GROEN [ARNHEM] by GroeneSteden

Groen Green

Park Westerveld Park Westerveld

Willemsplein Willemsplein

Voorwoord Arnhem is trots op al het groen in en om de stad. Om de aantrekkelijkheid van Arnhem als groene stad onder brede aandacht te brengen, deed Arnhem mee met de groencompetitie van Entente Florale. Het doet mij veel plezier om u te kunnen vertellen dat Arnhem is uitgeroepen tot ‘groenste stad van Nederland 2008’. Met dit boekje heet ik iedereen van harte welkom in onze prachtige groene stad met meer dan dertig parken en landgoederen gelegen in een indrukwekkend en gevarieerd landschappelijk decor. Cees Jansen, wethouder openbare ruimte

Preface Arnhem is proud of all the greenery in and around the city. To widen the attraction of Arnhem as a green city, it participated in the Entente Florale green competition. It gives me great pleasure to inform you that Arnhem has been awarded the accolade of the ‘Greenest City in the Netherlands 2008’. With this booklet, I would like to warmly welcome everyone to our beautiful green city with more than thirty parks and estates, set in an impressive and varied landscape. Park Angerenstein Angerenstein Park

Cees Jansen, Alderman Public Space 7

IVN Excursie Heemtuin Presikhaaf IVN Excursion Heemtuin Presikhaaf

Inhoud Groen made in [Arnhem]

‘Haagje van het oosten’

Een toekomstgerichte visie

Helder en innovatief

Samenwerking is essentieel

Groen voor iedereen

Bijlagen

108

Contents Green made in [Arnhem]

‘The Little Hague of the East’

A future-focussed vision

Clear and innovative

Cooperation is essential

Green for everyone

Annexes

109

Stadsblokken Stadsblokken

Park Meinerswijk Meinerswijk Park

Groen made in [Arnhem] Arnhem staat bekend als groene stad. Om dat groene karakter te behouden en te versterken heeft Arnhem in haar beleid het historische landschap en de ontstaansgeschiedenis van de stad als uitgangspunt genomen. De groene toekomst van de stad heeft Arnhem vastgelegd in karakteristieke streefbeelden. Kenmerkend voor het groenbeleid in de stad: de cultuurhistorie als basis, in samenwerking met de bewoners en gericht op de toekomst.

Green made in [Arnhem] Arnhem is known as a green city. To maintain and strengthen that green character, in deciding policy, Arnhem took the historic landscape and the origins of the city as its starting point. Arnhem has established the green future of the city in characteristic targeted definitions. Striking features of the city green policy are the cultural-historic past as the basis, together with the inhabitants and focussed on the future.

Park Zijpendaal Zijpendaal Park

‘Haagje van het oosten’ Arnhem ontleent haar identiteit aan de karakteristieke ligging op het scharnierpunt van drie heel verschillende landschappen: de Veluwse stuwwal, de rivier met zijn uiterwaarden en het poldergebied van de Betuwe. Via monumentale parken dringt het Veluwse landschap door tot in het centrum. De rivier vormt met zijn uiterwaarden een natuurgebied dwars door de stad en in ArnhemZuid brengen karakteristieke dijken en polderwegen het polderlandschap in beeld.

‘The Little Hague of the East’ Arnhem’s identity is based on its characteristic location at the pivotal point of three very different landscapes: The Veluwe lateral moraine, the river with water meadows and the Betuwe polder area. The monumental parks bring the Veluwe landscape right into the heart of the city. With its water meadows, the river forms a nature area right through the city centre. And in Arnhem-Zuid, the characteristic dikes and polder roads perfectly illustrate the polder landscape.

Park Sonsbeek Sonsbeek Park

Archeologisch onderzoek heeft aangetoond dat er al sinds 5.000 vóór Christus mensen woonden op de stroomruggen in het rivierengebied en op de stuwwallen van de Veluwe. De Romeinen vestigden zich aan het begin van de jaartelling in Meinerswijk en bleven daar tot 500 na Christus. In de registers van de abdij van Prüm uit 893 vinden we het eerste schriftelijke bewijs van het bestaan van Arnhem: ‘In Arneym est ecclesia’ (er is een kerk in Arnhem).

Archaeological research has shown that people have lived on the raised riverbanks since 5,000 B.C. and the lateral moraines of the river areas in the Veluwe. The Romans settled at the beginning of the first century in Meinerswijk and remained there until 500 A.D. The first written evidence for the existence of Arnhem can be found in the Prüm Abbey records dating from 893: ‘In Arneym est ecclesia’ – in Arnhem stands a church.

Stuwing van riviersedimenten uit een landijslob in het IJsseldal vormde ooit de stuwwal. Later verdween een deel van deze wal weer door erosie in het Rijndal en zo ontstond het grote hoogteverschil tussen de stuwwal en de uiterwaarden. In de stuwwal vind je veel karakteristieke smeltwaterdalen en sprengen. Waar de beken ontspringen, groeit in de elzenbronbossen nog paarbladig goudveil. In de beek van Warnsborn leeft de elders bijna uitgestorven rivierkreeft.

Compression of river sediment by a glacier in the IJssel valley once formed the lateral moraines. Later part of these disappeared due to erosion in the Rijn valley, resulting in the huge differences in height between the lateral moraines and the water meadows. There are many characteristic melt water valleys and springs in the lateral moraines. The opposite-leaved golden-saxifrage grows at the source of the brooks in the sedge ash-alder woods. The river lobster, almost non-existent elsewhere, can still be found in Warnsborn brook.

Slijpbeek in MariĂŤndaal Slijpbeek in MariĂŤndaal

In het verleden werden de sprengbeken veel gebruikt voor de aandrijving van watermolens. Het water kon op die manier worden ingezet voor het maken van papier of voor wasserijen. Langs de Sint Jansbeek stonden tien watermolens. Twee daarvan zijn bewaard gebleven. De Witte Watermolen is nu in gebruik als bezoekerscentrum van Park Sonsbeek; een molenaar maalt daar nog dagelijks zijn graan. In de Begijnemolen is het Nederlands Watermuseum gevestigd.

In the past, the channelled streams were extensively used to drive watermills. In this way, water could be used to make paper or for washing. There were ten watermills along the Sint Jansbeek. Two are still in existence. The Witte Watermolen (White Watermill) now functions as a visitor centre for Sonsbeek Park; a miller still grinds his flour there every day, while the Netherlands Water Museum is located in the Begijnemolen (The Beguine Mill).

Bezoekerscentrum Sonsbeek Visitor Centre Sonsbeek

De stad heeft zich tot in de 16e eeuw vooral ontwikkeld aan de Sint Jansbeek. Pas toen Karel van Gelre in 1530 de Rijn liet verleggen, kwam de stad direct aan de Rijn te liggen. De ligging aan de rivier en tegen de stuwwal maakt dat Arnhem zich heeft kunnen ontwikkelen tot centrum voor bestuur, handel, industrie en toerisme.

Until the 16th century, the city mainly grew along the Sint Jansbeek. The city came to stand on the banks of the Rijn only when Karel van Gelre diverted the river in 1530. Its location on the river against the lateral moraine ensured Arnhem could develop into a centre of government, trade, industry and tourism.

De Rijn The Rijn

Rond 1880 veranderde de landbouw drastisch. Aan het heidelandbouwsysteem kwam met de komst van de kunstmest een einde; men besloot de heidevelden te ontginnen om akkers en bossen aan te kunnen leggen. Deze ontginning leidde aan het einde van de 19de eeuw tot de oprichting van de Nederlandse Heidemij (1888) en Staatsbosbeheer (1899).

Around 1880, agriculture changed dramatically. Fertiliser heralded the end of marshland agriculture: it was decided to reclaim the marshland to create fields and woods. At the end of the 19th century, this reclamation resulted in the establishment of de Nederlandse Heidemij (1888) (The Dutch Marshland Company) and Staatsbosbeheer (1899), the Dutch State Forest Service.

Landbouwgrond richting Deelen Agricultural land towards Deelen

Arnhem was in het begin van de 19de eeuw de eerste Nederlandse stad die toestemming kreeg om de vestingwerken te slopen. De stad â&#x20AC;&#x2DC;opendeâ&#x20AC;&#x2122; zich als het ware naar buiten. De vestingwerken werden in de loop van de tijd vervangen door singels naar ontwerpen van onder meer Springer, Zocher en Heuvelink. Destijds gebruikte men de singels om te flaneren tussen het fraai aangelegde groen rond de historische stad. Nu zijn de singels een belangrijk icoon van Arnhem en dragen zij sterk bij aan de stedelijke belevingswaarde.

At the beginning of the 19th century, Arnhem was the first city in the Netherlands to receive permission to demolish its defensive walls. Over the course of the years, these were replaced by boulevards according to designs by, among others, Springer, Zocher and Heuvelink. In those days, the boulevards were used to parade between the attractively laid out greenery around the historic city. Now the boulevards are an important icon for Arnhem and make a huge contribution to the urban experience.

Singels Singels

Al in het begin van de 19de eeuw trokken veel gegoede Nederlanders naar Arnhem vanwege de rust en het groen. Arnhem was toen een deftige stad, die wel wat op Den Haag leek en daarom ook wel het ‘Haagje van het oosten’ werd genoemd. Veel van de Arnhemse parken waren aan het eind van de 19de eeuw nog landgoederen in handen van rijke families. Maar toen de graanhandel internationaal ineenstortte, gingen veel landeigenaren failliet en boden zij hun landgoederen te koop aan.

Already, at the beginning of the 19th century, Arnhem attracted many wealthy Dutch because of its tranquillity and greenery. Arnhem was then a very fashionable city, similar to The Hague, which is why it was called ‘The Little Hague of the East’. At the end of the 19th century, many Arnhem parks were still estates owned by rich families. But when international trade in grain collapsed, many landowners went bankrupt and put their estates up for sale.

‘Haagje van het Oosten’ ‘The Little Hague of the East’

De gemeente Arnhem kocht ondermeer Sonsbeek op om het groene imago van de stad veilig te stellen. Een slimme zet, zo schreef directeur Gemeentewerken ir. J.W.C. Tellegen al in 1899: “Ik geloof, dat Arnhem, door landgoed Sonsbeek te koopen, een daad zal plegen, die niet alleen in de stad zelve, maar in het geheele land zal worden toegejuicht en ik acht het volstrekt niet onmogelijk, dat deze daad den trek naar Arnhem, die op dit oogenblik nagenoeg nul is, zal aanwakkeren”.

The Municipality of Arnhem bought Sonsbeek, among others, to ensure the green image of the city. A clever move, wrote J.W.C. Tellegen, the Director of Municipal Works, in 1899. ‘I believe that Arnhem, in purchasing Sonsbeek, will have done a deed, which will not only be acclaimed in the city itself but also throughout the country and I don’t exclude in any way that it will stimulate people moving to Arnhem, which at the moment, has virtually ground to a halt’.

Park Sonsbeek Sonsbeek Park

Later gebruikte Arnhem de aangekochte landgoederen voor uitbreiding van de stad. Maar de Provincie verplichtte de gemeente om een samenhangend structuurplan op te stellen. Verdere groei naar het noorden werd toen uitgesloten. In de jaren dertig van de vorige eeuw maakte Arnhem daarom met de ontwikkeling van Malburgen de sprong over de rivier. Tijdens de Tweede Wereldoorlog kwam deze ontwikkeling tot stilstand. Een groot deel van de stad werd verwoest en geen huis bleef onbeschadigd.

Later, Arnhem used the purchased estates to expand the city. But the Province required the city to draw up a structural plan. Further expansion to the north was then excluded. In the 1930â&#x20AC;&#x2122;s therefore, with the development of Malburgen, Arnhem took a leap across the river. During the Second World War, this development came to a standstill. A large part of the city was destroyed and no house was left undamaged.

Sprong over de rivier Leap across the river

De vormgevers van de wederopbouw zoals Matser, Van der Laan en Leupen stonden voor een belangrijke opgave. Zij kozen bij de wederopbouw voor heldere structuren en maakten ruimte voor het verkeer. Dergelijke moderne stedenbouwkundige visies bepaalden ook het ontwerp van naoorlogse woonwijken als Presikhaaf en Malburgen. Voor ontwerpers werd winkelcentrum Presikhaaf een pelgrimsoord. In vakkringen werd het winkelcentrum beschouwd als een topprestatie van Europees niveau.

The designers of the reconstruction, such as Matser, Van der Laan and Leupen, faced a serious task. For the reconstruction, they chose clear structures and created space for traffic. Similar modern urban visions also determined the design of the post-War residential districts, such as Presikhaaf and Malburgen. The Presikhaaf Shopping Centre became a place of pilgrimage for designers. In the profession, the shopping centre was regarded as prestigious performance of eminent European design.

Winkelcentrum Presikhaaf Presikhaaf Shopping Centre

De afgelopen decennia realiseerde Arnhem grote nieuwbouwwijken in Zuid. Na de voltooiing straks van de grote Vinex-locatie Schuytgraaf komt aan die uitbreiding voorlopig een einde. De groene inrichting van ArnhemZuid is zoveel mogelijk gebaseerd op het weer zichtbaar maken van het oorspronkelijke polderlandschap.

Over the past decades, Arnhem has built large new residential districts in Zuid. Expansion will come to an end after the soon to be completed large Schuytgraaf Vinex location. The green design of Arnhem is based on making the original polder landscape visible once again.

Schuytgraaf Schuytgraaf

De gemeente is nu bezig met het slopen van een aantal flats in Malburgen om ook in deze oudere wijk de groenstructuur straks beter zichtbaar en beleefbaar te maken. Deze aanpak past in het gemeentelijke beleid om door verbetering van de kwaliteit van het groen de leefbaarheid in Vogelaar-wijken te vergroten.

The Municipality is now actively demolishing a number of flats in Malburgen, so the green structure is also once again more visible and habitable in this older district. This approach fits in with the municipal policy of improving the quality of greenery in order to improve habitability in these development districts.

Groenstructuur in Malburgen Green structure in Malburgen

Aan het einde van de 20ste eeuw heeft de gemeente haar strategie van aankopen en ontwikkelen van groengebieden weer opgepakt. Zo ontwikkelde de gemeente uiterwaardenpark Meinerswijk in samenwerking met het Wereld Natuur Fonds en Staatsbosbeheer tot een park waar de natuur vrijelijk haar gang kan gaan. Met de toekomstige aanleg en inrichting van Park Lingezegen wil de gemeente de parkzone rondom het stedelijk gebied in Arnhem-Zuid completeren.

At the end of the 20th century, the Municipality revisited its strategy of purchasing and developing green areas. As a result, it transformed the Meinerswijk water meadow park in cooperation with the World Wide Fund for Nature and the Dutch State Forest Service into a park where nature is given free rein. With the future construction and layout of the Lingezegen Park, the Municipality will complete the park zone surrounding the urban area in Arnhem-Zuid.

Park Meinerswijk Meinerswijk Park

Presikhaaf Presikhaaf

Begraafplaats Moscowa Moscowa Cemetery

Een toekomstgerichte visie Om tot een juiste afweging te komen van beschermen en ontwikkelen, heeft Arnhem een groenvisie opgesteld die gericht is op behoud en versterking van de herkenbaarheid van het Arnhemse landschap. Ingrepen in het groen worden altijd getoetst aan karakteristieke streefbeelden. Wezenlijk daarbij is het gebruik van het groen en de parken als verblijfsplek of zelfs als podium in de stad. Zo dankt de internationaal bekende beeldententoonstelling haar naam aan Park Sonsbeek.

A future-focussed vision To achieve a correct balance between protection and development, Arnhem has drawn up a green vision focussed on maintaining and strengthening the recognisability of the Arnhem landscape. Intervention in green areas is always checked against the characteristic targeted definitions. The use of greenery and the parks as a relaxing area, or even as a podium in the city, plays an important role here. As a result, the international fame of the exhibition of statues has Sonsbeek Park to thank for its name. Park Sonsbeek Sonsbeek Park

Omdat het verkeer steeds meer ruimte nodig had, koos Arnhem er destijds voor om op veel plaatsen de beken ondergronds te brengen. Dat beleid is achterhaald. De gemeente ijvert er nu juist voor om de beken, waar mogelijk en op een eigentijdse manier, weer zichtbaar te maken. Een mooi voorbeeld hiervan is de Jansbeek in de Transvaalbuurt. Ook voor het beektracĂŠ elders in de stad wordt bekeken of dit weer bovengronds gebracht kan worden.

Because traffic requires increasing space, at that time, Arnhem chose to cover over the streams in many areas. This policy is now outdated. The Municipality is now striving to make them visible again, where possible, in a modern way. A good example of this is the Jansbeek in the Transvaal district. Investigations are also being carried out in other areas of the city as to whether the stream can once again be made visible.

Sint Jansbeek in Transvaalbuurt The Jansbeek in the Transvaal district

In de wijk Angerenstein waren de bewoners initiatiefnemer voor het ontwerp en de realisatie van de Julianabeek. Tot twee jaar geleden verdween dit bronwater gewoon in het riool, nu is het een blikvanger in de voortuinen van de wijk.

The inhabitants of the Angerenstein district took the initiative for the design and realisation of the Julianabeek. Two years ago, the water simply went down the drain. Now itâ&#x20AC;&#x2122;s an eye-catcher in the district front gardens.

Julianabeek Julianabeek

Nieuw Monnikenhuizen, gebouwd op de locatie van het voormalige stadion van voetbalclub Vitesse, ontving vier prijzen, waaronder de Omgevingsarchitectuurprijs 2002. Het sterk hellende terrein werd prachtig benut voor een plan dat woningbouw, landschappelijke en ecologisch duurzame doelstellingen integreert tot een esthetisch totaalontwerp. ‘Het gebied is in de beste traditie van de 19de-eeuwse villawijk een verrijking voor de stad. Een voorbeeldig plan,’ aldus het juryrapport.

Nieuw Monnikenhuizen, built on the location of the former Vitesse football club stadium, was awarded four prizes, including the Omgevingsarchitectuurprijs 2002 (The Landscape Architecture Prize). The very hilly area was put to great use in a plan that integrated homes, the landscape and ecologically sustainable aims into an aesthetic total design. ‘The area enriches the city in the best traditions of the 19th century villa districts. An exemplary plan.’ according to the jury.

Nieuw Monnikenhuizen Nieuw Monnikenhuizen

Arnhem kent veel voorbeelden van innovatief ruimtegebruik in het groen. Zo werd het Nederlands Watermuseum in Park Sonsbeek ondergronds gebouwd om de uitstraling van het monumentale park niet te verstoren. Bij ArtEZ hogeschool voor de kunsten werd voor ondergronds bouwen gekozen om het zicht op de stuwwal te behouden.

There are many examples of the innovative use of greenery in Arnhem. For example, the Nederlands Water Museum in Sonsbeek Park was built underground in order not to disturb the ambience of the monumental park. At the ArtEZ Institute on the Arts, underground buildings were constructed to maintain the view of the lateral moraine.

Nederlands Watermuseum Nederlands Water Museum

Vernieuwend is ook het recent bij de tijd gebrachte Park Presikhaaf. Niet alleen vanwege de bijzondere overgang van de Engelse landschapsstijl van het oorspronkelijke landgoed naar de huidige strakke geometrische lijnen die aansluiten bij de aangrenzende woningbouw. De herinrichting van het park is ook een in het oog springend voorbeeld van stedelijke vernieuwing waarbij bewoners nauw betrokken waren.

The recently modernised Presikhaaf Park is also an example of innovation, not only because of the exceptional transition of the English landscape from its original estate to the current tight geometric lines, which fit in with the surrounding homes. The restructuring of the park is also an eye-catching example of urban renewal, which closely involved local people.

Park Presikhaaf Presikhaaf Park

De streefbeelden van Arnhem zijn lang niet altijd op korte termijn te realiseren. Daarom is ervoor gekozen om ook de ambitie voor de lange(re) termijn vast te leggen om kansen te benutten zodra die zich voordoen. Ter versterking van deze aanpak heeft Arnhem een stadsbouwmeester openbare ruimte benoemd om de beeldkwaliteit van de stad te bewaken en te verbeteren. De gewenste beeldkwaliteit van de openbare ruimte is beschreven in de nota ‘Typisch Arnhem’.

The intended images of Arnhem cannot also be realised in the short term. This is why it was decided to draw up plans concerning city’s aspirations for the long(er) term in order to take advantage of these as soon as the opportunity presents itself. To underpin this approach, Arnhem has appointed a city architect for public spaces in order to maintain and improve the visual quality of the city. The desired visual quality of public spaces has been laid down in the memorandum ‘Typical Arnhem’.

Malburgen Malburgen

Holthuizen Holthuizen

Klarendal Klarendal

Helder en innovatief Bij het beheer van het groen in Arnhem zijn de streefbeelden voor de stad leidend. Voor de parken zijn de streefbeelden vertaald in beheervisies. In de wijken helpen zogenaamde wijkprofielen om het straatbeeld bij een grote ingreep te realiseren op een manier die past bij het karakter van die wijk.

Clear and innovative When managing greenery in Arnhem, the targeted definitions of the city are primary. In terms of the parks, the targeted definitions are translated into management visions. The so-called district profiles in residential areas help when large-scale intervention is carried out in a way that fits the character of the district.

Angerenstein Angerenstein

Het beheer in Arnhem gebeurt zo veel mogelijk duurzaam: voor de onkruidbestrijding in de wijken verdween in de jaren tachtig de gifspuit in de kast. Ook het grote groen in Arnhem wordt duurzaam beheerd. De gemeente is hiervoor sinds 1995 gecertificeerd met het ECO-keurmerk en het internationale FSC-keurmerk. Het beheer wordt afgestemd met de andere grote terreinbeheerders, zoals Staatsbosbeheer en het Geldersch Landschap.

In Arnhem, management is carried out, as far as possible, in a sustainable way. To combat weeds in the districts, in the eighties, pesticides were banned. The large green areas in Arnhem are also maintained in a sustainable way. The Municipality was awarded the ECO certificate and the international FSC certificate in 1995. Management is always coordinated with other large landscape management organisations such as the Dutch State Forest Service and Geldersch Landschap.

Park Zijpendaal Zijpendaal Park

Door het beheer in tijd en plaats te faseren, blijft er leefruimte voor wilde planten en dieren. Arnhem kiest steeds vaker voor begrazing als beheervorm voor ruige terreinen en weiden. In Meinerswijk grazen wilde paarden en runderen en op de Huissensedijk loopt een kudde schapen om daar het gras kort te houden. De grote groengebieden van Arnhem maken onderdeel uit van twee delen van de Ecologische Hoofdstructuur van Nederland: de Veluwe en het Rivierengebied.

By phasing management in terms of time and location, there is still space for wild plants and animals. Arnhem is choosing grazing more often as a management tool for rough terrain and meadows. Wild horses and cattle graze in Meinerswijk and flocks of sheep graze on the Huissensedijk to keep the grass short. The large green areas in Arnhem are part of two elements of the National Ecological Network of the Netherlands: the Veluwe and the Dutch Rivers area.

Park Meinerswijk Meinerswijk Park

Arnhemmers gaan zuinig om met hun bomen. In de stad staan veel bomen van 150 jaar en ouder. De monumentale en markante bomen genieten extra bescherming dankzij het Arnhemse kapbeleid. Enkele voorbeelden van monumentale bomen: de tulpenboom in Park Angerenstein, de tamme kastanjes in Park Gulden Bodem, de oude platanen en een populier op de Singels en de Japanse honingboom op het Velperplein.

Arnhem is cherishes its trees. Many trees in the city are 150 years old and older. The monumental, striking trees are subject to extra protection thanks to the Arnhem felling policy. A few examples of monumental trees: the yellow poplar or tulip poplar in Angerenstein Park, the sweet chestnut in Gulden Bodem Park, the old plane trees and poplars on the boulevards and the Japanese Pagoda Tree on the Velperplein.

Park Zijpendaal Zijpendaal Park

Na uitgebreid overleg met de groene groepen in de stad ontwikkelde Arnhem jaren geleden de Natuurkalender. Deze geeft op basis van Europese regelgeving de periodes aan waarin bouw-, cultuur- en civieltechnische werkzaamheden kunnen plaatsvinden, zonder de natuur geweld aan te doen. Ook biedt de natuurkalender voorwaarden waaronder die werkzaamheden het beste kunnen worden uitgevoerd. De Arnhemse Natuurkalender heeft al tot voorbeeld gediend in veel andere gemeenten.

After extensive consultation with green groups in the city, many years ago Arnhem developed the Nature Calendar. Based on European regulations, this indicates the periods when building, cultural and structural engineering work can take place, without harming nature. The Nature Calendar also indicates the pre-conditions under which such activities can best be carried out. The Arnhem Nature Calendar has been an example for many other municipalities.

Rugstreeppadjes in Schuytgraaf Natterjack toads in Schuytgraaf

Soms leidt stadsontwikkeling tot verlies van groen. Als er groen in de stad verdwijnt, dan moet dit gecompenseerd worden door herplant of door een financiĂŤle bijdrage aan het Groenfonds. Dit fonds maakt nieuwe groene projecten mogelijk, zoals bijvoorbeeld het idee van de reizende tuinen die braakliggende terreinen tijdelijk omvormen tot groene oase. Onlangs werd in ArnhemZuid de eerste reizende tuin geopend, samen met schoolkinderen die meedachten over het ontwerp.

Sometimes urban development can result in a loss of greenery. When greenery disappears from the city, this must be compensated by re-planting or by a financial contribution to the Green Fund. This Fund makes new green projects possible, such as, for example, the idea of an itinerant garden, which temporarily transforms derelict land into a green oasis. The first itinerant garden was recently opened in Arnhem-Zuid, together with school children, who contributed ideas to the design.

Installatie reizende tuin in Malburgen Installation of the itinerant garden in Malburgen

Park Klarenbeek Klarenbeek Park

De Wheme De Wheme

Samenwerking is essentieel Arnhem werkt op het gebied van groen al vijftien jaar intensief samen met bewoners en belangenorganisaties. Aanleiding voor deze manier van werken was destijds een groot meningsverschil over het beheer van Park Sonsbeek. Bepaalde gedeeltes van het park worden nu intensief beheerd en daar waar het kan, krijgt natuurontwikkeling meer kans. De gemeente merkte dat je betrokkenheid creĂŤert als je bewoners vraagt om mee te denken en dat is belangrijk draagvlak voor het groenbeleid.

Cooperation is essential In terms of greenery, Arnhem has been cooperating intensively for fifteen years with local people and interest groups. The impulse for this way of working at that time was a considerable difference of opinion concerning the management of Sonsbeek Park. Some sections of the park are now managed intensively, and where possible, natural development is given more free rein. The Municipality has noticed you create involvement if you ask local people to participate, which is important in creating support for green policy. Opening Park Presikhaaf The Opening of Presikhaaf Park

Arnhem maakt onderscheid tussen structureel en flexibel groen. Dat onderscheid is van invloed op de mate van bewonersparticipatie. Voor het flexibele groen in de wijken mogen de bewoners meebeslissen over inrichting, gebruik en beheer. Ook meebeheren hoort hier tot de mogelijkheden. Voor het structurele groen dat bepalend is voor de herkenbaarheid van het Arnhemse landschap en de stad blijft de invloed van de bewoners beperkt tot meedenken.

Arnhem differentiates between structural and flexible greenery. This differentiation influences the measure of local peopleâ&#x20AC;&#x2122;s participation. For flexible greenery in residential districts, local people can help decide its structure, use and management. Participatory management is also possible here. For structural greenery, which determines the recognisability of the Arnhem landscape and the city, the influence of local people is limited to contributing ideas.

IVN excursie Heemtuin Presikhaaf IVN Excursion Heemtuin Presikhaaf

Veel van het Arnhemse groen kreeg vorm dankzij de inzet van bewoners. Natuurspeeluiterwaard De Bakenhof ontstond als samenwerkingsproject van bewoners en Staatsbosbeheer. In Elderveld kwam een natuurroute voor gehandicapten, aangelegd door bewoners en groene groepen. De verrassende Spijkertuinen zijn grotendeels te danken aan de inzet van de buurtbewoners. En in de stenige wijk Spoorhoek kwamen bewoners op het idee om blinde gevels te gebruiken voor verticaal groen.

Most of the green areas in Arnhem was achieved by the efforts of local people. De Bakenhof came into being as a cooperative project between local people and the Dutch State Forest Service. A nature route was created for the handicapped in Elderveld, laid by local people and green groups. The surprising Spijkertuinen were mostly created thanks to the efforts of the inhabitants. And in the stony Spoorhoek district, local people had the idea to use the undecorated fronts for vertical greenery.

Natuurspeeluiterwaard De Bakenhof De Bakenhof natural playing area water meadows

Ook in woonwijken voelen bewoners zich bij het groen betrokken. Bijvoorbeeld bij het project Buiten Gewoon Beter, in 2000 gestart met als doel achterstanden in het wijkonderhoud weg te werken. Niet alleen geven de bewoners aan waar knelpunten in hun wijk zitten, zij bepalen ook waar het extra budget dat voor elke wijk beschikbaar is, aan wordt besteed. De bewoners van de wijk Angerenstein kozen in dat kader voor verdere verfraaiing van ‘hun’ Park Angerenstein.

Local people in residential districts also feel involved in greenery, for example, the Buiten Gewoon Beter project, started in 2000, with the aim of clearing up the backlog of repairs in their residential district. Local people not only flag up the bottlenecks in their area, they also determine where the extra budget available for each district will be spent. As a result, the inhabitants of the Angerenstein residential district chose further improvements in ‘their’ Angerenstein Park.

Park Angerenstein Angerenstein Park

De gemeente werkt niet alleen samen met bewoners en groengroepen, maar ook met andere overheden en organisaties. Zo wordt tussen Arnhem-Zuid en Nijmegen-Noord een groot nieuw parkgebied ontwikkeld, Park Lingezegen. Samen met de omringende gemeentes en enkele grote organisaties werkt Arnhem daar aan ruimte voor water, natuur en landbouw, maar vooral ook aan recreatiemogelijkheden voor de inwoners van de omliggende dorpen en steden.

The Municipality not only cooperates with local people and green groups, but also with other authorities and organisations. In this way, an entirely new park area is being developed between Arnhem-Zuid and NijmegenNoord, Lingezegen Park. Together with the surrounding councils and a number of large organisations, Arnhem is working to create space for water, nature and agriculture, but especially for recreational opportunities for local people in the surrounding towns and villages.

Skaten in Arnhem-Zuid Skating in Arnhem-Zuid

Waterspeeltuin in Park Sonsbeek Water playground in Sonsbeek Park

Park Sonsbeek Sonsbeek Park

Groen made in [Arnhem] = groen voor iedereen Uit de tweejaarlijkse stadsenquĂŞte blijkt dat groen een van de belangrijkste redenen voor mensen is om in Arnhem te willen wonen. Steeds meer mensen hebben behoefte aan rust. En waar is die rust beter te vinden dan in het groen? En niet alleen op zondag, nee, ĂŠlke dag. En dus zien we steeds vaker mensen die uren in de Arnhemse parken verblijven. Die er pizza laten bezorgen en op een bankje in de schaduw werken op hun laptop.

Green made in [Arnhem] = green for everyone The results of a bi-annual city poll indicated that greenery is one of the most important reasons why people want to live in Arnhem. Increasing numbers of people are searching for peace and tranquillity. And where better to find them than amidst greenery? Not only on Sundays, but every day. And so, increasingly, people are spending hours in Arnhem parks, for example ordering a pizza or sitting in the shade working on their laptop. Park Sonsbeek Sonsbeek Park

Het groen in Arnhem leent zich ook bij uitstek voor sport, spel en beweging. Er zijn enkele mooie routes in Park Immerloo uitgezet voor wandelen hardloopliefhebbers. Hardlopers kunnen ook terecht op landgoed Warnsborn. Daar is het vaste trainingsrondje van atleet Bram Som gemarkeerd met paaltjes. En iedereen kent natuurlijk het sportcomplex Papendal. Ook Openluchtzwembad Klarenbeek ligt prachtig temidden van het landschap. Zomers nemen veel Arnhemmers daar een frisse duik.

Greenery in Arnhem provides an excellent location for sport, play and exercise. There are a few beautiful paths in Immerloo Park for walkers and joggers. Joggers can also exercise on the Warnsborn estate. There is a permanent training route with fixed markers laid out by the athlete Bram Som. And, of course, everyone knows the Papendal sports complex. The Klarenbeek open-air swimming pool is also located centrally in the landscape. In summer, many Arnhem people come here for a refreshing dip.

Openluchtzwembad Klarenbeek Klarenbeek open-air swimming pool

101

Arnhem vindt de beleving van natuur heel belangrijk. Twee voormalige boerderijen werden omgevormd tot stadsboerderij waar kinderen kunnen kennismaken met jong vee en oud-Hollandse huisdierrassen. Bezoekers komen naar Arnhem voor de grote toeristische trekpleisters in het groen: het Nederlands Openluchtmuseum en Burgers Zoo. Of ze komen van de natuur genieten op een van de prachtig gelegen campings in Arnhem.

For Arnhem, experiencing nature is very important. Two former farms were rebuilt as city farms, where children can become familiar with young cattle and various types of old fashioned breeds of Dutch pets. Visitors come to Arnhem for the large tourist attractions set amid the greenery: the Dutch Open Air Museum and Burgers Zoo. Or they come to enjoy nature at one of the beautifully located campsites in Arnhem.

Stadsboerderij Presikhaaf Stadsboerderij Presikhaaf

103

Arnhem wil iedereen van het groen in en om de stad laten genieten. Om alle recreatieve en toeristische mogelijkheden van Arnhem bij zoveel mogelijk mensen onder de aandacht te brengen, werkt de stad samen met het Regionale Bureau voor Toerisme van het Knooppunt Arnhem-Nijmegen. Arnhem nam het groen in de stad ook op in de stadscampagne ‘made in [Arnhem]’. Met deze campagne brengt Arnhem zaken onder de aandacht waar zij trots op is. Vandaar: Green made in [Arnhem].

Groen Green

Arnhem wants everyone to enjoy the greenery in and around the city. In order to inform as many people as possible about all the recreational and tourist opportunities available in Arnhem, the city works with the Junction Arnhem-Nijmegen Regional Tourist Board. Arnhem also included greenery in the city in the campaign ‘made in [Arnhem]’. This is intended to focus attention on the issues of which Arnhem is proud. Therefore: Green made in [Arnhem].

105

Begraafplaats Moscowa Moscowa Cemetery

Arnhem in cijfers

Arnhem in figures

Inwoners

Inhabitants

Aantal inwoners gemeente Arnhem 144.101 (CBS, juni 2008)

Number of inhabitants Municipality of Arnhem 144,101 (CBS, June 2008)

Oppervlakte

Surface

Totale oppervlakte gemeente Arnhem 10.154 ha

Total surface area Municipality of Arnhem 10,154 ha

Groen

Green

Totale oppervlakte groen* binnen Arnhem 7.690 ha Hoeveelheid openbaar groen binnen bebouwde kom 920 ha • Recreatief groen (speelveldjes en trapveldjes) 6 ha (= 1%) • Sportvelden 103 ha (= 11%) • Begraafplaats 36 ha (= 4%) • Parken en landgoederen 565 ha (= 61%) • Groenvoorziening in wijken 210 ha (= 23%) Hoeveelheid openbaar groen buiten bebouwde kom 4.400 ha Hoeveelheid groen besloten terreinen 2.370 ha (o.a. Burgers’ Zoo en Nederlands Openluchtmuseum) Hoeveelheid groen per inwoner ± 534 m2

Total surface area green* spaces within Arnhem 7,690 ha Public green spaces within urban areas 920 ha • Recreational green areas (playing/recreation fields) 6 ha (= 1%) • Sports fields 103 ha (= 11%) • Cemeteries 36 ha (= 4%) • Parks and estates 565 ha (= 61%) • Greenery in districts 210 ha (= 23%) Amount of public green areas outside urban areas 4,400 ha Amount of restricted green areas 2,370 ha (a/o Burgers’ Zoo and Nederlands Openluchtmuseum) Amount of green areas per inhabitant ± 534 m2

Water

Totale oppervlaktewater* binnen de gemeente Arnhem 448 ha Rivier de Rijn 185 ha Water in Arnhem Noord 38 ha Water in Arnhem Zuid 225 ha Hoeveelheid oppervlaktewater per inwoner ± 30 m2

Total surface water* within the Municipality of Arnhem 448 ha The River Rhine 185 ha Water in Arnhem Noord 38 ha Water in Arnhem Zuid 225 ha Amount of water per inhabitant ± 30 m2

* Bron: beheergegevens gemeente Arnhem, Waterschap Rivierenland en Waterschap Rijn en IJssel

* Source: management data Municipality of Arnhem, Water Board Rivierenland and Water Board Rhine and IJssel

108

109

Parken, landgoederen en tuinen

Parks, estates and gardens

Rijksmonumenten

National monuments

De Brink, Gulden Bodem, MariĂŤndaal, Menthenberg, Moscowa, Sonsbeek, Warnsborn, Zijpendaal

Gemeentelijke monumenten

Municipal monuments

Angerenstein, Bronbeek, Sacre Coeur, Singels, Westerveld

Overige parken en landgoederen

Other parks and estates

Bakenhof, Bosveld, Braamberg, Dal van de Paasberg, Hooge Erf, Hoogte 80, Immerloo, Jubilieumpark, Klarenbeek, Lichtenbeek, Lingezegen (i.o.), Liniairpark, van Maerlant, Meinerswijk, Onderlangs, Presikhaaf, Rosorum, Schaarsbergen, Valkenhuizen, Waterberg, Zeegbos

Tuinen

Gardens

Heemtuin Presikhaaf, Imkertuin Angerenstein, Spijkertuinen, Volkstuincomplexen, Vlindertuin Zypendaal

Volkstuinverenigingen

Allotment organisations

B.T.V. Elderveld, Volkstuindersvereniging Arnhem, Volkstuinvereniging Arnhem-Zuid

110

111

Sportterreinen in Arnhem

Sports fields in Arnhem

Sportterreinen

Sports fields

Nationaal Sportcentrum Papendal Gemeentelijke sportparken Arnhem-Noord 6 Gemeentelijke sportparken Arnhem-Zuid 7 Rosendaelsche Golfclub En heel veel kleinere sportveldjes

Papendal National Sport Centre Municipal sports parks Arnhem-Noord 6 Municipal sports parks Arnhem-Zuid 7 Rosendaelsche Golf club And many small sports fields

Hardlopen

Jogging

Diverse routes in Immerloopark en Warnsborn (o.a. in samenwerking met KNAU en Hartstichting)

Various routes in Immerloo Park en Warnsborn (including in cooperation with KNAU en Hartstichting)

Skaten

Skating

Diverse voorzieningen in de wijken 8

Various residential area provisions 8

Paardrijden

Horse riding

Diverse ruiterpaden van Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten en Geldersch Landschap Arnhem maakt onderdeel uit van de 160 kilometer lange route van Veluwe Trail

Various bridle paths of Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten en Geldersch Landschap Arnhem is part of the 160-kilometre route from Veluwe Trail

Mountainbiken

Mountain biking

Bewegwijzerde ATB-routes

Indicated ATB routes

Zwembad

Swimming pool

Openluchtzwembad Klarenbeek

Open air swimming pool Klarenbeek

112

113

Park Meinerswijk Meinerswijk Park

Recreatie in Arnhem

Recreation in Arnhem

Dagrecreatieve voorzieningen

Day recreation provisions

Nederlands Openluchtmuseum, Burgers’ Zoo en Rijkerswoerdse Plassen (Overbetuwe)

Nederlands Openluchtmuseum, Burgers’ Zoo and Rijkerswoerdse Plassen (Overbetuwe)

Recreatieve routes

Recreation routes

Fietsen een dertigtal routes (in samenwerking met o.a. ANWB, Landelijk Fietsplatform, Niederrhein-Tourismus) Wandelen een veertigtal routes (in samenwerking met o.a. Gilde, LAW, NS, RBT KAN, VVV)

Cycling around thirty routes (in cooperation with ANWB, Landelijk Fietsplatform, Niederrhein-Tourismus) Hiking around fourty routes (in cooperation with Gilde, LAW, NS, RBT KAN, VVV)

Kamperen

Camping

Camping Arnhem, Camping De Hooge Veluwe, Camping en Manege De Maesberg, Stichting Kampeercentrum Arnhem, Camping Warnsborn en Vakantieoord Petersburg

Camping Arnhem, Camping De Hooge Veluwe, Camping en Manege De Maesberg, Stichting Kampeercentrum Arnhem, Camping Warnsborn and Vakantieoord Petersburg

Kinderboerderijen

Children’s farm

Stadsboerderij de Korenmaat in Arnhem-Zuid, Stadsboerderij West-Presikhaaf, Kinderboerderij de Kroon in De Laar en diverse bouwspeelplaatsen

City farm de Korenmaat in Arnhem-Zuid, City farm West-Presikhaaf, Children’s farm de Kroon in De Laar and various building playgrounds

116

117

Bomen in Arnhem

Trees in Arnhem

Totaal

Total

Totaal aantal bomen in Arnhem ± 983.500 (± 7 bomen per inwoner) aantal bomen in buitengebied ± 880.000 aantal bomen in parken en landgoederen ± 56.500 aantal stadsbomen ± 47.000

Total number of trees in Arnhem ± 983,500 (± 7 trees per inhabitant) number of trees in outlying areas ± 880,000 number of trees in parks and estates ± 56,500 number of city trees ± 47,000

Bijzondere bomen

Exceptional trees

aantal waardevolle bomen ± 3.500 aantal bomen ouder dan 150 jaar ± 7.500 aantal bomen ouder dan 200 jaar (o.a. Europese larix, grove den, zomereik) ±100 aantal bomen ouder dan 350 jaar (tamme kastanjes in Park Gulden Bodem) 3

number of valuable trees ± 3,500 number of trees older than 150 years ± 7,500 number of trees older than 200 years old (including the European larch, Scots pine, English oak) ±100 number of trees older than 350 years (sweet chestnuts in Park Gulden Bodem) 3

Bijzondere boomsoorten

Exceptional types of trees

466 boomhazelaars (Corylus sec.), 34 Kaukasische vleugelnoten (Pterocarya fraxinifolia), 30 moerascipressen (Taxodium distichum), 1 treurhoningboom (Sophora japonica ‘Pendula’), 438 tulpenbomen (Liriodendron tulipifera), 3.900 lindes (Tilia spec.)

118

119

Bijzondere vogel-, dieren plantensoorten in Arnhem

Exceptional birds, animals and plants in Arnhem

Poldergebied

Polder area

Grote en kleine modderkruiper, bittervoorn en waterspitsmuis

Large and small loaches, rhodeus and Eurasian water shrew

Bosgebieden

Wooded areas

Uil en vleermuis

Owl and bats

Landgoederenzone

Estates zone

IJsvogel en grote gele kwikstaart

Kingfisher and grey wagtail

Rivierengebied

River area

Bever, kwartelkoning, ooievaar en watervleermuis

Beaver, corn crake, white stork and Daubentonâ&#x20AC;&#x2122;s bat

Stadsrand

City edge

Das

Badger

Stroomdalflora

Flow valley flora

Cichorei, kattedoorn en veldsalie

Chicory, spiny rest harrow and meadow sage

Veluwe

Das, edelhert, ree en wild zwijn

Badger, red deer and wild boar

120

121

Hoogte 80 Hoogte 80

‘Groene’ vrijwilligers in Arnhem

‘Green’ volunteers in Arnhem

In de wijken

In the residential districts

Groengroepen, klankbordgroepen Buiten Gewoon Beter, milieuwerkgroepen, wijkplatforms, wijkverenigingen

Green groups, feedback groups, environmental work groups, district platforms, district associations

Klankbordgroep Natuur en Milieu

Nature and Environment Advisory

Bezoekerscentrum Sonsbeek, Fietsersbond, Gelderse Milieufederatie, IVN, Jongeren Milieu Actief, KNNV, Milieudefensie Arnhem, NIVON, Vleermuiswerkgroep Gelderland, Vlinderstichting, Vogelwerkgroep

Visitor Center Sonsbeek, Cyclists association, Gelderse Milieufederatie, IVN, Jongeren Milieu Actief, KNNV, Milieudefensie Arnhem, NIVON, Vleermuiswerkgroep Gelderland, Vlinderstichting, Vogelwerkgroep

Schouwgroepen

Review groups

Angerenstein, Immerloo, Klarenbeek, Meinerswijk Presikhaaf, Sonsbeek-Zijpendaal-Gulden Bodem, Westerveld

Vrijwilligers

Volunteers

Bureau Veluwe Ranger, CNME, Groene Alliantie, Het Gilde, Imkervereniging, Koninklijke Maatschappij Tuinbouw en Plantkunde, Nederlandse Jeugdbond voor Natuurstudie, Nederlandse Vereniging tot Bescherming van Dieren, Scoutinggroepen, Stichting Waterband, Studentenvereniging Larenstein, Vrijwilligerscentrale, Vereniging Geen S-101, Vereniging Stadsschoon Arnhem, Vrienden van Sonsbeek, Vriendenclub Speeluiterwaard Bakenhof, Vrienden van Angerenstein, Vrienden van Meinerswijk, Werkgroep Nestkastonderzoek S.O.V.O.N., IJsvogeldames

124

125

Grote professionele ‘groene’ partnerorganisaties in Arnhem

Large professional ‘green’ partner organisations in Arnhem

Buurgemeenten Apeldoorn, Ede, Lingewaard, Overbetuwe, Renkum, Rheden, Rozendaal, Westervoort Dienst Landelijk Gebied Geldersch Landschap Natuurmonumenten Provincie Gelderland Rijkswaterstaat Staatsbosbeheer Waterschap Rijn en IJssel Waterschap Rivierenland

Neighbourhood councils Apeldoorn, Ede, Lingewaard, Overbetuwe, Renkum, Rheden, Rozendaal, Westervoort Dienst Landelijk Gebied Geldersch Landschap Natuurmonumenten Provincie Gelderland Rijkswaterstaat Staatsbosbeheer Waterschap Rijn en IJssel Waterschap Rivierenland

126

127

Instellingen, scholen en bedrijven in het groen van Arnhem

Institutions, schools and companies in the greenery in Arnhem

Akzo bedrijventerrein aan Velperweg Arnhemse Buitenschool in Park Klarenbeek Bio Kinderrevalidatie en Manege in Rijk der Heide Business Park Arnhem Gelderse Roos Arnhem in Oolgaardthuis GGZ-centrum De Braamberg in Park Braamberg Groot Klimmendaal in MariĂŤndaal Insula Dei in Park Rennen Enk Koningsjacht in Grijsoord Koninklijk Tehuis voor Oud-Militairen en Museum Bronbeek La Cabine (waterwingebied) Museum voor Moderne Kunst Arnhem aan de Utrechtseweg Regina Pacis in Park Sacre Coeur Rijkswaterstaat bij knooppunt Grijsoord Siza Dorp Groep in Schaarsbergen SKAR Wolvenbende Park Zijpendaal

128

129

Nederlands Openluchtmuseum The Dutch Open Air Museum

Oppervlaktewater Arnhem Surface water Arnhem

Terlet Bodemkaart Arnhem

Soil map Arnhem

Legenda

Key to symbols

Zand

Sand

Leem

Loam

Lichte klei

Light clay

Zware klei

Heavy clay

Lichte zavel

Light sandy clay

Zware zavel

Heavy sandy clay

Water

Bebouwing, etc.

Building development etc.

Gemeentegrens

Municipality border

Rheden Velp

Arnhem Oosterbeek

Renkum

Heteren

Driel

Westervoort

Duiven Huissen

Groenstructuurkaart Legenda Veluwe Rivierengebied Betuwe Stadsparken Groen-blauwe lijnen Stadslanen Polderlinten Wijkwegen Wijkparken

Green structure map Key to symbols Veluwe River area Betuwe City parks Green-blue lines City paths Polder ribbons District roads District parks

Park Angerenstein Angerenstein Park

Museum Bronbeek Bronbeek Museum

Colofon

Uitgave

Publisher

Uitgave Gemeente Arnhem, 2e editie april 2009 (oplage: 5.000)

Municipality of Arnhem, 2nd edition April 2009 (version 5,000)

Samenstelling en eindredactie

Composition and editorial board

Marlies Leupen Projecten

Engelse vertaling

English translation

Michael Harrigan

Ontwerp & opmaak

Graphic design and layout

Alain Zandstra, Dieparnhem

Drukwerk

Printing

Drukkerij de Rijn, Velp

Foto’s en beeldmateriaal

Photos and visual material

Omslag binnenzijde voorkant Luuk Broer; pag. 4, 24, 30, 48, 106 www.ceestettero.com; pag. 8, 86 IVN, vereniging voor Natuuren Milieueducatie, afdeling Arnhem; pag. 12 Bezoekerscentrum Sonsbeek, Sophia Mooldijk; pag. 18, 36 www.qubemediaproducties.nl; pag. 32, 38, 138 Gelders Archief; pag. 44 Ton Burgers; pag. 58 Ton van Vliet; pag. 66 Zefanja Hoogers; pag. 88 Monic Deichmann; pag. 92 Sportbedrijf Arnhem; pag. 100 Maarten Wetsema; pag. 130 NOM, Martin Wijdemans; pag. 134 Bodemkaart, schaal 1 : 50 000, © Alterra, 2008; pag. 140 KTOMM Bronbeek Arnhem, Niek B. Ravensbergen; omslag binnenzijde achterkant www.studiodiender.nl; alle overige foto’s en beeldmateriaal (voor zover was na te gaan) Gemeente Arnhem

Inside front cover Luuk Broer; pn. 4, 24, 30, 48, 106 www.ceestettero.com; pn. 8, 86 IVN, vereniging voor Natuuren Milieueducatie, afdeling Arnhem; pn. 12 Bezoekerscentrum Sonsbeek, Sophia Mooldijk; pn. 18, 36 www.qubemediaproducties.nl; pn. 32, 38, 138 Gelders Archief; pn. 44 Ton Burgers; pn. 58 Ton van Vliet; pn. 66 Zefanja Hoogers; pn. 88 Monic Deichmann; pn. 92 Sportbedrijf Arnhem; pn. 100 Maarten Wetsema; pn. 130 NOM, Martin Wijdemans; pn. 134 Bodemkaart, schaal 1 : 50 000, © Alterra, 2008; pn. 140 KTOMM Bronbeek Arnhem, Niek B. Ravensbergen; Inside back cover www.studiodiender.nl; all other photos and images (as far as was able to be checked) Municipality of Arnhem

142

143

Park Klarenbeek Klarenbeek Park