s e z o n
p i e r w s z y
Bp oIcBz ąLt Ie Ak czyli jak powstał najlepszy know how na świecie
Roman Zając
stacja7 Wydawnictwo Znak Kraków 2016
CHOĆBYM MÓWIŁ JĘZYKAMI LUDZI I ANIOŁÓW...
KIEDY BÓG PRZEMÓWIŁ PO ARAMEJSKU
P
owszechnie używa się określenia „Biblia hebrajska”, ale trzeba wyjaśnić, że nie wystarczy sama tylko znajomość języka hebrajskiego, aby móc ją czytać, ponieważ pewne jej fragmenty (niektóre nawet dość obszerne) zostały napisane po aramejsku. Taki paradoks.
Aramejskie fragmenty Biblii hebrajskiej Język aramejski jest spokrewniony z hebrajskim, ale jednak inny. Ze starożytnego języka semickiego dość wcześnie wyodrębniły się rozmaite dialekty. Nazwa języka aramejskiego pochodzi od piątego syna Sema – Arama (Rdz 10, 22). Hebrajskie słowo aramit pojawia się w Bib lii pięć razy (2 Krl 18, 26; Ezd 4, 7 [dwukrotnie]; Iz 36, 11; Dn 2, 4). Aramejski był także niekiedy nazywany językiem chaldejskim. Dialekty aramejskie, na Bliskim Wschodzie w użyciu prawdopodobnie już w drugim tysiącleciu przed Chrystusem, dzieli się zasadniczo na cztery grupy: staroaramejską, urzędową, lewantyńską i wschodnią. W XVIII wieku (około 1761 roku) przed Chrystusem wnuk Abrahama i wnuk jego brata usypali pamiątkowy kopiec kamieni. W tamtych czasach wspólnie usypana 49
BIBLIA. POCZĄTEK
sterta kamieni miała przypominać o przyjaznych stosunkach i była odpowiednikiem późniejszych pomników. Jakub i Laban nazwali tę stertę kamieni „kopcem świadectwa”. Praojciec Izraelitów użył jednak słowa Galeed, natomiast mieszkający w Aramie (czyli w Syrii) Laban posłużył się aramejskim odpowiednikiem Jegar-Sahaduta (Rdz 31, 47). Jest to pierwsze aramejskie słowo, które pojawia się w Biblii. W VIII wieku przed Chrystusem dworzanie króla Ezechiasza poNazwa języka aramejskiego prosili Rabszaka, wysłannika pochodzi od piątego asyryjskiego króla Sancheriba, syna Sema – Arama aby rozmowa odbyła się w ję(Rdz 10, 22). Aramejski był także niezyku syryjskim (czyli aramejkiedy nazywany skim), skutkiem czego jej treść językiem chaldejpozostałaby nieznana prostym skim. Tym językiem posługiwał się mieszkańcom Jerozolimy (por. także Jezus. Iz 36, 11; 2 Krl 18, 26). Około VI wieku przed Chrystusem aramejski stał się językiem dyplomacji przyjętym w wielu państwach Bliskiego Wschodu. Spisywano w nim dokumenty, traktaty, umowy handlowe i noty dyplomatyczne. Dialekt aramejski stał się w międzynarodowym imperium asyryjskim językiem urzędowym, używanym w korespondencji z odległymi prowincjami, wypierając stosowany wcześniej język akadyjski. Także podczas pobytu Żydów w niewoli babilońskiej język aramejski funkcjonował tam jako język urzędowy, a pogłębiło się to jeszcze podczas 50
CHOĆBYM MÓWIŁ JĘZYKAMI LUDZI I ANIOŁÓW...
panowania perskiego. Z konieczności więc Żydzi także musieli się nim posługiwać. Język dyplomacji z czasem stawał się ponadto potocznym językiem ludów podbitych przez Asyrię i Babilonię. Po powrocie Izraelitów z niewoli babilońskiej język aramejski zaczął konsekwentnie wypierać język hebrajski. W Księdze Jeremiasza 10, 11 znajduje się aramejski cytat, prawdopodobnie z tekstu używanego w liturgii: Bogowie, którzy nie uczynili nieba i ziemi, znikną z ziemi i spod tego nieba. W Księdze Ezdrasza pojawiają się bardziej obszerne fragmenty aramejskie (Ezd 4, 8–6, 18; 7, 12–26) będące po prostu zacytowanymi w oryginalnym brzmieniu dokumentami perskimi. Ich język i styl wykazują cechy zbliżone do kancelaryjnego języka aramejskiego epoki Achemenidów w Persji, toteż prawdopodobnie są to rzeczywiście autentyczne odpisy donosów słanych do króla Artakserksesa i króla Dariusza, oficjalne odpowiedzi na te donosy oraz dekrety wydane przez perskich władców. Użycie języka aramejskiego można tu zrozumieć, bo chodzi o cytaty. Najbardziej zdumiewającą sytuację mamy jednak w Księdze Daniela. Nieoczekiwanie na początku drugiego rozdziału, w połowie wersetu czwartego, następuje zmiana języka z hebrajskiego na aramejski, w którym narracja ciągnie się przez kolejnych kilka rozdziałów (Dn 2, 4b–7, 28), aby ponownie przejść na język hebrajski od rozdziału ósmego (Dn 8–12). Przyczyna tej nieoczekiwanej zmiany języka do dziś nie została wyjaśniona. W aramejskiej części księgi Daniela znajduje się wizja 51
BIBLIA. POCZĄTEK
CHOĆBYM MÓWIŁ JĘZYKAMI LUDZI I ANIOŁÓW...
kogoś „podobnego do Syna Człowieczego” (kebar ‘enasz; Dn 7, 13), do której później będzie odwoływał się Jezus. Patrząc na tekst Biblii hebrajskiej (bez znajomości języków), można tego przejścia z hebrajskiego na aramejski nie zauważyć, bo choć oba języki mimo pokrewieństwa znacznie się od siebie różnią, fragmenty aramejskie zapisano w Biblii tym samym alfabetem składającym się wyłącznie ze spółgłosek. W późniejszych czasach masoreci uzupełnili znakami samogłoskowymi zarówno hebrajski, jak i aramejski tekst Pisma Świętego.
Biblia aramejska, czyli targumy
ODNALEZIENIE ZBAWICIELA W ŚWIĄTYNI (fragm.), William
Holman Hunt, XIX/XX w. 52
Całkiem niedawno pojawiła się w języku polskim książka pod intrygującym tytułem Biblia Aramejska. Targum Neofiti 1. Księga Rodzaju (przekład i opracowanie ksiądz Mirosław Stanisław Wróbel, Lublin: Wydawnictwo Gaudium, 2014). Z pewnością różni ludzie zadawali sobie pytanie, czym jest ta tajemnicza Biblia Aramejska? Najogólniej mówiąc, chodzi o starożytny przekład Biblii żydowskiej, czyli hebrajskiej wersji Starego Testamentu, na język aramejski. Takie przekłady nazywano targumami (z aramejskiego – „przekład”). Do rąk polskich czytelników trafiło tłumaczenie pierwszej księgi tak zwanego Targumu Neofiti, powstałego około I wieku po Chrystusie i odkrytego w 1949 roku w Bibliotece Watykańskiej. Zawiera pełną wersję Tory Mojżeszowej, czyli księgi: Rodzaju, Wyjścia, Kapłańską, Liczb i Powtórzonego Prawa. 53
BIBLIA. POCZĄTEK
CHOĆBYM MÓWIŁ JĘZYKAMI LUDZI I ANIOŁÓW...
Pozostałe dwa najsłynniejsze targumy do Pięcioksięgu to Targum Jerozolimski oraz tak zwany Targum Onkelosa (z przełomu I i II wieku po Chrystusie). W Babilonii powstał także Targum Pseudo-Jonatana (VII wiek po Chrystusie) do ksiąg Proroków, przypisywany Jonatanowi, uczniowi rabina Hillela. Aby zrozumieć znaczenie targumów, trzeba pamiętać, jak wielką rolę odgrywał język aramejski wśród Żydów na przełomie czasów Starego i Nowego Testamentu. Zwoje ksiąg świętych zostały zapisane po hebrajsku, ale ludzie między sobą mówili po aramejsku,
Targum – starożytny przekład Biblii żydowskiej, czyli hebrajskiej wersji Starego Testamentu, na język aramejski.
a więc w oficjalnym języku imperium perskiego. Niewykształcona część Izraelitów była w stanie posługiwać się tylko językiem aramejskim i w końcu doszło do tego, że kiedy prości Żydzi słuchali, jak w synagodze czytano hebrajski tekst Pisma Świętego, nie wszystko rozumieli, bo na co dzień myśleli i mówili w innym języku. Hebrajski stał się dla nich trochę jak niegdyś łacina dla katolików. Był to język sakralny, ale niezrozumiały. I dlatego właśnie powstały pierwsze ustne targumy. Tradycja targumiczna polegała nie tyle na przekładaniu tekstu hebrajskiego, ile na jego objaśnianiu. Targumy były więc formą wykładu 54
KAIN I ABEL ,
Santiago Rebull, XVIII/XIX w. 55
BIBLIA. POCZĄTEK
i egzegezy tekstu biblijnego. Z Księgi Nehemiasza dowiadujemy się, że już Ezdrasz i Nehemiasz czytali odnalezione zwoje Prawa Mojżeszowego i dodawali objaśnienia, tak aby lud mógł zrozumieć jego treść (Ne 8, 8). Religijne prawo żydowskie wymagało nie tylko czytania Tory, ale także jej rozumienia, a do tego potrzebny był targum, który wyjaśniał czytelnikowi Tory, co oznacza przeczytany tekst. Praktyka ta stała się powszechna w synagogach. Wyglądało to tak, że lektor czytał po hebrajsku fragmenty świętych ksiąg, a obok niego stał tak zwany meturgeman, który je przekładał i przy okazji objaśniał. Taki zwyczaj praktykowano przez całe stulecia. Równocześnie bardzo długo, około trzystu lat, istniał zakaz spisywania tych przekładów, aby nikt nie pomylił świętego tekstu z jego aramejskim tłumaczeniem. Z czasem jednak także te ustne interpretacje Biblii w języku aramejskim zaczęto spisywać. Świadczą o tym odkrycia w Qumran, gdzie wśród wielu bezcennych biblijnych zwojów odnaleziono targumy do Księgi Hioba i Księgi Kapłańskiej, datowane na I wiek przed Chrystusem. W końcu rabini opracowali oficjalne wersje spisanych targumów, mające charakter normatywny dla Żydów, ale równocześnie przestrzegali przed tym, aby Biblia aramejska nie wyparła Biblii hebrajskiej. Trzeba też wyraźnie podkreślić, że sami Żydzi nie uważali targumów za tłumaczenia tekstów biblijnych, lecz za wyjaśnienia, o czym tak naprawdę mówią teksty biblijne. Biblia aramejska nie jest więc tekstem natchnionym. Nie jest to Pismo Święte, ale przekład z komentarzem, którego celem było przybliżanie 56
CHOĆBYM MÓWIŁ JĘZYKAMI LUDZI I ANIOŁÓW...
Biblii prostym ludziom. Dla Żydów jedynie Tora napisana świętym językiem (leszon hakkodesz) jest tekstem prawdziwym. Wiele fragmentów znanych z Biblii hebrajskiej otrzymało w targumach nieco inne brzmienie lub zostało poszerzonych. Już pierwszy werset Targumu Neofiti może zaskakiwać: Od początku w mądrości Syn Pana udoskonalił niebo i ziemię. Jest on zdumiewający, ponieważ mogliby się pod nim podpisać chrześcijanie, dostrzegając tu wykładnię chrześcijańskiej chrystologii. Co więcej, w opisie stworzenia, tam gdzie po hebrajsku mamy: „Bóg rzekł…”, targum powtarza: „Słowo Pana rzekło…”. Historia zabójstwa Abla przez Kaina, opisana w Biblii dość lakonicznie, w wersji aramejskiej została niebywale rozbudowana. Kain mówi do Abla: Widzę, że świat nie został stworzony w miłości ani świat nie jest kierowany według owoców dobrych czynów i faworyzuje się osoby w sądzeniu. Abel zaś tłumaczy Kainowi, że jest inaczej, na co tamten odpowiada: Nie ma sądu i nie ma sędziego, nie ma innego świata. Nie ma też nagrody dla sprawiedliwych i nie ma kary dla złych. Okazuje się więc, że Kain był prekursorem zdeklarowanych ateistów!
57