Η Πολιτική Δυναμική του Αστικού Χώρου: Το Παράδειγμα της Αθήνας

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΑΚΑΔ.ΕΤΟΣ 2016-2017 Πάτρα,9 Νοεμβρίου 2016

Η Πολιτική Δυναμική του Αστικού Χώρου: Το παράδειγμα της Αθήνας.

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΉ ΕΡΓΑΣΙΑ A.M. 1283

ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΥ ΕΥΓΕΝΙΑ

ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ Βασιλική Πετρίδου

Ευχαριστίες Η εργασία αυτή προέκυψε μέσα από τον προβληματισμό και την έμπνευση που μου έδωσαν κατά τα χρόνια παρακολούθησής μου στη σχολή τα μαθήματα Ιστορίας της κας Πετρίδου. Την ευχαριστώ ιδιαίτερα για τον τρόπο σκέψης που με βοήθησε να αποκτήσω και για τις συμβουλές και τη βοήθειά της στην πορεία αυτής της μελέτης. Ευχαριστώ επίσης τον φίλο μου και αρχιτέκτονα Γιώργο Νικόπουλο και τις βιβλιογραφικές του συμβουλές.

Περίληψη Η μελέτη αυτή επιχειρεί να απαντήσει στο ερώτημα του πως επηρεάζεται η πόλη από τις ιδεολογίες αυτών που εμπλέκτονται με οποιοδήποτε τρόπο στο σχεδιασμό της.Διερευνά αυτό το ερώτημα αρχικά αναφερόμενη σε γνωστές κοινωνιολογικές θεωρίες σχετικά με το χώρο.Στη συνέχεια, χρησιμοποιώντας ως κύρια εργαλεία της δύο φαινόμενα του χώρου,την γεωμετρία και την προοπτική, αναλύει του τρόπους με τους οποίους είναι δυνατόν να φορτίζουν τον χώρο ιδεολογικά.Αναφέρεται στην πολεοδομική δομή της πόλης και όχι στην αρχιτεκτονική και την τυπολογία των κτηρίων που την συγκροτούν. Για την περαιτέρω υποστήριξη της υπόθεσης χρησιμοποιείται το παράδειγμα του κέντρου των Αθηνών, του ιστορικού τριγώνου της.

1

2

Περιεχόμενα 1.

Εισαγωγή.

5

2. Πολιτικές και κοινωνικές εκφάνσεις του χώρου και ο ρόλος της κοινής γνώμης.

9

3. Locus, γεωμετρία και προοπτική: τρόποι ανάγνωσης του χώρου και η πολιτική τους επίδραση.

21

4. Το παράδειγμα της Αθήνας.

4.1. Ανάλυση του κλασικού αθηναϊκού τοπίου.

4.2.Το locus τότε και τώρα.

37 43

5. Προοπτική, γεωμετρία: Πως παρουσιάζονται τα δύο φαινόμενα στην πολεοδομική δομή της σύγχρονης Αθήνας.

51

6. Πλατεία Ομονοίας και Πλατεία Συντάγματος.

63

7. Το τρίγωνο της Αθήνας ως τόπος της συλλογικής μνήμης.

7.1. Ιστορική εξέλιξη του τριγώνου με χάρτες-διαγράμματα.

7.2. Πολιτικά γεγονότα που διαδραματίστηκαν στο τρίγωνο και η σχέση τους με τον χώρο.

3

77 93

8. Πολιτικές εκφάνσεις και ερμηνείες του τριγώνου και των βασικών πλατειών του.

133

9.

145

Συμπεράσματα και επίλογος.

10. Πηγές εικόνων.

149

11. Βιβλιογραφία.

151

4

5

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ.

6

Η παρούσα εργασία έχει ως στόχο να απαντήσει στο ερώτημα: είναι ο χώρος πολιτικό υποκείμενο; Πως επηρεάζεται από τις ιδεολογίες αυτών που εμπλέκονται με οποιοδήποτε τρόπο στο σχεδιασμό του;Σε ποιο επίπεδο η πόλη είναι δημιουργημένη με στόχο την υποστήριξη συγκεκριμένων πολιτικών, οικονομικών ή άλλων συμφερόντων;Με βάση αυτά τα ερωτήματα,η μελέτη θα διερευνήσει τους τρόπους με τους οποίους ένας αστικός χώρος μπορεί να εκφράζει πολιτική δυναμική.Θα διερευνήσει επίσης ποια δύνανται ναι είναι τα χωρικά στοιχεία που τη συγκροτούν.Αν επιχειρήσουμε να ορίσουμε την πολιτική σήμερα,τότε μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τη διαλεκτική του Weber και να δηλώσουμε πως πολιτική είναι οι πράξεις ηγεσίας ενός κράτους1.Ο όρος προέρχεται από την αρχαιοελληνική «πόλις»,που αποτέλεσε τον πρώτο τόπο στον οποίο επιχειρήθηκε η συμμετοχή της κοινωνίας στη διακυβέρνηση.Ο Αριστοτέλης την παρομοιάζει με την αρχιτεκτονική, μιας και απαιτεί σχέδιο και προγραμματισμό των δράσεων και του τρόπου ζωής της κοινωνίας2. Θα επιδιώξουμε να μελετήσουμε τη σχέση του αστικού χώρου με την κοινωνία που φιλοξενεί. Θα προσπαθήσουμε επίσης να εστιάσουμε στους τρόπους με τους οποίους ο χώρος παράγεται με βάση συγκεκριμένα ιδεολογήματα και σκοπό να τα αναπαράγει. Η πόλη δημιουργείται από τα έργα της αρχιτεκτονικής αλλά και από τα κενά που εμφανίζονται στο δημόσιο χώρο, τα οποία καθώς συντίθενται μεταξύ τους συντελούν στον ορισμό της.

1 . Weber, 1987, σελ. 21.

2 Μτφρ. Μοσκόβης ,1989, σελ. 11.

7

Η μελέτη αυτή θα αναφερθεί σε συγκεκριμένες θεωρίες του χώρου με στόχο τη διερεύνηση της άποψης η οποία υποστηρίζει πως η αρχιτεκτονική δεν είναι καθολική, αθώα, και αισθητικού περιεχομένου, αλλά επηρεάζει το γίγνεσθαι του κόσμου μέσω του φαίνεσθαι. Ως οδηγό αυτής της διερεύνησης θα υιοθετήσουμε τις έννοιες της γεωμετρίας και της προοπτικής του αστικού χώρου,θεωρώντας τες ως φαινόμενα που ενδέχεται να αποδεικνύουν τη σχέση της δομής της πόλης με τις εκφράσεις των πολιτικών δυναμικών. Δίχως να θεωρηθεί ότι ο χώρος διαμορφώνεται μόνο μέσα από αυτούς τους παράγοντες,η πόλη θα αναλυθεί με βάση τα γεωμετρικά χαρακτηριστικά της και την χάραξη των προοπτικών φυγών της. Οι παράγοντες αυτοί επιλέχθηκαν ως βασικά αρχιτεκτονικά στοιχεία που συγκροτούν την εικόνα της πόλης,φαινόμενα δηλαδή που λαμβάνουν ιδιαίτερη βαρύτητα στον πολεοδομικό σχεδιασμό. Οι θεωρητικές αυτές διερευνήσεις θα εφαρμοστούν στην περίπτωση της σύγχρονης πόλης των Αθηνών και θα δοθεί ιδιαίτερη βαρύτητα στο ιστορικό τρίγωνο και στις δύο βασικές πλατείες, Ομονοίας και Συντάγματος.

8

9

2. ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΚΦΑΝΣΕΙΣ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΓΝΩΜΗΣ.

10

Η σχέση κράτους–κοινωνίας αποτελεί τη βάση της πολιτισμικής έκφανσης των πολιτισμών-κυρίως των δυτικών, ιδιαίτερα από τον Διαφωτισμό και ύστερα, όπου η μεσαία και χαμηλή κοινωνική τάξη συνειδητοποιούν τη δύναμή τους.Όλες οι κοινωνικές και οικονομικές θεωρίες που οδήγησαν τα κράτη και τους λαούς στα σημερινά πολιτικοκοινωνικά συστήματα αναπτύχθηκαν γύρω από αυτή την περίπλοκη σχέση.Η δημιουργία του χώρου είναι το αποτέλεσμα των κοινωνικών συγκρούσεων, παράγεται αλλά και εκφράζεται μέσα από την αλληλεξάρτηση εξουσίας και κοινωνικών στρωμάτων.Ο αστικός ιστός της πόλης,δηλαδή η αρχιτεκτονική συγκρότηση της πόλης,παράγει αποτελέσματα και επηρεάζει την πορεία του πολιτισμού μέσα από τον οποίο όμως παράλληλα δημιουργείται.Κράτος και κοινωνία σε όλο τον κόσμο συγκρούονται καθημερινά στο δημόσιο χώρο,ανακτώντας χώρο το ένα από την άλλη και αντίστροφα.Το κράτος δημιουργεί και οι πολίτες επαναπροσδιορίζουν τη σημασία χώρων μέσω καθημερινών ζυμώσεων. Από τη μια πλευρά,η αρχιτεκτονική ακολούθησε πολιτικές και φιλοσοφικές τάσεις,δημιουργώντας έναν αστικό χώρο για να στεγάσει τις κοινωνικές ζυμώσεις,σχέσεις και ανακατατάξεις.Η συλλογική γνώμη υπήρξε το βασικότερο εργαλείο πίεσης και διαπραγμάτευσης αναφορικά με τις ανάγκες και τα δικαιώματα του λαού.Ο Henri Lefebvre εισάγει για πρώτη φορά το 1968 στο βιβλίο του Le Droit à la ville1 τον όρο «δικαίωμα στην πόλη», το οποίο είναι κάτι παραπάνω από το ατομικό δικαίωμα πρόσβασης στους αστικούς πόρους,αλλά σύμφωνα με την κριτική 1. Lefebvre,1968,σελ.13

11

του David Harvey2 στην έννοια αυτή,είναι το συλλογικό δικαίωμα να διαμορφώσουμε την πόλη και να διαμορφωθούμε μέσα από αυτήν.Παρ’ ότι η μελέτη αυτή αναφερόταν στα δικαιώματα βασικά του προλεταριάτου ως κοινωνικού στρώματος ωστόσο επεκτείνεται ως έννοια και στη σημερινή κοινωνική κατάσταση.Οι πολίτες διεκδικούν το δικαίωμά τους στην πόλη κατοικώντας την ανάλογα με τις συνθήκες. Χώρος έκφρασης της συλλογικής γνώμης και του δικαιώματος στην πόλη και το δημόσιο χώρο της είναι τα αστικά κενά,όπως οι πλατείες και οι δρόμοι.Σε αυτούς έχουν τη δυνατότητα να συγκεντρωθούν και να συσπειρωθούν–έστω και αποσπασματικά-οι κοινωνικές ομάδες και να επέμβουν στην πόλη με διαφορετικούς τρόπους.Μετασχηματίζοντας την πόλη οι κάτοικοι μετασχηματίζουν τη ζωή τους, και με τα λόγια του Aldo Rossi:«Δεν υπάρχει μετασχηματισμός της πόλης που να μην συνεπάγεται μετασχηματισμό της ζωής των κατοίκων της»3.Ο χώρος επαναπροσδιορίζεται καθημερινά με βάση τις κινήσεις των ανθρώπων σε αυτόν και τους τρόπους με τους οποίους εκείνοι σχετίζονται μαζί του. Από την άλλη πλευρά, ο χώρος επηρεάζει σαφώς μέσω των αισθήσεων την ψυχική μας κατάσταση και διαμορφώνει σκέψεις και ιδεολογίες μέσα από την υλικότητα του.Η αρχιτεκτονική που δημιουργείται έχει το ρόλο ακούσιας διαπαιδαγώγησης του κοινού.Δημιουργείται για να εκφράσει μια κατεύθυνση,μια λογική,μια ηθική, έναν τρόπο σκέψης.Η τάση αυτή εκφράζεται στην αρχιτεκτονική της πόλης και επιχειρεί να αναπαράγει τα νοήματά της μέσα από αυτήν. Ο 2 . Harvey,2008,σελ.3 3 . Rossi,1966,σελ.240

12

Harvey, σε μια ανάλυση σχετικά με τον τρόπο και το λόγο που επηρεαζόμαστε από το περιβάλλον μας,περιγράφει τον κρατικό μηχανισμό ως μια ιεραρχημένη κατασκευή που περιλαμβάνει τομείς όπως πολιτική,διοίκηση,νομικές,οικονομικές και στρατιωτικές δυνάμεις που μεταδίδουν πληροφορίες προς τα χαμηλότερα στρώματα σχετικά με τους εγκεκριμένους τρόπους συμπεριφοράς για την επιβίωση της κοινωνίας ως όλο.4Επιδιώκουν έτσι τη διατήρηση της τάξης ως έχει.Η μεταφορά ιδεών και η διάπλαση συνειδήσεων αφορά στη δημιουργία αντίστοιχων με τα φρονήματα εικόνων. Ιστορικά, αναπτύχθηκαν θεωρίες διαφορετικού τύπου σχετικά με τον λόγο για τον οποίο το σύστημα λειτουργίας του κόσμου μας διατηρείται ως απόλυτη αλήθεια. Όπως αναφέρει ο Harvey5,ο Malthus,που τα συγγράμματά του υποστηρίχθηκαν σθεναρά από την άρχουσα τάξη κατά το 19ο αιώνα ως η μόνη πραγματικότητα,υποστηρίζει πως σύμφωνα με την εμπειρία μας από τον κόσμο πάντοτε υπήρχαν φτωχοί και αυτό δεν πρόκειται να αλλάξει.Αναφέρει επίσης τις απόψεις του Ricardo,που ουτοπικά υποστηρίζει επίσης το υπάρχον οικονομικό σύστημα,στο οποίο κατά τη γνώμη του δεν θα έπρεπε να υπάρχουν συγκρούσεις. Ο Ricardo προτρέπει τους αναγνώστες του να πιστέψουν στην κοινωνική αρμονία και να μην προσπαθούν να αλλάξουν τη θέση τους.Ο ίδιος πάντως φαίνεται να συμφωνεί με τις απόψεις του Marx περί αλλαγής του συστήματος και των κοινωνικών τάξεων,μεταφρασμένες στη σημερινή πραγματικότητα.Πιστεύει πως ζούμε σε ένα τεχνητό καλοχτισμένο κατασκεύασμα το οποίο έντεχνα μας 4 . Harvey,2001,σελ.31 5 . Ibid σελ.47

13

παρουσιάζουν ως τη μόνη πιθανή πραγματικότητα.Ο Rossi φαίνεται να συντάσσεται επίσης υπέρ αυτής της άποψης.Στο βιβλίο του «Η αρχιτεκτονική της πόλης» διαβάζουμε πως «η σημερινή διαμόρφωση μιας μεγάλης πόλης εμφανίζεται ως συνισταμένη της δράσης των πολιτικών κομμάτων,κάποιων προσωπικοτήτων,κάποιων αρχών»6.Η εικόνα μιας πόλης χτίζεται από τους ανθρώπους για να υποστηρίξει ιδέες.Οι δημόσιοι χώροι και τα κτήρια δημόσιας εικόνας,όπως δικαστήρια, υπ ουργεία,πανεπιστήμια,εκκλησιαστικοί χώροι, αποτελούν στοιχεία διατήρησης του status quo στη μορφή της πόλης.Έτσι «…η αρχιτεκτονική (παρουσιάζεται) ως ανθρώπινο αντικείμενο που διαμορφώνει την πραγματικότητα και προσαρμόζει την ύλη σύμφωνα με μια αισθητική αντίληψη»7. Εισάγοντας τον κεντρικό ρόλο της αρχιτεκτονικής στη συγκεκριμένη διαμάχη,υποστηρίζει πως η κοινή-συλλογική γνώμη δεν είναι κάτι που αφήνεται ελεύθερο και τυχαίο από την εξουσία, από οπουδήποτε και αν αυτή προέρχεται,ώστε να μην επιτραπεί η ανατροπή του κατεστημένου. Σύμφωνα με τον J.Habermas στο σύγγραμμά του «Αλλαγή δομής της δημοσιότητας»8,η δημοσιότητακοινή γνώμη συνδέει το κράτος με τις ανάγκες της κοινωνίας.Η Δημοσιότητα ή αλλιώς κοινή γνώμη είναι ο τρόπος ελέγχου-επηρεασμού-υποβάθμισης της κρατικής εξουσίας.Το βασικό πλαίσιο της αστικής δημοσιότητας μπορεί να λάβει τον απλοποιημένο διαχωρισμό μεταξύ ιδιωτικού πεδίου και σφαίρας δημόσιας εξουσίας.Το ιδιωτικό πεδίο περιλαμβάνει την αστική κοινωνία,δηλαδή το πεδίο 6 . Rossi,1966,σελ.204 7 . Ibid,σελ.37 8 . Habermas,1997,σελ.45

14

κυκλοφορίας εμπορευμάτων κοινωνικής εργασίας και την πολιτική και λογοτεχνική δημοσιότητα. Η σφαίρα της δημόσιας εξουσίας περικλείει την έννοια του κράτους,του πεδίου της δημόσιας διοίκησης. Η αρχιτεκτονική λοιπόν έχει διττό ρόλο, εκφράζει και διαμορφώνει την κοινή γνώμη. Πολλοί είναι οι κοινωνιολόγοι που έχουν αναφερθεί στη σημασία της κοινής γνώμηςδημοσιότητας.Τη δυνατότητα δηλαδή μετατροπής μιας κατάστασης ή ενός χώρου μέσω της δύναμης που περιέχεται στην έκφραση της κοινής γνώμης,ως έναν κυρίαρχο τρόπο ελέγχου της πολιτικοκοινωνικής εξουσίας. Από την εποχή του Ρουσσώ και του «Κοινωνικού Συμβολαίου» και στη συνέχεια του ορισμού του Λοκ για την συλλογική γνώμη και τον Νόμο της γνώμης,αναγνωρίζεται από το φιλοσοφικό κίνημα και από την κοινωνία η σημασία της άποψης των πολιτών για τα κοινά και πόσο μπορεί αυτή να επηρεάσει τα καθέκαστα.Ο βουλευτής Bergasse το 1791,σε μια συζήτηση για την πολιτειακή σημασία της συλλογικής γνώμης,λέει:«Ξέρετε ότι μόνο μέσω της κοινής γνώμης μπορείτε να αποκτήσετε κάποια εξουσία για να κάνετε το καλό. Ξέρετε ότι μέσω της ίδιας η υπόθεση του λαού, που ήταν τόσο καιρό σε απελπιστική κατάσταση, επιβλήθηκε. Ξέρετε ότι μπροστά της σιωπούν όλες οι αυθεντίες,εξαφανίζονται όλες οι προκαταλήψεις και όλα τα μερικά συμφέροντα σβήνουν».9 Ο Καντ στη συνέχεια δίνει τη λύση για την οργάνωση όλων αυτών των διαφορετικών απόψεων σε μία «συλλογική γνώμη»:«Ένα πλήθος λογικών όντων, που στο σύνολό τους ζητούν γενικούς νόμους για 9 . Habermas,1997,σελ.51

15

τη διατήρησή τους,αλλά το καθένα από αυτά τείνει στα κρυφά να εξαιρεί τον εαυτό του από αυτούς, να οργανωθεί με τέτοιο τρόπο και να αποκτήσει τέτοιο πολίτευμα,ώστε να αλληλοσυγκρατούνται από αυτά τα φρονήματα[…]».10 Μέλλει τώρα να αποφασιστεί ποια θα είναι αυτά τα φρονήματα,και από πού θα αντληθούν. Αυτή η κοινή γνώμη αποτελεί το μόνιμο βαρίδι της κρατικής εξουσίας,που υποχρεώνεται να παραχωρεί δικαιώματα στην αστική τάξη ώστε να μην την εξαγριώνει.Ο επηρεασμός του «δημόσιου διαλογισμού»11,συμβαίνει είτε μέσω της κατευθυνόμενης δημοσιογραφίας είτε μέσω της διαμόρφωσης ιδεολογημάτων μέσα από τη μορφή του χώρου.Τα φρονήματα παράγονται από τον κρατικό μηχανισμό και μέσω της αρχιτεκτονικής εμπειρίας πολύ εύκολα γίνονται κτήμα των κατοίκων.Δημιουργώντας φρονήματα οι άνθρωποι συγκρατούνται μέσα στο πολίτευμα που αναπαράγεται διαρκώς.

H Massey12,στη διάλεξή της στο Μετσόβιο πολυτεχνείο,που αργότερα έγινε βιβλίο με τίτλο Philosophy and Politics of Spatiality - Φιλοσοφία και πολιτικές της χωρικότητας, εξηγεί τον τρόπο με τον οποίο ο χώρος και ο χρόνος πλάθουν τις επιθυμητές ταυτότητες στους πολίτες.Πως δηλαδή ο χώρος δεσμεύει τους πολίτες σε συγκεκριμένα όρια,φυλετικά, οικονομικά,θρησκευτικά.Η αρχιτεκτονική προβάλει μηνύματα προς τους ανθρώπους που την κατοικούν,δεσμεύοντάς τους κάτω από κανόνες και ορίζοντας την ταυτότητα και τον τρόπο 10 . Habermas,1997,σελ.58 11 . Ibid,σελ.61 12 . Massey,2000,σελ.10

16

κίνησής τους στο χώρο μέσω ηθικών προπλασμάτων. Ορίζει τα ιστορικά δεδομένα και παράγει τη νέα πραγματικότητα.Δημιουργεί με αυτόν τον τρόπο σύμφωνα και με τον ορισμό του Lynch13 δημόσιες εικόνες στους κατοίκους της πόλης,με βάση τις οποίες προσανατολίζονται.Η εικόνα μιας πόλης είναι η εικόνα μιας κοινωνίας και του συστήματος με βάση το οποίο λειτουργεί. Ο Peinter μας μιλά γι’ αυτό το θέμα από την πλευρά της κοινωνικής γεωγραφίας, αναλύοντας την έννοια του discourse.«Η έννοια αυτή αναφέρεται σε μια ποικιλία μηνυμάτων που συνδέονται μαζί σε ένα ευρύτερο σύστημα που αποτελεί υπόβαθρο. Το υπόβαθρο αυτό προάγει έναν συγκεκριμένο τρόπο σκέψης, που μας επιτρέπει να κατανοήσουμε τα πράγματα με έναν εξίσου συγκεκριμένο τρόπο. Έτσι,ορισμένες πτυχές ζητημάτων φωτίζονται ως πιο σημαντικές και ορισμένοι τύποι συμπεριφορών ορίζονται ως καλύτεροι από κάποιους άλλους.Δεν είναι απαραίτητα πιο σημαντικοί ή καλύτεροι αλλά προβάλλονται ως τέτοιοι από το discourse.»14Οι δημόσιες εικόνες λοιπόν για τον Lynch συμπίπτουν κατά αυτή την έννοια με το discourse του Peinter,ως η πολιτική προβολή συγκεκριμένων αρχών και ηθικών αξιών μέσω του χώρου με σκοπό την επιβολή ενός συστήματος.Η πόλη έχει μια εικόνα στα μάτια των κατοίκων της,που παρά τους διαφορετικούς τρόπους όρασης αποδίδει τις βασικές αρχές του συστήματος ως κοινό μήνυμα σε όλους. Σύμφωνα με τον Habermas,που συγκλίνει στην άποψη των πρωτύτερων αναλυτών,η εξουσία καλλιεργεί την κοινή γνώμη μεταχειριζόμενη 13 . Lynch,1960,σελ.7 14 . Peinter,1995,σελ.1

17

τη «δημοσιότητα» ως πολιτική σφαίρα. Ενώ η ιδιωτική διαφήμιση απευθύνεται κάθε φορά σε άλλους ιδιώτες,θεωρούμενους ως πιθανούς καταναλωτές,οι δημόσιες χωρικές συνδέσεις απευθύνονται στην κοινή γνώμη, στους ιδιώτες. «Ο αποστολέας συγκαλύπτει τις εμπορικές του προθέσεις παίζοντας το ρόλο του ενδιαφερόμενου για το καλό του συνόλου»15.Ο επηρεασμός των καταναλωτών δανείζεται από την κλασική ιδέα ενός διαλογιζόμενου κοινού ιδιωτών την υπόστασή τους ως σκεπτόμενα όντα και εκμεταλλεύεται τα νομιμοποιητικά της στοιχεία:«οι προσλαμβανόμενες λειτουργίες της δημοσιότητας ενσωματώνονται στον ανταγωνισμό των οργανωμένων ιδιωτικών συμφερόντων»16.Η καλλιέργεια της γνώμης μέσω της προώθησης-προβολής και της αξιοποίησηςεκμετάλλευσης ξεπερνά τα όρια της διαφήμισης: παρεμβαίνει στη διαδικασία της κοινής γνώμης δημιουργώντας με συστηματικό τρόπο την πραγματικότητα που επιθυμεί να προβάλει στηριζόμενη στην ψυχολογία.Επιδιώκει να δημιουργήσει πλαστές αυθεντίες και σύμβολα που θα βρουν αποδοχή για να περιορίσει τη σφαίρα επιρροής της κοινωνίας σε ασφαλές για το κατεστημένο επίπεδο.Η διαφήμιση δεν γίνεται πια αντιληπτή ως παρουσίαση ενός ιδιωτικού συμφέροντος.Προσδίδει στο αντικείμενό της το κύρος ενός πράγματος δημόσιου ενδιαφέροντος, για το οποίο πρέπει να δίδεται η εντύπωση ότι το κοινό των «διαλογιζόμενων ιδιωτών»17 διαμορφώνει ελεύθερα τη γνώμη του.«Μεθόδευση της

15 . Habermas,1997,σελ.86 16 . Ibid,σελ.97 17 . Ibid,σελ.98

18

συναίνεσης»18 είναι η κύρια επιδίωξη,διότι μόνο στο κλίμα μιας τέτοιας συναίνεσης επιτυγχάνει κανείς την προώθηση στο κοινό προτείνοντάς του να αποδεχτεί έναν άνθρωπο ή ένα προϊόν, μια οργάνωση,μια ταυτότητα ή ιδέα. Το ίδιο συμβαίνει και με τη διαμόρφωση του Δημόσιου χώρου.Ο χώρος υπήρξε και συνεχίζει να είναι αντί για μια ανοιχτή πλατφόρμα εξέλιξης ένα από τα βασικότερα εργαλεία διαμόρφωσης ιδεολογιών. Οι παραπάνω θεωρητικοί συγκλίνουν στο ότι η αρχιτεκτονική παράγει τις συνθήκες μέσα στις οποίες ζούμε και κατά συνέπεια την πραγματικότητα όπως υφίσταται σήμερα.Ο Δημόσιος χώρος είναι αποτέλεσμα ζυμώσεων μεταξύ εξουσίας και κοινωνίας.Μέσω της αρχιτεκτονικής πλάθονται οι επιθυμητές πραγματικότητες και υποστηρίζονται μέχρι να γίνουν ισχυρά πρότυπα.Η αρχιτεκτονική δημιουργείται κατά κύριο λόγο από τους οικονομικά ισχυρούς,από την κρατούσα κοινωνική τάξη.Η αρχιτεκτονική,ως άμεσο παράγωγο της τάξης αυτής,προβάλει ένα discourse με στόχο της συγκρότηση φρονημάτων και τη διατήρηση του υπάρχοντος συστήματος. Ο στόχος αυτής της ενότητας ήταν να υποδείξει τη βαρύτητα του ρόλου της κοινής γνώμης,όσον αφορά στις σχέσεις μεταξύ κράτους και κοινωνίας. Ότι δηλαδή η κοινή γνώμη αποτελεί το ισχυρότερο εργαλείο διαπραγμάτευσης των χαμηλών κοινωνικών στρωμάτων,και ότι η διαμόρφωση του δημόσιου χώρου οδηγεί στη διαμόρφωση συνειδήσεων με σκοπό τη χειραγώγησή τους.Ο δημόσιος χώρος του κέντρου μιας πόλης έχει ηθικοπλαστικό χαρακτήρα.Η αρχιτεκτονική του εκφράζει συγκεκριμένα πρότυπα και επιτυγχάνει τη διατήρηση του πολιτικού 18 . Habermas,1997,σελ.105

19

συστήματος μέσω της αναπαραγωγής τους. Στη συνέχεια θα προσπαθήσουμε να παρουσιάσουμε τους τρόπους με τους οποίους ο αρχιτεκτονικός χώρος μέσω μετρήσιμων μεγεθών,«φαινομένων», όπως η γεωμετρία και η προοπτική εκφράζει τις πολιτικές εκφάνσεις που υποβόσκουν στην πολεοδομία μιας πόλης.

20

21

3. LOCUS,ΓΕΩΜΕΤΡΙΑ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ: ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΑΓΝΩΣΗΣ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΚΑΙ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥΣ ΕΠΙΔΡΑΣΗ.

22

Πολλοί μελετητές έχουν αναφερθεί στην έννοια του locus με διαφορετικά ονόματα,όπως τόπος, genius loci,container of phenomena.Ο τόπος υπήρξε πάντα ένα πεδίο αντίθεσης ως προς το τι αντιπροσωπεύει.Στον Harvey διαβάζουμε την ιδέα για τον χώρο κατά Hartshorne:«Η ίδια η περιοχή δεν αποτελεί φαινόμενο,με τον ίδιο τρόπο που μια ιστορική περίοδος δεν είναι φαινόμενο. Είναι μόνο ένα ευφυές υπόβαθροcontainer- για τα φαινόμενα,μια γενική ιδέα που στην πραγματικότητα δεν υπάρχει.Δεν μπορεί λοιπόν, να έρθει σε σύγκριση με τα υπόλοιπα φαινόμενα και να κατηγοριοποιηθεί σε ένα γενικό σύστημα που θα το κατέτασσε σε σχετικότητα με αυτά.Η περιοχή συνδέεται με τα φαινόμενα μόνο στο βαθμό που τα περιέχει σε συγκεκριμένες τοποθεσίες.»1 Σε αυτή την εργασία θα θεωρήσουμε αυτή την άποψη ως ιδιαίτερα παρωχημένη,καθώς είναι προφανές όπως έχει υποστηριχθεί και από πολλούς άλλους, πως το locus επηρεάζει με πολύ ισχυρό τρόπο τα ανθρώπινα κατασκευάσματα και έχει ιδιαίτερη σχέση μαζί τους.Ο Rossi κάνει μια ιστορική παρατήρηση,αναφερόμενος στη σιγουριά με την οποία οι Ρωμαίοι,χτίζοντας καινούριες πόλεις, επαναλάμβαναν τα ίδια στοιχεία και τις ίδιες χαράξεις,έχοντας τη βεβαιότητα πως ο locus θα τα διαφοροποιήσει2.Όπως λοιπόν και να το ονομάσουμε,αυτό το στοιχείο είναι ένα σύνολο φαινομένων που προϋπάρχουν της πόλης,που αποτελούν το εναρκτήριο βήμα και την καθοριστική παράμετρο σε κάθε μορφή ανθρώπινης κατασκευής, όσο και αν αυτή επιχειρήσει να διαφοροποιηθεί. Ο τόπος αποτελεί το πρώτο και βασικό 1 . Harvey,1969,σελ.208 2 . Rossi,1966,σελ.148

23

στοιχείο διάρκειας ή όπως τα ονομάζει ο Rossi παραμονές3.Τονίζει πως η γεωγραφία μιας πόλης δεν διαχωρίζεται από την ιστορία της.Η πόλη βασίζεται στο locus για να δημιουργήσει νέες παραμονές, για να χτίσει ένα νέο πέτρινο τοπίο4, συμπληρωματικό του φυσικού. Τα φαινόμενα που την αποτελούν είναι πολλαπλά, κάποια ελεγχόμενα από τον ανθρώπινο παράγοντα και κάποια όχι. Στα πλαίσια της συγκεκριμένης ερευνητικής θα επιδιώξουμε να συνδέσουμε τον αυτόνομο χαρακτήρα κάθε τόπου με τα ανθρωπογενή στοιχεία του πολιτισμού που έχει παραχθεί εκεί.Να μελετήσουμε σε ποιο βαθμό οι ανθρώπινες αποφάσεις και πολιτικές κατευθύνσεις επηρεάζουν την τελική εικόνα του χώρου.Ποια είναι η σχέση δηλαδή μεταξύ του φυσικού τόπου και της κατασκευασμένης πραγματικότητας και πως χρησιμοποιείται το locus ως παράγοντας για τη σχηματοποίηση της πόλης με πολιτικές κατευθύνσεις.Για το σκοπό αυτό θα αναλυθούν δύο από τα βασικότερα στοιχεία που είναι απολύτως στοχευμένα όσον αφορά το σχηματισμό μιας πόλης,η γεωμετρία και η προοπτική των χαράξεών της. Όπως αναφέρει ο Lynch,ο χώρος παρουσιάζεται ως το σκηνικό για μια βιωματική εμπειρία που διεγείρει τη σκέψη και τις αισθήσεις του ανθρώπου μέσα από την κίνηση του σώματος. Είναι μια σταδιακή αντιληπτική διαδικασία κατά την οποία ο εγκέφαλος λαμβάνει διαφορετικά ερεθίσματα προσπαθώντας να συνθέσει μια συνολική εικόνα και μια συνολική ιδέα.Χρησιμοποιώντας τρεις ανόμοιες πόλεις για παραδείγματα(Βοστώνη, πόλη του Τζέρσεϋ,και Λος Άντζελες),ο Lynch 3 . Rossi,1966,σελ.62 4 . Ibid,σελ.136

24

αναφέρει ότι οι χρήστες κατανοούν το περιβάλλον με τρόπους συνεπείς και προβλέψιμους,οι οποίοι δυνητικά διαμορφώνουν «νοητικούς χάρτες» που συνθέτουν την εικόνα της πόλης.Τα διαφορετικά στοιχεία-φαινόμενα της πόλης τελικά συντελούν στη δημιουργία διαδρομών και αισθητηριακών συνδέσεων που αφορούν στο πολιτιστικό υπόβαθρο του δέκτη5.Κάτοικοι της ίδιας πόλης δέχονται παρόμοιας φύσης μηνύματα από τον χώρο-ύλη που τους περιβάλει.Η βιωματική αυτή εμπειρία των φαινομένων του χώρου,οδηγεί τον περιπατητή σε συμπεράσματα που αναφέρονται στο πολιτισμικό υπόβαθρο της πόλης και του ίδιου.6 Στη συνέχεια θα αναλυθούν οι παράγοντες της γεωμετρίας και της προοπτικής μιας πόλης ως βασικά στοιχεία μιας κατασκευασμένης χωρικής πραγματικότητας,ωστόσο πάντα λαμβάνοντας υπόψη τον τόπο. Η γεωμετρία μιας πόλης είναι ίσως το πρώτο και βασικότερο φαινόμενο που την χαρακτηρίζει. Μπορεί να ελεγχθεί και να σχεδιαστεί απόλυτα από τον πολεοδόμο και γι’ αυτό μας ενδιαφέρει ως παράγοντας που χειρίζεται ο άνθρωπος.Το πώς είναι δομημένος ο αστικός ιστός καθορίζει τον τρόπο κίνησης,σύνδεσης,εισχώρησης φωτός και αέρα στο συγκεκριμένο περιβάλλον.Είναι ένα στοιχείο διαρκείας που ανταποκρίνεται στην ιστορία και στις πολιτικές κατευθύνσεις που δόθηκαν στις διαφορετικές εποχές.Ή, με τα λόγια του Rossi, «η μορφή μιας πόλης είναι πάντα η μορφή μιας εποχής και στη μορφή μιας πόλης συνυπάρχουν πολλές εποχές».7 Η κάθε εποχή χαρακτηρίζεται από 5 .Lynch,1960,σελ.3 6 .Ibid,σελ.8 7 . Rossi,1966,σελ.67

25

την κοινωνική,πολιτική και οικονομική της δομή,η οποία αποτυπώνεται ως στρώματα ιστορίας στη μορφή της πόλης,στις χαράξεις της και στα κτήρια κοινωνικού ενδιαφέροντος. Αντίστροφα,οι κανόνες του χώρου γίνονται κανόνες της κοινωνίας και την μετασχηματίζουν.Η πόλη είναι η υλική μαρτυρία ενός πολιτισμού σε όλες τις φάσεις της ιστορίας του. Μέσα από τη γεωμετρική της υπόσταση καθορίζεται ο τρόπος κίνησης και κατεύθυνσης μέσα στο ιστορικό παλίμψηστο,άρα η σειρά και η οπτική με την οποία μας παρουσιάζονται για να συνθέσουμε την τελική νοητική εικόνα της.Η γεωμετρία αυτή έχει επίσης σχέση με τις υπάρχουσες χαράξεις του τόπου και τα χαρακτηριστικά του–βουνό,θάλασσα, ποτάμι,εύφορη πεδιάδα,χρησιμοποιώντας τα για να συνθέσει τον τελικό ιστό.Διαφορετικοί πολιτισμοί χειρίζονται με διαφορετικό τρόπο τις τοπολογικές συνθήκες, αναφορικά και με το κλίμα, τους κινδύνους που τους περιβάλλουν, τα ιδεολογήματα που επιχειρούν να διαδώσουν.Η γεωμετρία συνθέτει ένα νέο ανθρώπινο locus,το locus Urbis8,που από τη στιγμή που θα καθοριστεί επιδρά στο άτομο και στην κοινωνική ομάδα με διαφορετικούς τρόπους. Δανειζόμαστε από το βιβλίο Genius Loci9: Το πνεύμα του τόπου: Για μια φαινομενολογία της αρχιτεκτονικής του C.Norberg-Schultz τη διερεύνηση της οργάνωσης της πόλης της Ρώμης10,ως ένα παράδειγμα αρχαίας πόλης με ισχυρή γεωμετρική υπόσταση.« Η Ρώμη είναι γενικά γνωστή ως η «Αιώνια Πόλη».Το «αιώνια» 8 Ibid, σελ.158 9 . O Schultz αναφέρεται στον τόπο, τον locus, με τον ρωμαϊκό όρο Genius Loci .

10 . Norberg-Schultz,2009,σελ.51-52

26

υποδηλώνει ότι η πόλη διατηρεί ανέπαφη την ταυτότητά της, ότι δεν είναι ένα σύνολο λειψάνων παλαιότερων εποχών,αλλά αντίθετα ένα ψηφιδωτό πολλών διαφορετικών περιόδων,με μια μοναδική ικανότητα αυτοανανέωσης.Τόσο οι πολίτες της όσο και τα εκατομμύρια επισκέπτες της επιβεβαιώνουν τη διαχρονικότητα της ταυτότητας της,που παρά την επέκτασή της και τις αναπόφευκτες μεταβολές παραμένει αναλλοίωτη.Δεν χρειάζονται επεξηγήσεις για να αντιληφθεί κανείς τον εμβληματικό χαρακτήρα της Ρώμης γιατί είναι τόσο άμεσα προφανής,είτε στεκόμαστε μπροστά σε ένα κτήριο της κλασικής αρχαιότητας είτε της περιόδου του Μπαρόκ.Ποιος όμως είναι αυτός ο «εαυτός» που ανανεώνεται;Ποια είναι αυτή η Idea Romana με αρχιτεκτονικούς όρους;» Η συνήθης εικόνα της Ρώμης είναι εκείνη της μεγάλης πρωτεύουσας,η caput mundi της αρχαιότητας και το κέντρο της παγκόσμιας Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας.Με συγκεκριμένους όρους η εικόνα αυτή σημαίνει μνημειακότητα και μεγαλοπρέπεια.Και η Ρώμη είναι αληθινά μεγαλοπρεπής,αν και όχι με τον τρόπο που θα περιμέναμε,αν αναλύσουμε την κλασική μορφή της ρωμαϊκής πόλης,με πολλαπλά παραδείγματα από την ίδρυση πόλεων κατά την περίοδο της ρωμαϊκής επικράτειας.Οι Ρωμαίοι συνήθιζαν για να κατοχυρώνουν τις κατακτήσεις τους και να αφήνουν ανεξίτηλο το στίγμα τους σε κάθε μια από αυτές, ιδρύοντας πόλεις.Όλες αυτές οι πόλεις καθορίζονται από ένα βασικό σχέδιο:ένα σύστημα αξόνων,ο cardo και ο decumanus, που τέμνονται σε ορθή γωνία μέσα σε ένα κανονικό τετράπλευρο και ορίζουν μια αφηρημένη «απόλυτη» τάξη.Η Ρώμη παραδόξως δεν εντάσσεται με τον αναμενόμενο τρόπο σε αυτές τις προϋποθέσεις.Αντίθετα 27

παρουσιάζεται ως «συστάδες» και γειτονιές, με ελάχιστη γραμμική συνέχεια.Το γενικό γεωμετρικό πλάνο της δεν ανταποκρίνεται στην απόλυτη τάξη και γεωμετρία των κάθετων αξόνων,αλλά αντίθετα σε ένα πιο τοπικό στοιχείο.Οι δύο άξονες μπορούν να εντοπιστούν μετά από βαθύτερη μελέτη,αλλά δεν είναι καθοριστικοί στην γενική εμφάνιση της πόλης, στον καθορισμό του χαρακτήρα,του Genius Loci της πόλης.11 Μήπως τότε,ρωτά ο Schultz,ο αιώνιος χαρακτήρας καθορίζεται από την εκτενή χρήση κλασικών μορφών;Παρατηρούμε πως η Ρώμη δεν εφάπτεται στον χαρακτηρισμό της κλασικής πόλης,αφού μια τέτοια πόλη απαρτίζεται από κτήρια που εμφανίζονται σαν αρθρωμένα σώματα με ξεχωριστά μέλη.Το ρωμαϊκό κτήριο,αντίθετα,σχεδιάζονταν ως ένα ενιαίο, ολοκληρωμένο σύνολο,σαν ένας περίκλειστος χώρος παρά σαν ένα σώμα.Επιπλέον δε,αφομοιώνονταν από μια ανώτερη αστική ολότητα.Οι κλασικοί ρυθμοί είναι εκεί,αλλά δεν επιτελούν συστατική λειτουργία.Προφανώς λοιπόν η Ρώμη δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ανεπιφύλακτα ούτε ως κλασική πόλη. Παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον το γεγονός πως ο χαρακτήρας της Ρώμης σχεδιάζεται με τρόπο τοπολογικό,με ρίζες δηλαδή στη γεωμετρία του τόπου.Ως γεωμετρία του τόπου εννοούμε το σχηματισμό του τοπίου,τις χαράξεις όσο και τις περιοχές που δημιουργούν τα φυσικά στοιχεία- όπως λόφοι,ποτάμια,χαράδρες,θάλασσα.«Η ηφαιστειογενής,περίκλειστη κοιλάδα του Τίβερη, χαρακτηρίζεται ως τόπος από βαθιές χαράδρες και κοιλάδες, τα forre.Εκτός από αυτά τα ρήγματα, η ρωμαική campagna δεν παρέχει σχεδόν κανέναν άλλο φυσικό τόπο.»Τα forre επιτελούσαν λοιπόν 11 . Norberg-Schultz,2009, σελ 36

28

μια πρωταρχική λειτουργία «δημιουργίας τόπων», τόσο στην αρχαιότητα από τους Ετρούσκους όσο και στην δημιουργία της Ρώμης,που μας φέρνει «μέσα», κοντά στις αρχέγονες δυνάμεις της γης,και μας δίνει ρίζες.Η εσωτερικότητα που εκφράζουν οι δρόμοι και οι πλατείες της Ρώμης,έχουν τις ρίζες τους σε έναν τέτοιου τύπου τοπολογικό χαρακτήρα. «Ενώ το τοπίο των forre είναι κάτω από την ουδέτερη επιφάνεια της υπαίθρου,οι λόφοι της περιοχής της Ρώμης υψώνονται για να σχηματίσουν μια εντυπωσιακή και σαφώς οριοθετημένη μάζα πάνω από τον υπόλοιπο κόσμο.Δεδομένου ότι αποτελούν παλαιό ηφαίστειο, οι λόφοι αυτοί έχουν ένα απλό σχήμα,και τα σαφή τοπολογικά χαρακτηριστικά τους τονίζονται από την ύπαρξη δύο σχεδόν κυκλικών λιμνών στους βαθιούς κρατήρες.Οι λόφοι έτσι διαθέτουν το βασικό γνώρισμα του κλασικού τοπίου: μια ευδιάκριτη και εύκολα απεικονίσιμη σχέση μεταξύ όγκων και χώρων. Ένα τρίτο βασικό –τοπικό και γεωμετρικόσυστατικό του Genius Loci της Ρώμης,το σχήμα cardo-decumanus,είναι επίσης παρόν στον φυσικό περίγυρο.«Στην Παλεστρίνα υπήρχε ένα μεγάλο ιερό αφιερωμένο στην Τύχη που χτίστηκε περί το 80 π.Χ..Δύο παλαιότεροι ιεροί τόποι στην απότομη λοφοπλαγιά ελήφθησαν ως σημεία εκκίνησης για μια νέα χάραξη: ένας κυκλικός ναός της Τύχης Πρωτογένειας από τον τρίτο αιώνα π.Χ. και ένα άγαλμα της Τύχης με τον Δια και την Ήρα στην αγκαλιά της. Αυτά τα δύο στοιχεία ενσωματώθηκαν σε ένα μεγαλεπήβολο σχέδιο από αξονικά διατεταγμένους αναβαθμούς.Ο άξονας λειτουργεί σαν ένας cardo που οδηγεί το μάτι μεταξύ των λόφων της Άλβας και των όρεων του Λέπινι πέρα προς τη θάλασσα. Κάτω από το ιερό η πλατιά και εύφορη κοιλάδα του Sacco, που συνδέει την 29

ευρύτερη περιοχή της Ρώμης με την Campagna felix, εκτείνεται προς ανατολάς, τέμνοντάς τον από Βορρά προς Νότο cardo σαν ένας decumanus.»12 Από πολύ νωρίς λοιπόν η Ρώμη διέθετε μια διπλή χωρική δομή:της συστάδας των λιτών παραδοσιακών οικισμών με ρίζες στη γη στην οποία ανήκουν και του αφηρημένου άξονα,που καθιστούσε την πόλη κέντρο ενός ευρύτερου συνόλου.Αυτό καθορίζει τον διττό χαρακτήρα της,που διαφαίνεται τόσο στη συνολική δομή όσο και στα επιμέρους στοιχεία της, όπως το κλασσικό ρωμαϊκό κτήριο:ένας αξονικά διατεταγμένος περίφρακτος χώρος μπορεί να θεωρηθεί ως το βασικό γεωμετρικό στοιχείο της πόλης.Αποτελεί παράλληλα το χαρακτήρα της και το δομικό λίθο της,καθώς διαφαίνεται σε οποιοδήποτε ρυθμό,υπερβαίνοντας τα βασικά χαρακτηριστικά καθενός.Οι ρυθμοί έρχονται για να ντύσουν και να εξανθρωπίσουν τη γεωμετρία και τον υπέρμετρο όγκο,που προϋπάρχουν ως κύριο γεωμετρικό χαρακτηριστικό τόσο του φυσικού όσο και του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος της Ρώμης. Οι Ρωμαίοι,ορμώμενοι από την επιβλητικότητα της κοιλάδας του Τίβερη και το μεγαλοπρεπές τοπίο, δημιουργούσαν χώρους ογκώδεις,μεγαλοπρεπείς,που προσομοίαζαν τις φυσικές σπηλιές σε βράχους. Οι αρχιτεκτονικοί ρυθμοί αποτελούν την προσθήκη της ανθρώπινης διάνοιας στους όγκους,ώστε η προσομοίωση του φυσικού και του πρωτόγονου να αποκτήσει χαρακτήρα και πολιτιστική ταυτότητα. Η γεωμετρία μιας πόλης λοιπόν,με βάση την παραπάνω ανάλυση,καθορίζεται από δύο παράγοντες, το locus ή genius loci και την ανθρώπινη διάνοια.Κατά τον Schultz βέβαια το genius loci ευθύνεται για την πορεία του εκάστοτε 12 . Norberg-Schultz,2009,σελ 38

30

πολιτισμού,σε μια μοιρολατρική αντίληψη ότι αυτή η πορεία είναι προδιαγεγραμμένη.Ωστόσο από αυτή την ενδιαφέρουσα περιγραφή μπορούμε να λάβουμε την πληροφορία πως ο τόπος δίνει στην πόλη μια κατεύθυνση,μία χάραξη,μια γεωμετρία και την επηρεάζει στον τρόπο διαμόρφωσής της.Η γεωμετρία αφορά στην πρώτη άποψη που σχηματίζει κανείς για τον αστικό χώρο,δηλαδή τη σχέση μεταξύ κενών και πλήρων,τον τρόπο κίνησης και προσανατολισμού στο κατασκευασμένο περιβάλλον.Καθορίζει την ταυτότητα της πόλης,καθώς ο αρχικός σχεδιασμός της προάγει συγκεκριμένες πτυχές της,όπως η οικονομία,η ιστορία.Ο σχεδιασμός αυτός σε κάποιες περιπτώσεις είναι ένας σχηματισμός σε tabula rasa.Άλλοτε έρχεται να συνδυαστεί με παλαιότερες καταστάσεις του πολιτισμού δημιουργώντας ένα παλίμψηστο διαφορετικών εποχών που συνθέτουν την τελική ιδέα του χώρου.Η γεωμετρία λοιπόν κάποιων πόλεων είναι καθαρήπ.χ.Νέα Υόρκη,και κάποιων άλλων συνθετική- π.χ. Ρώμη και Αθήνα,αλλά πάντοτε είναι καθοριστική ως προς την ταυτότητα της πόλης και των κατοίκων της. Η Προοπτική είναι μια παράφραση του ανθρώπινου εγκεφάλου,μια ανάγνωση των γεωμετρικών σχέσεων των αντικειμένων από το ανθρώπινο μάτι. Τα αντικείμενα παρουσιάζονται διαφορετικά σε μέγεθος ανάλογα με την απόσταση του ανθρώπου από αυτά, και έτσι συγκλίνουν ή αποκλίνουν προς τον ορίζοντα.Ο εγκέφαλος καταλαβαίνει πως διαβάζει μια διαφορετική πραγματικότητα και την μεταλλάσσει με τους κανόνες της γεωμετρίας, αλλά ωστόσο ενίοτε υποπίπτει σε λάθος υπολογισμούς αποστάσεων και μεγεθών.Η προοπτική χρησιμοποιείται για να τονίσει ή να υποβαθμίσει διαφορετικούς χώρους.Είναι η μεταφορά της 31

γεωμετρίας στον τρισδιάστατο χώρο. Για παράδειγμα,η πλατεία του Καπιτωλίου στη Ρώμη εμφανίζεται προοπτικά ως ορθογώνια, ενώ στην πραγματικότητα οι δύο της γωνίες αποκλίνουν.Αυτό συμβαίνει ώστε να μην μειώνεται ο όγκος του Καπιτωλίου και να μην φαίνεται μικρότερο λόγω της προοπτικής.Αντιθέτως,με αυτή την οπτική διόρθωση,δεσπόζει και κυριαρχεί στην πλατεία,χωρίς να είναι φανερή με την πρώτη ματιά η προοπτική μετατροπή του χώρου που το καθιστά βαρύτερο.Το μάτι λαμβάνει την προοπτική εικόνα και δεν αναφέρεται σε μια πραγματικότητα, αλλά σε ένα οπτικό παιχνίδι που δημιούργησε ο αρχιτέκτονας Michelangelo. Συχνά αυτή η μέθοδος χρησιμοποιείται για δοθεί βαρύτητα σε συγκεκριμένους αστικούς συντελεστές, που αποτελούν για τους σχεδιαστές σημεία έλξης στη διαμόρφωση της πόλης.Η κίνηση μέσα στην πόλη καθοδηγεί το μάτι προς συγκεκριμένες κατευθύνσεις ορίζοντάς τες ως σημεία αναφοράς που χαρακτηρίζουν ένα δεδομένο χώρο. Στον τρόπο κατασκευής της εικόνας της πόλης ο Merleau- Ponty στο σύγγραμμά του «Eye and mind» υποστηρίζει επίσης μια αντίστοιχη διαλεκτική: Τα αντικείμενα γίνονται αντιληπτά μέσα από µια διαδικασία διαλόγου ανάμεσα στο υποκείμενο και το αντικείμενο.Ένας διάλογος που οδηγεί στη συγκέντρωση από το υποκείμενο όλων των νοημάτων που διαχέονται από το αντικείμενο και τελικά στη διαμόρφωση μιας ιδέας για τον κόσμο που το περιβάλλει13.Ο Steven Holl14 παρουσιάζει 13 . Merleau-Ponty,1964,σελ.10 14 . Άπό την ιστοσελίδα: http://iris.nyit.edu/~rcody/Thesis/Readings/Steven%20Holl%20-%20Phenomena%20and%20Idea. pdf

32

επίσης τον χώρο ως «ψυχολογικό» και «εμπειρικό» αντικείμενο.Η σχέση μεταξύ ιδεατού και υλικού παρουσιάζεται να βασίζεται σε περιβαλλοντικές και κοινωνικές συνθήκες.Ο Merleau Ponty προσθέτει,αναφορικά με την προοπτική ως φαινόμενο,πως ο κόσμος μας αποτελείται από υλικά και φως τα οποία ανταποκρίνονται σε κανόνες ορθοκανονικού συστήματος.Ο ανθρώπινος εγκέφαλος,παρότι ακολουθεί κανόνες προοπτικής λογικής,σχετικότητας σώματος και περιβάλλοντος, ωστόσο ορθοκανονικοποιεί νοητικά το χώρο ώστε τα αντικείμενα να μην αντιμετωπίζονται ως παραμορφωμένα15.Υποπίπτει όμως σε λάθος εκτιμήσεις των πραγματικών αποστάσεων των αντικειμένων από το σώμα του.Εδώ προβλέπεται σε πολλά αρχιτεκτονικά κατασκευάσματα η οπτική διόρθωση,η ψευδαίσθηση μιας πραγματικότητας με βάση τους κανόνες της προοπτικής σε έναν ορθοκανονικό κόσμο.Έτσι δημιουργείται μια νέα εικόνα,επεξεργασμένη αρχικά από τον αρχιτέκτονα και στη συνέχεια από τον δέκτη,που ιεραρχεί τα αντικείμενα που την συγκροτούν ανάλογα με την προοπτική τους θέση στο χώρο. Η προοπτική,η απεικόνιση δηλαδή των αντικειμένων ανάλογα με τη θέση τους στο χώρο,η οποία τονίζει την αίσθηση του βάθους, αναπτύχθηκε ιδιαίτερα την εποχή της Αναγέννησης. Ο καλλιτέχνης επιλέγει τα “σημεία φυγής” του σχεδίου και οργανώνει σύμφωνα με τους κανόνες της προοπτικής την παρουσίαση του θέματος του. Έτσι,τοποθετεί τα αντικείμενα στο χώρο ανάλογα με τη σπουδαιότητα που αυτός επιθυμεί να τους δώσει,πετυχαίνοντας μια εκλογικευμένη οργάνωση

15 . Merleau-Ponty,1964,σελ.18

33

της φύσης και τον έλεγχο του χώρου.16 Η προοπτική χρησιμοποιείται από τους αρχιτέκτονες οι οποίοι επιχειρούν να καθορίσουν τις οπτικές φυγές του χώρου,το που δηλαδή θα κινηθεί το βλέμμα του ανθρώπου.Ορισμένες φορές, όπως παρατηρούμε σε αρκετά αρχιτεκτονήματα, εκτός από το να το κατευθύνουν επιχειρούν να δημιουργήσουν μια κατανόηση του χώρου αναδιαμορφώνοντας το υπαρκτό.Να προσδώσουν διαφορετική βαρύτητα ή και να αποκρύψουν στοιχεία του περιβάλλοντος,για να εξυπηρετήσουν συγκεκριμένα discourse. Ο συνδυασμός των γεωμετρικών και προοπτικών όρων συνθέτουν την εικόνα της πόλης και αποτελούν την αρχική σχεδιαστική συνθήκη του χώρου.Οι παράγοντες αυτοί στηρίζονται στη βάση του τόπου και συσχετίζονται με αυτόν για να δημιουργήσουν τον αστικό ιστό. Οι χωρικοί μετασχηματισμοί των φαινομένων αποκτούν νόημα μόνο μέσα στο πλαίσιο της ανθρώπινης συνείδησης.Γεωμετρικά ο χώρος είναι απλά όγκοι ο ένας δίπλα στον άλλο.Οι σχηματισμοί τους όμως δημιουργούν νοήματα και σχέσεις μέσα στον εγκέφαλό μας.Η στοχευμένη εικόνα «χτίζεται» καθημερινά,χρησιμοποιώντας γεωμετρικούς μετασχηματισμούς και δημιουργώντας θεάσεις,που τονίζουν ή αποκρύπτουν συγκεκριμένες απόψεις της πόλης.Η αρχιτεκτονική είναι γεωμετρία και προοπτική,είναι μια σύνθεση φαινομένων. Έχουν λοιπόν άμεση σχέση με την παραγωγή των νοημάτων. Αποτελούν τους θεμέλιους λίθους πάνω στους οποίους βασίζεται η δημιουργία των ιδεολογημάτων στη μορφή μιας πόλης.Οι πολιτικές τάσεις εκφράζονται στα κενά και τα πλήρη μιας 16 . Brotton,2006,σελ.15.

34

πόλης.Τα ήθη και τα έθιμα δημιουργούνται και διατηρούνται μέσα από τον τρόπο που είναι δομημένες οι κατοικίες μας,οι δημόσιοι χώροι,οι εκκλησίες,τα δημαρχεία.Κάθε πράξη χρειάζεται χώρο για να συμβεί.Στα πλαίσια μιας πόλης ο χώρος αυτός είναι δεσμευτικά η αρχιτεκτονική. Όταν αναφερόμαστε σε συλλογικές πολιτικές πράξεις,τότε το σκηνικό είναι ο δημόσιος χώρος. Καθορίζοντας τον τρόπο κίνησης στο χώρο οι πιθανές δραστηριότητες μέσα σε αυτόν γίνονται πεπερασμένες και ελέγξιμες. Η αρχιτεκτονική του δημόσιου χώρου αποτελεί το όριο,τον τρόπο δέσμευσης της κοινωνίας σε ένα σύνολο επιλογών που συνθέτουν την ιδεολογία της πόλης. Μια πράξη χρειάζεται χώρο για να συμβεί και αυτός ο χώρος επηρεάζει την τελική έκβαση των δεδομένων, επιτρέποντας ή και απαγορεύοντας διαφορετικούς χειρισμούς από το κράτος και από τους πολίτες. Για παράδειγμα,δημιουργώντας μεγάλες λεωφόρουςβουλεβάρτα,ο πολεοδόμος επιτρέπει την καλύτερη αστυνόμευση.Ο τρόπος αυτός περιορισμού δεν είναι εμφανής,όποτε και διαμορφώνει καταστάσεις χωρίς πάντοτε την ανάγκη για καταστολή. Η συγκεκριμένη ενότητα είχε ως σκοπό να υποδείξει τη σημασία της γεωμετρίας και της προοπτικής στη μορφή μιας πόλης και να δώσει παραδείγματα και θεωρητικές απόψεις για το πώς αυτή επηρεάζει την κοινωνία και διαμορφώνει ένα κοινό,εθνικό αίσθημα.Η πόλη χρησιμοποιείται ως υλικό «αντικείμενο» για να εκφράσει τον πολιτισμό μας.Το υλικό και το νοητό συνδέονται άμεσα στον δημόσιο χώρο αφού τα υλικά στοιχεία συνθέτουν δομές με συγκεκριμένο νόημα.Στη συνέχεια θα μελετήσουμε μέσα από συγκεκριμένα παραδείγματα πως η γεωμετρία και η προοπτική επηρεάζουν μια υπάρχουσα μητρόπολη,την Αθήνα.

35

36

37

4. ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ.

4.1. ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΚΛΑΣΙΚΟΥ ΑΘΗΝΑΙΚΟΎ ΤΟΠΟΥ.

38

«Τα όρια του τόπου αφορούν στην ιδιαιτερότητα των μνημείων,της πόλης,των κατασκευών.[…] Αφορούν στην ανάλυση της σχέσης του τόπου με την αρχιτεκτονική.»1 Με αυτή την πρόταση ο Rossi επιχειρεί να ορίσει το τι διαχωρίζει έναν τόπο από έναν άλλο,γειτονικό,και κατευθύνει τη σκέψη μας στη σχέση του locus και του πολιτισμού που δημιουργείται σε αυτόν.Κάθε πόλη διαφέρει ως προς τις γειτονικές αρχικά στο locus της, με βάση το οποίο δημιουργείται ο πολιτισμός της.Ο τόπος διαχωρίζει την πορεία του εκάστοτε πολιτισμού και κάθε τόπος έχει όρια.Η πόλη που διαμορφώνεται εκεί αναφορικά με τις συνθήκες του αλλά και τη χρονική περίοδο,αποτελεί μια «ερμηνεία και μαρτυρία του ανθρώπου»2 σχετικά με την υπάρχουσα κατάσταση.Η ιστορία εξελίσσεται στο συγκεκριμένο locus δημιουργώντας την πόλη, και με τα λόγια του Rossi:«Ποιος μπορεί σήμερα να διαχωρίσει το γεγονός από τη μαρτυρία του, που είναι αυτή ακριβώς που παγιώνει το γεγονός;»3 Η πόλη είναι ιστορία,η ιστορία εκφράζεται μέσω της διαμόρφωσης της πόλης.Η Αθήνα είναι ιστορία και η δημιουργία της ξεκινά με τη διαμόρφωση του κλασικού πολιτισμού.«Η πόλη είναι ο locus της συλλογικής μνήμης»4,και η Αθήνα είναι ο locus πολλών ιστορικών εποχών.Ωστόσο το σημερινό πολεοδομικό της σχέδιο,όπως θα αναλυθεί εκτενώς σε επόμενο κεφάλαιο,στρέφει τη μορφή της σύγχρονης πόλης και τη συλλογική μνήμη προς την κλασική περίοδο,επιχειρώντας να υποβαθμίσει την 1 .

2 .

3 .

4 .

Rossi,1966,σελ.150 Ibid,σελ.141 Ibid,σελ.148 Ibid,σελ.190

39

υπόλοιπη πορεία της,μάλλον με επιτυχία.Γι’ αυτό το λόγο είναι σημαντικό να αναλύσουμε το locus σε σχέση με το κλασικό. Η κατανόηση του φυσικού τόπου δεν είναι κάτι που απαραίτητα προηγείται της αρχιτεκτονικής.Η ίδια η πράξη του «κτίζειν» μπορεί να οδηγήσει στην ερμηνεία του κόσμου5.Η αρχή του locus της Αθήνας ως σημαντικό ιστορικό σημείο έγινε με την ανέλιξή της σε ισχυρή εμπορική και ναυτική δύναμη κατά τον 5ο π.Χ. αιώνα.Η δύναμη αυτή έπρεπε κάπως να εκφραστεί ώστε να γίνει μέρος της καθημερινότητας και της ιστορίας,να παγιωθεί ως γεγονός.Οι Αθηναίοι αποφάσισαν να «χτίσουν» τον πολιτισμό τους,να δημιουργήσουν λαμπρούς ναούς, θέατρα, στάδια,να αποτυπώσουν την καθημερινή ζωή τους στο περιβάλλον τους ώστε να μείνει αθάνατη στη μνήμη των γόνων τους και στην ιστορία.Ως πολιτισμός,ο αθηναϊκός, υπήρξε απόλυτα συνδεδεμένος με το αττικό τοπίο και κλίμα.Λάτρευαν τους θεούς τους σε μέρη ιδιαίτερης ομορφιάς που εκπροσωπούσαν τα φυσικά φαινόμενα και ευθύνονταν για την ευφορία του εδάφους τους. Η αρχιτεκτονική τους είναι συμβολική, τοποθετημένη σε ιδιαίτερους τόπους,με στόχο την τελειότητα αλλά και τη σεμνότητα σε σχέση με τον τόπο γύρω.Με τα κτίσματά τους επιχειρούν να ερμηνεύσουν το πνεύμα του τόπου χωρίς όμως να το υπερκεράσουν.Όγκοι απλοί, καθαροί, διαχωρισμένοι αλλά παράλληλα απόλυτα συνδεδεμένοι ο ένας με τον άλλον,είναι η πρώτη ουσιαστική προσπάθεια κατοίκησης του locus της Αττικής.Είναι,σύμφωνα με τα προαναφερόμενα λόγια του Rossi,η πρώτη ένδειξη πόλης ως locus της συλλογικής μνήμης,το 5 . Norberg-Schultz,2009,σελ 40

40

πρώτο σημείο αναφοράς και διαρκείας. Για να κατασκευαστεί και να σταθεροποιηθεί μια νέα εποχή,η αρχιτεκτονική είναι απαραίτητο να αποκρυσταλλώσει τα σύμβολα και τα γεγονότα που την καθορίζουν.Η κλασική πόλη ως locus ενσωματωμένο στο φυσικό locus αποτελεί τη βάση,την «παραμονή»6 πάνω στην οποία ενσωματώνεται η νέα πόλη.Τα αρχιτεκτονικά έργα αυτά συνιστούν το αρχικό γεγονός στη δομή της.«Επιβιώνουν και με το πέρασμα του χρόνου έχουν γίνει χαρακτηριστικά,μεταβάλλοντας ή ακόμη και χάνοντας την αρχική τους λειτουργία»7. Αποτελούν τα στοιχεία διαρκείας ενός νέου τοπίου,μεταλλαγμένου από το αρχικό-καθώς έχει ήδη ερμηνευτεί,πάνω στο οποίο θα βασιστούν οι επόμενες ιστορικές εποχές με κατάληξη τη δική μας. Ο Τραυλός στο σύγγραμμά του «Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών» αντιμετωπίζει το φυσικό περιβάλλον της Αθήνας και τις τεχνητές επεμβάσεις πάνω σε αυτό,ως μια κοινή βάση, ένα locus πάνω στο οποίο θα στηριχθούν οι επόμενοι πολιτισμοί8.Ο Cattaneo,στο ίδιο πνεύμα,δεν διαχωρίζει την πόλη από το ύπαιθρο, καθώς αποτελούν και τα δύο πιθανές βάσεις και εντάσσονται στον ορισμό του locus.Δηλώνει χαρακτηριστικά πως «η κατοικημένη περιοχή ξεχωρίζει από την άγρια φύση μόνο από το γεγονός

6 . Ως παραμονές ορίζονται από τον Rossi και τον Poete τα στοιχεία που αντιστέκονται στο χρόνο, που διατηρούν το χαρακτήρα τους αμετάβλητο, που παραμένουν στην πόλη παρά τις γύρω τους αλλαγές. Στο αυθεντικό κείμενο ο όρος εμφανίζεται ως permanenza.

7 . Rossi,1966,σελ.166 8 . Τραυλός,1960,σελ. 13

41

ότι είναι μια τεράστια αποθήκη μόχθου»9. Το σημερινό αστικό τοπίο συνδέεται άρρηκτα με τον κλασικό πολιτισμό,καθώς το τελευταίο αποτελεί την απαρχή του και τη βάση του.Η αξία της ιστορίας ως συλλογικής μνήμης έχει άμεση σχέση με την αξία της πόλης ως σύνθεση των διαφορετικών εποχών και ως φορέας μηνυμάτων.Στη μορφή του κέντρου της νέας Αθήνας ως υπόβαθρο χρησιμοποιείται στο φυσικό locus συνδυασμένο με τον κλασσικό πολιτισμό.Το μεγαλύτερο μέρος της υπόλοιπης ιστορίας του τόπου δε χρησιμοποιείται ως βάση για την νέα πόλη,αλλά ως αντικείμενο προς κατεδάφιση.Εξαίρεση στη λογική αυτή αποτελούν οι χριστιανικές εκκλησίες.

9 . Rossi,1966,σελ.36

42

43

4.2. ΤΟ LOCUS ΤΟΤΕ ΚΑΙ ΤΩΡΑ.

44

Γιατί οι μοντέρνες πόλεις εγκαθίστανται πάνω στις παλαιότερες;Επειδή,όπως υποστηρίζει ο Pirenne1,δεν ήταν τεχνητές δημιουργίες.Αντίθετα συγκέντρωναν όλα τα γεωγραφικά χαρακτηριστικά χωρίς τα όποια η αστική συγκέντρωση δεν μπορεί να επιβιώσει και να αναπτυχθεί.Τα σημεία στα οποία αναπτύχθηκαν σπουδαίοι πολιτισμοί επιλέχθηκαν αρχικά για συγκεκριμένους στρατηγικούς λόγους.Ο αθηναϊκός πολιτισμός δε θα μπορούσε ποτέ να έχει αναπτυχθεί κάπου αλλού με τον ίδιο τρόπο.Συγκεκριμένα locus αποτελούν ισχυρότερη βάση για τη δημιουργία ή τη συνέχιση πολιτισμού από άλλα λόγω συνθηκών,τοποθεσίας, σχέσης με άλλους πολιτισμούς. Η Αττική είναι ένας τέτοιος τόπος. Η Αθήνα είναι τοποθετημένη σε ένα τοπολογικά και στρατηγικά ιδανικό σημείο σε μια πολύ εύφορη χερσόνησο περιστοιχισμένη από βουνά,στην Αττική. Είναι μια χερσόνησος η οποία προεξέχει στο Αιγαίο πέλαγος.Βουνά χωρίζουν τη χερσόνησο με την πεδιάδα των Μεσογείων . Τα βουνά της Αττικής είναι ο Υμηττός, η Πάρνηθα, το Αιγάλεω και η Πεντέλη.Μεταξύ των τεσσάρων βουνών απλώνονται η Αθήνα και ο Πειραιάς.Ανάμεσα σε αυτά, συνυπάρχουν μικροί λόφοι,γύρω από τους οποίους συντάσσεται το αστικό πλέγμα.Το ιστορικό της κέντρο είναι τοποθετημένο κάτω και γύρω από το λόφο της Ακρόπολης, δίπλα από τον Ιλισσό.Η τοποθέτηση της πόλης είναι ιδιαίτερα στρατηγική, οχυρωμένη και με εύκολη πρόσβαση σε λιμάνι που ελέγχει το Αιγαίο πέλαγος.Το locus της συντίθεται τοπολογικά από μια κλιματολογικά ιδανική και γεωγραφικά προστατευμένη από βουνά

1 . Rossi,1966,σελ.130.

45

πεδιάδα-λεκανοπέδιο, στην οποία υπάρχουν χαμηλοί λόφοι και δύο μεγάλα ποτάμια που καταλήγουν στη θάλασσα.Αφορά ακόμη στη σχέση των κατοίκων της πεδιάδας με το νερό, στη στρατηγική γεωπολιτική θέση της που επέτρεπε τον ναυτικό έλεγχο του Αιγαίου πελάγους,το φως και το εύκρατο κλίμα. Άλλη μια σημαντική παράμετρος που συνθέτει το νόημα του τόπου είναι η εγγύτητα της Αθήνας σε περιοχές πρωτύτερης δόξας,όπως η Αίγυπτος,η Κρήτη,οι Μυκήνες. Τα στοιχεία αυτά του locus αποτέλεσαν τη μοναδική βάση για τη δημιουργία του κλασικού πολιτισμού.Στη συνέχεια το locus δεν ήταν ποτέ πια το ίδιο.Κάθε νέα εποχή συγχώνευε στις επιρροές της την προηγούμενη,μετασχηματίζοντάς το.Η σύγχρονη πόλη συνδιαλλάχθηκε και ενσωμάτωσε τον πολιτισμό και τα ερείπια των προηγούμενων εποχών.Ο χρόνος συνδυάστηκε με το χώρο για να δημιουργήσουν την υπάρχουσα κατάσταση της πόλης. «Η γεωγραφία μιας πόλης δε διαχωρίζεται από την ιστορία της»2,όπως τονίζει ο Rossi.Έτσι το locus, στα πλαίσια της συγκεκριμένης μελέτης, συμπεριλαμβάνει και την πορεία της ιστορίας. Οι παλαιότερες εποχές, σύμφωνα με τη θεωρία του Poete3,αναγνωρίζονται μέσα από τα μνημεία τους, μέσα από τα φυσικά σημάδια του παρελθόντος αλλά και μέσα από την επιβίωση των χαράξεων και των σχεδίων της πόλης.Ο Poete εδώ συγκλίνει στη θεωρία του με τον Rossi,που ονομάζει αυτά τα στοιχεία παραμονές.Μπορούμε συνεπώς να ορίσουμε τη βάση, την κατάσταση της πόλης πριν τη νέα επέμβαση, ως ένα επιπλέον στοιχείο που ορίζεται και αυτό ως μια συνολική «παραμονή».

2 . Rossi,1966,σελ.135 3 . Ibid,σελ.62

46

Περιλαμβάνει το φυσικό τοπίο και όλους τους προγενέστερους αστικούς συντελεστές.Ο Giovanni Maciocco δηλώνει σε αυτή την κατεύθυνση πως ο σχεδιασμός του φυσικού τόπου αποτελεί για αυτόν κοινό τόπο με τον σχεδιασμό μιας πόλης4. Δηλαδή πως ο σχεδιασμός είναι μια συγκεκριμένη διαδικασία που λαμβάνει ως βάση της είτε φυσικά είτε ανθρωπογενή στοιχεία και τα χρησιμοποιεί με αντίστοιχη βαρύτητα. Αποτελούν και τα δύο προγενέστερο περιβάλλον και διαμορφώνουν την υπάρχουσα κατάσταση, την πραγματικότητα πριν τη νέα δημιουργία.Με οδηγό αυτή τη λογική κάθε πόλη είναι ένα τοπίο και ένας πιθανός locus σε περίπτωση ανασχεδιασμών.Η άποψη αυτή έρχεται να επιβεβαιώσει τους προηγούμενους θεωρητικούς αναφορικά με το επιχείρημα πως φυσικός και ανθρώπινος χώρος πρέπει να αντιμετωπίζονται ως σύνολο και ως ισοβαρή. Το locus λοιπόν είναι μια συνεχής και συνεχώς μεταβαλλόμενη παραμονή,καθώς σε κάθε εποχή ενσωματώνει τα νέα στοιχεία και τους νέους αστικούς συντελεστές,με τον ίδιο τρόπο που εντάσσει τα φυσικά στοιχεία που το πρωτοαποτελούσαν. Συνεχίζοντας με τη θεωρία του Poete,όπως αναλύεται στο βιβλίο του Rossi, μελετάμε την έννοια του αστικού εδάφους.Το αστικό έδαφος είναι φυσικό δεδομένο αλλά και έργο πολιτισμού. Είναι με άλλα λόγια το συνεχώς σε διαμόρφωση locus,όπως το έχουμε ορίσει σε αυτή την εργασία. Αυτό είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με το σχεδιασμό της πόλης.«Στον αστικό σχεδιασμό κάθε πράγμα πρέπει να εκφράζει με τη μεγαλύτερη δυνατή σαφήνεια την ίδια τη ζωή του συλλογικού 4 . Marotta,2014,σελ.2

47

οργανισμού που είναι η πόλη.Στη βάση αυτού του οργανισμού βρίσκεται η αρχή της διάρκειας του σχεδίου της πόλης»5.Οι πολιτισμοί εκφράζονται μέσω της αρχιτεκτονικής, δημιουργώντας σταθερές, ή αλλιώς «αστικούς συντελεστές» στην πόλη. Για τον Lavedan6 η διάρκεια είναι το γενεσιουργό στοιχείο του σχεδίου της.Η έννοια αυτή συνδέει το locus της αρχαίας Αθήνας με αυτό της σημερινής μητρόπολης, ορίζοντας το πρώτο ως στοιχείο διαρκείας που παραμένει εμφανές και εμπλουτισμένο μέσα στο δεύτερο.Τα στοιχεία διαρκείας της αρχαίας περιόδου,αν και έχουν χάσει τη λειτουργία τους, ενσωματώνονται στα στρώματα ιστορίας και φύσης και παραμένουν ως μορφές επιρροής στην τωρινή πόλη επηρεάζοντας αναπόφευκτα κάθε πιθανή μεταβολή της εικόνας και δίνοντας κατευθύνσεις. Το locus, σύμφωνα με τα προηγούμενα επιχειρήματα,ως φυσικό και ανθρώπινο κατασκεύασμα με στρώματα ιστορίας,αποτελεί μια κυρίαρχη επιρροή στην πορεία του πολιτισμού. Αντίστροφα όμως,η κοινωνία που το κατοικεί καθώς και ο τρόπος διακυβέρνησής της επηρεάζουν κάθετα την ολοκληρωμένη εικόνα.Μια πόλη διαμορφώνεται πάνω σε στρώματα προηγούμενων πολιτισμών αλλά και αναφορικά με ιδεολογήματα, τρόπους οργάνωσης,ελέγχου και κατεύθυνσης της κοινής γνώμης.Οι λόγοι για τους οποίους η Αθήνα, σε δύο διαφορετικές χρονικές της φάσεις παρουσιάζεται ως εντελώς διαφορετική πόλη είναι καθαρά πολιτικοκοινωνικοί. Οι δύο εικόνες, αυτή της αρχαίας Αθήνας και της σημερινής μητρόπολης είναι πολύ διαφορετικές 5 . Rossi,1966, σελ.49 6 . Ibid,σελ.51

48

και συχνά αναφέρονται και ως αντίθετες. Αυτό συμβαίνει διότι ανταποκρίνονται σε πολύ διαφορετικό πληθυσμό,σύστημα διακυβέρνησης, τεχνολογία,κινδύνους.Ανταποκρίνονται στον ίδιο τόπο πλησιάζοντάς τον από διαφορετικές οπτικές γωνίες.Οι κοινωνικές καταστάσεις και οι δομές της εξουσίας ακολουθούν διαφορετικά μοντέλα και βρίσκονται σε διαφορετικό επίπεδο ως προς το οικονομικό ισοζύγιο.Η αρχαία Αθήνα υπήρξε ιδιαίτερα ισχυρή ώστε να έχει την άνεση να δημιουργήσει μαζικά,ως κρατική κίνηση,σπουδαία αρχιτεκτονική και να τη χρηματοδοτήσει ανάλογα. Η σημερινή Αθήνα,από τη σύσταση του νέου ελληνικού κράτους και ύστερα μαστίζεται από κοινωνικά προβλήματα και συνεχείς πολιτικές ανακατατάξεις.Η δημιουργία υπήρξε βιαστική, περιστασιακή,καθαρά λειτουργική και τις περισσότερες φορές με αμφιλεγόμενο αισθητικό κριτήριο.Η υπέρμετρη αστικοποίηση του χώρου λειτούργησε αθροιστικά με την ανοργάνωτη δομή του νεοσύστατου κράτους και οδήγησε σε βιαστικές πολεοδομικές αποφάσεις, που κατέληξαν να κατασκευαστούν προσθετικά η μια προς την άλλη.Ο αστικός χώρος είναι ένα συνονθύλευμα διαφορετικών σχεδίων, κοινωνικών δομών, πολιτικών μετατοπίσεων.Έτσι το αττικό locus μεταφράζεται σε δύο διαφορετικά μοντέλα πόλης και πολιτισμού, με διαφορετικούς μηχανισμούς ελέγχου της κοινής γνώμης. Η αρχιτεκτονική και τα φαινόμενα του χώρου σε όλες τις φάσεις της ιστορίας τους υπήρξαν αυτή η μετάφραση, το εργαλείο μέσω του οποίου ο έλεγχος γινόταν εφικτός.

49

50

51

5.ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ,ΓΕΩΜΕΤΡΙΑ:ΠΩΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΖΟΝΤΑΙ ΤΑ ΔΥΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗ ΜΟΡΦΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΘΗΝΑΣ.

52

Η Αθήνα,μετά την κλασική εποχή,έχασε για αιώνες την αίγλη της και μεταμορφώθηκε σε ένα ερείπιο του παλιού εαυτού της.Παρέμεινε μικρή σε μέγεθος και σημασία κατά τη διάρκεια πολλών αιώνων,υποδουλωμένη σε σειρά κατακτητών.Κάποιες χαράξεις δρόμων και φυσικές πορείες των ανθρώπων προς αγορές,εκκλησίες,σημεία ενδιαφέροντος,ήταν αυτό που απέμεινε από την μη ένδοξη περίοδό της.Στη νεότερη Ελλάδα,πριν γίνει πρωτεύουσα, η Αθήνα είχε το μέγεθος ενός μικρού χωριού, τοποθετημένου στους πρόποδες του λόφου της Ακρόπολης.Με τη διαφοροποίηση του ρόλου της σε πρωτεύουσα του νεοσύστατου κράτους η πολεοδομία της κλήθηκε να αντιστοιχιστεί με των αντίστοιχων ευρωπαϊκών πρωτευουσών. Έτσι ο χώρος της,που κατά βάση αποτελούνταν από ένα σύνολο μικρών κτισμάτων ενταγμένων σε ένα αστικό ιστό με μικρούς και στενούς δρόμους και αρχαία ερείπια,άλλαξε καθοριστικά γεωμετρική αστική ταυτότητα.Η Αθήνα κλήθηκε να επιστρέψει σε μια περασμένη δόξα και γι’αυτό οι αρχιτέκτονες την προσανατόλισαν ιδεολογικά προς τον κλασικό πολιτισμό αλλά και τον χριστιανισμό,διαγράφοντας κατά το δυνατόν την υπόλοιπη πορεία.Τα δύο αυτά ιδεολογικά εργαλεία χρησιμοποιούνταν ώστε να συνδεθεί η νέα πόλη με την Ευρώπη και να απομακρυνθεί από ανατολικά πρότυπα. Στα αρχικά σχέδια των Κλεάνθη-Schaubert η νέα πόλη περιλάμβανε το ήμισυ περίπου της παλιάς,ενώ εκτεινόταν και προς τα δυτικά, βόρεια και ανατολικά αυτής.Το υπόλοιπο ήμισυ της παλιάς πόλης, το οριζόμενο από τις οδούς Ηφαίστου, Πανδρόσου και Αδριανού,προβλεπόταν να απαλλοτριωθεί χάριν αρχαιολογικών ανασκαφών. Αλλά και το διατηρούμενο τμήμα 53

της παλιάς πόλης παρέμεινε στο σχέδιο μόνο ως γεωγραφική περιοχή,και όχι ως δομημένος χώρος,αφού προβλεπόταν στο μεγαλύτερο μέρος του να τμηθεί από νέες οδούς και να χωριστεί σε κανονικά οικοδομικά τετράγωνα.Το σχήμα των κυρίων αξόνων ήταν ένα ισοσκελές τρίγωνο με κορυφή τη σημερινή πλατεία Ομονοίας,σκέλη τις οδούς Πειραιώς και Σταδίου, και βάση την οδό Ερμού. Ο προσανατολισμός είχε ως στόχους τον Πειραιά, το στάδιο και,κυρίως,την Ακρόπολη.Στην κορυφή του τριγώνου προβλεπόταν η ανέγερση των ανακτόρων:Η γεωμετρική κορυφή και η κορυφή της κρατικής εξουσίας σε μια συμβολική σύμπτωση.Ο προσανατολισμός των σκελών δεν ήταν τυχαίος: «Συναντώνται», όπως σημειώνουν οι Κλεάνθης και Schaubert στο υπόμνημά τους,«κατά τοιούτον τρόπον ώστε ο εξώστης των βασιλικών ανακτόρων να απολαμβάνει ταυτοχρόνως του γραφικού Λυκαβηττού,του Παναθηναϊκού Σταδίου,της πλούσιας εις υπερήφανους αναμνήσεις Ακροπόλεως,και των πολεμικών και εμπορικών πλοίων του Πειραιώς»1. Πολιτικά αυτή η απόφαση αναφερόταν σε μια προσπάθεια ελέγχου του χώρου μέσω δημιουργίας μεγάλων και ανοιχτών χώρων, όπως η οδός Πανεπιστημίου, οι πλατείες Συντάγματος και Ομόνοιας.

1 . Κ.Μπίρης,1966,σελ 56

54

Παρ’ότι τα σχέδια αυτά μεταλλάχθηκαν πολλαπλώς από τον Klenze2 και άλλους,ωστόσο η βασική ουσία και δομή του τριγώνου παρέμεινε αναλλοίωτη και καθόρισε τη νέα πολεοδομία των Αθηνών. Οι προοπτικές φυγές που σχεδιάστηκαν εστιάζουν συνειδητά στην Ακρόπολη και χρησιμοποιούν άλλα αρχαία ερείπια, τονίζοντας την ταυτότητα της ιστορικής πόλης. Η γεωμετρία και η προοπτική αποτελούν δύο πολύ βασικές συνθήκες σχεδιασμού μιας πόλης. Προϋπάρχουν ως στοιχεία σε οποιοδήποτε locus.Το locus δίνει μια κατεύθυνση στο πως θα δημιουργηθεί μια πόλη με βάση τα ισχυρά τοπολογικά του στοιχεία αλλά και την πρωτύτερη ιστορία. Δημιουργεί σημεία αναφοράς, τους αστικούς συντελεστές ή image elements του Lynch3.«Οι αστικοί συντελεστές επηρεάζουν την πορεία του πολιτισμού ως σταθερές του χώρου»4 με τον ίδιο τρόπο που η φύση αποτελεί μια σταθερά. Πέρα από αυτή την κατεύθυνση, ισχυρές κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις διαμορφώνουν την τελική εικόνα των συντελεστών αυτών στην εικόνα και την πολεοδομική δόμηση της πόλης. Ο Καρύδης, στο σύγγραμμα του ATHENS FROM 1456 TO 1920,δίνει κάποιες πολύ ενδιαφέρουσες ερμηνείες για τις προοπτικές φυγές του σχεδίου Κλεάνθη- Schaubert,του αρχικού δηλαδή σχεδιασμού του ιστορικού τριγώνου5.Ο προσανατολισμός του 2 . Το πολεοδομικό σχέδιο του Klenze του 1834, αποτελούσε αναθεώρηση της πρότασης Κλεάνθη-Schaubert.Κύρια χαρακτηριστικά του ήταν η μείωση της έκτασης της νέας πόλης, η περιστολή των επεμβάσεων στον ιστό της παλαιάς και η μεταφορά των Ανακτόρων και συνεπώς όλου του διοικητικού κέντρου βάρους της πόλης από την πλατεία Ομονοίας στον Κεραμεικό.( Κ. Μπίρης, Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20όν αιώνα, Αθήνα 1966).

3 . Lynch,1960,σελ.8 4 . Rossi,1966,σελ.20 5 . Καρύδης,2014,σελ.63

55

τριγώνου,το πού δηλαδή τοποθετείται η κεφαλή και το προς τα πού ανοίγεται η νέα πόλη αποτελεί ένα βασικό σημείο ανάλυσης. Οι ερευνητές έχουν συμπεράνει πως το σχέδιο προσανατολίζεται προς το Βορρά,με κατεύθυνση την Ακρόπολη.Ο στόχος είναι προφανής:η ιδεολογική πορεία του νέου κράτους όφειλε να δομηθεί με βάση την ιστορία του,άρα και το νέο σχέδιο πόλης προσανατολίζεται προς ανάδειξή της.Οι κεντρικότητες,οι πλατείες δηλαδή που δημιουργούνται,προκύπτουν ως απόρροια αυτού του προσανατολισμού ως προς τα αρχαία μνημεία,καθότι οι οδοί που τις ενώνουν είτε περικλείουν είτε καταλήγουν στο βράχο της Ακρόπολης.Λαμβάνονται υπόψη τα σημαντικά σημεία για την αρχαία πόλη για να δημιουργηθούν οι πορείες της καινούριας. Αυτό που οι περισσότεροι θεωρούν αμελητέο είναι πως η κατεύθυνση του τριγώνου παρεκκλίνει από το Βορρά κατά 8 μοίρες.Η ενδιαφέρουσα εξήγηση που δίνεται στο σύγγραμμα του Καρύδη βασίζεται στην χάραξη της οδού Αιόλου.«Δύο σημεία είναι απαραίτητα για να σχηματιστεί μια ευθεία. Διαβάζοντας προσεκτικά την κάτοψη,όσον αφορά την οδό Αιόλου,κάποιος μπορεί να είναι σίγουρος για τη σύνδεση μεταξύ του Οκταγωνικού Πύργου των Αέρηδων και του Ερεχθείου.»6 Η οδός Αιόλου συναντά ακριβώς στο κέντρο της τους Αέρηδες και το μέσον της όψης του Ερεχθείου, και πιο συγκεκριμένα, στην τομή του τοίχου δίπλα στην είσοδο του Ναού της Αθηνάς. Με άλλα λόγια, αν λάβουμε ως δεδομένο πως η παρέκκλιση των 8 μοιρών δεν είναι τυχαία, η πρόθεση ήταν προφανώς να προσανατολίσουν την Αιόλου κατά τέτοιο τρόπο ώστε όταν ο η 6 . Καρύδης,2014,σελ.65

56

βόρεια όψη του Ερεχθείου θα εγκιβωτιζόταν στα γεωμετρικά χαρακτηριστικά του δρόμου.Αυτή η θέα θα ήταν προκαθορισμένη,με βάση το σχεδιασμένο πλάτος της οδού,προσδιορίζοντας το βλέμμα του περιπατητή.Με αυτό τον τρόπο οι δύο πολεοδόμοι συνέδεαν δύο χαρακτηριστικά σημεία ενδιαφέροντος της τότε πόλης,που σχετίζονταν με τον αρχαίο πολιτισμό,με μια καθαρή ευθεία που αναφέρεται σε άμεσες συνδέσεις του νέου σχεδίου με την ιστορία της Αθήνας. Συνεχίζοντας με βάση τη διαλεκτική του Καρύδη, η Αιόλου και η Αθηνάς σχεδιάστηκαν παράλληλα η μια προς την άλλη και με βάση τη σχέση που έχουν με το βράχο της Ακρόπολης.Αποτέλεσαν τις δύο βασικές προοπτικές φυγές του νέου σχεδίου, που καθόριζαν το βλέμμα των περιπατητών προς την ιστορία της πόλης.Κόβουν τον παλαιό ιστό, και η απόστασή τους πρέπει να έχει καθοριστεί από τη Βιβλιοθήκη του Ανδριανού, την οποία και πλαισιώνουν.Η μεγάλη πλευρά του κτιρίου είναι 115 μέτρα, όσο και η απόσταση των δύο οδών. Επίσης η οδός Αθηνάς ξεκινά στο σχέδιο από τα προπύλαια και καταλήγει στα βασιλικά ανάκτορα, που ήταν τοποθετημένα στην Ομόνοια. Για τους δύο πολεοδόμους, φαίνεται πως τόσο οι Αέρηδες όσο και η βιβλιοθήκη του Ανδριανού πρέπει να αποτελούσαν πολύ ισχυρά χαρακτηριστικά της πόλης.Στην πραγματικότητα,τα δύο αυτά στοιχεία περιλαμβάνονται σε μια τετράδα των πιο καλοδιατηρημένων αρχαίων μνημείων όπου τα άλλα δύο είναι ο δωρικός ναός στη ρωμαϊκή αγορά και το ιερό του Ηφαίστου,ή αλλιώς Θησείο. Κατείχαν μια ταυτότητα που επιδίωκαν να διατηρήσουν στη νεοσυσταθείσα πόλη,άρα και οι προοπτικές φυγές τις πόλης προσανατολίστηκαν προς ανάδειξή τους. Με βάση αυτά τα χαρακτηριστικά,οι πολεοδόμοι 57

μπορούσαν πλέον να χαράξουν το τρίγωνο. Τα τρία κεντρικά σημεία έχουν καθοριστεί με διαφορετικούς τρόπους και προσανατολίζονται ως συνολική δομή προς την Ακρόπολη.Το ανατολικό όριο της πόλης καθορίζεται από τη συμβολή δύο δρόμων,ό ένας εκ των οποίων σχεδιάστηκε με βάση την ύπαρξη του Παναθηναϊκού σταδίου.Η δεξιά κάτω βάση του τριγώνου,το σημερινό Σύνταγμα, σχεδιάζεται με βάση αυτή τη σχέση. Η Σταδίου και η Πανεπιστημίου αποτελούν δύο παράλληλους δρόμους που διαπερνούν κάθετα αυτή την πλευρά του τριγώνου.Οι οδοί αυτοί φτάνουν ως την Ομόνοια,την κεφαλή του τριγώνου, η οποία ορίστηκε με βάση τη συμβολή των αξόνων των οδών Αθηνάς και Αιόλου.Μέσα σε πολύ λίγα χρόνια η Πανεπιστημίου μετατράπηκε στο βασικό βουλεβάρτο της πρωτεύουσας,θυμίζοντας πολύ σε αίσθηση τα παρισινά βουλεβάρτα που θεωρούνταν το πιο αστικό χαρακτηριστικό της περιόδου,ως επιτομή της κοινωνικής ζωής. Το τελευταίο άκρο του τριγώνου δίνεται από την οδό Πειραιώς.Συνήθως δίνεται η γεωμετρική εξήγηση πως είναι απλώς η ολοκλήρωση του τριγώνου.Ωστόσο, το σημείο της συμβολής έχει σημαντικό ιστορικό ενδιαφέρον:Η οδός Πειραιώς είναι προσανατολισμένη στο χάρτη παράλληλα με τα Μακρά τείχη της Αρχαίας Αθήνας,που οδηγούσαν στο λιμάνι και ήταν κατασκευασμένα τον 5ο αιώνα π.Χ. Τα τείχη αυτά δεν είχαν διατηρηθεί μέχρι την μετεπαναστατική περίοδο αλλά υπήρχαν ίχνη τους στο έδαφος και αποτελούσαν μια ενεργή ιστορία στη μνήμη της πόλης. Η πόλη γύρω και μέσα στο τρίγωνο ήταν σχεδιασμένη ορθοκανονικά,με βάση τις θεωρητικές απόψεις για την πολεοδομία της εποχής, που προέρχονταν από το Ιπποδάμειο σύστημα.

58

Η οδός Ερμού είναι η σύνδεση της πλατείας Συντάγματος με τις οδούς Αθηνάς και Αιόλου, το ύψος δηλαδή του τριγώνου προς αυτή την κατεύθυνση.Εξαιτίας αυτής της γεωμετρικής σχέσης δίνεται η εντύπωση πως είναι κάθετη προς τις προαναφερόμενες,ωστόσο αυτό δεν ισχύει.Στο σημείο δημιουργείται μια γωνία 85 μοιρών. Ο λόγος κατά Καρύδη είναι ο εξής.Οι ΚλεάνθηςSchaubert αντιμετώπισαν με ιδιαίτερη λεπτότητα τις τοποθεσίες των βυζαντινών εκκλησιών.Η Ερμού,με την κατεύθυνση των 85 μοιρών,πέφτει ακριβώς πάνω στην Καπνικαρέα στην οποία και δημιουργείται μια μικρή πλατεία με υποχώρηση των κτηρίων.Αν η γωνία ήταν 90 μοίρες, η Ερμού θα περνούσε και από την εκκλησία Άγιοι Ασώματοι όποτε θα έπρεπε να χειριστούν το χώρο με κάποια αντίστοιχη διάνοιξη.Φαίνεται όμως πως ήθελαν πάση θυσία να αποφύγουν τη φορμαλιστική συμμετρική επανάληψη που θυμίζει Μπαρόκ όποτε δεν ήθελαν να «διπλασιάσουν το αστικό φαινόμενο»7.Διαλέγοντας λοιπόν μια διαφορετική γωνία,οι Άγιοι Ασώματοι βρίσκονται εκτός της οδού και έτσι έχουν τη δυνατότητα να τους χειριστούν χωρικά εντελώς διαφορετικά, δημιουργώντας ένα ημικύκλιο.Στην πραγματικότητα παρατηρούμε πως στο συγκεκριμένο σχέδιο για τουλάχιστον άλλες 10 εκκλησίες που εμπίπτουν στα πλαίσια του πολεοδομικού σχεδίου,έχουν αντιμετωπιστεί με ιδιαίτερο χειρισμό,κάθε φορά κατάλληλο για την περίσταση.Με αυτόν τον τρόπο είναι σαν να προσπαθούν σε απρόσμενα σημεία της πόλης να αφυπνίσουν τη συλλογική μνήμη ως προς την ιστορία της και τη θρησκεία της. Με αυτή την ανάλυση ο Καρύδης επιχειρεί να 7 . Καρύδης,2014, σελ.68

59

εξηγήσει με πρακτικό τρόπο το αρχικό μας ερώτημα,το πώς δηλαδή ένας χώρος φορτίζεται με ιδεολογίες.Με εργαλεία του τη γεωμετρία και τις προοπτικές κατευθύνσεις του τρισδιάστατου χώρου εξηγεί τις πολιτικές προθέσεις των Κλεάνθη – Schaubert,που εκπροσωπούσαν την κρατική και ευρωπαϊκή επιλογή της περιόδου. Παρατηρούμε,σε πραγματικό πλέον χώρο,πως χτίζεται η κυρίαρχη ιδεολογία.Το τρίπτυχο ιστορία, χριστιανισμός, Ευρώπη εμφανίζεται με πολύ συγκεκριμένους τρόπους.Η ιστορία εκφράζεται καταρχάς μέσω των προοπτικών φυγών όλων των νεοσχεδιασμένων δρόμων προς το λόφο της Ακρόπολης.Στο σχέδιο έχουν ληφθεί επίσης υπόψιν αρχαία ερείπια ως αρχή χαράξεων και ως μέτρηση αποστάσεων.Ο χριστιανισμός είναι πανταχού παρόν καθώς μικρές και μεγάλες εκκλησίες είναι διασκορπισμένες σε μικρή απόσταση μεταξύ τους. Τα κενά γύρω αυτών έχουν παραχθεί μέσω ενός ιδιαίτερα στοχευμένου πολεοδομικού σχεδιασμού. Η ευρωπαϊκή κατεύθυνση,που συμπληρώνει το τρίπτυχο,εμφανίζεται στο ίδιο το σχήμα του τριγώνου,στις μεγάλες πλατείες και βουλεβάρτα αλλά και στην ίδια την ιστορία της πόλης, που είναι παράλληλα και η βάση του δυτικού πολιτισμού. Η μορφή αυτή του τριγώνου,φορτισμένη με τις ιδεολογίες που ήθελαν την Ελλάδα να δοξάζει τον πολιτισμό της,συνεχίζει μέχρι και σήμερα να χαρακτηρίζει το κέντρο της πόλης.Στη συνέχεια θα αναλύσουμε τη χωρική δομή και την ιστορική πορεία των δύο βασικών πλατειών του,της πλατείας Ομονοίας και της πλατείας Συντάγματος.Τέλος, θα προσπαθήσουμε να συνδέσουμε την χωρική αυτή ανάλυση με τις θεωρίες που αναλύθηκαν στο κεφάλαιο 2.

60

ΕΙΚΟΝΑ 1 ΕΙΚΟΝΑ 1: Σκίτσο του Καρύδη στο σύγγραμμα του ATHENS FROM 1456 TO 1920, μέσω του οποίου επιχειρεί να εκφράσει τη βασική σχεδιαστική αρχή του σχεδίου των Κλεάνθη-Schaubert, δηλαδή να αποκαλύψει το ρόλο του άξονα Ερέχθειο- Πύργος των ανέμων, και την προοπτική του κατεύθυνση προς την Ακρόπολη. Στον άξονα C έχει δημιουργήσει μια τομή κατά μήκος της Αιόλου, παρουσιάζοντας τη θέση από την οποία κοιτά ο παρατηρητής τον ιερό βράχο. Στον άξονα Β απεικονίζεται η θέα που έχει ο παρατηρητής από το δωσμένο σημείο. ΕΙΚΟΝΕΣ 2 ΚΑΙ 3: Τα δύο διαγραμματικά σχέδια του Καρύδη από το σύγγραμμά του ATHENS FROM 1456 TO 1920 επιχειρούν να αποκωδικοποιήσουν τις βασικές αστικές γεωμετρικές αρχές του σχεδίου της Αθήνας, που έχουν τις ρίζες τους στο αρχικό σχέδιο των Κλεάνθη-Schaubert. Στο πρώτο σκίτσο, ο άξονας 1 περιλαμβάνει δύο πολύ σημαντικά Βυζαντινά μνημεία, την Καπνικαρέα στο Κ και τους Ασώματους στο Α..Ο άξονας 2 περιλαμβάνει δύο αρχαία μνημεία, το Ωρολόγιο στο Η, και το Ερέχθειο στο Ε. Όπως επεξηγείται στο κείμενο, οι δύο άξονες συναντιούνται σε γωνία 85 και όχι 90 μοιρών, με βάση πολύ συγκεκριμένο σχεδιασμό. Στο σκίτσο b, η μεγάλη διάσταση της βιβλιοθήκης του Αδριανού ορίζει την απόσταση μεταξύ των οδών Αιόλου και Αθηνάς. Η διάσταση του παλατιού που είχαν σχεδιάσει στην Ομόνοια εγγράφεται τέλεια στις δύο παράλληλες οδούς, ενώ η διαγώνιος που προκύπτει από την διάμεσο του Παναθηναϊκού σταδίου ορίζει με ακρίβεια τη θέση του παλατιού, αλλά και ορίζει αντιδιαμετρικά την κατεύθυνση της οδού Πειραιώς, ώστε να σχηματιστεί ένα ισοσκελές τρίγωνο.

61

ΕΙΚΟΝΑ 2

ΕΙΚΟΝΑ 3

62

63

6. ΠΛΑΤΕΙΑ ΟΜΟΝΟΙΑΣ ΚΑΙ ΠΛΑΤΕΙΑ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ.

64

Η πλατεία Ομονοίας ανέπτυξε το αστικό της προφίλ και καθόρισε την ταυτότητά της μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα.Στα αρχικά σχέδια προορίζονταν για την κατασκευή των Ανακτόρων του Όθωνα, ως κεφαλή του αστικού τριγώνου, κάτι που τελικά δεν πραγματοποιήθηκε.Έχοντας χάσει τον κυρίαρχο ρόλο που κατέχει στα σχέδια των Κλεάνθη- Schaubert έμενε να καθορίσει με διαφορετικό τρόπο την ύπαρξή της στον ιστό της Αθήνας.Παρουσιάστηκαν δύο ευκαιρίες για τον καθορισμό της ταυτότητάς της,που τελικά της έδωσαν το χαρακτήρα του πλούσιου κυκλοφοριακού κόμβου:η πρώτη ήταν η ανάπτυξη της οδού Πειραιώς που καταλήγει στην πλατεία,μια οδός που συνδέει την Αθήνα με το λιμάνι και άρα με όλη την εμπορική ζωή της πόλης,και η άλλη η ανάπτυξη του σιδηρόδρομου,με βασικό σταθμό τοποθετημένο ελάχιστα δυτικά της πλατείας.Σταδιακά αυτοί οι παράγοντες την μετέτρεψαν σε μια πλούσια συνοικία με αριστοκρατικά κτίσματα γύρω της,με άμεση σύνδεση με την πλατεία Συντάγματος μέσω του βουλεβάρτου της Πανεπιστημίου,και ανοιχτές θέες προς την Ακρόπολη και το κέντρο του τριγώνου μέσα από τις οδούς Αθηνάς και Αιόλου1. Οι δύο αυτοί παράγοντες αξίζει να αναλυθούν περαιτέρω. Η Πειραιώς αυξάνει τη σημασία της στον αστικό ιστό σταδιακά,μετά και την εγκατάσταση πολλών εργοστασίων στο άξονά της από το 1860. Ενδεικτικά αναφέρονται κάποια νούμερα από τη μελέτη του Καρύδη,όπου μέχρι το 1883 το 33% των ελληνικών εργοστασίων ήταν τοποθετημένα εκεί, ενώ απασχολούνταν το 50% την ελληνικής εργατικής δύναμης. Όσον αφορά το λιμάνι,η μεγάλη ανάπτυξή 1 . Καρύδης,2014,σελ.69

65

του προήλθε από τι διάνοιξη του Ισθμού της Κορίνθου το 1893.Η Πειραιώς επίσης ωφελήθηκε από την ένωση της Αθήνας με τον Πειραιά με σιδηροδρομική γραμμή,το 18692.Η γραμμή μεγάλωσε κατά τις επόμενες δεκαετίες και έγινε πολύ σημαντικό κομμάτι της ζωής της πόλης.Και η Ομόνοια ως ο κεντρικός σταθμός και ο συνδετικός κρίκος μεταξύ των οδών Πειραιώς και Αθηνάς (εμπορικό κέντρο), αποτέλεσε κυρίαρχο κομμάτι των λειτουργιών της νέας πόλης. Ο επόμενος αστικός παράγοντας είναι η ανάπτυξη εθνικού σιδηροδρομικού δικτύου από τον Χ.Τρικούπη,με δύο βασικούς σταθμούς,έναν προς τη Νότια και έναν προς τη Βόρεια Ελλάδα,που χτίστηκαν και οι δύο με απόσταση 500 μέτρων από την πλατεία Ομονοίας3.Οι δύο σταθμοί, εκτός από αστική κίνηση λόγω των συνεχών μετακινήσεων, συντέλεσαν και στην περεταίρω ανάπτυξη της περιοχής στην οποία δημιουργήθηκαν νέα εργοστάσια και μικρές βιομηχανίες.Ως την εποχή που οι Ολυμπιακοί αγώνες των Αθηνών του 1896 και η γενική ευφορία που τους συνόδευε έληξε, η Ομόνοια είχε καθορίσει και κατοχυρώσει τη θέση της ως το κέντρο του Αθηναϊκού Αστικού Ιστού με πολλούς τρόπους4: είχε μετατραπεί σε σημαντικό κυκλοφοριακό κόμβο, αν προσμετρήσουμε πόσες σημαντικές οδοί καταλήγουν σε αυτή.Ήταν επίσης μια ισχυρή φυσική οντότητα,αν σκεφτούμε την τοπογραφική της σχέση στο τρίγωνο και τις ανεμπόδιστες θέες.Αποτελεί έναν μικρό αστικό χώρο συγκριτικά με το μέγεθος της πόλης αλλά συγκεντρώνει πολλές λειτουργίες.Έχει αποτυπωθεί 2. Καρύδης,2014,σελ.71.

3 . Ibid, σελ.75 4 . Ibid,σελ.78

66

στη μνήμη των κατοίκων με το σχήμα του κύκλου που ήταν το αρχικό σχέδιό της. Ο κύκλος ως γεωμετρική βάση καθορίζει το χώρο με βάση την κεντρικότητα του,οι εσωτερικές δυνάμεις του τείνουν όλες προς το κέντρο. Είναι μια πολύ ισχυρή γεωμετρική μορφή που χρησιμοποιείται για να εκφράσει απολυτότητα, όπως στην περίπτωση της Ομόνοιας.Από πολλούς μελετητές η πλατεία χαρακτηρίζεται ως ο «ομφαλός» των Αθηνών,που δίχως άλλο αναφέρεται στην κεντρικότητα των λειτουργιών της που εκφράστηκε με την κεντρικότητα του κύκλου. Η πλατεία πάντοτε χαρακτηριζόταν από τον συνεχή αυτοπροσδιορισμό της κεντρικότητας του κύκλου.Δεν υπήρξε πάντοτε κυκλική,ωστόσο στις συνειδήσεις των ανθρώπων αποτυπώθηκε με το αρχικό της σχήμα,που είναι άλλωστε ίδιο με το κενό που αφήνουν τα κτήρια που την περιβάλλουν. Σχεδιάστηκε ως ορθογωνική από τους Κλεάνθη – Schaubert αλλά πραγματοποιήθηκε τελικά με το σχέδιο του Klenze πολύ μικρότερη και κυκλική. Αρχικά δεντροφυτεύεται πυκνά,σαν ένα κομμάτι δάσους στο κέντρο της πόλης.Το 1889 ο Ερνέστος Τσίλλερ χτίζει δύο μεγάλα ξενοδοχεία στην περίμετρο της πλατείας,το «Μέγας Αλέξανδρος» και το «Μπάγκειον»,και η περιοχή αναβαθμίζεται, γίνεται κέντρο της κοσμικής ζωής.Ακριβά νεοκλασικά χτίζονται στα όριά της, προσδίδοντάς της αριστοκρατικό αέρα.(Βλ.Εικόνα 4) Η πλατεία αλλάζει μορφή όταν ολοκληρώνονται τα έργα για τον σταθμό του Ηλεκτρικού το 1930.Η νέα εικόνα της είναι λιγότερο πράσινη και περισσότερο αστική.Στο κέντρο της, κατασκευάζονται περίπτερα για τους ανθοπώλες και την είσοδο του ηλεκτρικού,ενώ περιμετρικά τοποθετούνται οκτώ τσιμεντένιες Μούσες κάτω από 67

κίονες, οι οποίοι λειτουργούν ως αεραγωγοί. (Βλ.Εικόνα 5)

ΕΙΚΟΝΑ 4: ΟΜΟΝΟΙΑ 1890.

ΕΙΚΟΝΑ 5: ΟΜΟΝΟΙΑ 1930.

68

κίονες, οι οποίοι λειτουργούν ως αεραγωγοί. (Βλ.Εικόνα 5)

Μια νέα εποχή ξεκινά το 1960, όταν ολοκληρώνεται η διαρρύθμιση της επιφάνειας της πλατείας σε τεχνητή λίμνη με σιντριβάνια, ενώ υπογείως διαμορφώνεται μια δεύτερη, πολύ πιο αποπνικτική πλατεία, που εξυπηρετεί τον ηλεκτρικό σιδηρόδρομο.Τα λουλούδια,τα περίπτερα,τα κιγκλιδώματα και οι πάγκοι των ανθοπωλών ξηλώνονται και οι πεζοί αποκλείονται από τον αστικό χώρο.Παραμένουν μόνο περιφερειακά της πλατείας αποκλεισμένοι από την κεντρικότητά της.Το κοσμικό παρελθόν της Ομόνοιας ξεθωριάζει, καθώς μετατρέπεται πια σε κυκλοφοριακό κόμβο. Σε αυτή την εκδοχή της πλατείας είναι ενδιαφέρον να σημειώσουμε πως παρότι αποκλείει τον άνθρωπο από το να βρεθεί στο κέντρο του χώρου ωστόσο ο σχεδιασμός της είναι απόλυτος ως προς την κεντρικότητα της.Δεν είναι πια κυκλική αλλά ένα εξάγωνο που εγγράφει ένα πεντάγωνο σιντριβάνι.Το κέντρο βάρους της ορίζεται από έναν πίδακα νερού.Είναι ένα αυτοτελές σχήμα που θέλει να αυτοπροβληθεί και να λειτουργήσει εμφατικά ως προς το ρόλο της Ομόνοιας στην πόλη,και ωστόσο πετυχαίνει το ακριβώς αντίθετο.Η Ομόνοια χάνει την κοινωνική και αστική της αίγλη και διατηρείται μόνο σαν εμπορικός και ταξιδιωτικός κόμβος.Σε αυτό δεν ευθύνεται μόνο η στροφή της πόλης προς μια άλλη αστική κεντρικότητα,το Σύνταγμα,αλλά και ο νέος σχεδιασμός.Η νέα πλατεία αποκλείει την κοινωνική συμβίωση και σταμάτα την εμπορική κίνηση με τους πάγκους των λουλουδιών που έδιναν ζωή στην επιφάνειά της.Είναι μόνο μια εικόνα,άρα αναγκαστικά μια εικόνα που σχηματίζει ο οδηγός από το αυτοκίνητό του καθώς την προσπερνά με 69

ταχύτητα.

(Βλ.Εικόνα 6)

ΕΙΚΟΝΑ 6: ΟΜΟΝΟΙΑ 1960.

70

ταχύτητα. (Βλ.Εικόνα 6) Τη δεκαετία του 1990 η πλατεία αλλάζει και πάλι μορφή,καθώς το υγρό στοιχείο δίνει τη θέση του σε ένα στερεό άγαλμα,το «Δρομέα» του Κ.Βαρώτσου. Γίνονται και πάλι εργασίες αυτή τη φορά για το αθηναϊκό μετρό,οπότε τελικά το εντυπωσιακό γλυπτό μεταφέρεται για λόγους ασφαλείας. (Βλ.Εικόνα 7)

Ο τελευταίος ανασχεδιασμός του χώρου γίνεται για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004.Η Ομόνοια αλλάζει σχήμα ριζικά,και γίνεται τσιμεντένια και άνυδρη.Η προσπάθεια σχεδιασμού δεν έλαβε σοβαρά υπόψη της τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες της περιοχής,ούτε την ανάγκη της να ξεχωρίσει χρωματικά από το υπόλοιπο γκρίζο. Μετέτρεψε το κυκλικό σχήμα σε μια απροσδιόριστη γκρι καμπύλη που συνεχίζει να μην έλκει τον άνθρωπο στο εσωτερικό της.Η κεντρικότητα έχει χαθεί,η κοινωνική αίγλη έχει χαθεί,η βιομηχανία παρακμάζει και ως ταξιδιωτικός κόμβος συγκεντρώνει στα πέριξ της μεγάλο αριθμό προσφύγων που έρχονται στη χώρα μας από τις χώρες της Ανατολής.Ο τελικός σχεδιασμός της απέτυχε να την καταστήσει ικανή να ξεχωρίσει καταρχάς χωρικά,και η πολιτική που ασκείται στην περιοχή ακολουθεί τη λογική της απόλυτης εγκατάλειψης και υποβάθμισης.Η χωρική γεωμετρία της δεν της επιτρέπει παρά να χρησιμεύει σαν κυκλοφοριακός κόμβος5.(Βλ.Εικόνα 8)

5 . http://www.eie.gr/archaeologia/gr/chapter_more_9.aspx

71

ΕΙΚΟΝΑ 7: ΟΜΟΝΟΙΑ 1990.

ΕΙΚΟΝΑ 8: ΟΜΟΝΟΙΑ 2004.

72

Η πλατεία Συντάγματος καθορίστηκε από την τελική επιλογή της ως τη βάση των Ανακτόρων. Αρχικά ονομαζόταν πλατεία Ανακτόρων,λόγω της τοποθέτησης των βασιλικών κατοικιών στην κορυφή της.Άλλαξε όνομα μετά την πρώτη μεγάλη διαδήλωση που έγινε στην μετεπαναστατική Ελλάδα την 3η Σεπτεμβρίου του 1843 όπου οι πολίτες διαδήλωσαν κάτω από το παλάτι του Όθωνα διεκδικώντας δικαιώματα και σύνταγμα, το οποίο και απέκτησαν.«Η πλατεία απέκτησε τα χαρακτηριστικά ενός συμβολικού χώρου, αν ακολουθήσουμε τις διδαχές του Ernst Cassirer και την ανάλυσή του για το χώρο»6.Σύμφωνα με τον Αμερικάνο φιλόσοφο ο συμβολικός χώρος ξεφεύγει από τα όρια της εμπειρικής ζωής και επεκτείνεται στα μελλοντικά γεγονότα.Στην περίπτωση της πλατείας Συντάγματος μπορούμε να υποθέσουμε ότι η διαδήλωση της 3ης Σεπτεμβρίου άφησε ισχυρά σημάδια διατήρησης τόσο στον αστικό ιστό όσο και στην κοινωνική ζωή και μνήμη.Η πλατεία απέκτησε το κύρος του πολιτικού κέντρου,όχι μόνο λόγω της θέσης των Ανακτόρων,μετέπειτα Βουλής των Ελλήνων αλλά και λόγω της αστικής συνείδησης του τι κοινωνική δύναμη μπορεί να προσφέρει ο ελεύθερος χώρος που απλώνεται μπροστά από αυτά. Συνεπώς,στην εμπειρία του χώρου,η ταυτότητα του καθορίστηκε από μια διττότητα:κρατική δύναμη και κοινωνική συνειδητότητα.Η δύναμη της κρατικής επιβολής εναντίων της δύναμης της κοινωνίας. «Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα ένας αριθμός αρχιτεκτονημάτων τόσο δημόσιων όσο και ιδιωτικών ανεγέρθηκαν γύρω από την περίμετρο της πλατείας, όλα ενδεικτικά της κυρίαρχης ιδεολογίας των πλούσιων αστών.Ωστόσο,η ίδια η δημόσια σφαίρα, 6 . Καρύδης,2014,σελ.77

73

οι άνθρωποι,ήλεγχαν τον ελεύθερο χώρο γύρω της»7.Σήμερα η πλατεία Συντάγματος,στην κορυφή της οποίας τα Ανάκτορα έχουν μετατραπεί σε Κοινοβούλιο,κατέχει την ίδια συμβολική σημασία ως προς το αστικό πλέγμα της πόλης.Της αντίθεσης μεταξύ των κοινωνικών τάξεων και της εξουσίας, φιλοξενώντας κάθε μεγάλη διαδήλωση και αντίδραση ενάντια στο κατεστημένο. Η σημερινή Βουλή συμπίπτει με τα Παλαιά Ανάκτορα,που χτίστηκαν το 1835 επί βασιλιά Όθωνα.Το κτήριο στέκεται επιβλητικό στην πάνω πλευρά της πλατείας καλύπτοντας σχεδόν ολοκληρωτικά τη μια πλευρά της.Ολόκληρη η πλατεία φαίνεται σαν να ανέρχεται προς το κτήριο,το οποίο μάλιστα στέκεται 5 μέτρα πάνω από την επιφάνεια του εδάφους.Η κατασκευή έγινε κατά τέτοιο τρόπο ώστε η κατοικία του βασιλιά να κατέχει δεσπόζοντα ρόλο στο δημόσιο χώρο και η αρχιτεκτονική του εναρμονίστηκε με τα πρότυπα της εποχής για μεγαλοπρέπεια,πλούτο και εξουσία. Στο αρχικό πολεοδομικό σχέδιο Κλεάνθη-Schaubert το παλάτι ήταν σχεδιασμένο για να είναι 75 μέτρα χαμηλότερα από το πλάτωμα της Ακρόπολης, ώστε να παρουσιάζεται συμβολικά δεύτερο στην ιεραρχία της πόλης,μετά την ιστορία της.Στην τωρινή του θέση απέχει υψομετρικά από το πλάτωμα μόνο 56 μέτρα,μειώνοντας την αρχική διαφορά. Επιτρέπεται με αυτόν τον τρόπο η εποπτεία της παλαιάς πόλεως και προσφέρεται ανεμπόδιστη θέα προς φυσικά και ανθρωπογενή τοπόσημα του αττικού χώρου.8 Η πρόσοψή του παλατιού στρέφεται προς την παλαιά πόλη και την Ακρόπολη,ενώ η πλατεία Συντάγματος παρεμβάλλεται μεταξύ αυτού και της πόλης. Με 7 . Καρύδης,2014,σελ.78 8 . Παπαγεωργίου – Βενέτας,2015,σελ.44

74

αυτό το κτήριο αποφάσισε ο βασιλιάς να δηλώσει την εξουσία του πάνω στο χώρο της Αθήνας, κυριαρχώντας πάνω στην πλατεία και κατ’ επέκταση πάνω στην πόλη. Την πλατεία δε σχεδίασε όπως ήταν αναμενόμενο ο αρχιτέκτονας Γκέρτνερ,μιας και δεν ήρθε ποτέ στην Αθήνα,αλλά ο επιβλέπων των κατασκευών και στρατιωτικός σχεδιαστής υπολοχαγός Hoch. Ο χώρος χωρίστηκε σε τέσσερα διαφορετικά «διαμερίσματα»,τέσσερις διαφορετικές ποιότητες χώρου.Η κεντρική πλατεία,ή όπως πρωτοονομάστηκε « ο κήπος των Μουσών»,το τμήμα του βουλεβάρτου της λεωφόρου Αμαλίας,το υπερυψωμένο τμήμα της πλατείας μπροστά από το ανάκτορο και το ίδιο το ανάκτορο.Στο ανώτερο τμήμα της πλατείας,ακριβώς μπροστά στη Βουλή,παρατηρούμε σχεδιασμένες γραμμές που καταλήγουν ακτινικά στο κέντρο του κτηρίου και στο μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη. Οι γραμμές αυτές οδηγούν προοπτικά το βλέμμα του περιπατητή στην κορυφή,δηλαδή το κτήριο. Παρατηρώντας την κατοψικά μπορεί να παρομοιαστεί με έναν ανισομεγέθη σταυρό,μια αυστηρή δηλαδή γεωμετρία που παραπέμπει σε θρησκευτική δύναμη. Την πλατεία διακρίνει μια χωρική άνεση και μεγαλοπρέπεια,χωρίς όμως αίσθηση μεγαλομανίας ή γιγαντισμού.Όλα βρίσκονται σε ανθρώπινες αναλογίες.Σε σύγκριση με αντίστοιχες πλατείες της Ευρώπης την ίδια εποχή,όπως την Place Vendome στο Παρίσι ή την πλατεία των χειμερινών ανακτόρων στην Πετρούπολη, καταλαμβάνει μια μέση θέση ως προς την κλίμακά της.9 Η πλατεία παρουσιάζει μια μικρή,8% κλίση,με το ψηλότερο μέρος της να παρουσιάζεται μπροστά από το ανάκτορο.Η κλίση διακόπτεται από το 9 . Παπαγεωργίου – Βενέτας,2015,σελ 58

75

βουλεβάρτο και από τη σκάλα που καταλήγει στο χαμηλότερο μέρος,όπου η κλίση εμφανίζεται ξανά.Δημιουργείται έτσι η αίσθηση μιας «ροής» του χώρου προς τα χαμηλότερα που τονίζει την εποπτεία αλλά και το άνοιγμα του ΑνακτόρουΒουλής προς την πόλη. Ο διαμεσολαβητικός ρόλος του Συντάγματος γίνεται αμέσως αντιληπτός,λόγω της γεωμετρικής δομής του χώρου10.Παρατηρείται πως το κάτω μέρος της πλατείας έχει πολύ μεγαλύτερη ζωντάνια και κινητικότητα από το κομμάτι που βρίσκεται ακριβώς μπροστά στη Βουλή. Η ζωή της πόλης ξεκινά από εκεί και συνεχίζει προς χαμηλότερα,ενώ το Ανάκτορο κρατάει μια απόσταση και «επιβλέπει».

10 . Παπαγεωργίου – Βενέτας,2015,σελ.55

76

77

7. ΤΟ ΤΡΙΓΩΝΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΩΣ ΤΟΠΟΣ ΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΙΚΗΣ ΜΝΗΜΗΣ.

7.1. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΤΡΙΓΩΝΟΥ ΜΕ ΧΑΡΤΕΣΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ.

78

Στη συνέχεια παρουσιάζονται χρονολογικά με διαγράμματα η πολεοδομική πορεία του κέντρου των Αθηνών από την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους έως και σήμερα,συμπεριλαμβάνοντας κάποιες βασικές σχεδιαστικές προτάσεις που παρουσιάστηκαν.Σε αυτές τις εικόνες εμφανίζονται οι παραμονές,τα στοιχεία του τόπου,της ιστορίας αλλά και της πολεοδομίας που διατηρήθηκαν κατά τη διάρκεια όλων των αλλαγών.Οι εικόνες είναι συνδυασμός σχεδίων που βρέθηκαν στο ίντερνετ με αναζήτηση του λήμματος «Αθήνα-πολεοδομικά σχέδια» και προσωπικής μου γραφιστικής απεικόνισης.

79

ΕΙΚΟΝΑ 9 Η Αθήνα πριν την ανακήρυξή της σε πρωτεύουσα του νεοελληνικού κράτους.

80

ΕΙΚΟΝΑ 10 Εδώ φαίνεται η σχέση του παλαιού κέντρου των Αθηνών με το νέο σχέδιο των Κλεάνθη- Schaubert το 1830.

81

ΕΙΚΟΝΑ 11 Παρατηρούμε την επέκταση του σχεδίου σε σχέση με το παλαιό, τα όρια των τειχών, τον εμφανή προσανατολισμό του και την αυστηρή πολεοδομική του γεωμετρία.

82

ΕΙΚΟΝΑ 12 Εδώ βλέπουμε το σχέδιο των Κλεάνθη- Schaubert αυτούσιο, όπως πρωτοπαρουσιάστηκε και έγινε δεκτό.

83

ΕΙΚΟΝΑ 13 Τα σχέδια των Κλεάνθη- Schaubert και Klenze (1834) το ένα πάνω στο άλλο, με στόχο να σημειωθεί η γεωμετρική παραμονή σε επίπεδο κάτοψης.

84

ΕΙΚΟΝΑ 14 Το σχέδιο του Klenze το 1834.

85

ΕΙΚΟΝΑ 15 Η μορφή των Αθηνών το 1862. Η βασική γεωμετρική δομή έχει διατηρηθεί.

86

ΕΙΚΟΝΑ 16 Η μορφή των Αθηνών το 1900. Ο ιστός έχει περιπλεχθεί, αλλά η γεωμετρία του τριγώνου παραμένει σταθερή.

87

ΕΙΚΟΝΑ 17 Η μορφή των Αθηνών το 2010. Η πολεοδομία του κέντρου είναι πολύ πιο πυκνή, αλλά οι βασικές ιδέες του αρχικού σχεδίου είναι ακόμη εμφανείς.

88

Στην παραπάνω γραφιστική απεικόνιση παρατηρούμε πως το τρίγωνο και οι κεντρικότητες του παραμένουν ίδιες από τον αρχικό σχεδιασμό ως τον τελευταίο.Η χρήση τους έχει μεταβληθεί, οι δρόμοι που τις συνδέουν - με εξαίρεση την Πανεπιστημίου – έχουν στενέψει. Η θέση του παλατιού-μετέπειτα Βουλής–άλλαξε θέση και η βαρύτητα του πολεοδομικού σχεδίου διαφέρει από τον πρώτο σχεδιασμό ως τη σημερινή μορφή της πόλης.Η πλατεία Συντάγματος παρουσιάζεται πιο μεγάλη από την πλατεία Ομονοίας,αντιστρέφοντας το κέντρο βάρους του σχεδίου του Κλεάνθη.Οι χαράξεις αυτές αποτελούν τις νέες παραμονές του κέντρου,μια πολεοδομική δομή που χαρακτηρίζει το χώρο και δε μεταβάλλεται στο χρόνο.Αλλάζει λειτουργίες και τρόπους χρήσης αλλά παραμένει ένα ισχυρό κομμάτι σε κάθε νέα μορφή της πόλης. Αποτελεί χαρακτηριστικό στοιχείο της,το σχέδιό του την καθορίζει ως προς τις κεντρικότητες της, και στα αστικά κενά συγκεντρώνεται όλη η πολιτική βούληση όχι μόνο των Αθηνών αλλά και ολόκληρης της Ελλάδας. Κατά τον Rossi και το κίνημα των νεορασιοναλιστών η πόλη αναπαράγεται συνεχώς πάνω σε μια ιδέα που έχει για τον εαυτό της. Η δομή της αστικότητας παραμένει σταθερή.«Η πόλη είναι η μορφή ενός όλου που συντίθεται από επιμέρους τμήματα,από διαφορές,που είναι πάνω από όλα μορφές και τύποι που διαρκούν, κατακαθίζοντας μέσα στην τύρβη της ιστορίας»1. Μέσα από όλους αυτούς τους μετασχηματισμούς αναδεικνύεται ο locus solus2,ο ιδιαίτερος τόπος 1 . Από το σημείωμα για την ελληνική έκδοση του «Η αρχιτεκτονική της Πόλης»,Rossi,1991,σελ.12 2 . Ibid,σελ.8

89

και τρόπος σύνθεσης των γεγονότων και των συμβόλων τους μέσα στο χρόνο της πόλης.Ο Rossi δεν αποδέχεται τη διάζευξη αρχιτεκτονική vs κοινωνία,παρά την πεποίθησή του πως η πόλη και η αρχιτεκτονική της παραμένουν αρκετά αυτόνομες από τα πολιτικά γεγονότα.Αποτελούν το σκηνικό, που προσδίδει σε αυτά τα γεγονότα συγκεκριμένα νοήματα.Η αρχιτεκτονική είναι ένας προνομιακός τόπος εγγραφής των κοινωνικών γεγονότων και νοημάτων καθώς και ένας βασικός μηχανισμός υπόμνησής τους προς το συλλογικό υποκείμενο. Αναδεικνύεται σε διεγερτή της συλλογικής μνήμης. Όπως καίρια σημειώνει ο Eisenman,«όσο το ζεύγος λειτουργία – μορφή ισχύει,βρισκόμαστε μέσα στην ιστορία.Όταν η λειτουργία αποσυρθεί παραμένει η μορφή.Η ιστορία σταματά και εκεί ακριβώς αρχίζει η μνήμη»3.Γι’ αυτό, συμπληρώνει,«αν ο χρόνος της ιστορίας είναι ο χρόνος των εξωτερικών γεγονότων τότε ο χρόνος της μνήμης είναι ο ψυχολογικός χρόνος του συλλογικού»4. Η ιδέα μέσα στην οποία η σύγχρονη Αθήνα επαναλαμβάνει τον εαυτό της περιλαμβάνεται σε αυτό το τρίγωνο.Αποτελεί μια παραμονή που προωθεί την εθνική μνήμη ως μια συνεχή αναφορά των κατοίκων.Είναι μια μορφή που διαρκεί,ένα σύμβολο του εθνικού αισθήματος που μέσα και πάνω σε αυτό πραγματοποιούνται τα γεγονότα της πόλης. Είναι ένας αστικός τόπος που αν και αλλάζει λειτουργίες δεν μετατρέπεται νοηματικά.Η μορφή του συγκροτεί τη συλλογική μνήμη της πόλης και του έθνους.Η γεωμετρία και οι προοπτικές φυγές του παραμένουν σταθερές από την ίδρυση του κράτους,αναπαράγοντας την ιδέα της πόλης για τον 3 . Eisenman, 1982, σελ. 7 4 . Ibid, σελ. 11

90

εαυτό της. Τα διαγράμματα δείχνουν αυτήν ακριβώς τη σταθερότητα στη μορφή του,παρά τις πολλαπλές πολιτικές και κοινωνικές διακυμάνσεις που έλαβαν χώρα σε αυτό.Αποτελεί ένα σύμβολο για τη νέα ελληνική πόλη,έναν χώρο που παράγει νοήματα κάτω από τα οποία ένας λαός ενώθηκε για να υπάρξει. Είναι σημαντικό εδώ να σχολιάσουμε πως αυτή η ιδεολογία,αν και απαραίτητη στην αρχή,στη συνέχεια είναι πιθανώς μια παγίδα για τη νέα Ελλάδα.Ο πολιτισμός που αναπαράγεται μέσα από το τρίγωνο αποτελεί τη βάση δημιουργίας όχι μόνο της ελληνικής ιστορίας αλλά και ολόκληρου του δυτικού κόσμου.Η συνεχής υπενθύμιση ενός μεγαλείου που απέχει χιλιετίες από την σημερινή κατάσταση της χώρας μπορεί να είναι ένα πολύ υψηλό παράδειγμα πολιτισμού αλλά τελικά δημιουργεί μια ψευδαίσθηση πως το μεγαλείο είναι υπάρχον και ακόμη εδώ.Τα ερείπια που προτάθηκαν από το πολεοδομικό σχέδιο ως η κορωνίδα του πολιτισμού ενθαρρύνουν το σημερινό κάτοικο των Αθηνών να πιστέψει στο μεγαλείο της χώρας του ανεξάρτητα από το σήμερα.Τον προτρέπουν να συνδέσει τον εαυτό του με μια ιστορία η οποία αποτελεί τη συλλογική μνήμη της πόλης.

91

92

93

7.2. ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΠΟΥ ΔΙΑΔΡΑΜΑΤΙΣΤΗΚΑΝ ΣΤΟ ΤΡΙΓΩΝΟ ΚΑΙ Η ΣΧΕΣΗ ΤΟΥΣ ΜΕ ΤΟΝ ΧΩΡΟ.

94

Το κέντρο των Αθηνών,ακριβώς λόγω του συμβολικού του ρόλου ως φορέας μνήμης και εξουσίας, είναι ένας αστικός χώρος ιδιαίτερα ενεργός με την κοινωνική του έννοια.Το «δικαίωμα στην πόλη» του Lefebvre παρουσιάζεται ισχυρό, παρά την εμφανή παρουσία εξουσιαστικών αστικών συντελεστών.Οι κάτοικοι δεν κατοίκησαν απλά το χώρο αλλά μέσω της καθημερινής τους κίνησης σε αυτόν τον διαμορφώνουν και παράλληλα διαμορφώνονται από αυτόν.Είναι ένας τόπος πολιτικός,στις οδούς και τις πλατείες του οποίου πραγματοποιήθηκαν όλα τα μεγάλα γεγονότα από την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους.Η μορφή του ιστορικού τριγώνου αποτέλεσε τη δημόσια εικόνα ενός κράτους,μιας πόλης,μιας νέας αρχής. Αποτελώντας το ιστορικό,πολιτικό,λειτουργικό, κοινωνικό κέντρο της πόλης,όλες οι σημαντικές δράσεις συγκεντρώθηκαν εκεί.Κατοικείται ενεργά από τους πολίτες του,που χρησιμοποιούν το χώρο και τις λειτουργίες του και χαρακτηρίζονται σε συλλογικό επίπεδο από αυτόν.Ο λαός των Αθηνών εντάχθηκε και υιοθέτησε επιτυχώς τον αστικό σχεδιασμό.Συνδέθηκε με τη θρησκεία και την ιστορία του και χρησιμοποίησε το χώρο για να εκφραστεί όσο και για να διαμαρτυρηθεί. Παρακάτω παρατίθενται κάποια παραδείγματα και εικόνες σημαντικών πολιτικών γεγονότων που πραγματοποιήθηκαν στα αστικά κενά του τριγώνου. Θα ασχοληθούμε με δύο συγκεκριμένα παραδείγματα, την οδό Αιόλου και την πλατεία Συντάγματος.

95

96

Η Αιόλου είναι μια από τις οδούς που διανοίχτηκαν με τη μεταφορά της πρωτεύουσας από το Ναύπλιο στην Αθήνα σύμφωνα με το νέο σχέδιο το 1834.Ολοκληρώθηκε γρήγορα σε σχέση με άλλες περιοχές του σχεδίου,όπως για παράδειγμα την οδό Σταδίου.Είναι ένα σημείο που εμπίπτει ακριβώς στο χαρακτηρισμό μας σχετικά με τη συλλογική μνήμη.Η οδός έχει άμεση επαφή με τα μνημεία της αρχαίας Ελλάδας και η θρησκευτική παρουσία είναι εμφανής στο χώρο λόγω των εκκλησιών.Μια αναπαράστασή της από την οθωνική εποχή είναι η παρακάτω. ΕΙΚΟΝΑ 18

97

Στην εικόνα παρουσιάζεται μια άποψη της οδού Αιόλου στο ύψος της εκκλησίας της Α. Ειρήνης με φόντο το βράχο της Ακρόπολης.Μετά τη μεταφορά της πρωτεύουσας,η Αιόλου υπήρξε κέντρο εκδηλώσεων αλλά και πολιτικών συγκρούσεων. Το 1835 γιορτάστηκε σε αυτήν η ενηλικίωση του Όθωνα με τελετή που έγινε στο ναό της Α.Ειρήνης. Στον ίδιο ναό γιορτάστηκε το 1838 για πρώτη φορά η εθνική γιορτή της 25ης Μαρτίου,ενώ το 1843 κηδεύτηκε εκεί ο Κολοκοτρώνης.Παρότι δε διασώζονται φωτογραφίες από αυτά τα πολύ σημαντικά για την εποχή γεγονότα μπορούμε να υποθέσουμε πως πλήθος κόσμου βρέθηκε εκεί για να τιμήσει τις περιστάσεις. Η οδός αποτέλεσε κέντρο της κοινωνικής ζωής από τη διάνοιξή της το 1834.Ακριβές οικίες και μαγαζιά χτίστηκαν σε αυτή,μετατρέποντάς την σε έναν από τους πιο πλούσιους και ζωντανούς χώρους του κέντρου.Σε αυτήν υπήρχαν διάσημα καφενεία και εστιατόρια στα οποία συγκεντρώνονταν η τότε αστική τάξη για να συζητήσει και συχνά να λάβει αποφάσεις που αφορούσαν την πολιτική και οικονομική πορεία της χώρας.Εκεί έλαβαν χώρα γεγονότα όπως τα αντιοθωνικά «Σκιαδικά» το 1859,τα «Ιουνιακά» του 1863 μέσα στο χάος που ακολούθησε την « Έξωση» του Όθωνα,τα γεγονότα του παράνομου μετοχοπρατηρίου το 1873,γνωστά και ως «Λαυρεωτικά».Οι εντάσεις αυτές είχαν ως έδρα τους τις πολιτικές συζητήσεις των καφενείων της Αιόλου.

98

Παρακάτω παρουσιάζεται μια γκραβούρα της εποχής από το καφενείο «Η ωραία Ελλάς», που συγκέντρωνε αστική όσο και λαϊκή τάξη,Έλληνες όσο και Βαυαρούς.

ΕΙΚΟΝΑ 19

99

Ο δρόμος είχε έντονη εμπορική λειτουργία.Η πρώτη φωτογραφία που έχουμε μας δίνει μια άποψη για το πώς ήταν η ζωή σε έναν από τους πιο βασικούς δρόμους του νέου σχεδίου.Είναι του 1865.

ΕΙΚΟΝΑ 20

100

Μια πιο κοντινή και ζωντανή ιδέα μας δίνει η επόμενη φωτογραφία από το 1892, μόλις 4 χρόνια πριν τους ολυμπιακούς αγώνες του 1896. Σε αυτήν φαίνεται καθαρά η εμπορική λειτουργία καθώς και η έντονη σχέση της με τα αρχαία μνημεία που φανερώνονται ως κάδρο στο χώρο.

ΕΙΚΟΝΑ 21

101

Ο εμπορικός της αυτός χαρακτήρας φαίνεται να διατηρείται και τις επόμενες δεκαετίες,αν λάβουμε ως δεδομένο την εικόνα που παρουσιάζει στις δύο επόμενες φωτογραφίες.Η πρώτη είναι από το 1900,όπου ο δρόμος είναι γεμάτος μαγαζιά, ξενοδοχεία και καφενεία.

ΕΙΚΟΝΑ 22

102

Η δεύτερη παρουσιάζει σκηνή από την πρωτοχρονιά του 1910,με πλήθος κόσμου να κατακλύζει το δρόμο και τα μαγαζιά του.

ΕΙΚΟΝΑ 23

103

Η επόμενη εικόνα είναι αυτή μιας διαμαρτυρίας το 1921.Οι διαδηλωτές συγκεντρώνονται έξω από τους εκδοτικούς οίκους και ζητούν την ελευθερία του δημόσιου τύπου.Καθώς στην οδό Αιόλου συγκεντρώνονταν εκτός από εμπορικές και πολιτιστικές λειτουργίες η επιλογή του χώρου ήταν λογική.

ΕΙΚΟΝΑ 24

104

Στη συνέχεια παρουσιάζεται μια σκηνή καθημερινής ζωής της οδού το 1932,όπου λαμβάνει χώρα ένα παζάρι.Ο δρόμος είναι πλημμυρισμένος από κόσμο που κάνει βόλτα ανάμεσα στους πάγκους των πωλητών.

ΕΙΚΟΝΑ 25

105

Κατά τη διάρκεια της κατοχής των Γερμανών ο δρόμος συνεχίζει να είναι ζωντανός αλλά αποκτά ένα πνεύμα πιο σοβαρό.Δεν πραγματοποιούνται μεγάλα παζάρια και η ροή του κόσμου είναι πιο περιορισμένη.

ΕΙΚΟΝΑ 26

106

Το 1944 πραγματοποιείται η απελευθέρωση από τους Γερμανούς.Ο λαός γιορτάζει στους δρόμους του κέντρου και ο φωτογραφικός φακός αποτυπώνει τη σκηνή στη συμβολή των οδών σταδίου και Αιόλου,τα ονομαζόμενα Χαφτεία.

ΕΙΚΟΝΑ 27

107

ΕΙΚΟΝΑ 28

108

Σύντομα οι Βρετανικές και Κυβερνητικές δυνάμεις διέταξαν τον αφοπλισμό των αντάρτικων δυνάμεων ΕΑΜ-ΕΛΑΣ που ήταν η κύρια αντιστασιακή δύναμη τα χρόνια της κατοχής, προς τη δημιουργία ενός εθνικού στρατού.Η απόφαση αυτή οδήγησε σε διαδηλώσεις που εξελίχθηκαν σε ένοπλες συρράξεις,γνώστες και ως τα Δεκεμβριανά.Στη φωτογραφία από το Δεκέμβρη του 1944 βρετανικά στρατεύματα σταματούν πορεία διαμαρτυρίας στη συμβολή των οδών Αιόλου και Σταδίου.

ΕΙΚΟΝΑ 29

109

Η επόμενη φωτογραφία είναι τραβηγμένη κατά τη διάρκεια της δικτατορίας των χρόνων 1967-1974, και συγκεκριμένα το 1974.Στη συμβολή των οδών Πανεπιστημίου και Αιόλου γιορτάζεται με παρέλαση τανκς η επέτειος της απελευθέρωσης την 25η Μαρτίου.

ΕΙΚΟΝΑ 30

110

Το 1975 η απελευθερωμένη δημοκρατική πλέον Αθήνα γιορτάζει την πρώτη επέτειο των γεγονότων του Πολυτεχνείου.Η εικόνα παρουσιάζει τη συμβολή των οδών Σταδίου και Αιόλου.

ΕΙΚΟΝΑ 31

111

Η επόμενη εικόνα παρουσιάζει την οδό Αιόλου σήμερα.

ΕΙΚΟΝΑ 32

112

Με τα ανωτέρω φωτογραφικά παραδείγματα επιχείρησα να αποδείξω πως ο χώρος αλλάζει λειτουργίες κατά τη διάρκεια της ιστορίας, αλλά η έννοια της συλλογικής μνήμης παραμένει. Τα χωρικά νοήματα της οδού Αιόλου παρέμειναν σταθερά.Τα γεγονότα πλαισιώθηκαν από το κάδρο της Ακρόπολης και της θρησκείας,και τη σημασία της εθνικής ενότητας με βάση αυτές τις αξίες. Οι εποχές άλλαξαν,τα πολιτικά και κοινωνικά δεδομένα της πόλης μετατράπηκαν πολλαπλώς, αλλά ο χώρος έκφρασής παρέμεινε σταθερός,μέσα στα πλαίσια του ιστορικού τριγώνου.Το τρίγωνο αντιπροσωπεύει την εθνική ενότητα της χώρας καθώς σε αυτό προβάλλεται το ιστορικό μεγαλείο. Έτσι κάθε εποχή το χρησιμοποιεί ενεργά για να εκφραστεί,αναπαράγοντας την ιδέα της πόλης.

Η πλατεία Συντάγματος αποτελεί ένα ακόμη πιο ισχυρό παράδειγμα της πολιτικής οντότητας του τριγώνου λόγω της κυρίαρχης θέσης της στο χώρο και το μυαλό των ανθρώπων. Είναι η κεντρική πλατεία της πόλης, το κέντρο βάρους του τριγώνου, ο χώρος έδρασης των Ανακτόρων και στη συνέχεια της Βουλής. Στα πλαίσια αυτής πραγματοποιήθηκαν συμβολικά τα πιο σημαντικά γεγονότα της πόλης. Κάθε καινούρια εποχή επιχειρούσε να εδραιώσει την παρουσία της κατακτώντας αυτό τον τόπο, που αποτελεί το σύμβολο της εξουσίας για το έθνος. Στο χώρο αυτό πραγματοποιήθηκαν όλες οι μεγάλες διαμαρτυρίες αλλά και εορτές του νεοελληνικού κράτους.

113

Ο χώρος απέκτησε αυτή τη συμβολική λειτουργία λόγω της τοποθέτησης του βασιλικού ανακτόρου στην κορυφή του.Απέκτησε ωστόσο για πρώτη φορά την επαναστατική του λειτουργία στις 3 Σεπτέμβρη του 1843 όταν ο λαός επαναστάτησε εναντίον του βασιλιά Όθωνα απαιτώντας σύνταγμα.Έτσι η μέχρι τότε πλατεία Ανακτόρων μετονομάστηκε σε πλατεία Συντάγματος.Η διαμαρτυρία στέφθηκε με επιτυχία και το 1944 τέθηκε σε ισχύ το πρώτο σύνταγμα της Ελλάδας.Παρακάτω παρουσιάζεται μια γκραβούρα της εποχής με την πρώτη φορά που η πλατεία χρησιμοποιήθηκε ως χώρος διαμαρτυρίας. ΕΙΚΟΝΑ 33

114

Η πλατεία Συντάγματος είναι λοιπόν ένας χώρος αντίθεσης στον οποίο εκφράζεται τόσο η παρουσία της εξουσίας όσο και οι διαμαρτυρίες του κόσμου. Στη συνέχεια παρατίθενται κάποιες ιστορικές εικόνες χρονολογικά τοποθετημένες.Σε αυτές είναι εμφανής αυτή η αντίθεση, καθώς οι μισές αφορούν επίσημες εκδηλώσεις του κράτους ενώ οι υπόλοιπες ισχυρότατες διαμαρτυρίες.Είναι ένας χώρος ιδιαίτερα πολιτικός και ιδιαίτερα συγκρουσιακός. Στην επόμενη εικόνα παρουσιάζεται γκραβούρα από τον εορτασμό των ολυμπιακών αγώνων του 1896 στην πλατεία Συντάγματος.Είναι μια επίσημη εορτή που λαμβάνει χώρα στην κεντρική πλατεία της χώρας και μπροστά από τα ανάκτορα. ΕΙΚΟΝΑ 34

115

Η επόμενη γκραβούρα παρουσιάζει μια σκηνή της πλατείας το 1907,το γάμο του βασιλιά Γεώργιου με την Μαρία Βοναπάρτου.Είναι ακόμη μια επίσημη γιορτή που λαμβάνει χώρα στο Σύνταγμα.

ΕΙΚΟΝΑ 35

116

Σε μια ακόμη απεικόνιση της εποχής παρουσιάζεται το συλλαλητήριο που κάλεσε ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος έξω από το παλάτι το 1909.Στο παράθυρο διακρίνεται ο βασιλιάς Γεώργιος να μιλά στο πλήθος.

ΕΙΚΟΝΑ 36

117

Στη συνέχεια παρουσιάζουμε μια παλιά φωτογραφία του χώρου,στον οποίο εκτίθενται τα λάφυρα από τους Βαλκανικούς πολέμους.Είναι μια περίεργη σκηνή στην οποία το κράτος επιδεικνύει τον πλούτο του και την υπεροχή του επί άλλων κρατών, στη συγκεκριμένη περίπτωση της Βαλκανικής χερσονήσου.

ΕΙΚΟΝΑ 37

118

Η επόμενη εικόνα είναι μια φωτογραφία του 1920 από τον προεκλογικό αγώνα του Ελευθερίου Βενιζέλου.Η πλατεία είναι γεμάτη και το κλίμα δείχνει αρκετά τεταμένο.Είναι μια στιγμή αντίθεσης, όπου το Βενιζέλος έρχεται να συγκρουστεί με την εξουσία του βασιλιά σε πολιτικό επίπεδο, μετά τον Ά Παγκόσμιο πόλεμο και λίγο πριν τη μικρασιατική καταστροφή.

ΕΙΚΟΝΑ 38

119

Στην επόμενη εικόνα βρισκόμαστε στον ΄Β Παγκόσμιο πόλεμο και γερμανικά στρατεύματα προχωρούν συντεταγμένα στην πλατεία.Η φωτογραφία είναι τραβηγμένη το 1941.

ΕΙΚΟΝΑ 39

120

Στη συνέχεια έχουμε δύο φωτογραφίες από την ίδια περίσταση, την απελευθέρωση των Αθηνών από τους Γερμανούς το 1944.Ο κόσμος έχει βγει στους δρόμους και στις πλατείες και συρρέει προς την πλατεία Συντάγματος, όπου με σημαίες και συνθήματα γιορτάζει την ελευθερία του και τη λήξη του πολέμου.Είναι παράλληλα μια γιορτή αλλά και μια διαμαρτυρία εναντίων της υποδούλωσης και του πολέμου.

ΕΙΚΟΝΑ 40

121

ΕΙΚΟΝΑ 41

122

Λίγο αργότερα,το Δεκέμβρη του ίδιου έτους 1944,εντάσεις σημειώνονται στην πόλη,τα επονομαζόμενα Δεκεμβριανά.Οι ΕΑΜ ΕΛΑΣ συγκρούονται με κρατικές και βρετανικές δυνάμεις που έχουν διαταγές για τον αφοπλισμό των αντάρτικων δυνάμεων.Στην πρώτη εικόνα βλέπουμε συλλαλητήριο του ΕΑΜ στην πλατεία Συντάγματος το Δεκέμβρη του 1944 και στρατιωτική επέμβαση από το κράτος για τη διάλυσή του.Στην δεύτερη την στρατιωτική στοίχιση των βρετανικών στρατευμάτων που κατέφθασαν στην Ελλάδα αμέσως μετά την απελευθέρωση για να επιβάλουν την τάξη και να υποστηρίξουν τα συμφέροντα της Αγγλίας. ΕΙΚΟΝΑ 42

123

ΕΙΚΟΝΑ 43

124

Η επόμενη φωτογραφία δείχνει στιγμιότυπο από τον εορτασμό για τη λήξη των Δεκεμβριανών.

ΕΙΚΟΝΑ 44

125

Παρακάτω παρουσιάζονται μια φωτογραφία από τις στρατιωτικές παρελάσεις για την εθνική εορτή της 25ης Μαρτίου το 1945.

ΕΙΚΟΝΑ 45

126

Στιγμιότυπο από τη διαμαρτυρία στην πλατεία Συντάγματος για την κατοχή της Κύπρου από τους Άγγλους, το 1954.

ΕΙΚΟΝΑ 46

127

Εικόνα της Βουλής το 1967 την περίοδο της δικτατορίας του Παπαδόπουλου.Τανκς φυλούν τις εισόδους ώστε να προστατεύσουν την εξουσία προστατεύοντας το κτήριο που τη στεγάζει.

ΕΙΚΟΝΑ 47

128

Πανηγυρισμοί το 1974 για το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος υπέρ ή κατά της βασιλείας μετά την πτώση της δικτατορίας.Το 70% του ελληνικού λαού ψήφισε κατά του βασιλιά και υπέρ της δημοκρατίας.

ΕΙΚΟΝΑ 48

129

Τέλος, ερχόμενοι στο σήμερα, παρουσιάζουμε μια εικόνα από τις διαμαρτυρίες εναντίον της λιτότητας των τελευταίων χρόνων.Η εικόνα είναι τραβηγμένη το 2011 και παρουσιάζει στιγμιότυπο από τις διαμαρτυρίες των «Αγανακτισμένων».

ΕΙΚΟΝΑ 49

130

Με αυτή τη σειρά εικόνων επιχείρησα να δείξω πως ανεξάρτητα από την πολιτική κατάσταση και την πολιτική βούληση η πλατεία χρησιμοποιήθηκε ως χώρος επίδειξης εξουσίας αλλά παράλληλα και ως χώρος έντονων αντιδράσεων και διαμαρτυριών. Είναι ένας χώρος σύγκρουσης της κοινωνίας με την εξουσία,ένας χώρος στον οποίο η εν λόγω σχέση χαράζει την ιστορία του νεοελληνικού κράτους. Όπως αναφέρθηκε και στην αρχή του κεφαλαίου οι άνθρωποι κατοικούν το κέντρο της Αθήνας ενεργά και διεκδικούν το «δικαίωμα στην πόλη» όπως αυτό ορίστηκε από τον Lefebvre.Όλα τα παραπάνω γεγονότα λαμβάνουν χώρα σε έναν τόπο με συγκεκριμένες νοηματικές κατευθύνσεις. Το εθνικό αίσθημα αποτελεί το κάδρο όλων αυτών των συγκρούσεων και επιδείξεων δύναμης,και τον πυλώνα σχεδόν κάθε πολιτικής που εκφράστηκε μέσα σε αυτό.Στο επόμενο κεφάλαιο γίνεται μια σύνδεση των θεωριών που αναπτύχθηκαν πρωτύτερα με το ιστορικό τρίγωνο των Αθηνών και εξηγείται πως αυτές εκφράζονται μέσα από το σχέδιό του.

131

132

133

8. ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΕΚΦΑΝΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ ΤΟΥ ΤΡΙΓΩΝΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΒΑΣΙΚΩΝ ΠΛΑΤΕΙΩΝ ΤΟΥ.

134

Αν εδώ επιχειρήσουμε να συνδεθούμε με τις θεωρίες του δευτέρου κεφαλαίου παρατηρούμε πως ορισμένες συσχετίσεις είναι προφανείς.Η αλλαγή στη γεωμετρική δομή του κέντρου της πόλης στόχευε στην αλλαγή του discourse του συγκεκριμένου χώρου.Η νέα πόλη επικεντρώνεται στη μετάδοση ενός εθνικού αισθήματος που έχει ως κεντρικούς άξονες την αρχαία δόξα, το χριστιανισμό και την ευρωπαϊκή πορεία της χώρας.Η ταπεινή σχέση των ανθρώπων με το μικρό, υποδουλωμένο χωριό της Αθήνας μετατράπηκε σε εθνική υπερηφάνεια για μια πάλαι ποτέ ελληνικότητα.Η γεωμετρία της νέας πόλης ήταν ο τρόπος να συγκροτηθεί η κοινή γνώμη των κατοίκων κάτω από μια ενιαία δημόσια εικόνα.Η δημόσια εικόνα είναι το αποτέλεσμα της μεταφοράς μηνυμάτων από τα υψηλότερα προς τα χαμηλότερα στρώματα «σχετικά με τους εγκεκριμένους τρόπους συμπεριφοράς για την επιβίωση της κοινωνίας ως όλον»1,με τα λόγια του Harvey.Το σχέδιο του τριγώνου προσδιόρισε τη σειρά με την οποία οι εικόνες θα διαδέχονται η μια την άλλη. Στη σημερινή του μορφή η Βουλή στέκεται στην κορυφή της κεντρικής πλατείας της πόλης και αντιδιαμετρικά προς την Ακρόπολη.Όλοι οι οδοί που χαράχτηκαν με τη νέα αυτή πορεία του κέντρου έχουν ως βασικό άξονα τα αρχαία ερείπια. Η περιγραφή αυτή των Αθηνών μας οδηγεί με μεγάλη σαφήνεια πάλι πίσω στις απόψεις του Harvey. Η πόλη είναι ένα καλοχτισμένο κατασκεύασμα που εμπνέει αξίες,ηθικές και ιδεολογίες οι οποίες έντεχνα παρουσιάζονται ως η μοναδική πραγματικότητα.Οι αξίες αυτές κατασκευάζονται γεωμετρικά,δίνοντας 1 . Harvey,2001,σελ.31

135

συγκεκριμένες κατευθύνσεις σκέψης στους κατοίκους. Όπως γράφει στο σύγγραμμα «Towards a critical Geography»,η υπόστασή μας ως άνθρωποι δεν καθορίζεται μόνο από τη βιολογία,αλλά και κοινωνικά και πολιτιστικά. Η ίδια η έννοια της υπόστασης δε μπορεί να οριστεί ανεξάρτητα από τις εκάστοτε ιστορικές και πολιτιστικές συνθήκες2.Το άτομο δεν είναι μια απόλυτη και αμετάβλητη οντότητα αλλά ένα κοινωνικό όν ανοιχτό σε επιρροές και μεθόδους ελέγχου3.Ο σχεδιασμός της πόλης συνεπώς είναι αυτόματα και ένας σχεδιασμός της κοινωνίας, και μια μετατροπή της κοινωνίας περιλαμβάνει αναμφισβήτητα μια μετατροπή στο περιβάλλον. Η συγκεκριμένη πολεοδομική αλλαγή έχτισε την καινούρια ταυτότητα του κράτους, που έχοντας χάσει κάθε αίγλη επιχείρησε την επανασύνδεση με προηγούμενες αξίες. Αν χαρακτηρίσουμε εδώ τον επανασχεδιασμό του κέντρου της Αθήνας ως την χωρική πραγματοποίηση του discourse του ελληνικού κράτους,τότε τα πράγματα γίνονται πιο ξεκάθαρα.Επαναλαμβάνοντας τον ορισμό του Peinter,συνδέουμε κάθε σκέλος του με μια συνθήκη ή ιδεολογία που παράγεται μέσα στο νέο κέντρο.«Η έννοια αυτή αναφέρεται σε μια ποικιλία μηνυμάτων που συνδέονται μαζί σε ένα ευρύτερο σύστημα που αποτελεί το υπόβαθρο. Το υπόβαθρο αυτό προάγει έναν συγκεκριμένο τρόπο σκέψης που μας επιτρέπει να κατανοήσουμε τα πράγματα με έναν εξίσου συγκεκριμένο τρόπο. Έτσι,ορισμένες πτυχές ζητημάτων φωτίζονται ως πιο σημαντικές και ορισμένοι τύποι συμπεριφορών ορίζονται ως καλύτεροι από κάποιους άλλους.Δεν 2 . Harvey,2001, σελ. 61 3 . Ibid, σελ. 200

136

είναι απαραίτητα πιο σημαντικοί ή καλύτεροι, αλλά προβάλλονται ως τέτοιοι από το discourse»4. Το υπόβαθρο στην περίπτωση της Αθήνας υπήρξε το εθνικό αίσθημα.Η δημιουργία του ήταν λογική, αφού για αιώνες οι Έλληνες δεν ήταν ξεχωριστό κράτος αλλά ανήκαν στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Αφού τα δύο κράτη είχαν πλέον διαχωριστεί και είχαν λάβει πολύ διαφορετικές πορείες,στόχος ήταν να διαχωριστούν και ιδεολογικά.Το εθνικό αίσθημα ενέπνεε το μίσος για τη γειτονική χώρα ως κατακτητή,και όχι ενός κοντινού λαού με τον οποίο έζησαν για τέσσερις αιώνες στον ίδιο τόπο με αρκετά ειρηνικό τρόπο.Διαφοροποιούσε τους Έλληνες ιστορικά,θρησκευτικά,πολιτικά, χωρικά. Η αρχαιοελληνική περίοδος φωτίστηκε ως πιο σημαντική από την υπόλοιπη πορεία της ιστορίας.Η ευρωπαϊκή πορεία της πόλης έγινε εφικτή μέσα από την υιοθέτηση των ευρωπαϊκών συνηθειών και ευρωπαϊκών προτύπων,τόσο στην αρχιτεκτονική όσο και στον τρόπο ζωής και λειτουργίας του κράτους.Το discourse του χώρου καθοδηγούσε και καθοδηγεί τους κατοίκους του στην υποστήριξη συγκεκριμένων ιδεών. Η δημιουργία του συγκεκριμένου σχηματισμού στη συγκεκριμένη τοποθεσία δεν ήταν τυχαία. Καταρχάς,το τρίγωνο σχεδιάστηκε ώστε να περιλαμβάνει την αγορά,το οθωμανικό παζάρι που λειτουργούσε στην Αθήνα και ήταν το πιο ζωντανό κομμάτι της.Μέχρι και το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα όπου η αγορά καταστράφηκε από φωτιά το παζάρι ήταν το κέντρο της κοινωνικής ζωής της πόλης,δίνοντας αέρα κεντρικότητας στο τρίγωνο.Παρότι επιχειρείτο η εκμηδένιση της οθωμανικής κουλτούρας ωστόσο το σημείο 4 . Peinter,1995,σελ.1

137

ήταν ιδανικά κεντρικό και συγκέντρωνε ήδη τις εμπορικές λειτουργίες.Το δεύτερο και πολύ σημαντικό στοιχείο είναι πως το σχέδιο της Αθήνας πραγματοποιήθηκε αρκετές δεκαετίες μετά από τις υπόλοιπες πόλεις του αναπτυγμένου κόσμου,δίνοντας στους πολεοδόμους μια σωρεία παραδειγμάτων. Γεωμετρικά,το κέντρο της πόλης επανασχεδιάστηκε με στόχο να συμβαδίσει με το σχεδιασμό των πρωτευουσών της Δύσης.Στόχευε σε μια κεντρική και καθαρή γεωμετρία που θα δημιουργούσε την αίσθηση της μεγαλοπρέπειας και του ανοιχτού χώρου που θα υπόκειται σε έλεγχο.Η τριγωνική δομή του καταπάτησε τον προηγούμενο αστικό ιστό και δημιούργησε κεντρικότητες στα άκρα του με μεγάλες λεωφόρους ενδιάμεσα που τις συνδέουν. Επιχειρώντας ένα παράδειγμα σχετικά με τη σχέση του σχεδίου των Αθηνών με αυτό άλλων πόλεων της Ευρώπης,μπορούμε να παραθέσουμε το παρακάτω. Ο Καρύδης υποστηρίζει την άμεση αναφορά του σχεδίου της Ομόνοιας,όπως σχεδιάστηκε από τους Κλεάνθη- Schaubert,στην Piazza del Popolo της Ρώμης.Σε αυτή την πλατεία καταλήγουν επίσης τρεις κεντρικοί οδοί,η Via del Corso και οι Via Ripetta και Via del Babuino.Στην πραγματικότητα το Μπαρόκ σχέδιο της Piazza del Popolo και οι τρεις κεντρικοί οδοί που καταλήγουν σε αυτήν δημιουργήθηκαν ως σημαντικός κοινωνικός και κυκλοφοριακός κόμβος με τη συμβολή του Valadier,λίγα χρόνια πριν τη δημιουργία του Νέου Σχεδίου των Αθηνών5.Άλλα ενοποιητικά στοιχεία αποτελούν το ελλειπτικό σχήμα που δόθηκε στην piazza από την πολεοδομική της ανανέωση,όπως επίσης και το κεντρικό της σιντριβάνι.

5 . Καρύδης,2014, σελ 80

138

Μπορούμε λοιπόν να υποθέσουμε πως οι δύο πολεοδόμοι είχαν κατά νου τόσο τις Ρωμαϊκές πλατείες όσο και τη σύγχρονη επανένταξη τους στον αστικό ιστό ως επιρροές στη δική τους σχεδιαστική πορεία.Το τρίγωνο αποτέλεσε τη γεωμετρία με την οποία η νέα πρωτεύουσα ερχόταν να συνδεθεί με την ταυτότητα της προηγμένης Ευρώπης που επιχειρούσε να ταυτιστεί,ενώ ο προσανατολισμός και οι προοπτικές φυγές του συνέδεαν την καινούρια πόλη με τη μακραίωνη ιστορία της. Οι λόγοι που οδήγησαν στην επιλογή του τριγώνου ως βασικού σχήματος μπορούν εύκολα να γίνουν αντιληπτοί:Το τρίγωνο αποτελεί μια δυναμική κατασκευή τόσο σημειακή όσο και γραμμική,που περικλείει μάλιστα μια περιοχή απόλυτα καθορισμένη.Το σχήμα αυτό δημιουργεί κεντρικότητες τις οποίες συνδέει,ενώ ανάλογα με το μήκος των πλευρών του μπορεί να προσανατολιστεί προς μια κατεύθυνση, να αποκτήσει βάση και κεφαλή. Εδώ είναι σημαντικό να παρατεθεί ως σχόλιο η άποψη του Φιλιππίδη σχετικά με τη μίμηση των ξένων προτύπων στο όνομα του εκσυγχρονισμού:«Αν η έννοια της ελληνικότητας αντιπροσωπεύει τη διάθεση για μια μεταγραφή των ξένων ρευμάτων στην ελληνική αρχιτεκτονική, τότε η παρουσία της – με οποιοδήποτε πρόσωπο – εξασφαλίζει αντίστοιχα και τη λειτουργία κάποιου μηχανισμού πολιτογράφησης.Μια στροφή προς τον τεχνολογικό εκσυγχρονισμό,άρα και τη μορφολογία που τον συνοδεύει,σημαίνει ότι διακόπτεται η διαδικασία αφομοίωσης.Με την αχρήστευση της διαδικασίας το ξένο πρότυπο εμφανίζεται γυμνό,χωρίς δυνατότητα

139

παραλλαγής,[…]ως μια πτώχευση περιεχομένου»6.Η άποψη αυτή έχει μεγάλες δόσεις αλήθειας στην ελληνική κοινωνία.Ο αρχικός σχεδιασμός επιχειρούσε να ενσωματώσει στη συνολική εικόνα την ελληνικότητα ως ιστορία με έναν τρόπο ιδιαίτερα προφανή και κατανοητό.Το ευρωπαϊκό πρότυπο επιβλήθηκε απότομα σε έναν άμαθο και κατά μεγάλη πλειοψηφία αμόρφωτο λαό.Το σχέδιο των πολεοδόμων είναι πιθανό να έθεσε ένα πρότυπο με τέτοιο τρόπο ώστε να μην είναι εφικτό να πλησιαστεί από νεότερες πολιτιστικές προσπάθειες.Η θέση της ιστορίας μέσα στην πόλη είναι de facto υψηλότερη από κάθε άλλη εξουσία, ακόμη και τη βασιλική. Σύμφωνα με το άρθρο της Πετρίδου για το 4ο τεύχος του περιοδικού DO.CO.MO.MO με τίτλο “Μοντέρνο κράτος-Μοντέρνα Αθήνα-Μοντέρνα αρχιτεκτονική”,“η μοντέρνα αρχιτεκτονική της Αθήνας δεν γεννήθηκε μέσα από μια κριτική της πόλης του 19ου αιώνα και δεν μπόρεσε να δημιουργήσει ένα διάλογο με το προγενέστερο αστικό πρόσωπο.[…]Η επικράτηση των μορφών του ευρωπαικού Μοντερνισμού στην αρχιτεκτονική συνέδεσε φαινομενικά την Αθήνα με τις άλλες ευρωπαικές πρωτεύουσες, αλλά ουσιαστικά δεν αντιστοιχούσε σε μια παράλληλη ανάπτυξη των οικονομικών δεικτών ούτε σε μια προοδευτική ιδεολογία με χαρακτηριστικά τη δυνατότητα και τη διάθεση αποδοχής και προώθηση της εξέλιξης.”7 Εικάζει πως αυτή η συνεχής παλινδρόμηση την νεοελληνικής ιστορίας ανάμεσα στη μνήμη και στο όραμα πιθανώς οφείλεται στην αδυναμία της ελληνικής οικονομίας να οδηγήσει την χώρα σε νέους δρόμους με στόχο 6 . Φιλιππίδης,1984,σελ.402 7 . Πετρίδου,2010,σελ.16

140

“την αποβολή της μνήμης και την καταξίωση της χρηστικότητας”.8Ως κατακλείδα του σχολίου αυτού,η Αθήνα απέτυχε να αποσπαστεί από την αρχική ιδέα της μνήμης πάνω στην οποία σχεδιάστηκε,ως αποτέλεσμα της κακής οικονομικής της κατάστασης που απέτυχε να της δώσει μια νέα ώθηση. Οι δύο πλατείες αποτελούν τα δύο κύρια σημεία στάσης και συγκέντρωσης του κέντρου των Αθηνών.Ο κάθε χώρος αποτέλεσε μια διαφορετική κεντρικότητα,όπου η βασική του ιδιότητα εξελίχθηκε αλλά δε μεταλλάχθηκε στο χρόνο. Συγκρότησαν μαζί μια ενότητα που συντέλεσε στη δημιουργία του κέντρου των Αθηνών όπως το ξέρουμε σήμερα.Στην πραγματικότητα οι λειτουργίες που τους δόθηκαν ήταν ανορθόδοξες, καθώς η κεφαλή του τριγώνου είναι η πλατεία Ομονοίας,που ωστόσο χρησίμευσε μόνο ως κόμβος και όχι ως η φυσική θέση του παλατιού με βάση τη σχεδιασμένη γεωμετρία.Και οι δύο αποτελούν ιδιαίτερα φορτισμένα πολιτικά σημεία της πόλης:Η πλατεία Συντάγματος προφανώς λόγω της τοποθέτησης του παλατιού και αργότερα Βουλής, και η πλατεία Ομονοίας λόγω του εμπορικού της ρόλου αλλά και εν συνεχεία του ρόλου της σε σχέση με την άφιξη κυμάτων μεταναστών και άλλων φτωχών κοινωνικών στρωμάτων. Σήμερα αποτελούν ένα ιδιαίτερα ανομοιόμορφο δίδυμο,λόγω κυρίως των ανθρώπων που τις κατοικούν.Το κέντρο βρίσκεται σε παρακμή και το πιο ζωντανό του κομμάτι είναι η πλατεία Συντάγματος.Αντίθετα η πλατεία Ομονοίας έχει γίνει αποδέκτης όλης της πολιτικής και

8 . Πετρίδου,2010,σελ.16

141

κοινωνικής «μιζέριας» όχι μόνο της πόλης αλλά και ολόκληρης της Ελλάδας.Ως κόμβος όχι μόνο αυτοκινήτων και εμπορίου με ιδιαίτερα πυκνό αστικής μορφής ιστό, αλλά ταυτόχρονα και σταθμών που οδηγούν σε όλη την Ελλάδα και την Ευρώπη, συγκέντρωσε εκεί χωρίς έλεγχο από την πολιτεία μεγάλο ποσοστό ανθρώπων εκτός του νόμου- ναρκομανείς,μετανάστες ή και ιδιαίτερα φτωχούς ανθρώπους.Από φημισμένη πλούσια γειτονιά κατέληξε να φέρει μια από τις χειρότερες φήμες της χώρας από άποψη τόσο εμφάνισης όσο και κινδύνου.Η αντίθεσή τους αυτή συγκεκριμενοποιεί το δίπολο που χαρακτηρίζει αυτή τη στιγμή την Αθήνα,ζωντάνια και παρακμή.Τα δύο σημεία συνδέονται από το μεγαλοπρεπές βουλεβάρτο της Πανεπιστημίου και βρίσκονται ιδιαίτερα κοντά, οπότε και η αίσθηση των ορίων μεταξύ των περιοχών δεν είναι καθαρή. Όπως αναφέρει και ο Rossi,«Ο ιδιαίτερος χαρακτήρας κάθε πόλης,και συνεπώς και της αισθητικής της πόλης,είναι η ένταση που δημιουργείται μεταξύ περιοχών και στοιχείων, μεταξύ του ενός και των άλλων τομέων»9.Το τρίγωνο ως κοινωνικοπολιτική κατάσταση αποτελεί ένα περίεργο σύμπλεγμα δύο καταστάσεων,της ένδοξης Αθήνας του παλατιού με το ιστορικό κέντρο και του πυκνού αστικού συμπλέγματος της Ομονοίας που φιλοξενεί ιδιαίτερες κοινωνικές καταστάσεις.Η διττότητα αυτή το καθιστά ιδιαίτερα ενδιαφέρον κοινωνικοπολιτικά,καθώς σε έναν πολύ μικρό αστικό χώρο συνυπάρχουν διαφορετικές συνθήκες.«Η πόλη που αποτελείται από πολλά αυτοτελή τμήματα είναι αυτή η οποία επιτρέπει πραγματικά την ελευθερία των 9 . Rossi,1966,σελ.134

142

επιλογών»10.Διαφορετικά στοιχεία συνθέτουν το κέντρο των Αθηνών,ενώ οι συνθήκες διαφοροποιούνται σε διάστημα λίγων χιλιομέτρων. Ο συνδυασμός αυτός δημιουργεί τη σημερινή ταυτότητα του. Ο στόχος του κεφαλαίου ήταν η εκτενής ανάλυση του τριγώνου των Αθηνών χωρικά και κοινωνικά, ώστε να διερευνηθεί το ερώτημα του κατά πόσο η ίδια η πόλη επηρεάζει την κοινή γνώμη των κατοίκων,κατά πόσο δηλαδή ο χώρος της είναι πολιτικός.Η ανάλυση της γεωμετρίας και της προοπτικής του με τρόπο χωρικό,κοινωνικό και πολιτικό,μας οδηγεί στο παρακάτω συμπέρασμα: το νεοσύστατο ελληνικό κράτος επιχείρησε να δημιουργήσει ένα κέντρο πόλεως με βάση τα ευρωπαϊκά δεδομένα,μιμούμενο είτε έμμεσα είτε άμεσα τα κέντρα άλλων πόλεων.Ο στόχος ήταν να συνδέσει τη νέα Αθήνα με τον κλασικό πολιτισμό, παραλείποντας κατά το δυνατόν τις ενδιάμεσες φάσεις.Παρ’ ότι το σχέδιο δεν εφαρμόστηκε παρά με πολλές αλλαγές ο βασικός στόχος επιτεύχθηκε. Η Ελλάδα ενώθηκε κάτω από την κοινή ιδεολογία που πρόκυπτε από το ένδοξο παρελθόν της.Η πόλη συνδέθηκε με την αρχαία εκδοχή της.Η Αθήνα χαρακτηρίστηκε ως πόλη με κύρια μνημεία της αυτά του χρυσού αιώνα.Κατηύθυνε την κοινή γνώμη των κατοίκων όσον αφορά στο ποιο κομμάτι της ιστορίας ήταν το σημαντικό και αυτό που μας χαρακτήριζε ως κράτος και ως έθνος.Ποιες αξίες και ποια έθιμα έπρεπε να τηρηθούν, ποια αξιώματα να σεβόμαστε- βλέπε θέση του παλατιού στην πόλη σχετικά με τη θέση του κράτους στην κοινωνία. Το τρίγωνο λοιπόν, ως το κέντρο αλλά και ως το μόνο αρχιτεκτονικά σχεδιασμένο κομμάτι 10 . Rossi,1966,σελ.134

143

της πόλης, την εκπροσωπεί ως ιδεολογία και ως έκφραση. Ο σχεδιασμός του δεν ήταν απόλυτος, αλλά η σχηματοποίησή του ήταν αρκετά ισχυρή ώστε να προσδώσει τα απαραίτητα νοήματα. Τα νοήματα αυτά δεν εξελίχθηκαν με το χρόνο και περισσότερο “φορέθηκαν” παρά ενσωματώθηκαν στην Αθήνα.Η οικονομική κατάσταση και οι πολιτικές ανακατατάξεις έδωσαν στη μνήμη ένα ιδιαίτερο νόημα,ορίζοντάς την ως τον κύριο άξονα της πόλης. Αν δεχτούμε με βάση τα προηγούμενα κεφάλαια πως η αρχιτεκτονική είναι ένα μέσο μεταφοράς μηνυμάτων,η Αθήνα είναι μια πόλη ιδιαίτερα πολιτική.Ο χώρος φέρει ιδεολογίες που εκφράζονται μέσα από την γεωμετρία και την προοπτική που χρησιμοποιούνται κατά τον σχεδιασμό ενός χώρου.Δίνει την κεντρική κατεύθυνση σχετικά με τους αποδεκτούς τρόπους συμπεριφοράς της κοινότητας.Μέσα και γύρω από αυτόν τον ιδιάιτερα φορτισμένο χώρο, οι πολίτες ασκούν πίεση μέσω της έκφρασης της κοινής γνώμης. Η γνώμη αυτή ωστόσο έχει επηρεαστεί από τον χαρακτήρα της πόλης και του έθνους και εκφράζεται μέσα στα συγκεκριμένα όρια που ορίζει ως αποδεκτά η ιδεολογία που προβάλλεται.

144

145

9. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΕΠΙΛΟΓΟΣ.

146

Σύμφωνα με τον Schultz,το Genius Loci της τοποθεσίας καθορίζει αναπότρεπτα τον τύπο πόλης και πολιτισμού που θα αναπτυχθεί σε αυτήν.Οι περιγραφές του για τις πόλεις που αναλύει,όπως τη Ρώμη,κατευθύνονται με άξονα την απόλυτη- ίσως και μοναδική- σχέση τους με το περιβάλλον στο οποίο δημιουργούνται.Στο πλαίσιο της συγκεκριμένης εργασίας βρίσκουμε αυτή την άποψη ενδιαφέρουσα αλλά παράλληλα μοιρολατρική και μονόπλευρη.Το επιχείρημα που αναπτύσσουμε αφορά στο πώς το τοπίο δίνει κατευθύνσεις στο ανθρωπογενές περιβάλλον,επηρεάζοντας το αλλά χωρίς να το καθορίζει,ώστε ο συνδυασμός τους να δώσει κατεύθυνση στον τρόπο σκέψης των ανθρώπων. Ότι δηλαδή το locus υπάρχει και είναι πολύ σημαντικός παράγοντας στη δημιουργία μιας πόλης, αλλά παράλληλα, ανάλογα με τις πολιτιστικές συνθήκες κάθε εποχής προσανατολίζεται προς διαφορετική κατεύθυνση.Από ποιόν προσδιορίζεται αυτή η διαφορετική κατεύθυνση; Αυτό είναι το ερώτημα που απαντάται για το παράδειγμα της Αθήνας,λαμβάνοντας υπόψη δύο σημαντικούς παράγοντες δημιουργίας της πόλης,τη γεωμετρία και την προοπτική. Αν επιχειρήσουμε εδώ να δώσουμε μια συνοπτική απάντηση στο ερώτημα,αν δηλαδή σε ποιο βαθμό και με ποιες πιθανές σκοπιμότητες η δημιουργία της πόλης αναφέρεται στον έλεγχο της κοινής γνώμης, τότε η απάντηση που προκύπτει από την ανάλυσή μας είναι η εξής:Οι πόλεις δημιουργούνται με σκοπιμότητα.Η αρχιτεκτονική και η πολεοδομία τους φέρουν ιδεολογίες,που εκφράζονται στον αστικό ιστό.Συγκροτούν μαζί μια νοηματική ενότητα,ένα discourse,που θέτει ένα ηθικό σύστημα κανόνων και αποδεκτών συμπεριφορών. Στην περίπτωση της Αθήνας και ιδιαίτερα του 147

ιστορικού τριγώνου που αναλύεται,ο χώρος εκφράζει μια κυρίαρχη νοηματική κατεύθυνση. Δημιουργήθηκε με στόχο τη σύνδεση του με τα αρχαία μνημεία και την ισχυροποίηση της θέσης του βασιλιά με κατάλληλη τοποθέτηση των ανακτόρων.Χρησιμοποιώντας το ήδη υπάρχον locus του τόπου αλλά κατευθύνοντας το με βάση τις κοινωνικές συνθήκες και επιδιώξεις της εποχής,οι πολεοδόμοι δημιούργησαν ένα κέντρο πόλης με συγκεκριμένη ιδεολογία: ισχυρός βασιλιάς,χριστιανική θρησκεία,διατήρηση και ενίσχυση της ιστορίας(ιστορικό τρίγωνο,κτήρια της οδού Πανεπιστημίου),σύνδεση με ευρωπαϊκή πορεία.Η ιδεολογία αυτή αποτελεί την δημόσια εικόνα την πρωτεύουσας αλλά και του κράτους.Η σχηματοποίησή της ήταν μια ισχυρή κίνηση που ενέπνευσε την νέα πορεία στο ελληνικό κράτος και την έκανε εφικτή.Ωστόσο η Αθήνα δεν κατόρθωσε να ξεπεράσει την αρχική αυτή εικόνα της μνήμης, και παραμένει σταθερή ως προς την κεντρική της ιδεολογία.Είναι μια πόλη ιδιαίτερα δραστήρια, παρ’ότι μαστίζεται από συνεχείς οικονομικές και κοινωνικές κρίσεις.Η έντονη δραστηριοποίηση αποκτά διαφορετικά περιεχόμενα, π αλλά στο συντριπτικό ποσοστό τους αποδέχεται ως δεδομένη την «ελληνική» φύση που προβάλλεται στον αστικό χώρο.Το τρίγωνο είναι η έκφραση της συλλογικής μνήμης της πόλης, μέσα στην οποία συνεχιζει η πόλη να ζει.

148

10. Πηγές Εικόνων ΕΙΚΟΝΑ 1: Καρύδης Δ.(2014),ATHENS FROM 1456 TO 1920,Oxford:Archaeopress,σελ.51. ΕΙΚΟΝΑ 2, 3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,15,16, 17: Google αναζήτηση λήμμα Αθήνα-Πολεοδομικά σχέδια,προσωπική επεξεργασία εικόνας. ΕΙΚΟΝΑ 18: Ιστοσελίδα “Η Αθήνα στο χρόνο”,συλλογή φωτογραφιών με τίτλο “Αιόλου-Μονή αρίθμηση”. ΕΙΚΟΝΑ 19,20,21,22,23:Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Τόμος ΙΔ(1977),Αθήνα:Εκδοτική Αθηνών,σελ.

101,134,,80,23,361. ΕΙΚΟΝΑ 24:Φωτογραφικό αρχείο της ΕΡΤ. archive.ert.gr. ΕΙΚΟΝΑ 25,26,27,28,29,30,31:Ιστοσελίδα “Η Αθήνα στο χρόνο”,συλλογή φωτογραφιών με τίτλο “ΑιόλουΜονή αρίθμηση”. ΕΙΚΟΝΑ 32: Google αναζήτηση λήμμα Οδός Αιόλου. ΕΙΚΟΝΑ 33: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Τόμος ΙΔ(1977),Αθήνα:Εκδοτική Αθηνών,σελ. 307. ΕΙΚΟΝΑ 34: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Τόμος ΙΔ(1977),Αθήνα:Εκδοτική Αθηνών,σελ. 254. ΕΙΚΟΝΑ 35: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Τόμος ΙΔ(1977),Αθήνα:Εκδοτική Αθηνών,σελ. 158. ΕΙΚΟΝΑ 36: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Τόμος ΙΔ(1977),Αθήνα:Εκδοτική Αθηνών,σελ. 265. ΕΙΚΟΝΑ 37:Ιστοσελίδα “Η Αθήνα στο χρόνο”,συλλογή φωτογραφιών με τίτλο “Σύνταγμα”. ΕΙΚΟΝΑ 38: Φωτογραφικό αρχείο της ΕΡΤ. archive.ert.gr. ΕΙΚΟΝΑ 39,40,41,42,43,44,45,46,47,48,49: Ιστοσελίδα “Η Αθήνα στο χρόνο”,συλλογή φωτογραφιών με τίτλο “Σύνταγμα”.

149

150

11. Βιβλιογραφία ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ •Brotton J. (2006),The Renaissance: A Very Short Introduction,Οξφόρδη: Oxford University Press.

•Canter D.(1990), Ψυχολογία και αρχιτεκτονική, Μτφρ Π. Κοσμόπουλος, Θεσσαλονίκη: UNIVERSITY STUDIO PRESS. •Eisenman P. (1982), The houses of Memory: the texts of the analogue,εισαγωγή στην αμερικανική έκδοση του The Architecture of the City, Μασαχουσέτη: The MIT Press.

•Habermas J.(1997), Αλλαγή δομής της δημοσιότητας ,Mτφρ Λευτέρης Αναγνώστου, Αθήνα: ΝΗΣΟΣ.

•Harloe M., Pickvance C.G. ,Urry J. (2004), Place, Policy and Politics-Do localities matter?, Λονδίνο: Routledge.

•Harvey D.(1969), Explanation in Geography, Λονδίνο: Edward Arnold.

•Harvey D.(2001), Spaces od Capital- Towards a Critical Geography, Εδιμβούργο: Edimbourg University Press.

•Lefebvre H.(1968), Le Droit à la ville, Παρίσι: Anthropos.

•Lynch K.(1960), Τhe image of the city, Μασαχουσέτη: THE MIT PRESS. •Massey D.(2000) , Philosophy and 151

Politics of Spatiality, Αθήνα: Α. Παπασωτηρίου.

•Massey D. (1999), Power Geometries and The politics of Space-Time, Χαϊδελβέργη: University of Heidelberg.

•Merleau-Ponty M. (1964), Eye and mind, The primacy of Perception, Έβανστον: Northwestern University Press.

•Norberg-Schultz C.(2009),Genius Loci: Το πνεύμα του τόπου: Για μια φαινομενολογία της αρχιτεκτονικής, Μτφρ Μίλτος Φραγκόπουλος, Αθήνα: Πανεπιστημιακές εκδόσεις Ε.Μ.Π.

•Norberg-Schultz C. (1965), Intentions in Architecture, Μασαχουσέτη: THE MIT PRESS. •Peinter J. (1995), Politics, Geography and Political Geography-A critical Perspective,Μεγάλη Βρετανία: Edward Arnold.

•Rossi A.(1991), Η Αρχιτεκτονική της Πόλης , Μτφρ. Β.Πετρίδου, Θεσσαλονίκη: UNIVERSITY STUDIO PRESS. •Simmel G.,Ritter J.,Gombrich E. (2004), Το τοπίο, Μτφρ Σαγκριώτης Γ, Αναγνώστου Λ., Δασκαλοθανάσης Ν., Αθήνα: ΠΟΤΑΜΟΣ.

•Weber, M. (1987) ,Η πολιτική ως επάγγελμα, Αθήνα: Εκδ. Παπαζήσης.

152

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ •Καρύδης Δ. (1994),ΧΩΡΟ-ΓΡΑΦΙΑ ΝΕΩΤΕΡΙΚΗ, Αθήνα: Συμμετρία.

•Καρύδης Δ. (2014), ATHENS FROM 1456 TO 1920, Oxford: Archaeopress.

•Καρύδης Δ.(2006),Τα επτά βιβλία της Πολεοδομίας, Αθήνα: Παπασωτηρίου.

•Καφετζάκη Τ. και Γιοχάλας Θ.(2012), ΑΘΗΝΑ: Ιχνηλατώντας την πόλη με οδηγό την ιστορία και τη λογοτεχνία, Αθήνα: ΕΣΤΙΑ.

•Μαλούτας Θ. και Οικονόμου Δ. (1992), Κοινωνική δομή και πολεοδομική οργάνωση στην Αθήνα, Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής.

•Μτφρ. Μοσκόβης Β. ( 1989), Αριστοτέλους Πολιτικά Ι-ΙΙ, Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη.

•Μπαστέα Ε.(2008), ΑΘΗΝΑ 1834-1896, ΝΕΟΚΛΑΣΙΚΗ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΘΝΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ, μτφ. Μπαστέα Ε., Αθήνα: LIBRO. •Μπίρης Κ. (1966) , Αι Αθήναι, Αθήνα: Μέλισσα.

•Παπαγεωργίου – Βενέτας Α.,(2015), το Σύνταγμα της Αθήνας-σήμα αρχής,Αθήνα: Μένανδρος.

•Πολύζος Γ.(1986),Μεταρρυθμιστικά όνειρα και πολεοδομικές ρυθμίσεις στο Πολύζος Γ.,Η Αθήνα τον 20όν αιώνα 1900-1940. Σελ.

170-187. Αθήνα: Ελληνική πρωτεύουσα.

•Τραυλός Ι.(1960),Η πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών, Αθήνα:ΚΑΠΟΝ.

•Φιλιππίδης Δ. (1984) , Νεοελληνική 153

Αρχιτεκτονική, Αθήνα: ΜΕΛΙΣΣΑ.

•Χασταόγλου Β.(1981),Κριτική ανάλυση των κοινωνικών θεωριών για τον αστικό χώρο-Μια επιστημολογική προσέγγιση, Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ •Harvey D. (2008), The right to the city, Στο New Left Review 53, September-October 2008: https://newleftreview.org/ II/53/david-harvey-the-right-to-the-city. ( 03/11/2015) •Marotta A.(2014), Stratigraphies: archaeology as a threshold and passage , Στο City, Territory and Architecture 1:9. http://www.cityterritoryarchitecture.com/content/pdf/2195-2701-1-9.pdf (30/06/2015) •Πετρίδου Β.(2010),Μοντέρνο κράτοςΜοντέρνα Αθήνα-Μοντέρνα αρχιτεκτονική στο Εκδοχές του Μοντέρνου στην Αθήνα του Μεσοπολέμου DO.CO.MO.MO(4),7-18.

154

ΣΕΛΙΔΕΣ ΙΝΤΕΡΝΕΤ •http://www.eie.gr/archaeologia/gr/chapter_more_9.aspx (05/3/2016) •http://iris.nyit.edu/~rcody/Thesis/Readings/Steven%20Holl%20-%20Phenomena%20 and%20Idea.pdf (19/ 7/2015)

155

156

157

Δημοπούλου Ευγενία, Πάτρα 2016.

158