó ³ñòîòó, ÿêà ïîâí³ñòþ ïåðåâåðíóëà éîãî óÿâëåííÿ ïðî ñâ³ò, ïðèíåñëà ïîâíèé áåçëàä ó éîãî äîðîñëå æèòòÿ. Àëå ïàí Ïëÿøêåð áóâ îáåççáðîºíèé ç³çíàííÿì ðóäåíüêîãî ÷îëîâ³÷êà ç ï’ÿòà÷êîì: «Òè ì³é òàòî!» Äðóãà êíèæêà ïðî Ñóáîòèêà ïî÷èíàºòüñÿ ç î÷³êóâàíü ïàíà Ïëÿøêåðà íà ïîâåðíåííÿ «çåëåíîãî ñèíî÷êà», àäæå òîé ç’ÿâëÿºòüñÿ ò³ëüêè â ñóáîòó: ðîçðàäèòü, íàäàñòü óïåâíåíîñò³ â ñîá³, ñòàíå â³ðíèì ³ íàä³éíèì òîâàðèøåì, çä³éñíèòü áàæàííÿ, ÿêùî ïî÷óº ñëîâî áóäü ëàñêà, à ïîò³ì — çíîâó ðàïòîâî çíèêíå. ßê ó íàðîäíèõ êàçêàõ, äèâîâèæí³ ñèí³ öÿòî÷êè íà îáëè÷÷³ êàçêîâîãî ïåðñîíàæà âèêîíóþòü ÷àð³âíó ôóíêö³þ — çä³éñíþþòü áóäü-ÿêå áàæàííÿ. Çà ¿õ äîïîìîãîþ ïàí Ïëÿøêåð îòðèìàâ áàãàòî ãðîøåé, àâòîìîá³ëü, ñìà÷íó ¿æó, çä³éñíèâ ïîäîðîæ íà áåçëþäíèé îñòð³â, íàâ÷èâ ïàïóãó ðîçìîâëÿòè… Òà ÷è çàâæäè áàæàííÿ òà ì𳿠äîðîñëèõ ïðèíîñÿòü ðàä³ñòü? ×è çàâæäè ³ñíóº ïîðîçóì³ííÿ ì³æ äîðîñëèìè òà ä³òüìè? Íàä öèìè ïèòàííÿìè Ï. Ìààð çìóøóº çàìèñëèòèñÿ ÷èòà÷³â. Çàñîáàìè ë³òåðàòóðíî¿ êàçêè ïèñüìåííèê ïåðåâ³ðÿº ìîðàëüí³ñòü ïîâåä³íêè ëþäèíè â ñóñï³ëüñòâ³. «² ùî æ, âëàñíå, âîíà ìåí³ äàëà, öÿ ìàøèíà äëÿ çä³éñíåííÿ áàæàíü? — ðîçì³ðêîâóº ïàí Ïëÿøêåð. — ͳ÷îãî!.. ß íå ñòàâ àí³òðîõè áàãàòøèé, í³æ áóâ». À Ñóáîòèê, óçÿâøè òàòà çà ðóêó, â³äïîâ³äàº: «À ìîæå, âè çàãàäóâàëè ¿é íå ò³ áàæàííÿ? Ìîæå, òðåáà áóëî ïðèäóìàòè ³íø³ áàæàííÿ?» Ïèñüìåííèê çìóøóº íå ò³ëüêè ïàíà Ïëÿøêåðà, à é ÷èòà÷à, çàìèñëèòèñÿ íàä âëàñíèìè ñëîâàìè òà â÷èíêàìè, çä³éñíþâàòè ñâî¿ áàæàííÿ ñàìîòóæêè (áåç áóäü-ÿêî¿ ìàøèíè). À êð³ì òîãî, àâòîð ñòâåðäæóº, ùî áàæàííÿ ïîâèíí³ ìàòè ïåðåäîâñ³ì äóõîâíèé ñìèñë. Ðîçâ’ÿçêà òâîðó îïòèì³ñòè÷íà. Ñóáîòèê â³ääຠòàòîâ³ îñòàííþ ÷àð³âíó ñèíþ öÿòî÷êó, ùîá âèïîâíèëîñÿ éîãî íàéá³ëüøå áàæàííÿ: íàçàâæäè çàëèøèòèñÿ ³ç ñèíîì. ³ä÷óâøè òåïëî áàòüê³âñüêîãî ñåðöÿ, â³í ³ íàäàë³

288

Ðîçä³ë V. ÑÓ×ÀÑÍÀ ˲ÒÅÐÀÒÓÐÀ

ãîòîâèé äàðóâàòè ëþäÿì ðàä³ñòü ³ äîáðî, ùîá çðîáèòè ñâ³ò êðàùèì. Çàñîáàìè ÷àð³âíî¿ êàçêè ìèòåöü çìóøóº çàçèðíóòè ñó÷àñíèõ ëþäåé ó ñâîþ äóøó ³ çðîçóì³òè, ÷îãî æ âîíè ïðàãíóòü. Òâîð÷å çàâäàííÿ Ïðî÷èòàéòå â³ðø³, ùî ñòâîðþº Ñóáîòèê. ßêó ðîëü âîíè â³ä³ãðàþòü ó òâîð³, ÿê³ ³äå¿ âò³ëþþòü? Âèçíà÷òå îçíàêè ÷àð³âíî¿ êàçêè ó òâîð³ Ï. Ìààðà. ßê «îñó÷àñíèâ» ö³ îçíàêè ìèòåöü? ˳òåðàòóðà ³ ìèñòåöòâî Ïàóëü Ìààð íàïèñàâ â³ñ³ì ñöåíàð³¿â äî ê³íîô³ëüì³â ³ òåàòðàëüíèõ âèñòàâ ïðî Ñóáîòèêà. Îñòàíí³é ç íèõ — äî ô³ëüìó «Ñóáîòèê íà âäà÷ó», ïðåì’ºðà ÿêîãî â³äáóëàñÿ ó 2012 ð. ʳíîô³ëüì ñïîäîáàâñÿ ãëÿäà÷àì ³ âæå âèáîðîâ ïðåì³þ «Á³ëîãî Ñëîíà» — íàéâèùó íàãîðîäó Ìþíõåíñüêîãî ê³íîôåñòèâàëþ 2012 ð.

1. Çíàéä³òü ñàéò Ñóáîòèêà «Das Sams» çà àäðåñîþ: http://www. dassams.de/ 2. Ïîñëóõàéòå ðîçïîâ³äü Ï. Ìààðà ïðî ñâîãî ãåðîÿ. Ïðî÷èòàéòå ïðî íîâ³ êíèæêè ïèñüìåííèêà. Îçíàéîìòåñÿ ç «Âåëèêîþ êíèãîþ áàæàíü», äå ïèøóòü ñâî¿ áàæàííÿ ä³òè ç óñüîãî ñâ³òó.

Óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ òâîðè Ï. Ìààðà ïåðåêëàäàëè ªâãåí³ÿ Ãîðåâà, Îëüãà Ñèäîð, Âîëîäèìèð Ðîìàíåöü, Îëåêñà Ëîãâèíåíêî. Ïåðåâ³ðòå ñåáå 1. Âèçíà÷òå ðèñè õàðàêòåðó ãîëîâíîãî ãåðîÿ ïîâ³ñò³ «Ìàøèíà äëÿ çä³éñíåííÿ áàæàíü, àáî Ñóáîòèê ïîâåðòàºòüñÿ â ñóáîòó».

2. Ïîÿñí³òü, ÿê³ áàæàííÿ âèêîíóâàëà ìàøèíà. ×îìó ïàí Ïëÿøêåð ïîñò³éíî ïîìèëÿâñÿ ó ñâî¿õ çàìîâëåííÿõ ÷àð³âí³é ìàøèí³?

3. ßê³ ìîìåíòè ðîçâèòêó ñþæåòíî¿ ä³¿ âè á õîò³ëè îáãîâîðèòè â ñ³ìåéíîìó êîë³ òà ðàçîì ³ç äðóçÿìè?

4. ßêà ãîëîâíà äóìêà ïîâ³ñò³? ×îìó äëÿ ¿¿ ðåàë³çàö³¿ ïèñüìåííèê âäàºòüñÿ äî ôàíòàñòèêè òà ôîëüêëîðó?

5. ßêèì áóëî íàéãîëîâí³øå áàæàííÿ ïàíà Ïëÿøêåðà?

ÏÀÓËÜ ÌÀÀÐ

289

ÓÐÀ! Ó ÍÀÑ ÊÀͲÊÓËÈ! Êàí³êóëè! À öå îçíà÷àº, ùî ó âàñ ç’ÿâèòüñÿ á³ëüøå ÷àñó äëÿ ÷èòàííÿ ö³êàâèõ êíèæîê! Âè çìîæåòå ÷àñò³øå õîäèòè äî á³áë³îòåêè! À çáèðàþ÷èñü íà â³äïî÷èíîê, íå çàáóäüòå âçÿòè ³ç ñîáîþ êíèæêè! Ùî æ ÷èòàòè âë³òêó? Óñå, ùî âàì çàìàíåòüñÿ! Êëàñè÷í³ é ñó÷àñí³ òâîðè… Ïðèãîäíèöüê³ ðîìàíè, îïîâ³äàííÿ, ïîâ³ñò³, ôàíòàñòè÷íó ë³òåðàòóðó, â³ðø³, êàçêè… Òå, ùî âàì ïîðàäÿòü áàòüêè é äðóç³, ³ òå, íà ùî âè ñàìîñò³éíî íàòðàïèòå â êíèãàðíÿõ, á³áë³îòåö³, ²íòåðíåò³… Ùîá âàì áóëî ëåãøå çîð³ºíòóâàòèñÿ, ïðîïîíóºìî ñïèñîê òâîð³â, ÿê³ âè áóäåòå âèâ÷àòè â 6 êëàñ³. Òâîðè äëÿ îáîâ’ÿçêîâîãî ÷èòàííÿ áàæàíî ïðî÷èòàòè âñ³ é ó ïîâíîìó îáñÿç³, áî âîíè áóäóòü âèâ÷àòèñÿ òåêñòóàëüíî íà óðîêàõ ó íàñòóïíîìó íàâ÷àëüíîìó ðîö³. À ùîäî òâîð³â äëÿ äîäàòêîâîãî ÷èòàííÿ — ïîðàäüòåñÿ, áóäü ëàñêà, ç âàøèì ó÷èòåëåì ñâ³òîâî¿ ë³òåðàòóðè, ÿêèé ï³äêàæå, ùî êðàùå âèáðàòè ³ç çàïðîïîíîâàíîãî ñïèñêó (ö³ òâîðè áóäóòü îáãîâîðþâàòèñÿ íà óðîêàõ ïîçàêëàñíîãî ÷èòàííÿ òà óðîêàõ ³ç ðåçåðâíîãî ÷àñó). Ðîíàëüä Äàë ïèñàâ: «Êàæóòü, ùî ä³òè ðîñòóòü, êîëè ñïëÿòü. ͳ, öå íå òàê! Âîíè ðîñòóòü, êîëè ÷èòàþòü!» Îòæå, ³ç êîæíîþ íîâîþ êíèæêîþ âè ñòàºòå äîðîñë³øèìè, ðîçóìí³øèìè, äîáð³øèìè! Çóñòð³íåìîñü ³ç âàìè, óæå äîðîñëèìè, ó 6 êëàñ³! Ç ïîâàãîþ äî âàñ, àâòîðè

290

ÕÓÄÎÆͲ ÒÂÎÐÈ ÄËß ÎÁÎÂ’ßÇÊÎÂÎÃÎ ×ÈÒÀÍÍß Â 6 ÊËÀѲ Ãðåöüê³ ì³ôè. «Ì³ô ïðî Ïðîìåòåÿ», ì³ôè ïðî Ãåðàêëà (1–2 ì³ôè), «Äåäàë ³ ²êàð», «Íàðöèñ», «Ï³ãìàë³îí ³ Ãàëàòåÿ», «Îðôåé ³ Åâð³ä³êà», «Äåìåòðà ³ Ïåðñåôîíà» ²íä³éñüê³ ì³ôè. «Òâîðåííÿ», «Ïðî ñòâîðåííÿ íî÷³», «Ïðî ïîòîï», «Ïðî çîëîò³ ÷àñè» ªãèïåòñüê³ ì³ôè. «Ðà òà Àïîï», «Ì³ô ïðî òå, ÿê Òåôíóò ïîêèíóëà ªãèïåò» Åçîï. «Ëèñèöÿ ³ âèíîãðàä», «Âîâê ³ ßãíÿ», «Êðóê ³ Ëèñèöÿ», «Ìóðàøêè é Öèêàäà» ². À. Êðèëîâ. «Êâàðòåò», «Áàáêà ³ Ìóðàâåëü», «Âîâê ³ ßãíÿ» Æ. Âåðí. «Ï’ÿòíàäöÿòèë³òí³é êàï³òàí» Ð. Ë. Ñò³âåíñîí. «Îñòð³â ñêàðá³â» ×. ijêêåíñ. «Ð³çäâÿíà ï³ñíÿ â ïðîç³» Ì. Â. Ãîãîëü. «Í³÷ ïåðåä гçäâîì» À. Ï. ×åõîâ. «Õàìåëåîí», «Òîâñòèé ³ Òîíêèé» Äæ. Ëîíäîí. «Æàãà äî æèòòÿ» Ã. Á³÷åð-Ñòîó. «Õàòèíà äÿäüêà Òîìà» Â. Ã. Êîðîëåíêî. «Ñë³ïèé ìóçèêàíò» À. äå Ñåíò-Åêçþïåð³. «Ìàëåíüêèé ïðèíö» Áàñüî Ìàöóî. Õàéêó Ð. Áåðíñ. ³ðø «Ìîº ñåðöå â âåðõîâèí³…» Ã. Ëîíãôåëëî. «Ï³ñíÿ ïðî Ãàéàâàòó» Äæ. Ðîäàð³. ³ðø «Ëèñò³âêè ç âèäàìè ì³ñò» Ð. Áðåäáåð³. «Ïîñì³øêà» Ð. Øåêë³. «Çàïàõ äóìîê» ²ç ñó÷àñíî¿ ë³òåðàòóðè (1–2 çà âèáîðîì) À. ˳íä´ðåí. «Áðàòè Ëåâ’ÿ÷å Ñåðöå», «Ì³î, ì³é Ì³î» Ì. Åíäå. «Äæèì ¥óäçèê ³ ìàøèí³ñò Ëóêàñ» Ê. Íåñòë³í´åð. «Êîíðàä, àáî Äèòèíà ç áëÿøàíêè»

291

ÕÓÄÎÆͲ ÒÂÎÐÈ ÄËß ÄÎÄÀÒÊÎÂÎÃÎ ×ÈÒÀÍÍß Â 6 ÊËÀѲ Î. Ð. Áºëÿºâ. «Ëþäèíà-àìô³á³ÿ» Ð. Áðåäáåð³. «Âñå ë³òî â îäèí äåíü», ³íø³ îïîâ³äàííÿ (1–2 çà âèáîðîì) Æ. Âåðí. «Ä³òè êàï³òàíà Ãðàíòà» Äæ. Äàððåëë. «Ìîÿ ðîäèíà òà ³íø³ çâ³ð³», «Ïòàõè, çâ³ð³ é ðîäè÷³» (1 çà âèáîðîì). Ä. Äåôî. «Æèòòÿ ³ íåçâè÷àéí³ òà äèâîâèæí³ ïðèãîäè Ðîá³íçîíà Êðóçî» Äæ. Êðþñ. «Ò³ì Òàëåð, àáî Ïðîäàíèé ñì³õ» Ìàðê Òâåí. «Ïðèíö ³ çëèäàð» Î. Ãåíð³. «Âîæäü ÷åðâîíîøê³ðèõ» òà ³í. (1–2 çà âèáîðîì) Þ. Ê. Îëåøà. «Òðè òîâñòóíè» Ã. Ñåíêåâè÷. «ßíêî-ìóçèêàíò» Å. Ñåòîí-Òîìïñîí. «Ìàëåíüê³ äèêóíè» Ë. Ì. Òîëñòîé. «Äèòèíñòâî» Ï. Òðåâåðñ. «Ìåð³ Ïîïï³íñ» Ã. Í. Òðîºïîëüñüêèé. «Á³ëèé Á³ì ×îðíå Âóõî» ². Ñ. Òóðãåíºâ. ³ðø³ â ïðîç³ («Ãîðîáåöü», «Ñîáàêà», «Æåáðàê» òà ³í.) (2–3 çà âèáîðîì) Äæ. ×. Õàðð³ñ. «Êàçêè äÿäå÷êà гìóñà» Øîëîì-Àëåéõåì. «Õëîï÷èê Ìîòë» ²ç ñó÷àñíî¿ ë³òåðàòóðè Ì. Åíäå. «Ìîìî», «Íåñê³í÷åííà ³ñòîð³ÿ» (1 çà âèáîðîì) Ê. Íåñòë³í´åð. «Ïåñ éäå ó ñâ³ò», «Íà÷õàòè íàì íà îã³ðêîâîãî êîðîëÿ!», «Ãíîì ó ãîëîâ³», «Ëåò³òü, õðóù³» (1–2 çà âèáîðîì) Äæ. Ðîë³í´. «Ãàðð³ Ïîòòåð ³ ô³ëîñîôñüêèé êàì³íü» Å. Å. Øì³òò. «Îñêàð ³ Ðîæåâà Ïàí³»

³äãàäêè äî çàãàäîê íà ñ. 21–22 ͳìåöüê³ çàãàäêè: âîäà, ñí³ãîâèê, ñò³ë, ãîäèííèê. Øâåäñüê³ çàãàäêè: äèõàííÿ, äîðîãà, ïàâóê. Ïîëüñüê³ çàãàäêè: ëèñòîê, ë³òî, âåñåëêà. Äëÿ òèõ, õòî âîëî䳺 ³íîçåìíîþ ìîâîþ (àíãë³éñüêà çàãàäêà): ñlouds in the sky (õìàðè â íåá³). Ïîð³âíþºìî (í³ìåöüêà, ïîëüñüêà, óêðà¿íñüêà çàãàäêè): ãðèá.

292

Ç̲ÑÒ Ëþäÿì XXI ñòîë³òòÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ïàì’ÿòêà ó÷íÿì 5 êëàñó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3 5

ÂÑÒÓÏ Ñâ³òîâà ë³òåðàòóðà — äóõîâíà ñêàðáíèöÿ ëþäñòâà . . . . . .

6

Ðîëü êíèæêè â ñó÷àñíîìó æèòò³ . . . . . . . . . . . . . . . . . Ôîëüêëîð ³ éîãî çíà÷åííÿ äëÿ ðîçâèòêó ë³òåðàòóðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ïðèñë³â’ÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ïðèêàçêè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Çàãàäêè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ϳñí³ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8 10 14 18 20 23

Ðîçä³ë ². ÊÀÇÊÈ ÍÀÐÎIJ Ñ²ÒÓ Íàðîäíà êàçêà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ²íä³éñüêà íàðîäíà êàçêà. Ïàí÷àòàíòðà . . . . . . . . . . Ôàðáîâàíèé øàêàë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ßïîíñüêà íàðîäíà êàçêà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ìîìîòàðî, àáî Õëîï÷èê-Ïåðñèê . . . . . . . . . . . . . . . . . . ²ññóìáîñ³, àáî Õëîï÷èê-̳çèí÷èê . . . . . . . . . . . . . . Êèòàéñüêà íàðîäíà êàçêà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ïåíçëèê Ìàëÿíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Àðàáñüêà íàðîäíà êàçêà. Òèñÿ÷à ³ îäíà í³÷ . . . . . . . Ñèíäáàä-ìîðåïëàâåöü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

27 34 37 39 42 45 47 50 53 56

ßêîá ³ ³ëüãåëüì ¥ð³ìì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 Ïàí³ Ìåòåëèöÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 Áðåìåíñüê³ ìóçèêàíòè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 293

˳òåðàòóðíà êàçêà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Îðèã³íàë ³ ïåðåêëàä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

71 76

Îëåêñàíäð Ïóøê³í . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

78

Âñòóï äî ïîåìè «Ðóñëàí ³ Ëþäìèëà» . . . . . . . . . . . . Êàçêà ïðî ðèáàëêó òà ðèáêó . . . . . . . . . . . . . . . . . Êàçêà ïðî ìåðòâó öàð³âíó ³ ñ³ìîõ áîãàòèð³â . . . . . .

81 84 86

Ãàíñ Êð³ñò³àí Àíäåðñåí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

88

Íåïîõèòíèé îëîâ’ÿíèé ñîëäàòèê . . . . . . . . . . . . . . . Äèê³ ëåáåä³ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ñîëîâåé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

91 97 99

Îñêàð Óàéëüä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Õëîï÷èê-dzðêà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 Ðîçä³ë ²². ÏÐÈÐÎÄÀ ² ËÞÄÈÍÀ Äæîí ʳòñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 Ïðî êîíèêà òà öâ³ðêóíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 Éîãàíí Âîëüôãàíã ¥åòå . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 ͳ÷íà ï³ñíÿ ïîäîðîæíüîãî

. . . . . . . . . . . . . . . . . . 131

Ãåíð³õ Ãåéíå . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 «Çàäçâåíè ³ç ãëèáèíè…» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 Åðíåñò Ñåòîí-Òîìïñîí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 Ñíàï. ²ñòîð³ÿ áóëüòåð’ºðà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 Ëîáî — âîëîäàð Êóðóìïî . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 Äîì³íî . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 Ðîçä³ë ²²². ÑÂ²Ò ÄÈÒÈÍÑÒÂÀ Ìàðê Òâåí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 Ïðèãîäè Òîìà Ñîéºðà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 Åëåàíîð Ïîðòåð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191 Ïîëë³àííà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193 294

Ðîçä³ë ²V. ÑÈËÀ ÒÂÎÐ×ί ÓßÂÈ Ëüþ¿ñ Êåððîëë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229 Àë³ñà â Êðà¿í³ Äèâ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232 Ìàðèíà Öâºòàºâà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259 Êíèãè â ÷åðâîí³é ïàë³òóðö³ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260 Ðîçä³ë V. ÑÓ×ÀÑÍÀ ˲ÒÅÐÀÒÓÐÀ Ó êîë³ äîáðèõ ãåðî¿â . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265 Ðîàëüä Äàë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268 ×àðë³ ³ øîêîëàäíà ôàáðèêà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270 Òóâå ßíñîí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276 Êîìåòà ïðèë³òຠ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279 Êàïåëþõ ×àð³âíèêà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281 Çèìà-÷àð³âíèöÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282 Ïàóëü Ìààð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285 Ìàøèíà äëÿ çä³éñíåííÿ áàæàíü, àáî Ñóáîòèê ïîâåðòàºòüñÿ â ñóáîòó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287 Õóäîæí³ òâîðè äëÿ îáîâ’ÿçêîâîãî ÷èòàííÿ â 6 êëàñ³ . . 291 Õóäîæí³ òâîðè äëÿ äîäàòêîâîãî ÷èòàííÿâ â 6 êëàñ³ . . 292 ³äãàäêè äî çàãàäîê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292

Íàâ÷àëüíå âèäàííÿ ͳêîëåíêî Îëüãà Ìèêîëà¿âíà Êîíºâà Òåòÿíà Ìèõàéë³âíà Îðëîâà Îëüãà Âàñèë³âíà Çóºíêî Ìàðèíà Îëåêñ³¿âíà Êîáçàð Îëåíà ²âàí³âíà

Ñâ³òîâà ë³òåðàòóðà ϳäðó÷íèê äëÿ 5 êëàñó çàãàëüíîîñâ³òí³õ íàâ÷àëüíèõ çàêëàä³â Ðåêîìåíäîâàíî ̳í³ñòåðñòâîì îñâ³òè ³ íàóêè, ìîëîä³ òà ñïîðòó Óêðà¿íè Âèäàíî çà ðàõóíîê äåðæàâíèõ êîøò³â. Ïðîäàæ çàáîðîíåíî

Ðåäàêòîð Í. Çàáàøòàíñüêà Îáêëàäèíêà, õóäîæíº îôîðìëåííÿ òà ìàêåò Î. Çäîð Òåõí³÷íèé ðåäàêòîð Ë. Òêà÷åíêî Êîìï’þòåðíà âåðñòêà Ñ. Ãðóí³íî¿ Êîðåêòîðè ². Áàðâ³íîê, Ò. Ìåëüíè÷óê

ϳäïèñàíî äî äðóêó 15.04.2013. Ôîðìàò 70×100/16. Ïàï³ð îôñ. ¹ 1. Ãàðí³òóðà Øê³ëüíà. Äðóê îôñ. Óì. äð. àðê. 23,976. Îáë.-âèä. àðê. 27,68+0,544. Óìîâí. ôàðáîâ³äá. 95,904. Íàêëàä 202 479 ïðèì. Çàì. ¹

Âèäàâíèöòâî «Ãðàìîòà» âóë. Ïàíüê³âñüêà, 25, îô. 15, ì. Êè¿â, 01033 òåë./ôàêñ: (044) 253-98-04, òåë.: 253-90-17, 253-92-64 Åëåêòðîííà àäðåñà: gramotanew@bigmir.net Ñâ³äîöòâî ïðî âíåñåííÿ äî Äåðæàâíîãî ðåºñòðó Óêðà¿íè ñóá’ºêò³â âèäàâíè÷î¿ ñïðàâè ÄÊ ¹ 341 â³ä 21.02.2001 ð.

³ääðóêîâàíî ç ãîòîâèõ ä³àïîçèòèâ³â âèäàâíèöòâà «Ãðàìîòà» ó ÒΠ«ÏÅÒ» 61024, ì. Õàðê³â, âóë. Îëüì³íñüêîãî, 17 Ñâ³äîöòâî ÄÊ ¹ 3179 â³ä 08.05.2008 ð.