Was er altijd al tijd? by guido romeijn

K.G. Romeijn

â&#x20AC;&#x153;de Mens meet de tijd en de Tijd meet de mensâ&#x20AC;? (Italiaans spreekwoord)

Voorwoord Dit document, aanvankelijk gestart, in 1995, als een persoonlijke verzameling aantekeningen van gegevens m.b.t. zonnewijzers, is door de jaren heen uitgegroeid tot een veel bredere beschouwing van het fenomeen tijd en tijdmeting in de geschiedenis. Bovendien is er met het verstrijken van de jaren van mijn onderzoek zoveel verschillende literatuur over dit onderwerp gevonden en verzameld, dat mijn doel met dit document voortdurend werd ingehaald door al bestaande publicaties. Het heeft derhalve slechts gediend als een voertuig waarmee ik mij (met veel genoegen) door de materie heb geworsteld. Het heeft daardoor in ieder geval een stuk achterstand van mijn algemene ontwikkeling gerepareerd en mij inzichtelijk verrijkt m.b.t. de geschiedenis en de karakteristiek van de mensheid. Door vermeld ontstaansproces moest de structuur van het verhaal voortdurend worden aangepast en draagt het daar onvermijdelijk zo hier en daar de sporen van. Bovendien ontstond door het ontdekken van voor mij nieuwe raakvlakken een soort olievlekwerking met als gevolg een steeds uitdijend document. Het was voor mij een soort sprokkelactiviteit met lange pauzes waardoor ik het mij niet gemakkelijk maakte t.a.v. de kwaliteit van het verhaal, maar waardoor ik er zodoende wel heel lang een plezierige bezigheid aan had. Bovendien verschafte het mij voortdurend een boeiend thema voor onze jaarlijkse vakantiereizen. Volledigheid in gedetailleerde uitwerkingen is niet nagestreefd als daarvan al bestaande publicaties voorhanden zijn, volledigheid met betrekking tot het overzicht van en de samenhang van een en ander daarentegen wel. Apeldoorn, mei 2017 Klaas Romeijn

P.S. de informatie zoals te vinden in de vermeldde Bibliografie, is vele malen uitgebreider en daardoor inhoudelijk interessant als aanvulling op mijn verhaal, wat slechts een overzicht pretendeert te zijn.

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Inhoudsopgave VOORWOORD ......................................................................................................................................................... 1 INLEIDING ................................................................................................................................................................ 5 TIJD ...................................................................................................................................................................... 5 ZON EN TIJD ........................................................................................................................................................... 5 1 DE ZON ................................................................................................................................................................. 6 INLEIDING .............................................................................................................................................................. 6 DE ZON EN ZIJN BETEKENIS VOOR DE MENSHEID ............................................................................................................. 7 Fysisch............................................................................................................................................................ 7 Religieus......................................................................................................................................................... 7 Praktisch ...................................................................................................................................................... 12 ONS ZONNESTELSEL ............................................................................................................................................... 12 Karakteristieken ........................................................................................................................................... 12 Aardbaanmodel ........................................................................................................................................... 13 De Maan ...................................................................................................................................................... 14 De Maanfasen ............................................................................................................................................. 16 ASTRONOMISCH WAARNEMEN HOE DEED MEN DAT IN DE OUDHEID? ............................................................................... 18 Bijlage 1: Sacraal-Astrale monumenten ...................................................................................................... 34 Bijlage 2: Theorie van het ontstaan van ijstijden als gevolg van de karakteristiek van ons zonnestelsel. .. 39 Bijlage 3: Zonnestelsel karakteristieken ...................................................................................................... 40 2 TIJD ..................................................................................................................................................................... 41 INLEIDING ............................................................................................................................................................ 41 TIJDSBESEF ........................................................................................................................................................... 42 TIJDSBEGRIP ......................................................................................................................................................... 43 BIOLOGISCHE KLOK ................................................................................................................................................ 45 TIJDSBEPALINGBEHOEFTE ........................................................................................................................................ 46 TIJD EN SAMENLEVING IN DE (EUROPESE) MIDDELEEUWEN ............................................................................................ 47 TIJD-DEFINITIES ..................................................................................................................................................... 47 Bijlage 1: Tijdbalken oude culturen ............................................................................................................. 48 Bijlage 2: Watercults ................................................................................................................................... 52 Bijlage 3: Tijd in de beeldende kunst ........................................................................................................... 54 Bijlage 4 Tijd in de muziek ........................................................................................................................... 60 3 TIJDMETING: (COMPUTUS(GR)=TIJDMEETKUNDE ............................................................................................. 65 INLEIDING ............................................................................................................................................................ 65 TIJDMETING DOOR DE EEUWEN HEEN ........................................................................................................................ 65 TIJD-BEGRIPPEN .................................................................................................................................................... 65 TIJD COMMUNICATIE .............................................................................................................................................. 67 WETENSCHAPPELIJKE OORSPRONG VAN HET VASTSTELLEN VAN TIJD ................................................................................. 69 HISTORISCH OVERZICHT TIJDMETEN .......................................................................................................................... 69 DE KLOK ALS PERSOONLIJK INSTRUMENT..................................................................................................................... 72 TIJDMETING EN NAVIGATIE ...................................................................................................................................... 72 TIJDSCHALEN ........................................................................................................................................................ 72 EVOLUTIE IN PRECISIE ............................................................................................................................................. 75 TIJDBALK TIJDMETERS ............................................................................................................................................. 79 Bijlage 1: De oorsprong van de (luid)klok .................................................................................................... 81 Bijlage 2: Samenstelling Astrolabium .......................................................................................................... 86 Bijlage 3: Nocturlabium ............................................................................................................................... 87 Bijlage 4: Cartografie historie ...................................................................................................................... 89 Bijlage 5: Globe .......................................................................................................................................... 106

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

4 ZONNEWIJZERS ................................................................................................................................................ 111 INLEIDING .......................................................................................................................................................... 111 HISTORISCH OVERZICHT ........................................................................................................................................ 111 DE ZON ALS TIJDREFERENTIE .................................................................................................................................. 130 TIJDVEREFFENING ................................................................................................................................................ 131 MIDDELBARE EUROPESE TIJD (MET) ...................................................................................................................... 133 ZONNEWIJZERKUNDE = GNOMONICA ...................................................................................................................... 134 ZONNEWIJZERTYPEN ............................................................................................................................................ 134 PRAKTISCHE ONTWERP PARAMETERS ....................................................................................................................... 137 TIJDSCHALEN OP ZONNEWIJZERS ............................................................................................................................ 138 Bijlage 1: Quadrans (Kwadrant) tijdmeting ............................................................................................... 139 Bijlage 2: Spreuken op zonnewijzers .......................................................................................................... 142 Bijlage 3: Islamcultuur m.b.t. zonnewijzers ............................................................................................... 143 Bijlage 4: Chinese zonnewijzers ................................................................................................................. 146 Bijlage 5: Analemma.................................................................................................................................. 149 5 WATERUURWERKEN CLEPSYDRE, CLESSIDRA, WASSERUHR ........................................................................... 152 INLEIDING .......................................................................................................................................................... 152 BEKNOPT HISTORISCH OVERZICHT ........................................................................................................................... 152 TYPEN ............................................................................................................................................................... 156 TOEPASSING VAN KLEPSYDRA’S............................................................................................................................... 156 HISTORISCHE VORMEN ......................................................................................................................................... 157 6 ZANDLOPER, (CLESSIDRA, SABLIER, SANDUHR, HOUR GLASS, OROLOGIO A POLVERE ) ................................. 167 INLEIDING .......................................................................................................................................................... 167 HISTORISCH OVERZICHT ........................................................................................................................................ 167 TYPEN ............................................................................................................................................................... 170 7 VUURKLOKKEN ................................................................................................................................................. 173 INLEIDING .......................................................................................................................................................... 173 SOORTEN ........................................................................................................................................................... 173 WANNEER EN WAAR TOEGEPAST ............................................................................................................................ 177 NAUWKEURIGHEID .............................................................................................................................................. 177 8 MECHANISCH UURWERKEN ............................................................................................................................. 178 HISTORISCH OVERZICHT ........................................................................................................................................ 178 WIJZERPLATEN.................................................................................................................................................... 186 CHRONOMETERS (KLOKKEN T.B.V. PLAATSBEPALING OP ZEE) ........................................................................................ 196 CURIOSA............................................................................................................................................................ 198 NAAMGEVING VAN UURWERKEN EN KLOKKEN ........................................................................................................... 198 Bijlage 1: De antieke Griekse Computer van Antikythera .......................................................................... 199 Bijlage 2: Astronomische klokken en uurwerken ....................................................................................... 201 Bijlage 3: Planetaria................................................................................................................................... 213 Bijlage 4: “Wet op de lengtegraden” ......................................................................................................... 219 9 ELEKTRISCHE UURWERKEN .............................................................................................................................. 220 HISTORIE EN ONTWIKKELING .................................................................................................................................. 220 PULSARTIJD ........................................................................................................................................................ 222 10 KALENDER ...................................................................................................................................................... 223 INLEIDING .......................................................................................................................................................... 223 HISTORISCH OVERZICHT ........................................................................................................................................ 223 HET ONTSTAAN VAN DE KALENDER.......................................................................................................................... 226 DE INDELING VAN HET JAAR ................................................................................................................................... 230 JAARTELLING ...................................................................................................................................................... 232 HISTORISCHE VORMEN ......................................................................................................................................... 234

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

DATERINGMETHODIEKEN EN TIJDSCHALEN ................................................................................................................ 243 Bijlage 1: Getijdenboek “ Les Très Riches Heures du Duc de Berry” (1410) ............................................... 244 Bijlage 2: Zuil van Souvigny ....................................................................................................................... 247 Bijlage 3: Glas in lood kalendermedaillons in roosvenster kathedraal van Lausanne ............................... 249 Bijlage 4: Keltische (Gallische) kalender .................................................................................................... 250 Bijlage 5: Islam kalendermaanden ............................................................................................................ 251 Bijlage 6: Joodse kalendermaanden .......................................................................................................... 252 Bijlage 7: De Republikeinse Kalender ......................................................................................................... 253 Bijlage 8: Meridiaankalenders ................................................................................................................... 256 Bijlage 9: Azteken: kalender-of zonnesteen ............................................................................................... 271 Bijlage 10: Chankillo observatorium .......................................................................................................... 272 Bijlage 11: Astrologie versus Astronomie? ................................................................................................ 273 Bijlage 12: Maya kalender ......................................................................................................................... 283 Bijlage 13: Griekse kalenders ..................................................................................................................... 285 Bijlage 14: Doopvont in de st. Augustine church, Brookland Kent, ca. 1250. ............................................ 286 Bijlage 15 De Zonnepoort-Kalender van Tiahuanaco ................................................................................ 289 NAWOORD .......................................................................................................................................................... 291 BIBLIOGRAFIE ...................................................................................................................................................... 292

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

“De tijd is een groot leermeester naar men zegt, alleen jammer dat hij zijn leerlingen vermoordt.”

(Hector Berlioz)

Inleiding Tijd Ons bewustzijn is er van doordrongen, terwijl we tegelijkertijd niet kunnen vaststellen wat tijd nu eigenlijk is. Alle beroemde filosofen hebben zich uitgeput in een poging het fenomeen te definiëren. Ook de wetenschap heeft tot op heden geen eenduidig antwoord kunnen geven op de vraag of tijd als autonome parameter wel of niet bestaat. Wel heeft de mens al vroeg ervaren dat tijd een praktisch onmisbare grootheid is om ordening van de samenleving in al zijn aspecten mogelijk te maken. Zon en Tijd Het lijkt erop dat er in alle tijden een verband heeft bestaan tussen de zon (met name de karakteristiek van ons zonnestelsel) en het menselijke bewustzijn van het fenomeen tijd. De door de mens beleefde "zonnecyclus" beheerst het leven op aarde en bepaalt de tijdsordening en levensritmiek van natuur, mens en maatschappij, zowel vandaag als in alle ons bekende oude culturen. Uiteraard is de vorm waarin tijd en zon aan elkaar werden gerelateerd, onder invloed van de gevoelde behoefte en de beschikbare geldende kennis en inzichten, geëvolueerd. Vooral de ontwikkeling in de ordening van de samenleving heeft een grote invloed gehad op de behoefte aan meer exacte en expliciete vastlegging van tijd en derhalve aan nauwkeuriger tijdmeetmethodes. Getracht wordt in de navolgende hoofdstukken, met zo hier en daar wat zijsprongen in de cultuurhistorie, een beeld te geven van de historische ontwikkeling van het tijdmeten alsmede van de meest relevante maatschappelijke en wetenschappelijke achtergronden hiervan.

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

1 De Zon Inleiding Gelet op de relevantie van de Zon in het onderhavige onderwerp, lijkt het zinvol om eerst eens stil te staan bij de cultuurhistorische aspecten van de zon in zijn betekenis voor de mensheid, alsmede bij de astronomische karakteristieken van ons zonnestelsel en de evolutie van het inzicht daarin.

*)Viktor IV (1929-1986), geboren als Walter GlĂźck in New York City zoon van emigranten ouders. Noemde zich later ook wel Bulgar Finn. Schilder van o.a. een enorme serie Ikons. Hij ontwierp ook eigenzinnige horloges en klokken onder de naam Bulgar Time. Woonde in Amsterdam vanaf 1981, op een oude vrachtboot in de Amstel, hij verdronk in 1986.

Ikon van ViktorIV, geschilderd op wrakhout 1986*)

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

De zon en zijn betekenis voor de mensheid Fysisch De zon is onmisbaar voor het bestaan van leven op aarde door: + de klimatologische levensvoorwaarden worden door de zonnewarmte bepaald. + onder invloed van zonlicht ontstaan in het bladgroen van boom en plant, door middel van fotosynthese, suikers en zetmeel o.a. geschikt als voedsel voor mens en dier. + biologisch ritme lijkt te worden “gestuurd”· door de zonnecyclus.(niet alleen via de ogen maar ook t.g.v. lichtinval op andere lichaamsdelen) + fysiologische invloeden zoals: = vitamine D wordt in ons lichaam aangemaakt onder invloed van zonlicht m.n. UV = lichtgebrek lijdt tot depressiegevoeligheid en huidaandoeningen. = zonlicht werkt in op de pijnappelklier in de hersenen, die het hormoon Melatonine produceert. Melatonine op zijn beurt zou invloed hebben op de productie van het menselijk groeihormoon. Religieus In vrijwel alle bekende culturen van de "Oudheid" was de Zon de belangrijkste factor in het religieuze besef van de mens en werd de Zon in persoonlijke vorm als God vereerd, wat blijkt uit onder andere: | Zonnecultus, religieuze rituelen | Zonsverduisteringfascinatie | Zonnegoden, zonnetempels | Zonnewendefeesten (midzomer/midwinter) | Zondag: a/d Zon gewijde dag (ingesteld door de Babyloniërs, overgenomen door de Romeinen) De zon was van 15000BC-400AD dominant in het religieuze leven. Behalve de Zon werd in de meeste oude culturen ook de Maan als God(in) vereerd, in Arabië zelfs als de belangrijkste god. Zonne-Religie: (beknopt overzicht) # China: vanaf 4300 BC (rotstekeningen) . Fuxi zonnegod (200BC, Han dynasty) # Egypte: . In het oude rijk, (3000BC) was Horus de god van de hemel: "valkzonnegod" . Re-zonnecultus werd rond 2500BC staatsgodsdienst, met het centrale heiligdom in Heliopolis (= Griekse naam voor oud-Egyptische stad Misr al Jadida). De obelisk was het symbool van deze cultus en het centrale element van de zonnetempels. De farao werd beschouwd als de zoon van de zonnegod Re. . Farao Achnaton (=Amenhotep IV) stelde de zonnecultus met Zonnegod Aton verplicht (1360 BC), symbool: zonneschijf. . Hathor: moedergodin (God van de Hemel gaf leven aan de Zon) . Noet idem, symbool: zonneschijf tussen koeiehoorns. # Slavische landen: vanaf 2000 BC zonnetempels. # Sumerië: zonnegod Utu; symbool adelaar, 2500BC, religieuze feestdagen zonnewende.

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

# MesopotamiĂŤ t.t.v. Oud-Babylonische rijk (1830BC-312BC), zonnegod Sjamasj.

Sjamasj

# Griekenland: . Zonnegod Helios,700BC: menner van zonnewagen die dagelijks van Oost naar West langs de hemel rijdt.

Helios, rijdend langs de hemel in zijn vierspan-zonnewagen. (Grieks keramiek 5e eeuw BC)

. Kolossus van Rhodos (285BC): een beeld van Helios aan de haven van Rhodos-stad. # In het Romeinse rijk: De Sol Invictus (onoverwinnelijke zon) met de zonnegod(en): Mithras, Apollo en Elagabal. Dies Natales Solis Victi , het jaarlijkse feest van de geboorte van de onoverwinnelijke zon werd, na de winterzonnewende, gevierd op 25 december. (dit werd later door de Christenen als Kerstmis geadopteerd) # Japan: . Amaterasoe (zonnegodin v/h Sjintoisme) . Suryaprabha / Nikko (zonnegod v/h HindoeĂŻsme)

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

# Tiahuanaco-cultuur in Bolivia: (15000BC):zonnegod Viracocha,

(zie ook Hfdst.10, bijlage15)

“zonne- of kalenderpoort” 15000BC?

# De Olmeken (1500BC-100AD): de Jaguar zonnegod. # Maya-cultuur: Kinich Ahau zonnegod, 100-900AD. # Azteken: mythologische zonnegod Tonatiuh, tot 1300AD. # Inca: zonnegod Inti, staatsgodsdienst gewijd aan de zon 1100-1400AD. # Etrusken: zonnegod Cautha (of Uzil) 700BC, symbool geit, slang, leeuw. # Kelten: zonnegod Lugh, Belenus (of Bel) als Gallische zonnegod (500BC); Zonnewiel als symbool.

# Denemarken: zonnecultus tot ca 1500BC. # Noorwegen: Freyr als zonnegod. # Perzische en Romeinse rijk: Mithra(s) 600BC tot ca. 200AD. # oude Indiërs: hadden Mithras als zonnegod. # India, Pakistan, Indonesië: Surya, Hindoe zonnegod, 1200AD, symbool swastika. # Inuit (Groenland, Canada): zonnegodin Malina (nog steeds). # Khazaren (Bulgarije): Tengri-Khan, hemelgod 700AD. # Syrië: zonnegod Elagabal, in ca. 218AD ook in Rome geïntroduceerd door keizer Heliogabalus.

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Zonnesymbolen: *Zonneschijf *Zonnewielvormen o.a. swastika, spiraal. *Zonnewagen *Stervormen *Haan *Adelaar *Valk

Zonneschijf (Ierland, 200BC)

Zonnewiel, Hindoe zonnetempel in Karnak 13e eeuw

Nefertete brengt een offer aan Egyptische Zonnegod Aton(met symbool Zonneschijf) 1353BC

Spiraalvormig Zonnesymbool gegraveerd in een steen Zweden, 5e eeuw) Dergelijke symbolen waren algemeen in N-Europa tijdens de brons- en ijzertijd. (Gotland,

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Indus vallei Swastika en Sauvastika inscripties (ca.2000BC)

(zonne-) Petroglief uit Kirchistan

De vierpuntige schijf van Shamasj als zonnesymbool (ca. 1500BC)

Zonnewagen Backa, Bastad petroglief (Zweden)

Zonnewagen van Trundholm, 1600BC

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Praktisch De Zon is in het dagelijks leven van vitaal praktisch nut, onder meer als: * Warmtebron * Lichtbron * Tijdsbepaling (o.a. d.m.v. Zonnewijzers ) * Navigatieoriëntatie * Energiebron (Zonne-energie) # een curieuze toepassing uit de oudheid: Erathosthenes (240 BC), bepaalde m.b.v. de zon de omtrek van de aarde, door de schaduwhoek op 2 plaatsen (800km van elkaar), om 12 uur plaatselijke zonnetijd met elkaar te vergelijken vond hij de radiaalhoek, die bij deze afstand hoorde en kon zodoende de omtrek van de aarde vaststellen. (met de onwaarschijnlijke nauwkeurigheid van 1 %!).

Ons zonnestelsel

(zie ook bijlage 3)

Karakteristieken De zon is ca. 5 miljard jaar oud en heeft een temperatuur van 5500ºC ten gevolge van een continu proces van kernfusie (Waterstof  Helium) en zal naar verwachting nog 4 miljard jaar branden, waarvan de leefbaarheid op aarde op ca.2 miljard jaar wordt geschat. De zon doet ca. 230 miljoen jaar over om een baan rond de Melkweg af te leggen(=Galactisch jaar).

De gemiddelde afstand van de aarde tot de zon is 149,6 miljoen km. De diameter van de zon bedraagt ca. 1400.000 km. De aarde is ca. 4,5 miljard jaar oud, waarvan de eerste 3,5 miljard jaar onderhevig aan hevige geologische veranderingen. De equatoriale diameter is 12.756 km. De equatoriale omtrek is 40.075 km. De omloopsnelheid is 29,6 km/sec =106.560 km/hr. De rotatiesnelheid is ca.1670 km/hr. één omwenteling duurt 23 uur 56 min. en 4 sec., doordat de aarde (in 1 jaar) om de zon draait is ze in die baan in een etmaal bijna 1º verder en daarom is de schijnbare omwenteling precies 24 uur. Sinds 570 miljoen jaar is het ontstaan van leven op aarde in ontwikkeling gekomen. Onze voorouders stammen af van wezens die ca. 3 miljoen jaar geleden ontstonden; de eerste Homo-Sapiens dateert van ca. 600.000 jaar geleden. Historische ontwikkeling m.b.t. de kennis v.d. zon 1 t.a.v. de leeftijd van ons zonnestelsel: * volgens schattingen op basis van de bijbel zou de leeftijd van de aarde ca. 6000 jaar bedragen. * volgens Darwin (1850) had de evolutie, gebaseerd op de theorie van de geologen Hutton en Lyell, minstens honderden miljoenen jaren nodig gehad. * Kelvin (1890) bestreed dat, hij zag de zon als chemische energiebron gebaseerd op gasmassa-implosie en berekende, dat de leeftijd van de zon niet meer dan 20 miljoen jaar kon zijn. * Becqurel (1900) ontdekte gammastralen in het zonlicht waardoor uiteindelijk kernfusie als energiebron van de zon werd verondersteld waaruit het huidige inzicht m.b.t. de leeftijd (ca. 5 miljard jaar) werd afgeleid. 2 t.a.v. de rotatie van de zon: * door de ontdekking van zonnevlekken en de verplaatsing daarvan waargenomen door o.a. Galilei (1600) ontstond het inzicht t.a.v. de rotatie van de zon. Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Aardbaanmodel De aarde draait in een ellipsbaan om de zon, met het centrum van de zon in een der brandpunten (in onze tijd is de baan het minst ellipsvormig, dus bijna rond). De ellipsvorm verandert in 100.000 jaar van minder tot meer ellipsvormig, dit lijdt tot meer resp. minder gelijkmatige warmte spreiding op het aardoppervlak. Dit fenomeen, samen met de inclinatiecyclus, *) is een van de verklaringen voor het ontstaan van ijstijden. ( zie ook Bijlage 2)

De draaiingsas van de aarde wijst continu *) scheef (66,5ยบ) in steeds dezelfde richting naar de hemelnoordpool (poolster). Door de scheefheid is er een onregelmatigheid in de daglengte van max. 30 sec. op 24 uur (langste dag 24 dec.). Ten gevolge van de aardbaankarakteristiek zijn de seizoenen verklaard en de verschillen daarin v.w.b. het Noordelijk resp. Zuidelijk halfrond, alsmede het lentepunt en herfstpunt waarop de zon loodrecht boven de evenaar staat en daardoor overal op aarde de dagen nachtduur even lang is, de zogenaamde equinox. De baansnelheid verandert met de afstand tot de zon en is op 3 januari het hoogst als de afstand het kleinst is (perihelium), op 5 juli is de snelheid het laagst en de afstand het grootst(aphelium). Bovenstaande volgt uit de 2e wet van Kepler: in gelijke tijden worden gelijke perken doorlopen.

De draairichting van de aarde om haar as is rechtsom (van West naar Oost)

*) Inclinatiecyclus(precessie): in 41.000 jaar verandert de inclinatiehoek van 22,1 tot 24,4 graden. Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Als gevolg van bovenstaande constellatie kunnen we de volgende praktische karakteristieken ervaren: * op de evenaar is de daglengte gedurende het gehele jaar constant, duur v/d dag is gelijk aan die van de nacht nl. 12 uur. (dag gedefinieerd als de periode tussen zonopkomst en zonsondergang) * alleen tijdens de equinoxen(21 maart en 21 september) is dat overal op aarde het geval. * de zon staat tijdens de equinox loodrecht boven de evenaar (90°). * aan de polen komt de zon nooit hoger dan 24°. * aan de polen is er tijdens het wintersolstitium geen zon en dus nacht en tijdens het zomersolstitium gaat de zon niet onder en blijft het dus dag. * op bijv. 45°Nbr is de dag tijdens de zomerzonnewende 16 uur en 9 uur tijdens de winterzonnewende. De rotatie van de Aarde wordt ten gevolge van de aantrekkingskracht van de Maan afgeremd, dit betekent een daglengte verandering. De vertraging in 3 jaar is ca. 1 seconde, de klok wordt daarom elke per 3 jaar aangepast door de wereldstandaard klok 1 seconde stil te zetten, de zogenaamde schrikkel seconde.. Geografische geschiedenis van de aarde: Ontstaan ongeveer gelijk met de zon de, d.m.v. radioactief verval van de oudste meteorieten bepaalde, leeftijd is ca. 4.7 miljard jaar. Het ontstaan van de maan: Theia: in de Mythologie de moeder van Selene (de Maan), is de naam gegeven aan een planeet ter grootte van Mars, die ca. 4 miljard jaar geleden tegen de aarde botste, waardoor uit de brokstukken de Maan is ontstaan. Tevens is deze botsing de oorzaak van de scheefstand van de aardas, die vervolgens door de Maan wordt gestabiliseerd. De scheefstand is niet helemaal stabiel onder invloed van Jupiter en Venus ontstaat er met een cyclus van 41.000 jaar een schommeling in de scheefstand van 22.1° - 24.4°. De huidige scheefstand bedraagt 23.5°. Deze schommeling in de scheefstand geeft significante klimaat effecten, waaruit o.a. IJstijden kunnen worden verklaard. Er zijn aanwijzingen dat ten gevolge van latere natuurrampen, geografische veranderingen hebben plaatsgevonden waardoor bijv. de aardkorst verschoven zou kunnen zijn met als gevolg, dat continenten op andere breedtegraden zijn komen te liggen. Het voert te ver om hier alle geologische en archeologische aanwijzingen voor deze veranderingen te bespreken ik beperk mij tot de “zon en tijd”- relevante ervan: * Erathosthenes bepaalde de omtrek van de aarde op locaties die vandaag niet dezelfde meetwaarden m.b.t. de schaduwhoeken, zou opleveren. *Ook de urenschaal van een in Thebe gevonden waterklok past niet bij de huidige breedtegraad van die plaats. De Maan De leeftijd van de maan is ca. 4 miljard jaar en dus jonger dan de aarde (zie bovenstaande). De maan draait in een ellipsbaan om de aarde op een gemiddelde afstand van 384.400 km, met een snelheid van 3659 km/hr en heeft een diameter van 3480 km. De maan draait tevens om haar as. De omloopbaan staat onder een hoek van ca. 5° t.o.v. de aardomloopbaan om de zon, hierdoor treedt er geen maandelijkse zonsverduistering op. De omlooptijd van de maan: van nieuwe maan tot nieuwe maan, is de oorspronkelijke basis voor de maand. De Maan werkt als rem op de rotatiesnelheid van de aarde: 400 miljoen jaar geleden was een dag 21 uur en had een jaar 410 dagen. Dit heeft men kunnen vaststellen met koraalfossieldatering. De vertraging bedraagt ca. 2,3 msec. per eeuw.

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

De diameter van de zon is ongeveer 400x die van de maan, terwijl de afstand van de aarde tot de zon ongeveer 400x die van de aarde tot de maan is, hierdoor lijken de zon en de maan vanaf de aarde gezien, even groot en kan er wanneer de maan precies op de lijn tussen de aarde en zon staat een zonsverduistering op aarde plaatsvinden. Vanaf de aarde zien wij altijd dezelfde helft van de maan, dit ten gevolge van het feit dat de rotatie van de maan om haar as dezelfde periode duurt als die van de omloopperiode om de aarde. We zien echter niet 50% maar 59% van de maan door de schijnbare slingering o.a. ten gevolge van de elliptische omloopbaan, de baanvlakhelling en de aardpositie-verschuiving (in de aardbaan). De aantrekkingskracht tussen aarde en maan is de belangrijkste oorzaak van de getijden (1500 miljoen PK). De invloed van de aantrekkingskracht van de zon speelt ook een rol, maar door de grotere afstand is die invloed veel kleiner. Echter als aarde zon en maan in elkaars verlengde staan (rond volle maan en nieuwe maan) worden de krachten opgeteld, hierdoor ontstaat de zogenaamde springvloed. Rond eerste en laatste kwartier werken de twee krachten elkaar tegen en spreken we van dood tij. * Maangodinnen /goden:

(SumeriĂŤ: maangod) Nanna, Sin, Al (Egyptische) Isis, Hathor (Griekse) Semele, Selene, Artemis, Helena, Aphrodite, Nemesis (Romeinse) Diana, Luna (Inca) Mama Qilla

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

De Maanfasen De helft van de maan wordt verlicht door de zon, de zichtbaarheid vanaf de aarde hiervan, verandert van dag tot dag binnen de maancyclus: (=29 dagen + 12 uur + 44 min. + 3 sec.) De cyclus is op te delen in: 2 periodes: wassend en afnemend of

4 periodes: (0-90)°,(90-180)°,(180-270)°,(270-360)° of : 1ekwartier, 2ekwartier, 3ekwartier, 4ekwartier of ook wel: nieuwe maan, 1e kwartier, volle maan en laatste kwartier

8 periodes: nieuwe maan, sikkel (wassend), 1e kwartier (halve maan), tussen half en vol, volle maan, afnemende maan, laatste kwartier, balsemiek (afnemende sikkel) De schijnbare veranderingen van de zichtbare maan noemt men de schijngestalten en worden veroorzaakt door de verandering van de maanpositie t.o.v. de aarde en van beider positie t.o.v. de zon. De scheidingslijn tussen het verlichte en onverlichte deel van de maan wordt de lunaire- terminator genoemd. Afgezien van de onregelmatigheden van het maanoppervlak heeft hij een elliptisch verloop doordat het een cirkelprojectie is. Uiteindelijk wordt het een volledige cirkel die de rand van de maan vormt bij nieuwe en volle maan. Vanwege haar verschillende gezichten wordt de maan drievormig genoemd: ze is rond, wassend met de sikkelpunten naar het oosten of afnemend met de sikkelpunten naar het westen. De maan lijkt net als de zon op te komen in het Oosten en onder te gaan in het Westen. Dit in weerwil van het feit, dat haar echte beweging t.o.v. de Noordpool van west naar oost verloopt. Echter doordat de aarde van west naar oost draait lijkt het toch alsof ze van O  W beweegt. Doordat de maan een baan beschrijft, die niet synchroon loopt met de zonnecyclus, die voor onze tijddefinitie wordt gebruikt, komt ze per dag ca.50 min. later op. of

opkomst: ondergang: ondergang: zichtbaar:

geheel donker

R 1/2 licht

geheel licht

L 1/2 licht

NM dichtst bij de zon dageraad zonsondergang zonsondergang niet

EK in 90°hoek middaguur middernacht middernacht ’s avonds

VM tegenover de zon zonsondergang dageraad dageraad hele nacht

LK in 90°hoek middernacht middaguur middaguur nacht/ochtend

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Staat de maan tussen aarde en de zon dan is het verlichte gedeelte van ons afgekeerd en is de maan dus voor ons niet zichtbaar ( = nieuwe maan). Een week later, als de maan tot ca. een kwart van haar baan rond de aarde is gevorderd verlicht de zon de helft van het naar de aarde gerichte halfrond. Het 1e kwartier begint als zon en maan vanaf de aarde beschouwd conjunct staan. Aanvankelijk is de maan onzichtbaar doordat ze gelijktijdig opkomt met de zon. Maar tegen het einde van het 1e kwartier is kort na zonsondergang een smal schijfje zichtbaar als de maan (vlak na de zon) verdwijnt achter de horizon. Het 2e kwartier kenmerkt de fase tussen de nieuwe en volle maan. De rechter maanhelft is hier zichtbaar. (de linkerhelft op het zuidelijk halfrond ) Aan het begin van het 2e kwartier valt de opkomst van de maan rond het middaguur en verlicht de maan de aarde vanaf de schemering tot ze rond middernacht ondergaat. In deze fase staan zon en maan in een hoek van 90 graden. Na weer een week markeert het 3e kwartier het begin van volle maan. Doordat de maan nu praktisch recht tegenover de zon staat valt ze in het volle licht. Ze kan worden waargenomen als ze tijdens zonsondergang opkomt in het oosten totdat ze met zonsopkomst weer ondergaat. Het 4e kwartier is de fase halverwege tussen volle maan en nieuwe maan. Ook nu staan zon en maan in een rechte hoek. De maan komt rond middernacht op en is zichtbaar in het oosten gedurende het laatste deel van de nacht tot ongeveer zonsopgang. De verlichte schijf is afgenomen tot een halve cirkel. Een week later is de maand afgerond en begint de cyclus opnieuw.

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Astronomisch waarnemen hoe deed men dat in de oudheid? Het bestuderen van “hemelverschijnselen” was in alle oude culturen een serieuze bezigheid. De belangstelling hiervoor kwam, ofwel vanuit religieuze motieven of werd ingegeven door een meer praktische noodzaak ten behoeve van overleven. Hiertoe werden observatoria gebouwd op plaatsen die voor waarneming het meest geschikt waren. De registratie van ‘hemelverschijnselen’ als functie van de kalender vroeg om kwantitatieve waarnemingsinformatie. Aanvankelijk kon men slechts met het blote oog omhoog in de, toen nog donkere, sterrenhemel kijken, maar dat bevredigde de belangstelling onvoldoende. Deze “hemelfascinatie” stimuleerde de ontwikkeling van allerlei observatie hulpmiddelen.

Een aantal astronomen met hun instrumenten in de weer in het Galata observatorium in Istanbul (1557)

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Hieronder een overzicht van vroege observatie hulpmiddelen tot en met de Renaissance. * Het Armillarium, is bedacht door Archimedes (287-212BC) en gerealiseerd door Eratosthenes (276-194BC). Het was een visueel hulpmiddel om de hemel constellaties beter te begrijpen.

Een astronoom observeert de hemel met behulp van een armillarium, 14e eeuws manuscript

Vanuit het armillarium ontstaat het planetarium (ook door Archimedes), een van de vroegste, mechanisch aangedreven, versies hiervan is het â&#x20AC;&#x153;Anti Kytheraâ&#x20AC;? mechanisme. (zie ook bijlage 1 van hfdst 8). Hipparchus, Grieks astronoom (190-120BC) heeft al een sterren catalogus uitgegeven in 134BC.

vroege prent van waarnemer Hipparchus. (reproductie) sterrencatalogus observatie armillarium Ptolemaeus

Op basis van deze kennis werd door Claudius Ptolomeaus (87-150AD) het eerste observatiearmillarium bedacht, als instrument om de coĂśrdinaten van de posities van de hemellichamen vast te stellen. Het educatieve Armillarium ontstaat opnieuw in Europa in de 10e eeuw als hulpmiddel voor de astronomielessen op de universiteiten. Armillaria werden ca.2 millennia als observatie meetinstrumenten gebruikt, totdat nauwkeuriger hulpmiddelen zoals kijkers en telescopen ze overbodig maakten, echter de educatieve Armillaria worden nog steeds gebruikt.

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

titelblad van Epitoma in Amalgestum (1496) van Regiomontanus (Ptolemaeus en Regiomontanus zitten onder een armillarium

een enorm astrolabium met astronomen (miniatuur uit 16e eeuws Osmaans document)

Zhang Heng, chinees astronoom (78-139), met zijn door waterkracht aangedreven armillarium

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Enige voorbeelden van Armillaria hieronder:

Amillarium 1560 vlgs. Ptolemeïsche wereld

het Augsburg- Armillarium, Educatie armillarium 1711 ca. 1650 (met planetarium)

Idem 18eEeuw(hout)

* Het Astrolabium Ontstaan op basis, van oude kennis van Hipparchus, in de 2e- 4e eeuw in Alexandrië. Een instrument waarmee hoogte en plaats van de hemellichamen kan worden gemeten als functie van de tijd ( zie ook hfdst 3bijlage2). Het was tot aan de 16e eeuw een belangrijk instrument voor de navigatie, waarna het werd opgevolgd door de sextant.

Arabisch astrolabium 12e eeuw

* Kwadrant (met gradenboog van 90°) door Ptolemaeus geïntroduceerd als verbetering van het astrolabium. Het oude kwadrant*) was een astronomisch instrument om de hoogte van een hemellichaam boven de horizon te bepalen. Hoe groter het kwadrant hoe nauwkeuriger in observatoria werden ze daarom in grote vaste opstellingen gerealiseerd (soms zelfs op een muur aangebracht)

Ptolemaeus met zijn kwadrant

observatie principe

Kwadrant uit 14e eeuw

*) zie ook hfdst.4, bijlage1

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

* Ptolemaeic-ruler Dit was een ander instrument van Ptolemaeus (92-168) in gebruik voor de hoogtebepaling van hemellichamen via hoekmeting. (voor het eerst beschreven door Ptolemaeus in de Amalgest) Het werd in de middeleeuwen bekend als Triquetrum

Ptolemaeus met de ruler in zijn hand

Het Triquetrum van Copernicus

* Het Torquetum: Ontstaan uit de Moorse astronomie in de 13e eeuw. Is een meetinstrument om posities van hemellichamen in 3 coördinatenstelsels vast te leggen: orizontaal, equatoriaal en het ecliptisch).

* Jakob’s staf (Ballestilla, Graadstok) Waarschijnlijk al in gebruik bij de Chaldeeën (400BC) voor hun waarnemingen. Her-uitgevonden in de 14e eeuw door de Catalaanse Jood Levi Ben Gerson (Gersonides) is een hoekmeter om de hoogte van verre objecten te bepalen, in de astronomie en gebruikt in de scheepvaart als navigatie-instrument. Later vervangen door het Octant en de Sextant.

Jakobsstaf, aanvankelijk met één en later met meerdere kruishouten

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

* Daviskwadrant (backstaff) Door John Davis uitgevonden in 1594; men hoefde hierbij niet meer in de zon te staren, door gebruik van een spiegeltje.

verbeterd Daviskwadrant, ca 1760

* Instrumenten van Tycho Brahe (1546-1601), Deens astronoom, die een rijk arsenaal van observatie-instrumenten ontwikkelde, hieronder enige voorbeelden.

Sextant ca.1575,(radius 155 cm)

Armillarium 1584

grote Muurkwadrant ca.1596

het zog. Augsburg Kwadrant 1570

Was er altijd al tijd?

grote Armillarsphere (272cm,) 1585

Sextant 1572

K.G. Romeijn

* Telescoop Dit was een specifiek observatie-instrument, waarmee men slechts kon waarnemen en geen geometrische gegevens bepalen. Uitgevonden door Galilei in 1609 op basis van de uitvinding van Hans Lipper(s)hey in 1608, die het refractor-type telescoop had bedacht. Galileo Galilei (1564-1642)

(een van de 1e waarnemingen met zijn telescoop)

De buisloze telescoop: Op basis van lenzen door Constantijn Huygens vervaardigt, bedacht Christiaan Huygens in ca. 1685 een buisloze telescoop, waarmee door de grote lengte hiervan, waarnemingen konden worden gedaan van objecten op zeer grote afstand. (zie hiernaast)

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

* Octant (met een gradenboog van 45Â°) en uitgevonden door John Hadley in 1730. Als opvolger van het Daviskwadrant, op basis van het door Newton bedachte reflectie kwadrant.

Octant uit 1750

Later opgevolgd door de sextant. * Sextant (met een gradenboog van 60Â°) ontstaan in 1757, John Bird was de eerste bouwer.

Sextant uit 1770 met statief Principe van een Sextant

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Vroege waarnemingen: Een zonsverduistering had in vroeger tijden, als onbegrepen en indrukwekkend natuurverschijnsel, een enorm religieuze impact op de mensheid, eens te meer omdat de hemellichamen ook nog als Goden werden beschouwd. Het voorspellen van zonsverduisteringen was dan ook een belangrijke drijfveer voor de astronomen in de oudheid. Bekend is dat bijvoorbeeld Thales van Milete het moment van de zonsverduistering van 585 BC kon berekenen en voorspelde. Ook was er in MesopotamiĂŤ al een 30 jarige registratie van zonsverduisteringen over de periode 679-648 BC, de gegevens hiervoor werden verkregen van hun talrijke observatoria. *) Een en ander gold trouwens ook m.b.t. maansverduisteringen, die veroorzaakt worden door de schaduw van de aarde over de maan. *) (De Saros = de cyclus van zons-en maansverduisteringen, bedacht door de ChaldeeĂŤn: Deze vroege astronomen hadden, door middel van waarnemingen, opgemerkt dat in een periode van 18 jaar, 11dagen en 8 uur gemiddeld 71 verduisteringen plaatsvonden, 28 maans-en 43 zonsverduisteringen en dat zich in de volgende periode herhaalde. Ze noemden deze periode Saros.)

Er is ook in Europa sprake geweest van omvangrijke observatoria die o.m. bedoeld waren om verduisteringen te kunnen voorspellen bijv. Stonehenge (v.a.3000BC). Was de hemelschijf van Nebra (ca.1600BC), ook bedoeld om maansverduisteringen te voorspellen? Dit betekent dat er zelfs in de Bronstijd al sprake was van astronomische activiteiten in Europa!

Hemelschijf van Nebra (16e eeuw BC); (gevonden in Duitsland, 30cm diameter, linker boogsegment ontbreekt)

De oudste waarneming van een zonsverduistering? (midden Ierland)

Rotstekening van de zonsverduistering van 3340 BC Op een steen in een Ierse graftombe, er valt zonlicht op de steen tijdens de equinoxen.

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Ook werden in de oudheid inslagen van asteroĂŻden geregistreerd, zoals blijkt uit een tablet uit SumerĂŻe, op deze planisfeertablet staat het verslag van de inslag in Oostenrijk uit 29 juni 3123BC. Het verslag is geschreven in spijkerschrift en ook de posities van de sterrenbeelden zijn er op aangegeven. De omvang van de inslag had een diameter van ca. 800 m. De tablet is gevonden in Nineve (Irak). De inscripties zijn voor ca. 50% bewaard gebleven.

Planisfeertablet

Kometen werden in de oudheid gezien als voorspellers van grote gebeurtenissen en onheil en daardoor objecten van bijzondere observatieaandacht. Chinese waarnemers deden verslag van een komeet die ze in 1059BC in het Oosten hadden waargenomen. Aristoteles beschrijft al kometen met en zonder staart. In de Bijbel wordt gesproken over een Zwaard aan de hemel waargenomen door koning David, dit zou kunnen wijzen op de komeet van 959BC Op het wandtapijt van Bayeux is de komeet van 1066 afgebeeld, die als voorbode gold van de nederlaag van koning Harold tegen Willem de Veroveraar in de slag bij Hastings.

komeetfragment van het tapijt van Bayeux (1069)

De komeet waargenomen in 1682, werd bekend door Halley, die vaststelde dat die dezelfde baan beschreef als die van1531en 1607 en wellicht ook die van 1066.

De grote komeet boven Praag, van 1577.

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Astronomische begrippen van ons zonnestelsel De vroege historie: Sinds 721BC werden al door de Babyloniërs Astronomische gegevens op schrift vastgelegd. De "ecliptica" (= dierenriem) is de schijnbare baan die de zon t.o.v. de sterrenhemel gedurende een jaar aflegt. Schijnbaar, omdat in werkelijkheid de aarde om de zon draait vanaf de aarde lijkt het echter alsof de zon langs de hemel beweegt. De ecliptica is al zo’n ca. 2000 jr. geleden in de tijd van de Babyloniërs in 12 gelijke stukken verdeeld (zijnde de tekens v/d dierenriem) elke 30 graden een nieuw teken. De tekens zijn vernoemd naar de sterrenbeelden waarmee ze, in die tijd, samenvielen. Het verschil t.o.v. toen is sindsdien opgelopen tot circa 30 graden. Pas in het jaar 26.000 vallen de tekens opnieuw samen met de gelijknamige sterrenbeelden. De tekens van de dierenriem: Aries/Ram.................... 21maart....zon-decl. 0 gr Taurus/Stier..................20 april... zon-decl. 11 gr 18 min. Gemini/Tweelingen..... 21 mei.......zon-decl. 19 gr 51 min. Cancer/Kreeft............... 21 juni..... zon-decl. 23 gr 26 min. Leo/Leeuw.................... 23 juli.......zon-decl. 20 gr 11 min. Virgo/Maagd................ 23 aug...... zon-decl. 11 gr 38 min. Libra/Weegschaal........ 23 sept...... zon-decl. 0 gr Scorpio/Schorpioen...... 23 okt...... zon-decl. 11 gr 16 min. Sagittaris/Schutter........ 22 nov..... zon-decl. 20 gr Capricornus/Steenbok.. 21 dec...... zon-decl. 23 gr 26 min. Aquarius/Waterman..... 20 jan........zon-decl. 20 gr 14 min. Pisces/Vissen................ 18 febr......zon-decl. 11 gr 50 min. __________________|^^^^^^^|______________________________ (datum waarop de zon gemiddeld het betreffende teken binnen gaat) De kennis van de Egyptenaren was gebaseerd op die van de Babyloniërs en die van de Grieken vervolgens weer op die van de Egyptenaren. De Griekse kennis m.n. het werk van Aristoteles m.b.t. de kosmologie, biologie en fysica kwam pas weer na de middeleeuwen via Arabië in Europa terecht en vormde daar de basis voor de Europese wetenschappelijke ontwikkeling! De ontwikkeling van het wereldbeeld (en zijn astronomische samenhang) door de eeuwen heen. De Babyloniërs veronderstelden de aarde als een holle berg drijvend op het water, met daarboven de lucht in een holle ruimte met vaste sterren. De zon komt aan het begin van elke dag door een Oostelijke poort op en gaat via een Westelijke poort aan het einde van de dag onder. In de Hindoe-mythologie wordt de aarde, in het heelal, gedragen door 6 olifanten, terwijl de helse gebieden worden gedragen door een schildpad die op een slang staat.

Hindoe beeld van het heelal

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Wereldbeeld volgens de Egyptische mythologie: Noet de godin van de hemel staat op handen en voeten op de aarde (aardgod Geb) en wordt omhoog gehouden door de god van de lucht Shu en symboliseert zo de dagelijkse cyclus van de zon (zonnegod Re): (Noet baart elke ochtend de zon en eet hem sâ&#x20AC;&#x2DC;savonds weer op).

Van deze representatie zijn vele uitvoeringen zowel in steen, hout en papyrus. (zie onder)

Noet omspant de wereld

detail

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Vanaf 600BC werd door de Ionische filosofen het tot dan toe geldende mythologische wereldbeeld vervangen door een, die wat meer op de ratio en fysica en waarnemingen gebaseerd was. Thales van Milete, definieerde het wereldbeeld als een op het water drijvende, platte, aarde met daarboven de elementen lucht en vuur.

Middeleeuwse prent van het Griekse wereldbeeld

Anaximander veronderstelde dat de bolvormige aarde om haar as moest draaien. Pythagoras (500BC) en zijn leerlingen waren de eersten, die trachten een op wiskundige kennis gebaseerd wereldbeeld te definiĂŤren (als ontdekkers van o.a. de harmonische verdeling van de octaaf wilden ze alles in de natuur uitdrukken in verhoudingen). Alle hemellichamen dus ook de aarde zouden bewegen om een centraal vuur in concentrische banen waarvan de stralen zich verhielden identiek met de octaafverdeling. Bovendien was in hun denken het getal 10 zo belangrijk dat men, daar zij maar 9 hemellichamen kenden, er een aan toevoegden nl. een tegenaarde die diametraal tegenover de aarde stond en derhalve niet waarneembaar was, evenals het centrale vuur niet waar te nemen viel omdat de aarde in hun visie slechts aan de van het vuur afgekeerde zijde bewoonbaar was. De aarde werd reeds als bol verondersteld. Aristoteles (350BC) kan gezien worden als de grondlegger van de "fysische"- astronomie. In zijn wereldbeeld was de aarde het centrum van de kosmos en er omheen draaiden, met eenparige snelheid en in concentrische cirkels, de andere hemellichamen: 1 de Maan, 2 Mercurius, 3 Venus, 4 de Zon, 5 Mars, 6 Jupiter, 7 Saturnus, 8 de Sterren, in baan 9 de Dierenriem en in de 10e (en buitenste schil) de Goden. De aarde was dus weliswaar het centrum maar was tegelijkertijd wel van de laagste orde! Aristarchos (300BC) schijnt reeds te hebben geschreven (althans volgens Archimedes) dat de aarde om de zon zou draaien. Eratosthenes (250BC), bepaalde met grote nauwkeurigheid de helling van de ecliptica (23graden en 51min) en ook de omtrek van de aarde (39690km). Hipparchos (180BC) schijnt ook al geopperd te hebben dat de zon wel eens het middelpunt van de kosmos zou kunnen zijn. Ptolemaeus (150AD, Hellenistische cultuur) is de grondlegger van de "wiskundige"-astronomie. Inmiddels had men ervaren dat het wereldbeeld van Aristoteles wiskundig niet correspondeerde met astronomische observaties. Ptolemaeus bedacht wiskundige correcties (o.a. excentriciteit, epicykels, vereffeningspunten etc.) zonder een nieuw fysisch-realistisch model te definiĂŤren. De theorie van Ptolemaeus werd door de Arabieren overgenomen en nog verbeterd en werd tot in de middeleeuwen ook in Europa als wereldbeeld gehanteerd en door de Kerk geaccepteerd.

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Wereldbeeld volgens Ptolemaeus.

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Copernicus:(1473-1543AD) ontwikkelde *) en bewees onze huidige astronomische basis: "De zon als centrum van de kosmos" met daaromheen draaiend de aarde en de andere hemellichamen (concentrisch). De aarde draaiend om haar as in 24 hr. (Revolutionibus orbium coelestium, gepubliceerd in ca. 1543AD) *) gebaseerd op onderzoek van al Battani en al Toesi) Wereldbeeld volgens Copernicus

nog steeds met concentrische planeetbanen

Dit bleek echter nog onvoldoende te corresponderen met de waarnemingen, zodat ook hierbij epicykels als correctie nodig bleven. Totdat Johannes Kepler (1571-1630), het model verbeterde, zoals in de wetten van Kepler is vastgelegd. (zie hieronder)

de 1e en 2e wet in 1609

de 3e wet in 1619

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Dit wereldbeeld werd later aangevuld en verbeterd door.: Galilei:(1564-1642AD) (o.a. zonnevlekken, bewegingstheorie, Jupitermanen, en het bewijs van het Copernicus-model, gepubliceerd in Discorso, 1632AD). Chr. Huygens: (1629-1695) (o.a. botsingswetten, Titan en ring van Saturnus, (ca. 1670AD). E.e.a. betekende een revolutionaire verandering m.b.t. het, al bijna 20 eeuwen geldende, wereldbeeld en werd dan ook heftig ontkend en tegengewerkt met name door de R.K.-kerk, die het in strijd noemde met de H.Schrift. (Dit kostte Galilei zijn vrijheid en Bruno zelfs het leven) Newton (1700) kwam met nog meer bewijzen t.a.v. de juistheid van het Copernicus model. De gregoriaanse kalender werd berekend vanuit het Copernicus model. De ontwikkeling van de natuurfilosofie van de Grieken naar de huidige natuurwetenschap heeft er 2000 jaar over gedaan.(600BCď&#x192; 1700AD). Met enorme ontwikkelingstagnaties in de periode van 1000 AD tot 1600AD, waarna met name in Europa de grote doorbraak ontstond. Zo blijkt, dat de secularisatie van de natuurwetenschap meer dan 20 eeuwen heeft geduurd. Tijdlijn van de Astronomische ontwikkeling Thales (van Milete) 624-545BC Anaximander (van Milete) 610-546BC Pythagoras 571-495BC Aristoteles 385-322BC Aristarchos 310-230BC Archimedes 287-212BC Eratosthenes 276-194BC Hipparchos 190-120BC Ptolemaeus 87-150 al Batani 850-924 ibn Haytam 965-1040 al Toesi 1201-1274 Nicolas Copernicus 1473-1543 Tycho Brahe 1546-1601 Johannes Kepler 1571-1630 Galileo Galilei 1564-1642 Christiaan Huygens 1629-1695 Isaac Newton 1643-1727 Zoals met alle wetenschappen het geval is, blijkt hieruit dat de astronomie op een solide Grieks fundament is ontstaan, waarop in ArabiĂŤ is doorgegaan en in Europa pas vanaf de renaissance werd verder gebouwd!

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Bijlage 1: Sacraal-Astrale monumenten De meeste prehistorische bouwwerken hebben met elkaar gemeen, behalve een grote mate van onzekerheid met betrekking tot hun functie, dat ze een lokale cultus vertegenwoordigen, die een relatie had met een kalender die afgeleid was van de “hemel verschijnselen”. Tevens waren ze meestal heiligdommen waar de lokaal gangbare goden en godinnen werden vereerd. Voor dat doel, waren ze ook bedoeld als astronomische observatoria en daarom gebouwd op open plekken en in een astronomische-oriëntatie structuur. Bovendien zijn ze soms in, de ter plaatse geldende, religie beïnvloed qua vorm. Enkele beroemde voorbeelden van sacraal-astrale bouw in Europa zijn o.a.: # in Malta de megalithische tempels (4000-2500BC): Deze hadden een de geometriestructuur van de aldaar vereerde moedergodin, zoals blijkt uit de daar gevonden beelden (zie fig.1) en er zijn in die tempels aanwijzingen gevonden voor astronomische waarnemingen( zie fig.2). Alle tempels hadden een astronomische oriëntatie, waarvan de meeste noordwest-zuidoost (zomersolstium-oriëntatie van de zon), maar ook equinoxen wintersolstitium-oriëntaties kwamen voor, de zonnewendes waren onmiskenbaar belangrijk in hun rituelen. figuur 1: geometrie vergelijking tempel en moedergodin

Megalithische representatie van hemellichamen Malta, Tal Qadi tempel (3000BC)

figuur 2

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

# in Egypte: De piramiden waarin de farao’s werden begraven(ca.2500BC), hadden de lichtkokers een oriëntatie op de sterren Orion en Sirius bij hun heliacalische opkomst tijdens de zomerzonnewende. (Orion stond voor de god Osiris en Sirius voor de godin Isis) De Egyptische tempels hadden een Oost-West oriëntatie (zon op zon onder tijdens de equinox).

# in Engeland Stonehenge (ca. 3000BC) gebruikt o.a. als begraafplaats, astronomische kalender, en daaraan gerelateerde ceremonies.

Uitlijning van het monument

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Newgrange, Ierland Megalithisch grafcomplex met kosmische religieuze kenmerken rond de dodenritus, ca. 3200BC. Omgeven door 97 stenen met ingekerfde patronen (Kerbstones), met een kruisvormige grafkamer bereikbaar via een 19m lange ingangspoort. Tijdens het wintersolstitium is gedurende de zonopkomst, 17 minuten lang de ingang en de grafkamer, verlicht door de zonnestralen. (zie onder v.w.b. plattegrond en oriĂŤntatie)

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Kerbstones

Kerbstone voor de ingang

Drievoudige spiraal, op de achterwand van de grafkamer, die op de winterzonnewende zonopkomst door de zon wordt beschenen

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Ook in de middeleeuwen vindt men nog sacraal-astrale kenmerken terug in de kerkenbouw. Zo hebben de vroegchristelijke kerken een kruisvormig grondplan en een astronomische oriëntatie, gemiddeld gesproken, altijd Oost-West. Uitzondering hierop vormen sommige kerken uit de vroege middeleeuwen, zoals bijvoorbeeld de kathedraal van Chartres: (13e – 15e eeuw):

grondplan van de Kathedraal van Chartres

zonnewende indicatornagel

* Oriëntatie (front/koor) ZW/NO (37°t.o.v. W->O-as) = zomerzonnewende zonsopkomst, hetgeen een niet christelijke maar een “heidense” oriëntatie is. * Er is een zonnewende indicator meridiaan: lens in het glas in lood raam Apollinaire in het Zuidelijke transept en een indicatornagel op de vloer loodrecht onder de naaf. Ook de basiliek van Vezelay (10e eeuw) heeft een locatie en een zodanige interne structuur, dat er een zomerzonnewende indicatie ontstaat: Ten tijde van de Zomerzonnewende, 12 uur-zonnetijd, is er in de as van de naafvloer een lijn met lichtvlekken zichtbaar. (zie hieronder)

Zomersoltice-lichtval, door de zuidramen van de lichtbeuk

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Bijlage 2: Theorie van het ontstaan van ijstijden als gevolg van de karakteristiek van ons zonnestelsel.

De theorie van Milankovitch: gebaseerd op onderstaande parameters, bij constante zonnestraling. Zie bovenstaande grafische representatie * de excentriciteit van de aardbaan: de cyclus van ellipsvormigheid: variatie in 96.600 jaar van cirkel  ellips 

* de hoek van de aardas t.o.v. de ecliptica: cyclus van 41.000 jaar: van 22.5°24.5° 

* de precessie: in een cyclus van 26.000 jaar; beschrijft de aardas een cirkel richting,van (nabij) de Noordpool naar het zuiden.

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Bijlage 3: Zonnestelsel karakteristieken

Zon: diameter 1,4 miljoen kilometer, heeft11 Planeten: Mercurius: diameter 4.880 km, 58 miljoen km van de zon, draait in 1 jaar 4,1477 keer om de zon Venus: diameter 12.100 km, 108 miljoen km van de zon, draait in 1 jaar 1,6222 keer om de zon Aarde: diameter 12.800 km, 150 miljoen km van de zon, draait in 1 jaar 1 keer om de zon, en in 1 dag om zijn eigen as. Mars: diameter 6.800 km, 228 miljoen km van de zon, draait in 1 jaar 0,5313 keer om de zon (1keer per ca. 2 jaar) Ceres: diameter 950 km, 419 miljoen km van de zon, draait in 1 jaar 0,2 keer om de zon (1xin ca. 5 jaar) Jupiter: diameter 143.000 km, 778 miljoen km van de zon, draait in 1 jaar 0,0843 keer om de zon (1xin ca.12 jaar) Saturnus: diameter 120.500 km, 1.427 miljoen km van de zon, draait in 1 jaar 0,0337 keer om de zon (1xin ca. 29jaar) Uranus: diameter 51.100 km, 2.871 miljoen km van de zon, draait in 1 jaar 0,01186 keer om de zon (1xin ca.84 jaar) Neptunes: diameter 49.500 km, 4.498 miljoen km van de zon, draait in 1 jaar 0,006067 keer om de zon (1xin ca. 164 jaar) Pluto: diameter 2.300 km, 5.908 miljoen km van de zon, draait in 1 jaar 0,00403 keer om de zon (1xin ca.248 jaar ) Eris: diameter 2.400 km, 10.000 miljoen km van de zon, draait in 1 jaar 0,001795 keer om de zon (1xin ca.557 jaar)

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

2 Tijd Inleiding

"was er altijd al tijd?" Tijd en ruimte zijn basisdimensies van onze wereldervaring. Wanneer werd de mens zich bewust van deze dimensies? Tijd in de mythologie: Toth: Egyptische god: Heer van de Tijd, magie en het schrift.

papyrus van Toth

Chronos: Griekse God van de lineaire, meetbare Tijd. (Vadertje Tijd) (is een kind van de Oergod Chaos en een broer van Gaia = Moeder Aarde). Kairos: Griekse god van het meest significante tijdsmoment. (is de jongste zoon van Zeus)

Kairos, balanceert het ultieme moment

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Aion god van de Tijd, uit de Mithras-cultus

Aion, fragment van een Romeins vloermozaïek, 2e eeuw, draaiend aan het wiel van de hemel met daarin de inscripties van de zodiak, daaronder Gaia, met de 4 seizoenskinderen.

Tijdsbesef Herkenning van bepaalde natuurlijke cycli, zoals bijv. die van: Zon&Maan, seizoenen, leven en dood, waken en slapen, honger, eten en ontlasting, menstruatiecyclus, bevruchting, draagtijd en geboorte, zaaien en oogsten etc. hebben hierin waarschijnlijk een belangrijke rol gespeeld. Uit het bestaan van begrafenisrituelen in de prehistorie, waarin toekomstige behoeften van de dode een rol speelden, kunnen we afleiden, dat er toen reeds sprake was van een, zij het rudimentair, tijdsbesef. Deze rituelen bestonden al in ca. 35000 BC. Ook het doen van astronomische waarnemingen stamt uit die tijd. De Babyloniërs bepaalden reeds, rond 4000BC, de 360 graden van de omloopcirkel gelijk aan een jaar. Tevens voerden zij de 12 maanden (= manen) per jaar in en verdeelden zij de zonnedag in 12 uren. Beknopt overzicht m.b.t. de ontwikkeling v/d vroege mensheid: *) zie ook bijlage 1 * ca 35000 BC {O/N-Afrika, China, Java, Europa}: jacht en visvangst en het verzamelen van zaden en vruchten, rondtrekkend schuilend in grotten. * 8000-5000 BC (Z/O-Europa, Afganistan, Palestina, klein Azie, landen aan de middellandse zee, M-Europa, Eufraat-Tigris): De jacht werd verder ontwikkeld, landbouw en veeteelt ontstaan, vuursteen, gebakken klei, huiden werden toegepast. Vaardigheden zoals spinnen, weven, malen van graan, bakken ontstonden. Men leefde aanvankelijk in grotten later in hutten. * 5000-1000 BC {Mesopotamië, Nijldelta(Egypte), Griekenland, Rome}: Het ontstaan van: Landbouwoverschotten, handel, stedenbouw, maten en gewichten , schrift(koopaktes), legers, veroveringen, zowel politiek- als religieus-bestuur(m.n. in Mesopotamië). Wetenschappelijke ontwikkeling op het gebied van o.a.: astronomie, geometrie, meetkunde, rekenkunde, medische kennis metallurgische kennis (m.n. in Egypte, Griekenland 3000-1000BC). Het toepassen van brons, papyrus, smeden, gieten, botenbouw. Stedenbouw: Tempels, paleizen, huizen, bruggen, piramidebouw. In Soemerië ontstond het eerste rekenkundige systeem, dit was een 60-tallig stelsel gebruikt voor optellen, aftrekken en vermenigvuldigen e.e.a. ondermeer voor de graan(-zakken)handel elementen hiervan vind men heden nog terug in bijv. een uur van 60 minuten en de omtrekverdeling van de cirkel in 360°. (Age of the ancestors):4000BC grafmonumenten-periode. (Age of Astronomy):3000BC astronomische-observatie-monumenten. (Age of Landscapes):2000BC monumenten als heiligdommen. (Age of Landdivision):1500BC. (Age of Water-cults): 1000-500BC religieuze water-heiligdommen. (zie Bijlage 2)

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Tijdsbegrip Wat is tijd? Over deze vraag heeft de mensheid al heel lang nagedacht en doet dat nog steeds. Alle filosofen hebben geprobeerd om het fenomeen te definiëren. Met interessante uitkomsten, echter het ultieme antwoord is uitgebleven. In de fysische wetenschap, daarentegen is er wel sprake van groeiend inzicht in het fenomeen tijd. Newton beweerde nog dat er een absolute tijd bestond, terwijl we inmiddels weten, dankzij Einstein, dat dit niet klopt en tijd ook relatief is. Tijd is o.a. afhankelijk van de snelheid van de waarnemer. In een vliegtuig verstrijkt de tijd langzamer dan op aarde, het verschil is nauwelijks relevant (nano seconden), echter hoe dichter we de lichtsnelheid benaderen hoe significanter de afwijking. Ook de zwaartekracht vertraagt de tijd (volgens Einsteins relativiteits theorie). Hieronder een aantal nuttige deeldefinities en karakteristieken: = lineaire tijd: Tijd die alsmaar in één richting doorgaat van verleden naar toekomst, waar het begin en het einde ligt is hierbij onbekend, dit is de basis voor de kalender. (Alles gebeurt maar een keer: van schepping naar ondergang van de wereld zoals in de Joodse, Christelijke en Islamitische cultuur.)

= relatieve tijd: Tijdsduur gemeten tussen begin en einde van een discrete gebeurtenis t.o.v. een grotere tijdeenheid, uitgedrukt in individuele tijdseenheden zoals bijvoorbeeld: uren, minuten, seconden. = cyclische tijd: Tijd die in vaste cycli terugkeert, afgemeten aan cyclische gebeurtenissen zoals de seizoenen, astronomische cycli etc. (Met name in de oude culturen, zoals de Egyptische, Maya, Inca, Azteken, Hopi-cultuur , maar ook in de Indoeuropese culturen zoals de Boeddhistische en Hindoe-cultuur had men cyclus georiënteerde tijd. De oude Grieken kenden ook de cyclische tijd, Pythagoras bijvoorbeeld geloofde in reïncarnatie, een stroming die ook nu nog steeds levend is.)

= tijdsperceptie: Tijdservaring onder invloed van de geestelijke toestand van de waarnemer, waarbij de positieve resp. negatieve appreciatie van een belevenis de tijdsduurbeleving beïnvloedt. (een dag met saaie/vervelende gebeurtenissen lijkt langer te duren, dan een dag met leuke/plezierige ervaringen)

Tijdsbeleving Hoe beleven wij de tijd eigenlijk? We zeggen de tijd schrijdt voort, maar wat is onze positie t.o.v. dat voortschrijden? Bewegen wij met de tijd mee m.a.w. neemt de tijd ons mee? Of overkomt ons de verandering van de tijd van heden naar toekomst? We zeggen de toekomst ligt voor ons en het verleden achter ons, maar dat impliceert dat wij voortgaan in de tijd. Ziedaar, het verwarrende in het beantwoorden van de vraag. * Beweegt de tijd zich van verleden naar toekomst t.o.v. ons, dan komt de toekomst van achteren, de toekomst ligt dan achter ons. * Bewegen wij t.o.v. de tijd-as (verleden-nu-toekomst), dan ligt de toekomst voor ons. Beide belevingsvormen blijken voor te komen, wij (=het grootste deel van de Westerse wereld) zijn gewend de toekomst voor ons te zien. Daarentegen zagen (zien?) o.a. de Grieken de toekomst achter zich. - We kunnen de toekomst niet kennen (zien), dat klopt in beide gevallen. - We kunnen het verleden wel kennen (zien), in ons geval is dat een vorm van omkijken, voor zover ik weet associëren de Grieken dat niet met vooruitkijken..

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Ons beeld van tijdbeleving correspondeert met de tijd-as verleden-nu-toekomst en wekt de suggestie dat de mens invloed zou kunnen hebben op een en ander. De Griekse tijdbeleving accentueert het nu en de onzekerheid van de toekomst, in de Griekse cultuur zijn deze kenmerken ook nu nog merkbaar in diverse aspecten van het dagelijks leven. Ook in de taal schemeren hiervan begrippen door, zoals bijvoorbeeld: In het Nederlands: met (zijn) de tijd meegaan bij de tijd blijven hij is zijn tijd vooruit hij is uit de tijd gekomen (overleden) achter lopen Hieruit blijkt dat het kennelijk gangbaar is om met de tijd mee te reizen (in onze cultuur). In het Oud-Grieks heeft men zelfs 2 woorden voor tijd Chronos en Kairos. Chronos voor de opeenvolgende kwantitatieve tijd. Kairos voor de essentie van het moment en is kwalitatief. Hieruit zou men kunnen afleiden dat er meer vanuit een nu-beleving geleefd wordt. Men zegt bijvoorbeeld de tijd die aan ons voorbij gaat. *)

*) Ik vraag mij af of mijn intuĂŻtief ervaren affiniteit met Griekenland hier zijn oorsprong heeft?

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Biologische klok In de natuur bestaan diverse biologische klokken: bij de mens, bij de dieren, en in de plantenwereld, sommige klokken hebben een dagelijkse, maandelijkse of jaarlijkse cyclus. De bekendste cyclus, die alle levende wezens bezitten is het zogenaamde circadiaanse ritme. Het is het dagelijkse ritme van slapen en wakker zijn. Dit bioritme wordt periodiek beïnvloed door licht en donker dus door de zon (gelijk gezet?). Hierdoor ontstaan bij vliegreizen van Oost naar West, waarbij men veel tijdzones passeert verstoringen van het bioritme van de mens, de zogenaamde jetlag verschijnselen. De verstoring van het bioritme zijn niet alleen hinderlijk, maar ook structureel ongezond op den duur. De “jetlag” verschijnselen zijn sterker bij reizen van WestOost, dan omgekeerd. In het ene geval reis je tegen de tijd in en in het andere met de tijd mee als het ware. Ook de overgang van en naar zomertijd heeft een dergelijk effect zij het veel kleiner. Het wakker/slaap ritme is bij de mens 25 uur. In de plantenwereld is zowel sprake van een dagritme (openen en sluiten van de bloemen) als van een jaarritme (groei- en rustseizoen). Curiosa: De bloemenklok van Linnaeus (18e Eeuw): een perk met verschillende soorten planten, zodanig geselecteerd dat elk uur de openbloei van een soort opeenvolgend verloopt.(te zien in de ”Hortus Botanicus”)

Ook zijn er relaties met de maan gevonden op de groeimomenten van bomen en planten In de dierenwereld bijv. bij vogels is het dagritme: bijv. het start-en stopmoment van het zingen, terwijl de vogeltrek, nestenbouw en legmomenten onderdeel zijn van de jaarcyclus. Bij vissen en schelpdieren is een maancyclus vastgesteld (eb en vloed cq. laag en hoogwater), de beste tijd om te vissen is bij volle maan, oesters vertonen een cyclus in het open en dicht gaan die overeen komt met eb en vloed momenten. Bomen die bij volle maan zijn geveld hebben een betere kwaliteit hout, (harder 10% hogere dichtheid) dit was al bekend in de oudheid en is tegenwoordig ook wetenschappelijk aangetoond. Ook de optimale zaaitijd van planten is afhankelijk van de maan iets wat al in oude almanakken werd vermeld in de zogenaamde zaaikalenders (2 dagen voor volle maan is de beste tijd voor snelle ontkieming) Bij mensen stuurt de pijnappelklier de circadiaanse cyclus en stuurt alle lichaamsklokken aan die werkzaam zijn in de organen. De menstruatiecyclus bij vrouwen is een maandelijkse cyclus en lijkt overeen te komen met de maancyclus. Procestijd, bij mensen: De tijd die een mens nodig heeft om een gesproken woord te begrijpen = de betekenis van het klankbeeld opzoeken in zijn geheugen duurt ca. 300 msec. De opzoektijd blijkt afhankelijk van de intensiteit van het gebruik van het betrokken woord en degradeert met het ouder worden. De mens is niet toegerust met een klok die resulteert in een betrouwbaar tijdsbesef, we hebben externe gebeurtenissen nodig om daaruit een tijd te kunnen construeren, we hebben dus geen zintuig specifiek voor tijd. De mens is echter wel toegerust met de mogelijkheid van de timing van reacties. Commando’s naar de spieren bijvoorbeeld, die autonoom verlopen en zonder gebruik van hersenprocessen rechtstreeks van zintuig naar spier tot actie leiden (reflexen). De verwerkingssnelheid van het bewustzijn is beperkt en bedraagt ca. 60 bits/sec (lezen 45 bits/sec, tellen 4 bits/sec).

De onbewuste verwerkingssnelheid ligt echter vele malen hoger ca.11 Mbit/sec. (kijken bijvoorbeeld 10 Mbit/sec).

De verwerkingscapaciteit is onbewust 200.000 x zoveel als bewust (we kunnen bijv. maar 7 getallen bewust onthouden).

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Tijdsbepalingbehoefte (is al heel oud en ontstaan uit): 1) Overlevingsnoodzaak: + agrarische tijd: licht/donker en seizoenen i.v.m. zaaien, groei en oogst. + veeteelt: paartijd/draagtijd etc. i.v.m. fokken + klimaatvoorspellingen m.b.t. kans op bijv. overstromingen, stormen e.d. + als onmisbare dimensie nodig voor de navigatie.**) 2) Maatschappelijke ordening: + Gemeenschap-ordenende functie t.b.v.: arbeidstijd, handel, markt, rechtspraak, belastingperiodieken, openbaar vervoer. + Controle over tijd is macht. + Tijd is een hulpmiddel nodig voor het organiseren en op elkaar afstemmen van menselijk handelen in sociaal verband. 3) Religieus: + op vaste tijdstippen rituele plichten kunnen organiseren (kerkdiensten, gebedsuren). In de middeleeuwen bijv. door de orde van de Benedictijnen, {gesticht door Benedictus van Nursia (480-547), werd een strak regime van dagindeling opgelegd: de werkdag werd onderbroken door zeven” koorgebeden”: 1) voor het ochtend krieken: hora matina 2) bij zonsopkomst: hora prima 3) midden op de ochtend: hora tertia 4) op de middag: hora sexta (meridies) 5) halverwege de middag: hora nona 6) bij zonsondergang: hora vesperalis 7) bij het invallen van de nacht: het completorium

4) In kunstuitingen Bijvoorbeeld in de ritmiek van o.a. muziek. (Zie ook Bijlage 4)) In de beeldende kunst, in symbolen vooral in de middeleeuwse en Renaissance schilderkunst werden vaak symbolen gebruikt voor tijdgerelateerde aspecten van het leven. (zie ook bijlage3) Bijvoorbeeld “Ouroboros” (de slang die zichzelf in de staart bijt) als symbool van het cyclische beeld van de tijd: de eeuwige terugkeer en onafgebroken regeneratie van het leven. Ook mythologische figuren zoals Cronus en Saturnus: verbeeldingen van vadertje tijd, evenals verbeelding van de seizoenen als metafoor van het cyclische leven.

Ouroboros (Arabische miniatuur18e Eeuw) Scarabee

In de Egyptische mythologie werd de Scarabee (mestkever) als symbool van de cyclische tijd veelvuldig gebruikt. (ook in de hiërogliefen) 5) Wetenschappelijk Tijd is een onmisbare parameter in de exacte wetenschappen, waarbij tijd en ruimte onlosmakelijk met elkaar zijn verbonden. ( koppeling van tijd aan lengtegraad = de dimensies tijd en ruimte rationaliseren: ruimte en tijd worden hierin identiek)

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Tijd en samenleving in de (Europese) middeleeuwen Het ritme van de tijd in die samenleving valt te verdelen in: *1 het ritme van de heer (de vorst) *2 het ritme van de clerus (de kerk) *3 het ritme van het land (de boerenarbeid) Alle drie waren ze bepaald door het ritme van de natuur t.w.: *1 het krijgsbedrijf was in die tijd afhankelijk van de seizoenen (alleen in de zomer oorlog), ook de ambachten waren onderhevig aan het natuurritme (in de winter lag de scheepvaart stil, de werktijden van de ambachtslui varieerden met het seizoen als gevolg van het beschikbare licht en temperatuur invloeden) *2 alle religieuze (Chr.) feesten waren vastgesteld op de data van de vroegere heidense feesten, die rechtstreeks gebaseerd waren op natuurverschijnselen (zonnewende etc.) *3 rechtstreeks door de natuurlijke seizoen karakteristieken. Vanaf de 13e eeuw veranderde het ”natuurritme-gestuurde” maatschappelijk leven langzaam in een meer door de (gemeten) tijd bepaalde ordening. Tijd-definities De vroegst bekende filosofieën hierover stammen uit Griekenland: van Parminedes (500BC), (verleden–heden–toekomst), via Zeno (450BC), (schijnkarakter van beweging), naar Aristoteles (350BC), (tijd stroomt). -

Bestaat tijd hoe dan ook wel? immers het verleden bestaat niet meer, de toekomst bestaat nog niet, terwijl het heden (het nu) zelfs geen deel van de tijd is doch slechts een begrenzing van tijden. nu is geen periode maar een ondeelbaar scharnierpunt tussen verleden en toekomst, een opeenvolgende hoeveelheid nu’s vormen het heden. Bovendien ligt het nu in ons bewustzijn in feite al in het verleden, door de tijd die het verwerken van de waarneming kost. ”Tijd is het meetbare in datgene wat we als voortduren ervaren”

tijd is in zekere zin identiek aan verandering, tijd dient om verandering te karakteriseren en in bepaald opzicht te meten, gebeurtenissen hebben een tijdsduur. (zonder verandering bestaat tijd niet) - de tijd is een aspect van verandering gekoppeld aan het onderscheid van een situatie van ervoor en van erna. - tijd is de hoeveelheid verandering gezien als opeenvolging. Tijddefinitie volgens Aristoteles (in Physica): ” Tijd is de maat van verandering en rust in verhouding tot eerder en later ”

Tijddefinitie volgens Thomas van Aquino (in Summa Theologica): ” Tijd is de door het getal bepaalde maat van de beweging m.b.t. vroeger en later” Of is Tijd, wat Ray Cummings (werkte samen met Thomas Alva Edison) zei in 1922: “Tijd is wat ervoor zorgt dat niet alles tegelijk gebeurt”

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Bijlage 1: Tijdbalken oude culturen (volgens J.Haywood) Mesopotamische cultuur

Egyptische cultuur

Was er altijd al tijd?

Indus cultuur

K.G. Romeijn

Minoische cultuur

Chinese cultuur

Was er altijd al tijd?

Perzische cultuur

K.G. Romeijn

Griekse cultuur

Romeinse cultuur

Was er altijd al tijd?

Maya cultuur

K.G. Romeijn

Inca-cultuur

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Bijlage 2: Watercults Naast de Zon, hadden de meeste oude culturen ook een spirituele fascinatie voor Water, wat zich manifesteerde in o.a. Watergod(inn)en, die in de nabijheid van water in heiligdommen en tempels werden vereerd. Water-heiligdommen Bronnen, rivieren, zeeĂŤn, moerassen waren plaatsen waaraan bovenaardse krachten werden toegeschreven. In de mythologie: o.a. de Noorse, Keltische, Germaanse, Etruskische vindt men veel verhalen over dit fenomeen, bovendien hebben archeologisch vondsten het bestaan ervan aangetoond. Met name zijn er in oude nederzettingsgebieden in de buurt van water beelden gevonden van godinnen als onderdeel van tempels ter verering en in de onmiddellijke nabijheid van bronnen en rivieren zijn vondsten van offergaven gevonden. Zie hieronder enige voorbeelden uit Nederland: -In de Oosterschelde gevonden beeld van Nehalennia, waarschijnlijk afkomstig van een romeinse tempel.

Votiefsteen godin Nehalennia 150-250 na Chr.

- In de Ruhr bij Roermand, zijn in de rivier onklaar gemaakte zwaarden, als offerandes, gevonden en een beeldje van de romeinse godin Rura.

Weisteen van godin Rura

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

-In Heilo is ook een oude heidense bron, waarvan in de 11e eeuw al melding werd gemaakt. Waarschijnlijk betreft het hier de Rorix put genoemd naar de Viking-hoofdman Rorik uit 9e eeuw, deze put lag in Oesdam (het huidige Kapel). Tegenwoordig heet deze put de Runx-put. -moerastempel van Barger Oosterveld, gevonden in het veen, 1250BC toegeschreven aan de Elpicultuur. Waarschijnlijk gebruikt als offerplaats voor de vele goden uit die tijd. Reconstructie:

eikenhouten tempeltje, 2x2 m en ca.2,5 m hoog, met een stenen krans eromheen met een diameter van 4 m en koeienhoorn symbolen aan de top uiteinden.

Zoals met veel “Heidense” gebruiken werd ook deze praktijk gekerstend, zodat ook nu nog met name Katholieke bronnen zijn, waaraan wonderen worden toegeschreven, vaak verbonden met de naam van een RK-heilige of aan Maria. In Nederland is bijv. de Runx-put in Heilo, in1409 gewijd aan Onze lieve Vrouwe ter Nood. -Ook in Sardinië zijn sporen van waterheiligdommen aangetroffen. (Nuraghi) -In Japan waren er heiligdommen gewijd aan Suijin (watergod van het Sjintoisme).

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Bijlage 3: Tijd in de beeldende kunst Zowel in de grafische kunst, als in schilder- en beeldhouwkunst, heeft de mens de verbeelding van zowel de tijd als fenomeen, als de door de mens ervaren aspecten er van geprobeerd uit te beelden in: * symbolen en allegorieĂŤn * miniaturen * schilderijen * beeldhouwwerken Zowel van de tijd, als van de relatie van tijd met de seizoenen, als in astrologische verbeelding en als in de uitbeelding van tijdgoden. Enige voorbeelden hiervan: Cronus eet zijn kinderen op, is een bekend thema, voor menig kunstenaar in de 16e en17e eeuw, zie hieronder

Peter Paul Rubens, 1577-1640,

Francisco Goya, 1746 -1828

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Giacomo Zampa, 1731-1808, allegorie van de tijd 1731

Dans op de muziek van de Tijd, Nicolas Poussin, 1594-1665

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Spiegel van de Tijd, Cornelis van Haarlem. 1562-1638

Marc Chagall, 1887-1905 Tijd is als een rivier zonder oevers (oeverloze rivier)

Salvador Dali,1904-1989 Persistence of memory (vergankelijkheid en vervorming van de herinnering)

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

William Hogart, Time smoking a Picture, 1697-1764

Ignaz GĂźnther (1725-1775): Chronos

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

God van de Tijd, Santo Saccomanno,1876, Cimitero monumentale di Staglieno, Genova

The Rotunda Clock 1896, John Flanagan1865-1952, Thomas, Jefferson Building, Washington D.C.

Detail klok

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Fountain of Time. Lorado Taft,1922, Chicago universitycampus Details hieronder

vadertje Tijd

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Bijlage 4 Tijd in de muziek

Tijd in de Muziek Het woord 'muziek' is afgeleid van het Griekse (mousikè), 'kunst van de Muzen'. Griekse mythologie, de Muzen: De negen Muzen, waren de Griekse godinnen van de kunsten en de wetenschap. De tempel ter ere van de muzen was in het Grieks: Mouseion. In de mythologie van het oude Griekenland waren de negen muzen dochters van Zeus en de zussen van Apollo. Ze bewoonden samen de zangberg Helikon. De muzen waren voorstellingen van de godin van inspirerende kracht. Volgens een overlevering schonken de muzen ons de zeven tonige toonschaal, die een weerspiegeling was van de 'harmonie der sferen'. Dit was de hemelse harmonie, waarin iedere planeet zich in zijn eigen sfeer bewoog, terwijl ze daarbij door hun eigen omloopfrequentie/resonantie elk hun eigen specifieke klank voortbrachten. Elke noot correspondeerde met de klank van een klinker. De muziek der sferen was de kracht die het universum bijeen hield. De negen muzen: Erato, betekent 'beminnelijke'. Ze is de muze van de hymne, het lied en de lyriek. Haar attributen zijn snaarinstrumenten. Euterpe, betekent 'verblijdende' en ze is de muze van het fluitspel. Haar attributen zijn de aulos, de dubbele fluit of nog een ander muziekinstrument. Kalliope, betekent 'heldere ogen' en ze was de muze van het heroïsch epos , de zang, de filosofie en retoriek. Haar attributen zijn schrijftafel, schrijfstift, perkamentrol en de bazuin. Klio, betekent 'verkondigende', ze was de muze van de geschiedschrijving en ook van het heldendicht. Haar attributen zijn een boekrol en een bazuin. Af en toe wordt ze ook met een wateruurwerk afgebeeld. Dat staat symbool voor de tijd die loopt.. Melpomene, betekent 'koor' of 'zingende', en ze was de muze van de tragedie. Haar attributen zijn het tragedie-masker, de dolk en toneelsandalen. Polyhymnia, betekent 'rijk aan gezangen', en ze is de muze van de mimische kunst, de retoriek en gewijde liederen. Haar attributen zijn scepter, mantel en sluier. Ze werd beschouwd als de uitvindster van de lier. Terpsichore, betekent 'zij die graag danst', en ze is de muze van de dans en de lyrische poëzie, en de beschermvrouwe van het koor. Haar attribuut is de lier. Thaleia, betekent 'bloeiende' en ze is de muze van de komedie. Haar attributen zijn het komische masker en een herdersstaf. Thalia werd gezien als de leidster van de negen Muzen, en ze is ook een van de drie Gratieën.. Urania, betekent 'hemelse'. Ze is de muze van de sterrenkunde, een tak van de wetenschap die in de klassieke oudheid vooral geassocieerd werd met vrouwen. Haar attributen zijn een hemelbol en een schrijfstift.

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Erato

Polyhymnia

Kaliope

Euterpe

Melpomene

Klio

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Terpsichore

Thaleia

Urania

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Pythagoras was de eerste die de wereld een 'kosmos'- geordend geheel noemde die op getalsverhoudingen bepaald is, de harmonie van de wereld. Pythagoras bewijst dit in de muziek. Hij schijnt het eerst de harmonische samenklank van de tonen en de trappen van de toonladder ( A-B-C-D-F-G) op getalsverhoudingen te hebben herleid, niet m.bv. hun trillingsgetal, maar de lengte van de klinkende snaren. Deze muzikale opbouw veronderstelde Pythagoras ook in het heelal, d.m.v. de theorie, dat elke bewegende planeet afhankelijk van zijn grootte en baansnelheid tonen voortbracht. Die naar de verhouding der intervallen een geordende harmonische samenklank voortbrachten. Plato noemden het de harmonie der sferen, gebaseerd op de toen bekende planeten, de zon werd in die tijd nog als een planeet van de (stilstaande) aarde. (zie hieronder)

Muziek is: â&#x20AC;&#x153;Het combineren van tonen en jongleren met verschillende tempi, volume, metrum, cadans en ritmes, om de mens emotioneel te beroeren, zowel de musicus zelf als de luisteraar.â&#x20AC;? (Om hiermee een uitdrukking van emotie te bereiken via geluid) (Om de emotie van de mens m.b.v. geluid te manipuleren)

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Timbre of klankkleur wordt veroorzaakt door het karakter van de geluidsbron. Elk instrument heeft een unieke klankkleur, dit wordt veroorzaakt door de aanwezigheid van bepaalde 'neventrillingen', zgn. boventonen of hogere harmonische trillingen, die door het instrument zelf worden geproduceerd.

Wat is geluid Geluid is een Longitudinale-golfvormige voortplanting van trillingen (luchtdrukwisselingen) in een medium. Trillingen zijn sinusvormig en veelal met hogere harmonische-complexen en frequenties. Een toon is een hoorbare trilling met vast bepaalde frequentie: aantal trillingen per tijdseenheid. Tempi zijn opeenvolgende tonen/of een complex daarvan per tijdseenheid. Ritme zijn tempowisselingen per tijdseenheid

Wat is muziek ? Alle boven genoemde karakteristieken van muziek, m.u.v. het volume, zijn tijd gerelateerd. Dit betekent, dat Tijd de belangrijkste bouwsteen van muziek is, zonder Tijd is muziek niet bestaanbaar. Hieronder een poging om een nieuwe definitie van muziek, aan de al bestaande, toe te voegen: Muziek is een compositie van hoorbaar gemaakte Tijd Muziek is de intrinsieke hoorbare verbeelding van Tijd Muziek is een hoorbare Tijdcompositie

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

3 Tijdmeting: (Computus(Gr)=tijdmeetkunde Inleiding De behoefte aan het meten van de tijd heeft zich ontwikkeld met de ontwikkeling van mens en maatschappij en was derhalve in de prehistorie slechts rudimentair aanwezig, gericht op het elementaire overleven. Later, tijdens het ontstaan van steden, ontstond er specifiekere tijdsbehoefte bijvoorbeeld t.b.v. de handel, rechtspraak, religie en andere maatschappelijke regimes. In onze huidige, globale, gemeenschap is het kennen van de exacte tijd universeel van onmisbare betekenis voor het functioneren van de economische en maatschappelijke orde. Het meten van tijd, ontstaan uit menselijke behoefte, creĂŤerde tegelijkertijd door zijn gebruiksmogelijkheden ook nieuwe behoeften. Zo werd tijd en het tijdmeten a.h.w. in een vicieuze(behoefte)cirkel alsmaar van meer sociaal belang. Tijdmeting door de Eeuwen heen Overzicht van gebruikte methoden: met licht en donker (indirect de zon) m.b.v. de sterren (astrolabium en nocturlabium) m.b.v. de maanfasen (indirect de zon) met zonnewijzers (direct m.b.v. de zon) met wateruurwerken met zandlopers met vuurklokken met mechanische rader uurwerken met elektrische uurwerken met kwarts kristalgestuurde elektronische uurwerken m.b.v. atoomklokken m.b.v. geofysische tijdsbepaling ] m.b.v. radiometrie ] dateringmethoden m.b.v. dendrochronologie ] m.b.v. paleomagnetische datering ] m.b.v. luminescentie datering ] m.b.v. genetische mutaties ] m.b.v. ijskern paleoklimatologie ] Tijd-begrippen Cyclische tijd: tijdschalen die gebaseerd zijn op het optreden van periodieke verschijnselen, zoals de zonopkomst/ondergang, de Maan cyclus en de Sterren cyclus werden en worden in vrijwel alle bekende culturen gehanteerd als absolute tijdreferenties. (tijdseenheden: jaar, seizoen, maand, dag etc. en rechtstreeks te meten met o.a. de zonnewijzer, nocturnaal, astrolabium etc.) De cyclische tijd werd tot ver in de Middeleeuwen gebruikt in de maatschappelijke ordening. Lineaire tijd: tijdsduur van een gebeurtenis of proces vanaf een gedefinieerd startpunt. (tijdseenheden seconde, minuut, uur, dag, etc. te meten met klokken)

De introductie van de lineaire tijd als basis voor de tijdsordening in de maatschappij ontstond na invoering van het mechanisch uurwerk in het openbare leven en stuitte zo hier en daar op religieus verzet: men mocht Gods eeuwigheid niet meetbaar maken, zo was er bijvoorbeeld heel lang in en aan de Grieks-orthodoxe kerken geen enkel mechanisch uurwerk te vinden. Tijdrekening Het bijhouden van het voortschrijden van de tijd in dagen, weken, maanden en jaren noemt men tijdrekening en is van oudsher met kalenders uitgevoerd. (zie ook hfdst. 10)

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Dateren is het vaststellen van de leeftijd van iets in de geschiedenis, al dan niet refererend aan een kalendersysteem. Het vaststellen van de seizoenen gebeurde in de oudheid door middel van het meten van de schaduwlengte, zowel in China als in andere landen (1100BC): kortste schaduw tijdens het zomersolstitium, resp. de langste tijdens het wintersolstitium. De dag werd in die tijd bepaald door de periode tussen de zonopkomst en -ondergang en onderverdeeld in (temporele)uren m.b.v. zonnewijzers en waterklokken. Het schietlood “merchet” werd in Egypte (600BC) door (astronoom-)priesters gebruikt om de bewegingen van de sterren te observeren, hierdoor konden o.a. de nachtelijke uren berekend worden. Met behulp van tijdmeting (met name van tijdsverschillen) werd in de oudheid (150BC) de afstanden tussen steden bepaald door de “tijdsafstanden” tussen de respectievelijke meridianen te bepalen: * voor wat betreft de breedtegraad door middel van het bepalen van het tijdstip van de zonsopkomst in plaats (x) t.o.v. dat tijdstip in Alexandrië. (De metingen waren niet erg nauwkeurig, daar ze werden uitgevoerd met wateruurwerken). * voor wat betreft de lengtegraad : deze werd vastgesteld door middel van het verschil in schaduwlengte van een gnomon op het middagpunt, ten tijde van de equinox, tussen de betreffende plaatsen (dit kon bij de gratie van het inzicht in het astronomische wereldbeeld en het beheersen van de driehoeksmeting in die tijd). Ptolemaeus (Egypte 90-160 AD) wordt beschouwd als de grondlegger van de cartografie. Het meten Absolute tijdmeting kan slechts d.m.v. astronomische waarnemingen m.b.v. bijv. Astrolabia eventueel aangevuld met zonnewijzers (voor de daguren-verdeling). Tijdmeting m.b.v. de duur van een (lokaal) proces, zoals bij vuurklokken, wateruurwerken, zandlopers en mechanische uurwerken, is een relatieve tijdsbepaling en heeft derhalve een gedefinieerd startpunt nodig als ijking naar een absolute tijdschaal. Dit geldt tevens voor de datering methoden, zoals de geofysische, radioactieve en dendrochronologische (leef)tijdsbepaling. Tijdmeters werden vroeger vaak ook als monumentale, prestigieuze, kunstzinnige en decoratieve objecten uitgevoerd. Dit gold aanvankelijk in het bijzonder voor de officiële maatschappelijke versies en pas later voor de persoonlijke (status-)klokken. De introductie van tijdmeting in de maatschappij riep in een aantal gevallen ook weerstanden op, dit ten gevolge van de ermee gepaard gaande invoering van maatschappelijke regels en verplichtingen, die men veelal als vrijheid beperkend ervoer. Curiosa: De Chinese keizers ( rond 1000AD) waren kosmisch georiënteerd elke stap die zij zetten was astrologisch geregeld. Zo ook moest het verwekken van de opvolger astrologisch verantwoord kunnen worden. Dit leidde er toe, dat er in die tijd behoefte aan een astronomische klok ontstond. Wat onder meer leidde tot de “Hemelse Klok” van Soe Song. (zie hfdst.8)

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Tijd communicatie De communicatie van de tijd t.b.v. het maatschappelijk belang was vooral relevant in de periode waarin men nog afhankelijk was van de publieke tijdmeters omdat men nog geen individuele bezat. Deze communicatie werd verzorgd door bijvoorbeeld: * Zonnewijzers bijvoorbeeld in Athene aan de toren der winden ca.50BC. ( zie bijlage 1 hfdst 5)

Toren der Winden

* Publieke tijdsaankondiging door blazers (volgens. Tertullianus in 200AD van het 6e en 9e uur).

Tijd-blazers ( hausbuch der Mendelschen Zwolfbruderstiftung,1425)

* Luidklokken, deze werden in de 5e Eeuw uitgevonden in Nola Campania. (bijlage1) In 604 gaf paus Sabinianus opdracht om elk uur de kerkklokken te luiden, e.e.a. ten dienste van ordening van werk en religie. (1e luid/kerkklok in Keulen 575) Luidklokken waren aanvankelijk geen expliciete tijdscommunicatie, doch bedoeld voor de religieuze ordening. Later werden ze ook gebruikt voor profane mededelingen zoals: oorlog, alarm, brand, sluiten van de poorten, marktaankondiging etc. en weer later pas voor het aangeven van de werktijden. In de middeleeuwen werd, mede als gevolg van het ontstaan van de steden met hun seculier bestuur, het â&#x20AC;?klokrechtâ&#x20AC;? voorbehouden aan de stad, hoewel vaak gebruikmakend van de klokken van de toren van de hoofdkerk in de stad. Later werden voor dit doel de Belforten gebouwd vaak als prestigieus symbool der stad, waarin ook de stedelijke archieven werden bewaard en het stadsbestuur vergaderde. Vanaf de 14e eeuw ontstond, in Europa de klok als sociaal ordenend en prestige-element,

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

* Door stadsomroepers, vooral in de steden, Jaquemarts namen na verloop van tijd de functie van de stadsomroeper over. (zie ook hfdst 8) Het idee voor deze mechanische klokbesturing hadden de kruisvaarders meegebracht uit de Arabische wereld, (vooral het water uurwerk van Damascus had dit soort speelwerken). (zie ook bijlage 1) * Door middel van het hijsen/laten vallen van een tijdbal, korf of vlag: In Nederland was de tijdbal locaal ook bekend (vanaf ca 1600) om de mensen op het veld de arbeidstijd te melden, bijvoorbeeld op Terschelling onder de naam Sjouw en elders onder de naam Lawei. De tijdbal tijdcommunicatie-methode vond niet overal navolging: in sommige plaatsen werd de functie uitgevoerd d.m.v. kanonschoten. De scheepvaart had erg veel belang de juiste tijd te kennen, i.v.m. de lengtegraad vaststelling, het is dus niet verwonderlijk dat in 1824 een marine officier (R.Wauchope) de eerste tijdbal bedacht aan de haven van Portsmouth.

Tijdbal-ontwerp van Wauchope

Tijdbal van Greenwich ( hij valt nog steeds om exact 13.00 hr GMT).

De tijdbal op het Royal Observatory in Greenwich is bedacht door de astronoom John Pond in 1833, Washington DC kreeg in 1845 zijn tijdbal, Sydney in 1858. De tijdbal van Rome werd in ca. 1847 door de astronoom Angelo Secchi op het dak van de kerk van St. Ignatius geplaatst. De tijdbal-tijd was slechts zichtbaar voor de directe omgeving, om de tijd verder te verspreiden werden diverse telegrafische systemen bedacht, zoals: * De mechanische telegraaf waarmee visueel tijdcodes werden gecommuniceerd. (een systeem van torens met daarop een stelsel van sein-armen of kleppen ca. 20km uit elkaar, om optische communicatie mogelijk te maken, op basis van de in 1793 door Claude Chappe bedachte semafoorcode.

* De verspreiding van de tijd met behulp van de elektrische telegraaf vanaf 1860. * Radiotijdseinen: vanaf 1905 in Amerika, in Duitsland en Frankrijk vanaf 1910, in Engeland door de BBC in 1922 en Greenwich in1924. * Telefonische tijdmelding: (o.a. vanaf 1933 in Frankrijk). * Radiografisch gestuurde klokken, die op de exacte tijd worden gehouden (1990). * Porders: tot aan begin 1900 bestond â&#x20AC;&#x153;wekkenâ&#x20AC;? nog als broodwinning: mensen die tegen betaling je persoonlijk aan huis kwamen wekken: die m.b.v. een huissleutel je huis betraden en door op, de juiste, slaapkamerdeur te kloppen om je zodoende op de afgesproken tijd te wekken.

* Tijddienst, in Engeland werd er door John Belville in1836 tijd verkocht, hij ging elke ochtend met zijn nauwkeurig horloge bij het Royal observatorium de exacte tijd halen en bezorgde die aan zijn klanten, voornamelijk klokkenmakers.(zijn dochter zette de dienst voort tot 1940). * Metronoom, als hulpmiddel bij het vaststellen van de muziektiming kwam op de markt in 1815. Zie ook bijlage 6

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

* Dirigent: maakt o.a. tijd zichtbaar door middel van gebaren aan het orkest, teneinde het musiceren conform, de in de partituur voorgeschreven, ritmiek te laten verlopen. Wetenschappelijke oorsprong van het vaststellen van tijd Wetenschappelijk onderzoek op het gebied van de Astronomie in de oudheid was vaak het werk van priesters, tempels bijvoorbeeld waren o.a. astronomische waarnemingsstations. Onafhankelijke wetenschappelijke ontwikkeling werd daarentegen tegelijkertijd in de weg gestaan door “natuur/cultuur” religie en haar dogma’s (natuur= God; bijv. Zon=God). Op 2 plaatsen werd de natuurreligie ondergraven: in Israël en in Griekenland & koloniën. In Israël ontstond (rond 1000BC) het besef dat de natuur niet goddelijk is (God staat erboven en heeft de natuur geschapen) hierdoor is de natuur onderworpen aan vaste wetten en de verantwoordelijkheid hiervoor is belegd bij de mensheid. De Grieken ontdekten door hun koloniale expedities, dat in vrijwel alle culturen ongeveer dezelfde Goden vereerd werden en concludeerden derhalve dat de mensen hun goden gecreëerd moesten hebben i.p.v. het omgekeerde. Grieken zochten de wetmatigheid: ”het waarom iets zo was”: oude praktische kennis werd onderbouwd en nieuwe kennis werd ontwikkeld, vanuit de systematische methodologie van het denken, van met name Aristoteles. Overigens waren er diverse filosofische scholen met allemaal hun eigen waarheden naast elkaar met weinig vruchtbare interactie. De kennisontwikkeling is na de oude Grieken ook in de Indus cultuur en daarna in Perzië en Irak verder gegaan, alvorens weer in west Europa (pas na 800AD) bekent te worden en daar vanaf 1500 AD in bloei te geraken. In de Arabische wereld werd (rond700AD) o.a. onder invloed van de Islam, met name in de Astronomie een hoge graad van inzicht verworven. Het Griekse Astrolabium werd daar bijv. verder verfijnd en geperfectioneerd, hetgeen rechtstreeks voortkwam uit de religieuze noodzaak om zich overal te kunnen oriënteren op Mekka, de in de Koran voorgeschreven gebedsrichting. Bovendien had men de noodzaak de in de Islam voorgeschreven gebedsuren nauwkeurig te kunnen vaststellen, waarvoor de moskeeën werden uitgerust met zonnewijzers. Bekend is bijvoorbeeld die aan de Umayad moskee van Bagdad. (zie hoofdstuk 4, bijlage 3) Historisch overzicht Tijdmeten * Prehistorische kalenders in de vorm van ingekerfde botten uit de steentijd lijken de vroegst gevonden tijdmeters te zijn. (zie verder hfdst.10) * Door middel van Astronomische waarnemingen m.b.v. megalithische monumenten, zoals bijv. Goseck (D) ca. 4800BC, Stonehenge vanaf ca.3000BC werden o.a. de jaarcyclus van de zon gemeten met name de zonnewende-momenten. * Sterrenklok, (Egypte eind 3e millennium BC): met een schaal van 36 decades ( het jaar verdeeld in stukken van 10 dagen) + 4 epagonale dagen), gebaseerd op heliacale opkomst van sterren en later in het 2e millennium BC op de zonpassage op het middaguur op de meridiaan. (afbeeldingen hiervan zijn gevonden in de tombe van farao Ramses de VIIe aan de binnenzijde van het deksel van de sarcofaag en op het plafond van de tombe).

* Zonnewijzer (Egypte 4000 BC): een oudst gevonden afbeelding op sarcofaag van 1320BC geeft een dagindeling van 8-uren te zien, dus waarschijnlijk een traditionele afbeelding van een veel ouder type, gedateerd van voor de 12-uurindeling van de dag (ca.4000BC in Babylon). De oudst gevonden 12-uurs zonnewijzer is van ca 1500BC. (zie verder hfdst.4) * Waterklok ( Babylon en Egypte 16e Eeuw BC): Uitlooptype Klepsydra, het oudst bewaard gebleven exemplaar is van 1400 BC. (zie verder hfdst.5) * Astrolabium: De Griekse astronoom Hipparchus van Nicea bedacht (in 150BC) als eerste de stereografische projectie van de sterrenhemel en daarmee de basis voor het Astrolabium.

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Later werd het Astrolabium door Vitruvius (100AD) en door Ptolomeus van Alexandrië (150AD) uitgebreid toegepast en verbeterd en verder uitgewerkt tot Planisfeer. Deze Griekse technologie werd later door de Arabieren (700AD) verder ontwikkeld: bekende Astrolabia uit Arabië zijn onder andere die van Al Biruni (980AD) en Isfahan van 1222AD. De introductie van de Astrolabe in Europa kwam pas laat op gang en werd via de Moorse cultuur in Spanje geïntroduceerd en vanaf de 12e en 13e Eeuw via Zuid-Frankrijk verder in Europa verspreid. Ondertussen werd de ontwikkeling in Spanje onder Alfonso de Wijze (1560AD) voortgezet.

Arabisch astrolabium Bagdad (12e eeuw)

Portugees? Zeeastrolabium (1602)

Het werd m.n. in de middeleeuwen tot in de 17e Eeuw gebruikt t.b.v. landmeetkunde (hoogtebepaling), het vaststellen van de geografische positie en de oriëntatie van het Noorden (m.n. in de zeevaart) tevens kon men er de tijd mee bepalen. (zie ook bijlage 2) * De Quadrans als tijden hoogtemeter ontstond ook in dezelfde periode. (zie hfdst.4, bijlage 1)

* Nocturlabium: Het Nocturlabium was een ander instrument waarmee men m.b.v. de sterren de tijd kon meten. Het maakt gebruik van de rotatie van sterrenconstellaties rond de Poolster, zoals die van de Grote en Kleine Beer. (zie verder bijlage 3)

Nocturlabium

* Jupiterklok: Gallilei ontdekte dat Jupiter 4 heldere manen had, hij bepaalde hiervan de omloopsnelheid, waardoor de waarneming van de positie ervan als de wijzers van een klok konden dienen. De waarneming was onafhankelijk van de positie op aarde, hetgeen van groot belang was bij het vaststellen van de lengtegraad t.b.v. de cartografie Cassini gebruikte. de Jupiterklok in de 18e eeuw dan ook voor de bepaling van de lengtegraad in zijn kaarten, *) hetgeen een enorme verbetering van de nauwkeurigheid opleverde. De toepassing voor het vaststellen van de lengtegraad t.b.v. de navigatie was meer theoretisch dan praktisch i.v.m. de

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

moeilijkheid van het, met een telescoop, waarnemen vanaf een varend schip. *) zie ook historie van de cartografie bijlage 4 en 5

* Vuurklokken vanaf 870AD (zie verder hfdst.7) * Zandlopers vanaf 1250AD (zie verder hfdst.6) * Mechanische(rader)uurwerken vanaf 1280AD(zie verder hfdst.8) * Elektrische uurwerken vanaf 1900AD (zie verder hfdst.9) * Atoomklok vanaf 1950AD. * Geofysische tijdsbepaling (va.18e Eeuw Buffon, Hutton): gebaseerd op geologische processen, zoals afzetting van sedimenten, het uitslijpen van rotsformaties in de geschiedenis van de aarde. Later uitgebreid met de door Darwin beschreven theorie van het ontstaan der soorten, waardoor fossielvondsten konden worden betrokken bij de datering van aardlagen.(W.Smith) * Radiometrie: datering gebaseerd op het radioactieve verval van elementen ontdekt door Becquerel en voor het eerst als klok toegepast door Rutherford in 1907 op basis van uranium, later werd de radio-isotopenklok op basis van koolstof C14 bedacht door W.F.Libby (1946). In de Archeologie toegepast bij de datering op voorwerpen van organisch materiaal, bruikbaar tot een leeftijd van wel 40.000 jaar. * Dendrochronologische tijdsbepaling m.b.v. elkaar overlappende jaarringen, reeds bruikbaar over een periode van 4000 jaar, wordt vaak samen gebruikt met de koolstofdateringmethode. (In de tropen zijn door het ontbreken van de seizoenen de jaarringen onbruikbaar) * Paleomagnetische datering: het aardmagnetisch veld is in de loop van de geschiedenis meermalen omgekeerd ( bijv. 700.000 jaar geleden voor het laatst). Magnetische deeltjes in het sediment richten zich op het moment van afzetting naar het aardmagnetisch veld van dat moment en omdat bekend is wanneer die veldomslagen plaatsvonden kan dit fenomeen als aanvullende datering gebruikt worden. * Luminescentiedatering: optisch gestimuleerde luminescentie, gebruikt om o.a. zandlagen te dateren. Kwarts absorbeert radioactiviteit uit de omgeving, onder invloed van licht komt die opgeslagen energie vrij in de vorm van lichtstraling. In het donker, dus de in de diepere lagen is de opgeslagen energie het grootst en een maat voor de begraven periode. Door nu monsters van de zandlaag in het lab te beschijnen met blauw licht komt de opgeslagen energie vrij in de vorm van UV-licht dit nu is een maat voor de tijd dat de laag begraven is geweest. IJking gebeurt door m.b.v. de natuurlijke radioactiviteit van de locatie de jaarlijkse opname te berekenen. * Genetische datering: het mutatie verloop van bijvoorbeeld het mtDNA laat zich door het vaste tempo als tijdmeter gebruiken. * IJskern datering: de analyse van ijskern-monsters, uit streken waar het altijd onder nul is, worden gebruikt in paleoklimatologie. Door, met een holle boor, ijskolom monsters te nemen van de totale dikte van het ijs wat ontstaan is in een periode van duizenden jaren. In de ijslagen zitten o.a. gassen en vulkanische as uit de atmosfeer opgesloten. De bovenste lagen van kolom laten zich uitlezen als boomringen, maar diepere lagen zijn zodanig samengeperst door het gewicht van het bovenliggende ijs, dat datering gebruik moet maken van insluiting van vulkanische as en door die te herleiden tot datering van vulkaan uitbarstingen. (de langste ijskolom tot nu toe was 3270 meter, wat overeen komt met 740.000 jaar) In Europa werd de ontwikkeling van tijdmeters vanaf de middeleeuwen gestimuleerd vanuit de kloosterordes (m.n. Benedictijnen) waarin tijdregimes de dagindeling bepaalden. Men mat daartoe tijdsintervallen, tot aan de 13e Eeuw, voornamelijk met behulp van wateruurwerken, waarbij het luiden van de klok (door de sacristein) voor de communicatie ervan zorgde: (4,3,2,1-slag(en) voor de ochtendgebedencyclus, respectievelijk.1,2,3 voor de gebedencyclus van na de middag tot aan de nacht.)

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Vanaf ca.1600 ontstond er door de ontwikkeling van de zeevaart de behoefte (t.b.v. de navigatie) aan nauwkeurige tijdmeting aan boord van een schip. De klok als persoonlijk instrument Zelfs in de oudheid bedacht men reeds draagbare zonnewijzers vooral in Egypte (1500BC) en Griekenland (300BC). In hoeverre deze in het dagelijks leven voor de gewone man een rol speelden is niet bekend, waarschijnlijk werden ze slechts gebruikt door officials, zoals ambtenaren, priesters en astronomen. Vanaf ca 1000AD ontstonden er diverse typen zonnewijzers bedoeld voor persoonlijk dagelijks gebruik. Vanaf ca 1200AD kwamen ook de zandlopers in het dagelijks leven om de tijdsduur van activiteiten te meten. Rond ca.1400AD ontstonden de eerste draagbare mechanische klokken in de vorm van tafelklokjes op basis van een veer-aangedreven uurwerk, waardoor het in elke positie kon blijven lopen en dus draagbaar (verplaatsbaar) was, dit in tegenstelling tot de met gewichten aangedreven klokken. In 1504 ontstond in Duitsland het eerste zakhorloge, op basis van een veeruurwerk met snek (het ”ei” van Henlein). Er ontstonden reisuurwerken later ook met (wek)alarm (1600AD). Vanaf de 17e Eeuw ontstond er een bloeiperiode m.b.t. het uurwerk als kunsten prestigeobject in de persoonlijke sfeer. In 1680 ontwierp Quare een Engelse horlogemaker het eerste repetitie horloge wat de tijd aangaf met belletjes. In 1800 hadden de meeste mannen een zakuurwerk in een of andere vorm wat dagelijks werd gelijkgezet met de publieke zonnewijzer. Tijdmeting en navigatie (met name t.b.v. de plaatsbepaling v.w.b. de lengtegraad) De methode zoals gebruikt in de vroege periode: men moest 1) de plaatselijke tijd bij vertrek, 2) de tijdsduur van reis, 3)en de lokale tijd op de bestemming kennen: 1)+ 2) vergeleken met 3) geeft het verschil in lengtegraad tussen vertrek en aankomst (waarbij 1 uur = 15°). 1) en 3) waren met behulp van een zonnewijzer vast te stellen, om 2) te meten was problematisch daar de meeste tijdmeters te onnauwkeurig waren. Het Nocturlabium en de Jupiterklok gaf al de nodige verbetering met als complicatie dat de ware lokale tijd alleen bij zonneschijn, en dus overdag, kon worden bepaald (met de zonnewijzer) en het Nocturlabium of de Jupiterklok alleen in de nacht kon worden afgelezen dus moest men nog een klok hebben voor ca.12hr. Pas na perfectionering van de mechanische uurwerken voor gebruik op zee werd het probleem echt opgelost. (Harrison zie hfdst.8) Het vaststellen van de afstand in termen van de breedtegraad kon m.b.v. kompas en sextant of met de zonnewijzer wel voldoende nauwkeurig worden uitgevoerd. Tijdschalen Tijdschalen waren oorspronkelijk rechtstreeks gerelateerd aan de plaatselijke waarneming van zich herhalende natuurverschijnselen (cycli). Naarmate de ontwikkelingen en technieken voortschreden is die relatie steeds losser geworden; men kan nu bijv. de tijd volledig onafhankelijk van die natuurfenomenen met "machines" vaststellen. Dit laat echter onverlet, dat onze ultieme tijdsreferentie nog steeds hetzelfde natuurverschijnsel is! De meeste schalen tellen cyclisch in uren (12 of 24), dagen (7), weken (52), maanden (12) en lineair in de tijdrekening, de jaren en eeuwen. Tijdseenheden Uur (Grieks = Ora, Latijn = Hora, waarschijnlijk afgeleid van de Egyptische Zonnegod Horus) het 1/24e deel van de “zonnecyclus” in gelijke delen, al ingesteld voor 500BC door de Chaldese priester Berosus. Aanvankelijk werden ook ongelijke indelingen gebruikt, die afhankelijk waren van het seizoen in zogenaamde temporele uren: 1/12e deel van de dag, van zonsopkomst tot zonsondergang 1/12e deel van de nacht, van zonsondergang tot zonsopkomst

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Later werden de uren bepaald op 1/24e deel van het etmaal in gelijke uren aanvankelijk op de ware zon gebaseerd, later op de middelbare zon (MET-tijdschaal). Dag * aanvankelijk licht = dag en donker = nacht * later verdeelde men de dag slechts in tweeën: voor resp. na het middagpunt (hoogste zonnestand): am (= ante meridiem) voor de middag pm (= post meridiem) na de middag (in Rome toegepast tot aan de 5e Eeuw BC) * 10 uren dag (?? BC tot 15e Eeuw BC) Egypte * De indeling van de dag in 24 uur stamt uit Mesopotamië de daar bedachte 24 dagdelen: ( 12 nachtdelen en 12 dagdelen,wellicht gerelateerd aan de 12 tekens van de dierenriem?)

* 12 urendag: 12 Temporele uren per seizoensmoment verschillend van duur + werd in Babylon al in 4000BC gehanteerd. + in Egypte vanaf 1500BC + in Griekenland v.a. 500BC (klepsydra) + in Rome v.a. 300BC (m.b.v. zonnewijzers): vanaf zonopkomst tot het middagpunt 6 hr + 6 hr tot aan zonsondergang. (alleen tijdens de equinox waren de uren 60 minuten lang) Gedurende de middeleeuwen was het gebruikelijk om de uren van het dagdeel te nummeren na zonsopgang (horae diei) en de uren van het nachtdeel na zonsondergang (horae noctis). De uren in het dagdeel werden, naar Romeins gebruik, oorspronkelijk in vier groepen (stationes) van elk drie uren ondergebracht. Deze werden in de middeleeuwen ook vaak benoemd naar het uur waarmee de periode werd beëindigd: - mane (ook tertia): 1ste tot het 3e uur van de dag. - ad meridiem (ook sexta): 4e tot het 6e uur van de dag. - de meridie (ook post meridie of nona): 7e tot het 9e uur van de dag. - suprema: 10e tot het 12e uur van de dag.

Evenzo werden de uren in het nachtdeel in de vier volgende nachtwaken (vigiliae), van drie uur elk, ondergebracht: - caput vigiliarum (ook prima vigilia, prima statio of conticinium): 1ste tot het 3e uur van de nacht. - vigilia media (ook secunda vigilia of intempestum): 4de tot het 6de uur van de nacht. - gallicantus (ook gallicinium, cantus pullorum of cantus gallorum): 7e tot het 9e uur van de nacht. - vigilia matutine (vigilia matutinalis, of antelucanum): 10e tot het 12e uur van de nacht.

Zeven van deze uren stonden bekend als ‘canonieke uren’ of ‘daggetijden’ vanwege de gebeden en andere rituelen, die monniken en geestelijken gedurende deze uren moesten verrichten. De namen van deze uren herinneren vaak nog aan de rituelen die oorspronkelijk op deze uren werden verricht maar gedurende de middeleeuwen zijn enkele hiervan naar andere uren van de dag verschoven: - De lauden (‘lofzangen’) of de metten (laudes matutinae) vonden oorspronkelijk rond middernacht plaats maar verschoven geleidelijk meer en meer naar de vroege ochtenduren. - De prieme werd gelezen tijdens het eerste uur (hora prima) van de dag. - De terts (tierce) vond plaats gedurende het derde uur van de dag. - De sexten werden oorspronkelijk in het 6e uur van de dag gelezen, maar door de geleidelijke vervroeging van het middagmaal verschoof dit steeds meer naar het vierde uur van de dag. - Gedurende het 9e uur van de dag, dat dus halverwege in de middag eindigt, vond oorspronkelijk het middagmaal (noenmaal) plaats. Door de vervroeging hiervan tot in het begin van de middag heeft noen nu de huidige betekenis van 12 uur s’middags gekregen. - De vesper (of vespertijd) vond oorspronkelijk plaats in het laatste uur van de dag en vóór het eerste uur van de schemer (hora vespera) maar is geleidelijk verschoven naar het midden van de middag. - De compli (of completorium, complete) vond na zonsondergang plaats in het 1e uur van de nacht.

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

De moderne manier om de uren vanaf middernacht en de middag te tellen is pas in de late middeleeuwen ontstaan (wellicht zelfs in de Nederlanden) en dankt haar oorsprong vermoedelijk aan de praktijk om de stads en kerkklokken aan het begin van de middag met de meridiaan-doorgang van de zon in het zuiden gelijk te zetten (m.b.v. een zonnewijzer). De doorlopende telling van 0 uur tot 24 uur vanaf middernacht vindt haar oorsprong pas in de 19de eeuw. Deze telling werd vanaf de oudheid ook wel door sterrenkundigen toegepast, doch hun telling begon om 12 uur in de middag zodat er geen wisseling van het dagnummer om middernacht zou optreden. Deze ‘astronomische uur-telling’ vanaf het begin van de middag, treft men ook aan in oude astrologische geschriften en in scheepsjournalen en werd pas in 1925 officieel door de sterrenkundigen afgeschaft. * Zonnedag = tijdsafstand tussen 2 opeenvolgende passages van de hoogste zonnestand zonnedag= de tijd die de aarde nodig heeft om een omwenteling om de aardas te maken en is niet constant.

* Middelbare zonnedag, sinds eind 18e eeuw, elke dag is gelijk en is 24hr; de zon is om 12hr per definitie op zijn hoogste punt. * Sterrendag = interval tussen 2 opeenvolgende passages van dezelfde meridiaan over het snijpunt van hemelequator en ecliptica (het zog. lentepunt); een sterredag is 0.009sec korter dan de zonnedag. * Italiaanse urendag =24 uur gemeten van zonsondergang tot zonsondergang. (nulpunt schuift met de seizoenen).

* Babylonische urendag =24 uur tijdsafstand gemeten van zonsopkomst tot zonsopkomst (nulpunt schuift met de seizoenen). * Antieke urendag=12 urendag gemeten van zonsopkomst tot zonsondergang. * Joodse dag (24 uur)= tijdsafstand gemeten van zonsopkomst tot zonsondergang = 12hr, plus de tijd tussen zonsondergang en zonsopkomst = 12hr (dag uren anders dan nacht uren en bovendien nog seizoensafhankelijk). * Egyptische 8-uren dag (1500BC?) (op zonnewijzer afgebeeld op sarcofaag van 1320BC). * Griekse verdeling van tijd tussen zonsopkomst en zonsondergang in 12hr (urenschaal is afhankelijk van het seizoen). De Klepsydra van Ktesibios(250BC) kende reeds een urenschaal met aanpassing aan het seizoen. * Islamitische dag van zonsondergang tot zonsondergang. (nulpunt schuift met de seizoenen). * In de 13e eeuw werd voor het eerst, door Abu Hassan (Arabië), de gelijke uren ingevoerd (i.p.v. de temporele). Het duurde nog tot in de 15e eeuw voordat dit algemeen gebruik werd, ondermeer onder invloed van het toenemende gebruik van mechanische uurwerken. Curiosa: De “Basler Zeit” uur telling: …Vanaf 1380 tot 1780 hanteerde men in Bazel, Zwitserland, een afwijkend tellingsprincipe, …waarin het middagpunt: niet om 12 uur, maar om 1 uur was. Men markeerde nl. de …aanvang en niet het einde van de uren.. Etmaal =Een periode van 24 uur zonder bepaald startpunt. (= zonnedag) Week De 7 daagse week is opdeling van de maanmaand van 28 dagen en een overblijfsel van de lunaire manier van tijdmeting, waarbij bovendien het getal 7 in die tijden een bijzondere betekenis had.(zie ook hfdst.10) Maand De maand is oorspronkelijk de omlooptijd van de maan(= interval tussen 2 opeenvolgende nieuwe maanstanden). De baan van de maan door de hemel is vanaf de vroegste tijden door de mens in kaart gebracht en haar omlooptijd gebruikt als tijdsindicatie : Siderische maand (met vaste sterren als referentiepunt): = 27 dagen, 7hr, 43min, 11,5sec.

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Synodische maand (gebaseerd op de maanfasen {lunatie}):= 29 dagen, 12hr, 44min, 3sec. Tropische maand (periode tussen 2 doorgangen op de equator): = 27 dagen, 7hr, 43min, 5sec. Anomale maand (tijd tussen perigeum en perigeum (=afstand tussen aarde en maan op z’n kleinst) (= 27 dagen, 13hr, 18min, 33,2sec.) Jaar * Siderisch jaar = tijdsverloop tussen 2 opeenvolgende doorgangen van de zon in zelfde punt t.o.v. de sterren: 365 dg, 6 hr, 9 min. * Tropisch jaar = tijdsverloop tussen 2 opeenvolgende doorgangen van de zon door het Lentepunt : 365 dg, 5 hr, 49 min. (= ook: Zonnejaar, Burgerlijk jaar) * Gregoriaans kalenderjaar = 365 dagen en eens in de 4 jaar 366 dagen. * Islamitisch maanjaar = 12 Maanmaanden = 354dagen en houdt geen rekening met seizoenen.

Lustrum=periode van 5 jaar zonder bepaald startpunt. Eeuw Afgeleid van het Griekse aiwn dat een afgebakende doch zeer lange periode betekent. Verwant hiermee is de Romeinse term aevum: tijdperk of eeuwigheid, hiervan afgeleid het Gotische aiws: tijd, in oud Noors aeti: leven, in oud hoog Duits êwa, in het Middelnederlands (13e eeuw) ewe: lange periode of tijdvak. Pas in de 16e eeuw krijgt de term in het Nederlands de betekenis van een periode van 100 jaar, anderhalve eeuw later werd dat de periode van jaren aangeduid met hetzelfde honderdtal. Saeculum, van oorsprong Etruskisch (ca.800BC), door de Romeinen overgenomen in de betekenis van een periode van 100 jaar, later uit het Latijn overgenomen in de Romaanse talen: secolo (It.). siècle (Fr.) en sekkel (Zw.) Evolutie in precisie Het is goed om onderscheid te maken tussen stabiliteit en nauwkeurigheid. Stabiliteit heeft te maken met het constant zijn van het proces van de klok in de tijd en strekt zich i.h.a. uit over een langere periode, terwijl nauwkeurigheid een absolute afwijking betreft t.o.v. een ideale referentie, ofwel de mate waarin een klok gelijkloopt met de absolute referentie. Verder dient men zich af te vragen of de afwijking lineair groeit met de duur van de beschouwde periode. Zo is bijvoorbeeld een afleesfout constant ongeacht de lengte van de periode, terwijl een stabiele procesafwijking lineair groeit met de duur van het proces. Zo is bijv. de zonnewijzer elke dag even (on)nauwkeurig als op een willekeurige volgende dag en dus constant. Bij een wateruurwerk daarentegen groeit de afwijking al dan niet lineair met de verlopen tijd, afhankelijk van de stabiliteit van het proces. Volgens de relativiteitstheorie van Einstein is de tijd afhankelijk van de zwaartekracht, hierdoor lopen t.g.v. de baansnelheidsverschillen (door afstand verschillen t.o.v. de zon) onze (mechanische, elektrische en atoom-) klokken in de winter anders dan in de zomer. (langzamer, het effect is echter zeer klein)

Zonnewijzer Waarschijnlijk in de oudheid primair gebruikt als seizoenskalender, men was nog niet in de dagindeling-tijd geïnteresseerd maar meer in het t.b.v. de landbouw zo belangrijke moment in het seizoen. De lengte van de schaduw was hiervoor de maatstaf. De zonnewijzer als tijdmeter was/is universeel beschikbaar, betrouwbaar, stabiel, maar aanvankelijk onnauwkeurig, 1 uur miswijzing zal niet ongewoon zijn geweest, later bij de invoering van het poolstijl type ontstond een hogere nauwkeurigheid met een afleesfout van 2 tot 5 minuten. Dit gold voor wat betreft de ware zonnetijd. Indien de middelbare zonnetijd als referentie geldt moet de vereffeningstijd-correctie via tabel of aangebrachte ET-lus toegepast worden om dezelfde nauwkeurigheid te halen.

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Wateruurwerk De vroegste types waren niet erg stabiel t.g.v. verlopende waterdruk, bovendien waren ze gevoelig voor omgevingscondities en vervuiling de nauwkeurigheid was niet beter dan 15 minuten op een uur in de oudheid, tot 5 minuten op het uur in de middeleeuwen. Mechanisch uurwerk De vroegste versies hadden een niet constante (af-)loop, door introductie van echappement en later de slinger werd dat met sprongen beter: -mech. uurwerk (1400AD):30min op 1 dag -mech. uurwerk (1500AD):15min op 1 dag -slingeruurwerk (1670AD):10sec op 1dag -Harrison chronometer (1761AD):0.1sec op 1 dag -anker uurwerk (1780AD):10sec op 1dag Elektrisch uurwerk De elektrische-synchroonklok had de nauwkeurigheid van de netfrequentie: Het Accutron uurwerk (1960AD):1min op 1 maand De Quartz klok (1928AD): 0.001 sec. op 1 dag, later (1967) verbeterd tot 1 microsec. per dag (tijdsein 1859 op 1/50 sec nauwkeurig?) Atoomklok: amoniakgas klok (1949) cesium klok:1sec op 3000 jaar (1967)ď&#x192; 1 sec op 7 miljoen jaar cesium fountain klok:(1972) 1sec op 15 miljoen jr > (1973):1sec op 32 miljoen jr magnesiumklok (1997): ......... Laser klok : 1 sec op 3 miljard jaar Ionenval klok(2000):1sec op 10 miljard jaar -- Strontium klok (2005):1 sec op 32 miljard jaar?

De Pulsarklok: is naar verwachting nog beter (is nl. onafhankelijk van de zwaartekracht) Wereldtijdreferentie: Parijs neemt hiervoor nu het gemiddelde van 200 cesiumklokken, straks idem met 10 a 20 pulsars. Ontwikkelingen t.a.v. de noodzaak van precisie in de tijdmeting. Tijdregimes in de ontwikkeling van de mensheid: In de prehistorie is er slechts het op overleven bepaalde regime, wat inhield dat er geen echt tijdregime speelde anders dan het besef van de levensfasen en de cyclus van licht en donker. In de tijd van de jager-verzamelaars werd het dagelijks leven individueel bepaald door de dagelijkse voedingsbehoefte voor die dag, elke dag opnieuw. Pas toen de mens de landbouw ging bedrijven ontstond er een astronomisch bepaald tijdregime, immers het succes van het verbouwen van voedsel leidt tot een seizoengebonden structuur van werkzaamheden. Bovendien was er de noodzaak voedselvoorraden te bewaren voor de perioden waarin niet geoogst kon worden, hetgeen een verdere structurering van de samenleving met zich mee bracht. Dit leidde er ook toe, dat er machtsstructuren gingen ontstaan, vaak met een religieuze signatuur, die gerelateerd was aan de astronomische karakteristieken van ons zonnestelsel zoals deze werden ervaren op aarde. Uit die tijd stammen ook de eerste astronomische heiligdommen waarin de seizoenmijlpalen konden worden vastgesteld (gemeten) en die veelal met feesten werden gevierd. Later ontstond ten gevolge van o.a. lokale voedseloverschotten en de veeteelt, de handel als een extra bindend aspect in de samenleving, met als consequentie een verfijnder tijdregime, immers er werden markten georganiseerd op bepaalde tijden en afspraken m.b.t. levering van goederen in de tijd werden gemaakt. Door de voortschrijdende uitvindingen (pottenbakken, spinnen , weven, etc.) werden steeds meer producten verhandeld.

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Later bij het ontstaan van steden, wat leidde tot meer structuur in de samenleving, werd het tijdregime meer en meer bepaald door de “macht” en de economie. Het tijdregime had heel lang een overwegend cyclisch karakter, met het ontstaan van staten en machtsconcentraties ontstond ook het lineaire tijdregime. Ook door het christendom werd het lineaire-tijdregime (van de schepping naar de eeuwigheid) met name in Europa dominant. In de christelijke kloosters ontstonden tevens liturgische tijdregimes, die vervolgens via de machthebbers ook in de burgermaatschappij merkbaar werden, kerk en staat waren immers heel lang verweven. Door de handel expansie werden de contacten tussen samenlevingen alsmaar omvangrijker en intensiever, waardoor de noodzaak voor een eenduidig tijdregime nog verder toenam. Ook de zeevaart zowel de ontdekkingsreizen als de daaruit ontstane handelsreizen konden niet zonder nauwkeurig(er) tijdsysteem, met name voor de lengtegraadbepaling op zee. Door de industrialisatie ontstonden er nieuwe eisen aan een nauwkeuriger tijdregime doordat de productieprocessen sterk tijdsvolgorde bepaald waren. Bovendien werd de menselijke arbeidstijd in toenemende mate in geld uitgedrukt: uurloon (tijd is geld). Tegelijkertijd werd door deze noodzaak een verdere perfectionering van het daartoe benodigde tijdmeetinstrumentarium ontwikkeld. Ook de introductie van de spoorwegen en de telegraaf gaven een sterke impuls aan het maatschappelijk tijdregime en was aanleiding tot een verdere mondialisering ervan. Door de verdere groei van de mechanisering en automatisering van productieprocessen en de technologische ontwikkeling ontstond er een exponentiële groei in de precisie van de tijdvaststelling en ontstond er een specifiek “technologisch”-tijdregime. Het computer- tijdperk gaf de “technologische-klok” nog meer precisie en dominantie in de economische bedrijvigheid op wereldniveau. Het effect hiervan op het sociale tijdregime bleef aanvankelijk beperkt, doch mondde later uit in het “ict-tijdregime” van heden, wat een individueel verinnerlijkt jachtig tijdregime blijkt te zijn o.a. door de communicatie-intensiteit en de toegenomen individuele vrijheden in de werkrelaties. Dit regime wordt algemeen nogal als belastend ervaren: Wij leven in een periode waarin Kronos (sequentieel tijdsbegrip van de opeenvolgende lineaire tijd) extreem de maatstaf is voor het leven. Een voortdurende race naar de toekomst als maar sneller, zonder rust om van het moment te kunnen genieten, alsof we de toekomst in willen halen: (we speculeren voortdurend over wat morgen pas gaat gebeuren).

Overleven als drive is uiteindelijk ontaard in een streven naar alsmaar meer vooruitgang in materiële welvaart. Bovendien is er een enorme versnelling opgetreden in het tijdregime. Het tijdregime is steeds meer individueel verinnerlijkt geworden en niet langer expliciet opgelegd van buitenaf maar impliciet maatschappelijk bepaald. Objectief gezien met meer individuele tijd-vrijheden dan voorheen maar met een complex ritme wat als meer belastend wordt ervaren. Het zou wenselijk zijn Kairos (kwalitatief tijdsbegrip van het moment, dus(van het nu) te herontdekken en een plaats te geven in het tijdregime. Introductiehistorie van ons huidige tijdsysteem De introductie van de middelbare zonnetijd vond voor het eerst plaats in Zwitserland in 1780 (echter slechts plaatselijk).

In Nederland werd in 1840, zo "hier en daar" (in Assen bijv. bleef men tot 1883 de Ware zonnetijd gebruiken), de plaatselijke middelbare tijd ingevoerd. Uit die tijd stamt de "Zon-middagwijzer" van Krayenhoff (1836) t.b.v. het nauwkeurig gelijkzetten van raderuurwerken ter ondersteuning van de introductie van de middelbare tijd. De Spoorwegen introduceerden het gebruik van de middelbare tijd de zogenaamde "Amsterdamse tijd" (op 4° 55’ Oosterlengte). Deze tijd werd vanaf 1859 geleverd door de Leidse sterrenwacht, in 1866 werd deze tijd landelijk verspreid als "telegraaftijd". In Engeland werd in 1880 de (Greenwich Mean Time = GMT) als de wettelijke tijd ingevoerd. De GMT was gebaseerd op de afspraak dat de nulmeridiaan over Greenwich lag

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

(de nulmeridiaan lag tot 1884 over Parijs). In 1884 werd de GMT als wereldstandaard geaccepteerd.

In 1892 gingen de Spoorwegen de Posterijen en de Telegraaf in Nederland over op GMT als één landelijke tijd, de burgers bleven echter de plaatselijke middelbare tijd gebruiken hetgeen tot ongemak en vele klachten leidde. Pas in 1909 werd, bij wet, in heel Nederland de "Amsterdamse tijd" ingevoerd (incl. de Spoorwegen en de Telegraaf). In 1916 werd voor het eerst ook zomertijd ingevoerd. In 1937 werd de ”Nederlandse tijd” ingevoerd (op 5°Ol. middelbare tijd). Op 16 mei 1940 werd bij ons, door de Duitsers, de (Duitse) MEZT (15°Ol.+1) geïntroduceerd evenals in de rest van Europa. Deze zomertijd gold het hele jaar en duurde tot november 1942, 1943-1945 kenden weer zomertijd echter voor alleen de zomerperiode. Na de oorlog werd de zomertijd weer afgeschaft en voerde Nederland de MET in (volgens de wet van augustus 1946) . Het duurde vervolgens tot 1977 alvorens de zomertijd opnieuw werd ingevoerd. Zomertijd is eigenlijk een foute benaming (we kennen geen wintertijd) beter is de in Engeland gebruikte naam Daylight Saving Time (DST), daglicht besparende tijd, te gebruiken. * Tijdzones: Tengevolge van de afspraken m.b.t. de huidige tijdsdefinitie van de middelbare zonnetijd met als referentie de meridiaanafstand van 15 graden = één uur, ontstaan er 24 tijdzones. Die naar het Westen reizend, de tijd per zoneovergang een uur vroeger, resp. naar het Oosten een uur later, doet verspringen. De zones liggen tussen de meridianen vanaf de 0-meridiaan (lopend over Greenwich) tot 15WL heeft men als middagpunt (12hr) van de dag van een bepaalde datum gekozen. Hierdoor ontstaat er een datumlijn waarop de datum verspringt bij het passeren van de meridiaan op 180 graden: reizend naar het Oosten komt men bij het passeren hiervan in de vorige dag terecht! Tijdloos reizend naar het Westen wordt het elke 15 graden1 uur vroeger en dus komt een nieuwe datum 1uur later; tijdloos reizen naar het Oosten wordt het elke 15 graden 1 uur later en dus komt een nieuwe datum 1 uur vroeger. Aangezien op een cirkel 0=360, 12=0, 24=0 ontstaat er een begripsprobleem bij het reizen over een dergelijke overgang. Vergelijkt men de afgelegde reisweg op de evenaar met die bij de polen, dan is duidelijk dat de afstand tussen de resp. meridiaanovergangen van max. 1/24 van de aardomtrek(1667km) tot 0 verkleint, derhalve is ook de benodigde reisduur van één dag extreem verschillend! “nulmeridiaan” historie: Diverse cartografen en soms ook landen maakten hun eigen keuze, waaronder: -Canarische eilanden(Ptolemaeus) -Azoren -Kaapverdische eilanden -Rome -Kopenhagen -Jeruzalem -Sint Petersburg -Pisa -Berlijn -Cadiz -Bern -Uppsala -Parijs -Philadelphia -Londen Totdat men uiteindelijk tot de wereldafspraak (Greenwich) kwam.

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Tijdbalk tijdmeters

Tijdbalk tijdmeters # 4000BC # # # # 3500BC # # # # 3000BC # # # # 2500BC # # # # 2000BC # # # # 1500BC # # # # 10000BC # # # # 500BC # # # # 00000 # # # # 500AD # # # # # 1000AD # # # # 1500AD # # # # 2000AD

Zonnewijzer * Babylon * Mesopotamie * Sumerië * * * * * * * * =Sumerië * waterstroom als tijd * *China *Egypte * * * * * * Egypte * * * Waterklok * = Egypte * = * = * = * = * = * = = * = * Palestina * = = China * * Griekenland = = * * Rome = Griekenland * = = Rome * * = * = * = * = = * * Bourgondië = Bourgondië Vuurklok * = ! China * Europa = ! * = ! Europa * = ! * = ! * = Syrië ! * = Spanje ! * = Duitsland ! * = ! * = Frankrijk ! * = ! * = ! * = ! China = * ! Japan

# Antikithera Rhodos Gr.

@ 1e vermelding

Mech.uurwerk Zandloper

Was er altijd al tijd?

@ Europa @ @ @ @ @ @

# China # # # # # Frankrijk/Engeland # # Electr.klok # { 1839 El.magn.klok # { 1852 El.moeder klok # ..................... { 1918 Synnchr. motor # .................... .{ 1928 Quartz uurw. { 1947 Atoomklok

K.G. Romeijn

Oude publicaties: “Computus maior”; Giovanni Campano de Novara 1268 “Libros del Saber de Astronomia”; Alfonso X 1276 “Architectura”; Vitruvius 15BC “De republica”; Cicero 51BC

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Bijlage 1: De oorsprong van de (luid)klok De vroegste vorm hiervan zijn bellen, reeds gebruikt in de prehistorie, sinds 3000BC in brons gegoten als een soort rammelaar, een gesloten vorm met een bolletje erin.

Rinkelbel Amlash cultuur 1000BC

Ze kwamen voor in vrijwel alle culturen. De bronsgietcultuur op basis van het verloren-was principe was in 2000BC al bekend bij de SoemeriĂŤrs en sinds 1500BC ook al in gebruik in China. Brons is een legering van koper en tin, deze mineralen kwamen niet overal voor, en zeker niet samen, en waren derhalve schaars. In de ijzertijd werden daarom ook veel bellen van ijzer gemaakt, ook hout en aardewerk werd gebruikt. Brons bleek qua klank superieur aan alle andere materialen. Na het gesloten belmodel ontstaat de open klok, eerst als aangeslagen-(met een hamer) type daarna met een binnen de klok opgehangen klepel. Deze klok kon men luiden (waarbij de klok heen en weer wordt bewogen, waardoor de klepel tegen de klokwanden slaat) of kleppen (waarbij de klok stil hangt en de klepel in beweging wordt gebracht en tegen de klok slaat).

De klepel is meestal van ijzer. Bij de gebruikte gietmethode werd vroeger de vorm van de klok aan het spit gedraaid. (zie onderstaande figuur):

Fragment van het klokgietervenster aan de kathedraal van York ca.1330

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Op een conische houten spil werden leemlagen aangebracht, waarin de klokvorm werd gesneden zo ontstond de kern van de klok, daarna werden hier overheen lagen was aangebracht waarin de buitenzijde van de klok werd gesneden, vervolgens werden hierna weer lagen leem aangebracht, dan werd de vorm rechtop gezet boven een vuurtje om de leem te laten harden en de was tussen kern en mantel te smelten om zodoende de klokmal gereed te maken voor het eigenlijke brons gieten. De klokmal werd eerst nog ingegraven om te voorkomen dat hij tijdens het gieten zou barsten. Later 16e eeuw werd overgaan op een verticale spil waaromheen klokvormsjablonen draaiden, die eerst de kernvorm in de leem schraapte en daarna in de daaromheen aangebrachte waslagen de buiten-klokvorm. Vervolgens werd via een vuurtje onder de klokmal gestookt omâ&#x20AC;Ś..etc. Deze manier was beter geschikt voor de steeds zwaardere klokken, die nu niet meer gekanteld hoefden te worden en de sjablonen maakten nauwkeuriger en kwalitatieve verbeteringen beter reproduceerbaar. Met name door klokgebruik in carillons werden steeds hoger eisen gesteld aan zuiverheid van toon. Het gebruik van klokken en bellen Toepassingen waren (en zijn) onder andere: * lokalisatie/identificatie van vee (d.m.v. bellen) * bescherming : magisch, geest verdrijvend, bij onweer * signaalfunctie : waarschuwing, aankondiging, alarm, herkenning, straf(la)bel( in de 16e Eeuw moesten misdadigers met een bel om de nek lopen)

* ordenende communicatie : religieus, maatschappelijk, tijd * publiek vermaak als muziekinstrument: in China met name al heel vroeg maar ook in de Europese middeleeuwen ontstonden al carillons, aangedreven wateruurwerken. (zie hieronder)

middeleeuws miniatuur (13e eeuw) van een wateruurwerk met carillon (5 klokjes)

Chinees klokkenspel 430 BC

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Kerkelijke luidklokken ontstaan in kloosters als religieus ordenend attribuut. Ze werden later in vroege middeleeuwen(6e Eeuw) als luidklok opgehangen in kerktorens voor religieuze oproepen/aankondigingen aan de hele gemeenschap. Na het ontstaan van de middeleeuwse steden werden ze ook gebruikt, na invoering van het klokrecht van de stad, voor burgerij-structurerende oproepen (12e Eeuw), zoals: aankondiging van markten, brand, werktijden sluiten van de stadspoorten gevaar feest etc. Aanvankelijk werd hiervoor de toren van de hoofdkerk van de stad gebruikt. Later (12e Eeuw) werden hiervoor m.n. in de zuidelijke Nederlanden speciale stadstorens gebouwd, de Belforten. Hierin werden diverse stedelijke functies gehuisvest: o.a. het stadsarchief, de stadswacht, de vergadering van de schepenen en de klokken. Het Belfort was het symbool van de macht en het prestige van de stad.

Het Belfort van Doornik 12e eeuw

Van lieverlee hing men meerdere klokken in de toren om zodoende de verscheidene oproepen te kunnen onderscheiden. Hiervoor ontwierp men klokken met verschillende toonhoogtes. Zo was bijvoorbeeld de Banklok, meestal de zwaarste klok, specifiek bedoeld voor meldingen van het stadsbestuur t.a.v. zaken van zeer ernstige aard, zoals oorlogsgevaar, brand en rampen. Later liet men meerdere klokken samen luiden of kleppen, hiertoe moest de klokken harmonieus samen klinken, dit vroeg om een verdere verfijning van de klokgiet-kunst. De ontwerpmethode werd later verder geperfectioneerd om carillons te kunnen maken. Vanaf de 14e Eeuw werd de torenklok ook voor de communicatie van de lokaal geldende tijd gebruikt. Vaak ging een zogenaamde voorslag aan het aantal tijdslagen vooraf als een waarschuwing zodat men op het aantal tijdslagen zou letten. De beiaard (= een met een klavier bespeelbaar carillon), stamt uit de 16e eeuw en ontstond in de lage landen. De oudste beiaard is die van Oudenaarde in BelgiĂŤ uit 1510, in Nederland is de oudste, die van het oude stadhuis van Tholen uit 1592. Vaak gebruikte men als onderdeel van het klokkenspel ook de veel oudere Banklok, zoals bijvoorbeeld in het carillon van Tholen stamt de hoofdklok uit 1458. De klokken van de voorslag werden ook wel gebruikt in de beiaard, bijvoorbeeld die van Oudenaarde, bestaat uit de 9 klokjes van de voorslag. Nederland telt 185 beiaards, BelgiĂŤ 89.

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Klokvorm: De oudste klokken hadden niet die slanke kelkvorm van nu, met name de oude Chinese klokken waren hoekiger van vorm. ( zie onderstaande afbeelding)

China 400BC

Ook in Europa waren de vroege klokken komvormig en hoog in de schouders, de evolutie van de klokvorm werd voor een deel bepaald door de technologische ontwikkeling in de giet(vorm) techniek en de mate waarin de toepassing zich ontwikkelde. De wens om kloksignalen ver-dragend te laten zijn, hetgeen bij stadsklokken nodig was, leidde niet alleen tot grotere klokken maar ook de vorm was bepalend voor de geluidstransmissie en -kwaliteit. Zo was de (vroegst bewaard gebleven) (8e eeuw) klok uit Camino (It.) slechts 38 cm. in diameter, was komvormig met een dikke slagrand onderaan. Vanaf de 11e eeuw werden de klokken groter en bijenkorfvorming.

Lullusklok uit 1038; Bad Hersfeld (Dld), Bijenkorf model 112cm diameter

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

De vorm van de klok zoals wij die nu kennen dateert van ca.1500.

De Gloriosa van Erfurt 1497

Er zijn weinig oude klokken bewaard gebleven, brons was schaars en werd ook gebruikt voor wapentuig, waardoor er t.b.v. oorlogen veel klokken werden omgesmolten voor deze minder verheven toepassingen. De oudste luidklok van Nederland is waarschijnlijk die van de Sstefanus kerk van Westerbork uit de 13e Eeuw. Klok naamhistorie: nola, campana, kampan (rus.), clogga (kelt.), clocca (lat.) In de taal: verwantschap tussen bijv. gelui en geluid, in gezegden, zoals: * klinkt als een klok * de kat de bel aan binden * aan de grote klok hangen * de klok horen luiden maar niet weten waar de klepel hangt In de meeste talen is de klok vrouwelijk en de klepel mannelijk. Brons is in de meeste talen vrouwelijk en IJzer mannelijk. Klokkentorens Het gebruik van klokkentorens is al heel oud, ze waren bedoeld voor de maatschappelijke verspreiding van de van tijd. De vroegste was De Toren der Winden in Athene (50BC). ( zie hfdst. 5 bijlage1) De astronomische klokkentoren van Soe Soeng is een ander voorbeeld (Kaifeng 1088). (zie hfdst. 8 bijlage 2)

Luidklokken werden al vanaf de 4e eeuw gebruikt om de gelovigen tot religieuze verplichtingen op te roepen. De Torens om deze luidklokken in op te hangen ontstonden vanaf de 9e/10e eeuw. In de Nederlanden werden hiervoor de Belforten (Beffroi) gebouwd vanaf dezelfde tijd, aanvankelijk van hout en vanaf de 12e eeuw in steen. In de middeleeuwen na de uitvinding van het mechanische uurwerk ontstond de bloeiperiode: (o.a. aan de Big Ben in Westminster 1288, Canterbury Cathedral 1292, Salisbury Cathedral 1306, etc.)

In ItaliĂŤ de zogenaamde Campaniles, meestal vrijstaande torens vanaf de 10e eeuw.

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Bijlage 2: Samenstelling Astrolabium Het astrolabium bestaat uit 3 schijven: Rete, Tympaan, Mater en een vizierstang Aldihade, Rete = draaibare sterrenkaart(rond de poolster)met een dagverdeling op de ecliptica.

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Bijlage 3: Nocturlabium Een nocturlabium ontstond in de middeleeuwen en was een instrument om s’nachts met behulp van de sterren de tijd te kunnen bepalen. De vroegst bekende publicatie uit de 12e eeuw is van Ramon Llull (1232-1315)) een Catalaans filosoof. Hierin beschrijft hij het nocturnaal in het Book of the Seven Planets als een “Sphera horarum noctis au Astrolabium nocturnum”, (1257). Een nocturlabium is een instrument gebruikt voor de navigatie. De tijd meten is belangrijk in de navigatie om de lengtegraad te kunnen vaststellen. Op het Noordelijk halfrond lijken alle sterren te draaien rond de poolster, waardoor tijdens de nacht hun positie kan worden gebruikt om de tijd te bepalen, zoals bij zonnewijzer door de zon. De positie van de sterren verandert gedurende het jaar. De meest gebruikte referentie-sterren voor het tijdmeten met dit instrument zijn die van de Grote Beer en Kleine Beer.

Uitgebreide versie met o.a. sterrenkaart en meerdere schalen voor de referentie-sterren (brons) 17e eeuw

eenvoudige versie gemaakt van hout

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Op het noordelijk halfrond, wordt het instrument gericht op de Poolster.

Voorbeeld van een eenvoudig Nocturlabium

De buitenste schijf van een nocturlabium geeft de kalenderdatum, de binnenste de urenschaal. Verder is er een wijzer (alidade) die zo moet worden ingesteld dat erlangs een ster kan worden waargenomen. Aangezien het instrument 's nachts wordt gebruikt, is de tijdschaal vaak in reliĂŤf. De Poolster wordt waargenomen door het gat in het midden van de schijf. De wijzer wordt in de richting van de referentie-ster gedraaid. De binnenste schijf wordt zo gedraaid dat de indicator op de datum staat (hier half juni), waarna de tijd is af te lezen op de binnenste schijf (hier ca.4uur).

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Bijlage 4: Cartografie historie Inleiding Bij het onderzoeken van de historie der dingen vergeten wij vaak onze definities en begrippen in de te onderzoeken tijd aan te passen: zo is bij ons de wetenschap strikt gescheiden van religieuze aspecten, bovendien zijn onze wetenschappen gefragmenteerd in specifieke vakgebieden, waar dat vroeger niet het geval was. Bijvoorbeeld een middeleeuwse geleerde was o.a. monnik, wiskundige, kosmograaf, geograaf en cartograaf. Met andere woorden de kennis was a) anders gemotiveerd, bv religieus en. b) omdat men minder wist, meer samenhangend in één persoon gebundeld. *) Terwijl in onze tijd specialisaties zijn uitgekristalliseerd in de diverse vakgebieden en uit efficiency overwegingen zijn verdeeld over meerder personen. Daarom is bovenstaande titel ook niet exclusief dekkend voor onderstaande informatie. *) Het komt mij voor dat de situatie van de middeleeuwen voor het individu van de geleerde rijker was, dan in de huidige tijd van op elkaar gestapelde gesplitste vakgebieden

De oudste kaarten waren in steen gebeiteld of aangebracht op kleitabletten, ca. 6000BC. Zoals bijvoorbeeld de kaart gevonden bij Ga-Sur in de buurt van het huidige Kirkuk in Irak (2300 BC), (aangebracht op een Babylonische kleitablet van7,6x6,8cm, Volgens de tekst, in spijkerschrift betreft het een kaart van een stuk land van 12 hectare in eigendom van een zeker Azala.) Wereldkaart uit Babylon, ca.600BC.

Babylon is de rechthoek in het midden, met de twee verticale lijnen erdoor die, de rivier Eufraat voorstellen, die stroomt van de bergen bovenin naar de moerassen onderin de kaart. Het land wordt omgeven door een cirkel, die de oceaan voorstelt, en daarbuiten ligt het land waar de zon nooit onder gaat

De oudst bekende papyrus kaart stamt uit Egypte, ca. 2.500 BC. zie fragment hieronder:

Deze zogeheten ‘Papyrus van Turijn’ toont de route naar een bekende steengroeve, die vermoedelijk werd gebruikt om zandsteen te verzamelen voor de standbeelden van farao Ramses IV

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Anaximander van Milete, 610-546BC

. Natuurfilosoof, leerling van Thales van Milete

Wereldbeeld van Anaximander

Hekataeus van Milete, 545-480 BC Geografisch wetenschapper, waarvan weinig betrouwbare informatie bekend is.

Reconstructie van de wereldkaart van Hekataeus

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Eratosthenes, 275BC-194BC, Cyrene-AlexandriĂŤ

Hellenistisch wiskundige,astronoom, geograaf, historicus.

De wereld volgens Eratosthenes

Strabo, 64BC-23AC, Amata Turkije

Strabo Historicus, geograaf en filosoof.

Europa volgens Strabo

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Claudius Ptolemaeus, AlexandriĂŤ 87-150AD

Ptolemaeus

wereldkaart uit de Geographia

Ptolemaeus, (85-170 AlexandriĂŤ) kan beschouwd worden als de grondlegger van de cartografie. De Geographia is een ca.150 na Chr. gemaakte atlas en verhandeling over de aardrijkskunde van Ptolemaeus. De Almagest is een ander boek uit de tweede eeuw AD van Ptolemaeus, over de schijnbare bewegingen van de sterren en de planeten, oorspronkelijk geschreven in het Grieks.

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Mohammed ibn Moesa al-Khwarizmi, 780-850, ChorasmiĂŤ-Bagdad Wiskundige, geograaf, astroloog/astronoom en cartograaf

al-kwarizmi Wereld kaart van al-Kwarzimi Abu al-Hasan Ali ibn al-Husayn ibn Ali al-Mas'udi (896-956) Bagdad/Cairo. Historicus en geograaf

Al Masudi

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Mohammed Al Idrisi, 1099-1161; Spanje-Sicilie. Marokkaans cartograaf, geograaf en botanicus bekend van de Tabula Rogeriana.

Tabula Rogeriana van 1154.

Johannes de Sacrobosco, (1195-1256), monnik, astronoom.

De Sphaera Mundi van Sacrobosco, (1230)

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Paolo dal Pozzo Toscanelli, 1397-1482, Florence. Veelzijdig geleerde uit de Renaissance. Hij ontwierp de gnomon van de Santa Maria del Fiore in Florence, in de cartografie werd hij actief geïnspireerd door het werk van Strabo.

Atlantische oceaan, Toscanelli 1463

Piri Re’is, 1465 Gallipoli-1555 Ottomaans zeevaarder en cartograaf De kaarten van Piri Reis van 1510 geven een wereldprojectie in de vorm van zeer accurate en gedetailleerde zeekaarten, die informatie bevatten van tot dan toe onbekende werelddelen zoals Amerika en Antarctica zoals dat er waarschijnlijk uitzag voor de ijstijd (10000BC) Deze informatie moet overgenomen zijn van veel oudere gegevens, die men tot dusver niet heeft kunnen achterhalen. Wel heeft men door middel van seismografische technieken vastgesteld dat de contouren en reliëf van Antarctica kloppen! Welke cultuur in de prehistorie bezat de kennis en technologie om dit niveau van cartografie te kunnen bereiken?

Piri Re’is werldkaart1513

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Petrus Appianus, (1495-1552) Duitsland Humanist, wiskundige, astronoom en cartograaf auteur van o.a. Cosmographia (zie hieronder), waarin een beschrijving van het van het Geocentrische wereldbeeld conform Ptolemaeus

Cosmographia 1529

De aarde in het centrum met daaromheen de maan, de zon en de (toen bekende) planeten, met in de buitenste sferen het firmament, gevolgd door de sterren en daarbuiten de hemel der goden. Dit paste prima in de middeleeuwse christelijke wereldhiĂŤrarchie, de aarde weliswaar in het middelpunt maar wel de laagste in de hiĂŤrarchie, er was zelfs diep onder de aarde nog plaats voor de hel,bovendien paste ook het beeld dat vanaf de aarde met een ladder naar de hemel geklommen kon worden. .

deel van een wereldkaart van Appianus (1520)

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Battista Agnese, 1500-1564; Genuees cartograaf in VenetiĂŤ Maakte o.a. in opdracht van Karel V een wereldatlas voor Philips II rond 1542. Hij gaf in wereldkaarten ook de routes weer van ontdekkingsreizen (bv die van Magelaan naar Peru)

Wereldkaart uit de atlas van 1542

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Gerardus Mercator, Rupelmonde (1512-1594)

Mercator

Bedenker van de voor de scheepvaart zo belangrijke Mercatorprojectie: Het is nl. onmogelijk om het bolvormige oppervlak van de aarde op een plat vlak af te beelden, te projecteren, zonder dat er vervormingen optreden. Op 4 manieren kan het kaartbeeld vervormd zijn: wat betreft oppervlakte, vorm, hoek en afstand. Een kaart in een plat vlak kan slechts één van deze eigenschappen tegelijk correct afbeelden. Als bijvoorbeeld een kaart oppervlaktegetrouw is, kunnen vorm en afstanden niet overeenkomstig de werkelijkheid zijn. Mercator wilde zijn kaart geschikt maken voor de zeevaart. Het was daarom belangrijk dat de kompasrichtingen op de kaart met de werkelijkheid overeenstemden, er moest dus gebruikgemaakt worden van een hoek-getrouwe projectie. Het grootste nadeel van zo'n projectie is dat er naar de polen toe enorme vervormingen optreden. Hoe dichter bij de polen, hoe groter de schaal. De polen zelf kunnen niet eens worden afgebeeld. De grote wandkaart (met een totaalformaat van134x212cm) van de wereld uit 1569 Nova et aucta orbis terræ descriptio ad usum navigantium emendate accommodata is zijn meest beroemde werk. (zie hieronder)

Carta do Mundo de Mercator (1569)

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Abraham Ortelius, 1527-1598 Brabants cartograaf

Ortelius,

Wordt wel gezien als de uitvinder van de atlas. titelpagina Ned. uitgave Theatrum Auteur van o.a. de wereldatlas Theatrum Orbis Terrarum enkele paginaâ&#x20AC;&#x2122;s uit de atlas van Ortelius:

wereld 1570

gewest Holland

europa 1572

BelgiĂŤ

Was er altijd al tijd?

K.G. Romeijn

Ignazio Danti (1536-1586) Perugia

Danti, priester (Dominicaan), wiskundige, astronoom/cartograaf Hij was de ontwerper van de gnomons van de Santa Maria Novella in Florence, lid van de kalendercommissie (onder Paus Gregorius XIII), tevens ontwierp hij de meridiaan in de San Petronio in Bologna en was de auteur van “Trattato del'uso della fabbrica.dell'astrolabo.” (een wiskundige verhandeling over het ontwerpen van een astrolabium)

Danti’s kaart van Sicilië

Trattato del uso….

Gnomons aan de Santa Maria Novella in Florence Deze gnomons evenals de meridiaan werden gebruikt als instrumenten om de datum van de equinox te bepalen in het kader van de kalender hervorming.

Was er altijd al tijd?

100

K.G. Romeijn

Christoffer Clavius, (Bamberg-Rome, 1538-1612)

Clavius, Duits Jezuiet/geocentrisch-astronoom, Was in zijn tijd de meest gerespecteerde astronoom van Europa en de hoofdontwerper van de gregoriaanse kalender, de auteur van“Romani calendarii a Gregorio PM restitutti explicato” en zijn commentaar op de spheren van Sacrobosco (zie boven). Matteo Ricci, (1552-1610) San Severino-Peking

Ricci Italiaanse jezuïet en cartograaf in China, leerling van Clavius.

Kaart van de wereld Matteo Ricci (1602)

Was er altijd al tijd?

101

K.G. Romeijn

Willem Jansz. Blaeu, 1571-1638 Nederlands

publicatie m.b.t. het maken van globes en spheren uit 1634 Willem Jansz. Blaeu

Cartograaf en globemaker, leerling van Tycho Brahe. Aangesteld als VOC kaartenmaker in 1633. In1631 gaf hij zijn eerste atlas uit met daarin 60 kaarten met beschrijving. Enkele kaarten van Willem Jansz. Blaeu, hieronder:

Graafschap Holland 1608

America nova Tabula 1617

Inferioris Germaniae Provinciarum Nova Descriptio (1604)

Was er altijd al tijd?

102

K.G. Romeijn

Giovanni Domenico Cassini, (1625-1712) Perinaldo (Genua)

Cassini Wiskundige, astronoom, jezuĂŻet, meridiaan-ontwerper/constructeur (van o.a. de meridiaan van de San Petronio in Bologna, als vervanging van de meridiaan van Danti)

In de cartografie bracht hij een doorbraak in het vaststellen van de lengtegraad via metingen met behulp van de zogenaamde Jupiterklok. Als professor in de astronomie aan Bologna maakte hij naam en daardoor kreeg hij in 1662 het lidmaatschap van de Academie Royale des Sciences in Parijs aangeboden. Hij vestigde zich daar in1669 en kreeg in1673 het Franse staatburgerschap (Jean Dominique). Vervolgens werkte hij aan het project om geheel Frankrijk in secties*) in kaart te brengen, dit werk (Carte de Cassini) werd uiteindelijk door zijn zonen voortgezet en afgerond in 1744. De uiteindelijke versie bestond uit 182 bladen (schaal 1:86.400) in atlasvorm.(zie hieronder)

Sarthe

Rouen

Er is een Museo Cassini in Perinaldo

Was er altijd al tijd?

103

K.G. Romeijn

*)volgens het principe van triangulatie: dit is een techniek van driehoeksmeting het was een essentieel onderdeel in de veldmeting en was vanaf het begin van de 16e eeuw in gebruik. Een terrein werd daartoe in driehoeken verdeeld, ĂŠĂŠn zijde en de hoeken werden gemeten, de lengte van de andere zijden via trigonometrie berekend .zie onder

Was er altijd al tijd?

104

K.G. Romeijn

Tijdbalk cartografie: 545BC-â&#x20AC;Ś.. Hecataeus van Milete 384BC-322BC Aristoteles 310BC-230BC Aristarchus 275BC-194BC Eratosthenes 190BC-120BC Hipparchus 63BC-21AD Strabo 87-150 Ptolemaeus 224-267 Pei Xiu 780-850 al Khwarizmi 896-956 al Masudi 973-1048 al Biruni 1099-1161 al Idrisi 1195-1236 Scarabosco 1470-1553 Piri Reis 1473-1543 Copernicus 1495-1552 Appianus 1500-1564 Agnese 1512-1594 Mercator 1527-1598 Ortelius 1536-1586 Danti 1538-1612 Clavius 1546-1601 Brahe 1552-1610 Ricci 1571-1638 Blaeu 1564-1642 Galilei 1625-1712 Cassini

(in rood wetenschappers van cruciale betekenis voor de cartografie) We kunnen in deze tijdbalk duidelijk een afbeelding herkennen van de route, die de wetenschappelijke ontwikkeling in de wereld, via de diverse culturen, heeft genomen.

Was er altijd al tijd?

105

K.G. Romeijn

Bijlage 5: Globe Globe (lat.globus) = sphere : globus terrestris / globus caelestis (aard/hemel globe) De geschiedenis van de hemelglobe is ouder dan die van de aardglobe; Archimedes (287-212BC) spreekt al van een hemelsfeer, nog oudere globes zijn die van Thales van Milete en van Eudoxos van Cnidos. (vlgs Cicero in De Republica) De aardglobe stamt ook uit de Griekse cultuur, de eerst bekende is die van Kratus van Mallos(150BC), de beperkte kennis van de oppervlakte van de aarde echter hield de ontwikkeling ervan tegen totdat men voldoende cartografische mogelijkheden had ontwikkeld (vanaf Ptolomaeus). Na de 8e Eeuw werd de Griekse wetenschappelijke astronomische traditie voortgezet door de Arabieren m.n. gedurende het “Abbasidic Califate” (750-1258) floreerde deze wetenschap. Van Arabische aardglobes zijn overigens geen voorbeelden bekend. Later werd deze kennis door de Moren via Spanje in de Europese wereld verspreid. In de kerkelijke scholen werd de bestudering van de hemel en de daarbij behorende gereedschappen vanaf de 10e eeuw gepraktiseerd, de oudste Europese globes zijn dan ook van klerikale afkomst. In Europa ontstond pas rond 1440 in Neurenberg (centrum van globe fabricage), de eerst bekende aardglobe naast de gangbare hemelglobe. Vanaf de 16e eeuw tot in de 19e eeuw werden ze meestal paarsgewijs geleverd. In 1515 maakte Johan Schöner de 1e globe waarop ook de Amerikaanse continenten waren aangebracht.

Een Hemel- en een Aardglobe van Blaeu (ca.1600)

Was er altijd al tijd?

106

K.G. Romeijn

1631 Hemelglobe Pakistan (Mughal empire), massief brons met Perzische inscripties

Mughal keizer met globe

Hemel Globe, met mechanische aandrijving van Joost BĂźurgi, Kassel (1594)

Was er altijd al tijd?

107

K.G. Romeijn

Bijlage 6: metronoom De metronoom werd uitgevonden door Dietrich Nikolaus Winkel in 1812 en verbeterd en in en in productie genomen door Johann Nepomuk Maelzel. Een op de slinger van Galilei gebaseerd, door een veer aangedreven, mechanisch instrument om het tempo zichtbaar en hoorbaar aan te geven, ten behoeve van muziekuitvoeringen. Het ritme was instelbaar in metronoomcijfers, die overeen kwamen met de tempi in de toen gangbare muziekpraktijk: (uitgedrukt in tellen per minuut) Basis Uitgebreid < 40 Grave tot 48 Lento Largo: 40 – 60 tot 60 Largo Adagio: 66 - 76 tot 66 Larghetto Andante: 69 – 84 tot 76 Adagio, Sostenuto Moderato: 88 – 104 tot 84 Andante, 84 Maestoso Allegretto: 108 - 120 tot 90 Andantino Allegro: 126 – 138 tot 104 Moderato Vivace: 144 – 160 tot 120 Allegretto Presto: 168 – 192 tot 120 Animato Prestissimo: 200 - 208 tot 138 Allegro tot 160 Vivace tot 192 Allegro assai, Allegro vivace, Presto tot 208 Prestissimo Een aantal zeer beroemde componisten hebben zich serieus bemoeid met de ontwikkeling van dit hulpmiddel waaronder Beethoven, Berlioz, e.a.

Principe schets

met omgekeerde slinger

Was er altijd al tijd?

108

K.G. Romeijn

Een metronoom van Maelzel

Interieur met daarin het aandrijfuurwerk

Was er altijd al tijd?

109

K.G. Romeijn

Een voorloper van deze uitvinding staat op naam van Etienne Loulie uit 1696, de zog. “Bateur de Mesure”, hierin is de relatie met de slinger van Galilei heel specifiek herkenbaar.

Loulié's chronomètre as shown in his Éléments (1696)

Was er altijd al tijd?

110

K.G. Romeijn

4 Zonnewijzers (sundial, cadran solaire, sonnenuhr, orologio Solare) Inleiding De zonnewijzer benadert onze tijdreferentie het dichtst en is derhalve universeel betrouwbaar en stabiel, is technologisch zeer eenvoudig en vraagt bediening noch onderhoud, beschikbaar, is verbruikt geen energie en heeft de langste staat van dienst van alle tijdmeters (>4000jaar) en is bovendien verbluffend nauwkeurig, elke dag opnieuw, zolang de zon schijnt! “Zonnewijzers zijn meer dan slechts instrumenten om de tijd te meten, ze brengen wetenschap, kunst en filosofie samen in één discours over Tijd”

Historisch overzicht In vrijwel alle oude beschavingen werden de uren van de dag gemeten m.b.v. de licht en donker cyclus. Aanvankelijk door de periode waarin de zon op resp. onder was in dag resp. nacht in te delen. Later werd de zonnestand rechtstreeks als tijdindicator gebruikt. De lichaamsschaduw is de oudst gebruikte vorm van tijdmeting, de schaduwlengte uitgedrukt in voeten was de tijdseenheid. In de jonge steentijd werden ook megalieten gebruikt, later de schaduw van bouwwerken bijv. Stonehenge. Daarna obelisken, steeds hoger en dunner. Aanvankelijk toen de landbouw nog de primaire menselijke activiteit was en men m.b.t. de dagindeling genoeg had aan de licht en donker cyclus aangevuld met de natuurlijke behoefte aan rust en voeding werd de zonnewijzer ook, en wellicht voornamelijk, gebruikt als seizoenskalender, aangegeven door de schaduwlengte op het middaguur (de zon in de hoogste stand aan de hemel). De Babyloniërs kenden in ca 4000BC reeds een “hoogte-ZW” m.b.v. van een stok (gnomon), die verticaal in de grond gestoken werd, mat men de schaduwlengte als maat voor de hoogte van de zon. Ook in het Oude testament van de Bijbel, II Koningen 20:11 en Jesaja 38:8 (koning Achaz), sprak men over tijdmeting d.m.v. schaduw (waarschijnlijk een trapzonnewijzer ca.800BC).

Trapzonnewijzer (Egypte)

In China maakte men reeds in de 25e Eeuw BC gebruik van de zon t.b.v. het tijdsbegrip: de ”stadzonnewijzertijd” werd door een stadsomroeper verspreid. In Sumerië, Mesopotamië en Egypte ontstonden verschillende vormen van tijdmeting d.m.v. de zon. In Egypte bijvoorbeeld de obelisken (1800BC) en de van de Merchet afgeleide L- vormigezonnewijzer.

Egyptische L-vormige (draagbare) schaduwklok, ca. 1500BC

Was er altijd al tijd?

111

K.G. Romeijn

Een ander type zonnewijzer uit dezelfde periode is de onderstaande, die in het Dal van de Koningen werd aangetroffen.

Egypt's Valley of the Kings (c. 1500 BC)

Een van de vroegste voorlopers van het latere Nocturlabium is waarschijnlijk de “hsuan-chi” een uit niersteen gemaakte schijf met een vertande rand uit China (500BC). Door het richten van bepaalde vertanding op bepaalde sterren vond men de stand van de zon op de ecliptica en kon daarmee de datum bepalen ook kon men er de nachturen er mee vaststellen. Ten tijde van de bloeitijd van de Egyptische en Hellenistische cultuur kwam de Zonnewijzer in ontwikkeling en ontstond er een zekere wiskundig-astronomische onderbouwing. De periode vanaf ca. 300BC is te zien als de begintijd van de min of meer wetenschappelijk verantwoorde zonnewijzers, Grieks-Romeins. In Griekenland beschouwde men (vlgs. Laertius) Anaximander als de uitvinder van de zonnewijzer (6e Eeuw BC). Het eerst aldaar gebruikte type Zonnewijzer was de ”Punt-ZW” aanvankelijk gnomon projectie op een plat vlak, later in een kegel en holle-bol. Aristarchus van Samos bedacht de halve holle-bol punt- ZW (300BC). Het was als het ware een negatieve representatie van de hemelbol. Ook ontstonden hier later kwart-bolsegment versies met horizontale gnomon uit. (zie hieronder)

Halve bol puntzonnewijzer

Grieks ca.300BC, gnomon ontbreekt

Was er altijd al tijd?

112

K.G. Romeijn

Niet alleen werd de schaduw gebruikt als indicator, maar ook lichtvlek afbeelding via een diafragma, zoals bijvoorbeeld de Romeinse scaphe-ZW uit de 1e eeuw.

Romeinse zonnewijzer 1e eeuw, Baelo Claudia, Cadiz(Bolonia) ESP, met sostice en equinox cirkels, bronzen diafragma ontbreekt.

Romeinse Skaphe, 1e eeuw, horizontale gnomon ontbreekt

Hoogte zonnewijzer: De oudste vorm van de hoogtezonnewijzer is de mens, die zijn eigen schaduw meet als maat voor de tijd, daarna ontstond de antieke gnomon-ZW, waarbij de schaduwlengte en hoek op de grond (waarin de gnomon verticaal was geplaatst) een maat voor de tijd gaf. De vroeg Egyptische horizontale â&#x20AC;?merchet likeâ&#x20AC;? ZW gaf op de zon gericht een zonhoogte gerelateerde schaduw op een horizontaal balkje (ca.1500BC). Een ander vroeg draagbaar exemplaar is gevonden in Herculaneum en is waarschijnlijk uit de eerste eeuw (70AD) en gemaakt van gegoten brons in een ham-vorm. het heeft 6 uurlijnen: Zonsopkomst-middag, middag-zonsondergang, conform de toen gangbare 12-urendag, zie onderstaande afbeelding.

Herculaneum zonnewijzer

Was er altijd al tijd?

113

K.G. Romeijn

Beroemde vroege zonnewijzers zijn die van de Toren Winden in Athene uit 50BC, *) aangebracht op de 8 zijden, zie hieronder voor een reconstructie. *) Zie ook hfdst. 5

Reconstructie van de zonnewijzers aan de Toren der Winden: Het betreft hier 8 zonnewijzers, voor de 8 windrichtingen.

Was er altijd al tijd?

114

K.G. Romeijn

Een andere vroege zonnewijzer is de die van het Amphiaraeion in Oropos uit de 4e eeuw BC Het betreft hier een equatoriale zonnewijzer van bijzondere wetenschappelijke kwaliteit. zie hieronder voor een reconstructie

reconstructie op basis van de gevonden fragmenten in het heiligdom, in het archeologisch museum van Piraeus

Bekend is ook de hoogtezonnewijzer van Keizer Augustus (Horologium Augusti) op het marsveld van Rome met als gnomon een Egyptische obelisk (9AD), zie hieronder. Een obelisk (30 m hoog), meegenomen uit Heliopolis, ontstaan tijdens het regime van farao Psammetichus II uit de 6e eeuw BC, werd als gnomon gebruikt voor de zonnewijzer. Hiertoe werd de top van de obelisk een van een â&#x20AC;&#x153;kraalâ&#x20AC;? voorzien.

Oorspronkelijke locatie op het marsveld (reconstructie )

Obelisk (op de huidige Pinakel-gnomon ) locatie, Piazza Montecitorio)

Het marsveld en de zonnewijzer is door overstromingen van de Tiber onder een dikke laag slib verdwenen en op daarop werden in de middeleeuwen veel stedelijke bebouwing aangebracht. Pas in de 18e eeuw werden de resten van de zonnewijzer opgegraven en de obelisk gerestaureerd. De zonnewijzer was 160 x 75 m, met uurmarkeringen in het plaveisel van het marsveld, detailresten hiervan zijn onder latere bebouwing aangetroffen.

Fragment van de uurmarkeringen

Was er altijd al tijd?

115

K.G. Romeijn

Er ontstonden ook zakzonnewijzers, vooral in Griekenland, waarin een kalendermechaniek was opgenomen. Griekse Byzantijns kalenderzonnewijzer (520AD)

Vroeg Griekse kalenderklok met (handbediend) tandwielmechanisme (8-tandwielen), Maanfasen indicatie, Zodiak-schaal, Datum en Breedtegraad instelling( voor Griekse steden), bevat tevens een declinatie schaal. Een sophisticated instrument waarvoor een hoge graad van wiskunde en astronomische kennis*) ten grondslag moet hebben gelegen. *) vergelijkbaar met het Antikythera mechanisme. (hfdst. 8 bijlage1)

Ten tijde van het Romeinse Keizerrijk: ontstond een verbeterde “hoogte ZW” met name het “kwadrant” en “Zonnering” (1e Eeuw). Het oude kwadrant was alleen bruikbaar op de evenaar, het nieuwe kwadrant (Quadrans novus), van Profatius ca.1288, mat de hoogte van de stand van de zon als functie van de tijd. (zie bijlage 1) Het latere type hoogte-ZW, de herderszonnewijzer, is uitgevonden in de 11e eeuw door de monnik-astronoom Hermannus Contractus van Reichenau (Herman der Lahme)

Hermannus Contractus 1013-1054 (rechts)

Zuil of herders zonnewijzer (knop met gnomon wordt op de datum gezet en op de zon gericht op de zuil is dan het uur af te lezen)

Het wordt op de zon gericht, het heeft een verticaal cilindrische schaal met daarboven een horizontale gnomon. De schaduw geeft in principe temporele uren aan, d.w.z. ongelijk met de seizoenen, daarom uitgerust met datumschaal.

Was er altijd al tijd?

116

K.G. Romeijn

Er waren nog kleinere zak-(hoogte)- zonnewijzer uitvoeringen, zoals hieronder.

Pocket sundial, Saxon 10th century, tablet in zilver, hanger en gnomon in goud, de gnomon werd in de datumgerelateerde(bovenste) positie gestoken: jan. /dec./ feb. /nov. / oct. / mrt. /, aan de ene zijde en mei / aug, /jun. / jul./, apr / sept aan de andere kant) de tijdaflezing heeft slechts2 indicatiepunten, waarvan het laagste gaatje het middaguur aangeeft.

Het zonnewijzergebruik ontstaat in Engeland vanaf 700AD. De â&#x20AC;&#x153;Solar ringâ&#x20AC;? ontstaan in1150, een aan de vinger te dragen sieraad. (Alienor de Aquitaine gaf Henri de Plantagenet een solar ring t.b.v. hun rendez-vous afspraken)

Inca zonnewijzer/astronomische kloksteen (Intihuatana) gevonden in Machu Picchu, 1200AD.

Intihuatana, Peru

De middeleeuwse zonnewijzer was veelal een in steen gekraste radiale schaalverdeling met in het centrum een loodrecht op het vlak staande gnomon. Dit betekende dat de schaal wel een tijdverdeling aangaf, maar die gaf in de loop van het seizoen steeds andere uren aan, en kan derhalve nieteen exacte tijdmeter genoemd worden. Desondanks in die tijd kennelijk toch een nuttig hulpmiddel om gebeurtenissen per dag (met name kerkelijke-) mee te ordenen. Meestal waren deze zonnewijzers dan ook te vinden op kerk-en kloostermuren.

Saksische zonnewijzer, Yorkshire, ca.1060, gnomon ontbreekt

Was er altijd al tijd?

117

K.G. Romeijn

De aanvankelijk primitief in muren gekraste zonnewijzers werden geleidelijk vervangen door fraaiere, door steenhouwers vervaardigde, uitvoeringen. Zie bijvoorbeeld de zonnewijzer op de Ponte Vechio in Florence uit 1345 (hieronder).

Zonnewijzer op de Ponte Vechio in Florence, 14e eeuw, ter herinnering aan de vloed van 1333, die de oude brug verwoeste, met canonieke urenschaal.

Later werden zonnewijzers ook rechtstreeks op het pleisterwerk geschilderd met name in Duitsland en Frankrijk zijn daar nog vele voorbeelden van te vinden. (zie hieronder)

fresco-zonnewijzer Straatsburg (KoeningsTurm Strasse

Was er altijd al tijd?

118

K.G. Romeijn

De rechtlijnige zonnewijzer van Regiomantus (Venetiaans scheepje) was vanaf de 5e eeuw populair.

Venetiaans scheepje(navicula de venetis), ca.1450

Quadratum horarium generale (universele ZW)

De urenschaal is verticaal en evenwijdig op de romp aangebracht. De loodlijn is instelbaar bevestigd aan de mast waarop een breedtegraadschaal is aangebracht. De schaal op de kiel van het schip is een zodiakschaal, die correspondeert met de datum. Rechts op de romp is een 2e zodiak schaal. De loodlijn bevat een instelbare kraal. Aan de linker en rechter bovenzijde van het scheepje bevinden zich de viziergaatjes. Door de mast te verdraaien en de onderzijde op de datum in te stellen en vervolgens het loodlijnkoord over het datumpunt van de rechterschaal te hangen en de kraal op 12 uur in te stellen, daarna wordt het instrument op de zon gericht de plaats van de kraal op de urenschaal geeft dan de locale zonnetijd aan.

Hierboven nog een andere vorm van een vergelijkbare Regiomantus hoogtezonnewijzer. De loodlijn met kraal, die aan de punt van de instelarm bevestigd wordt ontbreekt.

Regiomantanus (Regiomantus),1436-1476: Johannes MĂźler uit KĂśningsberg, Dld. Was de belangrijkste wiskundige en astronoom van Europa in zijn tijd: (hij bouwde de 1e sterrenwacht in Duitsland en stond ook aan de basis van de overgang naar het heliocentrischse wereldbeeld) Was er altijd al tijd?

119

K.G. Romeijn

De “Poolstijl-ZW”: In 747BC reeds vervingen de Babyloniërs de (verticale) gnomon door een stilus evenwijdig aan de aardas, waardoor de schaduw op een vast uur onafhankelijk werd van het tijdstip in het jaar. Aanvankelijk projecteerden ze de tijd op een plat vlak, rond 150AD introduceerde Ptolomeaus de introductie van de halfcirkelvormige schaal. Pas in de 15e eeuw werd de poolstijl geïntroduceerd in Europa (Neurenberg) e.e.a. op basis van Arabische kennis: In Constantinopel bijvoorbeeld is er al een bekend uit 1453 en ook in Damascus is er een van voor 1372, gemaakt door de beroemde moslim astronoom ibn al Shatir. zie bijlage 3 In Straatsburg is er een aan de kathedraal van 1493. In Nederland is de oudst gedateerde (1463), die aan de Jacobi kerk te Utrecht.

Zonnewijzer van 1463 aan de Jacobikerk in Utrecht, de oudste zonnewijzer van Nederland, misschien wel van Europa. De cijfers van deze oudste gedateerde poolstijl zonnewijzer langs de halve cirkel lopen van VI via XII naar VI. Boven de stilus kan het in Romeinse getallen aangegeven jaar M IIII LX III (=1463) ontcijferd worden. De tekens in de hoeken links en rechtsonder zijn waarschijnlijk metselaarstekens, die de maker als zijn merk in de zandsteen krabde.

Ze kwamen overigens vanaf de middeleeuwen vaak voor aan kerken

Aura Corona ca.1320, in Zlata Koruna

Horizontale zonnewijzer van de abdij van Zlata

Was er altijd al tijd?

120

K.G. Romeijn

De kathedraal van Chartres heeft een mooi exemplaar, aan de voorgevel houdt een beeld een, loden, zonnewijzer vast, (later aangebracht in 1578). zie hieromder

Zonnewijzer(1578), aan de kathedraal van Chartres.

Curiosa: zonnewijzer Basler Zeit, (zie ook hfdst. 3, Tijdseenheden)

ZW aan de Kathedraal van Basel, waarbij het middagpunt wordt aangeven op 1 uur

Was er altijd al tijd?

121

K.G. Romeijn

Zonnewijzers in glas in lood Sinds de 16e eeuw kwamen ook zonnewijzers voor in glas in lood vensters. De stilus was aan de buitenkant van het venster aangebracht zodat men van binnenuit de tijd kon aflezen. Hieronder enkele vroege exemplaren

1529, maker onbekend, locatie onbekend (Zuid-Duitsland. ca.45°Nbr), afmeting 17,9x27,9cm, oriëntatie 13,3°ZO, waarschijnlijk voor een raam gehangen.(nu in Adler Planetarium&Astronomy museum, USA)

1553, Rottweil, makerMartin Pfender(stadsglazenier), afmeting 44,5x34,5, locatie oude Rathhaus van Rottweil oriëntatie ZO afwijkend.

Was er altijd al tijd?

122

K.G. Romeijn

In Europa begon de bloeiperiode van de zonnewijzer in de 16e Eeuw, de Kompasmakers hielden er zich mee bezig met name voor wat betreft de zonnewijzertypen, die m.b.v. een kompas N–Z gericht moesten worden, zoals “Diptiek/zak/reis-ZW” (m.n. in Neurenberg) ontstond serieproductie van draagbare zonnewijzers van allerlei typen en de eerste Zonnewijzer-gilden. De “Analemmatische ZW”(of Brou-ZW)stamt uit 1644, de oudste van dit type bevindt zich in Frankrijk in de plaats Brou (Fr),

Brou klooster (Bourg en Bresse)

Brou zonnewijzer

“Meridiaan ZW” *) bedoeld om op 12hr LWZT een eenduidige tijdsreferentie te hebben voor elke datum van het jaar: In 1475 werd door Toscanelli voor de Dom van Florence er een gebouwd van 84m hoog, die het middaguur op een halve seconde nauwkeurig aangaf. In o.a. Parijs zijn er 6 waarvan sommige buiten en andere binnen, in kerken bijvoorbeeld in de St.Sulpice (1743). Er waren zelfs akoestische uitvoeringen, die d.m.v. een explosie (d.m.v. brandpunt-ontsteking) het middaguur meldden Meridianen werden heel lang gebruikt om er mechanische uurwerken mee te controleren en gelijk te zetten. De uurwerkmakers hadden er voor dat doel zelfs een in hun atelier; vaak zelf gemaakt (op de vloer, op de muur of in de tuin). De beroemde uurwerkmaker F. Berthoud in Parijs heeft zelfs een handleiding geschreven voor “onbedrevenen” hoe er een te maken incl. vereffeningtabellen, teneinde de middelbare tijd nauwkeurig te kunnen “regelen”(1780). In de periode 1500-1700 ontstond in Europa een grote verspreiding van Zonnewijzers o.a. gestimuleerd door het kloosterleven en het daarin heersende strikte tijdregime. Belangrijke vooruitgang van de theoretische methodiek van de schaduwprojectie ontstond in 1656 door de theorie van Gerard Desargues een Frans mathematicus en grondlegger van de Geometrische projectie. In Europa was de 18e eeuw de “gouden eeuw” van de zonnewijzer, gevolgd door een teruggang in de 19e eeuw gevolgd door een opleving in de 20e eeuw. *) zie ook bijlage 8 hfdst 10

Was er altijd al tijd?

123

K.G. Romeijn

In de 17e eeuw ontstond de “Boerenring”: (ontworpen door een Benedictijn in Pruisen of Oughtred ?)

Boerenring, ca. 1600, brons

Gebruiksprincipe

Hieronder nog een aantal andere draagbare typen zonnewijzers uit deze periode.

Equinoctiale zonnewijzer, Augsburg, 1750 brons, 7 cm

Diptiek-ZW,1626 Neurenberg ivoor

Poolstijl zonnewijzertje.1700, brons 7,5x6,5 cm, Frans

De oudst bekende tafelzonnewijzer van België uit 1601: In feite zijn het twee zonnewijzers, een poolstijl-zonnewijzer die de zonnetijd aangeeft en een puntzonnewijzer, als datumwijzer. Hiermee worden de volgende karakteristieken meetbaar: Hoogte van de zon, Azimut van de zon, Datum, Tijd: Italiaanse, Hebreeuwse en Gelijke uren. Tevens wordt de daglengte van zonsopgang tot zonsondergang aangegeven. Het object bevindt zich in het Rubenshuis te Antwerpen.

De gnomon van de puntzonnewijzer ontbreekt. In de foto is deze aangegeven met een rode stift

Was er altijd al tijd?

124

K.G. Romeijn

Slotplaats zonnewijzer (Bakkeveen)

De zonnewijzer is in 1750 ontworpen door Johann Hermann Knoop en is gehakt uit ĂŠĂŠn blok zandsteen. De (22) ribben doen dienst als stijlen, de schalen zijn op cilindervormige, vlakke en holle wijzerplaten aangebracht.

Was er altijd al tijd?

125

K.G. Romeijn

Hermann Johann Knoop 1700-1769, hovenier pomoloog, wiskundige en veelzijdig publicist, ontwerper van zonnewijzers, van hem is dan ook het zonnewijzerhandboek getiteld: â&#x20AC;&#x153;Verhandeling van de sphaerische of klootsche zonnewysers: namelyk, hoe men op een Sphaera Convexa, of Ronde Kloot, allerley Zonnewysers Meetkonstig beschryven kan: als mede om in een Sphaera concava of Halve Holle Kloot, veelerley Uur- en andere Cirkels te beschryven: mitsgaders een berigt, Hoe men de Sphaera Armillaris Gnomonica, of HemelKring-Zonnewyser toestellen kan / gedaan door Johann Hermann Knoop.â&#x20AC;?

*) Een vergelijkbare zonnewijzer is die wordt toegeschreven aan de Stania State te Oenkerk (nu in het museum Van Loon in Amsterdam).

Deze is gedateerd 1578

Was er altijd al tijd?

126

K.G. Romeijn

Canon de Midi zonnewijzer, Noen kanon, middag kanon.

Canon de Midi

In de 17e eeuw werd een methode bedacht om met een zonnewijzer het middagpunt (meridiaan) te laten horen door middel van een kanonschot. Een en ander werd gerealiseerd d.m.v. een brandpunt-ontsteking: De zon werd via een lens gefocusseerd op het buskruit in het zundgat van het kanon. Ze werden zelfs op schepen gebruikt.

Het instellen op de datum (zonnehoogte)

De lineaire ontstekingsgroef is noord- zuid gericht

*) Het begrip noen is afgeleid van de Latijns-liturgische term nona en is gerelateerd aan de middeleeuws romeinse verdeling van de dag, zoals toegepast in kloosters. Daarin liep de dag van zonsopgang tot zonsondergang en werd vervolgens opgedeeld in 4 perioden van 3 uur, het 9e uur (nona) in deze dag opdeling, viel op een tijdstip tussen 12 en 15 hr, volgens onze tijdrekening, afhankelijk van het seizoen. Op dit tijdstip werd oorspronkelijk het middagmaal genuttigd (noenmaal) later werd dit tijdstip vervroegd tot het overeen kwam met hoogste stand van de zon (12 uur zonnetijd).

Was er altijd al tijd?

127

K.G. Romeijn

De “Prinsenhof zonnewijzer”, Het Prinsenhof was de tuin van de Prins Stadhouder. Zonnewijzer aan de poort van Het Prinsenhof in Groningen, uit 1731.

Zuid-wijzer, 27° 47’ afwijkend, locatie 53° 15’ Nbr,)

Met een schaal voor: de Ware-Locale zonnetijd, Italiaanse uren, Babylonische uren, de Datum met de Daglengte en Zonopkomst en -ondergang momenten. Met als spreuk: “Tempus Praeteritum Nihil, Futurum Incertum, Praesens Instabile, Cave Ne Perdas Hoc Tuum” (het Verleden telt niet, de Toekomstig is onzeker, het Nu is wankel, Pas op dat U uw Tijd niet verliest)

In Perzië (Maragha observatorium,1250), China en later ook in India en Toerkestan bouwde men zeer grote zonnewijzer-bouwwerken bijvoorbeeld in India (Delhi) een poolstijlvormig trapgebouw haaks op een poortgebouw met een holvormig dak. Ook in India, in de kosmische architectuur van maharaja Sing II in Jaipur (18eEeuw), vindt men vele als observatoria uitgevoerde bouwwerken.

Kosmische architectuur van Maharaja Singh in Jaipur 1726

Was er altijd al tijd?

128

K.G. Romeijn

Ook werden soms landschapspunten gebruikt als zonnewijzer, bijvoorbeeld in zuid-Tirol in het dorp Sesto heeft men een natuurlijke-zonnewijzer gebruikt, die wordt gevormd door bergtoppen waarboven de zon staat om resp. 11, 12, 14 en 15 uur.

Deze bergketen heeft als bijnaam ‘de zonnewijzer’, omdat de zon elk heel uur boven een andere bergtop staat.

In Nepal had men de “Tibetaanse tijdstok”: een houten speer die verticaal in de grond werd gestoken, 8 hoekig van doorsnede met op elke zijde een schaal voor de respectievelijke seizoenen. De schaduw van een horizontale gnomon-pen, die in 8 posities in gaten kon worden gestoken, teneinde op een met het seizoen corresponderend vlak de tijd aan te geven (1898). Ten tijde van de Franse revolutie werd de zogenaamde “Revolutionaire tijd” ingevoerd (zie hfdst10) en ontstonden er derhalve ook daaraan aangepaste zonnewijzers, die overigens maar kort hebben bestaan daar, men vanwege gebrek aan maatschappelijke acceptatie, snel terugkeerde naar de normale tijd.

Speelkaart(harten 5)met zonnewijzer 1792

Zonnewijzer met ook een schaal voor de Revolutionaire tijd 1900

Zonnewijzers werden vaak voorzien van, filosofische, spreuken veelal in het Latijn. (Zie bijlage 2)

Was er altijd al tijd?

129

K.G. Romeijn

De Zon als tijdreferentie Inleiding De op aarde waargenomen “zonnecyclus” als maat voor de tijd wordt in wezen bepaald door de rotatie van de aarde om haar as en het doorlopen door de aarde van een baan om de zon. In een dag van 24 uur draait de aarde om haar as en daardoor zien we de zon ‘s ochtends in het Oosten opkomen en ‘s avonds in het Westen ondergaan. In één jaar draait de aarde om de zon. Ten gevolge van de scheefstand van de aard-rotatie-as t.o.v. het omloopvlak van de baan om de zon en het feit dat de omloopbaan niet cirkel-maar ellipsvormig is wordt de aarde niet overal op dezelfde manier beschenen. Deze variatie in de ”beschijningsduur” van de aarde door de zon is de oorzaak van de seizoenen en de verschillen daarvan v.w.b. het Noordelijk en het Zuidelijk halfrond; zowel m.b.t. de gemiddelde temperatuur alsook t.a.v. het moment waarop ze plaatsvinden afhankelijk van de positie van de aarde in haar baan om de zon. De tijd waarin de zon op een bepaalde plaats op aarde zichtbaar is varieert derhalve met de datum. Alvorens e.e.a. te verduidelijken worden eerst een aantal begrippen en definities behandeld: Ware Zonnetijd (LWZT): Is de ter plekke door de zon (c.q. zonnewijzer) aangewezen tijd. De Ware Zon: Het vlak van de aardbaan om de zon valt niet samen met de equator en de bewegingssnelheid in die baan is niet constant. Dit wordt veroorzaakt respectievelijk door de scheefstand van de draaiingsas van de aarde en de ellipsbaan waarin de aarde om de zon draait: • • • •

de zon staat in het brandpunt van een ellips met een excentriciteit van 0.0167. de gemiddelde baansnelheid v/d aarde is 106.000 km per uur. op 3 jan. is aarde-zon afstand het kleinst (hierdoor heeft ze de hoogste baansnelheid). op 3 juli is aarde-zon afstand het grootst (waardoor ze de laagste baansnelheid heeft).

E.e.a. is merkbaar als snel lengende resp. snel verkortende zonsondergang. Een daglengte gebaseerd op de Ware Zon gemeten tussen twee opeenvolgende zonopkomsten (of -ondergangen) is door bovenstaande effecten niet constant. (Afwijking: tot 15 minuten korter of langer dan 24 uur).

De Ware Zon is derhalve onvoldoende geschikt om als nauwkeurige tijdreferentie te dienen en daarom gebruiken we de Middelbare Zonnetijd. In plaats van de Ware heeft men de Middelbare zon gedefinieerd, die wel met constante snelheid en in het equatorvlak beweegt. (d.w.z. in een concentrische baan om de Zon; en met de aardas verticaal) De zo ontstane middelbare zonnedag wordt in 24 uur verdeeld (ingevoerd vanaf 1925 als burgerlijke en als astronomische dag). Het analemma van de zon gezien vanaf de aarde: De baan die de zon beschrijft aan de hemel gedurende een jaar gemeten op hetzelfde moment van de dagen is de astronomische basis van de tijdvereffening, zie hieronder.

Analemma van de zon

Was er altijd al tijd?

(zie ook bijlage 5)

130

K.G. Romeijn

Tijdvereffening Tijdvereffening is het verschil tussen Ware en de Middelbare zonnetijd, deze is: minimaal op 16 febr.(zon loopt 14 min.19sec. achter) en maximaal op 1 nov. (zon loopt 16 min.19sec. voor). Hoewel reeds veel langer bekend, werd de vereffeningtijd pas nauwkeurig bepaald en in tabellen vastgelegd door Christiaan Huygens in 1660. Definitie vereffeningtijd (et =equation time): et = Ware Zonnetijd - Middelbare Zonnetijd of: loc.MZT = loc.WZT â&#x20AC;&#x201C; et Vereffeningstijd {MET=ZW-e.t.}

e.t. (minuten)

20 zon is 15 10 5 0 1 4 7 10 13 16 19 22 25 28 31 34 37 40 43 46 49 52 -5 -10 -15 zon is achter -20 weeknummer

Analyse Tijdvereffening De tijdvereffening wordt veroorzaakt door 2 factoren: a) baansnelheid-variatie ten gevolge van de ellipsbaan van de aarde om de zon, hierdoor draait de Aarde gedurende een deel van het jaar iets sneller en het andere deel van het jaar iets langzamer om de Zon. (2e wet van Kepler) Dit geeft een tijdvereffening van -7,7min. op 2/4 en +7,7min. op 4/10 en van 0min. op 3/1 en 3/7.. b) scheefstand (66,5Â°) van de aardas (constant gericht op de Poolster) ten opzichte van het meridiaan vlak van de Aarde. Hierdoor loopt de projectie van de Zon op de hemelequator soms voor en soms achter. Dit geeft een tijdvereffening van 9.9min. plus en min, met 0doorgangen op 21/3, 21/6, 23/9 en 22/12. Gesommeerd geeft dat een maximum tijdvereffening van: + 16min.19sec. op 1/11 en -14min.19sec. op 16/2.

Samenstelling tijdvereffening

Was er altijd al tijd?

131

K.G. Romeijn

Op zonnewijzers wordt soms ook de tijdvereffening aangegeven in de vorm van een zogenaamde vereffeninglus. Zie onderstaand voorbeeld van de zonnewijzer aan de kerk van Enschede.

Zonnewijzer uit 1836, Grote Kerk Enschede

Het betreft hier een Poolstijl zonnewijzer met vereffeninglus, de punt van de stilus geeft om 12 uur zonnetijd een indicatie van de datum en van de tijdvereffening. Hieronder nog een voorbeeld uit dezelfde periode. Jutphaas voormalig Brughuis, gesloopt in 1884, met aan de gevel een zonnewijzer,1831, met vereffeningslus. Alleen de hardstenen vereffeninglus is bewaard gebleven, zie hiernaast...

Was er altijd al tijd?

132

K.G. Romeijn

Middelbare Europese Tijd (MET) Bij afspraak vastgelegd: MET = tijd op 15° Ol t.o.v. Greenwich(=0) Dit betekent voor Nederland (3˚ 20min. Ol tot 7° 15min. Ol), dat de Zonnewijzer gemiddeld ca. 40min. achterloopt t.o.v. MET (:46min in Zeeuws-Vlaanderen tot 31 min in oost Groningen). MET = loc.WZT - et + {(15°- actuele °Ol) : 15} x 60min. Tijdens de zomertijd (MEZT) komt daar nog een uur bij. E.e.a. betekent bijv. voor Apeldoorn (6°Ol) in de zomer: MEZT=loc.WZT - et + 1 uur. 36min Tijdzones zijn per 15° verdeeld vanaf Greenwich, elke 15° is gelijk aan 1 uur, (360° = 24 uur). GMT = Greenwich Mean Time is de referentie voor de 24 tijdzones van West naar Oost (in het Westen is he Poolstijl zonnewijzer met vereffeninglus t altijd vroeger t.g.v. de draairichting van de aarde om haar as).UT (Universal Time) = GMT = MET – 1 Praktische karakteristieken van de zon op onze breedtegraad: 1 zon-op/ondergangkarakteristiek op de seizoenpunten: - Zomersolstitium (21-6): Zon komt op in het Noordoosten en gaat onder in het Noordwesten. - Equinox (21-3 en 21-9): Zon komt op in het Oosten en gaat onder in het Westen. - Wintersolstitium (21-12): Zon komt op in het Zuidoosten en gaat onder in het Zuidwesten. 2 zonnedeclinatie: Decl i na ti e va n de zon 30 20

graden

10 0 1

-10 -20 -30 per 21e van de maand

met als gevolg de onderstaande seizoenskarakteristiek van de Zonsopkomst/ondergang in Apeldoorn in MET.

zon-op-onder Apeldoorn 25 Zonder

uren MET

20 15 10

Zop

5 0 jan

feb

mrt

apr

mei

jun

jul

aug

sep

okt

nov

dec

jan

21e van de maand

Was er altijd al tijd?

133

K.G. Romeijn

Zonnewijzerkunde = Gnomonica Een zonnewijzer meet i.h.a. de â&#x20AC;&#x153;ware locale zonnetijdâ&#x20AC;? en dient, afhankelijk van het type, voor de gebruikslocatie op aarde geconstrueerd te zijn. Een zonnewijzer baseert zich i.h.a. op het meten van de verplaatsing van de schaduw (van een door de zon beschenen object) afgebeeld op een vlak; de verplaatsing geeft een indicatie van de tijd. In plaats van schaduw kan er ook een lichtvlek, veroorzaakt door een diafragma (oculus), worden gebruikt. Om de tijd te kunnen vaststellen m.b.v. de zon, dus m.b.v. een Zonnewijzer zijn 4 gegevens van belang: B = geografische breedte ter plaatse van de meting D = de datum H = hoogte van de zon A = het azimut van de zon Verder is het zo dat de tijd al is bepaald bij 3 bekenden. Er zijn diverse typen Zonnewijzers die de tijd afleiden uit verschillende combinaties van (bovenstaande) variabelen, zoals: t = f (B,H,D) ; (hoogte ZW) , H wordt gemeten t = f (B,H,A) ; ? t = f (B,.) ; (poolstijl ZW), T meting rechtstreeks t = f (B,D,A) ; (azimut ZW), A wordt gemeten t = f (D..) ; (Punt ZW), T meting rechtstreeks Sommige zonnewijzers moeten N-Z gericht zijn om te kunnen functioneren anderen moeten op de zon gericht worden. Middagpunt noemt men de tijd waarop de Zon op zijn maximale hoogte staat (Culminatie Punt) en daarmee loodrecht op de meridiaan. Dat betekent dat de Zonnewijzer 12 Uur lokale/ware zonnetijd aanwijst. Een andere benaming die vaak gebruikt wordt is Noen, wat is afgeleid van het Latijnse Nona. Zonnewijzertypen * Punt-ZW: scaphe-ZW (Hemicyclium) * Hoogte-ZW: Kwadrant, gnomon-ZW, zuil-ZW, * Analemmatische-ZW: Brau-ZW (niet afgeleid van het Analemma van de zon, maar de ...projectiewijze) * Poolstijl-ZW: horizontale ZW, verticale ZW (Zuid-Oost-West en Noord-ZW) * Polaire-ZW * Equatoriale-ZW * Kogel/Bol-ZW * Kruisdraad - ZW * Astrolabium * Nocturlabium * Quadrans * Azimuth-ZW, Oughtred-ZW

Was er altijd al tijd?

134

K.G. Romeijn

Karakteristieken: Poolstijl ZW geeft de tijd aan onafhankelijk van het tijdstip in het jaar, tevens kan de schaduwlengte gebruikt worden als datum indicatie. Bij dit type ZW is de (pool)stijl evenwijdig aan de aardas geplaatst. De stijl staat bij een horizontale ZW derhalve onder een hoek die gelijk is aan de plaatselijke breedtegraad en is gericht op het Noorden (de Poolster). Bij een verticale ZW is de hoek met het ZW-vlak 90°minus de plaatselijke breedtegraad. Bij de Polaire ZW is het afleesvlak evenwijdig aan de poolstijl geplaatst. De uurlijnen lopen derhalve hierbij evenwijdig aan elkaar. Bij de Equatoriale ZW is het afleesvlak loodrecht doorsneden door de poolstijl en vindt de aflezing plaats aan beide zijden (afhankelijk van het seizoen: boven van lente tot herfst, onder van herfst- tot lente-equinox) in een radiale 15° schaalverdeling. Een andere veel voorkomende equatoriale zonnewijzer is de armillosfeer, waarbij de schaal is aangebracht op de binnenzijde van een ring in het equatorvlak. Uitvoeringen: Diptiek-zonnewijzer (ontstaan in Duitsland ca. 15e eeuw) Is een zak / reis zonnewijzer van het poolstijl-type en derhalve geschikt voor één bepaalde breedtegraad, waarbij de gnomon is uitgevoerd als een draad tussen een verticaal en horizontaal vlak wat ontstaat bij het openen van de 2 scharnierende delen. Uitgevoerd in verschillende kunstzinnige vormen in hout, ivoor of metaal en meestal voorzien van een kompas. (zie hieronder)

type poche (ca.1600), Frans

Engels,(ca.1600),ivoor

Kogel/ Bol -zonnewijzer Een (aard)bol met de aardas op de hoek van de lokale breedtgraad en gericht op het Noorden. Een om de aardas zwenkbare (meridiaan-) beugel als schaduwgever. Op de evenaar is een schaalverdeling aangebracht van 15˚ per uur. Men dient nu de beugel zodanig te verplaatsen dat de schaduw recht onder de beugel valt(smalste schaduwbeeld)om de tijd af te lezen. Dit type vormt de meest directe representatie van ons tijd-systeem. Equatoriale zonnewijzer: Het zonnewijzervlak staat hierbij haaks op de poolstijl, dus parallel aan de equator. De schaal loopt radiaal in 15° uurporties op het bovenvlak rechtsom, vanaf de voorjaarsequinox en linksom vanaf de herfstequinox aan de onderzijde. (zie hieronder)

Peking, verboden stad, Ming-periode, zie bijlage 4

Was er altijd al tijd?

135

K.G. Romeijn

Polaire zonnewijzer: Bij deze zonnewijzer liggen zowel het uurvlak als de gnomon parallel aan de Aardas, dus naar de poolster gericht. De uurlijnen liggen evenwijdig aan elkaar, maar niet op gelijke afstanden. Deze zonnewijzer wordt ook wel uitgevoerd in de vorm van een opengeslagen boek. (zie onder)

Puntzonnewijzer: Een van de oudste types, Grieks, Romeins, ook wel Skaph of Hemicyclium genoemd. Oorspronkelijke vorm een halve holle bol, met een kraal als gnomon, later ook een holle piramide met een staafpunt als gnomon er zijn er zelfs met een lichtvlek gnomon. Naar het noorden gericht, het is een spiegelbeeld van de hemelbol a.h.w.

Hemicyclium

Azimut zonnewijzer Op een horizontaal vlak met in het centrum een verticale gnomon en met concentrische datumringen, de uren af te lezen op de snijpunten van de schaduw met de datumring. Zie figuur1 waarin de datumring van buiten naar binnen van januari t/m december, waarbij januari buitenste en december binnenste van de ring. Ring: 1= jan/feb, 2= mrt/apr, 3= mei/jun, 4= jul/aug, 5= sept/oct, 6= nov/dec Figuur 1 Hieronder een variant met de datumschaal van buiten naar binnen juli t/m juni.

Een andere variant is de Oughtred zonnewijzer uit 1625:

Was er altijd al tijd?

136

K.G. Romeijn

William Oughtred (1574-1660) Mathematicus, ook uitvinder van o.a. de rekenliniaal.

Hierbij is de stereografische projectie van de hemel met, de uur en datumlijnen, vanuit het zenit gebruikt. De 12 maanden zijn hier in 6 ringen, volgens de zodiak, gebruikt: van buiten naar binnen: Cancer, Leo, Virgo, Libra, Scorpius, Sagittarius en teruglopend Capricornus, Aquarius, Pisces, Aries, Taurus, Gemini

Hier met om de uurlijnen de vereffening

Praktische ontwerp parameters Zonnewijzerbereik (poolstijl): *) vert. Zuid-wijzer: 6–18hr LZT(= 7.36–19.36hr MEZT) vert. West-wijzer :13–20.30hr LZT(= 14.36–22.06hr MEZT) vert. Oost-wijzer : 3.30–11hr LZT(= 5.06–12.36hr MEZT) vert. Noord-wijzer:3.30-7.30hr LZT(= 5.06–9.06hr MEZT)en 16.30–19.00hr LZT(= 18.06–22.06hr MEZT) (tussen herfstequinox en lente equinox geen beschijning) Praktische schaal in uren MEZT ervan uitgaande dat er geen obstakels zijn die de beschijning beperken: vert. Z-Wz. = 8-19, vert. W-Wz. = 14-22, vert. O-Wz. = 5-12, vert. N-Wz. = 5-9 en 18-22 uur *) MEZT voor lengtegraad Apeldoorn)

Zonnewijzerontwerp De zon staat tijdens de equinox loodrecht boven de evenaar. ( breedtegraad 0°) Apeldoorn ligt op de breedtegraad 53° Noorderbreedte dit betekent: dat wanneer de zon op het hoogste punt staat op 21 juni, de zonnestralen onder een hoek van 60,5° op het aardoppervlak vallen. {180-{53+90- ( de declinatie=23,5)} Op 21 maart, de equinox, is dit 37°. {180-(90+53)} Tijdens de winterzonnewende, op 22 december is dit 13,5°. (180-(53+90+23,5) Een en ander is van belang voor het bepalen van de datumschaal van een zonnewijzer. * Ontwerp als functie van de locatie: breedtegraad * ME(Z)T-schaal vraagt locatiebepaald ontwerp m.b.t. de lengtegraad * Oriëntatie van de zonnewijzer (per type) Zonnewijzeruitvoering Praktische parameters: = gnomon/stijl materiaal, dikte, vorm, oorsprong = schaal materiaal, cijfers = gebruikte materialen

Was er altijd al tijd?

137

K.G. Romeijn

Tijdschalen op Zonnewijzers * Temporele uren: Italiaanse uren (24 uur tussen 2 opeenvolgende zonsondergangen) Babylonische uren (24 uur tussen zonsopkomst en zonsondergang) * Canonieke uren: De uren waarop volgens het kerkelijk recht, de verplichte riten moesten worden uitgevoerd in de kloosters: ( Metten, in de vroege uren bij het opstaan Lauden, bij de dageraad in de vroege ochtend Priem, bij de aanvang van de werkzaamheden Terts, halverwege de ochtend Sext, als de zon op het hoogst staat None, half in de middag Vespers, bij zonsondergang Completen, voor het slapen gaan)

* 24 urendag * Ware- lokale zonnetijd * ME(z)T-schaal * Datumschaal

Was er altijd al tijd?

138

K.G. Romeijn

Bijlage 1: Quadrans (Kwadrant) tijdmeting

Eerste vorm van de quadrans zoals deze beschreven wordt in het manuscript uit Bagdad. (afbeelding uit de Libros del Saber de Astronomia)

en breedtegraden te bepalen. Het is daarmee de voorloper van het horloge. De quadrans bestaat uit een kwartronde schijf. De rand van de kwart cirkel is gemarkeerd als gradenboog. Evenwijdig aan deze gradenboog zijn diverse krommen. Elke kromme komt overeen met een aantal maanden, oplopend van de kortste kromme met de winterzonnewende (december en januari) tot de langste kromme met de zomerzonnewende (juli en juni). Aan het hoekpunt hangt een touwtje met een loden gewichtje. Aan de rechte zijde bevindt zich een vizier waardoor in de richting van de zon wordt gekeken. De hoek die de draad dan maakt is bepalend voor de tijdmeting. Met een verschuifbare knoop kon de tijd worden gemeten door deze op de bepaalde maandkromme te schuiven. Voorstelling v/h gebruik van een kwadrant(1635)

Was er altijd al tijd?

139

K.G. Romeijn

Geschiedenis Oorspronkelijk komt de quadrans vetustissimus uit het oude Perzië. In een manuscript uit de De 9e of 10e eeuw afkomstig uit Bagdad, worden drie versies van het instrument vermeld. auteur is onbekend maar wordt toegeschreven aan Al- Chwarzimi. Een nieuwere versie is de quadrans vetus. In de 12e eeuw komt het instrument via het Spaanse Cordoba in Europa. De quadrans vetus wordt gedurende de dertiende eeuw verbeterd tot de quadrans novus door Jacob ben Machir ibn Tibbon, ook wel Profatius genoemd (1236 – 1304). Door de toevoeging van de dierenriem aan het instrument heeft het dezelfde mogelijkheden als het Astrolabium. Hierdoor is het mogelijk ook 's nachts metingen te doen van tijden breedtegraadbepaling. De Zutphense Quadrans De quadrans, gevonden in Zutphen, is een overgangstype tussen vetus en novus uit ca. 1300 en is de oudste vondst van een quadrans in N-Europa. Het is gemaakt van 1mm dik messing met zijden van 62 mm, achterzijde onversierd. Met 6 declinatie-krommen voor de perioden van het jaar: D I, N F, O M, S A, A M, I I (voor resp.: december januari, november februari, oktober maart, september april, augustus mei, juni juli) De schaal op de gradenboog is in10-en verdeeld (60 streepjes) en loopt door tot 63°.(zie

hieronder) Ontwerp gaat uit van een breedtegraad van 51°Nbr en (ongebruikelijk in die tijd) gelijke uren.

De quadrans werd vermoedelijk gebruikt voor geestelijken om het juiste tijdstip voor het gebed te bepalen. Daarnaast werd het instrument gebruikt door schippers voor navigatiedoeleinden.

Was er altijd al tijd?

140

K.G. Romeijn

Schematische voorstelling van de quadrans

Was er altijd al tijd?

141

K.G. Romeijn

Bijlage 2: Spreuken op zonnewijzers Traditioneel voorzag men zonnewijzers vaak van toepasselijke spreuken. Deze teksten waren vaak ook gangbaar als traditionele volkswijsheden. Enige voorbeelden van in het Latijn gestelde spreuken: * Tempus Fugit * Tempus Hora * Carpe Diem * Sol Diei * Sol Regit Omnia * Segno sol l’ore serene * Sine solo sileo * Tempus Praeteritum Nihil, Futurum Incertum, Praesens Instabile, Cave Ne Perdas Hoc Tuum (het Verleden telt niet, de Toekomstig is onzeker, het Nu is wankel, Pas op dat U uw Tijd niet verliest)

Enige voorbeelden van spreuken in het Nederlands: * Ik tel alleen de zonnige uren * De schaduw van de Tijd * Kort is de Tijd en onherroepelijk * Zonder zon geen Tijd * Elck zyn tyd * Het uur loopt ras net als ons leven * Ras gaet, die’t al verslyt

Zonnewijzerspreuken zijn vaak nogal belerend, wellicht onder invloed van het christendom. Een geheel andere sfeer ademt deze uit zuidelijke streken afkomstige zonnewijzerspreuk: “La meilleure façon de gagner sa vie est de perdre son temps” (Je hebt in je leven het meest te winnen door je tijd te verliezen).

Was er altijd al tijd?

142

K.G. Romeijn

Bijlage 3: Islamcultuur m.b.t. zonnewijzers Door de in de Koran voorgeschreven gebedsuren ontstond in de Arabische wereld een ontwikkeling van zonnewijzers, die de behoefte van gebeds-uur-indicatie aan de Moskeeën, moest invullen, met name voor de middagebeden: 1. Het avondgebed (Maghrib): begint kort na zonsondergang en duurt tot het einde van de avondschemering. 2. Het nachtgebed (Isha): begint zodra de avondschemering is afgelopen en eindigt bij de aanvang van de ochtendschemering. 3. Het ochtendgebed (Fajr): begint bij de aanvang van de ochtendschemering en eindigt kort vóór zonsopgang. 4. Het middaggebed (Dhur): begint kort nadat de zon zijn hoogste punt aan de hemel heeft bereikt en eindigt wanneer de schaduw van een rechtopstaande stok een voorgeschreven lengte heeft bereikt. 5. Het namiddaggebed of het vooravondgebed (Asr):begint zodra de vorige eindigt en duurt tot kort vóór zonsondergang. De gebedsperioden zijn zo omschreven, dat de tijdstippen waarop de zon opgaat, zijn hoogste stand bereikt en ondergaat, uitgesloten zijn. Hiermee wilde Mohammed voorkomen, dat moslims als zonaanbidders gezien zouden worden.(Koran, soera 27:24)

De astronoom Ibn al-Saffar (ca. !000AD, uit Cordoba) was o.a. degene van wie zonnewijzers bekend waarop ook gebedsuren-indicatie was aan gegeven. Hij bedacht ook een mathematisch model voor de constructie van uurlijnen voor zonnewijzers met verticale/horizontale gnomon Hieronder een fragment van een dergelijke zonnewijzer uit de 11e eeuw, gevonden in Cordoba. Het is een horizontale zonnewijzer 34,5 cm breed van wit marmer, met gegraveerde uurlijnen, de meridiaan,solstice, equinox lijnen en middaggebedstijden indicatie.

Horizontale( Quantara zonnewijzer) van Ibn al-Saffar. (ontbrekende verticale gnomon = radius v.d. cirkel inscriptie)

Was er altijd al tijd?

143

K.G. Romeijn

Na de Arabische uitvinding van de poolstijl-zonnewijzer ging men voor de moskee-ZW ook op dit type over. zie hieronder Poolstijl zonnewijzer Damascus ca.1370, aan de minaret van de moskee. Ontworpen door ibn al Shatir(1305-1390) hoofd van de Umayad moskee in Bagdad en beroemd astronoom, verantwoordelijk voor het astronomisch correct vaststellen van de gebedsuren. De zonnewijzer was aangebracht aan een balkon van de Minaret en de uren waren zodoende zichtbaar voor de gebedsuren omroeper (Muazinn). (zie hieronder)

balkon van de minaret v/d Umyad moskee

detail balkon

Layout van de zonnewijzer

Was er altijd al tijd?

144

K.G. Romeijn

Zonnewijzer aan de Hagia Sofia in Istanbul, ontstaan in de Ottomaanse periode (1458)

Verticale lijn is middagslijn ZW-Gnomon is verbogen, lijnen ASR om de 20minuten: ASR2schaduwlengte= noonlengte+gnomon lengte ASR1schaduwlengte= noonlengte+2xgnomonlengte

Er werden ook moskee zonnewijzers gemaakt die slechts de gebedsuren aangaf en dus niet de temporele uren van de dag. (zie hieronder)

In de moskeemuur gekraste gebedszonnewijzer, Istanbul.

Was er altijd al tijd?

145

K.G. Romeijn

Bijlage 4: Chinese zonnewijzers Tijdmeting was belangrijk in een agrarische cultuur van het oude China met name voor de seizoen kalender. De oudst gevonden gnomon van China is een gekleurde stok uit de prehistorie (2300BC), gevonden op de astronomische site van Taosi-observatorium Ook in de Qin dynastie: 221-206 BC, had men gnomon zonnewijzers dit waren verticale gnomons, die gebruikt werden om de seizoen karakteristiek te markeren, of deze ook als uurtijdmeter werd gebruikt is niet bekend.

De gnomon werd in China al vanaf de 11e eeuw BC voor Astronomische waarnemingen gebruikt. Han zonnewijzer, 2e eeuw: de Guiyi zonnewijzer: Een equatoriele schijf met gaatjes voor lichtvlek projectie van de tijd.

Origineel, gevonden in MongoliĂŤ

reconstructie

In een vierkante plak rotsgesteente is een cirkel vormige schaal gegraveerd, verdeeld in 100 gelijke delen. Op de cirkel zijn 69 kleine ronde gaten, genummerd 1 tot 69. In het centrum is een gat voor de gnomon, de schaduw van de gnomon, die gebruikt wordt voor de tijd tussen ochtend en avond. De schijf staat parallel met de evenaar. Een dag is hierbij verdeeld in 100 eenheden, zoals toen gebruikelijk was. Rigui zonnewijzer, uit de Ming periode, 1364-1644 (equatoriaal)

Was er altijd al tijd?

146

K.G. Romeijn

Was er altijd al tijd?

147

K.G. Romeijn

Hieronder nog een ander type van een Ming zonnewijzer.

In de Song-dynastie (1000-1400AD) waren draagbare zonnewijzers populair, hieronder een replica.

Een houten portabel zonnewijzertje met kompas wat lijkt op een equatoriaal type, maar is dat niet want de schaal voor het hele jaar zit aan de bovenkant.

Zonnewijzers werden in China ook vaak gebruikt om waterklokken in te stellen.

Was er altijd al tijd?

148

K.G. Romeijn

Bijlage 5: Analemma Het woord Analemma werd door Vitruvius in 2000BC gebruikt in de gnomonostiek. Bij een bekende geografische breedtegraad kan met Vitruviusâ&#x20AC;&#x2122; methode de positie van de Zon aan de hemel op elk moment van de dag en in elk jaargetijde berekend worden. Het beschrijft de denkbeeldige figuur die aan de hemel ontstaat, wanneer op een vast tijdstip, vanaf de aarde, de positie van een bepaald hemellichaam (meestal de Zon) gedurende een jaar observeert. Ook Ptolemaeus bediende zich van dezelfde definitie. Het analemma van de zon is dus een afbeelding aan de hemel van het verloop van de zonpositie gedurende het jaar, waargenomen vanaf de aarde op een vast tijdstip van de dag meestal op het middagpunt. Het verloop van het middagpunt gedurende een jaar tekent als het ware het analemma aan de hemel, gezien vanaf de aarde, zie hieronder.

Het analemma heeft overal ter wereld dezelfde vorm, maar hoe hoger de breedtegraad van de waarneming, des te kleiner de hoek wordt die het analemma met de horizon maakt. Er zijn drie parameters die de vorm en zonne-analemma beĂŻnvloeden: de helling van de aardas, de ellipsvorm van de aardbaan en de hoek tussen de lijn tussen de apsides en de lijn tussen de solsticia (21/6 en 21.12). De verticale component van het analemma is de declinatie, de afstand van de Zon tot de hemelequator, gemeten langs de hemelbol. De horizontale component is de tijdsvereffening.. Omdat de solstitiumpunten en de apsides *) van de aardbaan niet samenvallen is het analemma niet symmetrisch van vorm Als de Aarde een perfect cirkelvormige baan had en de aardas een hoek van 90Â° maakte met het baanvlak, dan zou de Zon op hetzelfde siderische tijdstip van de dag altijd op dezelfde plek aan de hemel staan. Het analemma zou dan een punt zijn. Als bij een perfect cirkelvormige baan de aardas geen rechte hoek maakt met het baanvlak, dan zou het analemma de vorm van een verticale streep over de meridiaan hebben. Als de aardas loodrecht op het baanvlak stond, maar de aardbaan was wel ellipsvormig, zou het analemma een streep vormen over de hemel-equator. *)Een apside is een van de twee extreme punten van de elliptische baan van een hemellichaam.

Was er altijd al tijd?

149

K.G. Romeijn

Analemmawijzer Op een zonnewijzer voor een zuidmuur, het middagpunt van de zon het analemma, zie hieronder.

Analemma wijzer Analemma van de Zon

Ook horizontale analemma wijzers zijn mogelijk, zie onderstaande plaatjes.

principe

een uitvoering

Was er altijd al tijd?

150

K.G. Romeijn

Vaak werden analemma wijzers gecombineerd met een zonnewijzer, zie onder.

Op Aarde heeft het analemma van de Zon de vorm van een 8, maar op andere planeten in het Zonnestelsel kan deze vorm anders zijn, afhankelijk van de helling van de as en de excentriciteit van de baan van de planeet in kwestie.(Bijvoorbeeld op Mercurius: een rechte Oost West lijn, op Venus: een ellips, op Mars: een druppelvorm, op Jupiter: een ellips, op Saturnus: een 8, etc.)

In het woord analemmatische zonnewijzer heeft analemma een andere betekenis. Dit soort zonnewijzer is letterlijk een opname van boven van een cilindrische equatoriale zonnewijzer.

Was er altijd al tijd?

151

K.G. Romeijn

5 Wateruurwerken clepsydre, clessidra, wasseruhr Inleiding Zonnewijzers, toegepast in de hele wereld, hadden als bezwaar dat ze ‘s nachts en op dagen dat de zon niet scheen volledig onbruikbaar werden, bovendien waren ze ook binnenshuis niet toepasbaar. Daarom was de uitvinding van het wateruurwerk een belangrijke aanvullende stap voorwaarts in de praktische tijdsbepaling. Beknopt historisch overzicht (Klepsydra=waterdief): ontstaan in Babylon en Egypte al vanaf 16e Eeuw BC. Amenemhet kanselier van Amenhotep I (1527-1507BC) wordt beschouwd als de uitvinder van de uitloop Klepsydra. @ Egypte 1500BC: oudst vermelde (uitloop) } @ Egypte 1400BC: oudst gevonden (uitloop) } @ China 600BC: (inloop), Balanstype } @ Griekenland 400BC: (uitlooptype) } @ Alexandrië 250BC, Ktesibios: (inloop) } temporele uren @ China 200BC: (inloop) } @ Egypte 100BC: (inloop), Cilindrisch } @ Griekenland 75BC: Heron (inloop) } vlotter met tandheugel dreef via rondsel urenschijf aan. } @ Perzië 300BC dompel-klepsydra } @ Griekenland 50BC: inloop monumentaal } @ Rome 0: (inloop), Anaphorisch } @ China 120AD: Chang Hang, watermolenklok. @ India 550AD: dompel-klepsydra. @ Kloosterordes in Europa, vanaf ca.600AD: (uitloop). @ China 725AD: I-Xing, wateruurwerk verbeterd met echappement. @ China 1100AD: (Su Soeng) idem. @ Arabië 1121 AD: (uitloop), Balans (Al Jazari) equinoctiale uren. @ Spanje 1276AD: kwikgevuld trommeluurwerk. @ China 1400AD: kunstuurwerken. @ Frankrijk vanaf 1500AD: water gevuld trommeluurwerk. Een Klepsydra (waterdief) werd gebruikt om water (of wijn) uit een voorraadvat te nemen, ter bemonstering bijvoorbeeld. Door de opening onderin liep de vloeistof naar binnen en door de bovenkant af te sluiten kan men de hoeveelheid, in het reservoir onderin, overbrengen vanuit het vat naar elders. Curiosa Een arts uit Alexandrië, Herophilos genaamd (ca. 300BC), gebruikte, volgens overleveringen, een klepsydra voor het stellen van een diagnose. Hij gebruikte hiervoor een waterdief om de hartslag te meten. Door nl. het aantal hartslagen gedurende de leeglooptijd hiervan te meten kon hij het verschil tussen gezond of ziek bepalen.*) Met een waterdief in de vorm van een soort pipet kan men zich dit goed voorstellen. *) eeuwen later ten tijde van Galilei werd een dergelijke polsslagmeting weer toegepast maar dan met een slinger, zie hoofdstuk 8.

Was er altijd al tijd?

Griekse klepsydra

152

K.G. Romeijn

Door bovenstaande toepassing van deze vroege arts is de naam klepsydra voor waterklok ontstaan, terwijl het meestal niet het uurwerk zelf is, maar slechts de aandrijving ervan. In alle latere culturen (Romeinse en Arabische) is “waterdief” gebruikt in dezelfde betekenis. Uitloop- type Bij het eerste uitlooptype zorgde de gebruikte bekervorm er voor dat het waterniveau zo goed mogelijk lineair met de tijd daalde. Uitloop Klepsydra: 1400BC, Karnak Egypte

Het betreft hier het bekervormige uitstroomtype. (ca. 35 cm hoog gemaakt van albast, oorspronkelijk gekleurd) Aan de binnenzijde voorzien van 12 verticale tijdschalen één voor elke (Egyptische) maand. De buitenzijde is versierd met 3 gordels met maangoden, godinnen van de weekdagen en afbeeldingen van hemellichamen. De schaalverdeling op deze (oudst bekende) waterklok, gevonden in de Amon tempel van Karnak uit de tijd van Amenhothep III uit de 18e dynastie (1550BC), leidt tot wat merkwaardige speculaties t.a.v. de breedtegraad waarvoor ze werd gemaakt: Analyse van de schaal, m.b.t. de temporele uren geldend voor de datum van het zomer-/wintersolstitium en de equinox data als referentie voor de breedtegraad ter plaatse, geeft afwijkingen, die sommigen doen veronderstellen dat Thebe in die tijd op een andere breedtegraad moet hebben gelegen dan tegenwoordig. Dit zou dan veroorzaakt kunnen zijn door een, ons onbekende natuurramp, waardoor er een verschuiving van de continenten heeft plaats gevonden. Een andere oorzaak zou kunnen zijn dat de stand van de aardas (inclinatie) t.g.v. deze natuurramp zou zijn veranderd. Ook werden dergelijke afwijkingen gevonden bij zonnewijzers uit die streek en periode.

In Babylon, werden waterklokken gebruikt als hulpmiddel voor astronomische berekeningen ze waren van het uitstroom-type en hadden een cilindervorm (2000 BC–1600 BC). Uit die tijd zijn er geen bewaard gebleven, de inzichten komen van teksten op kleitabletten uit die tijd. Ze werden ook gebruikt om uitbetaling te bepalen voor bepaalde werkzaamheden. Deze klokken hadden geen tijdschaal zoals de Egyptische uitloopklokken, maar de tijd werd omgerekend naar het uitgestroomde gewicht waarbij men ook nog rekening hield met de daar geldende temporele uren.

Was er altijd al tijd?

153

K.G. Romeijn

kleitablet uit Babylon met daarop berekeningen voor de waterklok van Nabû-apla-iddina (6e koning van de 9e dynastie, 888-855BC)

Nabû-apla-iddina (Rechts)

De latere balanstypen meten het gewicht van het achterblijvende water. Bijvoorbeeld de gewichts-klepsydra van al Khazini uit Arabië (1120AD). Galilei gebruikte voor zijn experimenten een uitloopklepsydra waarbij hij het gewicht van de uitgestroomde vloeistof mat als maat voor de vestreken tijd. Het uitlooptype was, door zijn principe, slechts geschikt voor korte tijdsduur bepaling van gebeurtenissen en activiteiten en bovendien onnauwkeurig.

Was er altijd al tijd?

154

K.G. Romeijn

Inloop-type

Hoogte ca. 43 mm

Inloop waterklok als votiefmodel met de kop van de god Toth (2e Eeuw BC) De Egyptische god Toth wordt hier afgebeeld met de kop van de mantelbaviaan (een sage verteld dat deze baviaan 12 keer per dag urineert en zo symbool staat voor de 12 temporele uren van een dag).

Bij het inlooptype loopt het water, met zoveel mogelijk, constante snelheid in een reservoir. De constante inloopsnelheid was hierbij het op te lossen probleem waarvoor in de tijd steeds nieuwe en betere oplossingen werden bedacht. Zo probeerde men m.b.v. een cascade van in elkaar overlopende reservoirs de instroom constant te maken. Tenslotte ontstond het model waar bij een constante waterkolom met overloop in het toevoerreservoir zorgde voor een constante inloopsnelheid, die de problemen van duur en nauwkeurigheid voorlopig afdoende oploste.(zie onderstaande principe schets)

Inloop uurwerk, met overloopvat als aanvoer en vlottervat met leegloopsifon, die een schoepenrad aandrijft wat via tandwieloverbrengingen de seizoen schaalinstelling regelt.

Dompel-klepsydra (Sinking Bowl) Dit was een vollopend vat drijvend (zinkend) in een groter reservoir, de tijdschaal was of rechtstreeks op de schaal aangebracht of via een op de vloeistof drijvende vlotter op een aparte schaal. De dompelklepsydra had echter nog dezelfde beperkingen van duur en het probleem van niet constante inloopsnelheid en nauwkeurigheid.

Perzische dompel-klepsydra gebruikt voor irrigatie timing, v.a. ca.320BC

Deze bijzondere vorm van een inloopuurwerk heeft niet erg lang een breed verspreide toepassing gevonden. Een in Noord Ierland gevonden historische vondst van ca.800AD geeft aan, dat rond het begin van onze jaartelling dergelijke uurwerken ook daar in gebruik waren. Er zijn in China, India en in het Byzantium versies van inloopuurwerken ontstaan rond 1000AD.

Was er altijd al tijd?

155

K.G. Romeijn

De eerste ontwikkelingsbloei van wateruurwerken ontstond vanaf 300BC. Gebruikte materialen: aardewerk, brons en later ook glas. Bij temporele uren, waarbij zowel de dag als de nacht in 12 uren was verdeeld had men met het seizoen wisselende schalen nodig, aanvankelijk vaste maandschalen, later verwisselbare of instelbare schalen ook paste men instelbare instroomopeningen toe. Typen Parastatisch, waarbij de tijd werd aangegeven door een in hoogte veranderende aanwijzer op schaalkolommen, die d.m.v. draaiing de seizoenvariatie van de temporele uren gaf. (de zogenaamde pilaarklok)

Anaphorisch, waarbij de tijd werd aangegeven door de draaiing van een schijf, waarop uurlijnen voor de verschillende seizoenen staan aangegeven. Zodiakaal, hierbij werd de watertoevoersnelheid ingesteld als functie van het seizoen, waardoor men met een constante schaal toe kon.

Parastatisch

Anaphorisch

Zodiakaal (instelbare instroom)

Toepassing van klepsydraâ&#x20AC;&#x2122;s In gebruik aanvankelijk voor korte tijdmeting t.b.v. bijv.: * geneeskunde (hartslagmeting) * rechtspraak (spreektijd-bepaling) * onderwijs (lestijden) * militaire toepassing (wachtlopen en t.b.v. synchronisatie van (lichtsein-)communicatie tussen legeronderdelen te velde)

* zelfs in gebruik bij hoeren (t.b.v. tariefbepaling). * in kloosters t.b.v. de ordening van de religieuze dagindeling, als een soort wekker, met een belsignaal bij de afloop van de ingestelde tijd. * Als aandrijving van automaten en carillons * Later ook voor langere dagdelen zonder Zon, als aanvulling op de zonnewijzer (Rome 160 BC).

Miniatuur, 13e -eeuws, naast een psalmtekst van een waterklokcarillon

Was er altijd al tijd?

156

K.G. Romeijn

Historische vormen Athene 50BC de "Toren der Windenâ&#x20AC;?.

De Toren der winden, in Athene aan de Agora aan de voet van de Acropolis

De Agora was de marktplaats uit de tijd van de Romeinse bezetting. De toren is gebouwd door Andronykos van Kyrrhos (Andronykos Kyrrhestes ), een Syrische architect/landmeter/astronoom, in ca. 50BC. Een 8-hoekige toren, 12.1m hoog en met een doorsnede van 8m, met op de 8 friezen beelden van gevleugelde halfgoden voorstellende de 8 winden: (Boreas=N , Kaikias=NO , Apeliotes=O , Euros=ZO , Notos=Z , Lips=ZW , Zephyros=W , Skiron=NW)

In de toren bevond zich een monumentaal wateruurwerk, het zogenaamde horologion. Vanuit de 8 friezen staken horizontale gnomons met daaronder de resp. zonnewijzerschalen voor de 8 oriĂŤntaties, waarop zowel uren als datum indicatie (d.m.v. de schaduwlengte) afleesbaar waren. Op de top van het dak gaf een windvaan, in de vorm van een bronzen Triton, de heersende windrichting aan. Het water, voor de waterklok, werd via een pijpleiding aangevoerd vanaf een bron op de hoger gelegen Acropolis. Het wateruurwerk was van het inlooptype, het Acropolis water liep in een reservoir met een overloop, die een monumentale fontein voedde. Onder constante druk druppelde uit dit reservoir water in het eronder geplaatste bronzen vat, waarin een vlotter dreef, de vlotterhoogte werd via kettingen en een contragewicht omgezet in een rotatie van de as van een schijf waarop de tijdmarker was aangebracht in de vorm van een gouden zon(netje). Dit zonnetje was verplaatsbaar op de schijf via insteekgaten, dit om de seizoensinvloed te kunnen aangeven en instellen. Deze schijf draaide achter een raster waarop de uurlijnen en de seizoenslijnen waren aangebracht. Op de schijf waren mythologische figuren aangebracht welke relateerden aan de hemelconstellaties. De dag was in die tijd verdeeld in 12 uren evenals de nacht, hetgeen inhield dat de lengte van de uren afhankelijk van het seizoen veranderden (temporele uren). Eenmaal per etmaal werd de klok opnieuw ingesteld en herstart: * het inloopvat wordt geleegd. * de schijf wordt voor de nieuwe dag-startpositie ingesteld. * zonodig wordt het zonnetje verplaatst (elke 2 dagen) i.v.m. de seizoens-voortgang.

Was er altijd al tijd?

157

K.G. Romeijn

De schijf draaide in dezelfde richting als de schijnbare zonnebeweging langs de hemel, van Oost naar West, dat is t.o.v. de verticale meridiaan op de schijf dus rechtsom. Waarschijnlijk is deze draairichting daarom nog steeds de enig gangbare voor klokken. (met de klok mee, clockwise etc.)

De schijf werd schijnbaar vastgehouden door mythologische figuren en bekroond met een beeld van Poseidon. Zie voor de reconstructies uit de publicatie van Derek de la Solla Price, hieronder.

reconstructie van de Toren

Horologion reconstructie reconstructie van de Afleesschijf

Was er altijd al tijd?

158

K.G. Romeijn

Amphiaraeion waterklok Het heiligdom Amphiaraeion, in Oropos (ca.40km ten Noorden van Athene), uit de 4e eeuw BC bestaande uit een tempelcomplex met o.a een zonnewijzer en waterklok. Het betrof hier een uitlooptype, waarschijnlijk met een vlotter met aanwijzer van de tijd op een marmeren tablet. Een speciale slaaf (eph hydor) zorgde voor de bediening van de clepsydra.

Clepsydra site locatie

water reservoir,0,85x0,85x1,95m (bovenzijde is 7cm wijder)

marmeren afleestablet, (0,77x1,25m

Clepsydra waterreservoir, via een trapje werd de uitstroomopening met (conische plug) bereikbaar

bronzen uiloop plug, uitstroomopening 2,6mm (uitstroomopening is 20cm boven de bodem)

tijdschaal (doel van de verticale lijnen niet bekend)

Wellicht werden er meerdere tabletten gebruikt om de seizoensinvloed op de uren te realiseren.

Was er altijd al tijd?

159

K.G. Romeijn

De Grieks-Romeinse uurwerken van o.a. Ktesibios en Vitruvius naar beschrijvingen uit de “Architectura”, waarvan afbeeldingen ontstonden in de 16 en 17ee eeuw van o.a. Barbaro en Perrault. (zie hieronder)

Reconstructie wateruurwerken van Ktesibios volgens Vitruvius door Barbaro,(1567)

Romeins / Grieks wateruurwerk vlgs. Perrault:

principe een reconstructie van de pilaarklok van Ktesibios

Dit was een 24-uurs inloop uurwerk met sifon dat een 6-delig rad aandrijft, wat via een rondsel weer een 61-delig rad aandrijft waardoor aldus een cyclus van 366 dagen (=1 jaar) werd aangegeven via een schaal op de kolom. Vaak werden wateruurwerken uitgevoerd als "kunstuurwerken" met mechanische aangedreven figuren en hydraulisch verkregen geluidseffecten, met name in China en Arabië.

Was er altijd al tijd?

160

K.G. Romeijn

Ook in AlexandriĂŤ zijn bijzondere toepassingen bekend, zoals de door een waterklok bediende tempeldeuren Hero(n) 75AD): Op een altaar werd een vuur gestookt dat lucht in een drukvat verwarmde. Via leidingen werd hiermee druk opgebouwd in een water reservoir, waardoor na verloop van tijd water naar een reservoir werd gestuwd, dat door te zakken via katrollen de deuren opende. Wateruurwerken werden in koude streken met fakkels tegen vorst beschermd ook gebruikte men om die reden zand en kwik (China): Een vlotter in een reservoir gevuld met zand, met onderin een uitstroomopening wat een eenparige uitstroom, onafhankelijk van de druk van de bovenliggende zandkolom, realiseerde: (de druk van een vol vat veroorzaakt grote wrijvingsweerstand en de druk bij een bijna leeg vat weinig wrijvingsweerstand met als gevolg dat de uitstroomsnelheid redelijk constant blijft).

In China had men zelfs een draagbare stopwatchuitvoering met kwik gevuld. Bekend is ook een kwik uurwerk van Isaac ben Sid, gemaakt in opdracht van koning Alfonso de Wijze (Spanje, CastilliĂŤ en Leon 1276AD). Dit bestond uit een trommel draaibaar op een horizontale as, voorzien van 12 radiale compartimenten waarin een gaatje en voor de helft gevuld met kwik. Een gewicht trok, via een om de trommel gewonden koord, aan de trommel waardoor deze ging draaien, de traagheid van de kwikstroom door de gaatjes zorgde voor een eenparige rotatie, diverse wijzerplaten werden door de as aangedreven. Versies hiervan afgeleid, gevuld met water, werden in de 17e en 18e Eeuw geproduceerd in N-Frankrijk en waren nog lang in gebruik (tot in de 20e Eeuw). Trommeluurwerk Bij dit type zakte de draaiende trommel langs een koord en werd de urenschaal aangebracht op het verticale ophangframe. Hydraulisch trommeluurwerk (ca.1700) De trommel is een gesloten vat met kamers c.q. schoepen, waarin doorlaatopeningen ( zie beneden) en gedeeltelijk gevuld met water . De trommel zakt tengevolge van de zwaartekracht, door het afrollen van het om de as gewonden koord, roterend naar beneden langs de urenschaal . Door het feit dat het water van kamer naar kamer stroomt ontstaat er een traagheid in de rotatie waardoor die gelijkmatig wordt gemaakt. Ze ontstonden aan het eind van de 16e eeuw en hadden veelal een 24- urenschaal.

Dwarsdoorsnede van de trommel

Was er altijd al tijd?

161

K.G. Romeijn

Replica van een waterklok uit 1687. (York Engeland)

Het water druppelt langzaam weg uit de cilinder en via een vlotter wordt de wijzer aangedreven.

30 minuten klepsydra (1670) Zandlopertype, afneembaar topdeksel ( i.v.m. het omkeren).

17e Eeuws trommeluurwerk

met uurwijzer en belsignaal

Engelse waterklok ca.1550

Was er altijd al tijd?

162

K.G. Romeijn

Waterklok van Embriaco:

Embriaco klok in Pinciotuinen

Deze waterklok, gemaakt door de Dominicaanse priester Giovanni Batista Embriaco t.b.v. de Wereldtentoonstelling in Parijs (1867). Nu in gerestaureerde uitvoering in het Pincio park in Rome. Het betreft hier een water-aangedreven klok met een â&#x20AC;&#x153;slingerâ&#x20AC;? echappement bestaande uit 2 lepelvormige reservoirs aan een balansarm, die om en om gevuld en geleegd worden waardoor de slingering wordt veroorzaakt.

Was er altijd al tijd?

163

K.G. Romeijn

Technische ontwikkeling t.a.v. ontwerp en dimensionering: + eerste ontwikkelingsbloei in Griekenland vanaf 300BC (Ktesibios) + voortgezet in Rome, m.n. door Vitruvius, (1e eeuw AD), o.a. invoering een diafragma van edelsteen. + in Arabië vanaf 1100AD (Al Jazari): Badi al Jazari (1136-1206), was een Arabisch geleerde, uitvinder en astronoom uit Noord-Mesopotamië (nu N- Irak), vooral bekend door zijn “Boek der Kennis van Ingenieuze Mechanische Apparaten”, waarin de constructie van 50 apparaten werd beschreven (uitgegeven in 1206), waaronder onder o.a.: * water en kaarsklokken, waaronder een astronomische klok * water hijsmachines * water en muziekautomaten Een moderne vertaalde uitgave van het boek

Hieronder een aantal apparaten: De kasteel klok was een grote astronomische klok, een complex apparaat dat ongeveer 3,4 m hoog was, en had meerdere functies naast tijdwaarneming, waaronder: de dierenriem, zon en maanbanen, het openen van luiken waarachter figuren verschenen voor elk uur en 5 automaat- muzikanten, seizoenprogrammering, 2 valkautomaten die ballen in vazen laten vallen. Gebruikte technieken o.a. water reservoir met vlotter, waterrad met nokkenas die hefbomen bedient, katrollen, doorstroom regulator en afsluiter. Kasteel klok (astronomisch wateruurwerk)

Waterklok

Schrijver waterklok

Was er altijd al tijd?

164

K.G. Romeijn

De Olifant klok Het mechaniek: Onderin de kop zit een dompelclepsydra die in een half uur zinkt en daardoor via een koord een wip bedient (bovenin de stellage) hierdoor valt (vanuit de door de man vastgehouden box) een bal in de bek van de slang, die daardoor vervolgens kantelt, de klepsydra reset en de olifant-drijver een slag op een trommel laat geven elk half uur afwisselend met de rechter of linkerhand, bovendien tjilpt de mechanische vogel elk half uur.(al deze mechanieken werkten. via treksnaren) Hierna de volgende cyclus, net zolang tot de ballen op zijn. De klok schijnt ook een systeem te hebben om de temporele uren in te stellen. Bovendien was in de uitvoering een scala van multiculturele symbolen verwerkt, De Olifant verwijst naar Indische en Afrikaanse culturen, de Slang voor de Chinese cultuur, de Phoenix voor de Egyptische, de Tulband voor de Islamitische cultuur en de waterklok verwijst naar de Griekse cultuur.

+ in China vanaf 1100AD. (Su Soeng), zie ook hfdst. 8.

De Hemelse Machine van Su Sung

Was er altijd al tijd?

165

K.G. Romeijn

+ in Europa ontstond vanaf 1200AD een algemeen ambachtelijke ontwikkeling van waterklokken. In het algemeen is er weinig bewaard gebleven van de gebruikte technieken.

"Problemen" bij wateruurwerken: * het constant houden van de vloeistofstroom. * de verdamping van de vloeistof. * diafragmaslijtage/-verstopping t.g.v.: kalkaanslag, algen etc. * temperatuurverschillen: uitzettingscoĂŤfficiĂŤnt. * viscositeit veranderingen bijv. t.g.v. temperatuur. * water als vloeistof is onbruikbaar bij vorst.

Was er altijd al tijd?

166

K.G. Romeijn

6 Zandloper, (Clessidra, Sablier, Sanduhr, Hour glass, Orologio a polvere ) Inleiding Hoewel de benodigde technologieën, gebruikt voor het vervaardigen van zandlopers, reeds bestonden in de Griekse en Romeinse cultuur is er geen evidentie gevonden voor het bestaan van zandlopers uit die tijd. Wat des te merkwaardiger is, daar er een rijke cultuur van klepsydra in die landen bestond, die op hetzelfde principe (wegstromende materie) berust en waaraan zelfs de zandloper (in sommige talen althans) zijn naam ontleende. In Europa ontstond de zandloper in de 8e Eeuw, het ontwerp wordt toegeschreven aan Luitprand een monnik van de (vroegste) kathedraal van Chartres . De eerste zandlopervermelding in de literatuur is uit 750AD, Karel de Grote zou er een hebben gehad van 12 uur. In onze streken is de zandloper ontstaan als vorstbestendige variant van het wateruurwerk, (in Duitsland: "Winterwasser Uhr"), waarschijnlijk in de 12e/13e Eeuw. Historisch overzicht Historische afbeeldingen van zandlopers De vroegste afbeelding van een zandloper komt voor op een fresco in Palazzo Pubblica in Siena 1337 (zie hieronder).

Detail of, Lorenzetti’s, Allegory of Good Government

William of England

Ook in het klooster van de San Nicolό in Treviso is een fresco (uit 1352, van Tomasso da Modena) te vinden waarop een zandloper te zien is op een afbeelding van (Cardinal William of England). (zie hierboven)

Was er altijd al tijd?

167

K.G. Romeijn

Een andere vroege afbeelding van een zandloper treffen we aan in Leviticus, een Hebreeuws manuscript uit 1395.

“De Leesles”, waarvan de duur met een zandloper werd aangegeven.

De zandloper was vooral een goedkoop, handzaam en (althans voor die tijd) redelijk nauwkeurig instrument voor het meten van "korte" tijdsintervallen. Met name vanaf de 14e/15e eeuw intensief gebruikt (Europa): in de rechtszaal (spreektijden), in kerken (liturgie timing), op scholen (lesduur), in werkplaatsen (werktijden), in het leger en bij de koopvaardij: Aan boord van schepen werd het wachtlopen in periodes van 4 uur in half-uur glazen geteld aan, het einde van de wacht sloeg men dan altijd 8 glazen ongeacht hoe laat het was.

In de zeevaart werden zandlopertjes van 15 en 30 seconden gebruikt bij het bepalen van de vaarsnelheid d.m.v. loggen: het zogenaamde“logglas” of “gissing glaasje”: ( in 30 sec. 5 knopen op 7 vadem afstand gaf 5 zeemijl per uur).

Logglas,15 sec.(ca.1850)

Een van de eerste geschriften over zandlopers voor gebruik op zee stamt uit 1345: Een zekere Thomas de Stetesam van het schip La George in dienst van koning Edward de 3e van Engeland bestelt 16 uurglazen. Ook is er sprake van een 12uur zandloper in de geschriften van Stetesam.

Was er altijd al tijd?

168

K.G. Romeijn

In 1380 werd in de inventaris van de nalatenschap van Koning Charles de 5e van Frankrijk, een “Grote Zeeklok in een koperbeslagen houten kist” beschreven. Ten behoeve van het bepalen van de lengtegraad op zee, d.m.v. het meten van de afgelegde vaartijd t.o.v. de vertrekhaven, had men zelfs zandlopers van 4 uur. (maritiem museum Amsterdam) Ook had men nauwkeurige (IJk-)zandlopers; bestaande uit bijv. 6 bollen boven elkaar van elk 5 minuten teneinde een half uur te kunnen ijken. Realisatie De uitvoering van een zandloper bestond veelal uit 2 glazen kegels op elkaar, verbonden door middel van een metalen verbindingskraag met doorstroom diafragma, afgedicht met was. Later werden de beide glazen versmolten met een bronzen bol met diafragma, vanaf ca. 1800 werden de glazen uit één stuk geblazen inclusief een diafragma doorstroom opening. De diafragmadiameter was ca. 10x de korreldoorsnede. Gebruikt werd o.a. zand, gemalen eierschalen, marmerpoeder en zelfs ijzervijlsel. De doorstroom snelheid bleek onafhankelijk van de nog bovenliggende hoeveelheid poeder (de kolomhoogte is verantwoordelijk voor de druk maar ook voor de wrijvingscoëfficiënt van de korrels waardoor de stroomsnelheid redelijk constant blijft) en ook van de temperatuur, terwijl de lucht tussen de korrels kan ontsnappen, hierdoor kon een redelijke nauwkeurigheid worden gehaald. Het zand sleet op den duur het diafragma uit, de nauwkeurigheid werd verder bepaald door de korrelgroottetolerantie en de afwijkingen in de wrijvingscoëfficiënt t.g.v. vormtolerantie van de korrels, door langdurig gebruik worden de korrels steeds gladder en kleiner met als gevolg een verloop (verkorting) van de tijdsduur, tevens waren ze (aanvankelijk) gevoelig voor de heersende relatieve vochtigheid. Er waren niet alleen enkelvoudige zandlopers maar ook versies met 4 glazen naast elkaar: (1/4, 1/2, 3/4 en 1-uur) voor een meer nauwkeurige opdeling van een uur. Zelfs werden er ingenieuze omkeermechanismen toegepast. Ook fraaie sierbehuizingen kwamen steeds meer voor. Rond 1600 ontstonden er Zandlopermakers-gilden, bijvoorbeeld uit Neurenberg is daarvan een Sanduhrmacher-wapen bekend uit1574 en ook een vermelding in de “NürnbergerMeisterkodex”uit 1679. Zandlopers werden zelden gesigneerd en zijn daardoor ook moeilijk te dateren.

Was er altijd al tijd?

169

K.G. Romeijn

Typen Kansel Zandloper: Staande zandloper, symmetrisch van vorm, hand-omkeerbaar en staande op een kansel of op een horizontale console, tafel, bureau etc. (Zowel enkel- als- meervoudig) Enkelvoudige kansel zandlopers

16e Eeuw, Frankrijk

18e Eeuw Nederland

Halfuur zandloper, 16e eeuw Duitsland

Was er altijd al tijd?

170

K.G. Romeijn

Meervoudige kansel zandlopers

Frankrijk 18e eeuw(met 4 gelijke glazen)

Frankrijk 16e Eeuw(met 2 glazen)

Kerk zandloper met 4 ongelijke glazen en omkeer draaipunt, Zweed, 16e eeuw

Was er altijd al tijd?

171

K.G. Romeijn

Wand Zandloper: Zowel enkelvoudig als meervoudig uitgevoerd, bedoeld om aan de wand te hangen, voorzien van twee ophang punten of met ĂŠĂŠn omkeer rotatiepunt in het midden van de ophangconstructie. Enkelvoudige Wand zandloper met 2 ophang ogen (17e Eeuw) Nederlands

Meervoudige wand zandloper met omkeer mechanisme en urenschaal Duits(18e eeuw)

Het meervoudige type was meestal uitgerust met 4 glazen: van respectievelijk 15, 30, 45 en 60 minuten. Op deze manier werd een looptijd van een uur in gelijke stukken redelijk nauwkeurig meetbaar, na het uur werd de set omgekeerd en soms werd hierbij een wijzer op een wijzerplaat een uur verder gezet. (met de hand of ook wel automatisch via een mechanische overbrenging).

Was er altijd al tijd?

172

K.G. Romeijn

7 Vuurklokken Inleiding Vuurklokken zijn gebaseerd op het, met eenparige snelheid, verbranden van een bepaalde brandstof. Ze zijn waarschijnlijk ontstaan in kloosters voor de religieuze ordening, later ook toegepast voor allerlei profane doeleinden. Soorten * Kaarsklok: het opbranden van kaarsen met een tijdschaal, gevormd door ingekerfde of ribbelmarkeringen, soms ook door middel van ingestoken metalen nagels, die bij het passeren van het (v)uur eruit vielen en hoorbaar in de opvangbak van de kandelaar terecht kwamen, waarmee men aldus het aantal verstreken uren kon tellen en horen. In de Arabische wereld ontstonden zelfs kaarsklok-gestuurde automaten (al Jazari), waarbij een contra gewicht aan de kaarshouder voor de aandrijving zorgde. * Balansklok: waarbij het verbranden van massa (bijv. Olie) de tijdsduur bepaalt via gewichtmeting. * Wierookuurwerken: Een wierook patroon uitgestrooid op een as-bed in een doos, in dit wierookspoor werden bamboe stokjes geplaatst als onderverdeling van de tijdsduur. De gloeiende punt van de verbranding was de tijdmarkering. Door per uur verschillende soorten wierook te gebruiken was het zelfs mogelijk de tijd te ruiken. Er was ook een type met wierookstaafjes die fungeerden als lont met inkepingen waarover, aan draden, belletjes hingen boven een metalen schaal en zodoende per uur een klanksignaal produceerden. Wierook brandt/smeult zeer gelijkmatig, waardoor het geschikt is om de tijdsduur mee vast te stellen. * Olielampen: waarbij het olie niveau, gemeten d.m.v. een op het glazen reservoir aangebrachte schaal, een maat voor de verstreken tijd bepaalde. Als olie werd aanvankelijk traan gebruikt.

Was er altijd al tijd?

173

K.G. Romeijn

* Kaarsklokken

Kaarsklok met kogels en opvang schaal

Al-Jazari kaarsklok automaat, 1206

De kaars, met bekende opbrandkarakteristiek, wordt door de topplaat opgesloten met een opening voor de brandende pit. De kaars wordt omhoog gedrukt doordat onderaan de kaarshouder een koord is bevestigd wat via een katrol met een contragewicht is verbonden, waardoor de kaars gelijkmatig omhoog beweegt en de aanwijzer (bevestigd aan het contragewicht) omlaag, waarbij de vogel de uren markeert. Het was, in die tijd, een van de meest geavanceerde kaarsklokken, er werd voor het eerst een bajonetsluiting in toegepast.

Was er altijd al tijd?

174

K.G. Romeijn

* Olielampen

Franse olielamp( veilleuse), 18e eeuw

Barok olielamp ca.1700

* Wierookuurwerken

Chinees asbed-type wierookuurwerk (materiaal paktong)

Was er altijd al tijd?

onderdelen van dit uurwerk

175

K.G. Romeijn

Chinees wierook uurwerk ca.1700 AD, lontstaaf type (hout)

Dit type kwam later ook voor als een soort wekker.

Chinese drakenboot wekker 19e eeuw (hout)

Was er altijd al tijd?

176

K.G. Romeijn

Wanneer en waar toegepast De Kaarsklok werd voor het eerst vermeld in Byzantium 400AD, in China is een vermelding uit 520AD bekend. Kaarsen met uur markeringen werden vanaf de 9e tot in de 14e eeuw in kloosters en aan het hof van bijv. de Engelse en Franse koningen (Alfred de Grote, Lodewijk IX, Karel V) voor tijdsduurbepaling gebruikt. Koning Alfred de Grote van Wessex (871-899AD) gebruikte 6 stuks 4-uren kaarsen t.b.v. het structureren van zijn dagindeling : 8 uur voor de officiële verplichtingen, 8 uur voor studie, 8 uur voor eten en slapen en 8 uur voor gebed. De kaarsen met een brandduur van 4 uur werden in een lantaarn geplaatst om het gelijkmatig opbranden te bevorderen.

Het Olielamp-type kwam vanaf de 15e tot in de 18e eeuw voor in m.n. N-Europa. Toepassingen o.a. voor het registreren van tijdsduur gebonden activiteiten bijvoorbeeld in kloosters en bij de rechtspraak. Ook bekend is het gebruik door vroedvrouwen om tijdens de bevalling de uren te meten i.v.m. het tarief. ( het zogenaamde vroedvrouwenklokje) Maar ook als avond en nacht tijdmeter als aanvulling op de zonnewijzer. Wierookklokken kwamen in China voor vanaf de 6e tot in de 19e eeuw. Rond 1073 was er grote droogte in China, waardoor water voor wateruurwerken een probleem werd dit gaf een nieuwe impuls aan de ontwikkeling van de wierookklok. Ze werden, m.n. in China en Japan, toegepast zowel als tempelklok in Boeddhistische tempels alsook in het publieke leven. Ze waren er in uiteenlopende vormen en werden vaak van fraaie, traditionele, decoraties voorzien. Nauwkeurigheid De onnauwkeurigheid van vuurkokken was groot o.a. door: • de inhomogeniteit van de brandstof bij met name kaarsen en wierook. • De inhomogeniteit van de pit en de onregelmatige aanvoer ervan m.n. bij de olielamp. • De instabiliteit van de luchttoevoer.

Was er altijd al tijd?

177

K.G. Romeijn

8 Mechanisch uurwerken Historisch Overzicht Het vroegst bekende ”uurwerkmechanisme” was een astronomische computer, handbediend en uitgevoerd in brons, gemaakt op Rhodos in ca.71BC. Het werd gevonden in een scheepswrak uit die tijd, bij Antikythera in Griekenland. (zie ook bijlage 1) Een dergelijk sophisticated instrument uit die tijd is verder nooit gevonden, derhalve is het onwaarschijnlijk dat de gebruikte technologie een brede praktische toepassing heeft gevonden, bovendien was brons schaars en voorwerpen werden vaak omgesmolten voor nieuwe toepassingen. Toch is het merkwaardig dat het 1000 jaar geduurd heeft voordat een gelijkwaardige technologie, opnieuw, ontstond! De stereografische projectie van de sterrenhemel werd al vanaf 150BC in Griekenland toegepast in astrolabia, een instrumenten waarmee dag en nacht vanuit de posities van de hemellichamen de tijd en datum kan worden bepaald. Deze instrumenten moesten met de hand gericht en ingesteld worden en zijn derhalve geen autonome mechanische uurwerken. De eerste autonome mechanische klok is uitgevonden in China (725 AD) door I Sing een Boeddhistische monnik/wiskundige. Het bestond uit een door water aangedreven wiel met nappen die volliepen en daardoor het wiel schoksgewijs per uur liet draaien. Op dit principe is ook het verbeterde uurwerk van Soe Song (1090AD) gebaseerd, dit kan beschouwd worden als een overgangstype tussen een waterklok en de Europese mechanische uurwerken. (zie ook bijlage 2) De mechanische klok met raderwerk, aangedreven door gewichten en geregeld met een vliegwielechappement werd in Europa uitgevonden, in 850AD door Pacificus, een monnik uit Verona. Deze uitvinding, werd pas rond 1280AD, waarschijnlijk in een cisterciënzerklooster (deze orde was gespecialiseerd in wetenschap en ambacht) uitgewerkt en toegepast met name voor de tijdsordening in abdijen en kloosters en had meestal een akoestisch uursignaal (aanvankelijk alleen de canonieke uren).

”Horologium Sapientiae” Zinnebeeldige voorstelling van het “Uurwerk der Wijsheid” (Middeleeuwse illuminati), uit 1455.

Deze Franse miniatuur toont een personificatie van de Wijsheid tussen twee torenuurwerken: een astronomisch uurwerk en een speelklok. Links zit de auteur die zijn visioen gadeslaat. Rechts op de tafel zijn een 8-kantig uurwerk met snek en vier zonnewijzers te zien. Dit is de oudste afbeelding van een uurwerk met snek.

Was er altijd al tijd?

178

K.G. Romeijn

Engeland, Frankrijk en Italië waren koplopers in de ontwikkeling en toepassing van mechanische uurwerken, later ook Duitsland. Klokkenmakergilden ontstonden (Parijs 1554, Geneve 1601). Het beroep klokkenmaker stond in hoog aanzien, zelfs kregen beroemde klokkenmakers niet zelden een officiële staatsaanstelling en droegen bij aan het prestige van het land. Sommigen kregen zelfs een graf in de Londense Westminster Abbey ( Tompion ). Al snel kwam ook de toepassing als openbare torenklokken op gang, aanvankelijk als luidklokken zonder wijzerplaat en vanaf ca. 1350 ook met een wijzerplaat, verdeeld in 12 uren en met slechts één wijzer. De vroege klokken sloegen elk uur maar 1 keer, de eerste klok die het juiste aantal uren sloeg werd gebouwd in 1335 in Milaan, later gevolgd door de klok van de kathedraal van Salisbury, die in 1386 werd geïnstalleerd (en nog steeds werkt). In Italië en Oost Europa werd nog een 24-uurs indeling gebruikt. (de dag liep daar van 1/2 uur na zonsopgang tot 1/2 uur na zonsondergang). Een aantal vroege torenklokken zijn bijvoorbeeld: + 1282 kathedraal van Exeter + 1286 St Pauls cathedral in London + 1292 kathedraal van Canterbury, kathedraal van Sens (Frankrijk) + 1313 sant Eustorgio in Milaan + 1380 Wells cathedral De draairichting van de wijzers van een mechanisch uurwerk, rechtsom (met de klok mee), is overgenomen van de draairichting van de voorloperklok, de zonnewijzer, de schaduw van de zonnewijzer loopt op het Noordelijk halfrond rechtsom. Echter, indien de ontwikkeling van de respectievelijke tijdmeters op het Zuidelijk halfrond had plaatsgevonden, dan was de draairichting waarschijnlijk linksom geweest. Rader uurwerken, waren met name als torenklok vanaf 1400 algemeen verbreid. Toch bleef de zonnewijzer nodig om de torenklok mee gelijk te zetten. Dit i.v.m. het feit dat men toen nog de "Ware zonnetijd" hanteerde. Een rader uurwerk kan immers op zijn best alleen gelijk lopen met de "Middelbare zon" (nog afgezien van de eigen, substantiële, onnauwkeurigheid in die tijd). *) De torenklok werd vanaf de 14e eeuw gekoppeld aan de luidklokken. Het uurwerk werd daartoe uitgerust met een slagwerk.

*) dit fenomeen leidde tot het aanbrengen van zonnewijzertjes in de vroeg mechanische zakhorloges.

Was er altijd al tijd?

179

K.G. Romeijn

Enige voorbeelden van vroege klokken:

Orvieto, klok van de Torre di Maurizio (1351) was oorspronkelijk ook een zonnewijzer

Torenuurwerk (1420, Winkel, Hervormde kerk), Oudste in Nederland (slinger is later toegevoegd),

links=”gangwerk”, rechts=”slagwerk”

Klok met Jaquemarts, Eglise Notre-Dame Dijon 1382

Was er altijd al tijd?

180

K.G. Romeijn

De ontwikkeling van het mechanisch uurwerk gaf ook een impuls aan het ontstaan van “automaten”, speelklokken, etc. Zo ontstond uit het slagwerk het speelwerk, een programmeerbare trommel die de klokaanslag bestuurde, zodat de torenklok voorafgaande aan de uurslag(en) een zogenaamde voorslag liet horen als vooraankondiging van de tijdslag. Deze voorslag werd later een voorspel in de vorm van een eenvoudige melodie van een beperkt aantal tonen, hieruit ontstond, met name in de Lage Landen, in de 16e eeuw het carillon, dat d.m.v. een klavier door de beiaardier kon worden bespeeld. Ook ontstonden er speelklokkunstobjecten van een prestigieus karakter aanvankelijk met aan de tijd gekoppelde melodieën uitgevoerd door “Jaquemarts die op bellen sloegen (Jaques en marteau = Jaap met de hamer). Deze ontwikkeling werd onder invloed van de “machthebbers/vorsten”, die wetenschap en kunsten beschermden en stimuleerden, populair als statussymbool.

Jaquemart-klok ca.1480(Zuidelijke Nederlanden)

Zo werd later het muzikaal niveau van de automaten geperfectioneerd door toepassing van speeltrommels met “tongen” en nog later met blaasbalgen en ”orgelpijpen” . Aanvankelijk gebaseerd op, met gewichten aangedreven, uurwerken, later na introductie van de veer als aandrijving werd het mogelijk om ze in meer handzame afmetingen te ontwerpen. Ook in de Oudheid was er al sprake van automaten met muzikale en andere effecten, echter waren die technologisch beperkt en gebaseerd op wateruurwerken (zie ook hfdst. 5). Astronomische torenklokken ontstonden, vanaf 1300 op basis van Spillegang/foliot-uurwerken, waarop naast de tijd ook de actuele stand van het hemelgewelf met zijn planeten werd uitgebeeld. De eerste astronomische klok is de Wallingfordklok van st. Albans Richard Wallingford (Gods Clockmaker), 1292-1336, abt van st.Albans ontwierp en bouwde (tot aan zijn dood) een astronomische klok. Deze had een uurslag en indicaties van zon/maan/en sterrenposities en zelfs van de maaneclipsen de bouw werd 20 jaar na zijn dood door zijn opvolger voltooid. De klok was bedoeld de gebed-en werktijd van de monniken te reguleren. De oorspronkelijke klok is verloren gegaan maar op basis van de originele beschrijving is er een replica gemaakt, te zien in st.Albans Cathedral, Hertfordshire GBr. ( zie hieronder).

Was er altijd al tijd?

181

K.G. Romeijn

Replica van de Wallingford klok

De “Drie Koningen” klok van de kathedraal van Straatsburg werd gebouwd in ca.1354 was 18m hoog en bestond uit meerder instrumenten: klok, astrolabium, kalender en een haan die om 12 uur met de vleugels klapperde en kraaide. De klok uit die tijd bestaat niet meer, de huidige klok is door de eeuwen aangepast en uitgebreid. Het Astrarium van Giovanni de Dondi uit 1364 is waarschijnlijk het eerste mechanisch aangedreven planetariumuurwerk en is te beschouwen als de vernuftigste technische prestatie van de 14e eeuw. (zie bijlage 4) Vanaf 1400 kwamen Astronomische klokken ( zie ook bijlage2 steeds meer in zwang zoals, bijvoorbeeld die aan het stadhuis in Praag (ca.1410). San Marco in Venetië (ca.1470), in Padua (1434), etc. Ook in oude kathedralen kwamen ze vaak voor in verband met de regulatie van de kerkelijke kalender, zoals in de kathedralen van Lyon en St. Omer. Daarnaast ontstonden er ook eenvoudiger versies van astronomische klokken met bijv. de praktische functie om eb en vloed op de plaatselijke locatie (meestal vissersplaatsen) aan te geven de zogenaamde getijdenklokken.

getijdenklok Arnemuiden 1589 (gerestaureerd in 1957)

Vanaf de 16e eeuw, ontstonden er ook astronomische tafelklokken en horloges, (zie bijlage 6) Was er altijd al tijd?

182

K.G. Romeijn

Technieken van mechanische uurwerken

1 aandrijfgewicht 2 aandrijftrommel 3 kroonrad 4 uurwijzer 5,6 lepels 7 spil 8 waag(foliot) 9,10 instelgewichten

Principe van een vroeg mechanisch uurwerk (14e Eeuw)

Aandrijving d.m.v.: * gewichten, zwaartekracht (tot de 15e eeuw), voordeel de kracht is constant echter met als nadeel dat er voldoend hoogte nodig is voor het verplaatsen van het gewicht * veerkracht (2e helft 15e Eeuw), met als nadeel dat de kracht niet constant is, de veer in opgewonden toestand geeft een sterkere kracht dan naarmate ze meer afgewonden raakt, hetgeen voor het gebruik in uurwerken een probleem geeft m.b.t. de stabiliteit van de aandrijving. Dit werd later min of meer verholpen door middel van de introductie van de Sne:. De Snek is een onderdeel in een klok dat de veerdruk reguleert, zodat de aandrijfkracht van de veer constant blijft. Hiertoe wordt een conisch ontvangrad aangebracht dat met een snaar wordt aangedreven door de veertrommel. Dit werd voor het eerst toegepast rond 1530.

veertrommel

gaand werk aandrijf-rad

Was er altijd al tijd?

183

K.G. Romeijn

Principes m.b.t. het verkrijgen van de regelmaat en dus de nauwkeurigheid: + echappement *): spillegang of lepelgang met waag (foliot) 1300: Een echappement geeft de aandrijfenergie in regelmatige stapjes vrij. Dit wordt gerealiseerd door van het zogenaamde aangedreven kroonwiel steeds ĂŠĂŠn tandje te laten ontsnappen (vandaar de naam). Spillegang: een aangedreven kroonwiel wordt in stapjes gereguleerd door een heen en weer slingerende waag of balans wiel. De verticale as (Spil) heeft 2 flapjes (lepels), die en voor de slingerkracht zorgen en ook het kroonrad in stapjes laat draaien.

Lepelgang met waag en foliot (ca.1300)

Lepelgang met balanswiel (vanaf 1675 met spiraalveer met name in horloges )

Spillegang met slinger (ca.1700)

+ slinger (ontdekt door Galilei ca. 1600 en in klokken toegepast door Chr. Huygens ca. 1650)

Replica van de Galilei slinger

oorspronkelijke tekening van het slinger echappement van Galilei

Huygens(slinger)klok, publicatie uit 1658

Was er altijd al tijd?

184

K.G. Romeijn

+ ankergang met slinger vanaf 1670 (Clement, Eng.) ankergang: anker, wordt aangedreven door slinger

Ankergang met terugloop(1670)·

Grahamgang(1720)· geen terugloop

Pennengang(1740) (zogenaamde rustende gang)

+ balans met spiraalveer 1675 (Huygens)

+ antifase slinger 1825 waardoor de effecten van wrijving werden gecompenseerd. *) in China had men rond 800 AD al een “Hydro-mechanische” vorm v/h echappement toegepast in water en kwik uurwerken!)

Curiosa: de slingerpolsslagmeter bedacht door Santorio, een tijdgenoot en vriend van Galilei, die zich met medische zaken bezig hield. Waar Galilei de slingertijd afmat met zijn pols, bedacht Santorio de omgekeerde (medische) toepassing van de slinger voor het meten van de polsslag. Dit instrument, het zogenaamde ”pulsiloge” bestond slechts uit een koord met een gewicht aan het eind. De arts varieert de lengte van het koord totdat de slingertijd overeenkomt met de polsslag. De lengte van het koord geeft dan de maat voor de polsslag van de patiënt. Tijdschaal-indelingsmechanieken werden/worden gerealiseerd door middel van tandraderen/ wielen. Deze bestonden reeds vanaf 380 BC in Griekenland en in China zelfs nog eerder (1000-500 BC). In astronomische uurwerken paste men zelfs differentiëlen toe in de oudheid, terwijl die in Europa pas veel later (1575) weer opnieuw moest worden uitgevonden.

Was er altijd al tijd?

185

K.G. Romeijn

Wijzerplaten De vroegste wijzerplaten in de 14e Eeuw hadden een 6 uren omtrek (dus 4 keer rond in 24 uur).

6-uur-wijzerplaat( Arpino, It.)

Citta di Castello (It.) , Palazzo del Podesta, (14e Eeuw) met o.a. een 6-uur wijzerplaat(rechts)

Aanvankelijk waren de uren niet verder onderverdeeld. Later voegde men een aparte wijzerplaat toe voor de kwartieren (zie boven) en nog later werd de kwartier-onderverdeling op de uurwijzerplaat aangebracht, ook ontstond de kwartierslag. Er waren ook wijzerplaten met 24 (Italiaanse) uren met het 1e uur veelal op de â&#x20AC;&#x153;3-uurâ&#x20AC;?positie, deze bestonden zowel Links- als Rechtsom-draaiend.

Was er altijd al tijd?

186

K.G. Romeijn

Brescia(piazza del Loggia): 24 uurs wijzerplaat voor Italiaanse uren

De klok in de Dom van Florence (santa Maria del Fiore) heeft een 24-uur-wijzerplaat met begin en eindpunt onderaan, ĂŠĂŠn wijzer linksom-draaiend. De schildering is van Paolo Ucello, uitgevoerd als fresco op de muur (in de hoeken afbeeldingen van heiligen).

Klok in de dom van Florence (1443)

Was er altijd al tijd?

187

K.G. Romeijn

Uur en kalender wijzerplaat (ca.1500, de Nederlanden)

Wijzerplaat: olieverf op paneel, 2 wijzers: 1) 24 uren onderaan beginnend en rechtsom, 2) maanstanden?, daarbinnen 12 kalender taferelen linksom met corresponderende dierenriemtekens, de buitenste ring bevat de 365 dagen van het jaar, tevens ook nog een band met de activiteiten van de planetenkinderen.

Soms had men de 24 uur opgedeeld in 2 x 12 uur (Rechtsom), in die tijd gebruikte men altijd Romeinse cijfers om de uren te duiden. Aanvankelijk hadden de klokken slechts ĂŠĂŠn wijzer, die de uren aangaf. De minutenwijzer werd pas toegepast toen de nauwkeurigheid van de klokken toenam t.g.v. het gebruik van de slinger (vanaf ca.1650). De eerste secondewijzer kwam pas in 1777 (in Frankrijk). De toepassing van (verbeterde) technieken in kleine (draagbare) uurwerken liep veelal een eeuw achter op die in de openbare (toren)klokken, zo is bijvoorbeeld het anker echappement in tafel-klokken voor het eerst in 1760 toegepast (Eng.) De eerste wekker in draagbare vorm is van 1575.

Was er altijd al tijd?

188

K.G. Romeijn

Wijzerplaten werden vaak fraai versierd met afbeeldingen gerelateerd aan de seizoenen. Op sommige Monumentale klokken werden soms ook de dagen van de week uitgebeeld met dagelijkse bezigheden, zoals: maandag-wasdag, dinsdag-marktdag , etc.

Wijzerplaat van staand horloge ca. 1750 Curiosa: De Hebreeuwse klok aan het oude Joodse stadhuis in Praag

De klok loopt linksom, de uren zijn in Hebreeuwse cijfers. Hoewel een Hebreeuwse klok normaal rechtsom loopt, heeft men hier om onbekende reden van afgeweken? (Hebreeuws schrift leest men van links naar rechts?).

De uurwerkindustrie in de omgeving van Geneve ontstond feitelijk als gevolg van de reformatie, de fijnmechanische ambachtelijke industrie zowel in hout als metaal was tot die tijd (1535) voornamelijk actief voor de (RK) kerkelijke rekwisieten, crucifixen, heiligenbeelden, etc. Dit soort producten werd door Calvijn verboden, waardoor men zich ging richten op de uurwerken klokkenindustrie.

Was er altijd al tijd?

189

K.G. Romeijn

Huis uurwerken te onderscheiden in diverse uitvoeringsvormen: Wandklokken: de hangklok opgehangen aan de muur, of de console-klok staande op een muurconsole, of de staande-klok op de vloer tegen de wand geplaatst Hangklok

(hang) Zaagklok uit 1780

Haagse klok 1660

Gotisch uurwerk .14e eeuw met spillegang en waag en wekkermechaniek

Zaagklok, ontstaan eind e

16 eeuw, is een uurwerk aangedreven door eigen gewicht zakkend langs een tandheugel, looptijd 1etmaal, met voorslinger, had oorspronkelijk slechts 1 wijzer

Was er altijd al tijd?

190

K.G. Romeijn

Tafelklok

met slagwerk 1584 Duits(36cm)

Console klok, Gotisch met foliot 15e eeuw

Staande klok

Hollandse staande klok 1750

Was er altijd al tijd?

191

K.G. Romeijn

De Atmos klok Dit is een veer-aangedreven klok, waarbij het opwinden van de veer wordt gerealiseerd op basis van expansie variaties veroorzaakt door temperatuur en luchtdruk veranderingen. Een gesloten kamer, die met een mengsel van gas en vloeistof was gevuld zorgde hierbij via een mechanische overbrenging voor de aandrijving van het opwind-systeem. Een variatie van 1º C gaf al voldoende energie voor het opwinden. Zie onderstaande figuren

Klok doorsnede

Principe

De Atmos klok is gebaseerd op het principe van de oudste expansie aangedreven klok van Cornelis Drebbel ,een Nederlandse uitvinder in de vroege 17e eeuw, die rond 1604, 18 klokken produceerde waaronder een voor King James (de Eltham perpetuum). In 1740, heeft Pierre de Rivaz, een uurwerkmaker uit Zwitserland ook een atmosferisch aangedreven klok gemaakt. zie hieronder

Pierre de Rivaz marine clock circa 1750.

De eerste commerciële Atmos klok werd ontworpen door Jean-Léon Reutter uit Zwitserland in 1928. De eerste klokken werden geoptimaliseerd en gefabriceerd in de fabriek van JaegerLeCoultre in de Zwitserse Jura.

Was er altijd al tijd?

192

K.G. Romeijn

Torsie slinger klok De torsie slinger werd uitgevonden door Robbert Leslie in 1793. Hij bestaat uit een verticaal opgehangen metalendraad, strip of dunne staaf met aan het eind een gewicht als slingerlichaam. Bij het forceren van de draad om zijn as treedt torsiekracht op, die de slinger terugdrijft. De kinetische energie wordt bepaald door de draaisnelheid en het traagheidsmoment van de slinger en is daarmee onafhankelijk van de valversnelling g.

Voor de draaifrequentie van een ideale torsieslinger geldt:

waarbij f de frequentie in Hz, D de torsiesconstante en I het traagheidsmoment van het slingerlichaam.

De eerste torsieslinger klok werd in 1841 door Aaron D. Crane (New Yersey) uitgevonden, tegelijkertijd en onafhankelijk hiervan werd door Anton Harder (Duitsland) in 1880 dezelfde uitvinding gedaan.

De harder klok, met een metalen schijf

Was er altijd al tijd?

193

K.G. Romeijn

De klokken werden ook wel Anniversary-,400 Day- of Jaarloper-klokken genoemd omdat ze ca. 400 dagen liepen na 1 keer opwinden, Een jaarloper is meestal onder een stolp geplaatst. Het is een mechanische klok met een dunne torsieveer met daaraan oorspronkelijk een metalen schijf, latere klokken meestal met drie of vier decoratieve messing ballen. zie hieronder

Klok slinger

De torsieslinger draait langzaam om zijn verticale as heen en weer. Via een door de klokveerkracht gegeven impuls aan de top van de torsieveer wordt de slinger in beweging gehouden. De slinger bepaalt de regelmaat van de klok als echappement. Doorgaans maakt een jaarloper vier volledige omwentelingen per minuut. Dergelijke klokken klok moeten altijd goed waterpas staan. De klok afmeting was standaard ca. 30cm hoog. Later ook in andere afmetingen tussen ca.18 en 25cm.

Moderne versie Harder klok

Was er altijd al tijd?

194

K.G. Romeijn

Draagbare klokken: reisklokken, hals uurwerken, (vest)zakuurwerken ontstaan vanaf de 16e eeuw en ontwikkelen zich in steeds kleinere afmetingen tot polshorloges in de 20e eeuw. De ontwikkeling ontstond in Duitsland in de 16e en Frankrijk in de 17e eeuw.

Zakhorloge met aan de andere zijde een zakzonnewijzer, met 4 poolstijl-zonnewijzertjes voor verschillende breedtegraden en kompas, eind 16e begin 17e eeuw (9,5cm diameter, zilver).

De reisuurwerken ook wel rijtuigklokken of officiersklok genoemd (men reisde in die tijd veelal per koets), waren klokken met vaak een voorziening om in het donker via geluid de tijd te kunnen vaststellen (repetitie) en op te hangen in foedraal.

Rijtuigklokken

Was er altijd al tijd?

Officiersklokje 1780

195

K.G. Romeijn

Chronometers (klokken t.b.v. plaatsbepaling op zee) Door het toenemend belang van de zeevaart in de 16e en 17e Eeuw werd de noodzaak van een nauwkeurige(r) Lengtegraad bepaling t.b.v. de navigatie als een steeds urgenter probleem ervaren. In Spanje, Holland, Engeland en Frankrijk werd hiertoe zelfs van overheidswege actie op ondernomen: * Spanje 1598, Philips de IIIe belooft een eeuwig pensioen aan degene die een methode voor lengtegraadbepaling bedenkt. * De Staten Generaal van Holland looft hiertoe in 1650 prijzen uit (Chr.Huygens en Salomon Coster doen serieuze pogingen een zeechronometer te ontwerpen) * Frankrijk idem in 1715 (F.Berthoud, heeft in 1763 een zeechronometer ontworpen) * Engeland vaardigt in 1714 de Wet op de Lengtegraden uit. Deze stelde een hoge beloning beschikbaar voor het vinden van een praktisch bruikbare en aangetoonde methode voor het vaststellen van de lengtegraad op zee: 1e prijs van 20000 Pond voor de precisie van 1/2° 2e prijs van 15000 Pond voor 2/3° 3e prijs van 10000 Pond voor 1° (een halve graad op de evenaar komt overeen met ca. 30 zeemijl)

Het een en ander te beoordelen door een deskundige jury, de zogenoemde Raad voor de Lengtegraden (zie ook Bijlage 6) Op een reis van 40 dagen van Engeland naar de Caribean mocht een klok 2 minuten afwijken ofwel 3 seconden per etmaal. Het bepalen van de lengtegraad was tot dan toe altijd een zaak geweest waar astronomen zich mee bezig hielden. Newton had de methode m.b.v. tijdmeting als theoretisch mogelijk doch praktisch onuitvoerbaar bestempeld. De beroemde klokkenmaker John Harrison nam rond 1727 desondanks de uitdaging aan en maakte 4 zeeklokken: de H1(1735), de H2(1741), de H3(1757) en tenslotte de H4 in 1761. Hij werd voortdurend tegengewerkt door beroemde astronomen, die dominant in de jury vertegenwoordigd en aanhangers waren van een methode gebaseerd op maanpositiemetingen. Uiteindelijk kreeg Harrison de prijs in 1773 met de H4, hoewel hij hem met de H1 in 1736 eigenlijk al verdiende. De H4 had in tegenstelling van zijn voorgangers geen slinger maar een balanswiel met spiraalveer en liep op een reis van Engeland naar Jamaica met een precisie van beter dan 0.1sec. per dag. Harrisons vindingen waren o.a.: * het toepassen van rollagers en edelstenen om de wrijving en slijtage te verminderen. * de toepassing van bimetaal om de temperatuur invloed te compenseren. * de toepassing van het remontoir t.b.v. de constante aandrijfkracht. * de toepassing van het balanswiel.

Was er altijd al tijd?

196

K.G. Romeijn

De Chronometers van John Harrison:

De (H1), 1735

De (H3), 1757

De (H4), 1761

Was er altijd al tijd?

197

K.G. Romeijn

Curiosa De “slinger van Foucault” 1581: Hoewel bedoeld om de rotatie van de aarde mee aan te tonen, zou hier ook een tijdmeter van afgeleid kunnen worden, hetgeen echter voor zover mij bekend nooit is gedaan. Er was in die tijd ook geen echte noodzaak meer voor en bovendien in uitvoering nogal onpraktisch, maar toch is het in principiële zin een zeer directe afbeelding van de definitie van onze tijdrekening (24hr is een aardrotatie).Op de polen is 1 uur = 15 graden, op de evenaar werkt hij niet! en daartussenin is 1 uur = 15 x sin f (waarbij f de breedtegraad van toepassing is. (voor Apeldoorn 1 uur = 11.8 graden). In het Panthéon in Parijs kan men deze “Klok” bewonderen, wat dichter bij huis nl. in Veere in de O.L VrouweKerk vindt men een (wat kleinere) kopie van deze slinger, ook in het universiteitsgebouw van Nijmegen hangt er een. Deze heeft een lengte van 13,5 m met een messing bal van ca. 100kg. De periode van de slingerbeweging is 7,4sec. Het vlak van de slinger m een volledige omwenteling in 30 uur, 31 minuten en 46 seconden. (ook het Teylers-museum te Haarlem bezit een demonstratie opstelling van dit fenomeen) Geschiedenis De fransman Jean Bernard Léon Foucault toonde op 6 januari 1851 met een slinger van slechts 2 meter en een gewicht van 5 kg in de kelder van zijn huis aan dat de aarde draait en niet de sterrenhemel. Enkele maanden later demonstreerde hij voor het eerst zijn slinger in het Panthéon te Parijs. Hij gebruikte daarvoor een bol van 28 kg opgehangen aan een koord van 67 meter. Na het op gang brengen van de slingerbeweging bleek het vlak waarin de slinger heen en weer gaat langzaam te draaien, met de wijzers van de klok mee. De draaiing van het slingervlak is in wezen een schijnbare draaiing. Deze berust er op dat het slingervlak juist zijn oriëntatie ten opzichte van de “vaste sterren” behoudt terwijl de aarde daar onderdoor draait. Op de Noord- en Zuidpool is het effect maximaal: De aarde draait in precies één dag onder het slingervlak door. Voor een poolreiziger zou juist het slingervlak in één dag lijken rond te draaien. De richting van de draaiing is op de noorden de Zuidpool tegengesteld, op de evenaar draait het slingervlak niet. Op tussenliggende breedtegraden zal de tijd voor een volledige rondgang langer zijn dan één dag: Hoe dichter bij de evenaar, hoe langzamer. De slinger visualiseert op overtuigende wijze de draaiing van de aarde om haar as zonder het gebruik van astronomische waarnemingen.

slinger in het Panthéon

Naamgeving van uurwerken en klokken “horologium” (Lat.)=tijdmeter ongeacht soort “clocca” (Lat.)=bel die de uren slaat (oorsprong Keltisch?): oorsprong luidklok als tijdgever in sommige West-Europese landen overgegaan op uurwerken (klok, NL; clock, Eng)

Was er altijd al tijd?

198

K.G. Romeijn

Bijlage 1: De antieke Griekse Computer van Antikythera

Het mechanisme werd gebruikt om de beweging van de hemellichamen zon en maan mee te berekenen en ook het voorspellen van eclipsen. Het was ook mogelijk hiermee maanposities vast te stellen waardoor het wellicht ook voor lengtegraadbepaling is gebruikt? Voor deze functies was de Metonische cyclus en de Saros cyclus in het tandwielmechanisme gerealiseerd.

Was er altijd al tijd?

199

K.G. Romeijn

Het ontwerp is waarschijnlijk gebaseerd op kennis en inzichten van Hipparchus en wellicht ook door hem gemaakt op Rhodos (wat in de 1e en 2e Eeuw BC een Astronomisch kenniscentrum was). Cicero heeft over een dergelijk instrument geschreven dat gemaakt zou zijn door Posidonius (iemand uit de school van Hipparchus). Het mechanisme bevat 30 tandwielen, wijzerplaten en astronomische inscripties van waaruit het e.e.a. valt te reconstrueren.

Impressie

Reconstructie

Was er altijd al tijd?

200

K.G. Romeijn

Bijlage 2: Astronomische klokken en uurwerken De “Kosmische Machine” van Soe Sung is te beschouwen als de eerste Astronomische klok.

Illustratie uit Soe Soeng’s boek (Xin Yiang Fa Yao, 1092) van de Kosmische Machine, in de klokkentoren in Kaifeng

Was er altijd al tijd?

201

K.G. Romeijn

e te e g va ee Chinese 'Kosmische Machine', de grote astronomische klok uit 1092 van Soe Soeng. De omhulling is weggelaten om het mechanisme zichtbaar te maken. De oorspronkelijke klokketoren was 9 meter hoog. Bovenop de klokketoren bevindt zich een machinaal aangedreven armillairsfeer om de posities van de sterren te observeren. Het oorspronkelijke model dat van brons was, werd rondgedraaid met behulp van een aandrijfketting. Rechts in het midden (B) kunt u een hemelglobe waarnemen die zich binnenin de toren bevond en synchroon draaide met de armillairsfeer erboven. Het centrale element in de reconstructie (D) is het ĂŠchappement dat, hoewel het door water werd aangedreven, mechanisch was. Hier was sprake van een mechanische klok en geen wateruurwerk ook al werd het aangedreven door de kracht van naar beneden stromend water of kwik. (Science Museum, Londen.)

Replica

Was er altijd al tijd?

202

K.G. Romeijn

De Astronomische klok aan het stadhuis van Praag

Astronomisch uurwerk aan het Praags stadhuis

Was er altijd al tijd?

203

K.G. Romeijn

Het uurwerk geeft vijf soorten tijd aan: - de ware plaatselijke tijd van Praag. - de tijd, gemeten in 12 “temporele-uren”' tussen zonsopgang en-ondergang. - de tijd, gemeten in een verdeling van 24 Boheemse of Italiaanse uren. - de plaats van de zon in de zodiak of dierenriem. - de sterrentijd. Het uurwerk heeft drie wijzerplaten: de vaste schijf in het midden met de schaal voor de Praagse plaatselijke tijd (in Romeinse cijfers) en de schaal voor de temporele tijd (in Arabische cijfers), de buitenrand, die daar (onafhankelijk) omheen draait: voor de Boheemse uren en tenslotte de Zodiak-ring, die (excentrisch) over de vaste schijf draait: 1 x per jaar om zijn eigen as en 1x per dag om het middelpunt van de vaste schijf. Er zijn drie wijzers: de wijzer met het handje, voor de respectievelijke urenindicaties. het zonnetje (dat op die wijzer heen en weer schuift) voor de indicatie van het sterrenbeeld en de temporele uren: via de gebogen lijnen(:de buitencirkel=zomersolstitium, de middencirkel= equinox en de binnencirkel=wintersolstitium), de wijzer met het sterretje, dat vast verbonden is met de zodiakschijf, voor de sterrentijd (af te lezen op de schaal in Romeinse cijfers). Het onderdeel bovenaan is de Parade van de Apostelen. Elk uur gaan er twee kleine deuren open en komt er een parade van apostelen voorbij. Het onderdeel onderaan is een kalenderbord met medaillons die de maanden aanduidt met toepasselijke allegorieën en Heiligen. (Geschilderd door Josef Mánes) Het uurwerk is het oudst en stamt uit 1410. De apostelen en het kalenderbord zijn in 1865 toegevoegd.

Was er altijd al tijd?

204

K.G. Romeijn

Het Zytglogge: In de Zytglogge Turm in Bern uit begin 1200, die oorspronkelijk de stadspoort was, bevindt zich al vanaf begin 1400 een astronomisch uurwerk.

Tekening uit1534 van de Zytglogge

Turm

astronomische klok 15e eeuw

Was er altijd al tijd?

jaquemart in torenspits

205

K.G. Romeijn

Huidige wijzerplaten

Westzijde klok

Oostzijde klok

Het oorspronkelijke uurwerk moet uit 1405 of ca.1470 stammen.

Uurwerk uit de restauratie van 1530

Was er altijd al tijd?

206

K.G. Romeijn

De MĂźnster klok In de Dom van MĂźnster, uit de 13e Eeuw, bevindt zich een astronomische klok gebouwd in 1540, een eerdere astronomische klok uit 1408 ging bij een grote brand verloren.

Was er altijd al tijd?

207

K.G. Romeijn

De klok heeft 7 wijzers: Zon, Maan, en de 5 planeten Saturnus, Jupiter, Mars, Venus, Mercurius (volgens het Ptolemaeus wereldbeeld). De uurwijzer is de Zon en draait linksom.(op een Zuid oriëntatie gaat de Zon van links naar rechts) De Maan-wijzer is een zilveren bal voor de helft zwart. De klok maakt één omwenteling in 24 uur en heeft behalve een uren schaal ook nog een schaal die 4 minuten aangeeft. Er zijn kleine wijzers voor de planeten. Boven de klok bevindt zich een carrousel met figuren die elke dag tevoorschijn komen op het middagpunt (Noen): De Wijzen uit het Oosten trekken al buigend voor Maria met kind Jezus, voorbij, begeleid door de schilder (van de klok) en zijn assistenten Links en rechts boven 2 bewegende figuren; de figuren: de figuren linksboven, die elk hele uur, resp. op de trompet blazen en de bel luiden. De figuren rechtsboven de Dood, met in de hand hamer en pijl en daarnaast Chronos met een sikkel en zandloper, die elk kwartier resp. met de pijl zwaaien en de zandloper omkeren. Aan beide zijden van de klok is een lijst met de goden en planeten van de dag waarna de dag is vernoemd en wisselt om middernacht. Afmeting klok is 3 meter in doorsnee.

Was er altijd al tijd?

208

K.G. Romeijn

Astronomische klok van de kathedraal Notre Dame in St. Omer, 1558

Het smeedijzeren uurwerk loopt nog steeds (sinds1558), op basis van zijn originele onderdelen en is daarmee het oudst authentieke exemplaar.(Er zijn wel oudere bv. die van Lyon uit 1379 maar herhaaldelijk geheel of gedeeltelijk gerestaureerd en uitgebreid)

Het is merkwaardig dat in de 16e eeuw dergelijke klok in een kathedraal werd aangebracht, terwijl in diezelfde periode de kerk in een ernstig conflict met Galilei verwikkeld was, m.b.t. het heliocentrische model van Copernicus (waarin de aarde en de andere planeten om de zon draaide, waar de kerkelijk leer nog volgens Ptolemaeus-model de aarde als het middelpunt van het zonnestelsel zag.)

Was er altijd al tijd?

209

K.G. Romeijn

Astronomische uurwerken

Astronomische tafelklok 1690 (hoogte 57cm)

Was er altijd al tijd?

210

K.G. Romeijn

Astronomische hangklok

Zwartewoud, hout 1740, 48cm hoog.

Was er altijd al tijd?

211

K.G. Romeijn

Astronomische horloges

Astronomisch zakuurwerk eind 17e eeuw

een 17e eeuws hals horloge

idem 1690

Was er altijd al tijd?

212

K.G. Romeijn

Bijlage 3: Planetaria Een planetarium is een schaalmodel van ons zonnestelsel en in zijn oorspronkelijke vorm mechanisch. Archimedes zou al een primitieve uitvoering hebben bedacht en gemaakt waarmee de zon en maan en planeetbewegingen kon worden gesimuleerd. Ook het Antikythera mechanisme bevat een planetarium. (bijlage 1) De oudste planetaria waren gebaseerd op het Geocentrische wereldbeeld. Posidonius van Rhodos (135-51BC), zijn astronomische werk is grotendeels verloren gegaan, maar hij schijnt o.a. een befaamd planetarium te hebben geconstrueerd. Het Astrarium van Giovanni de Dondi 1330-1388 (astronoom, dichter en arts uit Padua). Het is te beschouwen als het oudste mechanisch aangedreven planetarium (1364). De Dondi bouwde er16 jaar aan, het was ca. 1m hoog en had een 7-hoekig frame.

Replica van het Astrarium

Het toont de bewegingen van de zon en de maan en alle, in de middeleeuwen bekende, planeten. Inclusief epicycles en gebaseerd op het PtolemeĂŻsche wereldbeeld. Aangedreven door een gewicht en met een onrust als echappement. Alle planeetbanen worden op zeven wijzerplaten zichtbaar gemaakt met de daarbij horende data. Bovendien bezat het ook nog een religieuze kalender. De klok gaf de tijd aan in uren en zelfs minuten (wat in die tijd nog niet eerder was gerealiseerd), op een 24-uurs wijzerplaat. De replica is gebaseerd op het oorspronkelijke manuscript van de Dondi, met een uitgebreide Was er altijd al tijd?

213

K.G. Romeijn

beschrijving van de klok inclusief de technische constructietekeningen ervan. (zie onderstaande fragmenten)

fragment van het mechaniek *)

Was er altijd al tijd?

214

K.G. Romeijn

fragment van de beschrijving van wijzerplaat van de planeet Venus *)

*) (Biblioteca Capitolare van Padua)

Was er altijd al tijd?

215

K.G. Romeijn

Heliocentrische planetaria Het oudste Nederlandse planetarium: is de Leidsche Sphaera uit 1672

Leidsche Sphaera, Huygens planetarium, 1665-1672

Christiaan Huygens bouwde rond 1690 een heliocentrische machine die d.m.v. tandwielen de belangrijkste planeten aandreef. (zie hieronder)

Leidsche Sphaera, Huygens planetarium, 1665-1672

Was er altijd al tijd?

216

K.G. Romeijn

Eise Eisinga (1744-1828) uit Franeker bouwde in 1781, het oudste nu nog werkende, mechanische planetarium aan het plafond van zijn woonkamer. (zie hieronder)

zijn huis

Eise Eisinga

zijn woonkamer

het aandrijfmechaniek, op zolder

detail plafond

Was er altijd al tijd?

217

K.G. Romeijn

Een Orrery (of Tellurium) is een (veelal beperkt) mechanisch planetarium als tafelmodel uit 1707, gemaakt door de Engelse klokkenmakers Graham en Tompion, een kopie hiervan werd aan de graaf van Orrery geschonken en zodoende heet het sindsdien Orrery.

Orrery gebruikt voor astronomisch onderricht 1750 door James Ferguson

Heliocentrisch tellurium (gravure uit â&#x20AC;&#x153;Astronomy explainedâ&#x20AC;? van James Ferguson (1757.)

Tellurium Hartog van Laun, uit ca.1800

Was er altijd al tijd?

218

K.G. Romeijn

Bijlage 4: “Wet op de lengtegraden”

Uittreksel van de Parlements-acte (1714), met de namen van de leden van de “Board of Longitude”

Was er altijd al tijd?

219

K.G. Romeijn

9 Elektrische uurwerken Historie en ontwikkeling Onderscheid valt te maken tussen a) elektrisch opwinden, b) elektrisch aandrijven, c) elektrisch echappement, d) het volledig elektrische uurwerk en tenslotte e) het elektronische uurwerk: a) bijv. het m.b.v. een elektromotor automatisch ophalen van de gewichten. b) het aandrijven van het echappement. c) m.b.v. elektromagnetische pulsen gestuurd echappement. d) Electro (synchroon)motor klok. e) Stemvork oscillator klok en Kwarts klok. De eerste elektrische klok was een elektrostatische, bedacht door Carlo Streizig uit Verona in 1816, er is weinig informatie meer over dan het principe, zie onder.

electrostatische klok principe De eerste “moederklok” werd in 1839 ontworpen door Carl Augustus Steinheil, professor aan De universiteit van München. Het betrof een mechanisch slinger uurwerk, waarbij de slinger een wipje aandreef wat in een kwikbak bewoog, waardoor bij elke slinger 2 tegengestelde elektrische pulsen ontstaan, die naar een secundaire klok werden gestuurd. Het eerste echte elektrische uurwerk werd gemaakt door de Engelsman Alexander Bain in1840, in 1841 kreeg hij patent op een elektromagnetisch gestuurde slinger(klok). Zie hieronder

Bain’s slinger(klok)

Hipp-slingerklok

Was er altijd al tijd?

220

K.G. Romeijn

In ca.1860 werd ook door Matthäus Hipp de elektromagnetisch aangedreven slinger verder ontwikkeld. zie hierboven. Wheatstone bedacht een systeem wat gebruik maakte van Foucault stromen.

Een mechanisch uurwerk met een licht slingertje waaraan een spoeltje was bevestig wat over 2 permanente magneten bewoog, waardoor er een wisselstroom werd opgewekt, die naar een dochterklok werd gestuurd. Dit principe werd later in 1900, door Martin Fischer uit Zürich tot een betrouwbare klok uitgewerkt.

Fischer klok

In 1885 ontwierpen de gebroeders Désiré en Gustav van de Plancke uit Kortrijk, een systeem wat zonder mechanische belasting van het gaande werk via een elektromagnetische overbrenging een veer zou kunnen opwinden. Frank-Hope Jones en George Bennett Bowell pasten in 1895 dit idee toe op hun versie van een elektrisch opgewonden klok met gebruikmaking van gravitatiekracht De eerste elektrische klok als standaardreferentie voor de GMT ontstond in 1852 in Greenwich. Bij de elektrische ”synchroonmotor-klok” werd/wordt de tijd afgeleid van de wisselstroom netfrequentie (van 50hz in Europa resp. 60Hz in Amerika). Deze netfrequentie werd/wordt door de Elektriciteitscentrales nauwkeurig geregeld en gecontroleerd. Vanaf 1918 werd de toepassing van dit type klok verder verspreid t.g.v. de elektriciteit distributie in het publieke domein (de spoorwegen, bedrijven, scholen etc.). Later, vanaf 1940, ontstond ook de huishoudelijke toepassing. De “Kwartsklok”, een op basis van een kwartskristal-oscillator gestuurd elektrisch uurwerk, werd reeds in 1928 uitgevonden. In 1939 werd de eerste kwartsklok geïnstalleerd in Greenwich als standaard. Het duurde echter nog vele jaren voor ze de synchroonmotoruurwerken volledig zijn gaan vervangen. Vanaf 1970 verdrongen ze ook geleidelijk het mechanische uurwerk in horloges helemaal. De doorbraak was het gevolg van de halfgeleider ontwikkelingen in de elektronica waardoor miniatuur batterijtjes voldoende energie leverden om de uurwerken te laten functioneren, terwijl tegelijkertijd de chiptechnologie de miniaturisatie van het uurwerk zelf mogelijk maakte. (Accutron, 1960 Zwitserland: stemvorkoscillator, zie hieronder)

Was er altijd al tijd?

221

K.G. Romeijn

Accutron horloge 1960 Radiografisch gestuurde elektronische klokken waaronder kwartsklokken: deze worden met behulp van een radiografisch signaal automatisch gecorrigeerd. De eerste atoomklokken stammen uit 1947. De atoomklok op basis van de spinfrequentie van het cesium 133 atoom (1955), hierbij komt 1 seconde overeen met 20 miljard pulsen. Deze wordt tot nu toe slechts toegepast als ultieme nauwkeurigheid wordt vereist zoals bijv. in de ruimtevaart, in laboratoria en als wereldtijdstandaard (1973, Coordinated Universal Time: UTC). Het cesium 133 atoom is gekozen om zijn geringe gevoeligheid voor magnetische velden. De atoomklok blijkt t.g.v. de variatie van de afstand tussen aarde en zon gedurende het jaar niet helemaal stabiel te zijn. Dit kwam o.a. aan het licht door de vergelijking met de pulsar stabiliteit. In 1968 beschikte ook het Nederlands-“IJkwezen” over atoomklokken. Ontwikkelingen van de atoomklok: · Ammoniakgas klok (1949) · Cesium klok (1967) · Cesium fountain klok (1972) · Magnesiumklok (1997) · Ionenval klok (2000) · Strontium klok (2005) De UTC werd tot 1982 naar de resp. landen gedistribueerd m.b.v. één ijking per jaar met een officiële standaardklok van het UTC, vanaf 1982 vindt een continue distributie plaats (t.b.v. van de ijking) via satellietverbindingen. Pulsartijd Pulsars zijn sterren, met een enorme materiedichtheid, buiten ons zonnestelsel. Deze hebben een sterk magneetveld bij hun polen en door de eigen as-rotatie zenden ze dientengevolge sterke elektromagnetische pulsen uit, die met grote radioscopen kunnen worden opgevangen.

Was er altijd al tijd?

222

K.G. Romeijn

10 Kalender Inleiding Een kalender is: “de registratie van lengte en verdeling van een jaar in maanden weken en dagen” of: ”een systeem van tijdsverloop-berekenen vanaf een begin, in lengte uitgedrukt in een indeling van een jaar in maanden, weken en dagen.” De kalender is de oudst bekende vorm van tijdsbepaling, uiteraard in verschillende Verschijningsvormen onder invloed van de ontwikkeling der mensheid. Kalendae (= eerste dag van de maand) is de oorsprong van het woord kalender. Cyclische kalenders zijn de oudste kalenders, die zonder het continu bijhouden van verstreken tijdseenheden, rechtstreeks aangeven in welk jaardeel men zich bevindt en zijn gebaseerd op het meten van natuurlijke cycli, zoals bijvoorbeeld die van de zon, maan en de aardrotatie. Lineaire kalenders zijn kalenders met tijdrekening waarbinnen de cyclische kalender is opgenomen. Een tijdrekening behoeft een afgesproken referentie punt van waaraf het registreren (tellen) begint. Historisch overzicht * Afrikaanse telstok 35.000BC: 29 inkepingen in een kuitbeen van een Baviaan, dergelijke telstokken (maar dan van hout) zijn ook nu nog in gebruik bij bepaalde stammen in ZWAfrika (Bosjesmannen), als kalender. * In de “grotte du Tai” in Frankrijk heeft men een (Zonne?-) kalender gevonden uit ca. 10.000BC: ( een bot met 1 kerfstreepje per dag en gegroepeerd in jaren) * Ingekerfde beenderen met maanstandnotities uit de steentijd in (Europa). * In Zaïre gevonden maankalender, een botje met daarop 30 inkervingen in de vorm van de Maanfasen (ca.8000 jaar oud).

De oudste? Maankalender (Zaïre ca 8000 jaar oud)

Was er altijd al tijd?

223

K.G. Romeijn

* Oudste Egyptische kalender (5e/4e millennium BC), waarbij een jaar werd verdeeld in drie seizoenen: 1) plant- 2) groei- en 3) oogstseizoen: 1)Vanaf ‘t moment van overstroming v/d Nijl (eind juni) tot het droogvallen v/h overstroomde land (eind okt.) 2)Van zaaien tot oogsten van de gewassen(eind okt.- eind febr.) 3)Vanaf de droogteperiode (laagwater in de Nijl,), tot aan de volgende overstroming (eind febr.- eind juni)

De meest oorspronkelijke Egyptische kalender was dan ook de Nijlmeter-peilstok. Later werd ook de zonnewijzer, d.m.v. schaduwlengte-bepaling, als seizoenskalender gebruikt. * In het oude Egypte (4000BC) had men de "zon cyclus" al bepaald op 365 dagen. Een afbeelding hiervan op een cirkel van 360 graden leverde 5 extra (niet bestaande) dagen op, die per jaar werden weggewerkt. Deze schrikkeldagen werden beschouwd als gevaarlijke dagen, waarop (kosmische) rampen zich konden voordoen, bleven die uit dan was er alle reden om uitbundig te feesten, in gebruik tot 238 BC. Daarna liet Ptolomeus III het verschil tussen 365 en 365,2422 dagen van het werkelijke zonnejaar corrigeren met om de 4 jr. één schrikkeldag, hierdoor werd het jaar gemiddeld 365,25 dagen. * Nippoer kalender (Soemerie = neder Mesopotamië), equinox-type 3760BC. * Babylonische kalender ca. 3000BC: lunisolair: 12 maanden van afwisselend 29 en 30 dagen (maanjaar=354dagen), door periodiek een 13e maand toe te voegen kwam het jaar op 365,2422 dagen, wat overeenkomt met het tropisch zonnejaar. * Schematische Maankalender (Egypte 3e millennium BC), die werd ingevoerd voor dagelijkse ordening: 1 jaar = 365 dagen = 3 seizoenen van 4 maanden van 3 weken van 10 dagen + 5 toegevoegde epagonale dagen. (Epagonale: aan de geboorte van Oudegyptische goden gewijde dagen) * Sterrenklok (Egypte eind 3e millennium BC): Met een schaal van 36 decades ( het jaar verdeeld in stukken van 10 dagen + 4 epagonale dagen). Gebaseerd op “ heliacale” opkomst van de ster Sirius, later (2e millennium BC) op de passage op het middaguur op de meridiaan. Afbeeldingen hiervan zijn gevonden op de binnenkant van het sarcofaagdeksel van farao -?, respectievelijk op het tombe-plafond van farao Ramses VII. * Mesopotamië: kalenders t.b.v. de belastinginning 2070BC * Etruskische kalender (500BC): zoals beschreven op de Tafel van Capua (Tabula Campuana) een 10 maanden kalender ( Maart-December), die de religieuze feesten aangaf de naam van de god van die dag, de voorgeschreven offers en door wie die moest worden uitgevoerd. * Stonehenge(3000-1400BC) Astronomisch heiligdom/kalender? * Mnjadra-tempels (4000-3000BC) Malta: Astronomische kalender/heiligdom. * Horizon kalender (o.a. Stonehenge, Chankillo, Kukulkan): Hierbij geeft de oriëntatie van de Zonsopkomst gemeten op de plaatselijk zichtbare horizon rechtstreeks het seizoenmoment aan. * Griekse kalender op basis van de Olympische cyclus van 4 jaar (8 juli 776BC). * Chinese kalender(1300BC): lunisolair, maanjaar van 354 dagen. In een periode van 19 jaar zijn er 7 jaren met 13e maanden plus nog een correctie tot 22 ingevoegde maanden per 60 jr. De traditionele Chinese kalender heeft een 12 jarige cyclus, elk jaar is vernoemd naar een dier.

Chinese traditionele kalender

Was er altijd al tijd?

224

K.G. Romeijn

Het Chinese Nieuwjaar begint op de 2e nieuwe maan na de winterzonnewende. Elke maand begint om middernacht op de dag van de nieuwe maan. De traditionele kalender wordt alleen nog als feestkalender gebruikt, in het dagelijkse leven wordt de Gregoriaanse kalender gebruikt. China kent meer dan 50 kalenderhervormingen in 20 eeuwen, doorgevoerd per keizerlijk decreet van de respectievelijke keizerrijken. * Zapotec cultuur (Mexico) kalender uit 500BC. * De Maya cultuur (200BC-900AD) had een kosmisch georiënteerde godsdienst waarin tijdrekening onderdeel was van de religie. In de periode van 200BC tot 250AD ontstond door bestudering van de kosmos d.m.v. astronomische observatie en registratie van de cyclus van hemelverschijnselen de haab-kalender. Deze had een zonnejaar van 365,2420 dagen en was dientengevolge nauwkeuriger dan de Gregoriaanse, het jaar begon op 23 februari. De Maya’s hadden ook “een lange telling” kalender, gebruikt voor tijdrekening. (bijlage 13) * De Azteken kalender was gebaseerd op het aldaar gehanteerde 20-tallig stelsel: 18 maanden van 20 dagen + 5 extra dagen (boete of ongeluksdagen). De kalendersteen van de Azteken, zie bijlage 9. * Tiahuanaco cultuur (Bolivia): zonnepoort kalender 15000BC?, deze had een jaar van 290 dagen, verdeeld in 12 maanden van 24 dagen + 2 extra dagen. De reden voor de afwijking van ons bekende jaar is onbekend. -Was het zonnejaar in die tijd anders door een kosmische oorzaak?. Of was het -een ritueel gedefinieerd jaar?... Of was het een jaar van een: -andere planeet??

* Zonne-(observatorium) kalender in Peru: de 13 stenen torens van Chankillo vormen een getande N-Z horizon, waartussen de zonsopkomst/ondergangsmomenten als functie van de betreffende kalendermaand tot op enkele dagen nauwkeurig kon worden waargenomen.

Chankillo zonnekalender, Peru,400BC, zie ook bijlage 10

* De Olmeken (Mexico (1300BC-600AD) hadden een astronomische kalender (gevonden op de achterkant van een masker uit 31BC).

* Ethiopië had een 532 jaar kalendercyclus met als beginpunt de Scheppingsdatum(5000BC), gebruikt aldaar vanaf 100AD tot in de middeleeuwen. * De Inca cultuur (1200-1500AD) kenden zowel een maan als een zonnekalender. * Joodse kalender: in gebruik sinds 378AD is een gecorrigeerde maankalender lunisolair, zoals de Babylonische, uitkomend op het tropisch zonnejaar. * Mohammedaanse kalender: basis is ‘n maankalender van 354 dagen, met 6 maanden van 29 + 6 maanden van 30 dagen, er worden in een periode van 30 jaar nog 11 dagen Toegevoegd en wordt het gemiddelde jaar 354,3667 dagen. (zuiver maanjaar = 12x29,5305879 =354,3670548 dagen)

Was er altijd al tijd?

225

K.G. Romeijn

* Perzische kalender: waarin een jaar 365 dagen had, in 33 jaar werden 8 schrikkeldagen toegevoegd, hierdoor had het gemiddelde jaar 365,242424 dagen en daarmee nauwkeuriger dan de Gregoriaanse. Het jaar begon op 11 augustus. * Griekse kalender: deze had een maanjaar van 354 dagen als basis, met 6 mnd van 29 dagen en 6 van 30 dagen, bovendien werden in een periode van 8 jaar nog 3 maanden van 30 dagen toegevoegd, waardoor het gemiddelde jaar 365,25 dagen telde. De Atheners lieten het jaar in juni beginnen, de Macedoniërs in september. * Mexico (Yucatan) trappiramide van Kukulkan bevatte 365 treden van het zonnejaar, tijdens de equinox ontstond er bij ondergaande zon (vanaf ca.3 uur) een slangslinger-illusie door het zonlicht/schaduw patroon over de zijkant van de trap, die uitmondde in een gebeeldhouwde slangenkop. Tevens was er tijdens de solstices nog een astronomisch fenomeen, waardoor er bij zonsopkomst (rond 7.15 uur) exact een helft volledig verlicht en de andere helft donker is (in de schaduw), de resp. helften verwisselen met zomer- resp. wintersolstice. De gevederde slang was het symbool van de god Kukulkan van het MayaPantheon.

Trappiramide van Kukulkan(800AD)

Het ontstaan van de Kalender # Kalenderbehoefte ontstond in de oudheid ten gevolge van de ondervonden seizoenafhankelijkheid van verzamelen, jacht, landbouw en veeteelt, alsmede door de gevoelde behoefte aan klimaatvoorspelling i.v.m. bijvoorbeeld overstromingsgevaar. Hiertoe gebruikte men veelal het seizoen afhankelijke fenomeen van de variërende schaduwlengte. Ook was de afhankelijkheid van de getijden met betrekking tot de visvangst en zeevaart een belangrijke reden. De zogenaamde seizoenkalenders waren daardoor uiteraard verschillend per landstreek en breedtegraad. De oudste kalenders waren derhalve Cyclische kalenders. Later ontstond de behoefte aan een meer gedetailleerde kalender ten behoeve van handelsafspraken en regulatie van o.a. belastingheffingen. # De 3 grote natuurcycli, de aardrotatie om de aardas, de omloop van de aarde om de zon en de omloop van de maan om de aarde, werden als basis voor de kalender gebruikt: * de aardrotatie voor licht/donker v.w.b. de dagtelling * de “zonnecyclus” vooral voor de seizoenvaststelling * en de maancyclus m.b.t. de zeegebonden behoefte # De indeling van het jaar in 4 seizoenen werd niet wiskundig bepaald, maar werd rechtstreeks afgeleid van de waargenomen fenomenen zoals: winterzonnewende, voorjaarsequinox, zomerzonnewende en najaarsequinox. (Dit vond uiteraard plaats in die streken waar de seizoenen zich significant manifesteerden)

# Voor de kalendervaststelling was astronomische kennis noodzakelijk, vooral in Mesopotamië en China ontstond hierin een hoge graad van ontwikkeling.

Was er altijd al tijd?

226

K.G. Romeijn

# De Maankalender is ouder dan de Zonnekalender en is op de omlooptijd en de schijngestalten van de maan gebaseerd: (synodisch) 29,53059 dagen tussen twee identieke maanstanden, een maanjaar = 354 dagen; 12 mnd. van resp. 29 en 30 dagen. Het verschil tussen 354,36706 en 354 werd gecorrigeerd met schrikkeldagen. # De Zonnekalender is gebaseerd op de omlooptijd van de aarde om de Zon in 365,242199 dagen. # Lunisolaire kalenders zijn aan het zonnejaar aangepaste maankalenders d.m.v. periodiek toevoegen van een schrikkelmaand (19 jaarcyclus: 12 van 12 mnd. en 7 van 13 mnd.) een voorbeeld hiervan is de Joodse kalender. Ook de Kelten hadden een lunisolaire kalender. (zie ook bijlage 4) # De Kalenderhistorie van het Midden-Oosten uit de oudheid: Het oude en religieuze kalendersysteem in het Nabije- en Midden-Oosten was lunisolair. Dit gold in de vroege beschavingen voor het hele Midden-Oosten, behalve Egypte. Bestudering van wigvormige tabletten die in dit gebied zijn gevonden bieden de mogelijkheid de ontwikkeling van tijdrekening te traceren tot terug naar de 27’ste eeuw BC, rond de tijd dat het schrift werd uitgevonden. In Zagros (het vroegere Perzië en Koerdistan) en Mesopotamië werd het zonnejaar verdeeld in twee seizoenen, de "zomer", die de gerstoogst in de tweede helft van mei of begin juni omvatte, en de "winter", die ruwweg overeenkomt met de moderne herfst/winter. Drie seizoenen (Assyrisch) en vier seizoenen (Anatolisch) werden geteld in de noordelijke landen, maar in Zagros en Mesopotamië waren leek de tweeseizoens-telling het meest gebruikelijk. De proto-Koerdische namen van de tweeseizoens-telling van het jaar zijn nog terug te vinden in de Koerdische taal, nagelaten door Oude Koerden die in Zagros leefden. De zomer Tawistan (zeven maanden), ofwel de tijd van lichtheid ofwel zonneschijn, en de Winter Zimistan (vijf maanden), ofwel de tijd van de koude en donkerte. # De ontwikkeling van de Romeinse kalender: In 735BC werd Rome gesticht door Romulus, deze introduceerde een kalender van 304 dagen per jaar, verdeeld over 10 maanden. Deze kalender werd echter als zeer onpraktisch ervaren, de landbouw had een kalender nodig die betrouwbaar was t.a.v. de seizoenen. In 700BC, stelde koning Numa Pompilius een maankalender in van twaalf maanden en kwam het jaar daarmee op 355 dagen, de afwijking was nog steeds onpraktisch groot wat leidde tot een reeks toevoegingen, zoals bijvoorbeeld om het jaar een extra maand, waardoor ‘t jaar gemiddeld 366,25 dagen kreeg. Later werd ook nog de Griekse kalender geprobeerd, deze had 365 dagen doch deze was echter te gecompliceerd. Tot 304BC was de kalender het exclusieve eigendom van de machthebbers, (koningen, aristocratie en priesters), die er naar believen mee manipuleerden (t.b.v. belastingheffing etc.) Julius Ceasar introduceerde in 45BC de Juliaanse kalender. Deze was overgenomen van de, op het Egyptische zonnejaar gebaseerde kalender van Ptolomeus III (238BC), deze had 12 maanden en 365,25 dagen per jaar plus om de 4 jaar 1 extra dag. In de Europese middeleeuwen gebruikte men zelden cijfers om de datum aan te geven, maar verwees men naar het karakter van de betreffende dag. Hiervoor werden veelal Bijbelse of kerkelijke referenties gebruikt, zoals bijvoorbeeld: - 1e maandag in augustus: vernietiging van Sodom & Gomorra - 28 december: Herodes bloedbad op onnozele kinderen (de zog. Duivel gerelateerde/kwalijke dagen) - Patroonheiligen dagen, zoals St. Andries: 30 november - Allerheiligen, Pasen, Pinksteren en Kerstmis (dit waren Gods heil brengende dagen)

De oeroude cyclus der seizoenen werd ingelijfd door er een Christelijk sjabloon overheen te plaatsen, heidense feesten en riten werden in stand gehouden en van een Christelijke betekenis voorzien.

Was er altijd al tijd?

227

K.G. Romeijn

Zo werd: het “lentefeest” Pasen, het zomerzonnewende feest op 21 juni werd hiervoor zelfs 3 dagen verlaat om het te laten samenvallen met St. Jan de Doper, het winterzonnewende feest werd Kerstmis, etc. Met het in de kalender plaatsen van Christelijke feestdagen werd soms rekening gehouden met de agrarische drukke tijd, zo werd bijvoorbeeld door Karel de Grote “Allerheiligen” verplaatst van 13 mei naar 1 november (alle oogsten t/m de wijnoogst waren dan achter de rug). Nacht en Winter werden aan de Duivel toegedacht. Dag en Zomer waren Godgewijde tijden. # Paus Gregorius XIII voerde in 1582 de Gregoriaanse kalender in, die ook nu nog wordt gebruikt. De reden was de gebleken onnauwkeurigheid (op dat moment al 10 dagen) van de Juliaanse kalender. Deze kalender voegt elke 4 jaar een schrikkeldag toe behalve op de eeuwwisselingen met daarop weer de uitzondering, dat de eeuwjaren waarvan de eerste twee cijfers door vier deelbaar zijn wel een schrikkeldag krijgen(eens in de 400jaar). Daarmee werd een jaar gemiddeld 365,2425 dagen wat betekent, dat we in het jaar 4915 één dag moeten overslaan. De Jezuïet /wiskundige Clavius bedacht in opdracht van Gregorius deze kalenderhervorming. Er werden bij de invoering 10 dagen geschrapt (5 t/m14 okt.).

Paus Gregorius en de kalendercommissie bijeen.

De invoering van deze kalender verliep niet overal gelijk: De hoofdzakelijk Rooms Katholieke landen Spanje, Portugal, Frankrijk, evenals de katholieke delen van Duitsland en Zwitserland volgden Italië (Rome) nog het snelst (1582t/m1584). In de Nederlanden: De Staten Generaal, Brabant en Zeeland in 1582, Holland, Bisdom Luik en Groningen in 1583, Gelderland, Overijssel, Utrecht, Friesland en Groningen (opnieuw na afschaffing in 1594) in 1700 en ten slotte Drenthe 1701. In Duitsland (Protestant, Denemarken en Zwitserland (Protestant) in 1700. De invoering in Engeland vond pas in 1752 plaats waar ze toen al 11 dagen moesten schrappen (3 t/m13 sept.), Zweden idem in 1753. In Rusland voerde tsaar Peter de Grote op 1 januari 1700 de Juliaanse kalender in, tot dan toe gebruikte men de Byzantijnse kalender, die begon met de Bijbelse scheppingsdatum1 sept. 5509BC.

Was er altijd al tijd?

228

K.G. Romeijn

Hiermee wilde hij zich aanpassen aan de in de protestante landen gebruikte kalender, die gingen echter voor een belangrijk deel rond die tijd over op de Gregoriaanse-kalender. Het duurde tot 1918 voordat in Rusland de introductie van deze kalender plaatsvond (de oktober revolutie is hierdoor dus eigenlijk november revolutie?) De invoering in: Polen 1919, Griekenland en RoemeniĂŤ in 1920 en Turkije in 1927. De Oost Orthodoxe kerk heeft deze kalender nog steeds niet ingevoerd en derhalve valt bijvoorbeeld Pasen in Griekenland op een andere datum dan in West-Europa.

Gregoriaanse kalender: Deze 18e eeuwse (bronzen) doorlopende kalender geeft de data aan, waarop Pasen ieder jaar valt, zowel in de Juliaanse als in de Gregoriaanse tijdrekening.

# In Frankrijk werd in 1793 de Republikeinse kalender ingevoerd, na de revolutie wilde men af van de, kerkelijk geassocieerde Gregoriaanse kalender om de seculiere staat te accentueren. Een en ander werd echter als zo onpraktisch ervaren, dat de invoering ervan is gestrand en per 1 januari 1806 werd teruggedraaid. Deze Republikeinse kalender verdeelde het jaar in 12 mnd. van elk 30 dagen, onderverdeeld in 3 decades (van 10 dagen), plus 5 complementaire dagen. Een dag bestond uit 10 uren van 100 minuten (zie ook bijlage 7). Uurwerken werden uitgevoerd conform het nieuwe systeem en soms met 2 systemen. (het oude en het nieuwe). # In Rusland voerde men in 1928 de revolutie-kalender in: 5 dagen = 1 week, 6 weken = 1 maand, 1 jaar = 12 maanden + 5 vakantiedagen om op 365 uit te komen. In 1940 keerde men terug naar de Gregoriaanse kalender. # Sinds 1956 zijn er weer voorstellen om de kalender aan te passen: 4 gelijke kwartalen met 1 maand met 31 dagen + 2 maanden met 30 dagen, de 365e dag die dan overblijft wordt een wereldwijde feestdag, Pasen en Pinksteren elk jaar op dezelfde dag en in de schrikkeljaren een extra feestdag. ( het is echter bij voorstellen gebleven) # Onze kalender heeft een cyclus van 28 jaar, d.w.z. een bepaalde datum valt om de 28 jaar op dezelfde dag van de week. (dit als gevolg van 2 cycli: elk jaar schuift de kalender 1 dag op en om de 4 jaar nog een dag extra, dus elke 4 jaar schuift ze 5 dagen door, dit is na 28 jaar: 35 dagen=â&#x20AC;&#x2122;t eerste veelvoud van 7 ).

Was er altijd al tijd?

229

K.G. Romeijn

# Metonische cyclus (Meton Gr. 432BC) van 19 jaar, bedacht om een harmonisatie van zon-en maankalender te realiseren. Deze bevatte 12 maanden van 29 en 30 dagen (om en om) plus 7 maal in de 19 jaar een toevoeging van een 13e maand, dan was er nog een fout van 5 dagen, die werd gecorrigeerd door ad. hoc. nog 5 schrikkelmaanden een dag extra te geven. Hierdoor wordt, zij het schoksgewijs, een synchronisatie verkregen (in elke 19 jaar) van beide kalenders. *) (19 jaar = 235 lunaties of 6939 dagen. Het guldengetal geeft aan in welk jaar van deze cyclus we ons bevinden. De periode(in dagen) vanaf de laatste nieuwe maan wordt epacta genoemd. Het guldengetal en de epacta worden gebruikt om de tabellen van de maanfasen en getijden op te stellen.)

# In de moderne Joodse kalender wordt dit als volgt gedaan: cyclus van 19 jaar, waarin in het: 3e,6e,8e,11e,14e,17e,19e jaar een 13e maand van 30 dagen wordt toegevoegd. (de fout is dan nog 3.6 dagen) Zie ook bijlage 6 # In de Islam(maan)kalender is de Metonische cycluscorrectie niet toegepast, de Ramadan verschuift derhalve voortdurend asynchroon met de zonnekalender achteruit. zie ook bijlage5 # De Hindoe kalender wordt in India gebruikt in het religieuze leven en de Gregoriaanse in het alledaagse leven. Hindoes zien de wereld als een reeks tijdcycli. Een Cyclus bestaat uit 12000 goddelijke jaren. Een goddelijk jaar is 360 zonnejaren, dus een cyclus is 4320000 jaar Duizend cycli zijn samen een Kalpa. Een Kalpa is een enkele dag in het leven van de god Brahma, de schepper van het universum. # Voor de Christenen is het jaarlijks vaststellen van de datum van Pasen de belangrijkste drijfveer geweest om de maan-en zonnekalender te koppelen. Pasen gedenkt de opstanding van Jezus, die volgens overlevering, heeft plaatsgevonden op de zondag die valt na de 1e volle maan na de voorjaarsequinox; voorwaar een complex verband tussen de zonen maancyclus. De katholieke kerk gaf m.b.t. dit probleem een belangrijke impuls aan het bestuderen van, alsmede aan de ontwikkeling van de â&#x20AC;?meridiaankalendersâ&#x20AC;?. *) De meridiaankalenders projecteren om 12 uur locale ware zonnetijd een schaduw-of lichtbeeld op de meridiaan ter plaatse als functie van de datum: van wintersolstitium, via lente-equinox naar zomersolstitium en via de herfstequinox weer naar het wintersolstitium. Soms werden alleen de solstices gemarkeerd m.n. bij de oudste vormen (ca.11eeeuw). Deze meridianen zijn veelal te vinden in kerken, observatoria, baptisteria, etc.: bijvoorbeeld in: Rome: Santa Maria degli Angeli (1560), het Vaticaan in de toren van de 4 winden (1582), (deze gaf destijds de fout van de Juliaanse kalender duidelijk aan) Bologna: San Petronio (1655), Milaan: de Dom (1786), Palermo: de Dom (1820) Florence: Santa Maria del Fiore (1755), La Specola (1784), Battisterio (11e eeuw) Bergamo:Palazzo della Ragione (1798) Parijs: St. Sulpice (1750), Tonnerre: Hotel Dieu (1785), Chartres, in de kathedraal(14e eeuw), alleen zomerzonnewende markering, ( aangebracht in de 18e eeuw), In de basiliek van Vezelay uit de 9e eeuw. Strasbourg cathedrale Bourges cathedrale Brussel: St. Michiel, Aalst, Antwerpen, Brugge, Dendermonde, Lier. zie ook bijlage 8.

*) Ook het feit dat in veel middeleeuwse kathedralen astronomische uurwerken voorkomen, waarop het verloop van de hemellichamen door het jaar zichtbaar werd gemaakt, heeft dezelfde achtergrond.

De indeling van het jaar De Week is ontstaan rond 700BC in Babylon als een periode van 7 aaneengesloten dagen waarschijnlijk omdat men aan het cijfer zeven een mystieke waarde toeschreef. In meerdere culturen is het getal 7 bijzonder: Japan kent bijvoorbeeld 7 geluksgoden, Rome 7 heuvels, de antieke wereld 7 wereldwonderen, het Christendom 7 hoofdzonden, 7 bekende planeten (in die tijd resp. Zon, Maan, Mars, Mercurius, Jupiter, Venus en Saturnus).

Was er altijd al tijd?

230

K.G. Romeijn

Ook benadert de week van 7 dagen 1 maanfase redelijk dicht. Volgens het scheppingsverhaal uit de bijbel werd de wereld in 6 dagen geschapen en was de 7e dag de rustdag. Kortom de werkelijke grondslag van de oorsprong van de week blijft speculatief. Het woord week komt waarschijnlijk van het Oud Hoogduitse woord wechsel. Er zijn wel 15 verschillende definities van de week variërend van 5 tot 15 dagen. De oud Romeinse cultuur kende een 8-daagse(markt)cyclus de zogenaamde nundinae als week. De oude Grieken kenden helemaal geen week. Conform de “Tien Geboden”: 6 dagen werk en de 7e als rust en aan Godgewijde dag. De dag bestemd voor godsverering was in de verschillende godsdiensten niet altijd dezelfde bv. bij het Jodendom viel de sabbat op zaterdag, bij de Moslims op vrijdag en bij de Christenen op zondag. De Romeinse keizer Constantijn I, de Grote (regeerde van 306-337), stelde de zondag (= dies Solis) in als officiële dag waarop niet gewerkt mocht worden, maar te besteden aan de verering van de God naar keuze. De naam van deze dag werd ontleend aan de in die tijd gangbare Romeinse zonnecultus met als zonnegod Mithras. In 313 stelde Constantijn de Chr. godsdienst gelijk met alle andere (Edict van Milaan). Constantijn liet zich op zijn sterfbed (Chr.) dopen en keizer Theodosius maakte van de Chr. godsdienst de Romeinse staatsgodsdienst in 1380. De Romeinse week begint op zondag 00.00 uur en eindigt op zaterdag om 24.00 uur. De naamgeving van de andere dagen van de week werden in de Babylonische tijd al gerelateerd aan de toen bekende planeten van ons zonnestelsel (door ze de namen van de planeetgoden te geven). Deze benaming, hoewel van heidense oorsprong, werd later in sommige landen gehandhaafd of er werden Germaanse en Noorse mythische Goden vernoemd. Dit werd bijvoorbeeld in het Frans/Nederlands/ Engels/Duits: #Lundi/Maandag/Monday/Montag naar de Maan #Mardi naar Mars/ Dinsdag/Tuesday/Dinstag naar Tiw #Mercredi naar Mercurius /Woensdag/Wednesday naar Wodan /Mitwoch #Jeudi/naar Jupiter /Donderdag/Thursday/Donnerstag naar Thor #Vendredi/naar Venus /Vrijdag/Friday/Freitag naar Frya #Samedi/Zaterdag/Saturday/Samstag naar Saturnus In Griekenland en Rusland (orthodox) kent men geen planeetgeoriënteerde namen voor de weekdagen, maar orthodoxe heiligen en liturgische associaties. (zie ook bijlage 14) Tegenwoordig hanteert men ook wel weeknummers en volgens een in 1972 afgesproken conventie is week 1 de week waarin de 1e donderdag van het jaar valt. De indeling en naamgeving van de maanden werd vanaf de introductie van de Juliaanse kalender (45BC) voor het eerst geformaliseerd. De winterzonnewende werd nu de basis voor de 1e maand van het jaar, i.p.v. de lente-equinox maand, die daarvoor werd gebruikt.. Dus januari werd 1e maand i.p.v. Maart. De maandlengte werd om en om op 31 en 30 vastgesteld, waarbij voor februari de 30 dagen slechts om de 4 jaar gold. De namen van de maanden in deze kalender waren overgenomen van de “oud Romeinse kalender” met uitzondering van juli, die refereerde aan de naam van de keizer, die bovendien deze maand het maximaal aantal dagen (31) toekende. Later kon ook keizer Augustus het niet laten om behalve de naam, ook de lengte van de 8e maand (was tot dan toe Sextilus met 30 dagen en de maand waarin de keizer aan de macht kwam) de naam Augustus te geven en op 31 dagen te brengen, dit ten koste van de maand februari, die sindsdien slechts 28 dagen telt (was 29). Het werd een keizerlijke trend om zichzelf te vernoemen in de kalender: Nero claimde april, Claudius mei en Germanicus juni, totdat Tiberius, die september was toegedacht, het systeem verwierp met de vraag: “Wat te doen na de 12e keizer?” Overigens werd op provinciaal niveau de maandnaamgeving vrijelijk, met prestige oogmerk, aangepast door belangrijke lokale figuren te vernoemen.

Was er altijd al tijd?

231

K.G. Romeijn

Uiteindelijk werden en bleven tot op vandaag de namen van de maanden als volgt (in het Nederlands): #Januari naar Janus (God van poorten en deuren*) louw(=looi)maand. #Februari naar Februs (God van het dodenrijk) sprokkelmaand. #Maart naar Mars(de God van de oorlog)  lentemaand. #April naar Aperine (Lat.= openen van de knoppen)  grasmaand. #Mei naar Maja (Godin van de wasdom)  bloeimaand. #Juni naar Juno (Godin van geboorte en licht)  zomermaand. #Juli naar Julius Ceasar (was quintilis=Lat. voor 5)  hooimaand. #Augustus naar keizer Augustus (was sextilis=Lat.voor 6)  oogstmaand. #September naar Septem (=Lat.voor 7)  herfstmaand. #Oktober naar Octo (=Lat.voor 8)  wijnmaand. #November naar Novem (=Lat.voor 9)  slachtmaand. #December naar Decem (=Lat.voor 10)  wintermaand. *)De God Janus had 2 gezichten één kijkend naar het verleden de ander naar de toekomst (Januskop)

Karel de Grote gaf de maanden namen die verwijzen naar de bijbehorende agrarische activiteiten deze vindt men dan ook veelvuldig afgebeeld in de getijdenboeken en in de middeleeuwse beeldende kunst. Waarom begint het nieuwe jaar op 1 januari, 10 dagen na de winterzonnewende: In 45 BC werd, door Julius Caesar, de dag waarop de Romeinse senaat werd beëdigd, aan het einde van de zonnewende feesten, vastgesteld als 1 januari van het nieuwe jaar. In de middeleeuwen was het beginpunt van het jaar per land en streek soms nog verschillend afhankelijk van de aldaar gangbare geloofstraditie, bijvoorbeeld gerelateerd aan: a) de geboorte van Jezus (kerstmis) b) Maria-Boodschap c) de Lijdensweek d) de verrijzenis van Jezus (Pasen) e) de besnijdenis van Jezus (1 januari) Dat deze data historisch gezien niet kloppen, wist men toen nog niet, het ging om de symboliek van de komst van het “Licht” der verwachting en verlossing, die men (zo handig) aan de Zonnewende(cultuur) had gekoppeld. Jaartelling (Tijdrekening) De Lineaire kalender waarin de jaartelling centraal stond is ontstaan vanaf de tijd dat de eerste staten in verschillende culturen, verspreid over de wereld, ontstonden in ca. 3000BC. De Jaartelling is de registratiemethode van de voortschrijding der jaren t.o.v. een bepaald beginpunt. Als beginpunt werd vroeger vaak het aan de macht komen van een absoluut heerser gekozen (Keizer/Farao/Dynastie/etc.) of het stichtingsmoment van een bepaalde religie. Tot aan 153BC werd in het Romeinse rijk de lente als begin van het nieuwe jaar gehanteerd en de 15e van de eerste maand werden de Consuls benoemd. Dit werd i.v.m. de krijgsvoorbereiding als lastig ervaren (in de winter voorbereiden gaf de mogelijkheid dat al in het voorjaar de oorlog kon beginnen).

Jaartellingreferenties van de diverse kalenders: De Joodse kalender nam als beginpunt het tijdstip van de schepping (AM = Anno Mundi). (volgens de Joodsorthodoxe opvatting op 7 oktober 3761BC) De Kopten namen de schepping eveneens als referentie echter op een ander tijdstip (5500BC). (Ze zijn later overgegaan op de Juliaanse kalender). De Byzantijnen idem maar dan op 5509BC.

Was er altijd al tijd?

232

K.G. Romeijn

James Ussher, Anglicaanse Aartsbisschop van Ierland, berekende in 650 AD de schepping van de wereld op 4004 BC, waardoor de geboorte van Christus precies op 4000 AM zou vallen, hetgeen correspondeerde met de in het oude testament v/d Bijbel beschreven karakteristiek van het “Duizendjarige Rijk”. De aanduiding ”anno mundi” is derhalve niet eenduidig bepaald! De oudste datum van de Egyptische kalender is 4236BC. De oude Romeinse kalender neemt als referentie het moment van de stichting van Rome (AUC=ab urba condita) in 753BC. Later werd dit Anno Diocletianus refererend aan het begin van het keizerschap van Diocletianus (284AD). Uiteindelijk werd in 532 door Dionysius, in opdracht van Paus Johannes I, de geboorte van Jezus als beginpunt van de jaartelling gedefinieerd (AD=anno Domini). Hierbij werd ten onrechte het jaar 0 overgeslagen, waardoor de telling in feite een jaar voorloopt t.o.v. die geboortedatum. Bovendien is later gebleken dat de geboorte van Jezus waarschijnlijk 4 á 6 jr. eerder moet hebben plaatsgevonden. De geboortedatum 25 december zoals in het christendom voor Jezus wordt aangehouden klopt ook al niet nl.: 25dec. was de (Rom.) zonnewende datum (Sol Invictus = onoverwinnelijke zon), tevens de geboortedag van de Oud-Romeinse zonnegod Mithras en was daarom in die tijd een al bestaande feestdag. (de winterzonnewende was in die godsdienst de belangrijkste feestdag, als symbool van de terugkeer van het licht). Men heeft uit opportunistische redenen deze datum maar aangehouden voor Kerstmis. Curiosa: ook 6 dec. aangenomen als geboortedag van sint Nicolaas, blijkt zijn sterfdag te zijn, ook een feestreden?

De invoering van deze (onze) jaartelling verliep langzaam. In Italië vanaf 562 en in de rest van Europa, met uitzondering van bijvoorbeeld het Katholieke Spanje en Portugal, waar men tot in de 12e tot zelfs 15e eeuw de oude Diocletianus-kalender aanhield, werd ze pas 200 jaar later gemeengoed. De Engelse benedictijner monnik Beda, gebruikte ze voor het eerst, in de 8e eeuw, zoals uit zijn ”Historia Ecclesiastica” blijkt. De Islamitische kalender neemt de dag van Mohammeds vlucht van Mekka naar Medina (hidjra) als beginpunt (16 juli 622AD). (AH=anno Hidjra, werd ingevoerd in 634).Er bestaat ook een islam.-kalender met als begin de geboorte van Mohammed o.a. toegepast in Libië sinds 1994. De Boeddhistische kalender neemt de dood van Boeddha als beginpunt (543BC volgens de Theravada traditie) en wordt nog steeds gebruikt bijv. in Thailand. De Hindoestaanse kalender kende verschillende jaartellingen. De Shaka kalender ingevoerd in 1957, die wordt gebruikt voor het vaststellen van religieuze dagen, begint op 15 maart 78AD. Een andere in India gehanteerde religieuze kalender refereert aan koning Vikram, die hem invoerde met het nulpunt 57 BC = (AV=anno Vikram). In India wordt voor de alledaagse zaken overigens de Gregoriaanse kalender gebruikt. De Maya kalender: Volgens deze tijdrekening begon hun tijdperk in 3114 BC en eindigt het op 21-12-2012AD, waarna weer een nieuwe kosmische cyclus van 26000 jaar volgt. (zie bijlage 13) (In alle latere Meso-Amerikaanse culturen bijv. de Azteken werd iets dergelijks aangenomen)

De Perzische kalender is een zonnekalender met het startpunt van het jaar gelijk aan de Islamkalender (lente equinox op breedtegraad 52.5°) ontstaan in de 11e eeuw. Datum vergelijking: De datum 1 januari 2000 in onze kalender is: Joods: 23 Tevet 5760, Islam: 24 Ramadan 1420, India: 11 Pausa 1921(Hindoestaanse Shaka) Kopten: 22 Keihak 1716 (Juliaans met als beginpunt Diocletianus), Ceasar: 19 december (Juliaans)

Was er altijd al tijd?

233

K.G. Romeijn

Historische vormen Efemeriden: Dit zijn lijsten/tabellen met gegevens over de stand van (belangrijke) hemellichamen vastgelegd voor een actuele periode en per dag. Deze, uitgevoerd in de vorm van kleitabletten, werden al in ca.700BC gebruikt door de Chaldeeën voor astronomische doeleinden. In Egypte bestonden kalenders waarop goede en slechte dagen werden gemarkeerd gerelateerd aan een bepaalde god, voorzien van voorschriften en aanbevelingen voor deze dag.

Papyrus van een Egyptische kalender waarop goede en slechte dagen zijn aangegeven: Dagen aangegeven in kolommen onder elkaar: rood = slecht, zwart = goed.

Hieruit ontstaan in de vroege middeleeuwen de Almanakken (oorsprong Almenichakion=kalender, Grieks-faraonisch) als een jaarlijks uitgegeven publicatie met daarin de voor dat jaar geldende astronomische gegevens zoals zonsopkomst en zonsondergang, de maancyclus, etc. vastgesteld voor elke dag in dat jaar. Ze ontstonden in China tijdens de Tang dynastie rond 877AD. Ook de Maya’s en Azteken hadden almanakken. In Europa zijn ze geïntroduceerd door de Arabieren in de 14e Eeuw en waren aanvankelijk alleen astronomische kalenders. Later vanaf ca. 1600 werden ze uitgebreid met allerlei praktische informatie, zoals: weersvoorspellingen, astrologische voorspellingen, agenda’s van markten, openingstijden en sluitingstijden van stadspoorten, dienstregelingen (van postkoetsen etc.), feestdagen, medische praktijken en geldkoersen kortom alle zaken die voor de burger van belang konden zijn. Aanvankelijk waren de almanakken handgeschreven en vanaf 1454 werden ze ook gedrukt wat uiteraard tot een grotere oplage en verspreiding leidde. Er ontstonden bijv. in de Nederlanden verschillende uitgaven meestal gerelateerd aan de belangrijkste steden in die tijd, zoals: Deventer, Zwolle, Kampen, Utrecht, Leeuwarden, Amsterdam, Leiden, Delft, Nijmegen, Den Bosch en Enkhuizen. Aan de uitgave was altijd een astronoom/astroloog verbonden als berekenaar, vaak waren dat artsen /chirurgijns, later schoolmeesters en landmeters. De almanak werd veelal voorzien van allerlei afbeeldingen o.a. van de seizoenskenmerken gekoppeld aan de voor die maand gangbare werkzaamheden (zaaien, hooien, oogsten, slachten etc.).

Was er altijd al tijd?

234

K.G. Romeijn

Een zogenaamde schrijfalmanak bevatte naast een kalender en een hoeveelheid praktische informatie, ook een aantal lege pagina’s (per maand) voor aantekeningen, vaak gebruikt als logboek. (zie hieronder)

Cronijck Schrijff Almanak (1575), samengesteld door Ambrosius Magirus jr. (astroloog)

Eerste editie van de Engelse Nautische Almanak (1767) ( o.a. gebruikt door James Cook)

Tuinieren, in de eigen groentetuin, werd m.n. op het Franse platteland gedaan volgens de aanwijzingen daartoe in de almanak, de voorspoed van de oogst werd gerelateerd aan de maanstanden v.w.b. zaaien, poten en het voorkomen van ongedierte. In Frankrijk bestonden almanakken voor verschillende beroepsgroepen. De Calendrier des Bergiers van 1491 is de vroegst bekende almanak van Frankrijk. Nostradamus (1503-1566), als astroloog verbonden aan het Franse hof was een belangrijk auteur m.b.t. de voorspellingen in de toenmalige almanakken. De almanakken in Europa bevatten ook de kerkelijke, m.n. de Rooms Katholieke, kalenderinformatie, wat na de reformatie tot protesten leidde er ontstond daarom zelfs een Gereformeerde almanak. De Nautische almanak (18e Eeuw Engeland) bevatte astronomische informatie, zoals maanafstanden etc., t.b.v. de plaatsbepaling op zee en ontstond uit de “wet op de lengtegraden”. ( zie boven) De vroege voorloper hiervan was de almanak van Regiomantus uit de 15e Eeuw, die door o.a. Columbus werd gebruikt bij zijn reizen naar Amerika en die positiebepaling tot doel had d.m.v. beschrijving van waar te nemen gebeurtenissen aan de hemel op een bepaalde lengtegraad op die datum (was zeer onnauwkeurig). Getijdenboeken: Ontstaan uit de Psalter als gebedenboek voor leken in de 13e Eeuw. Het was geordend volgens de kerkelijke gebedsuren (=getijden). Het waren religieuze kalenders, waarin o.a. alle naamdagen van heiligen, agenda’s van missalen en brevieren, alsmede alle Katholieke feestdagen. Later werden ze uitgebreid met werkzaamheden gekoppeld aan de seizoenen en de Zodiak kalender, soms fraai gedecoreerd met miniaturen (voor de rijken) of sober (voor de armen). Het beroemdste getijdenboek is ongetwijfeld “Les Très Riches Heures du Duc de Berry” (1410) gemaakt door de gebroeders Van Limburg uit Nijmegen. (zie bijlage 1).

Was er altijd al tijd?

235

K.G. Romeijn

Het getijdenboek was in tegenstelling tot de almanak geen uitgave voor één bepaald jaar en soms zelfs eeuwigdurend. Daartoe bevatte het dan ook het zogenaamde gulden getal (uit de metonische cyclus) om de vaststelling van Pasen, Hemelvaart en Pinksteren mogelijk te maken. Eeuwigdurende kalenders: In de 14e Eeuw in Europa vaak uitgevoerd op schapenperkament en konden worden opgerold, zodat men ze mee kon dragen. Vaak werden in de uitvoering symbolen gebruikt, die het gebruik voor mensen met beperkte leesvaardigheid vergemakkelijkte. De kalender bevatte ook nog dagen nachturen lengte voor elke maand, daarnaast natuurlijk de heiligendagen (wel 85!). Ook werden de zogenaamde Egyptische dagen aangegeven, die in de Middeleeuwen bekend stonden als gevaarlijke dagen, waarop men maar beter niets belangrijks kon ondernemen (bijvoorbeeld 1 en 25 januari). Uiteraard werd het Gulden getal vermeld, i.v.m. de vaststelling van de Paas-datum etc. In de 18e Eeuw ontstonden deze kalenders in boekvorm. Hieronder een voorbeeld van een eeuwige kalender uit de 17e eeuw

Eeuwig Durende Tijdt Wyser of Almanach door Jochem Bormeester, eind 17de eeuw.

Kalenders in steen: De prehistorische heiligdommen zoals o.a. Stonehenge, zijn te beschouwen als de oudste vorm van stenen kalenders, die als astronomische kalenders (van zonnewendes equinox en maanposities) werden gebruikt. (zie ook bijlage 1 van hfdst 1) “Le calendrier roman” of “Colonne du Zodiaque” van Souvigny (laat 12e eeuw) representeert de maanden van het jaar d.m.v. sculpturen van de seizoensactiviteiten van die maand. (bijlage2)

Was er altijd al tijd?

236

K.G. Romeijn

Ook in en aan kerken werden gebeeldhouwde kalenders afgebeeld, zoals bijv. aan de abdij van St. Denis bij Parijs (ca.1140). (zie hieronder)

Zodiak-kalender portaalsculptuur

met activiteiten van de maand (september t/m december)

Ook de kathedraal van Chartres (1220) heeft dergelijke portaalsculpturen evenals die in het timpaan van de Basiliek van Vezelay (9e eeuw) en die in het timpaan van de kathedraal van Autun (12e eeuw). In ItaliĂŤ heeft het Baptisterium van Pisa een portaalsculptuur met een kalenderdenominatie in de vorm van maand gerelateerde seizoensarbeid (1153).

Ook aan de gevel van de kathedraal van Lucca bevindt zich een sculptuur waarin seizoensarbeid en sterrenbeelden de kalender maanden verbeelden.

fragment kalendersculptuur, St. Martino in Lucca (ca.1300)

Was er altijd al tijd?

237

K.G. Romeijn

Een ander voorbeeld van een dergelijke kalender uit de 12e eeuw, die is uitgevoerd als vloer– mozaïek in de abdijkerk St. Philibert in Tournus (Fr.).

Fragment van het vloermozaïek (de maanden Mei Juni en Juli)

Oude Romeinse kalender, steen (maanden in de cirkel, datum Links en Rechts, weekdag horizontaal)

Kalenders in glas in lood: In middeleeuwse kerken kwamen kalenders in glas-in-lood ramen voor met kalender medaillons van zowel de afbeeldingen van zodiaktekens als die van maand-gerelateerde werkzaamheden,, zoals bijvoorbeeld in de kathedraal van Chartres en in het roosvenster van de kathedraal van Lausanne ca. 1170. (zie bijlage 3)

Tekens van de dierenriem die samenhangen met personificaties van de maanden, gaan terug tot het oude Rome en komen voort uit de Astrologie (zie bijlage 11)

Was er altijd al tijd?

238

K.G. Romeijn

In de 8eeeuw kwamen er afbeeldingen bij van de arbeid die bij de maanden hoorden, zoals bijv. ook in (onderstaande) houtsnede waarop de relatie tussen Zodiak en het dagelijks leven werd uitgebeeld.

Franse houtsnede (1506)

Het werd een veel voorkomende standaardreeks in reliĂŤfs of gebrandschilderde ramen van veel Romaanse en Gotische kerken. Later werden ze opgenomen in de kalenderbladzijden van de getijdenboeken, waardoor het agrarische-jaar met de heiligendagen en kerkelijke feestdagen werd samengevoegd. Niets laat duidelijker de verstrengeling zien van het wereldlijke en het geestelijke leven dan de prominente aanwezigheid van het agrarische jaar in de religieuze kunst.

Was er altijd al tijd?

239

K.G. Romeijn

Kalenders in metaal: Het, loden, doopfont in de st. Augustinus kerk in Brookland Engeland (1100). zie ook bijlage 15

Normandisch doopvont met daarop de ‘kalender’ van de jaargetijden: landelijke taferelen van de seizoenen, vertegenwoordigd door de twaalf tekens van de Dierenriem.

Hieruit blijkt, dat het heidendom van de Noormannen gewoon werd geadopteerd en in de kerk geïntegreerd. In zwaarden werden soms kalenders gegraveerd voornamelijk in Duitsland in de 16e/17e eeuw. kalenderzwaard,, (Duits ca.1686)

lemmetfragmenten met Gregoriaanse kalendergravering

Was er altijd al tijd?

240

K.G. Romeijn

Kalenders op wijzerplaten: Op wijzerplaten van â&#x20AC;&#x153;rijkeâ&#x20AC;? uurwerken trof men vaak kalenderversiering aan, veelal gerelateerd aan seizoengebonden bezigheden op het land.

Uur en kalender wijzerplaat ca.1500 (Nederlanden), oorspronkelijk schilderij op een wijzerplaat van een uurwerk met kalender. In concentrische cirkels werden resp. de tekens van de dierenriem, een cirkel met afbeeldingen van bezigheden op het land behorend bij de corresponderende kalendermaanden, daarna een cirkel met de 24 uren van de dag, gevolgd door een band die de activiteit der hemellichamen uitbeeldde en ten slotte een ring met de 365 dagen van het jaar.

Was er altijd al tijd?

241

K.G. Romeijn

Kalenders in aardewerk Een kalender waarin men met het insteken van pennetjes de betreffende maand aangaf, tevens is van elke maand het aantal dagen aangegeven. Achter de uitsparing zijn de 7 dagen van de week aangebracht. Rond de maanden is een ‘dagen-tellen-gerelateerde’ tekst uit psalm 90 afgebeeld en in de hoeken zijn representaties van de ‘Vier seizoenen’ als toepasselijke versiering aangebracht: (Winter: schaatsers, Lente: tuinieren, Herfst: slachten v/d varkens, Zomer: melken v/d koeien)

Faience kalender ca. 1750 (25,5x20 cm) Delfts aardewerk geglazuurd.

Was er altijd al tijd?

242

K.G. Romeijn

Dateringmethodieken en tijdschalen @ Historisch onderzoek. @ Archeologisch onderzoek. @ Het bepalen van de leeftijd van bomen door middel van het tellen van de jaarringen die ontstaan gerelateerd aan de wisselingen van de seizoenen van het jaar. @ Radiometrische datering: Gebaseerd op de snelheid van radioactief verval, de vervaltijd van het C14 atoom in het object is een maat voor de ouderdom van het voorwerp. De C14 methode wordt met name toegepast voor datering van objecten van organische oorsprong. Andere isotopen zoals Kalium en Uranium o.a. worden voor nog oudere objecten gebruikt (miljarden jaren) @ Thermoluminescentie: Kristalijne materialen(gesteenten, keramiek etc.) krijgen een door de kosmische straling waaraan ze langdurig zijn blootgesteld een hoger energie niveau in van de radioactieve elektronen. Bij verhitting komt deze energie vrij in de vorm van licht, waarvan de hoeveelheid een maat is voor de leeftijd van het materiaal. @ DNA evolutie der mutaties. @ Geologische datering: d.m.v. afzettingsgesteenten in aardlagen. @ Paleomagnetische datering. 路路路路

Historische schaal ca. 5000 jaar terug Archeologische schaal tot enige 10.000en jaren terug Geologische schaal tot ca. 5 miljard jaar terug Astronomische schaal tot ca. 15 miljard jaar terug

* Veelal worden meerdere methoden in combinatie gebruikt om tot een betrouwbare datering te komen.

Was er altijd al tijd?

243

K.G. Romeijn

Bijlage 1: Getijdenboek “ Les Très Riches Heures du Duc de Berry” (1410) Januari

Februari

Maart

April

Was er altijd al tijd?

244

K.G. Romeijn

Mei

Juni

Juli

Augustus

Was er altijd al tijd?

245

K.G. Romeijn

September

Oktober

November

December

Was er altijd al tijd?

246

K.G. Romeijn

Bijlage 2: Zuil van Souvigny Een qua vorm uniek stuk, wat nergens anders is gevonden. Een achthoekige zuil, 1,80m hoog, 840kg zwaar. (slechts gedeeltelijk bewaard gebleven) Oorspronkelijke functie is onbekend: gnomon van een zonnewijzer, deel van een grafmonument, Paaskandelaar?

Rijk gebeeldhouwd op de 8 zijden, waarvan 4 themazijden: 1) De kalender - zijde bevat de seizoensactiviteiten van het platteland behorende bij de betreffende maand: graanoogst (augustus), wijnoogst (september), eikels voederen aan de varkens (oktober), leiden van de paarden naar de drinkplaats (november) en het kerstmaal (december). 2) De Zodiak - zijde met de tekens van de dierenriem behorende bij de betreffende maand: maagd, weegschaal, schorpioen, boogschutter en steenbok. 3) De Fabeldierenzijde: griffioen, eenhoorn, etc. 4) De Vreemde(mythische)-wezenszijde Op de 4 tussenliggende zijden zijn decoratieve patronen aangebracht: palmetten, arabesken, lofwerk en Griekse randen.

Was er altijd al tijd?

247

K.G. Romeijn

Le calendrier de Souvigny

Was er altijd al tijd?

248

K.G. Romeijn

Bijlage 3: Glas in lood kalendermedaillons in roosvenster kathedraal van Lausanne (ca.1170)

januari

februari

maart

april

mei

juni

juli

augustus

september

oktober

november

december

Niets laat duidelijker de verstrengeling zien van het wereldlijke en het geestelijke leven, dan de prominente aanwezigheid van het agrarische jaar in de religieuze kunst.

Was er altijd al tijd?

249

K.G. Romeijn

Bijlage 4: Keltische (Gallische) kalender 2e Eeuw BC, lunisolair gevonden in Coligny(Fr), uitgevoerd als bronzen plaat (1.48x0.9m en beslaat 62 maanden over 5 jaar, waarbij de maand Samon het jaarbeginpunt is. De jaren waren geordend in perioden van 30 jaar (saecula= 6x5jaar). Aangezien de maancyclus een jaar van 355 dagen oplevert kwam men jaarlijks 10 dagen te kort (= over 5 jaar 50dagen). Om de seizoenen in stand te houden werden om de 5 jaar 2 schrikkelmaanden ingevoerd een aan het begin van het lustrum en een halverwege. Zodoende kwam het lustrum op 62 maanden, weergegeven in 2021 regels in 16 kolommen, de namen van de maanden in 2en gedeeld van 15 of 20 dagen. De kalender bevat de langste Keltische tekst, ooit gevonden. De kalenderplaat heeft rijen gaatjes die de dagen markeren, door de druïde werd daar een stokje in gestoken om zo de actuele dag aan te geven. Tevens zijn in tekst o.a. religieuze feesten en plichten aangegeven op de daarvoor geldende data. Ook werden de “goede” en “slechte” dagen gemarkeerd. De druïden waren de priester en astronomen van de Kelten die bepalend waren voor de kalender.

reconstructie van de 73 gevonden fragmenten

detail van Samon = de maand okt./nov. teksten in de oude Keltische taal, cijfers Romeins.

Was er altijd al tijd?

250

K.G. Romeijn

Bijlage 5: Islam kalendermaanden (oneven 30, even 29dagen) 1 Moeharram 2 Safar 3 Rabi I 4 Rabi II 5 Djoemada I 6 Djoemada II 7 Radjab 8 Sjaban 9 Ramadan (vastenmaand) 10 Sjawal 11 Dhoe al khada 12 Dhoe al-Hijja

Was er altijd al tijd?

251

K.G. Romeijn

Bijlage 6: Joodse kalendermaanden 1 Tisjiri 2 Chesjwan 3 Kislev 4 Teweth 5 Sjewath 6 Adar 7 Nisan 8 Ijar 9 Siwan 10 Tammoer 11 Aw 12 Elloel In elk 3e, 6e, 8e, 11e, 14e, 17e, 19e jaar van de Metoncyclus wordt er een 13e maand (AdarII) toegevoegd (een zogenaamde embolistische (=tussengevoegd) maand en hierdoor lunisolair)

Was er altijd al tijd?

252

K.G. Romeijn

Bijlage 7: De Republikeinse Kalender

De twaalf maanden van de Republikeinse kalender: Het jaar begon om middernacht van het etmaal van de herfst equinox: 22 september (1792) en was daardoor nieuwjaarsdag: 1 VendĂŠmiaire 1793

Was er altijd al tijd?

253

K.G. Romeijn

Herfstmaanden (uitgang -aire) o

Vendémiaire Wijnmaand (22 september ~ 21 oktober) Brumaire Mistmaand (22 oktober ~ 20 november) Frimaire Koudemaand (21 november ~ 20 december)

Wintermaanden (uitgang -ôse) o

Nivôse Sneeuwmaand (21 december ~ 19 januari) Pluviôse Regenmaand (20 januari ~ 18 februari) Ventôse Windmaand (19 februari ~ 20 maart)

Lentemaanden (uitgang -al) o

Germinal Kiemmaand (21 maart ~ 19 april) Floréal Bloemmaand (20 april ~ 19 mei) Prairial Weidemaand (20 mei ~ 18 juni)

Zomermaanden (uitgang -idor) o

Messidor Oogstmaand (19 juni ~ 18 juli) Thermidor Hittemaand (19 juli ~ 17 augustus) Fructidor Fruitmaand (18 augustus ~ 16 september)

Dagen: In plaats van in weken (weken zijn Bijbels van oorsprong), was iedere maand opgedeeld in drie perioden van 10 dagen (decades).De namen van de tien dagen van de decades zijn gebaseerd op de telwoorden in het Latijn: * Primidi , * Duodi, * Tridi., * Quartidi, * Quintidi, * Sextidi, * Septidi, * Octidi, * Nonidi, * Decadi, een vrije dag die de zondag moest vervangen.

De zes extra dagen aan het eind van het jaar noemt men de sans-culottiden of sanculottiden: * Jour de la vertu Dag van de deugd (17

september)

* Jour du génie Dag van het vernuft (18

september)

* Jour du travail Dag van de arbeid (19

september)

* Jour de l'opinion Dag van de meningsuiting (20

september)

* Jour des récompenses Dag van de beloning (21

september)

* Jour de la révolution Revolutiedag; schrikkeldag (alleen schrikkeljaren)

Was er altijd al tijd?

254

K.G. Romeijn

Uren: De dag werd in 10 uren opgedeeld, de wijzerplaten van horloges en klokken werden meestal met 2 schalen uitgevoerd (de oude en de nieuwe zie hieronder). Dit systeem werd echter maatschappelijk nooit echt geaccepteerd.

Horloge republcaine

Was er altijd al tijd?

255

K.G. Romeijn

Bijlage 8: Meridiaankalenders Vanaf de prehistorie was er al een fascinatie voor de, door de mens beleefde, verschijnselen van ons zonnestelsel, met name de zonnewendes. In alle voorlopers van het christendom waren de zonnewendes belangrijk. Het is dus niet verwonderlijk dat die belangstelling uitmondde in het feit dat de Rooms-katholieke kerk vanaf de middeleeuwen het astronomisch onderzoek stimuleerde. Met als gevolg, het ontstaan van astronomische observatoria in de kerken in de vorm van meridianen, aanvankelijk bedoeld om de Paasdatum vast te stellen, later ook voor toepassingen gebruikt als tijdmeting referentie. Principe:

De Paasdatum is historisch gedateerd op de eerste volle maan na de lente equinox, het was dus van belang de datum van de equinox te bepalen. Hiertoe projecteerde men de zon via een oculus op een meridiaanlijn op het middagpunt (zie boven), de volle maan kon men waarnemen zonder hulpmiddelen.

Meridiaanlijnen voornamelijk in Kerken (tot 1800) Bouwjaar

Stad

Kerk/Gebouw

oculus hoogte

Ontwerper

1467

Florence

S. Maria del Fiore

90.11 m

P. Toscanelli

1575

Bologna

San Petronio

1636

Marseille

CollĂ¨ge des Oratoriens

1655

Bologna

1702

Rome

1743

Danti 17 m

P. Gassendi

27.07 m

G. D. Cassini

S. Maria degli Angeli

20.34 m

F. Bianchini

Parijs

St. Sulpice

26 m

Le Monnier

1786

Milaan

Duomo

23.82 m

A. De Cesaris, G. Reggio

1786

Tonerre

Hotel Dieu

1791

Napels

National Archeol. Museum

Was er altijd al tijd?

J.de Lalande 14 m

G. Cascella

256

K.G. Romeijn

De Meridiaan in de Dom van Florence (Santa Maria del Fiore). Paolo dal Pozzo Toscanelli ontwierp in 1468-1475 de meridiaan (gnomon) van de Dom. Deze werd in 1755 vervangen door een nauwkeuriger versie van Leonardo Ximenes. Het licht valt door een gnomon in de vorm van een gat in het dak van de dom. Om 12 uur ware locale zonnetijd valt een lichtvlek op de meridiaanstrip op de vloer als functie van het seizoensmoment. Op de meridiaanstrip zijn de solstitia gemarkeerd. cross section of Santa Maria del Fiore showing the sunbeam at noon of the summer solstice.

cross chapel . . . . solstice-disk inlaid marble (1475 by Paolo Dal Pozzo)

Meridian line, bronze in marble (1755 by Leonardo Ximenes)

The bronze pinhole installed by Paolo Dal Pozzo Toscanelli in 1475.

Was er altijd al tijd?

257

K.G. Romeijn

1756: details van de meridiaan van de Santa Maria del Fiore.

Plattegrond van de Santa Maria del Fiore: de meridiaanlijn ligt in de vloer van de kapel van het Kruis.

Was er altijd al tijd?

258

K.G. Romeijn

San Petronio Meridiaan Danti ontwierp in 1575 de meridiaan van de (San Petronio) in Bologna) en in 1580, die in de Toren der Winden in de st. Pieter in Rome, zie hieronder.

San Petronio meridiaan

Meridiaan in de toren der winden in het Vaticaan

De oorspronkelijke meridiaan van Danti uit 1575, werd door Giovanni Domenico Cassini in 1655 vervangen door de grootste meridiaan ter wereld, van 66 meter lang en geplaatst in de vloer van de San Petronio, deze werd o.a. gebruikt om de kalender hervorming te verifiĂŤren.

Cassini meridiaan

Was er altijd al tijd?

259

K.G. Romeijn

Cassini meridiaan

Was er altijd al tijd?

260

K.G. Romeijn

De Meridiaan in de Santa Maria degli Angeli in Rome

Er zijn hier twee gnomon-oculi een Zuidelijke, voor de meridiaan en een Noordelijke die de Poolster afbeeldt. De meridiaan was als Astronomisch Observatorium tot 1847 in gebruik o.a. ook om de op het middagmoment alle klokken van Rome gelijk te zetten. Deze functie werd vanaf die tijd overgenomen door de Tijdbal van het Collegium Romanum, een astronomisch observatorium geleid door priester/astronoom P.Angelo Secchi. Dit tijdsignaal werd aangevuld met Kanonschoten vanuit het Castel S. Angelo (Engelenburcht).

Was er altijd al tijd?

261

K.G. Romeijn

De meridiaan van Francesco Bianchini, gerealiseerd in 1702

De Poolster karakteristiek

Was er altijd al tijd?

262

K.G. Romeijn

Meridiaan in de Saint Sulpice in Parijs Deze werd, in 1727, ontworpen door Henry Sully een Engels klokkenmaker.

Door een gaatje in het venster valt een lichtvlek op verticale obelisk in de winter en op de meridiaan in de zomer op de vloer, zie hieronder.

De vloermeridiaan, met de zomersolstice

De obeliskmeridiaan, met wintersolstice,

Was er altijd al tijd?

263

K.G. Romeijn

De Meridiaan van het Ancien Hopital in Tonnerre ( Hotel Dieu, 1295) Aangebracht in de vloer van de ziekenzaal, lengte 17m, gemaakt door Joseph de Lalande in 1786.

Meridiaan in het Hotel Dieu van Tonnerre

Was er altijd al tijd?

264

K.G. Romeijn

Meridiaan in de dom van Milaan Ontworpen door Giovanni Angelo De Cesaris en Guido Francesco Reggio in 1786.

Meridiaan van 1786 in de Duomo

Wintersolstice

Oculus (pinhole) op 23,6188m hoogte, diameter25,2 mm

Was er altijd al tijd?

265

K.G. Romeijn

Meridiaan van Bergamo, uit 1798 in het plaveisel van het Palazzo della Ragione

Bergamo meridiaan, van G. Albrici

Palazzo della Ragione

Gnomon oculus

Was er altijd al tijd?

266

K.G. Romeijn

De meridiaan had een lengte van 7,64m en bevatte ook een vereffenings-analemma. Vanwege het niet vlakke plaveisel was deze meridiaan niet erg nauwkeurig, hij werd om die reden gerestaureerd in 1857 door F.Valsecchi.

Was er altijd al tijd?

267

K.G. Romeijn

De Meridiaan in de kathedraal van Palermo

Meridiaan uit, 1794 van Piazzi

Was er altijd al tijd?

268

K.G. Romeijn

De Meridianen van BelgiĂŤ (uit de 19e eeuw) Deze zijn ontstaan uit het seculiere belang van een nationale tijdsreferentie, te gebruiken voor het aanpassen van uurwerken op de lokale middelbare zonnetijd, deze kon dan ook voor andere lengtegraden worden afgeleid. De aanleg ervan werd bij Koninklijk Besluit geregeld in 1836. Adolphe Quetelet kreeg de opdracht de meridiaan te realiseren in de Brusselse Kathedraal van Sint-Michiel en Sint-Goedele. Zij ligt er in de vorm van een koperen strip in de vloer, 's Middags, als de zon door een oculus in een glas-in-loodraam schijnt, werpt het zonlicht een lichtvlek op de meridiaanlijn.

De pijl geeft de oculus aan, de lijn is op de voorgrond zichtbaar.

Quetelet bouwde een dergelijke meridiaan ook in een aantal andere steden, o.a. in: * Antwerpen, in de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal, een meridiaan met 3 oculi. * Aalst, in de Sint-Martinuskerk, niet meer compleet. * Dendermonde, in de Onze-Lieve-Vrouwekerk , niet meer intact * Gent, in de aula van de universiteit .

Was er altijd al tijd?

269

K.G. Romeijn

Meridianen als praktisch ijk-instrument ontstonden in de 18e eeuw. In die periode van vroege mechanische uurwerken, met hun beperkte stabiliteit en onnauwkeurigheid, waren regelmatige correcties vrijwel dagelijks nodig. Bekend is bijvoorbeeld een publicatie van Ferdinand Berthoud (1727-1807), een beroemd Frans uurwerkmaker, hierover: "L’Art de conduire et de régler les pendules et les montres, à l’usage de ceux qui n’ont aucune connaissance d’horlogerie" (The art of operating and adjusting clocks and watches for those who have no horological knowledge).

Oorspronkelijk uitgave, 1759

In het Nederlands vertaalde uitgave, 1790

Waarin hij ondermeer beschrijft hoe men meridiaan zonnewijzers kan gebruiken als ijk-referentie voor uurwerken*), alsmede richtlijnen om dergelijke meridianen te bouwen**) e.e.a. bedoeld voor “onbedrevenen”. *) - (“Hoe men Slinger en Zakuurwerken regelt naar den doorgang van de zon door de middaglijn”) **) - (“Hoe men een Meridiaan op eene horizontaale vlakte kan trekken”) -(“Om een Meridiaan op een muur van een huis of eenen tuin te trekken”)

Illustratie uit de maakhandleiding van Berthoud

Was er altijd al tijd?

270

K.G. Romeijn

Bijlage 9: Azteken: kalender-of zonnesteen ( is overigens geen kalender maar een altaarsteen ) De Azteken kalender was een zonnekalender met 365 dagen in het jaar met 18 maanden van 20 dagen +5 offerdagen, tevens was er een rituele kalender van 13x20 dagen. Deze rituele kalender, en andere kosmische symboliek, is in deze steen verwerkt: In het midden de zonnegod van de 5e zon Tonatiuh met daaromheen,in de vierkanten, de goden van de 4 voorafgaande zonnen (symbool voor de 4 voorgaande verdwenen werelden), in de cirkel daaromheen (de dierrepresentaties van) 20 dagen van de maand. In de volgende cirkel vierkantjes met daarin 5 stippen, een mogelijke representatie van weken van 5 dagen.

In de 4 hoeken van de steen bevinden zich gaten, die gediend zouden hebben voor zonnewijzer-gnomons, die met hun schaduw op de schijf een tijdindicatie gaven. De steen is 3,6 meter in doorsnede, heeft een dikte van 1,32 meter en weegt 24 ton.

Was er altijd al tijd?

271

K.G. Romeijn

Bijlage 10: Chankillo observatorium

Zonneobservatorium met 13 torens

De Torens van Chankillo, in de kuststreek van Peru, blijken een 2300 jaar oud zonneobservatorium te vormen. Gezien vanaf twee speciaal geconstrueerde waarnemingsposten markeren de dertien torens heel nauwkeurig bijzondere opkomst-en ondergangspunten van de zon. Vermoedelijk is er indertijd sprake geweest van een belangrijke zonnecultus. De Torens van Chankillo zijn veel ouder dan de bekende tempel van de Zon en de tempel van de Maan van de Azteken, even buiten Mexico City.

Was er altijd al tijd?

272

K.G. Romeijn

Bijlage 11: Astrologie versus Astronomie? Is Astrologie te beschouwen als de historische basis voor de astronomie? De vroege mens heeft, altijd met verwondering en ontzag naar de hemelverschijnselen gekeken en daar bijzondere betekenissen aan toegekend. Dit was een universele belangstelling, in alle oude culturen bestudeerde men de verschijnselen aan de hemel niet alleen van de zon en de maan maar ook de constellatie van de andere planeten, de sterren en de veranderingen die zich daarin voordeden. Men ging er daarbij vanuit dat er een verband zou bestaan tussen de dynamiek aan de hemel en gebeurtenissen op aarde. Men baseerde zich op waarnemingen die slechts â&#x20AC;&#x153; met het blote oogâ&#x20AC;? werden gedaan, wat in de oudheid veel gemakkelijker was dan nu, het was nl. letterlijk aardedonker in die tijd. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de oorsprong van alle religies een directe of indirecte relatie hadden (hebben) met het bovenaardse! De Astrologie vindt zijn oorsprong in de oudheid als ontwikkeling vanuit een mengsel van astrale religie van met name PerziĂŤ en Babylon en de Egyptische kosmologie. De Astrologie legt een verband tussen het lot van de mens en de gebeurtenissen aan sterrenhemel. Op basis hiervan ontstond de praktijk van astronomische observaties teneinde voorspellingen te kunnen doen met betrekking tot allerlei gebeurtenissen in het aardse leven, zowel op het persoonlijk vlak als in algemeen maatschappelijke zin. De meest oude kalenders vonden hun oorsprong in de astrologie. Historie: Babylon: (Mesopotamische astrologie ca. 2000BC) Egypte: (Egyptisch astrologie ca. 4000BC? ) Griekenland: (Hellenistische astrologie ca. 600BC) India: (Vedische astrologie ca.4000BC) In China is de Astrologie ontstaan in ca. 3e millennium BC. De occulte belangstelling van de hemelsferen was de belangrijkste reden voor het doen van astronomische waarnemingen, die veelal uitgevoerd werden door priesters van de diverse godsdienstculturen. Dientengevolge is er een enorme stimulans van uitgegaan voor de ontwikkeling van kennis van de astronomie en de daarmee samenhangende wiskunde. De Astronomie als wetenschap van het heelal is ontstaan vanuit de Astrologie en is te beschouwen als de scheiding tussen wetenschappelijke kennis van het universum en de religieus beleefde betekenis hiervan. Pas na de middeleeuwen als gevolg van de ontwikkeling in de wetenschap ontstond er een formele scheiding tussen Astrologie en de wetenschappelijke Astronomie. De astrologie is overigens in allerlei vormen nog zeer levend in de huidige tijd met veel publicaties, horoscopen en (new-age)-achtige kosmische spiritualiteit.

Was er altijd al tijd?

273

K.G. Romeijn

De meest kenmerkende referentie voor de Astrologie is de in de Dierenriem vastgelegde karakteristiek van de kosmos: De Dierenriem of Zodiak is een 17 graden brede zone aan de hemelbol waarbinnen de schijnbare banen van de zon, de maan en de planeten verlopen. De sterrenhemel draait iedere dag van Oost naar West om een vaste pool, de Poolster en wel in een concentrische cirkelbaan. Hierdoor duiken aan de oostelijke horizon voortdurend nieuwe sterrenbeelden op, die uiteindelijk in het westen weer ondergaan. Na verloop van een jaar staan de sterrenbeelden weer op dezelfde plaats aan de hemel. Tot de oudst bekende sterrenbeelden behoren de twaalf van de dierenriem. * (zie ook hfdst1) Aan deze sterrenbeelden werd een bijzondere betekenis toegekend, omdat zij het achtergronddecor vormen waartegen de zon, maan en planeten zich schijnbaar voortbewegen. Deze baan van voortbewegen is in werkelijkheid de baan die de aarde om de zon beschrijft, de ecliptica.

Ook werd aan de eclipsen bijzondere betekenis toegekend, bijvoorbeeld zoals in China, zie hieronder. Chinese astrologie In China werden reeds astronomische waarnemingen verricht vanaf de 16e eeuw BC t/m de 19e eeuw AD, omdat men een nauwe relatie veronderstelde tussen de stand van de hemellichamen en de toekomstige ontwikkeling van het land en zijn machthebbers. Zo was het zelfs van belang, dat de beoogde opvolgers geboren zouden worden in een astrologisch bepaalde optimale periode, waarop dan de potentiĂŤle verwekkingactiviteiten werden gepland! Daartoe werden er officials aangesteld die in continuĂŻteit de hemelsituatie observeerden en de waargenomen gebeurtenissen registreerden. Daarin waren de eclipsen van significante betekenis waaraan allerlei rampvoorspellingen werden gekoppeld. Maansverduisteringen van 5 eclipsen plaatsgevonden in de periode van de 14e en 13e Eeuw BC zijn gevonden vastgelegd als inscripties in been en schildpad. Zonsverduisteringen die plaats vonden, van 770-476BC zijn in de annalen vastgelegd. Zonnevlekken werden in China al geregistreerd in 28BC. Meteorenregens zijn al vermeld in annalen van 2133BC. Vanaf 1600BC werden ook de waarnemingen van kometen geregistreerd. Sterrenkaarten samengesteld door de hof-astronomen van de Chinese heersers bestonden al vanaf 500BC. Het oudste astronomisch instrument, de bamboe gnomon, ontstond in China ca.4000 jaar geleden. (als kalender, 1e vorm van een zonnewijzer) Ook is er een geavanceerde astronomische kalender (van ca. 500AD): waarin het jaar op 365,24251481 dagen werd gedefinieerd (26 sec. afwijkend van de actuele schatting).

Was er altijd al tijd?

274

K.G. Romeijn

Dierenriem sterrenbeelden

Naam

Symbo Astrolog. ol teken

Zon in teken vanaf ca.

Astronom. sterrenbeeld

Zon in sterrenbeeld vanaf ca.(2010)

Aries

Ram

21 maart

Ram

19 april

Taurus

Stier

20 april

Stier

14 mei

Gemini

Tweelingen

21 mei

Tweelingen

21 juni

Cancer

Kreeft

21 juni

Kreeft

21 juli

Leo

Leeuw

23 juli

Leeuw

11 augustus

Virgo

Maagd

23 augustus

Maagd

17 september

Libra

Weegschaal

23 september

Weegschaal

31 oktober

Scorpius*

Schorpioen

23 oktober

Schorpioen

21 november

Slangendrager

30 november

Ophiuchus

niet in tropische dierenriem

Sagittarius

Boogschutter

22 november

Schutter

18 december

Capricornus

Steenbok

22 december

Steenbok

21 januari

Aquarius

Waterman

20 januari

Waterman

17 februari

Pisces

Vissen

19 februari

Vissen

13 maart

In de astrologie ook vaak Scorpio genoemd.

Was er altijd al tijd?

275

K.G. Romeijn

Voor deze sterrenbeelden werden in de beeldende kunst vaak andere representaties gebruikt dan de symbolen uit bovenstaande tabel, waarvan enige voorbeelden hieronder.

Chaldean Zodiac (Dodecahoros)

Dendera Zodiak 1eeeuw BC

Was er altijd al tijd?

276

K.G. Romeijn

Zodiak in een synagoge in IsraĂŤl (5e eeuw)

Zodiak in de vloer van het Baptisterium in Florence,11e eeuw

Was er altijd al tijd?

277

K.G. Romeijn

Zodiak in de Kerk 1 Kathedraal van Autun, 12e eeuw Het boven gewelf toont de tekenen van de Zodiak.

Ram

Stier

Tweelingen

Kreeft

Leeuw

Maagd

Weegschaal

Schorpioen

Boogschutter

Steenbok

Waterman

Vissen

Was er altijd al tijd?

278

K.G. Romeijn

2 Benedictijnse Abdijkerk van Sainte-Marie-Madeleine te VĂŠzelay In de narthex (voorhal, ca. 1150), staan de tekens van de dierenriem afgebeeld, samen met de landelijke seizoensgebonden activiteiten, die met deze Zodiaktekens overeenkomen.

Weegschaal (onder)

Tweelingen, Kreeft, Leeuw, Maagd

Schorpioen (boven), Boogschutter (onder)

Stier (midden), Ram (onder

Steenbok (boven)

Maagd (boven) Weegschaal (midden-onder)

Waterman (midden)

Was er altijd al tijd?

279

K.G. Romeijn

3 Kathedraal van Chartres (ca.1200) Gedeelte van het Zodiak raam

Het sterrenbeeld Vissen in het Zodiakraam

Hieronder in het portaal het teken â&#x20AC;&#x2DC;Tweelingenâ&#x20AC;? (midden)

Rechts in het portaal het teken Kreeft.

kolom met tekens van de Zodiak.

Was er altijd al tijd?

280

K.G. Romeijn

4 Astrologisch Portaal van de kathedraal Notre-Dame te Amiens, 13e eeuw.

De tekens van de dierenriem met daaronder seizoen activiteiten behorende bij de betreffende jaargetijden

Was er altijd al tijd?

281

K.G. Romeijn

Astrologische kerkklokken Ook op kerkklokken komt de Zodiak voor, zoals o.a. die van de basiliek St.-Madeleine van Vezelay. Hieronder enkele details.

Steenbok

Schorpioen

Waterman

VenetiĂŤ (de wijzerplaat van de klok op het San Marco plein) (6e eeuw)

Uit bovenstaande, blijkt dat men zich in het vroege Christendom, nog niet losgemaakt had van de Astrologie.

Was er altijd al tijd?

282

K.G. Romeijn

Bijlage 12: Maya kalender De Mayakalender bestaat uit een stelsel van tijdrekeningen, die gezamenlijk iedere dag vanaf het begin de huidige kringloop (11 augustus 3114 BC tot 21 december 2012)*) van een duidelijke identiteit voorziet. De belangrijkste kringlopen van de tijdrekening zijn: * Heren van de Nacht (Maya) van 9 dagen, de namen zijn onbekend * de vier kwadranten van 819 dagen elk * de Tzolkin van 260 dagen. De tzolkin bestaat zelf uit 2 cycli van respectievelijk 13 en 20 dagen, die gecombineerd één cyclus van 260 dagen opleveren. de Haab van 365 dagen de kalenderkringloop van 52 jaar de Lange telling gebaseerd op de tun (steen) van 360 dagen. De tun werd gebruikt als basis voor langere tijdspannen, zoals de katun (20 tun). Daarnaast werden de kringlopen van de maan en de planeten (vooral Venus) bijgehouden.

* * *

De drie belangrijkste kalenders die de Maya gebruikten waren de Lange telling voor historische doeleinden, de Haab als burgerlijke kalender en de Tzolkin als religieuze kalender. Alle drie de kalenders telden de dagen als in serie op elkaar volgend, zonder feitelijke synchronisatie met de Zon of Maan. Door dit puur op het tellen van dagen gebaseerde systeem is vooral de Lange telling wel vergelijkbaar met moderne tellingen zoals de datumtelling in computersystemen. Ook "modern" lijkt het feit dat elke telling begint bij nul en niet bij 1 zoals in de meeste andere kalendersystemen. De Lange telling is een tijdrekeningstelsel waarmee iedere dag vanaf het begin eenduidig weergegeven kan worden. De lange telling is begonnen op 11 augustus 3114 BC. *) De telling is voornamelijk gebaseerd op het twintigtallig stelsel. Dit stelsel is vermoedelijk afgeleid van het aantal tenen en vingers van een mens. Behalve de 18 uinal in een tun, werden alle hogere periodes meestal in twintigtallen gedacht: één dag is een kin 20 kin is een uinal 18 uinal is een tun (steen): (komt overeen met 360 dagen, dus bijna een jaar) **) 20 tun is een katun 20 katun is een baktun 20 baktun is een pictun 20 pictun is een calabtun = ca 157700 jaar De einddatum van de huidige kringloop wordt wel als het einde van een tijdsperiode van de 13e Baktun(die iets minde dan 4 eeuwen beslaat) weergegeven en valt volgens de huidige inzichten op 21 december 2012. (deze datum zou zijn aangetroffen op het Maya-monument Tortuguero in Mexico) Deze dag heeft volgens de Maya's betrekking op het neerdalen van de God "Bolon Yokte". De Maya's hechtten dus belang aan deze datum, maar het is niet bekend of ze deze dag met angst en beven begroet zouden hebben. De oude Maya's voorspelden nl. ook, dat de wereld over 7000 jaar nog hetzelfde zou zijn. De conclusie daarom is dat de Maya’s werkten met elkaar opeenvolgende cycli, na de 13e Baktun komt gewoon de 14e. Apocalyps aanhangers die menen dat ze deze datum als “het einde der tijden” moeten geloven hebben het dus weer mis!

Was er altijd al tijd?

283

K.G. Romeijn

Bij iedere tun van 360 dagen was het de gewoonte om een steen (of stĂ¨le) op te richten.

De achterkant van Stela C van Tres Zapotes Dit is een van de oudste artefacten met de lange telling, hier afgebeeld is 7.16.6.16.18 (3 september 32 BC)*)

La Mojarra zuil(fragment) 2e eeuw (linker kolom)= lange telling kalender

*) volgens de Gregoriaanse kalender **) moet niet met een Haab van 365 dagen verward worden.

Was er altijd al tijd?

284

K.G. Romeijn

Bijlage 13: Griekse kalenders In de Oud Griekse (Atheense) kalender waren de namen van de maanden gebaseerd op de in die tijd gebruikelijke festiviteiten in de betreffende maand: ( zoals bijv. Hekatobaion Apollo festival) - Hekatombaion - Metageitnion - Boedromion - Pyanopsion - Maimakterion - Poseideon - Gamelion - Anthesterion - Elaphebolion - Mounychion - Thargelion - Skirophorion Poseideon werd in de 13maand jaren ook als extra tussenmaand gebruikt. De namen van de weekdagen in deze kalender waren genoemd naar hun Mythologische goden: - hemera Heliou - hemera Selenes - hemera Ares - hemera Hermu - hemera Dios - hemera Aphrodites - hemera Kronos

dag van Helios dag van Selene dag van Ares dag van Hermes dag van Zeus dag van Aphrodite dag van Kronos

(god van de zon) (godin van de maan) (god van de oorlog) (god van de handel) (god van de hemel) (godin van de liefde) (god van de tijd)

In de Grieks-orthodoxe kalender hadden de dagen van de week een religieuze connotatie: Maandag: dag gewijd aan de engelen Dinsdag: dag gewijd aan Johannes de Doper Woensdag: dag gewijd aan het verraad van Judas Donderdag: dag ter ere van de heilige Apostelen Vrijdag: dag gewijd aan het Kruis Zaterdag: dag ter ere van de in slaap gevallenen Zondag: dag van de wederopstanding

Was er altijd al tijd?

285

K.G. Romeijn

Bijlage 14: Doopvont in de st. Augustine church, Brookland Kent, ca. 1250. Met bovenin onder, de rand, Christus verrijzenis, daaronder rondom de Dierenriem en daar weer onder de bijbehorende landarbeid, afgebeeld. Materiaal gegoten lood.

Was er altijd al tijd?

286

K.G. Romeijn

Mei/Juni, Tweeling/Kreeft, valkenjacht, maaien

Juli/Aug, Leeuw/Maagd, oogsten

Sept/Oct,Weegschaal/Schorpioen ,dorsen, wijn oogst Nov/Dec, Boogschutter/Steenbok, slacht, wintervoer

Was er altijd al tijd?

287

K.G. Romeijn

Jan/Febr, Waterman/Vissen, winter, verwarmen

Mrt/Apr, Ram/Stier, zaaien en planten

Was er altijd al tijd?

288

K.G. Romeijn

Bijlage 15 De Zonnepoort-Kalender van Tiahuanaco

de zonnepoort

Tiahuanaco ligt in Bolivia aan de Zuidoever van het Titicaca-meer nabij de grens met Peru. Het mysterie van de Zonnepoort in Bolivia heeft menig archeoloog proberen op te lossen, hieronder volgt een, weliswaar omstreden, kalender verklaring, gebaseerd op de publicaties van professor dr Bellamy: Het betreft hier een Zonnekalender van een periode waarin ons zonnestelsel een andere constellatie moet hebben gehad dan de huidige. Wellicht is er een kosmische catastrofe geweest waaruit ons huidige Zonestelsel is ontstaan. Men gaat er van uit dat die catastrofe minstens 12000 jaargeleden moet hebben plaatsgevonden, De poort moet ontstaan zijn in een heel oude cultuur met een hoge graad van astronomische en bouwtechnische vaardigheden waarschijnlijk, rond 15000BC.

monolithische kalender-topsteen met van de kalender, met een centrale zonnegod figuur.

De hiĂŤroglyfen zijn gerangschikt in 48 meander-vakjes, waarvan 32 met een gezicht en 16 met een kop van een condor. Ze beschrijven een heel zonnejaar. De centrale figuur geeft de eerste maand van het zonnejaar en is ook omgeven door hiĂŤroglyfen met koppen. De stralen krans rondom het hoofd heeft dagen met en zonder jaguarkop. De kop van de jaguar geeft de dagen met een eclips weer. Dit houdt in, dat er toen sprake moet zijn geweest van een veel kleinere maan, dichter bij de aarde dus een hogere baansnelheid.

Was er altijd al tijd?

289

K.G. Romeijn

Viracocha zonnegod*)

24 stralen=24 dagen=1maand

Vierentwintig dagen in 1 maand betekent, dat de aarde in 290 dagen (288+2) in plaats van 365.om de zon draait.

reconstructie,als basis gebruikt voor analyse

*)De religie van Tiahuanaco is die van de cultus van de hemel en dondergod, afgebeeld met staven in beide handen en een aureool om zijn hoofd. Volgens de legende heeft Viracocha de wereld geschapen nabij het Titicata meer.

Was er altijd al tijd?

290

K.G. Romeijn

Nawoord De titel van dit document “ Was er altijd al tijd ?”, door mij heel vroeg en argeloos bedacht, blijkt achteraf als trekpaard voor dit werk uitstekend gewerkt te hebben. De titel-vraag gaat er echter vanuit dat we weten wat tijd is en dat is nou juist, kosmisch beschouwd, het probleem. Ons Aardse leven in al zijn manifestaties is ondenkbaar zonder Tijd, wat dat ook zijn mag, vanuit dit perspectief gezien zou men het volgende kunnen definiëren:

“ Tijd is de adem van het leven” In die context lijkt de vraag in de titel nogal onzinnig.

Hoewel het schrijven van dit document mij enorm heeft verrijkt, bekruipt mij het gevoel nog maar aan het begin te staan van de ontdekkingsreis, die het voor mij al die jaren steeds was.

Met dank aan mijn zoon Guido voor de redactionele adviezen en de technische realisatie van dit document.

Was er altijd al tijd?

291

K.G. Romeijn

Bibliografie 1 Aveni A.F. Empires of Time 2 Bartlett R. Middeleeuws panorama 3 Battistini M. Symbolen en allegorieën 4 Bedini The Track of Time, Timemeasurement with incente in East Asia 5 Bellone E. Galilei 6 Bergh Prof. Mr. Dr. G. van den Aarde en Wereld in Ruimte en Tijd 7 Berthoud F. Het regt gebruik der uurwerken, een handleiding voor den... 8 Besten Guus J. den Een nieuw millennium hoezo een probleem?, een geschiedenis van de kalender en het jaartal. 9 Biémont E. Rythmes du Temps, astronomie & calendrier. 10 Boomsma J. Tijd voor Klokken 11 Boorstin D. De Ontdekkers, de zoektocht van de mens naar zichzelf en zijn wereld. 12 Boulanger M. Chavigny R................. ... á l’écoute du temps…,exposition 13 Calvin W.H. Hoe de Sjamaan de maan stal, een reis naar de oorsprong van de wetenschap. 14 Camerota F. The Line of the Sun, Great Sundials in Florence (exposition2007) 15 Casati R. Shadows, Unlocking their secrets, from Plato to Our Time ( De ontdekking van de schaduw, Ned. vert.)

Was er altijd al tijd?

292

K.G. Romeijn

16 Catalog of 2004 exhibition “opwindende klokken”in paleis het Loo Huygens Legacy, the Golden Age of Pendulum clocks. 17 Cipolla C.M. Clocks and Culture 18 Cittert-Eymers J.G. van Zonnewijzers aan en bij gebouwen in Nederland 19 Clark Grahame Space Time and Man, a prehistorian’s vieuw 20 Clopper Zuijderland C.C. de In tijd gemeten, inleiding tot de chronologie. 21 Cohen F. De herschepping van de wereld 22 Crom T.R. The art of Time 23 Davies P. Zo bouw je een tijdmachine 24 Dobson R.D. De Slinger als Tijdmeter 25 Dohrn van Rossum G.D. History of the hour 26 Duncan D.E. De Kalender, op zoek naar de tijd. 27 Dijksterhuis A. Het slimme onbewuste. Denken met gevoel. 28 EOS tijdschrift (nr.12 1998) Het raadsel van de Tijd 29 Ernst Bruno 25 eeuwen tijdmeten 30 Fagan B.M. De zeventig beroemdste uitvindingen van de Oudheid 31 Ferguson Kitty De maat van het Heelal, de zoektocht naar de grenzen van de ruimte. 32 Folley T. & Zackzek I. Le Livre du Soleil, Art, Histoire, Mythology, Religion, Science

Was er altijd al tijd?

293

K.G. Romeijn

33 Fortin Michel Syria land of civilizations 34 Fraiture E. Uurwerkmakers en uurwerknijverheid in Vlaanderen 35 Gallizia di Vergano B. Klokken, ontwikkeling van de klok v/d vroegste tijd tot heden. 36 Gent R.H. van De hemel in de hand, 2 Astrolaben van het Museum Boerhave. 37 Gallison Peter Einsteins clocks. Pointcareâ&#x20AC;&#x2122;s Maps 38 Goff J. le De cultuur van middeleeuws Europa 39 Goudsblom J. Het regime van de tijd 40 Goudsmid S.A.& Claiborne R. De Tijd 41 Gould S.J. Vraagtekens bij het Millennium 42 Guys S. & Michel H. Mesures du Temps et de lâ&#x20AC;&#x2122; Espace 43 Haaksma S.& Lemmen E. Tijd en Wetenschap (F.Spier, D.Draaisma, E.Jonker, F.J.Hilgen, P.Westbroek, J.Hilgevoord) 44 Habing H.J. Kosmos, Geschiedenis van de sterrenkunde van Stonehenge tot Hubble 45.Haegens K. Neem de Tijd 46 Hagen M.J. Zon & Tijd 47 Hannah R. Greek and Roman Calendars 48 Hannah R. Time in Antiquity

Was er altijd al tijd?

294

K.G. Romeijn

49 Hart-Davis A. Het verhaal van de Tijd 50 Haspels J.J.L. e.a. Royal Music Machines, vijf eeuwen vorstelijk vermaak Tentoonstellingscatalogus museum van Speeldoos tot Pierement 51 Hawking Stephen Het Heelal, Verleden en Toekomst van Ruimte en Tijd 52 Haywood J. De Oude beschavingen 53 Heilbron The Sun in the Church, cathedrals & solar observatories. 54 Heirman M. Vlaamse Belforten wereld-erfgoed 55 Hermsen J.J. Stil de tijd; Kairos 56 Higton Hester Sundials, an illustrated history of portable dials 57 Jespers & Fitz Randolph From Sundial to Atomic clocks, understanding time and frequency. 58 Kean Victor J. The Ancient Greek Computer from Rhodes, known as the Antikythera mechanism. 59 Klein S. Tijd 60 Korbee Jaap Wat is Tijd? 61 Kroonenberg Salomon De menselijke maat, de aarde over tienduizend jaar 62 Lefort Jean Tellen van Tijd, kalenders door de eeuwen heen 63 Lehr A. De geschiedenis van het Astronomisch Kunstuurwerk., zijn techniek en muziek. 64 Lippincot Kristen e.a. Het verhaal van de Tijd, National Maritime museum & Royal Observatory exhibition 2000.

Was er altijd al tijd?

295

K.G. Romeijn

65 Lombardi A.M. Keppler, Astronoom op zoek naar Harmonie 66 Loon v/d Moosdijk E. & Willemsen A. Klokken van wereldklasse, collectie v/h Nationaal Beiaardmuseum te Asten 67 Madanjeet Singh The Sun in Myth and Art 68 Mandel G. Het Uurwerk, tijdmeters door de eeuwen heen. 69 Massin Ch. Les Cadrans Solaires 70 Michel H. Les Cadrans Solaire de Max Elskamp 71 Mooij J.J.A Tijd en Geest 72 Mรถrzen Bruyns W.F.J. Konst der Stuurlieden, stuurmanskunst & maritieme cartografie in 8 portretten 1540-2000. 73 Negretti G..& De Vecchi P. Faszination Uhr, eine geschichte der zeitmessung. 74 Rijk J. de De zon als klok 75 Rombouts L. Zingend Brons 76 Romeijn L.A.A. e.a. Torenuurwerken, Tijd voor iedereen, 700 jaar openbare tijdaanwijzing. 77 Salman J. Een handdruk van de Tijd, de almanak in het dagelijks leven in de Nederlanden. 78 Sanderman W. Uitvindingen & Ontdekkingen uit het verleden 79 Schilling Govert Gezichten van de Maan, feiten fabels en fascinatie. 80 Schins Juleon Hoeveel Geest kan de Wetenschap verdragen?, grondsl. v/d unificatie van natuur-& geestwetenschap.

Was er altijd al tijd?

296

K.G. Romeijn

81 Sobel Dava Lengtegraad 82 Solla Price D.de An Ancient Greek Computer, uit Science American van 1959 page 60-7, Antikythera mechanism 83 Stafleu Dick En toch beweegt zij, geschiedenis van de natuurkunde van Pythagoras tot Newton 84 Staub H. Les Horloges Silencieuses â&#x20AC;&#x2DC;d Alsace 85 Tagliaferro J.S. Malta, Archeologie en Geschiedenis 86 Temple K.G. China 3000 jaar uitvindingen en ontdekkingen 87 Terpstra P. Zonnewijzers 88 Turner A.J. e.a. Time, tentoonstelling beeld van de Tijd, Nieuwe Kerk in Amsterdam 1990. 89 Turner G. Lâ&#x20AC;&#x2122;E. Scientific Instruments, 1500-1900 90 Uytven R. van De zinnelijke Middeleeuwen, hoofdstuk VIII, klanksignalen en geluidsdecor in de middeleeuwse stad. 91 Vier Jaargetijden, de, in de kunst van de Nederlanden, tentoonstelling catalogus 92 Vitruvius Handboek Bouwkunde, Architectura 93 Volwahsen A. Cosmic Architecture in India 94 Whitehouse D. De Zon, een Biografie . 95 Zenkert A. Faszination Sonnenuhr 96 Zimmertorencommitee, beschrijving Zimmertoren 97 De Zonnewijzerkring bulletins, diverse publicaties.

Was er altijd al tijd?

297

K.G. Romeijn

Websites www.tijd.pagina.nl : (wettelijke tijd in Nederland) www.tijd.verzamelgids.nl www.webexhibits.org/calendars www.horology.com http://en.wikipedia.org/wiki/History_of_timekeeping_devices Astronomy in medieval Islam - Wikipedia, the free encyclopedia Al-Jazari - Wikipedia, the free encyclopedia www.andrelehr.nl www.imss.fi.it www.electric-clocks.nl www.sundials.co.uk/ Tijd-gerelateerde-Musea *) In Nederland Schoonhoven: Zaandam/ Zaanse-Schans: Utrecht: Asten: Frederiksoord: Haarlem: Leiden: Amsterdam: Sloten: Heiligerlee: Zutphen: De Steeg: Meyel: Valkenburg: Ootmarsum:

klokkenmuseum museum van het Nederlandse uurwerk nationaal museum van speeldoos tot pierement, universiteitsmuseum nationaal beiaardmuseum klokkenmuseum Teylers-museum Boerhave-museum Scheepvaart-museum stadhuis-museum klokkengieterij-museum stedelijk-museum kasteel Middachten wekker-museum streekmuseum chronomium

In BelgiĂŤ: Eupen: Tellin: Heule, Kortrijk: Luik: Mechelen: St Truiden: St Niklaas: Lier:

stads-museum klokkenmuseum curiosa-museum musee de la vie wallone horlogerie-museum Festraets-studio historisch-museum, Mercator-museum Zimmertoren

In Duitsland MĂźnchen: Furtwangen: Wuppertal: Kassel:

deutsches-museum(abteilung Zeitmessung) deutsches uhren-museum uhren-museum staatliche kunstsamlung

Was er altijd al tijd?

298

K.G. Romeijn

In Frankrijk Briançon: Beauvais, cathedrale: Souvigny: St Hippolyte du fort: Villerest: Parijs:

Tonnerre: Cluses: Besançon: Morteau: Villers le Lac: L’Isle-Jourdain: In Zwitserland: Geneve: Le Locle: La Chaux de Fonds: Zürich: Basel: In Italië Milaan: Bologna: Parma: Sicilië: Florence: Rome:

In de USA Illinois: In Engeland Londen:

musée du Temps (cadran solaire) horloge (1305) + astronomisch uurwerk musée Souvigny zonnewijzer dorp musée l’eure et le feu musée de institute du monde Arab St Sulpice: meridiaan Pantheon: slinger van Foucault meridiaan in hotel de Dieu musée d’horlogerie musée du Temps le musée de l’horlogerie musée de la montre Droz-Flores musée européen d’Art Campanaire musée de l’horlogerie et de l’emaillerie musée d’horlogerie musée international d’horlogerie Beyer uhrenmuseum museum de la measure du temps historisch museum

wetenschap en techniek museum San Pedronio meridiaan, museo di astronomia zonnewijzers op piazza Garibaldi Petralia Sottano, oude zonnewijzer+tableau met oude maten museo di storia scienza Copernicus museo Astronomico museo

Illinois Rockford time museum

Oxford: Cambridge:

clockmakers company museum Science museum National maritime museum Royal observatory Victoria and Albert museum museum of history and science museum of history and science

In Griekenland Thessaloniki:

Science centre & Technology museum “Noesis”

*) ook opgenomen hierin musea waarin bepaalde specifieke (tijdmeting-)objecten zijn te vinden.

Was er altijd al tijd?

299