5 клас Українська література. Підручник (О. М. Авраменко) by gramota-publishing

Î. Ì. ÀÂÐÀÌÅÍÊÎ

ÓÊÐÀ¯ÍÑÜÊÀ Ë²ÒÅÐÀÒÓÐÀ Ï³äðó÷íèê äëÿ 5 êëàñó çàãàëüíîîñâ³òí³õ íàâ÷àëüíèõ çàêëàä³â Ðåêîìåíäîâàíî Ì³í³ñòåðñòâîì îñâ³òè ³ íàóêè, ìîëîä³ òà ñïîðòó Óêðà¿íè

Êè¿â «Ãðàìîòà» 2013

ÓÄÊ 373.5 : 821.161.2.09.+ 821.161.2.09] (075.3) ÁÁÊ 83.3(4Óêð)ÿ721 À21 Ðåêîìåíäîâàíî Ì³í³ñòåðñòâîì îñâ³òè ³ íàóêè, ìîëîä³ òà ñïîðòó Óêðà¿íè (íàêàç ÌÎÍìîëîäüñïîðòó Óêðà¿íè â³ä 04.01. 2013 ð. ¹ 10)

Âèäàíî çà ðàõóíîê äåðæàâíèõ êîøò³â. Ïðîäàæ çàáîðîíåíî Åêñïåðòèçó çä³éñíþâàâ ²íñòèòóò ë³òåðàòóðè ³ì. Ò. Ã. Øåâ÷åíêà ÍÀÍ Óêðà¿íè. Ðåöåíçåíò — Ãàäæèëîâà Ã. Î., êàíäèäàò ô³ëîëîã³÷íèõ íàóê, íàóêîâèé ñï³âðîá³òíèê ²íñòèòóòó ë³òåðàòóðè ³ì. Ò. Ã. Øåâ÷åíêà ÍÀÍÓ. Åêñïåðòèçó çä³éñíþâàâ ²íñòèòóò ïåäàãîã³êè ÍÀÏÍ Óêðà¿íè. Ðåöåíçåíò — Ïàëàìàð Ñ. Ï., êàíäèäàò ïåäàãîã³÷íèõ íàóê, ñòàðøèé íàóêîâèé ñï³âðîá³òíèê ëàáîðàòîð³¿ îñâ³òè ²íñòèòóòó ïåäàãîã³êè ÍÀÏÍÓ.

Óìîâí³ ïîçíà÷åííÿ

Â³äòâîðþºìî ïðî÷èòàíå

À21

Àíàë³çóºìî çì³ñò ³ îñîáëèâîñò³ õóäîæíüîãî òâîðó

Òâîð÷î ìèñëèìî

Âèêîíóºìî äîìàøíº çàâäàííÿ

Àâðàìåíêî Î. Ì. Óêðà¿íñüêà ë³òåðàòóðà : ï³äðó÷. äëÿ 5 êë. çàãàëüíîîñâ³òí. íàâ÷. çàêë. — Ê.: Ãðàìîòà, 2013. — 288 ñ. ISBN 978-966-349-401-2 Ï³äðó÷íèê â³äïîâ³äàº âèìîãàì Äåðæàâíîãî ñòàíäàðòó òà íîâ³é ïðîãðàì³ ç óêðà¿íñüêî¿ ë³òåðàòóðè. Âèäàííÿ ï³äãîòîâëåíî â³äïîâ³äíî äî íîâî¿ êîíöåïö³¿ ë³òåðàòóðíî¿ îñâ³òè. Ï³äðó÷íèê ì³ñòèòü õóäîæí³ òâîðè, â³äîìîñò³ ç òåîð³¿ ë³òåðàòóðè, á³îãðàô³÷í³ ìàòåð³àëè ïðî ïèñüìåííèê³â. Ìåòîäè÷íèé àïàðàò ï³äðó÷íèêà îõîïëþº ð³çíîð³âíåâ³ çàâäàííÿ, çîð³ºíòîâàí³ íà â³êîâ³ îñîáëèâîñò³ ï’ÿòèêëàñíèê³â. ÓÄÊ 373.5 : 821.161.2.09.+ 821.161.2.09] (075.3) ÁÁÊ 83.3(4Óêð)ÿ721

ISBN 978-966-349-401-2

ÄÅÐÆÀÂÍÈÉ Ã²ÌÍ ÓÊÐÀ¯ÍÈ Ìóçèêà Ìèõàéëà Âåðáèöüêîãî Ñëîâà Ïàâëà ×óáèíñüêîãî Ùå íå âìåðëà Óêðà¿íè ³ ñëàâà, ³ âîëÿ, Ùå íàì, áðàòòÿ ìîëîä³¿, óñì³õíåòüñÿ äîëÿ. Çãèíóòü íàø³ âîð³æåíüêè, ÿê ðîñà íà ñîíö³. Çàïàíóºì ³ ìè, áðàòòÿ, ó ñâî¿é ñòîðîíö³. Ïðèñï³â: Äóøó é ò³ëî ìè ïîëîæèì çà íàøó ñâîáîäó ² ïîêàæåì, ùî ìè, áðàòòÿ, êîçàöüêîãî ðîäó.

ÑËÎÂÎ Â ÆÈÒÒ² ËÞÄÈÍÈ. ÕÓÄÎÆÍß Ë²ÒÅÐÀÒÓÐÀ ßÊ ÌÈÑÒÅÖÒÂÎ ÑËÎÂÀ Ìîâà ìàº íàäçâè÷àéíî âåëèêå çíà÷åííÿ â æèòò³ ëþäèíè. ßê áåç ïîâ³òðÿ íåìîæëèâî äèõàòè, òàê ³ áåç ìîâè ëþäèíà íå çäàòíà ñï³ëêóâàòèñÿ. Çãàäàéòå ïðåêðàñí³ ìèò³ ñâîãî æèòòÿ: áàáóñèíó êàçêó, ïðèãîäíèöüêèé ìóëüòô³ëüì, çàõîïëèâó ãðó íà êîìï’þòåð³ ÷è äîòåïíèé àíåêäîò — óñ³ âîíè ïîâ’ÿçàí³ ç³ ñëîâîì. Ñàìå ÷åðåç íüîãî âè ï³çíàºòå ñâ³ò, ä³ñòàºòå åìîö³éíó é åñòåòè÷íó íàñîëîäó. Ïîð³âíÿéòå äâà ìàëåíüê³ òåêñòè: Äå æ áë³äîëèöèé? Ìàáóòü, ñõîâàâñÿ çà õìàðàìè. Ïðîòå ñâ³òàíîê íå çà ãîðàìè.

Ì³ñÿöÿ íå âèäíî. Â³í, íàïåâíî, çà õìàðàìè. Àëå ñêîðî ïîñâ³òë³øàº.

ßêèé ç íèõ á³ëüø åìîö³éíèé? Çâè÷àéíî æ, äðóãèé, àäæå â íüîìó á³ëüøå ñë³â, óæèòèõ ó ïåðåíîñíîìó çíà÷åíí³, º çàïèòàííÿ ³ â³äïîâ³äü, óíàñë³äîê öüîãî â óÿâ³ ÷èòà÷à âèíèêàþòü ÿñêðàâ³ø³ îáðàçè. Îòæå, ñàìå â äðóãîìó òåêñò³ á³ëüøå îáðàçíèõ ñë³â (áë³äîëèöèé, ñõîâàâñÿ, ñâ³òàíîê, íå çà ãîðàìè). Îáðàçí³ ñëîâà, íà â³äì³íó â³ä çâè÷àéíèõ, ÿñêðàâ³ø³, åìîö³éí³ø³, êðàùå âèìàëüîâóþòüñÿ â óÿâ³ ëþäèíè, òîæ íèìè øèðîêî ïîñëóãîâóþòüñÿ ìàéñòðè ñëîâà — ïèñüìåííèêè. À é ñïðàâä³, âàæêî óÿâèòè õóäîæí³é òâ³ð áåç îáðàçíèõ ñë³â, àäæå âîíè í³áè ò³ öåãëèíêè, ç ÿêèõ âèáóäîâóºòüñÿ êàçêà ÷è â³ðø. Îáðàçí³ ñëîâà ÷àñò³øå ìàþòü ïåðåíîñíå çíà÷åííÿ (çîëîòèé ïåðñòåíü — çîëîòà äóøà), õî÷à ìîæóòü óæèâàòèñÿ ³ â ïðÿìîìó (ôîíòàí — âîäîãðàé; ëîá — ÷îëî). À ùå îáðàçíîñò³ ìîæóòü íàäàâàòè çìåíøåíî-ïåñòëèâ³ àáî çãðóá³ë³ ñóô³êñè (ê³øêà — êèöþíÿ; ê³ò — êîòÿðà), ³íîä³ é ïðåô³êñè (äàâí³é — ïðàäàâí³é). Êðàù³ õóäîæí³ òâîðè (¿õ ùå íàçèâàþòü øåäåâðàìè) çäåá³ëüøîãî îñï³âóþòü êðàñó ñâ³òó é ëþäñüêî¿ äóø³, òàê³ ðèñè, ÿê äîáðîòà, 4

ÂÑÒÓÏ

ùåäð³ñòü, ðîçóì, áëàãîðîäñòâî. Ó ë³òåðàòóð³ îñíîâíèì çàñîáîì òâîðåííÿ êðàñè º ñëîâî, ó ìóçèö³ — çâóê, ó ñêóëüïòóð³ — ë³í³¿ òà ôîðìè, ó ìàëÿðñòâ³ — ôàðáè. ² õóäîæíÿ ë³òåðàòóðà, ³ ìóçèêà, ³ ñêóëüïòóðà, ³ ìàëÿðñòâî — öå ð³çí³ âèäè ìèñòåöòâà. Ìèñòåöòâî — öå òâîð÷å â³äîáðàæåííÿ ä³éñíîñò³ çà äîïîìîãîþ õóäîæí³õ îáðàç³â. ßê³ ùå âèäè ìèñòåöòâà âàì â³äîì³? Ïèñüìåííèê íå êîï³þº íàøå æèòòÿ, à ÷åðåç ñâîþ òâîð÷ó óÿâó, ôàíòàç³þ ñòâîðþº í³áè íîâèé â³ðòóàëüíèé ñâ³ò ó õóäîæí³õ îáðàçàõ. Îòæå, ìèòåöü òâîðèòü õóäîæíþ ä³éñí³ñòü çà çàêîíàìè êðàñè. Ç ÷îãî æ ïî÷èíàëîñÿ ñëîâåñíå ìèñòåöòâî? Ç óñíî¿ íàðîäíî¿ òâîð÷îñò³ (ôîëüêëîðó), à òàêîæ ³ç ë³òîïèñ³â. Ïåðøèì ë³òîïèñàì ìàéæå òèñÿ÷à ðîê³â, íàéâ³äîì³øèé ç-ïîì³æ íèõ — «Ïîâ³ñòü ìèíóëèõ ë³ò», óðèâêè ç íüîãî âè ïðî÷èòàºòå â öüîìó ï³äðó÷íèêó ÷åðåç ê³ëüêà óðîê³â. Îäíàê ôîëüêëîð ùå äàâí³øèé, ó íüîìó æèâóòü ïåðâèíí³ óÿâëåííÿ ïðî íàø ñâ³ò, ìóäð³ñòü ïîïåðåäí³õ ïîêîë³íü, êîçàöüêà ñëàâà é êðàñà ëþäñüêèõ ïî÷óòò³â. 1. Îáðàçíå ñëîâî âæèòî â ðÿäêó À Á Â Ã

ïîâ³ëüíî ÷èòàòè øâèäêî ïîìèòèé ñîëîâ’¿í³ ñï³âè ðîäîâèé â³äì³íîê

2. Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü. Âèä ìèñòåöòâà 1 2 3 4

Çàñ³á òâîðåííÿ ìèñòåöòâà

õîðåîãðàô³ÿ äåêëàìàö³ÿ ë³òåðàòóðà ìàëÿðñòâî

À Á Â Ã Ä

ôàðáà ñëîâî ìàðìóð ðóõ ãîëîñ

3. Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü. Çàñ³á òâîðåííÿ îáðàçíîñò³ 1 2 3 4

ïåðåíîñíå çíà÷åííÿ çìåíøåíî-ïåñòëèâèé ñóô³êñ çãðóá³ëèé ñóô³êñ ïðåô³êñ

Ïðèêëàä À Á Â Ã Ä

÷îðíå õìàðèùå âîâ÷à äóøà ðóäåíüêå ñîáà÷à ÷åðâîíà êàëèíà âîçâåëè÷åííÿ ðîäó

ÂÑÒÓÏ

4. 5. 6. 7. 8. 9.

Ç ÿêèõ ñë³â ïî÷èíàºòüñÿ âàø äåíü? Ó ÿêèõ ñèòóàö³ÿõ âè âèêîðèñòîâóºòå îáðàçí³ ñëîâà? Íàçâ³òü óëþáëåíèé âèä ìèñòåöòâà. ×èì â³í âàì ïîäîáàºòüñÿ? Íàçâ³òü ³ìåíà â³äîìèõ âàì ìèòö³â. Ç ÷îãî ïî÷èíàëîñÿ ñëîâåñíå ìèñòåöòâî? Îáðàç ÿêîãî ë³òåðàòóðíîãî ãåðîÿ âàì íàéá³ëüøå çàïàì’ÿòàâñÿ â ïî÷àòêîâ³é øêîë³? ×èì ñàìå? 10. ßê³ âè çíàºòå ñëîâåñí³ çàñîáè òâîðåííÿ îáðàçíîñò³? 11. Çàïîâí³òü òàáëèöþ â ðîáî÷îìó çîøèò³, ñêîðèñòàâøèñü äîâ³äêîþ.

Óñòàíîâ³òü, õòî çîáðàæåíèé íà ôîòîãðàô³ÿõ. Âèä ìèñòåöòâà

Ìèòåöü

Ìóçèêà Õóäîæíÿ ë³òåðàòóðà Ê³íåìàòîãðàô Îáðàçîòâîð÷å ìèñòåöòâî Äîâ³äêà: Ëåîíàðäî äà Â³í÷³, Ìèêîëà Ëèñåíêî, Áîãäàí Ñòóïêà, Ëþäâ³ã âàí Áåòõîâåí, Ë³íà Êîñòåíêî, Ãàííà ×óáà÷, Äæîíí³ Äåïï, Äæîàí Ðîë³íã, ²âàí Àéâàçîâñüêèé.

12. Á³ëüø³ñòü ëþäåé çàçíà÷àº, ùî çíà÷íî ö³êàâ³øå é ïðèºìí³øå ÷èòàòè õóäîæí³é òâ³ð ó êíèæö³, à íå ç öèôðîâîãî íîñ³ÿ (ïëàíøåòà ÷è åëåêòðîííî¿ êíèæêè). ×îìó òàê? ßêà âàøà äóìêà? 1. Âèïèø³òü ó ðîáî÷èé çîøèò îáðàçí³ ñëîâà ç óëþáëåíîãî â³ðøà ÷è íàðîäíî¿ ï³ñí³. 2. Ïðî÷èòàéòå ì³ô «Ïðî Çîðÿíèé Â³ç».

Ì²ÔÈ ÒÀ ËÅÃÅÍÄÈ ÓÊÐÀ¯ÍÖ²Â

Ìè æèâåìî ó ÕÕ² ñò., òîæ ìàºìî ìîæëèâ³ñòü ³ ÷èòàòè õóäîæí³ òâîðè, ³ ñëóõàòè ¿õ â àóä³îçàïèñó, ³ ïåðåãëÿäàòè â òåàòð³, ó ìåðåæ³ ²íòåðíåò ÷è ïî òåëåâ³çîðó. Íàâ³òü íàéäàâí³ø³ òâîðè, ÿê³ âèíèêëè òîä³, êîëè ëþäèíà ùå íå âèíàéøëà ïèñüìî, íèí³ íàäðóêîâàí³ â êíèæêàõ. Âîíè ä³éøëè äî íàñ ³ç ñèâî¿ äàâíèíè. À ÿê? Êîëè íå áóëî ïèñåìíîñò³, ëþäè ïåðåäàâàëè ¿õ ç óñò â óñòà (çâ³äñè é ïðèêìåòíèê óñíèé), â³ä ïîêîë³ííÿ äî ïîêîë³ííÿ. Ì³ôè, ëåãåíäè, êàçêè, ïåðåêàçè, ï³ñí³, çàãàäêè, ïðèñë³â’ÿ ñêëàäàëè òàëàíîâèò³ ëþäè, ³ìåíà ÿêèõ òåïåð íåâ³äîì³. Ïåðâèííèé âàð³àíò òàêèõ òâîð³â ³ç ÷àñîì çàçíàâàâ çì³í. Ñêàæ³ìî, ï³ñíþ, ùî ïîäîáàëàñÿ ëþäÿì, ïåðåñï³âóâàëè â ð³çíèõ ì³ñöåâîñòÿõ, ïîñò³éíî âíîñÿ÷è â íå¿ ùîñü ñâîº, óäîñêîíàëþþ÷è ¿¿. Ï³ñíÿ, íàâ³òü íåïîâí³ñòþ, òà ç ÷àñîì òàêè çì³íþâàëàñÿ, ñòàâàëà êðàùîþ. Äî ðå÷³, óêðà¿íñüêèõ íàðîäíèõ ï³ñåíü íèí³ íàðàõîâóþòü ìàéæå òðèñòà òèñÿ÷! Äî íàñ ä³éøëà âåëèêà ê³ëüê³ñòü íàðîäíèõ êàçîê, ëåãåíä, ïåðåêàç³â… Óñ³ ö³ òâîðè íàçèâàþòü ôîëüêëîðîì (â³ä àíãë. folk-lore — íàðîäíà ìóäð³ñòü), àáî óñíîþ íàðîäíîþ òâîð÷³ñòþ. Íàéäàâí³øèìè âèäàìè óñíî¿ íàðîäíî¿ òâîð÷îñò³ º ì³ôè é ëåãåíäè. Ëåãåíäà — öå ðîçïîâ³äü êàçêîâîãî ÷è ôàíòàñòè÷íîãî õàðàêòåðó ïðî íåçâè÷àéíó ïîä³þ àáî æèòòÿ é ä³ÿëüí³ñòü ÿêî¿ñü îñîáè. Ó ëåãåíäàõ çäåá³ëüøîãî éäåòüñÿ ïðî ðåàëüíó ëþäèíó, ÿêó çíàº ³ ëþáèòü íàðîä, àáî ïðî âèçíà÷íó ³ñòîðè÷íó ïîä³þ. Íàéïîïóëÿðí³ø³ ëåãåíäè ðîçïîâ³äàþòü ïðî ãåðî¿÷í³ â÷èíêè Áîãäàíà Õìåëüíèöüêîãî, Ìàêñèìà Çàë³çíÿêà, Îëåêñè Äîâáóøà, Óñòèìà Êàðìåëþêà. Öèõ ³ñòîðè÷íèõ ïîñòàòåé íàðîä íàä³ëèâ íåéìîâ³ðíîþ ñèëîþ òà â³äâàãîþ, ÷àñòî ¿õí³ ìîæëèâîñò³ áóëî ïåðåá³ëüøåíî, ÿê ó êàçêàõ. Îòæå, êàçêîâ³ñòü, ôàíòàñòè÷í³ñòü — ÿñêðàâà ïðèêìåòà ëåãåíäè. Ó÷åí³ ïîä³ëÿþòü ëåãåíäè íà òðè ð³çíîâèäè: ì³ôîëîã³÷í³, á³áë³éí³ òà ãåðî¿÷í³. 8

Ì²ÔÈ ÒÀ ËÅÃÅÍÄÈ ÓÊÐÀ¯ÍÖ²Â

Ó ì³ôàõ íà â³äì³íó â³ä ëåãåíä ³äåòüñÿ ïðî âèãàäàíèõ áàãàòîþ ëþäñüêîþ ôàíòàç³ºþ áîã³â ³ äåìîí³â. Öåé âèä ôîëüêëîðó âèíèê ó òîé ÷àñ, êîëè â ëþäåé áóëî ùå äóæå ñïðîùåíå, ïðèì³òèâíå óÿâëåííÿ ïðî íàâêîëèøí³é ñâ³ò ³ âîíè â³ä÷óâàëè áåççàõèñí³ñòü ³ áåçñèëëÿ ïåðåä ñòèõ³éíèìè ñèëàìè ïðèðîäè. Ì³ô — öå ðîçïîâ³äü, ùî ïåðåäàº óÿâëåííÿ íàøèõ äàëåêèõ ïðåäê³â ïðî ñòâîðåííÿ ñâ³òó, éîãî áóäîâó, ïðî áîã³â ³ äåìîí³â, ð³çíèõ ôàíòàñòè÷íèõ ³ñòîò. Ó ÷îìó æ òîä³ ïîëÿãàº â³äì³íí³ñòü ì³æ ì³ôîì ³ êàçêîþ? Êàçêè ³ â äàëåê³ â³ä íàñ ÷àñè, ³ íà åòàï³ ñòâîðåííÿ ñïðèéìàëèñÿ ÿê ïë³ä ëþäñüêî¿ ôàíòàç³¿, à îñü äî ì³ô³â òîä³ ñòàâèëèñÿ ÿê äî ÷îãîñü ³ìîâ³ðíîãî, ðåàëüíîãî. Ëåãåíäè ì³ôîëîã³÷í³

á³áë³éí³

ãåðî¿÷í³

óÿâëåííÿ ïðî Âñåñâ³ò, æèòòÿ ñâÿòèõ, ïåðøèõ ãåðî¿÷í³ â÷èíêè ðåàëüïðèðîäó, áîã³â, äåìîí³â õðèñòèÿí íèõ ³ñòîðè÷íèõ îñ³á

ÏÐÎ ÇÎÐßÍÈÉ Â²Ç Êîëèñü äàâíî, à äå ñàìå — íåâ³äîìî, òà òðàïèëàñÿ âåëèêà ïîñóõà. ² áóëà âîíà òàêà, ùî íå ò³ëüêè â ð³÷êàõ òà îçåðàõ, à íàâ³òü ³ â êîëîäÿçÿõ ïîâèñèõàëà ãåòü-÷èñòî1 âñÿ âîäà, ³ ëþäè áåç âîäè ïî÷àëè õâîð³òè òà ìåðòè. Ó ò³ì êðàþ, äå îòî òðàïèëàñÿ òàêà ïîñóõà, òà æèëà îäíà âäîâà, à â ò³º¿ âäîâè áóëà âñüîãî-íà-âñüîãî îäíà äî÷êà. Óäîâà áåç âîäè çàõâîð³ëà, ³ äî÷êà, ùîá íå âìåðëà ¿¿ ìàòè, óçÿëà ãëå÷èê òà é ï³øëà øóêàòè âîäó. Äå âîíà ¿¿ øóêàëà, õòî ¿¿ çíàº, à ò³ëüêè äåñü-òî íàéøëà. Íàáðàëà â ãëå÷èê ³ ïîíåñëà äîäîìó. Ïî äîðîç³ çóñòð³ëà îäíîãî ÷îëîâ³êà, ùî âìèðàâ áåç âîäè; äàëà éîìó íàïèòèñü ³ òèì îäâîëàëà éîãî â³ä ñìåðò³. Äàë³ âîíà çóñòð³ëà äðóãîãî, òàêîãî æ ñàìîãî; ïîò³ì òðåòüîãî, ÷åòâåðòîãî ³, íàðåøò³, ñüîìîãî. Óñ³ì äàâàëà ïèòè é óñ³õ óðÿòóâàëà â³ä ñìåðò³. Âîäè çàëèøèëîñü ó íå¿ ò³ëüêè íà ñàìîìó äí³. ²øëà âîíà, ³øëà é ïî äîðîç³ ñ³ëà â³äïî÷èòè, à ãëå÷èê ïîñòàâèëà á³ëÿ ñåáå íà çåìë³. Êîëè â òîé ÷àñ äå íå âçÿâñÿ ñîáàêà. Õîò³â, ìàáóòü, òåæ íàïèòèñÿ òà é ïåðåêèíóâ ãëå÷èê. Êîëè òîé ãëå÷èê ïåðåêèíóâñÿ, òî ç íüîãî âèëåò³ëî ñ³ì âåëèêèõ ç³ðîê ³ âîñüìà ìàëåíüêà, òà é ïîñòàâàëè íà íåá³. 1

Ãåòü-÷èñòî — çîâñ³ì, ïîâí³ñòþ.

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

Îòî ò³ ç³ðêè ³ º Â³ç, àáî äóø³ òèõ ëþäåé, ùî ä³â÷èíà ¿ì äàâàëà ïèòè, à âîñüìà, ìàëåíüêà, — òàê òî äóøà ñîáàêè, ùî ïåðåêèíóâ ãëå÷èê. Òàê îòî Áîã íà òå ¿õ ³ ïîñòàâèâ íà íåá³, ùîá óñ³ ëþäè áà÷èëè, ÿêà ùèðà áóëà òà ä³â÷èíà, à çà ¿¿ ùèð³ñòü Áîã ïîñëàâ äîù íà òó êðà¿íó. Ñóç³ð’ÿ Çîðÿíèé Â³ç

Äî ðå÷³… Çîðÿ — ñèìâîë æèâîòâîðíî¿ é ðîäþ÷î¿ ïðèðîäè; ä³â÷èíè-êðàñóí³, êîõàííÿ; íîâîãî ùàñëèâîãî æèòòÿ; ñâ³òëîãî äóõó, îáîðîíöÿ ëþäåé; î÷åé Áîãà. Çäàâíà â íàðîä³ çîð³ ñïðèéìàëè òî ÿê ä³òåé Ñîíöÿ ³ Ì³ñÿöÿ, òî ÿê çàïàëåí³ Áîãîì ñâ³÷êè íà ÷åñòü íàðîäæåíèõ ëþäåé. ßçè÷íèêè ââàæàëè çîð³ â³êíàìè íåáà, ÷åðåç ÿê³ áîãè äèâëÿòüñÿ íà ñâ³ò (²ç «Ñëîâíèêà ñèìâîë³â»).

×ÎÌÓ ÏÅÑ ÆÈÂÅ ÊÎËÎ ËÞÄÈÍÈ Äàâíî, äóæå äàâíî æèâ ñîá³ ñàì³òíèé ïåñ. Íàðåøò³ íàäîêó÷èëî éîìó ñàìîìó áëóêàòè â ë³ñ³, ³ â³í âèð³øèâ çíàéòè ñîá³ äðóãàòîâàðèøà. Àëå õîò³â, àáè öåé éîãî òîâàðèø áóâ íàéñèëüí³øèé ç óñ³õ òâàðèí. Ë³ñîâ³ çâ³ðÿòà ðàäèëè éîìó ï³òè äî âîâêà. Ï³øîâ ïåñ äî íüîãî é êàæå: — Âîâ÷å, áðàòå, æèâ³ìî ðàçîì! Âîâê â³äïîâ³â: — ×îìó áè í³! Ïî÷àëè æèòè ðàçîì. Ðàç, ÿê íî÷óâàëè â ë³ñ³, ïî÷óâ ïåñ ÿêèéñü øåëåñò ³ ïî÷àâ òðÿñòèñÿ-áîÿòèñÿ. Çáóäèâ âîâêà, à òîé éîìó êàæå: — Áóäü òèõî, áî ïðèéäå âåäì³äü ³ ç’¿ñòü íàñ! Ïåñ òîä³ çäîãàäàâñÿ, ùî âåäì³äü ñèëüí³øèé çà âîâêà. Ï³øîâ äî âåäìåäÿ é êàæå: — Âåäìåäþ, áðàòèêó, æèâ³ìî ðàçîì! — Êîëè ðàçîì, òî ðàçîì, — â³äïîâ³â âåäì³äü. Ìèíóëà êîðîòêà äîáà. Ðàç íà çîðÿõ ïî÷óâ ïåñ ÿêèéñü øåëåñò ³ ïî÷àâ áîÿòèñÿ. Ïðîáóäèâñÿ âåäì³äü òà é ñêàçàâ: 10

Ì²ÔÈ ÒÀ ËÅÃÅÍÄÈ ÓÊÐÀ¯ÍÖ²Â

— Çàõîâàéìîñÿ â êîð÷, áî ùå íàä³éäå ëåâ ³ ðîçäåðå íàñ îáîõ! Ïîäóìàâ ïåñ, ùî ëåâ ìàº áóòè ñèëüí³øèì. Çàëèøèâ âåäìåäÿ é ï³øîâ äî äâîðó êîðîëÿ ëåâà. — Ëåâå, ëåâå, êîðîëþ çâ³ð³â, æèâ³ìî ðàçîì! — Çà ñëóãó ïðèéìó òåáå, — â³äïîâ³â ëåâ. Ïåñ çîñòàâñÿ ç íèì. Îäíîãî ðàçó ââå÷åð³ ïî÷àâ ïåñ áîÿòèñÿ é ïî÷àâ âèòè, ãàâêàòè. Âèá³ã ëåâ ³ç ïàëàòè é êàæå éîìó: — Ìîâ÷è, áî ùå íàä³éäå ëþäèíà é çàñòðåëèòü íàñ îáîõ! Ïåñ çàìîâê, àëå çäîãàäàâñÿ, ùî ëþäèíà ìàº áóòè ñèëüí³øîþ, êîëè ¿¿ ëåâ áî¿òüñÿ. Ï³øîâ ïåñ äî ëþäèíè é ïðèñòàâ íà ñëóæáó äî íå¿. Â³ä òîãî ÷àñó é æèâå ïåñ ç ëþäèíîþ. ÄÀÆÁÎÃ Ñèí âåëèêîãî Ñâàðîãà1, ñëàâåòíèé Äàæáîã-Ñîíöå, äîâã³ ðîêè âëàäàðþâàâ íàä áîãàìè, ëþäüìè é íàä óñ³ì ñâ³òîì. Â³í áóâ ðîäîíà÷àëüíèêîì ðóñ³â-óêðà¿íö³â, ïåðøèì ¿õí³ì êíÿçåì ³ íåçì³ííèì ïîêðîâèòåëåì. Äàâí³ óêðà¿íö³ ãîðäî êàçàëè ïðî ñåáå: «Ìè âíóêè Äàæáîãà — óëþáëåíö³ áîã³â, ... ìè ñëàâèìî Äàæáîãà, ³ áóäå â³í íàø ïî êðîâ³ ò³ëà...» Äàæáîã óîñîáëþâàâ ìóæí³ñòü, îáëè÷÷ÿ éîãî óÿâëÿëîñÿ ïîä³áíèì äî ñîíÿ÷íîãî êîëà, ³ç ðóñÿâîþ áîðîäîþ-ïðîì³í÷èêàìè. Ó ïîæåðòâó Äàæáîãîâ³ ïðèíîñèëè ìëèíö³, ïîëîòíî, äàðè ïîë³â ³ ë³ñ³â, âèíî, ãðîø³ òîùî. Éîìó ìîëèëèñÿ, çâåðòàþ÷èñü òàê: «Äàæáîæå íàø òðèñâ³òëèé! Ñëàâó òâîð³ìî òîá³, íåõàé ëåòèòü âîíà ïòèöåþ ÿñíîþ, ñïîâ³ùàþ÷è âñ³ì ïðåäêàì ðóñüêèì, ùî øàíóºìî òà ïîêëîíÿºìîñÿ Ñîíöþ âñåâèøíüîìó, îòöþ Ñâàðîã — êðåâíîìó — Äàæáîãó íàøîìó». áàòüêî áîã³â Ñâàðîã — áîã Ñîíöÿ, ñâ³òëà òà äîáðà. Ó äàâí³õ ðóñ³â-óêðà¿íö³â Ñâàðîã — áîã-òâîðåöü, ïîêðîâèòåëü íåáà, ìóäðîñò³, çàñòóïíèê øëþáó é êîâàëüñüêî¿ ñïðàâè, ðåìåñåë. 1

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

1. Ðîçïîâ³äü êàçêîâîãî ÷è ôàíòàñòè÷íîãî õàðàêòåðó ïðî íåçâè÷àéíó ïîä³þ àáî æèòòÿ é ä³ÿëüí³ñòü ÿêî¿ñü ðåàëüíî¿ îñîáè íàçèâàºòüñÿ À Á Â Ã

ì³ôîì êàçêîþ ëåãåíäîþ ë³òîïèñîì

2. Â³ç íà í³÷íîìó íåá³ ñêëàäàºòüñÿ ³ç ç³ðîê À Á Â Ã

÷îòèðüîõ ñåìè âîñüìè äåñÿòè

3. Cîáàêà, çà ëåãåíäîþ, øóêàâ ñîá³ äðóãà-òîâàðèøà â òàê³é ïîñë³äîâíîñò³ À Á Â Ã

âîâê — âåäì³äü — ëþäèíà — ëåâ ëåâ — âåäì³äü — ëþäèíà — âîâê ëþäèíà — âîâê — âåäì³äü — ëåâ âîâê — âåäì³äü — ëåâ — ëþäèíà

4. Ùî òàêå ôîëüêëîð? ×îìó íàðîäíó òâîð÷³ñòü íàçèâàþòü óñíîþ? 5. ×èì ëåãåíäà â³äð³çíÿºòüñÿ â³ä ì³ôó? 6. Ïîì³ðêóéòå é ñêàæ³òü, ÷îìó ãåðî¿â ëåãåíä íàðîä íàä³ëÿâ íàäëþäñüêèìè ìîæëèâîñòÿìè. 7. Íà ÿê³ ð³çíîâèäè ïîä³ëÿþòü ëåãåíäè? 8. Ùî îçíà÷àþòü, çà ëåãåíäîþ, ñ³ì âåëèêèõ ç³ðîê ³ îäíà ìàëåíüêà íà í³÷íîìó íåá³? 9. Íà ñê³ëüêè ÷àñòèí çà çì³ñòîì ìîæíà ïîä³ëèòè ëåãåíäó «×îìó ïåñ æèâå êîëî ëþäèíè»? 10. Ëþäèíà ñèëüí³øà â³ä ëåâà, öàðÿ çâ³ð³â, ñâîºþ ô³çè÷íîþ ñèëîþ ÷è ÷èìîñü ³íøèì? Ïîÿñí³òü ñâîþ äóìêó. 11. Ó çá³ðö³ óêðà¿íñüêèõ ïðèêàçîê ³ ïðèñë³â’¿â ç³áðàíî ìàéæå äâ³ñò³ âèñëîâ³â ïðî ñîáàêó. ßêà ç íàâåäåíèõ íèæ÷å ïðèêàçîê (ïðèñë³â’¿â) íàéáëèæ÷à çà çì³ñòîì äî ëåãåíäè «×îìó ïåñ æèâå êîëî ëþäèíè»? Áèòèé ñîáàêà íå áî¿òüñÿ ïàëèö³. Á³éñÿ íå òîãî ñîáàêè, ùî áðåøå, à òîãî, ùî ëàñòèòüñÿ. Âèâ÷åíîãî ïñà í³÷èì íå ï³äêóïèø. Äîáðèé ñîáàêà ³ íà õàçÿ¿íà áðåøå. Ëèõîãî ñîáàêó ãîñïîäàð øàíóº. Êîæíèé ñîáàêà ãàâêàº, àëå íå êîæåí êóñàº. Ïåñ äåðæèòüñÿ ÷îëîâ³êà, à ê³ò — õàòè. Ñîáàêà ãàâêíå — õàçÿ¿í â³ðèòü.

Ì²ÔÈ ÒÀ ËÅÃÅÍÄÈ ÓÊÐÀ¯ÍÖ²Â

12. Ïðî÷èòàéòå ì³ô «Äàæáîã» ³ ïðîêîìåíòóéòå ³ëþñòðàö³þ äî íüîãî (îáðàçè, êîëüîðè, ñþæåò) (ñ. 11). 1. Çíàéä³òü ³ ïðî÷èòàéòå â ìåðåæ³ ²íòåðíåò (àáî â ñïåö³àëüí³é ë³òåðàòóð³) ëåãåíäó ïðî íàçâó ñâîº¿ âóëèö³, ðàéîíó, ñåëà ÷è ì³ñòà. Ï³äãîòóéòåñÿ ðîçïîâ³ñòè ¿¿ êëàñó (çà áàæàííÿì). 2. Ïðî÷èòàéòå ì³ôè é ëåãåíäè: «Áåðåãèíÿ», «Íåîïàëèìà êóïèíà», «ßê âèíèêëè Êàðïàòè», «×îìó â ìîð³ º ïåðëè ³ ìóøë³». Âèïèø³òü ó ðîáî÷èé çîøèò íåçðîçóì³ë³ ñëîâà.

ÁÅÐÅÃÈÍß Äî Ñâàðîãà òà Áåðåãèí³ ïîñò³éíî ïðèõîäèëè ëþäè, ùîá ïîäèâèòèñÿ íà õàòèíó, ï³÷ ³ æîðíà, ñêóøòóâàòè òîãî äèâà, ùî õë³áîì çâåòüñÿ é ñõîæå íà ñîíöå. ² ñêàçàëè ¿ì Ñâàðîã ³ Áåðåãèíÿ, ùîá âèõîäèëè âîíè ç ïå÷åð ³ áóäóâàëè ñâ³òë³ õàòè, ùîá íå õîäèëè â äèêèõ øêóðàõ, à â÷èëèñÿ òêàòè ïîëîòíî òà õîäèòè â á³ëîìó îäÿç³, ÿê ëè÷èòü ä³òÿì Á³ëîáîãà. Ëþäè ñëóõàëè é ðàä³ëè, àëå êîëè íàäõîäèëà í³÷, ñòðàõ âèïîâçàâ â³äóñ³ëü, áî çåìëÿ ïî÷èíàëà òðÿñòèñü ³ ãîéäàòèñü. Òî ëþòóâàâ ×îðíîáîã. Íàñëàâ ×îðíîáîã íà ëþäåé ñâîº ÷îðíå â³éñüêî — ñòàäî ÿùåð³â, ÿêîìó íàêàçàâ çíèùèòè Ñâàðîãà, Áåðåãèíþ é ñâàðîæè÷³â. Íå ìîãëè çóïèíèòè ÷îðíèõ ÿùåð³â àí³ ìå÷³ ñâàðîæè÷³â, àí³ ïàëàþ÷³ ñìîëîñêèïè ñàìîãî áîãà Ñâàðîãà. ² ò³ëüêè Áåðåãèíÿ â ÿñêðàâî-á³ëîìó âáðàíí³ ç âèøèòèìè ÷åðâîíèìè «ñòð³ëàìè Ïåðóíà» òà «ñîêîëàìè» çìîãëà öå çðîáèòè. Âîíà ï³øëà íà ÿùåð³â ç ï³äíÿòèìè äîãîðè ðóêàìè — ³ ãð³çíå â³éñüêî â³äñòóïèëî. ßùåðè â³äïîâçàëè íàçàä, ïîêè íå ïîòîïèëèñÿ â ð³÷ö³ Ðîñ³ é íå ïåðåòâîðèëèñÿ íà ñêåë³. Ç òîãî ÷àñó ëþäè ââàæàþòü Áåðåãèíþ áîãèíåþ êðàñè, âåëèêîþ îõîðîííèöåþ. Âîíè âèð³çüáëþþòü ¿¿ îáðàç íà äâåðÿõ, â³êîííèöÿõ, âèøèâàþòü ¿¿ ïîñòàòü íà ðóøíèêàõ ³ ñîðî÷êàõ, ùîá Áåðåãèíÿ çàâæäè çàõèùàëà ¿õ â³ä óñüîãî çëîãî.

Ãðàô³÷íå çîáðàæåííÿ Áåðåãèí³ é òðèçóáà

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

Äî ðå÷³… Áåðåãèíÿ — çàõèñíèöÿ ëþäåé â³ä óñÿêîãî çëà, äîáðà «õàòíÿ» áîãèíÿ. Âîíà îáåð³ãàëà îñåëþ, ìàëèõ ä³òåé, äîáðîáóò ñ³ì’¿. Â³äãîì³í ïðî íå¿ çíàõîäèìî â ñëîâàõ îáåð³ãàòè, îáåðåãè — ìàã³÷í³ ïðåäìåòè, ô³ãóðè, ÿêèì ïðèïèñóâàëàñÿ òàºìíè÷à ñèëà. Ñõåìàòè÷íå çîáðàæåííÿ Áåðåãèí³ (ïîñòàòü æ³íêè ³ç çàñòåðåæëèâî ï³äíÿòèìè ðóêàìè) ïåðåéøëî â ìàëþíîê òðèçóáà (²ç «Ñëîâíèêà ñèìâîë³â»).

ÍÅÎÏÀËÈÌÀ ÊÓÏÈÍÀ Áóëî öå äóæå äàâíî. Äâà êîðîë³ — ïîëüñüêèé òà óãîðñüêèé — îá’ºäíàëè ñâî¿ â³éñüêà é ï³äñòóïèëè äî ñò³í ñëàâíîãî ì³ñòà Äîðîãîáóæà (òåïåð ðàéöåíòð Ñìîëåíñüêî¿ îáëàñò³, Ðîñ³ÿ. — Ïðèì. àâò.). Çàõèñíèêàì ãðàäà çàéäè ïåðåäàëè ëèñòà. Ïðîïîíóâàëè áåç áèòâè â³ä÷èíèòè ì³ñüê³ áðàìè, âèéòè â ïîëå áåç çáðî¿ é çäàòèñÿ â ïîëîí. Çà öå êîðîë³ îá³öÿëè âñ³ì çáåðåãòè æèòòÿ. Â ³íøîìó âèïàäêó, ïîãðîæóâàëè, ùî ì³ñòî áóäå ñïàëåíå é íà ëàñêó ïåðåìîæö³â ñïîä³âàòèñÿ í³÷îãî. Êîëè ìèíóâ â³äâåäåíèé ÷àñ íà ðîçäóìè, ³ç Äîðîãîáóæà âèéøîâ ïîñëàíåöü. Çàéäè-âî¿íè çóñòð³ëè éîãî é ïðîâåëè íà óçâèøøÿ, äå íà çîëî÷åíèõ ñò³ëü÷èêàõ ñèä³ëè êîðîë³. — ß ïðèí³ñ â³äïîâ³äü íà âàø ëèñò, — ñêàçàâ ïîñëàíåöü ³ ïåðåäàâ óãîðñüêîìó òà ïîëüñüêîìó âëàäàðÿì áàäèëèíó ³ç ñõîæèì íà ÿñåíîâå ëèñòÿì òà ç áë³äî-ðîæåâèì ñóöâ³òòÿì íà âåðõ³âö³. — ßê?! — çäèâóâàëèñÿ âëàäàð³. — Îöå é óñå? Ïîñëàíåöü ïîêëîíèâñÿ: — Ìåí³ ñòàð³éøèíè äîðó÷èëè ïåðåäàòè ò³ëüêè öå. À ùå âåë³ëè ñêàçàòè, ÿêùî âàì öüîãî ç³ëëÿ çàìàëî, òî îñü äîâêîëà âàñ íà ïàãîðá³ éîãî öâ³òå ñê³ëüêè çàâãîäíî. Ç³áðàëè êîðîë³ ñâî¿õ ðàäíèê³â ³ íàéìóäð³øèõ ìóæ³â. Äóìàëè, äóìàëè — í³ÿê íå çðîçóì³þòü, ùî ñàìå çàõèñíèêè ì³ñòà ñêàçàëè ¿ì öèì çåëîì. Êîëè çíàéøîâñÿ îäèí: — ß çíàþ öå ç³ëëÿ. Âîíî ãîðèòü ³ íå çãîðÿº. Â³í óçÿâ ³ç áàãàòòÿ ïàëàþ÷ó ã³ëêó é ï³äí³ñ ¿¿ äî êâ³òó÷îãî êóùà. Ó òó æ ìèòü óâåñü êóù ñïàëàõíóâ ãîëóáóâàòî-çåëåíêóâàòèì ïîëóì’ÿì. Òà ùå ÷åðåç ìèòü ïîëóì’ÿ çãàñëî. ² âñ³ ïîáà÷èëè, ùî êóù ñòî¿òü íåóøêîäæåíèé — òàêèé æå ðîæåâîêâ³òíèé, óñì³õíåíèé. 14

Ì²ÔÈ ÒÀ ËÅÃÅÍÄÈ ÓÊÐÀ¯ÍÖ²Â

² âñ³ çðîçóì³ëè, ùî ñàìå â³äïîâ³ëè çàõèñíèêè Äîðîãîáóæà íà óëüòèìàòóì1. ² ìîâèâ óãîðñüêèé êîðîëü ïîëüñüêîìó: — Ìè í³êîëè íå çàâîþºìî ö³º¿ êðà¿íè. Òîìó ÿ ïîâåðòàþ ñâî¿õ âî¿í³â äîäîìó. ² òîá³ ðàäæó çðîáèòè òå æ ñàìå. Äàâíî öå áóëî... Â³äòîä³ ñîòí³ ðàç³â âîðîãè çàâîéîâóâàëè íàø êðàé, àëå êîæíîãî ðàçó çàëèøàëèñÿ ç îáëèçíåì. À êðàé çåëåí³º ï³ä ñèí³ì íåáîì òà ÿñíèì ñîíöåì. ² ùîë³òà òóò ðîæåâî êâ³òóþòü êóù³ íåîïàëèìîãî çåëà, ñòâåðäæóþ÷è íåçíèùåíí³ñòü óêðà¿íñüêî¿ çåìë³ òà ¿¿ íàðîäó. Äî ðå÷³… Êóïèíà — öå ë³ñîâà òðàâ’ÿíèñòà ðîñëèíà ç á³ëèìè êâ³òàìè, ïîä³áíà íà êîíâàë³þ.

ßÊ ÂÈÍÈÊËÈ ÊÀÐÏÀÒÈ Êîëèñü íà íàø³é çåìë³ áóëà âåëè÷åçíà ð³âíèíà, ê³íöÿ-êðàþ ÿê³é íå áóëî âèäíî, óêðèòà øîâêîâèñòèìè òðàâàìè, â³÷íîçåëåíèìè ñìåðåêàìè òà ÿëèíàìè, ìîãóòí³ìè áóêàìè ³ ÿâîðàìè, áåðåñòàìè é òîïîëÿìè. Äîëèíîþ òåêëè ïîò³÷êè òà ð³÷êè, áàãàò³ íà ôîðåëü òà ³íøó äð³áíó é âåëèêó ðèáó. Âîëîäàðåì äîëèíè áóâ âåëåòåíü Ñèëóí. Êîëè â³í ³øîâ, â³ä éîãî êðîê³â çäðèãàëàñÿ çåìëÿ. Ðîçïîâ³äàþòü, ùî Ñèëóí äîáðå ðîçóì³âñÿ íà ´àçä³âñòâ³, ìàâ áåçë³÷ óñÿêî¿ õóäîáè. ×åðåäè êîð³â ³ âîë³â, îòàðè îâåöü, òàáóíè êîíåé, ñòàäà áóéâîë³â ³ ñâèíåé ïàñëèñÿ íà òîëîêàõ, áðîäèëè ë³ñàìè. À ïòèö³!.. Òèñÿ÷³ êà÷îê ³ ãóñåé ïëàâàëè â ñòàâêàõ, áàãàòî êóðåé êóäêóäàêàëè íà ôåðìàõ. Öåé ´àçäà æèâ ó ïðåêðàñíîìó ïàëàö³: ç á³ëîãî ìàðìóðó, ç âèñîêèìè øïèëÿìè, ÿê³ ñÿãàëè àæ äî õìàð. Ïàëàö áóâ âèáóäóâàíèé íà ãðóíî÷êó2, íàñèïàíîìó ëþäñüêèìè ðóêàìè. Áóëî òàì ñò³ëüêè ê³ìíàò, ùî ëåãêî ìîæíà áóëî çàáëóäèòèñÿ, à â ïîìåøêàíí³ — äîáðà âñÿêîãî! Óíî÷³ Ñèëóí ñïàâ ó çîëîò³é êîëèñö³, âèñòåëåí³é äîðîãèìè êèëèìàìè. À âäåíü çâèê â³äïî÷èâàòè â ñð³áëåíîìó êð³ñë³. Íà øèðîê³é äîëèí³ ñëóãè îáðîáëÿëè çåìëþ, âèðîùóâàëè õë³á, çà õóäîáîþ äîãëÿäàëè, ïòèöþ ãîäóâàëè. Ëþäè ìó÷èëèñÿ, â³ä çîð³ äî çîð³ òðóäèëèñÿ, áàãàòñòâî ïðèìíîæóâàëè, òà íå ñîá³, à Ñèëóíîâ³. Ñëóãè é ñëóæíèö³ æèëè íå â ïàëàö³, à äàëåêî â³ä íüîãî, ó äåðåâ’ÿíèõ 1 2

Óëüòèìàòóì — êàòåãîðè÷íà âèìîãà, ùî ñóïðîâîäæóºòüñÿ ïîãðîçîþ. Ãðóíî÷îê — íåâåëèêèé ïàãîðá.

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

çðóáàõ ³ çåìëÿíêàõ. Íå õîò³â ãîñïîäàð, ùîá ó ñâ³òëèöÿõ ñìåðä³ëî ãíîºì ÷è ëþäñüêèì ïîòîì. Í³ ÷îëîâ³êè, í³ æ³íêè, í³ ë³òí³ ëþäè, àí³ ìîëîäü íå ñì³ëè ïîêèäàòè ìàºòîê Ñèëóíà é ³òè øóêàòè ³íøî¿ ðîáîòè, ìóñèëè æèòè é óìèðàòè êð³ïàêàìè. Ïîì³æ ö³º¿ ÷åëÿä³ ñëóæèâ ó Ñèëóíà îäèí õëîïåöü, ÿêîãî çâàëè Êàðïîì Äí³ïðîâñüêèì. Â³í ïðèéøîâ ñþäè â³ä áåðåã³â Äí³ïðà. Ïîäàâñÿ â ìàíäðè ùå äåñÿòèð³÷íèì õëîï÷èêîì: øóêàòè ùàñòÿ, áî áàòüêî ïîìåð, à ìàòè æèëà á³äíî, ³ ìóñèâ ¿é ÷èìîñü äîïîìîãòè. Ñëóæèâ Êàðïî ð³ê, äðóãèé, ï’ÿòèé. ßê ³ âñ³, êîñèâ òðàâó, îðàâ ³ ñ³ÿâ ïøåíèöþ òà æèòî, ÿ÷ì³íü ³ îâåñ, çáèðàâ õë³á. Íå ò³ëüêè çà ñåáå ïðàöþâàâ, à é ³íøèì äîïîìàãàâ, áî æàë³â ñëàáèõ. Éîãî ïîëþáèëè âñ³ ñëóãè é ñëóæíèö³ çà ÷åñí³ñòü, ïðàöüîâèò³ñòü, ñïðàâåäëèâ³ñòü. Êàðïî íåíàâèä³â òèõ, õòî ïàíîâ³ äóæå íèçüêî êëàíÿâñÿ, äî çåìë³ íàãèíàâñÿ. Òÿæêî éîìó áóëî äèâèòèñü, ÿê Ñèëóí óñå çàáèðàº, à íàðîä ãîëîäóº. Êîëè Êàðïîâ³ âèïîâíèëîñÿ äâàäöÿòü ë³ò, âèð³øèâ äîäîìó ïîâåðòàòèñÿ. Áóâ ïåâåí, ùî çà äîáðó ïðàöþ ïàí éîìó çàïëàòèòü ³ â³í ïîâåðíåòüñÿ äî ìàòåð³ íå ç ïîðîæí³ìè ðóêàìè. ² ò³ëüêè ïðî öå òåïåð ³ äóìàâ. Óñå ðîçì³ðêîâóâàâ, ÿê ç ïàíîì ïîãîâîðèòè ïðî ðîçðàõóíîê. Îäíîãî ðàçó âíî÷³ â³í âèéøîâ íàäâ³ð ïîäèõàòè ñâ³æèì ïîâ³òðÿì. Ïðîõîäèâ á³ëÿ íàéìèòñüêèõ õàòèíîê ³ ðàïòîì ïîáà÷èâ ÿêóñü ò³íü. Óï³çíàâ Ñèëóíà. Òîé ³øîâ ïîäèâèòèñÿ, ÿê õóäîáà íî÷óº, ÷è âñå â ïîðÿäêó. Êàðïî ïîäóìàâ, ùî ñàìå ÷àñ ïîãîâîðèòè ç ïàíîì. Êîëè Ñèëóí íàáëèçèâñÿ, Êàðïî çàêàøëÿâ, ùîá ïðèâåðíóòè äî ñåáå óâàãó. — ×îìó òè òóò, Êàðïå? — îçâàâñÿ Ñèëóí, óï³çíàâøè õëîïöÿ. — ×è íå ä³â÷à âèãëÿäàºø? — Íå ä³â÷à, — â³äïîâ³â Êàðïî, — à Âàñ, ñâ³òëèé ïàíå. Õî÷ó ç Âàìè ïîãîâîðèòè. Ñëóæèâ ÿ Âàì äîâãî é ÷åñíî, òà ìàþ äîäîìó ïîâåðòàòèñÿ, àáè ìàò³íêó æèâîþ çàñòàòè… Ïëàòíþ çà ñëóæáó õî÷ó ïîïðîñèòè. Ñèëóí ñïî÷àòêó ïîäóìàâ, ùî ñëóãà æàðòóº, áî äîñ³ í³õòî íå íàâàæóâàâñÿ ïðîñèòèñÿ â íüîãî ï³òè ãåòü. Òà é ïëàòí³ í³õòî íå âèìàãàâ. Àëå Êàðïî é íå äóìàâ â³äñòóïàòè: — ß ÷åñíî ñëóæèâ, ñâ³òëèé ïàíå. ² ìîÿ ðîáîòà, äóìàþ, ùîñü êîøòóº. — Í³êóäè íå ï³äåø! — ðîç³çëèâñÿ ïàí. — Òî âæå ÿ çíàþ, êîëè é êóäè ìî¿ ñëóãè ïîâèíí³ õîäèòè. 16

Ì²ÔÈ ÒÀ ËÅÃÅÍÄÈ ÓÊÐÀ¯ÍÖ²Â

— ß ï³äó, ïàíå, — ñòîÿâ íà ñâîºìó Êàðïî. — Ëèøå ùå ðàç Âàì ìóøó ñêàçàòè, ùî ÿ ïîâèíåí îäåðæàòè çà ñâîþ ðîáîòó ãðîø³. Öå âæå áóëà íå÷óâàíà çóõâàë³ñòü, ÿêî¿ ïàí ïðîñòèòè íå ì³ã. — Òóäè, ï³ä çåìëþ, òåáå â³äïóùó! — ðîçëþòèâñÿ â³í, ïîêàçóþ÷è ïàëüöåì óíèç ³ ïðèñòóïàþ÷è äî ïàðóáêà. — Òàì áóäå òâîÿ ïëàòíÿ. Òà õëîïåöü íå â³äñòóïàâ àí³ íà êðîê. — Çà ìîþ ðîáîòó, ïàíå, ïðèéäåòüñÿ ïëàòèòè, — ùå ðàç íàãàäàâ, í³áè é íå ÷óâ ïàíñüêî¿ ïîãðîçè. Öÿ â³äïîâ³äü ùå á³ëüøå ðîç³çëèëà Ñèëóíà: çàêèï³â òàê, ùî àæ î÷³ êðîâ’þ íàëèëèñü, à ç ðîòà âîãîíü ï³øîâ. Ñõîïèâ â³í Êàðïà ñâî¿ìè äóæèìè ðóêàìè, ï³äíÿâ ³ âäàðèâ îá çåìëþ. Óäàðèâ òàê, ùî àæ ÿìà çðîáèëàñÿ. Àëå ñëóç³ í³÷îãî íå ñòàëîñÿ, ï³äâ³âñÿ íà íîãè é â³ä÷óâ ó ñîá³ íåïåðåìîæíó ñèëó, òî, ìàáóòü, çåìëèöÿ ïîäàðóâàëà ¿¿ éîìó çà òå, ùî ÷åñíî ïðàöþâàâ íà í³é. Ñõîïèâ Êàðïî Ñèëóíà, óäàðèâ íèì îá çåìëþ, äàë³ — ùå ðàç ³ ùå ðàç. Íå âèòðèìàëà ìàò³íêà-çåìëÿ òèõ óäàð³â, ðîçêîëîëàñÿ. ² îïèíèâñÿ Ñèëóí ó ï³äçåìí³é ïå÷åð³, ó ÿêó õîò³â çàãíàòè íåïîê³ðíîãî ñëóãó. Äàðåìíî â³í íàìàãàâñÿ âèáðàòèñÿ íà ïîâåðõíþ: çåìëÿ ç³ìêíóëàñÿ, ³ íå ìîæíà áóëî çíàéòè æîäíî¿ ù³ëèíêè. Òîä³ âäàâñÿ Ñèëóí äî âëàñíî¿ ñèëè. Óäàðèâ íîãîþ îá çåìíó êîðó — âîíà âèãíóëàñÿ òà íå â³äêðèëàñÿ, óäàðèâ äðóãîþ — âèãíóëàñÿ ùå á³ëüøå, àëå íå â³äêðèëàñÿ. Ñïðîáóâàâ ãîëîâîþ ïðîáèòè çåìëþ, ïëå÷èìà âèòèñíóòè — ìàðíî, êóëàêàìè ãàòèâ — òåæ íå äîïîìîãëî. Àëå â³ä éîãî óäàð³â íà çåìë³ ïðåð³âí³é âèíèêëè ãîðè. ² ÷èì äóæ÷å áèâ Ñèëóíâåëåòåíü, òèì âèù³ ãîðè çä³éìàëèñÿ íàâêîëî. À íàéäóæ÷å áèâ òàì, äå Ãóöóëüùèíà, ³ òàì ç’ÿâèëèñÿ íàéâèù³ ãîðè.

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

Óðàíö³, êîëè ïðîêèíóëèñÿ íàéìèòè é ïîáà÷èëè, ùî òðàïèëîñÿ, äóæå çäèâóâàëèñÿ. Íàâêîëî — ãîðè, à òàì, äå áóâ ïàëàö, í³÷îãî íå çàëèøèëîñÿ, óñå ïðîâàëèëîñÿ â ïð³ðâó. ×óäóâàëèñÿ ëþäè, à ïîò³ì ç³áðàëèñÿ íà âåëèêó ðàäó: ÿê äàë³ áóòè, ÿê æèòè. Âèð³øèëè â öüîìó êðà¿ çàëèøèòèñÿ. Îçåðî íàçâàëè Ñèíåâèðñüêèì, áî áóëî ñèíº-ñèíº, ÿê íåáî. À ãîðàì íà ÷åñòü Êàðïà äàëè íàçâó Êàðïàòè. Ëþäè çàæèëè ïî-íîâîìó. Îäí³ çàëèøèëèñÿ íà ð³âíèí³, ³íø³ ïîäàëèñÿ â ãîðè. Îðàëè, ñ³ÿëè, õë³á âèðîùóâàëè, õóäîáó äîãëÿäàëè. Íàâ÷èëèñÿ äåðåâà ðóáàòè, õàòè áóäóâàòè. Êàæóòü, ùî Ñèëóí ³ äîòåïåð íå çàòèõ ï³ä çåìëåþ, ïðîáóº âèðâàòèñÿ, àëå äàðåìíî, áî ïîñòàð³â, ³ ãîðè á³ëüøå íå ðîñòóòü â³ä éîãî óäàð³â. Òà âæå íå âèðâàòèñü éîìó íà ïîâåðõíþ í³êîëè! Äàâíèì-äàâíî ââàæàëè, ùî íàø êðàé — ÷àñòèíà ðàþ. Àëå íà çåìë³ ïî÷àâ òàíóòè ëüîäîâèê, íàñòóïèëî ïîòåïë³ííÿ. Âîäà çàòîïëþâàëà äîëèíè. Íàðîä íàøîãî êðàþ ïî÷àâ ìîëèòèñÿ é ïðîñèòè Áîãà, àáè çìèëîñòèâñÿ íàä çàòîïëåíîþ êàðïàòñüêîþ çåìëåþ é äàâ ìîæëèâ³ñòü âèæèòè ïðèðîä³. Áîã çìèëîñòèâñÿ: íåáåñí³ ñèëè ñõîïèëè çåìëþ é ï³äíÿëè ¿¿ ç âîäè ðàçîì ç óñ³ì, ùî ðîñëî íà í³é. Òàê óòâîðèëèñÿ Êàðïàòñüê³ ãîðè, à êðàé ç íèçèííîãî ñòàâ ã³ðñüêèì. Äî ðå÷³… Êàðïàòè — ãîðè íà ñõîä³ Öåíòðàëüíî¿ ªâðîïè (íà òåðèòîð³¿ Óêðà¿íè, Óãîðùèíè, ×åõ³¿, Ïîëüù³, Ñëîâà÷÷èíè, Ðóìóí³¿, Ñåðá³¿ òà Àâñòð³¿). Âîíè ïðîñòÿãàþòüñÿ íà ï³âòîðè òèñÿ÷³ ê³ëîìåòð³â. Íàéá³ëüøà âèñîòà — 2655 ì (ãîðà ¥åðëàõîâñê³-Øò³ò ó Ñëîâà÷÷èí³), â Óêðà¿í³ — 2061 ì (ãîðà Ãîâåðëà). Êàðïàòñüê³ ãîðè â³äíîñíî ìîëîä³, ¿ì ïîíàä 25 ì³ëüéîí³â ðîê³â (Ç åíöèêëîïåä³¿).

×ÎÌÓ Â ÌÎÐ² ª ÏÅÐËÈ ² ÌÓØË² Ëþáèëèñÿ ä³â÷èíà ç õëîïöåì. Òà ä³â÷èíà áóëà öàðñüêîãî ðîäó, à õëîïåöü — ç á³äíî¿ ñ³ì’¿. Îò äîâãî çóñòð³÷àëèñÿ âîíè òàéêîì ³ ÿêîñü íàâàæèëèñÿ ïðîñèòè â öàðÿ áëàãîñëîâåííÿ íà øëþá. Àëå áàòüêî äóæå ëþáèâ ñâîþ äî÷êó, áàæàâ ¿é ùàñòÿ é çàìîæíîãî æèòòÿ, òîìó íå õîò³â â³ääàâàòè çà á³äíîãî. Îäíàê äîíüö³ â³äìîâèòè íå ì³ã — äóæå âæå âîíà ïëàêàëà, áëàãàþ÷è íå ëàìàòè ¿¿ äîë³, íå ïîçáàâëÿòè ùàñòÿ ç êîõàíèì. Òîìó áàòüêî áóö³ìòî ïîãîäèâñÿ, à ñàì ïîòàé ï³äøóêóâàâ äîíüö³ áàãàòîãî õëîïöÿ. Äîíüêà äåíü ó äåíü ïèòàº: — Êîëè, òàòó, ïðèçíà÷èòå âåñ³ëëÿ? 18

Ì²ÔÈ ÒÀ ËÅÃÅÍÄÈ ÓÊÐÀ¯ÍÖ²Â

À áàòüêî ¿é: — Ñêîðî, ñêîðî. Îò óæå øèþòü òîá³ âåñ³ëüíó ñóêíþ ³ç ñåðïàíêîì, ïîñàã ãîòóþòü. Íåçàáàðîì ä³â÷èíà â³ä÷óëà, ùî áàòüêî ùîñü ëèõå ìàº íà äóìö³. Âîíà ï³øëà íà áåðåã ìîðÿ, ñ³ëà é çàæóðèëàñü. Ä³â÷èíà çíàëà áàòüêà äóæå äîáðå é çäîãàäàëàñÿ, ùî òîé íå â³äñòóïèòüñÿ â³ä ñâîãî çàäóìó â³ääàòè ¿¿ çà áàãàò³ÿ. Âîíà âèð³øèëà, ùî êðàùå ïîìåðòè, àí³æ æèòè ç áàãàòèì íåëþáîì. Òàê âîíà ñèä³ëà é ïîäóìêè ïðîùàëàñÿ ç á³ëèì ñâ³òîì — ³ ðàïòîì âèïëèâëà äî íå¿ ç ìîðÿ âåëè÷åçíà çîëîòà ÷åðåïàõà ³ êàæå: — Íå ïëà÷, íå æóðèñÿ, ãîëóáêî. ß òîá³ äîïîìîæó. Â³çüìè öåé êàì³íü, ðîçáèé éîãî — ³ âñåðåäèí³ çíàéäåø ãîëêó. Óêîëè íåþ ñâ³é ïàëåöü ³ ïîáà÷èø, ùî áóäå. Ñêàçàëà é âèêèíóëà íà áåðåã äèâíèé êàì³íü, ùî çì³íþâàâñÿ íà ñîíö³ âñ³ìà áàðâàìè âåñåëêè. Ä³â÷èíà ëåãêî ðîçáèëà òîé êàì³íü, áî â³í áóâ êðèõêèé. Óçÿëà ãîëêó é óêîëîëà ñîá³ ïàëåöü. Ñòàëî ¿é äóæå áîëÿ÷å, ³ âîíà çàïëàêàëà. ¯¿ ñëüîçè ñêàïóâàëè â ìîðå é ñòàâàëè ïåðëèíàìè, à êðàïåëüêè êðîâ³ ïåðåòâîðèëèñÿ íà ìóøë³. Ä³â÷èíà ç³áðàëà ïåðëèíè é â³äíåñëà ¿õ ñâîºìó êîõàíîìó. Êîëè áàòüêî ïîáà÷èâ, ÿêå áàãàòñòâî ìàº õëîïåöü, òî âæå íå îïèðàâñÿ ³ ïðèçíà÷èâ äåíü âåñ³ëëÿ. Òàê ÷åðåïàõà äîïîìîãëà çàêîõàíèì, à â ìîð³ â³äòîä³ º ïåðëè é ìóøë³. 1. Ïðî ÿçè÷íèöüêèõ áîã³â ³äåòüñÿ â ëåãåíä³ (ì³ô³) À Á Â Ã

«Áåðåãèíÿ» «Íåîïàëèìà êóïèíà» «ßê âèíèêëè Êàðïàòè» «×îìó â ìîð³ º ïåðëè ³ ìóøë³»

2. Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü.

1 2 3 4

Ãåðîé òâîðó Ñèëóí ×îðíîáîã çîëîòà ÷åðåïàõà óãîðñüêèé êîðîëü

À Á Â Ã Ä

Íàçâà òâîðó «ßê âèíèêëè Êàðïàòè» «×îìó â ìîð³ º ïåðëè ³ ìóøë³» «Íåîïàëèìà êóïèíà» «Áåðåãèíÿ» «Äàæáîã»

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

3. Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü. Ëåãåíäà (ì³ô)

Óðèâîê

1 «Áåðåãèíÿ» 2 «Íåîïàëèìà êóïèíà» 3 «ßê âèíèêëè Êàðïàòè» 4 «×îìó â ìîð³ º ïåðëè ³ ìóøë³»

À Êîëè áàòüêî ïîáà÷èâ, ÿêå áàãàòñòâî ìàº õëîïåöü, òî âæå íå îïèðàâñÿ é ïðèçíà÷èâ äåíü âåñ³ëëÿ. Á Âîíà ï³øëà íà ÿùåð³â ç ï³äíÿòèìè äîãîðè ðóêàìè — ³ ãð³çíå â³éñüêî â³äñòóïèëî. Â Â³í áóâ ðîäîíà÷àëüíèêîì ðóñ³â-óêðà¿íö³â, ïåðøèì ¿õí³ì êíÿçåì ³ íåçì³ííèì ïîêðîâèòåëåì. Ã Äóìàëè, äóìàëè — í³ÿê íå çðîçóì³þòü, ùî ñàìå çàõèñíèêè ì³ñòà ñêàçàëè ¿ì öèì çåëîì. Ä Êàðïî íåíàâèä³â òèõ, õòî ïàíîâ³ äóæå íèçüêî êëàíÿâñÿ, äî çåìë³ íàãèíàâñÿ.

4. Ïîÿñí³òü, çà ÿêèìè îçíàêàìè òâ³ð «Áåðåãèíÿ» — ì³ô, à «ßê âèíèêëè Êàðïàòè» — ëåãåíäà. 5. ßêèé ìîìåíò ó ì³ô³ «Áåðåãèíÿ» íàéá³ëüø åìîö³éíî íàïðóæåíèé? ×îìó âè òàê óâàæàºòå? 6. Âèïèø³òü ó ðîáî÷èé çîøèò ³ìåíà ãåðî¿â ì³ôó «Áåðåãèíÿ» ó äâ³ êîëîíêè: ó ïåðøó òèõ, õòî íàëåæèòü äî ñâ³òó äîáðà é ñâ³òëà, ó äðóãó — äî ñâ³òó çëà òà òåìðÿâè. 7. ßêèé ó÷èíîê óãîðñüêîãî êîðîëÿ ç ëåãåíäè «Íåîïàëèìà êóïèíà» ñâ³ä÷èòü ïðî òå, ùî â³í ðîçâàæëèâà ëþäèíà? 8. Ðîçãëÿíüòå ³ëþñòðàö³þ äî ëåãåíäè «ßê âèíèêëè Êàðïàòè». ×è âäàëî, íà âàøó äóìêó, âîíà ïåðåäàº ïðîöåñ ñòâîðåííÿ Êàðïàò çà ëåãåíäîþ? ×îìó âè òàê óâàæàºòå? 9. ×è ìîæíà ðåïë³êó Êàðïà: «Çà ìîþ ðîáîòó, ïàíå, ïðèéäåòüñÿ ïëàòèòè» ââàæàòè çóõâàë³ñòþ? Çà ùî ëþäè ëþáèëè öüîãî õëîïöÿ? 10. ßêèé ôðàãìåíò ³ç ëåãåíäè «×îìó â ìîð³ º ïåðëè ³ ìóøë³» ôàíòàñòè÷íèé? Ïðî÷èòàéòå éîãî. 11. Ïåðåêàæ³òü ì³ô «Áåðåãèíÿ». 12. ßêáè âàì äîâåëîñÿ åêðàí³çóâàòè îäíîãî ç ãåðî¿â ëåãåíäè (ì³ôó), òî êîãî á âè ç³ãðàëè? ×îìó? Ñâî¿ äóìêè âèêëàä³òü ó ðîáî÷îìó çîøèò³ (2–3 ðå÷åííÿ). 1. Íàìàëþéòå ³ëþñòðàö³þ äî ëåãåíäè «×îìó â ìîð³ º ïåðëè ³ ìóøë³» ³ â³çüì³òü ó÷àñòü ó êîíêóðñ³ íà êðàùèé ìàëþíîê (çà áàæàííÿì). 2. Ïðî÷èòàéòå íàðîäí³ ïåðåêàçè «Á³ëãîðîäñüêèé êèñ³ëü», «Ïðèéîì ó çàïîðîæö³», «Îé Ìîðîçå, Ìîðîçåíêó». Âèïèø³òü ó ðîáî÷èé çîøèò íåçðîçóì³ë³ ñëîâà.

ÍÀÐÎÄÍ² ÏÅÐÅÊÀÇÈ

Íàðîäíèé ïåðåêàç — öå óñíå îïîâ³äàííÿ ïðî âèçíà÷í³ ³ñòîðè÷í³ ïîä³¿ òà ¿õ ãåðî¿â. Çà çì³ñòîì ïåðåêàçè áëèçüê³ äî ëåãåíä, ïðîòå â íèõ çíà÷íî ìåíøå (à ³íîä³ é íåìàº) ôàíòàñòè÷íèõ åëåìåíò³â ³ á³ëüøå ôàêòè÷íèõ ïîä³é, äîñòîâ³ðíîñò³. Ó ïåðåêàçàõ íàðîä íàä³ëÿâ ñâî¿õ óëþáëåíö³â áîãàòèðñüêîþ ñèëîþ, íåïåðåìîæí³ñòþ, à öÿ îçíàêà á³ëüøå âëàñòèâà êàçêàì ³ ëåãåíäàì. Ìàáóòü, íàéá³ëüøå äî íàøèõ äí³â ä³éøëî ïåðåêàç³â ïðî ñëàâíèõ çàïîðîæö³â, àäæå âîíè ââàæàëèñÿ ïðèêëàäîì ëèöàðñòâà, â³äâàãè é ïàòð³îòèçìó. Íàðîäí³ ïåðåêàçè áóâàþòü ÿê ñóìí³ çà çì³ñòîì (íàïðèêëàä, ïðî ñìåðòü êîçàêà), òàê ³ æàðò³âëèâ³. Ó íèõ â³äòâîðåíî ìð³¿ óêðà¿íö³â ïðî ñïðàâåäëèâ³ñòü, ïåðåìîãó äîáðà íàä çëîì. Á²ËÃÎÐÎÄÑÜÊÈÉ ÊÈÑ²ËÜ Âîëîäèìèð ï³øîâ äî Íîâãîðîäà ç âî¿íàìè äëÿ áîðîòüáè ïðîòè ïå÷åí³ã³â1, áî éøëà íåâïèííî âåëèêà â³éíà. Ó öåé ÷àñ ïå÷åí³ãè äîâ³äàëèñÿ, ùî êíÿçÿ íåìàº, ïðèéøëè é îòî÷èëè Á³ëãîðîä. ² íå äàâàëè âîíè âèáðàòèñÿ ç ãîðîäà 2, ³ íàñòàâ ãîëîä âåëèêèé ó ãîðîä³, ³ íå ì³ã Âîëîäèìèð äîïîìîãòè, áî æ íå áóëî â íüîãî âî¿í³â, à ïå÷åí³ã³â áóëî ñèëà-ñèëåííà. ² çàòÿãíóëàñü îáëîãà ãîðîäà, ³ áóâ ãîëîä âåëèêèé. ² ñêëèêàëè â³÷å 3 â ãîðîä³ é âèð³øèëè: — Öå âæå ï³äõîäèòü ñìåðòü â³ä ãîëîäó, à â³ä êíÿçÿ äîïîìîãè íåìàº. Òî ÷è êðàùå íàì ïîìèðàòè? Çäàìîñÿ ïå÷åí³ãàì: êîãîñü çàëèøàòü æèâèì, à êîãî é óìåðòâëÿòü; àäæå ïîìèðàºìî ç ãîëîäó. À îäèí ñòàðåöü, ÿêèé íå áóâ íà â³÷³ òîìó, ³ çàïèòóº: — Çàðàäè ÷îãî áóëî â³÷å? Ïå÷åí³ãè — òþðêñüê³ êî÷îâ³ ïëåìåíà, ÿê³ â ñåðåäèí³ ²Õ ñò. îñ³ëè â ïðè÷îðíîìîðñüêèõ ñòåïàõ. 2 Ãîðîä — ì³ñòî. 3 Â³÷å — íàðîäí³ çáîðè. 1

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

² ëþäè ïîâ³äàëè éîìó, ùî çàâòðà õî÷óòü óñ³ çäàòèñÿ ïå÷åí³ãàì. Ñå ïî÷óâøè, ïîñëàâ â³í çà ñòàð³éøèíàìè ãîðîäñüêèìè ³ ñêàçàâ ¿ì: — ×óâ ÿ, ùî âè õî÷åòå çäàòèñÿ ïå÷åí³ãàì. Âîíè æ ñêàçàëè: — Íå âèòåðïëÿòü ëþäè ãîëîäó. Òîä³ â³í ³ êàæå ¿ì: — Ïîñëóõàéòå ìåíå, íå çäàâàéòåñÿ ùå äí³â òðè, à ùî ÿ âàì çâåëþ, — çðîá³òü. ² âîíè ïîîá³öÿëè ïîñëóõàòè. ² ñêàçàâ ¿ì ñòàðåöü: — Çáåð³òü ïî æìåí³ â³âñà, àáî ïøåíèö³, àáî âèñ³âîê. — ² âîíè, ðàäî ï³øîâøè, ç³áðàëè. ² çâåë³â òîä³ æ³íêàì çðîáèòè áîâòàíêó, ç ÿêî¿ âàðÿòü êèñ³ëü, ³ íàêàçàâ âèêîïàòè êîëîäÿçü, ³ ïîñòàâèòè òóäè ä³æêó, ³ íàëèòè â íå¿ ò³º¿ áîâòàíêè. ² çâåë³â ñòàðåöü âèêîïàòè äðóãèé êîëîäÿçü ³ ïîñòàâèòè òóäè äðóãó ä³æêó, ³ çâåë³â øóêàòè ìåäó. Âîíè æ, ï³øîâøè, óçÿëè ëóá’ÿíåöü1 ìåäó, ùî áóâ ñõîâàíèé ó êíÿç³âñüê³é ìåäóø³. ² çàãàäàâ â³í éîãî ð³äêî ðîçáàâèòè âîäîþ é âèëèòè â ä³æêó äðóãîãî êîëîäÿçÿ. Óðàíö³ æ ïîñëàòè çà ïå÷åí³ãàìè. Ãîðîäÿíè æ, ïðèéøîâøè äî ïå÷åí³ã³â, ñêàçàëè: — Â³çüì³òü ñîá³ çàëîæíèê³â íàøèõ, à âè ï³ä³òü ó ãîðîä, ùîá ïîáà÷èòè, ùî ä³ºòüñÿ â ãîðîä³ íàøîìó. Ïå÷åí³ãè æ, çðàä³âøè, ïîäóìàëè, ùî âîíè õî÷óòü çäàòèñÿ, çàáðàëè â íèõ çàëîæíèê³â, à ñàì³ âèáðàëè êðàùèõ ìóæ³â ó ðîäàõ ³ ïîñëàëè ¿õ ó ãîðîä, íåõàé ðîçäèâëÿòüñÿ, ùî òàì ä³ºòüñÿ.

Ëóá’ÿíåöü — ïîñóäèíà ç êîðè äåðåâà.

ÍÀÐÎÄÍ² ÏÅÐÅÊÀÇÈ

² ïðèéøëè âîíè â ãîðîä, ³ ñêàçàëè ¿ì ëþäè: — Ïîùî ãóáèòå íàñ? Êîëè çìîæåòå ïåðåñòîÿòè íàñ? Õî÷ ñò³éòå é äåñÿòü ë³ò, òî ùî âè ìîæåòå íàì çðîáèòè? Àäæå ìè ìàºìî ¿æó â³ä çåìë³. À ÿêùî íå â³ðèòå, òî îãëÿíüòå ñâî¿ìè î÷èìà. ² ïðèâåëè ¿õ äî êîëîäÿçÿ, äå îòà áîâòàíêà, ³ çà÷åðïíóëè â³äðîì, íàëèëè â ãîðøêè é âàðèëè ïåðåä íèìè. À êîëè çâàðèëè êèñ³ëü, òî, óçÿâøè ¿õ, ï³øëè ç íèìè äî äðóãîãî êîëîäÿçÿ, ³ çà÷åðïíóëè ñèòè1, ³ ñòàëè ¿ñòè ñïåðøó ñàì³, à ïîò³ì ³ ïå÷åí³ãè. ² çäèâóâàëèñÿ ò³, ³ ñêàçàëè: — Íå ïîâ³ðÿòü íàø³ êíÿç³, ïîêè íå ïî¿äÿòü ñàì³. Ëþäè íàëèëè ïî êîð÷àç³2 áîâòàíêè òà ñèòè ç êîëîäÿç³â ³ ïîäàëè ïå÷åí³ãàì. Âîíè æ, ïðèéøîâøè, ðîçïîâ³ëè ïðî âñå öå. ² çâàðèâøè, ¿ëè êíÿç³ ïå÷åí³çüê³ é äèâóâàëèñÿ. Çàáðàâøè æ çàëîæíèê³â ñâî¿õ, à òèõ ïóñòèâøè, çíÿëèñÿ ç-ï³ä ãîðîäà ³ çàáðàëèñÿ ãåòü. ÏÐÈÉÎÌ Ó ÇÀÏÎÐÎÆÖ² Çàïîðîæö³ ÿê ï³äìîâëÿòü áóëî äî ñåáå íà Ñ³÷ ÿêîãî õëîïöÿ ç Ãåòüìàíùèíè3, òî ïåðøå ïðîáóþòü, ÷è ãîäèòüñÿ áóòè çàïîðîæöåì. Îòî çâåëÿòü éîìó âàðèòè êàøó: — Ãëÿäè æ, âàðè òàê, ùîá ³ íå ñèðà áóëà, ùîá ³ íå ïåðåêèï³ëà, à ìè ï³äåìî êîñèòè. Òî òè, ÿê óæå áóäå ãîòîâà, âèéäè íà òàêèé-òî êóðãàí äà é êëè÷ íàñ, à ìè ïî÷óºìî äà é ïðèéäåìî. Îò ïîáåðóòü êîñè òà é ï³äóòü í³áèòî êîñèòè, à äå òàì ¿ì õî÷åòüñÿ êîñèòè! Çàáåðóòüñÿ â êîìèø òà é ëåæàòü. Òî îöå õëîïåöü, çâàðèâøè êàøó, âèéäå íà ìîãèëó é çà÷íå ãóêàòè. À âîíè é ÷óþòü, àëå íå îçèâàþòüñÿ. Òî â³í ãóêàâ, ãóêàâ äà é äàâàé ïëàêàòè: — Îò çàíåñëà ìåíå íå÷èñòà ñèëà ì³æ ñ³¿ çàïîðîæö³! Ëó÷÷å á áóëî äîìà ñèä³òè ïðè áàòüêîâ³ äà ïðè ìàòåð³. À òî ùå ïåðåêèïèòü êàøà, òî ïðèéäóòü äà áèòèìóòü, âðàæ³ ñèíè! Îé á³äíà æ ìîÿ ãîëîâîíüêà! ×îãî ìåíå ïîíåñëî ì³æ ñ³¿ çàïîðîæö³! Òî âîíè, ëåæà÷è â òðàâ³, âèñëóõàþòü óñå òà é êàæóòü: — Í³, ñå íå íàø! À äàë³ âåðíóòüñÿ äî êóðåíÿ, äàäóòü òîìó õëîïöåâ³ êîíÿ é ãðîøåé íà äîðîãó äà é ñêàæóòü: — ¯äü ñîá³ ê íå÷èñòîìó! Íàì òàêèõ íå òðåáà! Ñèòà — ìåä, ðîçâåäåíèé âîäîþ, àáî ìåäîâèé â³äâàð íà âîä³. Êîð÷àãà — âåëèêà ãëèíÿíà ïîñóäèíà ç âóçüêîþ øèéêîþ. Ãåòüìàíùèíà — íàï³âîô³ö³éíà íàçâà òåðèòîð³¿ Ë³âîáåðåæíî¿ Óêðà¿íè, ÿêîþ â ñåðåäèí³ ÕV²² ñò. óïðàâëÿâ ãåòüìàí. 1 2 3

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

À ÿê æå êîòîðèé óäàñòüñÿ ðîçòîðîïíèé ³ äîãàäëèâèé, òî, âèéøîâøè íà ìîãèëó, êëèêíå ðàç³â çî äâà: — Ãåé, ïàíîâå-ìîëîäö³! ²ä³òü êàøó ¿ñòè! Äà ÿê íå îçèâàþòüñÿ, òî â³í: — ×îðò æå âàñ áåðè, êîëè ìîâ÷èòå! Áóäó ÿ é ñàì ¿ñòè. — Äà ùå ïåðåä â³äõîäîì óäàðèòü íà ìîãèë³ ãîïàêà: «Îé òóò ìåí³ ïîãóëÿòè íà ïðîñòîð³!» Äà çàòÿãíóâøè íà âåñü ñòåï êîçàöüêó ï³ñíþ, ³ ï³äå ñîá³ äî êóðåíÿ, ³ äàâàé óïë³òàòè òóþ êàøó. Òî çàïîðîæö³, ëåæà÷è â òðàâ³, ³ êàæóòü: — Îöå íàø! Äà ïîáðàâøè êîñè, ³äóòü äî êóðåíÿ. À â³í: — Äå âàñ ó á³ñà íîñèëî, ïàíîâå? Ãóêàâ, ãóêàâ, àæ ãîðëî ðîçáîë³ëîñü; äà ùîá êàøà íå ïåðåêèïàëà, òî ÿ ïî÷àâ ñàì ¿ñòè. Òî çàïîðîæö³ ñïîãëÿíóòü îäèí íà îäíîãî äà é ñêàæóòü éîìó: — Íó, ÷óðî1, óñòàâàé! Ãîä³ òîá³ áóòü õëîïöåì. Òåïåð òè ð³âíèé êîçàê. ² ïðèéìàþòü ó òîâàðèñòâî. ÎÉ ÌÎÐÎÇÅ, ÌÎÐÎÇÅÍÊÓ Áóâ ó áàòüêà Õìåëÿ ïîëêîâíèê Ìîðîçåíêî. Âåëüìè ñëàâíèé áóâ ëèöàð. ² âñþäè â³í ïåðøèé: ³ ï³ä Æîâòèìè Âîäàìè, ³ ï³ä Êîðñóíåì, ³ ï³ä Ïèëÿâöÿìè òà ùå é ï³ä Êàì’ÿíöåì-Ïîä³ëüñüêèì ãðîìèâ ç ÷åðíåþ2 êëÿòó øëÿõòó3 ãîëîïóçó. À ùå ñï³ëüíî ³ç 1 ×óðà (äæóðà) — ó ÕV²–ÕV²²² ñò. çáðîºíîñåöü ó êîçàöüêî¿ ñòàðøèíè; òóò: êîçàê. 2 ×åðíü — ïðîñòèé íàðîä. 3 Øëÿõòà — äð³áíå ïîëüñüêå äâîðÿíñòâî.

ÍÀÐÎÄÍ² ÏÅÐÅÊÀÇÈ

çàãîíàìè Ìàêñèìà Êðèâîíîñà çäîáóâ Âèñîêèé Çàìîê ó Ëüâîâ³. Êàæóòü, ïðèéøîâ íà Çàïîðîçüêó Ñ³÷ Ñòàí³ñëàâîì Ìîðîçîâèöüêèì, à ñòàâ Íåñòîðîì Ìîðîçåíêîì. Ç âëàñíî¿ âîë³ çð³êñÿ øëÿõåòñüêî¿ â³ðè, áî íå ì³ã ñïîê³éíî äèâèòèñÿ íà ã³pêy äîëþ yêpa¿íñüêoão ëþäó, ùî ñòîãíàâ ó ïàíñüêîìó ÿðì³ òà áóíòóâàâ ïðîòè ñâàâîë³ é áåçïðàâ’ÿ. À ùå ðîçïîâ³äàþòü: ìàâ Ìîðîçåíêî ðîçóì çà äåñÿòüîõ ³ êîõàâñÿ â êíèãàõ âåëåìóäðèõ. ² ïîëþáèâ éîãî Õìåëü, ÿê ñèíà ð³äíîãî, ³ íap³ê éîãî, îðëà ñèçîêðèëîãî, ïîëêîâíèêîì çà çâèòÿæí³ Â. Ãîíä³óñ. áèòâè. À âæå ÷åðíü ïðîñòîëþäíà éøëà ãð³ç- Áîãäàí Õìåëüíèöüêèé íîþ ñèëîþ çà ñâo¿ì ïîëêîâíèêîì. Íå ëÿêàëè ¿¿ í³ âîãîíü, í³ âîäà, í³ ãàðìàòè â³éñüê øëÿõåòñüêèõ. Äå ïðîëåòèòü ê³ííoòa Ìîðîçåíêà — çàñ³ÿíå ïîëå ãèäêèì òðóïîì âîðîæèì. Áîÿëàñÿ øëÿõòà îäíîãî ³ìeí³ Ìîðîçåíêà é çà âñÿêó ö³íó õîò³ëà çíèùèòè éîãî. Ùî ò³ëüêè íå ðîáèëè ï³äë³ ïàíè. Ï³äñèëàëè òàºìíèõ óáèâöü, ðîáèëè çàñ³äêè, òðè ðàçè ñòð³ëÿëè ïî íüîìó êóïëåí³ çîëîòîì íàéìàíö³. — Êîçàöüêå ò³ëî øëÿõåòñüêà êóëÿ íå áåðå! — ñì³ÿâñÿ Ìîðîçåíêî. Êîçàöüêî-ñåëÿíñüêå â³éñüêî îáëîæèëî ç yñ³x ñòop³í Çáàðàæ, ÿê áäæîëè âîùèíó. Ò³ñío ñòàëî øëÿõò³ â çàìêó, ùî é ïòèö³ í³äå ïðîëåò³òè. Ç ëóá’ÿíåöüêîãî ãîðáà îãëÿäàâ Õìåëüíèöüêèé ïîëå áîþ. Êèäàâ ïðîòè âîðîãà âñå íoâ³ çàãîíè. — Á’þòü êîçàêè ïàíñòâî âåëüìîæíå, àæ ï³ð’ÿ ëåòèòü! — âèãóêóâàâ çàäîâîëåíî ãåòüìàí.

Çáàðàçüêèé çàìîê. Ñó÷àñíå ôîòî

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

Ñêëèêàâ Õìåëü ñâo¿x ïîëêîâíèê³â íà ðàäó é ìîâèâ: — Ïàí âåëüìîæíèé ßðåìà Âèøíåâåöüêèé ïðîñèòü ïðèñëàòè â çàìîê ïîñë³â íà ïåðåãîâîðè. Ìàáóòü, íàäî¿ëà ïàíñòâó çäîõëà êîíÿòèíà... ×è, ìîæå, ùîñü õèòðå íàäóìàâ ï³äëèé ßðåìà? Çàäóìàëèñü îä÷àéäóøí³ êîçàöüê³ ãîëîâè. ² çàøóì³ëè ïîëêîâíèêè. — Çà ùî ãèíóëè, ïðîëèâàëè êðîâ íàø³ ñì³ëü÷àêè? — Øêîäà ëþäñüêî¿ êpoâ³! — ç áîëåì ñêàçàâ ãåòüìàí. — Êðàùå âæå øàáëþêàìè òà ïîðîõîì ðîçìîâëÿòè ç âîðîãîì, àí³æ ñëóõàòè éîãî ï³äñòóïí³ ñëîâà é áðåõëèâ³ çàïåâíåííÿ, — ïåðåêîíóâàâ Áîãóí çàäóìàíîãî Õìåëÿ. — Õòî ç âàñ ïî¿äå äî ßðåìè? — ñïèòàâ Õìåëü. ² âèéøîâ äî Õìåëüíèöüêîãî ñëàâíèé ëèöàð Ìîðîçåíêî. Ïîêëîíèâñÿ øàíîâíîìó òîâàðèñòâó é ïðîìîâèâ: — Ïîøë³òü ìåíå, áàòüêó Õìåëþ, ³ âè, ÷åñíå òîâàðèñòâî, äî ïàíà Âèøíåâåöüêîãî. ² íàñòóïèâ ðàíîê øîñòîãî ëèïíÿ òèñÿ÷à ø³ñòñîò ñîðîê äåâ’ÿòîãî ðîêó. Ùå ñîíöå íå ñõîäèëî, à íàø Íåñòîð Ìîðîçåíêî îáì³ðêîâóâàâ ç áàòüêîì Áîãäàíîì, ùî çâîëèòü â³í ñêàçàòè Âèøíåâåöüêîìó. À ùî ñêàæå õèòðèé ºçó¿ò1? Íà ñèâîìó êoí³ â òîâàðèñòâ³ äâîõ êîçàê³â ¿õàâ Ìîðîçåíêî äî Çáàðàçüêîãî çàìêó íà ðîçìîâó ç ßðåìîþ. Ïîáà÷èëè ïàíè, õòî äî íèõ ¿äå. Æàõíóëèñü ³ ñêèï³ëè íåíàâèñòþ. Ïîçá³ãàëàñÿ âñÿ çíàòü Ðå÷³ Ïîñïîëèòî¿, äàëè çíàòè ßðåì³. Ìîðîçåíêî ¿õàâ ïîâ³ëüíî. Ùå òðîõè — ³ â³ä÷èíÿòü ïåðåä íèì áðàìó äî çàìêó ç íàêàçó ßðåìè. Óìèòü ñîíöå çàéøëî çà õìàðó, ïîòåìí³ëà çåìëÿ, ç³ðâàâñÿ ç øóìîì â³òep. Ïîñèïàëèñÿ çðàäíèöüê³ êóë³ íà ïîñë³â Õìåëüíèöüêîãî. Îäíà êóëÿ âëó÷èëà â ñåðöå Ìîðîçåíêà, äðóãà — ó ãîëîâó, òðåòÿ — ó æèâ³ò. ² ïîõèòíóëîñÿ êîçàöüêå ò³ëî. Òà íå âïàâ Íåñòîð, à éøîâ ùå äåê³ëüêà êpoê³â. Íàëÿêàí³ âåëüìîæ³ ùåçëè ç ìyp³â çàìêó. Ùå êðîê-äâà — ³ ïîõèëèâñÿ Ìîðîçåíêî íà ìóð ôîðòåö³. Ïîìåð ñòîÿ÷è ëèöàð ñëàâíèé. Â³òep ëîìèâ ã³ëëÿ äåðåâ, à ç íåáà ðèíóâ, ÿê ³ç â³äpa, ãóñòèé äîù. Ïëàêàëî íåáî, ïëàêàëà çåìëÿ çà Ìîðîçåíêîì. Ï³ä çëèâíèì äîùåì ñõîïèëè êîçàêè ò³ëî ïîëêîâíèêà ³ ÷âàëîì ïðèâåçëè äî êîçàöüêîãî òàáîðó â Ëóá’ÿíêè. Çàïëàêàâ ã³pêo ãåòüìàí Õìåëüíèöüêèé íàä Ìîðîçåíêîì. Íàêàçàâ óðî÷èñòî ïîõîâàòè éîãî. Ò³ëî ñëàâíîãî ëèöàðÿ íà âîç³ êîçàöüêîìó âåçëè ïî âñ³x ñîòíÿõ, ïîëêàõ. Ñõèëÿëèñÿ äîäîëó 1

ªçó¿ò — òóò: ï³äñòóïíà, ëèöåì³ðíà ëþäèíà.

ÍÀÐÎÄÍ² ÏÅÐÅÊÀÇÈ

Î. Ìóðàøêî. Ïîõîðîí êîøîâîãî. 1900 ð.

ñòÿãè, ëóíàëè ïîñòð³ëè ç ìóøêåò³â ³ ñàìîïàë³â. Ïðîùàëèñÿ ç ïîëêîâíèêîì. Ñòap³ êîçàêè, ùî íå ðàç äèâèëèñÿ ñìepò³ â â³÷³, íèøêîì óòèðàëè ñëüîçè. Òÿæêî ñóìóâàëà ÷åðíü, ñåëÿíè éøëè çà âîçîì ç ïîõèëåíèìè ãîëîâàìè àæ äî ìîãèëè Ìîðîçåíêà. Òóæíèé ñï³â... Âèáóõè ñàìîïàë³â. Ò³ëî Ìîðîçåíêà â³ääàíî çåìë³. Á³ëÿ íüîãî ïîêëàëè øàáëþ, äàðîâàíó Õìåëüíèöüêèì. Êîëè æ âèñèïàëè âèñîêó ìîãèëó, òî ï³øîâ ïðîëèâíèé äîù. Òî ïëàêàëà âñÿ Óêðà¿íà çà ñëàâíèì ëèöàðåì âîë³. ² çàëóíàëà ïî âñ³é Óêpa¿í³ òóæëèâà ï³ñíÿ: Îé Ìîðîçå, Ìîðîçåíêó, Òè, ñëàâíèé êîçà÷å! Çà òîáîþ, Ìîðîçåíêó, Âñÿ Âêðà¿íà ïëà÷å.

Ç ä³äà-ïðàä³äà ðîçïîâ³äàþòü, ùî ïîõîðîíèëè Ìîðîçåíêà ï³ä ñåëîì Êðèò³âöÿìè, íåäàëåêî ñòàâêà Çâ³ðèíåöü. Ùå ñüîãîäí³ òàì âèäí³º ìîãèëà, êîçàöüêîþ çâàíà, äå é íåäàâíî çíàéäåíî øàáëþ. Ìîæå, âîíà Ìîðîçåíêîâà? Äî ðå÷³… Íåñòîð Ìîðîçåíêî (Ñòàí³ñëàâ Ìîðîçîâèöüêèé) — â³éñüêîâî-ïîë³òè÷íèé ä³ÿ÷ äîáè Õìåëüíè÷÷èíè. Áóâ äóæå îñâ³÷åíîþ ëþäèíîþ: íàâ÷àâñÿ â Êðàê³âñüêîìó (Ïîëüùà) é Ïàäóàíñüêîìó (²òàë³ÿ) óí³âåðñèòåòàõ. 1. Ñòàðöþ ç ïåðåêàçó «Á³ëãîðîäñüêèé êèñ³ëü» âëàñòèâ³ ðèñè À Á Â Ã

ëþòü ³ âîéîâíè÷³ñòü õèòð³ñòü ³ ìóäð³ñòü äóøåâí³ñòü ³ óïåðò³ñòü äîáðîòà é íåâïåâíåí³ñòü

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

2. Íà çäàòí³ñòü ñòàòè êîçàêîì («Ïðèéîì ó çàïîðîæö³») õëîïöÿ âèïðîáîâóâàëè âì³ííÿì çâàðèòè À Á Â Ã

êèñ³ëü êóë³ø êàøó ñèòó

3. Êîçàöüêî-ñåëÿíñüêå â³éñüêî â ïåðåêàç³ «Îé Ìîðîçå, Ìîðîçåíêó» îáëîæèëî çàìîê ó À Á Â Ã

Êàì’ÿíö³-Ïîä³ëüñüêîìó Æîâòèõ Âîäàõ Ëüâîâ³ Çáàðàæ³

4. ×èì íàðîäí³ ïåðåêàçè áëèçüê³ äî ëåãåíä ³ â ÷îìó ïîëÿãàº ì³æ íèìè ð³çíèöÿ? 5. ×è º â ïåðåêàç³ «Á³ëãîðîäñüêèé êèñ³ëü» ôàíòàñòè÷í³ åëåìåíòè? ×îìó âè òàê óâàæàºòå? 6. Ùî âè çíàºòå ïðî Çàïîðîçüêó Ñ³÷? Ó ÿê³é ÷àñòèí³ Óêðà¿íè âîíà çíàõîäèëàñÿ? 7. ßêà ðèñà õëîïöÿ, ÿêîãî ïðèéíÿëè â çàïîðîæö³, íàéá³ëüøå ñïîäîáàëàñÿ êîçàêàì? 8. Çíàéä³òü ó ïåðåêàç³ «Ïðèéîì ó çàïîðîæö³» æàðò³âëèâ³ ìîìåíòè é ïðî÷èòàéòå ¿õ. 9. Çà ùî ïðîñòèé íàðîä ³ Áîãäàí Õìåëüíèöüêèé ëþáèëè Ìîðîçåíêà? Ï³äêð³ï³òü ñâîþ äóìêó ñëîâàìè ç òåêñòó ïåðåêàçó. 10. Ïðî÷èòàéòå ò³ ðå÷åííÿ â ïåðåêàç³ «Îé Ìîðîçå, Ìîðîçåíêó», ó ÿêèõ îïèñàíî çì³íó ïîãîäè, êîëè Ìîðîçåíêî â’¿æäæàâ äî çàìêó ³ éîãî ñìåðòåëüíî ðàíèëè âîðîæ³ êóë³. ßêó ðîëü ó ö³é ñöåí³ â³ä³ãðàº ïåéçàæ? 11. Âèïèø³òü ³ç ïåðåêàçó «Á³ëãîðîäñüêèé êèñ³ëü» ñëîâà, ÿê³ â ñó÷àñí³é ìîâ³ íå âæèâàþòüñÿ. ßêó ðîëü âîíè â³ä³ãðàþòü ó õóäîæíüîìó òåêñò³? 12. ×èì áëèçüêà çà ñâî¿ì íàñòðîºì êàðòèíà Î. Ìóðàøêà «Ïîõîðîí êîøîâîãî» äî ïåðåêàçó «Îé Ìîðîçå, Ìîðîçåíêó»? ßê³ êîëüîðè ïåðåâàæàþòü ó í³é? ×îìó? Âèêëàä³òü ñâî¿ äóìêè â ïèñüìîâ³é ôîðì³ (2–3 ðå÷åííÿ). 1. Ïðî÷èòàéòå òåêñò ï³ñí³ «Îé Ìîðîçå, Ìîðîçåíêó» (¿¿ ìîæíà çíàéòè â ìåðåæ³ ²íòåðíåò). ßê³ ÿâí³ ðîçá³æíîñò³ â çì³ñò³ ö³º¿ ï³ñí³ é îäíîéìåííîìó ïåðåêàç³ âè ïîì³òèëè? ßê âè ââàæàºòå, ÷îìó òàêå ìîæëèâî ó òâîðàõ óñíî¿ íàðîäíî¿ òâîð÷îñò³? (Çà áàæàííÿì). 2. Ïðî÷èòàéòå êàçêó «Ïðî ïðàâäó ³ êðèâäó».

ÍÀÐÎÄÍ² ÊÀÇÊÈ

Êàçêè — óëþáëåíà òåìà áóäü-ÿêîãî øêîëÿðà. ¯õ ëþáëÿòü ÿê ä³òè, òàê ³ äîðîñë³. ×èì æå âîíè òàê ïðèâåðòàþòü äî ñåáå óâàãó? Ùî â íèõ îñîáëèâîãî? Ïåðåäóñ³ì òå, ùî â íèõ çàâæäè ïåðåìàãàº äîáðî, âîíè ìàþòü ö³êàâèé çì³ñò, ¿õí³ ãåðî¿ ÷àñòî íàä³ëåí³ íàäëþäñüêèìè ìîæëèâîñòÿìè, à òâàðèíè, ÿê ëþäè, óì³þòü ðîçìîâëÿòè. Ó êàçêàõ çàñóäæóºòüñÿ æàä³áí³ñòü, æîðñòîê³ñòü, âèñì³þþòüñÿ ëåäà÷³ ëþäè, áîÿãóçè é äóðí³, à ïðîñëàâëÿºòüñÿ ïðàöüîâèò³ñòü, ìóæí³ñòü ³ ìóäð³ñòü. Êàçêà — îäèí ³ç íàéäàâí³øèõ âèä³â óñíî¿ íàðîäíî¿ òâîð÷îñò³. Êàçêà — óñíå íàðîäíå îïîâ³äàííÿ ïðî âèãàäàí³ ïîä³¿, ùî ñïðèéìàþòüñÿ ÿê ðåàëüí³. Âèãàäêà â í³é ïîâ’ÿçóºòüñÿ ç æèòòÿì ëþäèíè, ç ¿¿ ìð³ÿìè ïðî êðàùó äîëþ. Ä³éîâèìè îñîáàìè (¿õ ùå íàçèâàþòü ãåðîÿìè, àáî ïåðñîíàæàìè) â êàçêàõ íàé÷àñò³øå áóâàþòü ëþäè, òâàðèíè, ðîñëèíè òà ÿâèùà ïðèðîäè. Êàçêè çà çì³ñòîì ïîä³ëÿþòü íà ê³ëüêà ãðóï. Êàçêè ïðî çâ³ð³â

ïîáóòîâ³

ôàíòàñòè÷í³

Ä³éîâ³ îñîáè — çâ³ð³, ïòàõè, ðèáè — ðîçìîâëÿþòü, ìð³þòü, ïîâîäÿòü ñåáå, ÿê ëþäè («Êîòèê ³ Ï³âíèê»)

Ä³éîâ³ îñîáè — á³äíèé ñåëÿíèí, êì³òëèâèé ñîëäàò, ïàí, âåðåäëèâà æ³íêà — ïîêàçàí³ â ïîâñÿêäåííîìó æèòò³ («Ìóäðà ä³â÷èíà»)

Ä³éîâ³ îñîáè íàä³ëåí³ ÷óäîä³éíîþ ñèëîþ, òóò çîáðàæåí³ íåçâè÷àéí³ ïîä³¿, ùî íåìîæëèâ³ â ïîâñÿêäåííîìó æèòò³ («Ëåòþ÷èé êîðàáåëü»)

ßê³ æ ³ùå îçíàêè ìàþòü êàçêè? Ó íèõ ÷àñòî òðàïëÿþòüñÿ ÷óäîä³éí³ ïðåäìåòè: ñêàòåðêà-ñàìîáðàíêà, øàïêà-íåâèäèìêà, ìå÷êëàäåíåöü, ÷àð³âíà ïàëè÷êà, æèâà ³ ìåðòâà âîäà, ÷îáîòè-ñàìîõîäè òà ³í. Êàçêàì âëàñòèâ³ òðèêðàòí³ ïîâòîðè: íàïðèêëàä, ó êàçö³ «Ìóäðà ä³â÷èíà» ïàí òðè÷³ äàº Ìàðóñ³ íåïîñèëüí³ çàâäàííÿ. 29

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

Êàçêè ìàþòü ïðîñòó áóäîâó: òèïîâèé ïî÷àòîê (çà÷èí), îñíîâíà ÷àñòèíà é ê³íö³âêà. ×àñòî âîíè ïî÷èíàþòüñÿ ç³ ñë³â: «Æèëè êîëèñü ä³ä òà áàáà…», «Áóâ ñîá³ ïåñ…», à ìîæóòü çàê³í÷óâàòèñÿ òàêèìè ðå÷åííÿìè: «² ÿ òàì áóâ, ìåä-ïèâî ïèâ, ïî áîðîä³ òåêëî, à â ðîò íå ïîïàëî» àáî «Îò âàì êàçêà, à ìåí³ — áóáëèê³â â’ÿçêà». Äî êàçêè ìîæóòü âõîäèòè íåâåëèê³ ï³ñí³, çàãàäêè, ïðèñë³â’ÿ, ïðèêàçêè. Äî ðå÷³… Ó êàçêàõ ³ áàéêàõ íàçâè òâàðèí ñïðèéìàþòüñÿ ÿê ¿õí³ ³ìåíà, òîæ ïèøóòüñÿ ç âåëèêî¿ áóêâè: Âîâê, Ëèñè÷êà, Âåäì³äü.

ÏÐÎ ÏÐÀÂÄÓ I ÊÐÈÂÄÓ Æèëè êîëèñü-òî äâà áðàòè: îäèí áàãàòèé, à äðóãèé á³äíèé, ùî é íå ñêàçàòè. Öåé á³äíèé áðàò óìåð. Çîñòàâñÿ â íüîãî ñèí, ³ â³í æèâ òåæ á³äíî. ² çàïèòàâ â³í ðàç ó ñâîãî äÿäüêà: — À ùî, äÿäüêó, ÿê êðàùå æèòè: ïðàâäîþ ÷è íåïðàâäîþ? — Å-å-å!.. Äå òè òåïåð çíàéäåø ïðàâäó? Íåìà òåïåð ïðàâäè íà ñâ³ò³! Òåïåð ñêð³çü îäíà êðèâäà. — Í³, äÿäå÷êó! ª ïðàâäà — ïðàâäîþ êðàùå æèòè. — Õîä³ìî íà ñóä. — Òà ÷îãî æ ìè òàêè ï³äåìî íà ñóä? Êðàùå äàâàéòå ï³äåìî ïî äîðîç³ òà ñïèòàºìî ÷îëîâ³êà, ÿêîãî çóñòð³íåìî; ÿê ñêàæå, òàê ³ áóäå. Âàøà ïðàâäà — óñÿ ìîÿ õóäîáà áóäå âàì; ìîÿ ïðàâäà — âàøà õóäîáà áóäå ìåí³. Òàê ñïèòàéìî äî òðüîõ ðàç. — Íó, äîáðå. ² ï³øëè âîíè äîðîãîþ. ²äóòü, ³äóòü — çóñòð³÷àºòüñÿ ¿ì ÷îëîâ³ê — ³ç çàðîá³òê³â, ÷è ùî, ³øîâ. — Çäîðîâ, ÷îëîâ³÷å äîáðèé! — Çäîðîâ³! — Ñêàæè, áóäü ëàñêàâèé, ÷îëîâ³÷å, ÿê òåïåð êðàùå æèòè: ÷è ïðàâäîþ, ÷è êðèâäîþ? — Å-å-å!.. Äîáð³ ëþäè! Äå òåïåð âè ïðàâäó çíàéäåòå? Íåìàº òåïåð ¿¿ í³äå íà ñâ³ò³. Êðàùå æèòè êðèâäîþ, àí³æ ïðàâäîþ. — Íó, îöå ðàç ìîÿ ïðàâäà! — êàæå äÿäüêî. À íåá³æ1 ³ çàæóðèâñÿ, ùî éîìó ïðèéäåòüñÿ â³ääàâàòè âñþ ñâîþ õóäîáó äÿäüêîâ³. ²äóòü, ³äóòü — çóñòð³÷àºòüñÿ ¿ì ïàí. À íåá³æ ³ êàæå: 1

Íåá³æ — ïëåì³ííèê.

ÍÀÐÎÄÍ² ÊÀÇÊÈ

— Íó, çàïèòàºìî æ öüîãî ïàíà. Öåé óæå âñþ ïðàâäó ðîçêàæå: â³í ãðàìîòíèé ³ âñå çíàº. — Íó, äîáðå. Îò ïîð³âíÿëèñÿ ç ïàíîì ³ ïèòàþòü éîãî: — Ñêàæ³òü, áóäüòå ëàñêàâ³, ïàíî÷êó, ÿê òåïåðåíüêè êðàùå æèòè: ÷è ïðàâäîþ, ÷è êðèâäîþ? — Å-å-å!.. Äîáð³ ëþäè! Äå âè òåïåð çíàéäåòå ïðàâäó? Íåìà ¿¿ í³äå ó ñâ³ò³. Êðàùå æèòè êðèâäîþ, àí³æ ïðàâäîþ. — Îöå âæå ³ âäðóãå ìîÿ ïðàâäà! — ñêàçàâ ðàä³ñíî äÿäüêî. Íåá³æ ùå á³ëüøå çàæóðèâñÿ. ²äóòü, ³äóòü — çóñòð³÷àºòüñÿ ¿ì ï³ï. Íåá³æ ³ êàæå: — Íó, ïîñïèòàéìîñÿ ïîïà, öåé óæå ïðàâäó ñêàæå — íà òå â³í ³ äóõîâíèé. Öåé ÿê óæå ñêàæå, òî òàê ³ áóäå. — Íó, äîáðå! ßê ïîð³âíÿëèñÿ ç ïîïîì, ïèòàþòü éîãî: — Ñêàæ³òü, ïàíîò÷å, ÿê òåïåð ëó÷÷å æèòè: ÷è ïðàâäîþ, ÷è íåïðàâäîþ? — Å-å-å!.. Äîáð³ ëþäè! Äå âè òåïåðå÷êè çíàéäåòå ïðàâäó? ¯¿ òåïåð ³ ó ñâ³ò³ íåìàº. Êðàùå æèòè êðèâäîþ, àí³æ ïðàâäîþ. — Îöå âæå ³ âòðåòº ìîÿ ïðàâäà! — ñêàçàâ ðàä³ñíî äÿäüêî. Í³÷îãî ðîáèòè íåáîæåâ³: â³ääàâ áàãàòîìó äÿäüêîâ³ âñþ ñâîþ õóäîáó, à ñàì çîñòàâñÿ ãîëèé, áîñèé ³ ãîëîäíèé. Òÿæêî ïðèéøëîñü éîìó æèòè. Áèâñÿ, áèâñÿ, ñåðäåøíèé, òà é çàäóìàâ ïîâ³ñèòèñü — óçÿâ â³í ìîòóçêó òà é ï³øîâ ó ë³ñ. Ï³øîâ òà é äèâèòüñÿ íà äåðåâî — âèáèðàº ã³ëêó, íà ÿê³é áè îòî ïîâ³ñèòèñü. «Îòî, — äóìàº ñîá³, — äîáðà ã³ëêà — êð³ïêà, à íà îòó á ñ³ñòè òà, çà÷åïèâøèñü, ³ ïîâèñíóòè». Â³í òàê çàäèâèâñÿ íà äåðåâî, ùî é íå ïîì³òèâ, ÿê âîâê ïðèá³ã. ßê óçäð³â éîãî ÷îëîâ³ê, êèíóâñÿ ìåðù³é íà äåðåâî, à ìîòóçî÷îê ³ çàáóâ. Âèë³ç íà äåðåâî òà é ñèäèòü. Êîëè ïðèá³ãàþòü òðè ÷îðòè, à òðîõè çãîäîì ³ ÷åòâåðòèé, ¿õí³é âàòàã. ² ïèòàº â³í ñâî¿õ ñëóã: — Òè ùî ñüîãîäí³ íàðîáèâ? — Å... ÿ òàêîãî íàðîáèâ, ùî òàì õî÷ ùî õàé ðîáëÿòü, — íå ñïðàâëÿòü. Ó òàê³ì-òî ñåë³, ó ïàíà, ÿ ïîðîáèâ òàê, ùî é çðîäó äîâ³êó íå âãàòÿòü ãðåáë³. À ïàí ëóïèòü ñâî¿õ ëþäåé, ÿê ñêàæåíèé: áàãàòî ¿õ áóäå â íàñ. 31

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

— Äîáðå æ òè çðîáèâ, òà ùå íå òàê. — À ÿê æå? — Òàì ïîñåðåä ÿðó â ë³ñ³ ðîñòå òðè äåðåâà. Õòî ò³ äåðåâà çðóáàº òà ïîëîæèòü íàâõðåñò íà ãðåáëþ — óãàòèòü. — Î!.. Õòî æ òî ÷óâ, õòî æ òî é çíàâ, ùî öå òàê òðåáà çðîáèòè! — Íó, à òè ùî çðîáèâ? — ïèòàº â³í äðóãîãî. — Å... ÿ òàêîãî íàðîáèâ, ùî áàãàòî áóäå ëþäåé ó íàøèõ ðóêàõ. Ó òàêîìó-òî ãîðîä³ âñþ âîäó ïîâèñóøóâàâ, òàê ùî òåïåð òàì í³ êðàïë³ íåìà, à íîñÿòü ¿¿ çà òðèäöÿòü òà çà ñîðîê âåðñòîâ. Áàãàòî òàì ïðîïàäå ëþäåé! — Äîáðå òè çðîáèâ, òà ùå íå òàê, — êàæå âàòàã. — À ÿê æå? — ßê õòî âèêîïàº òîé êóù êàëèíè, ùî ðîñòå ïîñåðåä ãîðîäà, — áóäå âîäà íà âåñü ãîðîä. — Î!.. Õòî æ òî é ÷óâ, õòî æ òî é çíàâ, ùî òðåáà öå çðîáèòè! — Íó, à òè æ ùî çðîáèâ? — ïèòàº â³í òðåòüîãî. — Å... ÿ òàêîãî íàðîáèâ, ùî õàé òàì õî÷ ùî íå ðîáëÿòü — í³÷îãî íå ïîä³þòü! Ó òàê³ì-òî êîðîë³âñòâ³ â êîðîëÿ îäíà äî÷êà, òà ÿ é ò³é ïîðîáèâ òàê, ùî õàé õî÷ ÿê ë³êóþòü, í³÷îãî íå ïîä³þòü, áóäå íàøà. — Äîáðå òè çðîáèâ, òà ùå íå òàê. — À ÿê æå? — Õòî â³äðóáàº ãëóõîãî êóòêà òà ï³äêóðèòü — òàêà áóäå, ÿê ³ ïåðøå. — Õòî æ òî ÷óâ, õòî æ òî é çíàâ, ùî öå òðåáà çðîáèòè! À ÷îëîâ³ê ñèäèòü ñîá³ íà äåðåâ³ òà é ÷óº âñå, ùî ÷îðòÿêè áàëàêàþòü. ßê óæå ðîçëåò³ëèñÿ ÷îðòÿêè, ÷îëîâ³ê òîé ³ äóìàº: «Ìîæå, öå é ïðàâäà, ùî âîíè êàçàëè? Ï³äó äî ïàíà, ìîæå, ³ ñïðàâä³ óãà÷ó ãðåáëþ».

ÍÀÐÎÄÍ² ÊÀÇÊÈ

Ï³øîâ. Ïðèõîäèòü äî ãðåáë³, à òàì ïàí á’º òà ìó÷èòü ëþäåé, ùîá ìåðù³é óãà÷óâàëè. Âîíè, á³äí³, àæ ï³ò ³ç íèõ ëëºòüñÿ, ðîáëÿòü, à âîíî í³÷îãî íå ïîìàãàº. À ïàí, çíàé, ëþòóº. Ïðèõîäèòü äî íüîãî öåé ïðàâäèâèé ÷îëîâ³ê òà é êàæå: — Å-å, ïàíå! Á’ºòå âè ëþäåé, òà í³ÿêîãî ç öüîãî ä³ëà íå áóäå. À ùî äàñòå ìåí³, ÿê ÿ âãà÷ó? — Äàì ÿ òîá³ ñòî êàðáîâàíö³â ³ ùå é íà ïðèäà÷ó öèõ ïàðó êîíåé ç êîëÿñêîþ ³ ç êó÷åðîì (à òàì ³ êîí³ ïàíîâ³ ñòîÿëè). — Äàéòå æ ìåí³ ø³ñòü ÷îëîâ³ê ³ òðè ï³äâîäè. — Â³çüìè. Ïî¿õàëè âîíè â ë³ñ, çðóáàëè ò³ òðè äåðåâà òà é ïîêëàëè ¿õ íàâõðåñò íà ãðåáë³ — òàê çàðàç ³ âãàòèëè. Ïàí â³ääàâ éîìó ñòî êàðáîâàíö³â ³ ïàðó êîíåé ç êîëÿñêîþ òà ç êó÷åðîì. Òîä³ òîé ÷îëîâ³ê ³ äóìàº: «Äàé, ïî¿äó ùå äî òîãî ãîðîäà, äå âîäè íåìàº: ìîæå, ³ òî ïðàâäà; ìîæå, äàì ÿ ¿ì âîäè». Ñ³â òà é ïî¿õàâ äî òîãî ãîðîäà. Íå äî¿æäæàþ÷è äî ãîðîäà ê³ëüêà âåðñòîâ, çóñòð³â â³í áàáóñþ, ÿêà íåñëà ïàðó â³äåð íà êîðîìèñë³. — Ùî öå òè, áàáóñþ, íåñåø? — Âîäó, ñèíî÷êó. — Äàé æå é ìåí³ íàïèòèñü. — Å-å, ñèíî÷êó! ß æ ¿¿ íåñó çà òðèäöÿòü âåðñòîâ; à ïîêè ùå ä³éäó äîäîìó, ïîëîâèíó ðîçõëþïàþ; à ñ³ì’ÿ â ìåíå âåëèêà, ïðîïàäå áåç âîäè. — ß îò ïðè¿äó ó âàø ãîðîä, íàä³ëþ âîäîþ âñ³õ, ³ áóäå ò³º¿ âîäè ó âàñ äîâ³êó. Âîíà éîìó äàëà íàïèòèñü, à ñàìà òàêà ðàä³ñíà ñòàëà, òà ìåðù³é ó ãîðîä òðþøêîì ³ ðîçêàçàëà âñ³ì ãîðîäÿíàì, ùî ¿äå òàêèé ÷îëîâ³ê, ùî âîäè ¿ì äàñòü. Ãîðîäÿíè âñ³ âèéøëè çà ãîðîä, íàçóñòð³÷ òîìó ÷îëîâ³êîâ³, ç õë³áîì-ñ³ëëþ ³ âñÿêèìè ïîäàðóíêàìè. ßê ïðèéøîâ öåé ÷îëîâ³ê ó ãîðîä, íàéøîâ òîé êóù êàëèíè, ùî ð³ñ ïîñåðåä ãîðîäà, âèêîïàâ éîãî — ³ ïîòåêëà âîäà â³äò³ëü ïî âñüîìó ãîðîäó. Ãîðîäÿíè íàãîðîäèëè éîãî ³ ãð³øìè, ³ âñÿêèì äîáðîì, òàê ùî â³í ñòàâ òåïåð áàãàòøèé â³ä ñâîãî äÿäüêà. Äàë³ ÷îëîâ³ê ³ äóìàº: «Ïî¿äó ùå â òå êîðîë³âñòâî, äå êîðîëåâà äî÷êà íåçäîðîâà, — ìîæå, âèë³êóþ ¿¿». 33

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

ßê çàäóìàâ, òàê ³ çðîáèâ. Ïðè¿õàâ òóäè, ïðèéøîâ äî êîðîëåâèõ õîðîì³â, à ëþäè âñ³ òàê³ ñìóòí³, á³ãàþòü òà îõàþòü. Â³í ³ ïèòàº ¿õ: — ß ÷óâ, ùî ó âàøîãî êîðîëÿ äî÷êà äóæå íåçäîðîâà. Õî÷ ÿê ¿¿ ë³êóþòü, í³÷îãî íå ïîä³þòü; ò³ëüêè ÿ á ¿¿ âèë³êóâàâ. — Å, ÷îëîâ³÷å, êóäè òîá³! Çàìîðñüê³ ë³êàð³ í³÷îãî íå ïîä³þòü, à òè é ïîãîò³â! — Óñå æ ñêàæ³òü êîðîëþ. Âîíè ñêàçàëè êîðîëþ. Êîðîëü âèéøîâ äî íüîãî òà é êàæå: — ßêùî âèë³êóºø, íàãîðîäæó òåáå òàê, ùî íå áóäå áàãàòøîãî îä òåáå ó ñâ³ò³, ùå é äî÷êó ñâîþ â³ääàì çà òåáå. Ï³øîâ òîé ÷îëîâ³ê, ïîäèâèâñÿ íà íå¿, à âîíà âæå é ê³í÷àºòüñÿ. Â³í óçÿâ, íàñòðóãàâ ãëóõîãî êóòêà, ï³äêóðèâ — ³ âîíà îäðàçó ïîäóæ÷àëà òàê, ùî äí³â çà òðè é çîâñ³ì îäóæàëà, çíîâó ñòàëà òàêîþ, ÿê ³ ðàí³øå. Êîðîëü ³ âñ³ ëþäè ñòàëè òàê³ ðàä³, ùî é íå ñêàçàòè. Êîðîëü íà ðàäîùàõ ³ êàæå òîìó ÷îëîâ³êîâ³: — Çà òå, ùî òè âèë³êóâàâ ìîþ äî÷êó, ÿ ¿¿ â³ääàì çà òåáå, òà ùå, ÿê ÿ óìðó, òè áóäåø êîðîëåì íà ìî¿ì ì³ñö³. Ñêîðî é ñïðàâä³ êîðîëü ïîìåð, à íà éîãî ì³ñöå ñòàâ öåé ïðàâäèâèé ÷îëîâ³ê. Ïîêîðîëþâàâ â³í óæå ê³ëüêà òàì ë³ò, êîëè ïðè¿æäæàº â éîãî êîðîë³âñòâî ÿêèéñü-òî áàãàòèé êóïåöü ³ ïîñèëàº ñïèòàòè êîðîëÿ, ÷è äîçâîëèòü â³í éîìó ïîòîðãóâàòè â éîãî êîðîë³âñòâ³. Êîðîëü çâåë³â éîìó ïðèéòè äî íüîãî. Ïðèõîäèòü êóïåöü. Êîðîëü îäðàçó ï³çíàâ ñâîãî äÿäüêà, àëå íå ïîêàçàâ ³ âèäó: ïîáàëàêàâ òà é îäïóñòèâ éîãî òîðãóâàòè. À ñâî¿ì ëþäÿì íàêàçàâ, ùîá íå â³äïóñêàëè éîãî äîäîìó, à ùîá, ÿê áóäå çáèðàòèñÿ â³í ¿õàòè, ïðîñèëè éîãî äî íüîãî. Òàê ³ ñòàëîñü. Ïðèâîäÿòü öüîãî êóïöÿ äî êîðîëÿ, êîðîëü ³ ïèòàº éîãî: — Ç ÿêîãî òè êîðîë³âñòâà? — Ç òàêîãî-òî. — Ç ÿêîãî ãîðîäà? — Ç òàêîãî-òî. — ßê ïðîçèâàºøñÿ? — Òàê-òî. Òóò êîðîëü ³ ïðèçíàâñÿ, ùî â³í éîãî íåá³æ — òîé, ùî áåçâ³ñòè ïðîïàâ. 34

ÍÀÐÎÄÍ² ÊÀÇÊÈ

— Íó ùî, äÿäüêó: òè êàçàâ, ùî êðèâäîþ êðàùå æèòè, í³æ ïðàâäîþ. Îòæå, í³! Òè ò³ëüêè êóïåöü, à ÿ êîðîëü — ïðàâäà êðèâäó ïåðåâàæèëà! — ßê æå öå ñòàëîñÿ? Òîé ³ ðîçêàçàâ éîìó âñå, ùî ç íèì ä³ÿëîñü: ÿê â³í õîò³â ïîâ³ñèòèñü, ÿê ñëóõàâ, ùî ÷îðòÿêè ãîâîðèëè, óñå, óñå... À íàïîñë³äîê â³í äàâ óñÿêîãî äîáðà äâà êîðàáë³ òà é ïîäàðóâàâ äÿäüêîâ³, ñêàçàâøè: — ß çàáóâàþ âñå òå, ùî òè ìåí³ ðîáèâ. Áåðè ñîá³ ö³ äâà êîðàáë³ ç óñ³ì äîáðîì. À ÿê ïðè¿äåø ó ñâ³é ãîðîä, ðîçêàçóé óñ³ì, ùî êðàùå æèòè ïðàâäîþ, àí³æ êðèâäîþ. Óçÿâ äÿäüêî ò³ äâà êîðàáë³ ç óñ³ì äîáðîì ³ ïî¿õàâ äîäîìó. ßê ïðè¿õàâ óæå, ñòàëà éîãî çàçäð³ñòü ìó÷èòè: ÷îãî é â³í íå êîðîëü. Ñóìóâàâ, ñóìóâàâ â³í, à äàë³ é äóìàº: «Ï³äó ³ ÿ â³øàòèñü, ìîæå, ³ ìåí³ òàê ïðèëó÷èòüñÿ, ÿê ìîºìó íåáîæåâ³». Óçÿâøè ìîòóçîê, ï³øîâ ó ë³ñ íà òå ñàìå ì³ñöå, äå õîò³â â³øàòèñü éîãî íåá³æ. Àëå öüîìó íå òàê ïðèëó÷èëîñÿ — äå íå âçÿëèñÿ ÷îðòÿêè, ñõîïèëè éîãî òà é ïî÷åïèëè íà íàéâèù³é ã³ëö³. 1. Äî çà÷èíó â êàçö³ «Ïðî ïðàâäó ³ êðèâäó» íàëåæèòü ðå÷åííÿ À Á Â Ã

Óçÿâ äÿäüêî ò³ äâà êîðàáë³ ç óñ³ì äîáðîì ³ ïî¿õàâ äîäîìó. À ÷îëîâ³ê ñèäèòü ñîá³ íà äåðåâ³ òà é ÷óº óñå, ùî ÷îðòÿêè áàëàêàþòü. Òóò êîðîëü ³ ïðèçíàâñÿ, ùî â³í éîãî íåá³æ — òîé, ùî áåçâ³ñòè ïðîïàâ. Æèëè êîëèñü-òî äâà áðàòè: îäèí áàãàòèé, à äðóãèé á³äíèé, ùî é íå ñêàçàòè.

2. Ùîá âèë³êóâàòè êîðîë³âñüêó äî÷êó, òðåáà áóëî À Á Â Ã

ïîñåðåä ì³ñòà âèêîïàòè êàëèíîâèé êóù â³äðóáàòè ãëóõîãî êóòêà é ï³äêóðèòè éîãî çðóáàòè òðè äåðåâà é ïîêëàñòè íà ãðåáëþ íàâõðåñò ç’ÿñóâàòè â òðüîõ ïåðåõîæèõ, ÿê êðàùå æèòè: ïðàâäîþ ÷è êðèâäîþ

3. Ïðèêàçêîþ Çàçäð³ñíà ëþäèíà â³ä ÷óæîãî ùàñòÿ ñîõíå ìîæíà îõàðàêòåðèçóâàòè À Á Â Ã

íåáîæà äÿäüêà ÷îðò³â êîðîëÿ

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

4. 5. 6. 7.

×èì â³äð³çíÿºòüñÿ êàçêà â³ä ì³ôó? Íàçâ³òü îçíàêè êàçêè. ßêó âîíà ìàº áóäîâó? ßêèõ ó÷èíê³â íåáîæà íå âàðòî é íå ìîæíà ïîâòîðþâàòè? ×îìó íàâ³òü ó ê³íö³ êàçêè äÿäüêî âñå îäíî íå çðîçóì³â, ùî êðàùå æèòè ïðàâäîþ, à íå êðèâäîþ? 8. Ùî óîñîáëþþòü ñîáîþ ÷îðòè? 9. ×îãî íàâ÷àº êàçêà «Ïðî ïðàâäó ³ êðèâäó»? 10. ßê³ ïîä³¿ â êàçö³ ôàíòàñòè÷í³? 11. ßêèé åï³çîä êàçêè âè õîò³ëè á ïåðåäàòè ìàëþíêîì? Ñëîâåñíî îïèø³òü éîãî. 12. Ïðî÷èòàéòå ïåðøó ÷àñòèíó êàçêè çà ðîëÿìè (äå äÿäüêî é íåá³æ ç’ÿñîâóâàëè, ÿê êðàùå æèòè: ïðàâäîþ ÷è êðèâäîþ). 1. Íàïèø³òü ñâîþ ê³íö³âêó (3–5 ðå÷åíü) äî êàçêè «Ïðî ïðàâäó ³ êðèâäó», ïî÷èíàþ÷è â³ä ñë³â «À ÿê ïðè¿äåø ó ñâ³é ãîðîä, ðîçêàçóé óñ³ì, ùî êðàùå æèòè ïðàâäîþ, àí³æ êðèâäîþ» (çà áàæàííÿì). 2. Ïðî÷èòàéòå êàçêó «Ìóäðà ä³â÷èíà».

ÌÓÄÐÀ Ä²Â×ÈÍÀ Áóëî ñîá³ äâà áðàòè — îäèí óáîãèé, à äðóãèé áàãàòèé. Îò áàãàòèé êîëèñü ³çëàñêàâèâñÿ íàä á³äíèì, ùî íå ìàº òîé í³ ëîæêè ìîëîêà ä³òÿì, òà é äàâ éîìó ä³éíó êîðîâó. Êàæå: — Ïîòðîõó â³äðîáèø ìåí³ çà íå¿. Á³äíèé áðàò â³äðîáëÿâ ïîòðîõó, à äàë³ òîìó áàãà÷åâ³ øêîäà ñòàëî êîðîâè, â³í ³ êàæå âáîãîìó áðàòîâ³: — Â³ääàé ìåí³ êîðîâó íàçàä! Òîé êàæå: — Áðàòå! ß æ òîá³ çà íå¿ â³äðîáèâ! — Ùî òè òàì â³äðîáèâ, — ÿê ê³ò íàïëàêàâ ò³º¿ ðîáîòè áóëî, à òî òàêè êîðîâà! Â³ääàé! Á³äíîìó ñòàëî æàëü ñâîº¿ ïðàö³, íå ñõîò³â â³ääàòè. Ï³øëè âîíè ïîçèâàòèñÿ äî ïàíà. Ïðèéøëè äî ïàíà. À ïàíîâ³, ìàáóòü, íå ñõîò³ëîñÿ ðîçäóìóâàòè, õòî ç íèõ ïðàâèé, à õòî — í³, òî â³í ³ êàæå ¿ì: — Õòî â³äãàäàº ìîþ çàãàäêó, òîãî é êîðîâà áóäå. — Êàæ³òü, ïàíå! — Ñëóõàéòå: ùî ó ñâ³ò³ º ñèòí³øå, ïðóäê³øå, ìèë³øå íàä óñå? Çàâòðà ïðèéäåòå, ñêàæåòå. Ï³øëè áðàòè. Áàãà÷ ³äå äîäîìó òà é äóìàº ñîá³: «Îò äóðíèöÿ, à íå çàãàäêà! Ùî æ º ñèòí³øå íàä ïàíñüê³ êàáàíè, ïðóäê³øå íàä 36

ÍÀÐÎÄÍ² ÊÀÇÊÈ

ïàíñüê³ õîðòè, à ìèë³øå íàä ãðîø³! Ãå, ìîÿ êîðîâà áóäå!» Á³äíèé ïðèéøîâ äîäîìó, äóìàâ, äóìàâ òà é çàæóðèâñÿ. À â íüîãî áóëà äî÷êà Ìàðóñÿ. Âîíà é ïèòàº: — ×îãî âè, òàòó, çàæóðèëèñÿ? Ùî ïàí êàçàâ? — Òà òóò, äî÷êî, òàêó ïàí çàãàäêó çàãàäàâ, ùî ÿ é íå íàäóìàþ, ùî âîíî é º. — À ÿêà æ çàãàäêà, òàòó? — ïèòàº Ìàðóñÿ. — Òà òàêà: ùî º ó ñâ³ò³ ñèòí³øå, ïðóäê³øå, ìèë³øå íàä óñå? — Å, òàòó, — ñèòí³øå íàä óñå — çåìëÿ-ìàòè, áî âîíà âñ³õ ãîäóº é íàïóâàº; ïðóäê³øå íàä óñå — äóìêà, áî äóìêîþ âðàç êóäè õî÷ ïåðåëåòèø; à ìèë³øå íàä óñå — ñîí, áî õî÷ ÿê äîáðå òà ìèëî ÷îëîâ³êîâ³, à âñå ïîêèäàº, ùîá çàñíóòè. — ×è áà, — êàæå áàòüêî, — àäæå é ñïðàâä³ òàê! Òàê æå ÿ é ïàíîâ³ êàçàòèìó. Äðóãîãî äíÿ ïðèõîäÿòü îáèäâà áðàòè äî ïàíà. Îò ïàí ¿õ ³ ïèòàº: — Àíó, â³äãàäàëè? — Â³äãàäàëè, ïàíå, — êàæóòü îáèäâà. Îò áàãàòèé çàðàç âèñòóïàº, ùîá ñîá³ ïîïåðåäó ïîñï³øèòèñü, òà é êàæå: — Ñèòí³øå, ïàíå, íàä óñå — âàø³ êàáàíè, à ïðóäê³øå íàä óñå — âàø³ õîðòè, à ìèë³øå íàä óñå — ãðîø³! — Å, áðåøåø, áðåøåø! — êàæå ïàí. Òîä³ äî âáîãîãî: — Àíó, òè! — Òà ùî æ, ïàíå, íåìà ñèòí³øîãî, ÿê çåìëÿ-ìàòè: âîíà âñ³õ ãîäóº é íàïóâàº. — Ïðàâäà, ïðàâäà! — êàæå ïàí. — Íó, à ïðóäê³øå ùî? — Ïðóäê³øå, ïàíå, íàä óñå — äóìêà, áî äóìêîþ âðàç êóäè õî÷ ïåðåëåòèø. — Òàê! Íó, à ìèë³øå? — ïèòàº â³í. — À ìèë³øå íàä óñå — ñîí, áî õî÷ ÿê äîáðå òà ìèëî ÷îëîâ³êîâ³, à âñå ïîêèäàº, ùîá çàñíóòè. — Òàê óñå! — ãîâîðèòü ïàí. — Òâîÿ êîðîâà. Ò³ëüêè ñêàæè ìåí³, ÷è òè ñàì öå ïîâ³äãàäóâàâ, ÷è òîá³ õòî ñêàçàâ. — Òà ùî æ, ïàíå, — êàæå âáîãèé, — º â ìåíå äî÷êà Ìàðóñÿ, òàê öå âîíà ìåíå òàê íàâ÷èëà. 37

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

Ïàí àæ ðîçñåðäèâñÿ: — ßê öå? ß òàêèé ðîçóìíèé, à âîíà ïðîñòà ñîá³ ä³âêà òà ìî¿ çàãàäêè ïîâ³äãàäóâàëà! Ñòðèâàé æå! Íà òîá³ îöåé äåñÿòîê âàðåíèõ ÿºöü òà ïîíåñè ¿õ ñâî¿é äî÷ö³: íåõàé âîíà ïîñàäèòü íà íèõ êâî÷êó, òà ùîá òà êâî÷êà çà îäíó í³÷ âèëóïèëà êóð÷àò, âèãîäóâàëà, ³ ùîá òâîÿ äî÷êà çàð³çàëà òðüîõ, ñïåêëà íà ñí³äàííÿ, à òè, ïîêè ÿ âñòàíó, ùîá ïðèí³ñ, áî ÿ äîæèäàòèìó. À íå çðîáèòü, òî áóäå ëèõî. ²äå ñåðäåøíèé áàòüêî äîäîìó òà é ïëà÷å. Ïðèõîäèòü, à äî÷êà é ïèòàº éîãî: — ×îãî âè, òàòó, ïëà÷åòå? — Òà ÿê æå ìåí³, äî÷êî, íå ïëàêàòè: îñü ïàí äàâ òîá³ äåñÿòîê âàðåíèõ ÿºöü ³ êàçàâ, ùîá òè ïîñàäèëà íà íèõ êâî÷êó, òà ùîá âîíà çà îäíó í³÷ âèëóïèëà é âèãîäóâàëà êóð÷àò, à òè ùîá ñïåêëà ¿õ éîìó íà ñí³äàííÿ. Äî÷êà âçÿëà ãîðùå÷îê êàø³ òà é êàæå: — Ïîíåñ³òü, òàòó, îöå ïàíîâ³ òà ñêàæ³òü éîìó, — íåõàé â³í âèîðå íèâó, ïîñ³º öþ êàøó, ³ ùîá âîíà âèðîñëà ïðîñîì, ïîñï³ëà íà íèâ³, ³ ùîá â³í ïðîñî ñêîñèâ, çìîëîòèâ ³ íàòîâê ïøîíà ãîäóâàòè ò³ êóð÷àòà, ùî ¿ì òðåáà âèëóïèòèñÿ ç öèõ ÿºöü. Ïðèíîñèòü ÷îëîâ³ê äî ïàíà öþ êàøó, â³ääàº òà é êàæå: — Òàê ³ òàê äî÷êà êàçàëà. Ïàí äèâèâñÿ, äèâèâñÿ íà òó êàøó òà âçÿâ ³ â³ääàâ ¿¿ ñîáàêàì. Ïîò³ì äåñü çíàéøîâ ñòåáëèíêó ëüîíó, äàº ÷îëîâ³êîâ³ é êàæå: — Íåñè òâî¿é äî÷ö³ öåé ëüîí, òà íåõàé âîíà éîãî âèìî÷èòü, âèñóøèòü, ïîá’º, ïîïðÿäå é âèò÷å ñòî ëîê³ò1 ïîëîòíà. À íå çðîáèòü, òî áóäå ëèõî. ²äå äîäîìó òîé ÷îëîâ³ê ³ çíîâ ïëà÷å. Çóñòð³÷àº éîãî äî÷êà òà é êàæå: — ×îãî âè, òàòó, ïëà÷åòå? — Òà áà÷ æå ÷îãî! Îñü ïàí äàâ òîá³ ñòåáëèíêó ëüîíó, òà ùîá òè éîãî âèìî÷èëà, âèñóøèëà, ïîì’ÿëà, ñïðÿëà é âèòêàëà ñòî ëîê³ò ïîëîòíà. Ìàðóñÿ âçÿëà í³æ, ï³øëà é âèð³çàëà íàéòîíøó ã³ëî÷êó ç äåðåâà, äàëà áàòüêîâ³ òà é êàæå: — Íåñ³òü äî ïàíà, íåõàé ïàí ³ç öüîãî äåðåâà çðîáèòü ìåí³ ãðåá³íü, ãðåá³íêó é äíèùå1, ùîá áóëî íà ÷îìó ïðÿñòè öåé ëüîí. Ñòî ëîê³ò — ïðèáëèçíî 50 ì. Äíèùå — äîøêà, íà îäíîìó ê³íö³ ÿêî¿ çàêð³ïëþºòüñÿ ãðåá³íü ³ç êóæåëåì (âè÷åñàíèì ëüîíîì, êîíîïëåþ ÷è âîâíîþ); íà äðóãîìó ê³íö³ äíèùà ñ³äàº ïðÿä³âíèöÿ é ãðåá³íêîþ ðîç÷³ñóº êóæ³ëü. 1 2

ÍÀÐÎÄÍ² ÊÀÇÊÈ

Ïðèíîñèòü ÷îëîâ³ê ïàíîâ³ òó ã³ëî÷êó é êàæå, ùî äî÷êà çàãàäàëà ç íå¿ çðîáèòè. Ïàí äèâèâñü, äèâèâñü, óçÿâ òà é ïîêèíóâ òó ã³ëî÷êó, à íà äóìö³ ñîá³: «Öþ îäóðèø! Ìàáóòü, âîíà íå ç òàêèõ, ùîá îäóðèòè...» Ïîò³ì äóìàâ, äóìàâ òà é êàæå: — Ï³äè òà ñêàæè ñâî¿é äî÷ö³: íåõàé âîíà ïðèéäå äî ìåíå â ãîñò³, òà òàê, ùîá í³ éøëà, í³ ¿õàëà; í³ áîñà, í³ âçóòà; í³ ç ãîñòèíöåì, í³ áåç ãîñòèíöÿ. À ÿê âîíà öüîãî íå çðîáèòü, òî áóäå ëèõî. ²äå çíîâ áàòüêî, ïëà÷ó÷è, äîäîìó. Ïðèéøîâ òà é êàæå äî÷ö³: — Íó ùî, äî÷êî, áóäåìî ðîáèòè? Ïàí çàãàäàâ òàê ³ òàê. ² ðîçêàçàâ óñå. Ìàðóñÿ êàæå: — Íå æóð³òüñÿ, òàòó, — óñå áóäå ãàðàçä. Ï³ä³òü êóï³òü ìåí³ æèâîãî çàéöÿ. Ï³øîâ áàòüêî, êóïèâ æèâîãî çàéöÿ. À Ìàðóñÿ îäíó íîãó âáóëà â äðàíèé ÷åðåâèê, à äðóãà áîñà. Òîä³ ï³éìàëà ãîðîáöÿ, óçÿëà ´ðèíäæîëè2, çàïðÿãëà â íèõ öàïà. Îò óçÿëà çàéöÿ ï³ä ðóêó, îäíó íîãó ïîñòàâèëà â ñàí÷àòà, à äðóãîþ ïî øëÿõó ñòóïàº — îäíó íîãó öàï âåçå, à äðóãîþ éäå. Ïðèõîäèòü îòàê äî ïàíà ó äâ³ð, à ïàí, ÿê ïîáà÷èâ, ùî âîíà òàê ³äå, òà é êàæå ñâî¿ì ñëóãàì: — Ïðèöüêóéòå ¿¿ ñîáàêàìè! Ò³ ïðèöüêóâàëè ¿¿ ñîáàêàìè, à âîíà âèïóñòèëà ¿ì çàéöÿ. Ñîáàêè ïîãíàëèñÿ çà çàéöåì, à ¿¿ ïîêèíóëè. Âîíà òîä³ ïðèéøëà äî ïàíà ó ñâ³òëèöþ, ïîçäîðîâêàëàñÿ òà é êàæå: — Îñü âàì, ïàíå, ãîñòèíåöü. Òà é äàº éîìó ãîðîáöÿ. Ïàí ò³ëüêè õîò³â éîãî âçÿòè, à â³í — ïóðõ, òà é âèëåò³â ó â³ä÷èíåíå â³êíî! À íà òîé ÷àñ ïðèõîäÿòü äâîº äî ïàíà ñóäèòèñÿ. Îò ïàí âèéøîâ íà ðóíäóê2 òà é ïèòàº: 1 2

¥ðèíäæîëè — ñàíè. Ðóíäóê — òóò: ´àíîê.

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

— ×îãî âàì, ëþäè äîáð³? Îäèí êàæå: — Òà îñü ÷îãî, ïàíå: íî÷óâàëè ìè îáèäâà â ïîë³, à ÿê óðàíö³ ïîâñòàâàëè, òî ïîáà÷èëè, ùî ìîÿ êîáèëà ïðèâåëà ëîøà. À äðóãèé ÷îëîâ³ê êàæå: — Í³, áðåõíÿ, — ìîÿ! Ðîçñóä³òü íàñ, ïàíå! Îò ïàí äóìàâ, äóìàâ òà é êàæå: — Ïðèâåä³òü ñþäè ëîøà é êîíåé: äî ÿêî¿ ëîøà ïîá³æèòü — òà é ïðèâåëà. Îò ïðèâåëè, ïîñòàâèëè çàïðÿæåí³ êîí³, à ëîøà ïóñòèëè. À âîíè, ò³ äâà õàçÿ¿íè, òàê çàñìèêàëè òå ëîøà, êîæåí äî ñåáå òÿãàþ÷è, ùî âîíî âæå íå çíàº, êóäè éîìó é á³ãòè — óçÿëî òà é ïîá³ãëî ãåòü. À Ìàðóñÿ êàæå: — Âè ëîøà ïðèâ’ÿæ³òü, à ìàòåð³â ïîâèïðÿãàéòå òà é ïóñò³òü — êîòðà ïîá³æèòü äî ëîøàòè, òî òà é ïðèâåëà. Çàðàç òàê ³ çðîáèëè. Ïóñòèëè ¿õ — òàê îäíà é ïîá³ãëà äî ëîøàòè, à äðóãà ñòî¿òü. Òîä³ ïàí ïîáà÷èâ, ùî í³÷îãî ç ä³â÷èíîþ íå ïîðîáèø, ³ â³äïóñòèâ ¿¿. 1. Ñèòí³øèì íàä óñå áàãàòèé áðàò óâàæàâ À Á Â Ã

ãðîø³ çåìëþ-ìàò³ð ïàíñüê³ õîðòè ïàíñüê³ êàáàíè

2. Ñëîâà Âè ëîøà ïðèâ’ÿæ³òü, à ìàòåð³â ïîâèïðÿãàéòå òà é ïóñò³òü íàëåæàòü À Á Â Ã

ïàíîâ³ Ìàðóñ³ á³äíîìó áðàòîâ³ áàãàòîìó áðàòîâ³

3. Ìàðóñÿ â³äâîë³êëà íàöüêîâàíèõ íà íå¿ ñîáàê, âèïóñòèâøè À Á Â Ã

ãîðîáöÿ çàéöÿ ëîøà öàïà

4. Äî ÿêîãî âèäó êàçîê íàëåæèòü «Ìóäðà ä³â÷èíà»: ïðî çâ³ð³â, ïîáóòîâèõ ÷è ôàíòàñòè÷íèõ? ×îìó âè òàê óâàæàºòå? 5. ßê³ ïîä³¿ â êàçö³ â³äáóâàþòüñÿ òðè÷³?

ÍÀÐÎÄÍ² ÊÀÇÊÈ

6. Õòî, íà âàøó äóìêó, âèÿâèâñÿ ìóäð³øèì: ïàí ÷è Ìàðóñÿ? Ï³äêð³ï³òü ñâîþ äóìêó ïðèêëàäàìè ç òåêñòó êàçêè. 7. Ó ÿêîìó â÷èíêó âèÿâèëàñÿ æîðñòîê³ñòü ïàíà? 8. ßêå ìàã³÷íå ÷èñëî äåê³ëüêà ðàç³â âèêîðèñòîâóºòüñÿ â êàçö³ «Ìóäðà ä³â÷èíà»? 9. ×è áóâàº òàê ó ðåàëüíîìó æèòò³, ùîá äèòèíà, ÿê Ìàðóñÿ â êàçö³, áóëà ìóäð³øîþ â³ä ïàíà ³ ñâîãî ð³äíîãî áàòüêà? ×è òàêå ìîæëèâî ëèøå â êàçêàõ? ×îìó? 10. ßê âè ðîçóì³ºòå çì³ñò ïðèñë³â’ÿ Ò³ëî â çëîò³, à äóøà â áîëîò³? ßêîãî ãåðîÿ êàçêè ìîæíà îõàðàêòåðèçóâàòè öèì âèñëîâîì? 11. Ïîáóäóéòå â ðîáî÷îìó çîøèò³ çà ïîäàíèì çðàçêîì òàáëèöþ. Çàïîâí³òü ¿¿. Ðèñè âäà÷³ ãåðîÿ ïàí

Ìàðóñÿ

12. ßê â³äîìî, íàðîäí³ êàçêè ïðèéøëè äî íàñ ³ç ñèâî¿ äàâíèíè. ßê âè ââàæàºòå, ÷è çì³íèëèñÿ â íàø ÷àñ â³äãàäêè íà çàãàäêè ïàíà, àäæå ñó÷àñíå ñóñï³ëüñòâî äóæå ñòð³ìêî ðîçâèâàºòüñÿ (ìåðåæà ²íòåðíåò, íàäøâèäê³ñí³ ë³òàêè òà ðàêåòè, ³íôîðìàö³éí³ òåõíîëîã³¿ òîùî)? Âèñëîâ³òü ñâî¿ ì³ðêóâàííÿ. 1. Ïîä³ë³òü êàçêó íà ÷àñòèíè çà çì³ñòîì ³ ñêëàä³òü çà íèìè ïëàí. Çàïèø³òü éîãî â ðîáî÷èé çîøèò. 2. Ïðî÷èòàéòå êàçêó «Îõ». Âèïèø³òü ó ðîáî÷èé çîøèò íåçðîçóì³ë³ ñëîâà.

ÎÕ Êîëèñü-òî äàâíî, íå ç ìîº¿ ïàì’ÿò³, ìàáóòü, ùå é áàòüê³â ³ ä³ä³â íàøèõ íå áóëî íà ñâ³ò³, æèâ ñîá³ óáîãèé ÷îëîâ³ê ç æ³íêîþ, à â íèõ áóâ îäíèì-îäèí ñèí, òà é òîé íå òàêèé ÿê òðåáà: òàêå ëåäàùî òîé îäèí÷èê, ùî Ãîñïîäè! Í³çàùî é çà õîëîäíó âîäó íå â³çüìåòüñÿ1, à âñå ò³ëüêè íà ïå÷³ ñèäèòü òà ïðîñöåì ïåðåñèïàºòüñÿ. Óæå éîìó, ìîæå, ãîä³â ³ç äâàäöÿòü, à â³í óñå íà ïå÷³ ñèäèòü — í³êîëè é íå çëàçèòü; ÿê ïîäàäóòü ¿ñòè, òî é ¿ñòü, à íå ïîäàäóòü, òî é òàê îáõîäèòüñÿ... Áàòüêî é ìàòè æóðÿòüñÿ: 1

² çà õîëîäíó âîäó íå áðàòèñÿ — ëåäàðþâàòè.

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

— Ùî íàì ç òîáîþ, ñèíó, ðîáèòè? ×óæ³ ä³òè ñâî¿ì áàòüêàì ó ïîì³÷ ñòàþòü, à òè ò³ëüêè äóðíî â íàñ õë³á ïåðåâîäèø1! Òàê éîìó íå äî òîãî; ñèäèòü òà ïðîñöåì ïåðåñèïàºòüñÿ... Æóðèëèñü-æóðèëèñü áàòüêî ç ìàò³ð’þ, à äàë³ ìàòè é êàæå: — Ùî òè òàêè, ñòàðèé, äóìàºø ç íèì, ùî âæå â³í çðîñòó ä³éøîâ, à òàêà íåäîòåïà — í³÷îãî ðîáèòè íå âì³º? Òè á éîãî êóäè îääàâ, êóäè íàéíÿâ, òî, ìîæå á, éîãî ÷óæ³ ëþäè ÷îìó âèâ÷èëè. Ïîðàäèëèñü, áàòüêî é îääàâ éîãî â êðàâö³ â÷èòèñü. Îò â³í òàì ïîáóâ äåíü çî òðè òà é óò³ê; çàë³ç íà ï³÷ — çíîâ ïðîñöåì ïåðåñèïàºòüñÿ. Áàòüêî éîãî ïîáèâ äîáðå, âèëàÿâ, îääàâ äî øåâöÿ øåâñòâó â÷èòèñü. Òàê â³í ³ çâ³äò³ëÿ âò³ê. Áàòüêî çíîâ éîãî ïîáèâ ³ îääàâ êîâàëüñòâó â÷èòèñü. Òàê ³ òàì íå ïîáóâ äîâãî — óò³ê. Áàòüêî á³äêàºòüñÿ — ùî ðîáèòè? — Ïîâåäó, — êàæå, — âðàæîãî ñèíà, ëåäàùî, â ³íøå öàðñòâî; äå íàéìó, òî íàéìó, ìîæå, â³í â³äò³ëÿ íå âòå÷å. — Óçÿâ éîãî é ïîâ³â. ²äóòü òà éäóòü, ÷è äîâãî, ÷è íåäîâãî, àæ óâ³éøëè â òàêèé òåìíèé ë³ñ, ùî ò³ëüêè íåáî òà çåìëÿ. Âõîäÿòü ó ë³ñ, ïðèòîìèëèñÿ òðîõè; à òàì íàä ñòåæêîþ ñòî¿òü îáãîð³ëèé ïåíüîê; áàòüêî é êàæå: — Ïðèòîìèâñÿ ÿ, ñÿäó, îäïî÷èíó òðîõè. Îò ñ³äàº íà ïåíüîê òà: — Îõ! ßê æå ÿ âòîìèâñÿ! — êàæå. Ò³ëüêè öå ñêàçàâ, àæ ç òîãî ïåíüêà — äå íå âçÿâñÿ — âèëàçèòü òàêèé ìàëåíüêèé ä³äîê, ñàì çìîðùåíèé, à áîðîäà çåëåíà àæ ïî êîë³íà. — Ùî òîá³, — ïèòàº, — ÷îëîâ³÷å, òðåáà îä ìåíå? ×îëîâ³ê çäèâóâàâñÿ: äå âîíî òàêå äèâî âçÿëîñÿ? Òà é êàæå éîìó: — Õ³áà ÿ òåáå êëèêàâ? Îä÷åïèñü! — ßê æå íå êëèêàâ, — êàæå ä³äîê, — êîëè êëèêàâ! — Õòî æ òè òàêèé? — ïèòàº ÷îëîâ³ê. — ß, — êàæå ä³äîê, — ë³ñîâèé öàð Îõ. ×îãî òè ìåíå êëèêàâ? — Òà öóð òîá³, ÿ òåáå é íå äóìàâ êëèêàòè! — êàæå ÷îëîâ³ê. — Í³, êëèêàâ, òè ñêàçàâ: «Îõ!» — Òà òî ÿ âòîìèâñÿ, — êàæå ÷îëîâ³ê, — òà é ñêàçàâ: «Îõ!» — Êóäè æ òè éäåø? — ïèòàº Îõ. — Ñâ³ò çà î÷³! — êàæå ÷îëîâ³ê. — Âåäó îöþ äèòèíó íàéìàòü, ìîæå, éîãî ÷óæ³ ëþäè íàâ÷àòü ðîçóìó, áî â ñåáå äîìà ùî íàéìó, òî é óòå÷å. 1

Ïåðåâîäèòè õë³á — íå äàâàòè í³ÿêî¿ êîðèñò³.

ÍÀÐÎÄÍ² ÊÀÇÊÈ

— Íàéìè, — êàæå Îõ, — ó ìåíå, ÿ éîãî íàâ÷ó. Ò³ëüêè ç òàêîþ óìîâîþ: ÿê âèáóäå ð³ê òà ïðèéäåø çà íèì, òî êîëè ï³çíàºø éîãî — áåðè, à íå âï³çíàºø — ùå ð³ê ñëóæèòèìå â ìåíå! — Äîáðå, — êàæå ÷îëîâ³ê. Îò óäàðèëè ïî ðóêàõ1, ÷îëîâ³ê ³ ï³øîâ ñîá³ äîäîìó, à õëîïöÿ Îõ ïîâ³â äî ñåáå. Îò ÿê ïîâ³â éîãî Îõ, òà é ïîâ³â àæ íà òîé ñâ³ò, ï³ä çåìëþ, òà ïðèâ³â äî çåëåíî¿ õàòêè, î÷åðåòîì îáòèêàíî¿, à â ò³é õàòö³ âñå çåëåíå: ³ ñò³íè, ³ ëàâêè çåëåí³, ³ Îõîâà æ³íêà çåëåíà, ³ ä³òè, ñêàçàíî — óñå, óñå... À çà íàéìè÷îê â Îõà ìàâêè — òàê³ çåëåí³, ÿê ðóòà!.. — Íó, ñ³äàé æå, — êàæå Îõ, — íàéìèòêó, òà ïîïî¿ñè òðîõè! Ìàâêè ïîäàþòü éîìó ñòðàâó — ³ ñòðàâà çåëåíà; â³í ïîïî¿â. — Íó, — êàæå Îõ, — ï³äè æ, íàéìèòêó, äðîâåöü óðóáàé òà íàíîñè. Íàéìèòîê ï³øîâ. ×è ðóáàâ, ÷è íå ðóáàâ, òà ë³ã íà äð³âöÿ é çàñíóâ. Ïðèõîäèòü Îõ — àæ â³í ñïèòü. Â³í éîãî âçÿâ, çâåë³â íàíîñèòè äðîâ, ïîêëàâ íà äðîâà çâ’ÿçàíîãî íàéìèòà, ï³äïàëèâ äðîâà... Çãîð³â íàéìèò! Îõ òîä³ âçÿâ ïîï³ëåöü, ïî â³òðó ðîçâ³ÿâ, à îäíà âóãëèíà é âèïàëà ç òîãî ïîïåëó. Òîä³ Îõ ñïðèñíóâ ¿¿ æèâóùîþ âîäîþ, íàéìèò çíîâó ñòàâ æèâèé, ò³ëüêè âæå ìîòîðí³øèé òðîõè. Çíîâó Îõ çâåë³â äðîâà ðóáàòü — òîé çíîâó çàñíóâ. Îõ ï³äïàëèâ äðîâà, íàéìèòà ñïàëèâ, ïîï³ëåöü ïî â³òðó ðîçâ³ÿâ, âóãëèíó ñïðèñíóâ æèâóùîþ âîäîþ — íàéìèò çíîâ îæèâ ³ ñòàâ òàêèé ãàðíèé, ùî íåìàº êðàùîãî! Îò Îõ ñïàëèâ éîãî ³ âòðåòº, òà çíîâó æèâóùîþ âîäîþ ñïðèñíóâ âóãëèíó — ³ ç òîãî ëåäà÷îãî ïàðóáêà òà ñòàâ òàêèé ìîòîðíèé ³ ãàðíèé êîçàê, ùî í³ çäóìàòü, í³ çãàäàòü, õ³áà â êàçö³ ñêàçàòü.

Óäàðèòè ïî ðóêàõ — äîìîâèòèñÿ.

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

Îò âèáóâ òîé ïàðóáîê ð³ê. ßê âèéøîâ ð³ê, áàòüêî éäå çà ñèíîì. Ïðèéøîâ ó òîé ë³ñ äî òîãî ïåíüêà îáãîð³ëîãî, ñ³â òà é êàæå: — Îõ! Îõ ³ âèë³ç ç òîãî ïåíüêà òà é êàæå: — Çäîðîâ áóâ, ÷îëîâ³÷å! — Çäîðîâ, Îõ! — À ÷îãî òîá³ òðåáà, ÷îëîâ³÷å? — ïèòàº Îõ. — Ïðèéøîâ, — êàæå, — çà ñèíîì. — Íó, éäè, ÿê ï³çíàºø — áåðè éîãî, à íå ï³çíàºø — ùå ð³ê ñëóæèòèìå. ×îëîâ³ê ï³øîâ çà Îõîì. Ïðèõîäèòü äî éîãî õàòè; Îõ óçÿâ âèí³ñ ì³ðêó ïðîñà, âèñèïàâ — íàçá³ãàëîñÿ äî á³ñà ï³âí³â! — Íó, ï³çíàâàé, — êàæå Îõ, — äå òâ³é ñèí? ×îëîâ³ê äèâèâñÿ-äèâèâñÿ — óñ³ ï³âí³ îäíàêîâ³: îäèí â îäèí — íå ï³çíàâ. — Íó, — êàæå Îõ, ³äè æ ñîá³, êîëè íå ï³çíàâ, ùå ð³ê òâ³é ñèí ñëóæèòèìå â ìåíå. ×îëîâ³ê ï³øîâ äîäîìó. Îò âèõîäèòü ³ äðóãèé ð³ê; ÷îëîâ³ê çíîâó éäå äî Îõà. Ïðèéøîâ äî ïåíüêà: — Îõ! — êàæå. Îõ äî íüîãî âèë³ç. — ²äè, — êàæå, — ï³çíàâàé! — Óâ³â éîãî â êîøàðó — àæ òàì ñàì³ áàðàíè, îäèí â îäèí. ×îëîâ³ê ï³çíàâàâ-ï³çíàâàâ — íå ï³çíàâ. — ²äè ñîá³, êîëè òàê, äîäîìó, òâ³é ñèí ùå ð³ê æèòèìå â ìåíå. ×îëîâ³ê ³ ï³øîâ æóðÿ÷èñü. Âèõîäèòü ³ òðåò³é ð³ê. ×îëîâ³ê ³äå äî Îõà. ²äå òà éäå — àæ éîìó íàçóñòð³÷ ³äå ä³ä, óâåñü, ÿê ìîëîêî, á³ëèé, ³ îäåæà íà íüîìó á³ëà. — Çäîðîâ, ÷îëîâ³÷å! — Äîáðîãî çäîðîâ’ÿ, ä³äó! — Êóäè òåáå Áîã íåñå? — ²äó, — êàæå, — äî Îõà âèðó÷àòè ñèíà. — ßê ñàìå? — Òàê ³ òàê, — êàæå ÷îëîâ³ê. ² ðîçêàçàâ òîìó á³ëîìó ä³äîâ³, ÿê â³í Îõîâ³ â³ääàâ ó íàéìè ñâîãî ñèíà ³ ç ÿêîþ óìîâîþ. — Å! — êàæå ä³ä. — Ïîãàíî, ÷îëîâ³÷å, äîâãî â³í òåáå âîäèòèìå! — Òà ÿ âæå, — êàæå ÷îëîâ³ê, — ³ ñàì áà÷ó, ùî ïîãàíî, òà íå çíàþ, ùî éîãî é ðîáèòè òåïåð ó ñâ³ò³... ×è âè, ä³äóñþ, íå çíàºòå, ÿê ìåí³ ìîãî ñèíà âãàäàòè? 44

ÍÀÐÎÄÍ² ÊÀÇÊÈ

— Çíàþ! — êàæå ä³ä. — Ñêàæ³òü æå é ìåí³, ä³äóñþ-ãîëóá÷èêó: ÿ çà âàñ ö³ëèé â³ê áóäó Áîãà ìîëèòè! Áî âñå-òàêè ÿêèé â³í íå áóâ, à ì³é ñèí, ñâîÿ êðîâ! — Ñëóõàé æå, — êàæå ä³ä. — ßê ïðèéäåø äî Îõà, â³í òîá³ âèïóñòèòü ãîëóá³â, òî òè íå áåðè í³ÿêîãî ãîëóáà, ò³ëüêè áåðè òîãî, ùî íå ¿ñòèìå, à ñàì ñîá³ ï³ä ãðóøåþ ñèä³òèìå òà îñêóáàòèìåòüñÿ — òî òâ³é ñèí! Ïîäÿêóâàâ ÷îëîâ³ê ä³äîâ³ òà é ï³øîâ. Ïðèõîäèòü äî ïåíüêà. — Îõ! — êàæå. Îõ ³ âèë³ç äî íüîãî, ³ ïîâ³â éîãî ó ñâîº ë³ñîâå öàðñòâî. Îò âèñèïàâ Îõ ì³ðêó ïøåíèö³, íàñêëèêàâ ãîëóá³â. Íàçë³òàëîñü ¿õ òàêà ñèëà, ùî Ãîñïîäè, ³ âñå îäèí â îäèí. — Ï³çíàâàé, — êàæå Îõ, — äå òâ³é ñèí! Ï³çíàºø — òâ³é, à íå ï³çíàºø — ì³é. Îò âñ³ ãîëóáè ¿äÿòü ïøåíèöþ, à îäèí ñèäèòü ï³ä ãðóøåþ, ñàì ñîá³ íàäóâñÿ òà îñêóáóºòüñÿ. ×îëîâ³ê ³ êàæå: — Îñü ì³é ñèí! — Íó, óãàäàâ! Êîëè òàê, òî áåðè. Óçÿâ, ïåðåêèíóâ òîãî ãîëóáà — ñòàâ ³ç íüîãî òàêèé ãàðíèé ïàðóáîê, ùî êðàùîãî é íà ñâ³ò³ íåìàº. Áàòüêî çðàä³â äóæå, îáí³ìàº éîãî, ö³ëóº... Ðàä³ îáèäâà! — Õîä³ì æå, ñèíó, äîäîìó. Îò ³ ï³øëè. ²äóòü äîðîãîþ òà é ðîçìîâëÿþòü: áàòüêî ðîçïèòóº, ÿê òàì ó Îõà áóëî; ñèí ðîçêàçóº; òî çíîâó áàòüêî ðîçêàçóº, ÿê â³í á³äóº, à ñèí ñëóõàº. À äàë³ áàòüêî é êàæå: — Ùî æ ìè òåïåð, ñèíó, ðîáèòèìåì? ß á³äíèé ³ òè á³äíèé... Ñëóæèâ òè òðè ðîêè, òà í³÷îãî íå çàðîáèâ! — Íå æóð³òüñÿ, òàòó, óñå ãàðàçä áóäå. Ãëÿä³òü, — êàæå, — òóò ïîëþâàòèìóòü çà ëèñèöÿìè ïàíè÷³, òî ÿ ïåðåêèíóñÿ õîðòîì òà ï³éìàþ ëèñèöþ, òî ïàíè÷³ ìåíå êóïóâàòèìóòü ó âàñ, òî âè ìåíå ïðîäàéòå çà òðèñòà ðóáë³â, ò³ëüêè ïðîäàâàéòå áåç ðåòÿçÿ1, îò ó íàñ ³ ãðîø³ áóäóòü, ðîçæèâåìîñü! ²äóòü òà ³äóòü, àæ òàì íà óçë³ññ³ ñîáàêè ãàíÿþòü ëèñèöþ, òàê ãàíÿþòü, òàê ãàíÿþòü, ëèñèöÿ íå âòå÷å, õîðò íå äîæåíå. Ñèí çàðàç ïåðåêèäàºòüñÿ õîðòîì, äîãíàâ òó ëèñèöþ, ï³éìàâ. Ïàíè÷³ âèñêî÷èëè ç ë³ñó. — Ñå òâ³é õîðò? 1

Ðåòÿçü — ëàíöþã.

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

— Ì³é! — Äîáðèé õîðò! Ïðîäàé éîãî íàì. — Êóï³òü. — Ùî òîá³ çà éîãî? — Òðèñòà ðóáë³â áåç ðåòåçÿ. — Íàùî íàì òâ³é ðåòÿçü — ìè éîìó ïîçîëî÷åíèé çðîáèìî. Íà ñòî! — Í³. — Íó, áåðè âñ³ ãðîø³, äàâàé õîðòà. — Îäë³÷èëè ãðîø³, óçÿëè õîðòà — äàâàé ïîëþâàòè. Âèïóñòèëè òîãî õîðòà çíîâó íà ëèñèöþ. Â³í ÿê ïîãíàâ ëèñèöþ, òî ïîãíàâ àæ ó ë³ñ, òà ïåðåêèíóâñÿ ïàðóáêîì ³ çíîâó ïðèéøîâ äî áàòüêà. ²äóòü òà ³äóòü, áàòüêî é êàæå: — Ùî íàì, ñèíó, öèõ ãðîøåé, — ò³ëüêè ùî õàçÿéñòâîì çàâåñòèñü... — Íå æóð³òüñÿ, òàòó, áóäå ùå. Òóò, — êàæå, — ïàíè÷³ ¿õàòèìóòü ïî ïåðåïåëèö³ ³ç ñîêîëîì: òî ÿ ïåðåêèíóñü ñîêîëîì, òî âîíè ìåíå êóïóâàòèìóòü, òî âè ìåíå ïðîäàéòå çíîâó çà òðèñòà ðóáë³â áåç øàïî÷êè. Îò ³äóòü ïîëåì, ïàíè÷³ âèïóñòèëè ñîêîëà íà ïåðåïåëà; òàê ñîê³ë æåíåòüñÿ, à ïåðåïåë ò³êàº: ñîê³ë íå äîæåíå, ïåðåïåë íå âòå÷å. Ñèí ïåðåêèíóâñÿ ñîêîëîì, òàê çðàçó ³ íàñ³â íà òîãî ïåðåïåëà. Ïàíè÷³ ïîáà÷èëè. — Öå òâ³é ñîê³ë? — Ì³é. — Ïðîäàé éîãî íàì. — Êóï³òü. — Ùî òîá³ çà íüîãî? — ßê äàñòå òðèñòà ðóáë³â, òî áåð³òü ñîá³ ñîêîëà, ò³ëüêè áåç øàïî÷êè. — Ìè éîìó ïàð÷îâó çðîáèìî... Ïîòîðãóâàëèñü, ïðîäàâ çà òðèñòà ðóáë³â. Îò ïàíè÷³ ïóñòèëè òîãî ñîêîëà çà ïåðåïåëèöåþ, à â³í ÿê ïîëåò³â, òà é ïîëåò³â, òà ïåðåêèíóâñÿ ïàðóáêîì ³ çíîâó ïðèéøîâ äî áàòüêà. — Íó, òåïåð ìè ðîçæèëèñÿ òðîõè, — êàæå áàòüêî. — Ïîñò³éòå, òàòó, ùå áóäå. ßê áóäåìî, — êàæå, — ³òè ÷åðåç ÿðìàðîê, òî ÿ ïåðåêèíóñÿ êîíåì, à âè ìåíå ïðîäàâàéòå: äàäóòü âàì çà ìåíå òèñÿ÷ó ðóáë³â; ò³ëüêè ïðîäàâàéòå áåç íåäîóçäêà. Îò ï³äõîäÿòü äî ì³ñòå÷êà — àæ òàì ÿðìàðîê. Ñèí ïåðåêèíóâñÿ êîíåì — ³ òàêèé ê³íü, ÿê çì³é, ³ ïðèñòóïèòü ñòðàøíî! Áàòüêî 46

ÍÀÐÎÄÍ² ÊÀÇÊÈ

âåäå òîãî êîíÿ çà íåäîóçäîê, à â³í òàê ãàðöþº, êîïèòîì çåìëþ âèáèâàº! Òóò ïîâèõîäèëè êóïö³ — òîðãóþòü. — Òèñÿ÷ó, — êàæå, — áåç íåäîóçäêà, òî é áåð³òü! — Òà íàâ³ùî íàì öåé íåäîóçäîê, ìè éîìó ñð³áíó ïîçîëî÷åíó óçäå÷êó çðîáèìî! — Äàþòü ï’ÿòñîò. — Í³! À öå ï³äõîäèòü öèãàí ñë³ïèé íà îäíå îêî: — Ùî òîá³, ÷îëîâ³÷å, çà êîíÿ? — Òèñÿ÷ó áåç íåäîóçäêà. — Ãå! Äîðîãî, áàòüêó: â³çüìè ï’ÿòñîò ç íåäîóçäêîì! — Í³, íå ðóêà, — êàæå áàòüêî. — Íó ø³ñòñîò... áåðè! ßê óçÿâ òîé öèãàí òîðãóâàòüñÿ, ÿê óçÿâ — òàê ÷îëîâ³ê ³ øàãà íå ñïóñêàº. — Íó, áåðè, áàòüêó, ò³ëüêè ç íåäîóçäêîì. — Å, í³, öèãàíå, íåäîóçäîê ì³é! — ×îëîâ³÷å äîáðèé! Äå òè âèäàâ, ùîá êîíÿ ïðîäàâàëè áåç óçäå÷êè? ² ïåðåäàòü í³ÿê... — ßê õî÷åø, à íåäîóçäîê ì³é! — êàæå ÷îëîâ³ê. — Íó, áàòüêó, ÿ òîá³ ï’ÿòü ðóáë³â íàêèíó, — ò³ëüêè ç íåäîóçäêîì. ×îëîâ³ê ïîäóìàâ: íåäîóçäîê ÿêèõ òàì òðè ãðèâí³ âàðòèé, à öèãàí äàº ï’ÿòü êàðáîâàíö³â. Óçÿâ ³ â³ääàâ. ×îëîâ³ê ï³øîâ, óçÿâøè ãðîø³, äîäîìó, à öèãàí — íà êîíÿ òà é ïî¿õàâ. À òî íå öèãàí, òî Îõ ïåðåêèíóâñÿ öèãàíîì. Òîé ê³íü íåñå òà é íåñå Îõà — âèùå äåðåâà, íèæ÷å õìàðè... Îò ñïóñòèëèñü ó ë³ñ, ïðè¿õàëè äî Îõà; â³í òîãî êîíÿ ïîñòàâèâ ó ñòåïó, à ñàì ï³øîâ ó õàòó. — Íå âò³ê-òàêè â³ä ìî¿õ ðóê, âðàæèé ñèí! — êàæå æ³íö³. Îò â îá³äíþ ïîðó áåðå Îõ òîãî êîíÿ çà ïîâ³ä, âåäå äî âîäîïîþ, äî ð³÷êè. Ò³ëüêè ùî ïðèâ³â äî ð³÷êè, à òîé ê³íü íàõèëèâñÿ ïèòè — òà é ïåðåêèíóâñÿ îêóíåì, òà é ïîïëèâ. Îõ, íåäîâãî äóìàâøè, ïåðåêèíóâñÿ é ñîá³ ùóêîþ òà äàâàé 47

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

ãàíÿòüñÿ çà òèì îêóíåì. Òàê îöå ùî íàæåíå, òî îêóíü îäñòîâáóð÷èòü ï³ðöÿ òà õâîñòîì ïîâåðíåòüñÿ, òî ùóêà é íå â³çüìå... Îò îöå âîíà äîæåíå òà: — Îêóíåöü, îêóíåöü, ïîâåðíèñü äî ìåíå ãîëîâîþ, ïîáàëàêàºìî ç òîáîþ! — Êîëè òè, êóìîíüêî, õî÷åø áàëàêàòè, — êàæå îêóíåöü ùóö³, — òî ÿ ³ òàê ÷óþ! Òà öå ùî íàæåíå ùóêà îêóíÿ òà: — Îêóíåöü, îêóíåöü, ïîâåðíèñü äî ìåíå ãîëîâîþ, ïîáàëàêàºì ç òîáîþ! À îêóíåöü îäñòîâáóð÷èòü ï³ðöÿ òà: — Êîëè òè, êóìîíüêî, õî÷åø áàëàêàòè, òî ÿ é òàê ÷óþ! Äîâãî ãàíÿëèñÿ ùóêà çà îêóíåì — òà í³! À öå âèïëèâàº òîé îêóíü íà áåðåã — àæ òàì öàð³âíà á³ëèçíó ïåðå. Îêóíü ïåðåêèíóâñÿ ãðàíàòîâèì ïåðñíåì ó çîëîò³é îïðàâ³. Öàð³âíà ïîáà÷èëà, òà é ï³äíÿëà òîé ïåðñòåíü ç âîäè. Ïðèíîñèòü äîäîìó, õâàëèòüñÿ: — ßêèé ÿ, òàòî÷êó, ãàðíèé ïåðñòåíü çíàéøëà! — Áàòüêî ëþáóºòüñÿ, à öàð³âíà íå çíàº, íà ÿêèé éîãî é ïàëåöü îä³òè: òàêèé ãàðíèé! Êîëè öå ÷åðåç ÿêèéñü òàì ÷àñ äîïîâ³ëè öàðþ, ùî ïðèéøîâ êóïåöü. (À òî Îõ êóïöåì ïåðåêèíóâñÿ). Öàð âèéøîâ: — Ùî òîá³ òðåáà, ÷îëîâ³÷å? — Òàê ³ òàê: ïëèâ ÿ, — êàæå Îõ, — ÷îâíîì ïî ð³÷ö³, â³ç ó ñâîþ çåìëþ ñâîºìó öàðåâ³ ïåðñòåíü ãðàíàòîâèé òà é óïóñòèâ òîé ïåðñòåíü ó âîäó... ×è í³õòî ç âàøèõ íå çíàéøîâ? — Ìîÿ äî÷êà çíàéøëà. Ïîêëèêàëè ¿¿. Îõ ÿê óçÿâñü ¿¿ ïðîñèòè, ùîá îääàëà, áî ìåí³, êàæå, ³ íà ñâ³ò³ íå æèòü, ÿê íå ïðèâåçó òîãî ïåðñíÿ! Òàê âîíà íå â³ääàº, òà é ãîä³! Òóò óæå öàð óñòóïèâñÿ: — Îääàé, — êàæå, — äî÷êî, à òî ÷åðåç íàñ áóäå íåùàñòÿ ÷îëîâ³êîâ³, îääàé! À Îõ òàê ïðîñèòü: — Ùî õî÷åòå, òî é áåð³òü ó ìåíå, ò³ëüêè â³ääàéòå ìåí³ ïåðñòåíü! 48

ÍÀÐÎÄÍ² ÊÀÇÊÈ

— Íó, êîëè òàê, — êàæå öàð³âíà, — òî ùîá í³ òîá³, í³ ìåí³! — òà é êèíóëà òîé ïåðñòåíü íà çåìëþ... Òîé ïåðñòåíü ³ ðîçñèïàâñÿ ïøîíîì, ùî ïîðîçêî÷óâàëîñÿ ïî âñ³é õàò³. À Îõ, íåäîâãî äóìàâøè, ïåðåêèíóâñÿ ãîëóáîì ³ äàâàé êëþâàòè òå ïøîíî. Êëþâàâ-êëþâàâ, óñå ïîêëþâàâ... À îäíà ïøîíèíà çàêîòèëàñÿ ï³ä íîãè öàð³âí³, â³í ò³º¿ ïøîíèíè ³ íå ç’¿â. ßê ïîêëþâàâ, òà ó â³êíî é âèëåò³â ñîá³ ãåòü, òà é ïîëåò³â ñîá³... À ç ò³º¿ ïøîíèíè ïåðåêèíóâñÿ ïàðóáîê — ³ òàêèé ãàðíèé, ùî öàð³âíà ÿê ïîáà÷èëà, òàê ³ çàêîõàëàñÿ îäðàçó, òà òàê ùèðî ïðîñèòü öàðÿ é öàðèöþ, ùîá ¿¿ â³ääàëè çà íüîãî: — Í³ çà êèì, — êàæå, — ÿ ùàñëèâà íå áóäó, à çà íèì ìîº ùàñòÿ! Öàð äîâãî ìîðùèâñÿ, ùî çà ïðîñòîãî â³ääàº ñâîþ äî÷êó, à äàë³ ïîðàäèâñÿ, óçÿëè ¿õ ïîáëàãîñëîâèëè òà ïîäðóæèëè, òàêå âåñ³ëëÿ ñïðàâèëè, ùî âåñü ìèð ñêëèêàëè. ² ÿ òàì áóâ, ìåä ïèâ, õî÷ â ðîò³ íå áóëî, à ïî áîðîä³ òåêëî — òèì âîíà â ìåíå é ïîá³ë³ëà! Äî ðå÷³… Ôðàçåîëîã³çì ÿê ðèáà ó âîä³ îçíà÷àº: ïî÷óâàòèñÿ â³ëüíî, íåâèìóøåíî, äîáðå. Òàêå çíà÷åííÿ îáóìîâëåíå òèì, ùî ðèáà äóæå êîìôîðòíî ïî÷óâàº ñåáå ó âîä³, àäæå â³ä íàðîäæåííÿ âîíà ïëàâåöü. Ïðîòå ïëàâàþòü âîíè ïî-ð³çíîìó: îäí³ ëåæí³, ÿê³ ëþáëÿòü ñïî÷èâàòè íà äí³, íàïðèêëàä êàìáàëà, ³íø³ — íåïåðåâåðøåí³ ÷åìï³îíè ç ïëàâàííÿ. Õòî âîíè? Ìîæëèâî, ëîñîñü, ÿêèé ïðîïëèâàº 5 ì çà ñåêóíäó? Í³, òóíåöü çà ñåêóíäó äîëàº 6 ì, àëå ³ éîãî îáæåíå îñåëåäöåâà àêóëà, ùî ïðîïëèâàº çà òó ñàìó ñåêóíäó 12,5 ì, òîáòî 45 êì/ãîä. Ðåøòà ðèá ïëàâàº ã³ðøå: êîðîï çà ãîäèíó ìîæå ïîäîëàòè 13 êì, îêóíü — 17 êì, à ùóêà — 33 êì. Àáñîëþòíèì ÷åìï³îíîì ³ç ïëàâàííÿ (ùîïðàâäà, íà êîðîòêèõ äèñòàíö³ÿõ) óâàæàºòüñÿ ìå÷-ðèáà, ÿêà ìîæå ïëàâàòè ç øâèäê³ñòþ äî 130 êì/ãîä! Ì³æ ³íøèì, âîíà æèâå â òåïëèõ ï³âäåííèõ ìîðÿõ, àëå ³íîä³ çàïëèâàº é äî íàñ, ó ×îðíå ìîðå.

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

1. Ó ïîìåøêàíí³ Îõà ïåðåâàæàº êîë³ð À Á Â Ã

æîâòèé çåëåíèé êîðè÷íåâèé ÷åðâîíèé

2. Îõ áóâ öàðåì À Á Â Ã

òâàðèí äåðåâ îçåð ë³ñó

3. Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü. Ïðîôåñ³ÿ 1 2 3 4

êðàâåöü øâåöü êîâàëü êóïåöü

Çàíÿòòÿ À Á Â Ã Ä

øèº é ëàãîäèòü âçóòòÿ øèº é ðåìîíòóº îäÿã ïðîäàº êðàäåíèõ êîíåé âèãîòîâëÿº ìåòàëåâ³ ïðåäìåòè çàéìàºòüñÿ ïðèâàòíîþ òîðã³âëåþ

4. Äî ÿêîãî âèäó êàçîê íàëåæèòü «Îõ»: ïðî çâ³ð³â, ïîáóòîâèõ ÷è ôàíòàñòè÷íèõ? ×îìó âè òàê óâàæàºòå? 5. Ïîÿñí³òü çíà÷åííÿ ôðàçåîëîã³çì³â çà õîëîäíó âîäó íå áðàòèñÿ, óäàðèòè ïî ðóêàõ, õë³á ïåðåâîäèòè. 6. Îõ äîïîì³ã ïàðóáêîâ³ ñòàòè ìîòîðíèì ³ ãàðíèì õëîïöåì. ßê âè ââàæàºòå, Îõ äîáðèé ÷è çëèé çà ñâîºþ âäà÷åþ? Ï³äêð³ï³òü ñâîþ äóìêó êîíêðåòíèìè ïðèêëàäàìè ç êàçêè. 7. Ïðî÷èòàéòå ðóáðèêó «Äî ðå÷³...» é ñêàæ³òü, ÷îìó â êàçö³ «Îõ» ùóêà âñå æ òàêè íå çìîãëà íàçäîãíàòè îêóíÿ, õî÷à â ïðèðîä³ âäâ³÷³ øâèäøå çà íüîãî ïëàâàº. 8. Ñê³ëüêè ðàç³â ìàã³÷íå ÷èñëî 3 ïîâòîðþºòüñÿ â êàçö³? Êîðîòêî ðîçêàæ³òü, ç ÿêèìè ïîä³ÿìè âîíî ïîâ’ÿçàíå. 9. ßê â³äîìî, ó êàçêàõ îáîâ’ÿçêîâî ïåðåìàãàº äîáðî. ßêå æ çëî ïåðåìîæåíî â êàçö³ «Îõ»? 10. ßêèé ìîìåíò ó êàçö³ íàéá³ëüø åìîö³éíî íàïðóæåíèé? 11. Ïîä³ëèâøè êàçêó çà çì³ñòîì íà ï’ÿòü ÷àñòèí, äîáåð³òü äî êîæíî¿ ç íèõ çàãîëîâîê ³ çàïèø³òü ó çîøèò. 12. Óñíî îïèø³òü îäíó ç ³ëþñòðàö³é äî êàçêè ñâî¿ìè ñëîâàìè çà òàêèì ïëàíîì:

ÍÀÐÎÄÍ² ÊÀÇÊÈ

• • • •

Õòî çîáðàæåíèé íà ìàëþíêó? ßê³ ïîä³¿ çìàëüîâàíî? ßê³ êîëüîðè ïåðåâàæàþòü? ×îìó ñàìå òàê³ êîëüîðè? Íàñê³ëüêè âäàëî, íà âàøó äóìêó, õóäîæíèê ïåðåäàâ öåé ôðàãìåíò êàçêè?

1. Ïîä³ë³òüñÿ â êëàñ³ íà íåâåëèê³ ãðóïè, ðîçïîä³ëèâøè ðîë³ äëÿ ÷èòàííÿ êàçêè «Îõ». Ï³äãîòóéòåñÿ äî âèðàçíîãî ÷èòàííÿ ñâî¿õ ñë³â, ñêîðèñòàâøèñü ìàòåð³àëîì ñòàòò³ «Âèðàçíå ÷èòàííÿ ïðîçîâèõ òâîð³â». 2. ×îìó áàòüêî â êàçö³ «Îõ» óñå æ òàêè çàëèøèâñÿ áåç ñèíà? Íàïèø³òü íåâåëèêèé ðîçäóì çà áàæàííÿì (4–5 ðå÷åíü). 3. Ïðî÷èòàéòå êàçêó «Ëåòþ÷èé êîðàáåëü».

Âèðàçíå ÷èòàííÿ ïðîçîâèõ òâîð³â Çà ê³ëüêà ðîê³â íàâ÷àííÿ â øêîë³ âè îïðàöþâàëè áàãàòî õóäîæí³õ òâîð³â ³ ðîáèëè öå ïî-ð³çíîìó, àäæå ÷èòàòè îïîâ³äàííÿ ÷è â³ðø ìîæíà ìîâ÷êè ³ âãîëîñ. ßê æå íàâ÷èòèñÿ ÷èòàòè âèðàçíî âãîëîñ? Â³ðø³, áàéêè, îïîâ³äàííÿ é êàçêè ÷èòàþòü ïî-ð³çíîìó, àäæå îäí³ ç íèõ ðèìîâàí³, òîáòî íàïèñàí³ â³ðøåì, à ³íø³ — íåðèìîâàí³. Íàâ÷èòèñÿ âèðàçíî ÷èòàòè ïðîçîâèé òâ³ð ìîæíà íà ïðèêëàä³ êàçîê. Âèðàçíå ÷èòàííÿ ùå íàçèâàþòü äåêëàìàö³ºþ. Âèðàçíî ìîæíà ïðî÷èòàòè ðå÷åííÿ ëèøå òîä³, êîëè âè ïîâí³ñòþ, à íå ÷àñòêîâî ðîçóì³ºòå éîãî çì³ñò. Äëÿ öüîãî òðåáà ç’ÿñóâàòè çíà÷åííÿ íåçðîçóì³ëèõ ñë³â ³ ôðàçåîëîã³çì³â. ßê ïðàâèëî, ëåêñè÷íå çíà÷åííÿ òàêèõ ñë³â ³ ôðàçåîëîã³çì³â ðîçòëóìà÷åíî â çíîñêàõ, òîæ ¿õ íå ìîæíà îìèíàòè óâàãîþ. Êð³ì òîãî, çíà÷åííÿ ñë³â ìîæíà çíàéòè â òëóìà÷íîìó ñëîâíèêó ÷è â ìåðåæ³ ²íòåðíåò. Ïîòð³áíî ÷³òêî ðîçìåæóâàòè ñëîâà àâòîðà òà êàçêîâèõ ãåðî¿â. Ñëîâà àâòîðà ÷èòàþòü ìåíø åìîö³éíî, í³æ ðåïë³êè ïåðñîíàæ³â. Ïðîòå ïåðåòâîðþâàòè ÷èòàííÿ ñë³â àâòîðà íà ìîíîòîííå â æîäíîìó ðàç³ íå ìîæíà. Âîíî òàêîæ ïîòðåáóº íåàáèÿêî¿ ìàéñòåðíîñò³, áî ³íòîíàö³ºþ ìîæíà ïåðåäàòè ñòàâëåííÿ àâòîðà äî ïîä³é: ñõâàëüíå, îñóäëèâå ÷è áàéäóæå. Ãîòóþ÷èñü äî ÷èòàííÿ âñüîãî òåêñòó ÷è éîãî ôðàãìåíòà, òðåáà çðîáèòè òàê çâàíó ðîçì³òêó — ï³äêðåñëèòè â êîæíîìó ðå÷åíí³ îäíå-äâà ñëîâà, íà ÿê³ ïàäàº ëîã³÷íèé íàãîëîñ, êîòð³ òðåáà ³íòîíàö³éíî âèçíà÷èòè. Íàïðèêëàä, ó ðå÷åíí³ Öàð äîâãî ìîðùèâñÿ, ùî çà ïðîñòîãî â³ääàº ñâîþ äî÷êó ïîòð³áíî íàãîëîñèòè íà ñëîâàõ äîâãî ³ ïðîñòîãî, áî âîíè íàéãëèáøå ïåðåäàþòü ñòàí áàòüêà, áà÷åííÿ íèì ñèòóàö³¿, ùî ñêëàëàñÿ. 51

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

Ï³ä ÷àñ ÷èòàííÿ âàæëèâèìè òàêîæ º òåìï, ñèëà ãîëîñó, òåìáð çâóêà, äèêö³ÿ òà ïàóçè. Óâàæíî ïðî÷èòàéòå âèçíà÷åííÿ öèõ ïîíÿòü ó òàáëèö³ é ï³ä ÷àñ ÷èòàííÿ êîíòðîëþéòå ñåáå, ÷è äîòðèìóºòåñÿ âè çàñîá³â äåêëàìàö³¿. Äåêëàìóþ÷è, îáîâ’ÿçêîâî óÿâëÿéòå êàðòèíè, ÿê³ îçâó÷óºòå, íàáèðàéòå ïîâ³òðÿ ð³âíèìè ÷àñòèíàìè ï³ä ÷àñ ïàóç. Çàñîáè ÷èòàííÿ

Çíà÷åííÿ

Òåìï ÷èòàííÿ

øâèäê³ñòü ÷èòàííÿ — ð³âíà, óïîâ³ëüíåíà ÷è ïðèñêîðåíà (çàëåæíî â³ä çì³ñòó)

Ñèëà ãîëîñó

ìàêñèìàëüíèé ñòóï³íü âèÿâó ãîëîñó, éîãî íàïðóæåí³ñòü (íàé÷àñò³øå ïîñèëþþòü ãîëîñ ó ðåïë³êàõ, îñîáëèâî â îêëè÷íèõ ðå÷åííÿõ)

Òåìáð çâóêà

õàðàêòåðíå çàáàðâëåííÿ, çàâäÿêè ÿêîìó ëþäèíà ãîâîðèòü í³áè ð³çíèìè ãîëîñàìè (çðîçóì³ëî, ùî ïåðåäàâàòè îäíàêîâèì òåìáðîì Îõà é ïàðóáêà íå ëîã³÷íî)

Äèêö³ÿ

÷³òêà âèìîâà çâóê³â, ñë³â, ôðàç

Ïàóçà

çóïèíêà â ÷èòàíí³ íà ì³ñö³ ðîçä³ëîâèõ çíàê³â

²íòîíàö³ÿ

ãîëîâíèé çàñ³á äîíåñåííÿ äî ñëóõà÷³â çì³ñòó òâîðó, éîãî íàñòðîþ; íàïðèêëàä ³íòîíàö³ÿ ïåðåë³êó, ïðîòèñòàâëåííÿ ÷è ç³ñòàâëåííÿ, ³íòîíàö³ÿ îñóäó ÷è ñï³â÷óòòÿ

ËÅÒÞ×ÈÉ ÊÎÐÀÁÅËÜ Áóëè ñîá³ ä³ä òà áàáà, à â íèõ áóëî òðè ñèíè: äâà ðîçóìíèõ, à òðåò³é äóðíèé. Ðîçóìíèõ æå âîíè é æàëóþòü, áàáà ¿ì ùîíåä³ë³ á³ë³ ñîðî÷êè äàº, à äóðíèêà âñ³ ëàþòü, ñì³þòüñÿ ç íüîãî, à â³í, çíàé, íà ïå÷³ â ïðîñ³ ñèäèòü, ó ÷îðí³é ñîðî÷ö³. ßê äàäóòü, òî é ¿ñòü, à í³, òî â³í ³ ãîëîäóº. Àæ îñü ïðîéøëà ÷óòêà, ùî òàê ³ òàê: ïðèéøîâ òàêèé öàðñüêèé óêàç, ùîá ç³áðàëèñÿ äî öàðÿ âñ³ íà îá³ä, ³ õòî çìàéñòðóº òàêèé êîðàáåëü, ùîá ë³òàâ, ³ ïðè¿äå íà ò³ì êîðàáë³, çà òîãî öàð äî÷êó â³ääàº. Ðîçóìí³ áðàòè é ðàäÿòüñÿ: — Ï³òè á òî, ìîæå, òàì äå íàøå ùàñòÿ çàêîòèëîñÿ! Ïîðàäèëèñÿ, ïðîñÿòüñÿ â áàòüêà òà â ìàòåð³: — Ï³äåìî ìè, — êàæóòü, — äî öàðÿ íà îá³ä: çàãóáèòè — í³÷îãî íå çàãóáèìî, à ìîæå, òàì äå íàøå ùàñòÿ çàêîòèëîñÿ! 52

ÍÀÐÎÄÍ² ÊÀÇÊÈ

Áàòüêî ¿õ óìîâëÿº, ìàòè ¿õ óìîâëÿº... Í³! — Ï³äåìî, òà é ãîä³! Áëàãîñëîâ³òü íàñ íà äîðîãó. Ñòàð³, í³÷îãî ðîáèòè, ïîáëàãîñëîâèëè ¿õ íà äîðîãó, áàáà íàäàâàëà ¿ì á³ëèõ ïàëÿíèöü, ñïåêëà ïîðîñÿ, ï³øëè âîíè. À äóðåíü ñèäèòü íà ïå÷³ òà é ñîá³ ïðîñèòüñÿ: — Ï³äó ³ ÿ òóäè, êóäè áðàòè ï³øëè! — Êóäè òè, äóðíþ, ï³äåø? — êàæå ìàòè. — Äåñü òåáå é âîâêè ç’¿äÿòü! — Í³, — êàæå, — íå ç’¿äÿòü. Ï³äó! Ñòàð³ ç íüîãî ñïåðøó ñì³ÿëèñü, à òîä³ äàâàé ëàÿòè. Òàê í³! Âîíè áà÷àòü, ùî ç äóðíåì, ìîâëÿâ, í³÷îãî íå çðîáèø, òà é êàæóòü: — Íó éäè, òà ùîá óæå é íå âåðòàâñÿ é ùîá íå ïðèçíàâàâñÿ, ùî òè íàø ñèí! Áàáà äàëà éîìó òîðáó, íàêëàëà òóäè ÷îðíîãî ÷åðñòâîãî õë³áà, ïëÿøêó âîäè äàëà é âèïðîâàäèëà ç äîìó. Â³í ³ ï³øîâ. ²äå òà é ³äå, êîëè çóñòð³÷àº íà äîðîç³ ä³äà: òàêèé ñèâèé, áîðîäà á³ëà, àæ äî ïîÿñà! — Çäîðîâ³, ä³äó! — Çäîðîâ, ñèíó! — Êóäè éäåòå, ä³äó? À òîé êàæå: — Õîäæó ïî ñâ³òó, ç á³äè ëþäåé âèðó÷àþ. À òè êóäè? — Äî öàðÿ íà îá³ä. — Õ³áà òè, — ïèòàº ä³ä, — óì³ºø çðîáèòè òàêèé êîðàáåëü, ùîá ñàì ë³òàâ? — Í³, — êàæå, — íå âì³þ! — Òî é ÷îãî æ òè éäåø? — À õòî éîãî çíàº, — êàæå, — ÷îãî! Çàãóáèòè — íå çàãóáëþ, à ìîæå, òàì äå ìîº ùàñòÿ çàêîòèëîñÿ. — Ñ³äàé æå, — êàæå ä³ä, — òà ñïî÷èíåø òðîõè, ïîïîëóäíóºìî. Âèéìàé, ùî òàì ó òåáå â òîðá³! — Å, ä³äóñþ, íåìàº òóò í³÷îãî, ñàìèé ÷åðñòâèé õë³á, ùî âè é íå âêóñèòå. — Í³÷îãî, âèéìàé! Îò äóðåíü âèéìàº, àæ ç òîãî ÷îðíîãî õë³áà òà òàê³ ñòàëè ïàëÿíèö³ á³ë³, ùî â³í ³çðîäó é íå ¿â òàêèõ: ñêàçàíî, ÿê ó ïàí³â! 53

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

— Íó, ùî æ, — êàæå ä³ä, — ÿê éîãî, íå ïèâøè, ïîëóäíóâàòè? — ª ò³ëüêè âîäè ïëÿøêà! — Âèéìàé! — êàæå ä³ä. Ïîïîëóäíóâàëè ãàðíåíüêî, ïîäÿêóâàâ ä³ä äóðíåâ³ òà é êàæå: — Íó, ñëóõàé, ñèíó: ³äè æ òåïåð ó ë³ñ, òà ï³ä³éäè äî äåðåâà, òà é óäàð ñîêèðîþ â äåðåâî, à ñàì ìåðù³é ïàäàé íèöü ³ ëåæè, àæ ïîêè òåáå õòî íå ðîçáóäèòü. Òîä³ òîá³ êîðàáåëü çáóäóºòüñÿ, à òè ñ³äàé íà íüîãî é ëåòè, êóäè òîá³ òðåáà, ò³ëüêè ïî äîðîç³ áåðè, êîãî á òàì íå ñòð³â. Äóðåíü ïîäÿêóâàâ ä³äîâ³ — ³ ðîçïðîùàëèñÿ. Ä³ä ï³øîâ ñâîºþ äîðîãîþ, à äóðåíü ï³øîâ ó ë³ñ. Îò â³í óâ³éøîâ ó ë³ñ, ï³ä³éøîâ äî äåðåâà, öþêíóâ ñîêèðîþ, óïàâ íèöü òà é çàñíóâ. Ñïàâ, ñïàâ... Êîëè öå çà ÿêèéñü òàì ÷àñ ÷óº — õòîñü éîãî áóäèòü: — Óñòàâàé, óæå òâîº ùàñòÿ ïîñï³ëî, óñòàâàé! Äóðåíü ïðîêèíóâñÿ, êîëè ãëÿíå — àæ ñòî¿òü êîðàáåëü: ñàì çîëîòèé, ùîãëè ñð³áí³, à ïàðóñè øîâêîâ³ òàê ³ ïîíàäèìàëèñÿ — ò³ëüêè ëåò³òè! Îò â³í, íåäîâãî äóìàâøè, ñ³â íà êîðàáåëü, òîé êîðàáåëü çíÿâñÿ é ïîëåò³â. ßê ïîëåò³â òà é ïîëåò³â íèæ÷å íåáà, âèùå çåìë³, é îêîì íå çìèãíåø! Ëåò³â-ëåò³â, êîëè äèâèòüñÿ — ïðèïàâ ÷îëîâ³ê íà øëÿõó äî çåìë³ âóõîì òà é ñëóõàº. Â³í ³ ãóêíóâ: — Çäîðîâ³, äÿäüêó! — Çäîðîâ, íåáîæå! — Ùî âè ðîáèòå? — Ñëóõàþ, — êàæå, — ÷è âæå ïîçáèðàëèñÿ äî öàðÿ íà îá³ä ëþäè. — À õ³áà âè òóäè éäåòå? — Òóäè. — Ñ³äàéòå ç³ ìíîþ, ÿ âàñ ï³äâåçó. Ñëóõàëî ñ³â. Ïîëåò³ëè. Ëåò³ëè-ëåò³ëè, êîëè äèâëÿòüñÿ — øëÿõîì ³äå ÷îëîâ³ê, îäíà íîãà çà âóõî ïðèâ’ÿçàíà, à íà îäí³é ñêà÷å. — Çäîðîâ³, äÿäüêó! 54

ÍÀÐÎÄÍ² ÊÀÇÊÈ

— Çäîðîâ, íåáîæå! — ×îãî âè íà îäí³é íîç³ ñêà÷åòå? — Òîãî, — êàæå, — ùî êîëè á ÿ â³äâ’ÿçàâ äðóãó, òî çà îäíèì ñòóïíåì óâåñü áè ñâ³ò ïåðåñòóïèâ, à ÿ íå õî÷ó. — Êóäè æ âè éäåòå? — Äî öàðÿ íà îá³ä. — Ñ³äàéòå ç íàìè. — Äîáðå. Ñêîðîõîä ñ³â. Çíîâó ïîëåò³ëè. Ëåò³ëè-ëåò³ëè, êîëè äèâëÿòüñÿ — íà äîðîç³ ñòð³ëåöü ñòî¿òü ³ ïðèö³ëþºòüñÿ ç ëóêà, à í³äå íå âèäíî í³ ïòèö³, í³÷îãî. Äóðåíü êðèêíóâ: — Çäîðîâ³, äÿäüêó! Êóäè âè ö³ëèòåñÿ, ùî íå âèäíî í³ ïòèö³, í³÷îãî? — Òî ùî, ùî íå âèäíî? Òî âàì íå âèäíî, à ìåí³ âèäíî! — Äå âè ¿¿ áà÷èòå? — Å, — êàæå, — òàì çà ñòî ìèëü ñèäèòü íà ñóõ³é ãðóøö³! — Ñ³äàéòå ç íàìè! Ñòð³ëåöü ³ ñ³â. Ïîëåò³ëè. Ëåò³ëè-ëåò³ëè, êîëè äèâëÿòüñÿ — ³äå ÷îëîâ³ê ³ íåñå çà ñïèíîþ ïîâíèé ì³øîê õë³áà. — Çäîðîâ³, äÿäüêó! — Çäîðîâ! — Êóäè âè éäåòå? — ²äó, — êàæå, — äîáóâàòè íà îá³ä õë³á. — Òà ó âàñ ³ òàê ïîâåí ì³øîê! — Ùî òóò öüîãî õë³áà! Ìåí³ é íà îäèí ðàç ïîñí³äàòè íå ñòàíå. — Ñ³äàéòå ç íàìè! — Äîáðå. Ñ³â ³ Îá’¿äàéëî. Ïîëåò³ëè. Ëeò³ëè-ëåò³ëè, êîëè äèâëÿòüñÿ: õîäèòü ÷îëîâ³ê êîëî îçåðà, ìîâ ÷îãîñü øóêàº. — Çäîðîâ³, äÿäüêó! — Çäîðîâ! — ×îãî âè òóò õîäèòå? — Ïèòè, — êàæå, — õî÷åòüñÿ, òà í³ÿê âîäè íå çíàéäó. 55

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

— Òà ïåðåä âàìè æ ö³ë³ñ³íüêå îçåðî, ÷îìó âè íå ï’ºòå? — Å, ùî òóò ö³º¿ âîäè! Ìåí³ é íà îäèí êîâòîê íå ñòàíå. — Òàê ñ³äàéòå ç íàìè! — Äîáðå. Îáïèâàéëî ñ³â. Ïîëåò³ëè. Ëåò³ëè-ëåò³ëè, êîëè ãëÿíóëè — àæ ³äå ÷îëîâ³ê ó ñåëî é íåñå êóëü ñîëîìè. — Çäîðîâ³, äÿäüêó. Êóäè öå íåñåòå ñîëîìó? — Ó ñåëî, — êàæå. — Îòî! Õ³áà â ñåë³ íåìàº ñîëîìè. — ª, — ãîâîðèòü, — òà íå òàêà! — À õ³áà öå ÿêà? — À òàêà, — êàæå, — ùî õî÷ áè ÿêå ñïåêîòíå ë³òî áóëî, à ò³ëüêè ðîçêèäàé öþ ñîëîìó, òî çàðàç äå íå â³çüìåòüñÿ ìîðîç ³ ñí³ã. — Ñ³äàéòå ç íàìè! Ìîðîçêî ñ³â. ² ïîëåò³ëè äàë³. Ëåò³ëè-ëåò³ëè, êîëè äèâëÿòüñÿ — ³äå ÷îëîâ³ê ó ë³ñ ³ íåñe â’ÿçêó äðîâ çà ïëå÷èìà. — Çäîðîâ³, äÿäüêó! — Çäîðîâ! — Êóäè âè äðîâà íåñåòå? — Ó ë³ñ. — Îòî! Õ³áà â ë³ñ³ íåìàº äðîâ? — ×îìó íåìàº? ª, — ãîâîðèòü, — òà íå òàê³. — À ÿê³ æ?

ÍÀÐÎÄÍ² ÊÀÇÊÈ

— Òàì, — êàæå, — ïðîñò³, à öå òàê³, ùî ÿê ò³ëüêè ðîçêèäàâ ¿õ, òàê çàðàç äå íå â³çüìåòüñÿ â³éñüêî ïåðåä òîáîþ! — Ñ³äàéòå ç íàìè! ² òîé çãîäèâñÿ, ñ³â òà é ïîëåò³ëè. ×è äîâãî âîíè ëåò³ëè, ÷è íåäîâãî, à ïðèë³òàþòü äî öàðÿ íà îá³ä. À òàì ñåðåä äâîðó ñòîëè ïîíàñòàâëåí³, ïîíàêðèâàí³, áî÷êè ìåäó ïîâèêî÷óâàí³: ïèé, äóøå, ¿æ, äóøå, ÷îãî çàáàæàºø! À ëþäåé, ñêàçàíî, ï³âöàðñòâà ç³éøëîñü: ³ ñòàð³, ³ ìàë³, ³ ïàíè áàãàò³, ³ ñòàðö³ óáîã³, ÿê íà ÿðìàðêó. Äóðåíü ïðèëåò³â ³ç òîâàðèñòâîì íà ò³ì êîðàáë³, ñïóñòèâñÿ â öàðÿ ïåðåä â³êíàìè, ïîâèõîäèëè âîíè ç êîðàáëÿ é ï³øëè îá³äàòè. Öàð äèâèòüñÿ ó â³êíî — àæ õòîñü ïðèëåò³â íà çîëîò³ì êîðàáë³. Â³í ëàêåºâ³ é êàæå: — Ï³äè ñïèòàé, õòî òàì çîëîòèì êîðàáëåì ïðèëåò³â! Ëàêåé ï³øîâ, ïîäèâèâñÿ, ïðèõîäèòü äî öàðÿ. — ßêàñü, — êàæå, — ìóæâà îá³äðàíà! Öàð íå â³ðèòü. — ßê, — êàæå, — ìîæíà, ùîá ìóæèêè íà çîëîò³ì êîðàáë³ ïðèëåò³ëè? Òè, ìàáóòü, íå äîïèòàâñÿ! Óçÿâ òà é ï³øîâ ñàì ïîì³æ ëþäüìè. — Õòî, — ïèòàº, — òóò íà ö³ì êîðàáë³ ïðèëåò³â? Äóðåíü âèñòóïèâ. — ß! — êàæå. Öàð ÿê ïîäèâèâñÿ, ùî â íüîãî ñâèòî÷êà — ëàòêà íà ëàòö³, øòàíö³ — êîë³íà ïîâèëàçèëè, òî àæ çà ãîëîâó âçÿâñÿ: «ßê-òàêè, ùîá ÿ ñâîþ äèòèíó òà çà òàêîãî õëîïà âèäàâ?!» Ùî éîãî ðîáèòè? ² äàâàé éîìó çàãàäêè çàãàäóâàòè. — Ï³äè, — êàæå äî ëàêåÿ, — ñêàæè éîìó, ùî õî÷ â³í ³ íà êîðàáë³ ïðèëåò³â, à ÿê íå äîáóäå âîäè æèâëþùî¿ òà ö³ëþùî¿, ïîêè ëþäè ïîîá³äàþòü, òî íå òî öàð³âíè íå â³ääàì, òî îò îöå ìå÷ — à éîãî ãîëîâà ç ïëå÷! Ëàêåé ³ ï³øîâ. À Ñëóõàëî ï³äñëóõàâ, ùî öàð êàçàâ, òà é ðîçêàçàâ äóðíåâ³. Äóðåíü ñèäèòü íà ëàâ³ (òàê³ ëàâè êðóãîì ñòîë³â ïîðîáëåíî) òà é æóðèòüñÿ: íå ¿ñòü, íå ï’º. — ×îìó òè, — ïèòàº Ñêîðîõîä, — íå ¿ñè? — Äå âæå ìåí³ ¿ñòè! ² â ïåëüêó íå ë³çå. ² ðîçêàçàâ: — Çàãàäàâ ìåí³ öàð, ùîá ÿ, ïîêè ëþäè ïîîá³äàþòü, äîáóâ âîäè æèâëþùî¿ ³ ö³ëþùî¿... ßê ÿ ¿¿ äîáóäó? 57

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

— Íå æóðèñü! ß òîá³ ä³ñòàíó! — Íó, ãëÿäè! Ïðèõîäèòü ëàêåé, äàº éîìó öàðñüêèé íàêàç: à â³í óæå äàâíî çíàº, ÿê ³ ùî. — Ñêàæè, — ãîâîðèòü, — ùî ïðèíåñó! Îò ëàêåé ³ ï³øîâ. À Ñêîðîõîä â³äâ’ÿçàâ íîãó â³ä âóõà òà ÿê ìàõíóâ — òàê â îäíó ìèòü ³ íàáðàâ âîäè æèâëþùî¿ ³ ö³ëþùî¿. Íàáðàâ, óòîìèâñÿ. «Ùå, — äóìàº, — ïîêè îá³ä, âåðíóñÿ, à òåïåð ñÿäó ï³ä ìëèíîì, â³äïî÷èíó òðîõè». Ñ³â òà é çàñíóâ. Ëþäè âæå îá³ä ê³í÷àþòü, à éîãî íåìàº. Äóðåíü ñèäèòü í³ æèâèé í³ ìåðòâèé. «Ïðîïàâ!» — äóìàº. Ñëóõàëî ïðèñòàâèâ äî çåìë³ âóõî — äàâàé ñëóõàòè. Ñëóõàâñëóõàâ: — Ï³ä ìëèíîì ñïèòü, âðàæèé ñèí! — Ùî æ ìè áóäåìî òåïåð ðîáèòè? — êàæå äóðåíü. — ßê áè éîãî çáóäèòè? À Ñòð³ëåöü êàæå: — Íå á³éñÿ: ÿ çáóäæó! Îò ÿê íàï’ÿâ ëóê, ÿê ñòðåëüíå — ÿê òîðîõíå ñòð³ëà â ìëèí, àæ òð³ñêè ïîëåò³ëè! Ñêîðîõîä ïðîêèíóâñü — ìåðù³é òóäè! Ëþäè îá³ä ò³ëüêè ùî ê³í÷àþòü, à â³í ïðèíîñèòü òó âîäó. Öàð — ùî ðîáèòè? Íó çàãàäóâàòè äðóãó çàãàäêó: — ßê ³ç’¿ñòü ç³ ñâî¿ì òîâàðèñòâîì çà îäíèì ðàçîì ø³ñòü ïàð âîë³â æàðåíèõ ³ ñîðîê ïå÷åé õë³áà, òîä³ â³ääàì ñâîþ äèòèíó çà íüîãî, à íå ç’¿ñòü, òî îöå ìå÷ — à éîãî ãîëîâà ç ïëå÷! Ñëóõàëî é ï³äñëóõàâ òà é ðîçêàçàâ äóðíåâ³. — Ùî æ ìåí³ òåïåð ðîáèòè? ß é îäíîãî õë³áà íå ç’¿ì! — êàæå äóðåíü. Òà é çíîâ çàæóðèâñÿ — àæ ïëà÷å. À Îá’¿äàéëî é êàæå: — Íå ïëà÷, ÿ çà âàñ óñ³õ ïî¿ì, ùå é ìàëî áóäå! Ïðèõîäèòü ëàêåé: òàê ³ òàê. — Äîáðå, — êàæå, — íåõàé äàþòü! 58

ÍÀÐÎÄÍ² ÊÀÇÊÈ

Îò çàæàðèëè äâàíàäöÿòü áèê³â, íàïåêëè ñîðîê ïå÷åé õë³áà. Îá’¿äàéëî ÿê ïî÷àâ ¿ñòè — óñå äî÷èñòà ïî¿â ³ ùå ïðîñèòü. — Åõ, — êàæå, — ìàëî! Õî÷ áè ùå òðîøêè äàëè!.. Öàð áà÷èòü, ùî í³÷îãî íå âä³º, — çíîâó çàãàäàâ çàãàäêó: ùîá ñîðîê ñîðîêîâèõ êóõë³â âîäè âèïèâ çà îäíèì äóõîì ³ ñîðîê ñîðîêîâèõ êóõë³â ìåäó. À íå âèï’º — òî îò îöå ì³é ìå÷ — éîãî ãîëîâà ç ïëå÷! Ñëóõàëî ï³äñëóõàâ — ðîçêàçàâ. Äóðåíü ïëà÷å. — Íå ïëà÷! — êàæå Îáïèâàéëî. — ß ñàì âèï’þ, ùå é ìàëî áóäå! Îò âèêîòèëè ¿ì ïî ñîðîê ñîðîêîâèõ êóõë³â âîäè é ìåäó. Îáïèâàéëî ÿê óçÿâ ïèòè — óñ³ äî êàïë³ âèïèâ ùå é ï³äñì³þºòüñÿ. — Åõ, — êàæå, — ìàëî! Õî÷ áè ùå òðîõè — ùå á âèïèâ! Öàð áà÷èòü, ùî í³÷îãî íå âä³º, òà é äóìàº: «Òðåáà éîãî, âðàæîãî ñèíà, ç³ ñâ³òó çâåñòè, à òî â³í ìîþ äèòèíó çàíàïàñòèòü!» Îò ³ ïîñèëàº äî äóðíÿ ëàêåÿ: — Ï³äè ñêàæè, ùî ñêàçàâ öàð, ùîá ïåðåä â³íöåì ó áàíþ ñõîäèâ. À äðóãîìó ëàêåºâ³ çàãàäóº, ùîá ï³øîâ ñêàçàâ, ùîá áàíþ ÷àâóííó íàïàëèëè: «Òàê â³í, ñÿêèé-òàêèé, çàæàðèòüñÿ!» Ãðóáíèê íàòîïèâ áàíþ — òàê ³ ïàøèòü: ñàìîãî ÷îðòà ìîæíà çàæàðèòè! Îò ³äå äóðåíü ó áàíþ, à çà íèì ñë³äîì ³äå Ìîðîçêî ³ç ñîëîìîþ. Ò³ëüêè ùî ââ³éøëè â áàíþ — àæ òàêèé æàð, ùî íå ìîæíà âèäåðæàòè! Ìîðîçêî ðîçêèíóâ ñîëîìó — ³ îäðàçó òàê ñòàëî õîëîäíî, ùî äóðåíü íàñèëó îáëèâñÿ, òà øâèäêî íà ï³÷, òà òàì ³ çàñíóâ, áî íàìåðçñÿ-òàêè äîáðå. Óðàíö³ â³ä÷èíÿþòü áàíþ, äóìàþòü: ò³ëüêè ç íüîãî ïîï³ëåöü çîñòàâñÿ!.. Àæ â³í ëåæèòü íà ïå÷³! Âîíè éîãî çáóäèëè. — Îöå, — êàæå, — ÿê ÿ ì³öíî ñïàâ! Òà é ï³øîâ ³ç áàí³. 59

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

Äîïîâ³ëè öàðåâ³, ùî òàê, ìîâëÿâ, ³ òàê: íà ïå÷³ ñïàâ ³ â áàí³ òàê õîëîäíî, íà÷å ö³ëó çèìó íå òîïëåíî. Öàð çàñìóòèâñÿ äóæå: ùî éîãî ðîáèòè? Äóìàâ-äóìàâ, äóìàâ-äóìàâ... — Íó, — êàæå, — ÿê ä³ñòàíå ìåí³ íà ðàíîê ïîëê â³éñüêà, — òî âæå â³ääàì ñâîþ äî÷êó çà íüîãî, à íå ä³ñòàíå, òî îò îöå ì³é ìå÷ — éîãî ãîëîâà ç ïëå÷! À ñàì äóìàº: «Äå ïðîñòîìó ìóæèêîâ³ ïîëê â³éñüêà äîáóòè? ß öàð, òà é òî!..» Îò ³ äàâ íàêàç. Ñëóõàëî æ ï³äñëóõàâ ³ ðîçêàçàâ äóðíåâ³. Äóðåíü çíîâó ñèäèòü òà é ïëà÷å: — Ùî ìåí³ òåïåð ðîáèòè íà ñâ³ò³? Äå ÿ òîãî â³éñüêà äîáóäó? ²äå íà êîðàáåëü äî òîâàðèñòâà: — Îé, âèðó÷³òü, áðàòöÿ! Âèðó÷àëè íå îäèí ðàç ³ç á³äè ³ òåïåð âèðó÷³òü! À òî ïðîïàâ ÿ íà ñâ³ò³. — Íå ïëà÷, — êàæå òîé, ùî í³ñ äðîâà, — ÿ òåáå âèðó÷ó. Ïðèõîäèòü ñëóãà: — Êàçàâ öàð, ùî ÿê ïîñòàâèø çàâòðà íà ðàíîê ö³ëèé ïîëê â³éñüêà, òîä³ òâîÿ öàð³âíà! — Äîáðå, çðîáëþ! — êàæå äóðåíü. — Ò³ëüêè ñêàæè öàðåâ³: ÿê íå â³ääàñòü ùå é òåïåð, òî ÿ íà íüîãî â³éíîþ ï³äó ³ ñèëîþ öàð³âíó â³çüìó. Óíî÷³ ïîâ³â òîâàðèø äóðíÿ â ïîëå é ïîí³ñ ³ç ñîáîþ â’ÿçêó äðîâ. ßê ïî÷àâ ò³ äðîâà ðîçêèäàòè, ÿê ïî÷àâ ðîçêèäàòè, òî ùî êèíå — òî é ÷îëîâ³ê, ùî êèíå — òî é ÷îëîâ³ê! ² òàêîãî â³éñüêà íàáðàëîñü. Ãîñïîäè! Íà ðàíîê ïðîêèäàºòüñÿ öàð — àæ ÷óº: ãðàþòü. 60

ÍÀÐÎÄÍ² ÊÀÇÊÈ

Â³í ïèòàº: — Ùî òàì òàê ðàíî ãðàº? — Òî, — êàæóòü, — òîé ñâîº â³éñüêî ìóøòðóº, ùî íà çîëîò³ì êîðàáë³ ïðèëåò³â. Öàð òîä³ ïîáà÷èâ, ùî í³÷îãî íå âä³º, ³ çâåë³â éîãî ïîêëèêàòè äî ñåáå. Ïðèõîäèòü ëàêåé, ïðîñèòü. À äóðåíü òàêèé ñòàâ, ùî éîãî é íå âï³çíàºø: îäåæà íà íüîìó òàê ³ ñÿº, øàïî÷êà çîëîòà, à ñàì òàêèé ãàðíèé, ùî é íå ñêàçàòè! Âåäå â³í ñâîº â³éñüêî, ñàì íà âîðîí³ì êîí³ ïîïåðåäó, çà íèì ñòàðøèíà. Ï³äñòóïèâ ï³ä ïàëàö. — Ñò³é! — êðèêíóâ. Â³éñüêî ó ëàâó ñòàëî, — ÿê ïåðåìèòå! Â³í ï³øîâ ó ïàëàö. Öàð éîãî îá³éìàº, ö³ëóº: — Ñ³äàé, ì³é çÿòþ ëþáèé! Âèéøëà é öàð³âíà. ßê ïîáà÷èëà — àæ çàñì³ÿëàñü: ÿêèé ó íå¿ ãàðíèé ÷îëîâ³ê áóäå! Îò ¿õ øâèäåíüêî é ïîâ³í÷àëè, òàêèé áåíêåò çàäàëè, ùî àæ äî íåáà äèì ï³øîâ! Äî ðå÷³… Ñïðàâæí³ ëåòþ÷³ êîðàáë³ áóëî ñòâîðåíî íå òàê äàâíî, ÿê äëÿ ³ñòîð³¿ ëþäñòâà, ó äðóã³é ïîëîâèí³ XVIII ñò. Öå áóëà… ïîâ³òðÿíà êóëÿ. Íà çàïèòàííÿ, õòî ¿¿ âèíàéøîâ, ÿêèé âîíà ìàëà âèãëÿä ³ ÿê ïåðåñóâàëàñÿ â ïîâ³òð³, âè çìîæåòå çíàéòè â³äïîâ³ä³ â ìåðåæ³ ²íòåðíåò. 1. Ñëîâàìè â íüîãî ñâèòî÷êà — ëàòêà íà ëàòö³, øòàíö³ — êîë³íà ïîâèëàçèëè îïèñàíî À Á Â Ã

Ñòð³ëüöÿ Ñëóõàëà äóðíÿ ä³äà

2. Äåê³ëüêà ðàç³â ó êàçö³ «Ëåòþ÷èé êîðàáåëü» ïîâòîðþºòüñÿ âèñë³â À Á Â Ã

â³éñüêî ó ëàâó ñòàëî, — ÿê ïåðåìèòå äóðåíü ñèäèòü íà ëàâ³ òà é æóðèòüñÿ îò îöå ìå÷ — à éîãî ãîëîâà ç ïëå÷ ÿ çà âàñ óñ³õ ïî¿ì, ùå é ìàëî áóäå

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

3. Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü. Ãåðîé òâîðó 1 2 3 4

ä³ä äóðåíü Ìîðîçêî Ñêîðîõîä

Â÷èíîê À ïåðåòâîðþº ÷åðñòâèé õë³á íà á³ë³ ïàëÿíèö³ Á ïåðåòâîðþº â’ÿçêó äðîâ íà â³éñüêî Â äîáóâàº æèâëþùó é ö³ëþùó âîäó Ã îõîëîäæóº ñîëîìîþ ãàðÿ÷ó áàíþ Ä âåäå ñâîº â³éñüêî äî öàðÿ

4. Êàçêà «Ëåòþ÷èé êîðàáåëü» ïðî çâ³ð³â, ïîáóòîâà ÷è ôàíòàñòè÷íà? ×îìó âè òàê óâàæàºòå? 5. ×îìó, íà âàøó äóìêó, ä³ä ³ áàáà íàêàçàëè äóðíþ, àáè í³êîìó íå ïðèçíàâàâñÿ, ùî â³í ¿õí³é ñèí? ßê òàêà ïîâåä³íêà ¿õ õàðàêòåðèçóº? 6. ßê³ â÷èíêè öàðÿ ñâ³ä÷àòü ïðî òå, ùî â³í íå÷åñíà ëþäèíà? 7. ßêîìó ãåðîþ íàéá³ëüøå ñèìïàòèçóº íàðîä (îïîâ³äà÷)? Ç ÷îãî öå âèäíî? 8. ×è ïîòð³áåí áóâ öàðþ ëåòþ÷èé êîðàáåëü? ×îìó, íà âàøó äóìêó, â³í âèð³øèâ â³ääàòè ñâîþ äî÷êó çà âëàñíèêà ëåòþ÷îãî êîðàáëÿ? 9. ßê âè ââàæàºòå, ÷îìó êàçêè çàê³í÷óþòüñÿ ïåðåìîãîþ äîáðà íàä çëîì? 10. ßê³ ôðàãìåíòè êàçêè ôàíòàñòè÷í³? ßê³ ÷àð³âí³ ïðåäìåòè º â í³é? 11. Íàêðåñë³òü òàáëèöþ çà çðàçêîì ó ðîáî÷èé çîøèò ³ çàïîâí³òü ¿¿. Õàðàêòåðèñòèêà äóðíÿ ïîçèòèâí³ ðèñè

íåãàòèâí³ ðèñè

12. ×è âäàëî õóäîæíèê ï³äãîòóâàâ ìàëþíîê äî îäíîãî ç åï³çîä³â êàçêè «Ëåòþ÷èé êîðàáåëü»? Ùî á âè çì³íèëè â ö³é ³ëþñòðàö³¿? ×îìó? 1. Ïðî÷èòàéòå ñòàòòþ «Âèðàçíå ÷èòàííÿ ïðîçîâèõ òâîð³â» (ñ. 51–52). Âèïèø³òü ïðàâèëà â ðîáî÷èé çîøèò. 2. Ï³äãîòóéòåñÿ äî âèðàçíîãî ÷èòàííÿ êàçêè «Ëåòþ÷èé êîðàáåëü» çà ðîëÿìè.

Ë²ÒÅÐÀÒÓÐÍ² ÊÀÇÊÈ

Îêð³ì íàðîäíèõ êàçîê, º é òàê³, ùî ñêëàäàþòü ïèñüìåííèêè, ¿õ íàçèâàþòü ë³òåðàòóðíèìè. Çäåá³ëüøîãî ¿õ ñòâîðþþòü íà îñíîâ³ íàðîäíèõ êàçîê. Òàêèìè º êàçêè ³ç çá³ðêè ². Ôðàíêà «Êîëè ùå çâ³ð³ ãîâîðèëè», îäíó ç ÿêèõ («Ôàðáîâàíèé Ëèñ») âè îáîâ’ÿçêîâî ïðî÷èòàºòå. ßê ³ â íàðîäíèõ êàçêàõ, ä³éîâèìè îñîáàìè â ë³òåðàòóðíèõ êàçêàõ º ëþäè, òâàðèíè é ðîñëèíè. Ïðîòå ö³ êàçêè ìàþòü ³ ñâî¿ îñîáëèâîñò³. Íàðîäí³ êàçêè ïîáóòóþòü â óñí³é ôîðì³, à ë³òåðàòóðí³ — ó ïèñåìí³é, òîìó âîíè íåçì³íí³, íå ìàþòü ð³çíèõ âàð³àíò³â, ÿê ó ôîëüêëîð³. Ë³òåðàòóðíà êàçêà ìîæå áóòè ÿê ïðîçîâîþ, òàê ³ â³ðøîâàíîþ. Ë³òåðàòóðíà êàçêà — öå àâòîðñüêèé õóäîæí³é òâ³ð ó ïðîçîâ³é ÷è â³ðøîâàí³é ôîðì³, çàñíîâàíèé íà ôîëüêëîðíèõ äæåðåëàõ, àëå ìîæå áóòè é ö³ëêîì îðèã³íàëüíèé. Öå òâ³ð ïåðåâàæíî ôàíòàñòè÷íèé, ó íüîìó çîáðàæóþòüñÿ íåéìîâ³ðí³ ïðèãîäè âèãàäàíèõ àáî òðàäèö³éíèõ êàçêîâèõ ãåðî¿â. Ó ïî÷àòêîâèõ êëàñàõ âè âæå ÷èòàëè êàçêè ë³òåðàòóðíîãî ïîõîäæåííÿ Íàòàë³ Çàá³ëè, Ìàð³éêè Ï³äã³ðÿíêè, Îëåêñàíäðà Ïóøê³íà òà Ïåòðà ªðøîâà. Äî âèçíàíèõ ìàéñòð³â êàçîê, îêð³ì ²âàíà Ôðàíêà, íàëåæàòü Ëåñÿ Óêðà¿íêà, Âàñèëü Ñèìîíåíêî, Âñåâîëîä Íåñòàéêî, Ãàíñ Êð³ñò³àí Àíäåðñåí, Øàðëü Ïåððî, áðàòè Ãð³ìì, Îëåêñàíäð Ïóøê³í òà ³í. Âè, íàïåâíî, ÷èòàëè âñåñâ³òíüî â³äîì³ êàçêè «Áóðàò³íî», «Êàçêó ïðî ðèáàëêó òà ðèáêó», «Ïîïåëþøêà», «Ê³ò ó ÷îáîòÿõ», «Äþéìîâî÷êà», «Ñí³ãîâà êîðîëåâà», «Ãèäêå êà÷åíÿ», «Õëîï÷èê-Ì³çèí÷èê», «Á³ëîñí³æêà é ñåìåðî ãíîì³â». Çà ìîòèâàìè öèõ êàçîê çíÿòî áàãàòî ê³íî- ³ ìóëüòô³ëüì³â. Ìè ïðîïîíóºìî âàì ïðî÷èòàòè ë³òåðàòóðí³ êàçêè óêðà¿íñüêèõ àâòîð³â. Âîíè ïî-ñâîºìó ÷àð³âí³ é çàõîïëèâ³. Òî æ ÷èòàéòå é íàñîëîäæóéòåñÿ! 63

²ÂÀÍ ÔÐÀÍÊÎ (1856–1916) ²âàí ßêîâè÷ Ôðàíêî íàðîäèâñÿ 27 ñåðïíÿ 1856 ð. â ñåë³ Íàãóºâè÷àõ, ùî íåïîäàë³ê â³ä Ëüâîâà. Éîãî ðîäèíà, ÿê íà ò³ ÷àñè, áóëà äîâîë³ çàìîæíîþ. Áàòüêî ïðàöþâàâ ñ³ëüñüêèì êîâàëåì. Ìàòè ïîõîäèëà ç øëÿõåòñüêîãî ðîäó, áóëà ãîðäî¿ âäà÷³, ìàëà ÷óòëèâå äî êðàñè ñåðöå, áàãàòî ñï³âàëà íàðîäíèõ ï³ñåíü, ùî âïëèâàëî íà ôîðìóâàííÿ ²âàñÿ ÿê ìàéáóòíüîãî ïèñüìåííèêà. «ßêåñü âîíî íå òàêå, ÿê ëþäè», — êàçàëè ïðî ²âàñÿ ñóñ³äè, ³ öå æ ñàìå «íå òàêå» ïîì³÷àâ ó íüîìó é áàòüêî, âèð³øèâøè ñïðîâàäèòè ñèíà â ÿêóñü íàóêó. Ñïî÷àòêó ìàéáóòí³é ïèñüìåííèê íàâ÷àâñÿ â ïî÷àòêîâ³é øêîë³ ñóñ³äíüîãî ñåëà, ÿêà ââàæàëàñÿ êðàùîþ, í³æ ó Íàãóºâè÷àõ. Â³í áóâ äóæå çä³áíèì: çà äâà ðîêè Ôðàíêî íàâ÷èâñÿ ÷èòàòè óêðà¿íñüêîþ, í³ìåöüêîþ òà ïîëüñüêîþ ìîâàìè (äî ðå÷³, óêðà¿íñüêîþ íàâ÷èâñÿ ÷èòàòè çà äåñÿòü äí³â!). Çãîäîì ²âàñü çäîáóâàâ îñâ³òó â òàê çâàí³é «íîðìàëüí³é» øêîë³ Äðîãîáè÷à, à ïîò³ì — ó Äðîãîáèöüê³é ã³ìíàç³¿. Íàâ÷àííÿ â öèõ çàêëàäàõ áóëî ìàðóäíèì1: òàëàíîâèòèé ñ³ëüñüêèé õëîï÷èê ³ç Íàãóºâè÷³â ïîñò³éíî çàçíàâàâ çíóùàíü â³ä ñâî¿õ ó÷èòåë³â, àäæå ò³ ñòàâèëèñÿ ç ïîâàãîþ ëèøå äî ä³òåé ³ç äóæå çàìîæíèõ ³ â³äîìèõ ðîäèí. Íåçâàæàþ÷è íà öå, ²âàñü çà ï³äñóìêàìè íàâ÷àëüíîãî ðîêó âèÿâèâñÿ íàéêðàùèì ó÷íåì. ² íå äèâíî, àäæå â³í ìàâ ôåíîìåíàëüíó2 ïàì’ÿòü: «Ïàì’ÿòü ó ìåíå áóëà òàêà, ùî ëåêö³þ ç ³ñòîð³¿, êîòðó â÷èòåëü ö³ëó ãîäèíó ãîâîðèâ, ÿ ì³ã îï³ñëÿ ïðîäèêòóâàòè ìàéæå ñëîâî â ñëîâî!» Ç éîãî óñï³õ³â îñîáëèâî ò³øèâñÿ áàòüêî, ïðî íàãîðîäæåííÿ çà óñï³õè â íàâ÷àíí³ (íà ñâÿòêîâ³é ë³í³éö³) ïèñüìåííèê çãàäóâàâ: «ß íå áà÷èâ éîãî, à ò³ëüêè êîëè ìåíå âèêëèêàëè ïåðøîãî, ùîá îäåðæàòè íàãîðîäó, òî ÿ ïî÷óâ, ùî â³í ãîëîñíî çàïëàêàâ». À ÷åðåç äâà ì³ñÿö³ â äåâ’ÿòèð³÷íîãî ²âàñÿ áàòüêà íå ñòàëî… Ùîá óòðèìóâàòè ðîäèíó ç ÷îòèðìà ä³òüìè é ãîñïîäàðñòâî, ìàòè âèìóøåíà áóëà âäðóãå âèéòè çàì³æ. Â³ò÷èì âèÿâèâñÿ äîáðîþ ëþäèíîþ, â³í ñïðèÿâ òîìó, ùîá ²âàñü ïðîäîâæóâàâ íàâ÷àííÿ. 1

Ìàðóäíèé — íåö³êàâèé, íóäíèé.

2 Ôåíîìåíàëüíèé — âèíÿòêîâèé, ð³äê³ñíèé.

²ÂÀÍ ÔÐÀÍÊÎ

ßê ³ â «íîðìàëüí³é» øêîë³, ó Äðîãîáèöüê³é ã³ìíàç³¿ ²âàí òàêîæ ñòàâ íàéêðàùèì ó÷íåì. Ó öåé ÷àñ (õëîïöåâ³ áóëî ø³ñòíàäöÿòü ðîê³â) ïîìåðëà ìàòè. Àáè õî÷ ÿêîñü çàðîáëÿòè íà ïðîæèòòÿ, â³í äàâàâ îäíîêëàñíèêàì ³ç áàãàòøèõ ðîäèí ïëàòí³ óðîêè ç ìàòåìàòèêè, ³íîçåìíî¿ ìîâè, ³ñòîð³¿. À ùå îäíîêëàñíèêè çãàäóâàëè, ùî ². Ôðàíêî ïèñàâ çà íèõ òâîðè, óñ³ âîíè áóëè çì³ñòîâíèìè é ð³çíèìè, õî÷à é íà îäíó òåìó. À â÷èòåëü äèâóâàâñÿ, ÿê øâèäêî é ñóòòºâî ï³äâèùóâàëàñÿ ãðàìîòí³ñòü ó êëàñ³. Íàâ÷àþ÷èñü ó ã³ìíàç³¿, ²âàí ç³áðàâ ÷èìàëó á³áë³îòåêó — ìàéæå ï’ÿòñîò êíèæîê, çàõîïèâñÿ ôîëüêëîðîì. Ñïî÷àòêó ï³ñí³ çàïèñóâàâ â³ä ìàòåð³, äàë³ — òàì, äå ò³ëüêè âèïàäàëà íàãîäà. Óæå íåçàáàðîì óêëàâ äâà âåëèê³ çîøèòè çàïèñ³â — ìàéæå â³ñ³ìñîò òâîð³â! Ó äåâ’ÿòíàäöÿòèð³÷íîìó â³ö³ õëîïåöü âñòóïèâ íà ô³ëîñîôñüêèé ôàêóëüòåò Ëüâ³âñüêîãî óí³âåðñèòåòó. ßê òàëàíîâèòîãî é óñï³øíîãî ñòóäåíòà, éîãî çâ³ëüíèëè â³ä ïëàòè çà íàâ÷àííÿ, ïðèçíà÷èëè çàîõî÷óâàëüíó ñòèïåíä³þ1. Çãîäîì ². Ôðàíêî ïðîäîâæèâ íàâ÷àííÿ â ×åðí³âåöüêîìó óí³âåðñèòåò³, à ó Â³äí³ çàõèñòèâ íàóêîâó ðîáîòó, çäîáóâøè ñòóï³íü äîêòîðà ô³ëîñîô³¿. Îñîáëèâå ì³ñöå ó òâîð÷îñò³ ïèñüìåííèêà ïîñ³äàþòü éîãî òâîðè äëÿ ä³òåé. Äóæå ïîïóëÿðíà äëÿ ìàëåíüêèõ ÷èòà÷³â ³ íèí³ éîãî çá³ðêà êàçîê «Êîëè ùå çâ³ð³ ãîâîðèëè». Äî íå¿ ââ³éøëè òàê³ êàçêè, ÿê «Ôàðáîâàíèé Ëèñ», «Îñåë ³ Ëåâ», «ßê Ëèñèöÿ ñàìà ñåáå ïåðåõèòðèëà», «Ëèñè÷êà ³ Æóðàâåëü» òà ³í. Ó íèõ ìàéñòåðíî çìàëüîâàíî ðèñè òâàðèí: õèòð³ñòü ëèñèö³, óïåðò³ñòü îñëà ÷è íåçãðàáí³ñòü âåäìåäÿ. Îäíó ç òàêèõ êàçîê âè îáîâ’ÿçêîâî ïðî÷èòàºòå. À õòî çàö³êàâèâñÿ äèòèíñòâîì ². Ôðàíêà, òîé ìîæå á³ëüøå ïðî íüîãî ä³çíàòèñÿ ç àâòîá³îãðàô³÷íèõ2 îïîâ³äàíü ïèñüìåííèêà «Ó êóçí³», «Ìàëèé Ìèðîí», «Îë³âåöü». ÔÀÐÁÎÂÀÍÈÉ ËÈÑ Æèâ ñîá³ â îäí³ì ë³ñ³ Ëèñ Ìèêèòà, õèòðèé-ïðåõèòðèé. Ê³ëüêà ðàç³â ãîíèëè éîãî ñòð³ëüö³, òðàâèëè éîãî ïñàìè, íàñòàâëÿëè íà íüîãî çàë³çà3 àáî ï³äêèäàëè éîìó çàòðóºíîãî ì’ÿñà, í³÷èì íå ìîãëè éîìó äî¿õàòè ê³íöÿ. Ëèñ Ìèêèòà êïèâ4 ñîá³ ç íèõ, îìèíàâ Ñòèïåíä³ÿ — ðåãóëÿðíà ãðîøîâà äîïîìîãà. Àâòîá³îãðàô³÷íèé — òâ³ð, ó ÿêîìó ïèñüìåííèê ðîçïîâ³äàº ïðî ïîä³¿ ñâîãî æèòòÿ. 3 Çàë³çî — òóò: ïàñòêà. 4 Êïèòè — ãëóçóâàòè, íàñì³õàòèñÿ. 1 2

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

óñÿê³ íåáåçïåêè, ùå é ³íøèõ ñâî¿õ òîâàðèø³â îñòåð³ãàâ. À âæå ÿê âèáðàâñÿ íà ëîâè — ÷è òî äî êóðíèêà, ÷è äî êîìîðè, òî íå áóëî ñì³ëèâ³øîãî, âèãàäëèâ³øîãî òà ñïðèòí³øîãî çëîä³ÿ íàä íüîãî. Ä³éøëî äî òîãî, ùî â³í íå ðàç ó á³ëèé äåíü âèáèðàâñÿ íà ïîëþâàííÿ é í³êîëè íå âåðòàâ ç ïîðîæí³ìè ðóêàìè. Ñå íåçâè÷àéíå ùàñòÿ ³ òà éîãî õèòð³ñòü çðîáèëè éîãî ñòðàøåííî ãîðäèì. Éîìó çäàâàëîñÿ, ùî íåìà í³÷îãî íåìîæëèâîãî äëÿ íüîãî. — Ùî âè ñîá³ äóìàºòå! — âåëè÷àâñÿ â³í ïåðåä ñâî¿ìè òîâàðèøàìè. — Äîñ³ ÿ õîäèâ ïî ñåëàõ, à çàâòðà â á³ëèé äåíü ï³äó äî ì³ñòà ³ ïðîñòî ç òîðãîâèö³ êóðêó âêðàäó. — Åò, ³äè, íå ãîâîðè äóðíèöü! — óãîâêóâàëè éîãî òîâàðèø³. — Ùî, äóðíèöü! Àíó, ïîáà÷èòå! — ðåøåòèâñÿ1 Ëèñ. — Ïîáà÷èìî àáî é íå ïîáà÷èìî. Òàì ïñè êóïàìè ïî âóëèöÿõ õîäÿòü, òî âæå õ³áà á òè ïåðåêèíóâñÿ â áëîõó, ùîá òåáå íå ïîáà÷èëè ³ íå ðîçäåðëè. — Îò æå ïîáà÷èòå: ³ â áëîõó íå ïåðåêèíóñÿ, ³ íå ðîçäåðóòü ìåíå! — òîâê ñâîº Ëèñ ³ ïîêëàâ ñîá³ ì³öíî çàðàç çàâòðà, ó ñàì òîðãîâèé äåíü, ïîá³ãòè äî ì³ñòà ³ ç òîðãîâèö³ âõîïèòè êóðêó. Àëå ñèì ðàçîì á³äíèé Ìèêèòà òàêè ïåðå÷èñëèâñÿ2. Ïîì³æ êîíîïë³ òà êóêóðóäçè â³í çàë³ç áåçïå÷íî àæ äî ïåðåäì³ñòÿ;

1 Ðåøåòèòèñÿ — 2 Ïåðå÷èñëèòèñÿ

òóò: âèõâàëÿòèñÿ. — òóò: ïðîðàõóâàòèñÿ.

²ÂÀÍ ÔÐÀÍÊÎ

îãîðîäàìè, ïåðåñêàêóþ÷è ïëîòè òà õîâàþ÷èñÿ ì³æ ÿðèíîþ1, ä³ñòàâñÿ àæ äî ñåðåäì³ñòÿ. Àëå òóò á³äà! Òðåáà áóëî õî÷ íà êîðîòêó õâèëüêó âèñêî÷èòè íà âóëèöþ, çá³ãàòè íà òîðãîâèöþ é âåðíóòè íàçàä. À íà âóëèö³ é íà òîðãîâèö³ êðèê, øóì, ãàðìèäåð, âîçè ñêðèïëÿòü, êîëåñà òóðêî÷óòü, êîí³ ãðèìëÿòü êîïèòàìè, ñâèí³ êâè÷óòü, ñåëÿíè ãîéêàþòü — îäíèì ñëîâîì, êëåê³ò òàêèé, ÿêîãî íàø Ìèêèòà ³ â ñí³ íå áà÷èâ, ³ â ãàðÿ÷ö³ íå ÷óâàâ. Àëå ùî ä³ÿòè! Íàâàæèâñÿ, òî òðåáà ê³í÷èòè òå, ùî çà÷àâ. Ïîñèä³âøè ïàðó ãîäèí ó áóð’ÿí³ êîëî ïëîòó, ùî ïðèòèêàâ äî âóëèö³, â³í îñâî¿âñÿ òðîõè ç òèì ãàìîðîì. Ïîçáóâøèñÿ ïåðøîãî ñòðàõó, à íàäòî ðîçäèâèâøèñÿ ïîòðîõó, êóäè ³ ÿê íàéë³ïøå á³ãòè, ùîá îñÿãíóòè ñâîþ ö³ëü, Ëèñ Ìèêèòà íàáðàâ â³äâàãè, ðîçá³ãñÿ é îäíèì äóõîì ñêî÷èâ ÷åðåç ïë³ò íà âóëèöþ. Âóëèöåþ éøëî òà ¿õàëî ëþäåé áàãàòî, ñòîÿëà êóðÿâà. Ëèñà ìàëî õòî é çàïðèì³òèâ, ³ í³êîìó äî íüîãî íå áóëî ä³ëà. «Îò ïåñ òàê ïåñ», — äóìàëè ñîá³ ëþäè. À Ìèêèòà òîìó é ðàä. Çí³òèâñÿ, ñêóëèâñÿ òà ðîâîì ÿê íå ÷êóðíå ïðîñòî íà òîðãîâèöþ, äå äîâãèì ðÿäîì ñèä³ëè æ³íêè, äåðæà÷è íà ðåøåòàõ, ó êîøàõ ³ êîáåëÿõ2 íà ïðîäàæ ÿéöÿ, ìàñëî, ñâ³æ³ ãðèáè, ïîëîòíî, ñ³ì’ÿ, êóðåé, êà÷îê òà ³íø³ òàê³ ãàðí³ ðå÷³. Àëå íå âñòèã â³í äîá³ãòè äî òîðãîâèö³, êîëè éîìó íàñòð³÷ó á³æèòü ïåñ, ç ³íøîãî áîêó íàäá³ãàº äðóãèé, òàì âèäèòü òðåòüîãî. Ïñ³â óæå íàø Ìèêèòà íå îáäóðèòü. Çàðàç çàíþõàëè, õòî â³í, çàãàð÷àëè òà é ÿê íå êèíóòüñÿ äî íüîãî! Ãîñïîäè, ÿêå ñòðàõ³òòÿ! Íàø Ìèêèòà ñêðóòèâñÿ, ìîâ ìóõà â îêðîï³: ùî òóò ðîáèòè? êóäè ä³òèñÿ? Íåäîâãî äóìàþ÷è, â³í øìèãíóâ ó íàéáëèæ÷³ îòâîðåí³ ñ³íè, à ³ç ñ³íåé íà ïîäâ³ð’ÿ. Ñêóëèâñÿ òóò ³ ðîçäèâëÿºòüñÿ, êóäè á òî ñõîâàòèñÿ, à ñàì íàñëóõóº, ÷è íå á³æàòü ïñè. Îãî! ×óòè ¿õ! Óæå áëèçüêî! Áà÷èòü Ëèñ, ùî íà ïîäâ³ð’¿ â êóò³ ñòî¿òü ÿêàñü ä³æêà. Îò â³í, íåäîâãî äóìàþ÷è, ñê³ê ó ä³æêó òà é ñõîâàâñÿ. Ùàñòÿ ìàâ, áî ëåäâå â³í ùåç ó ä³æ³, êîëè íàäá³ãëè ïñè ö³ëîþ êóïîþ, äçÿâêàþ÷è, ãàð÷à÷è, íþõàþ÷è. — Òóò â³í áóâ! Òóò â³í áóâ! Øóêàéòå éîãî! — êðè÷àëè ïåðåäí³. Ö³ëà þðáà êèíóëàñÿ ïî ò³ñíåíüê³ì ïîäâ³ð’¿, ïî âñ³õ çàêóòêàõ, ïîðïàþòü, íþõàþòü, äðÿïàþòü — Ëèñà àí³ ñë³äó íåìàº. Ê³ëüêà 1 2

ßðèíà — òóò: ãîðîäèíà. Êîáåëÿ — òîðáà.

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

ðàç³â ï³äõîäèëè é äî ä³æ³, àëå íåãàðíèé çàïàõ, ÿêèé ³øîâ â³ä íå¿, â³äãîíþâàâ ¿õ. Óê³íö³, íå çíàéøîâøè í³÷îãî, âîíè ïîá³ãëè äàë³. Ëèñ Ìèêèòà áóâ óðÿòîâàíèé. Óðÿòîâàíèé, àëå ÿê! Ó ä³æ³, ùî òàê íåñïîä³âàíî ñòàëà éîìó â ïðèãîä³, áóëî á³ëüøå ÿê äî ïîëîâèíè ñèíüî¿, ãóñòî íà îë³¿ ðîçâåäåíî¿ ôàðáè. Áà÷èòå, ó ò³ì äîì³ æèâ ìàëÿð, ùî ìàëþâàâ ïîêî¿, ïàðêàíè òà ñàäîâ³ ëàâêè. Âëàñíå çàâòðà ìàâ ìàëþâàòè ÿêèéñü âåëèêèé øìàò ïàðêàíó é îäðàçó ðîçðîáèâ ñîá³ ö³ëó ä³æó ôàðáè òà é ïîñòàâèâ ¿¿ â êóò³ íà ïîäâ³ð’¿, ùîá ìàâ íà çàâòðà ãîòîâó. Óñêî÷èâøè â ñåé ðîç÷èí, Ëèñ Ìèêèòà â ïåðø³é õâèë³ çàíóðèâñÿ â íüîãî ç ãîëîâîþ ³ ìàëî íå çàäóøèâñÿ. Àëå ïîò³ì, ä³ñòàâøè çàäí³ìè íîãàìè äíà áî÷êè, ñòàâ ñîá³ òàê, ùî âñå éîãî ò³ëî áóëî çàòîïëåíå ó ôàðá³, à ò³ëüêè ìîðäà, òàêîæ ñèíüî ïîìàëüîâàíà, òðîøå÷êè âèñòèð÷àëà ç íå¿. Îòàê â³í âè÷åêàâ, ïîêè ìèíóëà ñòðàøíà íåáåçïåêà. Ñåðöå â á³äîëàõè áèëîñÿ ñèëüíî, ãîëîä êðóòèâ êèøêè, çàïàõ îë³¿ ìàéæå äóøèâ éîãî, àëå ùî áóëî ä³ÿòè! Ñëàâà Áîãó, ùî æèâèé! Òà é òî ùå õòî çíàº, ùî áóäå. Àíó æ íàä³éäå ãîñïîäàð áî÷êè é çàñòàíå éîãî òóò? Àëå é íà ñå íå áóëî ðàäè. Ìàéæå âìèðàþ÷è çî ñòðàõó, á³äíèé Ëèñ Ìèêèòà ìóñèâ ñèä³òè ó ôàðá³ òèõî àæ äî âå÷îðà, çíàþ÷è

²ÂÀÍ ÔÐÀÍÊÎ

äîáðå, ùî ÿêáè òåïåð, ó òàê³ì ñòðî¿1, ïîÿâèâñÿ íà âóëèö³, òî âæå íå ïñè, à ëþäè êèíóòüñÿ çà íèì ³ íå ïóñòÿòü éîãî æèâîãî. Àæ êîëè ñìåðêëîñÿ, Ëèñ Ìèêèòà ïðîæîãîì âèñêî÷èâ ç³ ñâîº¿ íåçâè÷àéíî¿ êóïåë³, ïåðåá³ã âóëèöþ ³, íå ñïîñòåðåæåíèé í³êèì, óñêî÷èâ äî ñàäêà, à â³äñè áóð’ÿíàìè, ÷åðåç ïëîòè, ÷åðåç êàïóñòè òà êóêóðóäçè ÷êóðíóâ äî ë³ñó. Äîâãî ùå òÿãëèñÿ çà íèì ñèí³ ñë³äè, ïîêè ôàðáà íå îáòåðëàñÿ òðîõè àáî íå âèñîõëà. Óæå äîáðå ñòåìí³ëîñÿ, êîëè Ìèêèòà äîá³ã äî ë³ñó, ³ òî íå â ò³ì áîö³, äå áóëà éîãî õàòà, à ãåòü ó ïðîòèëåæí³ì. Áóâ ãîëîäíèé, çìó÷åíèé, ëåäâå æèâèé. Äîäîìó òðåáà áóëî ùå á³ãòè çî äâ³ ìèë³, àëå íà ñå â íüîãî íå ñòàâàëî âæå ñèëè. Òîæ, ï³äêð³ïèâøèñÿ òðîõè ê³ëüêîìà ÿéöÿìè, ùî çíàéøîâ ó ãí³çä³ ïåðåïåëèö³, â³í óñêî÷èâ ó ïåðøó-ë³ïøó ïîðîæíþ íîðó, ðîçãîðíóâ ëèñòÿ, çàðèâñÿ â íüîìó ç ãîëîâîþ ³ çàñíóâ ñïðàâä³ ÿê ïî êóïåë³. ×è ï³çíî, ÷è ðàíî âñòàâ â³í íà äðóãèé äåíü, ñüîãî âæå â êíèãàõ íå çàïèñàíî, — äîñèòü, ùî, óñòàâøè ç òâåðäîãî ñíó, ïîç³õíóâøè ñìà÷íî é ñïëþíóâøè òðè÷³ â òîé á³ê, äå â÷îðà áóëà éîìó òàêà íåìèëà ïðèãîäà, â³í îáåðåæíåíüêî, ëèñÿ÷èì çâè÷àºì, âèë³ç ³ç íîðè. Ãëèï-ãëèï! Íþõ-íþõ! Óñþäè òèõî, ñïîê³éíî, ÷èñòî. Çàãðàëî ñåðöå â ëèñÿ÷èõ ãðóäÿõ. «Ñàìå äîáðà ïîðà íà ïîëþâàííÿ!» — ïîäóìàâ. Àëå â ò³é õâèë³ çèðíóâ íà ñåáå — Ãîñïîäè! Àæ ñêðèêíóâ íåáîðà÷èñüêî. À ñå ùî òàêå? Ç ïåðåëÿêó â³í êèíóâñÿ ò³êàòè, àëå, áà, ñàì â³ä ñåáå íå âòå÷åø! Çóïèíèâñÿ ³ çíîâ ïðèäèâëÿºòüñÿ: òà íåâæå ñå ÿ ñàì? Íåâæå ñå ìîÿ øåðñòü, ì³é õâ³ñò, ìî¿ íîãè? Í³, íå ï³çíàº, íå ï³çíàº, òà é ãîä³! ßêèéñü äèâíèé ³ ñòðàøíèé çâ³ð, ñèí³é-ñèí³é, ç ïðåïîãàíèì çàïàõîì, ïîêðèòèé íå òî ëóñêîþ, íå òî ÿêèìèñü êîëþ÷èìè ´óäçàìè2, íå òî ¿æàêîâèìè êîëþ÷êàìè, à õâ³ñò ó íüîãî — íå õâ³ñò, à ùîñü òàêå âåëè÷åçíå ³ âàæêå, ìîâ äîâáíÿ àáî çäîðîâèé ñòóïåðíàê3, ³ òàêîæ êîëþ÷å. Ñòàâ ì³é Ëèñ, îãëÿäàº òå ÷óäîâèùå, ùî çðîáèëîñÿ ç íüîãî, îáíþõóº, ïðîáóº îáòð³ïàòèñÿ — íå éäå. Ïðîáóº îáêà÷àòèñÿ â òðàâ³ — íå éäå! Ïðîáóº äðÿïàòè ³ç ñåáå òó ëóñêó ïàçóðàìè — áîëèòü, àëå íå ïóñêàº! Ïðîáóº ëèçàòè — íå éäå! Íàäá³ã äî êàëþæ³, ñêî÷èâ ó âîäó, ùîá îáìèòèñÿ ç ôàðáè, — äå òîá³! Ôàðáà îë³éíà, ÷åðåç í³÷ ó òåïë³ çàñîõëà äîáðå, íå ïóñêàº. Ðîáè ùî õî÷åø, íåáîæå Ìèêèòî! 1 2 3

Ñòð³é — óáðàííÿ. ¥óäç — ´óëÿ. Ñòóïåðíàê — òîâêà÷.

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

Ó ò³é õâèë³ äå íå âçÿâñÿ Âîâ÷èê-Áðàòèê. Â³í ùå â÷îðà áóâ äîáðèé çíàéîìèé íàøîãî Ìèêèòè, àëå òåïåð, ïîáà÷èâøè íå÷óâàíîãî ñèíüîãî çâ³ðà, óñüîãî â êîëþ÷êàõ òà ´óäçàõ ³ ç òàêèì çäîðîâåííèì, ìîâ ³ç ì³ä³ âèëèòèì, õâîñòîì, â³í àæ çàâèâ ç ïåðåëÿêó, à îòÿìèâøèñÿ, ÿê íå ï³øîâ óò³êàòè — ëåäâå õëèïàº! Ïîäèáàâ1 ó ë³ñ³ Âîâ÷èöþ, äàë³ Âåäìåäÿ, Êàáàíà, Îëåíÿ — óñ³ éîãî ïèòàþòü, ùî ç íèì, ÷îãî òàê óò³êàº, à â³í ò³ëüêè õëèïàº, áàíüêè âèòð³ùèâ òà, çíàé, ò³ëüêè ëåïî÷å: — Îí òàì! Îí òàì! Îé, òà é ñòðàøíå æ! Îé! Òà é ëþòå æ! — Òà ùî, ùî òàêå? — äîïèòóþòü éîãî ñâîÿêè. — Íå çíàþ! Íå çíàþ! Îé, òà é ñòðàøåííå æ! Ùî çà äèâî! Ç³áðàëîñÿ äîâêîëà ÷èìàëî çâ³ðà, çàñïîêîþþòü éîãî, äàëè âîäè íàïèòèñÿ. Ìàâïà Ôðóçÿ âèñòðèãëà éîìó òðè æìåíüêè âîëîññÿ ç-ì³æ î÷åé ³ ïóñòèëà íà â³òåð, ùîá òàê ³ éîãî ïåðåïîëîõ ðîçâ³ÿâñÿ, àëå, äå òîá³, óñå äàðìà. Áà÷à÷è, ùî ç Âîâêîì íåïîðàäíà2 ãîäèíà, çâ³ð³ ïðèñóäèëè éòè ¿ì óñ³ì ó òîé á³ê, äå ïîêàçóâàâ Âîâê, ³ ïîäèâèòèñÿ, ùî òàì òàêå ñòðàøíå. Ï³ä³éøëè äî òîãî ì³ñöÿ, äå âñå ùå êðóòèâñÿ Ëèñ Ìèêèòà, çèðêíóëè ñîá³ æ òà é êèíóëèñÿ âðîçò³÷. Äå æ ïàê! Òàêîãî çâ³ðà í³ âèäàíî, í³ ÷óâàíî, â³äêîëè ñâ³ò ñâ³òîì ³ ë³ñ ë³ñîì. À õòî òàì çíàº, ÿêà â íüîãî ñèëà, ÿê³ â íüîãî çóáè, ÿê³ ê³ãò³ ³ ÿêà éîãî âîëÿ? Õî÷ ³ ÿê òÿæêî òóðáóâàâñÿ Ëèñ Ìèêèòà ñâîºþ íîâîþ ïîäîáîþ, à âñå-òàêè â³í äîáðå áà÷èâ, ÿêå âðàæåííÿ çðîáèëà òà éîãî ïîäîáà çðàçó íà Âîâêà, à îòñå òåïåð ³ íà ³íøèõ çâ³ð³â. «Ãåé, — ïîäóìàâ ñîá³ õèòðèé Ëèñ, — òà ñå íå êåïñüêî, ùî âîíè ìåíå òàê áîÿòüñÿ! Òàê ìîæíà äîáðå âèãðàòè. Ñò³éòå, ëèøåíü, ÿ âàì ïîêàæó ñåáå!» ², ï³äíÿâøè âãîðó õâ³ñò, íàäóâøèñÿ ãîðäî, â³í ï³øîâ ó ãëèá ë³ñó, äå çíàâ, ùî º ì³ñöå ñõîäèí äëÿ âñ³º¿ ë³ñîâî¿ ëþäíîñò³. Òèì ÷àñîì ãîì³í ïðî íîâîãî íå÷óâàíîãî é ñòðàøíîãî çâ³ðà ðîç³éøîâñÿ ãåòü ïî ë³ñ³. Óñ³ çâ³ð³, ùî æèëè â ò³ì ë³ñ³, õîò³ëè õî÷ çäàëåêà ïðèäèâèòèñÿ íîâîìó ãîñòåâ³, àëå í³õòî íå ñì³â ïðèñòóïèòè áëèæ÷å. À Ëèñ Ìèêèòà ìîâ ³ íå áà÷èòü ñüîãî, ³äå ñîá³ ïîâàæíî, ìîâ ó ãëèáîê³é çàäóì³, à ïðèéøîâøè íàñåðåä çâ³ðÿ÷îãî ìàéäàíó, ñ³â íà ò³ì ïåíüêó, äå çâè÷àéíî ëþáèâ ñ³äàòè Âåäì³äü. Ñ³â ³ æäå. Íå ìèíóëî é ï³âãîäèíè, ÿê äîâêîëà ìàéäàíó íàãðîìàäèëîñÿ çâ³ð³â ³ ïòàõ³â âèäèìî-íåâèäèìî. Óñ³ ö³êàâ³ çíàòè, ùî ñå 1 2

Ïîäèáàòè — çóñòð³òè. Íåïîðàäíèé — òóò: ëèõèé.

²ÂÀÍ ÔÐÀÍÊÎ

çà ïðîÿâà, ³ âñ³ áîÿòüñÿ ¿¿, í³õòî íå ñì³º ïðèñòóïèòè äî íå¿. Ñòîÿòü çäàëåêà, òðåìòÿòü ³ ò³ëüêè ÷åêàþòü õâèë³, ùîá äàòè äðàïàêà1. Òîä³ Ëèñ ïåðøèé çàãîâîðèâ äî íèõ ëàñêàâî: — Ëþá³ ìî¿! Íå á³éòåñÿ ìåíå! Ïðèñòóï³òü áëèæ÷å, ÿ ìàþ âàì ùîñü äóæå âàæíå ñêàçàòè. Àëå çâ³ð³ íå ï³äõîäèëè, ³ ò³ëüêè Âåäì³äü, ëåäâå-ëåäâå ïåðåâîäÿ÷è äóõ, çàïèòàâ: — À òè æ õòî òàêèé? — Ïðèñòóï³òü áëèæ÷å, ÿ âàì óñå ðîçïîâ³ì, — ëàã³äíî é ñîëîäêî ãîâîðèâ Ëèñ. Çâ³ð³ òðîõè íàáëèçèëèñÿ äî íüîãî, àëå çîâñ³ì áëèçüêî íå íàâàæèëèñÿ. — Ñëóõàéòå, ëþá³ ìî¿, — ãîâîðèâ Ëèñ Ìèêèòà, — ³ ò³øòåñÿ! Ñüîãîäí³ ðàíî Ñâÿòèé Ìèêîëàé âèë³ïèâ ìåíå ç íåáåñíî¿ ãëèíè — ïðèäèâ³òüñÿ, ÿêà âîíà áëàêèòíà! ², îæèâèâøè ìåíå ñâî¿ì äóõîì, ìîâèâ: «Çâ³ðå Îñòðîìèñëå! Ó çâ³ðÿ÷³ì öàðñòâ³ çàïàíóâàâ íåëàä, íåñïðàâåäëèâèé ñóä ³ íåñïîê³é. Í³õòî òàì íå ïåâíèé ñâîéîãî æèòòÿ ³ ñâîéîãî äîáðà. ²äè íà çåìëþ ³ áóäü çâ³ðÿ÷èì öàðåì, çàâîäü ëàä, ñóäè ïî ïðàâä³ é íå äîïóñêàé í³êîìó êðèâäèòè ìî¿õ çâ³ð³â!» Ïî÷óâøè ñå, çâ³ð³ àæ ó äîëîí³ ñïëåñíóëè. — Îé Ãîñïîäè! Òàê ñå òè ìàºø áóòè íàø äîáðîä³é, íàø öàð? — Òàê, ä³òîíüêè, — ïîâàæíî ìîâèâ Ëèñ Ìèêèòà. Íå÷óâàíà ðàä³ñòü çàïàíóâàëà ó çâ³ðÿ÷³ì öàðñòâ³. Çàðàç êèíóëèñÿ ðîáèòè ïîðÿäêè. Îðëè òà ÿñòðóáè íàëîâèëè êóðåé, âîâêè òà âåäìåä³ íàð³çàëè îâåöü, òåëÿò ³ íàíåñëè ö³ëó êóïó ïåðåä íîâîãî öàðÿ. Ñåé óçÿâ ÷àñòî÷êó ñîá³, à ðåøòó ïî ñïðàâåäëèâîñò³ ðîçä³ëèâ ì³æ óñ³õ ãîëîäíèõ. Çíîâ ðàä³ñòü, çíîâ îêëèêè çà÷óäóâàííÿ ³ ïîäÿêè. Îò öàð! Îò äîáðîä³é! Îò ïðåìóäðèé Ñîëîìîí! Òà çà òàêèì öàðåì ìè ïðîæèâåìî â³êè â³÷í³, ìîâ ó Áîãà çà äâåðèìà! Ï³øëè äí³ çà äíÿìè. Ëèñ Ìèêèòà áóâ äîáðèì öàðåì, ñïðàâåäëèâèì ³ ì’ÿêîñåðäíèì, òèì á³ëüøå, ùî òåïåð íå ïîòðåáóâàâ ñàì õîäèòè íà ëîâè, çàñ³äàòè, ìîðäóâàòè. Óñå ãîòîâå, çàð³çàíå, íàâ³òü îáñêóáàíå é îáïàòðàíå, ïðèíîñèëè éîìó óñëóæí³ ì³í³ñòðè. Òà é ñïðàâåäëèâ³ñòü éîãî áóëà òàêà, ÿê çâè÷àéíî ó çâ³ð³â: õòî áóâ äóæ÷èé, òîé ë³ïøèé, à õòî ñëàáøèé, òîé í³êîëè íå âèãðàâ ñïðàâè. 1

Äàòè äðàïàêà — óòåêòè.

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

Æèëè ñîá³ çâ³ð³ ï³ä íîâèì öàðåì çîâñ³ì òàê, ÿê ³ áåç íüîãî: õòî ùî çëîâèâ àáî çíàéøîâ, òîé ¿â, à õòî íå çëîâèâ, òîé áóâ ãîëîäåí. Êîãî âáèëè ñòð³ëüö³, òîé ìóñèâ çàãèíóòè, à õòî âò³ê, òîé Áîãó äÿêóâàâ, ùî æèº. À ïðîòå âñ³ áóëè äóæå ðàä³, ùî ìàþòü òàêîãî ìóäðîãî, ìîãóòíüîãî é ëàñêàâîãî öàðÿ, à íàäòî òàê íåïîä³áíîãî äî âñ³õ ³íøèõ çâ³ð³â. ² Ëèñ Ìèêèòà, çðîáèâøèñÿ öàðåì, æèâ ñîá³, ÿê ó Áîãà çà äâåðèìà. Ò³ëüêè îäíîãî áîÿâñÿ, ùîá ôàðáà íå çë³çëà ç éîãî øåðñò³, ùîáè çâ³ð³ íå ï³çíàëè, õòî â³í º ïî ïðàâä³. Äëÿ òîãî â³í í³êîëè íå âèõîäèâ ó äîù, íå éøîâ ó ãóùàâèíó, íå ÷óõàâñÿ ³ ñïàâ ò³ëüêè íà ì’ÿê³é ïåðèí³. ² âçàãàë³ â³í ïèëüíóâàâ, ùîá í³÷èì íå çðàäèòè ïåðåä ñâî¿ìè ì³í³ñòðàìè, ùî â³í º Ëèñ, à íå çâ³ð Îñòðîìèñë. Òàê ìèíóâ ð³ê. Íàäõîäèëè ðîêîâèíè òîãî äíÿ, êîëè â³í íàñòàâ íà öàðñòâî. Çâ³ð³ íàäóìàëè ñâÿòêóâàòè âðî÷èñòî òîé äåíü ³ ñïðàâèòè ïðè ò³é íàãîä³ âåëèêèé êîíöåðò. Ç³áðàâñÿ õîð ç ëèñ³â, âîâê³â, âåäìåä³â, óëîæåíî ÷óäîâó êàíòàòó, ³ âå÷îðîì ïî âåëèêèõ ïðîöåñ³ÿõ, îá³äàõ ³ ïðîìîâàõ íà ÷åñòü öàðÿ õîð âèñòóïèâ ³ ïî÷àâ ñï³âàòè. ×óäî! Âåäìåä³ ðåâëè áàñîì, àæ äóáè òðÿñëèñÿ. Âîâêè âèòÿãàëè ñîëî, àæ âóõî â’ÿíóëî. Àëå ÿê ìîëîä³ ëèñè÷êè â íàðîäíèõ ñòðîÿõ çàäçÿâêîò³ëè òîíåíüêèìè òåíîðàìè, òî öàð íå ì³ã âèòðèìàòè. Éîãî ñåðöå áóëî ïåðåïîâíåíå, éîãî îáåðåæí³ñòü çàñíóëà, ³ â³í, ï³äíÿâøè ìîðäó, ÿê çàäçÿâêàº é ñîá³ ïî-ëèñÿ÷îìó! Ãîñïîäè! Ùî ñòàëî? Óñ³ ñï³âàêè â³äðàçó çàòèõëè. Óñ³ì ì³í³ñòðàì ³ ñëóãàì öàðñüêèì â³äðàçó ìîâ ïîëóäà ç î÷åé ñïàëà. Òà ñå Ëèñ! Ïðîñò³ñ³íüêèé ôàðáîâàíèé Ëèñ! Ùå é ïàñêóäíîþ îë³éíîþ ôàðáîþ ôàðáîâàíèé! Òüôó! À ìè ñîá³ äóìàëè, ùî â³í íå çíàòè õòî òàêèé! Àõ òè, áðåõóíå! Àõ òè, îøóêàí÷å! ², íå òÿìëÿ÷è âæå àí³ ïðî éîãî äîáðîä³éñòâà, àí³ ïðî éîãî âåëè÷íó ìóäð³ñòü, à ëþò³ ò³ëüêè çà òå, ùî òàê äîâãî äàâàëè éîìó äóðèòè ñåáå, óñ³ êèíóëèñÿ íà íåùàñíîãî Ëèñà Ìèêèòó é ðîç³ðâàëè éîãî íà øìàòî÷êè. ² â³ä òîãî ÷àñó ï³øëà ïðèïîâ³äêà: êîëè ÷îëîâ³ê ïîâ³ðèòü ôàëüøèâîìó ïðèÿòåëåâ³ é äàñòü éîìó äîáðå îäóðèòèñÿ, êîëè ÿêèé äðàáóãà1 îòóìàíèòü íàñ, îáäåðå, îááðåøå ³ ìè ðîáèìîñÿ õîòü äð³áêó ìóäð³øèìè ïî øêîä³, òî ãîâîðèìî: «Å, ÿ òî äàâíî çíàâ! ß íà í³ì ï³çíàâñÿ, ÿê íà ôàðáîâàí³ì ëèñ³». 1

Äðàáóãà — òóò: ïðîéäèñâ³ò.

²ÂÀÍ ÔÐÀÍÊÎ

Äî ðå÷³… Ó êîæíîãî íàðîäó º ñâî¿ çâ³ð³-óëþáëåíö³. Ç äàâí³õ-äàâåí íàéá³ëüøó ïîïóëÿðí³ñòü ó íàñ ìàþòü âîâê, ëèñèöÿ é âîðîíà, ïðî ÿêèõ ñêëàäåíî áàãàòî êàçîê, ïðèñë³â’¿â ³ ïðèêàçîê. Ôîëüêëîðèñòè íàðàõîâóþòü 147 ïðèñë³â’¿â ³ ïðèêàçîê ïðî âîâêà, 51 — ïðî ëèñèöþ ³ 49 — ïðî âîðîíó. Ïîâåä³íêà öèõ òâàðèí ÷àñòî íàãàäóº ëþäñüêó âäà÷ó, òîìó, ÷èòàþ÷è áàéêè ïðî âîâêà é ëèñèöþ, ìè âáà÷àºìî â íèõ õèæó é õèòðó ëþäèíó. Çíà÷íî ìåíøó ïîïóëÿðí³ñòü ìàº ëåâ — öàð çâ³ð³â (óñüîãî 7 ïðèêàçîê). ×îìó? Íàïåâíî òîìó, ùî â³í öàð çâ³ð³â â åêçîòè÷íèõ êðà¿íàõ, à â íàñ âåðõîâîäèòü òâàðèíàìè âåäì³äü, ïðî íüîãî íàðîä ñêëàâ 27 ïðèñë³â’¿â ³ ïðèêàçîê. Ñåðåä äîìàøí³õ òâàðèí íàðîäíèìè óëþáëåíöÿìè º ñîáàêà (197 ñò³éêèõ âèñëîâ³â), ê³íü (150) ³ ñâèíÿ (99).

Ìîâà àâòîðà ³ ïåðñîíàæ³â Ìè âæå çãàäóâàëè ïðî ìîâó àâòîðà é ïåðñîíàæ³â, êîëè âåëè ðîçìîâó ïðî âèðàçíå ÷èòàííÿ (ñ. 51–52). Ó ë³òåðàòóðíèõ òâîðàõ ðîçïîâ³äü âåäåòüñÿ â³ä ³ìåí³ îïîâ³äà÷à, ¿¿ íàçèâàþòü ìîâîþ àâòîðà, à ðåïë³êè ä³éîâèõ îñ³á — ìîâîþ ïåðñîíàæ³â (àáî ä³éîâèõ îñ³á). Ïðî÷èòàéòå ôðàãìåíò ³ç â³äîìî¿ âàì íàðîäíî¿ êàçêè «Îõ». Òóò óæå öàð óñòóïèâñÿ: — Îääàé, — êàæå, — äî÷êî, à òî ÷åðåç íàñ áóäå íåùàñòÿ ÷îëîâ³êîâ³, îääàé! À Îõ òàê ïðîñèòü: — Ùî õî÷åòå, òî é áåð³òü ó ìåíå, ò³ëüêè îääàéòå ìåí³ ïåðñòåíü! — Íó, êîëè òàê, — êàæå öàð³âíà, — òî ùîá í³ òîá³, í³ ìåí³! — òà é êèíóëà òîé ïåðñòåíü íà çåìëþ... 73

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

Òîé ïåðñòåíü ³ ðîçñèïàâñÿ ïøîíîì, ùî ïîðîçêî÷óâàëîñÿ ïî âñ³é õàò³. À Îõ, íåäîâãî äóìàâøè, ïåðåêèíóâñÿ ãîëóáîì ³ äàâàé êëþâàòè òå ïøîíî. Êëþâàâ-êëþâàâ, óñå ïîêëþâàâ... Âè, íàïåâíî, ïîì³òèëè, ùî ìîâà ïåðñîíàæ³â ïîäàíà â ä³àëîã³÷í³é ôîðì³: ðåïë³êè ä³éîâèõ îñ³á ÷åðãóþòüñÿ, à ïåðåä íèìè ñòîÿòü òèðå. Ìîâà àâòîðà ìåíø åìîö³éíà, öå ïîì³òíî ³ çà çì³ñòîì, ³ çà âèêîðèñòàííÿì ðîçä³ëîâèõ çíàê³â ó ê³íö³ ðå÷åíü. Ïðîñòåæòå: ó ìîâ³ ïåðñîíàæ³â ïåðåâàæàº çíàê îêëèêó (÷àñòî âèêîðèñòîâóºòüñÿ çíàê ïèòàííÿ), à â àâòîðñüê³é ðîçïîâ³ä³ çäåá³ëüøîãî âæèâàºòüñÿ êðàïêà àáî òðè êðàïêè. Ìîâà àâòîðà òà ìîâà ä³éîâèõ îñ³á ò³ñíî ïîâ’ÿçàí³ ì³æ ñîáîþ, âîíè ïîñò³éíî ÷åðãóþòüñÿ é ñòàíîâëÿòü ºäèíå ö³ëå — õóäîæí³é òâ³ð. ßê óæå çàçíà÷àëîñÿ ðàí³øå, ìîâó àâòîðà é ïåðñîíàæ³â òðåáà ÷èòàòè ïî-ð³çíîìó: àâòîðñüêó îïîâ³äü ÷èòàþòü õî÷ åìîö³éíî é âèðàçíî, ïðîòå ñòðèìàí³øå, àí³æ ìîâó ä³éîâèõ îñ³á. ×èòàþ÷è ðåïë³êè ïåðñîíàæ³â, òðåáà í³áè âæèâàòèñÿ â îáðàç ãåðîÿ, ñòàâàòè íà éîãî ì³ñöå, ³ì³òóâàòè éîãî ïðèêìåòí³ îñîáëèâîñò³. Íàïðèêëàä, ÷èòàþ÷è ñëîâà ëèñèö³, ïîòð³áíî ï³äñîëîäæóâàòè ñêàçàíå óëåñëèâèì òîíîì, à ñëîâà âîâêà ÷è âåäìåäÿ òðåáà ïåðåäàâàòè ³ç çãðóá³ë³ñòþ, çàéöÿ — íåâïåâíåíî é áîÿçêî. Ï³ä ÷àñ âèðàçíîãî ÷èòàííÿ íå çàáóâàéòå ïðî îñíîâí³ çàñîáè äåêëàìàö³¿: ëîã³÷íèé íàãîëîñ, òåìï, ñèëó ãîëîñó, òåìáð çâóêà, äèêö³þ, ïàóçè òà ³íòîíàö³þ. 1. Ïåðøèì ïîáà÷èâ ôàðáîâàíîãî Ëèñà Ìèêèòó é ïåðåëÿêàâñÿ À Á Â Ã

Âåäì³äü Âîâê Êàáàí Îëåíü

2. Ìîâîþ ïåðñîíàæà â êàçö³ «Ôàðáîâàíèé Ëèñ» º ðå÷åííÿ À Á Â Ã

Óñ³ì ì³í³ñòðàì ³ ñëóãàì öàðñüêèì â³äðàçó ìîâ ïîëóäà ç î÷åé ñïàëà. Àëå ùî ä³ÿòè! Íàâàæèâñÿ, òî òðåáà ê³í÷èòè òå, ùî çà÷àâ. À õòî òàì çíàº, ÿêà â íüîãî ñèëà, ÿê³ â íüîãî çóáè, ÿê³ ê³ãò³ ³ ÿêà éîãî âîëÿ? Ó çâ³ðÿ÷³ì öàðñòâ³ çàïàíóâàâ íåëàä, íåñïðàâåäëèâèé ñóä ³ íåñïîê³é.

²ÂÀÍ ÔÐÀÍÊÎ

3. Â³äì³ííèìè ì³æ íàðîäíèìè é ë³òåðàòóðíèìè êàçêàìè º À Á Â Ã

ãåðî¿ ç òâàðèííîãî ñâ³òó íåéìîâ³ðí³, ôàíòàñòè÷í³ ïîä³¿ óñíà é ïèñåìíà ôîðìè ïîáóòóâàííÿ ÷åðãóâàííÿ ñë³â àâòîðà é ïåðñîíàæ³â

4. Ó ÷îìó ïîëÿãàº â³äì³íí³ñòü ì³æ ñëîâàìè àâòîðà é ïåðñîíàæ³â? ßê ¿õ òðåáà ÷èòàòè? 5. ßê³ êàçêè âàì á³ëüøå äî âïîäîáè: íàðîäí³ ÷è ë³òåðàòóðí³? ×îìó? Íàçâ³òü íàéâ³äîì³øèõ óêðà¿íñüêèõ ³ çàðóá³æíèõ ìàéñòð³â êàçîê. 6. Ðîçêðèéòå çíà÷åííÿ ôðàçåîëîã³çì³â: ìîâ ìóõà â îêðîï³, äàòè äðàïàêà, ìîâ ó Áîãà çà äâåðèìà, ìîâ ïîëóäà ç î÷åé ñïàëà. 7. Íàçâ³òü óñ³õ ïåðñîíàæ³â êàçêè «Ôàðáîâàíèé Ëèñ» ³ ïîä³ë³òü ¿õ íà ãîëîâíèõ ³ äðóãîðÿäíèõ. 8. Ïîä³ë³òü êàçêó íà ÷àñòèíè çà çì³ñòîì, ä³áðàâøè äî íèõ çàãîëîâêè. Çàïèø³òü ¿õ ó ðîáî÷èé çîøèò. 9. Êîãî, êð³ì Ëèñà Ìèêèòè, ². Ôðàíêî âèñì³ÿâ ó êàçö³? 10. Âèáåð³òü ïðèñë³â’ÿ ³ ïðèêàçêè, ùî ÿêíàéêðàùå õàðàêòåðèçóþòü êàçêîâîãî Ëèñà Ìèêèòó. Ç ëèñà ëèø êîæóõ äîáðèé. Ëèñà âáèëè — êóðÿì ðàä³ñòü. Ëèñèöÿ ñïèòü, à êóðåé áà÷èòü. Ñòàðîãî ëèñà íå âèâåäåø ç ë³ñà. Ñòàðà ëèñèöÿ â³ä ñîáàê çàõèñòèòüñÿ. ² íà õèòðó ëèñèöþ êàïêàí çíàéäåòüñÿ. Ëèñ ñòàâ ìîíàõîì íå íà òå, ùîá ãð³õè ñïîêóòóâàòè, à ùîá íîâ³ çðîáèòè. 11. Íàïèø³òü íåâåëèêîãî ëèñòà (4–5 ðå÷åíü) Ëèñîâ³ Ìèêèò³ ç ïîðàäàìè, ÿê ñòàòè êðàùèì. 12. ßêî¿ ïîìèëêè ïðèïóñòèâñÿ õóäîæíèê â ³ëþñòðàö³¿ ñöåíè âèñòðèáóâàííÿ Ëèñà Ìèêèòè ç ä³æêè? Âèïðàâòå ïîìèëêó, ñëîâåñíî äîìàëþâàâøè êàðòèíêó. 1. Çíàéä³òü ó êàçö³ ². Ôðàíêà «Ôàðáîâàíèé Ëèñ» òàê³ ñëîâà àâòîðà, ÿê³ ³íòîíàö³éíî ïîòð³áíî ÷èòàòè, ÿê ìîâó ä³éîâèõ îñ³á. Ïîçíà÷òå îë³âöåì ö³ ôðàãìåíòè. 2. Ï³äãîòóéòåñÿ äî âèðàçíîãî ÷èòàííÿ óðèâêà, ùî ïî÷èíàºòüñÿ é çàê³í÷óºòüñÿ òàêèìè ñëîâàìè: «Ñ³â ³ æäå. Íå ìèíóëî é ï³âãîäèíè… , Òà çà òàêèì öàðåì ìè ïðîæèâåìî â³êè â³÷í³, ìîâ ó Áîãà çà äâåðèìà!» 3. Ïðî÷èòàéòå êàçêó Â. Êîðîëåâà-Ñòàðîãî «Õóõà-Ìîõîâèíêà». Âèïèø³òü ó ðîáî÷èé çîøèò íåçíàéîì³ é íåçðîçóì³ë³ ñëîâà.

ÂÀÑÈËÜ ÊÎÐÎË²Â-ÑÒÀÐÈÉ (1879–1943) Âàñèëü Êîñòÿíòèíîâè÷ Êîðîë³â-Ñòàðèé (ñïðàâæíº ïð³çâèùå — Êîðîë³â) íàðîäèâñÿ íà Ïîëòàâùèí³. Íàâ÷àâñÿ â Ïîëòàâñüê³é äóõîâí³é ñåì³íàð³¿, ïîò³ì ó Õàðê³âñüêîìó âåòåðèíàðíîìó ³íñòèòóò³. Â³í ïðàöþâàâ âåòåðèíàðîì1 ³ íàâ³òü âèäàâ äóæå ïîïóëÿðíèé ó òîé ÷àñ ïîñ³áíèê äëÿ ë³êóâàííÿ òâàðèí. Ó ðåâîëþö³éí³ ðîêè ïèñüìåííèê ïðàöþâàâ ó ãàëóç³ æóðíàë³ñòèêè, à òàêîæ ðåäàêòîðîì æóðíàëó. ×åðåç ñêëàäíó ïîë³òè÷íó ñèòóàö³þ â êðà¿í³ 1919 ð. Â. Êîðîë³â-Ñòàðèé ïåðå¿õàâ äî ×åõî-Ñëîâà÷÷èíè, äå ïðîâ³â ðåøòó ñâîãî æèòòÿ. Ñàìå òóò ðîçêâ³òíóâ éîãî òàëàíò ïèñüìåííèêà. Ó ñïàäùèí³ ìèòöÿ áàãàòî òâîð³â äëÿ ä³òåé: ðîìàí «×ìåëèê», çá³ðêà êàçîê «Íå÷èñòà ñèëà», ï’ºñè-êàçêè «Ðóñàëêà-æàáà», «Ë³ñîâå ñâÿòî» òà ³í. Ðîìàí «×ìåëèê» ïåâíîþ ì³ðîþ àâòîá³îãðàô³÷íèé, òîáòî ðîçïîâ³äàº ïðî äîëþ ñàìîãî àâòîðà. Öåé òâ³ð ìàº ï³äçàãîëîâîê «Íàâêîëî ñâ³òó» íå âèïàäêîâî, àäæå â íüîìó éäåòüñÿ ïðî äîëþ þíàêà ç Ïîëòàâùèíè, ÿêèé áóâ çìóøåíèé ïîêèíóòè ð³äíó çåìëþ é áëóêàòè ïî ñâ³òó. ² õî÷ éîìó âäàëîñÿ âëàøòóâàòè æèòòÿ â Àâñòðàë³¿, ïðîòå â³í óñå îäíî ïîâåðòàºòüñÿ â ð³äíó Óêðà¿íó. À îñü çá³ðêà êàçîê «Íå÷èñòà ñèëà» ïîáóäîâàíà íà ôîëüêëîðíîìó ìàòåð³àë³. Îäíà ç êàçîê ö³º¿ çá³ðêè «Õóõà-Ìîõîâèíêà» ðîçïîâ³äàº ïðî ïðèãîäè ì³ô³÷íî¿ ³ñòîòè, ÿêó ìîãëè áà÷èòè ëèøå äîáð³ ëþäè, áî é ñàìà âîíà òàêîþ áóëà. Äî ðå÷³… Õóõè — äîáð³ ë³ñîâ³ äóõè â ñëîâ’ÿíñüê³é ì³ôîëîã³¿. Çîâí³ âîíè ñõîæ³ íà ìàëåíüêèõ ïóõíàñòèõ çâ³ðê³â. Äàâí³ ñëîâ’ÿíè ââàæàëè, ùî ñâî¿ ìàëåíüê³ áóäèíêè-íîðè õóõè âëàøòîâóþòü ì³æ êîð³ííÿì äåðåâ. Óçèìêó âîíè âïàäàþòü ó ñïëÿ÷êó àæ äî âåñíè. Ö³ ì³ô³÷í³ ³ñòîòè ìàþòü çäàòí³ñòü çì³íþâàòè çàáàðâëåííÿ ñâîº¿ øåðñò³, çàëåæíî â³ä òîãî ì³ñöÿ, äå çíàõîäÿòüñÿ. Âîíè âêðàé ð³äêî ñï³ëêóþòüñÿ ç ëþäüìè, à êîëè öå ðîáëÿòü, òî ñòàþòü íåâèäèìèìè. Ïîáà÷èòè ¿õ ìîæóòü ò³ëüêè ëþäè ç äîáðèì ñåðöåì ³ ñâ³òëîþ äóøåþ, ÿê³ í³êîëè í³êîãî íå îáðàæàþòü. Õóõè ïîïåðåäæàþòü ëþäåé ïðî íåáåçïåêó, ÿêà ÷àòóº íà ìàíäð³âíèêà â ë³ñ³ (Ç åíöèêëîïåä³¿). 1

Âåòåðèíàð — ôàõ³âåöü, ÿêèé ë³êóº òâàðèí.

ÂÀÑÈËÜ ÊÎÐÎË²Â-ÑÒÀÐÈÉ

ÕÓÕÀ-ÌÎÕÎÂÈÍÊÀ Âîíà áóëà îñòàííüîþ. Íàðîäèëàñÿ íå ðàííüîþ âåñíîþ, ÿê óñ³ ¿¿ ñåñòðè òà áðàòè. Áóëî òîä³ âæå òåïëå, ÿñíå, âåñåëå ë³òî. Òèì-òî âîíà áóëà íàéìåíøîþ â ðîäèí³, «ì³çèí÷èêîì». ¯¿ äóæå æàë³ëè é ëþáèëè, àëå æ ëþáèëè íå ò³ëüêè çà òå, ùî âîíà áóëà ìàí³ñ³íüêà, ÿê êîøåíÿòêî. Âîíà áóëà äîáðà, ëàã³äíà, ïëîõà, çâè÷àéíåíüêà, ñëóõíÿíà, ðîáîòÿùà. À ãðàþ÷èñü ç ³íøèìè ìàëèìè õóõàìè, ðàäî ïðèñòàâàëà íà âñÿêó çàáàâêó, äî ÿêî¿ ¿¿ êëèêàëè. ² í³êîëè í³õòî íå áà÷èâ, ùîá âîíà êîëèñü ãí³âàëàñü, ÷è áóëà ðîçäðàòîâàíîþ, àáî æ ìàëà ÿê³ñü ïðèìõè. Êîðîòêî êàæó÷è, öå áóëà äóæå ãàðíà õóøêà, ìîæå, ë³ïøà, ÿê âñ³ ³íø³ õóõè â òîìó ë³ñ³. Çâàëè ¿¿ Ìîõîâèíêà. Ìè, ëþäè, óñ³õ õóõ çâåìî ïðîñòî õóõàìè, òàê ñàìî, ÿê ³ âîíè êàæóòü íà âñ³õ íàñ ïðîñòî ëþäè. À òèì ÷àñîì õóõè áóâàþòü ð³çí³. Ò³, ùî æèâóòü ó ë³ñ³, çâóòüñÿ ë³ñîâèìè; ò³, ùî ïî ïðîâàëëÿõ ³ ñêåëÿõ, — ïå÷åðíèöÿìè; ùî ïîíàä ð³÷êàìè òà îçåðàìè, — î÷åðåòÿíêàìè; ò³, ùî ó âèñîê³é òðàâ³ òà áóð’ÿíàõ, — áóð’ÿíêàìè. Áóâàþòü ùå ñòåïîâè÷êè, áàéðà÷í³, ëåâàäí³. Ò³ëüêè íåìàº áîëîòÿíîê, áî âñ³ õóõè, ÿê êîòèêè, íå ëþáëÿòü âîãêîãî. Ìîõîâèíêà áóëà çðîäó ë³ñîâîþ õóõîþ. ² íå ò³ëüêè ë³ñîâîþ, à ùå é áîðîâèíêîþ, áî íàðîäèëàñÿ âîíà â ãóñòîìó-ãóñòîìó ñòàðîìó áîðó, äå ñïîêîíâ³êó æèâ óâåñü ¿¿ ñëàâíèé ð³ä. Â³äîìî æ áî, ùî õóõè ç ðîäó â ð³ä æèâóòü ïî îäíèõ ³ òèõ ñàìèõ ì³ñöÿõ. Ïåðåñåëÿþòüñÿ æ òîä³, êîëè ùîñü çðóéíóº ìèëó ¿ì ¿õíþ áàòüê³âùèíó. À öå áóâàº äóæå, äóæå òÿæêî, ³ âîíè ã³ðêî ïëà÷óòü. Ïðàâäà, ëþäè çäåá³ëüøîãî òîãî ïëà÷ó íå ðîçóì³þòü, äóìàþòü, ùî òî ñòîãíå â³òåð, ÷è ñêðèïëÿòü äåðåâà â ë³ñ³, àáî ïèùàòü ìèø³ â ïîë³. Áî æ ëþäè äóæå ð³äêî ïîì³÷àþòü ³ ðîçóì³þòü ÷óæ³ ñëüîçè... Îäíàê òîìó âåëèêîìó áîðó, ó ÿê³ì æèëà Ìîõîâèíêà, í³÷îãî íå çàãðîæóâàëî. Ë³ñíèê äîãëÿäàâ, ùîá í³õòî íå êèíóâ ñ³ðíè÷êà, õëîïö³ ãëèáîêî âñåðåäèíó õîäèòè áîÿëèñÿ, ðóáàëè æ ë³ñ ò³ëüêè íåâåëè÷êèìè ÷àñòêàìè, ³ â³í øâèäêî âèðîñòàâ çíîâó. 77

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

Ó ò³ì áîðó, ì³æ êîð³ííÿì âåëèêî¿ ñîñíè, çðîáèëà íà îñ³íü Ìîõîâèíêà ñîá³ õàòêó. Çàáëóäèòè âîíà íå ìîãëà í³êîëè, áî òó ñîñíó ëåãêî áóëî âï³çíàòè: íà ïðèêîðí³ âîíà ä³ëèòüñÿ íà òðè òîâñòèõ ñòîâáóðè. Ìîõîâèíêà çàëîæèëà âñ³ ä³ðêè ñîñíîâèìè ãàëóçêàìè, à ù³ëèíè é çîêîëà1, ³ çñåðåäèíè — ì’ÿêèì çåëåíèì ìîõîì. Áóëà âîíà é ñàìà òàêà ïóõêà, ÿê ìîõ. Ìàëà äîâãó âîâíî÷êó, ùî, ìîâ øîâêîì, óêðèâàëà âñå ¿¿ ò³ëüöå. Ñàìà ò³ëüêè ìîðäî÷êà áóëà ãîëåíüêà é íàãàäóâàëà ñàäîâó æîâòî-ô³îëåòîâó êâ³òî÷êó — áðàòêè. Òà áóëè ùå â íå¿ ãîëåíüê³ ç³ñïîäó2 ðîæåâ³ ëàïêè. ßê ³ âñ³ ³íø³ õóõè, Ìîõîâèíêà òàê ñàìî ìàëà ì³íëèâó âîâíî÷êó, ÿêà âðàç ñàìà ñîáîþ ðîáèëàñÿ òîãî êîëüîðó, ùî é ò³ ðå÷³, á³ëÿ ÿêèõ áóâàþòü õóõè. Ìîõîâèíêà íàé÷àñò³øå áóëà çåëåíîþ, áî ð³äêî â³äá³ãàëà â³ä ñâîº¿ çåëåíî¿ õàòêè. Àëå æ êîëè âîíà á³ãàëà ïî ñîñíîâèõ ñòàðèõ ãëèöÿõ3, ùî ëåæàëè íà çåìë³, òî ñòàâàëà òàêîþ æ ðóäóâàòî-÷åðâîíîþ, ÿê âîíè. Á³ëÿ ïîòîêó âîíà áóëà áëàêèòíîþ, ÿê âîäà, íà ï³ñêó — æîâòîþ, ÿê ï³ñîê, ì³æ êóùàìè øèïøèíè — ðîæåâîþ, íà âåðåñ³4 — ô³îëåòîâîþ, íà ñí³ãó ñòàâàëà á³ëîþ. ×åðåç òå ëþäè òàê ð³äêî é ïîì³÷àþòü õóõ. Õî÷à æ ³ òå òðåáà ñêàçàòè, ùî ëþäè âçàãàë³ äóæå íåóâàæí³: âîíè ìàëî äå÷îãî ïîì³÷àþòü íàâêîëî ñåáå. Äî òîãî æ äàëåêî-äàëåêî íå êîæíèé ìîæå ïîáà÷èòè õóõó... Îäíîãî äíÿ Ìîõîâèíêà ïðîêèíóëàñÿ ñïîçàðàíêó: ùå é íå ñâ³òàëî. Ïðîêèíóëàñÿ, áî ¿é ñòàëî õîëîäíî. Âîíà âèãëÿíóëà ó â³êîíöå é ïîáà÷èëà, ùî ïî ë³ñó íà ãëèöÿõ ³ íà äåðåâàõ ëåæèòü ÿêàñü ñð³áíà ïåëåíà. Ñïî÷àòêó âîíà ïîìèñëèëà, ùî òî áóëà ³ìëà, àëå æ êîëè ïðèäèâèëàñÿ êðàùå, òî ïîì³òèëà, ùî òå áóëî íå ïîä³áíå í³ íà ³ìëó, í³ íà âàæêèé òóìàí, ùî ÷àñîì êîòèâ áîðîì. À áóâ òî ïåðøèé ñí³ã, áî âæå çà÷èíàâñÿ ï³äçèìîê. Ùîá íå çìåðçíóòè, Ìîõîâèíêà âèòÿãëà ç³ ñâî¿õ çèìîâèõ çàïàñ³â ñóõîãî ìîõó é çàòóëèëà ù³ëüíåíüêî âõ³ä ó õàòêó. Ïîò³ì çíîâó ñêðóòèëàñÿ êëóáî÷êîì òà é çàñíóëà. Àëå íåäîâãî âîíà ñïàëà. Çáóäèâ ¿¿ ÿêèéñü ñòðàøíèé çâóê. Âîíà ïî÷óëà, íåíà÷å õòîñü ì³öíî ãóïíóâ á³ëÿ íå¿, àæ ó âóõàõ çàäçâåí³ëî. Ñàìà æ âîíà òàê ï³äïëèãíóëà íà ñâîºìó ë³æêó, ùî àæ ¿¿ í³æêè âãðóçëè â ìîõ, à ìàí³ñ³íüêà ïîäóøå÷êà ç ì’ÿêåíüêî¿ êóëüáàáè ïîêîòèëàñÿ íà äîë³âêó. Òî¿ æ 1 2 3 4

Çîêîëà — çîâí³. Ç³ñïîäó — ç íèæíüîãî áîêó, çíèçó. Ãëèöÿ — ëèñò äåÿêèõ äåðåâ ó âèãëÿä³ ãîëîê, øïèëüîê; õâîÿ. Âåðåñ — â³÷íîçåëåíèé, íèçåíüêèé êóùèê ³ç äóæå äð³áíèì ëèñòÿì ³ ë³ëîâî-ðîæåâèìè êâ³òêàìè.

ÂÀÑÈËÜ ÊÎÐÎË²Â-ÑÒÀÐÈÉ

õâèëèíè ùîñü ãóïíóëî çíîâó, ùå äóæ÷å. Õóõà ïðîæîãîì â³ä÷èíèëà â³êîíöå é ïîáà÷èëà ÷îëîâ³êà. Òî áóâ ä³ä ó âåëèêèõ ïîâñòÿíèêàõ1, ùî ìàéæå ö³ëêîì çàñòóâàëè ¿é äèâèòèñÿ. Â³í âèõíóâñÿ, ùîñü áëèñíóëî â ïîâ³òð³, ³ òå áëèñêó÷å âäàðèëî ïî ¿¿ ñîñí³. Çíîâó àæ ëóíà ï³øëà â³ä òîãî äçâ³íêîãî óäàðó, à ¿¿ ñîñíà æàë³áíî çàñòîãíàëà. Ïåðåëÿêàíà Ìîõîâèíêà ïðèòüìîì ïëèãíóëà äî äâåðåé ³ ì³æ ä³äîâèìè íîãàìè ïðîñêî÷èëà íàäâ³ð. Íàâêîëî ñòîÿëî âæå ÷èìàëî ³íøèõ õóõ ³ ñóìíî äèâèëèñÿ, ÿê ä³ä ðóáàâ ñîñíó. ¯ì áóëî áîëÿ÷å ñëóõàòè, ÿê ïëà÷å òà êðàñíà òðî¿ñòà ñîñíà. Àëå æ ùî âîíè, ìàëåñåíüê³, ìîãëè çðîáèòè? ßê ìîãëè ¿é äîïîìîãòè? Ò³ëüêè æ îäèí ñòàðèé, ìóäðèé ³ äîñâ³ä÷åíèé Õî-Ñóêîâèê2 íàäóìàâñÿ. — Ïî òîìó, ÿê òîé ä³ä ïîñï³øàº òà îãëÿäàºòüñÿ, — ïðîìîâèâ Ñóêîâèê, — ÿ áà÷ó, ùî â³í ðîáèòü íå ïî ïðàâä³! À á³æ³òü ëèøåíü, ä³òè, äî ë³ñíèêà, ïèù³òü, øêðÿáàéòå éîìó ó â³êîíöå, àæ ïîêè â³í íå ïðîêèíåòüñÿ. Çàá³æ³òü êîòðàñü ïî äîðîç³ äî Ë³ñîâèêà, ñêàæ³òü ³ éîìó — â³í ùîñü âèãàäàº... Õóõè ìåðù³é ïîêîòèëè äî ë³ñíèêîâî¿ õàòèíêè. Òàì âîíè ïèùàëè, õðîêàëè, ñòóêàëè ó â³êíà, àæ ïîêè íå ïðîêèíóâñÿ ë³ñíèê. «Ùî âîíî çà çíàê? — ïðîìîâèâ â³í ñàì äî ñåáå. — Äåðåâà ñòîÿòü ³ íå ïîâîðóõíóòüñÿ, à âîíî ùîñü øóìèòü ³ ïèùèòü. ×è íå õóõè ÷àñîì?» Òîä³ õóõè ïî÷àëè ùå äóæ÷å øêðÿáàòèñÿ ïî øèáàõ. Ë³ñíèê íàêèíóâ êîæóøèíó íà ïëå÷³ é âèéøîâ íà ïîð³ã. Òóò éîãî ïðèçâè÷àºíå âóõî çäàëåêó âëîâèëî ñòóê ñîêèðè. Â³í õóò÷³é óõîïèâ ðóøíèöþ é ïîá³ã ó ë³ñ. À ïîïåðåä íüîãî á³ã éîãî ëîâåöüêèé ïåñ, à ùå ïîïåðåä ïñà êîòèëè ùàñëèâ³ õóõè. Òà ò³ëüêè æ ä³ä ùå çäàëåêó çà÷óâ íåáåçïåêó é ïîäàâñÿ ò³êàòè. ² òàêè âò³ê. Àëå æ Ìîõîâèí÷èíó õàòèíêó áóëî çíèùåíî, ñïëþíäðîâàíî. Îäíó ñò³íó áóëî çîâñ³ì âèâàëåíî, ìîõ ïîí³âå÷åíî é ðîçêèäàíî, à âñåðåäèíó íå ìîæíà áóëî é ïðîë³çòè: ñò³ëüêè òàì âàëÿëîñÿ âåëèêèõ ³ ìàëèõ òð³ñîê òà êîðè. Ïðèéøëà íà Ìîõîâèíêó á³äà... 1 Ïîâñòÿíèêè — âàëÿíêè. 2

Õî-Ñóêîâèê — îäèí ³ç äóõ³â-ë³ñîâèê³â.

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

*** Ùî áóëî ðîáèòè?.. Ïðîñèòèñÿ äî êîãîñü ó õàòêó áóëî íåçðó÷íî, áî ó õóõ òàêèé çâè÷àé, ùî êîæíà äîðîñëà õóõà ïîâèííà ìàòè ñâîþ îêðåìó õàòèíêó. ×åðåç òå âîíè é áóäóþòü òàê³ ìàí³ñ³íüê³ õàòêè, ùî íàâ³òü óäâîõ òàì íå ìîæíà çðó÷íî ïîì³ñòèòèñÿ. Òóðáóâàòè æ õî÷à á ³ ð³äíèõ áàòüê³â, ÷è òàì ñåñòåð àáî áðàò³â æîäíà õóõà ñîá³ íå äîçâîëèòü. Îòîæ ëèøàëîñÿ îäíå: øóêàòè íîâîãî ïîìåøêàííÿ, äàðìà ùî âñ³ ðîäè÷³ òà çíàéîì³ êëèêàëè Ìîõîâèíêó äî ñåáå æèòè. Îäóá³ëèìè ðîæåâèìè ëàïêàìè ïîá³ãëà õóõà ïî á³ëîìó, õîëîäíîìó ñí³ãó, çàãëÿäàþ÷è ï³ä êîæíå äåðåâî, ï³ä êîæíèé êóùèê. Àëå æ ó òîìó ë³ñ³ áóëî ïîâíî õóõ. Ñêð³çü, äå ò³ëüêè áóëî äóïëî ÷è ÿêàñü í³ðêà, — òàì óæå áóëà ³íøà õóõà àáî õî. Ìîõîâèíêà á³ãëà âñå äàë³ é äàë³. Áóëà âæå é îá³äíÿ ïîðà, à âîíà ùå çðàíêó í³÷îãî íå ¿ëà. Îõëÿëà, çíåñèëèëàñü, ïåðåìåðçëà. Ëåäâå ïåðåñóâàëà íîæåíÿòàìè, àëå æ ìàíäðóâàëà âñå äàë³. Íàðåøò³ ñê³í÷èâñÿ ë³ñ, ³ Ìîõîâèíêà âèéøëà íà óçë³ññÿ. Òàì ïîáà÷èëà âîíà íåçðîçóì³ë³ ¿é âåëè÷åçí³ á³ë³ êóïè. Çäàëåêà âîíè áóëè ïîä³áí³ äî òîãî, ó ÷îìó æèâ ë³ñíèê. Êîëè æ âîíà íàáëèçèëàñÿ äî íèõ, òî â÷óëà, ùî â³äò³ëü òÿãíå òåïëîì ³ ÷èìîñü äóæå ñìà÷íî ïàõíå. Ç îäíîãî áîêó ìåíøî¿ êóïè âãëåä³ëà âîíà äîùàíó ñîñíîâó ñò³íó. Ï³ä íåþ áóëî ê³ëüêà ù³ëèí, ÿêèìè ìîæíà áóëî ïðîë³çòè. Ìîõîâèíêà çàãëÿíóëà â ä³ðêó é ïîáà÷èëà âåëèêó òåïëó õàòó. Ó ò³é õàò³ ëåæàëè äâ³ âåëèê³ á³ë³ òâàðèíè, ïîä³áí³ äî äèêèõ ê³ç àáî ñàðí. Âîíè ìàëè ðîãè é äîâã³, ÿê ó Âîäÿíèêà, áîðîäè, àëå äèâèëèñÿ íà íå¿ ëàã³äíî ñâî¿ìè æîâòèìè î÷èìà. Ìîõîâèíêà ÷àñòî áà÷èëà äèêèõ ê³ç, íàâ³òü óë³òêó ãðàëàñÿ ç äåÿêèìè êîçåíÿòêàìè, òî é òåïåð âîíà íå çëÿêàëàñÿ öèõ íåçíàéîìèõ ñòâîð³íü, áî âîíè òðîõè íàãàäóâàëè òèõ, ùî áóëè â ë³ñ³. ×åðåç òå âîíà ïðèâ³òàëàñÿ é ïðîë³çëà ù³ëèíîþ ï³ä âîð³òüìè â êîçÿ÷èé õë³âåöü... Òóò áóëî òåïëî, áóëî áàãàòî çàïàøíîãî ñ³íà, ùî òàê ñàìî ãàðíî ïàõëî, ÿê ³ ¿¿ óëþáëåíèé ìîõ. Ãîñïîäàð³ áóëè ëàã³äí³, äóæå ñï³â÷óòëèâî âèñëóõàëè, ÿêå òðàïèëîñÿ ¿é íåùàñòÿ, ³ ñàì³ çàïðîñèëè ¿¿ òóò ëèøèòèñü òà îñåëèòèñü. ² õî÷à, 80

ÂÀÑÈËÜ ÊÎÐÎË²Â-ÑÒÀÐÈÉ

çâè÷àéíî, õóõè íå æèâóòü ïî õë³âàõ, Ìîõîâèíêà íå ìàëà ÷îãî ³íøîãî ðîáèòè. Òàê ³ ñòàëà õóõà-áîðîâèíêà õóõîþ õë³âíîþ... *** ×åðåç ÿêèéñü ÷àñ â³ä÷èíèëèñÿ ò³ äâåðöÿòà, ï³ä ÿêèìè ïðîë³çëà Ìîõîâèíêà, ³ â õë³âåöü çàéøëà ä³â÷èíêà. Âîíà áóëà ãàðíåñåíüêà, á³ëÿâà, ç áëàêèòíèìè î÷èöÿìè. ² îäðàçó ñïîäîáàëàñÿ Ìîõîâèíö³. Ä³â÷èíêà ââ³éøëà ç ä³éíèöåþ òà øìàòî÷êîì õë³áà, ùî áóâ äóæå ñìà÷íèé, áî õóõà ïîò³ì çíàéøëà íà ñîëîì³ òðè êðèõ³òêè é íà¿ëàñÿ äîñõî÷ó. Ä³â÷èíêà ïåñòèëà ê³ç, ö³ëóâàëà ¿õ ó ðîæåâ³ ìîðäî÷êè, ïîäî¿ëà ìîëî÷êî, ù³ëüíåíüêî çàòóëèëà äâåðöÿòà é ï³øëà ñîá³. Òàê ùîäíÿ ïðèõîäèëà âîíà ê³ëüêà ðàç³â ó õë³âåöü. Òàê ñàìî ïðèõîäèâ ñþäè é ñàì ãîñïîäàð, ùî ïðèíîñèâ êîçàì ¿ñòè. À êîëè ñòàëî ê³ëüêà òåïë³øèõ äí³â, òî âêóï³ ç ä³â÷èíêîþ ùîðàçó áóâ ³ ìàíåñåíüêèé õëîï÷èê. Â³í áóâ òàêèé ñàìèé ìèëèé, ÿê ³ éîãî ñåñòðèöÿ... Ìèíàâ äåíü çà äíåì. Òèõî é ñïîê³éíî æèëà â êîçÿ÷îìó õë³â³ Ìîõîâèíêà. Áóëî ¿é òóò òåïëî, ìàëà âîíà ì’ÿêó ïîñò³ëü, ¿æà áóëà ñìà÷íà òà ïîæèâíà. Ìîãëà ¿ñòè äîñõî÷ó çàïàøíîãî ñ³íà, ìàéæå ùîäíÿ çíàõîäèëà ê³ëüêà êðèõ³òîê õë³áà, à ÷àñòî ìîãëà ùå é ïîëèçàòè êðàïëèíêó ìîëî÷êà, ùî ³íîä³ âèáðèçêóâàëîñÿ ç ä³éíèö³ íà ñ³íî. Îäíîãî áðàêóâàëî Ìîõîâèíö³: íå áóëî òóò í³äå ïîáëèçó æîäíî¿ ³íøî¿ õóõè. À êîæíèé çíàº, ÿê òÿæêî æèòè áåç ð³äíîãî òîâàðèñòâà â ÷óæ³é ñòîðîí³!.. ² õóõà ìð³ÿëà é óäåíü, ³ âíî÷³, êîëè æ ïðèéäå ÷àñ, ùî âîíà çìîæå ïîâåðíóòèñÿ äî ñâîº¿ áàòüê³âùèíè. Îäíàê ò³ëüêè ìð³ÿëà, áî ùî äàë³, òî âñå ñòàâàëî õîëîäí³øå, à Ìîõîâèíêà áîÿëàñÿ âèòêíóòè íà ìîðîç ñâîþ æîâòî-ô³îëåòîâó ìîðäî÷êó. Âîíà ùå íå çíàëà, ùî ïî çèì³ çàâæäè ïðèõîäèòü âåñíà. Ñïîä³âàëàñÿ æ ò³ëüêè òîãî, ùî, êîëè âæå âîíà çîâñ³ì âèðîñòå é ó íå¿ çðîáèòüñÿ äóæå ãóñòà âîâíî÷êà íà êîæóøêó, — òîä³ ò³ëüêè çìîæå âîíà, íå áîÿ÷èñü ìîðîç³â, ïîâåðíóòè äî ð³äíîãî êðàþ. 81

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

*** Îäíîãî äíÿ â õë³â³ òðàïèëîñÿ íåùàñòÿ. ßê ïðèõîäèâ óâå÷åð³ ãîñïîäàð ç âåëèêèì îáåðåìêîì ñ³íà äëÿ ê³ç, òî éîãî çíåíàöüêà ïîêëèêàëè ç õë³âà. Â³í ïîñï³øàâ ³ çàáóâ óçÿòè ³ç ñîáîþ òó ñ³òêó, ó ÿê³é çâè÷àéíî ïðèíîñèâ ñ³íî. Îòæå, óíî÷³ â òó ñ³òêó é çàïëóòàëàñÿ ñòàðøà êîçà Ëèñêà. ×èì äóæ÷å âîíà áîðñàëàñÿ â í³é, òèì äóæ÷å çàïëóòóâàëàñü. Óðàíö³ Ìîõîâèíêà ïîáà÷èëà Ëèñêó çîâñ³ì áåçïîðàäíîþ. Âîíà ëåæàëà ç³ ñïóòàíèìè íîãàìè, ãîëîâà òàêîæ çàñòðîìèëàñÿ â ïîïëóòàí³ ìîòóçêè, á³äíà êîçà íå ìîãëà ïîâîðóõíóòèñü, à ò³ëüêè æàë³áíî ìåêàëà. Ìåíøà ê³çêà Îðèøêà õîäèëà íàâêîëî ñâîº¿ ïîäðóæêè, ëèçàëà ¿¿, îáíþõóâàëà, òàêîæ ìåêàëà, àëå íå ìîãëà ¿é í³÷èì äîïîìîãòè. Òîä³ Ìîõîâèíêà êèíóëàñÿ êëèêàòè ä³òåé. Âîíà âèñêî÷èëà ù³ëèíêîþ ï³ä äâåðèìà é ïîá³ãëà äî õàòè. Òóò âîíà âèùàëà, ìóðêîòàëà ï³ä â³êíàìè é ï³ä äâåðèìà, àëå í³õòî â õàò³ íå ÷óâ ¿¿ í³æíîãî ãîëîñî÷êà. ² ò³ëüêè òîä³, êîëè âæå ãîñïîäàð, âèõîäÿ÷è íàäâ³ð, â³ä÷èíèâ äâåð³, õóõà ìîãëà ïðîñêî÷èòè â õàòó. Òóò âîíà âðàç óñêî÷èëà â ë³æêî äî ä³òåé. Àëå õóõè íå ìîæóòü ãîâîðèòè, äîêè áóâàþòü íåâèäèì³. Âîíè ò³ëüêè ïèùàòü, ÿê ìèøêè, àáî æ ìóðêî÷óòü, ÿê êîòèêè. Ñèëè âîíè òàêîæ íå ìàþòü, áî ëåãåñåíüê³, ÿê ïóøèíêà, à ì’ÿêåñåíüê³, ÿê âàòà. Òèì-òî õî÷ ÿê íå íàìàãàëàñÿ Ìîõîâèíêà ðîçáóðêàòè ä³òîê, í³÷îãî íå ìîãëà çðîáèòè. Âîíè ò³ëüêè êð³çü ñîí ÷óëè ¿¿ ïóõíàòå ò³ëüöå, ÷óëè, ÿê í³æíî âîíà ëîñêî÷å ¿õ ñâî¿ìè ëàïêàìè ïî îáëè÷÷þ, ³, óñì³õàþ÷èñü, ñïàëè äàë³. ² ò³ëüêè òîä³, êîëè âæå ìàìà çâàðèëà ñí³äàííÿ, ïðîáóðêàëèñÿ ä³òêè. Âîíè ïðîêèíóëèñÿ âåñåë³ é ïî÷àëè ðîçïîâ³äàòè, ÿêèé ãàðíèé ¿ì ñíèâñÿ ñîí. — Íåíå÷êî! — ãóêàëè âîíè îäíå ïîïåðåä îäíîãî. — Äî íàñ ó ë³æêî âñêî÷èëî ùîñü — òàêå, ìîâ êîòèê. Ò³ëüêè òî íå áóâ êîòèê. Ãàðíåñåíüêèé, ì’ÿêåñåíüêèé. Ìîðäî÷êà ìîâ êâ³òî÷êà, à ãîëîñîê ÿê ó ìèøêè. Àëå ìàìà ¿ì â³äïîâ³ëà: — Òî ââ³ ñí³ òàêå ÷àñîì óâèæàºòüñÿ. Ó æèòò³ æ òàêîãî íå áóâàº. ¯æòå, ä³òêè, êóëåøèê. Á³äíà æ õóõà á³ãàëà íàâêîëî ä³òåé ³ íå ìîãëà ¿ì íàãàäàòè ïðî Ëèñêó, ùî ëåæàëà ñïóòàíà â 82

ÂÀÑÈËÜ ÊÎÐÎË²Â-ÑÒÀÐÈÉ

õë³â³. ² âæå àæ òîä³, êîëè ç õàòè âèéøëè òàòî é ìàìà, Ìîõîâèíêà íàâàæèëàñÿ ïîêàçàòèñÿ ä³òÿì. Âîíà ìîãëà öå çðîáèòè, áî æ ò³ ä³òêè áóëè äóæå äîáð³. À â³äîìî, ùî ò³ëüêè äóæå äîáð³ ä³òêè, ÿê³ í³êîëè í³êîãî íå óðàçÿòü, ò³ëüêè ò³ ìîæóòü ïîáà÷èòè íà âëàñí³ î÷³ æèâó õóõó. Äóæå çðàä³ëè äèòèí÷àòà, êîëè ïåðåä íèìè ç’ÿâèëîñÿ òå ìèëå çâ³ðÿòêî, ùî âîíè áà÷èëè éîãî ââ³ ñí³. Õëîï÷èê íàõèëèâñÿ äî Ìîõîâèíêè, ùîá óçÿòè ¿¿ íà ðóêè, àëå æ âîíà âèñëèçíóëà â íüîãî ç-ïîì³æ ïàëü÷èê³â é òîíåñåíüêèì ãîëîñî÷êîì, ÿê ñòðóíà, ïðîäçâîíèëà: — Õóò÷³é! Ó íàñ íåùàñòÿ! Êîçà Ëèñêà çàïëóòàëàñÿ â ñ³òêó! — ² ç òèìè ñëîâàìè âîíà ïîá³ãëà äî äâåðåé. À çà íåþ ïîá³ãëè é ä³òè... Òàê õóõà âðÿòóâàëà ñâîþ ïðèÿòåëüêó Ëèñêó, ÿêà äîçâîëèëà ¿é æèòè â òåïëîìó õë³âö³. *** Ä³òè áóëè ¿é äóæå âäÿ÷í³. Òåïåð âîíè ïðèíîñèëè Ìîõîâèíö³ êðèõ³òêè âñüîãî òîãî, ùî ¿ì äàâàëè íàéñìà÷í³øîãî. À õóõà, êîëè í³äå ïîáëèçó íå áóëî êîãîñü ³ç ëþäåé, ïîêàçóâàëàñÿ ä³òÿì, ãðàëàñÿ ç íèìè, äóæå ¿õ áàâèëà. Ùå ïðîìèíóëî ÷èìàëî ÷àñó. Êîëèñü íà Ìàñëÿí³é òàòî é ìàìà ïî¿õàëè äî äðóãîãî ñåëà â ãîñòèíó äî áàáóñ³. Ä³òè æ çàïðîñèëè Ìîõîâèíêó äî õàòè. Òàì âîíè âåñåëî çàáàâëÿëèñÿ, áî õóõà áóëà ìîòîðíà é óì³ëà âèãàäóâàòè âñ³ëÿê³ âèãðàøêè. Ñàìå òîä³, êîëè âîíà ïîêàçóâàëà, ÿê ïî äåðåâàõ ñòðèáàº âèâ³ðêà1, íå÷óòíî â³ä÷èíèëèñÿ äâåð³ é ó õàòó ââ³éøîâ îòîé ñàìèé ä³ä, ùî õîò³â êîëèñü çðóáàòè ñîñíó, ó ÿê³é æèëà Ìîõîâèíêà. — Ò³êàéòå, ä³òè! Òî æ õóõà! — çàêðè÷àâ â³í ñòðàøíèì ãîëîñîì, óãëåä³âøè Ìîõîâèíêó, ³ êèíóâ íà íå¿ ñîêèðó, ùîá ¿¿ âáèòè. Õóõà âðàç ñòàëà íåâèäèìîþ. Îäíàê âîíà íå âñòèãëà ÿê ñë³ä â³äñêî÷èòè, ³ ãîñòðÿê ñîêèðè âëó÷èâ ¿¿ ïî í³æö³. Âîíà áîë³ñíî çàïèùàëà ³, øêàíäèáàþ÷è, ïîï³ä ëàâêàìè ïîêîòèëàñÿ äî äâåðåé. À òîé ëèõèé ä³ä ïî÷àâ ¿¿ ëàÿòè é ãàíèòè óâåñü õóøà÷èé ð³ä. 1

Âèâ³ðêà — á³ëêà.

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

— Òî — ëèõ³ òâàðèíè! — ãîâîðèâ â³í ä³òÿì. — Âîíè ò³ëüêè òå é ðîáëÿòü, ùî ÷èíÿòü ÿêåñü ëèõî ëþäÿì. Òà é íåìà æ ÷îãî äèâóâàòèñü, áî òî æ — íå÷èñòà ñèëà!.. Ä³òè ñëóõàëè é íå éíÿëè òîìó â³ðè. Âîíè âæå é ñàì³ äîáðå çíàëè õóõó. Áà÷èëè âîíè íàâ³÷, ÿêà âîíà ìèëà, äîáðà, íåøê³äëèâà. Çíàëè âîíè, ÿê Ìîõîâèíêà âáîë³âàëà, êîëè êîìó áóëà ÿêàñü ïðèêð³ñòü, ïàì’ÿòàëè, ÿê âîíà âðÿòóâàëà ¿õíþ Ëèñêó. ² òîìó íå ìîãëè âîíè ïîâ³ðèòè ñëîâàì çëîãî ä³äà, ùî ãîâîðèâ ïðî òå, ÷îãî ñàì íå çíàâ, à ò³ëüêè ÷óâ â³ä ³íøèõ, òàêîæ íåçíàþ÷èõ ëþäåé. Íàâïàêè, äóæå âîíè æàë³ëè á³äíó Ìîõîâèíêó, ñêð³çü øóêàëè ¿¿, êëèêàëè, ïðèíîñèëè ¿é íàéñìà÷í³øî¿ ¿æ³. Àëå ¿æà çàëèøàëàñÿ íåçàéìàíîþ. Õóõà í³äå íå îáçèâàëàñÿ... *** Ïîðàíåíà Ìîõîâèíêà ìîâ÷êè ÷åêàëà ï³ä ëàâêîþ, àæ ïîêè õòîñü íå â³ä÷èíèâ ç õàòè äâåðåé. Òîä³ âîíà âèñêî÷èëà íàäâ³ð. Íà õâèëèíêó çàá³ãëà â õë³âåöü, ïîïðîùàëàñÿ, êðàñíåíüêî ïîäÿêóâàëà ãîñòèííèì êîçàì çà ¿õíþ ëàñêó é ïîøêàíäèáàëà äî ñâîãî ð³äíîãî áîðó. Ó ë³ñ³ âæå çà÷èíàâ òàíóòè ñí³ã, ïî÷èíàëî ïðèãð³âàòè âåñíÿíå ñîíå÷êî. Òåïåð Ìîõîâèíêà âæå é áåç òîãî íå áîÿëàñÿ õîëîäó, áî æ âîíà áóëà çîâñ³ì äîðîñëîþ. Ó ë³ñ³ âîíà çíàéøëà ìàëåíüêó ÿìî÷êó ï³ä êàìåíåì, íàäðÿïàëà ç-ï³ä ñí³ãó ì’ÿêîãî ìîõó é çðîáèëà ñîá³ òèì÷àñîâó õàòèíêó. Òàì âîíà ïåðåáóâàëà àæ äî ë³òà, êîëè âæå ìîãëà çíàéòè ñîá³ æèòëî. Óñ³ õóõè-áîðîâèíêè ðàä³ëè ç ¿¿ ïîâåðíåííÿ. Çàëþáêè âîíè ñëóõàëè ¿¿ ö³êàâ³ îïîâ³äàííÿ ïðî òå, ÿê ö³ëó çèìó ïðîæèëà âîíà ç êîçàìè òà ëþäüìè. ² ç òîãî ÷àñó ïî÷àëè ¿¿ êëèêàòè Õàòíüîþ õóõîþ, àáî Êðèâåíüêîþ Ìîõîâèíêîþ. *** Ìèíóâ ï³ñëÿ òîãî ö³ëèé ð³ê. Çíîâó â ë³ñ³ íàïàäàëî áàãàòî ñí³ãó. Ò³ëüêè æ òåïåð Ìîõîâèíêà âæå íå áîÿëàñÿ çèìè. Çà äîïîìîãîþ ñâî¿õ ðîäè÷³â âîíà âèáóäóâàëà ñîá³ ãàðíåñåíüêó õàòêó, íàíîñèëà ïîâíó õèæêó çàïàñ³â: ñóøåíèõ ãðèáê³â, ìåäó, â’ÿëåíèõ ÿã³äîê, êîð³íö³â, ñóíè÷íîãî ÷àþ. ² æèëîñÿ ¿é äóæå äîáðå. Óäåíü âîíà ïðàöþâàëà ïî ãîñïîäàðñòâó, à ââå÷åð³ éøëà êóäèñü ó ãîñò³ äî ïîäðóæîê. Òàêîæ ðîáèëà âñå, ùî õóõàì çàãàäóâàëè ìàâêè. 84

ÂÀÑÈËÜ ÊÎÐÎË²Â-ÑÒÀÐÈÉ

ßêîñü äîâåëîñÿ ¿é ³òè äàëåêî, àæ íà äðóãèé á³ê ë³ñó íà ³ìåíèíè ñòàðîãî, ìóäðîãî é âñ³ìà ïîâàæàíîãî Õî-Ñóêîâèêà. Íàäâîð³ áóëî äóæå õîëîäíî. Êðóòèëà òàêà â³õîëà, ùî é ñâ³òó Áîæîãî íå áóëî âèäíî. Ìîõîâèíêà êîòèëàñÿ ç êó÷óãóðè íà êó÷óãóðó é óæå ïåðåá³ãëà àæ äî ñåðåäèíè ë³ñó, êîëè çíåíàöüêà ïî÷óëà ñòîã³í. Ïðèñëóõàëàñü ³ âï³çíàëà: ñòîãíàëà ÿêàñü ëþäèíà. Âîíà ìåòíóëàñü ó òîé á³ê ³ óãëåä³ëà â çàìåò³ ìàéæå çîâñ³ì çàìåòåíîãî ñí³ãîì çëîãî ä³äà. Á³ëÿ íüîãî ëåæàëà çðóáàíà ñîñíà. Â³í çíåñèë³â, çàäóá³â ³, ïî÷óâàþ÷è, ùî éîìó íàäõîäèòü ê³íåöü, ãîëîñíî ìîëèâñÿ. — Ãîñïîäè! — ñòîãíàâ â³í. — Ïðîáà÷ ìåí³ ìî¿ ãð³õè... ß íå õîò³â áè ïîêèíóòè öåé ñâ³ò, íå ïîêàÿâøèñü... — ² â³í ïî÷àâ ïåðåë³÷óâàòè çëî÷èíè òà êðèâäè, ùî â÷èíèâ ïðîòÿãîì æèòòÿ. — Àëå æ, — ãîâîðèâ â³í, — êîëè á ìåí³ âðÿòóâàòèñÿ íà öåé ðàç, òî çàïðèñÿãàþñÿ, ùî äî ñìåðò³ âæå íå çðîáëþ æîäíîãî ëèõîãî â÷èíêó. Íå êðàñòèìó, íå ëàÿòèìóñü, í³êîãî, í³êîãî, íàâ³òü ìóõè íå ñêðèâäæó!.. Øêîäà ñòàëî Ìîõîâèíö³ ñòàðîãî áåçïîì³÷íîãî ä³äà. Çàáóëà âîíà é ïðî òå, ÿê â³í çðóéíóâàâ ¿¿ õàòêó òà âèãíàâ ç áàòüê³âùèíè, ÿê õîò³â â³í ¿¿ çàðóáàòè ñîêèðîþ òà íà âñå æèòòÿ çðîáèâ êðèâåíüêîþ. Øâèäøå ïîêîòèëà âîíà òóäè, êóäè éøëà, áî çíàëà, ùî òàì çäèáàº ö³ëó ãðîìàäó õóõ. Òàì âîíà ðîçïîâ³ëà, ùî áà÷èëà, ³ ïðîõàëà äîïîìîãòè. Íåäîâãî ¿é äîâåëîñÿ ïðîõàòè, áî æ âñ³ õóõè ìàþòü äîáðå ñåðöå. Âîíè ãóðòîì êèíóëèñÿ äî ä³äà, ùî âæå ëåäâå äèõàâ. Îäí³ îãîðíóëè éîãî ç³ âñ³õ áîê³â ñâî¿ìè òåïëèìè êîæóøêàìè; ³íø³ çäìóõóâàëè ç íüîãî ñí³ã; ùå ³íø³ ëàïêàìè ðîçãð³áàëè çàìåò. Ä³äîâ³ ñòàëî òåïë³øå. Â³í ïî÷óâ, ÿê çíîâó ïîá³ãëà éîãî æèëàìè çàòóæàâ³ëà êðîâ. Ïîò³ì ïðîñòÿã îäíó ðóêó, âîíà áóëà â³ëüíà, îáïåðñÿ äðóãîþ íà ñó÷îê ³ âèñìèêíóâ îäíó íîãó, à ïîò³ì ³ äðóãó. Ðàäèé òà ùàñëèâèé, âèë³ç â³í ³ç çàìåòó ³ ñòàâ íà ñí³ãó. Áóëî âñå íàâêîëî ñ³ðî. Â³õîëà êðóòèëà òàê, ùî íå ìîæíà áóëî âãàäàòè, êóäè áóäå ïðàâîðó÷, à äå — ë³âîðó÷. Ä³ä ïîñòîÿâ, à ïîò³ì çàñòîãíàâ çíîâó. 85

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

— ßêà ç òîãî ïîì³÷, ùî ÿ çäîëàâ âèë³çòè ³ç ñí³ãó? Óñå îäíî â ö³é â³õîë³ íå çíàéäó ÿ äîðîãó äîäîìó. Òàê ÷è ³íàêøå ìåí³ ïîìèðàòè, áî æ õòî ìåí³ ïîêàæå äîðîãó?! Òîä³ ïåðåä íèì îá’ÿâèëàñÿ Õóõà-Ìîõîâèíêà. — Õóõà! — çàòðóñèâñÿ â³í ³ çàêðè÷àâ íå ñâî¿ì ãîëîñîì, øóêàþ÷è ñîêèðè. Â³í îäõèëèâñÿ ç òâåðäîãî ì³ñöÿ é çíîâó çàãðóç ó çàìåò³. Òàì ñòîÿâ áåçïîì³÷íèé, ìîâ çàêàì’ÿí³ëèé. Àëå â ò³é õâèë³ ïî÷óâ òîí³ñ³íüêèé ãîëîñî÷îê: — Òàê, ÿ — õóõà! ² íàâ³òü òà ñàìà, ÿê³é òè çðóéíóâàâ òîð³ê õàòêó, à ïîò³ì ó õàò³ â äîáðèõ ëþäåé õîò³â ìåíå çàðóáàòè ñâîºþ ñîêèðîþ... Ä³ä çàòðóñèâñÿ ùå äóæ÷å. Â³í áóâ ïåâåí, ùî òåïåð õóõà ïîìñòèòüñÿ éîìó. — Àëå æ òîá³ íåìàº ÷îãî ìåíå áîÿòèñÿ! — ïðîäîâæóâàëà Ìîõîâèíêà. — Çíàé, ùî âñ³ õóõè íà ñâ³ò³ í³êîëè íå øêîäÿòü ëþäÿì, à íàâïàêè, äóæå ÷àñòî ¿ì äîïîìàãàþòü. Ìè — äîáð³ é íå ïàì’ÿòàºìî ëèõîãî. Öå æ ìè, õóõè, äîïîìîãëè òîá³ âèë³çòè ³ç çàìåòó. À òåïåð ÿ äîïîìîæó òîá³ âèéòè é ç ë³ñó. Íå á³éñÿ í³÷îãî é ³äè çà ìíîþ! Ä³ä óñå ùå ñòîÿâ íåðóõîìî. Ùåëåïè â íüîãî òðóñèëèñÿ, çóáè öîêîò³ëè, ³ â³í íå ì³ã âèìîâèòè æîäíîãî ñëîâà. — Íó, íå ìàðíóé ÷àñó. Õîä³ì! — ùå ðàç çâåðíóëàñÿ äî íüîãî Ìîõîâèíêà é ïîòèõåíüêó ïîêîòèëàñÿ âïåðåä. Íà óçë³ññ³, êîëè âæå ñòàëî âèäíî, ÿê áëèìàþòü ïî ñåëÿíñüêèõ õàòàõ âîãíèêè, Ìîõîâèíêà ñïèíèëàñü. — Òåïåð âæå ÿ áóäó âäîìà! — ðàä³ñíî ïðîìîâèâ ä³ä. — ßê æå ÿ òîá³ â³ääÿ÷ó? — ñïèòàâ â³í ïîò³ì õóõó. — Õóõè íå ïîòðåáóþòü ïîäÿêè. Âîíè ðîáëÿòü äîáðî ç ïîâèííîñ1 ò³ . Àëå æ íà ïàì’ÿòêó öüîãî äíÿ ÿ á ïðîñèëà â òåáå îñü ïðî ùî. Íå çàáóäü, ùî òè îá³öÿâ, êîëè âæå çàìåðçàâ ó çàìåò³. À ïî-äðóãå, ðîçêàæè ëþäÿì, ùî ç òîáîþ òðàïèëîñü. À òåïåð õîäè çäîðîâ!.. Òî¿ æ ìèò³ Ìîõîâèíêà çíèêëà, àëå æ âîíà ùå ÷óëà, ÿê ä³ä ùèðî ¿é äÿêóâàâ. Øâèäåíüêî âîíà ïîêîòèëà íà õóøèí³ çáîðè, äå ÷åêàëè ¿¿ âåñåë³ âå÷îðíèö³ â ñòàðîãî Õî. À ä³ä ùàñëèâî ä³éøîâ äî ñâîº¿ õàòè ³ ç òîãî ÷àñó ïî÷àâ ïåðåêîíóâàòè ³ ä³òåé, ³ äîðîñëèõ, ùî íå ñë³ä áîÿòèñÿ ìàëåíüêèõ, äîáðèõ ³ ãàðíåñåíüêèõ õóõ... 1

Ïîâèíí³ñòü — òóò: îáîâ’ÿçîê.

ÂÀÑÈËÜ ÊÎÐÎË²Â-ÑÒÀÐÈÉ

1. Õóõè íàðîäæóþòüñÿ À Á Â Ã

íàâåñí³ âë³òêó âîñåíè âçèìêó

2. Ìîõîâèíêà áóëà õóõîþ À Á Â Ã

ïå÷åðíèöåþ î÷åðåòÿíêîþ áóð’ÿíêîþ áîðîâèíêîþ

3. Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü. Ãåðîé 1 2 3 4

ä³ä ä³â÷èíêà Õî-Ñóêîâèê ÕóõàÌîõîâèíêà

Ðåïë³êà À Ïî òîìó, ÿê òîé ä³ä ïîñï³øàº òà îãëÿäàºòüñÿ, ÿ áà÷ó, ùî â³í ðîáèòü íå ïî ïðàâä³! Á Ùî âîíî çà çíàê? Äåðåâà ñòîÿòü ³ íå ïîâîðóõíóòüñÿ, à âîíî ùîñü øóìèòü òà ïèùèòü. Â Ãîñïîäè! Ïðîáà÷ ìåí³ ìî¿ ãð³õè… ß íå õîò³â áè ïîêèíóòè öåé ñâ³ò, íå ïîêàÿâøèñü… Ã Òî ââ³ ñí³ òàêå ÷àñîì óâèæàºòüñÿ. Ó æèòò³ òàêîãî æ íå áóâàº. Ä Õóõè íå ïîòðåáóþòü ïîäÿêè. Âîíè ðîáëÿòü äîáðî ç ïîâèííîñò³.

4. Ðîçêàæ³òü ïðî âñ³ äîáð³ â÷èíêè Ìîõîâèíêè. ßê äî íå¿ ñòàâèòüñÿ àâòîð êàçêè? Ç ÷îãî öå âèäíî? 5. ×îìó Ìîõîâèíêà íå çàëèøèëàñÿ æèòè â õë³â³? 6. Ùî ïðèâàáëþâàëî ä³òåé ó õàðàêòåð³ Ìîõîâèíêè? 7. ßê âè ðîçóì³ºòå âèä³ëåíå ñëîâî â ðå÷åíí³ Õóõè íå ïîòðåáóþòü ïîäÿêè. Âîíè ðîáëÿòü äîáðî ç ïîâèííîñò³? ßêó ïîâèíí³ñòü âè ìàºòå? 8. Çàïèø³òü ó ðîáî÷èé çîøèò óñ³õ ãåðî¿â êàçêè «Õóõà-Ìîõîâèíêà», ðîçä³ëèâøè ¿õ ó äâ³ êîëîíêè: 1) ðåàëüí³ ïåðñîíàæ³; 2) âèãàäàí³. 9. Ïðî÷èòàéòå óâàæíî ìàòåð³àë ðóáðèêè «Äî ðå÷³...» ³ ïåðøèé àáçàö îñòàííüî¿ ÷àñòèíè êàçêè «Õóõà-Ìîõîâèíêà». Ùî â êàçö³ íå â³äïîâ³äàº â³ðóâàííÿì äàâí³õ ñëîâ’ÿí? ×è ìàº ïðàâî ïèñüìåííèê â³äõîäèòè â³ä ì³ô³÷íèõ óÿâëåíü ó õóäîæíüîìó òâîð³, çîêðåìà â êàçö³? ×îìó? 10. ×îãî íàâ÷àº êàçêà Â. Êîðîëåâà-Ñòàðîãî «Õóõà-Ìîõîâèíêà»? 11. Ïîì³ðêóéòå, ÷îìó ëþäè á³ëüøå â³ðÿòü — ïî÷óòîìó ÷è ïîáà÷åíîìó. ×îìó? Çíàéä³òü ï³äòâåðäæåííÿ ñâî¿é â³äïîâ³ä³ â êàçö³.

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

12. Óñíî ïåðåêàæ³òü óðèâîê, ó ÿêîìó éäåòüñÿ ïðî æèòòÿ Ìîõîâèíêè â õë³â³ é ñåðåä ä³òåé. 1. Äî êîæíî¿ ÷àñòèíè êàçêè (¿õ ðîçä³ëÿþòü òðè ç³ðî÷êè) äîáåð³òü çàãîëîâîê ³ çàïèø³òü ó ðîáî÷èé çîøèò. 2. Çíàéä³òü ó ìåðåæ³ ²íòåðíåò ³íôîðìàö³þ ïðî ì³ô³÷íîãî ãåðîÿ Ë³ñîâèêà. Ï³äãîòóéòå ïðî íüîãî êîðîòêó ðîçïîâ³äü ç îïèñîì çîâí³øíîñò³ (çà áàæàííÿì).

Ïîðòðåò Óâàæíèé ÷èòà÷ çàâæäè ó ñâî¿é óÿâ³ ìàëþº çîâí³øí³ñòü êîæíîãî ãåðîÿ. Ïåðåãëÿäàþ÷è ô³ëüì ÷è âèñòàâó, ìè áà÷èìî ïåðñîíàæà: éîãî ñòàòü, â³ê, çð³ñò, ðèñè îáëè÷÷ÿ, îäÿã òà ³íøå. Ó ë³òåðàòóðíîìó òâîð³ ïèñüìåííèê îïèñóº íàì, ÿêèé âèãëÿä ìàþòü ä³éîâ³ îñîáè. Çìàëþâàííÿ çîâí³øíüîãî âèãëÿäó ë³òåðàòóðíîãî ãåðîÿ íàçèâàºòüñÿ ïîðòðåòîì. Çâè÷àéíî, íàéäåòàëüí³øèé ïîðòðåò ìàþòü ãîëîâí³ ä³éîâ³ îñîáè. Çìàëüîâóþ÷è äðóãîðÿäíèõ ïåðñîíàæ³â, àâòîð, ÿê ïðàâèëî, àáî âçàãàë³ íå ïîäàº ïîðòðåòà, àáî çãàäóº ëèøå ÿêóñü ÿñêðàâó äåòàëü, ñêàæ³ìî, âåëèêèé í³ñ, çãîðáëåí³ñòü ñòàòóðè ÷è ðóäå âîëîññÿ. Ïîðòðåòíà äåòàëü — öå çîáðàæåííÿ ëèøå îäí³º¿, àëå ïðèêìåòíî¿, äóæå ÿñêðàâî¿ ðèñè çîâí³øíîñò³. Íàïðèêëàä, â îïèñ³ çîâí³øíîñò³ Ñêîðîõîäà ç êàçêè «Ëåòþ÷èé êîðàáåëü» âèêîðèñòàíî ëèøå îäíó ïîðòðåòíó äåòàëü: «²äå ÷îëîâ³ê øëÿõîì, îäíà íîãà çà âóõî ïðèâ’ÿçàíà, à íà îäí³é ñêà÷å». Â óÿâ³ ÷èòà÷à ùîðàçó, êîëè ç’ÿâëÿòèìåòüñÿ â êàçö³ Ñêîðîõîä, ïîñòàâàòèìå îáðàç ÷îëîâ³êà ç ïðèâ’ÿçàíîþ çà âóõî íîãîþ. Ñëîâî ïîðòðåò ïîõîäèòü ³ç ôðàíöóçüêî¿ ìîâè, ó ÿê³é îçíà÷àº «çîáðàæåííÿ îáëè÷÷ÿ ëþäèíè íà ôîòîãðàô³¿ àáî êàðòèí³». Óçàãàë³, íå òðåáà ë³òåðàòóðíå ïîíÿòòÿ ïîðòðåò ñïðèéìàòè âóçüêî, ÿê çîáðàæåííÿ çîâí³øíîñò³ íà ôîòîêàðòö³. Ë³òåðàòóðíèé ïîðòðåò âêëþ÷àº îïèñ ÿê îáëè÷÷ÿ, âîëîññÿ, ñòàòóðè, îäÿãó, òàê ³ ì³ì³êè, æåñò³â ³ íàâ³òü ãîëîñó, ìàíåðè ãîâîðèòè. Òàêèé ïîðòðåò äàº ìîæëèâ³ñòü ãëèáøå ðîçóì³òè âíóòð³øí³é ñâ³ò ãåðîÿ. Îäÿã ëþäèíè ÷àñòî ñâ³ä÷èòü ïðî ¿¿ åñòåòè÷í³ ñìàêè, ðèñè âäà÷³, ìàéíîâèé ñòàí, ð³ä çàíÿòü. Ì³ì³êà é æåñòè òåæ ïðîìîâèñò³, âîíè ìîæóòü íàì ðîçïîâ³ñòè ïðî ð³âåíü âíóòð³øíüî¿ êóëüòóðè é âèõîâàíîñò³ ãåðîÿ. Ì³ì³êà — öå ðóõè ì’ÿç³â îáëè÷÷ÿ, ÿê³ âèðàæàþòü âíóòð³øí³é ñòàí ëþäèíè. Æåñòè — öå ðóõè ò³ëà ÷è ðóê, ÿê³ ñóïðîâîäæóþòü ëþäñüêó ìîâó àáî çàì³íþþòü ¿¿. Ïðî÷èòàéòå äâà ïîðòðåòè é ïîð³âíÿéòå, ÿêèìè çàñîáàìè ïåðåäàíî îñîáëèâîñò³ çîâí³øíîñò³ ãåðî¿â. 88

ÂÀÑÈËÜ ÊÎÐÎË²Â-ÑÒÀÐÈÉ

Ëèñ Ìèêèòà. ßêèéñü äèâíèé ³ ñòðàøíèé çâ³ð, ñèí³é-ñèí³é, ç ïðåïîãàíèì çàïàõîì, ïîêðèòèé íå òî ëóñêîþ, íå òî ÿêèìèñü êîëþ÷èìè ´óäçàìè, íå òî ¿æàêîâèìè êîëþ÷êàìè, à õâ³ñò ó íüîãî — íå õâ³ñò, à ùîñü òàêå âåëè÷åçíå ³ âàæêå, ìîâ äîâáíÿ àáî çäîðîâèé ñòóïåðíàê, ³ òàêîæ êîëþ÷å. Õóõà-Ìîõîâèíêà. Áóëà âîíà é ñàìà òàêà ïóõêà, ÿê ìîõ. Ìàëà äîâãó âîâíî÷êó, ùî, ìîâ øîâêîì, óêðèâàëà âñå ¿¿ ò³ëüöå. Ñàìà ò³ëüêè ìîðäî÷êà áóëà ãîëåíüêà é íàãàäóâàëà ñàäîâó æîâòîô³îëåòîâó êâ³òî÷êó — áðàòêè. Òà áóëè ùå â íå¿ ãîëåíüê³ ç³ñïîäó ðîæåâ³ ëàïêè. Áåç ë³òåðàòóðíîãî ïîðòðåòà ÷èòà÷³ íå ìàëè á ÷³òêîãî óÿâëåííÿ ïðî ãåðîÿ, êîæåí ìàëþâàâ áè ó ñâî¿é óÿâ³ ð³çíèõ, à ³íîä³ ïðîòèëåæíèõ çîâí³ ëþäåé. Îñü ÷îìó âàæëèâî óâàæíî ÷èòàòè îïèñè çîâí³øíîñò³ ë³òåðàòóðíèõ ãåðî¿â. 1. Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü.

1 2 3 4

Ïîíÿòòÿ ì³ì³êà æåñòè ïîðòðåò ïîðòðåòíà äåòàëü

À Á Â Ã Ä

Âèçíà÷åííÿ ðóõè ò³ëà ÷è ðóê, ÿê³ ñóïðîâîäæóþòü ëþäñüêó ìîâó çîáðàæåííÿ ëèøå îäí³º¿, àëå ÿñêðàâî¿ ðèñè çîâí³øíîñò³ çìàëþâàííÿ çîâí³øíüîãî âèãëÿäó ë³òåðàòóðíîãî ãåðîÿ äåòàëüíèé îïèñ âíóòð³øíüîãî âèãëÿäó ïðèì³ùåííÿ ðóõè ì’ÿç³â îáëè÷÷ÿ, ùî âèðàæàþòü âíóòð³øí³é ñòàí ëþäèíè

2. Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü. Ãåðîé 1 Îõ («Îõ») 2 Äàæáîã («Äàæáîã») 3 äóðåíü («Ëåòþ÷èé êîðàáåëü») 4 Ñèëóí («ßê âèíèêëè Êàðïàòè»)

Ïîðòðåòíà äåòàëü À …òàêèé ñòàâ, ùî éîãî é íå âï³çíàºø: îäåæà íà íüîìó òàê ³ ñÿº, øàïî÷êà çîëîòà, à ñàì òàêèé ãàðíèé, ùî é íå ñêàçàòè. Á …îáëè÷÷ÿ éîãî óÿâëÿëîñÿ ïîä³áíèì äî ñîíÿ÷íîãî êîëà, ³ç ðóñÿâîþ áîðîäîþ-ïðîì³í÷èêàìè. Â …çàêèï³â òàê, ùî àæ î÷³ êðîâ’þ íàëèëèñü, à ç ðîòà âîãîíü ï³øîâ. Ã …ä³ä, óâåñü, ÿê ìîëîêî, á³ëèé, ³ îäåæà íà íüîìó á³ëà. Ä ...ìàëåíüêèé ä³äîê, ñàì çìîðùåíèé, à áîðîäà çåëåíà àæ ïî êîë³íà.

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

3. Ïîðòðåòíîþ äåòàëëþ º âèä³ëåíå ä³ºñëîâî â ðå÷åíí³ À Á Â Ã

² â³í ïî÷àâ ïåðåë³÷óâàòè âñ³ çëî÷èíè òà êðèâäè, ùî â÷èíèâ ïðîòÿãîì ñâîãî æèòòÿ. Â³õîëà êðóòèëà òàê, ùî íå ìîæíà áóëî âãàäàòè, êóäè áóäå ïðàâîðó÷, à äå — ë³âîðó÷. Çíàé, ùî âñ³ õóõè íà ñâ³ò³ í³êîëè íå øêîäÿòü ëþäÿì, à, íàâïàêè, äóæå ÷àñòî ¿ì äîïîìàãàþòü. Ìîõîâèíêà… ïîäÿêóâàëà ãîñòèííèì êîçàì çà ¿õíþ ëàñêó é ïîøêàíäèáàëà äî ñâîãî ð³äíîãî áîðó.

4. Çîáðàæàþ÷è ïîðòðåò ë³òåðàòóðíîãî ãåðîÿ, ïèñüìåííèê óäàºòüñÿ äî ðîçïîâ³ä³, ðîçäóìó ÷è îïèñó? Ïîÿñí³òü ñâ³é âèá³ð. 5. ×îìó âàæëèâî óâàæíî ÷èòàòè ë³òåðàòóðí³ ïîðòðåòè â õóäîæí³õ òâîðàõ? 6. Ïîðòðåò ÿêîãî ãåðîÿ íàéá³ëüøå âàì çàïàì’ÿòàâñÿ ç íåùîäàâíî ïðî÷èòàíèõ òâîð³â ñâ³òîâî¿ ë³òåðàòóðè? ×èì ñàìå? 7. Ïðî÷èòàéòå ïîðòðåò Õóõè-Ìîõîâèíêè. ×îìó â îïèñ³ öüîãî ïåðñîíàæà àâòîð âèêîðèñòàâ çìåíøåíî-ïåñòëèâ³ ñóô³êñè? Âèïèø³òü ñëîâà ç òàêèìè ñóô³êñàìè â ðîáî÷èé çîøèò ³ âèä³ë³òü ¿õ. 8. Çíàéä³òü ³ ïðî÷èòàéòå îïèñ çîâí³øíîñò³ ê³ç ó õë³âó. ßê âè ââàæàºòå, öåé îïèñ º ïîðòðåòîì ÷è, ìîæå, ì³ñòèòü ò³ëüêè ïîðòðåòíó äåòàëü? 9. ßêèõ ïåðñîíàæ³â íàéá³ëüøå íàä³ëÿþòü ïîðòðåòíèìè õàðàêòåðèñòèêàìè — ãîëîâíèõ ÷è äðóãîðÿäíèõ? Ç ÷èì öå ïîâ’ÿçàíî? 10. Ïðî÷èòàéòå çà ðîëÿìè óðèâîê ç êàçêè â³ä ñë³â: «Ðàäèé òà ùàñëèâèé, âèë³ç â³í ³ç çàìåòó ³ ñòàâ íà ñí³ãó» ³ äî ê³íöÿ òâîðó. 11. Âàñèëü Êîðîë³â-Ñòàðèé íå çìàëþâàâ ó êàçö³ «Õóõà-Ìîõîâèíêà» ïîðòðåò³â ä³äà é ë³ñíèêà. ßêèìè âè íàìàëþâàëè á ó ñâî¿é óÿâ³ ï³ä ÷àñ ÷èòàííÿ î÷³, ïîãëÿä öèõ ãåðî¿â, ¿õí³ ãóáè, âîëîññÿ, ñòàòóðó é îäÿã? Óñíî îïèø³òü ¿õ. ×è ñõîæèìè âèéøëè ïîðòðåòè öèõ ïðèáëèçíî îäíàêîâèõ çà â³êîì ÷îëîâ³ê³â? 12. Ðîçäèâ³òüñÿ ³ëþñòðàö³¿, íà ÿêèõ çîáðàæåíî Õóõó-Ìîõîâèíêó, ³ óâàæíî ïðî÷èòàéòå ¿¿ ïîðòðåò. Íà ñê³ëüêè òî÷íî, íà âàøó äóìêó, ìàëþíîê â³äïîâ³äàº ñëîâåñíîìó ïîðòðåòó? Ùî á âè çì³íèëè â ³ëþñòðàö³ÿõ? ×îìó? 1. Çíàéä³òü ó êàçö³ «Õóõà-Ìîõîâèíêà» ïîðòðåò ä³â÷èíêè é âèïèø³òü éîãî â ðîáî÷èé çîøèò. 2. Íàìàëþéòå ïîáà÷åíó âàìè Õóõó-Ìîõîâèíêó ç îäíîéìåííî¿ êàçêè Â. Êîðîëåâà-Ñòàðîãî (çà áàæàííÿì). 3. Ïðî÷èòàéòå êàçêó Â. Ñèìîíåíêà «Öàð Ïëàêñ³é òà Ëîñêîòîí». Âèïèø³òü ó ðîáî÷èé çîøèò íåçðîçóì³ë³ âàì ñëîâà.

ÂÀÑÈËÜ ÑÈÌÎÍÅÍÊÎ (1935–1963) Âàñèëü Àíäð³éîâè÷ Ñèìîíåíêî íàðîäèâñÿ íà ñëàâí³é Ïîëòàâùèí³ — çåìë³, ÿêà ïîäàðóâàëà Óêðà¿í³ áàãàòüîõ òàëàíîâèòèõ ìèòö³â. Éîãî äèòèíñòâî òà þí³ñòü ïðèïàëè íà ðîêè âîºííîãî é ï³ñëÿâîºííîãî ëèõîë³òòÿ. Âàñèëüêî çðîñòàâ áåç áàòüêà, éîãî çàì³íèâ õëîï÷èêîâ³ ð³äíèé ä³ä Ôåä³ð, ùî ìàéñòåðíî âì³â âèêîíóâàòè ï³ñí³ ïðî ñèâó äàâíèíó. Ïðî öå Â. Ñèìîíåíêî ï³çí³øå íàïèñàâ: À â³í âèìîâëÿº, âèñï³âóº Ãàðÿ÷³ ïðîñò³ ñëîâà — ² âñå äàâíèíîþ ñèâîþ Â î÷àõ ìî¿õ îæèâà. ² ïëà÷ó, áóëî, é ñì³þñÿ, ßê ñëóõàþ ò³ ï³ñí³… Ñïàñèá³ æ òîá³, ä³äóñþ, Çà òå, ùî òè äàâ ìåí³.

Ìàìà ïðàöþâàëà â÷èòåëüêîþ, ñàìå â³ä íå¿ õëîïåöü îòðèìóâàâ ïåðø³ óðîêè æèòòÿ, äîáðîòè é ëàñêè. Éîãî îäíîêëàñíèêè çãàäóþòü, ùî â³í ìàéæå íå â÷èâ óðîê³â, óñå ëîâèâ íà ëüîòó ç ïîÿñíåíü ó÷èòåëÿ (ïðèãàäàéòå: òàêèé òàëàíò ìàâ ³ Ôðàíêî). Õ³áà ùî óðîêè ç ìàòåìàòèêè äîâîäèëîñÿ ðîáèòè âäîìà. Øêîëà çíàõîäèëàñÿ àæ çà äåâ’ÿòü ê³ëîìåòð³â â³ä ñåëà, äå æèëà ñ³ì’ÿ Ñèìîíåíê³â. Ó÷èòåë³ ðîçïîâ³äàëè, ùî îäíîãî äíÿ â ÿêóñü íåñóñâ³òíþ çàâ³þ, êîëè ó÷í³ ³ç ñóñ³äí³õ ñ³ë íå ïðèéøëè íà óðîêè, Âàñèëü óñå æ òàêè ä³éøîâ äî øêîëè. Í³ÿê³ òðóäíîù³ íå áóëè ïåðåøêîäîþ â íàâ÷àíí³ Â. Ñèìîíåíêà, â³í áóâ â³äì³ííèêîì. Ó øê³ëüíîìó æóðíàë³, ÿêèé çáåð³ãñÿ, — ò³ëüêè ï’ÿò³ðêè (ó òîé ÷àñ áóëà ï’ÿòèáàëüíà ñèñòåìà îö³íþâàííÿ). Ïðîòå ïîì³æ íèõ º îäíà äâ³éêà: ó÷èòåëüêà äàëà çàâäàííÿ íàïèñàòè òâ³ð íà òåìó «Ìîº ùàñëèâå äèòèíñòâî». Ðîáîòà Âàñèëÿ ìàëà îäèí ðÿäîê: «Ó ìåíå ùàñëèâîãî äèòèíñòâà íå áóëî…» Øêîëó Â. Ñèìîíåíêî çàê³í÷èâ ³ç çîëîòîþ ìåäàëëþ, ïîò³ì íàâ÷àâñÿ íà ôàêóëüòåò³ æóðíàë³ñòèêè Êè¿âñüêîãî óí³âåðñèòåòó. Ó ë³òåðàòóð³ â³äîìèé ÿê òîíêèé ë³ðèê, ñâ³òëà ëþäèíà é ïàòð³îò. Ó ñïàäùèí³ ïîåòà º ³ òâîðè äëÿ ä³òåé, îäèí ³ç íàéâ³äîì³øèõ — êàçêà «Öàð Ïëàêñ³é òà Ëîñêîòîí», ÿêà âàì îáîâ’ÿçêîâî ñïîäîáàºòüñÿ. 91

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

Äî ðå÷³… Êàçêó «Öàð Ïëàêñ³é òà Ëîñêîòîí» Â. Ñèìîíåíêî íàïèñàâ çà îäíó í³÷, à âæå íàñòóïíîãî äíÿ ÷èòàâ ¿¿ ñèíó Îëåñåâ³ ÿê ïåðøîìó êðèòèêó. Ëþáëÿ÷èé áàòüêî äîâ³ðÿâ ñâî¿é äèòèí³: ðÿäêè, ÿê³ ñèí çàïàì’ÿòàâ, â³í äðóêóâàâ, à ðåøòó äîîïðàöüîâóâàâ. Íàïåâíî, ñàìå òîìó ä³òè é ëþáëÿòü öþ êàçêó.

ÖÀÐ ÏËÀÊÑ²É ÒÀ ËÎÑÊÎÒÎÍ Öàðåâå ñ³ìåéñòâî Òàì, äå ãîðè ³ äîëèíè, Äå ãóëÿº â³òðîâ³é, — Òàì öâ³òå êðàñà-êðà¿íà Ç äèâíèì ³ì’ÿì Ñëüîçîëèé. ² êîëèñü â êðà¿í³ ò³é Áóâ íà òðîí³ öàð Ïëàêñ³é. Ãîëîâà éîãî — ìîâ áî÷êà, Î÷³ — í³áè êàâóíè. Â Ïëàêñ³ÿ áóëî òðè äî÷êè ² ïëàêñèâèõ òðè ñèíè. Ñòàðøà çâàëàñÿ Íóäîòà, Ñåðåäóëüøåíüêà — Âàé-Âàé,

Òðåòÿ äîíå÷êà — Ïëàêîòà, Âñ³ ñëüîçëèâ³ ÷åðåç êðàé. À öàðåâ³ òðè ñèíè Òàê ³ çâàëèñü — Ïëàêñóíè. Îòàêà áóëà ñ³ì’ÿ Ó öàðÿ ó Ïëàêñ³ÿ. Ö³ë³ äí³ âîíè ñèä³ëè, Ãîëîñèëè, òà ñîï³ëè, Òà ñòîãíàëè, òà ðåâëè, Ñëüîçè â³äðàìè ëèëè. Öàð Ïëàêñ³é âåë³â ñåðäèòî: — Õàé ³ç íèìè äåíü ïðè äí³ Ïëà÷óòü âñ³ â êðà¿í³ ä³òè, Áî ñì³ÿòèñü ³ ðàä³òè Ó ìîºìó öàðñòâ³ — íi! Õòî âñì³õíåòüñÿ — â ÷àñ³ ò³ì ß òîãî íåãàéíî ç’¿ì! Ùå áóëà ó Ïëàêñ³ÿ Ãð³çíà ãâàðä³ÿ ñâîÿ: Â í³é ñëóæèëè ìîëîäö³ Çàá³ÿêè-ñëüîç³âö³. Õòî ñì³ÿâñü — âîíè õàïàëè ² íàãàéêàìè øìàãàëè, Òàê ùî â öàðñòâ³ òîìó ñêð³çü Âèñòà÷àëî ïëà÷ó é ñë³ç. Öàð ëþáèâ, ÿê ïëà÷óòü ä³òè, Áî ëþáèâ ¿õ ñëüîçè ïèòè. Îòàêèé áóâ öàð Ïëàêñ³é Ó êðà¿í³ Ñëüîçîëèé. 92

ÂÀÑÈËÜ ÑÈÌÎÍÅÍÊÎ

Äÿäüêî Ëîñêîòîí Àëå â òîìó äèâî-öàðñòâ³, Çíåâàæàþ÷è çàêîí, Æèâ ó ìàíäðàõ ³ ìèòàðñòâ³1 Äîáðèé äÿäüêî Ëîñêîòîí. Â³í ïðèõîäèâ êîæíèé âå÷³ð — Õàé ÷è äîù ³äå, ÷è ñí³ã — Äî ãîëîäíî¿ ìàëå÷³ ² óñ³ì ïðèíîñèâ ñì³õ. Ìàâ â³í âäà÷ó òåïëó é ùèðó, Ùå é ëóêàâèíêó â î÷àõ. ² áóëà íàêèäêà ñ³ðà Â Ëîñêîòîíà íà ïëå÷àõ. Ëîñêîòëèâ³ ìàâ â³í âóñà ² ì’ÿêåíüê³, íà÷å ïóõ. ² ì’ÿêå âîëîññÿ ðóñå Ðîçñèïàëîñÿ äî âóõ. Â³í ÿê ïðèéäå, çàëîñêî÷å, Òî ñì³ºòüñÿ, õòî é íå õî÷å. Ò³ëüêè äå â³í ïîÿâëÿâñÿ, Çðàçó ïëà÷ òàì ïðèïèíÿâñÿ ² ïðèõîäèâ äî óñ³õ Ãîëîñíèé òà ùèðèé ñì³õ. Íå ëþáèëè Ëîñêîòîíà Öàð Ïëàêñ³é ³ Ïëàêñóíè, Âèäàâàëè çàáîðîíè Ïðîòè ëîñêîòó âîíè. ² çà äÿäüêîì Ëîñêîòîíîì ²ç íàãàéêàìè â ðóêàõ Îõîðîíö³ çëèõ çàêîí³â Ïîëþâàëè ïî õàòàõ. Àëå äÿäüêî Ëîñêîòîí Íå áîÿâñÿ öèõ çàñëîí: Â³í õîäèâ ïî âñ³é êðà¿í³ ² íîñèâ ç ñîáîþ ñì³õ Â ðîçìàëüîâàí³é òîðáèí³, Â ïàëüöÿõ ëàã³äíèõ ñâî¿õ. 1

Àðåøò Ëîñêîòîíà Ðîç³çëèâñü òîä³ Ïëàêñ³é — Öàð êðà¿íè Ñëüîçîëèé. Ãí³âíî â³í ãóêíóâ ³ç òðîíó: — Ãåé, ëåäà÷³ ñëüîç³âö³! Õòî âï³éìàº Ëîñêîòîíà, Áóäå ìóæ ìî¿é äî÷ö³! Õòî éîãî ïîñàäèòü â ëüîõ — Âèáèðàé îäíó ³ç òðüîõ! Áî óæå öåé Ëîñêîòîí Ñêîðî íàì ðîçâàëèòü òðîí: Ùî òîä³ ìè áóäåì ïèòè, ßê íå áóäóòü ïëàêàòü ä³òè? ² çàâçÿò³ ñëüîç³âö³ Ïîíåñëèñü ó âñ³ ê³íö³, Ùîá ñêàðàòè ïî çàêîíó Áàëàìóòà Ëîñêîòîíà. Äîâãî ñêð³çü éîãî øóêàëè, Ó âñ³ øïàðè çàãëÿäàëè, Ïåðåðèëè âñ³ äâîðè, Îáõîäèëè âñ³ áîðè. ×àñ ïîòðàòèëè äàðìà: Ëîñêîòîíà ñêð³çü íåìà,

Ìèòàðñòâî — òÿæê³ ïåðåæèâàííÿ, òðóäíîù³.

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

Áî éîãî çàâæäè ³ âñþäè Îä ëîâö³â õîâàëè ëþäè. Îï³âíî÷³ Ëîñêîòîí, Êîëè âñ³õ êîëèøå ñîí, Éøîâ ñîá³ â á³äíÿöüê³ õàòè ¯õí³õ ä³òîê ðîçâàæàòè. Áóâ òîä³ ó Ïëàêñ³ÿ Ëþòèé ïîñ³ïàêà1, Â³ðîëîìíèé, ÿê çì³ÿ, Êàï³òàí Ìàêàêà. Òàê õîò³ëîñÿ éîìó Öàðñüêèì çÿòåì ñòàòè, Ùî í³ ðàçó â òó çèìó Íå ëÿãàâ ³ ñïàòè. Âñå õîäèâ, óñå â³í ñëóõàâ ² íàðåøò³ âñå ðîçíþõàâ. Íà ñâ³òàíêó Ëîñêîòîí, Íàñì³øèâøè ä³òîê, Ó ì³öíèé ïîðèíóâ ñîí Ì³æ êëåíîâèõ â³òîê. À ëóêàâèé êàï³òàí Ï³ä³êðàâñÿ çì³ºì É Ëîñêîòîíîâ³ àðêàí2 Çàøìîðãíóâ íà øè¿. Ðóêè âèâåðíóâ íàçàä, Ì³öíî ñïóòàâ íîãè ² ìåðù³é ó Ïëàêñîãðàä Ðóøèâ ó äîðîãó...

Ãåé, ç³éøëèñÿ öàðåíÿòà ² ïðèäâîðíà ñâèòà Íàðå÷åíèõ øàíóâàòè, Ñëüîçè ä³òîê ïèòè. Äî â³íöÿ âåäå æåíèõ Âèñîõëó Íóäîòó, Òà äèâèòèñÿ íà íèõ Çîâñ³ì íåîõîòà. Õî÷ Ìàêàêà áóâ áðèäêèé, À âîíà ùå ã³ðøà, ¯ì ïîåò îäèí ãëàäêèé Ïðèñâÿòèâ ùå é â³ðøà. Ñò³ëüêè òàì áóëî õâàëüáè, Òàê ñêðàñèâ ¿õ âðîäó — Íàâ³òü æàáè â³ä ãàíüáè Áóëüêíóëè ó âîäó! Àëå öàð õîäèâ, ïèøàâñÿ, Â³í ³ç çÿòåì ö³ëóâàâñÿ, Ïîõâàëÿâñÿ: — Íó, òåïåð Ëîñêîòîí, ââàæàé, óìåð! Íåäîñòóïíèì ñòàâ äëÿ âñ³õ Ãîëîñíèé òà ùèðèé ñì³õ. Òîæ â³ä ðàäîñò³ ñòðèáàéòå! Òîæ â³ä ðàäîñò³ ðèäàéòå! Ìè òåïåð âñòàíîâèì ñêð³çü Â³êîâ³÷íå öàðñòâî ñë³ç! Òàê ðîçõâàñòàâñÿ Ïëàêñ³é — Öàð êðà¿íè Ñëüîçîëèé.

Âåñ³ëëÿ â ïàëàö³

Çâ³ëüíåííÿ Ëîñêîòîíà

Ëîñêîòîíà ïîñàäèëè Çà âóçåíüê³ ´ðàòè, À â ïàëàö³ ïîð³øèëè: — ×àñ âåñ³ëëÿ ãðàòè...

Òà ïîêè ãóëî âåñ³ëëÿ, Òî ï’ÿíèö³ âàðòîâ³ Íàïèëèñü ÿêîãîñü ç³ëëÿ Òà é ïîñíóëè ó òðàâ³.

1 Ïîñ³ïàêà — ïðèñëóæíèê, ãîòîâèé äîïîìàãàòè â áóäü-ÿêèõ ä³ÿõ, ïåðåâàæíî ãàíåáíèõ. 2 Àðêàí — äîâãèé ìîòóçîê, çà äîïîìîãîþ ÿêîãî ëîâëÿòü êîíåé òà ³íøèõ òâàðèí.

ÂÀÑÈËÜ ÑÈÌÎÍÅÍÊÎ

À âíî÷³ éøëè äî â’ÿçíèö³ Áàòðàêè1 é ðîá³òíèêè, Ùîá çâ³ëüíèòè ³ç òåìíèö³ Ëîñêîòîíà íàâ³êè. Ðîçíåñëè âñ³ ïåðåïîíè, Ãíóëè ´ðàòè, ìîâ ïðóòè: — Ãåé, âåñåëèé Ëîñêîòîíå, Öå ïðèéøëè òâî¿ áðàòè! Éäè äî íàñ, âåñåëèé áðàòå, Â íàøó çäðóæåíó ñ³ì’þ! Ï³äåì ðàçîì äîãðàâàòè Ìè âåñ³ëëÿ Ïëàêñ³þ...

— Íàñì³ºøñÿ òè õî÷ ðàç!.. Ñòàâ öàðÿ â³í ëîñêîòàòè, ² Ïëàêñ³é ñòàâ ðåãîòàòè. Òàê ñì³ÿâñü — àæ çàëèâàâñÿ, Àæ â³ä ðåãîòó êà÷àâñÿ, Êóëàêàìè î÷³ òåð — Ïîò³ì ëîïíóâ ³ ïîìåð. Îé, áóëà æ òîä³ ïîò³õà — Öàð Ïëàêñ³é ïîìåð îä ñì³õó! Ç íèì ïðèäâîðí³ îäóá³ëè, Áî ñì³ÿòèñÿ íå âì³ëè. À öàðåâ³ òðè ñèíè, Òðè çàâçÿò³ Ïëàêñóíè, Òàê ñì³ÿëèñü-ðåãîòàëè, Ùî øòàíè ç íèõ ïîñïàäàëè. Òîæ âñ³ òðîº áåç øòàí³â Äî ÷óæèõ âòåêëè êðà¿â. Òðè öàð³âíè òåæ íàâòüîêè Ó ÷îòèðè á³ãëè áîêè. Êðîâîïèâö³-ñëüîç³âö³ Ñòàëè ï’ÿâêàìè â ð³ö³, À Ìàêàêà-çàá³ÿêà Ç’¿â ñåáå ³ç ïåðåëÿêó. Òàê âåñåëèé Ëîñêîòîí Ðîçâàëèâ ïîãàíñüêèé òðîí.

Ïðîäîâæåííÿ âåñ³ëëÿ Ó ïàëàö³ êîæåí ñêà÷å Òà â³ä ùàñòÿ ã³ðêî ïëà÷å, Ëëþòüñÿ ñëüîçè, ÿê ð³êà, — Áà÷òå, ðàä³ñòü â íèõ òàêà! Ðàïòîì öàð óïàâ íà òðîí: — Îé, ðÿòóéòå — Ëîñêîòîí! Âñ³ â³äðàçó «îõ!» òà «àõ!», Æàõ ó êîæíîãî â î÷àõ. À âåñåëèé Ëîñêîòîí Äî öàðÿ ñòðèáíóâ íà òðîí ² ñêàçàâ éîìó ÿêðàç: 1

Áàòðàê— á³äíèé ñåëÿíèí-íàéìèò.

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

Ñàì æå â³í æèâå é ïîíèí³, Ä³òÿì íîñèòü ùèðèé ñì³õ Â ðîçìàëüîâàí³é òîðáèí³, Â ïàëüöÿõ ëàã³äíèõ ñâî¿õ. Ñõî÷åø ñàì ï³òè â öåé êðàé, Òî ìàðøðóò çàïàì’ÿòàé: Òðåáà éòè ñïî÷àòêó ïðÿìî. Ïîò³ì âïðàâî çàâåðíóòü, À òîä³ ïîì³æ äóáàìè Ïîâåäå íàë³âî ïóòü. Ï³ñëÿ öüîãî âæå ïîìàëó ×èì÷èêóé êóäè ïîïàëî: ßê îä âòîìè íå âïàäåø, Â öþ êðà¿íó ïîïàäåø.

Ïðîçîâà é â³ðøîâàíà ìîâà Ìîâà õóäîæí³õ òâîð³â áóâàº äâîõ âèä³â: ïðîçîâà ³ â³ðøîâàíà. Â³ðøîâàíà ìîâà ìàº ðèòì ³ ðèìó, âîíà ðîçì³ðåíà. Êàçêà «Öàð Ïëàêñ³é òà Ëîñêîòîí» íàïèñàíà ñàìå òàêîþ ìîâîþ. Ùî òàêå ðèìà? Ðèìà — öå ñï³âçâó÷í³ çàê³í÷åííÿ ðÿäê³â ó â³ðøîâàíîìó òâîð³. Çíàéä³ìî ðèìó â êàçö³ Â. Ñèìîíåíêà. Ïðî÷èòàéòå ðÿäêè: Ó ïàëàö³ êîæåí ñêà÷å Òà â³ä ùàñòÿ ã³ðêî ïëà÷å, Ëëþòüñÿ ñëüîçè, ÿê ð³êà, — Áà÷òå, ðàä³ñòü â íèõ òàêà!

Çâåðí³òü óâàãó íà ê³íö³ ðÿäê³â: ïåðøèé ðÿäîê ñï³âçâó÷íèé ç äðóãèì (ðèìà à÷å), à òðåò³é — ç ÷åòâåðòèì (ðèìà êà). Îòæå, ó öüîìó óðèâêó ïåðøèé ðÿäîê ðèìóºòüñÿ ç äðóãèì, à òðåò³é ç ÷åòâåðòèì. Äî ðå÷³, ðèìóâàííÿ ìîæå â³äáóâàòèñÿ ³ â ³íøèé ñïîñ³á: íàïðèêëàä, ïåðøèé ðÿäîê ðèìóºòüñÿ ç òðåò³ì, à äðóãèé — ç ÷åòâåðòèì, ÿê ó òàêîìó óðèâêó: Àëå â òîìó äèâî-öàðñòâ³, Çíåâàæàþ÷è çàêîí, Æèâ ó ìàíäðàõ ³ ìèòàðñòâ³ Äîáðèé äÿäüêî Ëîñêîòîí.

Âàæëèâèì ó â³ðø³ º ³ ðèòì. Ðèòì — ð³âíîì³ðíå ÷åðãóâàííÿ íàãîëîøåíèõ ³ íåíàãîëîøåíèõ ñêëàä³â, ðîçì³ðåí³ñòü ³ çëàãîäæåí³ñòü ó çâó÷àíí³. ßêùî ïðîñòàâèòè íàãîëîñè â áóäü-ÿêîìó ç íàâåäåíèõ âèùå óðèâê³â, òî ïîì³òèìî, ùî â á³ëüøîñò³ âèïàäê³â ïî96

ÂÀÑÈËÜ ÑÈÌÎÍÅÍÊÎ

÷åðãîâî ðîçì³ùåíî íàãîëîøåíèé ³ íåíàãîëîøåíèé ñêëàä, íàïðèêëàä: Ëëþòüñÿ ñëüîçè, ÿê ð³êà. Ïðèäèâ³òüñÿ: ó ðÿäêó ñ³ì ñêëàä³â, ³ç íèõ íàãîëîøåí³ — ïåðøèé, òðåò³é, ï’ÿòèé ³ ñüîìèé, à íåíàãîëîøåí³ — äðóãèé, ÷åòâåðòèé ³ øîñòèé. Òàêå ÷åðãóâàííÿ ñòâîðþº ó â³ðø³ ðèòì, âîíî ðèòì³çóº ðÿäîê. À ùå ðèòì³çàö³¿ ñïðèÿþòü ïàóçè — êîðîòê³ ïåðåðâè (àáî çóïèíêè) ï³ä ÷àñ ÷èòàííÿ, ÿê³ ó â³ðø³ çäåá³ëüøîãî çá³ãàþòüñÿ ³ç çàê³í÷åííÿì ðÿäêà. Â³ðøîâàíó ìîâó çàïèñóþòü ó ôîðì³ êîëîíêè. Ïðîçîâà ìîâà íå îðãàí³çîâàíà ðèòÎáêëàäèíêà äî êàçêè ì³÷íî, íå â³ðøîâàíà, âîíà ïîä³áíà äî Â. Ñèìîíåíêà «Öàð ò³º¿, ÿêîþ ìè ñï³ëêóºìîñÿ â ïîâñÿêäåíÏëàêñ³é òà Ëîñêîòîí». í³. Ïðîçîþ íàïèñàí³ íàðîäí³ êàçêè Õóäîæíèê À. Áàçèëåâè÷ «Ìóäðà ä³â÷èíà», «Îõ», «Ëåòþ÷èé êîðàáåëü», «Ïðî ïðàâäó ³ êðèâäó», êàçêà ². Ôðàíêà «Ëèñ Ìèêèòà», íàðîäí³ ëåãåíäè é ïåðåêàçè. À îñü Äåðæàâíèé Ã³ìí Óêðà¿íè íàïèñàíèé â³ðøîâàíîþ ìîâîþ. 1. Ïîðòðåòíà õàðàêòåðèñòèêà ãîëîâà éîãî — ìîâ áî÷êà, î÷³ — í³áè êàâóíè íàëåæèòü À Á Â Ã

Ëîñêîòîíîâ³ Ïëàêñóíó Ïëàêñ³þ Ìàêàö³

2. Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü. Ñëîâî 1 2 3 4

àðêàí áàòðàê ïîñ³ïàêà ìèòàðñòâî

Ëåêñè÷íå çíà÷åííÿ À á³äíèé ñåëÿíèí-íàéìèò ó áàãàò³ÿ Á çàìîæíèé ñåëÿíèí ó äàâí³ ÷àñè Â òÿæê³ ïåðåæèâàííÿ, òðóäíîù³, ïîíåâ³ðÿííÿ Ã ìîòóçîê, çà äîïîìîãîþ ÿêîãî ëîâëÿòü êîíåé Ä ïðèñëóæíèê, ÿêèé ãîòîâèé äîïîìàãàòè íàâ³òü ó ãàíåáíèõ ä³ÿõ

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

3. Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü. Ïåðñîíàæ 1 Ëîñêîòîí 2 Ïëàêñ³é 3 Ìàêàêà

Â÷èíîê À Á Â Ã

ç’¿â ñåáå ç ïåðåëÿêó íîñèòü ó òîðáèí³ ñì³õ ïîäàâñÿ äî ÷óæèõ êðà¿â ï’º ñëüîçè ä³òåé

4. ×èì â³ðøîâàíà ìîâà â³äð³çíÿºòüñÿ â³ä ïðîçîâî¿? 5. Ïðîêîìåíòóéòå ³ìåíà ÷ëåí³â öàðñüêî¿ ðîäèíè, íàçâó ¿¿ êðà¿íè é ñòîëèö³. 6. Çà ùî ä³òè é äîðîñë³ ëþáèëè Ëîñêîòîíà? ßê âîíè äîïîìîãëè éîìó â ñêðóòíó õâèëèíó? 7. Çíàéä³òü ³ ïðî÷èòàéòå ïîðòðåò Ëîñêîòîíà. ßê³ çàñîáè çàñâ³ä÷óþòü ñèìïàò³þ àâòîðà äî öüîãî ãåðîÿ? 8. ×îìó êàï³òàí Ìàêàêà âèð³øèâ äîïîìîãòè Ïëàêñ³þ çíàéòè Ëîñêîòîíà? ßê³ ñëîâà âèêîðèñòîâóº àâòîð, õàðàêòåðèçóþ÷è Ìàêàêó? 9. ×åðåç ùî ìîãëà âèíèêíóòè ³äåÿ ó Â. Ñèìîíåíêà íàïèñàòè êàçêó ïðî ïëàêñó é âåñåëóíà? 10. Âèïèø³òü ó ðîáî÷èé çîøèò ïðèêàçêè é ïðèñë³â’ÿ, ÿê³ áëèçüê³ çà çì³ñòîì äî êàçêè «Öàð Ïëàêñ³é òà Ëîñêîòîí». Òîá³ ñì³õ, à ìåí³ ïëà÷. Ñì³õ — íàéêðàù³ ë³êè. Áóâàº ñì³õ ³ êð³çü ñëüîçè. Äóðíþ ñì³õ — ðîçóìíîìó ñëüîçè. Êðàùå ñì³ÿòèñÿ, í³æ ïëàêàòè. Ñêîðå íà ñì³õ — ãîñòðå íà ïëà÷. Íå ñì³éñÿ áàãàòî, áî ñêîðî áóäåø ïëàêàòè. Íàä òîâàðèøåì íå ñì³éñÿ, áî íàä ñîáîþ çàïëà÷åø. 11. ßêèé ìàëþíîê äî êàçêè «Öàð Ïëàêñ³é òà Ëîñêîòîí» âàì íàéá³ëüøå ñïîäîáàâñÿ? ×èì ñàìå? ßêèé ôðàãìåíò òâîðó âè á ³ùå ïðî³ëþñòðóâàëè? Ñëîâåñíî íàìàëþéòå éîãî. 12. Ñêëàä³òü ìàëåíüêèé â³ðø ³ç òàêèìè ðèìàìè. ... ïðèëåò³ëè ... âîíè ... ñïîâ³ñòèëè ... âåñíè. 1. Çàïèø³òü ó ðîáî÷èé çîøèò ïåðø³ ÷îòèðè ðÿäêè Äåðæàâíîãî Ã³ìíó Óêðà¿íè é ï³äêðåñë³òü ó íüîìó ðèìè. 2. Ïðî÷èòàéòå ïåðøó ÷àñòèíó ïîâ³ñò³ Ã. Ìàëèê «Íåçâè÷àéí³ ïðèãîäè Àë³ â êðà¿í³ Íåäîëàä³¿».

ÃÀËÈÍÀ ÌÀËÈÊ (íàð. 1951) Ãàëèíà Ìèêîëà¿âíà Ìàëèê — ñó÷àñíà óêðà¿íñüêà ïèñüìåííèöÿ, ÿêà ìåøêàº â Óæãîðîä³. Íàïèñàëà á³ëüøå ï’ÿòäåñÿòè êíèæîê äëÿ ä³òåé. Íàéâ³äîì³ø³ ç íèõ òàê³: «Íåçâè÷àéí³ ïðèãîäè Àë³ â êðà¿í³ Íåäîëàä³¿», «Ïîäîðîæ Àë³ äî êðà¿íè ñÿê-òàê³â», «Òðåòÿ ïîäîðîæ Àë³», «Ñì³ÿòèñü çàáîðîíåíî», «Çëî÷èíö³ ç ïàðàëåëüíîãî ñâ³òó». Çäåá³ëüøîãî öå êàçêè. Öåé æàíð ë³òåðàòóðè äëÿ ïèñüìåííèö³ îñîáëèâèé, àäæå ïåðøà êíèæêà, ÿêó ¿é ïîäàðóâàëè â æèòò³, áóëà çá³ðíèêîì «Óêðà¿íñüêèõ íàðîäíèõ êàçîê», ùî ñòàëè äëÿ íå¿ «…³ áóêâàðåì, ³ ðîçâàãîþ, ³ ö³ëèì íîâèì ñâ³òîì». Ãåðî¿ êàçîê Ã. Ìàëèê ëþáëÿòü ïîòðàïëÿòè ç ðåàëüíîãî ñâ³òó â êàçêîâèé, à êàçêîâ³ ïåðñîíàæ³ ÷àñòî ïðîíèêàþòü ó íàøå æèòòÿ. Òâîðè ö³º¿ ïèñüìåííèö³ íàñè÷åí³ ïðèãîäàìè, âåñåëîùàìè, äîáðî â íèõ çàâæäè ïåðåìàãàº. ÍÅÇÂÈ×ÀÉÍ² ÏÐÈÃÎÄÈ ÀË² Â ÊÐÀ¯Í² ÍÅÄÎËÀÄ²¯ (Ñêîðî÷åíî) Ðîçä³ë ïåðøèé, ó ÿêîìó ïî÷èíàþòüñÿ ÷óäåñà Àëÿ ãðþêíóëà ê³ìíàòíèìè äâåðèìà é ïðèòóëèëà äîëîí³ äî ãàðÿ÷èõ ù³ê: — Îé, ÿê ñîðîìíî! ßê íåãàðíî âñå âèéøëî! Ùå ì³ñÿöü òîìó âîíà íàäóìàëà âèøèòè ðóøíè÷êà äëÿ áàáóñ³, äî ¿¿ äíÿ íàðîäæåííÿ. ² íèòêè ï³ä³áðàëà, ³ ðóøíè÷îê á³ëèé çíàéøëà, ³ íàâ³òü ïåðøèé õðåñòèê çðîáèëà. À ïîò³ì ¿é ïåðåõîò³ëîñÿ âèøèâàòè. Âîíà â³äêëàëà ðîáîòó é ïîäóìàëà: «Çàâòðà äîøèþ!» Íàçàâòðà ÷àñó â íå¿ íå çíàéøëîñÿ. À çãîäîì âîíà é çîâñ³ì çàáóëà ïðî âèøèâêó. ¯é íàâ³òü çäàëîñÿ, ùî ðóøíè÷îê äàâíèì-äàâíî âèøèòèé! Òîìó, êîëè ñüîãîäí³ âñ³ ïîçäîðîâëÿëè áàáóñþ, Àëÿ áóëà âïåâíåíà, ùî äàðóº ðóøíè÷êà ç âèøèòèìè ÷åðâîíèìè ï³âíÿìè. Áàáóñÿ ðîçãîðíóëà ïàêóíîê, ³ òóò óñ³ ïîáà÷èëè á³ëå ïîëîòíî ç ìàëåíüêèì õðåñòèêîì ó êóòî÷êó òà ëÿëå÷êó ÷åðâîíèõ íèòîê. — Ùî öå? — çäèâóâàëàñÿ áàáóñÿ. 99

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

— Öå... öå... âèøèâàíèé ðóøíè÷îê... — ëåäâå âèìîâèëà Àëÿ é ïî÷åðâîí³ëà, ÿê ò³ íèòêè. À òàòî ãëÿíóâ íà íå¿ ³ ñòèõà ìîâèâ: — Åõ òè! ² òîä³ Àëÿ âòåêëà äî ñâîº¿ ê³ìíàòè. Îõ, ÿê íåãàðíî âñå âèéøëî! Ïîòðîõó ä³â÷èíêà çàñïîêî¿ëàñÿ. Âîíà ÷åêàëà, ùî ïî íå¿ îò-îò õòîñü ïðèéäå, áî ÷àñ ñ³äàòè äî ñâÿòêîâîãî ñòîëó! Àëå í³õòî íå ïðèéøîâ. Ñïî÷àòêó Àë³ ñòàëî íóäíî, à ïîò³ì âîíà ðîçñåðäèëàñÿ. «Òî âè òàê³! — ñêàçàëà âîíà ñàìà ñîá³. — Îñü â³çüìó ãîëêó é íàâèøèâàþ âàì ñòî ï³âíèê³â, ùîá âè íå äóìàëè!..» — Ö³ëèõ ñòî! — ãîëîñíî ïðîìîâèëà âîíà é çàòÿãíóëà â ãîëêó íèòêó ç ÷åðâîíîãî êëóáî÷êà. — Åãå æ, ð³âíåñåíüêî ñòî! — ïîâòîðèâ ðàïòîì õòîñü çà ¿¿ ñïèíîþ. Ïåðøî¿ ìèò³ Àëÿ çðàä³ëà, áî âèð³øèëà, ùî ïî íå¿ òàêè ïðèéøëè. Àëå òàêèì ãîëîñîì í³ òàòî, í³ ìàìà ³ í³õòî ç ¿¿ çíàéîìèõ íå ðîçìîâëÿº! Â³í áóâ ÿêèéñü íåæèâèé, áåçáàðâíèé ³ äóæå íåïðèºìíèé — í³áè öâÿõîì äðÿïàëè ïî ñêëó. Àëÿ îáåðíóëàñÿ ³... — Õòî òóò? — ïðîøåïîò³ëà âîíà. Íà ïë³íòóñ³ ñèä³â ìàëåíüêèé ÷îëîâ³÷îê ó äîâãîìó, ìàéæå äî ï’ÿò, êàðòàòîìó ï³äæàêó ç øèðîêèìè êèøåíÿìè. Íà ãîëîâ³ â ÷îëîâ³÷êà ÷åðâîí³â êîâïà÷îê. À íà íîãàõ ó íüîãî áóëè âåëè÷åçí³ çåëåí³ ÷åðåâèêè ç ÷åðâîíèìè øíóð³âêàìè. Àëÿ çàí³ì³ëà. À ÷îëîâ³÷îê ïîâàæíî âèéíÿâ ç îäí³º¿ êèøåí³ îêóëÿðè, ç äðóãî¿ — ÿêîãîñü ïàï³ðöÿ é ïî÷àâ óâàæíî ÷èòàòè, âîäÿ÷è ïî ðÿäêàõ óêàç³âíèì ïàëüöåì. — Òàê, òàê, óñå ïðàâèëüíî! — çàäîâîëåíî ìîâèâ â³í. — Ñüîãîäí³ öÿ ä³â÷èíêà íå çàâåðøèëà ñîòó ñïðàâó. ßêðàç ñò³ëüêè, ñê³ëüêè ïîòð³áíî, ùîá... ×îëîâ³÷îê íå äîêàçàâ, áî Àëÿ âæå âñòèãëà íà òîé ÷àñ îòÿìèòèñÿ. Âîíà íåóâàæíî çàïõíóëà äî êèøåíüêè íèòêè ç ãîëêîþ, ÿê³ ùå òðèìàëà â ðóö³, ³ õîò³ëà íàêðèòè ÷îëîâ³÷êà äîëîíüêîþ, íà÷å êîíèêà. Àëå â³í ïîáà÷èâ çàíåñåíó íàä ñîáîþ ðóêó — ³ âìèòü îïèíèâñÿ íà ëþñòð³. Çðó÷íî âìîñòèâñÿ íà ¿¿ êðàº÷êó, çâ³ñèâøè íîãè ó âåëè÷åçíèõ ÷åðåâèêàõ. 100

ÃÀËÈÍÀ ÌÀËÈÊ

Àëÿ çàäåðëà ãîëîâó é ç ö³êàâ³ñòþ ÷åêàëà, ùî æ â³í ðîáèòèìå äàë³. À ÷óäåðíàöüêèé ã³ñòü òèì ÷àñîì çìàõíóâ ðóêàìè ³ øâèäêîøâèäêî ùîñü çàáóðìîò³â ñîá³ ï³ä íîñà. Àëÿ ïðèñëóõàëàñü ³ ðîç³áðàëà äèâí³ ñëîâà: Íåäî-ðîáè! Íåäî-ïèøè! Íåäî-ïî÷íè! Íåäî-ëèøè! ² íåäî-¿æ! ² íåäî-øèé! ² â Íåäî-ëàä³þ Ìåðù³é!

×îëîâ³÷îê çàäîâîëåíî ïîòåð ðóêè. Ïîò³ì çíÿâ ³ç ë³âî¿ íîãè ÷åðåâèêà é ïî÷àâ çàñîâóâàòè éîãî äî êèøåí³. ×åðåâèê ïîì³ñòèâñÿ, îäíàê íîñêîì ä³ñòàâàâ àæ äî ï³äáîð³ääÿ äèâíîãî ãîñòÿ. Òîä³ îòîé ÷îëîâ³÷îê, ñïðàâä³, íà÷å êîíèê, ñòðèáíóâ íà ï³äëîãó, òóïíóâ íîãîþ ³... çíèê! Ðàïòîì ùîñü ï³äõîïèëî Àëþ, ³ âîíà ìèòòþ âèëåò³ëà â ðîç÷èíåíå â³êíî... Ðîçä³ë äðóãèé, ó ÿêîìó Àëÿ ïîòðàïëÿº â äóæå äèâíó êðà¿íó À òðåáà âàì ñêàçàòè, ùî Àëÿ ò³ëüêè íà ïåðøèé ïîãëÿä áóëà çâè÷àéíà ä³â÷èíêà. Òîáòî âèãëÿäàëà âîíà çâè÷àéíîþ: ëàñòîâèííÿ íà íîñ³, äâ³ ê³ñêè, ÿìî÷êè íà ùîêàõ. ² ìîðîçèâî ëþáèëà, ÿê óñ³. À îò âäà÷ó âîíà ìàëà äóæå íåçâè÷àéíó. Âîíà í³÷îãî, íó çîâñ³ì í³÷îã³ñ³íüêî íå ìîãëà äîðîáèòè äî ê³íöÿ. Ïî÷í³ì ç òîãî, ùî íàñïðàâä³ çâàëè ¿¿ Ãàëÿ. Àëå ùå ÿê áóëà âîíà ìàëåíüêîþ, âèìîâëÿëà ñâîº ³ì’ÿ íå ïîâí³ñòþ. Êàçàëà: «Àëÿ õî÷å! Àë³ äàé!» Òàòî ç ìàìîþ òàê ³ ïî÷àëè çâàòè ¿¿ íå Ãàëåþ, à Àëåþ. Çà íèìè áàáóñÿ ç ä³äóñåì. Ïîò³ì — çíàéîì³ òà ñóñ³äè. Òàê ³ çàëèøèëàñÿ âîíà Àëåþ. Òå, ùî ¿é êëàëè íà òàð³ëêó, âîíà íå äî¿äàëà. Òå, ùî äàâàëè ïèòè, íå äîïèâàëà. Ïî÷íå ìàëþâàòè — êèíå, áî íàáðèäëî. Ïî÷íå 101

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

ùîñü ë³ïèòè ç ïëàñòèë³íó — êèíå, áî íóäíî. Ïî÷íå âèøèâàòè — êèíå, áî íåö³êàâî. Íàâ³òü çàïëåñòèñÿ ¿é í³ ðàçó íå âäàâàëîñÿ äî ê³íöÿ. Çàïëåòå îäíó ê³ñêó, à çà äðóãó é íå áåðåòüñÿ. Òàê ³ õîäèòü ö³ëèé äåíü — îäíà êîñà çàïëåòåíà, äðóãà í³. ×åðåç öå ç íåþ çàâæäè òðàïëÿëèñÿ ÿê³ñü íåïðèºìíîñò³, ÿê îò ñüîãîäí³ ç áàáóñèíèì äíåì íàðîäæåííÿ. Óò³ì, ïîäèâ³ìîñÿ, ùî òðàïèëîñÿ äàë³. Àëÿ íåäîâãî ìàíäðóâàëà òàêèì íåçâè÷íèì ñïîñîáîì. ¯é çäàëîñÿ, ùî âîíà ïðîñòî âïàëà ç³ ñò³ëüöÿ íà ï³äëîãó. Àëå, ðîçäèâèâøèñü íàâêðóãè, çðîçóì³ëà, ùî îïèíèëàñÿ â ãåòü íåçíàéîìîìó ì³ñö³. Ñèä³ëà âîíà á³ëÿ ñòàâêà. Àëå ÿêîãî ñòàâêà! Ó íüîìó çîâñ³ì íå áóëî âîäè! Òàê, òàê! Àëÿ ïðîòåðëà î÷³, àëå äèâíèé ñòàâîê íå çíèêàâ. Âåëèê³ é ìàëåíüê³ ðèáè ï³øêè ïîõîäæàëè ïî éîãî äíó, íà÷å ïðîãóëþâàëèñÿ. Ñòàðèé ðàê ç îäí³ºþ êëåøíåþ çà ùîñü ñâàðèâ ìàëåíüêèõ ðà÷àò. À á³ëÿ ñàìîãî áåðåãà ãóëÿëè äâ³ ïëîòâè÷êè. Îäíà ç íèõ òðèìàëà ïàðàñîëüêó. Âîíà ÷àñòî ïîãëÿäàëà íà íåáî é êàçàëà: — Çãàäàºø ìî¿ ñëîâà, ëþáîíüêî! Ñüîãîäí³ íåîäì³ííî áóäå äîù, ³ ìè âñ³ äîáðÿ÷å âèìîêíåìî! Íåïîäàë³ê á³ë³â ó òðàâ³ ö³ëèé îñòð³âåöü ðîìàøîê. Àë³ âîíè âèäàëèñÿ äèâíèìè. Ïðèäèâèâøèñü, âîíà ïîáà÷èëà, ùî ëåæàëè âîíè ïðîñòî íà çåìë³. Ó íèõ íå áóëî í³ ñòåáåë, í³ ëèñòÿ, í³ êîð³ííÿ. Òà íàéá³ëüøå çäèâóâàëàñü Àëÿ, êîëè ïîäèâèëàñÿ íà íåáî. Òàì ñÿÿëî íå êðóãëå ñîíöå, à ð³âíåñåíüêî â³äð³çàíà éîãî ïîëîâèíà. Ïðîìåí³ â³ä íå¿ ðîçõîäèëèñÿ ò³ëüêè â îäèí á³ê. — Íó é äèâà! Ùî öå ç íèìè âñ³ìà ñòàëîñÿ — ç³ ñòàâêîì, ç êâ³òàìè, ³ç ñîíöåì?! Òà í³õòî íå â³äïîâ³â ¿é íà öå çàïèòàííÿ. Òîìó Àëÿ ïîäóìàëà, ùî ÿê âîíà é äàë³ îòàê ñèä³òèìå, òî í³ ïðî ùî íå ä³çíàºòüñÿ. Ä³â÷èíêà ñõîïèëàñÿ íà ð³âí³ íîãè é íåäàëåêî çàââàæèëà øëÿõ, ÿêèé óðèâàâñÿ íà áåðåç³ ñòàâêà. Øëÿõ áóâ ñòðàøåííî ïîêðó÷åíèé ³ âåñü ó âèáî¿íàõ. «Àëå ÿêèé áè â³í íå áóâ, ðàç â³í º, òî ìóñèòü êóäèñü âåñòè», — ïîäóìàëà Àëÿ é ð³øó÷å ðóøèëà âïåðåä. 102

ÃÀËÈÍÀ ÌÀËÈÊ

Ðîçä³ë òðåò³é, ó ÿêîìó Àëÿ çíàéîìèòüñÿ ç ïåðøèì íåäîëàäÿíèíîì Ò³ëüêè-íî ìàíäð³âíèöÿ çâåðíóëà çà ïåðøèé ïîâîðîò äîðîãè, àæ ïîïåðåäó ïîáà÷èëà äåðåâ’ÿíèé ñòîâï÷èê. Íà íüîìó êðèâî ïðèáèòà ñòð³ëêà ïîêàçóâàëà êóäèñü óãîðó. À íà ñòð³ëö³ íåð³âíèìè ë³òåðàìè íàøêðÿáàíî «Íåäîëàä³ÿ». — Ùî çà Íåäîëàä³ÿ? — óãîëîñ çàïèòàëà Àëÿ. — ² äå âîíà, ÿêùî íàâêîëî ò³ëüêè òðàâà òà êóù³? ² òóò ó öèõ ñàìèõ êóùàõ ùîñü çàøàðóä³ëî. Ç ãóñòîãî ëèñòÿ âèñóíóëàñÿ ãîëîâà. ¯¿ ïðèêðàøàâ øê³ðÿíèé êàïåëþøîê ç ï³âíÿ÷îþ ï³ð’¿íîþ çáîêó. Êàïåëþøîê ñèä³â êðèâî, áî ë³âîãî âóõà, ÿêå á ìàëî éîãî ï³äòðèìóâàòè, íà ãîëîâ³ çîâñ³ì íå áóëî. Ãîëîâà ïîâåðíóëàñÿ îáëè÷÷ÿì äî Àë³. Äîáðå, ùî õî÷ î÷³ íà ì³ñö³. Çàòå îäíå á³ëüøå, à äðóãå — ìåíøå. Í³ñ íàá³ê ñêðèâëåíèé, ãóáè ïåðåêîøåí³. Íàâ³òü ÿìî÷êà íà ï³äáîð³ää³ íå íà ñâîºìó ì³ñö³, à ìàéæå á³ëÿ âóõà. Òà, íåçâàæàþ÷è íà öå, ãóáè âåñåëî âñì³õàëèñÿ, î÷³ äèâèëèñÿ ëàã³äíî, à îáëè÷÷ÿ áóëî â³äêðèòèì ³ äîáðîäóøíèì. — Òè õòî? — ñïèòàëà ãîëîâà çâè÷àéíèì ëþäñüêèì ãîëîñîì. — ß — Àëÿ, — îòÿìèâøèñü â³ä íåñïîä³âàíêè, â³äïîâ³ëà ä³â÷èíêà. — À òè õòî? — À ÿ — Íåäîëàäüêî! — Ãóáè ùå øèðøå ðîçïëèâëèñÿ â óñì³øö³, à ìåíøå îêî ìàéæå çîâñ³ì çàïëþùèëîñÿ. ² ç êóù³â âèë³ç êðåìåçíèé, øèðîêîïëå÷èé õëîï÷èíà. Ñòîÿâ â³í, íàõèëèâøèñü íàá³ê, áî ë³âà íîãà â íüîãî áóëà êîðîòøà â³ä ïðàâî¿. — Îò òàêèé êîìïîò! — í³áè âèáà÷àþ÷èñü çà ñâîþ çîâí³øí³ñòü, ñêàçàâ íîâèé çíàéîìèé. — ßêèé êîìïîò? — íå çðîçóì³ëà Àëÿ. — Å, òî â ìåíå òàêà äóðíà çâè÷êà — îòàê ïðèêàçóâàòè, — çí³òèâñÿ Íåäîëàäüêî é ìàõíóâ ðóêîþ: — Íå çâàæàé! — À-à-à! — ïðîòÿãëà Àëÿ. Òóò âîíà çãàäàëà ïðî ñòð³ëêó íà ñòîâï÷èêó é ñïèòàëà: — Òè ÷àñîì íå çíàºø, ùî öå çà Íåäîëàä³ÿ? — Îé, òåïåð ÿ çðîçóì³â! — íå â³äïîâ³äàþ÷è íà çàïèòàííÿ ä³â÷èíêè, âèãóêíóâ Íåäîëàäüêî òà ëÿñíóâ ñåáå ïî ëîá³: — Òè, íàïåâíî, ò³ëüêè 103

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

ùî ïðèáóëà! Îò òàê êîìïîò! À ÿ äèâëþñÿ íà òåáå é í³÷îãî íå âòîðîïàþ. Áî õî÷ îäíà ê³ñêà â òåáå é íå çàïëåòåíà, òà äóæå òè ñõîæà íà çâè÷àéíó æèâó ä³â÷èíêó! — ßê öå ñõîæà? ß ³ º çâè÷àéíà æèâà ä³â÷èíêà! — îáóðèëàñÿ Àëÿ. — ßê? Ñïðàâäåøíÿ æèâà?! — íå ïîâ³ðèâ Íåäîëàäüêî. Â³í òàê êóìåäíî îêðóãëèâ ñâî¿ íåîäíàêîâ³ î÷³, ùî Àëÿ ãîëîñíî çàñì³ÿëàñÿ. Ðîçä³ë ÷åòâåðòèé, ó ÿêîìó Íåäîëàäüêî ðîçïîâ³äàº ïðî äèâí³ ðå÷³ Çäèâîâàíèé, íàâ³òü ñïàíòåëè÷åíèé òèì, ùî âïåðøå ïîáà÷èâ ñïðàâæíþ æèâó ä³â÷èíêó, Íåäîëàäüêî ïî÷èíàº ðîçïîâ³äàòè ïðî îñîáëèâîñò³ Íåäîëàä³¿, ó ÿê³é æèâóòü íå äîâåäåí³ äî ëàäó ñïðàâè. Ö³ ñïðàâè ç ðåàëüíîãî æèòòÿ ëþäåé ïîòðàïëÿþòü ó éîãî êðà¿íó. Â³í ðîçïîâ³â ñâîþ ³ñòîð³þ: éîãî íå äîìàëþâàâ îäèí õëîï÷èê, çîêðåìà éîãî ë³âå âóõî. Ùå Àëÿ ä³çíàëàñÿ, ùî íåäîðîáëåí³ ñïðàâè çáèðàº êàðëèê Íåäî÷åðåâèê, ÿêèé óì³º ÷àêëóâàòè. Çà îïèñîì âîíà éîãî âï³çíàëà é çðîçóì³ëà, ÷îìó ïîòðàïèëà ñþäè, çãàäàâøè áàáóñèí ðóøíè÷îê. Íåäîëàäüêî ñêàçàâ Àë³, ùî çâ³äñè íåìàº äîðîãè äîäîìó: íà ï³âíî÷³ æèâóòü àáèÿêè, íà çàõîä³ — ÿêîñüêè, à íà ï³âäí³ òà ñõîä³ — ñÿê-òàêè. Íåäîëàä³ºþ ïðàâèòü Íåäîðîëü Äåñÿòèé, â³í, çà ñëîâàìè Íåäîëàäüêà, — äîáðèé. Õëîïåöü ðàäèòü Àë³ çâåðíóòèñÿ çà äîïîìîãîþ ñàìå äî íüîãî.

Ðîçä³ë ï’ÿòèé, ó ÿêîìó Àëÿ âïåðøå äîâîäèòü ñïðàâó äî ê³íöÿ Íåäîëàäüêî ï³äâ³âñÿ, ï³äìîðãíóâ Àë³ é, íà äèâî ëåãêî ñòóïàþ÷è íåð³âíîþ äîðîãîþ, çàñï³âàâ: ×èñòó ïðàâäó âàì ñêàçàòè íå áîþñü: òàê, íàñïðàâä³ Íåäîëàäüêîì ÿ çîâóñü. Ùå íå âñå ó ìåíå çîâí³ äî ëàäó. ² íàêóëüãóþ ÿ òðîõè, ÿê ³äó. ² î÷³ â ìåíå ð³çí³, ³ í³ñ — êðèâèé. Òà öå âåëèêå ùàñòÿ, ùî ÿ — æèâèé! À ÿê ó ãðóäÿõ ñåðöå íå ìåðòâå, à æèâå, òî âèð³âíÿòè ìîæíà óñå, ùî ùå êðèâå! Îò òàêèé êîìïîò!

104

ÃÀËÈÍÀ ÌÀËÈÊ

ß çàïåâíèòè â³ä ñåðöÿ ìîæó âàñ, ùî âñåðåäèí³ ó ìåíå âñå ãàðàçä! ª òàì ÷åñí³ñòü ³ õîðîáð³ñòü, äîáðîòà ³ ñîâ³ñòü º. Íó, à çîâí³øí³ñòü ÷àñòåíüêî íàñ îáìàíþº! Îò òàêèé êîìïîò!

Äàâíî âæå Íåäîëàäüêî äîñï³âàâ ñâîþ ï³ñåíüêó, à âîíè âñå ùå éøëè òà éøëè. Ñîíöå ñòîÿëî âèñîêî. Àë³ âæå äàâíî õîò³ëîñÿ ïèòè. Íàðåøò³ ìàíäð³âíèêè ïîáà÷èëè êîëîäÿçü, à á³ëÿ íüîãî — æóðàâëÿ ç íîâåíüêèì â³äðîì. Ä³â÷èíêà ðàä³ñíî ï³äá³ãëà äî êîëîäÿçÿ é òðîõè íå çàïëàêàëà: çîâñ³ì íîâåíüêå â³äðî áóëî áåç äíà. Âîäà òóò, ïîðó÷, — ÷èñòà, ïðîõîëîäíà, à íàáðàòè ¿¿ í³÷èì! — ßêà áåçãëóçäà êðà¿íà! — Ç äîñàäè â ä³â÷èíêè íà î÷³ íàâåðíóëèñÿ ñëüîçè. — Àòîæ, æèâóòü äåñü òàì ë³íþõè òà øåëåïè-íåäîòåïè — öå íåäîðîáèâ, òå êèíóâ íà ï³âäîðîç³. À ÷åðåç íèõ ³ ìè ìó÷èìîñÿ! — ï³äòàêíóâ Íåäîëàäüêî. Àëå îäðàçó æ ïîõîïèâñÿ: — Îõ, âèáà÷, ÿ íå õîò³â òåáå îáðàçèòè! Àë³ îäðàçó æ ïåðåõîò³ëîñÿ ïëàêàòè. Âîíà çðîçóì³ëà, ùî òåæ íàëåæèòü äî îòèõ øåëåï-íåäîòåï. — ß íå ãí³âàþñÿ, Íåäîëàäüêó. ßêùî ³ º ìåí³ íà êîãî ãí³âàòèñü, òî ò³ëüêè íà ñàìó ñåáå, — ñóìíî ïðîøåïîò³ëà âîíà ïîøåðõëèìè â³ä ñïðàãè ãóáàìè. Âîíè ðóøèëè äàë³. Àëÿ éøëà é çãàäóâàëà âñ³ êîìïîòè, êèñåë³, ñîêè, ÿê³ íå äîïèâàëà âäîìà. À ìîëîêî! ×åðåç òå ìîëîêî Àëÿ äîâîäèëà áàáóñþ äî ñë³ç. À çàðàç ç ÿêîþ íàñîëîäîþ âèïèëà á âîíà ñêëÿíêó ïðîõîëîäíîãî, ñâ³æîãî ìîëîêà! Íåçàáàðîì Àëÿ ïîáà÷èëà íà êâ³òö³ âåëèêó áàáêó. — Îé, Íåäîëàäüêó, äèâèñÿ, ÿêà ãàðíà! — âèãóêíóëà âîíà. — Äàâàé ¿¿ ñïîëîõàºìî — íåõàé ïîë³òàº! — Âîíà íå ë³òàº, — ç³òõíóâ Íåäîëàäüêî é çóïèíèâñÿ. — Ó íå¿ íåìàº îäíîãî êðèëüöÿ. «Á³äîëàøíà! ¯é, ìàáóòü, òàê õî÷åòüñÿ ë³òàòè!» — ïîäóìêè ïîæàë³ëà ä³â÷èíêà áàáêó. 105

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

² ðàïòîì çãàäàëà, ùî â îäí³é êèøåíüö³ â íå¿ ëåæèòü á³ëà â ñèí³é ãîðîøîê ñòð³÷êà. À â äðóã³é — ãîëêà ç êëóáî÷êîì ÷åðâîíèõ íèòîê. Ä³â÷èíêà ïðèñ³ëà êîëî áàáêè é çàõîäèëàñÿ ïðàöþâàòè. Íà êðèëüöå âèñòà÷èëî ìàëåñåíüêîãî êëàïòèêà, à ñòð³÷êó âîíà çàõîâàëà íàçàä äî êèøåíüêè. Îáåðåæíî, ùîá íå çðîáèòè áàáö³ áîëÿ÷å, Àëÿ ïðèøèëà êðèëüöå. Áàáêà íåð³øó÷å ñòð³ïíóëà íèì ðàç, óäðóãå... Ïîò³ì çíÿëàñÿ é ïîëåò³ëà! Àëÿ äóæå çðàä³ëà. Íåäîëàäüêî íà ðàäîùàõ ñòðèáàâ íàâêîëî íå¿ é ï³äêèäàâ óãîðó êàïåëþõà. Ïîò³ì êèíóâñÿ ö³ëóâàòè ä³â÷èíêó. — Óðà! Âèõîäèòü, òè ÷óäîâî âì³ºø äîðîáëÿòè íåäîðîáëåíå! Óðà! ² Àëÿ çðîçóì³ëà, ùî âïåðøå ó ñâîºìó æèòò³ äîâåëà ñïðàâó äî ê³íöÿ. Âîíè ðóøèëè äàë³. «Òàê îñü ÷îìó ìåí³ ñòàëî òàê ðàä³ñíî! — ïîäóìàëà ä³â÷èíêà. — Âèõîäèòü, öå äóæå ïðèºìíî — ðîçïî÷àòó ñïðàâó äîâîäèòè äî ê³íöÿ». — Îñü ìè é ïðèéøëè! — ïåðåðâàâ ¿¿ ðîçäóìè Íåäîëàäüêî. Â³í çíÿâ êàïåëþõà, êóìåäíî â³äñòàâèâ ïðàâó íîãó é æàðò³âëèâî âêëîíèâñÿ ä³â÷èíö³: — Â³òàþ âàñ, øàíîâíà ìàíäð³âíèöå! Âè ïðèáóëè â ñòîëèöþ íàéíåäîëàäí³øî¿ ó ñâ³ò³ êðà¿íè! ² ñïðàâä³, ïåðåä íèìè â øèðîêîìó âèäîëèíêó ëåæàëî ì³ñòî. Ðîçä³ë øîñòèé, ó ÿêîìó Àëÿ âñå á³ëüøå äèâóºòüñÿ Àëþ äèâóº ì³ñòî, ó ÿêîìó íà êðèâóëÿñòèõ âóëèöÿõ ñòîÿòü íå áóäèíêè, à ðîçâàëþõè. Äåÿê³ ç íèõ — áåç â³êîí ³ äâåðåé… ² ïåðåõîæ³ òóò äèâí³: êîæíîìó ÷îãîñü íå âèñòà÷àº: àáî âçóòòÿ, àáî îäÿãó, àáî âîëîññÿ íà ãîëîâ³, à ãîëîâíå — óñì³øîê. Àëÿ ç Íåäîëàäüêîì çóïèíèëèñÿ á³ëÿ íåäîòåëþ ç ïåðåêîøåíèìè â³êîíöÿìè, ÿêèé á³ëüøå íàãàäóâàâ êðèâèé õë³â. Çâ³äòè âèéøîâ ÿêèéñü òîâñòóí ó øê³ðÿí³é áåçðóêàâö³. Îäíà õîëîøà éîãî øòàí³â áóëà äîâãà, à äðóãà ñÿãàëà ëèøå êîë³íà.

Ðîçä³ë ñüîìèé, ó ÿêîìó Àëÿ âïåðøå ÷óº ïðî Ïåðøîãî Íåäîðàäíèêà Ïîêè Àëÿ ðîçãëÿäàëà òîâñòóíà, Íåäîëàäüêî ïðèâ³òíî ïîòèñíóâ éîìó ðóêó. 106

ÃÀËÈÍÀ ÌÀËÈÊ

— Çäîðîâ áóâ, Íåäîøòàíüêó! — óñì³õàþ÷èñü, êàçàâ â³í. — Íó, ùî òóò ó âàñ íîâîãî ñêî¿ëîñÿ? — Ó íàñ çàâæäè âñå ïî-ñòàðîìó! — çíåõîòÿ áóðêíóâ òîâñòóí. — Çàòå ïîãëÿíü, ÿêó íîâèíó ïðèâ³â ÿ! — ² Íåäîëàäüêî ïîâåðíóâñÿ äî Àë³. Òà Íåäîøòàíüêî âæå îáäèâèâñÿ ä³â÷èíêó, òîìó íàâ³òü íå âîðóõíóâñÿ, ò³ëüêè çíîâó áóðêíóâ: — Ä³â÷èñüêî ÿê ä³â÷èñüêî. — Å, íå êàæè! — ² Íåäîëàäüêî çìîâíèöüêè ï³äìîðãíóâ Àë³, íà÷å êàæó÷è: «Îò çàðàç ìè éîãî çäèâóºìî!» — Äèâèñÿ óâàæíî, ñòàðèé áóðêîòóíå. Àäæå öå — ñïðàâæíÿ æèâà ä³â÷èíêà! Îñü òåïåð Íåäîøòàíüêî òàêè çäèâóâàâñÿ. Â³í íàâ³òü îá³éøîâ äîâêîëà Àë³, ùîá êðàùå ¿¿ ðîçäèâèòèñÿ. — À ÿê âîíà ñþäè ïîòðàïèëà? — îøåëåøåíî çàïèòàâ â³í. — Ñàìå öüîãî í³ ÿ, í³ âîíà íå çíàºìî, — çäâèãíóâ ïëå÷èìà Íåäîëàäüêî. — Çàðàç ãîëîâíå ³íøå — âîíà õî÷å çâ³äñè âèáðàòèñÿ. — Íó, õòî ïîòðàïëÿº ñþäè, òîé çâ³äñè âæå íå âèáèðàºòüñÿ, — ñïîõìóðí³âøè, ïîâòîðèâ ãëàäóí Íåäîëàäüêîâ³ ñëîâà. ², íåìîâáè âèð³øèâøè, ùî ãîâîðèòè äàë³ ïðî öå íå âàðòî, ïîâåðíóâñÿ äî Àë³: — Âèáèðàé ñîá³ ê³ìíàòó é æèâè, — êèâíóâ â³í íà íåäîòåëü. — Ìîæó çàïðîïîíóâàòè ö³ëêîì ïðèñòîéíå ïîìåøêàííÿ. Ùîéíî çâ³ëüíèëàñÿ ê³ìíàòà, óñüîãî-íà-âñüîãî áåç äâåðåé. — Óñüîãî-íà-âñüîãî?! — óïåðøå ðîçòóëèëà ðîò Àëÿ. — À ÿê æå òàì æèâóòü áåç äâåðåé? — Ïõå! Âåëèêà á³äà — áåç äâåðåé! À ÿê òîá³ ïîäîáàþòüñÿ ê³ìíàòè áåç ë³æêà, áåç îïàëåííÿ, áåç âîäîãîíó é ñòåë³ àáî ê³ìíàòè áåç ñò³í? Íåäîøòàíüêî ïîäóìàâ ³ äîäàâ: — Çà÷åêàé, îöå òîá³, ìàáóòü, ï³ä³éäå! ª ê³ìíàòà áåç òåëåôîíó! — À õ³áà òóò º ê³ìíàòè ç òåëåôîíàìè? — çäèâóâàëàñÿ Àëÿ. — Í³, íåìàº. — À âçàãàë³ â Íåäîãðàä³ õî÷ îäèí òåëåôîí º? — Í³, íåìàº. — Òî ÷îìó æ òîä³ ìåí³ ê³ìíàòà ñàìå áåç òåëåôîíó?! — Òà ñàìå òîìó, ùî éîãî â í³é íåìàº! «ßêàñü í³ñåí³òíèöÿ!» — ïîäóìàëà Àëÿ é çàïèòàëà: — À ê³ìíàòà, ó ÿê³é áè âñå áóëî, º? 107

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

— Í³, íåìàº! — ãàðèêíóâ Íåäîøòàíüêî. — Íå çàáóâàé, äå òè çíàõîäèøñÿ! ¯é ïðîïîíóþòü îäíó ç íàéêðàùèõ ê³ìíàò, à âîíà ùå é íîñîì êðóòèòü! Áåðè, ïîêè íå ï³çíî, ³ æèâè! — Àëå ÿ íå õî÷ó òóò æèòè! ß õî÷ó äîäîìó! Ìåí³ ó âàñ íå ïîäîáàºòüñÿ! — Õà, â³äêðèëà Àìåðèêó! Íàì óñ³ì òóò íå ïîäîáàºòüñÿ! — ðîçäðàòîâàíî áóðêíóâ Íåäîøòàíüêî. — À ðàç òè ñþäè ïîòðàïèëà, çíà÷èòü, òîá³ òåæ ÷îãîñü íå âèñòà÷àº ³ òè ìóñèø òóò æèòè! — À îò ³ âèñòà÷àº, âèñòà÷àº! ß íå õî÷ó ³ íå áóäó òóò æèòè! — ðîçñåðäèëàñÿ Àëÿ é íàâ³òü òóïíóëà íîãîþ. — À êóäè æ òè ïîä³íåøñÿ? — ºõèäíî çàïèòàâ òîâñòóí. — Íó-íó, íå òðåáà ñâàðèòèñÿ! — óòðóòèâñÿ Íåäîëàäüêî. — ß ñàìå çáèðàâñÿ òîá³ ïîÿñíèòè. Âîíà õî÷å éòè äî Íåäîðîëÿ Äåñÿòîãî. Ãà? Ùî òè íà öå ñêàæåø? — Ñêàæó, ùî íà öå òðåáà íàïëþâàòè é çàáóòè. — Öå æ ÷îìó? — Áî ÿêùî íàâ³òü ¿é ³ ïîùàñòèòü ä³ñòàòèñÿ äî çàìêó, òàì ¿¿ íåîäì³ííî ñõîïèòü Ïåðøèé Íåäîðàäíèê, ³ — ãîï! — ¿¿ ðîçïàòëàíî¿ ãîëîâè íà÷å é íå áóëî! Îñü ÷îìó! — À õòî â³í òàêèé — Ïåðøèé Íåäîðàäíèê? — ñïèòàëà Àëÿ. — Ïðî öå òè çìîæåø ä³çíàòèñÿ íåãàéíî, ÿê ò³ëüêè ñòóïèø íîãîþ äî çàìêó! — óùèïëèâî ìîâèâ Íåäîøòàíüêî. Â³í ï³øîâ äî áóäèíêó é òàê õðÿñíóâ çà ñîáîþ äâåðèìà, ùî âîíè ñàì³ ùå äåê³ëüêà ðàç³â â³ä÷èíèëèñÿ é çà÷èíèëèñÿ. Ðîçä³ë âîñüìèé, ó ÿêîìó Àëÿ ïðîáèðàºòüñÿ äî çàìêó Íåäîðîëÿ Äåñÿòîãî Íåäîëàäüêî ìàâ çíàéîìó, ÿêà áóëà ñëóæíèöåþ â êîðîë³âñüêîìó çàìêó. Âîíà ìîãëà ïðîâåñòè ä³â÷èíêó äî Íåäîðîëÿ Äåñÿòîãî. Óæå á³ëÿ çàìêó Àëÿ ïîì³òèëà, ùî éîìó íå âèñòà÷àëî îäí³º¿ áàøòè, à íà âåëåòåíñüêîìó ãîäèííèêó öåíòðàëüíî¿ âåæ³ íå áóëî õâèëèííî¿ ñòð³ëêè, òîìó â³í ïîêàçóâàâ ò³ëüêè ãîäèíè. Íåäîëàäüêî çíàéîìèòü Àëþ ç³ ñëóæíèöåþ, îáëè÷÷ÿ ÿêî¿ áóëî âèìàçàíå ïîïåëîì, îäÿãíåíà âîíà äî ïîÿñà â ñòàðèé ëàíòóõ, à íèæ÷å ïîÿñà äî ï’ÿò ïèøíî ñïàäàëà øîâêîâà ñï³äíèöÿ, ãàïòîâàíà çîëîòîì ³ îçäîáëåíà ìåðåæèâîì. Ïðàâà í³æêà ¿¿ áóëà âçóòà â êðèøòàëåâèé ÷åðåâè÷îê, à ë³âà — ó âàæêèé äåðåâ’ÿíèé. Ñëóæíèöþ çâàëè Íåäîïîïåëþøêîþ.

108

ÃÀËÈÍÀ ÌÀËÈÊ

Ðîçä³ë äåâ’ÿòèé, ó ÿêîìó Íåäîïîïåëþøêà ðèçèêóº æèòòÿì Àëÿ ðîçïîâ³ëà Íåäîïîïåëþøö³, ÿê îïèíèëàñÿ â Íåäîëàä³¿. Âîíà ä³çíàëàñÿ, ùî â çàìêó æèâå Ïåðøèé Íåäîðàäíèê, ÿêîãî âñ³ áîÿòüñÿ, áî â³í óñ³ì, êîãî ñï³éìàº, â³äðóáóº ãîëîâó. Íåäîïîïåëþøêà ïðîâåëà Àëþ äî ê³ìíàòè êîðîëÿ é ïîðàäèëà çâåðòàòèñÿ äî íüîãî íå «âàøà âåëè÷í³ñòü», à «âàøà íåäîðå÷í³ñòü». Àëÿ çàçèðíóëà â ù³ëèíó — ³ ïåðåä ¿¿ î÷èìà ïîñòàëà êóìåäíà êàðòèíà.

Ðîçä³ë äåñÿòèé, ó ÿêîìó Àëÿ çóñòð³÷àºòüñÿ ç Íåäîðîëåì Äåñÿòèì Ïîñåðåäèí³ ë³æêà ñèä³â ìàëåíüêèé ÷îëîâ³÷îê ó í³÷í³é ñîðî÷ö³ òà í³÷íîìó êîâïàêó ç êèòèöåþ. Ïîðó÷ ó ì³äíîìó ñâ³÷íèêó ãîð³ëà ñâ³÷êà. Â³í òðèìàâ ó ðóêàõ áàíäæî é ëåãåíüêî ïåðåáèðàâ ñòðóíè. Ïîò³ì óìîñòèâñÿ çðó÷í³øå é çàñï³âàâ ñóìíî-ñóìíî: Çíîâó âå÷³ð — âñå íà çàñóâàõ ó çàìêó. Òà î÷åé ÿ íå çàïëþùó àæ äî ðàíêó. Ò³ëüêè ïðèâèäè áëóêàþòü â êîðèäîð³. Òà ñòîÿòü ³ùå ñîëäàòè íà äîçîð³. ß í³çàùî íå ïðèçíàþñÿ í³êîìó, ùî ìåí³ ó çàìêó ñòðàøíî òàê ñàìîìó! Ò³ëüêè ì³ñÿöü çàãëÿäà ó â³êíà ÷îðí³... Åõ, íåìàº â ìåíå äðóç³â — º ïðèäâîðí³! ß êîðîíó îäÿãàþ, íà÷å ìàñêó. ß ñâ³é âèñòóï ïî÷èíàþ, íà÷å êàçêó. Äåíü ó äåíü ÿ çíîâó ãðàþ öþ äàâíî îáðèäëó ðîëü. Âñå ÷àñò³øå çàáóâàþ — ÿ ëþäèíà ÷è êîðîëü?

109

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

Õî÷ áè ïðèâèä çàâ³òàâ äî ìåíå â ãîñò³. Ìè ïîñèä³ëè á, ïîãðàëè ç íèì ó êîñò³! Ò³ëüêè é ïðèâèäè ìåíå ÷îìóñü áîÿòüñÿ! Åõ, îáðèäëî ÿê ìîíàðõîì íàçèâàòüñÿ!

Ïîêè Íåäîðîëü ñï³âàâ, ä³â÷èíêà ðîçì³ðêîâóâàëà, ÿê îçâàòèñÿ äî íüîãî, ùîá â³í, áóâà, íå çëÿêàâñÿ ³ íå ç÷èíèâ ãàëàñó. Íàðåøò³ âîíà â³äâàæèëàñÿ é òèõåíüêî ïðîøåïîò³ëà: — Âàøà íåäîðå÷í³-³-³ñòü! Òà Íåäîðîëü Äåñÿòèé óñå îäíî ñòðàøåííî ïåðåëÿêàâñÿ. Â³í çàâåðåùàâ, øïóðíóâ áàíäæî âá³ê, àæ âîíî æàë³áíî áðåíüêíóëî, ³ ïî÷àâ øâèäêî çàðèâàòèñÿ â ïîäóøêè. Â³ä ñòðàõó â³í ï³äâèâàâ ³ ïðèêàçóâàâ: — Ïèðè-ðè-ðèâè-âèä! Âà-âà-âà! Ïè-ðè-éøîâ ïèðè-ðè-ðèâè-âèä! Ðÿòóéòå! Âà-âà-âà! ² îñü óæå íà ë³æêó çàì³ñòü êîðîëÿ âèñî÷³ëà ãîðà êîâäð ³ ïîäóøîê. «Îõ, ÿê ÿ éîãî íàëÿêàëà! — ïî÷àëà ïîòåðïàòè ä³â÷èíêà. — Ùå çàäèõíåòüñÿ òàì ï³ä ïîäóøêàìè!» ² âîíà çíîâó ïîêëèêàëà: — Âàøà íåäîðå÷í³ñòü! Âèëàçüòå! ß çîâñ³ì íå ïðèâèä! Íåäîðîëü íå â³äïîâ³äàâ. — Âèëàçüòå, âàøà íåäîðå÷í³ñòü, âàì æå òàì í³÷èì äèõàòè! Çíîâ ìîâ÷àííÿ. Àëÿ ðîçñåðäèëàñÿ. — Âàøà íåäîðå÷í³ñòü, ÿêùî âè çàðàç æå íå âèë³çåòå, ÿ ï³äó ñîá³! Êóïà çàâîðóøèëàñÿ, ³ ïî÷óâñÿ ãîëîñ: — ßê-êùî òè íå ïèðè-ðè-ðèâè-âèä, òî äîòîðêíèñÿ äî ìîº¿ ðóðóêè! — ² ç-ï³ä ïîäóøîê âèòêíóëàñÿ òðåìòÿ÷à êîðîë³âñüêà ðóêà. Àëÿ ëåãåíüêî ïîòèñëà ¿¿. Òîä³ ç-ï³ä êîâäð âèãóëüêíóâ ñïî÷àòêó êîâïàê, à ïîò³ì ³ ãîëîâà Íåäîðîëÿ. — Ä³-ä³-ä³éñíî, íà÷åáòî íå ïèðè-ðè-âèä! — ñêàçàâ ð³í. — Òî õòî æ òè? — Çâè÷àéíà ä³â÷èíêà! — Çâè÷àéíèõ ä³â÷àòîê íå áóâàº! Òîáòî íå áóâàº â ìîºìó êîðîë³âñòâ³! 110

ÃÀËÈÍÀ ÌÀËÈÊ

Íàðåøò³ Íåäîðîëü âèë³ç ³ ñ³â, â³äñàïóþ÷èñü. — Îõ-õ-õ-õ, ÿê òè ìåíå íàëÿêàëà! — ² â³í ïðèêëàâ äî ñåðöÿ ðóêó. — ß äóìàâ, ùî âîíî îò-îò âèñêî÷èòü! Ìåíå âæå äàâíî òàê í³õòî íå ëÿêàâ! — ×îìó? — Áî âæå áàãàòî-áàãàòî ðîê³â ñþäè í³õòî íå çàõîäèòü! — ×îìó? — ×îìó, ÷îìó! — ðîçñåðäèâñÿ Íåäîðîëü. Ïîò³ì ï³äêëèêàâ Àëþ ïàëüöåì, íàõèëèâñÿ íàä íåþ é ïðîøåïîò³â: — ß ¿õ áîþñÿ! Îãëÿíóâñÿ äîâêîëà é ùå òèõ³øå äîäàâ: — Óñ³õ áîþñÿ, àëå íàéá³ëüøå, — Íåäîðîëü çáë³ä, íà÷å êðåéäà, — íàéá³ëüøå ÿ áîþñÿ ñâîãî Ïåðøîãî Íåäîðàäíèêà! 1. Ñëîâà îò òàêèé êîìïîò ëþáèòü ïîâòîðþâàòè À Á Â Ã

Íåäîëàäüêî Íåäîøòàíüêî Íåäîïîïåëþøêà Íåäîðîëü Äåñÿòèé

2. Ïîâíå ³ì’ÿ Àë³ À Á Â Ã

Ãàëÿ Àëëà Àë³íà Àë³ñà

3. Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü. Ãåðîé 1 Àëÿ 2 Íåäîëàäüêî 3 Íåäîðîëü Äåñÿòèé 4 Íåäî÷åðåâèê

Ðåïë³êà À Íåäî-ðîáè! Íåäî-ïèøè! Íåäî-ïî÷íè! Íåäî-ëèøè! ² íåäî-¿æ! ² íåäî-øèé! ² â Íåäî-ëàä³þ ìåðù³é! Á ßê ó ãðóäÿõ ñåðöå íå ìåðòâå, à æèâå, òî âèð³âíÿòè ìîæíà óñå, ùî ùå êðèâå! Â Õî÷ áè ïðèâèä çàâ³òàâ äî ìåíå â ãîñò³. Ìè ïîñèä³ëè á, ïîãðàëè ç íèì ó êîñò³! Ã Çãàäàºø ìî¿ ñëîâà, ëþáîíüêî! Ñüîãîäí³ íåîäì³ííî áóäå äîù, ³ ìè âñ³ äîáðÿ÷å âèìîêíåìî! Ä Òàê îñü ÷îìó ìåí³ ñòàëî òàê ðàä³ñíî! Âèõîäèòü, öå äóæå ïðèºìíî — ðîçïî÷àòó ñïðàâó äîâîäèòè äî ê³íöÿ.

111

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

4. Õòî æèâå â êðà¿í³ Íåäîëàä³¿? Ðîçòëóìà÷òå ïîõîäæåííÿ ¿¿ íàçâè. 5. Ñê³ëüêè ñïðàâ íå äîâåëà äî ê³íöÿ Àëÿ, ï³ñëÿ ÷îãî ïîòðàïèëà äî Íåäîëàä³¿? ßêîþ áóëà îñòàííÿ, íå äîâåäåíà äî ê³íöÿ ñïðàâà? 6. ×è ìîæíà ñêàçàòè, ùî Àëÿ â³äêëàäàëà íà çàâòðà òå, ùî ìîæíà áóëî çðîáèòè ñüîãîäí³? Îá´ðóíòóéòå ñâîþ äóìêó. 7. Îõàðàêòåðèçóéòå Íåäîëàäüêà. ×è âèíåí â³í ó òîìó, ùî éîìó äàíî òàêå ³ì’ÿ? ×îìó? 8. Êîãî áî¿òüñÿ Íåäîðîëü Äåñÿòèé? ßê öå éîãî õàðàêòåðèçóº? 9. ×è ìàºòå âè ñï³ëüí³ ðèñè ç Àëåþ? Íàçâ³òü ¿õ? Ùî á âè ¿é ïîðàäèëè ïåðåä ÷èòàííÿì íàñòóïíèõ ðîçä³ë³â? 10. ßê³ îçíàêè êàçêè ìàº öåé òâ³ð? ×è ïîä³áíèé â³í äî íàðîäíî¿ êàçêè? 11. Ïðî÷èòàéòå ðîçä³ë äåñÿòèé çà ðîëÿìè. 12. Âèïèø³òü ó ðîáî÷èé çîøèò ³ìåíà âñ³õ ãåðî¿â ³ç ïåðøèõ äåñÿòè ðîçä³ë³â êàçêè. Çàïèø³òü á³ëÿ íèõ ïî òðè ïðèêìåòíèêè, ÿê³ íàéêðàùå õàðàêòåðèçóþòü îñîáëèâîñò³ êîæíîãî ïåðñîíàæà. 1. Çíàéä³òü ³ âèïèø³òü ó ðîáî÷èé çîøèò ïîðòðåòè Àë³, Íåäîëàäüêà é Íåäîïîïåëþøêè. 2. Ïðî÷èòàéòå êàçêó «Íåçâè÷àéí³ ïðèãîäè Àë³ â êðà¿í³ Íåäîëàä³¿» ïî ðîçä³ë äåâ’ÿòíàäöÿòèé âêëþ÷íî. 3. Íàìàëþéòå êðà¿íó Íåäîëàä³þ (çà áàæàííÿì).

Ðîçä³ë îäèíàäöÿòèé, ó ÿêîìó Àëÿ ä³çíàºòüñÿ ïðî Äåðæàâíó Òàºìíèöþ — À òè çíàºø, ÷îìó ÿ áîþñÿ ñâîãî Ïåðøîãî Íåäîðàäíèêà? Áî â³í çàç³õàº íà ìîþ êîðîíó! — ïëàêñèâî ñêàçàâ Íåäîðîëü Äåñÿòèé. — Ìåíå ðÿòóº ò³ëüêè òå, ùî â íüîãî íåìàº ãîëîâè. Àëå ÿê ò³ëüêè â³í ðîçäîáóäå ãîëîâó... — Íåäîðîëü çàñìó÷åíî ïîõèòàâ ãîëîâîþ. — ßê öå — íåìàº ãîëîâè?! — æàõíóëàñü Àëÿ. — Íåìàº — ³ âñå! Éîãî íàìàëþâàëà ÿêàñü ä³â÷èíêà ñïî÷àòêó ç ãîëîâîþ. Ïîò³ì òà ãîëîâà ¿é ÷îìóñü íå ñïîäîáàëàñÿ, ³ âîíà ñòåðëà ¿¿ ãóìêîþ. À ³íøó òàê ³ íå íàìàëþâàëà. Îò â³í ³ ëèøèâñÿ áåç ãîëîâè! ² ðàïòîì Íåäîðîëü ïîõîïèâñÿ, âèðÿ÷èâ î÷³, ï³äíÿâ ïàëåöü âãîðó ³ çàøåïîò³â: — Àëå ïðî öå í³õòî íå çíàº! ² òè ïðî öå í³êîìó íå êàæè, áî... áî... áî... Íåäîðîëü çàòíóâñÿ. Â³í íå çíàâ, ÿêó ïðè÷èíó âèãàäàòè, ùîá çìóñèòè Àëþ ìîâ÷àòè. — Áî öå Äåðæàâíà Òàºìíèöÿ! — íàðåøò³ ïðèäóìàâ â³í. — Çíàºø, ùî áóâàº çà ðîçãîëîøåííÿ Äåðæàâíî¿ Òàºìíèö³? — Íå112

ÃÀËÈÍÀ ÌÀËÈÊ

äîðîëü ðóêîþ ïîêàçàâ, í³áè â³äïèëþº ñîá³ ãîëîâó. ² ïðîõàëüíèì ãîëîñîì çàïèòàâ: — Òè í³êîìó íå ñêàæåø? Àë³ ñòàëî øêîäà ìàëåíüêîãî ÷îëîâ³÷êà. Âîíà çàïåâíèëà éîãî: — Í³, í³, íå á³éòåñÿ, âàøà íåäîðå÷í³ñòü! Í³êîìó! Ä³ñòàâøè òàêó îá³öÿíêó, Íåäîðîëü ïîëåãøåíî ç³òõíóâ. Àëå, âèäíî, ðàç ïî÷àâøè â³äêðèâàòè äåðæàâí³ òàºìíèö³, â³í íå ì³ã óæå çóïèíèòèñÿ, áî ïî-çìîâíèöüêè ï³äìîðãíóâ Àë³ é ïîìàíèâ ¿¿ çà ñîáîþ. Â³í óçÿâ ñâ³÷êó, óñóíóâ íîãè â ñòîïòàí³ ïàíòîôë³ é ðóøèâ äî äâåðåé. Äâåð³ âåëè äî Òðîííî¿ Çàëè. Á³ëÿ òðîíó Íåäîðîëü ï³äíÿâ ñâ³÷êó íàä ãîëîâîþ ³ îñâ³òèâ çàãëèáëåííÿ â ñò³í³ — í³øó. Ó í³é ñòîÿëè çàë³çí³ ëèöàðñüê³ ëàòè. — Áà÷èø öåé øîëîì? — ñïèòàâ Íåäîðîëü. — Êîæåí ðàíîê Ïåðøèé Íåäîðàäíèê ïðèõîäèòü ñþäè é ïðèëàøòîâóº øîëîì ñîá³ íà ïëå÷³, çàì³ñòü ãîëîâè, à ââå÷åð³ ñòàâèòü éîãî íàçàä. Àëÿ ï³äíÿëàñÿ íàâøïèíüêè é ç³ãíóòèì ïàëüöåì îáåðåæíî ïîñòóêàëà ïî øîëîìó. Óñåðåäèí³ çàãóëî, íà÷å â ïîðîæí³é áî÷ö³. — Àëå æ òàì ïîðîæíüî! — çäèâóâàëàñÿ ä³â÷èíêà. — Åò! — ðîçäðàòîâàíî ñêàçàâ Íåäîðîëü. — Êîãî ö³êàâëÿòü òàê³ äð³áíèö³ — ïîâíà â òåáå ãîëîâà ÷è ïîðîæíÿ! Îäíàê òå, ùî Íåäîðàäíèê áåçãîëîâèé, ìåíå ðÿòóº. Ñàìà ïîäóìàé — íå ìîæå æ â³í îäÿãòè êîðîíó íà öþ çàë³çíó êàñòðóëþ! Ùî-ùî, à ãîëîâà â êîðîëÿ ïîâèííà áóòè â ïîðÿäêó. Ïðèíàéìí³ çîâí³... — Â³í ç³òõíóâ: — Ñê³ëüêè ãîë³â â³í óæå ïåðåì³ðÿâ! Öå ùàñòÿ, ùî æîäíà éîìó íå ï³ä³éøëà! — ßê — ïåðåì³ðÿâ? — Çâ³ñíî ÿê. Íàêàæå â³äðóáàòè êîìó-íåáóäü ãîëîâó, à ïîò³ì ïðèì³ðÿº ¿¿, ÷è íå ï³ä³éäå âîíà éîìó. — À âè ìîâ÷èòå é äîçâîëÿºòå éîìó ðîáèòè òàê³ æàõëèâ³ ðå÷³?! — îáóðåíî âèãóêíóëà Àëÿ. — Îòîæ ³ âèäíî, ùî í³÷îã³ñ³íüêî òè íå òÿìèø ó êîðîë³âñüêèõ ñïðàâàõ! — ðîçñåðäèâñÿ Íåäîðîëü. Ðîçä³ë äâàíàäöÿòèé, ó ÿêîìó Àëÿ ä³çíàºòüñÿ, ç ÷îãî ïîáóäîâàíî Íåäîëàä³þ Íåäîðîëü ðîçïîâ³â Àë³, ùî âñÿ éîãî ãâàðä³ÿ â ðóêàõ Ïåðøîãî Íåäîðàäíèêà, òîìó â³í í³÷îãî íå ìîæå âä³ÿòè. Äàë³ ä³â÷èíêà ä³çíàëàñÿ â³ä êîðîëÿ, ùî äîðîãó ç Íåäîëàä³¿ äîäîìó çíàº ëèøå Íåäî÷åðåâèê, ó ÿêîãî íåìàº äóø³ ³ ÿêèé ñòâîðèâ ³ç íåïîòðåáó öþ âåëè÷åçíó êðà¿íó.

113

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

Ðîçä³ë òðèíàäöÿòèé, ó ÿêîìó Àëÿ âï³çíàº Ïåðøîãî Íåäîðàäíèêà Àëÿ ñèä³ëà ïîðó÷ ³ç Íåäîðîëåì ³ ëóñêàëà ãîð³øêè. À â³í òèì ÷àñîì ïîêàçóâàâ ¿é ñâîº áàãàòñòâî, ñõîâàíå â ë³æêó. ×îãî òàì ò³ëüêè íå áóëî! ² ä³àïðîåêòîð, ÿêèé ïðàöþâàâ â³ä ñâ³÷êè é ïîêàçóâàâ ä³àô³ëüìè, ïî÷èíàþ÷è ç ê³íöÿ, ³ øàõè òà êîñò³, ó ÿê³ Íåäîðîëü ãðàâ ñàì ³ç ñîáîþ. ² ôëåéòà, ³ áàíäæî, ³ íàâ³òü ñòàðà «êàòåðèíêà». ² ùå áàãàòî âñÿêî¿ âñÿ÷èíè, ÿêîþ Íåäîðîëü ðÿòóâàâñÿ â³ä ñàìîòíîñò³. «Á³äîëàøíèé Íåäîðîëü, éîìó òàêè ñàìîòíüî», — ïîäóìàëà Àëÿ, äèâëÿ÷èñü íà ö³ ñêàðáè. Êîëè ç³éøëî ï³âñîíöÿ, Íåäîðîëü Äåñÿòèé ïî÷àâ çáèðàòèñÿ íà ðîáîòó. Ç³òõàþ÷è, â³í íàòÿã ìàíò³þ ³ ç-ï³ä êîâäðè âèòÿã ïîëîâèíêó êîðîíè. Ó êîðîí³ áóëî çðîáëåíî ä³ðî÷êó, êð³çü ÿêó ïðîòÿãóâàâñÿ ìîòóçîê. «Àãà! Â³í ïðèâ’ÿçóº êîðîíó öèì ìîòóçêîì, ùîá âîíà íå ïàäàëà!» — çäîãàäàëàñÿ Àëÿ. — Äîïîìîæè ìåí³, — ïîïðîñèâ Íåäîðîëü. Àëÿ ì³öíî ñòÿãëà ìîòóçêó â íüîãî ï³ä ï³äáîð³ääÿì ³ ãàðíåíüêî çàâ’ÿçàëà áàíòèêîì. — Îòàê áóäå äîáðå! — óò³øåíî ïðîáóðìîò³â Íåäîðîëü. Â³í áóâ çàäîâîëåíèé, ùî êîðîíà òàê ì³öíî ñèäèòü íà ãîëîâ³, õî÷ ìîòóçîê éîãî òðîõè òèñíóâ. Àëÿ ðîçïðàâèëà êîðîë³âñüêó ìàíò³þ é â³äñòóïèëà íà êðîê, ìèëóþ÷èñü ñâîºþ ðîáîòîþ. — Îò âè é ãîòîâ³, âàøà íåäîðå÷í³ñòü! À ÿ âæå, ìàáóòü, ï³äó. Ç îáëè÷÷ÿ Íåäîðîëÿ âìèòü çá³ãëà óñì³øêà. Â³í ñêðèâèâñÿ, íåìîâ çáèðàâñÿ çàïëàêàòè. — Òî òè ìåíå ïîêèäàºø? — ïðîøåïîò³â â³í. — À ÿ äóìàâ, ùî òè íàçàâæäè çàëèøèøñÿ â ìîºìó çàìêó! — Í³, âàøà íåäîðå÷í³ñòü! Íà æàëü, ÿ íå ìîæó. Ìåí³ íåîäì³ííî òðåáà ä³çíàòèñÿ, ÿê âèáðàòèñÿ ç âàøî¿ êðà¿íè. — Çà÷åêàé, çà÷åêàé! — ðàïòîì çàõâèëþâàâñÿ Íåäîðîëü. — Òè áåç äîïîìîãè íå âèáåðåøñÿ ³ç çàìêó. Òåáå ñõîïëÿòü ãâàðä³éö³ é â³äâåäóòü äî Ïåðøîãî Íåäîðàäíèêà. À â³í íàêàæå â³äðóáàòè òîá³ ãîëîâó! À ñêîð³øå çà âñå òè íàñêî÷èø íà íüîãî ñàìà. Â³í ö³ë³ñ³íüêèìè äíÿìè âåøòàºòüñÿ ïî çàìêó é âèíþõóº, êîãî á ³ùå ñòðàòèòè! Àë³ íå õîò³ëîñÿ âèêàçóâàòè Íåäîïîïåëþøêó, ³ òîìó âîíà ìîâ÷àëà. 114

ÃÀËÈÍÀ ÌÀËÈÊ

Ðàïòîì Íåäîðîëü âèãóêíóâ: «Åâðèêà!», ñõîïèâ Àëþ çà ðóêó é ïîòÿã äî äâåðåé Òðîííî¿ Çàëè. ² òóò æå ïðîñòÿãñÿ íà ï³äëîç³. Àëÿ êèíóëàñÿ éîãî ï³äí³ìàòè. — Âàøà íåäîðå÷í³ñòü, à ùî îçíà÷àº «åâðèêà»? — Öå îçíà÷àº: ÿêèé æå ÿ îñåë, ùî ðàí³øå íå äîäóìàâñÿ äî öüîãî! Àëå íå â³äâîë³êàé ìåíå äóðíèöÿìè é ñëóõàé óâàæíî. Êîæíîãî ðàíêó, — ñõâèëüîâàíî çàøåïîò³â â³í, — Ïåðøèé Íåäîðàäíèê ïðèõîäèòü ñþäè ïî øîëîì. Îñü-îñü â³í ïîâèíåí ç’ÿâèòèñÿ. Ïîêè â³í îäÿãàòèìå éîãî, òè ïîá³æèø ïî ãàëåðå¿. Ó ê³íö³ ¿¿ º ìàëåíüê³ äâåðöÿòà äî ìîãî ñàäó. À òàì ó êóùàõ áóçêó º õâ³ðòêà. ×åðåç íå¿ òè âèéäåø ó ì³ñòî. Îñü êëþ÷. — ² Íåäîðîëü ïîêëàâ ä³â÷èíö³ â ðóêó ìàëåíüêîãî êëþ÷èêà. — Ò³ëüêè îá³öÿé: ÿêùî âçíàºø äîðîãó ç ìîãî êîðîë³âñòâà, ðîçêàæåø ³ ìåí³. Òñ-ñ-ñ! ß ÷óþ êðîêè! Öå â³í! Àëÿ òàê áàãàòî íàñëóõàëàñÿ ïðî Ïåðøîãî Íåäîðàäíèêà, ùî ¿é äóæå çàêîðò³ëî éîãî ïîáà÷èòè. Âîíà çàçèðíóëà â øïàðêó ì³æ îäâ³ðêîì ³ äâåðèìà — ³ ìàëî íå ñêðèêíóëà â³ä ïîäèâó! Äî Òðîííî¿ Çàëè çàéøîâ ÷îëîâ³÷îê, ÿêîãî âîíà êîëèñü íå äîìàëþâàëà ó ñâîºìó àëüáîì³! Òîä³ âîíà ñòåðëà éîìó îáëè÷÷ÿ ãóìêîþ, áî âîíî çäàëîñÿ ¿é æîðñòîêèì ³ çëèì. À ³íøå òàê ³ íå íàìàëþâàëà, áî ¿é ñàìå ñòðàøåííî îáðèäëî ìàëþâàòè. Àëÿ çàêèíóëà ³ àëüáîì, ³ îë³âö³ â íàéäàëüøó øóõëÿäó é â³äòîä³ á³ëüøå íå áðàëà ¿õ äî ðóê. Ðîçä³ë ÷îòèðíàäöÿòèé, ó ÿêîìó Àë³ äîïîìàãàº Íåäîøòàíüêî Àëÿ âèáðàëàñÿ ³ç çàìêó é çóñòð³ëà Íåäîëàäüêà. Â³í ïðîâ³â ä³â÷èíêó çà ì³ñòî äî ïóñòèðÿ, íà ÿêîìó æèâ Íåäî÷åðåâèê. Éîãî áóäèíîê áóâ áåç â³êîí ³ áåç äâåðåé. Íåçâàæàþ÷è íà öå, Àëÿ âñå æ òàêè âèð³øèëà ñàìà ïðîíèêíóòè äî öüîãî çà÷àðîâàíîãî áóäèíêó.

Ðîçä³ë ï’ÿòíàäöÿòèé, ó ÿêîìó Àëÿ ïðîíèêàº äî çà÷àðîâàíîãî áóäèíî÷êà Íåäîëàäüêî ïðèâ³â Àëþ íà ïóñòèð. Íà íüîìó âèñî÷³ëè êóïè ñì³òòÿ. — ß ÷åêàòèìó òåáå òóò, — ñêàçàâ Íåäîëàäüêî, — àæ ïîêè òè íå ïîâåðíåøñÿ. Õàé íàâ³òü ìèíå ñòî ðîê³â! — Íó-íó, çàñïîêîéñÿ! Òàê äîâãî, äóìàþ, òîá³ íå äîâåäåòüñÿ ÷åêàòè! — ² Àëÿ ïîïðîñòóâàëà äî áóäèíî÷êà ç ÷åðâîíî¿ öåãëè, ùî ñàìîòíüî âèñî÷³â ñåðåä ïóñòèðÿ. 115

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

Ä³â÷èíêà äâ³÷³ îá³éøëà éîãî, àëå íå çíàéøëà íàâ³òü ä³ðî÷êè, êð³çü ÿêó ìîæíà áóëî á õî÷ çàçèðíóòè âñåðåäèíó. Ó ðîçïà÷³ âîíà ïðèñ³ëà íà êàì³íü ï³ä ñò³íîþ. — Îò ÿêáè òóò áóëè îñü òàê³ ìàëåñåíüê³ äâåðöÿòà. Ò³ëüêèò³ëüêè ùîá ÿ ìîãëà â íèõ ïðîë³çòè, — ñêàçàëà Àëÿ é ëåãåíüêî ïðîâåëà ïàëüöåì ïî ñò³í³. ² ðàïòîì òàì, äå âîíà ïðîâåëà ïàëüöåì, ç’ÿâèëèñÿ äâåðöÿòà. Ñàìå òàê³, ÿê³ âîíà óÿâëÿëà. Àëÿ íàòèñëà ðó÷êó. Äâåð³ â³ä÷èíèëèñÿ. Ïåðåä íåþ áóâ äîâãèé êîðèäîð ç âèñîêèìè â³êíàìè. Àëÿ âèçèðíóëà â íàéáëèæ÷å ç íèõ ³ ïîáà÷èëà ÷óäîâèé ñàä ³ âåëåòåíñüêó êëóìáó. Òà ìèëóâàòèñÿ íå áóëî êîëè. Ä³â÷èíêà ðóøèëà êîðèäîðîì. Ç îáîõ éîãî áîê³â áóëî áàãàòî äâåðåé. Êîæíîãî ðàçó, óçÿâøèñü çà ðó÷êó äâåðåé, Àëÿ ïåðåêîíóâàëàñÿ, ùî âñ³ âîíè çàìêíåí³. Òîä³ ä³â÷èíêà çâåðíóëà â îäèí ³ç áîêîâèõ êîðèäîð³â, ïîò³ì ó äðóãèé, òðåò³é, à ê³íöÿ ¿ì íå áóëî âèäíî. Àëÿ ÷àñ â³ä ÷àñó âèãëÿäàëà ó â³êíà, ÿê³ ¿é òðàïëÿëèñÿ ³ ç ë³âîãî, ³ ç ïðàâîãî áîêó. ² çàâæäè çà â³êíîì áóâ òîé ñàìèé êóòî÷îê ñàäó ç êëóìáîþ. Âîíà âæå ãåòü çíåñèëèëàñÿ é ñ³ëà íà ñò³ëåöü, ùî íåâ³äîìî çâ³äêè âçÿâñÿ â êîðèäîð³. «Äèâíî, — ïîäóìàëà âîíà, — ÿ äîáðå ïàì’ÿòàþ, ùî òóò íå áóëî æîäíîãî ñò³ëüöÿ!» Ðàïòîì ó íå¿ â ãîëîâ³ ñÿéíóëà çäîãàäêà. Âîíà øâèäåíüêî âñòàëà — ³ ñò³ëåöü çíèê! Òîä³ çíîâó çàõîò³ëà ñ³ñòè — ³ ñò³ëåöü ç’ÿâèâñÿ. — Ö³êàâî, ÷è âñ³ áàæàííÿ òóò âèêîíóþòüñÿ? — ãîëîñíî ïðîìîâèëà Àëÿ. ¯é îäðàçó æ çàõîò³ëîñÿ ìîðîçèâà. Òàê çàõîò³ëîñÿ, ùî âîíà àæ î÷³ çàïëþùèëà. À êîëè ðîçïëþùèëà, ïîáà÷èëà â ñâî¿é ðóö³ ïîðö³þ ïëîìá³ðó íà ïàëè÷ö³. Àëÿ ðóøèëà äàë³, ñìàêóþ÷è íåäîëàäÿíñüêèì ìîðîçèâîì, ïðîìèíóëà äåê³ëüêà äâåðåé ³ âðàç çóïèíèëàñÿ. — Îé, à ÿêùî ÿ çàõî÷ó ïåðåíåñòèñÿ äîäîìó?! — âèãóêíóëà âîíà. — Îöå áóëî á ÷óäîâî! Ä³â÷èíêà âæå áóëî â³äêðèëà ðîòà, àëå ïåðåä î÷èìà ðàïòîì ïîñòàâ ñòóðáîâàíèé Íåäîëàäüêî. Âîíà çãàäàëà éîãî ñëîâà é óÿâèëà, ÿê â³í ÷åêàòèìå ¿¿ íà ïóñòèð³ äåñÿòü, äâàäöÿòü ³ âñ³ ñòî ðîê³â. — Í³, í³, — ñõâèëüîâàíî ñêðèêíóëà Àëÿ, áî çëÿêàëàñÿ, ùî ¿¿ áàæàííÿ áóäå íåãàéíî âèêîíàíå. — Í³, í³! ß ò³ëüêè õî÷ó ä³çíàòèñÿ, ÿê ìîæíà âèáðàòèñÿ ç Íåäîëàä³¿. — ² ïîëåãøåíî 116

ÃÀËÈÍÀ ÌÀËÈÊ

ç³òõíóëà, êîëè ïî÷óëà â ñåáå çà ñïèíîþ ëåãåíüêèé øóðõ³ò. Îãëÿíóâøèñü, ä³â÷èíêà ïîáà÷èëà êëàïòèê ïàïåðó, íà ÿêîìó áóëî íàïèñàíî: «²íñòðóêö³þ ïî ïåðåíåñåííþ äèâ. ó ÷àð³âí³é êíèç³». — Ùî æ, áóäó øóêàòè ÷àð³âíó êíèãó, — ìîâèëà Àëÿ é ïîñï³øèëà äàë³. Òóò âîíà çàââàæèëà, ùî áåðåòüñÿ âæå çà ÷åòâåðòå ìîðîçèâî. «Íó, ùå îäíå — ³ âñå!» — äàëà âîíà ñîá³ ñëîâî. Íåçàáàðîì Àëÿ ïîáà÷èëà ùå îäí³ äâåð³. Íàòèñëà íà ðó÷êó — òåæ çàìêíåí³. — Îò ÿêáè ìåí³ êëþ÷, — ïðîêàçàëà âîíà, ³ âðàç ùîñü äçåíüêíóëî. Àëÿ ïîáà÷èëà ï³ä íîãàìè êëþ÷, ï³äíÿëà éîãî é ñïðîáóâàëà â³ä³ìêíóòè äâåð³. Çàìîê òèõåíüêî êëàöíóâ. Çà äâåðèìà áóëî òåìíî. Àëÿ îáåðåæíî ñòóïèëà ÷åðåç ïîð³ã, ³ òóò äâåð³ ñàì³ çà÷èíèëèñÿ çà íåþ. — ß ïðîïàëà! — ïîõîëîëà ä³â÷èíêà. — Öå ïàñòêà! Î÷³ ïîñòóïîâî çâèêàëè äî òåìðÿâè. Çà ê³ëüêà êðîê³â âîíà ïîáà÷èëà íàä ñàì³ñ³íüêîþ ï³äëîãîþ ìàëåíüê³ íàï³âêðóãë³ â³êîíöÿ, ùî ñêèäàëèñÿ íà ðîçð³çàí³ íàâï³ë êðóæàëüöÿ ëèìîíà. Àëÿ ïðèñ³ëà íàâïî÷³ïêè é çàãëÿíóëà â íàéáëèæ÷å â³êîíöå. Òàì, óíèçó, áóëà íåâåëè÷êà çàòèøíà ê³ìíàòêà. Â³êîíöÿ, ùî áóëè â Àë³ ï³ä íîãàìè, âèõîäèëè â ê³ìíàòêó ï³ä ñàìîþ ñòåëåþ. Ó êàì³í³ ïàëàõêîò³ëè äðîâà. Ïîñåðåäèí³ ê³ìíàòè, íà ñòîë³, ëåæàëà âåëåòåíñüêà ðîçêðèòà êíèãà. À íà ñò³ëüö³ çà ñòîëîì... Àëÿ íàâ³òü íå ïîâ³ðèëà âëàñíèì î÷àì! Íà ñò³ëüö³ ñèä³â òîé ñàìèé ÷îëîâ³÷îê, ÿêîãî âîíà âïåðøå ïîáà÷èëà âäîìà. Ò³ëüêè òåïåð â³í áóâ íå ìàëåñåíüêèé, à íà çð³ñò ìàéæå òàêèé, ÿê âîíà. Íà ãîëîâ³ â íüîãî ÷åðâîí³â êîâïà÷îê. À íà ë³â³é íîç³ íå áóëî ÷åðåâèêà. ² òåïåð Àëÿ çíàëà, ùî çâàòè éîãî — êàðëèê Íåäî÷åðåâèê. Ðîçä³ë ø³ñòíàäöÿòèé, ó ÿêîìó Àëÿ ÷èòàº ÷àð³âíó êíèãó «Ñïðàâàíîìåð» Êíèãà áóëà âåëè÷åçíà. Ùîá ïåðåãîðíóòè ñòîð³íêó, Íåäî÷åðåâèêó ùîðàçó äîâîäèëîñÿ ï³äí³ìàòèñÿ ç³ ñò³ëüöÿ. Íàðåøò³ â³í çíàéøîâ, î÷åâèäíî, òå, ùî øóêàâ, áî âèòÿã ³ç êèøåí³ îêóëÿðè é ïî÷àâ óâàæíî ÷èòàòè. Ïîò³ì ùîñü çàïèñàâ íà ïàï³ðåöü, ðàä³ñíî ïîòåð ðóêè ³ àæ ï³äñêî÷èâ â³ä çàäîâîëåííÿ. 117

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

Äàë³ â³í çàêðèâ êíèãó é ïðèñóíóâñÿ áëèæ÷å äî âîãíþ. Ïðîñòÿã íàä íèì ðóêè é ùîñü òèõî çàìóãèêàâ ñîá³ ï³ä í³ñ. Â³í ñï³âàâ ãîëîñí³øå é ãîëîñí³øå. Àëÿ íàðåøò³ ïî÷àëà ðîçáèðàòè ñëîâà: Áàëàêàþòü ïðî äóøó! À ÿ ñêàçàòè ìóøó, ùî íå çíàéîìèé ç ïàíåþ ö³ºþ! Òî ùîñü ó í³é òðèìàþòü, òî ùîñü ó í³é õîâàþòü, áà íàâ³òü ÿê ñï³âàþòü — òî ç äóøåþ! À õòî ¿¿ áà÷èâ? Òðèìàâ ó ðóêàõ, ÷è íþõàâ, ÷è ïðîáóâàâ ç’¿ñòè? ²ç ÷îãî âîíà? Ç áóð’ÿí³â? Ç êîìàð³â? À ìîæå, ç ëîïóöüêà ÷è ç ò³ñòà? ßêà âîíà? ×îðíà, ðóäà ÷è ðÿáà? À ìîæå, â ÿêóñü ïåðåñìóæêó? Ìîæëèâî, äàâíî âæå âîíà íå äóøà, à âæå ïåðåêèíóëàñü â äóøêó? Îò ³ âèõîäèòü, áà÷òå, ùî äóøà íå êîøòóº ³ ì³äíîãî ãðîøà! Áî ÿ çà òå é êîï³º÷êè íå äàì, ÷îãî ïîáà÷èòè íå ìîæó ñàì, àáî ïîäåðæàòè ó æìåí³, àáî ïîêëàñòè äî êèøåí³!

Òóò Íåäî÷åðåâèê çàìîâê ³ ãëÿíóâ íà ãîäèííèê íà êàì³í³, ùî ÿê äâ³ êðàïë³ âîäè áóâ ñõîæèé íà ãîäèííèê ç âåæ³ êîðîë³âñüêîãî çàìêó. Ò³ëüêè â öüîãî ãîäèííèêà áóëà ³ õâèëèííà ñòð³ëêà. Ãîäèííèê ïîêàçóâàâ çà îäíó õâèëèíó äâàíàäöÿòó. Êàðëèê çàìåòóøèâñÿ é ïî÷àâ íèøïîðèòè ïî êèøåíÿõ. Ç îäí³º¿ âèòÿã ñâîãî ë³âîãî ÷åðåâèêà, óçóâ éîãî, òóïíóâ íîãîþ ³... çíèê. 118

ÃÀËÈÍÀ ÌÀËÈÊ

Àëÿ êèíóëàñÿ äî äâåðåé, àëå âîíè áóëè çàìêíåí³. Âîíà çãàäàëà, ùî çàëèøèëà êëþ÷ ó çàìêó ïî òîé á³ê äâåðåé. — Øâèäøå, øâèäøå, êëþ÷! — âèãóêíóëà ä³â÷èíêà. ² ñëóõàëà, ÷è íå äçåëåíüêíå îá ï³äëîãó. Àëå í³! Ó ö³é ê³ìíàò³ áàæàííÿ íå âèêîíóâàëèñü. Àëÿ çðîçóì³ëà, ùî ¿¿ çàìêíåíî. Øóêàþ÷è ïîðÿòóíêó, ä³â÷èíêà çãàäàëà, ùî â êèøåí³ â íå¿ ëåæèòü êëþ÷ â³ä õâ³ðòêè ç êîðîë³âñüêîãî ñàäó. Âîíà íà âñÿê âèïàäîê ñïðîáóâàëà â³ä÷èíèòè íèì äâåð³. ßêà ðàä³ñòü — çàìîê ëåãêî â³ä³ìêíóâñÿ! Àëå ÿê æå òåïåð ä³ñòàòèñÿ äî ìàëåíüêî¿ ê³ìíàòêè? Àëÿ â³ä³ìêíóëà âæå äåê³ëüêà äâåðåé, îäíàê óñ³ âîíè âåëè â òó ê³ìíàòó, ç ÿêî¿ âîíà ùîéíî âèéøëà. Ç ðîçïà÷ó ä³â÷èíêà ëåäü íå çàïëàêàëà. Àäæå êàðëèê ì³ã ïîâåðíóòèñÿ áóäü-ÿêî¿ ìèò³. À âîíà òàê ³ íå âñòèãíå ïðî÷èòàòè ÷àð³âíó êíèãó. «À ÿêùî ñïðîáóâàòè çíîâó...» — ïîäóìàëà Àëÿ, ï³äá³ãëà äî ñò³íè é øâèäåíüêî ïðîâåëà ïî í³é ïàëüöåì. Ç’ÿâèëèñÿ äâåðöÿòà. Ä³â÷èíêà ïðî÷èíèëà ¿õ ³ íàðåøò³ îïèíèëàñÿ â êàðëèêîâ³é ê³ìíàò³... Âîíà ï³ä³éøëà äî ñòîëó é íà îáêëàäèíö³ êíèãè âãîëîñ ïðî÷èòàëà: — Ñïðà-âà íî-ìåð. «Ùî çà Ñïðàâàíîìåð òàêèé?» — ïîäèâóâàëàñü Àëÿ, àëå òðåáà áóëî ïîñï³øàòè, ³ âîíà ðîçãîðíóëà êíèãó. ²íñòðóêö³¿ äî çà÷àðóâàííÿ ³ ðîç÷àðóâàííÿ áóëî íàïèñàíî íà ïåðø³é ñòîð³íö³. Àëÿ ïåðåãîðíóëà ¿¿ ³ ðàä³ñíî ñêðèêíóëà. Ïåðåä î÷èìà áóëà ²íñòðóêö³ÿ ¹ 12 ßê ïåðåíåñòèñÿ ç êðà¿íè Íåäîëàä³¿ Ð³âíî î 12-é ãîäèí³, êîëè õâèëèííà ñòð³ëêà çàòóëèòü ãîäèííó, ñòàòè ïåðåä ãîäèííèêîì êîðîë³âñüêîãî çàìêó, äîðîáèòè âñå, ùî º â òåáå íåäîðîáëåíîãî, ³ ïðîêàçàòè çàêëÿòòÿ: ² äî-ðîáè! ² äî-ïèøè! ² ðîç-ïî÷íè!

² íå ëèøè! ² äî-¿äàé! ² äî-ïèâàé! ² ç Íåäî-ëàä³¿ Ò²ÊÀÉ!

119

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

Ùîá êðàùå çàïàì’ÿòàëîñü, Àëÿ ïîäóìêè ïîâòîðèëà çàêëÿòòÿ, ïîò³ì ïåðåãîðíóëà ñòîð³íêó. Äàë³ éøëè àäðåñè. Ñåðåä íèõ ä³â÷èíêà ïðî÷èòàëà é ñâîþ: «âóëèöÿ Áóä³âåëüíèê³â, 127, êâàðòèðà 121». Âîíà ïðîá³ãëàñü î÷èìà äî ê³íöÿ ñïèñêó, äî ÷èñòî¿ ñòîð³íêè, íà ÿê³é ðàïòîì ïî÷àëà ç’ÿâëÿòèñÿ íîâà àäðåñà — íà÷å õòîñü íåâèäèìîþ ðó÷êîþ øâèäêî âèâîäèâ ë³òåðó çà ë³òåðîþ. ² òóò Àëÿ âñå çðîçóì³ëà. «Öåé Ñïðàâàíîìåð, — ïîäóìàëà âîíà, — ³ º îò³ºþ ÷àð³âíîþ êíèãîþ, êóäè çàïèñóþòüñÿ âñ³ àäðåñè íåäîðîáëåíèõ ñïðàâ. ² òîä³ êàðëèê âçóâàº ÷åðåâèêà, ì÷èòü òóäè é ëþá³ñ³íüêî çàáèðàº íåäîðîáëåíå â Íåäîëàä³þ! Óñå ÿñíî! Ùîá ïåðåíåñòèñÿ ç Íåäîëàä³¿, â³í óçóâàº ÷åðåâèêà, à ùîá ïîâåðíóòèñÿ — çí³ìàº!» Îòîæ, ùîá ïîâåðíóòèñÿ äîäîìó, ¿é òðåáà ñòàòè íà ïëîù³ ïåðåä ãîäèííèêîì, çàïëåñòè äðóãó ê³ñêó ³, êîëè ïðîá’º ð³âíî äâàíàäöÿòà, ïðîìîâèòè çàêëÿòòÿ. Àëÿ øâèäåíüêî ïåðåâ³ðèëà, ÷è íå çàãóáèëàñÿ ñòð³÷êà. Í³, âîíà ëåæàëà ñîá³ â êèøåíüö³. Çàñïîêî¿âøèñü, Àëÿ ãîðòàëà êíèãó äàë³. «Íåâæå ÿ í³÷îãî íå ä³çíàþñÿ ïðî ñåáå?» — çàñìóòèëàñÿ âîíà. Àëå êîëè ïåðåãîðíóëà îñòàííþ ñòîð³íêó, çðîçóì³ëà, ùî çíàéøëà òå, ùî øóêàëà. Íà í³é ðóêîþ Íåäî÷åðåâèêà áóëî íàïèñàíî: «Ñïèñîê ëþäåé, ÿê³ íå äîðîáëÿþòü ñâî¿ ñïðàâè ³ ÿêèõ ÿ â³ä³áðàâ äëÿ ïåðåíåñåííÿ äî Íåäîëàä³¿». Àëÿ çâåðíóëà óâàãó, ùî â ñïèñêó ïðîòè êîæíîãî ïð³çâèùà ñòîÿëè öèôðè: äåâ’ÿíîñòî â³ñ³ì, ñ³ìäåñÿò ø³ñòü, ï’ÿòäåñÿò ÷îòèðè. Á³ëÿ Àëèíîãî ³ìåí³, ùî çíà÷èëîñü ó ñïèñêó ï³ä íîìåðîì îäèí, áóëà öèôðà ñòî ³ ñëîâî «ïåðåíåñåíà». Óíèçó ä³â÷èíêà ïîì³òèëà íàïèñàíó äð³áíåíüêèìè ë³òåðàìè ïðèì³òêó: «Äî Íåäîëàä³¿ ïåðåíîñèòüñÿ ëèøå òîé, õòî íå äîðîáèâ ð³âíî ñòî ñïðàâ». Ï³ä íîìåðîì äðóãèì ó ñïèñêó ñòîÿëî ïð³çâèùå ¿¿ ñóñ³äà Ñàøêà Òèøêà ³ öèôðà äåâ’ÿíîñòî äåâ’ÿòü. Îòæå, éîìó ëèøèëîñÿ íå äîðîáèòè ò³ëüêè îäíó ñïðàâó, ³ â³í îïèíèòüñÿ â êðà¿í³ Íåäîëàä³¿. «Í³, íå áóäå öüîãî! — âèð³øèëà Àëÿ. — Õàé-íî ÿ âèáåðóñÿ çâ³äñè, ÿ âñ³õ ¿õ ïîïåðåäæó». Âîíà ïîõàïöåì âèðâàëà ëèñòîê ³ çàõîâàëà â êèøåíüêó. À òåïåð — øâèäøå äî Íåäîëàäüêà, ïîêè íå ïîâåðíóâñÿ êàðëèê! 120

ÃÀËÈÍÀ ÌÀËÈÊ

Àëÿ ïàëüöåì íàìàëþâàëà íà ñò³í³ äâåð³ é âèéøëà â êîðèäîð. Ïîò³ì çðîáèëà òå æ ñàìå â êîðèäîð³ é îïèíèëàñÿ íà ïóñòèð³. Äâåð³ çà íåþ îäðàçó æ çíèêëè, àëå òåïåð âîíà çíàëà òàºìíèöþ áóäèíî÷êà. À äî íå¿, óñì³õàþ÷èñü íà âåñü ðîò, â³ä ÷îãî éîãî ô³ç³îíîì³ÿ çäàâàëàñÿ ùå íåäîëàäí³øîþ, ïîñï³øàâ Íåäîëàäüêî. Ðîçä³ë ñ³ìíàäöÿòèé, ó ÿêîìó Àëÿ ïðîáóº ùå ðàç äîâåñòè ñïðàâó äî ê³íöÿ Âèéøîâøè ³ç çà÷àðîâàíîãî áóäèíî÷êà, Àëÿ çóñòð³ëà Íåäîëàäüêà, à òàêîæ Íåäîøòàíüêà òà éîãî äðóç³â. Ñåðåä íèõ áóëà äèâíà ÷îòèðèêóòíà áàáóñÿ, ó ÿêî¿ ãîëîâà áóëà îáâ’ÿçàíà õóñòêîþ, ê³íö³ ÿêî¿ áóëè çàâ’ÿçàí³ âóçëèêîì ³ ñòèð÷àëè, ÿê çàÿ÷³ âóõà. Âóçëèê ñêð³ïëþâàâñÿ ãâèíòèêîì. Ñòàðà áóëà äóæå çàñòóäæåíîþ. Àëÿ ä³çíàëàñÿ, ùî ÿêîñü îäèí òàòî ïîïðîñèâ ñâîãî ñèíà çàêðóòèòè ãâèíòèêà íà çàù³ïö³ ñòàðî¿ â³êîííî¿ êâàòèðêè. Ïðîòå õëîï÷èêîâ³ òðåáà áóëî á³ãòè íà ôóòáîë, ³ â³í íå äîêðóòèâ ãâèíòèêà é ãàéíóâ ó äâ³ð. Òîìó ÷åðåç ïðîòÿã ó áàáóñ³ Íåäîêâàòèðêè ïîñò³éíèé íåæèòü, êàøåëü, áðîíõ³ò ³ ðàäèêóë³ò. Àëÿ ç âåëèêèìè òðóäíîùàìè, òà âñå æ òàêè çàêðóòèëà ãâèíòèêà íà Íåäîêâàòèðö³ — ³ òà ìèòòºâî âèäóæàëà. Ï³ñëÿ öüîãî âñ³ âèðóøèëè äî íåäîòåëþ, äå Àëÿ âñ³ì ðîçïîâ³ëà, ùî ñàìå âîíà íå äîìàëþâàëà Ïåðøîãî Íåäîðàäíèêà. Ïðè öüîìó âîíà äîäàëà, ùî çíàº, ÿê ïîçáàâèòè ¿õíþ êðà¿íó â³ä íüîãî: òðåáà áóëî ïîëàãîäèòè õâèëèííó ñòð³ëêó íà ãîäèííèêó êîðîë³âñüêîãî çàìêó. Âèÿâèëîñÿ, ùî Íåäîêâàòèðêà çíàëà ãîäèííèêàðÿ, ÿêîãî çâàëè Íåäîæäåíü. Â³í æèâ ó ìàëåíüê³é êîì³ð÷èí³ íà ò³é ñàì³é âåæ³ ç ãîäèííèêîì. Áóëî âèð³øåíî òàºìíî ïðîáðàòèñÿ äî çàìêó é óìîâèòè ãîäèííèêàðÿ ïîëàãîäèòè ãîäèííèêà.

Ðîçä³ë â³ñ³ìíàäöÿòèé, ó ÿêîìó Àëÿ ïîòðàïëÿº äî ðóê Ïåðøîãî Íåäîðàäíèêà Àëÿ ç Íåäîëàäüêîì çíîâó ïîäàëèñÿ äî êîðîë³âñüêîãî çàìêó. Äâåð³ ¿ì â³ä÷èíèëà çàïëàêàíà Íåäîïîïåëþøêà. — Ùî ñòàëîñÿ? — ñòóðáóâàëàñÿ Àëÿ. — Ïåðøèé Íåäîðàäíèê íàêàçàâ â³äðóáàòè ãîëîâó Ãîëîâíîìó Íåäîêóõàðþ í³áèòî çà òå, ùî êîðîëþ íà îá³ä â³í ïîäàâ êðóò³ ÿéöÿ. Àëå æ öå íåïðàâäà, ÿéöÿ áóëè íåäîâàðåí³, ð³äê³, ÿ ñàìà ïåðåâ³ðÿëà, — ñõëèïóþ÷è, ðîçïîâ³äàëà Íåäîïîïåëþøêà. — Íåäîêóõàð áóâ òàêèé äîáðèé! Â³í çàâæäè ïðèãîùàâ ìåíå ëàñîùàìè ç êîðîë³âñüêîãî ñòîëó! — ² Íåäîïîïåëþøêà çàëèëàñÿ ñë³çüìè. — Öèòü, íå ïëà÷! — çàñïîêî¿â ¿¿ Íåäîëàäüêî. — Ñêîðî öüîìó íàñòàíå ê³íåöü. 121

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

Íåäîïîïåëþøêà êóëà÷êîì âèòåðëà ìîêð³ ùîêè ³ ç íàä³ºþ ïîäèâèëàñÿ íà ñâîãî ïðèÿòåëÿ. À Íåäîëàäüêî, íàøâèäêó ðîçïîâ³âøè ¿é îñòàíí³ íîâèíè, çàïèòàâ: — Ìîæå, òè çíàºø, äå æèâå ãîäèííèêàð? — Çâè÷àéíî, çíàþ! Àäæå ÿ ùîäíÿ íîøó éîìó îá³ä! ß çíàþ äî íüîãî íàéêîðîòøó äîðîãó! Õîä³ìî! Íåäîëàäüêà âîíè çàëèøèëè íà êóõí³, íàêàçàâøè éîìó âèäàòè ñåáå çà íîâîãî Ãîëîâíîãî Íåäîêóõàðÿ, ÿêùî ïðè÷åïëÿòüñÿ ãâàðä³éö³. Íåäîïîïåëþøêà âåëà Àëþ íåçë³÷åííèìè çàëàìè ñòàðîãî çàìêó. Âîíè äóæå ïîñï³øàëè. ² âñå-òàêè ïåðåä îäíèìè äâåðèìà ¿ì äîâåëîñÿ çóïèíèòèñÿ. Ó ê³ìíàò³, ÷åðåç ÿêó òðåáà áóëî ïåðåõîäèòè, õòîñü áóâ. Íàâøïèíüêàõ ï³äêðàëèñÿ âîíè äî äâåðåé ³ ïîáà÷èëè Ïåðøîãî Íåäîðàäíèêà. Â³í ñêëàäàâ äî âèñîêî¿ øàôè ñóâî¿ êîðîë³âñüêèõ íàêàç³â ³ íàñï³âóâàâ ï³ñåíüêó: Ïîðîæíÿ ãîëîâà — íå äèâî. ² ç íåþ ìîæíà æèòü ùàñëèâî. Äóìêè äî íå¿ íå ïðèõîäÿòü ³ ìð³¿ ç ðîçóìó íå çâîäÿòü. Íà ïëå÷àõ äóæå ëåãêî ùîäíÿ ¿¿ íîñèòü. À ãîëîâíå — âîíà í³êîëè í³ â³ä ÷îãî íå áîëèòü! Í³ â³ä ãîðÿ, í³ â³ä ðàäîñò³, í³ â³ä ùàñòÿ, í³ â³ä çàçäðîñò³. Í³ â³ä ñï³â÷óòòÿ, í³ â³ä êàÿòòÿ, í³ âçàãàë³ â³ä öüîãî ñêëàäíîãî, íåçðó÷íîãî, â³ä öüîãî íåñïîê³éíîãî æèòòÿ!

Òóò Íåäîðàäíèê ïîâåðíóâ ãîëîâó, ³ Àëÿ ç æàõîì ïîáà÷èëà, ùî çàáîðîëî â øîëîì³ ï³äíÿòå, à ç øîëîìà âèçèðàº îáëè÷÷ÿ. Òî÷í³ñ³íüêî òàêå, ÿêå âîíà íà ñâîºìó ìàëþíêó ñòåðëà ãóìêîþ, — õèæå ³ çëå. Àëÿ ñõîïèëà Íåäîïîïåëþøêó çà ðóêó ³ ñõâèëüîâàíî ïðîøåïîò³ëà: — Äèâèñÿ, äèâèñÿ, ó íüîãî òå îáëè÷÷ÿ, ÿêå ÿ ñòåðëà ãóìêîþ! — ßêå îáëè÷÷ÿ? — çäèâóâàëàñÿ Íåäîïîïåëþøêà. — Òàì, ó øîëîì³! 122

ÃÀËÈÍÀ ÌÀËÈÊ

— Òà øîëîì æå ïîðîæí³é! Ó íüîìó í³÷îãî íåìàº! «Âèõîäèòü, Íåäîïîïåëþøêà íå áà÷èòü éîãî îáëè÷÷ÿ! — çðîçóì³ëà Àëÿ. — ² í³õòî íå áà÷èòü! Ò³ëüêè ÿ!» Ó Àë³ ïî ñïèí³ çàá³ãàëè ìóðàøêè — ÷è òî â³ä ñòðàõó, ÷è òî â³ä ìîðîçèâà. Íå òðåáà áóëî ñò³ëüêè ¿ñòè! Ìàáóòü, ïî÷èíàâñÿ íåæèòü, áî ä³â÷èíêà òàê ãîëîñíî ÷õíóëà, ùî â ïîðîæí³é çàë³ àæ çàãóëî. Íåäîðàäíèê ï³äñòðèáíóâ äî äâåðåé, ðîç÷àõíóâ ¿õ ³ ñõîïèâ Àëþ çà ðóêó. Ðîçä³ë äåâ’ÿòíàäöÿòèé, ó ÿêîìó Íåäîðîëü Äåñÿòèé ï³äïèñóº íàêàç ïðî Àëèíó ñòðàòó Ïåðøèé Íåäîðàäíèê íàêàçàâ äâîì ãâàðä³éöÿì ïðîâåñòè Àëþ äî Òðîííî¿ Çàëè äî Íåäîðîëÿ Äåñÿòîãî, ùîá ï³äïèñàòè íàêàç. Ó ÷óäåðíàöüê³ ëàòè áóëè âáðàí³ ö³ ãâàðä³éö³. Â îäíîãî çàì³ñòü øîëîìà íà ãîëîâ³ ñòèð÷àëà ñòàðà çåëåíà êàñòðóëÿ áåç äíà, ðó÷êàìè äîíèçó. Çà ùèò éîìó ïðàâèëà êðèøêà â³ä âèâàðêè, à çà ñïèñ — ïëàñêà çàë³çÿêà. Ç îäíîãî áîêó âîíà çàê³í÷óâàëàñÿ ãîñòðÿêîì, à ç ³íøîãî — êðóæàëüöåì ³ç ÷îòèðèêóòíîþ ä³ðêîþ ïîñåðåäèí³. Òà çàë³çÿêà ùîñü íàãàäóâàëà Àë³. Àëå ùî? Ó äðóãîãî ãâàðä³éöÿ äî ãðóäåé áóëà ïðèïàñîâàíà äåðåâ’ÿíà äîùå÷êà, íà ÿê³é êóõîâàðêè êðèøàòü öèáóëþ, à çàì³ñòü ñïèñà â³í òðèìàâ äåðæàê â³ä ãðàáë³â ç ïðèâ’ÿçàíîþ íà ê³íö³ âèäåëêîþ. Êîëè Íåäîðîëü ïîáà÷èâ Íåäîðàäíèêà é Àëþ, â³í çàòðåìò³â, ïîäóìàâøè, ùî ä³â÷èíêà ðîçïîâ³ëà éîìó âñå ç í³÷íî¿ ðîçìîâè. ² â öåé ìîìåíò ç éîãî ãîëîâè çëåò³ëà êîðîíà. Äî íå¿ êèíóâñÿ Íåäîðàäíèê, ïðîòå Àëÿ éîãî âèïåðåäèëà é, ñõîïèâøè êîðîíó, â³ääàëà ¿¿ âëàñíèêîâ³. Íà Àëèíå çäèâóâàííÿ êîðîëü ï³äïèñàâ íàêàç, çã³äíî ç ÿêèì ¿¿ áóëî çàñóäæåíî äî ñòðàòè (â³äðóáàòè ä³â÷èíö³ ãîëîâó íàñòóïíîãî äíÿ ð³âíî î äâàíàäöÿò³é). Íåäîðàäíèê íàêàçàâ ãâàðä³éöÿì â³äâåñòè Àëþ â ï³äçåìåëëÿ é ïèëüíóâàòè ¿¿. 1. Ïåðøîþ äîâåäåíîþ ñïðàâîþ äî ê³íöÿ ñòàëî òå, ùî Àëÿ À Á Â Ã

äîìàëþâàëà ãîëîâó Ïåðøîìó Íåäîðàäíèêó âèøèëà ðóøíè÷îê ÷åðâîíèìè ï³âíèêàìè äîìàëþâàëà âóõî Íåäîëàäüêîâ³ ïðèøèëà áàáö³ êðèëüöå

2. Ìîòëîõ ³ íå äîâåäåí³ äî ê³íöÿ ñïðàâè ñòÿãóº äî Íåäîëàä³¿ À Á Â Ã

Ïåðøèé Íåäîðàäíèê Íåäîðîëü Äåñÿòèé Íåäî÷åðåâèê Íåäîøòàíüêî

123

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü. Ãåðîé 1 2 3 4

Íåäîïîïåëþøêà Ïåðøèé Íåäîðàäíèê Íåäîðîëü Äåñÿòèé Íåäî÷åðåâèê

Â÷èíîê À íàìàãàºòüñÿ ïðîâåñòè Àëþ äî ãîäèííèêàðÿ Á ï³äïèñóº íàêàç ïðî ñòðàòó Àë³ Â çàêðó÷óº ãâèíòèêà íà çàù³ïö³ êâàòèðêè Ã çàïèñóº àäðåñè íåäîðîáëåíèõ ñïðàâ Ä íàêàçóº ãâàðä³éöÿì â³äâåñòè Àëþ â ï³äçåìåëëÿ

4. Ïðî ÿêó Äåðæàâíó Òàºìíèöþ Íåäîðîëü ðîçïîâ³â Àë³? ×è ìîæíà öþ òàºìíèöþ ââàæàòè âàãîìîþ, âàðòîþ ôîðìóëþâàííÿ «äåðæàâíà»? ßê öå õàðàêòåðèçóº Íåäîðîëÿ Äåñÿòîãî? 5. ×îìó Àëÿ íå ñïðîáóâàëà ïåðåíåñòèñÿ äîäîìó, êîëè áóëà â çà÷àðîâàíîìó áóäèíî÷êó? ßê öå ¿¿ õàðàêòåðèçóº? 6. Ùî âè â³ä÷óâàëè â òîé ìîìåíò, êîëè Àëÿ ïîòðàïèëà äî çà÷àðîâàíîãî áóäèíî÷êà? Çà äîïîìîãîþ ÷îãî àâòîðó âäàëîñÿ ñòâîðèòè àòìîñôåðó ñòðàõó, òàºìíè÷îñò³ é íåáåçïåêè? 7. Ùî êóìåäíå âè ïîáà÷èëè â îïèñ³ Íåäîêâàòèðêè? ×îìó âîíà ïîñò³éíî áóëà çàñòóäæåíîþ? Ïðîêîìåíòóéòå â÷èíîê Àë³ ç âèêðóòêîþ. 8. Îõàðàêòåðèçóéòå Íåäîïîïåëþøêó. ×îìó âîíà, ðèçèêóþ÷è ñâî¿ì æèòòÿì, òàê â³ääàíî íàìàãàºòüñÿ äîïîìîãòè Àë³? 9. Õòî ñì³ëèâ³øèé — äîðîñëèé Íåäîðîëü ÷è ìàëåíüêà Àëÿ? Ï³äêð³ï³òü ñâîþ äóìêó â÷èíêàìè ãåðî¿â. 10. ×è ìîæíà ââàæàòè çëîä³ºì Íåäî÷åðåâèêà, ÿêèé íàìàãàâñÿ ïîêàðàòè ä³òåé, ùî íå äîâîäèëè ñïðàâ äî ê³íöÿ? Îá´ðóíòóéòå ñâîþ äóìêó. 11. ßêáè âàì äîâåëîñÿ îçâó÷óâàòè ô³ëüì ïðî ïðèãîäè Àë³ â Íåäîëàä³¿, òî ÿêèì áè áóâ ìóçè÷íèé ñóïðîâ³ä äî ø³ñòíàäöÿòîãî é â³ñ³ìíàäöÿòîãî ðîçä³ë³â êàçêè? Ñêàæ³òü ïðî ãó÷í³ñòü, òåìï, íàñòð³é ìóçèêè, ïàóçè, ìóçè÷í³ ³íñòðóìåíòè. 12. ×è ïîãîäæóºòåñÿ âè ç òàêèìè ñëîâàìè Íåäîðîëÿ, ñêàçàíèìè ïðî Íåäî÷åðåâèêà: «Áóòè áåç äóø³ — öå íàâ³òü ã³ðøå, í³æ áóòè áåç ãîëîâè»? Îá´ðóíòóéòå ñâîþ ïîçèö³þ. 1. Ïðî÷èòàéòå êàçêó «Íåçâè÷àéí³ ïðèãîäè Àë³ â êðà¿í³ Íåäîëàä³¿» äî ê³íöÿ. 2. Ï³äãîòóéòåñÿ ïåðåêàçàòè îäèí ³ç ðîçä³ë³â êàçêè, ïîïåðåäíüî ðîçïîä³ëèâøè ¿õ ì³æ ñîáîþ â êëàñ³. 3. Íàìàëþéòå ãåðîÿ êàçêè, ÿêîãî âè ïîáà÷èëè ï³ä ÷àñ ÷èòàííÿ, íå òàêèì, ÿê éîãî çîáðàçèëà õóäîæíèöÿ íà ³ëþñòðàö³ÿõ ó ï³äðó÷íèêàõ (çà áàæàííÿì).

124

ÃÀËÈÍÀ ÌÀËÈÊ

Ðîçä³ë äâàäöÿòèé, ó ÿêîìó Àëÿ îïèíÿºòüñÿ â ï³äçåìåëë³ À êóäè æ ïîä³ëàñÿ Íåäîïîïåëþøêà? Íåâæå âîíà çëÿêàëàñÿ é ïîêèíóëà ä³â÷èíêó â á³ä³? Çâè÷àéíî, í³! Êîëè Ïåðøèé Íåäîðàäíèê ñõîïèâ Àëþ çà ðóêó, Íåäîïîïåëþøêà êèíóëàñÿ íà äîïîìîãó. Òà â öþ ìèòü ¿¿ ñàìó õòîñü áîëÿ÷å øàðïíóâ çà ðóêàâ, çàòóëèâ äîëîíåþ ðîòà é ïîòÿã çà äâåð³. Çâ³ñíî, öå áóâ Íåäîëàäüêî! Â³í íå çàëèøèâñÿ íà êóõí³, à íàçèðö³ ï³øîâ çà íèìè, ùîá äîïîìîãòè, ÿêùî áóäå òðåáà. — Òñ-ñ-ñ! — ïðèêëàâ Íåäîëàäüêî ïàëüöÿ äî ãóá ³ ïîÿñíèâ: — Òè í³÷èì ¿é çàðàç íå äîïîìîæåø. Ãâàðä³éö³ îäðàçó æ ñõîïëÿòü ³ òåáå. À ðàçîì ìè ùîñü ïðèäóìàºìî. Îò òàêèé êîìïîò! Â³í âèçèðíóâ ç-çà äâåðåé. Ó ê³ìíàò³ âæå í³êîãî íå áóëî. — Õîä³ìî, — ñêàçàâ Íåäîëàäüêî, — òðåáà ðÿòóâàòè Àëþ. Òèì ÷àñîì ãâàðä³éö³ â³äâåëè Àëþ äî ï³äçåìåëëÿ. Çàë³çí³ ´ðàòè ïåðåãîðîäæóâàëè éîãî íà äâ³ íåð³âí³ ÷àñòèíè. Ó ìåíø³é ñèä³ëè çàñóäæåí³. Ó á³ëüø³é òðèìàâ ñâîº çíàðÿääÿ êàò. Àëÿ ç æàõîì ðîçãëÿäàëà òå çíàðÿääÿ. Òóò áóëè ð³çí³ ñîêèðè — ìàëåíüê³, á³ëüø³ é äóæå âåëèê³; ç êîðîòêèìè ³ ç äîâãèìè ðó÷êàìè, ³ç âóçüêèìè ³ ç øèðîêèìè ëåçàìè, ïðÿìèìè é çàãíóòèìè ç áîê³â. ² êîæíà ñîêèðà ñòèð÷àëà ó ñâî¿é ïëàñ³. Ïëàõè òåæ áóëè ð³çí³ — øèðîê³ é âóçüê³, íèçåíüê³ é âèñîê³. Íà ãà÷êó âèñ³ëî âáðàííÿ êàòà — ÷åðâîíèé êîâïàê ç âèð³çàìè äëÿ î÷åé. Ãâàðä³éö³ çàìêíóëè çà Àëåþ çàë³çí³ äâåðöÿòà é ìîâ÷êè âñ³ëèñÿ íà êðàº÷îê øèðî÷åííî¿ ïëàõè, ùî ñòîÿëà íàéáëèæ÷å äî ´ðàò. Ä³â÷èíêà ïðèñ³ëà íà îáåðåìîê ñîëîìè, ùî ïðàâèâ çà ë³æêî. «ßê äèâíî! — äóìàëà âîíà. — Òîé ÷îëîâ³÷îê, ÿêîìó ÿ êîëèñü íå äîìàëþâàëà ãîëîâó, òåïåð íàêàçàâ â³äðóáàòè ãîëîâó ìåí³!» ¯¿ ñóìí³ äóìêè ïåðåðâàëè ÷è¿ñü êðîêè. Òî ïðèéøîâ êàò. Àëÿ îäðàçó âï³çíàëà éîãî. Â³í ìàâ âåëè÷åçí³ çàãðóá³ë³ ðóêè é ìàëåíüê³ õèòð³ î÷èö³. Ïîáà÷èâøè éîãî, ãâàðä³éö³, íà÷å ïî êîìàíä³, ï³äíÿëèñÿ é â³ä³éøëè â íàéäàëüøèé êóòîê ï³äçåìåëëÿ. 125

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

Êàò íàáëèçèâñÿ äî ´ðàò. Óëåñëèâî êðèâëÿ÷èñü ³ îãèäíî õèõèêàþ÷è, çâåðíóâñÿ äî Àë³: — ×îãî òè ñèäèø òàì ó êóòêó? Õè-õè. Ï³ä³éäè áëèæ÷å. ß — êîðîë³âñüêèé êàò. Õè-õè. ß ïðèéøîâ, ùîá ïðèì³ðÿòè ñîêèðó äî òâîº¿ øè¿! Õè-õè! Ùîá çàâòðà íå ãàÿòè ÷àñó. Ùîá øâèäåíüêî — ðàç-ðàç ³ ãîòîâî! Õè-õè. Òðåáà, ùîá óñå éøëî ÿê ïî ìàñëó. ß ëþáëþ ñâîþ ðîáîòó. À â òîãî, õòî ëþáèòü ñâîþ ðîáîòó, óñå çàâæäè ïðîõîäèòü ãëàäåíüêî! Õè-õè! Êðàùå ï³äãîòóâàòèñÿ çàçäàëåã³äü. Õè-õè. Ùîá íå áóëî í³ÿêèõ íåñïîä³âàíîê. Â³í áóâ òàêèé áðèäêèé, ùî Àëþ àæ ïåðåñìèêíóëî. Ïîáà÷èâøè, ùî ä³â÷èíêà äèâèòüñÿ íà íüîãî ç â³äðàçîþ, êàò çíîâó çàõèõîò³â. — Õè-õè-õè! Íå äèâèñÿ íà ìåíå òàê, íå äèâèñÿ! Çíàºø, õòî ÿ? ß — äðóãà ëþäèíà â êîðîë³âñòâ³ ï³ñëÿ Ïåðøîãî Íåäîðàäíèêà! Ìåíå âñ³ áîÿòüñÿ! Õè-õè! À ùå, íå çàáóâàé, ÿ ºäèíà ëþäèíà â êîðîë³âñòâ³, ÿê³é äîçâîëåíî äîâîäèòè ñâîþ ñïðàâó äî ê³íöÿ! Õè-õèõè-õè! Òà ðàïòîì â³í ïåðåñòàâ õèõîò³òè é æàë³áíî ñêàçàâ: — À ÿ íå òàêèé óæå é ïîãàíèé! ß äîáðèé! Òè äóìàºø, ìåí³ òåáå íå øêîäà? Ùå é ÿê! Àëå ùî âä³ºø — òàêà ðîáîòà! — ² â³í çíîâó çàõèõîò³â: — ß áà÷ó, òè íå õî÷åø ï³ä³éòè áëèæ÷å. Í³÷îãî, í³÷îãî, íå âñòàâàé! Òè, íàïåâíî, âòîìèëàñÿ. ß âæå é òàê áà÷ó, ùî òîá³ íàéêðàùå ï³ä³éäå îñü öÿ ëþáîíüêà! — ² â³í óçÿâ äî ðóê íåâåëè÷êó ñîêèðó ç êîðîòêèì äåðæàêîì. Êàò ïðîâ³â ïàëüöåì ïî ¿¿ ëåçó. Ñòóðáîâàíî ïðîáóðìîò³â: «Òðåáà òðîõè ï³äãîñòðèòè!» Âèòÿã ³ç êèøåí³ òî÷èëî, ïðèñ³â íà ïëàõó é çàõîäèâñÿ ãîñòðèòè ñîêèðó, íàñï³âóþ÷è: Âñ³ ÷îìóñü ìåíå îáõîäÿòü ñòîðîíîþ. ² í³õòî íå ïðèâ³òàºòüñÿ ç³ ìíîþ. ² í³õòî ìåí³ ðóêè íå ïîäàº — âñ³ íå ëþáëÿòü ðåìåñëî ìîº! ² ÷îìó, ÷îìó òàêèé ÿ íåùàñëèâèé?! ß ñòðàøåííî æ, ÿ ñòðàøåííî æàë³ñëèâèé! ² êîëè êîãîñü ÿ ñòðà÷ó — óñåðåäèí³ ÿ ïëà÷ó! Íó ÷îìó, ÷îìó òàêèé ÿ æàë³ñëèâèé!

126

ÃÀËÈÍÀ ÌÀËÈÊ

Íàãîñòðèâøè ñîêèðó, â³í çìàõíóâ ³ç êîâïàêà íåâèäèìó ïîðîøèíêó é ïîïðÿìóâàâ äî äâåðåé. Íà ïîðîç³ êàò îáåðíóâñÿ äî Àë³ é ñêàçàâ: — ß ï³øîâ! Õè-õè! Äî ñêîðî¿ çóñòð³÷³ çàâòðà âðàíö³! Ñïè ñïîê³éíî! Õè-õè-õè-õè! Ðîçä³ë äâàäöÿòü ïåðøèé, ó ÿêîìó Àëÿ, ÿêáè âîíà íå ñïàëà, ìîãëà á ïî÷óòè äèâíó ðîçìîâó Ñòîìëåíà Àëÿ çàñíóëà, à ãâàðä³éö³ ïî÷àëè ðîçìîâó. Îäíîãî çâàëè Íåäîáîðîäà (ó íüîãî áóëî ëèøå ï³âáîðîäè), à äðóãîãî — Íåäîâóñ (ó öüîãî áóâ ëèøå ë³âèé âóñ). Âîíè ïî÷àëè îáóðþâàòèñÿ, ùî Ïåðøèé Íåäîðàäíèê óæå ïî÷àâ ä³òåé õàïàòè, ¿ì ñòàëî øêîäà ä³â÷èíêè. Âîíè, í³áè çìîâèâøèñü, âñòàëè é ï³ä³éøëè äî çàë³çíèõ äâåðöÿò, Íåäîáîðîäà âñòàâèâ êëþ÷ ó çàìîê — ³ òóò ïî÷óëèñÿ êðîêè. Ãâàðä³éö³ ç ïåðåëÿêó çàëèøèëè êëþ÷ ó äâåðöÿòàõ, êèíóëèñÿ íàçàä ³ ïîâñ³äàëèñÿ.

Ðîçä³ë äâàäöÿòü äðóãèé, ó ÿêîìó â ï³äçåìåëë³ ç’ÿâëÿºòüñÿ Íåäîðîëü Äåñÿòèé Êðàäó÷èñü, ñõîäàìè ñïóñòèâñÿ Íåäîðîëü Äåñÿòèé. Â³í ðîçáóäèâ Àëþ, ùîá ïîäÿêóâàòè çà òå, ùî âîíà âðÿòóâàëà éîãî êîðîíó, ³ ùîá ïîïðîùàòèñÿ. Àëÿ çäèâóâàëàñÿ, áî äóìàëà, ùî êîðîëü ïðèéøîâ ¿¿ âðÿòóâàòè. Íåäîðîëü ñêàçàâ, ùî áî¿òüñÿ îïèíèòèñÿ íà ¿¿ ì³ñö³ é ïîêèíóâ ï³äçåìåëëÿ, íåçâàæàþ÷è íà òå, ùî ï³ä ÷àñ ¿õíüî¿ ðîçìîâè Íåäîâóñ ³ Íåäîáîðîäà ñêàçàëè, ùî âîíè íå âèäàäóòü Íåäîðîëÿ, ÿêùî â³í âèïóñòèòü Àëþ íà âîëþ.

Ðîçä³ë äâàäöÿòü òðåò³é, ó ÿêîìó Íåäîïîïåëþøêà ïðèõîäèòü Àë³ íà äîïîìîãó ² çíîâó äâåð³ äî ï³äçåìåëëÿ òèõåíüêî çàðèï³ëè é ïðî÷èíèëèñÿ, ïðîïóñêàþ÷è Íåäîïîïåëþøêó. Ãâàðä³éö³, ïîáà÷èâøè ¿¿, ðàçîì â³äâåðíóëèñÿ â³ä äâåðåé ³ âòóïèëèñÿ â ïðîòèëåæíó ñò³íó. Íåäîïîïåëþøêà íàâøïèíüêàõ ï³ä³éøëà äî ´ðàò ³ ïîêëèêàëà Àëþ. — Öå òè?! — ðàä³ñíî ï³äñòðèáíóëà ä³â÷èíêà. — Òñ-ñ-ñ! — Íåäîïîïåëþøêà ïðèêëàëà ïàëåöü äî ãóá. Ãâàðä³éö³ çàâîâòóçèëèñÿ, ³ îäèí ³ç íèõ ñêàçàâ: — ß ùîñü í³÷îãî íå ÷óþ, Íåäîáîðîäî! À òè? — ß òåæ! ² íàâ³òü íå áà÷ó! — â³äïîâ³â äðóãèé. 127

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

Íåäîïîïåëþøêà ïîëåãøåíî ç³òõíóëà é ñõâèëüîâàíî ñêàçàëà: — Íå ïàäàé äóõîì! Ìè òåáå âèðó÷èìî! Í³÷ äîâãà, óñ³ â çàìêó âæå ïîñíóëè, à Íåäîëàäüêî ï³øîâ ó ì³ñòî ïî äîïîìîãó. — Ñëóõàé óâàæíî, Íåäîïîïåëþøêî! — â³äïîâ³ëà ¿é Àëÿ. — Ïåðø çà âñå òðåáà ñõîâàòè ãîëîâó Ïåðøîãî Íåäîðàäíèêà. — ßê öå — ñõîâàòè? — Äóæå ïðîñòî. Òðåáà ïðîáðàòèñÿ äî Òðîííî¿ Çàëè. Òàì çà òðîíîì º í³øà. Ó í³é ñòîÿòü ëèöàðñüê³ ëàòè. Øîëîì â³ä íèõ Íåäîðàäíèê êîæíîãî ðàíêó ïðèëàøòîâóº ñîá³ íà ïëå÷³ çàì³ñòü ãîëîâè. À ââå÷åð³ çí³ìàº é ñòàâèòü íà ì³ñöå. Çàðàç í³÷. Îòæå, øîëîì ìîæíà ïåðåõîâàòè â ³íøå ì³ñöå. — À äëÿ ÷îãî éîãî õîâàòè? — óñå ùå íå ðîçóì³ëà Íåäîïîïåëþøêà. — Íó ÿê òè íå ðîçóì³ºø! Áåç ãîëîâè Íåäîðàäíèê íå çìîæå íàêàçàòè êàòîâ³, ùîá òîé â³äðóáàâ ìåí³ ãîëîâó. — Àëÿ ïåðåâåëà ïîäèõ. — À ÿêùî âè çâ³ëüíèòå ìåíå äî ðàíêó, — ïðîäîâæèëà âîíà, — òî ùå íåâ³äîìî, ÷è âñòèãíå ãîäèííèêàð ïîëàãîäèòè ãîäèííèêà äî äâàíàäöÿòî¿ ãîäèíè. Íåäîðàäíèê íàêàæå ãâàðä³éöÿì ñõîïèòè éîãî ³ òåæ â³äðóáàòè ãîëîâó. — Òåïåð ÿ âñå çðîçóì³ëà! — âèãóêíóëà Íåäîïîïåëþøêà. — À çàðàç òðåáà ä³çíàòèñÿ, ó êîãî êëþ÷ â³ä òâîº¿ â’ÿçíèö³. Ïî öèõ ñëîâàõ ãâàðä³éö³ çíîâó çàáðÿæ÷àëè ñâî¿ì çàë³çÿ÷÷ÿì, ³ îäèí ç íèõ ñêàçàâ: — Çäàºòüñÿ, òè çàëèøèâ êëþ÷ ó çàìêó, Íåäîáîðîäî? — Åãå æ, ó çàìêó, — â³äïîâ³â äðóãèé. — ² äâåðöÿòà ìîæíà â³ä³ìêíóòè? — Çâè÷àéíî, ÿêùî ïîâåðíóòè êëþ÷à ë³âîðó÷! — ² ìîæíà âèïóñòèòè ä³â÷èíêó ç â’ÿçíèö³? — Çâè÷àéíî, ÿêùî õòîñü çàõî÷å öå çðîáèòè! ² âîíè çíîâó çàìîâêëè, óòóïèâøèñü ó ñò³íó. Íåäîïîïåëþøêà ï³äá³ãëà äî äâåðöÿò ³ ðàä³ñíî îéêíóëà, áî â çàìêó ñïðàâä³ ñòèð÷àâ êëþ÷. Âîíà â³ä³ìêíóëà äâåð³, ñõîïèëà Àëþ çà ðóêó, ³ âîíè ïîá³ãëè äî âèõîäó ç ï³äçåìåëëÿ. Òóò ó òèø³ ùîñü çíîâó çàáðÿæ÷àëî, ³ ïî÷óâñÿ ãîëîñ îäíîãî ç ãâàðä³éö³â: — Òè ÷óâ ùî-íåáóäü, Íåäîáîðîäî? — Í³, óÿâè ñîá³, àí³÷îã³ñ³íüêî! ² íàâ³òü çîâñ³ì í³÷îãî íå áà÷èâ! — â³äïîâ³â éîìó äðóãèé. ² ç éîãî ãîëîñó áóëî ÷óòè, ùî â³í óñì³õàºòüñÿ. 128

ÃÀËÈÍÀ ÌÀËÈÊ

Ðîçä³ë äâàäöÿòü ÷åòâåðòèé, ó ÿêîìó âèÿâëÿºòüñÿ, ùî ïîëàãîäèòè ãîäèííèê íåìîæëèâî Ö³º¿ æ íî÷³ Àëÿ é Íåäîïîïåëþøêà êðàäüêîìà ïðîáðàëèñÿ äî Òðîííî¿ Çàëè é çàõîâàëè øîëîì ï³ä ïîäóøêó Íåäîðîëÿ, ÿêèé ó öåé ìîìåíò ì³öíî é ñîëîäêî ñïàâ. Ïîò³ì âîíè ïîïðÿìóâàëè íàãîðó äî êîì³ð÷èíè, äå æèâ ãîäèííèêàð Íåäîæäåíü. Íåäîïîïåëþøêà éîãî ðîçáóäèëà é ïîïðîñèëà ïîëàãîäèòè ãîäèííèêà. Òîé ñõîïèâñÿ çà ãîëîâó, ñêàçàâøè, ùî öå íåìîæëèâî, àäæå áóêâàëüíî â÷îðà õòîñü ïîöóïèâ õâèëèííó ñòð³ëêó, ÿêó â³í òàê äîâãî áåð³ã, àäæå çàâæäè â³ä÷óâàâ, ùî âîíà éîìó îáîâ’ÿçêîâî çíàäîáèòüñÿ.

Ðîçä³ë äâàäöÿòü ï’ÿòèé, ó ÿêîìó âñ³ âèðóøàþòü íà ïîøóêè ñòð³ëêè Öå ñïðàâä³ áóëà ïðèêðà íîâèíà. Àäæå áåç ñòð³ëêè ãîä³ é äóìàòè ïîëàãîäèòè ãîäèííèêà. À áåç ãîäèííèêà Àë³ í³÷îãî é ìð³ÿòè ïðî ïîâåðíåííÿ äîäîìó. Óñ³ çàæóðåíî ìîâ÷àëè. Òà îñü Àëÿ ï³äâåëà ãîëîâó. Â ¿¿ î÷àõ çàñâ³òèëàñÿ íàä³ÿ. — À ÿêà âîíà, öÿ õâèëèííà ñòð³ëêà? — ñïèòàëà ä³â÷èíêà. Âîíà çãàäàëà äèâíèé ñïèñ îäíîãî ç ãâàðä³éö³â, ÿê³ îõîðîíÿëè ¿¿ â ï³äçåìåëë³. — Öå äîâãà ïëàñêà çàë³çÿêà, ç îäíîãî ê³íöÿ çàãîñòðåíà. Íà äðóãîìó ê³íö³ â íå¿ ä³ðî÷êà, ó ÿêó ïðîñóâàºòüñÿ ÷îòèðèêóòíà â³ñü, — ïîÿñíèâ Íåäîæäåíü. — Çäàºòüñÿ, ÿ ïðèãàäóþ, äå áà÷èëà ¿¿! — ² Àëÿ ðîçïîâ³ëà ïðî ñïèñ. — Øâèäøå òóäè! Öå, íàïåâíî, ñòð³ëêà! — íåòÿìèâñÿ â³ä ðàäîù³â ãîäèííèêàð. Âîíè âèéøëè ç êîì³ð÷èíè. Óæå ñõîäèëî ñîíöå. Ïî÷èíàâñÿ íîâèé äåíü. Ïîìèíóâøè ê³ëüêà ê³ìíàò, óñ³ ïîì³òèëè, ùî â çàìêó ä³ºòüñÿ ùîñü íåçâè÷àéíå. Íàçóñòð³÷ ¿ì á³ãëè ãâàðä³éö³. Íà ïðåâåëèêå çäèâóâàííÿ, âîíè çîâñ³ì íå çâåðòàëè íà Àëþ óâàãè. Íàâïàêè, çäàâàëîñÿ, ùî ãâàðä³éö³ ñàì³ â³ä êîãîñü ò³êàþòü. Âîíè íà á³ãó ñêèäàëè ³ç ñåáå ëàòè é øïóðëÿëè çáðîþ. Ïðèäâîðí³, ç ïåðåêîøåíèìè â³ä æàõó îáëè÷÷ÿìè, òÿãëè ÿê³ñü âóçëè òà âàë³çè. Óñ³ âîíè á³ãëè ³ç çàìêó é çíèêàëè â êðèâèõ âóëè÷êàõ ì³ñòà. Äåäàë³ á³ëüøå äèâóþ÷èñü, Àëÿ ç äðóçÿìè ïî÷àëà ñïóñêàòèñÿ äî ï³äçåìåëëÿ. Òóò âîíè íàøòîâõíóëèñÿ íà êàòà. Â³í ïðîæîãîì ïðîì÷àâ ïîâç íèõ ³ çíèê çà ïîâîðîòîì ãàëåðå¿. À â ï³äçåìåëë³ íà íèõ ÷åêàëà ùå äèâîâèæí³øà êàðòèíà! Óñå êàòîâå íà÷èííÿ áóëî ïîïåðåâåðòàíå é ðîçêèäàíå, íà÷å òóò ïðîì÷àâ 129

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

óðàãàí. Äâîº çíàéîìèõ íàì ãâàðä³éö³â ñïîê³éí³ñ³íüêî ÷àòóâàëè á³ëÿ â’ÿçíèö³. À çà ´ðàòàìè ç êóòêà â êóòîê, íà÷å ðîçëþ÷åíèé òèãð, á³ãàâ Ïåðøèé Íåäîðàäíèê áåç ãîëîâè! ×àñ â³ä ÷àñó â³í êèäàâñÿ íà ´ðàòè ³ òðÿñ ¿õ, í³áè íàìàãàþ÷èñü çëàìàòè. Àëÿ ³ Íåäîïîïåëþøêà çàâìåðëè â³ä íåñïîä³âàíêè é äèâèëèñÿ íà öþ âðàæàþ÷ó êàðòèíó. À Íåäîæäåíü òèì ÷àñîì, ùîñü ðàä³ñíî âèãóêóþ÷è, ï³äá³ã äî îäíîãî ç ãâàðä³éö³â ³ ïî÷àâ âèðèâàòè â íüîãî ç ðóê ñïèñà. Ñîëäàò íå ÷åêàâ òàêîãî íàãëîãî íàïàäó é òîìó â³ä÷àéäóøíî áîðîíèâñÿ. Éîãî òîâàðèø êèíóâñÿ éîìó íà äîïîìîãó. Íåâ³äîìî, ÷èì áè âñå ñê³í÷èëîñÿ, ÿêáè Àëÿ íå ï³äá³ãëà äî íèõ. — Íåäîáîðîäî, Íåäîâóñå, öå æ ìè! Íåâæå âè íàñ íå âï³çíàëè? Íåäîâóñ îäðàçó æ â³äïóñòèâ ãîäèííèêàðÿ. Óñå ùå íåïðèÿçíî ïîãëÿäàþ÷è íà Íåäîæäåíÿ, Íåäîáîðîäà, â³äñàïóþ÷èñü, ïðîáóðìîò³â: — À ÷îãî â³í, îöå ñàìå, êèäàºòüñÿ, íà÷å òèãð! Çà õâèëèíó âñå ç’ÿñóâàëîñÿ. Àëÿ ðîçïîâ³ëà ãâàðä³éöÿì, íàâ³ùî ¿ì çíàäîáèâñÿ öåé äèâíèé ñïèñ. Íåäîáîðîäà ñàì ïðîñòÿã éîãî ãîäèííèêàðåâ³ ç³ ñëîâàìè: «Â³çüìè, äðóæå!» — Òà é âçàãàë³, — ñêàçàâ Íåäîâóñ, — ÿ áà÷ó, ùî íàñòàâ ÷àñ ñêèäàòè ³ç ñåáå öå çàë³çÿ÷÷ÿ. À Ïåðøèé Íåäîðàäíèê îñêàæåí³ëî òðÿñ ´ðàòè â’ÿçíèö³. Ðîçä³ë äâàäöÿòü øîñòèé, ó ÿêîìó ìè ä³çíàºìîñÿ, ÷îìó Ïåðøèé Íåäîðàäíèê îïèíèâñÿ çà ´ðàòàìè Ñïðàâä³, ÿê æå Ïåðøèé Íåäîðàäíèê îïèíèâñÿ çà ´ðàòàìè? Óðàíö³ â³í, ÿê çàâæäè, ï³øîâ äî Òðîííî¿ Çàëè, ùîá îäÿãòè øîëîì. Îáíèøïîðèâ óñþ í³øó, òà øîëîìà íå çíàéøîâ. Îñêàæåí³âøè, Ïåðøèé Íåäîðàäíèê ñòàâ á³ãàòè ïî çàìêó ³ ç êóëàêàìè êèäàòèñÿ íà âñ³õ, õòî òðàïëÿâñÿ éîìó ï³ä ðóêè. Ïåðåëÿêàíèé íà÷àëüíèê ãâàðä³éö³â óò³ê ³ç çàìêó. Çàëèøèâøèñü áåç êîìàíäèðà, ñîëäàòè ïîêèäàëè çáðîþ é òåæ ïîäàëèñÿ íàâò³êè. Áåçãîëîâèé Íåäîðàäíèê ñïóñòèâñÿ â ï³äçåìåëëÿ. Â³í ïîðîçêèäàâ óñå êàòîâå ïðè÷àíäàëëÿ, íàìàöàâ íàéá³ëüøó ñîêèðó é êèíóâñÿ äî â’ÿçíèö³. Ìàáóòü, âèð³øèâ ñàì â³äðóáàòè Àë³ ãîëîâó. Òà çà íèì, ñõîâàâøèñü çà âèñîêó ïëàõó, ñïîñòåð³ãàëè Íåäîáîðîäà òà Íåäîâóñ. Êîëè Ïåðøèé Íåäîðàäíèê óñêî÷èâ çà ´ðàòè, 130

ÃÀËÈÍÀ ÌÀËÈÊ

âîíè øâèäåíüêî çà÷èíèëè çà íèì çàë³çí³ äâåð³. Òåïåð â³í áóâ íå ñòðàøíèé í³êîìó! Ñàìå ó öåé ÷àñ ó ï³äçåìåëëÿ ñïóñòèâñÿ êàò. Îäíàê çàì³ñòü Àë³ çà ´ðàòàìè ïëèãàâ Íåäîðàäíèê áåç ãîëîâè. Çà ñâîº æèòòÿ êàò íåìàëî áà÷èâ ãîë³â áåç òóëóá³â ³ òóëóá³â áåç ãîë³â. Àëå ùîá òóëóá áåç ãîëîâè îòàê âèñòðèáóâàâ ³ âèìàõóâàâ ðóêàìè — òàêå â³í ïîáà÷èâ óïåðøå â æèòò³! Â³í âèð³øèâ, ùî éîãî ðåìåñëó íàñòàâ ê³íåöü. Áî íàâ³ùî òîä³ â³äðóáóâàòè ãîëîâó, ÿêùî òóëóá ³ áåç íå¿, íà÷å íåñàìîâèòèé, ãàñàº ïî â’ÿçíèö³? Êàò òåæ äðåìåíóâ ³ç çàìêó. À Íåäîðîëü Äåñÿòèé âèçèðíóâ ç³ ñïàëüí³ é ïîáà÷èâ íàâêðóãè ñòðàøíèé ïåðåïîëîõ. Â³í çàðèâñÿ â ë³æêî, íà÷å â êîïèöþ ñ³íà, ³ òðåìò³â òàì â³ä ñòðàõó òàê, ùî âñå ë³æêî õîäèëî õîäîðîì. Éîãî äîâãî íå ìîãëè çíàéòè, àæ ïîêè õòîñü çäîãàäàâñÿ çàçèðíóòè â ë³æêî. ² çâ³äòè âèòÿãëè çåëåíîãî â³ä ïåðåëÿêó ìàëåíüêîãî ÷îëîâ³÷êà, ó ÿêîìó ëåäâå ìîæíà áóëî âï³çíàòè Íåäîðîëÿ Äåñÿòîãî. Ðîçä³ë äâàäöÿòü ñüîìèé, ó ÿêîìó Àëÿ íå âï³çíàº äåÿêèõ äàâí³õ äðóç³â Ãîäèííèêàð ç³ ñòð³ëêîþ ñïîê³éíî ïîâåðíóâñÿ íà âåæó. Íå ãàþ÷è ÷àñó, â³í ïðèâ’ÿçàâñÿ ìîòóçêîþ äî òîâñòî¿ áàëêè é çàë³ç íà öèôåðáëàò âåëåòåíñüêîãî ãîäèííèêà. Àëÿ ³ Íåäîïîïåëþøêà ïîäàâàëè ìàéñòðó ³íñòðóìåíòè. Êîëè Àëÿ âèçèðíóëà ç âåæ³, ó íå¿ çàêðóòèëîñÿ â ãîëîâ³ — òàê òóò áóëî âèñîêî. ßêáè íåíàðîêîì ìîòóçêà îá³ðâàëàñÿ, Íåäîæäåíü íåìèíó÷å á ðîçáèâñÿ. Àëå â³í, çäàâàëîñÿ, çîâñ³ì çàáóâ ïðî íåáåçïåêó ³ ç íàñîëîäîþ ïðàöþâàâ. Öèôðè íà öèôåðáëàò³ ðàä³ñíî óñì³õàëèñÿ éîìó, íà÷å äàâíüîìó çíàéîìîìó. ² çí³ìàëè êàïåëþõè, êîëè ìàéñòåð ïîñòóêóâàâ ïî íèõ äçâ³íêèì ìîëîòî÷êîì: äçåíü-ççåíü, äçåíü-ççåíü! Íà öèôåðáëàò³ â³ä÷èíÿëèñÿ â³êîíå÷êà, ³ çâ³äòè íåòåðïëÿ÷å âèçèðàëè õâèëèíè é ñåêóíäè. ¯ì òàê óæå õîò³ëîñÿ ñêîð³øå íà âîëþ! À ïîâàæí³ ãîäèíè ñâàðèëè ¿õ, ùîá íå çàâàæàëè ìàéñòðó ïðàöþâàòè. 131

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

² òàê ðàä³ñíî áóëî â ãîäèííèêàðÿ íà ñåðö³, ùî â³í çàñï³âàâ! À ãîäèíè, õâèëèíè é ñåêóíäè éîìó ï³äñï³âóâàëè! À öèôðè òàíöþâàëè, íà÷å ñòàðîâèííèé êîðîë³âñüêèé áàëåò. Íó õòî â³äãàäàº, ÷îìó òàê áóâàº? Ãîäèííèê íå âñ³ì ÷àñ îäèí â³äáèâàº. Êîìóñü — ïîñï³øàº, êîìóñü — â³äñòàº, à äåêîìó — íàâ³òü íàçàâæäè ñòàº!

Éîìó â³äïîâ³ëè ãîäèíè: Áî êîæíà ãîäèíà — íåíà÷å ëþäèíà. Âîíà öèôåðáëàòîì êðîêóº íåâïèííî. ² äåõòî ãîäèí³ ³òè ïîìàãàº, à äåõòî ãîäèíó áåçæàëüíî âáèâàº!

Ï³ñíþ ï³äõîïèëè õâèëèíè: À êîìó ïðèºìíî, ùîá éîãî âáèâàëè? À êîìó ïðèºìíî, ùîá éîãî âòðà÷àëè? À êîìó ïðèºìíî, ùîá éîãî ãóáèëè? Êîæíîìó ïðèºìíî, ùîá éîãî ëþáèëè!

Íå âèòðèìàëè ³ çàñï³âàëè ñåêóíäè: À äåõòî ãîäèíè âáèâàº. À äåõòî õâèëèíè âòðà÷àº! À äåõòî ñåêóíäè ãóáèòü, Áî äåõòî ñâ³é ÷àñ íå ëþáèòü.

² çíîâó çàñï³âàâ ãîäèííèêàð: À êîëè ùîäíÿ ³ ùîãîäèíè íå âòðà÷àºø òè àí³ õâèëèíè — ñòàíå äðóãîì äèâî-öèôåðáëàò, ³ â ä³ëàõ ó òåáå áóäå ëàä.

À äàë³ âñ³ ï³äõîïèëè õîðîì: Áî êîæíà ãîäèíà — íåíà÷å ëþäèíà.

132

ÃÀËÈÍÀ ÌÀËÈÊ

Âîíà öèôåðáëàòîì êðîêóº íåâïèííî. Òîìó òè ãîäèí³ ³òè ïîìàãàé, òîìó òè í³êîëè ¿¿ íå âáèâàé!

² îñü óïåðøå çà áàãàòî ðîê³â ãîäèííèê ïî÷àâ âèáèâàòè ÷àñ. Ç ãàðíèìè ìåëîä³éíèìè ïåðåäçâîíàìè â³äáèâàâ â³í äåâ’ÿòó ãîäèíó ðàíêó. Àëÿ ³ Íåäîïîïåëþøêà ñëóõàëè éîãî é äèâèëèñÿ ç á³éíèö³ âåæ³ íà ì³ñòî. Âîíî ëåæàëî ïåðåä íèìè, íà÷å íà äîëîí³. Ðàïòîì äî íèõ äîëèíóâ íåâèðàçíèé ãîì³í. Àëÿ ïîáà÷èëà, ùî äî ïëîù³ ñóíå íàòîâï. Â³â íàòîâï Íåäîëàäüêî. Íåäîïîïåëþøêà ïîòÿãëà Àëþ âíèç, ðàä³ñíî âèãóêóþ÷è: — Öå Íåäîëàäüêî, Íåäîëàäüêî ïðèéøîâ! Íåäîëàäüêî äóæå çðàä³â, êîëè ïîáà÷èâ ä³â÷àòîê æèâèìè òà çäîðîâèìè. — À ìè ïðèéøëè âèçâîëÿòè òåáå, — çâåðíóâñÿ â³í äî Àë³. Àëÿ îáåðíóëàñÿ ³ âï³çíàëà áàãàòüîõ çíàéîìèõ íåäîëàäÿí. Ïîò³ì çíîâó ïåðåâåëà ïîãëÿä íà Íåäîëàäüêà é ðàïòîì ëÿñíóëà ñåáå ïî ëîá³. — Ñò³é òóò, í³êóäè íå õîäè! — ãóêíóëà âîíà éîìó é çíèêëà â çàìêó. Ä³â÷èíêà ïîá³ãëà íà êóõíþ, çíàéøëà â êàì³í³ ê³ëüêà õîëîäíèõ âóãëèíîê, ì³öíî çàòèñëà ¿õ ó êóëàö³ é ïîñï³øèëà íàçàä. — Ñòàíü îòóò, Íåäîëàäüêó, — õâèëþþ÷èñü, ïîïðîñèëà Àëÿ. — Çí³ìè, áóäü ëàñêà, êàïåëþõà é ïîâåðíèñÿ îáëè÷÷ÿì äî ñîíöÿ. — Âîíà ïîñòàâèëà Íåäîëàäüêà âïðèòóë äî êàì’ÿíîãî ìóðó, ïåðåâåëà ïîäèõ ³ âçÿëà âóãëèíêó. Íàìàëþâàëà éîìó äðóãå âóõî, ï³äïðàâèëà í³ñ ³ ïðîäîâæèëà êîðîòêó ë³âó íîãó. Àëå í³÷îãî íå çì³íèëîñÿ. Ùî æ âîíà çàáóëà? Òàê, ÿìî÷êó! Òðåìòÿ÷îþ ðóêîþ ä³â÷èíêà òîðêíóëàñÿ ñåðåäèíè Íåäîëàäüêîâîãî ï³äáîð³ääÿ... ² ñòàëîñÿ äèâî! Âóõî ñòàëî ñïðàâæí³ì, ïåðåêðèâëåíà ïîñòàòü âèð³âíÿëàñÿ, íîãà ïîäîâøàëà... Ïåðåä Àëåþ ñòîÿâ ñòðóíêèé ãàðíèé õëîïåöü. Íåäîëàäüêà âàæêî áóëî á óï³çíàòè, ÿêáè íå ò³ æ ùèð³ î÷³ òà äîáðà é ëàã³äíà óñì³øêà. Àëÿ ñÿÿëà â³ä çàäîâîëåííÿ. Õòîñü òîðêíóâñÿ ¿¿ ðóêè, ³ ä³â÷èíêà ïîáà÷èëà Íåäîâóñà, ÿêèé ñòîÿâ ïîðó÷ ³ áëàãàëüíî äèâèâñÿ íà íå¿. Àëÿ çðîçóì³ëà âñå áåç ñë³â 133

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

³ øâèäåíüêî äîìàëþâàëà éîìó ïðàâîãî âóñà. Â³í îäðàçó æ ïåðåòâîðèâñÿ íà ñïðàâæí³é. Îñü êîëè Àë³ äîâåëîñÿ ïîïðàöþâàòè! Íåäîëàäÿíè ò³ñíî îáñòóïèëè ¿¿. Çíàäîáèëàñÿ íå ò³ëüêè Àëèíà ãîëêà ç íèòêîþ, àëå é âèêðóòêà, ³ âóãëèíêè òà ùå áàãàòî ð³çíèõ ³íñòðóìåíò³â, ÿê³ ïîçíîñèëè íåäîëàäÿíè. Ñîíöå ï³äáèëîñÿ âèñî÷åíüêî, òà Àëÿ âñå ùå äîðîáëÿëà — ìàëþâàëà, çàøèâàëà, äîêðó÷óâàëà, ïðèáèâàëà. À êîëè íàðåøò³ ñïèíèëàñÿ ïåðåïî÷èòè, ïîáà÷èëà, ùî íàâêðóãè êèïèòü ðîáîòà. Íåäîëàäÿíè âæå ñàì³ äîïîìàãàëè îäíå îäíîìó. Íà ïëîù³ ñòîÿâ ãàì³ð: òàì ùîñü ïðèáèâàëè, òàì ïèëÿëè, òàì êëåïàëè. ² âñþäè ñÿÿëè óñì³øêè! Óñì³øêè, ÿêèõ ðàí³øå òàê íå âèñòà÷àëî â ö³é êðà¿í³! Íàðåøò³ Àëÿ çãàäàëà ïðî ãîäèííèê. Éîãî ñòð³ëêè ïîêàçóâàëè çà ï’ÿòíàäöÿòü õâèëèí äâàíàäöÿòó. Âîíà ïîá³ãëà øóêàòè Íåäîëàäüêà. Â³í ñàìå ùîñü ïèëÿâ ðàçîì ³ç Íåäîøòàíüêîì, ó ÿêîãî øòàíè âæå ìàëè îáèäâ³ õîëîø³. — Íó îò, — ñêàçàëà ¿ì Àëÿ, — òåïåð ÿ ñïîê³éíî ìîæó ïîâåðòàòèñÿ äîäîìó. Àäæå ÿ íàâ÷èëàñÿ äîðîáëÿòè âñå, ùî ïî÷èíàþ! Õîä³ìî øâèäøå äî ãîäèííèêà, áî â íàñ îáìàëü ÷àñó! Êëè÷òå ç íàìè âñ³õ, õòî õî÷å ïîêèíóòè öþ íåäîëàäíó êðà¿íó. Òà Íåäîëàäüêî, îïóñòèâøè ãîëîâó, ÷îìóñü çí³÷åíî ïåðåìèíàâñÿ ç íîãè íà íîãó. Ðîçä³ë äâàäöÿòü âîñüìèé, ó ÿêîìó Àëÿ ä³ñòàº ïîäàðóíîê Íåäîëàäüêî íå ïîñï³øàâ äî ãîäèííèêà. Â³í ç³çíàâñÿ, ùî íå õî÷å ïîêèäàòè ç³ ñâî¿ìè äðóçÿìè Íåäîëàä³¿. Àäæå Àëÿ ïîâåðíåòüñÿ äîäîìó, äîìàëþº Íåäîðàäíèêà, ³ â³í íàçàâæäè çíèêíå ç ¿õíüî¿ êðà¿íè. À êîðîëÿ âîíè âëàøòóþòü íà ðîáîòó, ÿêî¿ òîé çàáàæàº. Ïîò³ì âîíè äîðîáëÿòü óñå, ùî ùå íå äîðîáèëè, ³ çàæèâóòü íà ñëàâó. Àäæå öå ¿õíÿ áàòüê³âùèíà! Íåäî÷åðåâèê áóäå ïðèíîñèòè íåäîðîáëåí³ ñïðàâè, à âîíè ¿õ ãóðòîì äîðîáëÿòèìóòü. Ïîò³ì îäèí ³ç íåäîëàäÿí, âåñü âèøèòèé ï³âíÿìè, âèéøîâ ³ç íàòîâïó. Àëÿ çáàãíóëà, ùî öå ¿¿ íåäîâèøèòèé ðóøíè÷îê äî áàáóñèíîãî äíÿ íàðîäæåííÿ. Ä³â÷èíêà ïî÷åðâîí³ëà, à ïîò³ì ¿é áóëî ïîäàðîâàíî ïàêóíîê, ó ÿêîìó ëåæàâ íîâèé, âèøèòèé ÷åðâîíèìè ï³âíÿìè ðóøíè÷îê. Àëÿ ïîäÿêóâàëà é ïîïðîùàëàñÿ ç³ ñëîâàìè: «Íå çàáóâàéòå ìåíå, à ÿ âàñ í³êîëè íå çàáóäó».

134

ÃÀËÈÍÀ ÌÀËÈÊ

Ðîçä³ë äâàäöÿòü äåâ’ÿòèé, ó ÿêîìó Àëÿ äîìàëüîâóº Ïåðøîãî Íåäîðàäíèêà Àëÿ ãëÿíóëà íà ãîäèííèêà. Ñòð³ëêè ïîêàçóâàëè çà îäíó õâèëèíó äâàíàäöÿòó. Àëÿ âèòÿãëà ç êèøåí³ ñòð³÷êó ³ øâèäåíüêî çàïëåëà êîñó. Ãîäèííèê ïî÷àâ â³äáèâàòè äâàíàäöÿòó. ² äî-ðîáè! ² äî-ïèøè! ² ðîç-ïî÷íè! ² íå ëèøè! ² äî-¿äàé! ² äî-ïèâàé! ² ç Íåäî-ëàä³¿ Ò²ÊÀÉ! —

ïðîêàçàëà ä³â÷èíêà. ² âðàç ¿é çäàëîñÿ, ùî âîíà çíîâó âïàëà ç³ ñò³ëüöÿ, áî ñèä³ëà íà ï³äëîç³ ó ñâî¿é ê³ìíàò³. Óñå áóëî, ÿê ³ ðàí³øå. Ëèøå á³ëÿ íå¿ ëåæàâ ïàêóíî÷îê ³ç ðóøíè÷êîì. «Íåíà÷å â ðàêåò³!» — ïîäóìàëà Àëÿ. Ï³äâåëàñÿ ç ï³äëîãè é çíàéøëà â êíèæêîâ³é øàô³ ñòàðèé àëüáîì ç íåäîìàëüîâàíèì ÷îëîâ³÷êîì. Ä³â÷èíêà âçÿëà îë³âåöü ³ ïî÷àëà äîìàëüîâóâàòè éîìó ãîëîâó. Ó ê³ìíàò³ áóëî òèõî. Ò³ëüêè îë³âåöü øóðõîò³â ïî àëüáîìíîìó ëèñòêó. ² Àëÿ ìèìîâîë³ ïî÷àëà íàñï³âóâàòè ï³ñåíüêó, ÿêà ñêëàëàñÿ ñàìà ñîáîþ: Áóâàþòü ùå íà ñâ³ò³ ñïðàâæí³ñ³íüê³ äèâà: ï³ä ãóìêîþ çíèêàº ó êîãîñü ãîëîâà! Êîìóñü íå âèñòà÷àº òî ñåðöÿ, òî ðóêè, ç’ÿâëÿþòüñÿ íà ñâ³ò³ íåäî÷åðåâèêè. Áóâàþòü ÷óäåñà ñïðàâæí³ñ³íüê³ íà ñâ³ò³! Âèõîäèòü, òè ³ ÿ çà âñå-óñå â îäâ³ò³? Ùî òóò íåäîðîáèâ — îòàì âèëàçèòü áîêîì!

135

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

Áóâàº, ùî äîáðî ç îäíèì âèõîäèòü îêîì! À ÷åñí³ñòü — áåç ðóêè, à ïðàâäà — áåç íîãè! Áóâàº, ùî ³ ç äðóç³â âèõîäÿòü âîðîãè! Îò ³ âèõîäèòü — ïåðøå ãàðíåíüêî ïîì³ðêóé, à ïîò³ì âæå — íå äîïèøè, íå äîðîáè, íå äîêàæè àáî íå äîìàëþé!

Àëÿ äóæå ñòàðàëàñÿ. Îäíàê îáëè÷÷ÿ â ÷îëîâ³÷êà çíîâó, ÿê ³ ïåðøîãî ðàçó, âèéøëî õèæå ³ çëå. Òà ïåðåìàëüîâóâàòè Àë³ áóëî í³êîëè — íà íå¿ ÷åêàëà âàæëèâà ñïðàâà: ç êèøåíüêè âèãëÿäàâ ð³æîê äîâãîãî ñïèñêó øåëåï-íåäîòåï. À â öåé ÷àñ ó Íåäîëàä³¿ Íåäîâóñ ³ Íåäîáîðîäà, ÿê³ âñå ùå âàðòóâàëè Ïåðøîãî Íåäîðàäíèêà, ïîáà÷èëè, ÿê òîé øâèäêî-øâèäêî çàêðóòèâñÿ íà îäíîìó ì³ñö³, íà÷å äçè´à, ³... çíèê, íà÷å éîãî é íå áóëî! À òåïåð øâèäøå ïîçäîðîâèòè áàáóñþ! Àëÿ âçÿëà ðóøíè÷êà ³ âðàç çóïèíèëàñÿ. Àëå ÿê æå âîíà ïîäàðóº éîãî áàáóñ³, êîëè íå ñàìà âèøèâàëà öèõ ãàðíèõ ÷åðâîíèõ ï³âí³â?! «Òà ÿêáè ÿ íå íàâ÷èëà ¿õ äîðîáëÿòè, öüîãî ðóøíè÷êà âçàãàë³ á íå áóëî! — ïîäóìàëà Àëÿ. — Âèõîäèòü, ó íüîìó º é ÷àñòî÷êà ìîº¿ ïðàö³! Îòæå, òàê ³ ñêàæó áàáóñ³ — öå â³ä ìåíå ³ â³ä ìî¿õ äðóç³â!» ² ä³â÷èíêà ð³øó÷å ïðî÷èíèëà äâåð³ äî áàáóñèíî¿ ê³ìíàòè. Ðîçä³ë òðèäöÿòèé, îñòàíí³é, ³ õî÷ â³í äóæå êîðîòêèé, éîãî íå ìîæíà ââàæàòè íåäîðîáëåíèì, áî òàê³ âîíè ³ º, ö³ îñòàíí³ ðîçä³ëè, ÿê³ ùå çâóòüñÿ åï³ëîãàìè Êàðëèê Íåäî÷åðåâèê ³ äîñ³ òèíÿºòüñÿ ïî á³ëîìó ñâ³òó ³ çáèðàº â Íåäîëàä³þ íåäîðîáëåí³ ñïðàâè. À íåäîëàäÿíè íåãàéíî ¿õ äîðîáëÿþòü. ² íåâ³äîìî, õòî êîãî ïåðåìîæå, áî ùå áàãàòî òóò ó íàñ íåäîðîáëåíèõ ñïðàâ. 136

ÃÀËÈÍÀ ÌÀËÈÊ

Íåäîðîëü Äåñÿòèé âëàøòóâàâñÿ ïðàöþâàòè í³÷íèì ñòîðîæåì. Â³í ö³ë³ íî÷³ ãðàº ñàì ³ç ñîáîþ â êîñò³. Êàò ïðàöþº ãîñòðèëüíèêîì. Êðàùå çà íüîãî í³õòî íå ìîæå íàãîñòðèòè êóõîííîãî íîæà ÷è íîæèö³. À Ïåðøèé Íåäîðàäíèê âèñèòü ó Àë³ íàä ïèñüìîâèì ñòîëîì, ïðèøïèëåíèé äî ñò³íè. Â³í çë³ñíî äèâèòüñÿ íà Àëþ. Àäæå öå ÷åðåç íå¿ â³í òàê ³ íå ñòàâ êîðîëåì. Îäíàê Àëÿ àí³ñê³ëå÷êè éîãî íå áî¿òüñÿ. Òà é í³êîëè ¿é çâåðòàòè íà íüîãî óâàãó. Áî â êèøåíüö³ â íå¿ ùå âåëè÷åíüêèé ñïèñîê ç àäðåñàìè, íà ÿê³ âîíà íåîäì³ííî ìóñèòü çàâ³òàòè. À äî òåáå âîíà ùå íå ïðèõîäèëà?

Ïîâ³ñòü Õóäîæí³ òâîðè áóâàþòü ð³çíèõ âèä³â çà ôîðìîþ, çì³ñòîì, îáñÿãîì. Â îäíèõ ä³º äâà-òðè ãåðî¿, à â ³íøèõ — áàãàòî. Çâàæàþ÷è íà òàê³ îñîáëèâîñò³, ë³òåðàòóðí³ òâîðè ïîä³ëÿþòüñÿ íà æàíðè (àáî ð³çíîâèäè). Áàãàòî æàíð³â âè âæå çíàºòå, ñåðåä íèõ: êàçêè, ì³ôè, ëåãåíäè, íàðîäí³ ïåðåêàçè, áàéêè, â³ðø³, îïîâ³äàííÿ. À îñü íîâèé äëÿ âàñ æàíð — ïîâ³ñòü. Ïîâ³ñò³ âëàñòèâ³ òàê³ îçíàêè: • ïðîçîâà ìîâà; • âåëèêèé îáñÿã; • äåê³ëüêà àáî áàãàòî ãåðî¿â; • ðîçïîâ³äü ïðî ïîä³¿. Îòæå, ïîâ³ñòü — öå âåëèêèé ðîçïîâ³äíèé ïðîçîâèé òâ³ð, ó ÿêîìó øèðîêî çìàëüîâàíî æèòòÿ îäíîãî àáî ê³ëüêîõ ãåðî¿â ïðîòÿãîì òðèâàëîãî àáî âàæëèâîãî çà ïîä³ÿìè ÷àñó. Õóäîæí³é òâ³ð «Íåçâè÷àéí³ ïðèãîäè Àë³ â êðà¿í³ Íåäîëàä³¿» çà æàíðîì — ïîâ³ñòü, àäæå öÿ êíèæêà âåëèêà çà îáñÿãîì (ç ³ëþñòðàö³ÿìè ³ áåç ñêîðî÷åíü 120 ñòîð³íîê!), âîíà íàïèñàíà ïðîçîâîþ ìîâîþ (õî÷à â äåÿê³ ðîçä³ëè àâòîð ââåëà ï³ñåíüêè, à âîíè íàïèñàí³ â³ðøîâàíîþ ìîâîþ), ó í³é ä³º áàãàòî ãåðî¿â, à ð³çí³ âàæëèâ³ ïîä³¿ â³äáóâàþòüñÿ âïðîäîâæ êîðîòêîãî ïðîì³æêó ÷àñó. Êð³ì òîãî, öÿ ïîâ³ñòü êàçêîâà, àäæå â í³é ä³þòü âèãàäàí³ ãåðî¿ (Íåäîðîëü Äåñÿòèé, Íåäîøòàíüêî, Íåäîïîïåëþøêà òà ³í.), â³äáóâàþòüñÿ ÷àð³âí³ ïîä³¿ (ïåðåíåñåííÿ ä³â÷èíêè Àë³ ç ðåàëüíîãî æèòòÿ â êðà¿íó Íåäîëàä³þ; ïðîíèêíåííÿ Àë³ â çà÷àðîâàíèé áóäèíî÷îê ÷åðåç íàìàëüîâàí³ ïàëüöåì íà ñò³í³ äâåð³ òà ³í.). 137

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

Ïîâ³ñò³ áóâàþòü êàçêîâèìè, ³ñòîðè÷íèìè, ñîö³àëüíî-ïîáóòîâèìè òà ³íøèìè. Íàéáëèæ÷èé äî ïîâ³ñò³ æàíð — îïîâ³äàííÿ. Âîíî, íà â³äì³íó â³ä ïîâ³ñò³, çíà÷íî ìåíøå çà îáñÿãîì, ïîä³¿ â íüîìó â³äáóâàþòüñÿ ïðîòÿãîì êîðîòêîãî ÷àñó, òà é ãåðî¿â ó öüîìó æàíð³, ÿê ïðàâèëî, — îäèí àáî äâà. Á³ëüøèé â³ä ïîâ³ñò³ çà îáñÿãîì — ðîìàí, àëå ç öèì æàíðîì çà øê³ëüíîþ ïðîãðàìîþ âè âïåðøå îçíàéîìèòåñÿ â 9 êëàñ³; öå áóäå ðîìàí Ïàíòåëåéìîíà Êóë³øà «×îðíà ðàäà». 1. Õâèëèííó ñòð³ëêó â³ä ãîäèííèêà çàìêîâî¿ âåæ³ íå çà ïðèçíà÷åííÿì âèêîðèñòîâóâàâ À Á Â Ã

Íåäî÷åðåâèê Ïåðøèé Íåäîðàäíèê Íåäîáîðîäà Íåäîâóñ

2. Ó ê³íö³ ïîâ³ñò³ í³÷íèì ñòîðîæåì âëàøòóâàâñÿ ïðàöþâàòè À Á Â Ã

Ïåðøèé Íåäîðàäíèê Íåäîðîëü Äåñÿòèé Íåäî÷åðåâèê êàò

3. Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü. Ãåðîé 1 2 3 4

Àëÿ êàò Íåäî÷åðåâèê Íåäîðîëü Äåñÿòèé

Ï³ñíÿ À Âñ³ ÷îìóñü ìåíå îáõîäÿòü ñòîðîíîþ. ² í³õòî íå ïðèâ³òàºòüñÿ ç³ ìíîþ. ² í³õòî ìåí³ ðóêè íå ïîäàº — âñ³ íå ëþáëÿòü ðåìåñëî ìîº! Á Ùî òóò íå äîðîáèâ — îòàì âèëàçèòü áîêîì! Áóâàº ùî äîáðî ç îäíèì âèõîäèòü îêîì! Â À äåõòî ãîäèíè âáèâàº. À äåõòî õâèëèíè âòðà÷àº! À äåõòî ñåêóíäè ãóáèòü, Áî äåõòî ñâ³é ÷àñ íå ëþáèòü. Ã Ïîðîæíÿ ãîëîâà — íå äèâî. ² ç íåþ ìîæíà æèòü ùàñëèâî. Äóìêè äî íå¿ íå ïðèõîäÿòü ³ ìð³¿ ç ðîçóìó íå çâîäÿòü.

138

ÃÀËÈÍÀ ÌÀËÈÊ

Ãåðîé

Ï³ñíÿ Ä Îò ³ âèõîäèòü, áà÷òå, ùî äóøà íå êîøòóº ³ ì³äíîãî ãðîøà! Áî ÿ çà òå é êîï³º÷êè íå äàì, ÷îãî ïîáà÷èòè íå ìîæó ñàì!

4. ßê³ îñîáëèâîñò³ ìàº ïîâ³ñòü ÿê ë³òåðàòóðíèé æàíð? 5. ²ç ñê³ëüêîõ ðîçä³ë³â ñêëàäàºòüñÿ ïîâ³ñòü «Íåçâè÷àéí³ ïðèãîäè Àë³ â êðà¿í³ Íåäîëàä³¿»? Çà ÿêèì ïðèíöèïîì àâòîð ïîä³ëèëà ïîâ³ñòü íà ðîçä³ëè? 6. ßê ä³àëîãè äîïîìàãàþòü ðîçêðèòè õàðàêòåð ãåðî¿â? Ï³äêð³ï³òü ñâîþ äóìêó êîíêðåòíèìè ïðèêëàäàìè ç òåêñòó ïîâ³ñò³. 7. Ùî òàêå â³äïîâ³äàëüí³ñòü? Õòî ç ãåðî¿â ïîâ³ñò³ â³ä ïî÷àòêó é äî ê³íöÿ â³äïîâ³äàëüíèé, à õòî òàêèì ñòàº ç ÷àñîì? 8. Ó ÿêèõ êîëüîðàõ âè ïîáà÷èëè êðà¿íó Íåäîëàä³þ? ×è çì³íþâàëèñÿ áàðâè âïðîäîâæ óñüîãî òâîðó? 9. ßê â³äîìî, ó êàçêàõ äîáðî ïåðåìàãàº çëî. ßêå çëî ïåðåìîæåíå â ³ñòîð³¿ ïðî Àëþ? 10. ßê³ ëþäñüê³ ÿêîñò³ âèõîâóº ïîâ³ñòü Ã. Ìàëèê «Íåçâè÷àéí³ ïðèãîäè Àë³ â êðà¿í³ Íåäîëàä³¿»? 11. ßêà ç ³ëþñòðàö³é äî ïîâ³ñò³ âàì íàéá³ëüøå ñïîäîáàëàñÿ? ×èì ñàìå? ßê³ ðèñè çîâí³øíîñò³ ãåðî¿â ïåðåäàþòü ïðèêìåòí³ îñîáëèâîñò³ ¿õíüîãî õàðàêòåðó, âíóòð³øí³ ÿêîñò³? 12. Ó çâåðíåíí³ äî ÷èòà÷³â ïîâ³ñò³ «Íåçâè÷àéí³ ïðèãîäè Àë³ â êðà¿í³ Íåäîëàä³¿» Ã. Ìàëèê ñêàçàëà, ùî «ÂÑÅ-ÂÑÅ íà ñâ³ò³ çàëåæèòü â³ä íàñ ç âàìè. ² ìè ç âàìè çàëåæèìî îäèí â³ä îäíîãî». ×è çãîäí³ âè ç òèì, ùî âñå çàëåæèòü â³ä íàñ? Âèñëîâ³òü ñâî¿ ì³ðêóâàííÿ, ïîñèëàþ÷èñü íà ïðèêëàäè ç ïîâ³ñò³. 1. Íàïèø³òü ïðîäîâæåííÿ ïðèãîä Àë³ òà ¿¿ íîâèõ äðóç³â (1 ñ.). 2. Ï³äãîòóéòåñÿ äî ³íñöåí³çàö³¿ îäíîãî ç ðîçä³ë³â ïîâ³ñò³. 3. Íàïèø³òü ëèñòà îäíîìó ç ãåðî¿â êàçêîâî¿ ïîâ³ñò³ ç ïîðàäàìè, ÿê ñòàòè êðàùèì (çà áàæàííÿì). Ðàäèìî ïðî÷èòàòè Ã. Ìàëèê. «Ïîäîðîæ Àë³ äî êðà¿íè ñÿê-òàê³â» ³ «Òðåòÿ ïîäîðîæ Àë³».

139

Ç ÍÀÐÎÄÍÎ¯ ÌÓÄÐÎÑÒ²

Çàãàäêè Îäíèì ç óëþáëåíèõ æàíð³â óñíî¿ íàðîäíî¿ òâîð÷îñò³ ÿê ó ä³òåé, òàê ³ â äîðîñëèõ º çàãàäêè. Çàãàäêè — öå êîðîòê³ é äîòåïí³ îïèñè ëþäåé, òâàðèí, ïðåäìåò³â, ïîä³é, ÿâèù, ÿê³ òðåáà ðîçï³çíàòè é â³äãàäàòè. Ùîá çíàéòè â³äãàäêó, ïîòð³áíî âì³òè ç³ñòàâëÿòè æèòòºâ³ ÿâèùà íà îñíîâ³ ¿õ áëèçüêîñò³ ÷è ïîä³áíîñò³ çà ïåâíèìè îçíàêàìè, ðèñàìè, õàðàêòåðèñòèêàìè. Çâ³äñè é íàçâà çàãàäêà, ùî ïîõîäèòü â³ä ñëîâà ãàäêà, òîáòî äóìêà (ãàäàòè é äóìàòè — ñèíîí³ìè). Öåé æàíð ôîëüêëîðó âèíèê äóæå äàâíî, ùå â äîáó, êîëè ñòâîðþâàëèñÿ ì³ôè. Òîä³ â³ðèëè â ìàã³þ ñëîâà: íàïðèêëàä, çà ïåâíèõ óìîâ íå ìîæíà áóëî íàçèâàòè ³ìåíà áîæåñòâ ÷è äóõ³â, ùîá âîíè íå ç’ÿâèëèñÿ, ïî÷óâøè ñâîº ³ì’ÿ. Äëÿ öüîãî âèêîðèñòîâóâàëè íå ³ì’ÿ, à îïèñ, ñêàæ³ìî, Òîé, ùî ïóñêàº ñòð³ëè (Ïåðóí), Òîé ùî æèâå â ë³ñ³ (Äóõ ë³ñó). Íàâ³òü ñüîãîäí³ äåõòî êàæå íå ÷îðò, à Òîé, êîãî íå çãàäóþòü îï³âíî÷³. Ö³êàâî, ùî ìèñëèâö³ íà ïîëþâàíí³ íå íàçèâàëè çâ³ð³â ñâî¿ìè ³ìåíàìè, à âæèâàëè âèãàäàí³ íàçâè, ùîá ó òàêèé ñïîñ³á ïðèõîâàòè ñâî¿ íàì³ðè, óâåñòè â îìàíó äóõ³â ³ ïðèñïàòè ïèëüí³ñòü çâ³ð³â. Çàãàäêè, ç îäíîãî áîêó, ðîçâàæàþòü, à ç ³íøîãî — òðåíóþòü ðîçóì ³ ðîçâèâàþòü ñïîñòåðåæëèâ³ñòü. Âè, íàïåâíî, íå ðàç ïîì³÷àëè, ùî îäí³ ëþäè äóæå øâèäêî çíàõîäÿòü â³äãàäêó, à ³íø³ äîâãî äóìàþòü ³ ìîæóòü âçàãàë³ íå çíàéòè â³äïîâ³ä³. Òîìó çàãàäêà — öå ùå é ñâîºð³äíèé òåñò, ÿêèé âèçíà÷àº, íàñê³ëüêè ëþäèíà êì³òëèâà, óâàæíà, ÿêîþ ì³ðîþ â íå¿ ðîçâèíåíà òâîð÷à óÿâà. Çàãàäêè ïîä³ëÿþòüñÿ íà ê³ëüêà âèä³â. Çàãàäêè ïðî ëþäåé

ïðî ïðèðîäó

ïðî ðîñëèíè

ïðî òâàðèí

Çàãàäêè ïðî ëþäåé íàé÷àñò³øå ñòîñóþòüñÿ â³êó, ÷àñòèí ò³ëà, ïîáóòó, ä³ÿëüíîñò³ ÷è çíàðÿääÿ ïðàö³. 140

Ç ÍÀÐÎÄÍÎ¯ ÌÓÄÐÎÑÒ²

Óðàíö³ õîäèòü íà ÷îòèðüîõ, óäåíü — íà äâîõ, à óâå÷åð³ íà òðüîõ. Â³êîííèö³ òî çà÷èíÿþòüñÿ, òî â³ä÷èíÿþòüñÿ. Íå ëþäèíà, à ãîâîðèòü ³ ñï³âàº. Õòî â ðóêè íå â³çüìå — ïî ãîëîâ³ éîãî á’º. Ó çàãàäêàõ ïðî ïðèðîäó òðåáà âï³çíàòè ÿêåñü ÿâèùå (ñí³ã, äîù ÷è çàâ³ðþõó), íåáåñí³ ñâ³òèëà (ñîíöå, ì³ñÿöü, çîð³), ÷àñòèíó äîáè (äåíü, í³÷, âå÷³ð ÷è ðàíîê). Ðóêàìè ìàõíóâ — äåðåâî ç³ãíóâ. Òèñÿ÷à îâåöü, à ì³æ íèìè îäèí áàðàíåöü. Ïðèéøëà áàáà, ñàìà ÷îðíà, ³ â ÷îðíèé æóïàí çàõîâàëà òàð³ëî÷êó â ñèâèé òóìàí. Ä³òè íàéá³ëüøå ëþáëÿòü çàãàäêè ïðî òâàðèí, ó íèõ îïèñóþòüñÿ îñîáëèâîñò³ ¿õíüî¿ çîâí³øíîñò³ àáî ïîâåä³íêè. Øåðñòü ì’ÿêåíüêà, à ê³ãò³ ãîñòðåíüê³. Áåç äåðåâà, áåç ñîêèðè, à õàòó áóäóº. Õòî äâ³÷³ ðîäèâñÿ, ó øêîë³ íå â÷èâñÿ, à ãîäèíè çíàº? Çàãàäêè ïðî ðîñëèíè îïèñóþòü ¿õí³é âèãëÿä, ñêëàä, âëàñòèâîñò³. Ñòî¿òü õëîï÷èê ï³ä ïåíüêîì, íàêðèâ ãîëîâó áðèëüêîì. Áåç â³êîí, áåç äâåðåé ïîâíà õàòà ëþäåé. Õòî áåç áîëþ ³ ïå÷àë³ ïðèâîäèòü ó ñëüîçè? ßê áà÷èòå, çäåá³ëüøîãî çà îñíîâó çàãàäêè âçÿòî îïèñ çîâí³øíüîãî âèãëÿäó òâàðèíè, ðîñëèíè ÷è ïðåäìåòà àáî îïèñ ä³é, âëàñòèâîñòåé. Îïèñóºòüñÿ, ÿê ïðàâèëî, îäíà ÷è äâ³ îçíàêè, àëå íàéÿñêðàâ³ø³, íàéïðèêìåòí³ø³. Ïðî÷èòàéòå çàãàäêó. Á³ëå, ÿê ñîðî÷êà, à ïóõíàñòå, ÿê êâî÷êà. Êðèë íå ìàº, à ãàðíî ë³òàº. Ùî öå çà ïòèöÿ, ùî ñîíöÿ áî¿òüñÿ? Ó ö³é çàãàäö³ éäåòüñÿ ïðî ùîñü á³ëå é ïóõêå, âîíî ë³òàº ³ áî¿òüñÿ ñîíöÿ, òîáòî ñâ³òëà àáî òåïëà, ñïåêè. Ùî ìîæå ë³òàòè á³ëîãî êîëüîðó é ðîçòîïèòèñÿ ÷è ðîçòàíóòè? Çâè÷àéíî æ, ñí³ã. ª áàãàòî çàãàäîê, ó ÿêèõ âèêîðèñòàíî ïðîòèñòàâëåííÿ, íàïðèêëàä, çàãàäêà ïðî ìîðîç: «Áåç ðóê, áåç îë³âöÿ, à ìàëþº áåç ê³íöÿ». À ùå áàãàòî çàãàäîê ïîáóäîâàíî íà çàïèòàííÿõ: «Äå º ð³÷êà áåç âîäè?» àáî «Â³ä ÷îãî ãóñêà ïëèâå?» Çàãàäêè ìîæóòü áóòè ñòâîðåí³ ÿê ïðîçîâîþ, òàê ³ â³ðøîâàíîþ ìîâîþ. Ö³ íàðîäí³ ïåðëè ÷àñòî âèêîðèñòîâóþòü ó êàçêàõ: çäåá³ëüøîãî ¿õ çàãàäóþòü êîðîë³ àáî áàãàò³¿, à â³äãàäàòè ìàº ïðîñòà ëþäèíà. Íåäàâíî âè òàêó êàçêó ÷èòàëè, çãàäàéòå ¿¿. 141

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

²íîä³ çàãàäêè ìàþòü â³äïîâ³äü-æàðò, íàïðèêëàä: «Ñê³ëüêè ó âåëèêèé êàçàí áàðàáîëü óë³çå?» Òóò ìîæëèâ³ äâ³ â³äïîâ³ä³: 1) ïîâåí; 2) æîäíî¿, áî áàðàáîëÿ íå ëàçèòü. Îêð³ì ôîëüêëîðíèõ çàãàäîê, áóâàþòü ³ àâòîðñüê³, òîáòî ñòâîðåí³ ïèñüìåííèêàìè, àëå ïðî íèõ âè ä³çíàºòåñÿ â îäíîìó ç íàñòóïíèõ ðîçä³ë³â.

Óêðà¿íñüê³ íàðîäí³ çàãàäêè Ïðèðîäà 1. Êðóòèòüñÿ, âåðòèòüñÿ, í³êîãî íå áî¿òüñÿ, õîäèòü âåñü â³ê, à íå ÷îëîâ³ê. 2. Ì³ñÿöü áà÷èâ — íå äîáà÷èâ, à Ñîíöå âêðàëî — ³ íå ñêàçàëî. 3. 365 ÷àéîê, 52 îðëè, 12 ãîëóá³â îäíå ÿéöå çíåñëè. 4. Îé çà ë³ñîì, çà ïåðåë³ñîì çîëîòà ä³æà ãîðèòü. 5. ×åðâîíå êîðîìèñëî ÷åðåç ð³÷êó ïîâèñëî. 6. Ùî ó âîä³ ðîäèòüñÿ, à âîäè áî¿òüñÿ? 7. Áåç ðóê, áåç í³ã, à âîðîòà â³ä÷èíÿº. 8. Íàäâîð³ ãîðîþ, à â õàò³ — âîäîþ. 9. ßêå êàì³ííÿ íà äí³ ìîðÿ? 10. Ùî ñõîäèòü áåç íàñ³ííÿ?

Ðîñëèíè 11. Ñòî¿òü, êîëèâàºòüñÿ, ñâîºþ ãîëîâîþ âåëè÷àºòüñÿ, à ÿê òîðêíåø, òî êóñàºòüñÿ. 12. Ñòîÿòü êîí³ íà ïðèïîí³, íå ¿äÿòü ³ íå ï’þòü, à âñå òîâù³ ñòàþòü. 13. Á³ëà-á³ëà ó ë³ñ³ ñòîÿëà: «Ìîº ò³ëî ðóáàþòü, ìîþ êðîâ ï’þòü». 14. Ñòî¿òü Ãàííà, ãàðíî âáðàíà; õòî ðîçáåðå, òîé ïëàêàòè áóäå. 15. Ñèäèòü êðàñíà ä³âèöÿ â òåìí³é òåìíèö³, à êîñè íà âóëèö³. 16. Ñòî¿òü ñòð³ëà ñåðåä äâîðà, à â ò³é ñòð³ë³ — ñ³ìñîò ³ äâ³. 17. Ñèäèòü áàáà íà ãðÿäêàõ, âñÿ çàêóòàíà â õóñòêàõ. 18. Íà ë³òî âáèðàºòüñÿ, à íà çèìó îäåæ³ öóðàºòüñÿ. 19. Ñòî¿òü ñòð³ëà, à êðóã íå¿ âîëîñà. 20. Áåç ðóê, áåç í³ã, à íà òèí ë³çå. 142

Ç ÍÀÐÎÄÍÎ¯ ÌÓÄÐÎÑÒ²

Òâàðèíè 21. Êîëî áàáóñ³ ñèäèòü ó êîæóñ³, ïðîòè ïå÷³ ãð³ºòüñÿ, áåç âîäè÷êè ìèºòüñÿ. 22. ²øîâ äîù, ëåò³ëè ãîðîáö³… Íà ÿêå äåðåâî âîíè ñ³ëè? 23. Êðèëà º, à íå ë³òàº, í³ã íåìà, à íå äîæåíåø. 24. Êóïàëàñÿ, êóïàëàñÿ, à ñóõîþ çîñòàëàñÿ. 25. ×è ìîæå ñòðàóñ íàçâàòè ñåáå ïòèöåþ? 26. Êóäè õîäèòü — çà ñîáîþ õàòó íîñèòü. 27. Í³ñ, ÿê ó ñâèíêè, òà êîëþ÷³ ùåòèíêè. 28. Ïî äîðîç³ ñòðèáàº, à ó âîä³ ïëàâàº. 29. Â³ä ÷îãî â êà÷êè ÷åðâîí³ íîãè? 30. Äâ³÷³ ðîäèòüñÿ, à ðàç âìèðàº.

Ëþäèíà 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40.

Æèâå ï’ÿòü áðàò³â, îäèí â³ä îäíîãî á³ëüøèé. Íå ¿ñòü, íå ï’º, à õîäèòü ³ ìîëîòî÷êîì á’º. Íå ãàâêàº, íå êóñàº, à äî õàòè íå ïóñêàº. Äâà áðàòè — êóäè îäèí, òóäè ³ äðóãèé. Âåñü ñâ³ò îäÿãàº, à ñàìà îäÿãó íå ìàº. Ìîâ÷èòü, à áàãàòüîõ ëþäåé íàâ÷èòü. Í³ âóæ, í³ ãàäþêà, à ñìà÷íà øòóêà. Ìàëåíüêèé ïîãð³áåöü ïîâåí îâåöü. Ìàìèíà äî÷êà, à ìåí³ íå ñåñòðà. Ùî ñòî¿òü ïîñåðåä Êèºâà?

Äî ðå÷³... Óñ³ ö³ çàãàäêè ôîëüêëîðèñò Ãíàò Òàíöþðà çàïèñàâ ó ñåë³ Çÿòê³âöÿõ, ùî íà Â³ííè÷÷èí³, â³ä áàáè ßâäîõè Çó¿õè. Âîíà çíàëà ïîíàä òèñÿ÷ó íàðîäíèõ ï³ñåíü, ï³âòîðè ñîòí³ êàçîê ³ á³ëüøå øåñòèñîò çàãàäîê! ßêîñü îäèí ÷îëîâ³ê çàïèòàâ ó íå¿, ÷è íå çíàº âîíà ïðîäîâæåííÿ îäí³º¿ ï³ñí³, íà ùî ßâäîõà ëóêàâî óñì³õíóëàñÿ: — Êîìó æ çíàòè, ÿê íå ìåí³? ß âñå æèòòÿ ïðîâåëà â ï³ñíÿõ ³ á³ä³. Äî ìåíå, ñèíó, çà ï³ñíÿìè, äî ìåíå. ß òîá³ ¿õ ñò³ëüêè ïðîñï³âàþ, ùî é íà òðüîõ âîëîâèõ øêóðàõ íå çàïèøåø. ßâäîõà Çó¿õà ïðîñëàâèëàñÿ çíàííÿì óñíî¿ íàðîäíî¿ òâîð÷îñò³ íà âñþ Óêðà¿íó. Âèâ÷àéòå ³ âè ôîëüêëîð!

143

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

1. Ïðî÷èòàéòå çàãàäêó. Ó çàãàäö³ Ó íàñ áóëà òàêà êîðîâà, ùî ¿ëà ñîëîìó é äðîâà éäåòüñÿ ïðî À ëþäèíó Á òâàðèíó Â ðîñëèíó Ã ïðèðîäó 2. Ðîçãàäóâàííÿ çàãàäîê äîïîìîãëî ïåðåìîãòè çëî â êàçö³ À Á Â Ã

«Ïðî ïðàâäó ³ êðèâäó» «Ëåòþ÷èé êîðàáåëü» «Ìóäðà ä³â÷èíà» «Ëèñ Ìèêèòà»

3. Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü. Çàãàäêà 1 2 3 4

4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Ëåòèòü — âèº, ñÿäå — ðèº. Áåç ðóê, áåç í³ã, à íà äåðåâî ïíåòüñÿ. Ðåâíóâ â³ë íà ñòî ñ³ë, íà òèñÿ÷ó ãîðîä³â. Ë³òîì ñïèòü, çèìîþ ¿ñòü, ò³ëî òåïëå, à êðîâ³ íåìàº.

Â³äãàäêà À Á Â Ã Ä

ë³òàê æóê ãð³ì õì³ëü ï³÷

Êîëè âèíèêëè ïåðø³ çàãàäêè? ßêèìè âîíè áóëè? ßê³ îçíàêè ìàº çàãàäêà ÿê æàíð óñíî¿ íàðîäíî¿ òâîð÷îñò³? Íà ÿê³ âèäè ïîä³ëÿþòüñÿ çàãàäêè? ßêèìè áóâàþòü çàãàäêè çà áóäîâîþ? Íàâåä³òü ïðèêëàä çàãàäêè, ùî ìàº â³äïîâ³äü-æàðò. ×îìó â çàãàäêàõ á³ëüø³ñòü ñë³â íå òðåáà ñïðèéìàòè áóêâàëüíî? Ïîì³ðêóéòå, ÷îìó çàãàäêè ìàþòü áóòè äóæå ñòèñëèìè.

11. Ïðèäóìàéòå òðè çàãàäêè, â³äãàäêàìè äî ÿêèõ áóäóòü ïðåäìåòè ç êàá³íåòó, äå ïðîõîäèòü óðîê. Çàïèø³òü ¿õ ó ðîáî÷èé çîøèò ³ çàãàäàéòå ñâî¿ì îäíîêëàñíèêàì. 12. Ïðî÷èòàéòå âèñë³â äîñë³äíèêà ôîëüêëîðó Ì. Äìèòðåíêà: «ª ñêàðáè â ìîð³, ï³ä çåìëåþ, ó øêàòóëö³, ñêðèí³ (çîëîòî, ñð³áëî, ä³àìàíòè, ïåðñí³, ïåðëè), à º ñêàðáè äóø³, ðîçóìó é ñåðöÿ: ï³ñí³, çàãàäêè, êàçêè, ïðèñë³â’ÿ òà ïðèêàçêè». ×îìó æàíðè ôîëüêëîðó â÷åíèé íàçâàâ ñêàðáàìè? Çàïèø³òü ñâî¿ ì³ðêóâàííÿ (4–5 ðå÷åíü) ó ðîáî÷èé çîøèò. 1. Çàïèø³òü â³ä ñòàðøèõ ëþäåé ê³ëüêà çàãàäîê. 2. Âèâ÷³òü íàïàì’ÿòü äåñÿòü çàãàäîê. 3. Ïðèäóìàéòå çàãàäêè ïðî ïðåäìåòè øê³ëüíîãî âæèòêó àáî ïðî îâî÷³ é ôðóêòè (çà áàæàííÿì).

144

Ç ÍÀÐÎÄÍÎ¯ ÌÓÄÐÎÑÒ²

Ïðèñë³â’ÿ òà ïðèêàçêè Íàðîä ñêàæå, ÿê çàâ’ÿæå, — ñàìå òàê õàðàêòåðèçóþòü ïðèêàçêè é ïðèñë³â’ÿ ÷åðåç ¿õíþ òî÷í³ñòü ³ äîòåïí³ñòü. Äîñòàòíüî âæèòè ïðèêàçêó (ê³ëüêà ñë³â) — ³ çì³ñò ¿¿ ÿêíàéòîíøå (à ³íîä³ ç ãóìîðîì) ïåðåäàñòü îñíîâíó äóìêó, îö³íêó ïîä³ÿì ÷è â÷èíêàì ëþäåé. Ùîá ïåðåêîíàòèñÿ â öüîìó, ïîð³âíÿéòå äâà òåêñòè. — Ãàëþ, ÿêà â òåáå ñóñ³äêà? — Óçàãàë³-òî, âîíà íåïîãàíà ëþäèíà, àëå ÿ ñòàëà ïîì³÷àòè, ùî âîíà íå äóæå ùåäðà. ß ¿é ³ ïèðîãè, êîëè ä³òÿì ñïå÷ó, ³ ÿáëóê (öüîãî ðîêó ñò³ëüêè âðîäèëî!). À ÿê ÿ êîëèñü ïîïðîñèëà â íå¿ ñîë³, òî ñêàçàëà, ùî â ñàìî¿ ìàëî.

— Ãàëþ, ÿêà â òåáå ñóñ³äêà? — Íå ïèòàé: ÿê «íà», òî ÷óº, à ÿê «äàé», òî ãëóõà!

Ïðèêàçêè é ïðèñë³â’ÿ, ÿê ³ çàãàäêè, íàëåæàòü äî íàéìåíøèõ æàíð³â óñíî¿ íàðîäíî¿ òâîð÷îñò³. Öå ñò³éê³ ôðàçè, ùî â ñòèñë³é ³ òî÷í³é ôîðì³ âèñëîâëþþòü äóìêó ïðî ïåâí³ æèòòºâ³ ÿâèùà, ëþäñüê³ ðèñè òà â÷èíêè. ßê æå ðîçð³çíèòè, äå ïðèñë³â’ÿ, à äå ïðèêàçêà? ²íîä³ öå âàæêî çðîáèòè, ïðîòå çäåá³ëüøîãî âîíè ìàþòü ñâî¿ â³äì³íí³ îçíàêè. ßê³ æ? Ïðèñë³â’ÿ — äîâåðøåíèé çà çì³ñòîì âèñë³â ïðî ðèñè òà â÷èíêè ëþäåé ç ïîâ÷àëüíèì õàðàêòåðîì. Ïðèêàçêà — öå îáðàçíèé âèñë³â, ùî âëó÷íî õàðàêòåðèçóº ëþäèíó, àëå íà â³äì³íó â³ä ïðèñë³â’ÿ âèñëîâëþº äóìêó íåïîâíî. Ïðèñë³â’ÿ çäåá³ëüøîãî ìàþòü äâ³ ãðàìàòè÷í³ îñíîâè, òîáòî âîíè º ñêëàäíèì, ³íòîíàö³éíî çàâåðøåíèì ðå÷åííÿì. À ïðèêàçêè êîðîòø³, âîíè ïåðåâàæíî áóâàþòü ÷àñòèíîþ ðå÷åííÿ. Ùîá êðàùå çáàãíóòè â³äì³íí³ñòü ì³æ ïðèêàçêàìè é ïðèñë³â’ÿìè, ïîð³âíÿéìî ¿õ. Ïðèêàçêà

Ïðèñë³â’ÿ

Áåðåæåíîãî Áîã áåðåæå. Áåðåæåíîãî Áîã áåðåæå, à êîçàêà øàáëÿ ñòåðåæå. Áàáà ç âîçà. Áàáà ç âîçà — êîáèë³ ëåãøå. Êðîâ ëþäñüêà Êðîâ ëþäñüêà íå âîäèöÿ — ïðîëèâàòè íå âîäèöÿ. íå ãîäèòüñÿ. Ñòàð³ñòü íå ðàä³ñòü. Áà÷èëè î÷³, ùî âèáèðàëè.

Ñòàð³ñòü íå ðàä³ñòü, ïîõîðîí íå âåñ³ëëÿ. Áà÷èëè î÷³, ùî âèáèðàëè, — ¿æòå, õî÷ ïîâèëàçüòå.

145

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

Íå âñ³ ïðèêàçêè º ÷àñòèíîþ ïðèñë³â’¿â, ÿê ó íàâåäåíèõ âèùå ïðèêëàäàõ. Ó ïðèñë³â’ÿõ º âèñíîâîê ç ïåðøî¿ ÷àñòèíè, à â ïðèêàçêàõ º ëèøå íàòÿê íà íüîãî, éîãî òðåáà äîäóìàòè. Ïîð³âíÿéòå: «ßê³ áàòüêè, òàêà é äèòèíà» (ïðèñë³â’ÿ) ³ «ßê ñîáàö³ ï’ÿòà íîãà» (ïðèêàçêà). Ó ïåðø³é ôðàç³ º âèñíîâîê, à â äðóã³é òðåáà éîãî äîäóìàòè: ðàç ñîáàö³ äîñòàòíüî ÷îòèðüîõ ëàï, òî íàâ³ùî ¿é ï’ÿòà, òîáòî âîíà çàéâà. Ïðèêàçêè é ïðèñë³â’ÿ íå âæèâàþòüñÿ â ïðÿìîìó çíà÷åíí³, ¿õ íå òðåáà ñïðèéìàòè áóêâàëüíî, áî ¿õ ñïðàâæí³é çì³ñò ïðèõîâàíèé. Ïðèñë³â’ÿ é ïðèêàçêè â³äîáðàæàþòü ìóäð³ñòü ïîïåðåäí³õ ïîêîë³íü íàøîãî íàðîäó, éîãî ïîãëÿäè íà ñâ³ò, ëþäèíó, ¿¿ õàðàêòåð ³ ïîâåä³íêó. ßê ³ çàãàäêè, âîíè ïîä³ëÿþòüñÿ íà ãðóïè çà çì³ñòîì: äðóæáà, ñóñ³äñòâî, äîçâ³ëëÿ, çãîäà é ñâàðêè, ìàéíîâ³ é ãðîøîâ³ â³äíîñèíè, á³äà, ïðàâäà é íåïðàâäà, á³äí³ é áàãàò³, ð³äíèé êðàé, â³ðóâàííÿ, ïðèðîäà, ãîñïîäàðñüêà ä³ÿëüí³ñòü ëþäèíè. Ëþäè, ÿê³ çíàþòü áàãàòî ïðèêàçîê ³ ïðèñë³â’¿â ³ âæèâàþòü ¿õ ó ñâîºìó ìîâëåíí³, — íàäçâè÷àéíî ö³êàâ³ ñï³âðîçìîâíèêè, òîæ, ïî÷óâøè äîòåïíèé âèñë³â, íàìàãàéòåñÿ çàïàì’ÿòàòè éîãî. Äî ðå÷³... Íàéá³ëüøó òåìàòè÷íó ãðóïó ñòàíîâëÿòü ïðèêàçêè òà ïðèñë³â’ÿ ïðî ãîñïîäàðñüêó ä³ÿëüí³ñòü ëþäèíè, ¿õ ìàéæå ñ³ì òèñÿ÷. Äî íèõ íàëåæàòü ïðèñë³â’ÿ òà ïðèêàçêè ïðî ïðàöþ â ïîë³ é ñàäó, ðå÷³ ïîáóòó, ïðî òâàðèí, ïòàõ³â ³ çâ³ð³â, òðàíñïîðò, ðåìåñëà ³ ïðîôåñ³¿, ïðî ¿æó ³ íàðîäí³ ïðèêìåòè.

1 ×óæ³ ãðîø³ íå ãð³þòü. Ãðîøåé áàãàòî, à ùàñòÿ ìàëî. Îñòàííþ ñîðî÷êó çí³ìå òà îääàñòü. Ë³ïøå ëþäÿì äàâàòè, í³æ ñàìîìó ïðîñèòè. Ïóñòî â ãîëîâ³ òîé ìàº, õòî ãðîø³ íà äàðìî ïóñêàº. 2 ×èì á³ëüøå íàñîëèòè ñóñ³äîâ³, ÿê íå ÿçèêîì? Íå çàãëÿäàé äî ñóñ³äà, ìîæå, ç òîãî áóòè á³äà. Äîáðå, ÿê ñóñ³ä áëèçüêèé ³ ïåðåëàç íèçüêèé. Áëèçüêèé ñóñ³ä êðàùèé â³ä äàëåêîãî áðàòà. Íåìà á³ëüøî¿ á³äè, íàä ëèõ³ ñóñ³äè. 146

Ç ÍÀÐÎÄÍÎ¯ ÌÓÄÐÎÑÒ²

3 Õòî ï³ä çèìó çîðàâ, òîé íà âåñíó çîëîòî áóäå ìàòè. Íå òîé óðîæàé, ùî íà ïîë³, à òîé, ùî â êîìîð³. ßê æíóòü óêóï³, òî íå áîëèòü ó ïóï³. Ïîñ³é ó ïîãîäó — á³ëüøå ïðèïëîäó. ßêà ïøåíèöÿ, òàêà é ïàëÿíèöÿ. 4 Ó õîðîø³é êîìïàí³¿ ðîçóìó íàáåðåøñÿ, ó ïîãàí³é ³ ñâ³é çàãóáèø. Ñêàæè ìåí³, õòî òâ³é äðóã, òî ÿ ñêàæó, õòî òè òàêèé. Äðóæáà ì³öí³øà â³ä êàì’ÿíèõ ñò³í. Äðóç³ ï³çíàþòüñÿ â á³ä³. 6 Äå ñòîïà îðäè ïåðåéøëà, òàì âæå òðàâà íå ðîñëà. Ð³äíà çåìëÿ — ìàòè, à ÷óæà — ìà÷óõà. Æèòòÿ ñîáà÷å, çàòå ñëàâà êîçà÷à. Ç ð³äíî¿ ñòîðîíè ³ âîðîíà ìèëà. Êîçàê ç á³äîþ, ÿê ðèáà ç âîäîþ. 5 Ãîëîäíîìó ¿æà, õîëîäíîìó òåïëî, à ñèòîìó ìóçèêà. Äîòàíöþâàëèñÿ, ùî áåç õë³áà îñòàëèñÿ. Â³í óñå ï³ä ÷óæó äóäêó òàíöþº. Õî÷ òðè äí³ íå ¿ñòè, àáè ç ïå÷³ íå çë³çòè. 6 Ùîäåíü Áîãà õâàëèòü ³ ùîäåíü ëþäåé äóðèòü. Ãð³õ íå ñõîâàºø ó ì³õ, íå çàòîï÷åø â áîëîòî. Áîã òîá³ ïîìîæå, ÿê áóäåø ðîáèòè, íåáîæå. Ñâÿòèé òà áîæèé, íà ÷îðòà ïîõîæèé. Áåðåæåíîãî Áîã áåðåæå. 7 ×èñòå íåáî íå áî¿òüñÿ í³ áëèñêàâêè, í³ ãðîìó. Ëþäè äÿêóþòü äîùåâ³, à ïîäîðîæí³é ëàº. Ç íåáà çîð³ õâàòà, à ï³ä íîñîì íå áà÷èòü. Õòî çåìë³ äàº, òîìó çåìëÿ óòðîº â³ääàº. Òèõà âîäà áåðåãè ðâå. 147

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

9 Ç äîáðèìè ëþäüìè çàâæäè çãîäè ìîæíà ä³éòè. Ë³ïøå ïåðåêîíóâàòè ñëîâàìè, ÿê êóëàêàìè. Äå äâà á’þòüñÿ, òðåò³é íå ì³øàéñÿ. Â³í òåáå êàìåíåì, òè éîãî õë³áîì. Ï³ñëÿ á³éêè êóëàêàìè íå ìàõàþòü. Äðóæí³ ñîðîêè îðëà çàêëþþòü. 10 Á³äíèé ï³ò ëëº, à áàãàòèé éîãî êðîâ ï’º. Áàãàòîìó äóðíþ ³ áàãàòñòâî íå â ïîì³÷. Áàãà÷ øóêàº àïåòèòó, à á³äíèé — õë³áà. Êîæí³ âîðîòà äëÿ á³äíîãî çàïåðò³. 11 Íå ò³øñÿ ëþäñüêîþ á³äîþ, áî òâîÿ òåáå íå ìèíå. Ïëà÷åì ãîðÿ íå çì³íèø ³ â ñëüîçàõ íå âòîïèø. Ç³éøëèñÿ ñ³ì á³ä íà îäèí îá³ä. Á³äà ìó÷èòü, á³äà é íàó÷èòü. Ó á³ä³ ï³çíàâàé ïðèÿòåëÿ. 12 Íå âñþ ïðàâäó òðåáà ëþäÿì çíàòü, òðåáà ùîñü ³ ñîá³ ñõîâàòü. Êàæè çàâæäè ïðàâäó, òî íå áóäåø í³÷îãî ïðèäóìóâàòè. Êîæíèé ïðàâäó çíàº, òà íå îäíàêîâî ¿¿ ðîçóì³º. Ïðàâäà ³ â îãí³ íå ãîðèòü, ³ ó âîä³ íå òîíå. Ìàëà ïðàâäà âåëèêó áðåõíþ ïåðåìîæå. Äî ðå÷³… Ñåðåä ïðèñë³â’¿â ïðî ãîñïîäàðñüêó ä³ÿëüí³ñòü ëþäèíè îñîáëèâî ö³ííèìè º ò³, ó ÿêèõ ³äåòüñÿ ïðî íàðîäí³ ïðèêìåòè. Âîíè çäàâíà áóëè æèòòºâèì îð³ºíòèðîì äëÿ ìóäðèõ ëþäåé. Ëþäèíà ïðîêèäàëàñÿ, äèâèëàñÿ íà íåáî, äåðåâà, íà âîäó â ð³÷ö³ — ³ ðîáèëà âèñíîâîê, ÿêèì áóäå äåíü, çà ÿêó ðîáîòó êðàùå áðàòèñÿ. Ï³çí³é âå÷³ð ³ í³÷ òåæ ñïîâ³ùàëè ëþäèí³ áàãàòî âàæëèâî¿ ³íôîðìàö³¿. Îñü ê³ëüêà òàêèõ ïåðë³â. Áàãàòî ç³ðîê — íà ïîãîäó, íåìà ç³ðîê — áóäå äîù. Ëàñò³âêè ë³òàþòü íèçüêî — áóäå äîù. Ñí³æíà çèìà — áàãàòèé ð³ê. Áàãðÿí³ çîð³ — íà â³òåð.

148

Ç ÍÀÐÎÄÍÎ¯ ÌÓÄÐÎÑÒ²

1. Ïðèêàçêîþ º âèñë³â À Á Â Ã

Ïîäóâ ãàðÿ÷èé â³òåð — ÷åêàéòå äîùó. Õî÷åø ¿ñòè êàëà÷³, íå ñèäè íà ïå÷³. Ìîÿ õàòà ñêðàþ — ÿ í³÷îãî íå çíàþ. Â³ä âåðåñíÿ âîãîíü ³ â ïîë³, ³ â õàò³.

2. Ïðèñë³â’ÿì º âèñë³â À Á Â Ã

Ãíàòèñÿ çà äâîìà çàéöÿìè. Ðèáà íå ïëèíå ïðîòè áèñòðî¿ âîäè. Íà êîæíó ãàäþêó äåðæè êð³ïêî ðóêó. Óðàíö³ ÷óòè ãð³ì — óâå÷åð³ áóäå äîù.

3. Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü.

1 2 3 4

Ïðèêàçêà Âèëàìè ïî âîä³ ïèñàíî. Ñèäèòü, ÿê çàñâàòàíèé. Ó ÷îðòà íà êóëè÷êàõ. Êîñà íàéøëà íà êàì³íü.

À Á Â Ã Ä

Ñèíîí³ì íåñì³ëèé ùàñëèâèé íåâ³äîìî ïîñâàðèòèñÿ äàëåêî

4. ßê³ ñï³ëüí³ ³ ÿê³ â³äì³íí³ îçíàêè ìàþòü ïðèêàçêè òà ïðèñë³â’ÿ? 5. Íà ÿê³ òåìàòè÷í³ ãðóïè ïîä³ëÿþòüñÿ ïðèêàçêè òà ïðèñë³â’ÿ? 6. Äîâåä³òü, ùî âèñë³â Ïîæåíåøñÿ çà äâîìà çàéöÿìè — æîäíîãî íå çäîæåíåø íå ïðèêàçêà, à ïðèñë³â’ÿ. 7. Ïîì³ðêóéòå, ÷îìó ñåðåä âèñëîâ³â ïðî íàðîäí³ ïðèêìåòè ïåðåâàæàþòü ñàìå ïðèñë³â’ÿ, à íå ïðèêàçêè. 8. ×îìó, íà âàøó äóìêó, íàéá³ëüøå ïðèêàçîê ³ ïðèñë³â’¿â ñàìå ïðî ãîñïîäàðñüêó ä³ÿëüí³ñòü ëþäèíè? Âèñëîâ³òü ñâî¿ ì³ðêóâàííÿ. 9. ×îìó ïðèñë³â’ÿ òà ïðèêàçêè íàçèâàþòü «çîëîòèìè çåðíàìè íàðîäíî¿ ìóäðîñò³»? 10. Ùî äàº ëþäèí³ çíàííÿ ïðèêàçîê ³ ïðèñë³â’¿â? ×è âòðàòèëè âîíè çíà÷åííÿ â íàø³ äí³? 11. Äîáåð³òü êîæí³é ãðóï³ ïðèñë³â’¿â ³ ïðèêàçîê íàçâó é çàïèø³òü ö³ íàçâè â ðîáî÷èé çîøèò ðàçîì ³ç íîìåðîì ãðóïè. 12. Ç ÿêèìè ç íàâåäåíèõ âèùå ïðèêàçîê ÷è ïðèñë³â’¿â âè ìîæåòå ïîãîäèòèñÿ, à ç ÿêèìè — í³? ×îìó? 1. Âèïèø³òü ó ðîáî÷èé çîøèò ç êàçêè «Ìóäðà ä³â÷èíà» ïðèñë³â’ÿ ³ ïðèêàçêè, ðîçòëóìà÷òå ¿õíº çíà÷åííÿ. 2. Âèâ÷³òü íàïàì’ÿòü äåñÿòü ïðèêàçîê ³ äåñÿòü ïðèñë³â’¿â. 3. Ñêëàä³òü ä³àëîã (8–10 ðåïë³ê), âèêîðèñòàâøè äîòåïí³ ïðèêàçêè ³ ïðèñë³â’ÿ. ²íñöåí³çóéòå éîãî ç îäíîêëàñíèêàìè (çà áàæàííÿì).

149

ËÅÎÍ²Ä ÃË²ÁÎÂ (1827–1893) Ëåîí³ä ²âàíîâè÷ Ãë³áîâ — â³äîìèé óêðà¿íñüêèé ïîåò ³ áàéêàð. Ñïîä³âàºìîñÿ, âàì ö³êàâî ä³çíàòèñÿ, ÿêèìè áóëè â äèòèíñòâ³ ëþäè, ùî ñòàëè â³äîìèìè, óñëàâèëèñÿ ó â³êàõ? Ëåîí³äà Ãë³áîâà íàçèâàëè ïåñòëèâèì ³ì’ÿì Ëüîëèê, â³í çìàëêó ëþáèâ äîãëÿäàòè çà êâ³òàìè. Çâåðí³òü óâàãó: áóâ ìàëåíüêèì õëîï÷èêîì, à ïåðåéìàâñÿ íå ³ãðàìè é ïóñòîùàìè, ÿê á³ëüø³ñòü ó öüîìó â³ö³, à äáàâ ïðî êðàñó — çíà÷èòü, óì³â áà÷èòè êðàñó. Éîãî íàçèâàëè êîðîëåì êâ³ò³â, à çíàéîì³ é ðîäè÷³, â³òàþ÷èñü, êàçàëè éîìó: «Çäîðîâ áóâ, Ëüîëèêó, êâ³ò÷àñòèé êîðîëèêó!» À ùå Ëüîëèê ìàâ äîñòóï äî áàãàòî¿ á³áë³îòåêè ïàíà, ó ÿêîãî ïðàöþâàâ éîãî áàòüêî, òîìó äëÿ ìàëîãî õëîï÷èêà áóâ â³äêðèòèé ñâ³ò êíèæêè. Ìàáóòü, äëÿ âàñ, ñó÷àñíèõ øêîëÿð³â, öå íå òàêà âæå é ïåðåâàãà — ìàòè äîñòóï äî êíèæîê? Äîçâîëüòå ç âàìè íå ïîãîäèòèñÿ, àäæå â òîé ÷àñ íå áóëî ³íøèõ äæåðåë ³íôîðìàö³¿, ÿê³ ìè ìàºìî ñüîãîäí³, — òåëåáà÷åííÿ, ðàä³î, ìåðåæà ²íòåðíåò. Óñ³ìà íàçâàíèìè äæåðåëàìè ³íôîðìàö³¿ â òîé ÷àñ áóëà êíèæêà. Ëåîí³ä Ãë³áîâ ïðîñëàâèâñÿ ÿê àâòîð ï³ñí³ «Æóðáà», ùî ñòàëà íàðîäíîþ. Çàïàì’ÿòàéòå ¿¿ ïî÷àòîê, àäæå âè íå ðàç ¿¿ ïî÷óºòå â ìàéáóòíüîìó: Ñòî¿òü ãîðà âèñîêàÿ, Ïîï³ä ãîðîþ ãàé, Çåëåíèé ãàé, ãóñòåñåíüêèé, Íåíà÷å ñïðàâä³ ðàé.

Ìèòåöü íàïèñàâ áàãàòî òâîð³â äëÿ ä³òåé, ñåðåä íèõ — áàéêè, â³ðø³ é â³ðøîâàí³ çàãàäêè. Ñâî¿ òâîðè äëÿ ä³òåé â³í ï³äïèñóâàâ ïñåâäîí³ìîì Ä³äóñü Êåíèð (öèì ïð³çâèñüêîì íàçèâàëè áàòüêà Ë. Ãë³áîâà, ÿêèé êîëèñü êóïèâ ñï³âó÷ó ïòàøêó êàíàðêó). Äèòÿ÷³ òâîðè ïèñüìåííèê äðóêóâàâ ó ëüâ³âñüêîìó æóðíàë³ «Äçâ³íîê», êîæíèé íîìåð ÿêîãî ä³òè ÷åêàëè ç íåòåðï³ííÿì. *** Õèìåðíèé, ìàëåíüêèé, Áîêàñòèé, òîâñòåíüêèé Êîõàí÷èê óäàâñü; 150

ËÅÎÍ²Ä ÃË²ÁÎÂ

Ó ò³ñòî ïðèáðàâñÿ, ×èìñü ñìà÷íèì íàïõàâñÿ, Â îêðîï³ êóïàâñü. Íà ñìàê óðîäèâñÿ, Ùå é ìàñëîì óìèâñÿ, Â ìàê³òð³ ñêàêàâ... Íåäîâãî íàæèâñÿ, Ó ä³ðêó ñêîòèâñÿ, Êðóòü-âåðòü — òà é ïðîïàâ. Õîò³â áóâ äîãíàòè — Øêîäà øêàíäèáàòè: Ëîâè íå ëîâè! À ÿê éîãî çâàòè — Ë³íóþñü ñêàçàòè, À íóòå ëèø âè! «Òî æ, ä³äó êîõàíèé, Âàðåíèê ãðå÷àíèé!» — Êðè÷èòü ä³òâîðà. ×îìó íå âãàäàòè! Íå á³ãàòü øóêàòè Òàêîãî äîáðà.

Ïàì’ÿòíèê âàðåíèêó â ì. ×åðêàñàõ

Ïàì’ÿòíèê ãàëóøö³ â ì. Ïîëòàâ³

Àêðîâ³ðø Ëåîí³ä Ãë³áîâ áóâ ìàéñòðîì ó ñòâîðåíí³ àêðîâ³ðø³â. Ùî öå çà æàíð? Àêðîâ³ðø — â³ðøîâàíèé òâ³ð, ó ÿêîìó ïî÷àòêîâ³ ë³òåðè êîæíîãî ðÿäêà óòâîðþþòü ÿêåñü ñëîâî àáî ôðàçó. Ó Ë. Ãë³áîâà óòâîðåíå ñëîâî ÷è ôðàçà º â³äãàäêîþ äî çàãàäêè. ÕÒÎ ÐÎÇÌÎÂËßª? «Îé ÿ á³äíà óäîâèöÿ, — Ñòàëà õíèêàòü æàë³áíèöÿ, — Îí êàëèíà, — ¿é íå òàê! Êàæóòü, ï³ñí³ ¿é ñêëàäàþòü, À ïðî ìåíå çàáóâàþòü, ² í³õòî í³äå í³ÿê!..» 151

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

«Ñò³é ëèø! Ñëàâà íå áðåõóõà, — Îá³çâàëàñü äæåðêîòóõà, — Ðîçáèðàº, ùî ³ ÿê! Îò ÿ ñëàâ³ äîãîäèëà, Êàøêó ä³òî÷êàì âàðèëà, À òîá³ íå âäàñòüñÿ òàê». Äî ðå÷³… Îñîêà — áàãàòîð³÷íà ðîñëèíà, ùî ðîñòå ó âîëîã³é ì³ñöåâîñò³ (íà áîëîò³ ÷è á³ëÿ ð³÷êè). Öÿ ðîñëèíà íåïîêàçíà, Ë. Ãë³áîâ â îäíîìó ç³ ñâî¿õ òâîð³â ïîð³âíÿâ ¿¿ ç áóð’ÿíîì.

ÙÎ ÇÀ ÏÒÈÖß? Ì³æ ëþäüìè, ÿê ïòàøêà, â’ºòüñÿ, Ó ëþäåé ³ ¿ñòü, ³ ï’º; Õîäèòü ñòàðåöü, ïðîñèòü, ãíåòüñÿ, À ó íå¿ âñþäè º. ÕÒÎ ÑÅÑÒÐÀ ² ÁÐÀÒ? «Ãëÿíü íà ìåíå, â³òðèêó, ÷è ãàðíî ïðèáðàëàñü? Ðàíî äî ñõ³ä ñîíå÷êà ðîñîþ âìèâàëàñü, ª ó ìåíå ëèñòÿ÷êî, ïàõó÷³¿ êâ³òè, ×îìó æ ìåí³, â³òðèêó, îé ÷îì íå ðàä³òè? Êðàùå â ïîë³ íàøîìó íàä ìåíå íåìàº, Àæ äî ìîðÿ ñëàâîíüêà ïðî ìåíå ë³òàº, ²ç ìîº¿ ñèïàíêè1 ñìà÷íà ñòðàâà áóäå, Ïîëèâêó ³ ìàñëå÷êî äàäóòü äîáð³ ëþäè!» «Ð³âíà, ñåñòðî ìèëàÿ, íàì äîëÿ ç òîáîþ, — Îá³çâàâñÿ áðàòè÷îê äåñü çà áîðîíîþ. — Ñêð³çü ïî ëþäÿõ ñêëàëàñÿ ³ ïðî ìåíå ñëàâà, Îí ³ â ïîë³, â³òðèêó, êèïèòü ìîÿ ñòðàâà». ÕÒÎ ÂÎÍÀ? Ëèõà çèìà ñõîâàºòüñÿ, À ñîíå÷êî ïðîãëÿíå, Ñí³æîê âîäè çëÿêàºòüñÿ, Òèõåíüêî òàíóòü ñòàíå, — 1

Ñèïàíêà — äåðåâ’ÿíà òàðà äëÿ çáåð³ãàííÿ çåðíà.

152

ËÅÎÍ²Ä ÃË²ÁÎÂ

² çäàëåêó áèñòðåñåíüêî Âîíà äî íàñ ïðèáóäå, Êîìó-êîìó ëþáåñåíüêî, À ä³òêàì á³ëüøå áóäå.

Ïîð³âíÿííÿ Ó õóäîæí³õ òâîðàõ, îñîáëèâî â çàãàäêàõ, ÷àñòî âèêîðèñòîâóºòüñÿ ïðèéîì ïîð³âíÿííÿ. Ïîð³âíÿííÿ — õóäîæí³é âèñë³â, ó ÿêîìó îäèí ïðåäìåò ÷è ÿâèùå ç³ñòàâëÿºòüñÿ ç ³íøèì, ÷èìîñü ñõîæèì íà íüîãî. Íàïðèêëàä: Á³ëå, ÿê ñîðî÷êà, à ïóõíàñòå, ÿê êâî÷êà, Êðèë íå ìàº, à ãàðíî ë³òàº. Ùî öå çà ïòèöÿ, ùî ñîíöÿ áî¿òüñÿ? Ó ïåðøîìó ðÿäêó âæå â³äîìî¿ âàì çàãàäêè âèêîðèñòàíî äâà ïîð³âíÿííÿ — ÿê ñîðî÷êà ³ ÿê êâî÷êà. Çà êîëüîðîì ñí³ã ïîä³áíèé íà ñîðî÷êó, ÿêà çäàâíà â óêðà¿íö³â áóëà á³ëîþ, çà ôîðìîþ ³ íà äîòèê — íà êâî÷êó, ÿêà ìàº êðóãëó ôîðìó ³ í³æíà, ì’ÿêà, ïóõíàñòà. Ó ôîëüêëîð³ ïîøèðåí³ ïîð³âíÿííÿ: ä³â÷èíà, ÿê çîðÿ; ïàðóáîê, ÿê ÿâ³ð. Íàé÷àñò³øå ïîð³âíÿííÿ ââîäÿòüñÿ ñëîâàìè ÿê, íà÷å, í³áè, ìîâ, íåìîâáè. Áóäüòå óâàæíèìè, ³íîä³ ö³ ñïîëó÷íèêè ïðîïóñêàþòü, íàïðèêëàä: Êíèãè — ìîðñüêà ãëèáèíà (². Ôðàíêî). Òóò ìàºòüñÿ íà óâàç³, ùî êíèãè, ÿê ìîðñüêà ãëèáèíà. Áóâàþòü ³ çàïåðå÷í³ ïîð³âíÿííÿ, ó íèõ âèêîðèñòîâóºòüñÿ çàïåðå÷íà ÷àñòêà íå, íàïðèêëàä: Òî æ íå ìàêè ÷åðâîíåíüê³ — Òî êîçàêè ìîëîäåíüê³ (Íàð. ï³ñíÿ). Ð³äøå ïîð³âíÿííÿì âèñòóïàº ³ìåííèê ó ôîðì³ îðóäíîãî â³äì³íêà: äèâèòèñÿ âîâêîì (äèâèòèñÿ, ÿê âîâê). 1. Áðàòîì ³ ñåñòðîþ â àêðîâ³ðø³ «Õòî ñåñòðà ³ áðàò?» íàçâàí³ À Á Â Ã

îñîêà é ñîðîêà ãàëóøêà é âàðåíèê ãðå÷êà ³ ïðîñî ïòàøêà é ìóõà

153

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

2. Ïîð³âíÿííÿ âèêîðèñòàíî â ðÿäêó (ç â³ðøà Ë. Ãë³áîâà «Êâ³òêîâå âåñ³ëëÿ») À Á Â Ã

Ùîá äîëþ çâåñåëèòè, çàõîäèëèñü íàø³ êâ³òè âåñ³ëëÿ ãóëÿòü. Ïîñåðåäèí³ â òàíî÷êó, ó çåëåíîìó â³íî÷êó, òàíöþº Áóäÿê. Íà÷å ñïðàâæí³¿ ìóçèêè, ãðàþòü Ï³âí³ òà ²íäèêè, äåðåí÷èòü Ãóñàê. Íåõàé ãëÿíå Ðåäüêà â ä³ðêó, ïåðåâåðíå äîëþ ã³ðêó äîãîðè õâîñòîì.

3. Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü. Óðèâîê 1 2 3

×èìñü ñìà÷íèì íàïõàâñÿ, Â îêðîï³ êóïàâñü… Îò ÿ ñëàâ³ äîãîäèëà, Êàøêó ä³òî÷êàì âàðèëà… Ì³æ ëþäåé, ÿê ïòàøêà, â’ºòüñÿ, Ó ëþäåé ³ ¿ñòü, ³ ï’º… Ñí³æîê âîäè çëÿêàºòüñÿ, Òèõåíüêî òàíóòü ñòàíå…

Íàçâà òâîðó À Á Â Ã Ä

«Õèìåðíèé, ìàëåíüêèé...» «Õòî ðîçìîâëÿº?» «Ùî çà ïòèöÿ?» «Õòî ñåñòðà ³ áðàò?» «Õòî âîíà?»

4. 5. 6. 7.

×èì àêðîâ³ðø â³äð³çíÿºòüñÿ â³ä çâè÷àéíîãî â³ðøà? ßêèé àêðîâ³ðø Ë. Ãë³áîâà âàì íàéá³ëüøå ñïîäîáàâñÿ? ×èì ñàìå? Ùî òàêå ïîð³âíÿííÿ? ßêèìè áóâàþòü ïîð³âíÿííÿ? Çíàéä³òü â àêðîâ³ðø³ «Ùî çà ïòèöÿ?» ïîð³âíÿííÿ. ßêèìè ðèñàìè ìóõà áëèçüêà äî ïòàõà? 8. ßê âè ðîçóì³ºòå ñëîâà: «...à ó íå¿ âñþäè º» â àêðîâ³ðø³ «Ùî çà ïòèöÿ?» 9. ×è âàðòî îñîö³ ïîð³âíþâàòè ñåáå ç êàëèíîþ â àêðîâ³ðø³ «Õòî ðîçìîâëÿº»? ×îìó? 10. ×è ñìà÷íî Ë. Ãë³áîâ îïèñàâ âàðåíèê ó çàãàäö³ «Õèìåðíèé, ìàëåíüêèé...»? ßê³ ùå íàö³îíàëüí³ ñòðàâè âè çíàºòå? 11. Âèïèø³òü ç àêðîâ³ðøà «Õòî ñåñòðà ³ áðàò?» ïåñòëèâ³ ñëîâà. ßêó ðîëü âîíè â³ä³ãðàþòü ó öüîìó òâîð³? 12. Ñêëàä³òü òðè çàãàäêè, âèêîðèñòàâøè ïîð³âíÿííÿ. Çàïðîïîíóéòå â³äãàäàòè ¿õ ñâî¿ì îäíîêëàñíèêàì. 1. Ï³äãîòóéòåñÿ äî âèðàçíîãî ÷èòàííÿ çà ðîëÿìè àêðîâ³ðø³â Ë. Ãë³áîâà «Õòî ðîçìîâëÿº?» ³ «Õòî ñåñòðà ³ áðàò?». 2. Ïðî÷èòàéòå ë³òîïèñíó îïîâ³äü «Òðè áðàòè — Êèé, Ùåê, Õîðèâ ³ ñåñòðà ¿õíÿ Ëèá³äü». Âèïèø³òü íåçðîçóì³ë³ ñëîâà â ðîáî÷èé çîøèò.

Ë²ÒÎÏÈÑÍ² ÎÏÎÂ²ÄÀÍÍß

Óêðà¿íà ìàº âåëèêó ³ ñëàâíó ³ñòîð³þ, ó ÿê³é º ÿê ñâ³òë³ ñòîð³íêè, òàê ³ ñóìí³. Óïðîäîâæ â³ê³â íàøèì ïðåäêàì äîâîäèëîñÿ áîðîíèòè çåìëþ â³ä áàãàòüîõ íàïàäíèê³â, çàõèùàòè ñåáå ³ ñâî¿ ñâÿòèí³. Áóëè åïîõè, êîëè íàøà äåðæàâà çàíåïàäàëà, à áóëè é ÷àñè, êîëè ì³öí³øàëà, ï³äí³ìàëàñÿ, áóäóâàëà ì³ñòà é õðàìè, äî íå¿ ç ïîâàãîþ ñòàâèëàñÿ âñÿ ªâðîïà. Äîñèòü çãàäàòè êíÿæó é êîçàöüêó äîáó! Óñ³ì êîðîëÿì ³ êíÿçÿì ªâðîïè çà ÷åñòü áóëî ïîð³äíèòèñÿ ç êè¿âñüêèì êíÿçåì ßðîñëàâîì Ìóäðèì. À ñëàâà êîçàöüêà… Âîíà ãðèì³ëà íà âåñü ñâ³ò! Çâ³äêè ìè, ¿õí³ íàùàäêè, ùî æèâåìî ó ÕÕ² ñò., çíàºìî ïðî ïîä³¿ ìèíóëîãî? Çâè÷àéíî æ, íàøà ³ñòîð³ÿ çàêàðáîâàíà â óñí³é íàðîäí³é òâîð÷îñò³, àëå ôîëüêëîðí³ òâîðè íå çàâæäè ìîæíà ââàæàòè äæåðåëîì äîñòîâ³ðíî¿ ³íôîðìàö³¿. Àäæå ìè çíàºìî, ùî â íàðîäíèõ ï³ñíÿõ, ïåðåêàçàõ, äóìàõ º áàãàòî íàðîäíî¿ ôàíòàç³¿ òà ïåðåá³ëüøåííÿ. Ñâ³òëî íà íàøó ìèíóâøèíó ïðîëèâàþòü ïåðø³ êíèãè, â³ê ÿêèõ — òèñÿ÷à ðîê³â! Ñåðåä íåáàãàòüîõ êíèã êíÿæî¿ äîáè, ùî ä³-

Êèºâî-Ïå÷åðñüêà ëàâðà

156

Ë²ÒÎÏÈÑÍ² ÎÏÎÂ²ÄÀÍÍß

éøëè äî íàøèõ äí³â, º «Ïîâ³ñòü ìèíóëèõ ë³ò». Öå — íàéäàâí³øèé ë³òîïèñ, ÿêèé º â íàñ íå â îðèã³íàë³, à â ñïèñêó íàñòóïíèõ ïîêîë³íü (òîáòî öå êîï³ÿ, ñïèñàíà ç îðèã³íàëó). Ùî òàêå ë³òîïèñ? Ë³òîïèñ — öå íàéäàâí³øèé âèä ë³òåðàòóðè, ùî ÿâëÿº ñîáîþ ðîçòàøîâàí³ â ÷àñîâ³é ïîñë³äîâíîñò³ êîðîòåíüê³ çàì³òêè é äîêëàäí³ îïîâ³äàííÿ ïðî ³ñòîðè÷í³ ïîä³¿. Ë³òîïèñè îäíî÷àñíî º ÿê ³ñòîðè÷íèìè äîêóìåíòàìè, òàê ³ õóäîæí³ìè òâîðàìè. Àäæå â íèõ çàïèñàí³ ôàêòè é ïîä³¿ ìèíóëèõ ÷àñ³â (ÿê ó ï³äðó÷íèêó ç ³ñòîð³¿), ³ â òîé æå ÷àñ ó íèõ áàãàòî ëåãåíä, ïåðåêàç³â ³ íàâ³òü áàéîê ³ êàçîê, ùî íàïèñàí³ åìîö³éíî é îáðàçíî ³ç çàÍåñòîð Ë³òîïèñåöü. Ñêóëüïòîð ñòîñóâàííÿì õóäîæí³õ çàñîá³â (à öå âæå ð³çÌ. Àíòîêîëüñüêèé í³ æàíðè õóäîæí³õ òâîð³â). Õòî æ àâòîð «Ïîâ³ñò³ ìèíóëèõ ë³ò»? Íàéá³ëüøå äî ñòâîðåííÿ öüîãî ë³òîïèñó äîëó÷èâñÿ ñëàâåòíèé Íåñòîð Ë³òîïèñåöü — ÷åðíåöü Êèºâî-Ïå÷åðñüêîãî ìîíàñòèðÿ. Â³í æèâ ó äðóã³é ïîëîâèí³ Õ² — íà ïî÷àòêó Õ²² ñò. Íåñòîð ïîòðàïèâ äî ìîíàñòèðÿ â ñ³ìíàäöÿòèð³÷íîìó â³ö³, ùîá ïîðèíóòè â óëþáëåíå êíèæíå íàâ÷àííÿ. Òîä³ Êèºâî-Ïå÷åðñüêèé ìîíàñòèð áóâ íàéá³ëüøèì ðåë³ã³éíèì ³ êóëüòóðíèì öåíòðîì Êè¿âñüêî¿ Ðóñ³. Íåñòîð ïîõîäèâ ³ç áàãàòî¿ ñ³ì’¿, áóâ îñâ³÷åíîþ ëþäèíîþ, çíàâ ³íîçåìí³ ìîâè. Â³í äâàäöÿòü ðîê³â ïðàöþâàâ íàä ñòâîðåííÿì «Ïîâ³ñò³ ìèíóëèõ ë³ò». Ó öüîìó ë³òîïèñ³ âåäåòüñÿ ðîçïîâ³äü ïðî ³ñòîð³þ Óêðà¿íè â³ä íàéäàâí³øèõ ÷àñ³â (ïðî çàñíóâàííÿ Êèºâà) äî ñó÷àñíèõ Íåñòîðîâ³ ïîä³é, òîáòî äî 1110 ð. Ó ö³é êíèç³ éäåòüñÿ ïðî òå, ùî Êè¿â çàñíóâàâ àïîñòîë Àíäð³é, ÿêèé ñêàçàâ ñâî¿ì ó÷íÿì: «Áà÷èòå âè ãîðè ö³? Òàê îò, íà öèõ ãîðàõ âîçñ³ÿº áëàãîäàòü Áîæà, ³ áóäå ãîðîä âåëèêèé, ³ öåðêîâ áàãàòî âîçäâèãíå Áîã». Ó ë³òîïèñ³ ïîäàíî äîêëàäí³ â³äîìîñò³ ïðî ïîëÿí, äðåâëÿí, ñ³âåðÿí òà ³íø³ ïëåìåíà, ïðî ¿õí³ çâè÷à¿ ³ ìîâó. Ó íüîìó éäåòüñÿ ïðî óêëàäàííÿ Ñâÿòîñëàâîì ìèðó ç ãðåêàìè, ïðî õðåùåííÿ Ðóñ³ Âîëîäèìèðîì Âåëèêèì, ïðî ïåðåìîãó ßðîñëàâà íàä ïå÷åí³ãàìè òà áàãàòî ³íøèõ ïîä³é. Ãîëîâíà äóìêà «Ïîâ³ñò³ ìèíóëèõ ë³ò» — çàõîïëåííÿ ãåðî¿÷íèì ìèíóëèì. Òàêîæ öåé ë³òîïèñ ïîçíà÷åíèé ãëèáîêèì ñóìîì ³ç ïðèâîäó êíÿæèõ ñâàðîê ³ ëèõà, çàïîä³ÿíîãî îðäîþ. 157

²ÑÒÎÐÈ×ÍÅ ÌÈÍÓËÅ ÍÀØÎÃÎ ÍÀÐÎÄÓ

Äî ðå÷³… Ìîù³ Íåñòîðà Ë³òîïèñöÿ é äîíèí³ çáåð³ãàþòüñÿ â Êèºâî-Ïå÷åðñüê³é ëàâð³ ïîðó÷ ³ç ò³ëàìè ³íøèõ ñâÿòèõ. Äî òîãî æ á³ëÿ íüîãî ëåæàòü ìîù³ â³äîìîãî áèëèííîãî ãåðîÿ ²ëë³ Ìóðîìöÿ, ÿêèé òåæ, ÿê ³ Íåñòîð Ë³òîïèñåöü, áóâ ÷åíöåì Êèºâî-Ïå÷åðñüêîãî ìîíàñòèðÿ.

ÏÎÂ²ÑÒÜ ÌÈÍÓËÈÕ Ë²Ò (Óðèâêè) Òðè áðàòè — Êèé, Ùåê, Õîðèâ ³ ñåñòðà ¿õíÿ Ëèá³äü Ïîëÿíè æèëè îêðåìî é âîëîä³ëè ñâî¿ìè ðîäàìè. ² äî òîãî âîíè æèëè ðîäàìè, êîæåí íà ñâî¿õ ì³ñöÿõ. ² áóëè òðè áðàòè: îäíîìó ³ì’ÿ Êèé, äðóãîìó — Ùåê, à òðåòüîìó — Õîðèâ, à ñåñòðà â íèõ áóëà Ëèá³äü. Ñèä³â Êèé íà ãîð³, äå òåïåð óçâ³ç Áîðè÷³â. À Ùåê ñèä³â íà ãîð³, ÿêà çâåòüñÿ íèí³ Ùåêàâèöåþ. À Õîðèâ íà òðåò³é ãîð³, â³ä íüîãî âîíà ïðîçâàëàñÿ Õîðåâèöåþ. ² çáóäóâàëè âîíè ì³ñòî â ³ì’ÿ ñòàðøîãî áðàòà ñâîãî é íàðåêëè éîãî Êè¿â. Áóâ êðóã ì³ñòà ë³ñ òà á³ð âåëèêèé, ³ ëîâèâñÿ òàì âñÿêèé çâ³ð, ³ áóëè ìóæ³ ìóäð³ é òÿìóù³, à íàçèâàëèñÿ âîíè ïîëÿíàìè, â³ä íèõ ïîëÿíè é äîíèí³ â Êèºâ³. Äåõòî, íå çíàþ÷è, êàæå, ùî Êèé áóâ ïåðåâ³çíèêîì êîëî Êèºâà, ìîâëÿâ, áóâ ïåðåâ³ç ç òîãî áîêó Äí³ïðà; òèì-òî é ãîâîðèëè: «Íà ïåðåâ³ç íà Êè¿â». Àëå ÿêáè Êèé áóâ ïåðåâ³çíèêîì, òî íå õîäèâ áè â³í äî Öàðãîðîäà. À Êèé êíÿçþâàâ ó ñâîºìó ðîäó ³ õîäèâ

Ïàì’ÿòíèé çíàê íà ÷åñòü çàñíîâíèê³â Êèºâà — áðàò³â Êèÿ, Ùåêà, Õîðèâà ³ ñåñòðè ¿õíüî¿ Ëèáåä³. Ñêóëüïòîð Â. Áîðîäàé. ì. Êè¿â. 1982 ð.

158

Ë²ÒÎÏÈÑÍ² ÎÏÎÂ²ÄÀÍÍß

äî öàðÿ ãðåöüêîãî, ³ òîé öàð, ïåðåêàçóþòü, çóñòð³÷àâ éîãî ç âåëèêîþ øàíîáîþ òà ïî÷åñòÿìè. Êîëè æ â³í ïîâåðòàâñÿ, òî ïðèéøîâ íà Äóíàé, âîçëþáèâ îäíå ì³ñöå, ³ ïîñòàâèâ òàì íåâåëèêèé ãîðîäîê, ³ õîò³â áóëî ñ³ñòè â íüîìó ñâî¿ì ðîäîì, òà íå äàëè éîìó íàâêîëèøí³ ïëåìåíà; òàê ³ äîíèí³ íàçèâàþòü ïðèäóíàéö³ òå ãîðîäèùå — Êèºâåöü. Êèé æå, ïîâåðíóâøèñü ó ñâîº ì³ñòî Êè¿â, òóò ³ ïîìåð. ² áðàòè éîãî, Ùåê ³ Õîðèâ, ³ ñåñòðà ¿õíÿ Ëèá³äü òóò æå ïîìåðëè. Ï³ñëÿ ñìåðò³ áðàò³â ð³ä ¿õí³é ñòàâ êíÿçþâàòè ó ïîëÿí, à â äðåâëÿí áóëî ñâîº êíÿæ³ííÿ, à â äðåãîâè÷³â ñâîº, à â ñëîâåí ó Íîâãîðîä³ ñâîº. ²íøå êíÿçþâàííÿ áóëî íà ð³÷ö³ Ïîëîò³, äå æèëè ïîëî÷àíè. Â³ä íèõ ï³øëè êðèâè÷³, ÿê³ ñèäÿòü ó âåðõ³â’¿ Âîëãè, ³ ó âåðõ³â’¿ Äâ³íè, ³ ó âåðõ³â’¿ Äí³ïðà, ¿õíº ì³ñòî — Ñìîëåíñüê. Â³ä íèõ æå ïîõîäÿòü ³ ñ³âåðÿíè. À íà Á³ëîîçåð³ ñèäèòü âåñü, íà Ðîñòîâñüêîìó ìîð³ — ìåðÿ. À íà ð³÷ö³ Îö³, äå âîíà âïàäàº ó Âîëãó, — ìóðîìà, ÿêà ãîâîðèòü ñâîºþ ìîâîþ, ³ ÷åðåìèñè, ÿê³ ãîâîðÿòü ñâîºþ ìîâîþ, ³ ìîðäâà, ÿêà ãîâîðèòü ñâîºþ ìîâîþ. Îñü õòî ò³ëüêè ãîâîðèòü íà Ðóñ³: ïîëÿíè, äðåâëÿíè, íîâãîðîäö³, ïîëî÷àíè, äðåãîâè÷³, ñ³âåðÿíè, áóæàíè, ÿê³ ñèä³ëè ïî Áóãó, à ïîò³ì ïðîçâàëèñÿ âîëèíÿíàìè. À îò ³íø³ íàðîäè, ÿê³ ïëàòÿòü äàíèíó Ðóñ³: ÷óäü, ìåðÿ, âåñü, ìóðîìà, ÷åðåìèñè, ìîðäâà, ïåðì, ïå÷îðà, ÿì, ëèòâà, êîðñ, — óñ³ âîíè ãîâîðÿòü ñâî¿ìè ìîâàìè é æèâóòü ó êðàÿõ ï³âí³÷íèõ. Ðàäèìè÷³ æ ³ â’ÿòè÷³ — â³ä ðîäó ëÿõ³â. Áóëî æ áî äâà áðàòè ó ëÿõ³â — îäèí Ðàäèì, à äðóãèé Â’ÿòêî. Áðàòè ïðèéøëè é ñ³ëè: Ðàäèì — íà Ñîæ³, â³ä íüîãî ïðîçâàëèñÿ ðàäèìè÷³, à Â’ÿòêî ñ³â ³ç ðîäîì ñâî¿ì íà Îö³, â³ä íüîãî ïðîçâàëèñÿ â’ÿòè÷³. ² æèëè â ìèð³ ïîëÿíè, ³ äðåâëÿíè, ³ ñ³âåðÿíè, ³ ðàäèìè÷³, ³ â’ÿòè÷³, ³ õîðâàòè. Äóë³áè æèëè ïîíàä Áóãîì, äå çàðàç âîëèíÿíè, à óëè÷³ é ò³âåðö³ ñèä³ëè íà Äí³ñòð³, ó áëèçüêîìó ñóñ³äñòâ³ ç Äóíàºì, ³ áóëà ¿õ âåëèêà ñèëà, ñëîâ’ÿíñüêèõ ïëåìåí, â³ä Äí³ñòðà äî ñàìîãî ìîðÿ, ³ ì³ñòà ¿õí³ ñòîÿòü äî ñüîãîäí³. Çà òå é íàçâàëè ¿õ ãðåêè «Âåëèêà Ñê³ô», àáî «Âåëèêà Ñêóô». Óñ³ ö³ ïëåìåíà ìàëè ñâî¿ çâè÷à¿ ³ çàêîíè ñâî¿õ áàòüê³â, êîæåí — ñâ³é íîðîâ ³ ïîáóò. Ïîëÿíè ìàëè çâè÷àé áàòüê³â ñâî¿õ ëàã³äíèé ³ òèõèé; øàíîáó ³ ñîðîì âåëèêèé ìàëè ïåðåä ñâî¿ìè íåâ³ñòêàìè òà ñåñòðàìè, ìàòåðÿìè é áàòüêàìè ñâî¿ìè. ² áóâ ó íèõ øëþáíèé çâè÷àé: çÿòü íå õîäèâ áðàòè ìîëîäó, à ïðèâîäèëè ¿¿ çâå÷îðà, çà äåíü äî òîãî, à çàâòðà ïðèíîñèëè çà íåþ ïðèäàíå. À äðåâëÿíè âèêðàäàëè ñîá³ æ³íîê êîëî âîäè. À ðàäèìè÷³, â’ÿòè÷³ òà ñ³âåðÿíè ìàëè ñï³ëüíèé çâè÷àé: æèëè â ë³ñ³, ÿêî ³ âñÿêèé çâ³ð, øëþá³â íå ìàëè é ñòàâàëè íà ³ãðèùà ì³æ ñåëàìè. Ñõîäèëèñü 159

²ÑÒÎÐÈ×ÍÅ ÌÈÍÓËÅ ÍÀØÎÃÎ ÍÀÐÎÄÓ

íà ò³ ³ãðèùà, íà ï³ñí³ é òàíö³ ³ òóò óìèêàëè, òîáòî âèêðàäàëè, ñîá³ æ³íîê, ïåðåä òèì çìîâèâøèñü ç íèìè. À êîëè õòî âìèðàâ, òâîðèëè òðèçíó íàä íèì, à òîä³ âèðóáóâàëè âåëèêó êîëîäó ³ êëàëè íà òó êîëîäó ìåðòâÿêà é ñïàëþâàëè. À ï³ñëÿ òîãî, ç³áðàâøè ê³ñòêè, óêëàäàëè â ìàëó ïîñóäèíó é ñòàâèëè íà ñòîâïàõ ïðè äîðîç³. Òàê ðîáëÿòü ³ çàðàç â’ÿòè÷³ òà êðèâè÷³. Ñâÿòîñëàâ óêëàäàº ìèð ç ãðåêàìè ³ ïîâåðòàºòüñÿ äî Êèºâà. Ñìåðòü Ñâÿòîñëàâà Íàïðàâèâ Ñâÿòîñëàâ ïîñë³â äî ãðåöüêîãî öàðÿ, êàæó÷è òàê: — Õî÷ó ìàòè ç òîáîþ òâåðäèé ìèð ³ ëþáîâ. Öàð æå, ïî÷óâøè òå, çðàä³â ³ ïîñëàâ éîìó äàð³â á³ëüøå, ÿê äî òîãî. Ñâÿòîñëàâ óçÿâ äàðè ³ ñòàâ äóìàòè ç äðóæèíîþ ñâîºþ: «ßêùî íå óêëàäåìî ìèðó ç öàðåì ³ äîâ³äàºòüñÿ öàð, ùî íàñ ìàëî, òî ïðèéäóòü ãðåêè é îáëîæàòü íàñ ó ñò³íàõ ì³ñòà. À ðóñüêà çåìëÿ äàëåêî, ïå÷åí³ãè ç íàìè ó â³éí³, ³ õòî íàì äîïîìîæå? Óêëàäåìî æ ìèð ç öàðåì: âîíè æ áî ïðèñÿãëèñÿ ïëàòèòè íàì äàíèíó — òîãî ³ äîñèòü íàì. ßêùî æ ïåðåñòàíóòü íàì ïëàòèòè äàíèíó, òî çíîâó ç Ðóñ³, ç³áðàâøè âåëèêå â³éñüêî, ï³äåìî íà Öàðãîðîä». Ëþáà áóëà äðóæèí³ öÿ ïðîìîâà Ñâÿòîñëàâà, ³ ïîñëàëè êðàùèõ ìóæ³â äî ãðåöüêîãî öàðÿ. Íàñòóïíîãî äíÿ, ðàíêîì, öàð ïîêëèêàâ ¿õ ³ ñêàçàâ: — Õàé ãîâîðÿòü ïîñëè ðóñüê³. ² çâåë³â ïèñàðåâ³ çàïèñóâàòè íà õàðò³þ âñå, ùî ïåðåäàâ Ñâÿòîñëàâ. ² ïî÷àëè ïîñëè ãîâîðèòè, à ïèñàð çàïèñóâàòè. ² áóëî ñêàçàíî òàê: — ß, Ñâÿòîñëàâ, êíÿçü ðóñüêèé, ÿê êëÿâñÿ, òàê ³ ï³äòâåðäæóþ äîãîâîðîì öèì ñâîþ êëÿòâó: õî÷ó ðàçîì ç óñ³ìà áîÿðàìè ³ ï³ääàíèìè ìåí³ ðóñüêèìè òà ³íøèìè ìàòè ìèð ³ ïðàâäèâó ëþáîâ ç âåëèêèì öàðåì ãðåöüêèì ³ ç óñ³ìà ëþäüìè, ³ í³êîëè íå áóäó çàìèøëÿòè íà êðà¿íó âàøó, ³ íå áóäó çáèðàòè â³éñüêà í³ íà çåìëþ ãðåöüêó, í³ íà êîðñóíñüêó, í³ íà áîëãàðñüêó. ² ÿêùî õòî ³íøèé çàìèñëèòü ñóïðîòè êðà¿íè âàøî¿, òî ÿ éîìó áóäó âîðîãîì ³ áóäó âîþâàòè ç íèì, ÿê óæå êëÿâñÿ ÿ ãðåöüêèì öàðÿì. À çî ìíîþ áîÿðè ³ âñÿ Ðóñü, òà çáåðåæåìî ïðàâäèâèé ìèð! ßêùî æ ìè íå äîòðèìàºìîñÿ ÷îãîñü ³ç ñêàçàíîãî, òî õàé áóäó ÿ ³ ò³, õòî çî ìíîþ ³ ï³ä³ ìíîþ, õàé áóäåìî ïðîêëÿò³ â³ä áîãà, ó ÿêîãî â³ðóºìî, — Ïåðóíà ³ Âîëîñà, áîãà õóäîáè, ³ õàé áóäåìî æîâò³, ÿê çîëîòî, ³ ñâî¿ìè ìå÷àìè ïîñ³÷åí³ áóäåìî. Íå ñóìí³âàéòåñü ó ïðàâä³ òîãî, ùî ìè ñêàçàëè âàì íèí³, 160

Ë²ÒÎÏÈÑÍ² ÎÏÎÂ²ÄÀÍÍß

³ çàïèñàëè íà õàðò³¿ ö³é, ³ ñêð³ïèëè ñâî¿ìè ïå÷àòêàìè. Óêëàâøè ìèð ç ãðåêàìè, Ñâÿòîñëàâ çàìèñëèâ ïîâåðíóòèñÿ â Êè¿â, áî â³í ïîáà÷èâ, ùî â íüîãî ìàëî äðóæèíè. ² ñêàçàâ ñîá³: «Êîëè á õòî íå ñïîêóñèâñÿ âáèòè äðóæèíó ìîþ ³ ìåíå ÿêèìè-íåáóäü õèòðîùàìè». Àäæå áàãàòî âî¿í³â áóëî âáèòî â áîÿõ. ² â³í ïðîìîâèâ: — Ï³äó íà Ðóñü, ïðèâåäó ùå äðóæèíó. Ç³áðàâñÿ Ñâÿòîñëàâ ³ ïîïëèâ íà ÷îâíàõ äî ïîðîã³â. ² ñêàçàâ éîìó âîºâîäà áàòüêà éîãî Ñâåíàëüä: — Îá³éäè, êíÿçþ, ïîðîãè íà êîíÿõ, áî ñòîÿòü êîëî ïîðîã³â ïå÷åí³ãè. Òà íå ïîñëóõàâ éîãî Ñâÿòîñëàâ ³ ïîïëèâ äàë³ ÷îâíàìè. À ïåðåÿñëàâö³ ïîñëàëè äî ïå÷åí³ã³â ñêàçàòè: — Îñü ³äå ìèìî âàñ íà Ðóñü Ñâÿòîñëàâ ç Ã. ßêóòîâè÷. íåâåëèêîþ äðóæèíîþ, çàáðàâøè â ãðåê³â áà²ëþñòðàö³ÿ äî ë³òîïèñó ãàòî äîáðà é ïîëîíåíèõ áåç ë³êó. «Ïîâ³ñòü ìèíóëèõ ë³ò». Ïî÷óâøè ïðî òå, ïå÷åí³ãè çàñòóïèëè ïî1989 ð. ðîãè. ² âèéøîâ Ñâÿòîñëàâ äî ïîðîã³â, ³ íå ìîæíà áóëî ¿õ ïðîéòè, áî âæå ïî÷àëî íåñòè êðèãó. Çóïèíèâñÿ Ñâÿòîñëàâ çèìóâàòè â Á³ëîáåðåææ³, òà íå ñòàëî â íèõ õàð÷³â, ³ áóâ ãîëîä âåëèêèé, — ïëàòèëè ïî ï³âãðèâíè çà êîíÿ÷ó ãîëîâó. Òóò ïåðåçèìóâàâ Ñâÿòîñëàâ. Ó ë³òî 972-ãî, êîëè íàñòàëà âåñíà, ïîïëèâ Ñâÿòîñëàâ ÷åðåç ïîðîãè. ² íàïàâ íà íüîãî Êóðÿ, êíÿçü ïå÷åí³çüêèé. Óáèëè Ñâÿòîñëàâà, óçÿëè éîãî é çðîáèëè ÷àøó ç ÷åðåïà, îáêóâàâøè éîãî, ³ ïèëè ç ÷åðåïà ïå÷åí³ãè. Ñâåíàëüä æå âðÿòóâàâñÿ é ïîâåðíóâñÿ äî Êèºâà. À âñ³õ ë³ò êíÿçþâàííÿ Ñâÿòîñëàâà áóëî äâàäöÿòü â³ñ³ì. Âîëîäèìèð âèáèðàº â³ðó Ó ë³òî 986-ãî ïðèéøëè ç Âîëãè áîëãàðè ìàãîìåòàíñüêî¿ â³ðè, êàæó÷è: — Òè, êíÿçþ, ìóäðèé ³ ðîçóìîì òÿìóùèé, à çàêîíó íå çíàºø; ïîâ³ðóé ó íàø çàêîí ³ ïîêëîíèñÿ Ìàãîìåòîâ³. Âîëîäèìèð ñïèòàâ: 161

²ÑÒÎÐÈ×ÍÅ ÌÈÍÓËÅ ÍÀØÎÃÎ ÍÀÐÎÄÓ

— ßêà æ âàøà â³ðà? — Â³ðóºìî Áîãó, à Ìàãîìåò íàñ ó÷èòü: íå ¿ñòè ñâèíèíè, íå ïèòè âèíà, çàòå ï³ñëÿ ñìåðò³, êàæå, ìîæíà æèòè â ðîçêîø³. Äàñòü Ìàãîìåò êîæíîìó ïî ñ³ìäåñÿò âðîäëèâèõ æ³íîê, ³ âèáåðå îäíó íàéâðîäëèâ³øó, ³ ïîêëàäå íà íå¿ âðîäó âñ³õ, òà é áóäå éîìó æîíîþ. ² õòî íà öüîìó ñâ³ò³ á³äíèé, òî áóäå é íà òîìó, — ³ âñÿêó ³íøó ëæó ãîâîðèëè (...). Âîëîäèìèð ñëóõàâ ¿õ, áî é ñàì ëþáèâ æ³íîê. Òà îñü ùî éîìó áóëî íåëþáî: íå ¿ñòè ñâèíèíè é çàáîðîíà ïèòè. ² â³í ñêàçàâ: — Ðóñ³ ºñòü âåñåë³º ïèòè, íå ìîæåìî áåç òîãî áóòè. Ïîò³ì ïðèéøëè ³íîçåìö³ ç Ðèìà é çâåðíóëèñÿ ç òàêèìè ñëîâàìè: — Ìè ïðèéøëè â³ä Ïàïè Ðèìñüêîãî. Ãîâîðèòü òîá³ Ïàïà òàê: “íàøà â³ðà — ñâ³òëî; ìè ïîêëîíÿºìîñÿ Áîãó, ÿêèé ñîòâîðèâ íåáî ³ Çåìëþ, çîð³ é ì³ñÿöü, ³ âñÿêå äèõàííÿ æèâå. À âàø³ áîãè — òî ïðîñòî äåðåâî”. Âîëîäèìèð ñïèòàâ ¿õ: — Ó ÷îìó æ çàïîâ³ò âàø? Âîíè â³äïîâ³ëè: — Ïîñòèòèñÿ êð³ïêî. Ñìèðÿòè äóõ ³ ò³ëî ñâîº. Âîëîäèìèð ¿ì ñêàçàâ: — ²ä³òü, çâ³äêè ïðèéøëè, áî é áàòüêè íàø³ íå ïðèéíÿëè öüîãî. Ä³çíàâøèñü ïðî òå, ïðèáóëè õîçàðñüê³ ºâðå¿ ³ ñêàçàëè Âîëîäèìèðîâ³: — Ìè ÷óëè, ùî ïðèõîäèëè áîëãàðè ³ í³ìö³, êîæåí íàâ÷àþ÷è òåáå ñâîº¿ â³ðè. Í³ìö³ â³ðóþòü ó òîãî, êîãî ìè ðîçï’ÿëè, à ìè â³ðóºìî â òðèºäèíîãî Áîãà íàøîãî Àâðààìà, ²ñààêà òà ²àêîâà. Âîëîäèìèð ñïèòàâ: — Äå âàøà çåìëÿ? Âîíè æ ñêàçàëè: — Ðîçãí³âàâñÿ Áîã íà áàòüê³â íàøèõ ³ ðîçñ³ÿâ íàñ ïî âñ³õ êðà¿íàõ çà íàø³ ãð³õè, à çåìëþ íàøó â³ääàâ õðèñòèÿíàì. Ã. ßêóòîâè÷. Âîëîäèìèð íà öå ïðîìîâèâ: ²ëþñòðàö³ÿ äî ë³òîïèñó — ßê æå ³íøèõ ó÷èòå, êîëè ñàì³ â³ä«Ïîâ³ñòü ìèíóëèõ ë³ò». êèíóò³ Áîãîì ³ ðîçñ³ÿí³? ßêáè ëþáèâ âàñ 1989 ð. 162

Ë²ÒÎÏÈÑÍ² ÎÏÎÂ²ÄÀÍÍß

Áîã ³ çàêîí âàø, òî íå áóëè á âè ðîçñ³ÿí³ ïî ÷óæèõ çåìëÿõ, ÷è âè ³ íàì òîãî õî÷åòå? Ïîò³ì ïðèñëàëè ãðåêè äî Âîëîäèìèðà ñâîãî ô³ëîñîôà, ³ òîé çâåðíóâñÿ äî êíÿçÿ ç òàêèìè ñëîâàìè: — Ìè, ãðåêè, â³ðóºìî â Áîãà íàøîãî ²ñóñà Õðèñòà. Â³í õîäèâ ïî çåìë³, ïðîïîâ³äóâàâ Öàðñòâî Íåáåñíå, à éîãî ðîçï’ÿëè íà õðåñò³. Òà ²ñóñ âîñêðåñ Ïàì’ÿòíèê Âîëîäèìèðó. ³ ñêàçàâ ó÷íÿì ñâî¿ì, ùî ïîâåðíåòüñÿ Ñêóëüïòîðè Â. Äåìóò-Ìàëèíîâç íåáà íà çåìëþ ³ áóäå ñóäèòè æèâèõ ñüêèé, Ï. Êëîäò (1853). ³ ìåðòâèõ, êîæíîìó âîçäàñòü ïî çàì. Êè¿â ñëóãàõ éîãî: ïðàâåäíèêàì — Öàðñòâî Íåáåñíå, ðàé ³ ðàä³ñòü áåç ê³íöÿ, áåçñìåðòÿ, à ãð³øíèêàì — ìóêè â ïåêë³ é êèï³ííÿ â ñìîë³. Òàêà áóäå êàðà òèì, õòî íå â³ðèòü Áîãîâ³ íàøîìó ²ñóñîâ³ Õðèñòîâ³: áóäóòü ãîð³òè â îãí³, õòî íå õðåñòèòüñÿ. ², çàê³í÷èâøè ñëîâî ñâîº, ô³ëîñîô ïîêàçàâ Âîëîäèìèðó çàïèíàëî, íà ÿêîìó áóëî íàìàëüîâàíî ñóäèëèùå Ãîñïîäíº ³ òèõ ñòîâïëåíèõ ãð³øíèê³â, ÿê³ áðåäóòü ó ïåêåëüíèé âîãîíü, ³ ïðàâåäíèê³â, òèõ, ÿê³ ó âåñåëîùàõ äóõó âñòóïàþòü äî ðàþ. Âîëîäèìèð æå, ç³òõíóâøè, ñêàçàâ: — Äîáðå òèì, õòî ïðàâîðó÷, — ó ðàþ, ãîðå òèì, õòî ë³âîðó÷, — ó ïåêë³. Ô³ëîñîô ïðîìîâèâ: — ßêùî õî÷åø ç ïðàâåäíèêàìè ñòàòè ïðàâîðó÷, õðåñòèñü. Âîëîäèìèðó çàïàëà â ñåðöå äóìêà öÿ, îäíàê â³í ñêàçàâ: — Ïî÷åêàþ ùå òðîõè, — áî õîò³â ðîçâ³äàòè á³ëüøå ïðî âñ³ â³ðè. ² âðó÷èâ Âîëîäèìèð ãðåöüêîìó ô³ëîñîôîâ³ áàãàò³ äàðè é â³äïóñòèâ éîãî ç âåëèêîþ ÷åñòþ. Ðîçãðîì ßðîñëàâîì ïå÷åí³ã³â. Ïî÷àòîê âåëèêîãî áóä³âíèöòâà â Êèºâ³. Ïîõâàëà êíèãàì Êîëè ßðîñëàâ ïåðåáóâàâ ó Íîâãîðîä³, ïðèéøëà äî íüîãî çâ³ñòêà, ùî ïå÷åí³ãè âçÿëè â îáëîãó Êè¿â. ßðîñëàâ æå ç³áðàâ áàãàòî âî¿í³â, âàðÿã³â ³ ñëîâ’ÿí, ïðèéøîâ äî Êèºâà é ïðîðâàâñÿ â ì³ñòî ñâîº. À áóëî ïå÷åí³ã³â áåçë³÷. ßðîñëàâ âèñòóïèâ ³ç Êèºâà, ïðèãîòóâàâñÿ 163

²ÑÒÎÐÈ×ÍÅ ÌÈÍÓËÅ ÍÀØÎÃÎ ÍÀÐÎÄÓ

äî áîþ: âàðÿã³â ïîñòàâèâ ïîñåðåäèí³, à íà ïðàâîìó êðèë³ — êèÿí, à íà ë³âîìó êðèë³ — íîâãîðîäö³â. ² ñòàâ ïåðåä ì³ñòîì. Ïå÷åí³ãè ï³øëè íà Ïðèñòóï ³ ç÷åïèëèñÿ íà ò³é ãîð³, äå ñòî¿òü çàðàç ñîáîð Ñâÿòî¿ Ñîô³¿: áóëî òóò ïîëå ÷èñòå òîä³. ² ïî÷àëàñÿ æîðñòîêà ñ³÷à, ëåäâå äî âå÷îðà çäîëàâ ëþòèõ âîðîã³â ßðîñëàâ. ² êèíóëèñÿ ïå÷åí³ãè íà âñ³ áîêè ò³êàòè, ³ íå çíàëè, êóäè á³ãòè; îäí³, ò³êàþ÷è, òîíóëè â Ñåòîìë³, à ³íø³ — â ³íøèõ ð³êàõ, à çàëèøîê ¿õí³é á³ãàº äåñü äî ñüîãîäí³øíüîãî äíÿ. Ó ë³òî 1037-ãî çàêëàâ ßðîñëàâ ì³ñòî âåëèêå, á³ëÿ òîãî ì³ñòà Çîëîò³ âîðîòà. Çàêëàâ ³ öåðêâó Ñâÿòî¿ Ñîô³¿, ìèòðîïîëè÷ó, ïîò³ì öåðêâó íà Çîëîòèõ âîðîòàõ, à ïîò³ì ìîíàñòèð Ñâÿòîãî Ãåîðã³ÿ ³ Ñâÿòî¿ ²ðèíè. ² ñòàëà ïðè íüîìó â³ðà õðèñòèÿíñüêà ïëîäèòèñÿ é ïîøèðþâàòèñÿ, ³ ÷åíö³-÷îðíîðèçö³ ïîìíîæóâàòèñÿ, ìîíàñòèð³ é õðàìè áóäóâàòèñÿ ³ âîçâåëè÷óâàòèñÿ. Ëþáèâ ßðîñëàâ êíèãè, ÷èòàâ ¿õ ÷àñòî ³ âäåíü ³ âíî÷³. ² ç³áðàâ ñêîðîïèñö³â áàãàòî, ³ ïåðåêëàäàëè âîíè ç ãðåöüêîãî íà ñëîâ’ÿíñüêå ïèñüìî. Íàïèñàëè âîíè êíèã âåëèêó ñèëó, íèìè ïîâ÷àþòüñÿ â³ðóþ÷³ ëþäè é ò³øàòüñÿ ïëîäàìè ãëèáîêî¿ ìóäðîñò³. Íà÷åáòî îäèí õòîñü çîðàâ çåìëþ, à äðóãèé ïîñ³ÿâ, à ³íø³ æíóòü ³ ñïîæèâàþòü áàãàòó ïîæèâó, — òàê ³ òóò: áàòüêî âñüîãî öüîãî Âîëîäèìèð, â³í çåìëþ çîðàâ ³ ðîçïóøèâ ¿¿, òîáòî ïðîñâ³òèâ õðèñòèÿíñòâîì. À ñèí æå éîãî ßðîñëàâ çàñ³ÿâ êíèæíèìè ñëîâàìè, à ìè òåïåð ïîæèíàºìî, ïðèºìëåìî ñåðöåì êíèæíó íàóêó. Âåëèêà-áî êîðèñòü â³ä íàâ÷àííÿ êíèæíîãî. Êíèãè — ìîâ ð³êè, ÿê³ íàïîþþòü ñîáîþ âåñü ñâ³ò; öå äæåðåëî ìóäðîñò³, ó êíèãàõ — áåçäîííà ãëèáèíà; ìè íèìè âò³øàºìîñÿ â ïå÷àë³, âîíè — óçäà äëÿ ò³ëà é äóø³. Ó êíèãàõ — ñâ³òèëî ìóäðîñò³, à ïðî ìóäð³ñòü ñêàçàíî: ëþáëÿ÷èõ ìåíå — ëþáëþ, à õòî äîøóêóºòüñÿ ìåíå — çíàéäå áëàãîäàòü. ² ÿêùî ñòàðàííî ïîøóêàòè â êíèãàõ ìóäðîñò³, òî çíàéäåø âåëèêó âò³õó ³ êîðèñòü äëÿ ñâîº¿ äóø³. Áî òîé, õòî ÷àñòî ÷èòàº êíèãè, òîé âåäå áåñ³äó ç Áîãîì ³ íàéìóäð³øèìè ìóæàìè. ßðîñëàâ æå, ÿê ìè âæå ñêàçàëè, ëþáèâ êíèãè, áàãàòî ¿õ íàïèñàâ ³ ïîêëàâ ¿õ ó öåðêâ³ Ñâÿòî¿ Ñîô³¿, ÿêó ñàì çáóäóâàâ. Îçäîáèâ ¿¿ çîëîòîì, ñð³áëîì ³ ïîñóäèíàìè öåðêîâíèìè, ³ âîçíîñÿòü ó í³é âðî÷èñò³ ñï³âè â ïðèçíà÷åíó ãîäèíó. ² â ³íøèõ ì³ñòàõ ³ ñåëàõ â³í ñòàâèâ öåðêâè, ïðèçíà÷àþ÷è òóäè ïîï³â ³ äàþ÷è ¿ì â³ä áàãàòñòâ ñâî¿õ ïëàòó, íàêàçóþ÷è ¿õ ó÷èòè ëþäåé. Ðàäóâàâñÿ ßðîñëàâ, áà÷à÷è âåëèêó ñèëó öåðêîâ ³ ëþäåé õðèñòèÿíñüêèõ, à âîðîã íàð³êàâ ³ ðåìñòâóâàâ, ïåðåìîæåíèé íîâèìè ëþäüìè õðèñòèÿíñüêèìè. 164

Ë²ÒÎÏÈÑÍ² ÎÏÎÂ²ÄÀÍÍß

1. Ñâÿòó Ñîô³þ â Êèºâ³ çáóäóâàâ êíÿçü À Á Â Ã

Êèé Ñâÿòîñëàâ Âîëîäèìèð ßðîñëàâ

2. Êîëè ïå÷åí³ãè âçÿëè â îáëîãó Êè¿â, êíÿçü ßðîñëàâ ïåðåáóâàâ ó À Á Â Ã

Öàðãîðîä³ Íîâãîðîä³ Ïåðåÿñëàâ³ Êîðñóí³

3. Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü. Êíÿçü 1 2 3 4

Êèé Ñâÿòîñëàâ Âîëîäèìèð ßðîñëàâ

Ïîä³ÿ À Á Â Ã Ä

ñïàëèâ äðåâëÿí óêëàâ ç ãðåêàìè ìèð îõðåñòèâ Êè¿âñüêó Ðóñü äáàâ ïðî êíèæíå ìèñòåöòâî ñòàâ îäíèì ³ç çàñíîâíèê³â Êèºâà

4. ×îìó «Ïîâ³ñòü ìèíóëèõ ë³ò» ââàæàºòüñÿ ³ ³ñòîðè÷íèì äîêóìåíòîì, ³ õóäîæí³ì òâîðîì? 5. ßê³ äîêàçè âèêîðèñòàâ àâòîð ë³òîïèñó «Ïîâ³ñòü ìèíóëèõ ë³ò», ùîá çàïåðå÷èòè äóìêó, í³áè Êèé áóâ ïåðåâ³çíèêîì íà Äí³ïð³? 6. ßêèì áîãàì â³ðèëè Ñâÿòîñëàâ ³ éîãî äðóæèíà? Íà ÿêó õèòð³ñòü ï³øîâ Ñâÿòîñëàâ, àáè íå ïîòðàïèòè â ïîëîí äî ãðåê³â? 7. ßêà â³ðà íàéá³ëüøå ïðèïàëà äî äóø³ êíÿçåâ³ Âîëîäèìèðó? ×åðåç ùî â³í â³äõèëèâ ³íø³ â³ðè? 8. ßê³ çàñëóãè ïåðåä ñâî¿ì íàðîäîì ìàâ ßðîñëàâ Ìóäðèé? 9. ßêà ãîëîâíà äóìêà «Ïîâ³ñò³ ìèíóëèõ ë³ò»? 10. ßêà ë³òîïèñíà îïîâ³äü âàì ñïîäîáàëàñÿ íàéá³ëüøå? ×èì ñàìå? 11. Îïèø³òü Íåñòîðà Ë³òîïèñöÿ çà ñêóëüïòóðîþ Ì. Àíòîêîëüñüêîãî. 12. Óñíî ïðîàíàë³çóéòå ðèñè õàðàêòåðó îäíîãî ç êè¿âñüêèõ êíÿç³â, ïîñèëàþ÷èñü íà òåêñò ë³òîïèñó, ïåðåêàçàíîãî Â. Áëèçíåöåì. 1. Ïðî÷èòàéòå â³ðøîâàíó îïîâ³äü Î. Îëåñÿ «ßðîñëàâ Ìóäðèé». 2. Çíàéä³òü ó ìåðåæ³ ²íòåðíåò çîáðàæåííÿ Êèºâà Õ–Õ² ñò. ³ ðîçäðóêóéòå ¿õ àáî ñòâîð³òü ìóëüòèìåä³éíó ïðåçåíòàö³þ. Ï³äãîòóéòå äëÿ îäíîêëàñíèê³â íåâåëèêó åêñêóðñ³þ ñòàðîâèííèì ì³ñòîì (çà áàæàííÿì).

165

ÎËÅÊÑÀÍÄÐ ÎËÅÑÜ (1878–1944) Îëåêñàíäð Îëåñü (ñïðàâæíº ³ì’ÿ Îëåêñàíäð ²âàíîâè÷ Êàíäèáà) â³äîìèé ó ë³òåðàòóð³ ïåðåäóñ³ì ÿê òîíêèé ë³ðèê. Â³í íàëåæèòü äî òèõ ëþäåé, ÿêèì äîâãî ÷åêàòè ñëàâè íå äîâåëîñÿ, àäæå íà äðóãèé äåíü ï³ñëÿ âèõîäó ó ñâ³ò éîãî ïåðøî¿ çá³ðêè â³ðø³â «Ç æóðáîþ ðàä³ñòü îáíÿëàñü» â³í ïðîêèíóâñÿ çíàìåíèòèì. Ïîåç³ÿ Î. Îëåñÿ îäðàçó ïðèïàëà äî äóø³ ÷èòà÷àì, íåäàðìà Ëåñÿ Óêðà¿íêà çàÿâèëà, ùî â³í ¿¿ âèïåðåäèâ ³ òåïåð ïèñàòè ¿é ë³ðè÷í³ â³ðø³ íå âàðòî. Ç ïîåç³ºþ Î. Îëåñÿ âè îçíàéîìèòåñÿ â 10 êëàñ³, à â 5 êëàñ³ âèâ÷àòèìåòå â³ðøîâàíó îïîâ³äü «ßðîñëàâ Ìóäðèé1» ³ç êíèæêè «Êíÿæà Óêðà¿íà». ¯¿ ñþæåò ïîñòàâ íà îñíîâ³ ë³òîïèñíèõ äàíèõ, òîæ, ÷èòàþ÷è ¿¿, âè ïîðèíåòå â ñèâó äàâíèíó. Ñïîä³âàºìîñÿ, âàì áóäå ö³êàâî ïåðåíåñòèñÿ, í³áè ìàøèíîþ ÷àñó, íà òèñÿ÷ó ðîê³â íàçàä ³ ïîçíàéîìèòèñÿ ç êíÿçåì, ÿêîãî íàðîä íàð³ê Ìóäðèì. À ùå âè ïðî÷èòàºòå êàçêó Î. Îëåñÿ «Ìèêèòà Êîæóì’ÿêà», ùî íàïèñàíà äëÿ ïîñòàíîâêè íà ñöåí³. Âîíà ñòâîðåíà íà îñíîâ³ ñþæåòó îäíîéìåííî¿ íàðîäíî¿ êàçêè. ßÐÎÑËÀÂ ÌÓÄÐÈÉ (²ç êíèæêè «Êíÿæà Óêðà¿íà») (Ñêîðî÷åíî) Ï³ñëÿ êàòà Ñâÿòîïîëêà, Ùî çàìó÷èâ òðüîõ áðàò³â, Áðàò ÷åòâåðòèé íà ïðåñòîë³, ßðîñëàâ ðîçóìíèé, ñ³â.

² óñþ ñâîþ óâàãó ßðîñëàâ çâåðíóâ íà ëàä. ² íåáàâîì2 Óêðà¿íà Çàöâ³ëà, ÿê ïèøíèé ñàä.

Ñâÿòîïîëêîì îêàÿííèì Âñå çðóéíîâàíå áóëî. Á³äóâàëî á³äíå ì³ñòî, Á³äóâàëî ³ ñåëî.

² íåáàâîì çíîâó ëþäå Áàãàò³òè ïî÷àëè, ² Äí³ïðîì ÷îâíè ÷óæèíö³â Çíîâó â Êè¿â ïîïëèëè.

1 2

ßðîñëàâ Ìóäðèé — ñèí êè¿âñüêîãî êíÿçÿ Âîëîäèìèðà (978–1054). Íåáàâîì — íåçàáàðîì.

166

ÎËÅÊÑÀÍÄÐ ÎËÅÑÜ

Ãðåêè, í³ìö³, ³òàë³éö³, ×åõè, óãðè — âñ³ ³øëè, Êóïóâàëè, ïðîäàâàëè ² ó Êèºâ³ æèëè.

Ï³ñëÿ ñèòîãî îá³äó Âñ³ âèõîäèëè ç ïàëàò Ïîäèâèòèñü íà âåðáëþä³â, Íà ìóøòðîâàíèõ çâ³ðÿò.

Òàê æèâèé, øóìëèâèé Êè¿â Öàðãîðîäîì äðóãèì ñòàâ. ßê ïðî äðóãà, ÿê ïðî ñèíà Äáàâ ïðî éîãî ßðîñëàâ.

² â ªâðîï³ ÷åñòþ ìàëè Êîðîë³, êíÿç³, öàð³ Ïîð³äíèòèñü ç ßðîñëàâîì, Ïîáóâàòè ó äâîð³.

Îòî÷èâ éîãî âàëàìè, Ðîâîì, ìóðàìè îáâ³â. Óêð³ïèâ éîãî, îçäîáèâ ² ïðåïèøíèé äâ³ð çàâ³â.

Àëå ìóäð³ñòü ßðîñëàâà Âñÿ áóëà â éîãî ä³ëàõ, Ó äåðæàâí³ì áóä³âíèöòâ³, Âëàä³, óñòðîþ, â ñóäàõ.

Äî ïàëàò ³øëè íåâïèííî ×óæîçåìí³ ïîñëàíö³, Êíÿçü ñèä³â íà ïèøí³ì òðîí³ Ç ãð³çíèì áåðëîì1 ó ðóö³.

Ùîá íå íèùèòè íàðîäó ² íàðîäíîãî ìàéíà, Íå õîò³â â³í âîþâàòè, Íå òÿãëà éîãî â³éíà.

², äîïóùåí³ äî êíÿçÿ, Íèçüêî êëàíÿëèñü ïîñëè, ² äî í³ã äàðè ñêëàäàëè, Ùî ç ÷óæèíè ïðèíåñëè.

Â³í ïðîãíàâ ëèøå ïîëÿê³â ², ùîá âîðîã òèõøèì ñòàâ, Â³í òâåðäèíþ ïîíàä Ñÿíîì3 — ßðîñëàâëü ñâ³é çáóäóâàâ.

Â ÷àñ áåíêåòó íà áàíäóðàõ, Ãóñëÿõ, ð³çíèõ ñîï³ëêàõ Ãðàëè âåñåëî ìóçèêè; Âèíà ï³íèëèñü â ÷àðêàõ.

Òà õîäèâ íà ïå÷åí³ã³â ² ÷åðêåñ³â ï³ä Êàâêàç, Ùî íà íàøó Óêðà¿íó Íàïàäàëè ðàç ó ðàç.

Ñï³âàêè ï³ñí³ ñï³âàëè, Ñêîìîðîõè2, øòóêàð³, Ðîçâàæàþ÷è ÷óæèíö³â, Ìåòóøèëèñü ó äâîð³.

Òà ç Ðåäåäåþ êàñîçüêèì ßðîñëàâ³â áðàò Ìñòèñëàâ Áèâñü õîðîáðî â ïîºäèíêó ² Ðåäåäþ ïîäîëàâ.

Áåðëî — ïàëèöÿ, îçäîáëåíà êîøòîâíèì êàì³ííÿì, çíàê âëàäè. Ñêîìîðîõè — ìàíäð³âí³ àêòîðè â Êè¿âñüê³é Ðóñ³. 3 Ñÿí — ð³÷êà â Ñõ³äíèõ Êàðïàòàõ. 1 2

167

²ÑÒÎÐÈ×ÍÅ ÌÈÍÓËÅ ÍÀØÎÃÎ ÍÀÐÎÄÓ

Íàø ñï³âåöü Áîÿí1 âåëèêèé, Íàéñëàâí³øèé ³ç ñï³âö³â, Ñïë³â éîìó â³íîê áåçñìåðòíèé ²ç ï³ñåíü áåçñìåðòíèõ ñë³â. Ïðîëåò³ëè äí³ êîðîòê³... Ïåðåä ñìåðòþ ßðîñëàâ Âñ³õ ñâî¿õ ñèí³â ïîêëèêàâ ² ç ëþáîâ’þ ïðîêàçàâ: «Âàñ ÿ, ä³òè, ïîêèäàþ, Éäó ÿ â ë³ïøó ñòîðîíó, Àëå, ä³òè, ïàì’ÿòàéòå Ìîþ çàïîâ³äü îäíó:

Ïàì’ÿòíèê ßðîñëàâó Ìóäðîìó. Ñêóëüïòîð ². Êàâàëåð³äçå. ì. Êè¿â. 1997 ð.

Íå ñâàð³òüñÿ, æèéòå â çãîä³: Ò³ëüêè ìèð çáåðå óñå, À íåçãîäà, íà÷å â³òåð, Âñå ïî ïîëþ ðîçíåñå.

Âè ðîçãóáèòå òó çåìëþ, Ùî ïðèäáàëè âàì áàòüêè, ² òèíÿòèìåòåñü âñþäè, ßê âèãíàíö³ é æåáðàêè».

ßê íå áóäåòå âñ³ ðàçîì Éòè äî ñï³ëüíî¿ ìåòè, Âè, äåðæàâó çðóéíóâàâøè, Ïîäàñòåñÿ ó ñâ³òè.

Òà íåäîâãî ïàì’ÿòàëè Ä³òè ìóäðèé çàïîâ³ò, À íàùàäêè ßðîñëàâà Îñì³ÿëè íà âåñü ñâ³ò...

Äî ðå÷³… Êíÿçÿ ßðîñëàâà â íàðîä³ ïðîçâàëè Ìóäðèì çà éîãî ëþáîâ äî çíàíü ³ ðîçñóäëèâå óïðàâë³ííÿ äåðæàâîþ. Êíÿçü ñòâîðèâ ïåðøó á³áë³îòåêó â Êè¿âñüê³é Ðóñ³ (ïðî öå çãàäóºòüñÿ â «Ïîâ³ñò³ ìèíóëèõ ë³ò»), àëå ¿¿ ³ äîñ³ íå çíàéäåíî. À ùå â³í ïîøèðþâàâ ñïðàâó ñâîãî áàòüêà — êíÿçÿ Âîëîäèìèðà Âåëèêîãî, ÿêèé îõðåñòèâ Êè¿âñüêó Ðóñü. Íà ÷åñòü ïåðåìîãè íàä ïå÷åí³ãàìè ßðîñëàâ çáóäóâàâ ó Êèºâ³ Ñîô³éñüêèé ñîáîð — îäíó ç íàéá³ëüøèõ ñâÿòèíü õðèñòèÿíñòâà. Ñàìå â ïåð³îä êíÿçþâàííÿ ßðîñëàâà Ìóäðîãî Êè¿â ñòàâ îäíèì ³ç íàéá³ëüøèõ ³ íàéêðàñèâ³øèõ ì³ñò ªâðîïè. 1

Ñîô³éñüêèé ñîáîð. ì. Êè¿â

Áîÿí — ñï³âåöü, ãóñëÿð, äàâíüîðóñüêèé êíÿæèé ïîåò.

168

ÎËÅÊÑÀÍÄÐ ÎËÅÑÜ

1. ßðîñëàâ Ìóäðèé ïðîãíàâ À Á Â Ã

÷åõ³â ïîëÿê³â ãðåê³â í³ìö³â

2. Ìñòèñëàâ ó ïîºäèíêó ïîäîëàâ À Á Â Ã

Áîÿíà Ðåäåäþ ßðîñëàâà Ñâÿòîïîëêà

3. Ñâÿòîïîëêà â îïîâ³ä³ «ßðîñëàâ Ìóäðèé» íàçâàíî À Á Â Ã

òâåðäèíåþ ÷óæèíöåì ñï³âöåì êàòîì

4. Ó ÿêîìó ñòîë³òò³ â³äáóâàþòüñÿ ïîä³¿ â îïîâ³ä³ «ßðîñëàâ Ìóäðèé»? Ùî âè çíàºòå ïðî öåé ïåð³îä â ³ñòîð³¿ Óêðà¿íè? 5. ßê çì³íèâñÿ Êè¿â çà êíÿçþâàííÿ ßðîñëàâà Ìóäðîãî? 6. ×îìó ßðîñëàâ Ìóäðèé íå õîò³â âîþâàòè? ßê öå éîãî õàðàêòåðèçóº? 7. Ùî çàïîâ³â ñâî¿ì ñèíàì ßðîñëàâ Ìóäðèé? 8. ×îìó, íà âàøó äóìêó, êîðîë³ é êíÿç³ ç óñ³º¿ ªâðîïè ìàëè çà ÷åñòü ïîð³äíèòèñÿ ç ßðîñëàâîì? 9. Çà ùî ïîâàæàëè ßðîñëàâà êèÿíè é ³íîçåìö³? 10. ×îãî íàâ÷àº îïîâ³äü Î. Îëåñÿ «ßðîñëàâ Ìóäðèé»? 11. Ïîä³ë³òü òåêñò îïîâ³ä³ «ßðîñëàâ Ìóäðèé» íà ÷îòèðè ÷àñòèíè. Äîáåð³òü äî êîæíî¿ ç íèõ çàãîëîâîê ³ çàïèø³òü ó çîøèò. 12. Âèñëîâ³òü ñâî¿ ì³ðêóâàííÿ ùîäî âèêîíàííÿ íàùàäêàìè çàïîâ³òó ßðîñëàâà Ìóäðîãî. ×è áëèçüê³ ñëîâà ³ç çàïîâ³òó ñó÷àñíèì óêðà¿íöÿì? 1. Ïðî÷èòàéòå êàçêó Î. Îëåñÿ «Ìèêèòà Êîæóì’ÿêà». Âèïèø³òü ó ðîáî÷èé çîøèò íåçðîçóì³ë³ ñëîâà. 2. Çíàéä³òü ó ìåðåæ³ ²íòåðíåò ÷è â åíöèêëîïåä³¿ ³íôîðìàö³þ ïðî âèíèêíåííÿ òåàòðó (çà áàæàííÿì).

169

²ÑÒÎÐÈ×ÍÅ ÌÈÍÓËÅ ÍÀØÎÃÎ ÍÀÐÎÄÓ

ÌÈÊÈÒÀ ÊÎÆÓÌ’ßÊÀ Êàçêà â ÷îòèðüîõ êàðòèíàõ Ä²ÉÎÂ² ÎÑÎÁÈ: Ìèêèòà Êîæóì’ÿêà. Áàòüêî, â³í æå Ä³ä. Êíÿçü. Êíÿãèíÿ. Êíÿç³âíà. Äæóðà. Ä³â÷èíà. Ïîñëàíåöü.

Ãîíåöü. Âîºâîäè. Ñèíè. Ïàðóáîê. Ñòàðèé ä³ä. Ä³òè. Ä³â÷èíêà. Þðáà.

ÊÀÐÒÈÍÀ ÏÅÐØÀ Ïàëàòè Êíÿçÿ. Ä³â÷èíà

Ñóìíèé íàø Êíÿçü, ñóìíèé íàø Êíÿçü, Ëÿãëè éîìó íà ÷îëî õìàðè, Íåíà÷å æäóòü íàñ çíîâ óäàðè, Íåíà÷å çíîâ îðäà çíÿëàñü... Êíÿãèíÿ

Àõ, ÿ òàê ñåðöåì íå áîë³ëà, Êîëè îðäà â ñòåïàõ êèï³ëà, ² â³í ç ìå÷åì ³ íà êîí³ Ë³òàâ îðëîì ì³æ âîðîãàìè, À êðîâ ÷åðâîíèìè êâ³òêàìè Öâ³ëà íà äèê³ì áóð’ÿí³. Òåïåð æå ÿ ãîðþ â îãí³, — Íåâæå â³ääàòè ìóøó Çì³þ Äî÷êó ìîþ, êðàñó, íàä³þ, Ñàìà çãóáèòè ¿¿ ìóøó? Àõ, êðàùå á âçÿâ ìîþ â³í äóøó... Ä³â÷èíà

Ëèø³òü! Ïîñëóõàéòå ìåíå: Ùå, ìîæå, ëèõî ³ ìèíå. 170

ÎËÅÊÑÀÍÄÐ ÎËÅÑÜ

Ùå, ìîæå, íàéäåòüñÿ â äåðæàâ³ Þíàê õîðîáðèé, ìîëîäèé, Ùî é ñàì ïîâåðíåòüñÿ ó ñëàâ³ ² âñëàâèòü òðîí âàø çîëîòèé. Õàé Çì³é â³êè óæå ëþòóº, — Âñüîìó íà ñâ³ò³ êðàé ñâ³é º... Êíÿãèíå! Ñåðöå ìîº ÷óº, Ùî Çì³ÿ ëèöàð òîé óá’º! Êíÿãèíÿ

Ïîêèíü ñâî¿ õèìåðí³ ìð³¿ ² â î÷³ ïðàâä³ ïîäèâèñü: Ïðèéøëà ÷åðãà — ³ ñìåðòü íàä³¿, ² íå çìàãàéñÿ, ³ êîðèñü... Îò òàê êîëèñü ÷åðãà íàñòàíå, ² çãèíó ÿ, ³ çãèíåø òè... Ä³â÷èíà

×îìó æ óâåñü íàðîä íå âñòàíå Ñòðàøíîãî êàòà ðîçï’ÿñòè?! Õàé ìàº â³í çàë³çí³ ðóêè, Õàé ìàº áåçë³÷ â³í ãîë³â, Íåõàé ñòðàøí³ íàðîäí³ ìóêè, — À ùå ñòðàøí³ø íàðîäíèé ãí³â. Êíÿãèíÿ

Ìîâ÷è... Áî é ñò³íè ìàþòü âóõà!.. ² ùî, êîëè íàñ Çì³é ï³äñëóõàâ, — Óäâîõ çàãèíåì â îäíó ìèòü! Ä³â÷èíà

Àõ, â ñåðö³ êðîâ ìîÿ êèïèòü! Êîëè á Êíÿç³âíó âðÿòóâàòè, ß á íå áîÿëàñü ñàìîñòðàòè... Êíÿãèíÿ

Ó òåáå ñåðöå çîëîòå... Ìîâ÷è!.. Çäàºòüñÿ, õòîñü ³äå... 171

²ÑÒÎÐÈ×ÍÅ ÌÈÍÓËÅ ÍÀØÎÃÎ ÍÀÐÎÄÓ Ä³â÷èíà, óãëåä³âøè íà ïîðîç³ Êíÿçÿ, âèõîäèòü. Êíÿçü

Íåäîáð³ çíîâ ó òåáå î÷³... ×îìó?! Â³ä ñë³ç? Íå ñïàëà íî÷³? Òîìó ìîÿ é æóðáà ïîäâ³éíà... Êíÿãèíÿ

Í³, Êíÿçþ ì³é! Í³, ÿ ñïîê³éíà. Êíÿçü

Ñïîê³éíà... òè... À äå æ âîíà? Êíÿãèíÿ

Ñèäèòü â çàäóì³ êðàé â³êíà ² â ïðîñò³ð äèâèòüñÿ êóäèñü... À î÷³ ñë³çüìè íàëèëèñü... Êíÿçü

Íåâæå êðà¿íà âñÿ áàéäóæà?.. Íåâæå ó íàñ íåìàº ìóæà, Ïàëêîãî ñåðöåì, ìîëîäîãî, ßêèé áè çâàæèâñü íà äâîá³é, Íåâæå íå çíàéäåòüñÿ í³êîãî Â äåðæàâ³ íàø³é ìîëîä³é?! Âõîäèòü Äæóðà1. Êíÿçü

Ùî ñòàëîñü, Äæóðî? ×èéñü ãîíåöü? Äæóðà

Àòîæ! Â³ä Çì³ÿ ïîñëàíåöü. Êíÿçü (äî Êíÿãèí³)

²äè ñîá³ â ñâî¿ ïîêî¿. 1

Äæóðà — çáðîºíîñåöü.

172

ÎËÅÊÑÀÍÄÐ ÎËÅÑÜ Êíÿãèíÿ

Àõ, íå ìèíóòè äîë³ çëî¿... (Âèõîäèòü). Êíÿçü

Õì! Ïîñëàíåöü?!. Â³ä Çì³ÿ... Êëè÷! Äæóðà

Òàêèé â³í ÷îðíèé, ÿê òà í³÷!.. Òàêèé çóáàòèé òà îêàòèé... Êíÿçü

Äàðìà!.. ²äè, çîâè â ïàëàòè! Ï î ñ ë à í å ö ü (âõîäèòü)

Íàø ïàí, âåëèêèé âîëîäàð Çåìë³ é ñàìîãî ïåêëà öàð, Ïðèñëàâ ìåíå òîá³ ñêàçàòè, Ùî ìóñèø òè Äî÷êó â³ääàòè. Ëèøàº â³í òîá³ òðè äí³... Îöå ñêàçàòü çâåë³â ìåí³. À ùî ìåí³ ñêàçàòè Ïàíó, — Êàæè, áî òàê ÿ íå îäñòàíó. Êíÿçü

Çà òðè äí³ â³äïîâ³äü ÿ äàì... ßêó — òâ³é Ïàí ïî÷óº ñàì. Ïîñëàíåöü

Ãëÿäè! Íàêëè÷åø ùå á³äó... Äèâèñÿ ñàì... Òàê ÿ ï³äó. (Âèõîäèòü). Êíÿçü

Ùîá íàðåøò³ êàòà-ãàäà Íàø ïîçáàâèâñÿ íàðîä, Äæóðî, ñêëèêàòü âîºâîä! Íèí³ ââå÷åð³ íàðàäà! 173

²ÑÒÎÐÈ×ÍÅ ÌÈÍÓËÅ ÍÀØÎÃÎ ÍÀÐÎÄÓ Äæóðà

Âîºâîäè íàäâîð³ Õîäÿòü, ðàäÿòüñÿ, ì³ðêóþòü, À ó Çì³ÿ íà ãîð³, Êàæóòü, çðàíêó áåíêåòóþòü. (Ï³øîâ). Êíÿçü

...Â³ä÷óâàþ÷è çàðàí³, Ùî ó íèõ áåíêåò îñòàíí³é! Ê í ÿ ã è í ÿ (âõîäèòü)

Ùî, ï³øîâ? Êíÿçü

Ï³øîâ, çäàºòüñÿ. Êíÿãèíÿ

ßê ó ìåíå ñåðöå á’ºòüñÿ! Ùî æ áóëî òóò, ðîçêàæè. Êíÿçü

Òà í³÷îãî... Çàëèøè! Ìóñèòü áóòè òå, ùî áóäå... Êíÿãèíÿ

ßê ãîðÿòü ó ìåíå ãðóäè!.. Êåëèõ âèïèòèé äî äíà... Âñÿ îòðóòà... (Ïîáà÷èëà êíÿç³âíó).

Àõ, âîíà! Ê í ÿ ç ³ â í à (âõîäèòü)

Ìàìî, òàòó! Íå æóð³òüñÿ!.. Âè íàâêîëî ïîäèâ³òüñÿ: Ñìåðòü çëèâàºòüñÿ ç æèòòÿì, Ðîçöâ³ò òóò, çàíåïàä òàì... 174

ÎËÅÊÑÀÍÄÐ ÎËÅÑÜ

Õàé ÿ çãèíó â ïàù³ Çì³ÿ, Òà â ìåí³ æèâå íàä³ÿ, Ùî çàãèíå é â³í êîëèñü, ² ïîòîêè ëþäñüêèõ ñë³ç Çãîäîì âèñîõíóòü ðîñîþ... Êíÿãèíÿ

Äîíþ, äîíå÷êî, ç òîáîþ Õòîñü íàâ³ê ðîçëó÷èòü íàñ... ×è æ êîëè íàñòàíå ÷àñ, Ùî òåáå óãëåäæó çíîâó ² ãîë³âîíüêó øîâêîâó Çíîâ äî ñåðöÿ ïðèòóëþ, ×è, íàïîºíà æóðáîþ, Ò³ëüêè ñëüîçè ðîç³ëëþ, Ñèâó ãîëîâó ñõèëþ? Êíÿçü

Í³, äî çáðî¿, äî äâîáîþ! Çàðàç ñêëè÷ó âîºâîä ², êîëè âîíè, áåçñèë³, Ñõèëÿòü ãîëîâè ïîõèë³, Ï³äí³ìó ÿ âåñü íàðîä — Àáî á³ëüøå ÿ íå Êíÿçü! Äæóðî! Ñëóõàòè íàêàç: Âñ³ ñòîëè ºäâàáîì1 âêðèòè, Âîºâîä öþ ìèòü ïðîñèòè. ÊÀÐÒÈÍÀ ÄÐÓÃÀ Âåëèêà ñâ³òëèöÿ â ïàëàòàõ Êíÿçÿ. Çà ñòîëàìè ñèäÿòü âîºâîäè. Êíÿçü

Âîºâîäè, â ãîð³, â òóç³ Âàñ, ìî¿ ³ ñëóãè, é äðóç³, Ñêëèêàâ ÿ íà ðàäó äíåñü2... 1 2

ªäâàá — êîøòîâíà øîâêîâà òêàíèíà. Äíåñü — ñüîãîäí³.

175

²ÑÒÎÐÈ×ÍÅ ÌÈÍÓËÅ ÍÀØÎÃÎ ÍÀÐÎÄÓ

ß íå ñàì, íàðîä óâåñü Ïðîñèòü âàñ ïîðàäó äàòè, ßê äåðæàâó âðÿòóâàòè, ßê ñêðóòèòè Çì³ÿ çë³ñòü, Áî â³í âñ³õ íàñ ïåðå¿ñòü. Âè çãàäàéòå, ñê³ëüêè êðàùèõ Âîÿê³â ïðîïàëî â ïàù³, Ñê³ëüêè â ðîçêâ³ò³ ä³â÷àò Éäå ùîðîêó ç íàøèõ õàò. Çà ÿêó, ñêàæ³òü, ïðîâèíó Ìóñèì ìè ïëàòèòü äàíèíó?! Çà ùî êðîâ ç íàñ ñìîê÷å Çì³é? Âîºâîäè, íà äâîá³é! Ùî ÷åðãà Äî÷ö³, — áàéäóæå, Õàé ìîÿ Êíÿãèíÿ òóæèòü, Âñå äàðìà... Àëå íåâîë³ Ìóñèì êðèêíóòè: «Äîâîë³!» Äîñèòü íàì çóá³â ³ ëàï! Õòî íå áîðåòüñÿ, òîé ðàá! Ïåðøèé âîºâîäà

Ìóñèì ìè ñêîðèòèñü äîë³ — Â³òðîì ãíåòüñÿ é äóá ó ïîë³. Äðóãèé âîºâîäà

Ãíóëèñü ìè, òà äîñèòü ãíóòèñü — ×àñ äî â³òðó îáåðíóòèñü!.. Òðåò³é âîºâîäà

Ïðàâäà! ×àñ ï³äñòàâèòü ãðóäè: Õàé ùî áóäå, òå ³ áóäå! Ìóñèòü ñòàòèñÿ äâîá³é. ×åòâåðòèé âîºâîäà

Õàé çàãèíå ëþòèé Çì³é! Ï’ÿòèé âîºâîäà

Ìóñèòü êðàé íàñòàòè Çì³þ! 176

ÎËÅÊÑÀÍÄÐ ÎËÅÑÜ Êíÿçü

Áà÷ó, ñëóõàþ, ðàä³þ. Àëå õòî ñåáå ³ çáðîþ Âêðèº ñëàâîþ ÿñíîþ?! Òèøà. Äðóãèé âîºâîäà

Ùî æ çàìîâêëè, ëþäè äîáð³?! ª æ ó íàñ áîðö³ õîðîáð³! ¯õí³ ðóêè ç êðèö³ êóò³... ², ÿê çâ³ð³, â ãí³â³ ëþò³. Ïåðøèé âîºâîäà

¯õí³ ðóêè, êàæåø, ç êðèö³!.. ×óâ âæå ÿ... Ëèøè äóðíèö³, Äîñèòü òèõ áîðö³â õâàëèòè!.. Êðàùå — äå âîíè, — âêàæè òè; ¯õ, íà æàëü, ó íàñ íåìàº... Ä æ ó ð à (âõîäèòü)

Ä³ä òàì... Ñïðàâó ïèëüíó ìàº, Õî÷å Êíÿçþ ùîñü ñêàçàòè. Êíÿçü

Ùî æ, ãàðàçä! Çîâè â ïàëàòè. Âèáà÷àéòå, âîºâîäè, Ùî íàðàäó ïåðåðâàâ. Òðåò³é âîºâîäà

«Â ëèõîë³òòÿ âñ³ äî çãîäè», — Áàòüêî ì³é êîëèñü êàçàâ. Õàé çåìëÿ éîìó ïåðîì! Ä ³ ä (âõîäèòü)

Á’þ ÿ Êíÿçåâ³ ÷îëîì, Á’þ ÷îëîì ³ âîºâîäàì! ×óâ ÿ, Êíÿçþ ì³é, ùî òè Ïåðåñòàâ ñïîê³éíî ñïàòè, 177

²ÑÒÎÐÈ×ÍÅ ÌÈÍÓËÅ ÍÀØÎÃÎ ÍÀÐÎÄÓ

Ùî äî òåáå éäóòü ñâàòè, Ùîá Äî÷êó òâîþ óçÿòè. Ïåðøèé âîºâîäà

Òóò íå ì³ñöå æàðòóâàòè! Ä³ä

ß, ïàíîâå, íå æàðòóþ, Íå äëÿ æàðò³â ÿ ïðèéøîâ: ß äî Êíÿçÿ â ñåðö³ ÷óþ ² ïîøàíó, ³ ëþáîâ. Âîºâîäè! Íå ãîäèòüñÿ, Ùîá â³ääàâ Äî÷êó íàø Êíÿçü. Òðåáà ç ëþòèì Çì³ºì áèòüñÿ, Ùîá íå æåð â³í á³ëüøå íàñ. Êíÿçþ! Òðåáà âáèòè ãàäà! Êíÿçü

Îñü ïðî öå ³ éäå íàðàäà... Àëå á õòî íà á³é ï³øîâ?! Ä³ä

Çì³ÿ á ñèí ì³é ïîáîðîâ. Êíÿçü

Ùî æ, â³í äóæèé? Ä³ä

Òà íå çíàþ, À ïîäóæàâ áè, ãàäàþ. Âñ³ ñèíè ìî¿, ïàíîâå, Ìîëîä³, ì³öí³, çäîðîâ³, À íàéìåíøèé — ùîñü ñòðàøíå! Âæå ç òðüîõ ë³ò áîðîâ ìåíå! ...Ðàç êîëèñü êîíÿ ì³é ñèí Ïåðåêèíóâ ÷åðåç òèí. ...À ñåðäèòèé!.. Ò³ëüêè ñëîâî — ² ñêèï³â, ³ âæå ãîòîâî! 178

ÎËÅÊÑÀÍÄÐ ÎËÅÑÜ

Ùî ï³äâåðíåòüñÿ ï³ä ðóêó, Âñå ïîòðîùèòü, ÿê ìàêóõó! Ñêàæåø: «Ñèíó, ÷àñ âñòàâàòè!» — ² ò³êàé, ò³êàé ³ç õàòè, Áî, ùî òðàïèòüñÿ íà î÷³, Òå òîá³ é íà ñïèíó ñêî÷å! Ñì³õ ³ ñëüîçè... ×óëèé, äîáðèé, ² ðîçóìíèé, ³ õîðîáðèé, ² âñ³õ ëþáèòü íàñ, ëèáîíü, À çà÷åïèø — ÿê îãîíü! Êíÿçþ! Â ìåíå º íàä³ÿ, Ùî ïîäóæàº â³í Çì³ÿ. Êíÿçü

Àõ, êîëè á â³í ãàäà âáèâ, ß á òåáå îçîëîòèâ! Íåçàáàðîì çàì³ñòü õàòè Ìàâ áè òè, ñòàðèé, ïàëàòè, Ìàâ áè êîíåé ³ âîë³â — Âñå, ùî ò³ëüêè á çàõîò³â... Ä³ä

Íå ïðîøó í³÷îãî â òåáå, Òà ìåí³ éîãî é íå òðåáà; ß õîò³â ëèøå òîá³ Ïîìîãòè â òÿæê³é æóðá³... Êíÿçü

Îõ, ñòàðèé, òÿæêà ãîäèíà! Ùî æ... Ïîêëè÷ äî ìåíå ñèíà! Ä³ä

Ùîá ï³øîâ â³í?! Òà í³çàùî! Íå ïîñëóõàº, ëåäàùî. Â³í íå âñòàíå ³ç ñò³ëüöÿ. Êíÿçü

Ùî æ — ïîñëàòè ïîñëàíöÿ? 179

²ÑÒÎÐÈ×ÍÅ ÌÈÍÓËÅ ÍÀØÎÃÎ ÍÀÐÎÄÓ Ä³ä

Äå òàì! Çíàþ ÿ ñèí³â! Øëè äâàíàäöÿòü ïîñëàíö³â, Øëè íàéêðàùèõ, ìîëîäèõ. Íå ïîñëóõàº — ñòàðèõ! ßê íå âèéäå çíîâ í³÷îãî, Øëè ìàëèõ ä³òåé äî íüîãî. Íàéìèë³ø éîìó äèòèíà... Îòàêîãî ìàþ ñèíà! Êíÿçü

Âñå çðîáëþ, ñèâåíüêèé ì³é, Ò³ëüêè á çàâòðà áóâ äâîá³é! ß íà âñå, ñòàðèé, ãîòîâèé! Ïðîùàâàé, ³äè çäîðîâèé. Ïåðøèé âîºâîäà

Öåé óá’º íàïåâíî ãàäà!.. Êíÿçü

Ùî æ... Ñê³í÷èëàñÿ íàðàäà... Äóæå âè äîïîìîãëè... Àëå º ùå â íàñ îðëè, Òà íå òóò, íå â ö³é ïàëàò³, À â ìóæèöüê³é ïðîñò³é õàò³! Êíÿçü âñòàº ³ âèõîäèòü. Ðàçîì ç íèì âñòàþòü ³ âîºâîäè ç í³ÿêîâî ïîõèëåíèìè ãîëîâàìè.

ÊÀÐÒÈÍÀ ÒÐÅÒß Ïîäâ³ð’ÿ Êîæóì’ÿêè. Ñèíè ïðè ðîáîò³. Ï å ð ø è é ñ è í (ñï³âàº)

«Íà ãîð³ ìàê öâ³òå, À âîëîøêà â æèò³. Ëþáèòü ä³â÷èíó þíàê Íàä óñå íà ñâ³ò³. Îäðóæèâñÿ á ç íåþ â³í, Âçÿâ ¿¿ äîäîìó, Òà äàëåêî äî çîð³ Ì³ñÿöþ ÿñíîìó». 180

ÎËÅÊÑÀÍÄÐ ÎËÅÑÜ Äðóãèé ñèí

Ãàðíà ï³ñíÿ, ùî é êàçàòè... ² ÷îìó íà ñâ³ò³ òàê: Ëþáèòü ä³â÷èíó þíàê, Òà íå ìîæå ¿¿ âçÿòè? Òðåò³é ñèí

Âèáèðàòè òðåáà ð³âíó, Íåçâàæàþ÷è íà ñìàê... Îñü Ìèêèòà íàø, äèâàê, Ïîêîõàâ ñîá³ Êíÿç³âíó. ×åòâåðòèé ñèí

Òèõøå!.. Ìîæå â³í ïî÷óòè, ² òîä³ íåùàñòþ áóòè: Âõîïèòü øêóðó òà ÿê òð³ñíå — Äóõ òâ³é âèéäå, àí³ ïèñíå! Òðåò³é ñèí

Êîëè øêóðîþ âæå ëÿñíå, — Íà äîáðàí³÷, ñîíöå êðàñíå! ×åòâåðòèé ñèí

À âè ÷óëè ÷óòêó äèâíó? Êàæóòü ëþäè, ùî Êíÿç³âíó Çàâòðà Çì³þ â³ääàþòü... Ó ïàëàòàõ ñëüîçè ëëþòü!.. Äðóãèé ñèí

Ùî ðîáèòü? Ïðèéøëà ÷åðãà Íåâáëàãàííà, ãð³çíà, ëþòà... Åõ, êîëè á îöÿ ðóêà Òà áóëà ç çàë³çà êóòà! ×åòâåðòèé ñèí

Òàêó ðóêó ìàº â³í, Íàø íàéìåíøèé áðàò, Ìèêèòà. Íå ç çàë³çà — ç êðèö³ ëèòà! Ïåðåì³ã áè â³í îäèí... 181

²ÑÒÎÐÈ×ÍÅ ÌÈÍÓËÅ ÍÀØÎÃÎ ÍÀÐÎÄÓ Ïåðøèé ñèí

Ãåé, Ìèêèòî, ÷óºø òè, Ùî Òàðàñ ïðî òåáå êàæå? Ìîæå á, òè ñõîò³â ï³òè?.. Ïåðåìîæåø, Çì³é ïîëÿæå. Çâàæñÿ, ç ñèëîþ çáåðèñü ² — íà ãàäà! Ìèêèòà

Îä÷åïèñü... Á à ò ü ê î (âõîäèòü)

Ãàðíî, ñèíó, äóãè ãíåø — Öå ñüîãîäí³ óæå ï’ÿòó? (Äî äðóãîãî)

² òè äîáðå øêóðè ìíåø... Ùî æ! Íîâó çáóäóºì õàòó, Êóïèì ïàðó ùå âîë³â Òà íîâèé ïîñòàâèì õë³â. À Ìèêèòà?! Öåé â³äðàçó Ïî äâàíàäöÿòü øêóð áåðå... Äðóãèé ñèí

Ç éîãî ñèëà òàê ³ ïðå: Â³í ïîì³ã óæå é Òàðàñó... ×åòâåðòèé ñèí

Åõ, öþ á ñèëó òà íà Çì³ÿ! Òà ÷îìóñü ïëîõà íàä³ÿ... Âõîäÿòü äâàíàäöÿòü ïàðóáê³â. Ï à ð ó á î ê (äî ñòàðîãî Êîæóì’ÿêè)

Êíÿçü âåëèêèé íàñ ïîñëàâ ² ÷îëîì çâåë³â íàì áèòè Äî òâîãî ñèíêà Ìèêèòè, Ùîá â³í â³äïîâ³äü íàì äàâ. Êíÿçü äîâ³äàâñü, ùî òâ³é ñèí 182

ÎËÅÊÑÀÍÄÐ ÎËÅÑÜ

Íåéìîâ³ðíó ñèëó ìàº, Ùî â äåðæàâ³ â³í îäèí Êàòà-Çì³ÿ ïîäîëàº. (Äî Ìèêèòè)

Îòæå, Êíÿçü õîò³â áè çíàòè, ×è òè ï³äåø íà äâîá³é, Áî Êíÿç³âíó íàøó âçÿòè Ï³ñëÿçàâòðà õî÷å Çì³é. Ùî çâåëèø ñêàçàòè Êíÿçþ? Íå âàãàéñü, êàæè â³äðàçó: Áóäåø òè ç òèì ãàäîì áèòüñÿ?.. Ùî æ ìîâ÷èø òè?.. Ì è ê è ò à (ðâå äâàíàäöÿòü øêóð)

Îä÷åï³òüñÿ!.. Ãåòü! Íå ìàþ ÿ îõîòè Ðîçìîâëÿòü ï³ä ÷àñ ðîáîòè. Á à ò ü ê î (äî ïàðóáê³â)

Êåïñüêî... Âè ìîâ÷³òü òåïåð... Òèõî éä³òü ñîá³ äîäîìó, Áî íå ñïóñòèòü â³í í³êîìó! Áà÷, äâàíàäöÿòü øêóð ðîçäåð. Ïàðóáêè ç ïîõèëåíèìè ãîëîâàìè ï³øëè. Áàòüêî

Ñèíó, ñèíó! Ùî æ öå áóäå? Öå æ áóëè â³ä Êíÿçÿ ëþäè... Íåãàðàçä, ì³é ëþáèé ñèíó... Ìèêèòà

Ñëîâî ùå — é ðîáèòè êèíó. Âõîäÿòü äâàíàäöÿòü ä³ä³â. Ñòàðèé ä³ä

Êíÿçü ïîñëàâ íàñ äî Ìèêèòè ² çâåë³â ÷îëîì íàì áèòè! (Âêëîíÿþòüñÿ).

183

²ÑÒÎÐÈ×ÍÅ ÌÈÍÓËÅ ÍÀØÎÃÎ ÍÀÐÎÄÓ

Äîâãî Êíÿçü ìàðí³â â³ä ñóìó, Âñå ìîâ÷àâ ³ äóìàâ äóìó, ² íàäóìàâñü â³í ïîâñòàòè Ïðîòè Çì³ÿ, ïðîòè êàòà, ² ïî÷àâ â³í äîáèâàòèñü — Õòî á ì³ã ç ãàäîì ïîòÿãàòèñü. ², ïîâ³ðèòå: ï³âñâ³òó Ïîêàçàëî íà Ìèêèòó. Êàæóòü: äðóãîãî íåìàº, Â³í ³ á³ñà ïîäîëàº. Çãëÿíüñü íà Êíÿçÿ, êðàé ñïàñè! ßêó æ â³äïîâ³äü äàñè? Ìèêèòà

Õîäÿòü, ëàçÿòü, çàâàæàþòü, Â³ä ðîáîòè îäðèâàþòü, Õî÷ ïîêèíü òà ç äâîðó éäè... Á à ò ü ê î (ïîøåïêè äî ä³ä³â)

Éä³òü, áî áëèçüêî äî á³äè! Ìèêèòà

Çíîâ íàáèëîñü ïîâíèé äâ³ð... ×åðåç âàñ äâàíàäöÿòü øê³ð Âæå ïîäåð... Õ³áà íå øêîäà? Áàòüêî

Éä³òü, áî ñòàíåòüñÿ ïðèãîäà! Ä³äè ï³øëè. Áàòüêî

Ùî öå, ñèíó?! Ãëóì, ïèõà? Ìèêèòà

Íå äîâîäüòå äî ãð³õà! Áàòüêî

ß ìîâ÷ó... Íå õî÷åø áèòèñü, — Áóäåì Çì³ºâ³ êîðèòèñü. 184

ÎËÅÊÑÀÍÄÐ ÎËÅÑÜ Ïåðøèé ñèí

Áà÷àòü: ðîáèòü, — ïî÷åêàéòå, Íå ñõîò³ëè — íó, òàê ìàéòå. Âõîäÿòü äâàíàäöÿòü ä³òåé. Ä³â÷èíêà

Íàñ ïðèñëàëè äî Ìèêèòè, Ìè ïðèéøëè éîãî ïðîñèòè. Äå æ â³í, òîé, ùî äóãè ãíå? Áàòüêî

Îñü â³í, ä³òè, øêóðè ìíå. Ä³â÷èíêà

Êíÿçü, Êíÿãèíÿ ³ Êíÿç³âíà Íèçüêî á’þòü òîá³ ÷îëîì. Íàëåòè îðëîì íà Çì³ÿ, Âáèé éîãî ñâî¿ì êðèëîì. Êîëè êðàùó â³ä Êíÿç³âíè Íàéäåø êâ³òêó íàâåñí³, ² êîëè òåìí³øå íåáà ¯¿ â³÷åíüêè ÿñí³, Êîëè º êîðàëè â ìîð³, ×åðâîí³ø³ óñò ¿¿, ² êîëè â³ä íå¿ êðàùå Çàñï³âàþòü ñîëîâ’¿, — Òî íå éäè... Âîíà é íå õî÷å. Êîëè æ ÷óºø ïðàâäó òè, Íà äâîá³é ³ç ëþòèì Çì³ºì Ìóñèø, ëèöàðþ, ï³òè. Âñå òè ìàòèìåø, ùî ñõî÷åø, Çðîáèòü Êíÿçü äëÿ òåáå âñå, À âîíà òîá³ â äàðóíîê Âëàñíå ñåðöå ïðèíåñå... Ìèêèòà

Ñêàðá³â, ä³òè, ÿ íå õî÷ó! Ùî á ðîáèâ ÿ ç ñêàðáîì òèì? Íåäîñÿæíà ç³ðêà â íåá³, Õî÷ âîíà ³ ñÿº âñ³ì. 185

²ÑÒÎÐÈ×ÍÅ ÌÈÍÓËÅ ÍÀØÎÃÎ ÍÀÐÎÄÓ

Éä³òü ñêàæ³òü ÿñíîìó Êíÿçþ, Ùî ³äó ÿ íà äâîá³é, Ùî ïîì³ðÿþñü ÿ ç ãàäîì, Õî÷ ³ äóæèé, êàæóòü, Çì³é. Éä³òü ñêàæ³òü, ùî çà õâèëèíó ß ó Êíÿçÿ íà äâîð³ Õî÷ó ñïðîáóâàòè ñèëó, À óðàíö³ — íà ãîð³. Ä³â÷èíêà

Íèçüêî á’ºì ÷îëîì Ìèêèò³... Ùå íå âìåðëà ïðàâäà â ñâ³ò³, Âîãíèê â³ðè íå ïîãàñ... Ã î í å ö ü (âá³ãàº)

Ëþäè äîáð³! Ëèõî â íàñ! Ïðèëåò³â íà êðèëàõ ãàä! ² Êíÿç³âíó âêðàâ ç ïàëàò! Óñ³ íà÷å çàêàì’ÿí³ëè.

ÊÀÐÒÈÍÀ ×ÅÒÂÅÐÒÀ Ìàéäàí çà ì³ñòîì. Óäàëèí³, íà ãîð³, õèìåðíèé çàìîê Çì³ÿ ç ð³çíîêîëüîðîâèìè, îñâ³òëåíèìè îãíÿìè, â³êíàìè. Ë³âîðó÷ ïîï³ä ãîðîþ ÷àñòèíà ì³ñòà. Ëåäâå ïî÷èíàº ðîçâèäíÿòèñü. Þðáà, ÿêà ùîõâèëèíè çá³ëüøóºòüñÿ. Ïåðøèé ãîëîñ

Îñü òóò, îñü òóò ñòàâàé: Âñå âèäêî çâ³äñè áóäå, À òè íå çàñòóïàé: Õàé äèâëÿòüñÿ ³ ëþäè. Äðóãèé ãîëîñ

Íàðîäó çâ³äóñ³ëü ²äå ñþäè áåç ë³êó, ²äóòü ³ç ì³ñò ³ ñ³ë Äèâèòèñü íà ïîò³õó. 186

ÎËÅÊÑÀÍÄÐ ÎËÅÑÜ Òðåò³é ãîëîñ

Õîò³ëîñÿ á ï³òè Äî çàìêó, àæ íà ãîðó... ×åòâåðòèé ãîëîñ

² ñìåðòü ñîá³ çíàéòè, Àëå âæå ïåâíó é ñêîðó. Ï’ÿòèé ãîëîñ

Òà òàì òåáå ÷îðòè Óìèòü íà âèëà ñõîïëÿòü, Ðîç³ðâóòü, ÿê õîðòè, Àáî â ñìîë³ óòîïëÿòü. ×åòâåðòèé ãîëîñ

À ñê³ëüêè ¿õ ïðèéøëî Äî Êíÿçÿ ó ïàëàòè!.. ² Êíÿçþ äîâåëîñü Äî÷êó ñâîþ â³ääàòè. Òðåò³é ãîëîñ

Êîëè á öå âäåíü áóëî, Ìè á øëÿõ ¿ì ïîêàçàëè, À òî âíî÷³ ïðèéøëè, Êîëè âñ³ ì³öíî ñïàëè. Äðóãèé ãîëîñ

Òà äå òàì! Ñåðåä äíÿ Íà êðèëàõ Çì³é ïðèëèíóâ, Êíÿç³âíó óõîïèâ ² íà÷å â ïð³ðâó çãèíóâ. Ïåðøà ä³â÷èíà

Ñüîãîäí³ Êíÿçü ³øîâ, Ìîâ÷àâ, ñõîâàâøè ìóêó, Êíÿãèíÿ æ — ÿê òà í³÷... ¯¿ âåëè ï³ä ðóêó. 187

²ÑÒÎÐÈ×ÍÅ ÌÈÍÓËÅ ÍÀØÎÃÎ ÍÀÐÎÄÓ Äðóãà ä³â÷èíà

ß áà÷èëà â äâîð³ Ìèêèòó Êîæóì’ÿêó: Óñå ñì³ºòüñÿ â³í — Í³ êðèõòè ïåðåëÿêó! Òðåòÿ ä³â÷èíà

Çàë³çíó áóëàâó Âñþ í³÷ éîìó êóâàëè, Íåùàñí³ êîâàë³ ² ñò³ëå÷êè íå ñïàëè. Ïåðøèé ãîëîñ

Çäàºòüñÿ, îñü ³äóòü Êíÿãèíÿ ç Êíÿçåì ïîðó÷... Ìèêèòà øàïêó çíÿâ, Ï³øîâ ñîá³ ïðàâîðó÷. Äðóãà ä³â÷èíà

Â ïàëàö, äî çàìêó éäå! Îé ëèøåíüêî, îé ãîðå! Òà ùî æ öå áóäå ç íèì? Òà â³í æå íå ïîáîðå?! Ïàðóáîê (ç äåðåâà)

Ïîãëÿíüòå: ñòàâ, ÿê äóá, ² ñòóêàº â âîðîòà... Çì³é âèãëÿíóâ ç â³êíà ² ñèïëå ³ñêðè ç ðîòà!!! Äðóãèé ãîëîñ

Êíÿçü! Êíÿçü! Øàïêè ç ãîë³â... Äîðîãó! Ðîçñòóï³òüñÿ! Òðåò³é ãîëîñ

Êíÿãèíÿ òàêîæ ç íèì ²äå íà á³é äèâèòüñÿ. 188

ÎËÅÊÑÀÍÄÐ ÎËÅÑÜ Êíÿçü

Äîáðèäåíü âàì óñ³ì! Óñ³õ òóò âàñ â³òàþ... Â ñòðàøíèé, òðèâîæíèé ÷àñ ß øàïêó âàì ñêèäàþ. Ä³ä

Á’ºìî òîá³ ÷îëîì, Á’ºìî é òâî¿é Êíÿãèí³! Ìèíàëî òåáå çëî, Ìèíå òåáå ³ íèí³. ß Çì³ÿ çíàâ çäàâåí ² ñèëó éîãî çíàþ: Ìèêèòó ùîá ïîáèâ, — ß, Êíÿçþ, íå ãàäàþ. Õ³áà ùî Çì³é îãíåì Ìèêèò³ ñïàëèòü î÷³, Òà õëîïåöü â³í âåðòêèé ² íàá³ê â ÷àñ â³äñêî÷èòü. Êíÿçü ³ç Êíÿãèíåþ ï³øëè íàïåðåä. Ã î ë î ñ (ç äåðåâà)

Îé, ãëÿíüòå, ãëÿíüòå: Çì³é! Ïåðøà ä³â÷èíà

Îé ëèøåíüêî, äèâ³òüñÿ! Äðóãà ä³â÷èíà

ßêèé ñòðàøíèé òà çëèé! ² â ñí³ òàêèì íå ñíèòüñÿ. Äðóãèé ãîëîñ

Ìèêèòà îäñòóïèâ... Äðóãà ä³â÷èíà

Íåâæå öå ç ïåðåëÿêó?

189

²ÑÒÎÐÈ×ÍÅ ÌÈÍÓËÅ ÍÀØÎÃÎ ÍÀÐÎÄÓ Òðåò³é ãîëîñ

Ìèêèòà íå çäðèãíå: ß çíàþ Êîæóì’ÿêó. Ï’ÿòèé ãîëîñ

Ïîñèïàâ ³ñêðè Çì³é. Ãîðÿòü, âãîð³ ë³òàþòü, Ìîâ ñí³ãîì çîëîòèì Â³òðè ó ïîë³ ãðàþòü. Øîñòèé ãîëîñ

Ñõîïèëèñü... àé, àé, àé! Îäñêî÷èëè ³ ñòàëè... Ñòîÿòü ³ æäóòü... Ñüîìèé ãîëîñ

Íó ùî æ? Õî÷ áîêè ðîç³ì’ÿëè! Ïåðøèé ãîëîñ

Äèâ³òüñÿ! Áóäå ùîñü: Ìèêèòà íàñòóïàº, Òðèìàº áóëàâó, Çì³é ëàïè ïîòèðàº. (Ãóê â³ä óäàðó).

Àãà! Îòî ä³ñòàâ! Äðóãèé ãîëîñ

Ä³ñòàëîñü ³ Ìèêèò³! Ä³ä

Öå, ìàáóòü, ïåðøèé á³é Òàêèé íà ö³ë³ì ñâ³ò³. Äðóãèé ãîëîñ

Àé, ÿê ðîçãí³âàâñü Çì³é! Ïóñòèâ, äèâ³òüñÿ, ïàðó, 190

ÎËÅÊÑÀÍÄÐ ÎËÅÑÜ

Ìîâ êóðÿâà çíÿëàñü. Î, çíîâó êèíóâ æàðó! (×óòè ãóïàííÿ áóëàâè). Ã î ë î ñ (ç äåðåâà)

Íå âèäêî àí³-í³! Âñÿ ïëîùà äèìîì âêðèòà... (Ïàóçà)

Äèâ³òüñÿ: Çì³é óïàâ, Ñï³òêíóâñÿ ³ Ìèêèòà. Òðåò³é ãîëîñ

Ñõîïèëèñü çíîâ! Àé-àé! (×óòè: áóõ, áóõ, áóõ).

Íó, òóò âæå áóäå êðàé! Äðóãèé ãîëîñ

Ïîãëÿíüòå: Çì³é çâàëèâñü! Öå, ìàáóòü, äîáðå âøêâàðèâ! Ìèêèòà Çì³ÿ âçÿâ, Ùå ðàç îá çåìëþ âäàðèâ. (Ãóïàííÿ). Ëþäè âåñü ÷àñ âîðóøàòüñÿ, äåÿê³ ïðîáóþòü âèë³çòè íà äåðåâà, ìàòåð³ ï³äí³ìàþòü óãîðó ä³òåé. Ã î ë î ñ (ç äåðåâà)

ßê ìåðòâèé, Çì³é ëåæèòü... Ëåæèòü ³ íå çäðèãíåòüñÿ... Ìèêèòà â áîêè âçÿâñü, Ñòî¿òü ñîá³ é ñì³ºòüñÿ. Êðèêè

— — — — —

Ñëàâà, ñëàâà, ñëàâà! Ñëàâà, ñëàâà Ìèêèò³! Õàé æèâå Êíÿçü! Õàé æèâå Ìèêèòà! Ñëàâà, ñëàâà, ñëàâà! 191

²ÑÒÎÐÈ×ÍÅ ÌÈÍÓËÅ ÍÀØÎÃÎ ÍÀÐÎÄÓ Ïåðøèé ãîëîñ

Ìèêèòà âæå ç ïàëàöó éäå ² íà ðóêàõ âèíîñèòü... Êðèêè

— Êíÿç³âíó, Êíÿç³âíó! — Êíÿç³âíó íåñå! — Õàé æèâå Êíÿçü... Äî ðå÷³… Êàçêà «Ìèêèòà Êîæóì’ÿêà» â³äîìà ç ÷àñ³â Êè¿âñüêî¿ Ðóñ³. Âîíà çãàäóºòüñÿ â «Ïîâ³ñò³ ìèíóëèõ ë³ò». Ó äàâíèíó êîæóì’ÿêîþ íàçèâàëè ìàéñòðà, ùî îáðîáëÿâ øê³ðó.

Äðàìàòè÷íèé òâ³ð, éîãî áóäîâà Ó ë³òåðàòóð³ äðàìàòè÷íèì íàçèâàþòü õóäîæí³é òâ³ð, ùî ïðèçíà÷åíèé äëÿ ïîñòàíîâêè íà ñöåí³. Çà îñíîâó òàêèõ òâîð³â îáîâ’ÿçêîâî âçÿòî ä³þ, òîáòî íà ñöåí³ â³äáóâàºòüñÿ ä³éñòâî: àêòîðè ðîçìîâëÿþòü, ñï³âàþòü, òàíöþþòü, çàêîõóþòüñÿ, ñâàðÿòüñÿ, ÿê ó ðåàëüíîìó æèòò³. ßêùî âèñòàâó ïîñòàâëåíî ìàéñòåðíî, òî ãëÿäà÷ ³íîä³ íàâ³òü çàáóâàº, ùî â³í ó òåàòð³, ³ ñòàº í³áè ó÷àñíèêîì ä³éñòâà íà ñöåí³. Êàçêà «Ìèêèòà Êîæóì’ÿêà» íàëåæèòü äî äðàìàòè÷íèõ òâîð³â, òîìó ¿¿ íàçèâàþòü äðàìîþ-êàçêîþ. Áóäîâà äðàìàòè÷íîãî òâîðó ñâîºð³äíà: óâåñü òåêñò ïîä³ëÿºòüñÿ íà ä³¿, à ò³, ó ñâîþ ÷åðãó, — íà êàðòèíè. Âè, íàïåâíî, ïîì³òèëè, ùî äðàìà-êàçêà «Ìèêèòà Êîæóì’ÿêà» íå ìàº ïîä³ëó íà ä³¿, áî âîíà íåâåëèêà çà îáñÿãîì, ïðîòå ïîä³ëÿºòüñÿ íà ÷îòèðè ÷àñòèíè, ÿê³ íàçâàíî êàðòèíàìè. Íàâ³ùî æ öå ðîáëÿòü? Ïî-ïåðøå, ãðà íà ñöåí³ âèìàãàº äóæå áàãàòî ô³çè÷íèõ é åìîö³éíèõ çóñèëü, òîìó àðòèñòè ïîòðåáóþòü â³äïî÷èíêó. Ïî-äðóãå, ä³ÿ ó òâîð³ ìîæå â³äáóâàòèñÿ â ð³çíèõ ì³ñöÿõ, ³ òîä³ äîâîäèòüñÿ çì³íþâàòè äåêîðàö³¿. Äåêîðàö³¿ — öå ïðåäìåòè, ÿêèìè îáëàøòîâóþòü ñöåíó: êàðòîíí³ àáî äåðåâ’ÿí³ áóäèíêè ÷è ê³ìíàòè, ïðåäìåòè ïîáóòó (ñò³ë, ñò³ëåöü, ë³æêî, ïîñóä), øòó÷í³ êóù³, äåðåâà òîùî. Ùîá íå ðîáèòè öüîãî ïåðåä ãëÿäà÷àìè, îãîëîøóþòü ïåðåðâó, ÿêó â òåàòð³ íàçèâàþòü àíòðàêòîì, ³ ïîêè ãîñò³ ïðîãóëþþòüñÿ êðàñèâèìè çàëàìè, íà ñöåí³ çà çàâ³ñîþ âñòàíîâëþþòü íîâ³ äåêîðàö³¿. Çãàäàéòå: ó ïåðø³é êàðòèí³ äðàìè-êàçêè «Ìèêèòà Êîæóì’ÿêà» ïîä³¿ â³äáóâàþòüñÿ â ïàëàò³ Êíÿçÿ, ó äðóã³é ïåðåíîñÿòüñÿ ó ñâ³òëèöþ, ó òðåò³é — ó äâ³ð Êîæóì’ÿêè, à â ÷åòâåðò³é — íà ìàéäàí çà ì³ñòîì. 192

ÎËÅÊÑÀÍÄÐ ÎËÅÑÜ

Íà ïî÷àòêó äðàìàòè÷íîãî òâîðó ïîäàºòüñÿ ñïèñîê ä³éîâèõ îñ³á. Ðîçëîãèõ ïåéçàæ³â, äåòàëüíèõ ïîðòðåò³â ãåðî¿â ó äðàìàòè÷íèõ òâîðàõ íå áóâàº, áî âñå öå ³ òàê ãëÿäà÷åâ³ âèäíî íà ñöåí³. Ïèñüìåííèê (äðàìàòóðã) óâîäèòü ëèøå ðåìàðêè, àëå íå äëÿ ãëÿäà÷³â, à äëÿ ðåæèñåðà é àðòèñò³â. Ðåìàðêè — öå êîðîòêà ³íôîðìàö³ÿ ïðî äåêîðàö³¿, ïîðó ðîêó, çîâí³øí³ñòü ä³éîâèõ îñ³á, ¿õí³ ³íòîíàö³¿, æåñòè ³ ðóõè. Ðåìàðêè çàïèñóþòü àáî â äóæêàõ, àáî äð³áí³øèì øðèôòîì. Äðàìà áóäóºòüñÿ íà ðîçìîâàõ ä³éîâèõ îñ³á, êîæíå âèñëîâëþâàííÿ çàïèñóþòü ³ç íîâîãî ðÿäêà, à ïåðåä íèì óêàçóþòü ³ì’ÿ ïåðñîíàæà. Çãàäàéòå ç óðîê³â óêðà¿íñüêî¿ ìîâè, ùî ðîçìîâó äâîõ ä³éîâèõ îñ³á íàçèâàþòü ä³àëîãîì. ßêùî æ ãåðîé âèñëîâëþº äóìêè äëÿ ñåáå àáî æ äëÿ ãëÿäà÷³â, òî éîãî âèñëîâëþâàííÿ íàçèâàþòü ìîíîëîãîì.

Ã³ïåðáîëà Ó ë³òåðàòóðíèõ òâîðàõ, ùîá âîçâåëè÷èòè ÷è ïðîñëàâèòè óëþáëåíîãî ãåðîÿ, âèêîðèñòîâóþòü ã³ïåðáîëó. Ã³ïåðáîëà — öå õóäîæí³é ïðèéîì, ÿêèé ïîëÿãàº â ïåðåá³ëüøåíí³ ðèñ ëþäèíè, ïðåäìåòà ÷è ÿâèùà ç ìåòîþ íàäàííÿ çîáðàæóâàíîìó âèíÿòêîâî¿ âèðàçíîñò³. Ã³ïåðáîëà — óëþáëåíèé çàñ³á íàðîäíî¿ òâîð÷îñò³, íàïðèêëàä: Ùèðà ïðàöÿ ãîðè âåðíå (ïðèêàçêà). Öåé ïðèéîì âèêîðèñòàíèé ³ â äðàì³êàçö³ «Ìèêèòà Êîæóì’ÿêà». Ñïðàâä³, ÷è ìîæå ëþäèíà â³äìàõíóòèñÿ â³ä âåëèêîãî âîãíþ é íå çàãîð³òèñÿ, ÿê öå çðîáèâ Ìèêèòà? 1. Ìèêèòà ïîñëóõàâ À Á Â Ã

Áàòüêà äâàíàäöÿòü ïàðóáê³â äâàíàäöÿòü ä³ä³â äâàíàäöÿòü ä³òåé

2. Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü. Òåðì³í 1 2 3 4

äðàìà äåêîðàö³¿ ðåìàðêè ìîíîëîã

Âèçíà÷åííÿ À äóìêè ä³éîâî¿ îñîáè, âèñëîâëåí³ äëÿ ñåáå ÷è ãëÿäà÷³â Á õóäîæí³é òâ³ð, ïðèçíà÷åíèé äëÿ ïîñòàíîâêè íà ñöåí³ Â ðîçìîâà äâîõ ä³éîâèõ îñ³á Ã ïðåäìåòè, ÿêèìè îáëàøòîâóþòü ñöåíó Ä ³íôîðìàö³ÿ ïðî ÷àñ ³ ì³ñöå ïîä³é, çîâí³øí³ñòü ä³éîâèõ îñ³á

193

²ÑÒÎÐÈ×ÍÅ ÌÈÍÓËÅ ÍÀØÎÃÎ ÍÀÐÎÄÓ

3. Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü. Ä³éîâà îñîáà 1 2 3 4

Ìèêèòà Áàòüêî Êíÿçü Ä³â÷èíà

Ñëîâà À Íåõàé ñòðàøí³ íàðîäí³ ìóêè, — À ùå ñòðàøí³ø íàðîäíèé ãí³â. Á Ìîâ÷è… áî é ñò³íè ìàþòü âóõà!.. ² ùî, êîëè íàñ Çì³é ï³äñëóõàâ, — Óäâîõ çàãèíåì â îäíó ìèòü! Â Âñå çðîáëþ, ñèâåíüêèé ì³é, Ò³ëüêè á çàâòðà áóâ äâîá³é! Ã ß ìîâ÷ó… Íå õî÷åø áèòèñü, — Áóäåì Çì³ºâ³ êîðèòèñü. Ä Õîäÿòü, ëàçÿòü, çàâàæàþòü, Â³ä ðîáîòè îäðèâàþòü, Õî÷ ïîêèíü òà ç äâîðó éäè…

4. ßê³ îñîáëèâîñò³ áóäîâè äðàìàòè÷íîãî òâîðó? 5. ßêó ðîëü ó äðàìàòè÷íîìó òâîð³ â³ä³ãðàþòü ðåìàðêè? Ïðîêîìåíòóéòå îñòàííþ ðåìàðêó äðóãî¿ êàðòèíè. 6. Ó òåàòð³ ãëÿäà÷ ïîáà÷èòü íà ñöåí³ äâîá³é ì³æ Ìèêèòîþ ³ Çì³ºì. À ç ÷îãî ÷èòà÷ ä³çíàºòüñÿ ïðî äåòàë³ äâîáîþ? 7. ×îìó Ìèêèòà ïîñëóõàâ íå äîðîñëèõ, à ä³òåé, ³ çãîëîñèâñÿ ñòàòè íà äâîá³é ç³ Çì³ºì? 8. Çíàéä³òü ó äðàì³-êàçö³ ã³ïåðáîëó é ïðî÷èòàéòå ¿¿. 9. Çíàéä³òü ó äðàì³-êàçö³ ðåìàðêè é âèïèø³òü ¿õ ó ðîáî÷èé çîøèò. 10. ×îìó ÷èòà÷, íå äî÷èòàâøè äî ê³íöÿ òâ³ð, óïåâíåíèé, ùî Ìèêèòà Êîæóì’ÿêà ïåðåìîæå Çì³ÿ? 11. Äîáåð³òü çàãîëîâîê äî êîæíî¿ êàðòèíè äðàìè-êàçêè Î. Îëåñÿ «Ìèêèòà Êîæóì’ÿêà», çàïèø³òü ¿õ ó ðîáî÷èé çîøèò. 12. Õòî ç óêðà¿íö³â íàëåæèòü äî íàéñèëüí³øèõ ëþäåé ñâ³òó? ×èì âîíè áëèçüê³ äî Ìèêèòè Êîæóì’ÿêè? Ñâî¿ äóìêè çàïèø³òü ó ðîáî÷èé çîøèò. 1. Ïîä³ëèâøèñü ó êëàñ³ íà ÷îòèðè ãðóïè, ï³äãîòóéòåñÿ äî ³íñöåí³çàö³¿ äðàìè-êàçêè «Ìèêèòà Êîæóì’ÿêà» (êîæíà ãðóïà ìàº ï³äãîòóâàòè ³íñöåí³çàö³þ îäí³º¿ êàðòèíè). 2. Ïðî÷èòàéòå îïîâ³äàííÿ Ñ. Âàñèëü÷åíêà «Ó áóð’ÿíàõ».

ÒÀÐÀÑ ØÅÂ×ÅÍÊÎ (1814–1861) Òàðàñ Ãðèãîðîâè÷ Øåâ÷åíêî — âèäàòíèé óêðà¿íñüêèé ïèñüìåííèê. Éîãî ïîåòè÷íà òâîð÷³ñòü óïëèíóëà íà õ³ä ³ñòîð³¿ Óêðà¿íè. Â³í íàðîäèâñÿ êð³ïàêîì (³íøèìè ñëîâàìè — ðàáîì), àëå çíàéøîâ ó ñîá³ ñèëè ï³äíÿòèñÿ ç êîë³í ³ ïîâåñòè çà ñîáîþ âåñü íàðîä. Çà öå Óêðà¿íà éîìó âäÿ÷íà. Ç òâîðàìè, ó ÿêèõ ïîåò ñâî¿ì ïàëêèì ñëîâîì çàêëèêàâ óêðà¿íñüêèé íàðîä äî âîë³, âè îçíàéîìèòåñÿ â 9 êëàñ³. Òàðàñ Øåâ÷åíêî — ìàéñòåð ó íàïèñàíí³ â³ðø³â ç óêðà¿íñüêèìè ïåéçàæàìè. ² íå âèïàäêîâî, àäæå â³í ùå é òàëàíîâèòèé õóäîæíèê. Ñàìå ïîåç³¿ ïðî êðàñó ïðèðîäè Óêðà¿íè é ëþäèíè â í³é âè çãîäîì ïðî÷èòàºòå. À òåïåð óÿâ³òü, ùî âè ïåðåíåñëèñÿ íà äâ³ñò³ ðîê³â íàçàä íà ×åðêàùèíó — êðàé, ó ÿêîìó íàðîäèâñÿ Øåâ÷åíêî. ßêèìè áóëè ïåðø³ êðîêè âåëèêîãî ïîåòà? Ïèñüìåííèê Ñ. Âàñèëü÷åíêî íàïèñàâ ïðî öå îïîâ³äàííÿ «Ó áóð’ÿíàõ». Ïðî÷èòàéòå éîãî.

Ñòåïàí ÂÀÑÈËÜ×ÅÍÊÎ ØÈÐÎÊÈÉ ØËßÕ (Ñêîðî÷åíî) ×àñòèíà ïåðøà

Ó áóð’ÿíàõ ² Æèòòÿ íàøîãî ïîåòà òàêå äèâíå, ùî, ñëóõàþ÷è ïðî íüîãî, ìîæíà áóëî á ñêàçàòè, ùî öå — ëåãåíäà, êîëè á óñå òå ä³ÿëîñÿ íå ïåðåä íàøèìè î÷èìà. Ìåí³ õîò³ëîñü ³ ïî÷àòè ïîâ³ñòü ïðî ïîåòà, ÿê ïî÷èíàþòüñÿ êàçêè. Çà øèðîêèìè ìîðÿìè, çà ë³ñàìè äð³ìó÷èìè ùå é çà ãîðàìè êàì’ÿíèìè â íåíàø³é äàëåê³é ñòîðîí³ áóâ êîëèñü âåñåëèé êðàé, ðîçê³øíèé, áàãàòèé, çàâîðîæåíèé çëèìè ëþäüìè, çíåâîëåíèé äâîìà íåâîëÿìè. Îäíà íåâîëÿ ïàíñüêà, äðóãà — öàðñüêà. ² æèëè òàì ðàáàìè â òÿæê³é ÷óæ³é ðîáîò³ çàâîðîæåí³ â íåâîëþ ëþäè. Ñâ³ò ¿ì áóëî çàâ’ÿçàíî, ãîâîðèòè — çàêàçàíî, õîäèëè í³ì³... 196

ÒÀÐÀÑ ØÅÂ×ÅÍÊÎ

Ðîêó 1814, ç 26 íà 27 ëþòîãî ñòàðîãî ñòèòåìíî¿ íî÷³, ïåðåä ñâ³òîì ó ñåë³ Ìîðèíöÿõ íà Çâåíèãîðîäùèí³, ó õàò³ Ãðèãîð³ÿ Øåâ÷åíêà, êð³ïàêà ïàíà Åíãåëüãàðäòà, áëèñíóâ ó â³êí³ ºäèíèé íà âñå ñåëî âîãíèê: íàðîäèëàñÿ íîâà ïàíîâ³ êð³ïàöüêà äóøà, à Óêðà¿í³ — ¿¿ âåëèêèé ñï³âåöü — Òàðàñ Øåâ÷åíêî. Ïðî ö³ ðîäèíè ñåñòðà ïîåòîâà Êàòåðèíà, ùî áóëà òîä³ ìàëåíüêîþ ä³â÷èíêîþ, âèð³ñøè, ðîçïîâ³äàëà, êàæóòü, òàê. Ïðîêèíóëàñÿ âîíà ñåðåä íî÷³ íà ïîëó é ïîáà÷èëà â õàò³ òàºìíè÷ó êàðòèíó. Íàä ï³÷÷þ, íà êîìèí³, ãîð³â êàãàíåöü. Íà ïå÷³ ñòîãíàëà ìàòè. Ùîñü êâèëèëî ñåðäèòî é íåòåðïëÿ÷å. ßêàñü ñòàðà æ³íêà ñòîÿëà íà ïðèï³÷êó é ïîëîñêàëàñÿ ç ÷èìîñü ó íî÷îâêàõ, ùî ñòîÿëè íà ïå÷³. Áàòüêî ñèä³â íà ïðèëàâêó é ãîìîí³â ³ç áàáîþ. ² áóëî ÷óäíî òå, ùî, íåçâàæàþ÷è íà ñòîã³í ìàòåð³ é íà òîé íåâ³äîìèé ïðîíèçëèâèé äåðó÷èé êðèê, ðîçìîâà â áàòüêà ç áàáîþ áóëà ñïîê³éíà, íàâ³òü ðàä³ñíà. Êàòåðèíà ñõîïèëàñü ³ ñ³ëà. — Ùî âîíî òàêå? — Ïðîêèíóëàñü? — îäêàçàëà áàáà. — Áóäå òîá³ çàáàâêà — áóäåø ìàòè, êîãî ãëÿä³òè... — Ïîÿñíþº: — Çíàéøëè òîá³ â êîíîïëÿõ áðàòèêà. Îá³çâàâñÿ áàòüêî: — Óæå êîìó-êîìó, à Êàòð³ áóäå ç íèì ðîáîòè. Õî÷å íå õî÷å — áóäå çà íÿíüêó. «Åãå! — äîãàäàëàñÿ Êàòðÿ. — Öå æ ó íàñ äèòèíà çíàéøëàñÿ». Áàòüêî áóâ âåñåëèé, ïîäàâàâ áàá³ òî òå, òî äðóãå, æàðòóâàâ, äîïèòóâàâñÿ, ùîá äîëþ íàðîäæåíîìó çàãàäàëà. Áàáà çàâæäè äî öüîãî — ç îõîòîþ. Òåïåð ÷îãîñü îäìîâ÷óºòüñÿ... ßêà âæå áóäå — òàêà é áóäå, ìè íå îáì³íÿºìî. Àæ îñü çàëÿñêàëî ùîñü ïàëèöåþ ó äâåð³, àæ ìàòè êèíóëàñü ³ çàñòîãíàëà: «Êîæíèé äåíü ñòóêàº, à í³ÿê íå çâèêíó». Êàëàòàº, àæ â óøàõ ëÿùèòü, êðè÷èòü: «Ãðèãîð — íà ò³ê ìîëîòèòü, Êàòðÿ — äî ïàí³ ïðÿñòè (ìàòè — òåæ Êàòðÿ). Çàðàç, áî ñâ³òàº». Ïàíñüêèé äåñÿòíèê. — Ñüîãîäí³ â ìåíå ñâÿòî — ñèíà Áîã ïîñëàâ, íå ìîæó êèíóòè ïîðîä³ëëþ ç ìàëèìè ä³òüìè â õàò³, — îäãóêóºòüñÿ ç õàòè Ãðèãîð. ëþ1,

1 Ñòàðèé ñòèëü — êàëåíäàð, ÿêèì êîðèñòóâàëèñÿ çà ÷àñ³â Ò. Øåâ÷åíêà; â³äñòàº â³ä ñó÷àñíîãî êàëåíäàðÿ íà 13 äí³â.

197

Ð²ÄÍÀ ÓÊÐÀ¯ÍÀ. ÑÂ²Ò ÏÐÈÐÎÄÈ

— Íå ìîº ä³ëî, ïàíîâ³ áóäåø êàçàòè. Íó, øâèäêî, à òî ïðîãóë ïèñàòèìó. Ìàòè íàïðóæèëàñü, ïåðåñòàëà ñòîãíàòè. Ñëàáèì ãîëîñîì: — ²äè, Ãðèãîðå, à òî âñå îäíî íå ïîäàðóº; òà ùå é çíîâó ïðèïèøå. ²äè — ÿ âæå ñàìà ÿêîñü äî âå÷îðà ïåðåáóäó. — Õî÷ áè æ áóëî ïîñí³äàòè ÷èì. — Çíîâó çàëÿùàëî â äâåð³. — Çàðàç. — Êóñîê õë³áà ç³ ñòîëó — ó êèøåíþ, øàïêó íà ãîëîâó, ç õàòè. À òîé ñòóêàº, à òîé ñòóêàº... Ìàòè: — Êàò áè òåáå ïîïîñòóêàâ. Ìàòè ïî÷àëà ÿêîñü áîë³ñíî ñòîãíàòè. Êð³çü ñòîã³í, ïîìîâ÷àâøè, ïðîêàçàëà ã³ðêî: — Áîäàé óæå ò³ ä³òè íå ïëîäèëèñü, ùî ìàþòü ðîñòè â íåâîë³. Áàáà ðîçâàæàëà: — Íå ìîæíà òàê êàçàòè, äî÷êî, — ãð³õ. Ìîæå, äîëÿ ÿêðàç òàëàí1 òâî¿é äèòèí³ ãîòóº, — äîäàº òàºìíè÷å. — Íàì óñ³ì — îäèí òàëàí — ³ ä³äîâ³, ³ áàòüêîâ³, ³ äèòèí³ — äîâ³÷íå ïàíñüêå ÿðìî, — çàêàøëÿëà. — À òè íå êëè÷ íà äèòèíó íåäîëþ òà îí ïîñëóõàé, ùî ÿ òîá³ áóäó êàçàòè, — ïðîìîâèëà áàáà òàºìíè÷å. Äàë³ ïî÷àëà ðîçêàçóâàòè: — Ó íàñ, ó áàá³â, º òàêà ïðèì³òà, ùî êîëè ïåðøå, í³æ çàéòè äî ïîðîä³ëüíèö³ â õàòó, òà çàãëÿíóòè çíàäâîðó ó â³êíî, òî â õàò³ ïîáà÷èø äîëþ íàðîäæåíîãî. Êîëè ÿ çàãëÿíóëà ó âàøå â³êíî, òî àæ îá³ìë³ëà. Ñê³ëüêè ÿ áàáóþ — íå äîâîäèëîñÿ áà÷èòè òàêîãî. Íå çíàþ, ÷è é êàçàòè. Áàáà ïîçèðíóëà íà ä³â÷èíêó é çàìîâêëà. Ìàòè äî ìàëî¿: — À òè íå äîñëóõàéñÿ, Êàòðå, ñïè! — Äàë³ ìàòè é ñòîãíàòü ïåðåñòàëà: — ² ùî æ âè, áàáóñþ, ïîáà÷èëè? Áàáà ñòèøèëà ãîëîñ. — À ïîáà÷èëà ÿ, — ñèäèòü çà ñòîëîì ïîâíî âñÿêîãî ïàíñòâà, à ïîì³æ ïàíñòâîì — ìóæèê ñòî¿òü, âè÷èòóº ùîñü ³ç ïàïåð³â. À âîíè íà íüîãî êóëàêàìè ìàõàþòü, à ï³ä³éòè áîÿòüñÿ. Êîëè öå, äå íå â³çüìèñü, ùîñü òàêå, ÿê öàð ó êîðîí³, òà ÿê íå ñõîïëÿòüñÿ ç òèì ìóæèêîì çà áàðêè: òîé çà ãðóäè, à òîé çà øèþ... ß êàæó, òàê ³ îá³ìë³ëà, ³ äèâèòèñÿ äàë³ ïîáîÿëàñü... Òà áà÷, ùî âèõîäèòü: âèðîñòå òâ³é ñèí íåàáèÿêà ëþäèíà — áóäå çìàãàòèñÿ ç ïàíàìè òà 1

Òàëàí — äîëÿ, æèòòºâèé øëÿõ.

198

ÒÀÐÀÑ ØÅÂ×ÅÍÊÎ

öàðÿìè... À çà ùî — ñàìà äîãàäàéñÿ. Êàæóòü æå, ùî íàðîäèòüñÿ òàêèé, ùî âîëþ â ïàí³â îäí³ìå... Õòî çíàº — ìîæå, öå é â³í. — Âîëþ? Ì³é ñèíî÷êó! Ðîñòè æ òà íàáèðàéñÿ ñèëè. — Îöå ÿ òîá³ êàæó, Êàòðå, à òè ùîá ïðî öå í³êîìó í³ ñëîâà, áî äîâ³äàþòüñÿ, áîðîíè Áîæå, ïàíè — ³ âèðîñòè íå äàäóòü — ç³ ñâ³òó çæèâóòü. Äàë³ äî ä³â÷èíêè: — ×è òè ÷óëà, Êàòðå, ùî ÿ êàçàëà? Ìàëà Êàòðÿ ïðèêèíóëàñÿ, ùî ñïèòü. II Ìèíàº ð³ê. Áàòüêî é ìàòè íà ïàíùèí³. Êàòåðèíà, ñàìà ùå íåäîðîñëà, çâ’ÿçàíà ç ìàëèì Òàðàñîì, ÿê ëàíöþãàìè: ñïîâèâàëà, êîëèõàëà, ï³ñåíü ñï³âàëà, çàïèõàëà äèòÿ÷èé ïëà÷ êóêëîþ1, ïî êóòêó2 íîñèëàñÿ ç íèì, ÿê ³ç öÿöüêîþ. Ïðîòå ñàìà íÿíüêà ùå äèòèíà — õî÷åòüñÿ ç ïîäðóãàìè â áàøòàíà íà øëÿõó ïîãóëÿòè, ïîá³ãàòè ó âîðîíà3, ó êâà÷à4. Ïîñàäèòü ìàëîãî íà âèãîí³, ó ðîìàøêàõ, ó òó ÿìêó, ùî âèðèëè õëîïö³, ãðàþ÷è â äóêè5, íàêàæå, ïîñâàðèâøèñü ïó÷êîþ: «Ñèäè æ ìåí³ é íå âèëàçü, ïîêè íå ïðèéäó». Â³òðîì ìàéíóëà äî ãóðòó, äå àæ êóð³ëà ãóëüíÿ, — ïðî õëîïöÿ çàáóëà çðàçó. ² ñèäèòü âîíî ñàìåñàì³ñ³íüêå, ÿê îä³ðâàíèé îä ã³ëêè ëèñòî÷îê, ñïîçèðàº ñèíº íåáî, çãðà¿ íà íüîìó ãàëîê... Ñîíöå ãð³º, ðîìàøêè ïàõíóòü, àæ ÷õàºòüñÿ — õîðîøå, ÿê ó êóïåë³. ² ìàëåíüêå çàìàõàº äî ñîíöÿ ðó÷êàìè, çàñì³ºòüñÿ, çàãóöàº, ìîâ äî ñîíöÿ ëåò³òè õî÷å íà ðóö³ àáî ñàìî ñîíöå éîãî âèòÿãàº ç ïàÔ. Êðàñèöüêèé. Ñåëÿíñüêà ä³â÷èíà á³ëÿ òèíó. 1898 ð. õó÷èõ áóð’ÿí³â. 1Êóêëà

— çàãîðíóòèé ó ãàí÷³ðêó æîâàíèé õë³á, ÿêèé âèêîðèñòîâóâàëè äëÿ çàñïîêîþâàííÿ ä³òåé çàì³ñòü ñîñêè. 2 Êóòîê — ÷àñòèíà ñåëà. 3 Âîðîí — ãðà, ùî â³äòâîðþº íàïàä âîðîíà íà êóð÷àò, ÿêèõ çàõèùàº êâî÷êà. 4 Êâà÷ — äèòÿ÷à ãðà, ó ÿê³é ïîòð³áíî âëó÷èòè ì’ÿ÷åì ó òîãî, õòî ò³êàº, àáî, äîãíàâøè éîãî, òîðêíóòèñÿ ðóêîþ. 5 Äóêè — â³äîìà â ò³ ÷àñè äèòÿ÷à ãðà.

199

Ð²ÄÍÀ ÓÊÐÀ¯ÍÀ. ÑÂ²Ò ÏÐÈÐÎÄÈ

Êàòðÿ, ùèðà éîãî íÿíüêà, òåæ çà ùèðîþ ãóëüíåþ íà øëÿõó çãàäàëà ïðî ìàëîãî ò³ëüêè òîä³, ÿê ç ïîëÿ ïîêàçàëàñÿ ÷åðåäà. Îäêðèëà øèðîêî î÷³, ëÿñíóëà â äîëîí³: «À äå æ ìîÿ äèòèíà?» Íàñèëó ïðèãàäàëà. Â³òðîì ïîëåò³ëà â ðîìàøêè äî äóêè: ñèäèòü. Óæå é ñë³ç éîìó íåìàº — ìîâ÷èòü. Ò³ëüêè î÷èö³ íàáðÿêëè â³ä ñë³ç, ³ âñå ëè÷êî âèâîæåíå â ñëüîçè. Ò³ëüêè ïîáà÷èëî íàä áóð’ÿíàìè ãîëîâó Êàòð³ — äå ò³ é ñëüîçè âçÿëèñü, — ÿê ðó÷à¿. Çðàä³ëî! Ç ïëà÷åì, ç äîêîðîì, ³ç æàëåì âèêèäàº ðó÷åíÿòà äî íå¿. Ìîâ êðèëàìè ïåðåëåò³ëî ç îñîðóæíî¿ äóêè Êàòð³ íà ðóêè. — Ìîº ìàëåíüêå! Ñêó÷èâ? — Êàòðÿ æàãó÷å, ç ïðèñòðàñòþ òóëèòü éîãî äî ñåáå, êàðòàþ÷è ñåáå äîêîðàìè é çàð³êàþ÷èñü, ùî âîíà á³ëüøå í³êîëè-í³êîëè íå áóäå êèäàòè äèòèíó íà óëèö³. Íå â ïåðøèé ðàç. — ¯ñòîíüêè õî÷åø? — Çíàõîäèòü æèòíüîãî õë³áà, æîâàíó êóêëó, íàøâèäêó ï³äæîâóº ¿¿, ïõàº äèòèí³ â ðîò. Äèòèíà ç³ çâ³ðÿ÷îþ æàäîáîþ ïî÷èíàº òó îñîðóæíó êóêëó æóâàòè, ññàòè, ò³ïàòè, ùîñü ìèìðÿ÷è íåâèðàçíå é ïîãðîæóþ÷è êîìóñü ãîëîâîþ. Êàòðÿ ïèëüíî, äîïèòëèâî äèâèòüñÿ äèòèí³ â â³÷³ — âîíà îäíà ðîçóì³º ¿¿ ìîâó. — Îñü ñîíå÷êî çàéäå, ïàí ïóñòèòü ìàìó äîäîìó êóëåøèêó âàðèòè, Òàðàñèêà ãîäóâàòè. Íó, ñï³âàé çà ìíîþ, Òàðàñèêó, — ïî÷èíàº ñàìà íàñï³âóâàòè: À âæå ñîíå÷êî çà âåðáàìè, Ïóñòè íàñ, ïàíå, õî÷ ³ç ðåáðàìè.

À ñîíå÷êî òåæ êàæå éîìó ïðî ìàìó, æàðòóº ç ìàëèì, çàõèëÿþ÷èñü çà âåðáè. Ãðàºòüñÿ ç íèì ÷èñòî òàê, ÿê, áóâàº, ìàìà: îäêðèº î÷³ — êó-êó! Çíîâó çàêðèº — íåìà... Òàêå æ ðàä³ñíå, òåïëå, ÷åðâîíå. III Ìèíàº ð³ê, ³ äâà, ³ ï’ÿòü ðîê³â... Ðîñòå Òàðàñ Øåâ÷åíêî. Ò³ëüêè ç³ï’ÿâñÿ íà íîãè, ïî÷àëîñÿ òå äèòÿ÷å áóðëàêóâàííÿ. Áàòüêè — íà ïàíùèí³, áðàò äåñü ïàñòóøèòü, ñåñòðà íà ãîðîä³, à òè, Òàðàñå, êóäè õî÷åø — ñêð³çü òîá³ øëÿõè îäêðèò³: íà ëåâàäó, äî ñòàâó, çà ñåëî äî ìëèíà, ó òîé ñàä ãóñòèé òà òåìíèé, çà ñàä íà ìîãèëó... À áóð’ÿíè íåñõîäèì³... Çàë³çå — äî âå÷îðà íå âèáåðåòüñÿ... ² ìàíäðóº ìàëà ëþäèíà ïî ñâ³òó ç ðàíêó äî âå÷îðà, äèâà âñÿê³ íà íüîìó ñïîãëÿäàº, ðîçóìó íàáèðàºòüñÿ. Âèéäå ç áóð’ÿí³â íà ïîëå, ÿê Êàðìåëþê ³ç ë³ñó, äèâèòüñÿ, ÿê ñîíöå çàõîäèòü, ÿê ëåãåíüêà õìàðêà ³ç çîëîòèìè êðàéêàìè 200

ÒÀÐÀÑ ØÅÂ×ÅÍÊÎ

çàêðèâàº éîãî ñâî¿ìè ÷åðâîíèìè ïîëàìè. ² çäàºòüñÿ ìàëîìó, ùî òàì — êðàé ñâ³òó. Òàì ñîíöå ñïàòè ëÿãàº. ßê ìàòè âå÷îðàìè ó ñâÿòî: ñêèäàº ç øè¿ äîðîãå íàìèñòî, ó ñêðèíþ õîâàº ÷åðâîíó õóñòêó, ïëàõòó. À íàäâîð³ é òåìí³º... Ï³ñëÿ ïåðøîãî æàðêîãî êâ³òíåâîãî äíÿ ïëèíóâ òåïëèé, òèõèé â³òåð. Íàä õàòîþ ç³éøëà âå÷³ðíÿ çîðÿ, çàãðàëà çîëîòîì â ÿáëóíåâîìó öâ³ò³, òèõèì, ðîæåâèì, ó á³ë³é íà ñò³í³ ãëèí³. Óïåðøå ïî âåñí³ á³ëîãîëîâà Øåâ÷åíêîâà ðîäèíà ðîçòàøóâàëàñÿ âå÷åðÿòè ï³ä ÿáëóíåþ íàäâîð³. ×óáè â óñ³õ ÿê óá³ëåíèé ëüîí, î÷³, ÿê êâ³òêè ëüîíó, — ñèí³. Ò³ëüêè ìàòè ÷îðíÿâà, ç êàðèìè î÷èìà. Íåâåñåëà âå÷åðÿ — ìîðåíèé áàòüêî ñâàðèòüñÿ, ìàòè çàêëîïîòàíà, çàæóðåíà, ìàðíà, ¿ñòü ÿê íå ¿ñòü. Äî÷êà Êàòåðèíà ñòî¿òü, ñïèíîþ ñïåðøèñü íà ÿáëóíþ, çàäóìàíà, çàïëàêàíà, ëîæêè â ðóêè íå áðàëà. Çàõîäèòü çâè÷àºì ïîãîìîí³òè ïåðåä ñíîì ñóñ³ä ³ äèâóºòüñÿ: — Öå ò³ëüêè âå÷åðÿºòå? Ùî òàê ï³çíî? — Òà íàì òàêèé îöå êëîï³ò, ùî é âå÷åðÿ íå â âå÷åðþ; õëîïåöü äåñü ä³âñÿ, — ìàòè ðîçïîâ³äàº. — Çðàíêó ÿê ï³øëî, òî îöå é äîñ³ íåìàº: á³ãàëè ³ äî ñòàâêà, ³ äî ãðåáë³, óñ³ áóð’ÿíè îáøóêàëè — ÿê óïàâ ó âîäó. — Äîãëÿä³ëè! — ñåðäèòî áóðêíóâ áàòüêî. Êàòåðèíà âðàç îïóñòèëà âíèç ñèí³ âèíóâàò³ î÷³. — Í³÷îãî, çíàéäåòüñÿ, — ðîçâàæèâ ñóñ³ä, — ìîæå, çàñíóâ äåñü ó áóð’ÿí³. Ïðîñïèòüñÿ — ïðèéäå. — ² ïî÷èíàº çâè÷àéí³ ñâî¿ áàëà÷êè: ïðî ïàíñüê³ çâè÷à¿, ïðî çîëîòó ãðàìîòó. Ñëóõàþòü â’ÿëî, áåç îõîòè, ò³ëüêè ïîáëèçó ùî øåëåñíå, óñ³ òàê ³ êèíóòüñÿ: ÷è íå õëîïåöü? Ïðîéøëè îñòàíí³ çà ïëóãàìè ïëóãàòàð³, ãóðòè ä³â÷àò ³ç ñåðïàìè. Îñ³â òèõèé, çîðÿíèé âå÷³ð. — Íó é äå á ¿é ä³òèñü, âðàæ³é äèòèí³, — íå ñëóõàþ÷è ñóñ³äîâèõ áàëà÷îê, òèõî ç íóäüãîþ êàçàëà ìàòè. — Âå÷åðÿé, Êàòðå, òà ï³äåìî øóêàòè çíîâó. Çàðèï³ëè äåñü âîçè, ÿê ó ðåë³1. Áàãàòî, ìîâ ç ÿðìàðêó. — Ùî âîíî? Ðàïòîì êîëî ñàìîãî ñåëà ëóíîþ âäàðèëà â óñ³ êóòêè áàãàòîãîëîñà, óðî÷èñòà, õâèëþþ÷à ï³ñíÿ: Âîçè ðèïëÿòü, à ÿðìà áðÿæ÷àòü, À âîëè ðåìèãàþòü, À ïîïåðåäó îòàìàí Ó ñîï³ëî÷êó ãðàº. 1

Ðåë³ (ä³àëåêò.) — òóò: ãîéäàëêà.

201

Ð²ÄÍÀ ÓÊÐÀ¯ÍÀ. ÑÂ²Ò ÏÐÈÐÎÄÈ

Óñ³ çàáóëè íà ÷àñèíó ïðî õëîïöÿ, çàâîðóøèëèñü. — ×óìàêè! Ó ñåë³ á³ãëè ç äâîð³â íàçóñòð³÷ ÷óìàêàì ä³â÷àòà, ä³òè, ïîâàæí³ ä³äè ç ïàëèöÿìè. Ò³ëüêè é ÷óòü áóëî: — ×óìàêè! ×óìàêè! Ñóñ³äè ïî÷àëè âãàäóâàòè — çâ³äêè, àæ ïîêè ÷óìàêè çàìîâêëè. Àæ îñü Êàòðÿ ï³äíÿëà âãîðó ãîëîâó ³ êðèêíóëà ðàä³ñíî é ñåðäèòî: — À îñü ³ íàø âîëîöþãà! Óñ³ ïîâåðíóëèñÿ â îäèí á³ê. Çà ïåðåëàçîì á³ë³ëà ñîðî÷êà ³ áëèùàëè ñèí³ Òàðàñîâ³ î÷³. Áåç øàïêè, áîñèé. Ëèöå âçÿëîñü ñìàãîþ — òåìíå, ÿê ãîëîâåøêà, à íà ò³é ãîëîâåøö³ á³ëèé ÷óá, ÿê ëüîí. Ñòî¿òü, íå íàâàæóºòüñÿ éòè äî ãóðòó. Õìàðí³ îáëè÷÷ÿ â óñ³õ îäðàçó ïðîñÿÿëè. — Äå öå òè áóâ? — Äå òåáå íîñèëî ³ äîñ³? — Äå òè âîëî÷èâñÿ? Ñòî¿òü, ìîâ÷èòü. Îãëÿäàº ñâîþ õàòó — íå âï³çíàº, í³áè ï³ñëÿ äîâãî¿ êðóãîñâ³òíüî¿ ìàíäð³âêè. — Äå æ òè áóâ îöå — ïèòàþ? ×îìó íå êàæåø? — ïî÷àâ ñóâîðî áàòüêî. Õëîïåöü ïðîìîâèâ ñòèõà: — Áóâ ó ïîë³ òà çàáëóäèâ. — Áà÷èëè òàêå? — Õòî æ òåáå ïðèâ³ç äîäîìó? — ×óìàêè! — Õòî? — Óñ³ ñòîâïèëèñÿ êîëî õëîïöÿ. Õëîïåöü ðîçïîâ³â: «Ñòð³íóâñÿ ç ÷óìàêàìè, ïèòàþòü: “Êóäè ³äåø? Ìàíäðóºø?” ß êàæó: “Ó Êèðèë³âêó”. À âîíè é êàæóòü: “Öå òè éäåø ó Ìîðèíö³, à â Êèðèë³âêó òðåáà íàçàä. Ñ³äàé ç íàìè, äîâåçåìî”. Òà é ïîñàäèëè ìåíå íà â³ç. Äàëè ìåí³ áàò³ã âîë³â ïîãàíÿòè...» — Áà÷èëè òàêîãî? ×óìàêóâàòè íàäóìàâ óæå! — ² ÿê âîíî çãàäàëî, ùî ç Êèðèë³âêè? — ß æ êàçàâ, ùî çíàéäåòüñÿ, — îá³çâàâñÿ ñóñ³ä. — Òàêèé ëîáàòèé íå ïðîïàäå. — Íó, ïî÷óìàêóâàâ, òåïåð áåðè ëîæêó òà ñ³äàé âå÷åðÿòè, — ñêàçàâ áàòüêî. Õëîïåöü ò³ëüêè òîãî é äîæèäàâ. — Íó, ÷îãî æ òåáå ïîíåñëî â ïîëå? ×îãî? — äîïèòóâàëàñÿ ìàòè. 202

ÒÀÐÀÑ ØÅÂ×ÅÍÊÎ

Ìîâ÷èòü òà ñüîðáàº ç ëîæêè, àæ ëóíà éäå. Ìàòè êèâíóëà íà íüîãî áàòüêîâ³: — ßê ìîòàº? Íà÷å òðè äí³ íå ¿â. Ðîçìîâà ì³æ äîðîñëèìè ïîæâàâ³øàëà. Ïî âå÷åð³ ìàòè ïîñëàëà ä³òÿì íà ãîðáêó êîëî ñ³íåé. Ïîëÿãàëè. Òàðàñ ó ñåðåäèíó, ç îäíîãî áîêó Êàòðÿ, ç äðóãîãî — Ìèêèòà. Ìàòè ñ³ëà êîëî ¿õ. Ñóñ³äè ïîñ³äàëè íà ïðèçüá³, çàïàëèëè ëþëüêè, âåðíóëèñÿ äî ñâîº¿ ðîçìîâè. Òàðàñ òèì ÷àñîì ïî÷àâ ðîçïîâ³äàòè òèõèì òàºìíè÷èì ãîëîñîì. Áðàò ³ ñåñòðà àæ ãîëîâè ïîï³ä³éìàëè. Êðàäüêîìà ïðèñëóõàºòüñÿ ìàòè. Äàë³, ñì³þ÷èñü, äî ÷îëîâ³ê³â: — Âè ïîñëóõàéòå, ùî öåé âîëîöþãà âèãàäóº: ñòàðèé òîãî íå ïðèäóìàº çáðåõàòè, ÿê âîíî. Êàæå, ùî õîäèâ â³í òóäè, äå ñîíöå çàõîäèòü, áà÷èâ çàë³çí³ ñòîâïè, ùî ï³äïèðàþòü íåáî, ³ ò³ âîðîòà, êóäè ñîíöå çàõîäèòü íà í³÷, ÿê êîðîâà â õë³â. Ðîçïîâ³äàº, í³áè ñïðàâä³ ñàì òåº áà÷èâ. Îé Òàðàñå, ùî ç òåáå áóäå? — Óñ³ íà êóòêó êàæóòü, ùî ç âàøîãî Òàðàñà, ìàáóòü, ùîñü äîáðÿùå âèéäå, — ïðîìîâèâ ñóñ³ä. — Ùî âèéäå? — æàðòîì îá³çâàâñÿ áàòüêî. — Ðîçá³ÿêà âåëèêèé âèéäå — îñü ùî! Îòî ÷óëè ïðî Êàðìåëþêà, à öå äðóãèé áóäå òàêèé. — Öå òîé, ùî â ïàí³â îäí³ìàº òà íàä³ëÿº á³äíèõ?.. Ïî÷èíàëàñÿ çíîâó ðîçìîâà ïðî Êàðìåëþêà, ùî ñàìå ãðèì³â ó òîé ÷àñ íà Ïîä³ëë³. Ó ñåë³ çàòèõàëî. ×óòè áóëî ³íêîëè ä³âî÷èé ñì³õ íà óëèö³. Êîëî õàòè é íàä õàòîþ ãóëè õðóù³. Ä³òè ñïàëè. ßê òîé àðòèñò, ùî äîæèäàâ, ïîêè âñå êðóãîì íüîãî ñòèõíå, íà âñå ñåëî çàùåáåòàâ äåñü ïîáëèçó ñîëîâåé. 1. Íàðîäæåííÿ òàêîãî, ùî âîëþ â ïàí³â îäí³ìå ïåðåäáà÷èâ (ïåðåäáà÷èëà) À Á Â Ã

áàòüêî ñóñ³ä áàáà ìàòè

2. Ìàëîãî Òàðàñà äîâåëîñÿ äîãëÿäàòè À Á Â Ã

ìàòåð³ áàá³ áàòüêîâ³ ñåñòð³

203

Ð²ÄÍÀ ÓÊÐÀ¯ÍÀ. ÑÂ²Ò ÏÐÈÐÎÄÈ

3. Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü. Ãåðîé 1 2 3 4

áàòüêî ìàòè ñóñ³ä áàáà

Ðåïë³êà À Íå ìîº ä³ëî, ïàíîâ³ áóäåø êàçàòè. Íó, øâèäêî, à òî ïðîãóë ïèñàòèìó. Á Íàì óñ³ì — îäèí òàëàí: ³ ä³äîâ³, ³ áàòüêîâ³, ³ äèòèí³ — äîâ³÷íå ïàíñüêå ÿðìî. Â Ðîçá³ÿêà âåëèêèé âèéäå — îñü ùî! Îòî ÷óëè ïðî Êàðìåëþêà, à öå äðóãèé áóäå òàêèé. Ã Òà áà÷, ùî âèõîäèòü: âèðîñòå òâ³é ñèí íåàáèÿêà ëþäèíà — áóäå çìàãàòèñü ç ïàíàìè òà öàðÿìè… Ä Âñ³ íà êóòêó êàæóòü, ùî ç âàøîãî Òàðàñà, ìàáóòü, ùîñü äîáðÿ÷å âèéäå.

4. Çíàéä³òü íà ïî÷àòêó îïîâ³äàííÿ «Ó áóð’ÿíàõ» òèïîâèé äëÿ êàçêè çà÷èí ³ ïðî÷èòàéòå éîãî. ßê âè ââàæàºòå, ÷îìó ç êàçêîâîãî çà÷èíó ïî÷èíàº òâ³ð Ñ. Âàñèëü÷åíêî? 5. ßê âè ðîçóì³ºòå ñëîâà íàðîäèëàñü íîâà ïàíîâ³ êð³ïàöüêà äóøà? 6. Ïðî÷èòàéòå ôðàãìåíò, ó ÿêîìó Òàðàñîâîãî áàòüêà êëè÷óòü íà ïàíùèíó. ßê öÿ ñöåíà õàðàêòåðèçóº òîä³øí³é óñòð³é æèòòÿ ñåëÿí? 7. ×îìó Êàòðÿ íå çàâæäè áóëà óâàæíîþ ç ìàëèì Òàðàñîì? ×è ìîæíà ¿¿ â öüîìó çâèíóâà÷óâàòè? 8. ×è áà÷èâ Òàðàñ íàñïðàâä³ çàë³çí³ ñòîâïè, ùî ï³äïèðàþòü íåáî? Ùî öå áóëî: áàãàòà ôàíòàç³ÿ, ðîçïîâ³äü ÷óìàê³â ÷è, ìîæå, ñîí? 9. ßê â³äãóêóâàëèñÿ â ñåë³ ïðî Òàðàñà? ×è ñòàâ â³í äðóãèì Êàðìåëþêîì? 10. ×è ìîæíà äèòèíñòâî Òàðàñà ââàæàòè ùàñëèâèì? Îá´ðóíòóéòå ñâîþ äóìêó. 11. Äîáåð³òü äî êîæíî¿ ç òðüîõ ãëàâ çàãîëîâîê ³ çàïèø³òü ¿õ ó ðîáî÷èé çîøèò. 12. Ïðî÷èòàéòå çà ðîëÿìè óðèâîê â³ä ñë³â Çàõîäèòü çâè÷àºì ïîãîìîí³òè ïåðåä ñíîì ñóñ³ä ³ äèâóºòüñÿ… ³ äî ê³íöÿ òâîðó. ×èì áëèçüêèé öåé óðèâîê äî äðàìàòè÷íîãî òâîðó? 1. Âèâ÷³òü íàïàì’ÿòü â³ðø Ò. Øåâ÷åíêà «Çà ñîíöåì õìàðîíüêà ïëèâå…». 2. Íàìàëþéòå ³ëþñòðàö³þ äî îïîâ³äàííÿ Ñ. Âàñèëü÷åíêà «Ó áóð’ÿíàõ», çîáðàçèâøè ñòîâïè, ùî ï³äïèðàþòü íåáî, ³ âîðîòà, êóäè ñîíöå çàõîäèòü íà í³÷ (çà áàæàííÿì).

204

ÒÀÐÀÑ ØÅÂ×ÅÍÊÎ

Ë³ðè÷íèé òâ³ð Òâîðè õóäîæíüî¿ ë³òåðàòóðè ïîä³ëÿþòü íà òðè âèäè: åï³÷í³, ë³ðè÷í³ é äðàìàòè÷í³. Åï³÷í³ òâîðè çäåá³ëüøîãî íàïèñàí³ ïðîçîâîþ ìîâîþ, ó íèõ â³äáóâàþòüñÿ ïîä³¿, ë³òåðàòóðí³ ãåðî¿ ðîçêðèâàþòüñÿ ÷åðåç â÷èíêè. Ñêàæ³ìî, îïîâ³äàííÿ Ñ. Âàñèëü÷åíêà «Ó áóð’ÿíàõ» åï³÷íå, ÿê ³ íàðîäí³ ïåðåêàçè, êàçêè, ÿê³ âè ÷èòàëè â 5 êëàñ³. Íàãàäàºìî, ùî äðàìàòè÷í³ òâîðè ïðèçíà÷åí³ äëÿ ïîñòàíîâêè íà ñöåí³, ó íèõ ðîçïèñàí³ ðåïë³êè äëÿ àêòîð³â, ïîäàí³ ðåìàðêè. Íåùîäàâíî âè ÷èòàëè äðàìàòè÷íèé òâ³ð, à ñàìå êàçêó Î. Îëåñÿ «Ìèêèòà Êîæóì’ÿêà». Òðåò³é âèä — ë³ðè÷í³ òâîðè. ßê³ æ âîíè ìàþòü îñîáëèâîñò³? Ë³ðè÷í³ òâîðè ïåðåâàæíî ïèøóòü â³ðøîâàíîþ ìîâîþ, ó íèõ íå ðîçãîðòàþòüñÿ ïîä³¿, à âèðàæàþòüñÿ äóìêè, ïî÷óòòÿ, ïåðåæèâàííÿ ëþäèíè â ïåâíèõ îáñòàâèíàõ, ï³ä âïëèâîì ïåâíèõ ïîä³é. Îòæå, ó ë³ðè÷íèõ òâîðàõ íåìàº ñþæåòó, à º ëèøå åìîö³¿, ïåðåæèâàííÿ, ÿêèìè âèðàæàºòüñÿ ðàä³ñòü, çàõîïëåííÿ àáî ñóì, ãí³â. Ïðèêëàäîì ë³ðè÷íîãî òâîðó º â³ðø Ò. Øåâ÷åíêà «Çà ñîíöåì õìàðîíüêà ïëèâå…». Äî ðå÷³… Ñëîâî ë³ðèêà ïîõîäèòü ç ãðåöüêî¿ ìîâè, ó ÿê³é âîíî îçíà÷àº «ñòðóííèé ìóçè÷íèé ³íñòðóìåíò», ï³ä àêîìïàíåìåíò ÿêîãî â Ñòàðîäàâí³é Ãðåö³¿ âèêîíóâàëè â³ðø³ é ï³ñí³.

*** Çà ñîíöåì õìàðîíüêà ïëèâå, ×åðâîí³ ïîëè ðîçñòèëàº ² ñîíöå ñïàòîíüêè çîâå Ó ñèíº ìîðå: ïîêðèâàº Ðîæåâîþ ïåëåíîþ, Ìîâ ìàòè äèòèíó. Î÷àì ëþáî. Ãîäèíî÷êó, Ìàëóþ ãîäèíó Í³áè ñåðöå îäïî÷èíå, Ç Áîãîì çàãîâîðèòü... À òóìàí, íåíà÷å âîðîã, Çàêðèâàº ìîðå ² õìàðîíüêó ðîæåâóþ, ² òüìó çà ñîáîþ 205

Ð²ÄÍÀ ÓÊÐÀ¯ÍÀ. ÑÂ²Ò ÏÐÈÐÎÄÈ

Ðîçñòèëàº òóìàí ñèâèé, ² òüìîþ í³ìîþ Îïîâèº òîá³ äóøó, É íå çíàºø, äå ä³òèñü, ² æäåø éîãî, òîãî ñâ³òó, Ìîâ ìàòåð³ ä³òè.

Ê. Êðèæèöüêèé. Âå÷³ð. 1905 ð.

Çàñîáè îáðàçíî¿ ìîâè Åìîö³éíîñò³ é áàðâèñòîñò³ ë³ðè÷íèì òâîðàì äîäàþòü çàñîáè îáðàçíî¿ ìîâè, ÿê³ íàçèâàþòü òðîïàìè. Òðîïè — ñëîâà àáî âèñëîâè, ùî âæèâàþòüñÿ â ïåðåíîñíîìó, îáðàçíîìó çíà÷åíí³. Äî òðîï³â (àáî çàñîá³â îáðàçíî¿ ìîâè) íàëåæàòü ã³ïåðáîëà, ïîð³âíÿííÿ, ìåòàôîðà, åï³òåò, ïåðñîí³ô³êàö³ÿ. Ïîíÿòòÿ ã³ïåðáîëà é ïîð³âíÿííÿ âàì óæå çíàéîì³, à ïðî ìåòàôîðó é åï³òåò âè ä³çíàºòåñÿ íà îäíîìó ç íàñòóïíèõ óðîê³â. À ùî æ òàêå ïåðñîí³ô³êàö³ÿ? Ïåðñîí³ô³êàö³ÿ — îáðàçíèé âèñë³â, ó ÿêîìó îçíàêè ëþäèíè ïåðåíîñÿòüñÿ íà íåæèâèé ïðåäìåò ÷è ÿâèùå (îäíèì ñëîâîì, îëþäíåííÿ), íàïðèêëàä: òàíöþþòü ñí³æèíêè, ñïèòü êàì³íü. Ðèòì³÷íå é ñïîê³éíå îïóñêàííÿ ñí³æèíîê íàãàäóº òàíåöü ëþäèíè, òîæ íå âèïàäêîâî ìèòåöü ó õóäîæíüîìó òâîð³ âäàºòüñÿ äî ïåðñîí³ô³êàö³¿ ñí³æíèêè òàíöþþòü, â³í í³áè îæèâëÿº, îëþäíþº ñí³æèíêó. Àáî ìîâ÷àçí³ñòü ³ íåðóõîì³ñòü êàìåíÿ íàãàäóº ïîâíèé ñïîê³é ëþäèíè ï³ä ÷àñ ñíó, òîìó â³í ³ íàä³ëåíèé ëþäñüêîþ âëàñòèâ³ñòþ ñïàòè. Â³ðø Ò. Øåâ÷åíêà «Çà ñîíöåì õìàðîíüêà ïëèâå…» ïîáóäîâàíèé íà ïåðñîí³ô³êàö³¿. Ìàéæå âñ³ ä³ºñëîâà-ïðèñóäêè â íüîìó ïåðñîí³ô³êîâàí³: õìàðîíüêà ïëèâå, ñîíöå çîâå, ñåðöå îäïî÷èíå é çàãîâîðèòü òà ³í. Ïåðñîí³ô³êàö³ÿ âèíèêàº íà îñíîâ³ ïîä³áíîñò³, àñîö³àö³é, âîíà îæèâëþº ïîåç³þ, åìîö³éíî íàñíàæóº ¿¿. 206

ÒÀÐÀÑ ØÅÂ×ÅÍÊÎ

*** Ñàäîê âèøíåâèé êîëî õàòè, Õðóù³ íàä âèøíÿìè ãóäóòü, Ïëóãàòàð³ ç ïëóãàìè éäóòü, Ñï³âàþòü ³äó÷è ä³â÷àòà, À ìàòåð³ âå÷åðÿòü æäóòü.

Ñ³ì’ÿ âå÷åðÿ êîëî õàòè, Âå÷³ðíÿ ç³ðîíüêà âñòàº. Äî÷êà âå÷åðÿòü ïîäàº, À ìàòè õî÷å íàó÷àòè, Òàê ñîëîâåéêî íå äàº.

Ïîêëàëà ìàòè êîëî õàòè Ìàëåíüêèõ ä³òî÷îê ñâî¿õ; Ñàìà çàñíóëà êîëî ¿õ. Çàòèõëî âñå, ò³ëüêè ä³â÷àòà Òà ñîëîâåéêî íå çàòèõ.

Äî ðå÷³… Â³ðø Ò. Øåâ÷åíêà «Ñàäîê âèøíåâèé êîëî õàòè...» óí³êàëüíèé òèì, ùî â íüîìó ìàéæå íåìàº õóäîæí³õ çàñîá³â. Îäíàê òàêå áóâàº ð³äêî: òðåáà ìàòè íåéìîâ³ðíèé òàëàíò, ùîá ïðîñòèìè ñëîâàìè ïåðåäàòè êðàñó âåñíÿíîãî âå÷îðà é ãàðìîí³þ ëþäèíè â ïðèðîä³. 1. Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü. Òðîï 1 2 3

ïîð³âíÿííÿ ïåðñîí³ô³êàö³ÿ ã³ïåðáîëà

Âèçíà÷åííÿ À ïåðåíåñåííÿ îçíàê ëþäèíè íà íåæèâèé ïðåäìåò ÷è ÿâèùå, îëþäíåííÿ Á âåëèêå ïåðåá³ëüøåííÿ ðèñ ëþäèíè, ïðåäìåòà ÷è ÿâèùà ç ìåòîþ íàäàííÿ çîáðàæóâàíîìó âèíÿòêîâî¿ âèðàçíîñò³ Â óæèâàííÿ äâîõ ñë³â ³ç ïðîòèëåæíèì çíà÷åííÿì äëÿ ï³äñèëåííÿ åìîö³éíîñò³ Ã ç³ñòàâëåííÿ îäíîãî ïðåäìåòà ÷è ÿâèùà ç ³íøèì, ÷èìîñü ïîä³áíèì äî íüîãî

207

Ð²ÄÍÀ ÓÊÐÀ¯ÍÀ. ÑÂ²Ò ÏÐÈÐÎÄÈ

2. Ïåðñîí³ô³êàö³þ âæèòî â ðÿäêó À Á Â Ã

Ñï³âàþòü ³äó÷è ä³â÷àòà, à ìàòåð³ âå÷åðÿòü æäóòü… ² ñîíöå ñïàòîíüêè çîâå ó ñèíº ìîðå… Ïîêëàëà ìàòè êîëî õàòè ìàëåíüêèõ ä³òî÷îê ñâî¿õ… ² æäåø éîãî, òîãî ñâ³òó, ìîâ ìàòåð³ ä³òè.

3. Ïîð³âíÿííÿ âæèòî â ðÿäêó À Á Â Ã

Çà ñîíöåì õìàðîíüêà ïëèâå, ÷åðâîí³ ïîëè ðîçñòèëàº… Çàòèõëî âñå, ò³ëüêè ä³â÷àòà òà ñîëîâåéêî íå çàòèõ. Ñàäîê âèøíåâèé êîëî õàòè, õðóù³ íàä âèøíÿìè ãóäóòü… À òóìàí, íåíà÷å âîðîã, çàêðèâàº ìîðå…

4. ×èì ë³ðè÷í³ òâîðè â³äð³çíÿþòüñÿ â³ä åï³÷íèõ ³ äðàìàòè÷íèõ? 5. Ùî òàêå òðîïè? ßêó ðîëü âîíè â³ä³ãðàþòü ó õóäîæí³õ òâîðàõ? 6. ßê âè ðîçóì³ºòå äðóãèé ðÿäîê â³ðøà «Çà ñîíöåì õìàðîíüêà ïëèâå…»? 7. ßêèì íàñòðîºì — âåñåëèì ÷è ñóìíèì — ñïîâíåíèé â³ðø «Çà ñîíöåì õìàðîíüêà ïëèâå…»? ×îìó âè òàê óâàæàºòå? 8. Â³ðø «Ñàäîê âèøíåâèé êîëî õàòè…» ÷³òêî ïîä³ëåíèé íà òðè ÷àñòèíè (òðè ñòðîôè). ×è òðåáà çì³íþâàòè ³íòîíàö³þ, ÷èòàþ÷è ¿õ? ×îìó? 9. Ç ÷îãî âèäíî, ùî ó â³ðø³ «Ñàäîê âèøíåâèé êîëî õàòè…» çîáðàæåíî âåñíó (êâ³òåíü àáî òðàâåíü)? 10. Â³ðø «Ñàäîê âèøíåâèé êîëî õàòè…» íàïèñàíèé ó íåâîë³, êîëè Ò. Øåâ÷åíêî íàâåñí³ â õîëîäí³é ³ ñ³ð³é êàìåð³ ï³âí³÷íîãî Ïåòåðáóðãà î÷³êóâàâ âèðîê. Ùî, íà âàøó äóìêó, ìîãëî ñïîíóêàòè ïîåòà íàïèñàòè òàêèé í³æíèé ³ ñâ³òëèé â³ðø? 11. Çíàéä³òü ó â³ðø³ «Çà ñîíöåì õìàðîíüêà ïëèâå…» óñ³ ïîð³âíÿííÿ é âèïèø³òü ¿õ ó ðîáî÷èé çîøèò. 12. Óâàæíî ðîçäèâ³òüñÿ êàðòèíó Ê. Êðèæèöüêîãî «Âå÷³ð». Ñêàæ³òü, ÷èì âîíà áëèçüêà äî â³ðøà «Çà ñîíöåì õìàðîíüêà ïëèâå…» ³ ÷èì â³äì³ííà. 1. Âèâ÷³òü íàïàì’ÿòü â³ðø Ò. Øåâ÷åíêà «Ñàäîê âèøíåâèé êîëî õàòè…». 2. Ïåðåïèø³òü â³ðø «Ñàäîê âèøíåâèé êîëî õàòè…» ó ðîáî÷èé çîøèò. Âèçíà÷òå ðèìè é ï³äêðåñë³òü ¿õ îäí³ºþ òà äâîìà ðèñêàìè. 3. Ó ìåðåæ³ ²íòåðíåò çíàéä³òü êàðòèíè é ôîòîãðàô³¿ óêðà¿íñüêèõ õàò ³ç âèøíåâèìè ñàäêàìè íàâåñí³, ÿê³ ÿêíàéêðàùå ïðî³ëþñòðóþòü â³ðø «Ñàäîê âèøíåâèé êîëî õàòè…». Ï³äãîòóéòå íåâåëèêó ìóëüòèìåä³éíó ïðåçåíòàö³þ çà öèìè ìàòåð³àëàìè (çà áàæàííÿì).

208

ÏÀÂËÎ ÒÈ×ÈÍÀ (1891–1967) Ïàâëî Ãðèãîðîâè÷ Òè÷èíà — îäèí ³ç íàéâ³äîì³øèõ óêðà¿íñüêèõ ïîåò³â. Â³í íàðîäèâñÿ â ñåë³ Ï³ñêàõ, ùî íà ×åðí³ã³âùèí³, ó ðîäèí³ ñâÿùåíèêà, ÿêèé áóâ ³ùå é ó÷èòåëåì. Ïàâëî ìàâ õèñò äî ìóçèêè, ñï³âó é ìàëþâàííÿ. Óñ³ ö³ òàëàíòè íå ìîãëè íå ïîçíà÷èòèñÿ íà ïîåòè÷í³é òâîð÷îñò³ âæå äîðîñëîãî Òè÷èíè, îñîáëèâî íà éîãî ïåðø³é çá³ðö³ â³ðø³â «Ñîíÿøí³ êëàðíåòè». Ïàâëî íàâ÷àâñÿ â ×åðí³ã³âñüê³é äóõîâí³é ñåì³íàð³¿, àëå ñâÿùåíèêîì, ÿê áàòüêî, íå ñòàâ: éîãî ïðèâàáëþâàëà òâîð÷³ñòü. Ìèõàéëî Êîöþáèíñüêèé — îäèí ³ç ïåðøèõ, õòî ïîì³òèâ òàëàíò þíàêà, — íàçâàâ éîãî ñïðàâæí³ì ïîåòîì. Òè÷èíà ïèñàâ íå ò³ëüêè â³ðø³, à áóâ ³ ïåðåêëàäà÷åì: äîñêîíàëî âîëîä³â áîëãàðñüêîþ, â³ðìåíñüêîþ, ôðàíöóçüêîþ é òóðåöüêîþ ìîâàìè. Êðàé, ó ÿêîìó íàðîäèâñÿ ïîåò, íå ì³ã íå âïëèíóòè íà éîãî òâîð÷³ñòü, àäæå ×åðí³ã³âùèíà — îäèí ³ç íàé÷àð³âí³øèõ êóòî÷ê³â Óêðà¿íè. Øèðîêèé ñòåï, ãóñò³ ë³ñè, ÷àð³âíà ð³÷êà Äåñíà — óñå öå ×åðí³ã³âùèíà. Ñâîº çàõîïëåííÿ ð³äíèì êðàºì Ï. Òè÷èíà âèñëîâèâ ó â³ðø³ «Íå áóâàâ òè ó íàøèõ êðàÿõ!». ÍÅ ÁÓÂÀÂ ÒÈ Ó ÍÀØÈÕ ÊÐÀßÕ! Íå áóâàâ òè ó íàøèõ êðàÿõ! Òàì æå íåáî — áëàêèòí³ ïðîñòîðè... Òàì ñòåïè, òàì ìîãèëè, ÿê ãîðè. À âåñíÿí³¿ íî÷³ â ãàÿõ!..

Â. Êðè÷åâñüêèé. Ïåéçàæ. 50-³ ðîêè ÕÕ ñò.

209

Ð²ÄÍÀ ÓÊÐÀ¯ÍÀ. ÑÂ²Ò ÏÐÈÐÎÄÈ

Àõ, õ³áà æ òè, õ³áà òè öå çíàºø, Êîëè ñàì âåñü òðåìòèø, âåñü ñì³ºøñÿ, ðèäàºø, Ñåðöå á’ºòüñÿ ³ á’ºòüñÿ â ãðóäÿõ... Íå áóâàâ òè ó íàøèõ êðàÿõ. Íå áóâàâ òè ó íàøèõ êðàÿõ, Áî â³äò³ëü íå òàêèì áè âåðíóâñÿ! ×óâ ïðî ñòåï, ùî ãåí-ãåí ïðîñòÿãíóâñÿ? ªñòü òàì ëþäè — é çðîñëè ó ñòåïàõ, — Ùî íå ëþáëÿòü, íå âì³þòü ðèäàòè, Ùî íå ìîæóòü áåç ï³ñí³ ³ íèâêè çîðàòè! Òåáå æ çàâæäè ÿ áà÷ó â ñëüîçàõ... — Íå áóâàâ òè ó íàøèõ êðàÿõ.

ÃÀ¯ ØÓÌËßÒÜ Ãà¿ øóìëÿòü — ß ñëóõàþ. Õìàðêè á³æàòü — Ìèëóþñÿ. Ìèëóþñÿ-äèâóþñÿ, ×îãî äóø³ ìî¿é òàê âåñåëî. Ãåé, äçâ³í ãóäå — ²çäàëåêó. Äóìêè ïðÿäå — Íàä íèâàìè. Íàä íèâàìè-ïðèëèâàìè, Êóïàþ÷è ìåíå, ìîâ ëàñò³âêó. ß éäó, ³äó — Çâîðóøåíèé. Êîãîñü âñå æäó — Ñï³âàþ÷è. Ñï³âàþ÷è-êîõàþ÷è Ï³ä òèõèé øåï³ò òðàâ ãîëóáëÿ÷èé.

210

Ã. ×åðíÿâñüêèé. Íàä ð³êîþ Ñíîâ. 1966 ð.

ÏÀÂËÎ ÒÈ×ÈÍÀ

Ùîñü ìð³º ãàé — Íàä ð³÷êîþ. Ãåí íåáà êðàé — ßê çîëîòî. Ìîâ çîëîòî — ïîêîëîòî, Ãîðèòü-òðåìòèòü ð³êà, ÿê ìóçèêà. *** Áëàêèòü ìîþ äóøó îáâ³ÿëà, Äóøà ìîÿ ñîíöÿ íàìð³ÿëà, Äóøà ïðè÷àñòèëàñÿ êðîòîñò³ òðàâ — Äîáðèäåíü ÿ ñâ³òó ñêàçàâ! Ñòðóìîê ñåðåä ãàþ ÿê ñòð³÷å÷êà, Íà êâ³òö³ ìåòåëèê ìîâ ñâ³÷å÷êà. Õâèëþþòü, ìàþþòü, êâ³òóþòü ïîëÿ — Äîáðèäåíü òîá³, Óêðà¿íî ìîÿ!

Ìåòàôîðà. Åï³òåò ² ìåòàôîðà, ³ åï³òåò — çàñîáè îáðàçíî¿ ìîâè, ¿õ ùå íàçèâàþòü òðîïàìè. Âàæêî óÿâèòè õóäîæí³é òâ³ð áåç òðîï³â. Åï³òåò — öå õóäîæíº îçíà÷åííÿ. Ó ïåðåêëàä³ ç ãðåöüêî¿ ìîâè îçíà÷àº ïðèêëàäêà. Ñïðàâä³, åï³òåò í³áè ïðèêëàäàºòüñÿ äî ñëîâà, íàäàþ÷è çîáðàæóâàíîìó á³ëüøî¿ åìîö³éíîñò³, âèðàçíîñò³ é ïîåòè÷íîñò³. Ïîð³âíÿéòå äâà ñëîâîñïîëó÷åííÿ: çîëîò³ ïåðñí³ òà çîëîò³ ðóêè. Åï³òåò óæèòî â ïîºäíàíí³ ç ³ìåííèêîì ðóêè. Çîëîòèìè íàçèâàþòü ðîáîòÿù³ ðóêè, ò³, ùî òâîðÿòü äèâà. Òóò ïðèêìåòíèê çîëîò³ âæèòî â ïåðåíîñíîìó çíà÷åíí³. À â ïåðøîìó ñëîâîñïîëó÷åíí³ îçíà÷åííÿ çîëîò³ âêàçóº íà ìàòåð³àë, ç ÿêîãî âèãîòîâëåíî ïåðñí³: çîëîò³ ïåðñí³, äåðåâ’ÿí³ ñòîëè, á³ë³ øêàðïåòêè. Ïîì³ðêóéòå, ó ÿêîìó ñëîâîñïîëó÷åíí³ âæèòî åï³òåò: ñâ³òëèé ï³äæàê ÷è ñâ³òëà äóøà. Åï³òåòè íå îáîâ’ÿçêîâî âæèâàþòüñÿ â ïåðåíîñíîìó çíà÷åíí³, ÿê ó ïîïåðåäí³õ ïðèêëàäàõ. ßêùî îçíà÷åííÿ óðî÷èñòå, ï³äíåñåíå, åìîö³éíå, òî ³ â ïðÿìîìó çíà÷åíí³ âîíî áóäå åï³òåòîì, íàïðèêëàä: ð³äíèé êðàé, ñâÿò³ ì³ñöÿ, áëèñêó÷å ïðîì³ííÿ. ßêùî åï³òåò ÷àñòî âæèâàºòüñÿ ç êîíêðåòíèì ³ìåííèêîì, òî éîãî íàçèâàþòü ïîñò³éíèì, òàêèõ åï³òåò³â íàéá³ëüøå ó ôîëüêëîð³: ÿñíèé ñîê³ë, áóéíèé â³òåð, øèðîêèé øëÿõ, ñèçèé îðåë, ÷åðâîíà êàëèíà. 211

Ð²ÄÍÀ ÓÊÐÀ¯ÍÀ. ÑÂ²Ò ÏÐÈÐÎÄÈ

Ìåòàôîðà — öå ñëîâî ÷è ñëîâîñïîëó÷åííÿ, ÿêå ðîçêðèâàº îçíàêè òà âëàñòèâîñò³ îäíîãî ÿâèùà ÷è ïðåäìåòà ÷åðåç ïåðåíåñåííÿ íà íèõ îçíàê ³íøîãî ÿâèùà ÷è ïðåäìåòà: çàñèïàíèé ï³ñêîì ÷àñó (äóæå äàâí³é), îïîâèòèé ñåðïàíêîì çàãàäêîâîñò³ (òàºìíè÷èé). Ó íàâåäåíèõ ìåòàôîðàõ âèêîðèñòàíî îäí³ ïðåäìåòè é ÿâèùà äëÿ ðîçóì³ííÿ ³íøîãî ïîíÿòòÿ: ï³ñîê óòâîðþºòüñÿ â ìîð³ ïðîòÿãîì ñòîë³òü ³ íàâ³òü òèñÿ÷îë³òü øëÿõîì ïîñò³éíîãî òåðòÿ êàìåí³â, ïîò³ì êàì³í÷èê³â, à ïîò³ì óæå é êðóïèíîê ï³ñêó. Îñü ÷îìó ìåòàôîðà çàñèïàíèé ï³ñêîì ÷àñó îçíà÷àº äóæå äàâí³é. Ñïðîáóéòå ïîì³ðêóâàòè é òàê ñàìî ðîçòëóìà÷èòè ìåòàôîðó îïîâèòèé ñåðïàíêîì çàãàäêîâîñò³. Ð³çíîâèäîì ìåòàôîðè º ïåðñîí³ô³êàö³ÿ, ÿêó âè âèâ÷àëè íà îäíîìó ç ïîïåðåäí³õ óðîê³â: Òîïîë³ ïîâîë³ Ñòîÿòü ñîá³, ìîâ ñòîðîæà, Ðîçìîâëÿþòü ç ïîëåì (Ò. Øåâ÷åíêî). Ó öüîìó óðèâêó òîïîë³ íàä³ëåí³ ëþäñüêîþ âëàñòèâ³ñòþ — âîíè ðîçìîâëÿþòü ç ïîëåì. Îòæå, öå — ïåðñîí³ô³êàö³ÿ, ¿¿ ìîæíà íàçâàòè ³ ìåòàôîðîþ. 1. Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü. Íàçâà â³ðøà 1 2 3

Óðèâîê

«Íå áóâàâ òè ó íàøèõ À Ñòðóìîê ñåðåä ãàþ ÿê ñòð³÷å÷êà, Íà êâ³òö³ ìåòåëèê ìîâ ñâ³÷å÷êà… êðàÿõ!» «Áëàêèòü ìîþ äóøó Á Çàòèõëî âñå, ò³ëüêè ä³â÷àòà Òà ñîëîâåéêî íå çàòèõ. îáâ³ÿëà...» Â Òàì æå íåáî — áëàêèòí³ «Ãà¿ øóìëÿòü» ïðîñòîðè… Òàì ñòåïè, òàì ìîãèëè, ÿê ãîðè. Ã Ìèëóþñÿ-äèâóþñÿ, ×îãî äóø³ ìî¿é òàê âåñåëî.

2. Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü.

1 2 3 4

Òðîï åï³òåò ïîð³âíÿííÿ ïåðñîí³ô³êàö³ÿ ìåòàôîðà

Ïðèêëàä À Òàì ñòåïè, òàì ìîãèëè, ÿê ãîðè. Á Õìàðêè á³æàòü — ìèëóþñÿ. Â Ñï³âàþ÷è-êîõàþ÷è ï³ä òèõèé øåï³ò òðàâ ãîëóáëÿ÷èé. Ã Òåáå æ çàâæäè ÿ áà÷ó â ñëüîçàõ… Ä Áëàêèòü ìîþ äóøó îáâ³ÿëà…

212

ÏÀÂËÎ ÒÈ×ÈÍÀ

3. Ïîñò³éíèé åï³òåò óæèòî â ñëîâîñïîëó÷åíí³ À Á Â Ã

çîëîò³ ðóêè ñâ³òëà äóøà ïèøíèé ñàä ÿñíèé ñîê³ë

4. ßêèé ³ç ïðî÷èòàíèõ âàìè â³ðø³â Ï. Òè÷èíè íàéá³ëüøå ñïîâíåíèé ïàòð³îòèçìó? Îá´ðóíòóéòå ñâ³é âèá³ð. 5. Ïðîêîìåíòóéòå ðÿäîê Òàì ñòåïè, òàì ìîãèëè, ÿê ãîðè ç â³ðøà «Íå áóâàâ òè ó íàøèõ êðàÿõ!». 6. Ùî çíà÷èòü ó â³ðø³ «Íå áóâàâ òè ó íàøèõ êðàÿõ!», ùî ëþäè íå ìîæóòü áåç ï³ñí³ ³ íèâêè çîðàòè? 7. ßê âè ðîçóì³ºòå ñëîâî ìàþþòü ç â³ðøà «Áëàêèòü ìîþ äóøó îáâ³ÿëà…»? 8. ßêèì íàñòðîºì íàïîâíåíà ïîåç³ÿ «Áëàêèòü ìîþ äóøó îáâ³ÿëà…»? 9. Äîâåä³òü, ùî â ïîåòè÷íîìó ðÿäêó Äóøà ïðè÷àñòèëàñÿ êðîòîñò³ òðàâ âèä³ëåíå ñëîâîñïîëó÷åííÿ º ìåòàôîðîþ. 10. Â³ðø Ï. Òè÷èíè «Ãà¿ øóìëÿòü» ìàº ñâîºð³äíó áóäîâó. Ïîì³ðêóéòå, ÷îãî äîñÿãíóâ àâòîð, ïîä³ëèâøè ñòðîôè íà êîðîòê³ ðÿäêè, ùî ñêëàäàþòüñÿ ³íîä³ ç îäíîãî ñëîâà. 11. Ïîåç³þ Ï. Òè÷èíè íàçèâàþòü ìóçèêàëüíîþ. Äîâåä³òü öå, çíàéøîâøè â êîæí³é ñòðîô³ â³ðøà «Ãà¿ øóìëÿòü» ñëîâà, ùî ïîçíà÷àþòü ð³çí³ çâóêè. Çàïèø³òü òåêñò ó ðîáî÷èé çîøèò. 12. Äî âèä³ëåíèõ ó òåêñò³ ñë³â äîáåð³òü åï³òåòè ç äîâ³äêè. Àæ îñü ðèíóëî â³ä ñõîäó ïðîì³ííÿ, ìîâ ðóêè, ïðîñòÿãëîñü äî ë³ñó, îáíÿëî éîãî, çàñèïàëî ñàìîöâ³òàìè, ñìóãàìè âïàëî íà òðàâó íà ãàëÿâ³, äå ãîñòðî íà òë³ ñâ³òëà âèïèíàºòüñÿ ïîñòàòü ñàðíè. Ó ñþ õâèëèíó òèõî ðîçãîðòàþòüñÿ êóù³ — ³ íà ãàëÿâó âèõîäèòü Õî. Äîâ³äêà: ñâ³æî-çåëåíèé, áëèñêó÷èé, ÿñêðàâèé, âåëè÷íèé, çîëîòèé, ñòðóíêèé. 1. Âèâ÷³òü íàïàì’ÿòü îäèí â³ðø Ï. Òè÷èíè (íà âëàñíèé âèá³ð). 2. Ïðî÷èòàéòå îïîâ³äàííÿ ª. Ãóöàëà «Ëîñü». Ðàäèìî ïðî÷èòàòè Ï. Òè÷èíà. Ïîåç³¿.

213

ªÂÃÅÍ ÃÓÖÀËÎ (1937–1995) ªâãåí Ïèëèïîâè÷ Ãóöàëî íàðîäèâñÿ â ñåë³ Ñòàðîìó Æèâîòîâ³ íà Â³ííè÷÷èí³ â ó÷èòåëüñüê³é ñ³ì’¿: áàòüêî âèêëàäàâ óêðà¿íñüêó ìîâó é ë³òåðàòóðó, ìàìà — õ³ì³þ ³ á³îëîã³þ. Îñü çâ³äêè â ªâãåíà òàêà ëþáîâ ³ äî ìîâè, ³ äî ïðèðîäè. Êîëè õëîï÷èêó áóëî ÷îòèðè ðîêè, ïî÷àëàñÿ â³éíà, ÿêà íå ìîãëà íå ïîçíà÷èòèñÿ â ìàéáóòíüîìó íà òâîð÷îñò³ ïèñüìåííèêà. Òàëàíò äî ñëîâà â ªâãåíà ïðîÿâèâñÿ ðàíî. ßêîñü òðåáà áóëî íàïèñàòè òâ³ð íà â³ëüíó òåìó, ³ â³í çàëþáêè öå çðîáèâ. Ïðîòå êîëè òàòî ïðî÷èòàâ éîãî ðîáîòó, òî ïðèñîðîìèâ ñèíà ïåðåä óñ³ì êëàñîì, çàïèòàâøè: «Çâ³äêè ñïèñàâ?» Ïåðø³ â³ðø³ é îïîâ³äàííÿ ïî÷àâ ïèñàòè ùå â øêîë³, áàãàòî ç íèõ íàäñèëàâ ó ð³çí³ æóðíàëè é ãàçåòè, ïðîòå çàâæäè ïðèõîäèëà íåãàòèâíà â³äïîâ³äü. Õëîïåöü íå îïóñêàâ ðóê, òâåðäî âèð³øèâøè ñòàòè æóðíàë³ñòîì. Ïî¿õàâ âñòóïàòè äî Êè¿âñüêîãî óí³âåðñèòåòó, óñ³ ³ñïèòè ñêëàâ íà ï’ÿò³ðêè (òîä³ áóëà ï’ÿòèáàëüíà ñèñòåìà îö³íþâàííÿ), à îñòàíí³é — íà ÷îòèðè. Öüîãî âèÿâèëîñÿ çàìàëî, àäæå íà îäíå ì³ñöå òîä³ ïðåòåíäóâàëî àæ ï’ÿòíàäöÿòü ÷îëîâ³ê! Ãóöàëî âñå îäíî íå çäàâàâñÿ — ³ ÷åðåç ð³ê ñòàâ ñòóäåíòîì Í³æèíñüêîãî ïåä³íñòèòóòó. Þíàê äàë³ ïèñàâ, íàäñèëàâ ñâî¿ â³ðø³ âæå çíàíèì òîä³ ïîåòàì Ï. Òè÷èí³ é Ì. Ðèëüñüêîìó, àëå í³ÿêî¿ â³äïîâ³ä³ íå îòðèìàâ… ² âñå îäíî âïåðò³ñòü, íàïîëåãëèâ³ñòü ³ âåëèêå áàæàííÿ ïåðåìîãëè — ªâãåí Ãóöàëî ñòàâ â³äîìèì ïèñüìåííèêîì, ç-ï³ä ïåðà ÿêîãî âèéøëî ïîíàä ñòî êíèæîê. Äðóç³ ìèòöÿ æàðòîìà ðîçïîâ³äàëè, ùî êîëè ª. Ãóöàëî ³øîâ ðàíêîâèìè âóëèöÿìè Êèºâà, òî â öåé ìîìåíò ïòàøêè ïåðåñòàâàëè ñï³âàòè é ñ³äàëè éîìó íà ïëå÷å — îñü ÿê ïðèðîäà â³ä÷óâàëà ñïðàâæíüîãî ìàéñòðà. Ëþáîâ äî âñüîãî æèâîãî — òåìà áàãàòüîõ òâîð³â ïèñüìåííèêà. Ç²ÐÊÀ ²ç êîðîìèñëîì ïî âîäó àæ äî ìîðÿ ç³ðêà õîäèòü. Êîëè ç³ðêà éäå ïî âîäó — âåñåëî ñì³ºòüñÿ, 214

ªÂÃÅÍ ÃÓÖÀËÎ

êîëè ç³ðêà éäå ç âîäîþ — ñð³áëî ç â³äåð ëëºòüñÿ. Ñð³áíà ç³ðêà éäå ç âîäîþ, ñð³áí³ â ç³ðêè ðóêè, ëëºòüñÿ ÷èñòå ñð³áëî ç â³äåð íà ë³ñè òà ëóêè. Ëëºòüñÿ ÷èñòå ñð³áëî ç â³äåð íà ìàêè é êàëèíó, íà çàêâ³ò÷àíó ó ì³ñÿöü ñð³áíó Óêðà¿íó. ×ÀÐ²ÂÍÈÊÈ Í³÷ — âåëèêà ÷àð³âíèöÿ! Ç÷àðóâàëà çâ³ðà, ïòèöþ, ç÷àðóâàëà âñ³õ ëþäåé — íå ïîáà÷èø ¿õ í³äå. Íå ïîáà÷èø â³òðà â ïîë³, í³ òîïîëþ íà ðîçäîëë³, í³ ìåòåëèêà, í³ áäæ³ëêó, í³ â öâ³òó âèøíåâó ã³ëêó… Ðàíîê — âñå â³ä÷àðóâàâ: ñèí³ êâ³òè ïîì³æ òðàâ, ³ ìåòåëèêà, ³ áäæ³ëêó, ³ â öâ³òó âèøíåâó ã³ëêó, ³ áàñêîãî â³òðà â ïîë³, ³ òîïîëþ íà ðîçäîëë³, âñ³õ ëþäåé, ³ çâ³ðà, é ïòèöþ!.. Í³÷ — âåëèêà ÷àð³âíèöÿ, òà ùå á³ëüøèé ÷àð³âíèê ðàíîê — ùèðèé òðóä³âíèê, ùî ³ ñàì òðóäèòèñü çâèê, ùî äî ïðàö³ âñ³õ ðîçáóäèòü, õàé òî ïòèö³, çâ³ð³, ëþäè… Äâà îö³ ÷àð³âíèêè â ñâ³ò³ ö³ì æèâóòü â³êè.

215

Ð²ÄÍÀ ÓÊÐÀ¯ÍÀ. ÑÂ²Ò ÏÐÈÐÎÄÈ

*** Æóðàâë³ âèñîê³ ïðîë³òàþòü, ëåäâå âèäíî ïòàõ³â ³ç çåìë³. Æóðàâë³â ÿ ç âèð³þ ñòð³÷àþ ³ ïðîøó ïåðî ó æóðàâë³â. Ñòàâøè íàä Äí³ïðîì çåëåíîîêèì, ñòàâøè íàä óñì³õíåíèì Äí³ïðîì, ÿ ïðîøó ïåðî ó íèõ âèñîêå, ï³äíåáåñíå â íèõ ïðîøó ïåðî. Õàé ç íåáåñ ïåðî âèñîêå êèíóòü, õàé ìåíå áëàãîñëîâëÿòü êðèëîì, ùîá ïèñàëîñü ñëîâî æóðàâëèíå æóðàâëèíèì ç âèð³þ ïåðîì. Ùîá âîíî äî âèð³þ ë³òàëî, æóðàâëèíèé çâ³äàëî ïîë³ò, òà çàâæäè ³ç âèð³þ âåðòàëî äî ñâÿòî¿ îò÷î¿ çåìë³… 1. Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü. Íàçâà â³ðøà 1 2 3

«Ç³ðêà» «×àð³âíèêè» «Æóðàâë³ âèñîê³ ïðîë³òàþòü…»

Óðèâîê À Ñòàâøè íàä Äí³ïðîì çåëåíîîêèì, ñòàâøè íàä óñì³õíåíèì Äí³ïðîì, ÿ ïðîøó ïåðî ó íèõ âèñîêå, ï³äíåáåñíå â íèõ ïðîøó ïåðî. Á Öÿ ð³÷å÷êà òå÷å äëÿ êëåíà ³ äëÿ ìåíå, ¯¿ é òîä³ ÿ áà÷ó, êîëè ñïëþ. ß ð³÷å÷êó îöþ â ãîðîä³ â íàñ ï³ä êëåíîì, ßê òàòà é ìàìó ³ ÿê ìåä, ëþáëþ. Â Ëëºòüñÿ ÷èñòå ñð³áëî ç â³äåð íà ìàêè é êàëèíó, íà çàêâ³ò÷àíó ó ì³ñÿöü ñð³áíó Óêðà¿íó. Ã Ðàíîê — âñå â³ä÷àðóâàâ: ñèí³ êâ³òè ïîì³æ òðàâ, ³ ìåòåëèêà, ³ áäæ³ëêó, ³ â öâ³òó âèøíåâó ã³ëêó…

216

ªÂÃÅÍ ÃÓÖÀËÎ

2. Ïðî÷èòàéòå óðèâîê ç â³ðøà. Êîëè ç³ðêà éäå ïî âîäó — âåñåëî ñì³ºòüñÿ… Ó íüîìó âèêîðèñòàíî À åï³òåò Á ïîð³âíÿííÿ Â ã³ïåðáîëó Ã ïåðñîí³ô³êàö³þ 3. Ùèðèì òðóä³âíèêîì ó â³ðø³ «×àð³âíèêè» íàçâàíî À Á Â Ã

í³÷ ðàíîê îá³ä âå÷³ð

4. ßêèé â³ðø ª. Ãóöàëà âèäàâñÿ âàì íåçâè÷àéíèì? ×èì ñàìå? 5. ßê âè ðîçóì³ºòå ðÿäîê Ëëºòüñÿ ÷èñòå ñð³áëî ç â³äåð íà ìàêè é êàëèíó? 6. Êîãî íàçâàíî ÷àð³âíèêàìè â îäíîéìåííîìó â³ðø³ ª. Ãóöàëà? 7. Ïðî÷èòàéòå â³ðø «×àð³âíèêè», ÷³òêî óÿâëÿþ÷è çîáðàæåíó â íüîìó ïðèðîäó. ßê³ êîëüîðè ïåðåâàæàþòü ó òâîð³? Ç ÷èì öå ïîâ’ÿçàíî? 8. Äîâåä³òü, ùî ³ í³÷, ³ ðàíîê ó â³ðø³ «×àð³âíèêè» ïåðñîí³ô³êîâàí³. 9. ßê âè ðîçóì³ºòå îñòàíí³ äâà ðÿäêè â³ðøà ª. Ãóöàëà «Æóðàâë³ âèñîê³ ïðîë³òàþòü…»? 10. ×è ìîæíà ïðî âñ³ òðè â³ðø³ ª. Ãóöàëà ñêàçàòè, ùî ¿õí³é àâòîð ëþáèòü ïðèðîäó? Îá´ðóíòóéòå ñâîþ â³äïîâ³äü. 11. Ïåðî — ñèìâîë ïèñüìåííèêà, à æóðàâë³ — ñèìâîë Óêðà¿íè. Ïîì³ðêóéòå, ÷è ò³ëüêè ïðî ïòàøèíå ïåðî é æóðàâë³â ³äåòüñÿ ó â³ðø³ «Æóðàâë³ âèñîê³ ïðîë³òàþòü…». 12. Ïåðåïèø³òü ó ðîáî÷èé çîøèò â³ðø «Ç³ðêà» é ï³äêðåñë³òü ó íüîìó ë³òåðè ç ³ ñ, ÿê³ ïîçíà÷àþòü áëèçüê³ çâóêè. Ïðî÷èòàéòå ïîåç³þ, ÷³òêî âèìîâëÿþ÷è çâóêè, ÿê³ ïîçíà÷àþòü ö³ ë³òåðè. ßêîãî ìóçèêàëüíîãî åôåêòó äîñÿãíóâ àâòîð, íàêîïè÷èâøè çâóêè [ç] ³ [ñ]? 1. Ï³äãîòóéòåñÿ äî âèðàçíîãî ÷èòàííÿ â³ðø³â ª. Ãóöàëà. 2. Ïðî÷èòàéòå îïîâ³äàííÿ ª. Ãóöàëà «Ëîñü». 3. Ïðî³ëþñòðóéòå â³ðø ª. Ãóöàëà «Ç³ðêà» (çà áàæàííÿì).

ËÎÑÜ Â³í ïðîêèíóâñÿ é íàùóëèâ âóõà: ó âîãêîìó ñòðóìåí³ â³òðó äîëèíàâ ñóõèé, ð³çêóâàòèé çâóê. Çâóê ëåò³â çíèçó, â³ä ð³÷êè. Ëîñü çâ³âñÿ, òåïåð éîãî ïîñòàòü ÷³òêî âèìàëüîâóâàëàñÿ â äîñâ³òí³õ 217

Ð²ÄÍÀ ÓÊÐÀ¯ÍÀ. ÑÂ²Ò ÏÐÈÐÎÄÈ

ñóò³íêàõ. Öå áóâ âåëèêèé çâ³ð ç øèðîêèìè ãðóäüìè, ÿê³ ëåãêî çäèìàëèñÿ îä äèõàííÿ. Éîãî ðîãè íàãàäóâàëè îñ³íí³é íèçüêîðîñëèé êóù, ç ÿêîãî îáíåñëî ëèñòÿ. Ëîñü çíàâ, ùî òî òð³ùèòü ñòàðà ã³ëëÿêà íà äóá³, âñîõëà, êîùàâà; ¿é äàâíî âæå á òðåáà âïàñòè, à âîíà íå ïàäàëà, ç äèâíîþ âïåðò³ñòþ òðèìàþ÷èñü çà ñòîâáóð. Â³í òå çíàâ, îäíàê öå éîãî íå çàñïîêîþâàëî, ³ òðèâîãà â êðîâ³, ñïåðøó ñëàáêà é ìàéæå íåâëîâíà, äåäàë³ ãóñò³øàëà, ³ â³ä òîãî øêóðà íà ãðóäÿõ çäðèãíóëàñÿ ðàç, à ïîò³ì ùå. Ñòðóì³íü â³òðó äîíîñèâ çàïàõ ð³÷êîâî¿ êðèãè, ó íüîìó æèâ äóõ ïðèìåðçëîãî áîëîòà, äîëèíàëî øàðóä³ííÿ ïðèâ’ÿëèõ ñòåáëèíîê, ÿê³ ïóñêàëèñÿ âñêà÷ ïî âïàëîìó ëèñòþ, ³ ïîðèïóâàííÿ ã³ëëÿêè. Ëîñü áóâ ñòàðèé ³ áóâàëèé ñàìåöü, â³í óæå çâèê äî çàïîâ³äíèêà1, ó ÿêèé ïîòðàïèâ ³ç òàéãè, çâèê äî ëþäåé ³ äî òîãî, ùî éîãî ï³äãîäîâóþòü. Àëå òå íåäóæå òð³ùàííÿ ïðîáóäèëî â íüîìó íåÿñíèé ñòðàõ, ÿêèé íàãàäàâ éîìó ïðî æèòòÿ â òàéç³, ïðî ò³ íåáåçïåêè, ÿê³ òàì íà íüîãî ÷èãàëè2, ³ ëîñü çðóøèâ ³ç ñâîãî ëåæáèùà3, à ïîò³ì ³ ïîá³ã. ×èì äàë³ á³ã, òèì á³ëüøèì ñïîâíþâàâñÿ ñòðàõîì, ³ õî÷à í³÷îãî âæå íå ÷óâ, êð³ì ïðèãëóøåíîãî ïîöîêóâàííÿ âëàñíèõ ðàòèöü4 îá çåìëþ, ùå äîâãî íå çóïèíÿâñÿ. Êóù³ é äåðåâà ñòðóøóâàëè íà íüîãî ñèíþâàòèé ³í³é, í³çäð³ âèïóñêàëè â ïîâ³òðÿ äâ³ òîíê³ ñòüîæêè ïàðè, à ïîçàäó ùå äîâãî ìåòóøèâñÿ ãàì³ð îä éîãî á³ãó. Ëîñü ïîìèíóâ ÿëèííèê, ïîò³ì áàéðàê5, ³ êîëè îïèíèâñÿ ñåðåä ïðèìàðíî-ìëÿâîãî ñâ³òëà, ÿêå âèïðîì³íþâàëè ñòîâáóðè áåð³ç, òî çóïèíèâñÿ ³, çàäåðøè ãîëîâó, íàìàãàâñÿ âëîâèòè òîé øóì, ÿêèé ãàñíóâ çà íèì. Óãàìóâàâøèñü, â³í ëèçíóâ ÿçèêîì ïðèïîðîøåíó ñí³ãîì çåìëþ, à ïîò³ì íåêâàïíî ïîïðÿìóâàâ äî ò³º¿ ïîëÿíè, íà ÿê³é ëþáèâ íàé÷àñò³øå áóâàòè. Ïîëÿíà öÿ, ïîäçüîáàíà ñòðóõëÿâ³ëèìè ïåíüêàìè, âèêðóæèëàñÿ êðàé îñè÷íÿêà6, òðîõè íà çã³ðêó7. Ðàííüî¿ âåñíè âîíà ïåðøà âáèÇàïîâ³äíèê — òåðèòîð³ÿ, ùî îõîðîíÿºòüñÿ çàêîíîì; òàì çàáîðîíåíî ïîëþâàííÿ. 2 ×èãàòè — î÷³êóâàòè ÷èº¿ñü ïîÿâè, ï³äñòåð³ãàòè êîãî-íåáóäü. 3 Ëåæáèùå — ì³ñöå, äå äèê³ òâàðèíè ñïëÿòü, ïðîâîäÿòü íàéá³ëüøå ÷àñó. 4 Ðàòèö³ — êîïèòà. 5 Áàéðàê — ÿð, äîëèíà, ñõèëè ÿêèõ ïîðîñëè ë³ñîì ³ ÷àãàðíèêàìè. 6 Îñè÷íÿê — îñèêîâèé ãàé. 7 Çã³ðîê — íåâåëèêà ãîðà. 1

218

ªÂÃÅÍ ÃÓÖÀËÎ

ðàëàñÿ êâ³òàìè, ³ õóòêî1 òóò âèãàíÿëàñÿ òàêà âèñîêà òðàâà, ùî â í³é, ïðèë³ãøè, ëîñü ì³ã ñõîâàòèñÿ äî ïîëîâèíè. Òåïåð ïîëÿíà áóëà ïóñòåëüíà, ÿê ³ âñå íàâêîëî; ëîñü çàñòèã íåðóõîìî, óòóïèâøèñü êðóãëèìè î÷èìà â ñò³íó ë³ñó ïîïåðåäó ñåáå, — ÿêðàç òóäè, çâ³äêè çàâæäè ñõîäèòü ñîíöå. Ïîìàëó ëîñü çàñïîêîþâàâñÿ. Òàê â³í ñòîÿâ, à íàâêðóãè, ðîçâèäíÿþ÷èñü, ñâ³òë³ëî, âèðàçí³øå ìàëþâàëèñü îñèêè, ïîâ³òðÿ ì³æ íèìè ãëèáøàëî é ïðîçîð³øàëî, ³ òèøà ç íàñòîðîæåíî¿ é ñë³ïî¿ ñòàâàëà ñïîê³éíîþ é îñìèñëåíîþ, ó í³é óæå íå áóëî òîãî ñòðàõó, ùî äîíåäàâíà. Ëîñü ñïîä³âàâñÿ ïîáà÷èòè ñõ³ä ñîíöÿ, ³ êîëè ï³ä éîãî ïðîìåíÿìè çàáðîíçîâ³ëè âåðõ³âêè, êîëè â³òòÿ ñêóïàëîñÿ â éîãî óñì³õîâ³, òî ëîñü íà÷å àæ ïîëåãøàâ, ùå á³ëüøå ïîñòðóíê³øàâ, ³ â éîãî î÷àõ ïîÿâèâñÿ îòîé çîëîòàâèé ñïëåñê, ÿêèé íàäàâàâ ¿ì âèðàçó îäâ³÷íîãî ðîçóì³ííÿ æèòòÿ ïðèðîäè òà ¿¿ òàºìíèöü. Ùå òðîõè ïîñòîÿâøè, â³í ïîáà÷èâ áë³äî-ðîæåâèé äèñê, ÿêèé ñïëèâàâ íà ïóñòåë³ çèìîâîãî ÷èñòîãî íåáà, — ³ ãîéäíóâ ðîçëîãèìè ðîãàìè òàê, íà÷å â³òàâ éîãî. Ïðîòå, êîëè éøîâ äî ð³÷êè, ðàïòîì éîìó çíîâó â÷óëîñÿ æàë³áíå ïîñêðèïóâàííÿ ã³ëëÿêè, ³ ëîñü, ÿêèé óæå âñòèã çàáóòè ïðî íüîãî, çíîâó çàõâèëþâàâñÿ, çíîâó íàñòîðîæèâñÿ, à â íîãàõ ïðîêèíóëîñÿ áàæàííÿ á³ãòè é ò³êàòè. Àëå â³í ïåðåáîðîâ ñåáå é äîíèçó ñïóñêàâñÿ ïîâ³ëüíî, õ³áà ùî ÷àñò³øå é ñòîðîæê³øå îçèðàâñÿ äîâêîëà. Â³òåð, ÿê ³ ïåðøå, äóâ ³ç çàëóææÿ2, â³í áóâ ïðîñÿêíóòèé õîëîäîì ³ çàïàõîì ñ³íà, ùî â ñò³æêàõ ñòîÿëî íà ïðàâîìó áåðåç³. Ñòåæå÷êà áóëà ëåäü ïðîòîïòàíà — ïî í³é ïî÷àëè õîäèòè íå òàê äàâíî, — ³ ëîñü ïðèíþõóâàâñÿ, ÷è íå ïðîéøîâ ïî í³é ïåðåä íèì âîâê, àáî ëèñ, àáî ëþäèíà. Àëå ïîì³òèâ ò³ëüêè â÷îðàøí³ ñë³äè âîðîíè òà ùå îñòîðîíü — ÿìêè îä çàÿ÷èõ í³ã. Ñïóñòèâñÿ íà áåðåã. Íà òîìó áîö³, ãåí ï³ä îáð³ºì, ïðèìîñòèëîñÿ ñåëî, à íàä íèì ïîñîòàëèñü3 óãîðó ñ³ðèìè âåðáîëîçàìè äèìè ç êîìèí³â. Íà äàëåêèé ãîðá ïíóòüñÿ ñàíêè îäíîê³íü4, îñü âîíè âèõîïèëèñÿ íà ìàê³âêó5 — òà é ñïëèâëè ïî òîé á³ê... Êîëè ëîñü ñòóïèâ íà ë³ä, òî ï³ä íèì ïðèãëóøåíî òîðîõíóëî, à äàë³, êîëè â³í ³øîâ äî îïîëîíêè, ùîá íàïèòèñÿ âîäè, ò³ëüêè ñïîëîõàíî ïîîõêóâàëî. Êðà¿ îïîëîíêè ðîçñèï÷àñòî ³ñêðèëèñü, à âîäà, çàòÿãíóòà òðåìêèìè ñêàëêàìè ëüîäó, áóëà ñõîæà íà 1 2 3 4 5

Õóòêî — øâèäêî. Çàëóææÿ — çà ëóêàìè. Ïîñîòàòèñü — òóò: ïîïëèâòè. Ñàíêè îäíîê³íü — ñàíêè, çàïðÿæåí³ îäíèì êîíåì. Ìàê³âêà — âåðøå÷îê.

219

Ð²ÄÍÀ ÓÊÐÀ¯ÍÀ. ÑÂ²Ò ÏÐÈÐÎÄÈ

çàñòèãëå áëàêèòíå øóìîâèííÿ1. Óãàäóâàëàñÿ ïðè÷àºíà ãëèáèíà ð³÷êè, ¿¿ òå÷³ÿ, ùî íå âãàìîâóºòüñÿ é ï³ä êðèãîþ. Ëîñü îïóñòèâ ãîëîâó, ïðèíþõóþ÷èñü äî îïîëîíêè, äàë³, ç âèòÿãíóòîþ øèºþ, ñòóïèâ ùå òðîõè, îñü-îñü ìàþ÷è äîòîðêíóòèñÿ ãóáàìè äî îñêí³ëîãî2 áëàêèòíîãî øóìîâèííÿ, í³çäð³ éîãî çàòðåìò³ëè â ïåðåä÷óòò³ õîëîäíî¿ âîäè, — ³ ö³º¿ ìèò³ ð³÷êà ï³ä íèì çàòð³ùàëà. Â³í óñ³ìà ÷îòèðìà íîãàìè ñïðîáóâàâ îäøòîâõíóòèñü, àëå ðàòèö³ éîãî áóëè âæå ó âîä³, ³ ëîñü âæàõàíî3 â³ä÷óâ, ùî äåäàë³ ãëèáøå çàíóðþºòüñÿ â ëüîäÿíó êàøó. Â³í ùå ðàç êîíâóëüñèâíî4 çäðèãíóâñÿ âñ³ì ò³ëîì, óêëàäàþ÷è âñþ ñâîþ ñèëó ³ âåñü ñâ³é â³ä÷àé ó òîé ðóõ, àëå ïðîâàëèâñÿ ùå ãëèáøå, ³ òåïåð êðèæàí³ óëàìêè áèëèñÿ îá éîãî ñïèíó. Â³í íà ìèòü ïðèíèøê, ãîòóþ÷èñü äî íîâîãî ðèâêà, ³ êîëè éîãî ïåðåäí³ íîãè çëåò³ëè íà êðèãó, òî çäàâàëîñÿ, â³í óæå âèñêî÷èòü ³ âðÿòóºòüñÿ, àëå êðèãà òð³ñíóëà ï³ä âàãîþ âåëèêîãî ò³ëà, ³ ëîñü ùå ðàç îïèíèâñÿ ïî øèþ ó âîä³. Â³í ðåâíóâ, êëè÷ó÷è íà äîïîìîãó, ³ éîãî î÷³ âñå ãóñò³øå íàáðÿêàëè êðîâ’ÿíèñòèì ñìóòêîì, àæ ãîð³ëè ÷åðâîíèì ðîçïà÷åì. Ùå ðàç ñïðîáóâàâ âèðâàòèñü, àëå âäàëîñÿ ò³ëüêè îäí³ºþ íîãîþ, — äðóãà âäàðèëàñü îá ë³ä ³ ñòàëà ìàéæå íåñëóõíÿíà. Âîäà â îïîëîíö³ çàêðîâ’ÿíèëàñü, ³ ÷åðâîíå çðàçó æ ñò³êàëî çà òå÷³ºþ, çíèêàþ÷è ï³ä êðèãîþ. Ëîñü â³ä÷óâ, ùî òàê éîìó íå âèðâàòèñü. Ïîä³áíå â³ä÷óòòÿ âæå ïðèõîäèëî äî íüîãî — ñàìå òîä³, êîëè âîñåíè, ó ÷îðíîìó áîðó, ùî ñòîãíàâ îä â³òðó, éîãî ïî÷àëà ïåðåñë³äóâàòè âîâ÷à çãðàÿ. Âîâêè îñü-îñü ìàëè â÷åïèòèñÿ çà íüîãî, â³í óëîâëþâàâ ïîäèõ ñìåðò³ é óò³êàâ ò³ëüêè òîìó, ùî íå ì³ã çóïèíèòèñü. Òîä³ éîãî âðÿòóâàëè ìèñëèâö³, âîíè ÿêðàç íà¿õàëè ç ì³ñòà ³, í³÷îãî íå âïîëþâàâøè, ñ³ëè âå÷åðÿòè. Âîíè ïî÷óëè ïîãîíþ, ïîñõîïëþâàëèñü ³, ïðîïóñòèâøè ìèìî ñåáå çàãíàíîãî ëîñÿ, çíÿëè áåçëàäíó ñòð³ëÿíèíó ïî âîâ÷³é çãðà¿... Ð³÷êîâà òå÷³ÿ áóëà íà âèä íå òàêà ñòðàøíà, ÿê âîâêè, âîíà ì÷àëà íå òàê øâèäêî, âîíà íå îáïàëþâàëà éîãî ñâî¿ì ñìåðòåëüíèì äèõàííÿì, àëå òå÷³ÿ áóëà òàêà æ ñàìà íåâáëàãàííà, ³ ÷èì á³ëüøó â³í ðîçáèâàâ îïîëîíêó, òèì øâèäøå âîíà ìîãëà çàòÿãòè éîãî ï³ä ë³ä. Ëîñü, ðîçóì³þ÷è öå, íàìàãàâñÿ ïîâîäèòèñü îáà÷íî, àëå íîãà áîë³ëà, ò³ëî ñëàáëî, ³ ñèëè ïîñòóïîâî ïîêèäàëè éîãî. Â³í çáèðàâñÿ äî ñâîãî âèð³øàëüíîãî êèäêà, ³ êîëè çíîâó íå ïîùàñòèëî, òî ëîñü íà õâèëþ çàñïîêî¿âñÿ, 1 2 3 4

Øóìîâèííÿ — ï³íà. Îñêí³ëèé — òóò: ïðèìåðçëèé, ïîä³áíèé äî ñêëà. Âæàõàíî — çëÿêàíî. Êîíâóëüñèâíî — ïîðèâ÷àñòî.

220

ªÂÃÅÍ ÃÓÖÀËÎ

áî çíàâ, ùî öå íå îñòàííÿ éîãî ñïðîáà, ùî â³í ïðîáóâàòèìå áåçïåðåðâíî, äîòè, äîêè äèõàòèìå. Äâà õëîï÷èêè âèéøëè ç ë³ñó íà áåðåã ³ ñïèíèëèñü. Ïðè¿õàëè âîíè ïî õìèç, ³ ¿õíÿ ñìèðíà êîíÿ÷èíà çàëèøèëàñÿ íà óçë³ññ³, à âîíè âèð³øèëè ïîäèâèòèñÿ íà ð³÷êó, ÷è òð³ùèòü íà í³é ë³ä, ÷è ñêîðî ðóøèòü. Îáèäâà ïëå÷èñò³, îáèäâà ç øèðîêèìè, ëàã³äíèìè ëèöÿìè é ñõîæ³ îäèí íà îäíîãî òàê, ÿê ìàëåíüêèé ãðèá-ï³äáåðåçíèê ñõîæèé íà ñâîãî á³ëüøîãî ñóñ³äà. Âîíè îõîïèëè çîðîì ð³êó, ³ ¿õí³ ëèöÿ ùå á³ëüøå ïîì’ÿêøàëè îä íàâêîëèøíüîãî ïðîñòîðó, îä ò³º¿ âò³êàþ÷î¿ äàëèíè, ÿêà ñÿãàëà àæ çà ïîòîéáåðåæí³ ãîðáè. Âîíè é íå çðàçó çàóâàæèëè îïîëîíêó, áî âîíà áóëà ìàéæå íåïîì³òíà, ÿêáè ëîñü çíîâó íå ñïðîáóâàâ âèñêî÷èòè íà ë³ä. — Ñîáàêà êóïàºòüñÿ, — ñêàçàâ ìåíøèé áðàò. Ñòàðøèé, ìàáóòü, ³ íå ãëÿíóâ áè â òîé á³ê. Àëå çðàçó æ ïîäóìàâ: «ßêà öå ñîáàêà ìîãëà çàë³çòè â îïîëîíêó, ùîá êóïàòèñü?» — Äå?.. À-à... — Â³í ïèëüíî ïðèìðóæèâñÿ, ³ éîãî ç³ðê³ î÷³ ïîì³òèëè ã³ëëÿñò³ ðîãè. — Òî ëîñü... Âîíè ùå íå âñòèãëè é çäîãàäàòèñÿ, ùî òàì ìîãëî òðàïèòèñü, à òîìó äåÿêèé ÷àñ ñòîÿëè íà ì³ñö³ é îáì³ðêîâóâàëè, ÿê òîé ëîñü ì³ã ïîïàñòè â âîäó. Òà êîëè â³í çàáîðñàâñÿ, à ïîò³ì íàäîâãî ïðèòèõ, ï³äáåðåçíèêè âòÿìèëè, ùî ç íèì ñòàëîñÿ. Ñòàðøèé ìàéíóâ äî ñàíåé ïî ñîêèðó, à ìîëîäøèé ïîâ³ëüíî ï³øîâ óïåðåä, áîÿ÷èñü ñàì ï³ä³éòè äî ëîñÿ ïåðøå, í³æ íàñï³º1 áðàò. ...Â³í óæå çîâñ³ì çíåñèëèâñÿ é áàéäóæå ñïîñòåð³ãàâ, ÿê íàáëèæàþòüñÿ ä³òè. Óñå íèæ÷å îñ³äàâ ó âîäó, ³ ðîãè ïîõèëèòóâàëèñÿ íàä êðèæàíèì ì³ñèâîì, ÿê íåçâè÷àéíèé êóùèê. Ï³ä òèì êóùèêîì ÷åðâîíèé ðîçïà÷ òðîõè âãîìîíèâñÿ, àëå â³í áóâ òåïåð òàêèé áåçìåæíèé, ùî î÷³ äëÿ íüîãî áóëè çàìàë³, ³ òîé ðîçïà÷ ñòðóìåí³â ³ç íèõ óâñåá³÷. Ñïåðøó ä³òè íå çíàëè, ÿê äî ëîñÿ ï³äñòóïèòè, ùîá ³ ñàìèì íå ïðîâàëèòèñü. Àëå ñòàðøèé áðàò áóâ ðîçñóäëèâèé òà â³äâàæíèé, ³ ñîêèðà â éîãî ðóêàõ íå çàêóíÿëà2. Â³í óçÿâñÿ ðóáàòè ë³ä, ïðîêëàäàþ÷è õ³ä äî áåðåãà, à ìîëîäøèé òóïöÿâ á³ëÿ 1 2

Íàñï³òè — óñòèãíóòè. Çàêóíÿòè — çàäð³ìàòè.

221

Ð²ÄÍÀ ÓÊÐÀ¯ÍÀ. ÑÂ²Ò ÏÐÈÐÎÄÈ

íüîãî ³, íå çíàþ÷è, ÷èì äîïîìîãòè, ò³ëüêè ç³òõàâ òà íåòåðïëÿ÷å áèâ ñåáå äîëîíÿìè ïî ñòåãíàõ òà ïî áîêàõ. Ëîñü íå áîÿâñÿ ëþäåé. Â³í ñòåæèâ çà ¿õíüîþ ðîáîòîþ, ³ ïî éîãî ò³ëó ÷àñ îä ÷àñó ïðîá³ãàëè äðèæàêè, í³áè éîìó áóëî äóæå ìîðîçêî àáî æ â³í çíîâó õîò³â ñïðîáóâàòè âèñêî÷èòè, àëå ñèëè ïîêèíóëè éîãî. Ìàáóòü, ñïî÷àòêó â³í í³÷îãî íå ðîçóì³â ó ò³é ðîáîò³, òà êîëè êàíàë ùå á³ëüøå íàáëèçèâñÿ äî áåðåãà, éîãî î÷³ çàñâ³òèëèñÿ òÿìîþ, ³ òåïåð â³í ïîâîäèâñÿ ñìèðíî, óæå íå êèäàâñÿ, à ò³ëüêè ÷åêàâ. Çàñêó÷àâøè ñàìà, ç ë³ñó âèéøëà ¿õíÿ ãí³äà1 êîíÿ÷èíà, òÿãíó÷è ñàíè, ³ ïîâîëåíüêè ïîòþïàëà äî ð³÷êè. Âîíà çóïèíèëàñÿ â³ääàë³ê ³, ïîìàõóþ÷è õâîñòîì, ñïîñòåð³ãàëà. Ïîò³ì ùå ïðîéøëà òðîõè âïåðåä. Ìåíøèé ï³äáåðåçíèê ïîìàõàâ êóëàêîì ³ êðèêíóâ: — Òè òåæ õî÷åø ïðîâàëèòèñü?! Îáèäâà áðàòè é íå äóìàëè ïðî òå, ùî âåñíÿíà êðèãà — çðàäëèâà, ùî âîíà íå çâàæèòü ³ íà òå, ùî âîíè ðÿò³âíèêè. Ñòàðøèé ùå ðóáàâ, êîëè ëîñü â³ä÷óâ ï³ä ñîáîþ ì³ëêå ³, óïåðòî ãîéäíóâøè ãîëîâîþ, âèñêî÷èâ ïåðåäí³ìè íîãàìè íà ë³ä, à ïîò³ì óæå é çàäí³ìè. Â³í àæ çàõèòàâñÿ, ³, ðîçêàðÿ÷èâøèñü, îñü-îñü, çäàâàëîñÿ, óïàäå. Îáèäâà ï³äáåðåçíèêè äèâèëèñÿ íà íüîãî ç íåäîâ³ðîþ — îãî, ÿêèé âåëèêèé, ³ òåïåð, êîëè â³í âèë³ç, æîäíîìó ç íèõ íå â³ðèëîñÿ, ùî òàêèé ì³ã óòîïèòèñü. Âîíè áåçïîðàäíî óñì³õàëèñÿ, ¿ì õîò³ëîñÿ ï³ä³éòè äî íüîãî áëèæ÷å, àëå ä³òè íå íàâàæóâàëèñÿ. Ëîñü îáòðóøóâàâ ³ç ñåáå âîäó é ñêàëêè ëüîäó. Â³í ç³òõíóâ íà ïîâí³ ãðóäè, ïèðõíóâ — òà é ïîäèâèâñÿ íà ä³òåé. Éîãî î÷³ âñå ùå áóëè ÷åðâîí³ â³ä íåäàâíüîãî ðîçïà÷ó. À ïîò³ì ëîñü ï³øîâ. Êàðÿ÷êóâàòî ñòàâëÿ÷è íîãè, í³áè âñå ùå ïîáîþþ÷èñü ëüîäó, íàêóëüãóþ÷è, â³í âèéøîâ íà áåðåã, ùå ðàç îçèðíóâñÿ íà ð³÷êó, çàõîïëþþ÷è ñâî¿ì çîðîì ³ çàëóææÿ â ñð³áëèñòîìó ñåðïàíêó2, ³ ä³òåé, ÿê³ âñå ùå çà÷àðîâàíî äèâèëèñÿ íà íüîãî, íå â³ðÿ÷è, ùî äîïîìîãëè öüîìó âåëèêîìó çâ³ðîâ³, ³ ëåãåíüêî ïî÷âàëàâ äî ë³ñó. Ãí³äà êîíÿ÷èíà ç íåðîçóì³ííÿì äèâèëàñÿ éîìó âñë³ä ³ ñòðèãëà âóõàìè3. Êîëè ïðîëóíàâ ïîñòð³ë, òî ëîñü äåÿêèé ÷àñ ùå ïðîäîâæóâàâ á³ãòè âïåðåä, à ïîò³ì ñï³òêíóâñÿ, í³áè íàòðàïèâ íà êîð÷4. Ä³òè é óâàãè íå çâåðíóëè ñïî÷àòêó íà òîé ïîñòð³ë, àëå êîëè ëîñü óïàâ 1 2 3 4

Ãí³äèé — ÷îðíî-êîðè÷íåâèé. Ñåðïàíîê — òóò: òóìàí. Ñòðèãòè âóõàìè — ïåðåñìèêóâàòè âóõàìè. Êîð÷ — ïåíüîê.

222

ªÂÃÅÍ ÃÓÖÀËÎ

íà ñí³ã, âîíè çðîçóì³ëè, ïî êîìó òî ñòð³ëÿëè. Îçèðàëèñÿ, íàìàãàþ÷èñü ïîáà÷èòè ìèñëèâöÿ, ïðîòå íå çàïðèì³òèëè ³, íàáðàâøè â ãðóäè ã³ðêîãî ïîâ³òðÿ, ÷èìäóõó ïîãíàëè òóäè, äå ëåæàâ ëîñü. Îáèäâà äóìàëè, ùî íå âñòèãíóòü âîíè äîá³ãòè, ÿê ëîñü ï³äâåäåòüñÿ, çíîâó íåñï³øíî ïî÷âàëàº äî ë³ñó, ùî íå áóëî í³ÿêîãî ïîñòð³ëó, — ïðîòå ëîñü íå âñòàâàâ. Â³í ëåæàâ íà áîö³, â³äêèíóâøè íîãè, ³ òåïåð çäàâàâñÿ ùå á³ëüøèì. Ïðîñòî íå â³ðèëîñÿ, ùî òàêîãî âåëèêîãî çâ³ðà ìîæíà çâàëèòè ïîñòð³ëîì, ÿê ïåðåä öèì íå â³ðèëîñÿ, ùî â³í ìîæå ïîòîíóòè. Íà øêóð³ ùå áëèùàëà ð³÷êîâà âîäà, äî øåðñò³ ïîïðèëèïàâ ñí³ã, à çäóõâèíà1, ùå ðîçãàðÿ÷³ëà îä á³ãó, ïðîâàëèëàñü ³ íàâ³òü íå ïàðóâàëà. Ãîëîâà ëåæàëà òàê, íà÷å â³í ïðèñëóõàºòüñÿ äî çåìë³, ÷è äàëåêî ùå âåñíà, ÷è ñêîðî ïðèéäå, à ðîãè ðîñëè ïðè ñàì³ì ñí³ãó, í³áè ÷óäåðíàöüêèé êóùèê, ÿêèé óñå-òàêè ñïîä³âàâñÿ çàçåëåí³òè, óêðèâøèñü ëèñòÿì. Âîíè é íå ïîì³òèëè, ÿê äî íèõ ï³ä³éøîâ ð³äíèé äÿäüêî Øïè÷àê. Êðóãëåíüêèé, ÿê ï³äïàëîê2, ç ï³äïàëêóâàòèì, äîáðå âèïå÷åíèì îáëè÷÷ÿì, ó ðîçòîïòàíèõ, ç äîâãèìè õàëÿâàìè ÷îáîòÿõ, ó ÿêèõ â³í òîíóâ ìàëî íå ïî ïîÿñ, äÿäüêî çóïèíèâñÿ ïîðÿä ç ä³òüìè. Â³í, ìàáóòü, òàêîæ áóâ çäèâîâàíèé, ùî îöåé ìîãóòí³é çâ³ð ëåæèòü íà çåìë³. Äÿäüêî òðèìàâ ó ðóö³ ðóøíèöþ, àëå ç òàêèì âèãëÿäîì, í³áè çáèðàâñÿ â³ä êîãîñü çàõèùàòèñü. Íà ãóáàõ ó íüîãî çàïåêëàñü á³ëà ñìàãà — ìàáóòü, îä ÿêîãîñü ðàïòîâîãî, ñêîðîìèíóùîãî ïåðåæèâàííÿ. — Ãà? — îá³çâàâñÿ äÿäüêî. — Íó ÿê? Ðàä³ñòü íà éîãî îáëè÷÷³ çìàãàëàñÿ ç íàñòîðîæåí³ñòþ, ³ â³ä òîãî âîíî áðàëîñÿ òî òåìíèìè, òî ñâ³òëèìè ñïàëàõàìè. Ä³òè í³÷îãî íå ñêàçàëè — âîíè í³ÿê íå ìîãëè â³ä³ðâàòè î÷åé îä ëîñÿ, ÿêèé ùå í³ ðàçó é íå ïîâîðóõíóâñÿ, õî÷à âîíè é ÷åêàëè íà öå. — Ó-óõ, — âèäèõíóâ Øïè÷àê, îá³éøîâ íàâêîëî âáèòîãî çâ³ðà é íîñàêîì3 òêíóâ éîãî ì³æ ðîãè. Àëå ä³òè âñå ùå íå â³ðèëè, ùî ëîñü ìåðòâèé, à òîìó óâàæíî ïðèãëÿäàëèñÿ, ùîá íå ïðî´àâèòè ò³º¿ ìèò³, êîëè â³í âîðóõíåòüñÿ, ùîá çâåñòèñÿ íà íîãè. 1 2 3

Çäóõâèíà — âåðõíÿ ÷àñòèíà æèâîòà âåëèêî¿ ðîãàòî¿ õóäîáè. Ï³äïàëîê — ïåðåï³÷êà, íåâåëèêà ïàëÿíè÷êà, ùî ïå÷åòüñÿ íà ïëèò³. Íîñàê — íîñîê ÷îáîòà.

223

Ð²ÄÍÀ ÓÊÐÀ¯ÍÀ. ÑÂ²Ò ÏÐÈÐÎÄÈ

— Öå ³ç çàïîâ³äíèêà, — îá³çâàâñÿ íàðåøò³ ìîëîäøèé ï³äáåðåçíèê. — Çàïîâ³äíèê äàëåêî çâ³äñè, — â³äïîâ³â äÿäüêî. — Ñþäè ³ç çàïîâ³äíèêà ëîñ³ íå á³ãàþòü. — Öå ³ç çàïîâ³äíèêà, — çíîâó ïîâòîðèâ ìåíøèé. Äÿäüêî ïî÷àâ ãí³âàòèñü: — À âàì ÿêå ä³ëî? — Ìè éîãî ç âîäè âðÿòóâàëè, — ñêàçàâ ñòàðøèé áðàò ³ íåíàâèñíèì ïîãëÿäîì óï’ÿâñÿ â ï³äïàëêóâàòå îáëè÷÷ÿ. — Î-î, â³í îäíàêîâî áóâ áè âòîïèâñÿ!.. ² âæå âòîïèâñÿ áóâ, òàê? Ñêàæåòå, ùî âòîïèâñÿ, à ïîùàñòèëî âèòÿãòè íåæèâîãî. — Ìè éîãî âðÿòóâàëè, — çíîâó ïîâòîðèâ ñòàðøèé áðàò, ³ éîãî ëèöå ïî÷îðí³ëî òàê, íà÷å ç íüîãî îñü-îñü ìàëà áðèçíóòè êðîâ. — Àíó çàìîâ÷³òü ìåí³, — ùå äóæ÷å ðîçãí³âàâñÿ äÿäüêî, — áî ä³ñòàíåòüñÿ âàì îä ìåíå é îä áàòüêà âàøîãî! Áóäåòå ðîçóìí³, òî ìàòèìåòå é ñîá³ ì’ÿñà, íå ñêðèâäæó. Ìåíøèé ï³äáåðåçíèê îäâåðíóâñÿ, ïðèõîâóþ÷è ñëüîçè. Ñòàðøèé áðàò óçÿâ éîãî çà ðóêó ³, íå êàæó÷è á³ëüøå í³ ñëîâà, ïîâ³â äî ñàíåé. — ² ðîãè âàì â³ääàì, — êðèêíóâ óñë³ä äÿäüêî. Âîíè é íå îáåðíóëèñÿ, ò³ëüêè íàääàëè õîäè. — Ðîãè â³ääàì! — ùå ãóêíóâ äÿäüêî. Êîëè áðàòè âäàðèëè ïî ãí³ä³é ñâî¿é êîíÿ÷èí³, òî éîãî íà÷å ùîñü ò³ïíóëî. Â³í ñïî÷àòêó ïîâ³ëüíî ñòóïèâ îäèí êðîê, äðóãèé, — à ïîò³ì ïîá³ã íàâçäîã³íö³. — Ðîãè â³ääàì! — êðè÷àâ, çàõëèíàþ÷èñü, í³áè âîíè íå ÷óëè. Øïè÷àê äàâíî âèñòåæóâàâ çà òèì ëîñåì, — â³í éîãî ïîì³òèâ îäíî÷àñíî ç ä³òüìè ³, ïðèñ³âøè ó âèÿìêó, ò³ëüêè ïîñì³þâàâñÿ, êîëè âîíè âçÿëèñÿ âèçâîëÿòè éîãî ç îïîëîíêè. Â³í íå â³ðèâ, ùî òî ¿ì âäàñòüñÿ, â³í äóìàâ, ùî ëîñü òàêè çíåñèëèòüñÿ ³ éîãî ðàí³øå ÷è ï³çí³øå çàòÿãíå ï³ä ë³ä. Àëå ëîñü âèÿâèâñÿ äóæèé ³ æèòòºëþáíèé, à ä³òè — âïåðò³ é íåâ³äñòóïí³... Òåïåð òðåáà áóëî äóìàòè ïðî òå, ùîá ÿêîñü éîãî çàõîâàòè, çàì³âøè ñë³äè, áî ä³òè òàêè ïîäàëèñÿ â çàïîâ³äíèê, ùîá çàÿâèòè îõîðîí³, — ó öüîìó â³í íå ñóìí³âàâñÿ. Àëå êóäè òè éîãî ïîä³íåø? Íå çàòÿãíåø íàçàä äî ð³÷êè é íå âòîïèø çíîâó â îïîëîíö³ — äàëåêî, íå çðóøèø. Àëå ÿêáè â³í ì³ã çàòÿãòè é óòîïèòè — í³ õâèë³ íå âàãàâñÿ á. Òåïåð äèâèâñÿ íà çâ³ðà ³ õîò³â â³ðèòè, ùî ëîñü îæèâå. 224

ªÂÃÅÍ ÃÓÖÀËÎ

Òàê, ÿê ùå íåäàâíî ä³òÿì, éîìó äóæå êîðò³ëî1, ùîá ëîñü ï³äíÿâ ãîëîâó, çâ³âñÿ íà ñâî¿ ñòðóíê³ ì³öí³ íîãè é íåêâàïíî ïîá³ã äî ë³ñó, ÿê â³í ùå íåäàâíî á³ã, ïîêè äîðîãè éîìó íå ïåðåòíóëà êóëÿ. Ïðîòå ëîñü ³ íå âîðóõíóâñÿ. Â³í ïðèïàâ äî çåìë³, óñ³ì ñâî¿ì âåëèêèì ò³ëîì ïðèñëóõàþ÷èñü, ÷è äàëåêî ùå âåñíà, à éîãî ðîãè ñòðèì³ëè íàä ñí³ãîì äèêèì ðîçëîæèñòèì êóùèêîì, ÿêèé òàêîæ, ìàáóòü, ÷åêàâ íà âåñíó, ùîá çàçåëåí³òè, õî÷à öå éîìó âæå íå ñóäèëîñÿ í³ òåïåð, í³ â ìàéáóòíüîìó. Íàëåò³â â³òåðåöü, çàïîðîøèâ á³ëèì ïèëîì, ãîéäíóâ ñóõèì áàäèëëÿì, àëå ðîãè é íå ñêîëèõíóëèñÿ. Äî ðå÷³… Ëîñü íàëåæèòü äî ðîäèíè îëåíåâèõ, ïîøèðåíèé ó ë³ñîâ³é çîí³ Ï³âí³÷íî¿ Óêðà¿íè. Äîâæèíà ò³ëà ëîñÿ äîñÿãàº òðüîõ ìåòð³â, âèñîòà — á³ëüøå òðüîõ. Ö³ òâàðèíè õàð÷óþòüñÿ ðîñëèíàìè. Ëîñ³ äîáðå á³ãàþòü ³ ïëàâàþòü. Óñüîãî íà Çåìë³ ¿õ ìàéæå ï³âòîðà ì³ëüéîíà.

Îïîâ³äàííÿ Òâ³ð ª. Ãóöàëà «Ëîñü» çà æàíðîì — îïîâ³äàííÿ. ßê³ æ îçíàêè âîíî ìàº? Îïîâ³äàííÿ ïèøóòü ïðîçîâîþ ìîâîþ, âîíî íåâåëèêå çà îáñÿãîì. Ó íüîìó ðîçïîâ³äàºòüñÿ ïðî îäíó ïîä³þ (òðàã³÷íèé âèïàäîê ³ç ëîñåì), ÿêà â³äáóëàñÿ çà êîðîòêèé ïðîì³æîê ÷àñó (ê³ëüêà ãîäèí). Ãåðî¿â â îïîâ³äàíí³ íåáàãàòî (ëîñü, äâîº áðàò³â ³ äÿäüêî Øïè÷àê). Ïîâ³ñòü, íà â³äì³íó â³ä îïîâ³äàííÿ, á³ëüøà çà îáñÿãîì, ó í³é ä³º á³ëüøå ãåðî¿â. Âè âæå ÷èòàëè ïîâ³ñòü Ã. Ìàëèê «Íåçâè÷àéí³ ïðèãîäè Àë³ â êðà¿í³ Íåäîëàä³¿». Ïîð³âíÿéòå îçíàêè ïîâ³ñò³ ç îïîâ³äàííÿì «Ëîñü». Îòæå, îïîâ³äàííÿ — öå íåâåëèêèé ïðîçîâèé òâ³ð ïðî ÿêóñü ïîä³þ ç æèòòÿ îäíîãî ÷è ê³ëüêîõ ãåðî¿â ïðîòÿãîì êîðîòêîãî ïðîì³æêó ÷àñó. 1. Ëîñü ïðèñëóõàâñÿ äî çåìë³, î÷³êóþ÷è À Á Â Ã 1

çèìó âåñíó ë³òî îñ³íü

Êîðò³òè — õîò³òè ÷îãîñü.

225

Ð²ÄÍÀ ÓÊÐÀ¯ÍÀ. ÑÂ²Ò ÏÐÈÐÎÄÈ

2. Ó ðå÷åíí³ Íà òîìó áîö³, ãåí ï³ä îáð³ºì, ïðèìîñòèëîñÿ ñåëî âèêîðèñòàíî À Á Â Ã

åï³òåò ïîð³âíÿííÿ ã³ïåðáîëó ìåòàôîðó

3. Ñëîâàìè î÷³ âñå ãóñò³øå íàáðÿêàëè êðîâ’ÿíèñòèì ñìóòêîì, àæ ãîð³ëè ÷åðâîíèì ðîçïà÷åì îõàðàêòåðèçîâàíî À Á Â Ã

äÿäüêà Øïè÷àêà ëîñÿ ñòàðøîãî áðàòà ìîëîäøîãî áðàòà

4. Äîâåä³òü, ùî òâ³ð ª. Ãóöàëà «Ëîñü» çà æàíðîì — îïîâ³äàííÿ. 5. Ïðî÷èòàéòå îïèñ ïðèðîäè, ÿêèé âàì íàéá³ëüøå çàïàì’ÿòàâñÿ. ßêó ðîëü â³ä³ãðàþòü ïåéçàæ³ â îïîâ³äàíí³? 6. ×îìó ëîñü îñòåð³ãàâñÿ íå ò³ëüêè âîâêà, ëèñà, à é ëþäèíè? 7. Ðîçêàæ³òü, ÿê ïîâîäèâ ñåáå ëîñü ó êðèæàíîìó ïîëîí³. Ùî âè â³ä÷óâàëè, ÷èòàþ÷è ö³ ðÿäêè? 8. Çíàéä³òü ³ ïðî÷èòàéòå ïîðòðåò Øïè÷àêà. ßê³ äåòàë³ îïèñó çîâí³øíîñò³ öüîãî ïåðñîíàæà ñâ³ä÷àòü ïðî íåãàòèâíå ñòàâëåííÿ àâòîðà äî íüîãî? 9. Çíàéä³òü ³ ïðî÷èòàéòå ðÿäêè, ÿê³ ïåðåäàþòü ñòðèâîæåíèé ñòàí Øïè÷àêà. ßêó ðîëü ó öèõ ðÿäêàõ âèêîíóþòü àíòîí³ìè? 10. ×îìó õëîï÷èêè íå îñóäèëè âãîëîñ â÷èíîê Øïè÷àêà, í³ÿê íå â³äðåàãóâàëè íà éîãî îá³öÿíêè? ßê áè âè ïîâåëè ñåáå â ö³é ñèòóàö³¿? 11. Ïðèäóìàéòå ñâîº çàâåðøåííÿ îïîâ³äàííÿ «Ëîñü». Çàïèø³òü éîãî â ðîáî÷èé çîøèò ê³ëüêîìà ðå÷åííÿìè. 12. ×è ìîæíà ïðîáà÷èòè Øïè÷àêîâ³ éîãî â÷èíîê? Âèñëîâ³òü ñâî¿ ì³ðêóâàííÿ â êëàñ³ ï³ä ÷àñ äèñêóñ³¿. 1. Ïîä³ë³òü òåêñò îïîâ³äàííÿ ª. Ãóöàëà «Ëîñü» íà ÷àñòèíè, ä³áðàâøè äî íèõ çàãîëîâêè. Çàïèø³òü ¿õ ó ðîáî÷èé çîøèò. 2. Ç’ÿñóéòå, ÷è çàíåñåíèé ëîñü äî ×åðâîíî¿ êíèãè Óêðà¿íè. Çíàéä³òü ó ìåðåæ³ ²íòåðíåò àáî â ñïåö³àëüí³é ë³òåðàòóð³ ö³êàâó ³íôîðìàö³þ ïðî æèòòÿ ëîñ³â ó äèê³é ïðèðîä³ (çà áàæàííÿì). Ðàäèìî ïðî÷èòàòè ª. Ãóöàëî. «Ñ³ì’ÿ äèêî¿ êà÷êè».

226

ÌÀÊÑÈÌ ÐÈËÜÑÜÊÈÉ (1895–1964) Ìàêñèì Òàäåéîâè÷ Ðèëüñüêèé íàðîäèâñÿ â ì. Êèºâ³. Áàòüêî ïîåòà, Òàäåé Ðèëüñüêèé, áóâ ó÷åíèìåòíîãðàôîì, â³í äîñë³äæóâàâ êóëüòóðó é ïîáóò óêðà¿íñüêîãî íàðîäó. Ìàòè Ìåëàí³ÿ áóëà ñåëÿíêîþ ç Êè¿âùèíè. Ö³êàâî, ùî ïèñàòè é ÷èòàòè ¿¿, ÿê ³ Ìàêñèìà, íàâ÷èâ Òàäåé. Äî ðå÷³, ³ì’ÿ ìàéáóòíüîìó ïîåòîâ³ áàòüêî âèáèðàâ ðàçîì ³ç ñâî¿ìè äðóçÿìè — êîìïîçèòîðîì Ìèêîëîþ Ëèñåíêîì ³ ïðîôåñîðîì ³ñòîð³¿ é àðõåîëîã³¿ Âîëîäèìèðîì Àíòîíîâè÷åì. Íàçâàëè õëîï÷èêà íà ÷åñòü óëþáëåíîãî íàðîäíîãî ãåðîÿ Ìàêñèìà Çàë³çíÿêà. Ðîäèíà ïåðå¿õàëà â ñåëî Ðîìàí³âêó, ùî íà Êè¿âùèí³. Ñàìå òóò ³ ïðîìàéíóëî äèòèíñòâî Ìàêñèìà. Òàäåé Ðèëüñüêèé íàâ÷àâ ñâîãî ñèíà íå ò³ëüêè ãðàìîòè, à é ëþáèòè ïðèðîäó. Öþ ëþáîâ Ìàêñèì ïðîíåñå ÷åðåç óñå æèòòÿ, ³ âîíà ïîçíà÷èòüñÿ íà éîãî òâîð÷îñò³. Âè ïåðåêîíàºòåñÿ â öüîìó, ïðî÷èòàâøè â³ðø³ ïîåòà ïðî êðàñó ïðèðîäè òà áåðåæíå ñòàâëåííÿ äî íå¿. Êîëè Ìàêñèìîâ³ éøîâ âîñüìèé ð³ê, ïîìåð òàòî, òîæ óñ³ òóðáîòè ëÿãëè íà ìàòåðèí³ ïëå÷³. ¯¿ ìóäðèìè ïîðàäàìè Ì. Ðèëüñüêèé êåðóâàâñÿ âñå æèòòÿ: «Êîëè õî÷åø çðîáèòè çëå, ïîì³ðêóé ÿê ñë³ä, à òîä³ íå ðîáè. Êîëè æ çàäóìàâ äîáðå, íå âàãàéñÿ. Í³êîëè íå ÷èíè âäåíü òàêîãî, ùî çàâàæàëî á ñïàòè âíî÷³». Îï³êàëè Ìàêñèìà ³ äâîº ñòàðøèõ áðàò³â, ÿê³ áðàëè éîãî íà ðèáîëîâëþ é ïîëþâàííÿ. ×èì ò³ëüêè â äèòèíñòâ³ â³í íå çàõîïëþâàâñÿ: ïðîåêòóâàâ ìàøèíè äëÿ ë³òàííÿ, çàéìàâñÿ òåñëÿðñòâîì ³ ñòîëÿðñòâîì, âèâ÷àâ ñàä³âíèöòâî. Àëå íàéá³ëüøèì çàõîïëåííÿì õëîï÷èêà áóëî ÷èòàííÿ, â³í ïåðå÷èòàâ óñå ç áàòüêîâî¿ á³áë³îòåêè, ïðî ùî Ì. Ëèñåíêî ñêàçàâ: «Ñëàâíåíüêå õëîï÷èñüêî, ãîñòðå é ðîçóìíå». Ìàêñèì íàâ÷àâñÿ â Êèºâ³, éîãî âçÿëè îäðàçó â òðåò³é êëàñ ã³ìíàç³¿. Æèâ ó ðîäèí³ Ì. Ëèñåíêà. Ïèñàòè â³ðø³ Ì. Ðèëüñüêèé ïî÷àâ ðàíî. Ïåðøà çá³ðêà ïîåç³é «Íà á³ëèõ îñòðîâàõ» ïîáà÷èëà ñâ³ò, êîëè Ìàêñèìîâ³ áóëî ëèøå ï’ÿòíàäöÿòü ðîê³â. Â³í â³äîìèé ó ë³òåðàòóð³ íå ò³ëüêè ÿê ë³ðèê, à ³ ÿê òàëàíîâèòèé ïåðåêëàäà÷. Óïðîäîâæ íàâ÷àííÿ â øêîë³ âè ïðî÷èòàºòå áàãàòî òâîð³â ñâ³òîâî¿ ë³òåðàòóðè, ïåðåêëàäåíèõ öèì ïîåòîì. 227

Ð²ÄÍÀ ÓÊÐÀ¯ÍÀ. ÑÂ²Ò ÏÐÈÐÎÄÈ

Äî ðå÷³… Ìàêñèì Ðèëüñüêèé ëþáèâ ïðàöþâàòè ñåðåä ïðèðîäè, òîìó é îñåëèâñÿ â Êèºâ³ ï³ä øàòàìè Ãîëîñ³¿âñüêîãî ë³ñó, â³í íàâ³òü íàïèñàâ ïîåòè÷íó çá³ðêó ç ïðîìîâèñòîþ íàçâîþ «Ãîëîñ³¿âñüêà îñ³íü». Íèí³ ÷àñòèíà öüîãî ë³ñó ìàº íàçâó Ãîëîñ³¿âñüêèé ïàðê ³ìåí³ Ì. Ðèëüñüêîãî. Êîëè áóäåòå â Êèºâ³, îáîâ’ÿçêîâî ïîáóâàéòå â öüîìó ìàëüîâíè÷îìó é çàòèøíîìó êóòî÷êó ñòîëèö³.

ÄÎÙ Áëàãîäàòíèé, äîâãîæäàíèé, Äèâíèì ñÿéâîì îñ³ÿííèé, Çîëîòèé âå÷³ðí³é ã³ñòü Âïàâ áàäüîðî, ñâ³æî, äçâ³íêî Íà çàêóðåí³ áóäèíêè Çãîëîäí³ëèõ ïåðåäì³ñòü. Â³äêðèâàé ãàðÿ÷³ ãðóäè, Ìàòè-çåìëå! Äîù îñòóäèòü, Îæèâèòü ³ çàïë³äíèòü,— ² ïøåíèöåþ, é ÿ÷ìåíåì, Áóéíèì ïîâ³âîì çåëåíèì Á³ë³ ñåëà çâåñåëèòü. *** Îñ³íü-ìàëÿð ³ç ïàë³òðîþ ïèøíîþ òèõî â íåá³ êðóæëÿº, îñèïàº êðàñîþ ðîçê³øíîþ. Òàì ðîçñèïà âîíà ðîñè ñð³áëèñò³, Òàì òóìàíè ðîçëèâàº, Ë³ñ îäÿãàº ó øàòè áàðâèñò³.

Ñ. Øèøêî. Îñ³íü. 1967 ð.

228

ÌÀÊÑÈÌ ÐÈËÜÑÜÊÈÉ

Ë³ñ îáëèâàº êîëüîðàìè äèâíèìè, Í³æíî ñì³ºòüñÿ äî â³òðó, Ãðàº ö³ëóíêàìè ç íèì ïåðåëèâíèìè. Ôàðáè ðîæåâ³, çëîòèñò³, ÷åðâîí³, Ñð³áíî-áëàêèòíå ïîâ³òðÿ… Í³æí³ îñ³íí³ ï³ñí³ òèõîäçâîíí³! *** Ëþáè ïðèðîäó íå ÿê ñèìâîë Äóø³ ñâîº¿, Ëþáè ïðèðîäó íå äëÿ ñåáå, Ëþáè äëÿ íå¿. Âîíà — íå ò³ëüêè òåìà â³ðøà Àáî êàðòèíè, — Â í³é º âèñîòè íåçì³ðèì³ É ñâÿò³ ãëèáèíè. Ó íå¿ º äóøà ìîãó÷à, Ïîðèâ º â íå¿, Ùî á³ëüøèé íàä óñ³ ïîðèâè Äóø³ òâîº¿. Âîíà — öå ìàòè. Áóäü æå ñèíîì, À íå åñòåòîì, ² ñòàíåø òè íå ïàï³ðÿíèì, — Æèâèì ïîåòîì! 1. Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü. Íàçâà â³ðøà 1 2

«Äîù» «Îñ³íü-ìàëÿð ³ç ïàë³òðîþ ïèøíîþ…» «Ëþáè ïðèðîäó íå ÿê ñèìâîë…»

Óðèâîê À Çîëîòèé âå÷³ðí³é ã³ñòü Âïàâ áàäüîðî, ñâ³æî, äçâ³íêî Íà çàêóðåí³ áóäèíêè… Á Ôàðáè ðîæåâ³, çëîòèñò³, ÷åðâîí³, Ñð³áíî-áëàêèòíå ïîâ³òðÿ… Í³æí³ îñ³íí³ ï³ñí³ òèõîäçâîíí³! Â Äóøà ïðè÷àñòèëàñÿ êðîòîñò³ òðàâ — Äîáðèäåíü ÿ ñâ³òó ñêàçàâ! Ã Âîíà — öå ìàòè. Áóäü æå ñèíîì, À íå åñòåòîì...

229

Ð²ÄÍÀ ÓÊÐÀ¯ÍÀ. ÑÂ²Ò ÏÐÈÐÎÄÈ

2. Ïîð³âíÿííÿ âæèòî â ïîåòè÷íîìó ðÿäêó À Á Â Ã

Ôàðáè ðîæåâ³, çëîòèñò³, ÷åðâîí³, ñð³áíî-áëàêèòíå ïîâ³òðÿ… Çîëîòèé âå÷³ðí³é ã³ñòü âïàâ áàäüîðî, ñâ³æî, äçâ³íêî… Ëþáè ïðèðîäó íå äëÿ ñåáå, ëþáè äëÿ íå¿. Îñ³íü-ìàëÿð ³ç ïàë³òðîþ ïèøíîþ…

3. Ïðèêìåòíèê, ÿêèé ïðèäóìàâ Ì. Ðèëüñüêèé, óæèòî ÿê åï³òåò ó ñëîâîñïîëó÷åíí³ À Á Â Ã

äèâí³ êîëüîðè ïåðåëèâí³ ö³ëóíêè òèõîäçâîíí³ ï³ñí³ çîëîòèé ã³ñòü

4. ßê³ îçíàêè ìàº ë³ðè÷íèé òâ³ð? Äîâåä³òü, ùî òâ³ð «Äîù» ë³ðè÷íèé. 5. ×îìó äîù âàæëèâèé ó ïðèðîä³? ßêèìè ñëîâàìè Ì. Ðèëüñüêèé âèðàæàº ñâîº çàõîïëåííÿ öèì ÿâèùåì ó â³ðø³ «Äîù»? ßê³ ç öèõ ñë³â åï³òåòè? 6. ×èì ïîåç³ÿ «Îñ³íü-ìàëÿð ³ç ïàë³òðîþ ïèøíîþ…» áëèçüêà äî îáðàçîòâîð÷îãî ìèñòåöòâà? 7. Ï³äêðåñë³òü ä³ºñëîâà, ùî º ïåðñîí³ô³êàö³ÿìè, ó â³ðø³ «Îñ³íü-ìàëÿð ³ç ïàë³òðîþ ïèøíîþ…». 8. ßê âè ðîçóì³ºòå ñëîâà: «Ëþáè ïðèðîäó íå äëÿ ñåáå, ëþáè äëÿ íå¿»? 9. Ïðîêîìåíòóéòå îñòàíí³ äâà ðÿäêè â³ðøà «Ëþáè ïðèðîäó íå ÿê ñèìâîë…». 10. Ç ÷îãî âèäíî, ùî Ì. Ðèëüñüêèé ó ñâî¿õ â³ðøàõ çàõîïëþºòüñÿ ïðèðîäîþ, ¿¿ êðàñîþ? 11. ßêèõ êîëüîð³â íå âèñòà÷àº â ³ëþñòðàö³¿ äî â³ðøà «Îñ³íü-ìàëÿð ³ç ïàë³òðîþ ïèøíîþ…»? 12. Íàïèø³òü íåâåëèêèé ðîçäóì íà òåìó «×îìó ïðèðîäó òðåáà áåðåãòè?» (4–5 ðå÷åíü). 1. Âèâ÷³òü îäèí â³ðø Ì. Ðèëüñüêîãî íàïàì’ÿòü (íà âëàñíèé âèá³ð). 2. Íàìàëþéòå ³ëþñòðàö³þ äî â³ðøà Ì. Ðèëüñüêîãî «Äîù» (çà áàæàííÿì). 3. Ïðî÷èòàéòå îïîâ³äàííÿ Ãð. Òþòþííèêà «Äèâàê». Ðàäèìî ïðî÷èòàòè Ì. Ðèëüñüêèé. Ïîåç³¿.

230

ÃÐÈÃ²Ð ÒÞÒÞÍÍÈÊ (1931–1980) Ãðèã³ð Ìèõàéëîâè÷ Òþòþííèê íàðîäèâñÿ â ñåë³ Øèë³âö³ íà Ïîëòàâùèí³. Éîãî äèòèíñòâî áóëî äóæå ñêëàäíèì. Ãîëîäí³ 1930-³ ðîêè çàáðàëè ä³äà, òîä³ Ãðèã³ð ïåðåñòàâ õîäèòè é ãîâîðèòè. Êîëè õëîï÷èêîâ³ áóëî ø³ñòü ðîê³â, çààðåøòóâàëè éîãî òàòà, á³ëüøå â³í éîãî é íå áà÷èâ. Ï³çí³øå áàòüêà âèçíàþòü íåâèííèì, àëå ïîñìåðòíî. Óñå æèòòÿ ïèñüìåííèê çãàäóâàâ éîãî ç í³æí³ñòþ: «ß ò³ëüêè òð³øêè ïàì’ÿòàþ òàòà: âîíè áóëè âåëèê³, ³ ðóêà â íèõ òåæ áóëà âåëèêà. Âîíè ÷àñòî êëàëè òó ðóêó ìåí³ íà ãîëîâó, ³ ï³ä íåþ áóëî òåïëî é çàòèøíî, ÿê ï³ä øàïêîþ. Ìîæå, òîìó é çàðàç, êîëè ÿ áà÷ó íà ãîëîâ³ ÿêîãîñü õëîï÷èêà áàòüê³âñüêó ðóêó, ìåí³ òåæ õî÷åòüñÿ ñòàòè ìàëåíüêèì». À ïîò³ì áóëè ðîêè âîºííîãî ëèõà… Ãðèã³ð íàâ÷àâñÿ â ðåì³ñíè÷îìó ó÷èëèù³, êóäè ï³øîâ çàðàäè îäåæèíè é ñåìèñîò ãðàì³â ãëåâêîãî õë³áà íà äåíü. Ñàìå öåé õë³á ³ äîïîì³ã éîìó ç ìàìîþ âèæèòè â ãîëîäí³ ï³ñëÿâîºíí³ ðîêè. Ï³çí³øå â³í íàâ÷àâñÿ íà ô³ëîëîãà1 â Õàðê³âñüêîìó óí³âåðñèòåò³. Ïåðø³ òâîðè ïèñàâ ðîñ³éñüêîþ, ïîò³ì ïåðåéøîâ íà óêðà¿íñüêó, ó öüîìó äîïîì³ã éîãî áðàò — â³äîìèé ïèñüìåííèê Ãðèãîð³é Òþòþííèê. Çíà÷íó ÷àñòèíó ñâî¿õ òâîð³â Ãðèã³ð Òþòþííèê íàïèñàâ ïðî ä³òåé ³ äëÿ ä³òåé. Ó 7 êëàñ³ âè çä³éñíèòå ïîäîðîæ ñòîð³íêàìè àâòîá³îãðàô³÷íî¿ ïîâ³ñò³ «Êëèìêî», à çàðàç ïðîïîíóºìî âàì ïðî÷èòàòè îïîâ³äàííÿ «Äèâàê» ïðî ìàëåíüêîãî øêîëÿðà, ÿêèé óì³â òîíêî â³ä÷óâàòè êðàñó ïðèðîäè é áóòè îñîáèñò³ñòþ. ÄÈÂÀÊ Íà ïî÷àòêó çèìè õîäèòè Îëåñåâ³ äî øêîëè ìîæíà äâîìà ñòåæêàìè: îäíà áîðîì, äðóãà — ð³÷êîþ. Ñþäè çðó÷í³øå, òà â çàçèìêè ë³ä íà ð³÷ö³ òîíåíüêèé, òàê ³ çÿº ÷îðíîþ ïð³ðâîþ. Òîìó êîæíîãî ðàçó, êîëè Îëåñü âèõîäèòü ç äîìó, ìàòè íàêàçóº éîìó: — Ãëÿäè æ, ñèíó, ð³÷êîþ íå éäè. Òàì ùå ë³ä ìîëîäèé. Îëåñü ñìèðíî ñòî¿òü á³ëÿ ïîðîãà, ñëóõàº. Â³í ùå ìàëèé, ãîëîâîþ ëåäü äî êëÿìêè ä³ñòàº. Î÷³ â íüîãî ÷îðí³, ãëèáîê³, ÿê âîäà â 1

Ô³ëîëîã — ôàõ³âåöü ç ìîâè é ë³òåðàòóðè.

231

Ð²ÄÍÀ ÓÊÐÀ¯ÍÀ. ÑÂ²Ò ÏÐÈÐÎÄÈ

çàò³íêó, äèâëÿòüñÿ øèðîêî, íåìîâ îäðàçó õî÷óòü çáàãíóòè óâåñü ñâ³ò. Îëåñü ëþáèòü çèìó. Éîìó ïîäîáàºòüñÿ ðîáèòè ïåðø³ ïðîòîïòè â çàìåòàõ, çí³ìàòè ñí³ãîâ³ î÷³ïêè ç ê³ëê³â ó òèíàõ — âîíè ñòàþòü òîä³ ãîë³ òà ñîðîì’ÿçëèâ³, ÿê ñòðèæåí³ äîïðèçîâíèêè. ²ùå ëþáèòü Îëåñü ìàëþâàòè íà ñí³ãó âñÿêó âñÿ÷èíó. Ïðèñÿäå íàâïî÷³ïêè é âîäèòü ïàëüöåì ñþäè, òóäè. Äèâèñü, õàòà âèõîäèòü, ç áîâäóðà1 äèì âàëóº, à íà òèíó ï³âåíü ãîðëàíèòü, ðîç÷åï³ðèâøè äçüîáà íîæèöÿìè. Îëåñü ïõàº çàêëÿêëîãî ïàëüöÿ â ðîò ³, ãðèìàþ÷è ÷îá³òêîì îá ÷îá³òîê, ìèëóºòüñÿ ñâî¿ì òâîð³ííÿì, àæ äîêè õòîñü íå ãóêíå ç äâîðó: — À ÷îãî îòî òè, ïàðóá÷å, íå éäåø äî øêîëè? Îñü ï³äîæäè, ÿ ìàòåð³ ñêàæó! Îëåñü ï³äñêî÷èòü, ÿê çëÿêàíå ïîñòð³ëîì çâ³ðÿòêî, çàñì³ºòüñÿ òîíåíüêî: ãi-ãi, — ³ ïîäàñòüñÿ â ñîñíè. Ó áîðó ñí³ãó ìàëî. Òî òàì, òî ñÿì ïðîãëÿäàº êð³çü ïîðîøó2 òðàâà ç ïðèìåðçëèìè äî çåìë³ çåëåíèìè ÷óá÷èêàìè, ñòðèìëÿòü íèçåíüê³ ïåíüêè ç æîâòóâàòîþ, íåìîâ ñòàðèé ìåä, ñì³ëêîþ íà çð³çàõ. Òèõî íàâêðóãè é çàòèøíî. Ò³ëüêè ÷àñîì øåëåñíå ïî ã³ëë³ âàëüîê ñí³ãó, ñòðóøåíèé â³òðîì ³ç âåðõîâ³òòÿ. Äåñü íåïîäàë³ê ÷óòè: öþê-öþê-öþê, — äÿòåë ïîðàºòüñÿ. Îëåñü íàõèëÿºòüñÿ, êðåê÷å, ïèëüíî ìðóæèòü îêî. Ïàëüòå÷êî â íüîãî òîâñòå, à ñàì òîíêèé; âàæêî íàõèëÿòèñü: äóõ ñïèðàº, ï³ä î÷èìà íàáðÿêà, òîìó êîæåí ñó÷îê ïòèöåþ âçäð³âàºòüñÿ. Àæ îí ï³ä ñòàðîþ ñîñíîþ ëàòêà øèøîê ðÿá³º. Áà! Ùå îäíà âïàëà. Îñü äå â³í, äðîâîðóá! Îëåñü ñòàº íàâøïèíüêè é êðàäüêîìà ïíåòüñÿ íà êîñîã³ð. Çà÷óâøè ëþäèíó, äÿòåë ïåðåñòàâ öþêàòè, ïîâ³â ãàðòîâàíèì äçüîáîì ç áîêó â á³ê ³ íàö³ëèâ éîãî íà Îëåñÿ: ÷îãî òîá³ òóòå÷êè? Çäðèãíóâñÿ, õëüîñíóâ êðèëîì ïî êîð³ é çíèê, çàëèøèâøè ó âóçåíüêîìó äóïë³ øèøêó. Îëåñü õîò³â ä³ñòàòè ¿¿ ³ ïîêóøòóâàòü, òà ïåðåäóìàâ — ³ ïðèòóëèâñÿ âóõîì äî ñòîâáóðà. Éîãî ëåäâå ïîì³òíî ðîçãîéäóâàëî, ï³ä êîðîþ ùîñü æàë³áíî ñêðèï³ëî, à âíèçó ï³ä ï³äîøâàìè â Îëåñÿ âîðóøèëîñÿ êîð³ííÿ — ïîìèðàº ñîñíà... Îëåñü íàãð³á ÷îá³òêàìè ñí³ãó ï³ä îêîðåíîê, óòðàìáóâàâ éîãî ãàðíåíüêî ³, âèð³øèâøè, ùî òåïåð ñîñíà íå âïàäå, ïîãèöàâ ÷åðåç çàìåòè äî øêîëè. 1 Áîâäóð — äèìàð. 2

Ïîðîøà — ïåðøèé ñí³ã.

232

ÃÐÈÃ²Ð ÒÞÒÞÍÍÈÊ

Ùå çäàëåêó ïîáà÷èâ ì³ñò ç ãàòêàìè ïî îáèäâà áîêè. Ïî òîé á³ê ìîñòó, ÷åðåç âèã³í, ÷åðâîí³º êð³çü á³ëå ïëåòèâî çàïîðîøåíèõ äåðåâ öåãëÿíà øêîëà. Ç áîâäóð³â äèì óãîðó òîïîëèíèìè ñòîâïàìè. Ïîâ³òðÿ ïàõíå òîðô’ÿíèì äóõîì ³ âåñíÿíèì âèïàðîì ñèðèõ â³ëüõîâèõ äðîâ. Ë³âîðó÷ â³ä ìîñòó ÷îðí³þòü ìè¿, âèãðàþ÷è íà ñîíö³ áëèñêó÷èìè õâèëüêàìè, — òàì á’þòü äæåðåëà; à ïðàâîðó÷, íà ì³ëèí³, äå ë³ä ì³öí³øèé, ãàñàº âàòàãà øêîëÿð³â. Ë³ä ãíåòüñÿ, öüâîðîõêàº îä áåðåãà äî áåðåãà, çäóâàþ÷èñü ïîïåðåäó âàòàãè, ìîâ êîâäðà íà ñ³í³. Ç ïðîëîìèí ö³âêàìè öåáåíèòü âîäà ³ çàëèâàº ïëåñî. — Åé, Îëåñþ! — êëè÷óòü ç ãóðòó. — Ãàéäà ç íàìè ïîäóøêè ãíóòü! — Íàâ³ùî ë³ä ïñóºòå? — ó â³äïîâ³äü Îëåñü. — Â³í ùå ìîëîäèé. Ä³òâîðà ñì³ºòüñÿ: äèâàê. À Ôåäüêî Òîéêàëî ðîçáèøàêóâàòî âèøê³ðèâ çóáè ³, óêàçóþ÷è ðóêàâîì íà Îëåñÿ, çàâîëàâ òàê, ùî øèÿ îäðàçó çðîáèëàñÿ òîíåíüêîþ: — Áèé çðàäíèêà! — ï³äñêî÷èâ, òèöüíóâ Îëåñÿ ë³êòåì ï³ä ñêðîíþ é çíèê ïîì³æ ïàëÿìè. Îëåñü çãàðÿ÷ó í³ÿêîâî óñì³õíóâñÿ, ïîòîðêàâ ìîêðîþ ðóêàâè÷êîþ òâåðäó ´óëþ ï³ä îêîì ³, êîâçàþ÷èñü, ïîáð³â äî øêîëè. Ï³ä íîãàìè ëàã³äíî, ìîâ õìèçîê ó ë³ñ³, ïîòð³ñêóâàâ ë³ä, à á³ëÿ îêà ùîñü îáâàæí³ëî é ñ³ïàëîñü. Îëåñü ë³ã äîë³ëèöü, ïðèòèñíóâ ñêðîíþ äî ëüîäó ³ ïî÷àâ ðîçãëÿäàòè äíî. Âîíî òüìàðèëîñÿ ìóëèñòèì ïèëêîì, ïóñêàëî áóëüáàøêè, êîòð³ ïðèëèïàëè äî êðèãè — á³ë³, êðóãë³, ÿê âîëÿ÷å îêî. Òå÷³ÿ ðîç÷³ñóâàëà çåëåíèé êóøèð1, ïðÿëè òîíåíüêèìè í³æêàìè ÿê³ñü æó÷êè, áîêîì äîëàþ÷è ïðóæíèé ñòðóì³íü. ² ââèæàºòüñÿ Îëåñåâ³ ìàëåíüêà õàòà ï³ä êóùåì âîäÿíî¿ ïàïîðîò³, à â ò³é õàòö³ — â³í á³ëÿ â³êîíöÿ ñèäèòü, ðèáêó ñòåðåæå. Çàáàæàâ — âèéøîâ. Í³õòî òåáå íå çàéìå. ²äè êóäè çàìàíåòüñÿ. Îñü êàðàñèê ïëèâå. Öàï éîãî çà ï³ðöå: «Äîáðèäåíü, äÿäüêó! ßê ïîæèâàºòå?» Îëåñü ñîëîäêî çîéêàº, ù³ëüí³øå ïðèïàäàº ëîáîì äî êðèãè. Ðàïòîì ïîì³æ êóøèðàìè ïðîìàéíóëà ÷îðíà áëèñêàâèöÿ é çàâìåðëà îñòîðîíü äîâãàñòîþ ïëÿìîþ. Îëåñü ï³äïîâç áëèæ÷å, ïðèãëåä³âñÿ é çàñòîãíàâ â³ä ïîäèâó: ùóêà! Ó çóáàõ ó íå¿ òðåìò³ëà ìàëåíüêà ïë³òî÷êà. 1

Êóøèð — ðîñëèíà, ùî ðîñòå ó âîä³; âîäÿíà êðîïèâà.

233

Ð²ÄÍÀ ÓÊÐÀ¯ÍÀ. ÑÂ²Ò ÏÐÈÐÎÄÈ

— Ïóñòè, — âèäèõíóâ Îëåñü ³ ëÿïíóâ äîëîíåþ ïî ëüîäó. Òà ùóêà é íå ïîâîðóõíóëàñü. À ïë³òêà çíèêëà. Â³í ï³äõîïèâñÿ íà íîãè ³ ñòàâ ãàòèòü ï³äáîðîì ó òå ì³ñöå, äå ñòîÿëà ùóêà, àæ äîêè ï³ä ÷îáîòîì íå õðîêíóëà âîäà. Á³ëÿ øêîëè òåëåíüêíóâ äçâîíèê, óë³ãñÿ ãàì³ð. À Îëåñü ñèä³â ïîñåðåä ð³÷êè ïîðó÷ çåëåíî¿, ç ðÿñêîþ, êàëþæ³ é ïëàêàâ. Ï³ä ìîñòîì áèâñÿ îá ïàë³ âèõîð, çãîðòàâ äî êóïêè ñóõèé î÷åðåòÿíèé ëèñò ³ ãíàâ éîãî â áåðåã. Îëåñü ï³äâ³âñÿ, çàïõàâ êíèæêè â ïàçóõó é ïîïëåíòàâñÿ äî øêîëè. Íà ïåðøîìó óðîö³ áóëî ìàëþâàííÿ. Ñòàðåíüêà â÷èòåëüêà Ìàòèëüäà Ïåòð³âíà õîäèëà ïîì³æ ïàðòàìè ³, ðîáëÿ÷è çàãàäêîâå îáëè÷÷ÿ, ïîâ³ëüíî ãîâîðèëà: «À ñüîãîäí³, ä³òè, ìè áóäåìî ìàëþâàòè... ïåðåãí³éíèé ãîðùå÷îê. Çàâäÿêè öèì ãîðùå÷êàì ïåðåäîâ³ êîëãîñïè íàøî¿ êðà¿íè...» Ïîò³ì âîíà ä³ñòàëà ç ïîðòôåëÿ ãèðóí÷èê ³ óðî÷èñòî ïîñòàâèëà íà ñò³ë. Ä³òè ïî÷àëè ìàëþâàòè, âèâîäÿ÷è êîæåí ñâîº: òîé æëóêòè÷êî, ³íøèé ðèíêó àáî ìàê³òåðêó1. ² îñê³ëüêè ä³ðêó â äåíö³ í³ÿê áóëî ïåðåäàòè, òî ¿¿ ÷³ïëÿëè çáîêó. Îëåñü ñòàðàííî ñêðèï³â îë³âöåì ³ íàòõíåííî ïðèöìàêóâàâ. Êîëè æ ó÷èòåëüêà çóïèíèëàñÿ á³ëÿ éîãî ïàðòè, ³ç çîøèòà íà íå¿, ïðåçèðëèâî ïðèìðóæèâøè îêî, äèâèâñÿ äÿòåë: ÷îãî òîá³ òóòå÷êè? — Îëåñþ, àäæå ÿ íàêàçóâàëà âñ³ì ìàëþâàòè ãîðùå÷îê, — ñóâîðî ñêàçàëà Ìàòèëüäà Ïåòð³âíà. ¯é ñïîäîáàâñÿ äÿòåë, àëå âîíà äîáðå çíàëà, ùî òàêå â÷èòåëüñüêà ïðèíöèïîâ³ñòü, òîìó é äîäàëà: — ß ïîñòàâëþ òîá³ äâ³éêó. Ó êëàñ³ ââ³ðâàâñÿ ãàì³ðåöü. Â³äì³ííèêè äèâèëèñÿ íà ñâîãî â÷îðàøíüîãî ïîáðàòèìà ñï³â÷óòëèâî, à ò³, õòî â÷èâñÿ ÷åðåç ïåíüêîëîäó, ç ðàä³ñòþ ÷åêàëè íà òå, ùî ¿õíüîãî ïîëêó ïðèáóäå. Îëåñü ç³áðàâ êíèæêè, âèë³ç ç-çà ïàðòè ³ ðóøèâ äî äâåðåé. — Êóäè öå òè? — çäèâóâàëàñü ó÷èòåëüêà. Îëåñü ïîõíþïèâñÿ. — ß òàê íå õî’! — ßê öå — òàê? — Ãèðóí÷èêà îòîãî íå õî’ ìàëþâàòè. — ×îìó? — Äÿòëà õî÷ó... 1

Æëóêòî, ðèíêà, ìàê³òðà — âèäè ïîñóäó.

234

ÃÐÈÃ²Ð ÒÞÒÞÍÍÈÊ

Äîêè Ìàòèëüäà Ïåòð³âíà äóìàëà ïðî äîëþ ñâîãî àâòîðèòåòó, Îëåñü âèéøîâ ó êîðèäîð, ïîõàïöåì íàòÿã ïàëüòå÷êî é îïèíèâñÿ íà ´àíêó. Ó øê³ëüíîìó ñàäêó ïóðõàëè ñèíè÷êè. Ó áóð’ÿíàõ âîâòóçèëèñÿ ãîðîáö³, ñêëüîâóþ÷è ðåï’ÿøà÷³ ê³ì’ÿõè. Äåñü ó â³ëüõàõ ïî òîé á³ê ð³÷êè áèëè ïåíüêè: áóõ, áóõ. Äçåíü, — ñîêèðà ñïðèñíóëà. Îëåñü óÿâèâ ñîá³, ÿê ãàðíî çàðàç ó ëóç³, ³ ïîá³ã ó âåðáîëîçè. Òàì â³í áëóêàâ äî ñàìîãî âå÷îðà. Îáìàöóâàâ õîëîäí³ ïòàøèí³ ãí³çäà, ¿â ìåðçëó êàëèíó, äîêè íå íàáèâ îñêîìè. Ïîò³ì øóêàâ îñèêîâ³ òðóõëÿêè, õîâàâ çà ïàçóõó ³, íàï’ÿâøè ïàëüòå÷êî íà ãîëîâó, äèâèâñÿ: ñâ³òÿòü ÷è íå ñâ³òÿòü? Ó êóùàõ, çàïëåòåíèõ îñîêîþ, øàðóä³â â³òåð, ïîïèñêóâàëè ìèø³, à â áåðåç³ òåðëèñü îäíà îá îäíó â³ëüõè, ñïîâíþþ÷è ëóã òðèâîæíèì ñòîãîíîì. Ñîíöå ïðîáèëî â õìàðàõ íàä áàéðàêîì âóçåíüêó îïîëîíêó, ÿñêðàâèì ïðîìåíåì ñòðåëüíóëî íà ëåâàäè, Îëåñü ðàä³ñíî ìðóæèâñÿ éîìó íàçóñòð³÷, çâîäèâ î÷³ äî ïåðåí³ññÿ, ëîâëÿ÷è çîëîòó ìóøêó íà ê³í÷èêîâ³ íîñà. Íàäâå÷³ð õìàðè îïóñòèëèñÿ íèæ÷å, à òîïîë³ íàä ñåëîì ïîâèùàëè é íàáðàëè âîéîâíè÷îãî âèãëÿäó. Òðåáà áóëî éòè äîäîìó. Îëåñü ãðÿäêàìè âèáðàâñÿ íà âèã³í ³ ñòàâ ÷åêàòè, äîêè âèïóñòÿòü øêîëÿð³â. Ï³ä òèíàìè íà êîëîäêàõ àáî ïðîñòî íàâïðèñÿäêè ñèä³ëè äÿäüêè, ñìàëèëè öèãàðêè, ãîìîí³ëè. — Îí áà÷: â³ëüõà â ëóç³ ïî÷îðí³ëà... íà â³äëèãó, ìàáóòü. — Åãå æ, ðèáà â ÿò³ð1 ï³äå... Á³ëÿ øêîëè ãðþêíóëè äâåð³. Ä³òè òîâïàìè ïîñóíóëè ïî äîì³âêàõ. Ùå çäàëåêó ïîì³òèâøè äîðîñëèõ, õëîï÷àêè áîêàñà õîäÿòü îäèí ïîá³ëÿ îäíîãî, ùîá ïîáîðîòèñÿ. Äèâèñü: ç÷åïèëèñü, âîäÿòüñÿ, õåêàþòü, íàñëóõàþ÷è êðàºì âóõà, ùî ñêàæóòü á³ëÿ òèíó. À òàì: — À÷ ’êèé ãåðîéñüêèé ïàðóáîê! — À îòî, ìàáóòü, Íàòàë÷èí, — êàæóòü á³ëÿ òèíó, ïîì³òèâøè Îëåñÿ. — Áà ÿêå ñìèðíå... — Åãå, âîíî ÿêåñü äèâàêóâàòå... Ñëóõàº Îëåñü ³ íå ðîçóì³º: õâàëÿòü éîãî ÷è ëàþòü. Íà ìîñòó Îëåñÿ äîæèäàâ Ôåäüêî Òîéêàëî. — Íà ïîïî¿æ, — ñêàçàâ í³ÿêîâ³þ÷è é óòèñíóâ Îëåñåâ³ â ðóêó ïîäàâëåíèé òåïëèé ïèð³ã. — Áåðè, äóðíèé, ç ì’ÿñîì. 1 ßò³ð

— ðèáàëüñüêå çíàðÿääÿ.

235

Ð²ÄÍÀ ÓÊÐÀ¯ÍÀ. ÑÂ²Ò ÏÐÈÐÎÄÈ

Îëåñåâ³ íå õîò³ëîñÿ ïèðîãà, àëå â³í çðàä³â ïðèìèðåííþ ³, ùîá â³ääàðóâàòè òîâàðèøà, õóòåíüêî çàíèøïîðèâ ïî êèøåíÿõ, ä³ñòàþ÷è çâ³äòè äóõìÿí³ âåð÷èêè õìåëþ, ñóõå ëèñòÿ ð³çíîãî êàðáóâàííÿ, ïëåòåíå ç ïðÿäèâà òà âîëîâ’ÿ÷î¿ øåðñò³ ðåìåçÿ÷å ãí³çäî, ñõîæå íà áàøëè÷îê. — Çàáåéêàâñÿ1 òè, — ñêàçàâ Ôåäüêî é ïî÷àâ îáìèíàòè Îëåñåâ³ ïàëüòå÷êî. Îëåñü ùå äóæ÷å çàõâèëþâàâñÿ, ëåäâå íå çàïëàêàâ â³ä ùèðîñò³ é ñîëîäêîãî ïî÷óòòÿ áðàòåðñòâà. Â³í óõîïèâ ðåìåçÿ÷å ãí³çäî é îáîìà ðóêàìè ïîäàâ éîãî Ôåäüêîâ³. Òîé çàõîâàâ ïîäàðóíîê ï³ä ïîëó, ïîì’ÿâñÿ. — À â÷èòåëüêà ñåðäèëàñü, ÿê òè ï³øîâ... ãè-ãè... ñòðàõ! Ïîò³ì êðèêíóâ: «Ãàò-òÿ-âéî!» — ³ ïîäàâñÿ äî ð³÷êè òðóñèòè ÿòåð³. Ó ñåë³ ëåäü âå÷îð³º, à â ñîñí³ âæå êðîíè ç³ìêíóëî ï³òüìîþ. Îëåñü á³æèòü ï³äòþïöåì ³ ðàïòîì ïîì³÷àº, ùî äåðåâà òåæ á³æàòü, êðóæëÿþòü, õîâàþòüñÿ îäíå çà îäíîãî, íåìîâ ó æìóðêè ãðàþòü. Îëåñü çóïèíÿºòüñÿ — ³ äåðåâà çàâìèðàþòü. Ïî òîé á³ê ñîñíè ÷óòè: ñàíè ñêðèïëÿòü, êîí³ øèðõàþòü ³ ãîëîñ ä³äà Ïðîêîïà: — À íî-íî! Óçäð³âøè Îëåñÿ, ä³ä íàòÿãàº â³æêè. — Ñ³äàé, âíó÷å, ïî ñîëîìó ïî¿äåìî. Îëåñü ðàäî âìîùóºòüñÿ, ìàõàº íà êîíåé: — Ãàò-òÿ-âéî! — À ùî, ïîñòàâèëè ï’ÿò³ðêó? — ïèòàº Ïðîê³ï, âèøê³ðÿþ÷è ïîðîæí³ äåñíà. Îëåñü ñîðîì’ÿçëèâî õîâàº îáëè÷÷ÿ â ðóêàâ: — Ñüîãîäí³ íå ñòàâèëè. Ó÷îðà ò³ëüêè. Ïîìèíóëè ïðîâàëëÿ, ìàéæå âùåðòü çàíåñåíå ñí³ãîì. Íà ð³ëëÿõ ö³ëèì õóòîðîì çàìàÿ÷³ëè ñêèðòè. — Íî-íîó... — ñòîãíå Ïðîê³ï ³ âîðóøèòü ïóæàëíîì2. Êîí³ ùóëÿòü âóõà, çðèâàþòüñÿ á³ãòè. À ñîñíè ïîçàäó âèãîéäóþòü «øó-ø³-ø³-³» — ³ êîí³ çóïèíÿþòüñÿ. — Ä³äó, ÷îãî ïðî ìåíå êàæóòü — äèâàê? — Íåâñòð³ëèâèé, çíà÷èòü. Äèâíèé ºñè. — Ïðîê³ï äâîìà ïàëüöÿìè, ÿê ùèïöÿìè, óõîïèâñÿ çà í³ñ ³ âèñÿêàâñÿ òàê ëóíêî, ùî àæ êîí³ ïîá³ãëè. — Õòî æ îòî òàêå ïàòÿêàº? — ñïèòàâ ïåðåãîäîì. 1 2

Çàáåéêàòèñÿ — òóò: çàáðóäíèòèñÿ. Ïóæàëíî — ðóê³â’ÿ áàòîãà.

236

ÃÐÈÃ²Ð ÒÞÒÞÍÍÈÊ

— Äÿäüêè íà âèãîí³. — Åò, ôàðìàçîíè1... Òè ¿õ íå ñëóõàé. — Ïîìîâ÷àâ. À äàë³: — Âîíî, çâè÷àéíî, ïðàâèëüíî. Çàâçÿòòÿ â òåáå îáìàëü. Óñå ÷îãîñü ó çåìë³ ïîðïàºøñÿ. À òðåáà — ó ëþäÿõ. Òà îòàê ïîá³ëÿ íèõ, îòàê... Òîãî — ë³êòåì, òîãî — ïî÷îòîì... Ãóëüê — óïåðåä âèéøîâ. À ïåðøîãî íå ïåðå÷åïèø, áî íå äîæåíåø. Î! Îëåñü âèíóâàòî ï³äñüîðáóº íîñîì. — Ä³äó, ÷îìó äÿòåë øèøêè ¿ñòü, à ùóêà — ïë³òî÷îê? — À òî âæå õòî ÿêîãî ïîð³ääÿ. — À ÿ íå çàáðàâ ó äÿòëà øèøêè, — õâàëèòüñÿ Îëåñü. — ² â³ðíî. Íàâ³ùî âîíà çäàëàñü. Öå ÿê ïóòíº ùîñü ïîáà÷èø — äîùå÷êó, ñêàæ³ìî, àáî ãâ³çäî÷îê — òîä³ áåðè. — Íàâ³ùî? — Ïðèãîäèòüñÿ. Êîëè íàáèðàëè ñîëîìó, ä³ä ÷àñòî ñïîâçàâ ³ç ñêèðòè, íàíèçóâàâ ñîëîìó íà ð³æíÿêè é ãóöàâ òàê, ùî àæ ë³ñà ñêðèï³ëà. — Òîâ÷è, îíó÷êó, ãí³òè! — õåêàâ. — À ÿ ùå ÿêèéñü íàâèëüíèê ñêèíó. — ² çíîâó äåðñÿ íà ñêèðòó. Ñïî÷àòêó Îëåñü íàäîëóæàâ, ïîò³ì çàìîðèâñÿ ³ ñ³â. — Íàâ³ùî ñò³ëüêè áåðåìî? — ßê íàâ³ùî? — îçâàâñÿ ç ï³òüìè Ïðîê³ï. — Öå æ ñîá³, à íå òåù³. Õå-õå! Òè çíàºø, ùî òàêå òåùà? Í³? Ï³äðîñòåø — óçíàºø. Êëÿòà áàáà. — À ÿêùî êîíÿì âàæêî áóäå? — ñâîº¿ Îëåñü. — Í³÷îãî. Çàòå íàì ëåãêî. Íàòîïèâ — ³ âèëåæóéñÿ ñîá³ íà ïå÷³. Òè â³äïî÷èíü, à òîä³ ùå ïîñòðèáàºø. Âîíî æ òàêè ãðóç. Ïîâåðòàëèñÿ äîäîìó â òåìðÿâ³. Ë³ïèâ ìîêðèé ñí³ã, ïðèïîðîøóþ÷è á³ëèì êîíÿ÷³ ñïèíè. Ïðîê³ï õëüîñêàâ áàòîãîì ³ ëàÿâñÿ. À Îëåñü ñåðäèòî ñîï³â ó íüîãî íàä âóõîì ³ ï³äáèâàâ ðóêó. Çàìàõíåòüñÿ Ïðîê³ï ãàðíåíüêî, öüâîõ — ³ ìèìî. — Íå áèé, — áëàãàº Îëåñü. — Áà÷èø: âàæêî. Ïðîê³ï ç³òõíóâ ³, íàìîòàâøè áàòîãà íà ðóêó, ùîá íå çãóáèòü, îáåðíóâñÿ äî Îëåñÿ. — Îñü ïîñëóõàé, äóðíèêó, ùî ÿ òîá³ ñêàæó. Ñëóõàé ³ íà âóñ ìîòàé. Òóò, íà çåìë³, íå áèòè íå ìîæíà. Òóò íå òè, òàê òåáå îäðåïàþòü ùå é ïëàêàòü íå äàäóòü. Ïîäàâñÿ âïåðåä ³, îáäàþ÷è Îëåñÿ ïð³ëèì äóõîì äàâíî íå ìèòî¿ áîðîäè, çàõàð÷àâ ó ñàìå âóõî: — Ïîéíÿâ? 1

Ôàðìàçîí — òóò: âèãàäíèê.

237

Ð²ÄÍÀ ÓÊÐÀ¯ÍÀ. ÑÂ²Ò ÏÐÈÐÎÄÈ

Îëåñåâ³ çðîáèëîñÿ ñóìíî. Çàêîðò³ëî øâèäøå òóäè, ó ñåëî, äå ñí³ã ïëåòå íàâêîëî åëåêòðè÷íèõ ë³õòàð³â ãóñò³ ðîæåâ³ ñ³ò³ é ïðèâ³òíî ñâ³òÿòüñÿ â³êíà â õàòêàõ. Ïîïåðåäó á³ëîþ ñò³íîþ ï³äâ³âñÿ á³ð. Â³í óæå íå ãóâ ³ íå øèêàâ íà êîíåé. — Ìîâ÷èòü, — òèõî ñêàçàâ Îëåñü. — Ñí³ãîì çàáèëî, — ïîÿñíèâ Ïðîê³ï. — Â³òåð ã³ëëÿ íå çðóøèòü. Äîìà Îëåñü íå ñòàâ äîæèäàòè, äîêè ä³ä ç ìàò³ð’þ ñêèäàþòü ñîëîìó, øâèäåíüêî ðîçäÿãñÿ ³ ïîë³ç íà ï³÷. ×åðåç äåÿêèé ÷àñ ó ñ³íÿõ çàãðèìàëè ÷îá³òüìè, çàãîìîí³ëè. — Îòî æ ÿ é êàæó, — ãîâîðèâ ä³ä, — íåãëåìåäçà â³í ó òåáå, Íàòàëêî. Äèâàê... Çàòîï÷óòü éîãî... Áî âîíî æ ÿê äåðåâöå â ïàãîí³... Ïîò³ì ä³ä óâ³éøîâ äî õàòè, çàãëÿíóâ íà ï³÷. — Çìåðç, îíó÷êó? À òè íîæêè — íà ÷åð³íü1, à çâåðõó êóõâàº÷êîþ... Îëåñü ãëèáøå çàðèâñÿ â ïîäóøêó é òîíåíüêî çàñê³ìëèâ. Ïðîê³ï ï³äíÿâ áðîâè ñòîð÷àêà. — Îí äèâè, ÷îãî öå â³í ðîçïðèíäèâñÿ? — Ãåòü, íå çàéìàéòå éîãî, — ñóìíî îá³çâàëàñÿ ìàòè ç õàòèíè. — ¯æòå âæå. — À õ³áà ÿ ùî? — ìèìðèâ Ïðîê³ï. — À éîìó í³÷îãî òàêîãî é íå êàçàâ... Â³í ¿â øâèäêî, âèíóâàòî âèòð³ùàâ î÷³, ïëÿìêàâ òèõ³øå, í³æ çàâæäè, ³ ãóáèâ êðèõòè â áîðîäó. Îëåñü íåïîì³òíî äëÿ ñåáå çàñíóâ. À âíî÷³ êð³çü ñîí áëàãàâ ìàò³ð ðîçïîâ³ñòè êàçêó ïðî ²âàñèêà-Òåëåñèêà, çëÿêàíî çîéêàâ, êîëè â³äüìà ãðèçëà äóáà, ³ ðàäî ñì³ÿâñÿ, êîëè ãóñèíÿ âçÿëà ²âàñèêà íà ñâî¿ êðèëÿòà. Óäîñâ³òà çíîâ çàãóëè íà ìîðîç³ ñîñíè é çàêðè÷àëè ï³âí³ íà ãîðèùàõ. Íàðîäæóâàâñÿ íîâèé äåíü. 1. Íà óðîö³ ìàëþâàííÿ Îëåñü çîáðàçèâ À Á Â Ã 1

ãîðùå÷îê êàðàñèêà äÿòëà ùóêó

×åð³íü — ïëîùèíà íàä çâîäîì ïå÷³, íà ÿê³é ñïëÿòü, ñóøàòü çåðíî òà ³í.

238

ÃÐÈÃ²Ð ÒÞÒÞÍÍÈÊ

2. Ñëîâàìè «Çàâçÿòòÿ â òåáå îáìàëü. À òðåáà — â ëþäÿõ. Òà îòàê ïîá³ëÿ íèõ, îòàê… Òîãî — ë³êòåì, òîãî — ïî÷îòîì… Ãóëüê — óïåðåä âèéøîâ» Îëåñÿ ïîâ÷àº À Á Â Ã

ìàò³ð Ìàòèëüäà Ïåòð³âíà Ôåäüêî Òîéêàëî ä³ä Ïðîê³ï

3. Ïðî÷èòàéòå ðå÷åííÿ. Çà÷óâøè ëþäèíó, äÿòåë ïåðåñòàâ öþêàòè, ïîâ³â ãàðòîâàíèì äçüîáîì ç áîêó â á³ê ³ íàö³ëèâ éîãî íà Îëåñÿ. Ñèíîí³ìîì äî âèä³ëåíîãî ñëîâà º ïðèêìåòíèê À ãàðíèé Á ãîñòðèé Â òðåíîâàíèé Ã âåëèêèé 4. Ðîçêàæ³òü ïðî äèòèíñòâî Ãð. Òþòþííèêà. 5. Äîâåä³òü, ùî òâ³ð Ãð. Òþòþííèêà «Äèâàê» º îïîâ³äàííÿì. 6. Çíàéä³òü ó òåêñò³ îïîâ³äàííÿ âèñëîâè â÷èòèñÿ ÷åðåç ïåíü-êîëîäó òà ¿õíüîãî ïîëêó ïðèáóäå. Ïîÿñí³òü ¿õ çíà÷åííÿ. 7. Ùî âêàçóº íà ëþáîâ Îëåñÿ äî ïðèðîäè, êîëè îïèñóºòüñÿ éîãî äîðîãà äî øêîëè? Ïðî êîãî íàéá³ëüøå â³í äáàâ, ïîâåðòàþ÷èñü äîäîìó ç ä³äîì Ïðîêîïîì? Ïðî ÿêó ëþäñüêó ðèñó ñâ³ä÷èòü òàêà ïîâåä³íêà õëîï÷èêà? 8. ×è ñïðàâåäëèâî, íà âàøó äóìêó, ó÷èòåëüêà ïîâåëà ñåáå ç Îëåñåì? ×è ìîæíà ïîêèäàòè êëàñ áåç äîçâîëó â÷èòåëÿ? 9. Çíàéä³òü îïèñè ïðèðîäè â îïîâ³äàíí³ «Äèâàê» ³ âèðàçíî ïðî÷èòàéòå ¿õ. ßê³ õóäîæí³ çàñîáè (òðîïè) òî÷íî é êîðîòêî ïåðåäàþòü êðàñó äîâê³ëëÿ: äåðåâ, ñí³ãó, ïòàõ³â, áîðó, ð³÷êè? 10. ×è çãîäí³ âè ç òèì, ùî Îëåñÿ íàçèâàëè äèâàêîì? Ùî ó âàñ ñï³ëüíîãî é â³äì³ííîãî ç öèì õëîï÷èêîì? Êèì çà ïðîôåñ³ºþ ìîæå ñòàòè Îëåñü ó ìàéáóòíüîìó? 11. Ïîä³ë³òü îïîâ³äàííÿ íà ÷îòèðè ÷àñòèíè, äîáåð³òü äî êîæíî¿ ç íèõ çàãîëîâêè é çàïèø³òü ¿õ ó ðîáî÷èé çîøèò. 12. Ñêëàä³òü ïëàí õàðàêòåðèñòèêè Îëåñÿ, âèêîðèñòàâøè â íüîìó ñëîâà: â³ê, ïîðòðåò, â÷èíêè, ñòàâëåííÿ, óÿâà, ïîâåä³íêà òà ³í. 1. Íàïèø³òü âëàñíå çàê³í÷åííÿ îïîâ³äàííÿ Ãð. Òþòþííèêà «Äèâàê» (äî 1 ñ.). 2. Âèâ÷³òü íàïàì’ÿòü óðèâîê ç îïîâ³äàííÿ «Äèâàê» â³ä ñë³â: «...Îëåñü óÿâèâ ñîá³, ÿê ãàðíî çàðàç ó ëóç³, ³ ïîá³ã ó âåðáîëîçè» ³ äî ñë³â: «…³ ñòàâ ÷åêàòè, äîêè âèïóñòÿòü øêîëÿð³â» (çà áàæàííÿì).

239

ÌÈÊÎËÀ Â²ÍÃÐÀÍÎÂÑÜÊÈÉ (1936–2004) Ìèêîëà Ñòåïàíîâè÷ Â³íãðàíîâñüêèé — â³äîìèé óêðà¿íñüêèé ïèñüìåííèê, ê³íîàêòîð ³ ê³íîðåæèñåð. Íàðîäèâñÿ íà Ìèêîëà¿âùèí³, äèòèíñòâî ìàéáóòíüîãî ìèòöÿ áóëî çàòüìàðåíå â³éíîþ. Íàâ÷àâñÿ â ²íñòèòóò³ ê³íåìàòîãðàô³¿, à ïîò³ì ïðàöþâàâ íà Êè¿âñüê³é ê³íîñòóä³¿. Çí³ìàâñÿ â ê³íî, çîêðåìà ç³ãðàâ ãîëîâíó ðîëü ó ô³ëüì³ «Ïîâ³ñòü ïîëóì’ÿíèõ ë³ò» Î. Äîâæåíêà, òâîð÷³ñòü ÿêîãî âè áóäåòå âèâ÷àòè â ñòàðøèõ êëàñàõ. Ìèêîëà Â³íãðàíîâñüêèé íàïèñàâ ÷èìàëî ê³íîñöåíàð³¿â, ïðîáóâàâ ñâî¿ ñèëè ³ ÿê ê³íîðåæèñåð. À ùå â³í â³äîìèé ÿê àâòîð òâîð³â äëÿ ä³òåé. Äî ðå÷³, â³í ïèñàâ ³ ïðîçîâîþ, ³ â³ðøîâàíîþ ìîâîþ. Ïðîïîíóºìî âàì ïðî÷èòàòè ê³ëüêà ïîåç³é Ì. Â³íãðàíîâñüêîãî ïðî êðàñó ïðèðîäè, ÿêó â³í íàäçâè÷àéíî òîíêî â³ä÷óâàâ ³ ëþáèâ, à òàêîæ çàõîïëèâó ïîâ³ñòü «Ñ³ðîìàíåöü» ïðî äðóæáó òðèíàäöÿòèð³÷íîãî Ñàøêà ç âîâêîì… Ñïðàâæí³ì âîâêîì Ñ³ðîìàíöåì! ÁÀÁÓÍÈÍ ÄÎÙ Áàáóíèí äîù, íà êëÿìö³ öÿïîòà, ² ñòåæêà â ÿáëóêàõ âæå ñòåæêîÿáëóêàòà, Ç êîòÿðè — ³ñêðè! Ç ì’ÿòè — ÷àìðîòà! Ïóñêàº áóëüáè íà ïîðîç³ õàòà… ²äå õòîñü òåìíèì ñàäîì — çàõîâàéñü! ²äå, é ñòàº çíàäâîðó çà ñò³íîþ, ² ìîêðî äèõàº íàä ìîêðîþ ãóáîþ; ßê çâóòü éîãî? ×è âçàãàë³ â³í çâàâñü? Õòî â³í òàêèé â çàëàòàí³ì êîæóñ³, Â êîæóñ³, à õàïàº äðèæàêè?.. Ïîïèñêóþòü ïòàøàòà â éîãî âóñ³, ² â áîðîä³ äð³ìàþòü ¿æàêè. Îäíå — ñîâ’ÿ÷å îêî, äðóãå — âîâ÷å, Ðóêà — êðèëî, äðóãà ðóêà — âåñëî, Óï³âîáëè÷÷ÿ äåíü, à ï³âîáëè÷÷ÿ ç íî÷³, Íà ãîëîâ³ ïîñð³áëåíå ñ³äëî, Äå æ ê³íü éîãî? Ó òîðá³ ê³íü, ÿ çíàþ. 240

ÌÈÊÎËÀ Â²ÍÃÐÀÍÎÂÑÜÊÈÉ

Ïîðîæíþ òîðáó â³í áè íå íîñèâ… Ñòî¿òü, ³ ïåðåäèõóº, é ÷åêàº, Ìàáóòü, íàñïðàâä³ âèáèâñÿ ³ç ñèë, Áî õòî æ òî çíàº, ñê³ëüêè éîìó ðîê³â ² ñê³ëüêè â³í æèâå òèñÿ÷îë³òü?.. Ïðèéøîâ ï³ä íàøó õàòó íåíàðîêîì, Ïðèéøîâ ïåðå÷åêàòè ³ ñòî¿òü: Çàéòè ÷è í³ äî íàñ, äî áóëüáîõàòè?.. Ç íîãè íà íîãó îñü ïåðåñòóïèâ, Ùîñü íà÷å õò³â áóëî ìåí³ ñêàçàòè, Òà ñàäîì çíîâ ïî÷àïàâ ó ñòåïè… *** Ñàìà ñîáîþ ð³÷êà öÿ òå÷å, Ìàëåíüêà ð³÷å÷êà, âóçåíüêà, ÿê äîëîíÿ. Öÿ ð³÷å÷êà Äí³ïðà òèõåíüêà ñèíÿ äîíÿ, Ìàëåíüêà äîíå÷êà áåç ³ìåí³ ³ùå. Âîíà òå÷å â ãîðîä³ â íàñ ï³ä êëåíîì, ² íàøà õàòà ïàõíå ¿é áîðùåì. Öâ³òå íàä íåþ íåáî çäîðîâåííî Ñîëîäêèìè õìàðèíàìè ç äîùåì. Öÿ ð³÷å÷êà òå÷å äëÿ êëåíà ³ äëÿ ìåíå, ¯¿ é òîä³ ÿ áà÷ó, êîëè ñïëþ. ß ð³÷å÷êó îöþ â ãîðîä³ â íàñ ï³ä êëåíîì, ßê òàòà, é ìàìó, ³ ÿê ìåä, ëþáëþ. ÏÅÐØÀ ÊÎËÈÑÊÎÂÀ Ñïè, ìîÿ äèòèíî çîëîòà, Ñïè, ìîÿ òðèâîãî êàðîîêà. Â òåïëèõ ñíàõ ³äóòü â ïîëÿ æèòà, ² çîðÿ íàä íèìè éäå âèñîêà. Ñïè, ìîÿ ã³ëëÿ÷êî ãîëóáà, Òèõî â ìî¿ì ñåðö³ ³ ùàñëèâî. Çà â³êíîì õëþïî÷åòüñÿ ïëàâáà Òâî¿õ ë³ò ³ äîë³ ãîì³íëèâî¿. 241

Ð²ÄÍÀ ÓÊÐÀ¯ÍÀ. ÑÂ²Ò ÏÐÈÐÎÄÈ

Ñïè, ìîÿ äèòèíêî, íà ïîð³. Ò³í³ ñïëÿòü ³ ñîííà ÿâîðèíà... Òà ÿê íåáî â íàøîìó Äí³ïð³, Òàê â òîá³ íå ñïèòü õàé Óêðà¿íà. Õàé âîíà íå ñïèòü â òîá³ ïîâ³ê, Áî âîíà — äëÿ òåáå ³ äëÿ ñâ³òó... Ëþë³, ì³é ìàëåíüêèé ÷îëîâ³ê, Êàïëå ñîí ñð³áëÿñòèé ç âåðõîâ³òó... 1. Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü. Íàçâà â³ðøà 1 2 3

«Ïåðøà êîëèñêîâà» «Áàáóíèí äîù» «Ñàìà ñîáîþ ð³÷êà öÿ òå÷å…»

Óðèâîê À …õàé ìåíå áëàãîñëîâëÿòü êðèëîì, Ùîá ïèñàëîñü ñëîâî æóðàâëèíå Æóðàâëèíèì ç âèð³þ ïåðîì. Á Çà â³êíîì õëþïî÷åòüñÿ ïëàâáà Òâî¿õ ë³ò ³ äîë³ ãîì³íëèâî¿. Â Âîíà òå÷å â ãîðîä³ â íàñ ï³ä êëåíîì, ² íàøà õàòà ïàõíå ¿é áîðùåì. Ã Õòî â³í òàêèé â çàëàòàí³ì êîæóñ³, Â êîæóñ³, à õàïàº äðèæàêè?..

2. Ïðî÷èòàéòå ïîåòè÷í³ ðÿäêè. ß ð³÷å÷êó îöþ â ãîðîä³ â íàñ ï³ä êëåíîì, ßê òàòà, é ìàìó, ³ ÿê ìåä, ëþáëþ. Ó íèõ óæèòî À ïåðñîí³ô³êàö³þ Á ïîð³âíÿííÿ Â ã³ïåðáîëó Ã åï³òåò 3. Ó â³ðø³ «Áàáóíèí äîù» ê³íü áóâ À Á Â Ã

ó ó ó ó

ñòåïàõ ñàäó çà õàòîþ òîðá³

4. ßêèé êàçêîâèé ãåðîé ³ç â³ðøà «Áàáóíèí äîù» ïðèéøîâ äî áóëüáîõàòè, à ïîò³ì ï³øîâ ó ñòåïè? 5. ßê âè ðîçóì³ºòå âèãàäàí³ Ì. Â³íãðàíîâñüêèì ñëîâà ñòåæêîÿáëóêàòà é áóëüáîõàòà ç â³ðøà «Áàáóíèí äîù»?

242

ÌÈÊÎËÀ Â²ÍÃÐÀÍÎÂÑÜÊÈÉ

6. Ç ÿêèõ ñë³â âèäíî, ùî ó â³ðø³ «Ñàìà ñîáîþ ð³÷êà öÿ òå÷å…» äî ð³÷êè ñòàâëÿòüñÿ ç òåïëîì ³ í³æí³ñòþ? Âèïèø³òü ö³ ñëîâà â ðîáî÷èé çîøèò. 7. Ùî òàêå ïàòð³îòèçì? ßê öå ïî÷óòòÿ âèÿâëÿºòüñÿ ó â³ðø³ «Ñàìà ñîáîþ ð³÷êà öÿ òå÷å…»? 8. Êîãî íàçâàíî äîíåþ â ðÿäêó Öÿ ð³÷å÷êà Äí³ïðà òèõåíüêà ñèíÿ äîíÿ? Äîâåä³òü, ùî öå ïåðñîí³ô³êàö³ÿ. 9. Ùî âè çíàºòå ïðî êîëèñêîâ³ ï³ñí³? ßêèõ òâàðèíîê ³ ïòàõ³â íàé÷àñò³øå çãàäóþòü ó öüîìó æàíð³ ï³ñåíü? Ç ÷îãî ïîì³òíî, ùî «Ïåðøà êîëèñêîâà» íàïèñàíà íå äëÿ ìàëî¿ äèòèíè? 10. Ïîì³ðêóéòå, ÷îìó âñ³ çâåðòàííÿ ó â³ðø³ «Ïåðøà êîëèñêîâà» óæèòî â êëè÷íîìó â³äì³íêó, à â îñòàíí³é ñòðîô³ — ó íàçèâíîìó. 11. Çíàéä³òü ó â³ðø³ «Ñàìà ñîáîþ ð³÷êà öÿ òå÷å…» ñëîâà, ùî ïîçíà÷àþòü ñìàê ³ çàïàõ. ßêó ðîëü âîíè â³ä³ãðàþòü ó öüîìó òâîð³? Ç ÿêèìè çàïàõàìè àñîö³þºòüñÿ âàø ð³äíèé ä³ì? ×îìó? 12. Çíàéä³òü ó «Ïåðø³é êîëèñêîâ³é» åï³òåòè é ïåðñîí³ô³êàö³¿ òà çàïèø³òü ¿õ ó ðîáî÷èé çîøèò. ßêèé íàñòð³é ñòâîðþºòüñÿ ó â³ðø³ çà äîïîìîãîþ öèõ òðîï³â? 1. Íàìàëþéòå êàçêîâîãî ãåðîÿ ç â³ðøà Ì. Â³íãðàíîâñüêîãî «Áàáóíèí äîù» (çà áàæàííÿì). 2. Ïðî÷èòàéòå ïåðøó ÷àñòèíó ïîâ³ñò³ Ì. Â³íãðàíîâñüêîãî «Ñ³ðîìàíåöü».

Ñ²ÐÎÌÀÍÅÖÜ Ïîâ³ñòü (Ñêîðî÷åíî) Óíî÷³ ïðèéøëà îñ³íü, ³ âîâê õìóêíóâ íà ñèçèé ëèñò îæèíè, õìóêíóâ ³ ñêàçàâ: «Îãî-ãî!» Òîä³ â³í ï³äíÿâ ëàïó é ëàïîþ âìèâñÿ. Ïðîìèâ î÷³, ïîñòðóøóâàâ ³ç ñåáå ëèñòÿ, ïîñëóõàâ ñâèñò ñèíèö³ é çíîâó ë³ã. «Äàëåêî, — ñêàçàâ â³í ñîá³. — À íàâ³ùî?» Ïîò³ì âîâê çàñï³âàâ. Â³í ñï³âàâ òèõèì ñòàðèì ãîëîñîì, ³ òàêà äîðîãà ëåæàëà çà íèì, ùî àæ çà Îäåñîþ ³ çà ªãèïòåîì âèäí³ëàñÿ êîæíà áàäèëèíà. Âîâê ëåæàâ ì³æ ãðèáàìè, î÷èìà â ïîëå, ³ íàä íèì ïî ëèñòî÷êó îïàäàâ ë³ñ. Çâàëè éîãî Ñ³ðîìàíöåì, ³ â³í áóâ íàéñòàð³øèì âîâêîì ó ñâ³ò³. Óñå ñâîº Ñ³ðîìàí÷å æèòòÿ â³í âîäèâ çãðàþ. Ìîëîä³ âîâêè ç ë³ñ³â ³ ÿðóã ìð³ÿëè ïðîéòè â íüîãî áîéîâó âîâ÷ó ñòðàòåã³þ é òàêòèêó. Â³í ñíèâñÿ ìîëîäèì âîâ÷èöÿì. Íå îäèí ê³íü ³ç ïåðåäñìåðòíèì êðèâàâèì õðèïîì ïàäàâ íà òðàâó ÷è íà ñí³ã îä çóá³â Ñ³ðîìàíöÿ. 243

Ð²ÄÍÀ ÓÊÐÀ¯ÍÀ. ÑÂ²Ò ÏÐÈÐÎÄÈ

Éîãî ïðîêëèíàëè êîíþõè òà ïàñòóõè. Êîëè æ í³÷îãî áóëè ¿ñòè ³ âîâê ïåðåñèäæóâàâ äåíü àáî é òðè íà áîëîò³ ÷è â ÷àãàðÿõ, òî é çãðàÿ ñèä³ëà ïîçàäó íüîãî, êóñàþ÷è ñåáå çà õâîñòè. — Íå çäîõíåòå! — êàçàâ ¿ì âîâê. — Âàì àáè ¿ñòè! Ëÿãàéòå òà ñï³òü. Ó ìåíå ñàìîãî æèâ³ò — àæ ìîæíà ïî÷óõàòè éîãî êð³çü ñïèíó! ² çãðàÿ ìîâ÷å÷êè ëÿãàëà. Îòîä³ âîâê ñòàâàâ íà âåëèêèé ï³ñò. Ó òàêó ïîðó â³í ëþáèâ, ÿê öâ³òóòü áóäÿêè, ¿õí³ ìàëèíîâ³ ãîëîâè ï³ä ëàñò³âêàìè, íàâïðîòè õìàð íàãàäóâàëè âîâêîâ³ ðÿñíó âåëèêó êðîâ, ³ â³í, çàñèíàþ÷è, ìåäîâî ïîç³õàâ. Òåïåð, íà ñòàð³ñòü, âîâê îñë³ï. Áóðõëèâà òåìíîòà çàöàðþâàëà â éîãî î÷àõ. Îäèí ëèøå íþõ âîäèâ éîãî ïî ñâ³òó, ³ êàøëÿòè âæå ïî÷àâ. ² ñíèâñÿ éîìó ùîíî÷³ ºäèíèé ñîí: ñð³áí³ î÷³ ïîñòð³ëÿíèõ âîâ÷åíÿò, ïîñòð³ëÿí³ âîâ÷èö³ ç á³ëèìè çóáàìè â çåìëþ, ³ ñíèâñÿ â³í ñîá³ ñàì, óò³êàþ÷è ë³ñîì ïî á³ë³é âîä³. Ñâèñò³ëà ââ³ ñí³ ñèíèöÿ, õðîïëè ìèø³ â íîðàõ, ³ çäàëåêó çàïàõëî ê³íüìè. Ñ³ðîìàíåöü çäóâ ïðèëèïëèé äî íîñà ëèñòîê, óñòàâ ³ ï³øîâ íà ê³íñüêèé òîé çàïàõ. Çà ë³ñîì ïðè ãîð³-äîëèí³ ìèãîò³ëî ñåëî. Â³ä ñåëà îõëÿï1 íà êîí³ ¿õàâ Âàñèëü ×åï³æíèé. Ê³íü êðóòèâñÿ ï³ä íèì, õàðàïóäèâñÿ, àëå Âàñèëü áèâ éîãî ïðèêëàäîì ðóøíèö³ ïî çàäó, ³ ê³íü â³ç éîãî äàë³. Ñ³ðîìàíåöü ïîõëåáòàâ ç êàëþæ³ âîäè, ëóãîì â³äá³ã â³ä ë³ñó ³ â³ä äîðîãè, çàë³ã çà êîïèöåþ ñ³íà. Íàíþõàâ ó ñ³í³ ê³ëüêà ìèøåé, ï³äñí³äàâ íèìè é çíîâó âèñòðóí÷èâ íîñà â ñïèíó Âàñèëÿ ×åï³æíîãî òà éîãî êîíÿ. ×åï³æíèé â’¿õàâ êîíåì ó ìîêðèé ë³ñ. Ñ³ðîìàíåöü ïîâîëåíüêè íà ñòàðèõ ñâî¿õ ëàïàõ ðóøèâ çà íèìè. ×åï³æíèé íàñòàâèâ âóõà íà ë³ñîâó íåâ³äîì³ñòü, ñïëèãíóâ ç êîíÿ, ïåðåêèíóâ ðóøíèöþ ç ðóêè â ðóêó, ïîâ³â êîíÿ ñòåæêîþ, âèâ³â éîãî íà ãàëÿâèíó, ïðèâ’ÿçàâ äî ñîñíè, à ñàì â³ä³éøîâ é çàë³ã ó ÿì³. Ñ³ðîìàíåöü çàë³ã ³ ñîá³ ïîçàäó Âàñèëÿ ×åï³æíîãî òà éîãî êîíÿ. Â³òåð äóâ Ñ³ðîìàíöåâ³ â í³ñ. Â³òåð ãîñòðî ïàõíóâ êîíåì, àëå ì³æ êîíåì ³ Ñ³ðîìàíöåì ëåæàëè ×åï³æíèé òà éîãî ðóøíèöÿ. Ùîñü õðÿñíóëî â ñîñíàõ! Âàñèëü çíÿâ êàðòóçà é çàäèõàâ ó íüîãî. Ê³íü çàòðóñèâñÿ, çàñòðèã âóõàìè ³ ë³ã íà çåìëþ. — Íå ëÿãàé! Íå ëÿãàé íà çåìëþ! — çàøåïîò³â êîíåâ³ Âàñèëü ×åï³æíèé. — Óñòàíü! Óñòàíü ³ ïàõíè! Çíîâó ùîñü ìîêðî õðÿñíóëî â ë³ñ³. Ðóøíèöÿ â ðóêàõ Âàñèëÿ ×åï³æíîãî ñ³ïíóëàñÿ íà òîé õðÿñê³ò, îêî çàâìåðëî íà ìóøö³. 1 ¯õàòè îõëÿï

— áåç ñ³äëà.

244

ÌÈÊÎËÀ Â²ÍÃÐÀÍÎÂÑÜÊÈÉ

Ê³íü íå âñòàâàâ, äð³áíî òðåìò³â, ïàäàëè êðàïë³ íà íüîãî, ³ â³ä êîæíî¿ êðàïëèíè â³í çäðèãàâñÿ, ÿê â³ä ïîñòð³ëó. «Ñòàðå ³ õâîðå! — ïîäóìàâ ïðî ñâîãî êîíÿ ×åï³æíèé. — ×îì â³í òåáå íå ç’¿â, êîëè òè ùå áóëî ìîëîäå!.. Òî âæå ëåæè, à ïðèéäå — íà öåé ðàç ÿ éîãî íåîäì³ííî óêîõêàþ!» Ñâèñíóëà ñèíèöÿ, ¿¿ ïîðîæí³é îñ³íí³é ñâèñò íå ñïîäîáàâñÿ ×åï³æíîìó. Ïîñ³ÿâ äîù. ×åï³æíèé îäÿãíóâ êàðòóçà é ë³ã. Òàê âîíè ³ ëåæàëè: ê³íü, ×åï³æíèé, à ïîçà íèìè âîâê. Âîâê çâ³âñÿ íà ëàïè. Íå âñòèã ×åï³æíèé îéêíóòè, ÿê âèáèòà ç éîãî ðóê ðóøíèöÿ ïîëåò³ëà â êóù³, ³ Ñ³ðîìàíåöü çàäèõàâ éîìó â ïîêðàïëåíó äîùåì ãîðëÿíêó. Ñêî÷èâ íà íîãè ê³íü, õèëèòíóâ ñîñíîþ, çà³ðæàâ, â³ä³ðâàâñÿ, ïîâàëèâ îäèí êóù, äðóãèé — Ñ³ðîìàíåöü ïîá³ã áóëî çà íèì, ïðîñêî÷èâ ãàëÿâèíó, àëå ïîâåðíóâñÿ äî ×åï³æíîãî. ×åï³æíèé ñâ³òèâ ñ³ðíèê ïî ñ³ðíèêîâ³, çàäêóâàâ ë³ñîì â³ä Ñ³ðîìàíöÿ, â³äìàõíóâñÿ ïàòðîíòàøåì, óñêî÷èâ ó áîëîòî, ó âîäó, ó ìî÷àð³1 — Ñ³ðîìàíåöü ñïîê³éíî ³øîâ çà íèì. — Íà, íà, óñå, ùî õî÷åø, íà! — âèêèäàâ ï³ä í³ñ Ñ³ðîìàíöåâ³ ×åï³æíèé ³ç òîðáèíè õë³á, áðèíçó, ïàòðîíè âèêèäàâ. Ñ³ðîìàíåöü çàãíàâ ×åï³æíîãî ïî øèþ â îçåðî ³ ñàì ñ³â íà áåðåç³. Ïåðåä îêîì ×åï³æíîãî íà âîä³ òèõåíüêî êèï³â îñ³íí³é äîù, çà îñîêîþ ñ³ð³â Ñ³ðîìàíåöü. — Çàìåðçàþ! — êðè÷àâ ×åï³æíèé êð³çü äîù íàä âîäîþ. — Ïðîïàäó! Ïðîïàäàþ! Ãàâ! Ãàâ! Ãàâ! — çàãàâêàâ ×åï³æíèé äî Ñ³ðîìàíöÿ é ëþòî ðóøèâ ç âîäè íà íüîãî. — Íà ìåíå — ¿æ! Æåðè ìåíå! Çæåðè ìåíå, ÿê òè ç’¿â ìîþ êîçó Âîñüìîãî áåðåçíÿ! ß ïåðåáèâ òâîþ çãðàþ ³ âîâ÷åíÿò ïåðåáèâ, ÿ!

1 Ìî÷àð³

— áàãíî, òðÿñîâèíà, äðàãîâèíà.

245

Ð²ÄÍÀ ÓÊÐÀ¯ÍÀ. ÑÂ²Ò ÏÐÈÐÎÄÈ

×åï³æíèé âèãð³áñÿ íà áåðåã, ïëþíóâ ó ðóêè é êèíóâñÿ íà âîâêà. Ñ³ðîìàíåöü çáèâ éîãî ñâî¿ìè ñòàðèìè ãðóäüìè íàçàä, ó âîäó (...). Ìðÿ÷èâñÿ äîù, ïðè ãîð³-äîëèí³ ìèãîò³ëî ñåëî, ãóðêîò³â ó íåá³ âèñîêèé ë³òàê. Ïðèëåò³â âåðòîë³ò. Ïîðîçãàíÿâ íà âèãîí³ êóðåé ³ ñ³â ïåðåä â³êíàìè ñåëà — Ñàøêî ïîá³ã ³ ñîá³ ïîäèâèòèñÿ. Ç âåðòîëüîòà âèë³çëî øåñòåðî äÿäüê³â ³ç ðóøíèöÿìè òà ïàòðîíòàøàìè, äî íèõ â³ä êîíòîðè ïî÷âàëàâ ç îáìîòàíîþ øèºþ Âàñèëü ×åï³æíèé. — À âè äóìàëè — ùî?! — áóõèêàâ ùàñëèâèé ×åï³æíèé. — Â³í ïðè÷à¿âñÿ òóò, ó íàøîìó ë³ñ³, äî ðàíêó äåðæàâ ìåíå ïî øèþ ó âîä³, ìàëî ÿ äóáà íå âð³çàâ! À òóò ùå çóá ðîçáîë³âñÿ... Êîëè á íå çóá, òî ÿ ñàì áè ïåðåãðèç éîìó ãîðëî! ß âæå éîìó é êîíÿ ïðèâ’ÿçàâ äî ñîñíè, êîëè æ ÷óþ: íà ðóøíèöþ ìîþ õòîñü ò³ëüêè ïëèã ³ç êóù³â, ìàõ — ³ ðóøíèöÿ ëåòèòü, íà÷å ¿¿ é íå áóëî â ìî¿õ îöèõ-î ðóêàõ! Äèâëþñü, à â³í óæå ñòî¿òü ïåðåä³ ìíîþ, ÿê ãð³ì. Çóáè íå çóáè, à ìåòðîâ³ ê³ëêè çàòåñàí³, ÿçè÷èùå ãîðèòü, ÿê ÷åð³íü, ³ ïàõíå â³ä íüîãî êðîâ’þ. Òîä³ â³í ëàïîþ îáìàöàâ ìî¿ êèøåí³, çíÿâ ç îö³º¿ îñü øè¿ òîðáó ç õë³áîì ³ êàæå, ïðÿìî-òàêè òàê ³ êàæå: «Ðóêè âãîðó!» Ùî ðîáèòè? Ï³äí³ìàþ. Ñòîþ. Çëÿêàâñÿ. Â³í îáëèçàâñÿ é ãàð÷èòü äàë³: «Êàæè ñïàñèá³, ùî ÿ ñüîãîäí³ íå ãîëîäíèé. Àëå çàòÿì: äî¿ì óñ³õ âàøèõ êîíåé, â³çüìóñÿ òîä³ çà âàñ ³ âàøèõ ä³òåé, à òåáå, ×åï³æíèé, ïåðøîãî ç’¿ì! Ìàðø ç ìîãî ë³ñó!» ß çàäêè-çàäêè, ðóêè áîëÿòü, äîù ó ðóêàâè íàëèâàºòüñÿ, îòàê ³ â³äñòóïàþ, à â³í ³äå, õë³á ì³é æóº, ïîæóº ³ âèïëþíå — íå ãîëîäíèé! Äèâëþñü: ïîçàäó ìåíå âîäà, îçåðî. Õîò³â ÿ îçåðî îá³éòè, äîðîãîþ çàäêóâàòè, òàê â³í äî ìåíå ò³ëüêè — ïëèã! Òà ëàïîþ ïî ìîðä³ ìåíå ò³ëüêè — ëÿñü! «Ë³çü, — êàæå, — ó âîäó, ×åï³æíèé, áî ç’¿ì, õî÷à ÿ ñüîãîäí³ ³ íå ãîëîäíèé». Ùî ðîáèòè? Ë³çó. Ñòîþ ïî øèþ. Ðóêè íàä ãîëîâîþ, ðóêàâè ïîâí³ äîùó, ëëºòüñÿ, îäíèì ñëîâîì, âîäà çãîðè é çñåðåäèíè, êðóãîì âîäà. À â³í ñ³äàº íà áåðåç³, îáìîòóºòüñÿ õâîñòîì ³ ïî÷èíàº, âè â³ðèòå, ñï³âàòè «Çàêóâàëà òà ñèâà çîçóëÿ»... — Ìîæå á, âàì, Âàñèëþ Äìèòðîâè÷ó, ëÿãòè, íó, íå â ë³êàðíþ, à òàê äåñü óäîìà òà â³äïî÷èòè? Ï³âíî÷³ ïðîñòîÿòè ïî øèþ ó âîä³ — òàê ³ äî ïðîïàñíèö³ íåäîâãî... — ñêàçàâ õòîñü ³ç ìèñëèâö³â. — À ùî, ÿ ùîñü íå òå ñêàçàâ? — âèçâ³ðèâñÿ ×åï³æíèé. Ïîò³ì ïîæóâàâ øíóðêà â³ä âóõà øàïêè (ñüîãîäí³ â³í áóâ ó øàïö³), òðîõè çàñïîêî¿âñÿ. — Ïðàâäà, ÿ çðàíêó äîáðÿ÷å âèïèâ, òà ÿê ³ íå âèï’ºø ï³ñëÿ òàêîãî ïîòîïó? Ñàøêî áà÷èâ, ÿê á³æàòü â³ä ñâî¿õ õàò Øåâ÷óê ç Ïîá³ãàéëîì, âèìàõóþòü ðóøíèöÿìè é ïðîñòî ðóêàìè, ï³äá³ãàþòü äî ãóðòó, ³ âñÿ öÿ ðóøíè÷íà àðì³ÿ çàõîäèòü ó êîíòîðó. 246

ÌÈÊÎËÀ Â²ÍÃÐÀÍÎÂÑÜÊÈÉ

Ñàøêî é ñîá³ õîò³â áóëî çàéòè, àëå ñòîðîæèõà áàáà Ìàíÿ íå ïóñòèëà: — ²äè-íî êðàùå óðîêè ó÷è, à òî ñêàæó áàòüêîâ³! Ñàøêî ùå ðàç îá³éøîâ âåðòîë³ò. Âåðòîë³ò íàãàäóâàâ Ñàøêîâ³ âåëèêîãî ïóãîëîâêà. «Òåïåð ïðîïàâ Ñ³ðîìàíåöü!» — ïîäóìàâ Ñàøêî, ³ éîìó ñòàëî ñóìíî á³ëÿ öüîãî ïóãîëîâêà. Íà ïîäâ³ð’¿ ñòîÿâ «ãàçèê»: áàòüêî ïðè¿õàâ íà îá³ä. Ìàòè ç ðóøíèêîì ÷åðåç ïëå÷å çëèâàëà áàòüêîâ³ íà ðóêè. — Òàòó, ïðèëåò³ëè! — Õòî, ñèíî÷êó? — Àæ ç îáëàñò³. Ìîæå á, òè çàðàç ñõîäèâ äî íèõ òà ùî ñêàçàâ? Ïî Ñ³ðîìàíöÿ ïðèëåò³ëè! À öå æ òî íå÷åñíî — â³í îäèí, à ¿õ îíäå ñê³ëüêè! Òàòó, âîíè ç äÿäüêîì ×åï³æíèì ó êîíòîð³, ñõîäè! — À ùî ¿ì òàòî ìîæå ñêàçàòè? — Ìàòè ïîäàëà áàòüêîâ³ ðóøíèê. — ßê òî ùî? — çäèâóâàâñÿ Ñàøêî. — Òàòêî — ãîëîâà êîëãîñïó! — À Ñ³ðîìàíåöü — òî âîâê! — Âîâê, ìàìî, âîâê! — Â³í íå êîëãîñï³âñüêèé, ³ òàòî çà íüîãî íå â³äïîâ³äàº. — Òàòó, òàê? — Ñàøêî ìàëî íå êðè÷àâ. — Ðàç â³í íå êîëãîñï³âñüêèé, òî ÷èé æå â³í, ³ ùî, éîãî òðåáà, âèõîäèòü, óáèâàòè? — Òà íå çíàéäóòü âîíè Ñ³ðîìàíöÿ, ñèíî÷êó. Ñ³ðîìàíåöü íàéõèòð³øèé âîâê ó ñâ³ò³, — ñêàçàâ òàòî. — À çãðàþ éîãî æ ïåðåáèëè ³ âîâ÷åíÿò! Ñàì äÿäüêî Âàñèëü ïðåì³é çà âîâê³â ïîëó÷èâ ñò³ëüêè, ùî àæ ÷îðíîãî ìîòîöèêëà êóïèâ. — À òè, Ñàøêî, çàáóâ, — îá³çâàëàñÿ â³ä ñòîëó ìàòè, — ñê³ëüêè Ñ³ðîìàíåöü êîíåé òà îâåöü ïåðå¿â? — Ñê³ëüêè? Îò ñêàæè, òàòó, ñê³ëüêè? — Ó íàøîìó êîëãîñï³ — í³÷îãî. Ïðàâäà, êîçó äÿäüêà ×åï³æíîãî... — Òàê, — ïàëåí³â Ñàøêî, — êîçó ç’¿â. Áî äÿäüêà ×åï³æíîãî Ñ³ðîìàíåöü íå ëþáèòü. Äÿäüêî ×åï³æíèé íà íüîãî ÿìè êîïàº ïî ë³ñîñìóãàõ. À êîëè ïðîïàëà â³âöÿ, òî âñ³ çâåðíóëè íà Ñ³ðîìàíöÿ. À Ñ³ðîìàíåöü ¿¿ â î÷³ íå áà÷èâ. — Ïîá³ãàéëî â³äøêîäóâàâ: çàïëàòèâ øòðàô, — ñêàçàâ áàòüêî. — Òîä³ õòî ç íèõ âîâê — Ñ³ðîìàíåöü ÷è äÿäüêî Ïîá³ãàéëî, ùî íà ñâî¿õ ³ìåíèíàõ òó â³âöþ ç’¿â? — Äàâñÿ òîá³ öåé âîâê, — ñêàçàëà ìàòè, — ³ ùî òè ç íüîãî ðîáèø ñâÿòîãî? 247

Ð²ÄÍÀ ÓÊÐÀ¯ÍÀ. ÑÂ²Ò ÏÐÈÐÎÄÈ

— Òàê â³í æèâèé, ìàìî, ³ éîìó òðåáà æèòè. À ïîò³ì — íà òå â³í ³ âîâê: íå áóäå æ â³í ¿ñòè ìàííó êàøó, ÿê ÿ, ³ í³õòî íå ïå÷å éîìó ³ íå âàðèòü. — Öå ó òâîãî âîâêà ãîëîâà íå âàðèòü: çàãíàâ äÿäüêà ×åï³æíîãî â õîëîäíó âîäó ïî øèþ. Òåïåð õàé ò³êàº, êóäè î÷³ áà÷àòü! — Òà íå âïîðàþòüñÿ âîíè ³ç Ñ³ðîìàíöåì, — çíîâó ñêàçàâ áàòüêî. — Äîêè âîíè òàì ãîìîíÿòü ó êîíòîð³, Ñ³ðîìàíåöü íàêèâàâ ï’ÿòàìè — íå òî âåðòîëüîòîì, ðàêåòîþ éîãî íå äîæåíåø. ²äè, ñèíó, äî øêîëè, áî ñï³çíèøñÿ. Äî øêîëè Ñàøêî õîäèâ äàëå÷åíüêî. Äî øêîëè áóëà ³ äîðîãà, íåþ õîäèëè âñ³, õòî õîò³â, à Ñàøêî õîäèâ ñòåæêîþ, ë³ñîì. Ë³ñîì, ïîò³ì òðîõè ïîëåì, çà ïîëåì ïî÷èíàâñÿ ðàéöåíòð, à â íüîìó ñêðàº÷êó ñòîÿëà Ñàøêîâà òðèïîâåðõîâà á³ëà øêîëà. Ñàøêî ïðîéøîâ ë³ñ, âèéøîâ ó ïîëå, ÿê ïî÷óâ ñòðåêîò³ííÿ âåðòîëüîòà: ï³âêîëîì, íèçåíüêî íàä ë³ñîì â³í ëåò³â íà Ñàøêà. Ñàøêî ÷è çëÿêàâñÿ, ÷è ùî, àëå ñ³â íà çåìëþ é ïðèêðèâñÿ ïîðòôåëåì: íàä Ñàøêîì ïðîë³òàëî îäíîîêå îáëè÷÷ÿ ×åï³æíîãî, âîíî øâèäêî ëåò³ëî òóäè, ó ñòåïè, ó ÿðè, çà Áóã, äî ëèìàí³â, Ñ³ðîìàíöåâ³ íà ïîãèáåëü. Òîãî äíÿ äî øêîëè Ñàøêî íå ï³øîâ. Â³í ïîâåðíóâñÿ äî ë³ñó, ïðèãàðáàâ ëèñòÿì ïîðòôåëü, ùîá íå íîñèòèñÿ, ïîäèâèâñÿ íà ñð³áíå ïàâóòèííÿ íà ñó÷êàõ, íà ïàâó÷ê³â, çàë³ç ðóêîþ ó íèçåíüêå ïîðîæíº ÷èºñü ãí³çäå÷êî, ïîøàðóä³â ó ãí³çäå÷êó îïàëèì ëèñòÿì ³ — êóäè á öå éîãî ï³òè? — ïîäàâñÿ äî ÿðó. Ó ÿðó í³÷îãî íå ðîñëî — áîÿëîñÿ âåñíÿíèõ âîä: ç ïîë³â ñàìå öèì ÿðîì ëåò³ëà âåñíÿíà âîäà ³ ìîãëà çàáðàòè íå òå ùî äåðåâèíó àáî êóù, à íàâ³òü ³ ï’ÿòåðî âåðòîëüîò³â, êîëè á âîíè ¿é ñòàëè íà äîðîç³. Òîìó ÿð ïîðîæí³â ³ âë³òêó, ³ âîñåíè. Äð³áîò³ëè ïî íüîìó â³âö³ òà êîçè, ñêóáëè ï³ä ìîëî÷àºì ïðèñîõëó òðàâó òà áîÿëèñÿ Ñ³ðîìàíöÿ. Ó ÿðó ïàõëî îâå÷èì ³ êîçÿ÷èì äóõîì, õî÷ ¿õ ñàìèõ äàâíî âæå ïåðåãíàëè â ³íø³, ñèò³ø³ ì³ñöÿ. Íàãð³òèé çà ë³òî ÿð äèõàâ Ñàøêîâ³ â îáëè÷÷ÿ ïåðåöâ³ëèìè áóäÿêàìè. Òèõî ïëèâëî ïàâóòèííÿ, ³ òîíåíüêà õìàðèíà ëåæàëà íàä ÿðîì, íà÷å êàïóñòÿíèé ëèñòîê. Ñàøêî ïðèë³ã íà ìîëî÷àé ³ çàïëþùèâ î÷³. «Äå â³í º, îòîé Ñ³ðîìàíåöü? — äóìàâ ñîá³ Ñàøêî. — Óçÿâ áè òà é óò³ê äåñü â ³íø³ êðà¿ ÷è ãîðè, äå âîâê³â ëþáëÿòü. Àáè ÿ áóâ âîâêîì, ÿ á òîä³ âñå ðîçêàçàâ Ñ³ðîìàíöþ ³ ïðî Âàñèëÿ ×åï³æíîãî, ÿê â³í íî÷àìè êðàäå â ïîë³ ñîëîìó íà ìîòîöèêë³: ï³ä’¿äå äî ñêèðòè, íàâ’ÿæå íà äð³ò â’ÿçêó ñîëîìè, ïðèâ’ÿæå äî ìîòîöèêëà ççàäó ³ òÿãíå, ³ í³õòî íå ãàíÿºòüñÿ çà ×åï³æíèì íà âåðòîëüîò³! Í³õòî! Í³ çà íèì ³ í³ çà òàêèìè, ÿê Ïîá³ãàéëî!» 248

ÌÈÊÎËÀ Â²ÍÃÐÀÍÎÂÑÜÊÈÉ

Âå÷îð³ëî. Ñ³ðå ïîâ³òðÿ ì³æ âå÷îðîì ³ í³÷÷þ òåêëî ñîá³ ÿðîì äî ë³ñó, ³ â òàêîìó ïîâ³òð³ íàä Ñàøêîì ëåò³ëà ÷è òî ñîðîêà, ÷è ³íøèé õòîñü. Ñàøêî ïîïëåíòàâñÿ äî ë³ñó ïî ïîðòôåëü. Ïîìèíóâ ñîñíÿê, ï³øîâ äóáèíîþ; ó äóáèí³ âå÷åðÿëè äÿòëè, íà¿äàþ÷èñü, âèäíî, íà çèìó. Ùå ïî äîðîç³ ïðîâ³â ðóêîþ ïî ë³ùèí³, íàìàöàâ ãîð³øîê, êèíóâ íà çóáè: ãîð³øîê ñóõî ñòðåëüíóâ ï³ä çóáàìè; ãîéäíóâñÿ ëèñòîê íà áåðåç³, íà÷å ïîäóìàâ, ïàäàòè éîìó ñüîãîäí³ ÷è ïî÷åêàòè êðàùå äî çàâòðà. Ðàïòîì Ñàøêî â³ä÷óâ, ùî õòîñü äèâèòüñÿ éîìó â ñïèíó: çà äóáîì õòîñü ñòîÿâ! «Ï³òè ãëÿíóòè ÷è íå éòè? À ìîæå, âîíî çâ³ð ÿêèé òà ùå âêóñèòü? — çàâàãàâñÿ Ñàøêî. Àëå âèð³øèâ: — ×îãî öå ÿ ñòàíó éîãî áîÿòèñÿ? Ï³äó ãëÿíó». Çà äóáîì ñòîÿëî òåëÿ. Â³äáèëîñÿ, ìàáóòü, çàáëóäèëî, íå çíàº êóäè ³òè. — Ùî, äóðíåñåíüêå, ñòðàøíî?! ² ¿ñòè õî÷åø? Îòî íå òðåáà áëóäèòè, — Ñàøêî ï³ä³éøîâ äî òåëÿòè, õîò³â áóëî ïî÷óõàòè çà âóõîì, àëå ðóêà çàâìåðëà: ïåðåä Ñàøêîì ñòîÿâ âîâê. Ñ³ðîìàíåöü. Ñàøêî çàäåðåâ’ÿí³â. Ñ³ðîìàíåöü òèì ÷àñîì îáíþõàâ éîãî ç í³ã äî ãîëîâè, ëèçíóâ ïî êóðòö³ ´óäçèêà ³ ë³ã íà ëèñòÿ. Ñàøêî ïîòðîõó â³äòîðîï³â, ïðèéøîâ äî òÿìè ³ ñàì ñ³â íàâïî÷³ïêè á³ëÿ Ñ³ðîìàíöÿ. Âîâê ïîòÿãíóâñÿ äî íüîãî ìîðäîþ é ùå ðàç ëèçíóâ Ñàøêîâå êîë³íî. — Òàê îò òè ÿêèé ëèçóí÷èê, à ùå Ñ³ðîìàíåöü, — ñêàçàâ Ñàøêî ³ ïîãëàäèâ Ñ³ðîìàíöåâ³ øèþ, ïî÷óõàâ ï³ä ãîðëîì. Ñ³ðîìàíöåâ³ öå, âèäíî, äóæå ñïîäîáàëîñü, í³õòî éîãî òàê ïðèºìíî íå ëîñêîòàâ, ³ â³í ïî-âîâ÷îìó ñêàçàâ Ñàøêîâ³: «Ùå!» — À çà òîáîþ æ ïîãíàëèñÿ ïî ñòåïàõ íà âåðòîëüîò³ — äàðîì áåíçèí ïàëÿòü! — çàñì³ÿâñÿ Ñàøêî. — À òè îñü òóò, á³ëÿ ìåíå! Òè ³ íå ïîäóìàâ ò³êàòè, áî òè â ìåíå ðîçóìíèé, âîâ÷èêó. Ïèð³æêà ç ïå÷³íêîþ õî÷åø? Ë³ñ ïîíî÷³â íà î÷àõ, ³ äå òîãî ïîðòôåëÿ øóêàòè, êîëè òåìíî? Ñàøêî ïîâçàâ â³ä äóáà äî äóáà, ïåðåãð³áàâ ëèñòÿ — íåìàº. Âîâê ³ ñîá³ çà÷àâ íþõàòè ï³ä äóáàìè, ïîïèðõàâ ó ëèñò³ íåïîäàë³ê ³ òèõî âèñêíóâ: ïîðòôåëü! Ïèð³æêè ç ïå÷³íêîþ âîâê, âèäíî, ëþáèâ ç äèòèíñòâà, áî êîâòíóâ íàâ³òü íå ïîæóâàâøè. — ß òîá³ çàâòðà ùå ïðèíåñó, — ñêàçàâ éîìó Ñàøêî, — çàâòðà â ìåíå íåä³ëÿ, óâåñü äåíü — íàø! Àëå òè ìåí³ äèâèñü: ç ë³ñó íå âèãëÿäàé. ×åï³æíèé äóìàº, ùî òè âò³ê ³ç íàøîãî ë³ñó, íåõàé òàê äóìàº... 249

Ð²ÄÍÀ ÓÊÐÀ¯ÍÀ. ÑÂ²Ò ÏÐÈÐÎÄÈ

Ñ³ðîìàíåöü ïðîâ³â Ñàøêà äî óçë³ññÿ, ïîòåðñÿ îá Ñàøêîâå ïëå÷å ³ òàê ñòîÿâ, àæ äîêè çàïàõ éîãî íîâîãî òîâàðèøà íå îñëàá ó ãëèáèí³ òåìíîãî ëèñòîïàäîâîãî â³òðó. (...) ×åï³æíèé ñêàðæèòüñÿ äðóæèí³ íà ñ³ëüñüêèõ ñîáàê ³ íà ñâîãî ïñà Ãåðàêëà, ùî âîíè íå âèêîíóþòü ïîêëàäåí³ íà íèõ îáîâ’ÿçêè, âîíè íàâ³òü «êîò³â áîÿòüñÿ». Òîìó â³í ¿äå íà ìîòîöèêë³ äî Êèºâà é êóïóº Âîâêîäàâèõó, ÿêà ñêîðî ìàº ïðèâåñòè ùåíÿò.

Ñàøêî çàäèõàâñÿ é çàìîðèâñÿ — á³ëüøå ãîäèíè âîíè á³ãëè ³ç Ñ³ðîìàíöåì ë³ñîì äî ãëèíèù. Ò³ ãëèíèùà áóëè ïîêèíóò³ â ÿðó äàâíî. Í³õòî íå íàâ³äóâàâñÿ äî íèõ ðîêàìè. Ùå ï³ñëÿ â³éíè ëþäè âîçèëè çâ³äòè ãëèíó íà õàòè: ñâ³òëî-æîâòó, ÷åðâîíó, áðàëè é á³ëó. Àëå òî áóëî äàâíî. Òåïåð ãëèíèùà ïîçàðîñòàëè øèïøèíîþ, ãëîäîì, óñ³ì êîëþ÷èì, ùî ò³ëüêè ðîñëî íà ñâ³ò³. Òóäè ³ ïðèâ³â Ñàøêî Ñ³ðîìàíöÿ. — Áóäåø îòóò æèòè. Òóò òåáå í³ÿêèé ×åï³æíèé íå çíàéäå. Ç ãëèíÿíèõ ãëèáîêèõ í³ð äèõàëî âîãê³ñòþ ³ ïóñòêîþ. Ñàøêî âèáðàâ ï³äõîäÿùó äëÿ Ñ³ðîìàíöÿ íîðó, ðîç÷èñòèâ ¿¿ òðîõè ëîïàòîþ, íàðâàâ ïèð³þ, íàñòåëèâ, ë³ã ñàì. — Òåïëî ³ òèõî, ³ íà ãîëîâó íå áóäå êàïàòè. Ñ³ðîìàíåöü çàë³ç ³ ñîá³, îáíþõàâ ñò³íè, ñ³â ïîðó÷ ³ç Ñàøêîì. — Ïîêè ïîæèâåø òóò. À äàë³ áóäåìî äóìàòè. Òðåáà, ùîá ìèíóâ ÿêèéñü ÷àñ. Ïîòðîõó-ïîòðîõó ÿ ï³äãîòóþ áàòüêà, ùîá òè ïåðåéøîâ æèòè äî íàñ äîäîìó. ×îãî òè ñàì áóäåø òèíÿòèñÿ? Çãðàþ òâîþ ïåðåáèëè, ëèøèâñÿ òè ñàì, ñïðàâä³, ÿê âîâê, — áóäåø æèòè â íàñ. Íà õàð÷³ ÿ òîá³ çàðîáëþ, ñÿäó íà âñå ë³òî íà òðàêòîð — îò òîá³ é õàð÷³, ùå é ëèøèòüñÿ! Íå òðåáà, Ñ³ðîìàíöþ, ëèøå ïàäàòè äóõîì. À æèòèìåø ó íàñ — ×åï³æíèé òåáå ïàëüöåì íå òîðêíå. Âîâê ñëóõàâ, ïîêëàâøè ìîðäó íà ëàïè, çàïëþùèâ î÷³, çàäð³ìàâ (...). — Îëåêñàíäðå Ñòåïàíîâè÷ó, — ìîëèâ ×åï³æíèé Ñàøêîâîãî òàòà, — áëàãàþ âàñ: îäíó ò³ëüêè ÿìó! Òàì òàê³ ÷àãàð³, íå òå ùî õóäîáà — òàíê íå ïðîë³çå. À Ñ³ðîìàíåöü, ÿ ïåâåí, áóäå ðÿòóâàòèñÿ â òèõ ÷àãàðÿõ, ³íøîãî âèõîäó â íüîãî íåìàº: à òóò éîìó ³ ÿìî÷êà, ò³ëüêè — øóõ! ² Ñ³ðîìàíåöü ó íàñ ó êèøåí³. — Âè á, Âàñèëþ Äìèòðîâè÷ó, êðàùå ïîäóìàëè, ùî íàì ðîáèòè ç äèêèìè êàáàíàìè! Ðîçïëîäèëîñÿ ¿õ, ÿê íå çíàòè ÷îãî, êàðòîïëþ â ïîëÿõ ðèþòü, à ùî ç êóêóðóäçîþ âîíè ðîáëÿòü? À ëîñ³ ñîñíÿêè í³âå÷àòü! À âàøîìó Òîâàðèñòâó î÷³ ìóëÿº Ñ³ðîìàíåöü! 250

ÌÈÊÎËÀ Â²ÍÃÐÀÍÎÂÑÜÊÈÉ

— Âàøà ïðàâäà, Îëåêñàíäðå Ñòåïàíîâè÷ó, íàñòàâ ÷àñ äîáèðàòèñÿ ³ äî ëîñ³â, ³ äî êàáàí³â. Òî íå áóëî æîäíîãî â íàøèõ êðàÿõ, à òåïåð ðîçâåëè íà ñâîþ ãîëîâó. Äîáåðåìîñü! Ñ³ðîìàíåöü, îõ, ÿêáè âè çíàëè, ÿê â³í ñèäèòü ìåí³ â ïå÷³íêàõ, ñïàòè íå ìîæó, æèòè íå ìîæó, ÿê ïîäóìàþ, ùî â³í õîäèòü ïî ñâ³ò³, ùîá òè áóâ óäàâèâñÿ ò³ºþ ìîºþ êîçîþ! Îäíó ëèøå ÿìó, Îëåêñàíäðå Ñòåïàíîâè÷ó, çåìëÿ æ çàìåðçàº, ñí³ã íà íîñ³! (...) Ãëèáîêî â ë³ñ³, ó òåðíîâèõ ÷àãàðÿõ, ×åï³æíèé ³ç Ïîá³ãàéëîì ³ Øåâ÷óêîì âèêîïàëè ÿìó-ïàñòêó äëÿ Ñ³ðîìàíöÿ.

Äëÿ Ñàøêà íàñòàëè äí³ ùàñòÿ é òðèâîã. Ñ³ðîìàíåöü ïðîâîäæàâ éîãî ë³ñîì äî øêîëè, çóñòð³÷àâ éîãî íà óçë³ññ³. Îäíîãî äíÿ Ñàøêî â³äêðèâ, ùî Ñ³ðîìàíåöü ñë³ïèé. Â³í ïîêàçàâ âîâêîâ³ êîëüîðîâ³ ìàëþíêè ð³çíèõ çâ³ð³â ó æóðíàë³ «Íàòóðàë³ñò»: Ñ³ðîìàíåöü äèâèâñÿ êóäèñü ó ïðîñòîð³íü, â îäíó òî÷êó. Ñàøêî çàâîäèâ æóðíàëîì ïåðåä éîãî î÷èìà: í³ÿêî¿ óâàãè. Ñàøêî ï³äíÿâ íàä ãîëîâîþ ÿáëóêî: — Íó ïîäèâèñü, ùî öå â ìåíå â ðóö³, ïîäèâèñü! Âîâê ë³ã íà çåìëþ é òèõî çàñê³ìëèâ. — Òè ùî, âîâ÷èêó, íå áà÷èø, òè ñë³ïèé? — Ñàøêî ïðîâ³â ðóêîþ ïî î÷àõ Ñ³ðîìàíöÿ — òîé íå çìèãíóâ. Ëèçíóâ ëèøå Ñàøêîâó ðóêó. — À ÿê ñí³ã óïàäå, ñòàíå âèäíî òâî¿ ñë³äè, ùî òîä³? Æèâè â ãëèíèù³ é í³êóäè íå âèõîäü. Ñüîãîäí³ ÿ ïîãîâîðþ ç áàòüêîì. — Ìàìî, òàòî äå? — Ïî¿õàâ. — Êóäè? — Ó ðàéîí íà êîíôåðåíö³þ. — Íà ñê³ëüêè? — Íà äâà äí³. À ùî? Ñàøêî íå â³äïîâ³â, ï³øîâ ó ñâîþ ê³ìíàòêó ðîáèòè óðîêè. Øåðõëà âîäà ó â³äð³ íà êðèíèö³, íà ãðóø³ òðóñèâñÿ ëèñòîê. Ï³øîâ ñí³ã. Íà äðóãèé äåíü Ñ³ðîìàíåöü Ñàøêà íå çóñòð³â. Äàðåìíî Ñàøêî ³ ãóêàâ éîãî, ³ øóêàâ ñë³äè íà ñí³ãó. Ñàøêî ïîá³ã äî ãëèíèù. Ó ãëèíèùàõ ³ á³ëÿ âîâ÷î¿ íîðè ñí³ã ëåæàâ ÷èñòî. Ñàøêî çàë³ç ó íîðó — ö³º¿ íî÷³ Ñ³ðîìàíåöü òóò íå íî÷óâàâ. «Çëÿêàâñÿ ñí³ãó ³ âò³ê, äå ñí³ã ùå íå âïàâ ³ äå éîãî ìàëî çíàþòü, — ïîäóìàâ Ñàøêî. — Òà, ìàáóòü, äîáðå çðîáèâ, ³ õàð÷óâàòèñÿ æ òðåáà... À òóò ùå áàòüêà íåìà, ÿê íà çëî...» 251

Ð²ÄÍÀ ÓÊÐÀ¯ÍÀ. ÑÂ²Ò ÏÐÈÐÎÄÈ

Ã³ðêî é òîñêíî ñòàëî Ñàøêîâ³. Óíî÷³ éîìó ñíèëèñÿ àéñáåðãè: âîíè ïðîïëèâàëè â ñèíüîìó îêåàí³ á³ëÿ Ñàøêîâî¿ õàòè, ïîâç ãîëó ãðóøó, ³ Ñàøêî ñóìíî äèâèâñÿ íà íèõ ³ç â³êíà. Ñàøêî ïðîñíóâñÿ â³ä ñîáà÷îãî ëåìåíòó. — Ìàìî, ùî òàì òàêå? — Ñ³ðîìàíöÿ ñï³éìàâ äÿäüêî Âàñèëü. Óïàâ, á³äíåíüêèé, òàêè ó ÿìó... — ßê?! Á³ëÿ êîíòîðè íà âîç³ ëåæàâ çâ’ÿçàíèé Ñ³ðîìàíåöü. Øåâ÷óê ³ Ïîá³ãàéëî çîñåðåäæåíî êóðèëè, êèäàþ÷è íà Ñ³ðîìàíöÿ çíà÷óù³ ïîãëÿäè. Ç êîíòîðè äîë³òàâ ãîëîñ ×åï³æíîãî: — Àëëî! Àëëî! Òàê, ó ÿìó. Êîëè? Ñüîãîäí³ âíî÷³. ß ÿê çíàâ. Äàé, äóìàþ, óðàíö³ çàïðÿæó òà ïî¿äó ïîäèâëþñÿ. Ïðè¿æäæàþ — º! Íó, ìè éîãî ç Øåâ÷óêîì ³ ç Ïîá³ãàéëîì òîãî... Äå? À îñü íà âîç³ ëåæèòü ïåðåä êîíòîðîþ... Òàê êîëè âàñ ÷åêàòè? Àãà. Ñëóõàþ. ªñòü. Ñ³ðîìàíöÿ ïîâåçëè äî êóçí³. Äÿäüêî Âàñèëü â³ä÷èíèâ äâåð³ é ñêàçàâ: — Îòóò ïåðåëåæèòü, êîëè íå õîò³â ó ë³ñ³. Âîíè ïîêëàëè Ñ³ðîìàíöÿ íà äðàáèíó é â³äíåñëè â êóçíþ. Ïàäàâ òèõèé óïîêîºíèé ñí³ã, íà ãîðá³ òåìí³â ë³ñ. Çà õàòîþ ïëàêàâ Ñàøêî. Ç³ìë³ëèé âîâê ëåæàâ ó êóçí³ íà äðàáèí³ á³ëÿ ãîðíà. Ç³ ñòåë³ êð³çü ñòàð³ ù³ëèíè íà íüîãî ñ³ÿâñÿ ³í³é. Âîâê ðîçêðèâ ðîòà ï³ä ³í³é, ³ éîìó ñòàëî ëåãøå äèõàòè. «Íó ³ íó, — ñêàçàâ ñîá³ âîâê. — Äîæèâñÿ». Â³í ïîâîðóõíóâ çàìîòóçîâàíèìè ëàïàìè, ïîíþõàâ ìîëîòîê á³ëÿ êîâàäëà òà é íà÷å çàñíóâ. Ò³º¿ íî÷³ ñîáàêè ïîäóð³ëè: íàâ³òü Ãåðàêë çàâèâàâ òàê, ùî éîìó òåìí³ëî â î÷àõ. Äåÿê³, áîÿ÷èñü çàâèâàòè â ñàìîòèí³, ç³áðàëèñÿ â ãóðòêè ³ õîðîì, ó ï’ÿòü-ø³ñòü ãîëîñ³â, äàëè òàêèé êîíöåðò ï³ä â³êíîì õàòè ×åï³æíîãî, ùî â³í âèñêî÷èâ íà ñí³ã ó ê³ìíàòíèõ êàïöÿõ íà áîñó íîãó, ñõîïèâ âåñëî é êèíóâñÿ ðîçãàíÿòè ñï³âàê³â. Ò³êàþ÷è, õîð ç ïåðåëÿêó âçÿâ íà îêòàâó âèùå — ó ×åï³æíîãî çàëÿùàëî â âóõàõ. — Ñ³ðîìàíöÿ çà÷óëè, ãåðî¿? ×è, ìîæå, áåçòàëàííÿ ñâîº, àáè âè ìåí³ âèçäèõàëè âñ³ ï³äðÿä! «Ó-ó-ó!» — ç óñ³º¿ ñèëè ³ç ñëüîçàìè íà î÷àõ çàòÿã â³ä ñàðàÿ Ãåðàêë. 252

ÌÈÊÎËÀ Â²ÍÃÐÀÍÎÂÑÜÊÈÉ

— Ñîë³ñò-îäèíî÷êà, ³ òè ùå ìåí³? — çàìàõíóâñÿ âåñëîì ×åï³æíèé. — Ïîãèáåë³ íà âàñ íåìàº! Ãåðàêë, ðÿòóþ÷èñü, çàë³ç ó ðèíâó, ×åï³æíèé çàòàðàáàíèâ ïî ðèíâ³ âåñëîì. Ñàøêî âñå òå áà÷èâ ³ ÷óâ: â³í ñèä³â íà ï³äâ³êîíí³ â òåìí³é ñâî¿é ê³ìíàòö³. ×åï³æíèé ïðèñ³â á³ëÿ êë³òêè Âîâêîäàâèõè. Áëèìíóëè ç ï³òüìè ¿¿ âîãê³ î÷³, î÷³ ¿¿ ä³òåé íà ñâ³æ³é ñîëîì³, ×åï³æíèé äîâãî äèâèâñÿ íà íèõ, ï³äíÿâ íîãó, çíÿâ êàïöÿ, âèòðóñèâ ñí³ã ³ ñêàçàâ: — ×óëè, ÿêî¿ òåïåð ñï³âàº Ñ³ðîìàíåöü? Äîñï³âàâñÿ. Äåñÿòîìó çàêàæå!.. Âè æ ìåí³ äèâ³òüñÿ — ðîñò³òü, áî âñå ìîæå áóòè, ùå îíî êàáàíè ³ ëîñ³... ×åï³æíèé óñòðîìèâ ó çàñí³æåíèé ÷îâåí âåñëî, ðèïíóâ äâåðèìà, ë³ã. Ç ïîäóøêè éîìó â ãîëîâó âèëà ñ³ëüñüêà ñîáà÷íÿ. Ñàøêî âèéøîâ ó êîðèäîð, íàìàöàâ òàòîâ³ âàëÿíêè, óë³ç ó íèõ, íà÷å ïðîâàëèâñÿ â âîäó, íàêèíóâ êîæóøîê, òèõî ïðî÷èíèâ ³ çà÷èíèâ çà ñîáîþ äâåð³, ï³øîâ ïîäâ³ð’ÿì äî ãðóø³: íà ãðóø³ íà ñó÷êó âèñ³â ñàäîâèé í³æ — òàòî çàáóâ éîãî, êîëè âîñåíè ï³äð³çàâ ïàã³ëëÿ. Ñàøêî çíÿâ íîæà, ïðèãíóâñÿ ï³ä â³êíàìè, ùîá òàòî ç ìàìîþ ÷îãî äîáðîãî íå ïîì³òèëè, ³ âèá³ã íà âóëèöþ. Ïîâàëèëî ñí³ãîì, ïîòîíóëè â íüîìó õàòè é äåðåâà, íåâèäèìà ñîáà÷íÿ ïîòÿãíóëà ñâî¿ çìîðåí³ ãîëîñè ïî ñâî¿õ äîì³âêàõ. Ñàøêî ïðÿìóâàâ äî êóçí³. Ê³ëüêà ðàç³â ïàäàâ, ïðîâàëþâàâñÿ ïî ãðóäè, ó âàëÿíêè íàáèëîñÿ ñí³ãó. Á³ëÿ êóçí³ îãëÿíóâñÿ íà á³ëèé ãëóõèé ñâ³ò, ïðèñëóõàâñÿ, çàñóíóâ øàïêó â êèøåíþ, — ùîá íå çë³òàëà ç ãîëîâè òà ùîá ëèøí³é ðàç ïî íå¿ íå íàãèíàòèñÿ, — ³ ï³ä³éøîâ äî äâåðåé. Íà äâåðÿõ âèñ³â íå çàìîê, à çàì÷èùå — òàê ïîñòàðàâñÿ ×åï³æíèé. Âîâê ðîçïëþùèâ î÷³ é çàâîäèâ íîñîì. — Ñ³ðîìàíöþ, öå ÿ, Ñàøêî! — ïî÷óëîñÿ âîâêîâ³ ç òîãî áîêó äâåðåé. — Çàìîê, ãîðå ìîº! Ïîïàëèñü... Ñàøêî îá³éøîâ êóçíþ — í³ â³êíà, í³ â³êîíöÿ. Íà ïðè÷³ëêó êóçí³ ð³ñ áåðåñò: îáë³ïëåíèé ñí³ãîì, áåðåñò çëèâñÿ ç óñ³ì á³ëèì íàâêîëèøøÿì, ³ Ñàøêî â³äðàçó éîãî íå ïîì³òèâ. Áåðåñò ùå äóæå äàâíî ïîêëàâ íà ïëîñêèé äàõ êóçí³ ñâîº ã³ëëÿ, ³ òàê âîíè ðàçîì ³ç êóçíåþ äîæèâàëè â³êó. Ñàøêî ñêèíóâ íà ñí³ã êîæóøèíó, õóêíóâ ó äîëîí³, ùå ðàç îãëÿíóâñÿ, ïîë³ç íà áåðåñò. Ë³çòè íå äàâàëè òàòîâ³ âàëÿíêè, ÷³ïëÿëèñÿ çà ã³ëêè, íå çãèíàëèñü ó êîë³íàõ. Òîä³ Ñàøêî ìàõíóâ îäí³ºþ íîãîþ, äðóãîþ, âàëÿíêè ïîïàäàëè á³ëÿ êîæóøêà â ñí³ã, ïîë³ç 253

Ð²ÄÍÀ ÓÊÐÀ¯ÍÀ. ÑÂ²Ò ÏÐÈÐÎÄÈ

áîñèé. Ë³çòè áóëî íåâèñîêî, ³ íàðàç â³í îïóñòèâñÿ íà çàñí³æåíèé äàõ êóçí³. Ðóêàìè, íîãàìè ðîçãîðíóâ ñí³ã, êîëóïíóâ íîæåì ³íòåðí³òèíó1. Íà âîâêà ç³ ñòåë³ ïîñèïàëî ñí³ãîì, âîâê çàâîâòóçèâñÿ, ç³òõíóâ ³ çàòèõ. Ñàøêî ïðàöþâàâ, ³ âæå çà ê³ëüêà õâèëèí íà íüîãî çñåðåäèíè êóçí³ ãëÿíóëà òåì³íü. — Ãîòîâî! — ïðîøåïîò³â â³í ó òåì³íü. — Ïëèãàþ! — Ñàøêî áóõíóâñÿ á³ëÿ ãîëîâè Ñ³ðîìàíöÿ. — Äå òè òóò? Í³÷îãî íå áà÷ó, õî÷ îêî âèêîëè! — Õîõ! — ñêàçàâ âîâê. Ñàøêî ñòàâ íà êîë³íà, ïî÷àâ îáìàöóâàòè òåì³íü, íàòêíóâñÿ äîáðÿ÷å ëîáîì íà êîâàäëî, ³ âæå Ñ³ðîìàíåöü ù³ìêî çàäèõàâ Ñàøêîâ³ â îáëè÷÷ÿ. Ñàøêî îá³éíÿâ îáîìà ðóêàìè âîâêà çà øèþ. — À òè äóìàâ ÿê? Òè äóìàâ, ùî òîá³ ê³íåöü, Ñ³ðîìàí÷èêó, íó ñêàæè, äóìàâ? Íå ê³íåöü, äàâàé ñþäè ëàïè! Çàõðóìêîò³ëî ï³ä íîæåì ìåðçëå ìîòóçÿ÷÷ÿ, òð³ñíóâ ï³ä íîæåì áðåçåíòîâèé ïîÿñ, ÿêèì Ñ³ðîìàíåöü áóâ ïðèâ’ÿçàíèé çà ãîðëî äî äðàáèíè, ³ âîâê çâ³âñÿ íà çàìë³ë³ ëàïè. — Òè, ãîëîâíå, íå á³éñÿ. ßê ò³ëüêè çàâòðà â³ä÷èíÿòü äâåð³ — êèäàéñÿ ïðîæîãîì, íàïðîëîì. Áî âèòÿãòè òåáå ÷åðåç îöþ ä³ðó â ñòåë³ ÿ íå ìîæó... Íàéãîëîâí³øå — êèäàéñÿ é ëåòè ñê³ëüêè ñèëè, ùîäóõó äî ë³ñó... Ïðîùàé, âîâ÷èêó, ÿ ï³øîâ, áî ×åï³æíèé, â³í òàêèé, ìîæå ñþäè ïðèéòè é ñåðåä íî÷³, ïîäèâèòèñÿ, ÿê òóò ³ ùî... ßê áóäåø æèâèé, íå çàáóâàé ìåíå, ÿ òåáå í³êîëè íå çàáóäó. Ïðîùàé! — Ñàøêî ùå ðàç îá³éíÿâ Ñ³ðîìàíöÿ, òîé ëèçíóâ Ñàøêîâ³ ðóêó, ùîêó... Ñàøêî ï³äíÿâ äðàáèíó, ïðèñòàâèâ ¿¿ äî ñò³íè é ïîë³ç ó ä³ðó. Âèë³ç íà äàõ, îáåðåæíî â³äøòîâõíóâ äðàáèíó íàçàä ó êóçíþ, çàêëàâ ä³ðêó ³íòåðí³òîì, — óñå ÿê ³ áóëî, — ñïóñòèâñÿ áåðåñòîì íà çåìëþ. Øâèäêî âèòðóñèâ ³ç âàëÿíîê ñí³ã, óçóâñÿ, íàêèíóâ êîæóøèíó ³ ïîá³ã, ÿê ì³ã, êð³çü á³ëó ñí³ãîâó ãëèá³íü äîäîìó. Íà ïîäâ³ð’¿ Ñàøêî ïðèãíóâñÿ ï³ä â³êíàìè çíîâó, ïðîêðàâñÿ äî ãðóø³, ïî÷åïèâ íà ñó÷îê íîæà, òèõî îáì³â â³íèêîì âàëÿíêè, çàéøîâ ó êîðèäîð, çà÷åïèâñÿ âàëÿíêàìè íàâïîòåìêè çà ïîðîæíº â³äðî. Â³äðî ãàðèêíóëî íà âåñü ä³ì, íà÷å âîíî áóëî íå â³äðî, à öèñòåðíà. Ñàøêî çàêóñèâ ïàëüöÿ. — Õòî òàì? — Öå ÿ, òàòó, â³äðî çà÷åïèâ íåíàðîêîì... 1

²íòåðí³òîâèé — âèãîòîâëåíèé ³ç çàë³çà.

254

ÌÈÊÎËÀ Â²ÍÃÐÀÍÎÂÑÜÊÈÉ

— Ñí³ã ³äå? — Âàëîì âàëèòü. — Íó, äîáðå. Ñïè. Ñàøêî íàâøïèíüêàõ çàéøîâ ó ñâîþ ê³ìíàòó, õóòêî ë³ã, çàïëþùèâ î÷³: ó ñèíüîìó îêåàí³ á³ëÿ Ñàøêîâî¿ õàòè ïîâç ãîëó ãðóøó ïðîïëèâàëè á³ë³ àéñáåðãè. Íà îäíîìó ï³ä ïðîë³òàþ÷èìè ïòèöÿìè ñèä³â âîâê ³ ìàõàâ íà ïðîùàííÿ Ñàøêîâ³ ëàïîþ. Óðàíö³ ïåðåä êîíòîðîþ ñ³â âåðòîë³ò. Ñàøêîâ³ â³í äàâ ñåáå çíàòè â ïîâ³òð³, ³ Ñàøêî áóâ íà íîãàõ. Ç âåðòîëüîòà âèéøëî äâîº ÷îëîâ³ê³â ó á³ëèõ õàëàòàõ, ç íîñèëêàìè. — Çëîâèâñÿ! — äèõàâ ìîðîçîì ×åï³æíèé. — Ñò³ëüêè ðîê³â ïèëüíóâàâ ÿ éîãî, ïîñèâ³â ³ ñåðöå ç³ðâàâ íà íüîìó! — ×åï³æíèé áóâ óðî÷èñòèé, ³ éîãî áóðÿêîâèé êóëàê ãð³çíî çä³éìàâñÿ íàä ôëàíåëåâèìè ñí³ãàìè. Ïðèõóð÷àâ ìîòîöèêë. Ç ìîòîöèêëà â á³ëèõ øîëîìàõ çá³ãëî äâîº õëîïö³â, ³ ïåðåäí³é ñòàâ îáêëàöóâàòè ×åï³æíîãî ôîòîàïàðàòîì. — Ñòàíüòå ñþäè, Âàñèëþ Äìèòðîâè÷ó, íà ôîí âåðòîëüîòà. — Ùî ÿ âàì, êîñìîíàâò! — ñì³ÿâñÿ ×åï³æíèé. Àëå ñòàòè — ñòàâ. — Âèáà÷òå, Âàñèëþ Äìèòðîâè÷ó, ³ íå çâåðòàéòå óâàãè íà öåé ì³êðîôîí, àëå äåê³ëüêà ñë³â äëÿ íàøîãî ðàéîííîãî ðàä³î òà äëÿ ãàçåòè. ×åï³æíèé óçÿâ ì³êðîôîí, ïîäèâèâñÿ íà íüîãî, ÿê íà íåäîñï³ëèé áàêëàæàí, ³ ñêàçàâ: — Çëîâëåíèé ó òåðíîâèõ ÷àãàðÿõ çà ²âàíîâèì ÿðîì îñòàíí³é ó íàøîìó ðàéîí³, à íåçàáàðîì ³ ó ñâ³ò³ âîâê Ñ³ðîìàíåöü. — ×åï³æíèé íàáðàâ ïîâ³òðÿ. — Öå íå êàçêà ³ íå ëåãåíäà. Ñ³ðîìàíöÿ ñï³éìàíî. Ìè ìîæåìî ëèøå ïîæàëêóâàòè, ùî éîãî ñï³éìàíî òàê ï³çíî. Òåïåð ìè é íàø³ êîçè ç ê³íüìè ìîæóòü áóòè ñïîê³éíèìè. Âîâê Ñ³ðîìàíåöü ùå ï³ä ÷àñ ñâîãî äèòèíñòâà áóâ ëþòèì çâ³ðîì, â³í âîäèâ òüìó-òüìóùó çãðàé, ïåðåâ³â ñîòí³ òèñÿ÷ íàøîãî ïîãîë³â’ÿ, à â îñòàíí³ ÷àñè ïî÷àâ ï³äêðàäàòèñÿ äî íàøèõ ïîñ³â³â, òîëî÷èâ, ïðèïóñò³ìî, ÿ÷ìåí³ é ïøåíèöþ... — Âàñèëþ, ³ òîá³ íå ñòèäíî îòàêå ãîðîäèòè, — æàë³ñíî ïîäèâèëàñÿ íà ×åï³æíîãî ñòîðîæèõà áàáà Ìàíÿ. — Òàê ÿ æ äëÿ ãàçåòè, — øâèäêî, ïîøåïêè ïðîãîâîðèâ ×åï³æíèé. — ²ä³òü ³ êðàùå ï³äìåò³òü ó êîíòîð³... Çâèíÿéòå, òàê-îò: ãàäàþ, ùî Ñ³ðîìàíåöü â³äíèí³ é íàâ³êè æèòèìå â îáëàñíîìó çâ³ðèíö³, òîáòî â çîîïàðêó. ß îñîáèñòî çîáîâ’ÿçóþñÿ, ÿêùî òðåáà, äâ³÷³ íà ð³ê — íà Âîñüìå áåðåçíÿ ³ íà ñüîãîäí³, ó í³÷ éîãî çëîâó, — 255

Ð²ÄÍÀ ÓÊÐÀ¯ÍÀ. ÑÂ²Ò ÏÐÈÐÎÄÈ

ÿêå òàì ó íàñ ñüîãîäí³ ÷èñëî? — íåâàæíî, çàâîçèòè Ñ³ðîìàíöåâ³ íà ìîòîöèêë³ â îáëàñòü ó çîîïàðê ñò³ëüêè ì’ÿñà, ñê³ëüêè â³í ç’¿ñòü çà äîáó... ß çíîâó æàëêóþ ïðî ïðèãí³÷åíèé òåïåð³øí³é âîâ÷èé ñòàí, àëå ùî ïîðîáèø? Óñ³õ éîãî, Ñ³ðîìàí÷èíèõ, ùå íå âëîâëåíèõ òîâàðèø³â, ÷åêàº íåðàä³ñíå ìàéáóòíº ÿê íà íàøèõ çåìíèõ ìàòåðèêàõ, òàê ³ íà ³íøèõ ïëàíåòàõ!.. Óñå, âèêëþ÷àéòå. Òåïåð — äî êóçí³! Äî êóçí³ âèéøëî ñòàðå é ìàëå. ×îðí³ëè â ñí³ãó øàïêè ìàëå÷³, ñóìíî ïåðåìîâëÿëèñÿ ò³òêè â ïëþøåâèõ íàï³âïàëüòî; ñîáà÷íÿ çàéíÿëà ïîçèö³¿ ïîáëèæ÷å äî ñâî¿õ õàò, íà÷å ùîñü â³ä÷óâàëà, ìîòîðîøíî îãëÿäàþ÷èñü íàâêðóãè. — Á³æ³òü, õëîïö³, òà ðîçæåí³òü öþ êàïåëó, — çâåðíóâñÿ ×åï³æíèé äî ìàëå÷³, ïîêàçóþ÷è êëþ÷åì íà ñîáàê. — Æèòè âñþ í³÷ íå äàâàëè! ×îìóñü í³õòî íå ïîá³ã, íàâïàêè, óñ³ ï³äñóíóëèñÿ áëèæ÷å äî êóçí³. Á³ë³ äÿä³ ç âåðòîëüîòà ïîêëàëè íîñèëêè íà ñí³ã, à ñàì³ ïðèêëàëèñÿ âóõàìè äî ñò³íè — ñëóõàòè âîâêà. — Òè áà, ùî çèìà ïîðîáèëà: â³÷êà â çàìêó íå âèäíî, — óñòàâèâ ×åï³æíèé êëþ÷ ó çàìîê. Äîâãî êîïèðñàâñÿ ó í³ì ³ òàê ³ ñÿê. — Íå â³ä÷èíþ. Òðåáà çáèâàòè ëîìîì. Ñàøêî, çèðêàþ÷è íà êóçíþ, õîäèâ ïî ïîäâ³ð’¿, íà÷å ÷îãîñü øóêàâ, çàãëÿíóâ ó êðèíèöþ, ïîòðóñèâ çàñí³æåíó ãðóøó, çíàéøîâ ó êèøåí³ ìîðêâèíó, ñòàâ ¿¿ ãðèçòè. ×åï³æíèé ðîçìàõíóâñÿ ëîìîì, ³ çàìîê â³äâàëèâñÿ éîìó ï³ä ÷îáîòà. ×åï³æíèé â³äêèíóâ ëîìà, âèêàøëÿâñÿ é â³ä÷èíèâ äâåð³. «Ùî òàêå? Äå âîâê? ×îìó â³í íå âèá³ãàº?» — Ñàøêà êèíóëî â æàð. Ò³ äâîº â á³ëèõ õàëàòàõ óçÿëè íîñèëêè é ñë³äîì çà ×åï³æíèì çàéøëè â êóçíþ. «Ùî òàêå? Ùî òàêå? Ìîæå, â³í çäîõ ÷è çëÿêàâñÿ? — ãîð³ëî â Ñàøêîâ³é ãîëîâ³. — À ìîæå, óíî÷³ â³í ñò³íó ïðîãðèç ó êóçí³ ÷è ï³äêîïàâñü ï³ä ôóíäàìåíò ³ âò³ê?» Ðàïòîì ³ç êóçí³ âèñêî÷èëè ò³ äâîº â á³ëèõ õàëàòàõ, áåç íîñèëîê, âèñêî÷èëè ³ êèíóëèñÿ ò³êàòè: — Ò³êàéòå! Âîâê!!! Ò³òêè, ìàëå÷à, äÿäüêè íå âñòèãëè äî ëàäó ãàðàçä í³÷îãî çðîçóì³òè, ÿê, ðà÷êóþ÷è, ç êóçí³ âèïîâç ñàì ×åï³æíèé. Çà íèì ïîâîëåíüêè éøîâ âîâê. ×åï³æíèé çàðà÷êóâàâ óë³âî, ïîò³ì óïðàâî, âîâê äèõàâ éîìó íà øàïêó. ×åï³æíèé çàãàðáàâñÿ ãîëîâîþ â ñí³ã ³ âêëÿê. Óñ³ ò³êàëè: ìàëå ïëàêàëî, ñòàðå êðè÷àëî, ï³äõîïëþâàëî ìàëå÷ó íà ðóêè, á³ãëî, ãóáèëî â ñí³ãó øàïêè é ðóêàâèö³... 256

ÌÈÊÎËÀ Â²ÍÃÐÀÍÎÂÑÜÊÈÉ

Âîâê çíåõîòÿ ïåðåñêî÷èâ ÷åðåç ×åï³æíîãî é íåâåëèêèìè ñòðèáêàìè çàâåðíóâ ïîçà êóçíþ äî òèõîãî ë³ñó. Êîðåñïîíäåíò ïðîêëàöàâ ôîòîàïàðàòîì óñþ öþ ³ñòîð³þ â³ä ïî÷àòêó é äî ê³íöÿ ³, êîëè âîâê çàãóáèâñÿ â ñí³ãàõ, ðîçðåãîòàâñÿ... — Ùî òàì òàêå, ñèíî÷êó? — Òàòó, Ñ³ðîìàíåöü óò³ê!!! Äÿäüêî ×åï³æíèé ïëà÷å — íå ïëà÷å, à ðåâå! — Çàâîäüòå âåðòîëüîòà! — êðè÷àâ ×åï³æíèé, âèïëüîâóþ÷è ñí³ã. — ²ãîð! ²âàí! Ïî ðóøíèö³! Äàëåêî íå çàéäå — ñí³ãè! Çàâîäüòå âåðòîëüîò! ×åï³æíèé óëåò³â ó ñâîº ïîäâ³ð’ÿ, ï³äãèëèâ ñïàíòåëè÷åíîãî Ãåðàêëà, óá³ã ó õàòó, ñõîïèâ ðóøíèöþ. Ñêðåãîò³â âåðòîë³ò; âàæêî, ç ï³äñàïîì, á³ãëè äî íüîãî Øåâ÷óê ç Ïîá³ãàéëîì. — Äîæåíóòü âîíè éîãî, òàòó, ÷è í³? À âîâê ó ñí³ã çàðèòèñÿ ìîæå, äîêè âîíè ïðîëåòÿòü, ³ ïðîëåæàòè â ñí³ãó äî òåìíîòè? — Òè ãîâîðèø, ñèíî÷êó, íà÷å òè ³ç Ñ³ðîìàíöåì íà îäí³é ïàðò³ ñèäèø, — ñêàçàâ òàòî. — Ñèä³òè-òî ÿ íå ñèäæó, à Íàä³ÿ Ïåòð³âíà êàæå, ùî òðåáà îáåð³ãàòè íå ò³ëüêè âîäó, ïîâ³òðÿ ³ ë³ñ, àëå é çâ³ð³â... À âîâêà ÿ, ìîæå, ëþáëþ, òàòó! — Ñàøêî ñòàâ íà ëèæ³ é ï³øîâ äî øêîëè. Íàä íèì ³ âîâ÷èì ñë³äîì â³ä êóçí³ ïîñòðåêîò³â âåðòîë³ò. Ë³ñ òåïëî äð³ìàâ ó ñí³ãîâ³é õàëàáóä³. Äð³áíåíüê³ õðåñòèêè â³ä ñèíè÷èõ ëàïîê, çàìåðçëà áë³äî-áëàêèòíà ãîë³âêà ë³ñîâîãî äçâîíèêà, ìèøà÷èé ïîñë³ä ï³ä ë³ùèííèêîì, ùèãëèêè íà ê³íñüêîìó ùàâë³ ïåðåçèìîâóâàëè öþ çèìó. Ñàøêî ïðîêîâçàâ ãàëÿâèíîþ ïîâç äóáè íà á³ëå ïîëå, á³ëèì ïîëåì äîõîäèâ äî øêîëè, ÿê âèëåò³â íàä ë³ñîì âåðòîë³ò, ïîëåò³â íà ñåëî, ïîò³ì ÷îìóñü ðîçâåðíóâñÿ é ïîëåò³â ñâî¿ì æèâîòîì íà Ñàøêà. Âåðòîë³ò ïî÷àâ çíèæóâàòèñü. Ñàøêî ñ³â íà ñí³ã. Âåðòîë³ò çäóâ ³ç Ñàøêà ³ øàïêó, ³ øàðô, ìàëî êîæóøèíó íå çí³ñ, îáçàâ³ðþøèâ, ï³äíÿâñÿ ³ ïîëåò³â. — Ñèí íàøîãî ãîëîâè! À ÿ äóìàâ — âîâê... — Ó ×åï³æíîãî ñ³ïàëîñÿ îêî. Ó÷èòåëüêà Íàä³ÿ Ïåòð³âíà ââ³éøëà â êëàñ: — Äîáðèé äåíü! 257

Ð²ÄÍÀ ÓÊÐÀ¯ÍÀ. ÑÂ²Ò ÏÐÈÐÎÄÈ

— Äîáðèé äåíü! — Ñ³äàéòå... Ñàøêî, öå ïðàâäà, ùî ç âàøîãî ñåëà ñüîãîäí³ âò³ê ³ç êóçí³ Ñ³ðîìàíåöü? — Óò³ê, — â³äïîâ³â Ñàøêî ³ ñ³â. — Òè ñàì áà÷èâ? — çàïèòàëà Íàä³ÿ Ïåòð³âíà. — Áà÷èâ. — Ä³òè, äå æèâóòü âîâêè? — Ó ë³ñ³, — õîðîì â³äïîâ³â êëàñ. — Ó ë³ñ³. Ïðàâèëüíî. À îò òè, Ñàøêî, õîäèø ë³ñîì äî øêîëè. Íåâæå òîá³ íåìà àñôàëüòîâî¿ äîðîãè? — Íàä³º Ïåòð³âíî, — âàæêî ï³äâ³âñÿ Ñàøêî, — õàé íåþ õîäèòü õòî õî÷å. À ÿ ëþáëþ ë³ñîì. — Îò ñêàæè, Ãàëþ Ãðóøåöüêà, ïðî ùî ÿ ðîçïîâ³äàëà íà ìèíóëîìó óðîö³? — Ïðî ²íä³þ. Ïðî òèãð³â-ëþäî¿ä³â, — òîíêèì, ÿê ë³ùèíà, ãîëîñîì â³äïîâ³ëà íàä ãîëîâîþ Ñàøêà Ãàëÿ Ãðóøåöüêà. — À â íàñ òèãð³â íåìàº! — ñêèíóâñÿ Ñàøêî. — ² ùå âè ãîâîðèëè, Íàä³º Ïåòð³âíî, ùî çâ³ð³â òðåáà îáåð³ãàòè... À ÿ âîâê³â íå áîþñü, áî ÿêðàç íà ò³é ìî¿é ñòåæö³ äî øêîëè ÿ í³êîãî íå áîþñü. — ×îìó? — ñïèòàëà Íàä³ÿ Ïåòð³âíà. — À òîìó. — Ìóñèø áóòè, Ñàøêî, ÷åìí³øèì. — Âèáà÷àþñü. Âèáà÷òå. — Òåïåð â³äïîâ³äàé òî÷í³øå. Ñàøêî ïîäèâèâñÿ íà á³ëå â³êíî, íà á³ëå íåáî, ç ÿêîãî íà÷å é í³êîëè íå ãðèì³â ãð³ì, ³ ëàñò³âêè íå ë³òàëè ïî íüîìó, ³ çàïèòàâ: — À êîëè ä³òè, ïðèì³ðîì, òàê³, ÿê ìè, ëèøèëèñÿ ï³ñëÿ â³éíè áåç áàòüê³â, òî ¿õ äåðæàâà ñïàñëà? — Òàê, — ñêàçàëà Íàä³ÿ Ïåòð³âíà. — Äåðæàâà äàëà ¿ì äèòÿ÷³ áóäèíêè, øêîëè, õàð÷³, îäåæó. — À òåïåð ëþäÿì ñòàðèì? — äîìàãàâñÿ Ñàøêî. — Íà÷å òè íå çíàºø, Ñàøêî! — ñêðóøíî â³äïîâ³ëà Íàä³ÿ Ïåòð³âíà. — À ÿêùî õòî îñë³ï? — ×îìó òè ïðî öå çàïèòóºø? — íàñòîðîæåíî ï³ä³éøëà äî Ñàøêà â÷èòåëüêà. — Â³äïîâ³äàþ: äåðæàâà ïîñèëàº òàêèõ ëþäåé, íó, íàïðèêëàä, â Îäåñó, ó çíàìåíèòó íà âåñü ñâ³ò ë³êàðíþ ³ìåí³ Ô³ëàòîâà. Àëå ÿ íå ðîçóì³þ, Ñàøêî, — ïîñì³õíóëàñÿ Íàä³ÿ Ïåòð³âíà, — ó ÷îìó òè ïîòðåáóºø äîïîìîãè: ó ïåíñ³¿ ÷è, ìîæå, òè ïîãàíî áà÷èø? 258

ÌÈÊÎËÀ Â²ÍÃÐÀÍÎÂÑÜÊÈÉ

Êëàñ çàñì³ÿâñÿ. Çàñì³ÿâñÿ ³ Ñàøêî. — Òî âè æ ñàì³ êàæåòå, Íàä³º Ïåòð³âíî, ùî ëþäåé ó íàñ îáåð³ãàþòü. — ² âîäó, ³ çåìëþ, ³ çâ³ð³â òðåáà îáåð³ãàòè. — ² ÿ ïðî öå æ. — ² ùî, îöå ï³ñëÿ óðîê³â òè ñàì áóäåø ³òè ë³ñîì? — çàïèòàëà Íàä³ÿ Ïåòð³âíà. — Òàê ÿ íà ëèæàõ. — Íà ëèæàõ. À í³÷? — À ÿ í³÷îãî íå áîþñÿ. — À ðàïòîì âîâê? — ñòðîãî çàïèòàëà Íàä³ÿ Ïåòð³âíà. — Íå ëÿêàéòå. À òî é ñïðàâä³ çëÿêàþñü, — ñêàçàâ Ñàøêî. — Âè êðàùå, ÿêùî õî÷åòå, ñïèòàéòå ìåíå ïðî áóäü-ÿêó ñòîëèöþ íà ñâ³ò³ ³ äå âîíà º, ó ÿê³é êðà¿í³. — Ñïèòàþ... — Ùî òè ïëåòåø, — ïðîøåïîò³ëà Ñàøêîâ³ Ãàëÿ Ãðóøåöüêà. — ßáëóêî õî÷? ² ÿ ç òîáîþ ï³äó ë³ñîì äîäîìó, äîáðå? — Òâîº ä³ëî. Ñàøêî ³ Ãàëÿ Ãðóøåöüêà éøëè ñâ³òëèì ë³ñîì äîäîìó: íà îäí³é ëèæ³ ÷îâãàâ Ñàøêî, íà äðóã³é — Ãàëÿ. Óíèçó ìàëåíüêèìè ÷îðíèìè ñòîâï÷èêàìè ïî àñôàëüòîâ³é äîðîç³ ïëåíòàâñÿ ãóðò øêîëÿð³â. Ç ë³ñó õîò³â áóëî ïîñâ³òèòè ì³ñÿöü, àëå íå âñòèã: ï³øîâ ñí³ã íà ñí³ã. Äî ëèæ ñòàëî íàëèïàòè, ³ Ñàøêî ñêàçàâ Ãàë³ Ãðóøåöüê³é: — Çí³ìàé ëèæó, íàëèïàº, â³çüìè íà ïëå÷å. Áóäåìî áðüîõêàòèñü. Ïðîéøëè, ïðîéøëè ³ ñòàëè. — ßáëóêà â íàñ á³ëüøå íåìà, — ñêàçàëà Ãàëÿ Ãðóøåöüêà. — Ó íîãè íå çìåðçëà? — Íà÷å í³. Òåïëî. — À â ðóêè? — ² â ðóêè. — ×îðòè íàñ ïîíåñëè ïî òàêîìó ñí³ãó. — Äàâàé ïîñòî¿ìî, — ñêàçàëà Ãàëÿ Ãðóøåöüêà. — Âàæêóâàòî. — Ïîñòî¿ìî. ×îãî æ. — Ñàøêî ñêèíóâ ëèæ³ ç ïëå÷à. — Ó òâîãî áàòüêà ðóøíèöÿ º? — Íåìàº, — ãð³ëà ðóêàâè÷êó Ãàëÿ Ãðóøåöüêà. — À ÷èé öå ñë³ä? ×àñîì íå âîâ÷èé? — Äå? — Ñàøêî âñóïèâ íîñà â çàãëèáèíè íà ñí³ãó. — Íå ðîçáåðó... Àëå — í³. Âîâê ³äå íîãà â íîãó, à öå ÿê³ñü ðîçêàðÿãè. Òà é äî òîãî æ äàâí³... À Ñ³ðîìàíåöü äðåìåíóâ óðàíö³. 259

Ð²ÄÍÀ ÓÊÐÀ¯ÍÀ. ÑÂ²Ò ÏÐÈÐÎÄÈ

— Òè éîãî òðîõè áà÷èâ? — Òà âæå æ... Ñîííèé ë³ñ òèõî ñïàâ ó òàêèõ, ÿê ³ ñàì, ñîííèõ ñí³ãàõ. — Ùî òî, ãëÿíü — õòîñü ³äå! — ÷óæèì, íå ñâî¿ì ãîëîñîì ñêàçàëà Ãàëÿ Ãðóøåöüêà. Â³ä ñåëà ïîëåì äî ÿðó ñóíóëî øåñòåðî äóø ëþäåé, çà ñïèíàìè òåìí³ëè ÿê³ñü êëóìàêè, ó ðóêàõ óãàäóâàëèñÿ ðóøíèö³. — Ó çàñ³äêó íà Ñ³ðîìàíöÿ. Äÿäüêî ×åï³æíèé õî÷å, âèäíî, äîáðÿ÷å çìåðçíóòè... Òàê ¿õ Ñ³ðîìàíåöü ó ë³ñ³ é æäå: íàòå ìåíå, óæå áèéòå, áî øêîäà ìåí³ âàøèõ íîñ³â — ìîæóòü ïîâ³äìåðçàòè â ë³ñ³!.. 1. Ïî íî÷àõ Ñàøêîâ³ ñíèëèñÿ À Á Â Ã

ë³ñè âîâêè àéñáåðãè ãëèíèùà

2. Ó ñåë³ ãîëîâîþ êîëãîñïó áóâ À Á Â Ã

Âàñèëü ×åï³æíèé Îëåêñàíäð Ñòåïàíîâè÷ Ïîá³ãàéëî Øåâ÷óê

3. Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü. Ãåðîé 1 2 3 4

Ñàøêî Îëåêñàíäð Ñòåïàíîâè÷ Âàñèëü ×åï³æíèé Íàä³ÿ Ïåòð³âíà

Ðåïë³êà Ñ³ðîìàíöÿ çà÷óëè, ãåðî¿? ×è, ìîæå, áåçòàëàííÿ ñâîº, àáè âè ìåí³ âèçäèõàëè âñ³ ï³äðÿä! À ÿê ñí³ã óïàäå, ñòàíå âèäíî òâî¿ ñë³äè, ùî òîä³? Æèâè â ãëèíèù³ é í³êóäè íå âèõîäü. Âè á… êðàùå ïîäóìàëè, ùî íàì ðîáèòè ç äèêèìè êàáàíàìè! Ðîçïëîäèëîñÿ ¿õ, ÿê íå çíàòè ÷îãî… …íå çâåðòàéòå óâàãè íà öåé ì³êðîôîí, àëå äåê³ëüêà ñë³â äëÿ íàøîãî ðàéîííîãî ðàä³î òà äëÿ ãàçåòè. …äåðæàâà ïîñèëàº òàêèõ ëþäåé, íó, íàïðèêëàä, â Îäåñó, ó çíàìåíèòó íà âåñü ñâ³ò ë³êàðíþ ³ìåí³ Ô³ëàòîâà.

260

ÌÈÊÎËÀ Â²ÍÃÐÀÍÎÂÑÜÊÈÉ

4. Ç ÿêèõ ñë³â Âàñèëÿ ×åï³æíîãî ï³ä ÷àñ ïåðøî¿ çóñòð³÷³ ³ç Ñ³ðîìàíöåì ñòàº çðîçóì³ëî, ùî â³í íåäîáðà ëþäèíà? 5. Ç ÷îãî âèäíî, ùî òâàðèíè â³ä÷óâàþòü äîáðèõ ³ ëèõèõ ëþäåé, ñòàâëÿòüñÿ äî íèõ ïî-ð³çíîìó? 6. Ïðî âäà÷ó Ñàøêîâîãî áàòüêà ÷èòà÷ ä³çíàºòüñÿ ç îïèñ³â çîâí³øíîñò³ é ó÷èíê³â ÷è ç éîãî ðîçìîâ? Îõàðàêòåðèçóéòå öüîãî ãåðîÿ. 7. Çíàéä³òü îïèñ Ñ³ðîìàíöÿ é ïðî÷èòàéòå éîãî. ßê âè ââàæàºòå, öåé îïèñ õàðàêòåðèçóº âîâêà ÿê ïîçèòèâíîãî ãåðîÿ ÷è íåãàòèâíîãî? ×îìó? 8. Ïðî÷èòàéòå ³íòåðâ’þ Âàñèëÿ ×åï³æíîãî äëÿ ðàéîííîãî ðàä³î é ãàçåòè. ×è ñïðàâåäëèâå çàóâàæåííÿ éîìó çðîáèëà áàáà Ìàíÿ? 9. ßêèé ìîìåíò ó ïðî÷èòàí³é ÷àñòèí³ ïîâ³ñò³ íàéá³ëüø åìîö³éíèé ³ íàïðóæåíèé? 10. ßêèé õóäîæí³é òâ³ð ³ç ñâ³òîâî¿ ë³òåðàòóðè ðîçïîâ³äàº ïðî õëîï÷èêà, ÿêèé íå áîÿâñÿ õèæèõ çâ³ð³â, à, íàâïàêè, äðóæèâ ³ç íèìè? ×è º â íüîìó ëþäè, ïîä³áí³ äî Âàñèëÿ ×åï³æíîãî? 11. Ïåðåêàæ³òü ñöåíè çóñòð³÷³ Âàñèëÿ ×åï³æíîãî òà Ñàøêà ³ç Ñ³ðîìàíöåì. 12. Âèïèø³òü ³ç ïåðøî¿ ÷àñòèíè ïîâ³ñò³ íàéêðàñèâ³øèé îïèñ ïðèðîäè (ïåéçàæ) ³ âèçíà÷òå â íüîìó ïîð³âíÿííÿ, åï³òåòè é ïåðñîí³ô³êàö³¿. 1. Ïðî÷èòàéòå äðóãó ÷àñòèíó ïîâ³ñò³ Ì. Â³íãðàíîâñüêîãî «Ñ³ðîìàíåöü». 2. Çíàéä³òü ó ìåðåæ³ ²íòåðíåò àáî â ñïåö³àëüí³é ë³òåðàòóð³ ³íôîðìàö³þ ïðî âîâê³â, ¿õ ñïîñ³á æèòòÿ, ïîâåä³íêó ç ëþäüìè (çà áàæàííÿì).

Òèì ÷àñîì Ñ³ðîìàíåöü ò³êàâ. Ïàõëè çäàëåêó êîøàðè ³ ôåðìè, ïàõëè ñåëà, àëå â³í óõèëÿâñÿ â³ä ò³º¿ çíàäè é íàíþõóâàâ ñòåï. Ê³ëüêà ðàç³â â³í çóïèíÿâñÿ, ï³äí³ìàâ ãîëîâó â íåáî ³ ñëóõàâ, ÷è íå ëåòèòü âåðòîë³ò. Çàá³ã àæ äî ëèìàíó. Ëèìàí ò³º¿ çèìè íå çàìåðç. Âîâê ï³ä³éøîâ äî âîäè, ëèçíóâ ¿¿ ñîëîíèíè é çðîçóì³â, êóäè éîìó òðåáà á³ãòè: á³ãòè â ñîëîí³ ñòåïè, ó ñîëîí÷àêè, äå õî÷ ³ íåìàº ë³ñ³â, àëå é ìèñëèâö³â íå ìóñèòü áóòè. Ðàïòîì Ñ³ðîìàíåöü çàë³ã: ç ãîðáà â³òåð äîí³ñ éîìó çàïàõ äèêîãî çâ³ðà. Ñàìå äèêîãî, áî çà ñâîº æèòòÿ Ñ³ðîìàíåöü íàíþõàâñÿ âñÿêèõ çàïàõ³â, ó òîìó ÷èñë³ ³ ñâ³éñüêèõ, ïîâ³ëüíèõ ³ òåïëèõ, â³äãîäîâàíèõ çàïàõ³â ê³ç òà îâå÷îê... Â³í ùå ðàç ïîíþõàâ ïðîñò³ð íàâêîëî ñåáå, ÷è íå ïàõíå ñåëîì ÷è ëþäèíîþ, ïîïîâç íà òîé ãîðá, äå ñòîÿëà ñêèðòà ñîëîìè. Â³ä ò³º¿ ñêèðòè Ñ³ðîìàíöåâ³ çàáèëî ïîäèõ äèêèìè êàáàíàìè. Ïðîòè â³òðó â³í äîïîâç äî ñêèðòè íà äâà-òðè ñòðèáêè, ÿê ðàïòîì òàáóí ñâèíåé ïî÷óâ õðþê³ò ñâîãî ãîëîâíîêîìàíäóâà÷à é øìèãîíóâ 261

Ð²ÄÍÀ ÓÊÐÀ¯ÍÀ. ÑÂ²Ò ÏÐÈÐÎÄÈ

çà íèì ó ñòåï. Îñòàíí³ì ïîòåëþùèâñÿ â ñí³ãó ï³äñâèíîê: òÿãíóâ çàäíþ, âèäíî õâîðó, íîãó, çàáîðñàâñÿ, òà áóëî ï³çíî: Ñ³ðîìàíåöü çáèâ éîãî íà á³ê ³ â÷åïèâñÿ çóáàìè. Ç êóçí³ âèéøîâ ñïàíòåëè÷åíèé ×åï³æíèé, â³í òðèìàâ ó ðóêàõ âîâêîâå ìîòóçÿ÷÷ÿ é ðåì³íü ³ ðîçóì³â, ùî Ñ³ðîìàíöåâ³ õòîñü äîïîì³ã âèçâîëèòèñÿ ñåðåä íî÷³. Â³í ïîá³ã ó êîíòîðó, äå çàñòàâ ãîëîâó êîëãîñïó é àãðîíîìà, ÿê³ ðîçãëÿäàëè ôîòî â ðàéîíí³é ãàçåò³, äå ×åï³æíèé ëåæàâ íà ñí³ãó, à ÷åðåç íüîãî ïåðåñêàêóâàâ âîâê. Âîíè ñì³ÿëèñÿ ç òàêî¿ êóìåäíî¿ ñöåíè. ×åï³æíîãî öå äðàòóâàëî. Â³í ç³áðàâñÿ ¿õàòè â ðàéöåíòð, áî ââàæàâ, ùî òðåáà ðîçñë³äóâàòè, õòî ì³ã çâ³ëüíèòè â³ä ìîòóçÿ÷÷ÿ âîâêà, ïðîòå Îëåêñàíäð Ñòåïàíîâè÷, ñêàçàâ, ùî â³í ñàì çàòåëåôîíóº â ðàéîí, à ×åï³æíîìó äàâ äîðó÷åííÿ ¿õàòè â ïîëå âîçèòè ñîëîìó. ...Ñ³ðîìàíåöü ñõîâàâñÿ íà ïîë³ãîí³. Äàëåêî â ï³ùàíèõ íåðîäþ÷èõ ñòåïàõ â³í íàäèáàâ íà ïîë³ãîí ³ íà÷å çíàâ — â³ä÷óâàâ, ùî òóò éîìó áóäå ñïîê³é. Ôàíåðí³ òàíêè, ñòàð³ â³äæèë³ ìàøèíè ñòîÿëè â ö³é ìåðòâ³é çîí³, — í³ äåðåâèíè, í³ êóùà, — ñí³ãè, òà ï³ñêè, òà âîðîíêè â³ä áîìá. Ñòàðø³ ëüîò÷èêè íàâ÷àëè ìîëîäèõ óëó÷àòè â ö³ëü ³ç íåáà: íàä âîâêîì ðîçëàìóâàëîñÿ íåáî, ³ ë³òàêè ïî÷èíàëè ñâîº íàâ÷àííÿ. Çà ê³ëüêà äí³â Ñ³ðîìàíåöü âèâ÷èâ ¿õí³é ãðàô³ê, äîñòîòó çàëàçèâ ó ÿêóñü âîðîíêó, êîëè ë³òàêè áóëè ùå äàëåêî, ³ òàì ñïîê³éíî ïåðå÷³êóâàâ ñìåðòîíîñíèé òàéôóí ç âîãíþ ³ ñòàë³. Ïîò³ì ïðè¿çäèëè ëüîò÷èêè, îãëÿäàëè ñâîþ ðîáîòó; âîâê îäá³ãàâ â³ä íèõ ïîäàë³, íå ïîòðàïëÿâ íà î÷³. Çàòå ïî íî÷àõ áóëî òèõî. Òàêà òèõà áëàãîäàòü íàñòóïàëà, ÿêî¿, ìàáóòü, íå çíàâ æîäåí âîâê ó ñâ³ò³. Í³ÿêèé ×åï³æíèé íå çàõîäèâ ñþäè, íå ìîðî÷èâ ãîëîâè ãàðÿ÷èé ãàâê³ò ñîáàê. Áàñóâàëè â³òðè ïî â³äêðèò³é ð³âíèí³, ãàëàñàëè íàââèïåðåäêè, ëîïîò³ëè á³ëèìè ñí³ãîâèìè ïîëàìè, íàâèâàëè ìàëèì ìîëîäèì â³òðàì ñòàð³ ñòåïîâ³ ï³ñí³. Ç õàð÷àìè, ïðàâäà, áóëî ñëàáóâàòî: ìèø³-ïîë³âêè, òà é óñå. ²íêîëè ÿêèé çàºöü çàá³ãàâ óíî÷³ â öå á³ëå ïðèâ³ëëÿ, íå ðîç³áðàâøè, êóäè â³í çàá³ã... Çàéöÿìè âîâê íå ïåðåáèðàâ í³êîëè, à îñîáëèâî â öþ ïîë³ãîííó çèìó. Îäíîãî ðàçó, êîëè ë³òàê³â ïðèëåò³ëî îñîáëèâî áàãàòî é âîâêà ðàçîì ç éîãî âîðîíêîþ ï³äêèíóëî â íåáî (â³í íàâ³òü ïîäóìàâ, ùî â³í óæå íå âîâê, à ïòèöÿ) ³ îïóñòèëî â ÷îðíî-á³ëå ì³ñèâî, Ñ³ðîìàíåöü îãëóõ. 262

ÌÈÊÎËÀ Â²ÍÃÐÀÍÎÂÑÜÊÈÉ

«Îòàêî¿!» — ñêàçàâ ñîá³ âîâê. Ç ò³º¿ ìèò³ ïðèëüîòó ë³òàê³â â³í íå ÷óâ ñâî¿ìè çàïå÷àòàíèìè âóõàìè. Íå ÷óâ ³ âèáóõ³â áîìá. Çãîäîì íà ïîë³ãîí³ íàñòàëè, âèäíî, êàí³êóëè, ë³òàêè íå ç’ÿâëÿëèñÿ, ³ âîâ÷³ âóõà íà÷å â³ä³éøëè. Â³í ñòàâ íàâ³òü òèõåíüêî íàñï³âóâàòè ñîá³ ï³ä í³ñ ³ ñëóõàâ õî÷ ùîñü, ïðèíàéìí³ ñâ³é ãîëîñ. Á³äà ïðèéøëà ç íåáà. Ïîâàëèëè òàê³ ìîãóòí³ ñë³ï³ ñí³ãè, ùî íàâ³òü ³ â³í, Ñ³ðîìàíåöü, çëÿêàâñÿ: â³í äîáðå çíàâ, ÷èì ö³ ñí³ãè éîìó ïàõíóòü. Óäåíü ³ âíî÷³ â³í ðèâñÿ â ñí³ãàõ, îðàâ ¿õ ëàïàìè ³ çóáàìè, àëå íåáî íà÷å ïðîðâàëî, ³ æîäíî¿ ìèø³, ÿê íà ãð³õ! Ñ³ðîìàíåöü îõëÿâ. Â³í ÷àñòî ïðîâàëþâàâñÿ â ñí³ã ç ãîëîâîþ, ãîäèíàìè ëåæàâ, çáèðàþ÷èñü ç îñòàíí³ìè ñèëàìè, ùîá âèïîâçòè íà ïîâåðõíþ ³ ïîïîâçîì äîáèðàòèñü: êóäè — íåâ³äîìî. Íàðåøò³ îäí³º¿ íî÷³ ï³äìîðîçèëî. Ñ³ðîìàíåöü çðàä³â, àëå íà ëàïè ç³ïíóòèñÿ íå ì³ã, áåçñèë³ ëàïè âæå íå íîñèëè éîãî. Â³í ë³ã íà ñïèíó é ïîêîòèâñÿ ç ãîðáà ïîêîòîì. Ó á³ëîìó êîëåñ³ çåìë³ é íåáà â³í âèêîòèâñÿ íà äîðîãó, äå ñëàáî ïàõëî êîíåì ³ ñòàðîþ ñîëîìîþ. ×îìóñü ïðèëåò³ëà âîðîíà. Ïîêðóæëÿëà íàä âîâêîì, ñ³ëà íåäàëåêî é ñêàçàëà: «Êàð!» Âîâê íå ïîâîðóõíóâñÿ. Ïðèëåò³ëî ùå òðè. Ïîãîâîðèëè ì³æ ñîáîþ, ïîñ³äàëè íîñàìè ïðîòè â³òðó é íà÷å ïîñíóëè... Âîâê ðîçêðèâ ïàùó ³ — çäîõ. Òîä³ çëåò³ëà îäíà âîðîíà, äðóãà, ïîë³òàëè íèçüêî íàä âîâêîì, ïîäèâèëèñÿ íà âèøê³ðåí³ éîãî çóáè. Ïîâñ³äàëèñÿ áëèæ÷å. Ïîãîéäàëè íîñàìè, õâîñòàìè, ³ òîä³ îäíà ç íèõ, íàéá³ëüøà, î÷åâèäíî âîðîí, ï³øëà äî âîâêà. Âîðîí ³øîâ âàæêî, íà÷å ìàâ íà íîãàõ ïóäîâ³ ÷îáîòè. Â³í çóïèíèâñÿ çáîêó â³ä âîâêà ³ äçüîáîì, çàâá³ëüøêè ÿê âåëèêèé ÷àñíèêîâèé çóáîê, ñêàçàâ âîâêîâ³: «Êðà!» Âîâê ëåæàâ ìåðòâèé. Âîðîí ïîäèâèâñÿ íà ñí³ãè, íà á³ëå íåáî, ï³äíÿâ êðèëî, äðóãå ³ âèñêî÷èâ âîâêîâ³ íà ñïèíó: âîâ÷èé õâ³ñò ïîð³øèâ âîðîíà îäíèì ìàõîì... Óïåðøå çà áàãàòî äí³â âîâê âîäíî÷àñ ïîñí³äàâ, ïîîá³äàâ, ùå é ïîâå÷åðÿâ... ...Ñ³ðîìàíåöü óæå íå êîòèâñÿ — éîãî êîòèâ â³òåð. Óíî÷³ ïîäóâ òàêèé ñòåïîâèé íàäëèìàíñüêèé â³òåð, ùî çàõèëèòàëèñÿ íàâ³òü ñêèðòè. Âîâêà çàêîòèëî â ë³ñîñìóãó, â³í îá³éíÿâ ëàïàìè ÿêóñü äåðåâèíó, íàâ³òü ó÷åïèâñÿ çà íå¿ çóáàìè, àëå â³òåð â³ä³ðâàâ éîãî ³ â³ä íå¿. Éîãî êîòèëî íà âîãí³ íåâåëèêîãî âèñ³ëêà, ³ â³í í³÷îãî íå ì³ã óä³ÿòè: ò³ëüêè-íî ñòàâàâ íà ñâî¿ âêðàé çíåñèëåí³ ëàïè, ÿê â³òåð çäóâàâ éîãî ³ ðîáèâ ñâîº... 263

Ð²ÄÍÀ ÓÊÐÀ¯ÍÀ. ÑÂ²Ò ÏÐÈÐÎÄÈ

Çíàéøëè éîãî ëüîò÷èêè. Óðàíö³ êàï³òàí Ïåòðî Ëÿõ á³ã íà ô³ççàðÿäêó ³ çà ùîñü çà÷åïèâñÿ, óïàâ. Âèòðóñèâ ñí³ã ç-ï³ä ìàéêè, ïðèäèâèâñÿ — ñîáàêà. Ñîáàê ó ¿õíüîìó ìîëîäîìó âèñ³ëêó ùå íå áóëî. — Õëîïö³, à ÷èé ñîáàêà? — ãóêíóâ Ïåòðî ñâî¿ì òîâàðèøàì. — Äå? — À îñü, çàìåðç. Ëüîò÷èêè ÷îá³òüìè ïîâ³äêèäàëè ç âîâêà ñí³ã. — Öóöåíÿòêî — ñëàâà Áîãó! — ñêàçàâ Ïåòðî. — Ùîñü çìàõóº íà âîâêà. Àíäð³éêó! Ïðèá³ã Àíäð³éêî Ëÿõ, ñòàâ íà êîë³íà, ïðèäèâèâñÿ ³ ïðîøåïîò³â: — Âîâê... Òàòó, öå âîâê! Íå êàíàäñüêèé, íå êîðä³ëüºðñüêèé, à íàø ñòåïîâèé, ïîëüîâèé âîâê! — Çàìåðç, á³äîëàõà... ×è, ìîæå, óáèëè? Àëå õòî? — çâåðíóâñÿ Ïåòðî äî òîâàðèø³â. — Í³õòî â íàñ í³êîëè íå ñòð³ëÿâ. — Â³òåð çàáèâ Ïåòðîâ³ ïîäèõ. — Äîáðå. Ïîá³ãëè íà çàðÿäêó, à ïîò³ì ðîçáåðåìîñü! Ëüîò÷èêè ïîá³ãëè íà ñïîðòèâíèé ìàéäàí÷èê. Àíäð³éêî Ëÿõ ñõèëèâñÿ íàä Ñ³ðîìàíöåì, â³äãîðíóâ éîìó ñí³ã â³ä ïàù³ — ï³ä ïàùåþ ñí³ã òðîõè â³äòàâ. Àíäð³éêî ï³äíÿâ âîâ÷ó ãîëîâó, ïîêîëóïàâ ï³äòàëèé ñí³ã ïàëüöåì ³ çàêðè÷àâ: — Òàòó! Òàòó, à âîâê æèâèé! Äîêè á³ã òàòî ç òîâàðèøàìè, Àíäð³éêî ïîòÿãíóâ âîâêà äî ãàðàæ³â: — Òàòó, ðîçïàëþé ïëèòêó â ãàðàæ³, ÿ éîãî òÿãíó. Â³í äèõàº, õî÷à é ïîìèðàº. — Íå òÿãíè! Ïîêèíü, áî, ìîæå, âêóñèòü, — ç ïîðîãà êðèêíóëà Àíäð³éêîâà ìàòè. — Íå âêóñèòü! Â³í íåïðèòîìíèé! ², âèäíî, ãîëîäíèé, äèâè, ÿê³ ðåáðà, òîìó é ïðèéøîâ äî íàñ ïðè òàêîìó â³òð³ òà ïðè çèì³. Àíäð³éêî çàâîë³ê Ñ³ðîìàíöÿ â ãàðàæ, ï³äñòåëèâ ï³ä íüîãî ñòàðó êóôàéêó. Ïåòðî Ëÿõ íàãðèìàâ íà ñèíà: — Íå ï³äõîäü äî íüîãî! ßêùî âîâê, òî íåõàé áóäå âîâê. Àëå òè ìåí³ äî íüîãî íå ï³äõîäü! Àíäð³éêî ï³ä³éøîâ ³ ñêàçàâ: — Òàòó, òè íå çíàºø âîâê³â. Ïåòðî Ëÿõ ðîçïàëèâ ïëèòêó, éîãî òîâàðèø³-ëüîò÷èêè ìèòòþ çáèëè â êóòêó ãàðàæà âîâêîâ³ êë³òêó ç äâåðöÿìè, ïðèíåñëè ì’ÿñà ³ âîäè. 264

ÌÈÊÎËÀ Â²ÍÃÐÀÍÎÂÑÜÊÈÉ

Ïåòðî Ëÿõ ñêàçàâ: — Õàé ïîëåæèòü äî âå÷îðà, ìîæå, îä³éäå. — Ïðèëåòèìî, à òàì ïîáà÷èìî... — À ùî ìè ç íèì áóäåìî ðîáèòè, ÿêùî â³í îêëèãàº? — çàïèòàâ Àíäð³éêî. — Òàòó, õàé æèâå â íàñ! ß æ òî âñ³õ âîâê³â çíàþ ò³ëüêè ïî êàðòèíêàõ, àëå öå æ ñïðàâæí³é. ² òàêèé çäîðîâåííèé! — Ïîáà÷èìî! — ñêàçàâ Àíäð³éêîâ³ òàòî ³ ç òîâàðèøàìè ï³øîâ äî çåëåíèõ ìàøèí. Âîâê ï³äíÿâ íîñà — ïàõëî áåíçèíîì ³ ì’ÿñîì. Íàíþõàâ ì’ÿñî, ç’¿â. Äåñü äàëåêî íà ïîë³ãîí³ ç³ðâàëèñÿ áîìáè, âîâê ëåäü-ëåäü ¿õ ïî÷óâ ³ç äàëåêèõ ñòåï³â. Ïîò³ì â³í îáíþõàâ êóôàéêó, ïðèñëóõàâñÿ: çà ñò³íîþ õòîñü õîäèâ. Àíäð³éêî é âèñ³ëêîâ³ õëîï÷èêè ïîïðèòóëÿëè çàìåðçë³ ïîì³äîðí³ âóõà äî ãàðàæà: — Õîäèòü. — Íå êðè÷è... — Õîäèòü, êàæó... — Ãà? Àíäð³éêî ïðèë³ã äî äâåðåé ³ çàïèòàâ: — Êàæè, òè º? «Ó-ó-ó»,— òèõî â³äïîâ³â âîâê. Àíäð³éêî ñêî÷èâ íà íîãè: — Âè ÷óëè — â³í ãîâîðèòü! Â³í óï³çíàâ ìåíå ïî ãîëîñó! — ² ùî òè òàì êðóòèøñÿ á³ëÿ òîãî âîâêà? — ñåðäèëàñÿ Àíäð³éêîâà ìàòè, íàãð³áàþ÷è íà ïîäâ³ð’¿ â³íèêîì ñí³ã íà êèëèì. — Òàòà æäó. Ó ìåíå êàí³êóëè, — áóðêíóâ â³í. Ìèíóëè äí³, ³ íå ðàç ìîæíà áóëî áà÷èòè Ñ³ðîìàíöÿ â ÿðàõ çà âèñ³ëêîì: â³í ñèä³â ³ òåðïëÿ÷å ÷åêàâ, äîêè Àíäð³éêî Ëÿõ ïîêàòàºòüñÿ íà ëèæàõ ç³ ñâî¿ìè îäíîêëàñíèêàìè. Õëîï÷èêè ãàñàëè íàâêîëî Ñ³ðîìàíöÿ, ïåðåêèäàëèñü, ïàäàëè, ñâàðèëèñü, âèõîäèëî ÷àñîì íå áåç á³éêè òà ñë³ç: òîä³ Ñ³ðîìàíåöü ïîäàâàâ ãîëîñ, ³ âñÿ âàòàãà ðóøàëà çà íèì ñí³ãàìè ó âèñåëîê äîäîìó. Â³äíèí³ Àíäð³éêî, Àíäð³éêîâà ìàòè òà Ñ³ðîìàíåöü ñòàëè äàëåêî âèõîäèòè â ñòåï ³ ñëóõàòè â íåá³ ðåâê³ò ðåàêòèâíèõ ë³òàê³â, æäàòè ç àåðîäðîìó Àíäð³éêîâîãî òàòà ç òîâàðèøàìè. Âîâê, çà÷óâøè «ãàçîíè» ùå çà ãîðáàìè, ì÷àâ ¿ì íàçóñòð³÷. Ïåòðî Ëÿõ ïðèãàëüìîâóâàâ, Ñ³ðîìàíåöü óñêàêóâàâ ó ìàøèíó, ùàñëèâî ïîâèñêóâàâ. Ëüîò÷èêè âèäîâáàëè ëîìàìè ó ìåðçë³é çåìë³ Ñ³ðîìàíöåâ³ ÿìó ï³ä ë³ñîñìóãîþ, âêðèëè ¿¿ ñîíÿøíè÷èííÿì, ³ â³í ñòàâ òàì æèòè, àáè íå íþõàòè áåíçèíó â ãàðàæ³, ¿ñòè éîìó áóëî ùî, òà â³í òåïåð ³ ñàì äîáóâàâ äåùî â ïîëÿõ, ùîá íå çàñèäæóâàòèñü (...). 265

Ð²ÄÍÀ ÓÊÐÀ¯ÍÀ. ÑÂ²Ò ÏÐÈÐÎÄÈ

— Êîëè?! — êðè÷àâ áë³äèé Ïåòðî Ëÿõ äî ñâîº¿ äðóæèíè. — Ï³ñëÿ îá³äó... óçÿâ ëèæ³ ³ ï³øîâ... — Ñàì ÷è ç âîâêîì? — Ç âîâêîì... Ïåòðî Ëÿõ âèñêî÷èâ ó òåì³íü. Â³òåð ç³ ñí³ãîì çáèâàâ ç í³ã. — À ìîæå, â³í äî êîãî çàéøîâ? — Ïåòðî Ëÿõ êèíóâñÿ íàçóñòð³÷ òîâàðèøàì-ëüîò÷èêàì. — Îáá³ãàëè âñ³ áóäèíêè — íåìà! — Äàâàéòå ðàêåòíèö³! Øâèäêî! — êðèêíóâ Ïåòðî Ëÿõ, à ñàì, ÿê ïòàõ ïðîòè áóð³, çàòî÷óþ÷èñü ³ ïðîâàëþþ÷èñü â òåìíî-á³ë³ ñí³ãîâ³ âèðâè, ïîäàâñÿ äî ë³ñîñìóãè, äî âîâ÷îãî ïðèñòàíîâèñüêà. Â³òåð ðîçí³ñ ñîíÿøíè÷èííÿ, ÿìà çàâàëåíà ñí³ãîì, âîâêà íå áóëî. — Àãà-ãà-ãà! — ó â³ä÷à¿ çàêðè÷àâ Ïåòðî Ëÿõ ó ñòåï, àëå â³òåð çàäóâ éîãî êðèê íàçàä äî ðîòà. Áë³äî-ðîçìèò³ ðàêåòè ïîâèñëè íàä âèñ³ëêîì. Ê³ëüêà «ãàçîí³â» ðâîíóëèñÿ â³ä âèñ³ëêà â ñí³ãîâèé çäèáëåíèé îêåàí, àëå é âîíè ïîòîíóëè â íüîìó, ïîãëóõëè. Âîâê òÿã Àíäð³éêà çà êîì³ð. Â³òåð ï³äãàíÿâ ¿õ íà ñí³ãîâèõ áåëåáíÿõ, àëå ÿê ò³ëüêè âîíè ñêî÷óâàëèñÿ â ÿð ³ òðåáà áóëî çíîâó ï³ä³éìàòèñÿ âãîðó — îòóò Ñ³ðîìàíöåâ³ äîâîäèëîñÿ ïîõåêàòè òà ïîïð³òè. Òîä³ âîâê çàêèäàâ Àíäð³éêà ñîá³ íà ñïèíó, ðîçñóâàâ ãðóäüìè ñâ³æèé ñí³ã, ëàïè ñòàâàëè íà òâåðä³øå, ³ ç òàêîþ øâèäê³ñòþ âîíè ïîñóâàëèñÿ äî âèñ³ëêà. Âîâê æàë³áíî âèâ. Ïîêèäàâ Àíäð³éêà, ñàì â³äá³ãàâ, âèâ íà âñ³ áîêè, ïðèñëóõàâñÿ, ïîâåðòàâñÿ äî Àíäð³éêà çíîâó, çíîâó çàêèäàâ éîãî íà ñïèíó ³ í³ñ äàë³. Àíäð³éêî îáí³ìàâ âîâêà ðóêàìè é íîãàìè, ùîá íå çñóâàòèñÿ, ùîá âîâêîâ³ áóëî ëåãøå. Ëüîò÷èêè ç ðàêåòíèöÿìè òà ë³õòàðÿìè âèéøëè çà ë³ñîñìóãó, àëå ùî òè éîãî ïîáà÷èø ÷è ïî÷óºø â öüîìó øèï³íí³, ðåâ³íí³, ñòîãíàíí³, ëåò³íí³? Âîâê ïîêëàâ Àíäð³éêà íà ñí³ã ³ ïî÷àâ ðèòè â ñí³ãó ÿìó. Âèðèâ ÿìó, çñóíóâ òóäè Àíäð³éêà ³ ñàì ë³ã á³ëÿ íüîãî. Ñí³ã ³ â³òåð çàñèïàëè ¿õ øâèäêî, îõî÷å. — Ó ÿì³ òåïëî,— ïðîøåïîò³â âîâêîâ³ Àíäð³éêî. — Àáè íàì äî ðàíêó íå çàìåðçíóòè, à òàì óæå ÿêîñü äîáåðåìîñÿ. 266

ÌÈÊÎËÀ Â²ÍÃÐÀÍÎÂÑÜÊÈÉ

Ðàïòîì âîâê íàñòîðîæèâñÿ: éîìó ïî÷óëèñÿ ïîñòð³ëè. Â îäíó ìèòü â³í âèñêî÷èâ ç ÿìè ³ çàâèâ. Òàê â³í ùå íå çàâèâàâ í³êîëè. Óñå ñâîº æèòòÿ â³í çàâèâàâ ç ãîëîäó àáî ç ãîðÿ. Òåïåð â éîãî çàâèâàíí³ áóëà íàä³ÿ ³ ðàä³ñòü. — Âîâê! — êðèêíóâ Ïåòðî Ëÿõ.— ß ÷óþ âîâêà! Àíäð³éê³â òàòî ñêèíóâ êîæóõà, ùîá ëåãøå áóëî á³ãòè, ïîñêèäàëè ³ç ñåáå êîæóõè éîãî òîâàðèø³-ëüîò÷èêè, ³ âñ³ âîíè êèíóëèñÿ íà âîâ÷èé ãîëîñ. Ðàç ïî ðàç ñòð³ëÿþ÷è ç ðàêåòíèöü, âîíè íà ìèòü çóïèíèëèñÿ, ùîá íå çáèòèñÿ ç âîâ÷îãî çàâèâàííÿ. — Îí â³í òåìí³º! Îí! — ëåäâå ïåðåâ³â ïîäèõ Àíäð³éê³â òàòî. Çíåñèëåíèé âîâê ë³ã íà ñïèíó, ëèçíóâ òîãî ñí³ãó ç â³òðîì. Ï³äá³ã Àíäð³éê³â òàòî, ï³äá³ãëè éîãî òîâàðèø³-ëüîò÷èêè é ïîáà÷èëè Ñ³ðîìàíöÿ. Íà éîãî ñïèí³ ëåæàâ Àíäð³éêî. Àíäð³éêîâà ìàòè ïëàêàëà òà ðîçòèðàëà ñí³ãîì éîìó ðóêè, ùîêè, âóõà, íîãè. — Çà¿õàëè ìè íå òàê ³ äàëåêî,— âèïðàâäîâóâàâñÿ Àíäð³éêî. — À çàìåò³ëü ïî÷àëàñÿ íó â îäíó ìèòü... — À òè íå áà÷èâ ïî íåáó, ùî çàìåò³ëü ïî÷èíàºòüñÿ? — Àíäð³éêîâîìó òàòîâ³ ïîòðîõó îäëÿãàëî îä ñåðöÿ. — Ùîá ÿ òà òåïåð êóäè ïóñòèëà òåáå îäíîãî! — Ìàìî, íå òð³òü òàê ñèëüíî, âóõà áîëÿòü! — ïðîñèâñÿ Àíäð³éêî. — ß òîá³ äàì «âóõà áîëÿòü»! Ó òåáå ùå íå òå ìàëî á áîë³òè! — À òóò ëèæà çëàìàëàñÿ... Òàòó, à äå âîâê? — ðàïòîì çàïèòàâ Àíäð³éêî ³ âñòàâ. — Ñïðàâä³, äå âîâê? — ïåðåïèòàâ Àíäð³éê³â òàòî ³ âèá³ã ó êîðèäîð. Ó êîðèäîð³ âîâêà íå áóëî. Âèá³ã íà âóëèöþ — íåìà. Àíäð³éê³â òàòî ñõîïèâ ë³õòàðÿ ³, ÿê áóâ ðîçäÿãíåíèé, òàê ³ ïîá³ã äî ë³ñîñìóãè. Âîâê ëåæàâ ó ñåáå âäîìà. Ðîçãð³á ñí³ã ³ âë³ãñÿ íà íüîìó ï³ä â³òðîì, ùî ñâèñò³â íàä íèì íà âñ³ ñâî¿ ïàëüö³... Àíäð³éê³â òàòî âàæêî çàéøîâ ó ê³ìíàòó... — ª, — ñêàçàâ â³í. — Ó ñåáå âäîìà. Ïðèãîòóé, æ³íêî, âå÷åðþ. Ïîíåñó éîìó ùîñü ïîâå÷åðÿòè... Äèõíóëà âåñíà ç ëèìàíó. Òåïëèé ïîãëÿä âåñíè çóïèíèâñÿ íàéïåðøå íà ñí³ãàõ — ³ îñ³ëè ñí³ãè. Íàâïðîòè ñîíöÿ óäåíü çàñîêîò³ëè ç-ï³ä íèõ çîëîò³ ñòðóìêè. Âîëîãèìè íî÷àìè Ñ³ðîìàíåöü ïîêðàäüêè çà÷àâ âèõîäèòè â ñòåï ³ òàì íåïîðóøíî ñèä³òè. Ùîñü áåíòåæèëî éîãî âîâ÷ó äóøó, êëèêàëî ¿¿ íà íîãè. «À òè äóìàâ ÿê, Ñ³ðîìàí÷èêó, öå âæå íàì ç òîáîþ ê³íåöü? Íó, ñêàæè, äóìàâ?» — íå ïîêèäàâ éîãî ãîëîñ Ñàøêà. 267

Ð²ÄÍÀ ÓÊÐÀ¯ÍÀ. ÑÂ²Ò ÏÐÈÐÎÄÈ

Ñàøêî ñòîÿâ ï³ä ãðóøåþ ³ ñëóõàâ, ÿê øóì³ëà ÿðàìè âåñíÿíà âîäà. Íà ãîðîä³ ëåæàâ îï³âí³÷íèé òóìàí. Ïîïèñêóâàëè ñîíí³ ãîðîáö³ ï³ä äàõîì. Ïàõëî äàëåêèì â³òðîì, ÿêîãî â÷îðà çâå÷îðà íå áóëî. — Çàñóìóâàâ ÷îìóñü íàø Ñàøêî, — òèõî ãîâîðèëà â ï³òüì³ ìàòè, — ³ â÷èòèñÿ ã³ðøå ïî÷àâ, ³ âñå éîìó âàëèòüñÿ ç ðóê. Òè ïîì³òèâ? — Ìîæå, ïåðåðîñòàº, — òèõî â³äêàçàâ áàòüêî. — Òà âîíî é âåñíà... Ìîæå á, éîìó äåñü íà ë³òî ïóò³âêó äî ìîðÿ... (...) Ñàøêî çàéøîâ ó êîðèäîð. — Öå òè, ñèíó? — Òàòó, à ó âîâêà â³êíî º? — Â³êíî? ßêå â³êíî? — Ó ë³ñ³, ÷è äå â³í òàì æèâå... Áî éîìó æ òî òðåáà äèâèòèñÿ, ùîá íå âáèëè. — Íåìà ó íüîãî â³êíà, ñèíî÷êó. — À âîâê ó ëàïè çàìåðçàº? — Ùå é ÿê. — Òàòó, îò êîëè á ÿ òà áóâ âîâêîì, ÿ á òåæ çàìåðçàâ? Éîãî îá³éíÿâ òåïëèé ñîí: ïëèâëè á³ë³ àéñáåðãè â îêåàí³ ïîâç õàòó ï³ä ãîëîþ ãðóøåþ äàëåêî. Âîâêà íå áóëî. ×åï³æíèé îáóðþâàâñÿ, ÷îìó íå ðîñòóòü öóöåíÿòà, ÿêèõ íàïëîäèëà Âîâêîäàâèõà.

— Íó, êóäè ÿ òåïåð ç íèìè? Õòî â ìåíå ¿õ â³çüìå? Ó öèðê? Òàì ñâî¿õ òàêèõ õâàòàº. Êðàùå á óæå êîòè, ò³ õî÷ ìèøåé, áóâà, ëîâëÿòü! — Äÿäüêó Âàñèëü! — ãóêíóâ ×åï³æíîãî â³ä âîð³ò Ñàøêî. — À ³ä³òü-íî ñþäè, ÿ âàì ùîñü ïîêàæó! — Ùî òàì ³ùå íà ìîþ ãîëîâó? — ×åï³æíèé ïîâîë³, íàñòîðîæåíî ï³ä³éøîâ äî Ñàøêà. — Ñüîãîäí³ íàøà ðàéîííà, íå áà÷èëè? Íàòå, ïðî÷èòàéòå îñü. — «Ö³º¿ çèìè, — ïî÷àâ ÷èòàòè ×åï³æíèé,— ó Í-ñüêó ëüîòíó ÷àñòèíó ïðèéøîâ ï³ðàò ïîëüîâèõ ïðîñòîð³â — çäîðîâåííèé âîâê-ñ³ðîìàíåöü. Ïðèéøîâ äîáðîâ³ëüíî. Ñàì. Ïðèãíàâ éîãî ãîëîä. Êðèëàò³ ñèíè íåáà îá³ãð³ëè, íàãîäóâàëè, ³ òåïåð öåé ñòåïîâèé ðîçá³éíèê ìèðíî æèâå â ÷àñòèí³, âîçèòü ä³òåé íà ñàíÿõ...» — Îöå òàê äà... Àëå ÿê æå òàê, — ðîçãóáèâñÿ ×åï³æíèé, — ùîá îòàê äîáðîâ³ëüíî, ñàì? Ñ³ðîìàíåöü. Ñ³ðîìàíåöü çäîõíå, à íå ïðèéäå... Ìîæå, öå éîãî áðàò? Òðåáà áóäå ïî¿õàòè òà ïîäèâèòèñÿ. 268

ÌÈÊÎËÀ Â²ÍÃÐÀÍÎÂÑÜÊÈÉ

— ßêùî âàñ ïóñòÿòü, — ñêàçàâ Ñàøêî. — ×àñòèíà æ òî â³éñüêîâà. — À âîâê-òî ì³é! — ñêèï³â ×åï³æíèé. — Õòî éîãî ïåðøèé âëîâèâ? ß? ß. ² êîçó â³í ç’¿â ÷èþ? Ìîþ. — À íàâ³ùî â³í òåïåð âàì? Õàé ñîá³ â íèõ æèâå. — À çáèòêè çà êîçó? ß ñâîº äàðóâàòè «çà òàê» íå çâèê! — Âè çëîâèëè éîãî, — ãîñòðî ñêàçàâ Ñàøêî. — Àëå æ Ñ³ðîìàíåöü óò³ê! — À õ³áà ÿ âèíåí, ùî éîãî õòîñü â³äïóñòèâ, — îáóðèâñÿ ×åï³æíèé. — Ìîæå, òè? — ß, — â³äïîâ³â Ñàøêî. — Íó äà... — çàñì³ÿâñÿ ×åï³æíèé. — Ñ³ðîìàíåöü ïåðåêóñèâ áè òåáå, ÿê ñ³ðíèêà! Îòàê: ò³ëüêè õðóñü! — ×åï³æíèé íàâ³òü ïîêàçàâ, ÿê áè ïåðåêóñèâ éîãî Ñ³ðîìàíåöü. Ï³ñëÿ îá³äó, êîëè äîáðå âèïîãîäèëîñü, ×åï³æíèé ïî¿õàâ äî Ñ³ðîìàíöÿ. Íå çàáóâ ïðèõîïèòè ç ñîáîþ ³ òó ôîòîãðàô³þ, äå éîãî ïåðåñêàêóº Ñ³ðîìàíåöü: Ñ³ðîìàíöÿ òàì áóëî âèäíî «íà âñ³ ñòî». — Ïîðîáèø ö³ äí³ ³ çà ìåíå, — ñêàçàâ ×åï³æíèé æ³íö³. — ß äîâãî íå áóäó. Òóäè ³ íàçàä. ßê ñïèòàº Îëåêñàíäð Ñòåïàíîâè÷, äå ÿ, ñêàæåø — ïî¿õàâ ó ðàéöåíòð ³ç çóáàìè. Ñàøêî çàá³ã çà Ãàëåþ Ãðóøåöüêîþ äîäîìó, ³ äîðîãà äî øêîëè â öåé äåíü ñì³ÿëàñÿ íà ñîíö³ äîñõî÷ó. Âåñåëî é òåïëî áóëî øïàêàì. Øïàêè ï³äâåëè â íåáî â³ä ùàñòÿ çàïëþùåí³ î÷³ é ñï³âàëè òàê, ùî àæ íîãè ï³ä íèìè òðåìò³ëè, ³ çåìëÿ ñï³âàëà, ÿê øïàê. Íàä îçåðîì îáí³ìàëèñÿ øèÿìè êîí³. Áëàêèòíèìè êâ³òàìè ðîçöâ³ëè á³ëüø³ é ìåíø³ êàëþæ³. Ë³ñ, òàê òîé íà÷å ïîêëàâ ñîá³ ðóêó íà ñåðöå ³ òèõî áëàãîñëîâëÿâ æóðàâëèíå êðèëî íàä ñîáîþ â îñÿÿí³ì íåá³, ³ ìóðàõó ç ï³äòÿãíóòèì çà çèìó æèâîòîì, ³ ñâîþ ë³ñîâó ñòåæèíó, ùî ïðîñèõàëà â Ñàøêà íà î÷àõ. Ñàøêî ñòàâ ðîççóâàòèñÿ. — Òè ùî? — ñïèòàëà Ãàëÿ Ãðóøåöüêà. — Ïîãàñàþ áîñÿêà, — ³ Ñàøêî, íàãíóâøè øèþ, ïîá³ã íàââèïåðåäêè ç³ ñâîºþ ò³ííþ. Êîëè Ñàøêîâà ò³íü íàë³òàëà íà êëàïò³ ñí³ãó — âîíà ãîëóá³ëà, íàë³òàëà íà ïîïåëÿñòå òîð³øíº ëèñòÿ — òåìí³ëà. Îòàê ïîçìàãàâøèñü ç³ ñâîºþ òåìíî-ãîëóáîþ ò³ííþ, Ñàøêî ï³äá³ã äî Ãàë³ Ãðóøåöüêî¿ ³ çàõåêàíî çàïèòàâ ¿¿: — À òè çíàºø, êèì ÿ áóäó? — Êèì? — À ë³ñíèêîì! ×åï³æíèé ïîâåðíóâñÿ äîäîìó íà äðóãèé äåíü. Çà¿õàâ ìîòîöèêëîì íà ïîäâ³ð’ÿ ³ òàê ³ ñèä³â íà ìîòîöèêë³, íå çëàçèâ. Ïîáà÷èâøè 269

Ð²ÄÍÀ ÓÊÐÀ¯ÍÀ. ÑÂ²Ò ÏÐÈÐÎÄÈ

ãîñïîäàðÿ, Ãåðàêë â³äðàçó çâàëóâàâ â³ä õàòè ñâ³ò çà î÷³ — íà ãîðîä. Ñèä³â ×åï³æíèé äîâãî, ³ ãðÿçþêà íà ïëàù³ ñòàëà ï³äñèõàòè íàâïðîòè ñîíöÿ, óçÿëàñÿ ñèíþâàòèì òóìàíîì, íà÷å ×åï³æíèé ãîð³â. — Òî ùî, äÿäüêó? — ñïèòàâ Ñàøêî. — Çäðàñòóéòå. — ²äè-íî ñþäè. Ñàøêî ï³ä³éøîâ. ×åï³æíèé âèòÿã ç-çà ïàçóõè êîëüîðîâå ôîòî: — Äèâèñü. Â³í? Íà Ñàøêà ãëÿíóâ Ñ³ðîìàíåöü. Á³ëÿ íüîãî ñòîÿâ Àíäð³éêî Ëÿõ ³ ëüîò÷èêè. — Â³í, äÿäüêó, â³í. Ñ³ðîìàíåöü. À ïîïðàâèâñÿ ÿê! Ùå á³ëüøèé ñòàâ. Íó òî é ùî? — Â³éíà òðèâàòèìå, — ïîõìóðî ïðîêðè÷àâ ×åï³æíèé. — ßê òðèâàòèìå? Íå îääàþòü? — Óò³ê ³ â³ä íèõ Ñ³ðîìàíåöü! Íà öüîìó òèæí³ âò³ê. Äîáðå ëþäüìè ñêàçàíî — ñê³ëüêè âîâêà íå ãîäóé... À ãîäóâàëè æ éîãî òàì ÿê, à ÿê äèâèëèñü çà íèì! Çà ìàëîþ äèòèíîþ òàê íå äèâëÿòüñÿ — óò³ê! Ñêàçàâ: ïðèâºò, ñâîáîäíàÿ ñò³õ³ÿ, — ³ âò³ê. — Òî ùî æ âè òåïåð äóìàºòå ðîáèòè? — Ïî÷íåòüñÿ äðóãèé òàéì. Áîðîòüáà òðèâàòèìå. Õòî êîãî. — À ÿêùî, äÿäüêó, â³í âàñ? — Òîä³ ÷îðò ç³ ìíîþ. Òîä³ ìåí³ ãð³ø ö³íà, ÿê ³ îöèì ìî¿ì âèëóïêàì! — ×åï³æíèé ï³ä³éøîâ äî êë³òêè. — Ïëàìåííèé ïðèâ³ò â³ä Ñ³ðîìàíöÿ! ßê íàùîò ðîñòó âãîðó? Íà ì³ñö³? Ìîëîäö³... Áàòüêî âäîìà? — ñïèòàâ ×åï³æíèé. — Áàòüêî â ïîë³. Áóäå â³í ñüîãîäí³ âàñ ëàÿòè. — Çà â³ùî? — À ãí³é íà ïîëå âè ðîçâåçëè? — À æ³íêà ìîÿ äå? Îò á³äà! — ×åï³æíèé çàêîòèâ ìîòîöèêëà â ñàðàé, çàìêíóâ ³ ïîá³ã íà ôåðìó. «Óò³ê! Óò³ê! Òåïåð â³í ïðèéäå äî ìåíå íåîäì³ííî! Àëå æ òóò ×åï³æíèé ç³ ñâî¿ì “äðóãèì òàéìîì”, áóäü â³í íåëàäåí! — äóìàâ Ñàøêî. — Òðåáà ïîðàäèòèñÿ ç òàòîì: ÿê òàòî ñêàæå, òàê ³ áóäå». Àëå Ñ³ðîìàíåöü íå ïðèéøîâ ³ ì³ñÿöü, ³ äðóãèé. Íà âóëèêè â ñàäàõ îáëåò³â ³ ïîïðèëèïàâ âèøíåâèé öâ³ò, ðîçöâ³ëè íà ãîðîäàõ ìàêè, ³ ë³òî ñòàëî îáîìà íîãàìè íà ñâ³é ïîð³ã. Ñàøêî çäàâàâ åêçàìåíè. Óñòàâàâ ðàíåíüêî, ³øîâ êóïàòèñÿ, ïðèõîäèâ, ñ³äàâ çà ï³äðó÷íèêè, ïîò³ì îäÿãàâ íîâ³ øòàíè, á³ëó 270

ÌÈÊÎËÀ Â²ÍÃÐÀÍÎÂÑÜÊÈÉ

ñîðî÷êó, ãàëñòóê, ³øîâ äî øêîëè, çäàâàâ åêçàìåí, ³øîâ ç³ øêîëè, ³ îò îäíîãî ðàçó... Ñàøêî íå ïîâ³ðèâ ñâî¿ì î÷àì: íà ñòåæö³ ïåðåä íèì ñòîÿâ Ñ³ðîìàíåöü! Âèñîêèé, øèðîêîãðóäèé, ç âåëèêèìè äèì÷àñòèìè íåçðÿ÷èìè î÷èìà. — Çäðàñòóé... — ñàìèìè ãóáàìè ñêàçàâ éîìó Ñàøêî. Ñ³ðîìàíåöü ïëàêàâ. Âåëèê³ ñð³áí³ ñëüîçè êîòèëèñÿ ïî éîãî ìîðä³ é ïàäàëè íà ï³ñîê ï³ä ëàïè. Ñàøêî îá³éíÿâ éîãî çà øèþ, àëå â öþ ìèòü âîâê â³äñêî÷èâ â³ä Ñàøêà â ë³ùèííèê. Ñàøêî îãëÿíóâñÿ: ñòåæêîþ â³ä øêîëè á³ãëà Ãàëÿ Ãðóøåöüêà. — Ï’ÿòü! — ãóêàëà âîíà. — Óñå ï’ÿòü! À äå òè ä³âñÿ? — Òà ÿ òóò îöå äóìàþ, ÷è ñòîþ... ÷è ùî... — ïðîìèìðèâ Ñàøêî. — Ï’ÿòü — òî äîáðå, ó ìåíå ç öèì ä³ëîì, ïðàâäà, ñëàáóâàòî. Òè, Ãàëþ, ³äè äîäîìó, à ÿ ùå ïîâåðíóñÿ äî øêîëè. — Ùîñü çàáóâ? — Òà çàáóâ... ãà÷êè ï³ä ïàðòîþ çàáóâ. Ñëóõàé, ó òåáå áàòüêî ë³êàð? — Âåòåðèíàð, òî é ùî? — ß çíàþ, â³í ïî â³âöÿõ òà ïî òåëÿòàõ... À ïî î÷àõ â³í óì³º? — Ïî ÷è¿õ î÷àõ? Ñàøêî çâàæèâñÿ: — Îò êîëè á òâîºìó òàòîâ³ ÿ ïðèâ³â ñë³ïîãî âîâêà, â³í áè éîãî âèë³êóâàâ? — Âîâêà? — Òàê. — Ñë³ïîãî? — Òàê. — ²ç êàçêè? — Í³. Ç îöüîãî-î íàøîãî ë³ñó. Ñ³ðîìàíöÿ. — Òè ñêàçèâñÿ, — ïðîøåïîò³ëà Ãàëÿ Ãðóøåöüêà. — Ñ³ðîìàíöþ, Ñ³ðîìàíöþ, ³äè ñþäè, íå á³éñÿ. Ç³ ìíîþ Ãàëÿ Ãðóøåöüêà. ²äè ñþäè, Ñ³ðîìàí÷èêó... Ãàëÿ Ãðóøåöüêà ÿê ñòîÿëà, òàê ³ ñ³ëà: ç ë³ùèíè âèéøîâ Ñ³ðîìàíåöü. — Ãàëþ, óñòàíü ³ íå òðåìòè! — íàêàçàâ Ñàøêî. — Öå Ñ³ðîìàíåöü. Â³í ì³é äðóã. Â³í ñë³ïèé. Â³í äàâíî âæå îñë³ï, ùå äî òîãî, ÿê óñêî÷èâ äî ×åï³æíîãî â ÿìó. Ñ³ðîìàíöÿ òðåáà âèë³êóâàòè, àáè â³í ïðîçð³â. Òàòî òâ³é çìîæå? — Àáè-òî ÿ çíàëà... — øâèäêî çàãîâîðèëà Ãàëÿ Ãðóøåöüêà. — Óçèìêó ïðèâîäèëè äî áàòüêà ñë³ïîãî áè÷êà... 271

Ð²ÄÍÀ ÓÊÐÀ¯ÍÀ. ÑÂ²Ò ÏÐÈÐÎÄÈ

— ² ùî? — Òàê ³ â³äâåëè... — Òîä³ ä³ëî ïðîïàùå, — ñêàçàâ Ñàøêî. — Òè ðîçóì³ºø, àáè Ñ³ðîìàíåöü áóâ çðÿ÷èì, òî â³í áè ï³øîâ ó êðà¿, äå âîâê³â ëþáëÿòü. À ñë³ïèì â³í íå çíàº, êóäè ³òè, îò â³í ³ âåøòàºòüñÿ ï³ä ðóøíèöåþ ×åï³æíîãî ³ òàêèõ, ÿê ×åï³æíèé... Áóäåìî ùîñü äóìàòè. Âåñü âå÷³ð ó âåðáîëîç³ á³ëÿ îçåðà Ñàøêî ç á³ëîãî àëþì³í³ºâîãî äðîòó ïë³â Ñ³ðîìàíöåâ³ íàìîðäíèê. Ãàëÿ Ãðóøåöüêà öèãàíñüêîþ ãîëêîþ ç äðàòâîþ äî íàøèéíèêà ç ¿õíüîãî òåëÿòè ïðèøèâàëà Ñàøê³â ïàñîê äëÿ ïîâ³äêà. — Ìîæå, ÿ òàì çàáàðþñÿ, — òèõî ñêàçàâ Ñàøêî, — íó, ñê³ëüêè ÿ òàì ìîæó ïðîáóòè? Íó, â³ä ñèëè òðè äí³, ïîäèâëþñü, ÿê òàì ùî, ìåí³ àáè éîãî ïðèñòðî¿òè, àëå, ìîæå, ÿ òàì çàáàðþñÿ, òî òè âæå ïðèéäè äî ìî¿õ áàòüê³â ³ ðîçêàæè âñå ÷èñòî, ÿê º. — Íå çàáëóäèøñÿ? — Äîðîãó ÿ çíàþ. Ç áàòüêîì íå ðàç áóâàâ. — À õàð÷³ íà äîðîãó? — Äîáðå, ùî òè íàãàäàëà. — ß òîá³ ïðèãîòóþ. — ² ìåí³, ³ âîâêîâ³. Ò³ëüêè íå âàðè ìàííî¿ êàø³, ìè ç âîâêîì ¿¿ íå ëþáèìî, — çàñì³ÿâñÿ Ñàøêî. — Ïðèâ’ÿæåø õàð÷³ îñü äî ö³º¿ ã³ëêè, ùîá ñîáàêè âíî÷³ íå âêðàëè. Óäîñâ³òà Ñàøêî ïîòèõåíüêó âèéøîâ ç äîìó. Íà ñòîë³ â éîãî ê³ìíàòö³ á³ë³ëà çàïèñêà: «Òàòó ³ ìàìî, ìåíå íå áóäå ê³ëüêà äí³â. Ç øàôè ÿ âçÿâ 50 êàðáîâàíö³â. Ñàøêî». Íèçüêèé òóìàí çàñòåëèâ ãîðîä. Ç ãîðîäó íàä êàðòîïëÿìè ñòèð÷àëè ñàì³ ëèøå ìîêð³ ìàêîâ³ ãîëîâè. Íà ëåâàä³ ñòàëî õîëîäí³øå, à òóìàí âèùèì: ÿêðàç Ñàøêîâ³ ïî øèþ. Òåïåð íàä òóìàíîì ìîêðîþ ìàê³âêîþ ïëèâëà Ñàøêîâà ãîëîâà. Á³ëÿ îçåðà Ñàøêî çóïèíèâñÿ. Áóëî òèõî, ò³ëüêè ç î÷åðåòó î÷åðåòÿíêè ñï³âàëè, íå ÿê ëþäè. Ãîëîâàìè âíèç äî âîäè âîíè âèñ³ëè áëèçåíüêî â³ä Ñàøêà íà î÷åðåòèíàõ, òèì ÷àñîì âåðáà éîãî ñêóïàëà ðîñîþ. «Í³÷îãî ñîá³ êëóìà÷îê íàêëàëà, — ïîäóìàâ Ñàøêî ïðî Ãàëþ. — Íà÷å íà â³éíó!» Ç áëåêîòè âèãóëüêíóâ Ñ³ðîìàíåöü, âèñêíóâ, ï³äá³ã äî Ñàøêà, ïîêëàâ éîìó ëàïè íà ïëå÷³. — Äîáðîãî ðàíêó, — ñêàçàâ Ñ³ðîìàíöåâ³ Ñàøêî. — Ùî ñíèëîñÿ? Í³÷îãî? Ïîñí³äàºìî â äîðîç³, à òåïåð — á³ãîì! Âîíè á³ãëè ï³ä æàéâîðîíêàìè ñâ³òàíêîâèì ïîëåì. Áèëà ðîñà ïî êîë³íàõ. Íàä á³ëîþ ãðå÷êîþ ãóíäîñèâ, âèäíî, áåçõàòí³é äæì³ëü. 272

ÌÈÊÎËÀ Â²ÍÃÐÀÍÎÂÑÜÊÈÉ

Ñîíöÿ íà çåìë³ íå áóëî, àëå âãîð³, ó íåá³, æàéâîðîíêè áóëè çîëîòèìè. — Áóäåìî á³ãòè, äîêè íå âïàäåìî, — ãîâîðèâ Ñàøêî Ñ³ðîìàíöåâ³. — À ÿê óïàäåì, îòîä³ âæå áóäåìî ëåæàòè. Äî Îäåñè ë³ñó íå áóäå. ßðè òà áàéðàêè. Ìåí³ îäíå: àáè òè íå çàáîÿâñÿ òðàìâà¿â. Á³ãëè âîíè ñòåïîâèìè äîðîãàìè. Êîëè æ ïîïåðåäó ÷è ïîçàäó íèõ ç’ÿâëÿëàñü ÿêàñü ìàøèíà ÷è òðàêòîð — õîâàòèñÿ áóëî äå: ñîíÿøíèêè, ïøåíèö³, ë³ñîñìóãè. ßê ¿õàëî ùîñü äàëå÷åíüêî, òî íå õîâàëèñÿ é çîâñ³ì: ìàëî ùî, õëîï÷èê á³æèòü ³ç ñîáàêîþ, ùî æ òóò òàêîãî? Áóâàº, ñîáàêè é ñàì³ á³ãàþòü ïî ïîëÿõ. ª òàê³ ñîáàêè. À ÿêèé öå ðîçóìíèé áóäå á³ãàòè çðàíêó äîðîãàìè ç âîâêîì? Ïîòÿãíóëèñÿ ÿðè òà ÿðêè, âèáàëêè, áàëêè. Íàéêðàùå áóëî á ïðÿìóâàòè íèìè, âîíè òâåðä³, òðàâà íåâèñîêà, êàì³ííÿ íåìàº. Àëå ñê³ëüêè áà÷èëî îêî, ÿðàìè é áàëêàìè âèéøëà ïàñòèñÿ êîëãîñïíà õóäîáà — ðóäîþ ð³êîþ âîíà ïîâ³ëüíî òåêëà çåëåíèìè íèçàìè, à íà âïå÷åíèõ ñîíöåì ñõèëàõ òàøóâàëèñÿ â³âö³. Ùå é ïàñòóõè ç ´èðëè´àìè òà ñîáàêàìè... Ñ³ðîìàíåöü îáëèçóâàâñÿ, éîãî íîñà ïîâåðòàëî íà áàëêè òà íà ÿðè, íà öåé íåñïîä³âàíèé êâ³òíèê — òà ùå ÿêèõ! — çàïàõ³â. — Çàâåðòàéìî â ë³ñîñìóãó. Ïîäàìîñÿ ãîðîþ. ßðè ³ âèáàëêè äëÿ íàñ çàêðèò³. Öå òîá³ íå çèìà... Ñåëà ï³øëè ï³ä ÷åðåïèöåþ, ñò³íè ç á³ëîãî é æîâòîãî ðàêóøíÿêà, àëå îáìèíàòè ¿õ áóëî ëåãøå, ñ³ë ó öèõ ñòåïàõ íåáàãàòî. Çàòå ñîíöÿ á³ëüøå. Íàâ³òü Ñàøêîâà ò³íü õîâàëàñÿ ï³ä Ñàøêà â³ä òàêî¿ æàð³í³. Ñ³ðîìàíåöü âèñîëîïèâ ÿçèêà é ïîêëàâ ñîá³ íà ïëå÷å. Ìð³ëè ñòåïîâ³ êóðãàíè. Âîíè â³äðèâàëèñÿ â³ä çåìë³ é çåëåíèìè øàïêàìè ïîâèñàëè íà ñð³áí³é ïîâ³òðÿí³é òå÷³¿. À ã³ãàíòñüê³ ìàøèíè-ïîëèâàëüíèö³ ïîëèâàëè ïøåíèö³, çäàâàëîñÿ, íå âîäîþ, à ðàéäóãàìè. ×åðâîíèìè îçåðàìè öâ³ëè â ë³ñîñìóç³ ìàêè. Ñèí³ìè îçåðàìè á³ëÿ 273

Ð²ÄÍÀ ÓÊÐÀ¯ÍÀ. ÑÂ²Ò ÏÐÈÐÎÄÈ

íèõ — ñîêèðêè. Àáî ìîëîòî÷êè. Àáî ñîáà÷³ ìîðäî÷êè. Òàê ¿õ ïî-ð³çíîìó íàçèâàþòü. Ñàøêî ä³ñòàâ ³ç êëóíêà ïëÿøêó âîäè, íàïèâñÿ ñàì, äàâ íàïèòèñÿ âîâêîâ³. — Óïåðåä, Ñ³ðîìàí÷èêó! Ïîñí³äàºìî ââå÷åð³! Îòóò íàì ÿêðàç ïîëîâèíà äîðîãè. Ïîëüîâ³ ñòåæêè, öâ³ò ãîðîõó ³ ãðå÷êè, ë³òí³é âèëèíÿëèé âèöâ³ò íåáà, ñ³ðèé öâ³ò êàì³ííÿ ïî êàð’ºðàõ, êëóíîê íà ïàëèö³ íà ïëå÷³. Îäåñè ç ìîðåì íå âèäíî, ñîíöå â õìàðè ñ³äàº. Ðàïòîì, äå íå â³çüìèñü, ïî÷àëî ãðèì³òè. Íåáî ÷èñòå, íà çàõîä³ ÿê³ñü äâ³-òðè õìàðè, à ãðèìèòü íà ãðîçó. «Ã³ðøå, — ïîäóìàâ Ñàøêî, — áóäå äàë³, äîâåäåòüñÿ íî÷óâàòè ï³ä äîùåì. Àëå äå?» Ñîíöå ñ³ëî. Ï³äñâ³òèëî õìàðè ÷åðâîíî-÷îðíèì, çâåðõó çàñâ³òèëî çåëåíèì — ³ äíÿ íå ñòàëî. — Ïàäàþ ç í³ã, — ñêàçàâ Ñàøêî Ñ³ðîìàíöåâ³. — À òóò ùå ãðèìèòü íà íàøó ãîëîâó. Øóêàéìî ÿêóñü õàëàáóäó. Ç-ïîçà ë³ñîñìóãè âè¿õàëà ãàðáà ³ç ñîëîìîþ ÷è ñ³íîì, Ñàøêî ³ âîâê ëÿãëè íà çåìëþ. — Áà÷èø — ïîâíà ãàðáà. Âèõîäèòü, äåñü íåäàëåêî ñêèðòà... Âîíè ïðîéøëè çà ë³ñîñìóãó. Ñàøêî íå á³ã, ³øîâ, ëåäü òÿãíóâ íîãè, ÿê íàçóñòð³÷ çàòåìí³ëà ñêèðòà ñ³íà. — Ñïðîáóºìî ïåðåíî÷óâàòè â í³é. Ó ðàç³ ùî — áóäè ìåíå. Òè ÷óòê³øèé. À îñü ³ îçåðöå á³ëÿ íå¿. Òðåáà áóäå ñêóïàòèñÿ. Íå ïðèéäåìî æ â Îäåñó òàêèìè çàìóðçàíèìè. Ñàøêî âèãàðáàâ ó ñêèðò³ íåâåëèêó ïå÷åðó, ä³ñòàâ ³ç êëóíêà âå÷åðþ, ðîç³êëàâ óñå äîñòîòó: âîâêîâ³ ì’ÿñî, ñîá³ ñèð, öèáóëþ, ìëèíö³. — Ïîá³ãëè ñêóïàºìîñü, ïîâå÷åðÿºìî, áî çàâòðà âðàíö³ â íàñ ùå äîðîãà. Íåâåëèêå ñòåïîâå îçåðöå íà÷å íàâìèñíî õòî íàìàëþâàâ ë³òåðîþ «Î». Íèçüêà îñîêà íà íèçüêèõ áåðåãàõ ìàëî õîâàëà éîãî â³ä ÷óæîãî îêà. Íà áåðåãàõ áóëî âèäíî ñë³äè ³ êîíåé, ³ êîð³â. Ñàøêî òèõî çàéøîâ ó òåïëó âîäó. Âîâê êóïàòèñÿ íå ñõîò³â, ïîõîäèâ-ïîõîäèâ ïî áåðåç³ ³ ñ³â. Ñàøêî íàêóïàâñÿ äîñõî÷ó. Ïîãðèì³ëî, òà é óñå. Ò³ëüêè ïîëÿêàëî. Íà íåá³ ÷èñòà çîðÿíà í³÷. Çîëîòèìè ìàíäàðèíàìè ì³æ çîðÿìè ïðîïëèâàëè ñóïóòíèêè. Ïëèâå-ïëèâå òàêà ìàíäàðèíêà — ³ íåìà, óæå íà òîìó áîö³ Çåìë³... Ñàøêî çàñíóâ. Ñ³ðîìàíåöü óñ³âñÿ á³ëÿ íüîãî ³ ìàâ ðîáîòó: ç ïîëÿ íå âãàâàëè ïåðåï³ëêè, ó ñêèðò³ íå ñïàëîñÿ ìèøàì, ç îçåðà ñïëåñêóâàëà ðèáà. Ïåðåä äîñâ³òêîì âîâê íàñòîðîæèâñÿ: çäàëåêó ïî÷óâñÿ ñêðèï êîë³ñ ïî íåð³âí³é äîðîç³ é çàïàõëî ê³íüìè. ² òå, ³ äðóãå íàáëèæàëîñÿ, ³ îñü òåìíà ï³äâîäà, çàïðÿæåíà ïàðîþ êîíåé, 274

ÌÈÊÎËÀ Â²ÍÃÐÀÍÎÂÑÜÊÈÉ

âèï³ðíóëà ç ïîëÿ. Äî ñêèðòè, ïðàâäà, íå äî¿õàëà, à ïîâåðíóëà äî îçåðà. Òðîº ÷îëîâ³ê³â ñêèíóëè ç âîçà ÷îâíà, ñïóñòèëè íà âîäó, îäèí â³äïëèâ íà ñåðåäèíó âîäè, à äðóãèé ï³øîâ áåðåãîì — çàòÿãëè ñ³òêó. Òðåò³é ñòðèìóâàâ êîíåé, âîíè øàðïàëèñü ç éîãî ðóê, õðîïëè: âèäíî, çà÷óëè Ñ³ðîìàíöÿ. — ²âàíå, òè ñõîäè ïðèíåñè ¿ì ñ³íà, — ïî÷óëîñÿ ç ÷îâíà, — íå ïîíà¿äàþòüñÿ í³ÿê! ²âàí ïðèâ’ÿçàâ êîíåé äî ñóõîãî ñòîâáóðà, óêîïàíîãî ïðè áåðåç³, à ñàì ï³øîâ äî ñêèðòè. ²øîâ â³í, ÿê íà çëî, ïðîñòî íà Ñàøêà ³ Ñ³ðîìàíöÿ. Ñ³ðîìàíåöü ïîíþõàâ ñîííîãî Ñàøêà, çâ³âñÿ íà ëàïè é âèéøîâ ç-çà ñêèðòè íàçóñòð³÷ íåïðîõàíîìó ãîñòåâ³. ² ñ³â. ²âàí ïîäóìàâ íà Ñ³ðîìàíöÿ, ùî òî ïåíüîê ³ õîò³â áóëî éîãî îá³éòè. Àëå Ñ³ðîìàíåöü ïåðåñ³ê éîìó äîðîãó ³ ñàì ñîá³ ñêàçàâ: «ß — âîâê!» — Âîâê!!! — êðèêíóâ ²âàí ³ êèíóâñÿ ò³êàòè äî êîíåé. Êîí³ â³ä³ðâàëèñÿ, ïîá³ãëè. Ñ³ðîìàíåöü íåêâàïëèâèìè ñòðèáêàìè, àáè íàëÿêàòè, îáá³ãàâ îçåðî. Òîé, ùî áóâ íà ÷îâí³, ïåðåêèíóâñÿ ó âîäó, í³÷íèé òîâàðèø éîãî ³ç ñ³òêîþ íà áåðåç³ ïîêèíóâ ñ³òêó é çàëîïîò³â ó ïîëå. Ñàøêî ïðîêèíóâñÿ. Ñ³ðîìàíåöü óæå äèõàâ á³ëÿ íüîãî. Í³÷íèì ïîëåì â³ä îçåðà âò³êàëî òðîº. — Òåïåð ò³êàéìî é ìè, — ïðîøåïîò³â Ñàøêî. Ñòð³ëêà ïîêàçóâàëà «Îäåñà — 5 êì». Ñîíöå ñòîÿëî íà ï’ÿòü ïàëüö³â â³ä ãîðèçîíòó. Øîñå äâèãò³ëî â³ä ìàøèí. Ñàøêî ç³éøîâ ó êþâåò, ÷åðåç ë³ñîñìóãó çàéøîâ ó ñîíÿøíèêè. — Îäåñà, — ñêàçàâ â³í Ñ³ðîìàíöåâ³. — Çàðàç ìè òåáå ïðèáåðåìî ïî-ãîðîäñüêîìó. À ðåï’ÿõ³â! À ñîëîìè! Íó, õòî â òàêîìó êîñòþì³ òåáå â÷èâ ïðè¿æäæàòè â Îäåñó? Ñàøêî ïîîáðèâàâ ³ç Ñ³ðîìàíöÿ ðåï’ÿõè, àëþì³í³ºâèì ãðåá³íöåì ðîç÷åñàâ áîêè, øèþ, ãîëîâó, îäÿãíóâ íàìîðäíèê. Ñîá³ æ äî êîë³íà ïðèêëàâ ãàëñòóê, ðîçãëàäèâ, ïîâ’ÿçàâ. — Îò ìè ç òîáîþ é íà ëþäåé ñòàëè ñõîæ³. Ï³øëè. Ò³ëüêè íå á³æè, íå ðâèñÿ, ³äè á³ëÿ ìåíå òèõî ³ ñìèðíî... «Ùîá Ñ³ðîìàíåöü íå âèðâàâñÿ òà íå âò³ê. Òóò ï³ä êîëåñî íåäîâãî... 275

Ð²ÄÍÀ ÓÊÐÀ¯ÍÀ. ÑÂ²Ò ÏÐÈÐÎÄÈ

²äè-³äè, Ñ³ðîìàí÷èêó, îò ìîëîäåöü. ß ç òîáîþ, ÿ òåáå íå ïîêèíó ³ íå â³ääàì í³êîìó», — äóìàâ Ñàøêî, à ñàì ñï³äëîáà ïîçèðàâ íà ìàøèíè. Ó ñàì³é Îäåñ³ Ñ³ðîìàíåöü çàíåðâóâàâ: íà âóëèöÿõ òðàïëÿëèñÿ ñîáàêè é ñîáà÷àòà, íà òàêèõ, ÿê ³ â³í, ïîâ³äêàõ, àëå, çà÷óâøè éîãî, îäí³ â ïàí³ö³ ðâàëèñÿ ç ðóê ãîñïîäàð³â ò³êàòè, à äðóã³ îøê³ðþâàëèñÿ íà íüîãî, áðèçêàëè ñëèíîþ, êèï³ëè î÷èìà, ïîâíèìè çíåíàâèñò³. Ñ³ðîìàíåöü ñîï³â ó íàìîðäíèê, ïî øêóð³ ïðîá³ãàëè äðèæàêè. Ó òàêèõ âèïàäêàõ Ñàøêî ïðèñêîðþâàâ õîäó àáî çàá³ãàâ ó ÿêèéñü ï³ä’¿çä, ³ òàì âîíè ³ç Ñ³ðîìàíöåì ïåðå÷³êóâàëè. Á³ëÿ ëîòêà äÿäüêè ïèëè ïèâî. Ñàøêî, õîâàþ÷è çà ñîáîþ Ñ³ðîìàíöÿ, øâèäêî ï³ä³éøîâ äî íèõ ³ çàïèòàâ: — Äå òóò ë³êàðíÿ Ô³ëàòîâà? — Òðè çóïèíêè áóäü-ÿêèì òðàìâàºì, — òóäè. — Êóäè «òóäè?» — ïåðåïèòàâ Ñàøêî. — Óíèç. Íó ³ ñîáà÷êà! — Îäåñèò ³ç äâîìà áîêàëàìè ïèâà â ðóêàõ íàãíóâñÿ äî Ñ³ðîìàíöÿ. — À âîíà íå êóñàºòüñÿ? — Í³. — Íó ³ ñîáà÷êà. À øèÿ, à ëàïè — ïðÿìî òîá³ âîâê! Ñ³ðîìàíöÿ îáñòóïèëè îäåñèòè ç ïèâîì, ïðîäàâåöü ïîêèíóâ ñâ³é òîðã, ñòàâ íà áî÷êó ³ çâåðõó äèâèâñÿ íà Ñ³ðîìàíöÿ. — À â³í õî÷ ó÷åíèé? — Íå áà÷èø? — ãóêíóëè ïðîäàâöåâ³ çíèçó. — Ïî î÷àõ âèäíî. Òàê³ äóðíèìè íå áóâàþòü. ×àñîì, íå ïðîäàºø, ìàëèé? — Íå ïðîäàþ. — Ö³êàâî, — ïðîäîâæóâàâ ïðîäàâåöü, — ñê³ëüêè æ öå òðåáà, ùîá éîãî íàãîäóâàòè? Ñàøêî ïîì³òèâ: íàòîâï íàâêîëî Ñ³ðîìàíöÿ íàëèïàâ, ÿê ñí³ãîâà áàáà. Ç’ÿâèëèñÿ ³ æ³íêè, ñòàâàëè íàâøïèíüêè, çàãëÿäàëè ÷îëîâ³êàì ÷åðåç ïëå÷å: — Îðåíáóðçüê³ õóñòêè? Ïî ÷îìó? — Âàòèí? Ïðîïóñò³òü, ÿ ïèòàþ — âàòèí? Ñàøêî ïîòÿãíóâ Ñ³ðîìàíöÿ êð³çü íàòîâï. Ñ³ðîìàíåöü ïîäàâ òèõèé ãîëîñ, ³ íàòîâï îáóðåíî ðîçñòóïèâñÿ: — Êóäè áàòüêè äèâëÿòüñÿ? Òàêå ñòðàõîâèñüêî äèòèíà âîäèòü! Ñàøêî çàéøîâ ó òèõèé äâ³ð ë³êàðí³. Ñë³ï³ ëþäè õîäèëè ïî ñïîðèøó ç ïàëè÷êàìè. Õîäèëè, âèäíî, ³ íå çîâñ³ì ñë³ï³, ïîï³äðóêè, ãîâîðèëè, íàâ³òü ïîñì³õàëèñÿ ñâî¿ì ñëîâàì. Ïåðøå, ùî âïàëî Ñàøêîâ³ â î÷³: ãóñòèé áóçîê á³ëÿ ñàðàé÷èê³â ï³ä ÷åðâîíîþ ìàðñåëüñüêîþ ÷åðåïèöåþ. Òóäè â³í ³ ïîâ³â Ñ³ðîìàíöÿ. 276

ÌÈÊÎËÀ Â²ÍÃÐÀÍÎÂÑÜÊÈÉ

— Ñò³é îòóò, Ñ³ðîìàí÷èêó, ³ íå âîðóøèñü. ß ìèòòþ âñå ðîç³çíàþ. Â³ä ë³êàðí³ äî ìîðÿ áóëî íåäàëåêî, ³ äà÷íèêè ÷è êóðîðòíèêè ñïóñêàëè ç ïîâ³äê³â ñâî¿õ ñîáà÷îê, àáè âîíè ïîãóëÿëè ñàìå â öüîìó ì³ñö³ á³ëÿ ë³êàðí³, äå â ãëèáèí³ ñèí³ëî ìîðå. Òðåáà ñêàçàòè, ö³, ÿê ïðàâèëî, ôîêñòåð’ºðè, ìîëîä³ ÷è ñòàð³, ïðîâîäèëè ÷àñ ó äðóæá³ òà çëàãîä³: äàâíî ïåðåçíàéîìèëèñü, ¿ëè ïðèáëèçíî îäíàêîâó ¿æó, íàâ³òü ïåðåá³ãàëè òðàìâàéíó ë³í³þ ï³ä ãàñòðîíîì ÷è äîìîâó êóõíþ ïî ùîñü íîâåíüêå íà çóáêè. ² òðåáà æ áóëî öüîìó íàðîäó çà÷óòè âîâêà! Ñàøêî ïðîéøîâ êîðèäîð ïåðøîãî ïîâåðõó — í³äå í³êîãî. Ï³äíÿâñÿ íà äðóãèé ïîâåðõ: ë³òíÿ æ³íêà â á³ëîìó õàëàò³ íàòèðàëà øâàáðîþ ï³äëîãó. — Çäðàñòóéòå! — ïðèâ³òàâñÿ Ñàøêî. — Ñêàæ³òü, áóäü ëàñêà, à äå ó âàñ òîé ë³êàð, ùî ë³êóº î÷³? ß çäàëåêó, ³ â ìåíå ìàëî ÷àñó. Àëå ÿ õîò³â áè ç òèì âàøèì ë³êàðåì ïîãîâîðèòè. — Ïðèõîäüòå ï³ñëÿ îá³äó, — â³äïîâ³ëà æ³íêà, íå ï³äâîäÿ÷è ãîëîâè. — Ó íàñ — îá³ä. Òðèäöÿòü ïåðøà ê³ìíàòà. Íà ë³êàðíÿí³ì ïîäâ³ð’¿ çíÿâñÿ ñîáà÷èé ëåìåíò ³ ´âàëò. Ç â³êíà Ñàøêîâ³ áóëî âèäíî äàõè ñàðàé÷èê³â ÷è ñêëàä³â ï³ä ÷åðâîíîþ ìàðñåëüñüêîþ ÷åðåïèöåþ: íà öþ ÷åðåïèöþ îäèí çà îäíèì ç êðèêàìè é ñëüîçàìè âèë³òàëè ³ ïàäàëè ôîêñòåð’ºðè. Âîíè ï³äñòðèáóâàëè ó â³êí³, ÿê ì’ÿ÷³, ³ ïàäàëè íà ÷åðåïèöþ. — Ùî òàì çà ´âàëò? — çàíåïîêî¿ëàñÿ ïðèáèðàëüíèöÿ. Ñ³ðîìàíöÿ îáñòóïèëî â áóçêó âñå ñîáàêîíàñåëåííÿ ðàéîíó, â³í â³äñòóïèâ äî ðàêóøíÿêîâî¿ ñò³íè ïàðêàíó, äàë³ âæå áóëî í³êóäè, à âîíî ë³çëî, éîãî áóëî áàãàòî, òîä³ Ñ³ðîìàíåöü ïåðåêóñèâ íàìîðäíèê ³ ñòàâ õàïàòè ¿õ çà çàãðèâêè ³ âèêèäàòè íà ÷åðåïèöþ. Ñàøêà, éîìó çäàëîñÿ, äóæå äîâãî íå áóëî, ïîçàäó — ñò³íà, òîä³ Ñ³ðîìàíåöü ïåðåñêî÷èâ ÷åðåç ñò³íó ³ ùåç. Ñàøêî êèíóâñÿ â áóçîê, âèñêî÷èâ íà âóëèöþ, â îäèí ïðîâóëîê, ó äðóãèé ïðîâóëîê, ïîêëèêàâ Ñ³ðîìàíöÿ íàä ãëèíÿíèì óðâèùåì ïîíàä ìîðåì — ñ³â ³ çàïëàêàâ. (...) Ñ³ðîìàíåöü ïðèéøîâ ó Ñàøêîâå ñåëî. Ñ³ðîìàíåöü ìèíóâ ïîøòó, êîíòîðó, 277

Ð²ÄÍÀ ÓÊÐÀ¯ÍÀ. ÑÂ²Ò ÏÐÈÐÎÄÈ

çóïèíèâñÿ ïåðåä õàòîþ Øåâ÷óêà. Ïîñòîÿâ. Ïî÷åêàâ, äîêè ç õàòè âèá³æèòü ç ðóøíèöåþ Øåâ÷óê ³ ñìàëüíå ïî Ñ³ðîìàíöåâ³. Òîé íå âèá³ãàâ. Ñêàâóë³ëà ëèøå ó äâîð³ éîãî ñîáàêà. Ñ³ðîìàíåöü ï³ä³éøîâ äî õàòè Ïîá³ãàéëà. Íå âèá³ã ³ Ïîá³ãàéëî. Óñ³ áóëè â ïîë³, êîñèëè ãîðîõ. Íàéäîâøå ñòîÿâ Ñ³ðîìàíåöü ïåðåä áóäèíêîì ×åï³æíîãî, àëå é ×åï³æíîãî, íà éîãî ïðåâåëèêèé æàëü, íå áóëî íà öåé ðàç óäîìà: êîñèâ ãîðîõ. Íà öåé ðàç ×åï³æíèé óêîõêàâ áè Ñ³ðîìàíöÿ, ÿêèé ïðèéøîâ ïîìèðàòè ñàì... Ñàøêî çë³ç ç îäåñüêîãî àâòîáóñà é ïîëåì ïîá³ã äî ë³ñó. Ó ë³ñ³ Ñàøêî õîäèâ äî âå÷îðà, êëèêàâ Ñ³ðîìàíöÿ â ãëèíèùàõ... Ñ³ðîìàíöÿ íå áóëî. Óâå÷åð³, ï³çíî ââå÷åð³ ×åï³æíèé ïî¿õàâ íà Êè¿â — ïîâ³ç Âîâêîäàâèõó ç ¿¿ ä³òüìè íà áàçàð. Ñàøêî ³ Ãàëÿ Ãðóøåöüêà áà÷èëè, ÿê áóêñóâàâ éîãî ìîòîöèêë ï³ä ãîðîþ... Ñ³ðèé ñòåï ç âîâíèñòèìè õìàðàìè íàä ñîáîþ ëåæàâ ó Ñ³ðîìàíöÿ ïåðåä ëàïàìè. «Îãî-ãî!» — ñêàçàâ ñîá³ âîâê, ³ ïî÷àâ ëîâèòè â òðàâ³ êîíèê³â. Ëîâèòèñÿ êîíèêàì íå õîò³ëîñü, ³ âîíè ñòðèáàëè â³ä çóá³â Ñ³ðîìàíöÿ ÷åðåç Ã³íäóêóø íà Ã³ìàëà¿... Òîä³ Ñ³ðîìàíåöü ë³ã íà ñïèíó, ï³äíÿâ ëàïè, ³ íà éîãî ëàïè çàïàäàâ äîù, çà äîùåì — ñí³ã, àæ äî òèõ ï³ð, êîëè íà êîæí³é éîãî ëàï³ íå çâèëè ñîá³ ãí³çäå÷êà ñîðîêîïóäè1... Á³ãëà á³ëà âîäà, â³äöâ³òàâ ï³çí³é ãë³ä, ïèùàëè ñîðîêîïóäåíÿòà, ³ ñèíº íåáî ïåðåõîäèëî â íåáåñà. Ç âîäè ñõîäèëî ñ³ðå ñîíöå, íà íüîìó ñêèäàëàñü ðèáà, ³ Ñàøêî îáí³ìàâ Ñ³ðîìàíöÿ çà øèþ: — À òè äóìàâ, âîâ÷èêó, ÿê? Òè äóìàâ, ùî öå íàì óæå ³ ê³íåöü ç òîáîþ?.. 1. Ïðî÷èòàéòå ðå÷åííÿ. Ñàøêî çàá³ã çà Ãàëåþ Ãðóøåöüêîþ äîäîìó, ³ äîðîãà äî øêîëè â öåé äåíü ñì³ÿëàñü íà ñîíö³ äîñõî÷ó. Ó íüîìó âèêîðèñòàíî À åï³òåò Á ã³ïåðáîëó Â ïîð³âíÿííÿ Ã ïåðñîí³ô³êàö³þ 1

Ñîðîêîïóä — íåâåëèêèé õèæèé ïòàõ ³ç çàãíóòèì äçüîáîì ³ ê³ãòÿìè.

278

ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ²

2. Ï³ðàòîì ïîëüîâèõ ïðîñòîð³â ó ïîâ³ñò³ íàçâàíî À Á Â Ã

Ñàøêà Âàñèëÿ ×åï³æíîãî Ïåòðà Ëÿõà Ñ³ðîìàíöÿ

3. Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü. Ãåðîé 1 2 3 4

Ñàøêî Ãàëÿ Ãðóøåöüêà Âàñèëü ×åï³æíèé Ïåòðî Ëÿõ

Ó÷èíîê À ðÿòóº â ñí³ãó Ñ³ðîìàíöÿ Á òðèìàº íà ñïèí³ â ñí³ãàõ Àíäð³éêà Â çáèðàº õàð÷³ â äîðîãó äëÿ äðóãà é Ñ³ðîìàíöÿ Ã ïîçáóâàºòüñÿ êóïëåíî¿ ñîáàêè Ä íàìàãàºòüñÿ âèë³êóâàòè Ñ³ðîìàíöÿ

4. ×èì ïîâ³ñòü â³äð³çíÿºòüñÿ â³ä îïîâ³äàííÿ? ßêó ïîâ³ñòü âè ÷èòàëè íà óðîêàõ óêðà¿íñüêî¿ ë³òåðàòóðè â 5 êëàñ³? 5. ßê Ñ³ðîìàíåöü ïîíåâ³ðÿâñÿ íà ÷óæèí³ â ñí³ãàõ? Ùî âè â³ä÷óâàëè, ÷èòàþ÷è öåé ôðàãìåíò ïîâ³ñò³? 6. ßê â³éñüêîâ³ ïîñòàâèëèñÿ äî Ñ³ðîìàíöÿ? ×èì Àíäð³éêî áëèçüêèé äî Ñàøêà? 7. ßê âè ââàæàºòå, ÿê³ Ñàøêîâ³ ðèñè âäà÷³ ñïîäîáàëèñÿ Ãàë³ Ãðóøåöüê³é? ßêîþ âè ïîáà÷èëè Ãàëþ? 8. ×èì áëèçüêèé âàì Ñàøêî? ßêèõ éîãî â÷èíê³â âè íå ñõâàëþºòå? 9. Çàâåðø³òü ïðèñë³â’ÿ: «Ñê³ëüêè âîâêà íå ãîäóé…». Õòî ÷àñòèíó öüîãî ïðèñë³â’ÿ ïðîìîâëÿº â ïîâ³ñò³? ×è ìîæíà òàê ñêàçàòè ïðî Ñ³ðîìàíöÿ? 10. ×îãî íàâ÷àº ÷èòà÷³â ïîâ³ñòü Ì. Â³íãðàíîâñüêîãî «Ñ³ðîìàíåöü»? 11. Îõàðàêòåðèçóéòå Ñàøêà é Âàñèëÿ ×åï³æíîãî çà òàêèì ïëàíîì: à) ³ì’ÿ ãåðîÿ, â³ê, ôàõ; á) ïîðòðåò; â) â÷èíêè ïåðñîíàæà; ã) ìîâà ë³òåðàòóðíîãî ãåðîÿ; ´) ìîº ñòàâëåííÿ äî íüîãî. 12. ßêèé ôðàãìåíò äðóãî¿ ÷àñòèíè ïîâ³ñò³ íàéðîìàíòè÷í³øèé? ×îìó âè òàê óâàæàºòå? Ïåðåêàæ³òü öåé óðèâîê. 1. Íàïèø³òü âëàñíå çàê³í÷åííÿ ïîâ³ñò³ «Ñ³ðîìàíåöü» (äî 1 ñ.). 2. Çíàéä³òü ïðèñë³â’ÿ òà ïðèêàçêè ïðî âîâêà, âèïèø³òü ¿õ ó ðîáî÷èé çîøèò. ßê³ ç íèõ áëèçüê³ äî â÷èíê³â ³ õàðàêòåðó Ñ³ðîìàíöÿ, à ÿê³ — í³?

ÏÎÂÒÎÐÅÍÍß 1.

Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü. Àâòîð 1 2 3 4

²âàí Ôðàíêî Ñòåïàí Âàñèëü÷åíêî Âàñèëü Êîðîë³â-Ñòàðèé Ìèêîëà Â³íãðàíîâñüêèé

Íàçâà òâîðó À Á Â Ã Ä

«Äèâàê» «Ñ³ðîìàíåöü» «Ôàðáîâàíèé Ëèñ» «Õóõà-Ìîõîâèíêà» «Ó áóð’ÿíàõ»

Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü. Àâòîð 1 2 3 4

ªâãåí Ãóöàëî Ãðèã³ð Òþòþííèê Îëåêñàíäð Îëåñü Ãàëèíà Ìàëèê

Íàçâà òâîðó À Á Â Ã Ä

«Ìèêèòà Êîæóì’ÿêà» «Äèâàê» «Ëîñü» «Öàð Ïëàêñ³é òà Ëîñêîòîí» «Íåçâè÷àéí³ ïðèãîäè Àë³ â êðà¿í³ Íåäîëàä³¿»

Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü. 1 2 3 4

Àâòîð Òàðàñ Øåâ÷åíêî Ëåîí³ä Ãë³áîâ Ïàâëî Òè÷èíà Îëåêñàíäð Îëåñü

Íàçâà òâîðó À «Öàð Ïëàêñ³é òà Ëîñêîòîí» Á «Çà ñîíöåì õìàðîíüêà ïëèâå…» Â «×àð³âíèêè» Ã «Ùî çà ïòèöÿ?» Ä «Ãà¿ øóìëÿòü»

Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü. Àâòîð 1 2 3 4

Ìàêñèì Ðèëüñüêèé ªâãåí Ãóöàëî Ìèêîëà Â³íãðàíîâñüêèé Ïàâëî Òè÷èíà

Íàçâà òâîðó À Á Â Ã Ä

«Áàáóíèí äîù» «Æóðàâë³ âèñîê³ ïðîë³òàþòü…» «Ëþáè ïðèðîäó íå ÿê ñèìâîë…» «Ñàäîê âèøíåâèé êîëî õàòè…» «Áëàêèòü ìîþ äóøó îáâ³ÿëà…»

Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü. 1 2 3 4

Íàçâà òâîðó «Áåðåãèíÿ» «Ïðàâäà ³ êðèâäà» «Á³ëãîðîäñüêèé êèñ³ëü» «×îìó â ìîð³ º ïåðëè ³ ìóøë³»

280

Æàíð À Á Â Ã Ä

ì³ô êàçêà ëåãåíäà ïîâ³ñòü ïåðåêàç

ÏÎÂÒÎÐÅÍÍß

Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü. Íàçâà òâîðó 1 2 3 4

Æàíð

«Ïîâ³ñòü ìèíóëèõ ë³ò» «Ìèêèòà Êîæóì’ÿêà» «Õèìåðíèé, ìàëåíüêèé...» «Äèâàê»

À Á Â Ã Ä

îïîâ³äàííÿ äðàìà ïîâ³ñòü àêðîâ³ðø ë³òîïèñ

Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü. Íàçâà òâîðó 1 2 3 4

Ãîëîâíèé ãåðîé

«Ó áóð’ÿíàõ» «Ñ³ðîìàíåöü» «Äèâàê» «Ëîñü»

À Á Â Ã Ä

Øïè÷àê ßðîñëàâ Îëåñü Ñàøêî Òàðàñ

Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü. Íàçâà òâîðó 1 2 3 4

Äðóãîðÿäíèé ãåðîé

«Ôàðáîâàíèé Ëèñ» «Öàð Ïëàêñ³é òà Ëîñêîòîí» «Ñ³ðîìàíåöü» «Íåçâè÷àéí³ ïðèãîäè Àë³ â êðà¿í³ Íåäîëàä³¿»

À Á Â Ã Ä

Íåäîæäåíü Ìàòèëüäà Ïåòð³âíà Ïåòðî Ëÿõ ßðîñëàâ Ìóäðèé êàï³òàí Ìàêàêà

Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü. Æàíð 1 2 3 4

ë³òîïèñ çàãàäêà ëåãåíäà ïðèêàçêà

Âèçíà÷åííÿ À ðîçïîâ³äü ôàíòàñòè÷íîãî õàðàêòåðó ïðî íåçâè÷àéíó ïîä³þ àáî æèòòÿ é ä³ÿëüí³ñòü ÿêî¿ñü ðåàëüíî¿ îñîáè Á îáðàçíèé âèñë³â, ùî âëó÷íî õàðàêòåðèçóº ëþäèíó àáî ¿¿ â÷èíêè Â ðîçòàøîâàí³ â ÷àñîâ³é ïîñë³äîâíîñò³ êîðîòåíüê³ çàì³òêè é äîêëàäí³ îïîâ³äàííÿ ïðî ³ñòîðè÷í³ ïîä³¿ Ã âåëèêèé ïðîçîâèé òâ³ð, ó ÿêîìó øèðîêî çìàëüîâàíî æèòòÿ îäíîãî àáî ê³ëüêîõ ãåðî¿â ïðîòÿãîì òðèâàëîãî ÷àñó Ä êîðîòêèé ³ äîòåïíèé îïèñ ëþäèíè, òâàðèíè ÷è ïðåäìåòà, ÿê³ òðåáà ðîçï³çíàòè

281

ÏÎÂÒÎÐÅÍÍß

10. Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü. Íàçâà òâîðó 1 2

3 4

Óðèâîê

«Äîù» «Ñàäîê âèøíåâèé êîëî õàòè…» «Áàáóíèí äîù» «×àð³âíèêè»

À Ðàíîê — âñå â³ä÷àðóâàâ: ñèí³ êâ³òè ïîì³æ òðàâ, ³ ìåòåëèêà, ³ áäæ³ëêó, ³ â öâ³òó âèøíåâó ã³ëêó… Á Ñ³ì’ÿ âå÷åðÿ êîëî õàòè, Âå÷³ðíÿ ç³ðîíüêà âñòàº. Äî÷êà âå÷åðÿòü ïîäàº, À ìàòè õî÷å íàó÷àòè, Òàê ñîëîâåéêî íå äàº. Â Çîëîòèé âå÷³ðí³é ã³ñòü Âïàâ áàäüîðî, ñâ³æî, äçâ³íêî Íà çàêóðåí³ áóäèíêè Çãîëîäí³ëèõ ïåðåäì³ñòü. Ã Àõ, õ³áà æ òè, õ³áà òè öå çíàºø, Êîëè ñàì âåñü òðåìòèø, âåñü ñì³ºøñÿ, ðèäàºø, Ñåðöå á’ºòüñÿ ³ á’ºòüñÿ â ãðóäÿõ... Íå áóâàâ òè ó íàøèõ êðàÿõ. Ä Îäíå — ñîâ’ÿ÷å îêî, äðóãå — âîâ÷å, Ðóêà — êðèëî, äðóãà ðóêà — âåñëî, Óï³âîáëè÷÷ÿ äåíü, à ï³âîáëè÷÷ÿ ç íî÷³…

11. Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü. Íàçâà òâîðó 1 2 3 4

«Ìèêèòà Êîæóì’ÿêà» «Ó áóð’ÿíàõ» «Áåðåãèíÿ» «Ëîñü»

Ïîä³ÿ À Á Â Ã Ä

ïåðåíåñåííÿ â êðà¿íó íåäîâèêîíàíèõ ñïðàâ ïåðåìîãà íàä òåìíèìè ñèëàìè ×îðíîáîãà âèçâîëåííÿ ð³äíîãî êðàþ â³ä Çì³ÿ âèçâîëåííÿ òâàðèíè ç êðèæàíîãî ïîëîíó ïîäîðîæ äî ì³ñöÿ, äå ñòîâïè ï³äïèðàþòü íåáî

12. Óñòàíîâ³òü â³äïîâ³äí³ñòü. Òðîï 1 2 3 4

ïåðñîí³ô³êàö³ÿ ïîð³âíÿííÿ ã³ïåðáîëà åï³òåò

Ïðèêëàä À Á Â Ã Ä

êóïàòèñÿ â ìîð³ ñë³ç ãðàö³îçíî éäå, ìîâ ïàâà ñï³âàòè ï³ñíþ ïðî êîõàííÿ òåïë³ é ùåìëèâ³ ñïîãàäè ñâ³òëî ïîâîë³ çàïîâçàº â õàòó

282

ÑËÎÂÍÈÊ Ë²ÒÅÐÀÒÓÐÎÇÍÀÂ×ÈÕ ÒÅÐÌ²Í²Â

Àêðîâ³ðø — â³ðøîâàíèé òâ³ð, ó ÿêîìó ïî÷àòêîâ³ ë³òåðè êîæíîãî ðÿäêà óòâîðþþòü ÿêåñü ñëîâî àáî ôðàçó. Ã³ïåðáîëà — õóäîæí³é ïðèéîì, ÿêèé ïîëÿãàº â ïåðåá³ëüøåíí³ ðèñ ëþäèíè, ïðåäìåòà ÷è ÿâèùà ç ìåòîþ íàäàííÿ çîáðàæóâàíîìó âèíÿòêîâî¿ âèðàçíîñò³, íàïðèêëàä: Ùèðà ïðàöÿ ãîðè âåðíå (Íàð. òâ.). Äðàìàòè÷íèé òâ³ð — òâ³ð, ïðèçíà÷åíèé äëÿ ïîñòàíîâêè íà ñöåí³. Åï³òåò — õóäîæíº îçíà÷åííÿ, íàïðèêëàä: çîëîò³ ðóêè, ñâ³òëà äóøà, ïèøíèé ñàä. ßêùî åï³òåò ÷àñòî âæèâàºòüñÿ ç êîíêðåòíèì ³ìåííèêîì, òî éîãî íàçèâàþòü ïîñò³éíèì, òàêèõ åï³òåò³â íàéá³ëüøå ó ôîëüêëîð³, íàïðèêëàä: ÿñíèé ñîê³ë, áóéíèé â³òåð, øèðîêèé øëÿõ, ñèçèé îðåë, ÷åðâîíà êàëèíà. Æåñòè — ðóõè ò³ëà ÷è ðóê, ÿê³ ñóïðîâîäæóþòü ëþäñüêó ìîâó àáî çàì³íþþòü ¿¿. Çàãàäêè — êîðîòê³ é äîòåïí³ îïèñè ëþäåé, òâàðèí, ïðåäìåò³â, ïîä³é, ÿâèù, ÿê³ òðåáà ðîçï³çíàòè é â³äãàäàòè. Êàçêà — óñíå íàðîäíå îïîâ³äàííÿ ïðî âèãàäàí³ ïîä³¿, ùî ñïðèéìàþòüñÿ ÿê ðåàëüí³. Âèãàäêà â í³é ïîâ’ÿçóºòüñÿ ç æèòòÿì ëþäèíè, ç ¿¿ ìð³ÿìè ïðî êðàùó äîëþ. Ëåãåíäà — ðîçïîâ³äü êàçêîâîãî ÷è ôàíòàñòè÷íîãî õàðàêòåðó ïðî íåçâè÷àéíó ïîä³þ àáî æèòòÿ é ä³ÿëüí³ñòü ÿêî¿ñü îñîáè. 283

ÑËÎÂÍÈÊ Ë²ÒÅÐÀÒÓÐÎÇÍÀÂ×ÈÕ ÒÅÐÌ²Í²Â

Ë³ðè÷í³ òâîðè — íàïèñàí³ â³ðøîâàíîþ ìîâîþ òâîðè, ó ÿêèõ íå ðîçãîðòàþòüñÿ ïîä³¿, à âèðàæàþòüñÿ äóìêè, ïî÷óòòÿ, ïåðåæèâàííÿ ëþäèíè â ïåâíèõ îáñòàâèíàõ, ï³ä âïëèâîì ïåâíèõ ïîä³é. Ë³òåðàòóðíà êàçêà — àâòîðñüêèé õóäîæí³é òâ³ð ó ïðîçîâ³é ÷è â³ðøîâàí³é ôîðì³, çàñíîâàíèé íà ôîëüêëîðíèõ äæåðåëàõ, ìîæå áóòè é ö³ëêîì îðèã³íàëüíèé. Öå òâ³ð ïåðåâàæíî ôàíòàñòè÷íèé, ó íüîìó çîáðàæóþòüñÿ íåéìîâ³ðí³ ïðèãîäè âèãàäàíèõ àáî òðàäèö³éíèõ êàçêîâèõ ãåðî¿â. Ë³òîïèñ — íàéäàâí³øèé âèä ë³òåðàòóðè, ùî ÿâëÿº ñîáîþ ðîçòàøîâàí³ â ÷àñîâ³é ïîñë³äîâíîñò³ êîðîòåíüê³ çàì³òêè é äîêëàäí³ îïîâ³äàííÿ ïðî ³ñòîðè÷í³ ïîä³¿. Ìåòàôîðà — ñëîâî ÷è ñëîâîñïîëó÷åííÿ, ÿêå ðîçêðèâàº îçíàêè ³ âëàñòèâîñò³ îäíîãî ÿâèùà ÷è ïðåäìåòà ÷åðåç ïåðåíåñåííÿ íà íèõ îçíàê ³íøîãî ÿâèùà ÷è ïðåäìåòà, íàïðèêëàä: çàñèïàíèé ï³ñêîì ÷àñó, îïîâèòèé ñåðïàíêîì çàãàäêîâîñò³. Ìèñòåöòâî — òâîð÷å â³äîáðàæåííÿ ä³éñíîñò³ çà äîïîìîãîþ õóäîæí³õ îáðàç³â. Ì³ô — ðîçïîâ³äü, ùî ïåðåäàº óÿâëåííÿ íàøèõ äàëåêèõ ïðåäê³â ïðî ñòâîðåííÿ ñâ³òó, éîãî áóäîâó, ïðî áîã³â ³ äåìîí³â, ð³çíèõ ôàíòàñòè÷íèõ ³ñòîò. Ì³ì³êà — ðóõè ì’ÿç³â îáëè÷÷ÿ, ÿê³ âèðàæàþòü âíóòð³øí³é ñòàí ëþäèíè. Ìîâà àâòîðà — ðîçïîâ³äü ó ë³òåðàòóðíèõ òâîðàõ, ùî âåäåòüñÿ â³ä ³ìåí³ îïîâ³äà÷à. Ìîâà ïåðñîíàæ³â (àáî ä³éîâèõ îñ³á) — ðåïë³êè ä³éîâèõ îñ³á. Íàðîäíèé ïåðåêàç — óñíå îïîâ³äàííÿ ïðî âèçíà÷í³ ³ñòîðè÷í³ ïîä³¿ òà ¿õ ãåðî¿â. Îïîâ³äàííÿ — íåâåëèêèé ïðîçîâèé òâ³ð ïðî ÿêóñü ïîä³þ ç æèòòÿ îäíîãî ÷è ê³ëüêîõ ãåðî¿â ïðîòÿãîì êîðîòêîãî ïðîì³æêó ÷àñó. Ïåðñîí³ô³êàö³ÿ — îáðàçíèé âèñë³â, ó ÿêîìó îçíàêè ëþäèíè ïåðåíîñÿòüñÿ íà íåæèâèé ïðåäìåò ÷è ÿâèùå, íàïðèêëàä: òàíöþþòü ñí³æèíêè, êàì³íü ñïèòü. 284

ÑËÎÂÍÈÊ Ë²ÒÅÐÀÒÓÐÎÇÍÀÂ×ÈÕ ÒÅÐÌ²Í²Â

Ïîâ³ñòü — âåëèêèé ðîçïîâ³äíèé ïðîçîâèé òâ³ð, ó ÿêîìó øèðîêî çìàëüîâàíî æèòòÿ îäíîãî àáî ê³ëüêîõ ãåðî¿â ïðîòÿãîì òðèâàëîãî àáî âàæëèâîãî çà ïîä³ÿìè ïðîì³æêó ÷àñó. Ïîð³âíÿííÿ — õóäîæí³é âèñë³â, ó ÿêîìó îäèí ïðåäìåò ÷è ÿâèùå ç³ñòàâëÿºòüñÿ ç ³íøèì, ÷èìîñü ïîä³áíèì äî íüîãî, íàïðèêëàä: Ðîñòå õëîï’ÿ, ìîâ êóù êàëèíè (Á.-². Àíòîíè÷). Ïîðòðåò — çìàëþâàííÿ çîâí³øíüîãî âèãëÿäó ë³òåðàòóðíîãî ãåðîÿ. Ïîðòðåòíà äåòàëü — çîáðàæåííÿ ëèøå îäí³º¿, àëå ïðèêìåòíî¿, äóæå ÿñêðàâî¿ ðèñè çîâí³øíîñò³ ë³òåðàòóðíîãî ãåðîÿ. Ïðèêàçêà — îáðàçíèé âèñë³â, ùî âëó÷íî õàðàêòåðèçóº ëþäèíó, àëå, íà â³äì³íó â³ä ïðèñë³â’ÿ, âèñëîâëþº äóìêó íåïîâíî. Ïðèñë³â’ÿ — äîâåðøåíèé çà çì³ñòîì âèñë³â ïðî ðèñè ³ â÷èíêè ëþäåé ç ïîâ÷àëüíèì õàðàêòåðîì. Ðåìàðêè — êîðîòêà ³íôîðìàö³ÿ â äðàìàòè÷íèõ òâîðàõ ïðî äåêîðàö³¿, ïîðó ðîêó, çîâí³øí³ñòü ä³éîâèõ îñ³á, ¿õí³ ³íòîíàö³¿, æåñòè ³ ðóõè. Òðîïè — ñëîâà àáî âèñëîâè, ùî âæèâàþòüñÿ â ïåðåíîñíîìó, îáðàçíîìó çíà÷åíí³. Äî òðîï³â (àáî çàñîá³â îáðàçíî¿ ìîâè) íàëåæàòü ã³ïåðáîëà, ïîð³âíÿííÿ, ìåòàôîðà, åï³òåò, ïåðñîí³ô³êàö³ÿ.

Â³äãàäêè íà çàãàäêè 1. Çåìëÿ. 2. Ðîñà. 3. Äí³, òèæí³, ì³ñÿö³ ³ ð³ê. 4. Ñîíöå. 5. Âåñåëêà. 6. Ñ³ëü. 7. Â³òåð. 8. Ñí³ã. 9. Ìîêðå. 10. Ñîíöå. 11. Áóäÿê. 12. Êàáà÷êè. 13. Áåðåçà. 14. Öèáóëÿ. 15. Ìîðêâà. 16. Ìàê. 17. Êàïóñòà. 18. Äåðåâî. 19. Êóêóðóäçà. 20. Õì³ëü. 21. Ê³ò. 22. Íà ìîêðå. 23. Ðèáà. 24. Ãóñêà. 25. Í³, áî íå âì³º ðîçìîâëÿòè. 26. ×åðåïàõà àáî ðàâëèê. 27. ¯æàê. 28. Æàáà. 29. Â³ä êîë³í. 30. Ìåòåëèê. 31. Ïàëüö³. 32. Ãîäèííèê. 33. Çàìîê. 34. Î÷³. 35. Ãîëêà. 36. Êíèæêà. 37. Êîâáàñà. 38. Ðîò ³ç çóáàìè. 39. ß. 40. Áóêâà «º».

285

ÇÌ²ÑÒ ÂÑÒÓÏ Ñëîâî â æèòò³ ëþäèíè. Õóäîæíÿ ë³òåðàòóðà ÿê ìèñòåöòâî ñëîâà . . . 4 ÑÂ²Ò ÔÀÍÒÀÇ²¯, ÌÓÄÐÎÑÒ² Ì³ôè òà ëåãåíäè óêðà¿íö³â . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Ïðî Çîðÿíèé Â³ç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 ×îìó ïåñ æèâå êîëî ëþäèíè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Äàæáîã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Áåðåãèíÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Íåîïàëèìà êóïèíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 ßê âèíèêëè Êàðïàòè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 ×îìó â ìîð³ º ïåðëè ³ ìóøë³. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Íàðîäí³ ïåðåêàçè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Á³ëãîðîäñüêèé êèñ³ëü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Ïðèéîì ó çàïîðîæö³ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Îé Ìîðîçå, Ìîðîçåíêó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Íàðîäí³ êàçêè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Ïðî ïðàâäó ³ êðèâäó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Ìóäðà ä³â÷èíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Îõ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Ëåòþ÷èé êîðàáåëü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Ë³òåðàòóðí³ êàçêè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 ²âàí Ôðàíêî . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 Ôàðáîâàíèé Ëèñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 Âàñèëü Êîðîë³â-Ñòàðèé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Õóõà-Ìîõîâèíêà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Âàñèëü Ñèìîíåíêî . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 Öàð Ïëàêñ³é òà Ëîñêîòîí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Ãàëèíà Ìàëèê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Íåçâè÷àéí³ ïðèãîäè Àë³ â êðà¿í³ Íåäîëàä³¿ (Ñêîðî÷åíî) . . . . 99 ²ç íàðîäíî¿ ìóäðîñò³ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 Çàãàäêè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 Óêðà¿íñüê³ íàðîäí³ çàãàäêè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 Ïðèñë³â’ÿ òà ïðèêàçêè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 Ëåîí³ä Ãë³áîâ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 «Õèìåðíèé, ìàëåíüêèé...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 Õòî ðîçìîâëÿº? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 Ùî çà ïòèöÿ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 Õòî ñåñòðà ³ áðàò? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 Õòî âîíà? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152

286

ÇÌ²ÑÒ

²ÑÒÎÐÈ×ÍÅ ÌÈÍÓËÅ ÍÀØÎÃÎ ÍÀÐÎÄÓ Ë³òîïèñí³ îïîâ³äàííÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ïîâ³ñòü ìèíóëèõ ë³ò (Óðèâêè) . . . . . . . . . . . . . . . . Îëåêñàíäð Îëåñü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ßðîñëàâ Ìóäðèé (Ñêîðî÷åíî) . . . . . . . . . . . . . . . . . Ìèêèòà Êîæóì’ÿêà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . .

156 158 166 166 170

Ð²ÄÍÀ ÓÊÐÀ¯ÍÀ. ÑÂ²Ò ÏÐÈÐÎÄÈ Òàðàñ Øåâ÷åíêî . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ñòåïàí Âàñèëü÷åíêî. Øèðîêèé øëÿõ. Ó áóð’ÿíàõ (Ñêîðî÷åíî) . «Çà ñîíöåì õìàðîíüêà ïëèâå...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . «Ñàäîê âèøíåâèé êîëî õàòè» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ïàâëî Òè÷èíà. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Íå áóâàâ òè ó íàøèõ êðàÿõ! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . «Áëàêèòü ìîþ äóøó îáâ³ÿëà...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ãà¿ øóìëÿòü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ªâãåí Ãóöàëî . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ç³ðêà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ×àð³âíèêè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . «Æóðàâë³ âèñîê³ ïðîë³òàþòü...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ëîñü. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ìàêñèì Ðèëüñüêèé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Äîù . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . «Îñ³íü-ìàëÿð ³ç ïàë³òðîþ ïèøíîþ...» . . . . . . . . . . . . . . . . «Ëþáè ïðèðîäó íå ÿê ñèìâîë...». . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ãðèã³ð Òþòþííèê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Äèâàê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ìèêîëà Â³íãðàíîâñüêèé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Áàáóíèí äîù . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . «Ñàìà ñîáîþ ð³÷êà öÿ òå÷å...». . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ïåðøà êîëèñêîâà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ñ³ðîìàíåöü (Ñêîðî÷åíî) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

196 196 205 207 209 209 210 210 214 214 215 216 217 227 228 228 229 231 231 240 240 241 241 243

Ïîâòîðåííÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280 Ñëîâíèê ë³òåðàòóðîçíàâ÷èõ òåðì³í³â . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283

287

Навчальне видання Авраменко Олександр Миколайович

УКРАЇНСЬКА ЛІТЕРАТУРА Підручник для 5 класу загальноосвітніх навчальних закладів (рівень стандарту, академічний рівень) Рекомендовано Міністерством освіти і науки, молоді та спорту України Видано за рахунок державних коштів. Продаж заборонено В оформленні обкладинки підручника використано роботу М. Примаченко. На шмуцах використано роботи М. Примаченко, В. Киреєва, К. Білокур. Художники: А. Гілевич, В. Крижанівський, О. Крипченко, В. Кушніренко, Ю. Мітченко, Ю. Ясинська, В. Яцук.

Редактор Н. Забаштанська Макет та художнє оформлення Ю. Ясинської Художній редактор О. Здор Технічний редактор Л. Ткаченко Комп’ютерна верстка С. Груніної Коректор І. Барвінок

Підписано до друку 29.04.2013. Формат 70×100/16. Папір офс. № 1. Гарнітура Шкільна. Друк офс. Ум. др. арк. 23,328. Обл.;вид. арк. 26.82+0,544 Умовн. фарбовідб. 93,31. Наклад 247 233 прим. Зам. № 13;04;3020. Âèäàâíèöòâî «Ãðàìîòà» âóë. Ïàíüê³âñüêà, 25, îô. 15, ì. Êè¿â, 01033 òåë./ôàêñ: (044) 253-98-04, òåë.: 253-90-17, 253-92-64 Åëåêòðîííà àäðåñà: gramotanew@bigmir.net Ñâ³äîöòâî ïðî âíåñåííÿ äî Äåðæàâíîãî ðåºñòðó Óêðà¿íè ñóá’ºêò³â âèäàâíè÷î¿ ñïðàâè ÄÊ ¹ 341 â³ä 21.02.2001 ð. Â³ääðóêîâàíî ç ãîòîâèõ ä³àïîçèòèâ³â âèäàâíèöòâà «Ãðàìîòà» ó ÒÎÂ «ÏÅÒ» 61024, ì. Õàðê³â, âóë. Îëüì³íñüêîãî, 17 Ñâ³äîöòâî ÄÊ ¹ 3179 â³ä 08.05.2008 ð.