Mundua helburu: Euskara eta Literatura 1 DBH (demoa) by Grupo Anaya, S.A.

DEMOA

DAUKA

EKO

LIZEN

PROIEKTU DIGITALA TZ

DBH

EUSKARA ETA LITERATURA u

M lb

u r u

u nd

Aurkibidea Ikasturteko oinarrizko edukiak ITZALA UZTEN DUTEN ERRONKAK

ITZALA UZTEN DUTEN ERRONKAK

Zure hizkuntza garrantzitsua da.................................................................................. 10

Zer irakurtzen duzu?..................................................................................................................... 78

1 Abentura-hasiera

4 Mundua mundu denetik

............................................................. 12

1. Komunikatu................................................................................................................................ 14 Dumbledoreren ohartarazpena, J. K. Rowling Ulermena Ikasi hitzak: Hezkuntza Zer da komunikazioa? Komunikazio-lantegia: Institutuan Munduko hizkuntza-aniztasuna 2. Ezagutu hizkuntza............................................................................................................ 24 Hizkuntzaren elementuak. Perpausa Hiztegia Letra larriaren erabilera 3. Ezagutu literatura............................................................................................................. 30 Literaturaren jatorria Literatura-dosierra: Ezagutu idazle izandako lehen emakumea Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak....................... 33

2 Idazketa-sistemak

. . ........................................................ 34

1. Komunikatu...............................................................................................................................36 Zoritxarreko asmakizuna, Marisol Ortiz de Zárate Ulermena Ikasi hitzak: Lana eta lanbideak Ahozko eta idatzizko komunikazioa Komunikazio-lantegia: Historiako eskola 2. Ezagutu hizkuntza........................................................................................................... 44 Izen-sintagma: izena eta izenordaina Hiztegi motak Puntuazio-markak (I): puntua, bi puntuak eta etenpuntuak 3. Ezagutu literatura............................................................................................................. 50 Literatura-generoak Literatura-dosierra: Prosa poetikoa, genero berezia Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak....................... 53

3 Zirrararen eraginpean

. . .................................... 54

................................... 80

1. Komunikatu............................................................................................................................... 82 Eko eta Nartziso, Greziako antzinako mitoa Ulermena Ikasi hitzak: Mitologia Narrazio-testuak: nola idatzi solasaldiak Komunikazio-lantegia: Ipuin-jaialdia Hizkuntza-aldakortasuna 2. Ezagutu hizkuntza............................................................................................................ 92 Aditz-sintagma: aditza eta adberbioa Sinonimia eta antonimia Txistukariak (I): s, x eta z 3. Ezagutu literatura..............................................................................................................98 Narrazio-testuen osagaiak. Genero narratiboa: azpigeneroak Literatura-dosierra: Esopo, lehen alegialaria Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak...................... 101

5 Apar-bitsetan

....................................................................... 102

1. Komunikatu............................................................................................................................ 104 Ama, marinela banintz, Miquel Martí i Pol Ulermena Ikasi hitzak: Itsasoa Deskribapen-testua: lekuak eta pertsonak deskribatu Komunikazio-lantegia: Arte Ederren Museoan 2. Ezagutu hizkuntza........................................................................................................... 114 Deklinabidea: kasu gramatikalak. Aditz trinkoak Hitzak sortzeko bideak Txistukariak (II): ts, tx, tz 3. Ezagutu literatura........................................................................................................... 120 Genero lirikoa. Literatura-baliabideak (I) Literatura-dosierra: Olerkia: haikua eta limericka Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak..................... 123

6 Ondasunik handiena

............................................... 124

1. Komunikatu...............................................................................................................................56 Korridoreko zarata, Oscar Wilde Ulermena Ikasi hitzak: Beldurra Testua eta testu motak Komunikazio-lantegia: Liburutegian 2. Ezagutu hizkuntza............................................................................................................66 Adjektiboa. Determinatzaileak Hitzen esanahia Puntuazio-markak (II): koma eta puntu eta koma 3. Ezagutu literatura.............................................................................................................. 72 Genero narratiboa. Narratzailea Literatura-dosierra: Beldurrezko narrazio-testua Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak........................75

1. Komunikatu............................................................................................................................. 126 Asiatik mundura, Consumer aldizkaria eta H. Ellis Ulermena Ikasi hitzak: Elikadura eta osasuna Azalpen-testua Komunikazio-lantegia: Har dezagun kafe solidarioa! 2. Ezagutu hizkuntza..........................................................................................................134 Deklinabidea: leku-denborazko kasuak. Aditza: aspektua eta modua Hitz-eratorpena (I) h letra 3. Ezagutu literatura........................................................................................................... 140 Literatura-baliabideak (II) Literatura-dosierra: Literatura-baliabideak han eta hemen Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak..................... 143

Portfolioa......................................................................................................................................................... 76

Portfolioa.......................................................................................................................................................144

ITZALA UZTEN DUTEN ERRONKAK

Literatura-jaialdia egingo dugu..................................................................................146

7 Ez da bidezkoa

. . .................................................................. 148

1. Komunikatu............................................................................................................................ 150 Harpagnonen susmoa, Molière Ulermena Ikasi hitzak: Aberastasuna Iritzia eman. Argudio-testuak Komunikazio-lantegia: 2030: Mundu jasangarria helburu Hizkuntza-aurreiritziak 2. Ezagutu hizkuntza......................................................................................................... 160 Deklinabidea: gainerako kasuak. Aditzaren modua: indikatiboa Hitz-eratorpena (II) -a itsatsia 3. Ezagutu literatura............................................................................................................168 Antzerkia Literatura-dosierra: William Shakespeare, maisu handia Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak....................... 171

8 Herri-jakintza

. . .................................................................... 172

1. Komunikatu............................................................................................................................. 174 Maitasunezko baladak, herri-baladak Ulermena Ikasi hitzak: Folklorea Jarraibide-testuak Komunikazio-lantegia: Ukendu magikoa 2. Ezagutu hizkuntza.......................................................................................................... 182 Aditza: baldintza Hitz-elkarketa Marratxoaren erabilera 3. Ezagutu literatura............................................................................................................188 Ahozko euskal literatura: dekorazioolerkiak, kopla zaharrak eta baladak Literatura-dosierra: Ahozko literaturaren bilduma Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak.......................191

9 Indarrak berritzen

.................................................... 192

1. Komunikatu............................................................................................................................ 194 Espedizioa Korfun, Gerald Durrell Ulermena Ikasi hitzak: Natura Eguneroko testuak Komunikazio-lantegia: Abentura Park 2. Ezagutu hizkuntza........................................................................................................ 202 Aditza: ahalera. Perpausa: motak Esapideak eta atsotitzak Nola idatzi datak eta orduak 3. Ezagutu literatura..........................................................................................................208 Bertsolaritza Literatura-dosierra: Bertso jarriak eta bertsopaperak Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak....................... 211 Portfolioa....................................................................................................................................................... 212

Eranskinak ORTOGRAFIA 1. Letra larriaren eta letra xehearen erabilera 2. Puntuazio-marken erabilera 3. Letra berezien idazkera 4. -a itsatsia 5. Marratxoaren erabilera DEKLINABIDEA 1. Izenaren deklinabidea 2. Erakusleen deklinabidea 3. Izenordainaren deklinabidea 4. Zenbatzaileen deklinabidea ADITZAK 1. Aditz laguntzailea: indikatiboa eta baldintza 2. Aditz trinkoak LITERATURA Literatura-glosategia

4 Mundua mundu denetik Gizakiak antzina mitoak eta kondairak erabiltzen zituen mundua azaltzeko: Lurraren sorrera, Ilargia eta izarrak, ekaitzak eta tximistak… Giza ezaugarriak eta jokabideak ere mitoen bidez azaltzen ziren.

Poseidonen tenplua. Sounion lurmuturra (Grezia).

Hausnartu eta erantzun MITOLOGIA

Ipuinak bezala, mitoak ahozko kontakizunak dira; belaunaldi batetik bestera igarotzen ziren, jendeak pozik kontatzen eta entzuten baitzituen, suaren inguruan bilduta.

Zein da mitologiaren garrantzia?

Munduko edozein lekutan daude gertaera eta pertsonaia txundigarriei buruzko mitoak. Denen gaiak berdintsuak dira, leku guztietako gizakiek antzeko ardurak, beldurrak eta zalantzak izan baitituzte.

Ezagutzen duzu mitorik? Zein?

Ikusi duzu mitologia oinarri duen margolan edo filmik?

Zer eginkizun dute mitoek gaur egun?

Zer dakizu ahozko literaturari buruz?

Entzun duzu inoiz ipuin-kontalaririk? Eta ahozko literaturaren beste adierazpenik?

Zer ikasiko duzun

1 Komunikatu Hizkuntzak aldatu egiten dira, zenbait faktoreren eraginez; denborak, adibidez, goitik behera alda dezake edozein hizkuntza. Pentsatu duzu inoiz horretaz? Eta, gure hizkuntzara etorrita, saiatu zara euskarazko testu zaharrik irakurtzen, antzinako euskara nola ahoskatzen zen irudikatzen…? Ba ote zuen orduko euskarak gaurkoaren antzik?

IKASKUNTZA-SEKUENTZIA KOMUNIKATU LITERATURA-BIDAIA 1.1

Umetan eta gaztetan irakurri ditugun liburuak gogoratuko ditugu.

1.2 Gustatu zaizkigun liburuak zerrendatuko ditugu. KOMUNIKAZIO-LANTEGIA DIGITALAK GARA 2.1 Lankidetza-arbel bat sortuko dugu ikasle guztiontzat (tresna: Lino it). 2.2 «Zer irakurtzen du bakoitzak?» izena jarri, eta tresnarekin lan egingo dugu denok.

2 Ezagutu hizkuntza Perpausa aditz-sintagmak osatzen du, izensintagmarekin batera. Aditz-sintagmaren ardatza aditza da, baina beste osagai batzuk ere baditu. Badago osagai bat aditzaren ekintza non, noiz, nola… gertatzen den adierazten duena. Nola deritzo osagai horri?

2.3 Aukeraturiko IKT-tresnari buruzko tutoriala ikusi, eta gero praktikak egingo ditugu. EZAGUTU LITERATURA BIZIPENAK 3.1 Aukeraturiko liburuei buruzko datuak bilatuko ditugu Interneten: izenburua, egilea, irudiak… 3.2 Informazioa (testuak, irudiak edo bideoak) IKT-tresnara igoko dugu. 3.3 Dokumentu bat igoko dugu Lino it tresnara, liburuaz dugun bizipena azaltzeko.

3 Ezagutu literatura Narrazio-testu baten ezinbesteko osagaiak ekintza, lekua, denbora eta pertsonaiak dira. Zer pertsonaia izan nahiko zenuke narrazio batean? Zer abentura biziko zenituzke? Zer leku eta garaitan?

+ orientazio gehiago www.anayaharitza.es webgunean

Komunikatu Irakurgaia

Zer irakurriko duzun Entzun duzu inoiz nartzisista hitza? Badakizu zer esan nahi duen? Greziako antzinako mito honek argituko dizu. Gaurkotasun handiko mitoa da, zalantzarik gabe.

Eko eta Nartziso Nartziso gazte bat zen eder-ederra, eta ninfa eta dontzeila guztiak zituen maiteminduta. Haren atzetik ibiltzen ziren denak; baina berak, inor maite ez zuenez, erdeinuzko hitzak esaten zizkien. Jaio zenean, gurasoek Nartzisoren etorkizunaz galdetu zioten Tiresias aztiari; hark erantzun zien haurra zahartzarora iritsiko zela, bere burua inon begiesten ez bazuen. Hortaz, Nartzisoren irudia islatu zezaketen ispilu eta gauza guztiak kendu zituzten haren aurretik. Eko basoko ninfarik politena zen, zeharo kalakaria eta ausarta. Baina Herak, Zeusen emazteak, zigortu egin zuen. Eko Herarekin berriketan ibiltzen zen, bere ahots ederraz istorio zoragarriak kontatzen, Zeus basoko ninfak limurtzen zebilen artean. Amarruaz konturatu zenean, Hera sutan jarri zen eta zigor latza ezarri zion Ekori: handik aurrera ez zuen mintzamenik izango, eta solaskidearen azken hitzak errepikatuko zituen beti. Lotsatuta, ninfa basoko haitzulo sakon batean ezkutatu zen. Egun batez Nartziso haitzuloaren aurretik igaro zen eta Eko guztiz liluratu zuen, baina ninfa ez zen hurbiltzera ausartu, mintzamenik ez zuelako.

➜

Irakurgaia www.anayaharitza.es webgunean entzun dezakezu.

Nartzisok xarmagarri iritzi zion egun hartako ibilaldiari, eta biharamunean ere handik iragan zen. Eko zain zegoen eta atzetik jarraitu zion, urrunetik, Nartziso ez konturatzeko; hala ere, ustekabean adartxo bat zapaldu, eta karraskak ohartarazita, Nartzisok ikusi egin zuen. —Zertan ari zara? Zergatik zatoz nire atzetik? —galdetu zion.

—Zara… atzetik… —erantzun zuen ninfak.

Hiztegia

Nartzisok hizketan jarraitu zuen, baina ninfak ezin izan zion ezer azaldu. Basoko animaliak hari laguntzera etorri ziren, eta Eko guztiz maiteminduta zuela adierazi zioten. Ninfa zain gelditu zen, irrikaz… baina Nartzisoren barre izoztuak urratu egin zion bihotza.

Ninfa: neska eder baten itxura duen jainkosa, ibai eta basoetan bizi dena.

—Tuntuna!—esan zuen.

Kalakari: berritsua, hitzontzia.

Nartzisoren zabarkeriaz atsekabetuta, Ekok ihes egin zuen haitzulora, eta bertan hil zen bihozminez, gazte harroputzaren azken hitzak behin eta berriro xuxurlatuz:

Limurtu: norbait amarruz maitemindu.

Erdeinu: gutxiespena. Begietsi: zerbaiti arretaz begiratu.

Ernamuindu: loratu, sortu.

—Tuntuna… tuntuna… tun… tuna... Nartzisok beste hainbat ninfa eta dontzeila ere iraindu zituen, eta haiek mendeku hartzeko eskatu zieten jainkoei. Horrela, justiziaren eta elkartasunaren jainkosak, Nemesisek, urmael batera erakarri zuen Nartziso ehizaldi baten ostean, egun sargoria baitzen, eta gaztea uretara hurbildu zen egarria asetzeko asmoz. Edateko zorian, bere burua ikusi zuen uretan islatuta. Irudiak aztoratuta utzi zuen, eta, hartaz maiteminduta, bizkarra eman zien munduko gauza guztiei. Hantxe bertan hil zen: gosez, diote batzuek, begiak irudi hartatik aldendu ezinik; itota, dio beste zenbaitek, irudia musukatu nahirik uretara erori ondoren. Gaztea hil zen lekuan nartziso deritzon lore bikain bat ernamuindu zen, bere burua ibaiertzetako uretan etengabe islatzen duena. Greziako antzinako mitoa.

ULERMENA Komentatu testua

Bilatu informazioa

1 Nolakoak dira Eko eta Nartziso? Deskribatu, labur-

12 Bilatu, hiztegi elebidun batean, nola esaten den

labur.

oihartzun gaztelaniaz. Badu zerikusirik irakurgaiarekin? Azaldu.

2 Zer iragarri zuen Tiresias aztiak Nartzisori buruz? Bete zen iragarpena?

3 Nolako harremana zuten Ekok eta Herak hasieran?

13 Lore askok jatorri bitxia dute. Bilatu bugainbileari buruzko informazioa eta azaldu haren jatorria.

Azaldu zergatik zapuztu zen harremana.

4 Zergatik ezkutatu zen Eko haitzuloan?

14 Mitoak inspirazio-iturri dira artistentzat. Bilatu Interneten Ekoren eta Nartzisoren mitoari buruzko lau artelanen eta haien egileen izenak.

5 Nola egin zuten topo Ekok eta Nartzisok? Zer pentsatu zuten elkarri buruz?

6 Nola jokatu zuen Nartzisok Ekorekin? Berdin jokatzen zuen ninfa guztiekin? Azaldu.

Hausnartu testuari buruz 15

7 Azaldu nor den Nemesis eta zer eginkizun duen istorioan.

GJH. Nemesis justiziaren jainkosa da. Bidezkoa iruditzen zaizu haren jokabidea? Arrazoitu.

16 Zure ustez, zer irakasten digu mitoak? Azaldu, 5

8 Nola hil zen Nartziso?

lerrotan.

Erreparatu testuaren ezaugarriei 9 Barne- ala kanpo-narratzailea du testuak? Arrazoitu

erantzuna.

a) Lotu hitza eta haren esanahia irakurgaiarekin.

10 Irakurgaia narrazio-testua da, baina beste mota

b) Sare sozialek eta teknologiak nartzisismoa sustatzen omen dute; izan ere, jende askok bere burua goresteko erabiltzen ditu. Zer deritzozu?

bateko testu zatiak ere baditu. Aukeratu eta arrazoitu, testu zatiak erabiliz. azalpen-testua

argudio-testua

deskribapena

olerkia

Bilatu nartzisismo hitzaren esanahia Hiztegi Batuan. Gero, taldeka jarrita, eztabaidatu:

c) Zure ustez, garrantzi handiegia ematen zaie itxurari eta irudiari gaur egun?

11 Erreparatu testuko solasaldiari: d) Nolako garrantzia ematen diozu zuk zeure itxurari?

• Zer puntuazio-marka ageri da solasaldi bakoitzaren hasieran? • Zer aditz erabiltzen du narratzaileak pertsonaia bakoitzaren hitzak azaltzeko?

➜

Ikasi gehiago. Greziako mitoei buruz www.anayaharitza.es webguneko baliabide-bankuan.

Eko eta Nartziso, John William Waterhouse

IKASI HITZAK Mitologia 1

Bilatu informazioa eta osatu jainko-jainkosa hauei buruzko taula: Greziar izena

Erromatar izena

Zeus

…

Frigg

Eros

…

Gerraren jainkoa

…

Marte

…

Jakituriaren jainkosa

…

Bragi

Itsasoetako jainkoa

…

Neptuno

…

Jainkoen burua Jainkoen buruaren emaztea Maitasunaren jainkoa

Eskandinaviar izena

2 Erabiltzen ditugun hitz askok mitologian dute jatorria. Erreparatu, osatu eta idatzi perpaus bana:

zereal ➙ Zeres, … jainkosa kronologiko ➙ Kronos, … jainkoa Ikaro erortzen, Jacob Peter Gowy

olinpiko ➙ Olinpo, … bizi diren … eoliko ➙ Eolo, … jainkoa 3 Informazioa bilatuta, adierazi zer mitori dagokion artelan bakoitza: – Iruleak, Diego Velázquez. – Europaren bahiketa, Peter Paul Rubens. – Ulises eta itsas laminak, John William Waterhouse.

Lau ikasleko taldetan bildu, eta euskal mitologiari buruzko hormairudia egingo duzue. Taldekide bakoitzak elementu bat aukeratu, informazioa bilatu, idatziz laburbildu, eta argazkia ekarriko du ikasgelara. • Pertsonaiak: Mari, Maju/Sugaar, Mikelats, Atarrabi. • Izakiak: Tartalo, Basajaun, Gaueko, laminak. • Lekuak: Jentilzubi, Ligiko zubia, Anboto mendia, Supelegor. • Ikurrak: lauburua, eguzki-lorea, argizaiola, hilarriak.

Atsotitzen kutxa 5 Azaldu mitologiari buruzko atsotitz hauek:

«Izena duen oro da». «Entzundako guztia ez sinetsi eta ez esan». «Gaua gauekoentzat, eguna egunek oentzat». 85

Komunikatu

Komunikazioa

Narrazio-testuak: nola idatzi solasaldiak Solasaldia bi pertsona edo gehiagoren arteko hizketaldia da. Solasaldirik ohikoenak ahozkoak dira; baina idazleek ere, narrazio-testuetan, sarri erabiltzen dituzte pertsonaien hitzak adierazteko. Bi modu daude horretarako: estilo zuzena eta zehar-estiloa. Estilo zuzena

Gogoratu Ahoz ari garenean, ahotsa moldatuz eta ahots-tonuak erabiliz adierazten ditugu hitz egiteko txandak.

Pertsonaiek esaten dutena hitzez hitz adierazten da: • Hitz egiteko txandak markatzeko, marra luzea (—) erabiltzen da. • Oharrak egiteko ere (nork hitz egin duen adierazteko, etab.) marra luzea (—) erabiliko dugu, eta komunikazio-aditzak: esan, adierazi, aitortu, erantzun, iradoki, jarraitu… • Pertsonaien pentsamenduak idazteko, komatxoak («») erabil daitezke. Esate baterako:

Marinel guztiok bildu ondoren, hau galdetu zigun Ahab-ek: —Zer egiten duzue balea bat ikusten duzuenean? —Oihuka hasten gara, adiskideak jakinaren gainean jartzeko! —erantzun zuten hogei marinel inguruk. —Ondo! —esan zuen Ahabek. Eta, zer egiten duzue gero? —Txalupetan balearen atzetik joan! […] —Zelatariok—jarraitu zuen—, ez ahaztu nire aginduak balea zuriari buruz. Begira! —txanpon handi eta distiratsu bat erakutsi zigun—. Bekoki zimurra, masailezur okerra eta arpoi-zauri asko dituen balea zuri bat ikusten duenak urrezko ontza hau irabaziko du! Herman Melville, Moby Dick. Anaya (moldatua).

Zehar-estiloa Narratzaileak zeharka adierazten ditu pertsonaien hitzak. Ez dira bereizten solasaldiak, ez baita marra luzerik jartzen. Komunikazio-aditzak erabiltzen dira, hirugarren pertsonan, eta horiek -(e)la konpletiboa dute beti mendean. Adibidez:

Gau hartan Zirze jainkosarekin hitz egin nuen, eta zer agindu zidan gogoratu nion. Jainkosak bete egin zuen hitza: esan zigun jauregian jango genuela eta biharamunean itsasoratuko ginela. Homero, Odisea. Edebé (moldatua).

ARIKETAK

1 Irakurri arretaz solasaldia eta erantzun galderei.

zioenaz

Taldeka interpretatu. Berridatzi testu hau, pertsonaiaren pentsamenduak komatxoen artean jarriz:

—Zer dela eta ikusi nahi zenituen piramideak? —galdetu zion.

Vera Caythorn-ek, ikasturte gogor baten ostean nekaturik, esan zuen bere baitan: Lanposturen bat lortuko banu itxurazko eskolaren batean…

Merkataria, bien bitartean, hausnartzen ari zen.

mutilak

—Beti hitz egin didatelako haiei buruz —erantzun zuen mutilak.

Kopeta zimurtu zion aurreko gizonari. Altua zen; aurpegia beltzarana zuen, begi argiak.

—Ez dut inor ezagutzen piramideak ezagutzearren basamortua zeharkatzeko prest dagoenik —esan zion merkatariak—. Harriz egindako mendiak besterik ez dira. —Ez duzu inoiz amets egin bidaian zoazela? —esan zuen mutilak.

Apustu egingo nuke gizon hau munduko zenbait leku interesgarritan izan dela, pentsatu zuen Verak. Agatha Christie, Eta ez zen alerik ere geratu. Igela.

3 Osatu perpausak komunikazio-aditz hauekin: azaldu, oihukatu, itaundu, onartu, iradoki.

Paulo Coelho, Alkimista. Txalaparta.

a) —Agian jertse hau erosi beharko zenuke — … zidan amak. b) —Badakizu nor den, ezta? — … zidan. c) —Ekitaldi nagusia ekainaren 2an izango da — … zuen eskolako zuzendariak. d) —Neuk hartu ditut gozokiak — … zuen umeak. e) —Lagundu! Sua! —… zuen, ikaratuta.

Berridatzi solasaldi hau, estilo zuzena eta zeharestiloa erabiliz:

Orbeatarrak Markel

Kaixo guztioi! Igandean amonaren eguna da. Zer opari egingo diogu aurten ilobok? Antzinako argazkien bilduma egitea eta denok sinatzea proposatzen dut. Martine

Ideia bikaina! Laguntza eskatu beharko diogu norbaiti. Nork ote ditu antzinako argazkiak?

a) Nola dago idatzita solasaldia? b) Zein dira pertsonaiak? Azaldu zeri buruz ari diren. c) Zer aditz erabili dira adierazteko? Idatzi.

pertsonaien

hitzak

d) Asmatu jarraipena, pertsonaia bakoitzari hitz egiteko beste bi txanda emanez.

Galder

Opari polita iruditzen zait! Aitari galdetuko diot argazkiei buruz. Idatziko dizuet zerbait dakidanean.

Komunikazio-lantegia

IPUIN-JAIALDIA Komunikazio-egoera: Munduko Kulturen Jaialdia A

Urtero-urtero, Munduko Kulturen Jaialdia egiten duzue ikastetxean, munduko beste kultura batzuk ezagutzeko. Horretarako, ikasturte bakoitzean jarduera bat antolatzen da: sukaldaritza-txapelketak, munduko jolasak, hizkuntzen ginkana… Aurten, Euskarako irakasleak proposatuta, munduko ipuinak ezagutzeko aukera izango duzue. Beste herrialde batzuetako herri-ipuinak, kondairak eta mitoak ikertzeaz gain, ipuin-kontalari ere izango zarete egun batez. Aurrera, bada!

Entzun 1

Ideia-biltzarra. Entzun munduko hiru kontakizun eta adierazi zeini dagokion goiko marrazki bakoitza. Arrazoitu erantzuna.

3 Aztertu Pandoraren mitoaren ezaugarriak.

2 Erantzun galdera hauei:

EGITURA

• Zer herrialdetakoa da istorio bakoitza?

PERTSONAIAK

• Hiru kontakizunetatik, zein da mitoa? Zergatik? • Zer eskatu zioten jainkoek Pandorari? 1. mailakoak

• Zer gertatu zen Pandorak kutxa ireki zuenean? • Nolako ezaugarriak ditu amateak? • Amateari buruzko zer aholku eman die kontalariak entzuleei? • Zer itxura du Pincoyak? • Zer lotura du Pincoyaren dantzak arrantzarekin?

Hasiera: ...

Amaiera: ... 2. mailakoak Korapiloa: ...

Solasean 4 Binaka jarrita, hausnartu Pandoraren mitoari buruz: a) Zer kontatzen du mitoak? b) Zer dio giza jokabideei buruz?

5 Pincoya Txileko pertsonaia mitologiko bat da: a) Bilatu informazioa hari buruz: nola sortu zen, zer botere dituen… b) Munduan badira beste pertsonaia mitologiko batzuk. Bilatu informazioa eta adierazi nongoak diren honako hauek:

Selkie Xana

Maruxaina Lilith

6 Amatea benetako zuhaitza da. Bilatu informazioa eta idatzi haren fitxa koadernoan: izen teknikoa, ezaugarriak, bizilekua… aterhouse. hn William W

Uhandrea, Jo

Ipuin-kontalarien saioa 7 Lauko taldetan jarrita, ipuin-kontalarien saioa prestatuko duzue: a) A ukeratu kontinente bat, zuotako bakoitzak, eta bilatu hango mito, kondaira edo ipuin bat Interneten edo liburutegian. b) Idatzi paper batean. c) A ukeratu elementu grafikoak (irudiak, bideoak…), aurkezpena erakargarria izan dadin.

8 Hasi da ipuin-kontalarien saioa! • Bakoitzak bere ipuina irakurriko die taldekideei. Kontuan hartu eskuineko laukiko gomendioak. • Taldekideek lana ebaluatuko dute, baliabide-bankuan dagoen errubrika erabiliz.

➜

Ipuin-kontalarien saioak ohikoak dira liburutegi eta kultura-etxeetan. Demagun herriko kultura-etxeko arduradunak zaretela. Proposatu jarduerak eta antolatu hilabeteko programazioa. Deskargatu ipuin-kontalarien saioa ebaluatzeko errubrika

www.anayaharitza.es webguneko baliabide-bankuan.

IPUIN-KONTALARIEN SAIORAKO GOMENDIOAK 1. Ikasi ondo zure istorioa. Ez duzu zertan buruz ikasi: garrantzitsuena grinaz kontatzea da. 2. Egin saioak etxean. 3. Hitz egin ozen eta argi. 4. Erabili ahots-tonuak harridura, poza, ikara… adierazteko. 5. Egin gorputz-keinuak ahoz esaten duzuna indartzeko. 6. Begiratu entzuleei.

Komunikatu

Hizkuntza eta gizartea

Hizkuntza-aldakortasuna Hiztunok ez dugu hizkuntza beti era berean erabiltzen: norekin eta non ari garen kontuan hartuz, era batera edo bestera hitz egiten dugu. Lurraldeen artean ere aldatu egiten da hizkera; bizkaitar batek eta nafar batek, adibidez, ez dute euskara bera erabiltzen. Hizkuntzak une historiko, lurralde, gizarte-talde eta komunikazio-egoera bakoitzean dituen erabilerak hizkuntza-aldaerak dira.

HIZKUNTZA-ALDAERAK

Aldaera historikoa (diakronikoa)

Aldaera greografikoa (diatopikoa)

Aldaera soziala (diastratikoa)

Egoeraren araberako aldaera (diafasikoa)

Aldaera historikoak Hizkuntza batek aldaera historikoak ditu denboran zehar. Hizkuntzak aldatu egiten dira denborarekin: hitz batzuk galdu egiten dira, zaharkituta geratzen direlako; baina, aldi berean, hitz berriak sortzen dira. Bestalde, ortografia- eta gramatika-arauak ere aldatzen dira; hori dela eta, gaurko hiztunentzat zaila da testu zaharrak irakurtzea (Erdi Arokoak, etab.). Aldaera geografikoak Hizkuntza batek aldaera geografikoak ditu lurraldearen arabera. Aldaera horiek dialektoak dira. Euskararen dialektoak euskalkiak dira; euskalkien arteko desberdintasunik handienak maila fonetikoan, lexikoan eta morfosintaktikoan daude. Euskalkien lehen sailkapena Luis Luziano Bonaparte historialariak egin zuen, 1863an. Koldo Zuazok ere sailkatu egin zituen euskalkiak, 1998an; sei euskalki bereizi zituen: mendebalekoa, erdialdekoa, nafarra, nafarlapurtarra, ekialdeko nafarra eta zuberotarra. Luis Luziano Bonapartek 1863an egindako euskalkien sailkapena. Euskalki bakoitza kolore batez adierazita dago, eta azpieuskalkiak ere ageri dira.

Aldaera sozialak Hizkuntza batek aldaera sozialak ditu gizarte-talde edo lanbide batetik bestera. Lanbide eta arlo batzuetan argot izeneko lexiko berezia dute. Medikuek, adibidez, medikuntzaren arloko hitzak erabiltzen dituzte: biopsia, patologia…

Hau da, hau, pagotxa!

Egoeraren araberako aldaerak Komunikazio-egoeraren araberako aldaketak erregistroak dira. Solaskidearekin dugun harremana eta komunikazioegoera aintzat hartuz, modu batera edo bestera erabiltzen dugu hizkuntza: • Erregistro informala: lagunekin eta senideekin erabiltzen dugu. Hizkera adierazkorra, lexiko erraza eta orokorra, eta makulu-hitzak (gauza, egin…) eta perpaus laburrak ditu. • Erregistro formala: ezezagunekin eta konfiantza gutxiko pertsonekin erabiltzen da. Hizkera landua da; ahoskera, argia, eta lexikoa, zehatza eta dotorea.

ARIKETAK

1 Adierazi

zer bakoitzean.

hizkuntza-aldaera

dagoen

kasu

a) Bi ingeniariren arteko lan-solasaldia. b) Iruñeko eta Bilboko bi lagunen arteko hizketaldia. c) Bernat Etxepareren olerki bat eta haren egokitzapena egungo idazkeran. d) Irakasle bat unibertsitatean eskola ematen eta irakasle hori anaiarekin hitz egiten.

2 Donemiliagako glosak XI. mendeko idazkiak dira. Irakurri, bilatu informazioa eta erantzun:

JZIOQUI DUGU GUEC AJUTU EZ DUGU a) Zer esan nahi du esaldi horrek?

Nire lehengo eta oraingo iritzia. Bilatu Interneten Koldo Zuazoren euskalkien mapa, aztertu eta erantzun galdera hauei: a) Zer lurraldetan erabiltzen dira mendebaldeko eta erdialdeko euskalkiak? b) Erreparatu tarteko hizkera izenekoari. Non egiten da? Zergatik du izen hori, zure ustez? c) Eremu batzuk grisez ageri dira. Zergatik? d) Beste mapa baten laguntzaz, esan zer euskalki egiten den herri hauetan: Atharratze, Lesaka, Sara, Bergara, Igorre, Azpeitia, Leitza, Urepele.

4 Sailkatu hitz hauek hiru argotetan: fotosintesi, formateatu, fiskaltza, hardware, epai, hostogalkor, USB, magistratu, klorofila.

5 Berridatzi, erregistro formalagoa erabiliz:

b) Ulergarria da gaur egungo hiztunentzat? Zergatik?

– Txo, niri bost tipo horrek zer dioen!

c) Zer dira glosak? Zertarako idatzi ziren?

– Flipatuta gelditu naiz katxarro horrekin.

d) Non dago Donemiliaga Kukula? Zer dela eta daude euskal hitzak han? Azaldu.

– Bidali Mikel haizea hartzera, tope astuna da eta. – Aizue, Anek kristoren raiada du gaur. 91

Aditz-sintagma

Ezagutu hizkuntza Gramatika

Aditz-sintagma (AS) aditza ardatz duen hitz multzoa da. Aditza ez ezik, beste osagai batzuk ere izan ditzake. Aditz-sintagmaren osagaiak Aditz-sintagmak osagai hauek ditu: • Aditza: aditz-sintagmaren ardatza da, hitz nagusia alegia. • Osagarriak: aditzaren esanahia osatzen dute. Osagarri zuzena (IS NOR) eta zehar-osagarria (IS NORI) dira.

PERPAUSAREN ATALAK

• Adberbioak: aditzari buruzko informazioa ematen dute. Aditzondoak eta adizlagunak dira. Aditz-sintagmaren barruko osagaiak hainbat modutan antola daitezke: Nartziso aurkitu zuen basoan.

Izensintagma Subjektua

IS (OZ)

Aditzsintagma Predikatua

aditza

adlag.

Basoan aurkitu zuen Nartziso. adlag.

aditza

IS (OZ)

Nartziso basoan aurkitu zuen. IS (OZ)

adlag.

aditza

Aditza Aditzak ekintza, egoera edo gertaera bat adierazten du. Adibidez: erosi dut (ekintza), nago (egoera), galdu dira (gertaera). NOR eta NORK motako aditzak Aditzak NOR (iragangaitzak) eta NORK (iragankorrak) motakoak izan daitezke, eta horrexen araberako komunztadura izango dute subjektuarekin. Gu trenez etorri gara NOR subj.

NOR motako aditza

Nik arropa zikina garbitu dut. Kontuan hartu NORK motako aditzek osagarri zuzena (OZ) dute. Osagarri hori identifikatzeko, Zer? galdera egin behar zaio aditzari. Adibidez: Nik arropa zikina garbitu dut. → Zer garbitu dut? Arropa zikina. NOR motako aditzetan, galdera horrek ez du erantzunik: Gu trenez etorri gara → Zer etorri gara? Ø

92 92

NORK subj.

NORK motako aditza

Testuinguruaren arabera, zenbait aditz mota batekoak zein bestekoak izan daitezke: ibili, sartu, hil, altxatu… Esate baterako: Izeba mendian ibili da. NOR subj.

Izebak NORK subj.

NOR motako aditza

bost kilometro ibili ditu. NORK motako aditza

Aditz jokatuak eta jokatugabeak Aditz jokatuek pertsona (nork egin duen ekintza) eta aldia (noiz egin den) adierazten dituzte; aditz jokatugabeek, aldiz, ez. Erreparatu adibide hauei: – Janari gozoa prestatu zigun. → Aditz jokatua (hark, iragana). – I rakurtzea biziki maite dut. → Aditz jokatugabea (pertsona eta aldia ezezagunak). Aditz jokatu motak Aditz jokatuak hiru motatakoak izan daitezke: • Aditz trinkoak hitz bakarreko aditzak dira. Hitz horrexetan biltzen dute informazio guztia: esanahia, pertsona, aldia… Adibidez: gatoz (etorri, gu, orain); zeukan (eduki, hark, lehen). • Aditz perifrastikoek bi hitz dituzte: aditz nagusia eta laguntzailea. Aditz nagusiak esanahia adierazten du; laguntzaileak, berriz, pertsona eta aldia. ekarri

dut

aditz nagusia (esanahia)

aditz laguntzailea (nik, orain)

• Aditz-lokuzioek egitura berezia dute: izena + aditza. Adibidez: lo egin, parte hartu… Aditz-lokuziorik gehienak lau aditz hauekin sortzen dira: – egin: aharrausi, ihes, jauzi, lan, zintz…

Urtxintxak zuhaitzetik egin du jauzi perpauseko aditza aditz-lokuzioa.

– eman: adore, amore, hitz, musu… – hartu: esku, lo, min, preso… – izan: beldur, gogo, gose, nahi…

ARIKETAK

1 Kopiatu perpausotako subjektuak eta aditzak, eta

4 Esan zer motatakoak diren perpausotako aditzak:

esan NOR ala NORK motakoak diren:

– Badakizkizue ariketen soluzioak?

– Auto horrek izugarri kutsatzen du.

– Ikasleek eskulanak egingo dituzte.

– Bilbon bilduko dira eskualdeko alkateak.

– Zuek oker zenbiltzaten.

– Guk azterketak gainditu genituen.

– Ikasleek gogor egin dute lan proiektuan.

– Sei euskal kirolari lehiatu dira olinpiar jokoetan.

– Unairen urtebetetze-jaian izan ginen atzo.

2 Idatzi NOR eta NORK motako esaldi bana aditz

5 Jokatu perpausotako aditz trinkoak:

bakoitzarekin.

atera

– Zer … (erabili) zuek esku artean? – Astoek zama astunak … (eraman).

hil altxatu

– Laster … (joan); gauza bat amaitu behar dut. – Ikasleak gustura … (ibili) eskola berrian.

sartu

3 Osatu, aditzak jokatu gabe erabiliz:

Orri birakaria. Osatu aditz-lokuzioak eta lotu sinonimoekin.

– Agintariek … (erre) debekatu dute.

adore …

•

• mindu

– … (irabazi), hiru gol sartu behar dira.

iseka …

•

• asebete

– Ez … (ikas) zigortu nau aitak.

bapo …

•

• trufatu

– Lasai, ariketak … (egin) ekin diot.

min …

•

• kemendu 93

Ezagutu hizkuntza Gramatika

Adberbioa

ADBERBIOAK

Adberbioek hau azaltzen dute: noiz, nola, non, norekin, zergatik… gertatzen den aditzak adierazitako ekintza. Erreparatu adibide hauei: – Mito hori aspaldi kontatu zidaten. (Noiz?)

Aditzondoak

Adizlagunak

– Eko haitzulora joan zen. (Nora?) – Nartziso basoan ibiltzen zen. (Non?) – Ekok Herarekin hitz egin zuen. (Norekin?)

Postposizioak

– Nartziso azkar ibili zen basotik. (Nola?) Bi motatako adberbioak daude: aditzondoak eta adizlagunak.

Deklinabidemarkak

Aditzondoak Aditzaren ondoan doaz. Era askotakoak izan daitezke:

Denbora-aditzondoak:

Leku-aditzondoak: edonon, gertu, han, hemen, hor, hurbil, nonahi, urrun...

agudo, antzina, aspaldi, atzo, berehala, beti, dagoeneko, gero, honezkero, inoiz, orain...

Modu-aditzondoak:

ADITZONDO MOTAK

azkar, arin, bakarrik, edonola, ederki, honela, horrela, nolabait, nolanahi...

Iritzi-aditzondoak: agian, dirudienez, apika, ausaz, beharbada, dudarik gabe, itxuraz, menturaz...

Maila-aditzondoak: aise, biziki, ia-ia, guztiz, nahiko, oso...

-ka eta -ki atzizkiak erabiliz ere modu-aditzondoak sor ditzakegu: aharrausika (aharrausi + -ka), alaiki (alai + -ki)… Adizlagunak Deklinabide-marken eta postposizioen bidez sortzen dira. • Deklinabide-marken bidezkoak: edozein deklinabide-markarekin sortzen dira; Nor, Nork, Nori, Noren eta Nongo kasuen markekin izan ezik. Adibidez: Txoriak hegoalderantz joan dira, Aitarekin joan naiz antzokira… 94

• Postposizioak sintagmen arteko loturak adierazten dituzten hitz askeak dira. Ezaugarri hauek dituzte: – Izenaren atzean jartzen dira: Etxeari buruz hitz egin dugu. – Aurreko izenak deklinabide-marka dauka: Mendian zehar ibili gara. – Postposizioak ere deklinabide-marka izan dezake: Mahaiaren gainean dago zorroa. Hona hemen ohiko postposizio batzuk, aurreko izenaren deklinabide-marka kontuan hartuz sailkatuta: Deklinabide-kasua

Postposizioak

Adibideak

NOR

gabe, barru, inguru…

diru gabe, bi ordu barru, bi kilo inguru…

NOREN

alde, arabera, aurka, bidez, bila, esku, ondoan, ordez, truke, zain…

euskararen alde, ikasleen arabera, gerraren aurka, umeen bila, aitaren ondoan, ogiaren ordez, liburuen truke, trenaren zain…

NORI

begira, buruz, esker

izarrei begira, zuri buruz, amari esker…

NON

barrena, behera, gora, zehar

basoan barrena, kalean gora, mendian zehar…

NONDIK

urrun, kanpo, hurbil…

plazatik urrun, etxetik kanpo, eskolatik hurbil…

ZEREZ

bestalde, gain

ibaiaz bestalde, ikasleez gain…

ARIKETAK

1 Idatzi definizio hauei dagozkien aditzondoak. Gero,

4 Osatu adizlagunekin, parentesi barruko deklinabide-

idatzi perpaus bat bakoitzarekin:

kasuak kontuan hartuz:

a) Atzokoaren aurreko eguna.

– … (Noraino) joan beharko duzu ura hartzeko.

b) Lagunik gabe, kiderik gabe.

– … (Norekin) bazatozte, … (Non) egingo duzue lo.

c) Biharkoaren hurrengo eguna.

– Txakurra … (Norengana) badoa, ez mugitu. – Hau ustekabea! Parkea … (Zerez) beteta dago.

d) Distantzia handian.

– … (Norengandik) ikasi ditut kontu horiek.

e) Toki hartan. f) Edozein eratan, edozein modutan.

2 Identifikatu aditzondoak eta esan zer motatakoak diren: – Betaurrekoekin ederki ikusten dut. – Bihar beharbada lagunduko dizut. – Jokalariek aise irabazi zuten partida atzo.

– ... (Norantz) abiatuko da trena.

Mahai-ingurua. Osatu perpausak, parentesi barrukoei postposizioa erantsiz. – Lau euro eman dizkidate … (liburu). – Zure … (laguntza), aurrera egin nuen. – Manifestazioa dago … (langile). – Lau ordu daramatzat … (autobus).

– Gurasoak maiz joaten da zinemara.

– Postetxea … (udaletxe) dago.

– Asier edonon galtzen da berehala.

– Gurasoak presaka joan dira … (seme-alabak).

– Dagoeneko zazpi gozoki jan ditut gaur.

– … (Ainhoa), etorriko da beste inor festara?

3 Sortu modu-aditzondoak, hitz hauei -ka edo -ki atzizkiak jarriz: eder, ufa, polit, bota, bortitz, hasperen, ezti, leun, doministiku, jauzi.

– Athletic … (Eibar) lehiatuko da igandean. – Beti galdetu diot neure buruari zer ote dagoen ... (itsaso). 95

Ezagutu hizkuntza

Lexikoa

Sinonimia eta antonimia Sinonimia Sinonimoak esanahi bera edo antzekoa duten hitzak dira. Adibidez: Nartziso uretara erori zen = Nartziso uretara jausi zen. • Sinonimoek errepikapenak saihesten dituzte; horrela, testu-kohesioa lortzen da: – Milaka izarrek janzten dute desertuko zerua. Benetan harrigarria da basamortua gauez. – Basamortuko hondarra fina eta argia da. Haizeak harea mugiarazi du, forma ikusgarriak sortuz. • Lurraldearen araberako sinonimoei geosinonimo deritze: – Zapatuan geratu gara amama ikusteko eta berba egiteko (Mendebaleko euskaran) – Larunbatean geratu gara amatxi ikusteko eta solastatzeko (Nafarreraz) Antonimia Antonimoak aurkako esanahia duten hitzak dira. Esaterako: Eko oso ninfa kalakaria zen ≠ Eko oso ninfa isila zen. Zenbait antonimo sortzeko, anti-, des- eta ez- aurrizkiak erabiltzen dira. Adibidez: antiheroi, desgaitu, ezberdin.

ARIKETAK

1 Berridatzi testua, azpimarradunak sinonimoekin ordeztuz:

3 Lotu geosinonimoak; gero, adierazi zer euskalkitan dauden ezkerreko zutabekoak.

Duna igotzeari ekin zion, poliki-poliki, mutilak. Ilargi betea zegoen berriro ere izarrez jositako zeruan. Hilabete eman zuten, beraz, basamortuan hara eta hona. […] Dunaren tontorrera heldu zenean, handik minutu batzuetara, salto egin zion bihotzak bular barruan. […] Hantxe, duna haren gainean, negar egin zuen mutilak. Paulo Coelho, Alkimista. Txalaparta (moldatua).

neskenegun •

• jolastu

olgatu

•

• zarata

txermen

•

• larunbat

arrapostu

•

• iskanbila

asotz

•

• erantzun

kalapita

•

• udare

4 Sortu hitz hauen antonimoak, aurrizkiak erabiliz, eta 2

Batu. saihesteko:

Erabili

sinonimoak,

errepikapenak

– Lehoia ankerra da eta tigrea ere ankerra da. – Lau kotxe daude hemen eta beste bi kotxe han. – Adorea behar da bidaia hori egiteko eta adorea behar da arazoei aurre egiteko. – Atea ireki nuen eta gero leihoak ireki nituen. 96

osatu: agertu, adostasun, higieniko, egoki, doping. – … handiak daude politikarien artean. – Eskuak garbitu gabe jatea … da. – Lukenek erabaki … hartu du. – …-kontrola egin diete kirolariei. – Txakurra, bat-batean, … egin zen.

Ortografia

Txistukariak (I): s, x, z Zenbait kontsonanteri txistukari deritze, ahoskatzean txistuaren antzeko hotsa egiten dutelako. Hauek dira: s, x, z + ts, tx, tz. Txistukariek, antzeko ahoskera dutenez, zalantza ugari sortzen dituzte. Izan ere, ez dago hots horien idazkera finkatzen duen araurik. Dena den, badira zenbait jarraibide: Jarraibideak

Adibideak

Hitz eratorriek hitz bakunaren txistukari bera mantentzen dute.

gaixo > gaixotasun; gaizto > gaiztakeria…

Atzizki batzuk s, x, z txistukariekin idazten dira: -tasun, -kizun, -xka, -zale…

maitasun, asmakizun, liburuxka, mendizale…

Aditz laguntzaileak z letraz idazten dira.

zarete, zaizue, nauzue, dizkizuet…

x letrak balio adierazkorra izan dezake; sarritan, hitzei gozotasuna emateko erabiltzen da.

musu > muxu; gozo > goxo…

Zerez deklinabide-marka duten hitzek z letra dute amaieran.

Gomendioa Irakurriz ortografia-maila egokia lortzen da, berez barneratzen baitugu hitzen idazkera. Egin proba: osatu hitz-zerrendak, testuak irakurri ahala.

eskuz, oinez, harriz…

ARIKETAK

1 Osatu testua s eta z txistukariekin. Gogoan dut Iriarte A…pikoaren egitura. Harlangaitze… egindako ba…erri …endoa …en, oinarri lauki…u…ena …uena. Harri…ko …utabeek eutsitako haritz-…ure…ko langa …endo batek o… atzen …uen atari …abala. Beheko …olairu o…oa ukuiluari …egokion antzina. Lehen …olairuan, e… kerrean, …ukaldea …egoen, erdian jangela, eta e… kuinaldean la…tategia i…andakoa. Logelak bigarren …olairuan …euden.

3 Idatzi definizio bakoitzari dagokion irakurgaiko hitza. a) Lilura sortzen duena. b) Lurrean dagoen zerbaiten gainean oina jarri. c) Eguraldi bero izugarria. d) Huts egiten duenari ezartzen zaiona.

4 Idatzi hitzon antonimoak. Denek dute s, x, z:

lehortu

koldar

ERAKARRI

Uxue Alberdi, Euli-giro. Susa.

zabal

GELDO

aurreztu 2 Osatu perpausak s, x edo z letra duten aditzekin. – Arkatza … behar dut, punta puskatu baitzaio. – Nartzisoren aurpegia ibaiko uretan … zen.

Entzulearen eskaria. Ebatzi hitz-sudoku hau: xume

…

masusta

– Belakiak ur guztia ... du.

…

xiringa

…

– Irakasleak teoria ... zien ikasleei.

…

xume

azkazal

xume

…

– Berotu kafea, … egin da eta.

– Erleak besoan ... zion amonari. – Hainbat sekretu … zizkidan Anek belarrira.

Ezagutu Literatura

Narrazio-testuen osagaiak Aurreko unitatean ikusi dugunez, narrazio-testuek egitura hau dute: hasiera, korapiloa eta amaiera. Baina beste zenbait osagai ere badituzte; hain zuzen, ekintza, pertsonaiak lekua eta denbora. Ekintza Ekintza testuan kontatzen den gertakari multzoa da. Pertsonaiak Pertsonaiek parte hartzen dute narrazioan; pertsonak edo animaliak izan daitezke. Bi mota daude: • Protagonistak ekintza nagusiak bizi ditu, hasiera-hasieratik amaierara. Batzuetan, arazoak sortzen dizkion pertsonaia bat agertzen da: antagonista. • Bigarren mailako pertsonaiek garrantzia txikiagoa dute, eta protagonistaren inguruan ibiltzen dira. Lekua eta denbora Narrazio batean argi azaldu behar da zer lekutan eta denboratan gertatzen diren ekintzak. • Lekua egiazkoa (erreala) edo fikziozkoa (asmatua) izan daiteke, baita barrukoa (etxea, sukaldea) edo kanpokoa ere (kalea, baratzea); halaber, baliteke hurbilekoa (alboko herria) edo urrunekoa (planeta ezezagun bat) izatea. • Istorioa denbora jakin batean gertatzen da, eta zenbait erreferentzia erabiltzen dira hori adierazteko: Behin batean, Erdi Aroan, 3200. urtean… Mitoak eta kondairak antzinako garaietan gertatzen dira:

umeak Antzina-antzina, emak gizonak ontzien br ankan eta . Ehizan popan eser tzen ziren k egiten eta arrantzan emakumee zuten.

. Anaya Eduardo Galeano, Mitos

Landareek hitz eg iten zuten garaian, saguzarr ak —be re burua biluzik ikusita— lumak eskatu zizkion kreatzaileari. Mexikoko herri-ip uina.

Genero narratiboa: azpigeneroak Hainbat motatako narrazio-testuak daude. Aurreko unitatean ipuina eta eleberria ikasi ditugu, baina badira beste batzuk ere: • Mitoa errealitatea azaltzea helburu duen kontakizuna da. Antzinako jainko- jainkosak edo heroiak dira protagonistak. • Kondairek gertakari fantastikoak kontatzen dituzte; herri-tradizioan oinarritzen dira. • Alegia narrazio-testu laburra da, amaieran irakaspena duena. Giza ezaugarriak dituzten animaliak dira beti protagonistak. • Memoriak pertsona baten bizitzako gertakari nagusiak biltzen ditu. • Egunkarian pertsona batek egunean zehar izandako bizipenak idazten ditu.

Bizenta Mogel (1782-1854), lehen euskal alegialaria.

ARIKETAK

1 Zein dira protagonistak eta bigarren mailako pertsonaiak hasierako irakurgaian? Arrazoitu.

Ikusi-pentsatu neure buruari galdetu. Irakurri testua eta erantzun galderei.

2 Aukeratu zure gogoko liburu eta telesail bana. Gero, zerrendatu pertsonaiak, eta lehen eta bigarren mailakoak bereiziz.

3 Erreparatu fikziozko leku hauei eta erantzun galderei:

LILIPUT

NARNIA

SEKULA BETIKO LURRALDEA

CAMELOT

ERDIALDEKO LURRALDEA

GOTHAM CITY

ATLANTIDA

a) Aukeratu leku horietako bat. Non dago? Nor bizi da han? Nolakoa da? Zer literatura-lanetan agertzen da?

b) Idatzi leku horri buruzko deskribapen-testu labur bat, 5-10 lerrokoa. Erantsi argazki bat. c) Aurkeztu zure lana ikaskideari.

1993ko ekainak 30 sinetsita Azkenean ere, azkenean! Ia ezin naizela. nabil, azkenean, Irlandara joango ere ondo Zorroa eginda daukat, paperak izan da beteta, eta blok txiki bat erostea o ditut azkena: oraingoz, ber tan idatzik no honi sentitzen ditudan guztiak. Koader : Bitakor a. izen bat ipintzea pentsatu dut na, hain Badakit ez dela lar originala, bai entuzko nago emozionatuta, zuretzat fundam ez baitut izen bat erabakitzeko denborarik ere arko duzu, izan. Horrekin konformatu beh bada, Bitakor a maite hori. go naiz. Bihar, ordu honetan, Dublinen izan hemen…, Hainbeste gauza utzi behar ditut de lagunak eta ez guztiak txarrak ere. Hor dau Ziur nago eta Txema eta beste gauza asko. handiagoz itzulitakoan askoz ere indar maiteko ditudala.

Julen Gabiria, Connemara gure bihotzetan. Elkar (moldatua).

a) Zer motatako narrazio-testua da, zure ustez? b) Zer narratzaile mota du? Nola jakin duzu? c) Idatzi jarraipena. Uztailaren 1a da eta Dublinera iritsi zara: eman zure lehen irudipenen berri. 99

Literatura-dosierra

Esopo, lehen alegialaria Alegia antzinako generoa da. Historian zehar entzute handiko alegialariak izan dira. Esopo omen da inoiz izandako lehen alegialaria. Gutxi dakigu haren bizitzari buruz; dirudienez, Grezian bizi izan zen, K.a. VI. mendean. Esklaboa izan zen eta alegia asko bildu zituen.

Lehoia eta erbia Lehoi batek erbi bat aurkitu zuen behin lotan; hura jaterakoan, orein bat ikusi zuen. Erbia utzi, eta oreinaren atzetik lasterka joan zen lehoia; zaratotsak esnatuta, erbiak ihesari eman zion. Oreina ez zuela harrapatuko ikusi zuenean, erbiaren bila itzuli zen lehoia; baina, hark ere ihes egin zuela ikusita, esan zuen: —Merezita dut eskarmentua, joaten utzi baitut esku arteko harrapakina, handiago bat lortuko dudalakoan. Zenbait gizakik, irabazi xume batzuekin ase ezinik, gehiago lortu nahi, eta, horrela, den-denak galtzen dituzte. Esopo, Alegiak. Anaya.

ARIKETAK

1 Erantzun alegiari buruzko galdera hauei:

1. «Dortoka eta erbia».

• Zer giza ezaugarri ematen zaie lehoiari eta erbiari?

2. «Txitxarra eta inurria».

• Zer akats egin zuen lehoiak?

3. «Azeria eta zikoina».

• Zer pentsatu zuen lehoiak erbiak ihes egin zuela ikusita?

4. «Lehoia eta sagua». 5. «Otsoa eta asto herrena».

Interpretatu. Pentsatu eguneroko egoera bat, alegiaren irakaspena aplikatzeko modukoa.

a) Egin lan eta gorde garai txarretarako.

3 Lotu animalia bakoitza alegietan ematen zaion giza

b) Egon prest edozein egoeratarako.

ezaugarriarekin.

c) Gainerakoei laguntzeak saria dakar.

a) Animaliak: txakurra, azeria, hontza, astoa, lehoia, txitxarra, idia. b) Giza ezaugarriak: jakinduria, zuhurtzia, burugogorkeria, leialtasuna, alferkeria, indarra, boterea.

100

Bilatu informazioa eta lotu alegia bakoitza bere irakaspenarekin.

d) Ez egin besteei zuretzat nahi ez duzuna. e) Ez egin inoiz barrerik inori.

Asmatu eta idatzi alegia bat, aurreko ariketako hiru animalia erabiliz. Gero, irakurri ikaskideei, irakaspena asma dezaten.

anayaharitza.es webgunean gehiago praktikatzeko ariketa interaktiboak aurkituko dituzu.

6 Idatzi hitz hauen sinonimo eta antonimo bana:

ULERTU

baldar

lirain

gozo

sintagmak, ereduan bezala.

temati

amorru

poztasun

– Idazleak liburuak sinatu dizkie gaur irakurleei.

trakets

fin

setati

1 Identifikatu eta analizatu perpausotako aditz-

– Iñigori auto berria erosi dio Marisak.

7 Berridatzi, lodiz daudenak antonimoekin ordeztuz.

– Berehala deitu zion zuzendariak Patxiri.

– Eraikin zahar batean bizi zen, plaza zabalean.

– Umeak oinez iritsi dira plazaraino.

– Etxe barruan umeak lasai sentitu ziren.

– Astoei zazpi kilo pentsu eman dizkie nekazariak.

– Kale ilun hartan agertu ziren lapurrak.

liburuak

sinatu dizkie

gaur

irakurleei

IS NOR (OZ)

aditza

adond.

IS NORI (ZO)

– Europako iparraldera joan ginen, leku hotz batera.

2 Osatu perpausak, aditzak jokatuz. – Zientzialariaren hitzaldia laster … (hasi). – Joan den udan guk ingelesa … (ikasi). – Behiek belar guztia … (jan). – Anek egunero lau kilometro … (ibili).

3 Osatu aditzondoz. Gero, adierazi zer aditzondo mota dagokion ikur bakoitzari. •=…

* = ….

Ø=…

=…

– Tren hau • motel dabil. – Oso * atera ginen medikuaren kontsultatik. – Parisen

topatuko dituzu kafetegiak.

– Ø euria egingo duela diote. – * liburua irakurriko zenuen, ezta? – • gainditu dut azterketa. – Tren-geltokia

badago ere, taxiz joango naiz.

– Baionako katedrala oso Ø eraiki zuten.

4 Osatu perpausak, postposizioak erabiliz. – Gure amaren …, bihar euria egingo du. – Denon ahaleginari … bukatu dugu lana. – Iturria errekaz …. dago. – Iker ikasleen …. joan da bilerara. – Mendian … galdurik ibili ginen sei orduz. – Manifestazioa egin dute gerraren … – Zuzendariaren … dago erabaki hori hartzea.

5 Lotu esanahi bereko aditzondoak eta sortu sei sinonimo-bikote: nekez, aspaldi, eztiro, menturaz, taxuz, behinola, berehala, goxoki, ganoraz, doi-doi, agian, atoan.

HAUSNARTU ETA EGIAZTATU Bidaia egingo dugu geure liburutegian zehar, irakurri ditugun eta gustatu zaizkigun liburuak gogoratuz, Interneten informazioa segurtasunez bilatuz eta informazio hori ikaskideekin partekatuz, tresna digitalen bidez. Hausnartu eta, gero, partekatu taldearekin ikaskuntzasegidako 1., 2. eta 3. ariketei buruzko balioespen hau: Erabat lortuta

Nahiko lortuta

Lortuta

Ia lortuta

Beste batzuekin gai komunak zituzten liburu interesgarriak aipatu ditut.

…

Aukeraturiko tresna digitala nola dabilen ulertu, eta eskatzen zitzaigun informazioa igo dut.

…

Interneten informazioa segurtasunez bilatu dut, egilelizentzia motak eta abar aintzat hartuz.

…

Alderdiak

Nire ideiak argi partekatu, eta besteak errespetatuz adierazi ditut.

PROBATU ZURE KONPETENTZIAK Egin anayaharitza.es webgunean dagoen konpetentzien araberako autoebaluazioa.

101

5 Apar-bitsetan Sormen-iturri, amets-eragile, abentura-eremu, hainbat izakiren bizileku… Zer ez ote da itsasoa? Hori guztia eta askoz ere gehiago. Etengabe biziberritzen den ur-eremu erraldoia, bakartia, misteriotsua; lasaia baina bortitza, arriskutsua eta aztoragarria. Eguzkiak urtutako kristalezko lautada geldi-geldia, leize urdin zoragarria… beti marinelak besarkatzeko irrikaz. Ilargiak zipriztindutako olatu-gandor zurixken artean, bortizkeriarik handienak gertatu dira. Erreparatu diozu inoiz itsasoaren gaineko hodeiertzari? Ikusi duzu Eguzkia zerumuga hartan ezkutatzen? Itsas zabalari begira, hutsaren hurrengo sentitzen gara.

102

Erromatarrek mare nostrum esaten zioten Mediterraneo itsasoari. Mendebaldeko zibilizazioa itsaso horren inguruan sortu zen.

Hausnartu eta erantzun

ITSASOA Nolako harremana duzu itsasoarekin?

Atsegin duzu? Joaten zara itsasaldera?

Itsasotik hurbil bizi zara, ala urrun?

Ikusi duzu inoiz itsasoari buruzko margolanik?

Nolako egoeran daude itsas ekosistemak?

Zer-nolako lotura dute arteek itsasoarekin?

Nola eragiten die kutsadurak itsasoei?

Irakurri duzu itsasoarekin zerikusia duen libururik?

Zer arrisku dute itsasoek eta itsas espezieek?

Zer ikasiko duzun

1 Komunikatu Azalduko zenioke norbaiti nolakoa zaren? Izango zinateke zeure burua deskribatzeko gauza? Zertan moldatuko zinateke hobeto: zeure burua deskribatzen ala beste norbait deskribatzen? Zergatik?

IKASKUNTZA-SEKUENTZIA KOMUNIKATU AZALDU 4.1 Gure esperientziak ikaskideen aurrean azalduko ditugu, banaka. Terminologia eta lexiko egokia erabiliko dugu. 4.2 Azalpena egin duen pertsonari galderak egingo dizkiogu, deigarria iruditu zaigun alderdiren bati buruz. EZAGUTU LITERATURA PARTEKATU

2 Ezagutu hizkuntza Hizkuntzak hitz berriak sortzeko baliabideak ditu; horrela, aukera dugu errealitate eta objektu berriak izendatzeko. Zein dira ikusgarri hitzaren osagaiak? Zeinek osatzen dute itsasontzi hitza? Nola deritze show, basket eta rap hitzei? Zein da sare hitzaren jatorrizko esanahia? Zer adiera du hitz horrek informatikaren arloan?

5.1 Azaldutako esperientziak aztertuko ditugu: gai komunak, literatura-generoak, estiloa eta abar idatziko ditugu. 5.2 Idatzitako oharrak ikaskideekin komentatu, eta ondorioak aterako ditugu.

3 Ezagutu literatura Konturatuko zinen olerkiak modu adierazkorrean irakurtzen ditugula. Izan ere, olerkia ez da nolanahiko testua. Zenbaitetan, neurri jakin bat eta errimak erabiltzen ditu, baita beste baliabide batzuk ere, erritmoaren bidez irakurle-entzuleen aldarteari eragiteko.

+ orientazio gehiago www.anayaharitza.es webgunean

103

Komunikatu Irakurgaia

Zer irakurriko duzun Miquel Martí i Pol idazle katalanaren olerki honek gonbita egiten digu itsasoa bidaia hunkigarri batean zeharkatzeko. Norantz hartuko zenuke itsasoan barrena abiatuko bazina?

Ama, marinela banintz Ama, marinela banintz, marinel iaioa, txalupa barruan bakarrik ni bai pozik, itsas zabalera; haizea, alaitasun-oihu, bela, uso zuri, bihotza, urdin xarmatu, begiak, itxaropen orlegi. Ama, marinela banintz, marinel iaioa, txalupa barruan bakarrik ni bai pozik, itsas zabalera. —Agur, ama, agur; itzuliko naiz, zaude ziur. Airearen laztan gozoa, pinuen berdea, mahasti argien distira… nirekin letozke urrunera. Ama, marinela banintz, txalupa barruan bakarrik ni bai pozik, maitasun bila, portuetan, ezkutuko kaletan; masta gaineko bandera bidaldiko gidari, itsas mihiluaren lurrina airea blaitzen, horiz eta berdez margotzen.

➜

Irakurgaia www.anayaharitza.es webgunean entzun dezakezu.

104

Maitasuna, hain urruti… haren bila, zenbat egun! Gauez, zerua arakatu; egunez, itsaso urdina baino ez. Ontziak ikusiko nituzke, lurralde arrotzetako mezulari.

—Nora zoaz, marinela, bakar-bakarrik txalupan? —Maitasun bila ari naiz, zain dut, zeruertzean. Maitasun bila, ai, adiskideok!, itxaropenak narama. Ama, marinela banintz, txalupa barruan bakarrik ni bai pozik, maitasun bila, ametsezko itsasoan. —Maitea —esango nioke—, begira, zabala da itsasoa, eta argia: berak ekarri nau zugana, eta etxera itzultzeko bidean, musu pozik luzatuan, gure bidaidea izango da. Zure begietan islatuta, nahi eta falta dudan guztia, bihotz bizia, freskoa, arrosa ireki berria. Zure bila jaurti ninduen portura, ezer esan gabe, egun batez, ilunabarrean, itzuliko gara; zure ilea, dirdiraka, nire azala, erreta, gure itzuleraren zaporea urruneko musika izango da. Ama, marinela banintz, marinel iaioa, txalupa barruan bakarrik ni bai pozik, itsas zabalera. Miquel Martí i Pol, Antologia poètica. Barcanova (moldatua).

Hiztegia Xarmatu: sorgindua. Letozke: etorriko lirateke. Itsas mihilu: hosto mamitsuko landarea, itsaslabarretako harrietan hazten dena. Bidaide: bidelagun.

105

ULERMENA Komentatu testua

Bilatu informazioa

1 Benetakoa ala alegiazkoa da bidaia? Arrazoitu

12 Bilatu informazioa eta idatzi honako hauen izenak.

erantzuna.

Gero, deskribatu: a) Munduko barne-itsaso handiena.

2 Nor da olerkiaren protagonista? Nori kontatzen dio

b) Bi kontinenteren arteko bi itsaso, kolore banaren izena dutenak.

istorioa?

3 Zein da bidaiaren xedea?

c) Munduko itsasorik gaziena.

4 Zer eramango luke bidaian marinelak?

5 Non bilatuko luke maitasuna? 6 Adierazi noiz egingo dituen marinelak honako hauek:

Lotutako elementuen katea. Binaka jarrita, bilatu informazioa Aral itsasoari buruz eta azaldu zer gertatu zaion itsaso horri.

a) Zerua arakatu.

Hausnartu testuari buruz

b) Etxera itzuli.

14 «Begiak, itxaropen orlegi», dio olerkiak. Izan ere,

c) Itsasoa arakatu.

berdea itxaropenaren kolorea da. Azaldu zer esanahi duen kolore bakoitzak adibideotan:

d) Ontziak ikusi.

a) Ilea urdintzen hasi zaio marinelari. b) Enbata hasi zen eta gorriak ikusi nituen.

7 Zer bertso-lerrotan erantzun die marinelak beste ontzietatik egindako galderei?

c) Etsita nago: den-dena beltz ikusten dut. d) Langile zuriak zarete, gero!

8 Azaldu testuko metafora hauen esanahia:

«Bela, uso zuri» «Masta gaineko bandera bidaldiko gidari»

Itsasoa bizimodu hobea lortzeko bidea izan da askorentzat. Euskaldun askok, iraganean, ozeanoan zehar emigratu zuten. Gertatzen da halakorik orain? Binaka, hausnartu.

GJH. Itsasoaren maila 19-59 cm igo daiteke mende honetan, berotegi-efektuaren ondorioz. Zer neurri har daitezke hori ekiditeko?

Ibili zara inoiz itsasontziz? Zer-nolako zirrarak sentitu dituzu?

«Bihotz bizia, arrosa ireki ber

ria»

«Ontziak, lurralde arrotzetako mezulari»

18 Zer sentitzen duzu itsasoa bare ikusten duzunean? Eta haserre ikusten duzunean? Azaldu.

Erreparatu egiturari 9 Identifikatu olerkian lelo gisa errepikatzen diren bertso-lerroak.

10 Bilatu testuan hitz hauekin errima dutenak:

zuri

guztia margotzen

distira

agur

11 Identifikatu olerkian bidaiaren hasiera, ekintza nagusiak eta amaiera. 106

➜

Ikasi gehiago itsas bidaia literarioei buruz www.anayaharitza.es webguneko baliabide-bankuan.

IKASI HITZAK Itsasoa 1 Erreparatu beheko marrazkiari eta idatzi izen bakoitza bere lekuan: masta, helize, branka, gila, popa, aingura.

2 Lotu a urkako esanahia duten aditzak. hedatu

•

• azaleratu

itsasoratu

•

• askatu

hondoratu

•

• porturatu

amarratu

•

• jaitsi

3 Sailkatu itsasoan erabiltzen diren tresna hauek: konpasa

tretza

nabigazio-mapa

kainabera

beita

iparrorratza

koraina

amua

itsas almanaka

astrolabioa

salabardoa

sestantea

Nabigazio-tresnak

Arrantza-tresnak

…

Txoa, Adolfo Guiard.

• Zertarako balio dute astrolabioak eta itsas almanakak? Bilatu informazioa eta azaldu.

4 Bilatu txo hitzaren esanahia hiztegian eta adierazi: a) Zein den hitzaren jatorrizko esanahia eta nola erabiltzen den orain. b) Zer testuingurutan den egokia hitza erabiltzea.

GJH. Ideia-jasa. Itsasoak arriskuan daude, kutsaduraren eraginez. Irakurri garapen jasangarrirako 14. helburua eta eztabaidatu: • Nolakoa da euskal kostaldearen eta Kantauri itsasoaren egoera? • Zer egin daiteke 14.1 eta 14.2 xedeak lortzeko?

Hausnartu itsasoaren munduko lanbideei buruz:

• Zer iruditzen zaizu marinelen eta arrantzaleen lanbidea? • Zer paper izan dute emakumeek itsas munduan?

Atsotitzen kutxa

7 Binaka, eztabaidatu atsotitz hauen esanahiari buruz:

arte». «Ez altxa sarea arrain guztiak sartu «Lehorreko arrantzaleak, arrain gutxi saskian». «Itsasoak eman eta eraman».

E D

107

Komunikatu

Komunikazioa

Deskribapen-testuak Deskribatzea pertsonak, lekuak edo gauzak nolakoak diren azaltzea da. Deskribapen-testuetan, hitzen bidez adierazten dugu ikusten edo irudikatzen duguna. Deskribapenak aurkituko ditugu eguneroko solasaldietan, albisteetan, entziklopedietan, eleberrietan, turismo- edo informazio-orrietan… Deskribapen objektiboa eta subjektiboa

Deskribapen objektiboa Uhin. Itsasoaren gainaldean eratzen den goragune higikorra, haizeak eragiten duena. Ik. olatu.

Deskribapen subjektiboa

Uhinak ikusita, lehenik puzten eta gero lehertzen, pentsatu behar duzu itsasoak ere badakiela arnasa hartzen.

• Deskribapen objektiboetan pertsonak, lekuak edo gauzak ahalik eta zehatzen aurkezten dira. Egileak ez du iritzirik ematen, helburua informatzea baita. Hori dela eta, halako deskribapenak ohikoak dira entziklopedietan, testuliburuetan eta zientzia-arloko lanetan. • Deskribapen subjektiboetan, deskribaturikoaren ezaugarriak ez ezik, idazleak iritzia eman eta sentimenduak adierazten ditu. Helburua estetikoa da; hortaz, hitz bereziak eta hizkuntza-baliabideak erabiltzen ditu. Halako deskribapenak ohikoak dira literaturan. Deskribapen-testuen ezaugarriak Deskribapen-testuek ezaugarri hauek dituzte:

Joxantonio Ormazabal, Bihotza zubi. Elkar.

Izenondo ugari erabiltzen dira.

Bekoki zabala eta konkortua zuen, eta punta zorrotzeko belarriak. Ahoak itxura anker samarra zuen, eta hortz zuri zorrotz-zorrotzak zituen. Bram Stoker, Drakula.

Izan, eduki eta egon aditzak dira nagusi.

Xeperen aurpegia ez zen batere gozoa, batere ederra. Halako zakartasun ilun bat ere bazuen haren aurpegierak. Ezpainak bezala, begiak ere txiki eta beldurtiak zituen. Juan Luis Zabala, Galdu arte.

DESKRIBAPEN-TESTUEN EZAUGARRIAK Aditzak orainaldian eta lehenaldian egoten dira.

Uharteak barraskilo baten itxura zeukan. Palmondoak hondartzaraino iristen ziren; hondartza izugarri handia eta luzea zen, eta eraztun baten moduan inguratzen zuen uharte osoa. Bernardo Atxaga, Obabakoak.

Konparazioak eta metaforak erabiltzen dira.

108

Mota askotako zuhaitzez beteta ageri zen mendia, norbaitek goitik behera manta berde handi bat zabaldu izan balu bezala. Agustín Fernández Paz, Basoaren bihotzean.

Lekuak deskribatu Lekuak deskribatzea paisaiak edo inguruak nolakoak diren azaltzea da. Lehenik, erabaki behar dugu elementuak zer ordenatan deskribatu: orokorretik zehatzera ala zehatzetik orokorrera. Gainera, elementuen kokalekua azaltzeko, adberbioak erabiltzen dira. Erreparatu adibide honi. Izenondoak arrosaz eta adberbioak berdez ageri dira:

Leku zoragarria da. Esk izeneko errekak ibar sakon bat zeharkatzen du, portura hurbildu ahala gero eta zabalagoa. Zutabe handiko biaduktu batek gurutzatzen du erreka. Herriko alde zaharreko etxe guztiek teilatu gorria dute; badirudi elkarren gainean altxatuta daudela. Goialdean, daniarrek arpilaturiko abadiaren aurriak, itzelezkoak, txoko ederrez eta erromantikoz beteak. Aurrietatik herrira bitartean, beste eliza bat, eta hilerri handi bat haren inguruan. Whitbyko lekurik politena da, herriaren gain-gainean, portuari eta badiari begira. Bram Stoker, Drakula. Anaya (moldatua). Arpilatu: leku bateko ondasunak indarrez lapurtu; aurri: hondatu eta suntsitu ondoren gelditzen dena.

Whitby herriaren iku

spegia Ingalaterra).

ARIKETAK

1 Irakurri eta aztertu testua. Etxaldean sartzean, Elizabethek asaldura handia sentitu zuen. Parkea oso handia zen, eta baso eder bat zuen. Bide nagusiaren amaieran, mendi-bizkar baten gainean, jauregia zegoen. Harrizko eraikin bikaina zen, eta behealdean erreka bat zuen. Elizabeth liluratuta gelditu zen. Giltzaina heldu, eta gelak erakutsi zizkien. Barruan, altzariek eta apainketak jabearen dotorezia uzten zuten agerian.

Binaka jarrita, deskribatu leku bat: a) Bakoitzak hiri, paisaia edo beste leku baten argazkia inprimatu, eta ikasgelara ekarriko du. b) Argazkiak trukatu, eta leku horren deskribapena idatziko duzue. c) Lauko taldetan, irakurri deskribapenak elkarri.

Jane Austen, Harrotasuna eta aurrejuzguak. Anaya (moldatua).

a) Zerrendatu elementu guztiak eta adierazi zer ordenatan agertzen diren. b) Identifikatu izenondoak. c) Zer aditz erabiltzen dira gehien? 109

Komunikatu

Komunikazioa

Pertsonak deskribatu Pertsonak deskribatzeko, haien ezaugarri fisiko edota psikologiko nagusiak azaltzen ditugu. Lagunartean sarri deskribatzen ditugu pertsonak. Literatura-testuetan ere ohikoak dira deskribapenak: idazleek kontakizunetan tartekatzen dituzte, pertsonaiak nolakoak diren azaltzeko. Deskribapen fisikoa Pertsonen ezaugarri fisikoak hartzen dira kontuan: • Ezaugarri orokorrak: adina, sexua, gorpuzkera, garaiera… • Aurpegia: ilea, begiak, ahoa, sudurra… • Janzkera: arroparen kolorea eta estiloa, oinetakoak, osagarriak…

Gazte luzea zen, iharra oso; beroki gris bat zeraman soinean, papar-hegalak altxatuta. Ilea Brad Pittek bezala zuen orraztuta, eta bizarra bakana zuen, luzea eta zaindu gabea. Begi berdeak zituen, eta ezpain mamitsuak. Ramón Saizarbitoria, Kandinskyren tradizioa. Erein (moldatua).

Deskribapen psikologikoa Ezaugarri psikologikoek pertsona batek zer-nolako izaera duen azaltzen dute: besteekiko jokabidea, zaletasunak eta ohiturak, ideiak…

Oso urduria zen. Zoriontsu eta bizi-bizi egotetik, isil eta goibel egotera pasatzen zen sarri. Ahotsa ere maiz aldatzen zitzaion: orain, apala eta zalantzakorra; sendoa eta segurua geroxeago. Oso asaldatuta jartzen zenean, zaila izaten zen hari ezer ulertzea. Edgar Allan Poe, «Usher etxearen erorketa». Elkar (moldatua).

Erretratua Pertsona baten ezaugarri fisikoak ez ezik, erretratuak izaeraren ezaugarriak ere azaltzen ditu. Bi erretratu mota daude: • Autoerretratua: nork bere buruari egiten dion erretratua da. • Karikatura: norbait edo zerbait barregarri uztea da helburua, ezaugarri bereizgarriak nabarmenduz.

Izeba Sponge baxua eta lodi-lodia zen. Begi txikiak zituen, aho sartua, eta aurpegi biguna eta esne-kolorekoa, egosita balego bezala. Aza zuri handi eta egosi bat ematen zuen. Izeba Spiker, bestalde, zaintsua, garaia eta hezurtsua zen; metalezko armazoidun betaurrekoak erabiltzen zituen. Haserretu edo asaldatzen zen bakoitzean, hitz egitean, listu-zaparradatxoa ateratzen zitzaion ahotik. Eta hantxe zeuden bi sorgin izugarri haiek, tea lasai-lasai edaten, eta, noizean behin, oihuka, James-i azkarrago lan egiteko esaten. Haien artean ere hitz egiten zuten, zein baino zein ederragoak izateari buruz. Roald Dahl, James and the Giant Peach. Penguin (moldatua).

110

ARIKETAK

a) Osatu testuko pertsonaiei buruzko taula hau:

Zer dela eta diozu hori?. Irakurri deskribapena eta erantzun.

Lau ahizpak Ahizpa nagusia Margaret zen; hamasei urte zituen eta polit-polita zen, azal argikoa eta potolotxoa; begi handiak zituen, adats luze gaztainkara, ezpain eztiak, eta esku zuri-zuriak. Josephinek hamabost urte zituen, eta oso altua zen, argala eta beltzarana; haren itxurak zaldikume batena zekarren gogora, ez baitzekien inoiz zer egin beti oztopoan zituen bere gorputz-adar luzeekin; aho irmoa zuen, sudur komiko samarra, eta begi gris zorrotzak: guztiari erreparatzen zioten, eta basatiak, jostalariak edo pentsakorrak izan zitezkeen, unearen arabera. Ezin harroago zegoen bere ile luze trinkoaz, baina saretxo batean biltzen zuen beti, enbarazurik ez egiteko. Elisabet masail gorrixkako hamahiru urteko haurra zen; ile lisoa zuen, eta begi distiratsuak; lotsatia zen eta gehienetan aurpegiera baketsua zuen; aitak Lasaitasun andereñoa deitzen zion, eta berebiziko izena zen harentzat; izan ere, zorion betean bizi zen, eta maite zituen pertsona gutxi batzuekin hitz egiteko bakarrik irteten zen bere mundutik. Amy, txikiena izan arren, buruiritzi hutsa zen; liraina, azal zuri-zurikoa, begi urdinak zituen; hile horia sorbalda gainera erortzen zitzaion, kiribiletan; dama txiki baten gisan jokatzen zuen beti.

Itxura

Izaera

Margaret

…

Josephine

…

Elisabet

…

Amy

…

b) Zer motatako deskribapena da? Objektiboa ala subjektiboa da? c) Identifikatu karikatura baterako modukoa izan daitekeen esaldia. d) Osatu Margareten deskribapena, nolako izaera duen azalduz.

2 Irakurri eta erantzun galderei. Utterson jauna Utterson jaunak ez zuen inoiz irribarrerik egiten; hotza zen, eta lotsatia, hitz gutxikoa, nekez adierazten zituen sentimenduak; betiluna, malenkoniatsua, baina aldi berean atsegina eta adeitsua. Lagunekin biltzen zenean, ardo gozoa lagun, argi izpi bat pizten zitzaion begietan, hitzetan inoiz ere ageri ez zuena. Bizimodu latza zeraman, eta biziki maite zuen antzerkia, azken hogei urteetan antzoki baten ateak zeharkatu ez bazituen ere.

Louisa May Alcott, Emakumetxoak. Anaya (moldatua).

Abokatua zen lanbidez, eta, agian horrexegatik, tolerantea zen gainerakoekin; hain tolerantea, ezen nolabaiteko bekaizkeriaz miresten baitzuen zenbaitek gaiztakeriak egiteko duten ausardia. Robert L. Stevenson, Dr. Jekyll eta Mr. Hyde. Anaya (moldatua).

a) Zer motatako deskribapena da? b) Adierazi zer esaten den honakoei buruz: izaera, zaletasunak, ogibidea, besteekiko jarrera. c) Osatu deskribapena, Uttersonen itxura asmatuz.

➜

Deskargatu deskribapenak egiteko izenondo-zerrenda www.anayaharitza.es webguneko baliabide-bankuan.

Aukeratu gogoko duzun liburu edo film bateko protagonista, eta idatzi erretratua.

Idatzi zeure autoerretratua eta saiatu karikatura gisako esaldiak tartekatzen, testuari ukitu barregarria emateko. 111

Komunikazio-lantegia

ARTE EDERREN MUSEOAN Ar te Ederren Museoa

Komunikazio-egoera: arte-erakusketa Artearen bidaia izeneko erakusketa inauguratu dute hiriko Arte Ederren Museoan. Arteari buruzko jakin-mina dutenek aukera paregabea dute historiako margolanik ezagunenetako batzuk ezagutzeko. Bisita egin duzue gaur eskolako zenbait lagunek.

Entzun 1 Bisita hasi baino lehen, gidariak artelanak ulertzeko urratsak azaldu dizkizue. Entzun eta osatu eskema, ideia nagusiak bilduz.

ARTELANAK ULERTZEKO URRATSAK

…

ARTEAREN BIDAIA OA OTSAILA - MARTX

2 Has dadila bisitaldia! Museoko arduradunak zenbait margolan azaldu dizkizue. a) Osatu taula hau, entzundako informazioa erabiliz: Egilea eta data

Mota

Gora bizitza!

…

Gau izartsua

…

Musikaria

…

Estiloa

Deskribapena

Esanahia

b) Zer iritzi du gidariak margolanei buruz? Azaldu eta argudiatu erantzuna.

Ideia-biltzarra. Taldeka jarrita, lotu hitz multzo bakoitza dagokion margolanarekin. Arrazoitu.

distira iradokitzailea ILUNTASUNA gogoeta 112

gaztetasuna dotorezia hiria indarra

kolorea

freskotasuna sinbolismoa bizitza

Solasean 4

Bilatu hiru margolanak Interneten. Gero, binaka jarrita, komentatu zer iruditu zaizkizuen eta zer zirrara sorrarazi dizkizueten. Bat datoz zuen iritziak eta gidariarenak?

Museoetan hainbat langile daude. Azaldu zein den hauen lana eta erantzun galderei:

zuzendaria

kontserbatzailea

komisarioa

a) Z er-nolako ezaugarriak behar dira lanbide horietan aritzeko? b) Zein aukeratuko zenuke zuk? Zergatik?

Bisitaldia 6 Jarraitu bisitaldia egiten, hiruko taldetan. a) Bakoitzak artelan hauetako bat azalduko die taldekideei. Bilatu informazioa eta idatzi deskribapen labur bat:

ria, Arraunlarien gosa noir. Auguste Re

tzan, Emakumea hondar rolla. Joaquín So

b) I rakurri deskribapena ikaskideei eta ikasi gehiago margolan horiei buruz. Bisitaldia prestatzeko, ekarri ikasgelara artista bakoitzaren beste bi artelanen irudiak, gai berari buruzkoak:

Sorolla: Itsasoa

Gauguin: Tahitiko

eszenak

Arearea,

Paul Gauguin.

Renoir: P arisko b

izimodua

113

Ezagutu hizkuntza Gramatika

Deklinabidearen numeroa • Mugatu singularra: pertsona edo gauza ezagun bati buruz hitz egiteko erabiltzen da: Arrantzalea portuan dago. • Mugatu plurala: pertsona edo gauza ezagun batzuei buruz hitz egiteko erabiltzen da: Arrantzaleak portuan daude. • Mugagabea: pertsona edo gauza ezezagunei buruz hitz egiteko erabiltzen da: Zer arrantzaleØ dago portuan?

Deklinabidea Deklinabidea atzizki multzoa da; izen-sintagmek perpausean betetzen duten funtzioa adierazteko erabiltzen dugu. Hamasei deklinabide-kasu daude, eta bakoitza hiru modutan ager daiteke: mugatu singularrean, mugatu pluralean eta mugagabean. Deklinabidemarkak izenaren edo izen-sintagmaren amaieran jartzen dira beti. Kaio zuriak

urrutitik

etorri dira

NOR (Subj.)

NONDIK (adb.)

portura. NORA (adb.)

Deklinabide-kasu gramatikalak Euskal aditzak, subjektuarekin ez ezik, NOR, NORK eta NORI kasuekin ere komunztadura du. Kasu horiek berebiziko garrantzia dute: deklinabidekasu gramatikalak dira. NORK kasua NORK kasuan dagoen izen-sintagma subjektua da beti, perpauseko aditza iragankorra bada (NORK motakoa). Adibidez: Marinelak bidaia luzea egin du. Aditz iragankorra

IS NORK (Subj.)

AS (Pred.)

NOR kasua NOR kasuan dagoen izen-sintagma bi lekutan agertuko zaigu: • Subjektuan, perpauseko aditza iragangaitza bada (NOR motakoa). • Predikatuan, osagarri zuzen (OZ) gisa, perpauseko aditza iragankorra bada (NORK motakoa). Marinela

itsasoan

dabil. Aditz iragangaitza

IS NOR (Subj.)

AS (Pred.)

Marinelak

ontzia

hartu du.

IS NOR (OZ) Aditz iragankorra

IS NORK (Subj.)

AS (Pred.)

NORI kasua NORI kasuak ekintzaren hartzailea nor den adierazten du. NORI kasuan dagoen izen- sintagma predikatuan agertuko zaigu beti, zehar-osagarri (ZO) gisa, aditza iragangaitza (NOR motakoa) zein iragankorra (NORK motakoa) bada. Olerkia

gustatu zaio Ad. iragangaitza

IS NOR (Subj.) Marinelak IS NORK (Subj.) 114 114

amari. IS NORI (ZO)

AS (Pred.)

galderak

egin dizkio

kapitainari.

IS NOR (OZ)

Ad. iragankorra

IS NORI (ZO)

AS (Pred.)

Erreparatu taula honi. Deklinabide-kasuen markak lodiz ageri dira; kasu bakoitzean, kontsonantez (mutil) eta bokalez (lehoi) amaitutako hitz bat adierazi dugu: Mugatu singularra

Mugatu plurala

Mugagabea

mutila

mutilak

mutilØ

lehoia

lehoiak

lehoiØ

mutilak

mutilek

lehoiak

lehoiek

lehoik

mutilari

mutilei

mutili

lehoiari

lehoiei

lehoiri

NOR

NORK

NORI

Hartzek arrainak harrapatu dituzte.

ARIKETAK

1 Adierazi zer kasutan dauden azpimarratutako hitzak,

4 Osatu perpausak, mugagabea erabiliz.

eta zer funtzio duten perpausean.

– Lau … (mekanikari) konpondu dute ontzia.

– Enpresako langileek greba egin dute gaur.

– Zer … (ikasle) falta zaio agenda?

– Haizeak hostoak mugitu ditu.

– Zenbait … (gertakari) harritu egin naute.

– Zer zuhaitzek ematen ditu pikuak?

– Hainbat … (mendizale) ibili dira lasterketan.

– Hainbat gutun bidali dizkiet lau laguni.

– Bilboko hamar … (gazte) egin diete inkesta.

– Xubanek Iruñeko lehengusuari deitu dio. – Umeak ogi-apurrak eman dizkie usoei.

2 Inguratu

perpausotako aditzak, adierazi zer motatakoak diren, eta osatu Nor, Nork eta Nori deklinabide-kasuak erabiliz:

Batu. Zuzendu gaizki erabilitako Nor, Nork eta Nori deklinabide-kasuak. – Maiderrek leihotik behera erori zaio liburua. – Korrikalariak ezin dute urik edan. – Ikasleak patxada ederrean irakurtzen ari dira.

– … (olatu) gogor jo zuten ontziaren aurka.

– Ilobek oparia eman diote amona.

– Musu handi bat eman diot nik … (amona).

– Jurgik da gure enpresako zuzendaria.

– Hainbat … (ume) hurbildu ziren antzokira.

– Galder egia guztia esan digu.

– Zer … (auto) dauka matxura? – Nekazariak jana eman die … (behi). – … (margolaria) lanean ari da. – Zenbait … (guraso) ez zaio gutuna iritsi. – … (irakasle) azalpenak eman dizkigu. – Plazan bildu dira herriko … (bizilagun).

3 Berridatzi, azpimarradunen numeroa aldatuz. – Jokalariari garaikurra emango diozue. – Azenarioa oso gustuko du zaldiak. – Non utzi duzue liburua? – Albaitariek txertoak jarri dizkiete animaliei. – Igeltseroek etxeak zaharberritu dituzte. – Umeei azalpenak eman dizkiete begiraleek.

6 Osatu testua, deklinabide-marka egokiak jarriz. —Espioi… dira —esan zuen soldadu bat… —Basamortu… zeharkatzen duen eta izarren berri dakien gizon… naiz ni —esan zuen Alkimist… —Nor da zure lagun…? —Alkimist… da —esan zuen Alkimist… —Zer dira alkimist…? —galdetu zuen arabiarr… —Natur… eta mundu… ezagutzen dituzten gizaki… Nahi izanez gero, haizearen indar hutsaz desegingo luke kanpamentu hau. Barre egin zuten kanpamentuko gizon… Indarkeria… ohituta zeuden. Hala ere, gizon haien bularretan estutu egin zen bihotz… Basamortuko gizon… ziren, eta beldurra zieten azti… Paulo Coelho, Alkimista. Txalaparta (moldatua).

115

Ezagutu hizkuntza Gramatika

Aditz trinkoak Aditz trinkoak hitz bakarreko aditzak dira. Hitz bakar horretan biltzen dute informazio guztia: pertsona, aldia...

Gogoratu Aditz trinkoak identifikatzeko, oso erabilgarria da aditzaren erroari begiratzea. Aditzaren erroa aldatzen ez den zatia da:

Euskal aditz gehienak perifrastikoak dira: aditz trinko gutxi daude. Esan dugunez, aditz trinkoek hitz bakarrean ematen dute informazioa. Erreparatu perpaus honi: Jon hondartzara doa. Doa = etorri aditza, singularreko 3. pertsona, orainaldia. Aditz trinko motak

– ibili: dabil, genbiltzan, zabiltzate…

Aditz trinkoak iragangaitzak (NOR motakoak) edo iragankorrak (NORK motakoak) izan daitezke.

– jakin: dakizue, genekien, zekiten…

• NOR motako aditzak honako hauek dira: izan, etorri, joan, ibili, egon.

– etorri: nator, zetozen, datoz…

Aditz horiekin subjektua NOR kasuan doa beti. Autobusa

berandu

NOR subj.

Arrantzaleak

dabil. Aditz trinkoa

portuan

NOR subj.

daude. Aditz trinkoa

• NORK motako aditzak honako hauek dira: ukan, eduki, ekarri, erabili, eraman, jakin. Aditzok osagarri zuzena (OZ) dute eta subjektua NORK kasuan doa beti: Astoak zama astuna IS (OZ)

NORK subj.

Aditz trinkoa

AS (Pred.)

Ikasleek erantzuna S (OZ)

NORK subj.

darama.

dakite. Aditz trinkoa

AS (Pred.)

Osagarri zuzena pluralean badago, aditza ere aldatu egiten da; horretarako, pluralgilea (-tza, -z-, -zki-) erantsi behar diogu. Adibidez: – Astoak zama astuna darama. → Astoak zama astunak daramatza. – Ikasleek erantzuna dakite. → Maiderrek erantzunak dakizki. Aspektua aditz trinkoetan Aditz trinkoek aspektu puntukaria dute. Horrek esan nahi du adierazten duten ekintza une horretan bertan gertatzen dela. Adibidez: Gimnasiora noa [orain]. Ekintza behin eta berriz gertatzen dela adierazteko, aditz perifrastikoa erabiltzen dugu: Astelehenero gimnasiora joaten naiz. Hala ere, zenbait kasutan, aditz trinkoek betikotasuna ere adierazten dute: Eiffel dorrea Parisen dago; Lehoiek lau hanka dituzte. Ekintza horiek ez dira une jakin batean gertatzen 116

Aditz trinkoen bidezko agintera

Euskararen historia

Aditz trinkoak aginduak emateko erabil daitezke. Adibidez:

Dirudienez, antzina askoz ere ohikoagoak ziren aditz trinkoak. Gehienak desagertu egin dira denborarekin. Hala ere, testu zaharretan agertzen dira: dakusat (ikusi), dazagut (ezagutu)…

– Egon geldi! → Zaude geldi. – Etorri lehenbailehen! → Zatozte lehenbailehen! – Joan liburutegira! → Zoaz liburutegira! Kontuan hartu beharrekoak Honako kasu hauetan, aditz trinkoei ba- aurrizkia jarri behar zaie: • Baiezko perpausen hasieran: Badakit Aitorren helbidea. • Bakarrik doazenean: Bagoaz! • Ere hitzaren ostean: Ixone ere badator.

ARIKETAK

1 Adierazi adizki bakoitza zer aditz trinkori dagokion.

ZENEKIEN

– Dakit kalea, baina zenbakia ez.

GENEKARREN

DATOZ

gindoazen

zuzenketak.

zabiltzate

neramatzan ZEUZKATEN

4 Zuzendu akatsak eta berridatzi perpausak. Arrazoitu

– Goaz behingoz denok elkarrekin kalera?

dakite

– Daukazu borragomarik?

ZOAZTE

– Haiek ere doaz mendira. – Datoz, azkenean, bidaiariak.

2 Osatu, parentesi barrukoa kontuan hartuz.

– Neska-mutilok! Noa zuekin!

– Nora …. (joan) zu bide horretatik?

– DBH 1eko ikasleak ere datoz.

– Zer … (ekarri) zuek poltsa horretan? – Atzo txoriak galduta … (ibili).

Ispilua. Aukeratu erantzun zuzena kasu bakoitzean eta arrazoitu.

– Noiz … (etorri) turistak Donostiara?

– Big Ben Londresen dago / egoten da.

– Zuek gaur eskolara metroz … (etorri).

– Deienek urte bat darama / eramaten du Bilbon.

– Guk bi zaku … (eraman) bizkarrean.

– Nik badakit / badakizkit problemak ebazten.

– Nik txikitan hiriburu guztiak … (jakin) buruz.

– Urtero goaz / joaten gara Durangoko azokara.

– Azkenaldian gu despistatu samar ... (ibili).

– Aurten ez daukagu / dugu izaten oporrik udan.

– Nondik ... (etorri) atzo Iker eta Ane bide hartatik?

6 Aditz trinko batzuk gutxi erabiltzen dira. Erreparatu

pluralean jarriz. Gero, berridatzi lehenaldian.

azpimarradunei eta lotu dagokien aditzarekin: iraun, jardun, iruditu, etzan, jarraiki, io, iritzi, erion.

– Umeek liburua daramate eskolara.

– Bihar eguraldi ona egingo duela dirudi.

– Aditz trinkoa buruz dakizu.

– Zertan datza jolas hori?

– Jonek ubeldura du hankan.

– XV. mendeko dorretxeak zutik dirau.

– Ordubete daramagu zuen zain.

– Zer deritzezu presidentearen adierazpenei?

– Amonaren oparia dakarte ilobek.

– Tren-makinari kea dario etengabe.

– Irakasleek azterketen emaitza dakarte.

– Zer diozu zuk proposamen horri buruz?

– Dendariak kutxa bat dauka.

– Tradizioak bizi-bizirik darrai Txinan.

– Anek bolaluma gorria darabil.

– Langileek jo eta ke dihardute lanean.

3 Berridatzi, aditz trinkoak eta osagarri zuzenak

➜

– Zer … (erabili) zuk esku artean?

www.anayaharitza.es webguneko baliabide-bankuan, deklinabidea eta aditz trinkoak lantzeko ariketa gehiago aurkituko dituzu.

117

Ezagutu hizkuntza

Lexikoa

Hitzak sortzeko bideak Hizkuntzek hitzak sortu behar dituzte, errealitate berriak izendatzeko eta garai bakoitzeko beharrizanetara egokitzeko. Hauek dira lexikoa sortzeko bideak: Hitz-eratorpena Hitz bakun bati aurrizkia, artizkia edo atzizkia eranstean datza: des- + berdin = desberdin; egin + -ra- = eragin; adiskide + -tasun = adiskidetasun. Hitz-elkarketa Bi hitz elkartuz egiten da: liburu + denda = liburu-denda; hanka +motz = hankamotz… Elkarketa ez da beti kategoria bereko hitzen artean gertatzen: idatzi + makina (aditza + izena) = idazmakina. Mailegutza Maileguak beste hizkuntza batzuetatik hartutako hitzak dira. Esaterako: rally (ingelesa), pizza (italiera), collage (frantsesa)… Aldaketa semantikoa Hitz batzuen esanahia aldatu egiten da historian zehar. Aldaketarik ohikoena zabalkuntza semantikoa da; hau da, hitz bati esanahi berri bat ematen zaio. Adibidez, traol hitza:

Itsasargi hitz elkartua da, itsaso eta argi hitzak elkartuz sortu baita; lainotsu hitz eratorria da: laino hitza eta -tsu atzizkia lotuz sortu da.

– J atorrizko esanahia: Arrantzako haria biltzeko tresna, lau oholtxok osatzen dutena. – Esanahi berria: Traolaren formako informatika-ikurra (#).

ARIKETAK

1 Bereizi hitzon osagaiak eta esan hitz elkartuak ala

b) Hostorezko opiltxoa, ilargi erdiaren itxura duena.

eratorriak diren: jangela, gihartsu, zikinkeria, berreraiki, dorretxe, araztegi, harreman, odolki, hitzontzi, alfernagi.

2 Esan zer kategoria duten aurreko ariketako hitz elkartuak osatzen dituzten hitzek.

c) Ohol gurpilduna, irristatzeko erabiltzen dena. d) Samuraien sablea, metro bat inguru luze dena. e) Udal bateko burua, udalbatzarreko lehendakaria.

5 Idatzi azpimarratutako hitzak euskara jatorrean: – Eraikinaren hallean Ibairekin topatu nintzen. – Bakoitzak ondo antzeztu beharko du bere rola.

3 Idatzi bi hitz eratorri hitz bakun bakoitzerako:

haize haragi

ikusi hitz

– Munduko jatetxerik onenen rankingean dago gure herrikoa.

bildu beldur

– Dantzariek show harrigarria egin dute jaialdian.

Buru pentsalariak. Adierazi azpimarratutako hitzek beste zer esanahi hartu duten. – Kimu berriekin txertatu dugu zuhaitza.

4 Idatzi definizio bakoitzari dagokion mailegua. Gero,

118

– Ireki leihoak, bero handia dago eta.

esan zer hizkuntzatatik datorren:

– Merkatariek itsasoan nabigatzen dute.

a) Hormetan eginiko marrazki edo idazkuna.

– Enaren txio gozoek esnatu naute.

Ortografia

Txistukariak (II): ts, tx, tz Ahoskatzean txistuaren antzeko hotsa egiten duten kontsonanteei txistukari deritze. Aurreko unitatean s, x, z txistukariak landu ditugu. Unitate honetan ts, tx eta tz txistukariak dituzten hitzak ikasiko ditugu. Hona hemen hitzok zuzen idazteko zenbait jarraibide: Jarraibideak

Adibideak

Hitzaren hasieran tx idazten da beti.

txano, txanda, txalo, tximinia, txori…

Hitzaren barruan ts, tx, tz erabil daiteke.

otsail, itxura, gatza…

Hitzaren bukaeran ts eta tz idazten da gehienetan; oso gutxi dira amaieran tx duten hitzak (amilotx, ipotx, txepetx…).

kirats, trakets, erratz, zorrotz…

Atzizki batzuk ts, tx, tz txistukariz idazten dira: -tsu, -txo, -tza, -kuntza, -tzaile.

euritsu, etxetxo, sasitza, hezkuntza, garbitzaile…

Norantz deklinabide-kasua tz txistukariz idazten da.

porturantz, mendietarantz, etxetarantz…

ARIKETAK

1 Osatu testua ts, tx eta tz txistukariak erabiliz. Luisen maletak gutxi pisa…en du i…ason…iaren sabelean aurrera egitean. Itsasontzia abiatu da iparralderan…, mendebaldeko haizeen eremuetara. Ho….a berriro, lainoak i… asoaren azaleraino, eta noizean behin sirena bat, olatu arro…en er…etan. Udaberria izango da hurrengoan e…era…erako, apirila, lurra gazte…en den sasoia. Luisek ez du arin lo hartu, eta argia piztu du; mahaira hurbildu, eta eskuti… bat idazteko erabakia hartu du. Arantxa Urretabizkaia, Saturno. Erein (moldatua).

2 Zer hitz daude txarto idatzita? Arrazoitu.

3 Bilatu unitatearen irakurgaian definizio hauei dagozkien hitzak: a) Bertakoa ez dena, atzerrikoa; atzerritarra. b) Nahi edo desiratzen dena gertatuko delako uste ona. c) Lotan, irudimenak sortzen dituen gertaerak edo irudiak. d) Organo haragitsua, aldizka urkuztuz odola gorputzean barrena barreiatzen duena.

4 Lotu hitz bakoitza dagokion definizioarekin: hits, hitz, iritsi, iritzi, erantsi, erantzi. a) Hizkuntza batean, esanahia duen formarik txikiena. b) Gai bati buruz pentsatzen dena.

hezkuntsa

herrirantz

itzultsaile

c) Zerbait beste zerbaiti elkartu.

frantses

tzinparta

kamuts

d) Toki batera heldu.

tsiminia

hondartza

kiratx

e) Goibela, triste.

maiatz

euritxu

txakurtxo

hondartzarantx

huts

txepetx

berrikuntxa

errekatzo

saltzaile

f) Jantziak soinetik kendu.

5 Idatzi perpaus bana hitz hauekin: utz, huts, etsi, etzi, hatz, hats. 119

Genero lirikoa

Ezagutu Literatura

Genero lirikoan idazleak sentimenduak eta zirrarak azaltzen ditu. Genero lirikoaren adierazpenik ohikoena olerkia da. Olerkiaren ezaugarriak Olerkia bertso-lerroz osatutako literatura-testua da. Ezaugarri hauek ditu: • Bertsoaren lerroetako bakoitzari bertso-lerro esaten zaio. • Bertso-lerroen multzoari ahapaldi deritzo. • Bertso-lerroen silaba-kopurua neurria da. Olerki bateko bertso-lerro guztiak ez dira beti neurri berekoak.

Bazenekien…? Olerkiek erritmo berezia dute. Erritmoa olerkien musikaltasun berezia da, bertso-lerroen neurria eta errima konbinatuz sortzen dena.

• Errima bi bertso-lerroren amaierako hotsak errepikatuz sortzen da.

Txantxangorri, txantxanpeta

ene etxeko leihoan;

1. ahapaldia

leihoa ireki dut eta

(4 bertso-lerro)

ez da ihesi joan.

Txantxangorri, txantxanpeta

dator ene eskura;

2. ahapaldia

Mokoka hasi zait eta

(4 bertso-lerro)

egiten dit azkura.

Juan Kruz Igerabide, Haur-korapiloak. Atenea.

ARIKETAK

1 Irakurri eta aztertu olerki honen egitura: Zelaietakoa

Paris Beuret

Zelaira doa neskatxa: —haizea dabil loretan—. Zelaira doa neskatxa maitasun-kanta kantetan.

Parisko kale batean etxe zikinen artean bat dago zikinagoa, iluntzen baitit gogoa haren aipatzeak berak, han bertan dut lan egiten axotez belztuz paperak. Seiak jo arte ezin irten aspertzen naiz, lor betean, büro zikintsu batean.

Argi daukazuz begiok gorputza dozu liraina: abestu daigun bi-biok. Abestu daigun zelaian soin horren lili-usaina, milazkaen antzo dantzan. Estepan Urkiaga «Lauaxeta», Arrats beran.

a) Zenbatu ahapaldiak eta bertso-lerroak. b) Adierazi bertso-lerro bakoitzaren neurria. c) Idatzi errima duten hitzak. 120

2 Aztertu olerki honen errima:

Jon Mirande, XX. mendeko poesia kaierak. Susa. Axota: tinta; lor: atsekabe; büro: bulego.

3 Irakurri berriro Miranderen olerkia eta, zure hitzak erabiliz, azaldu zer kontatzen duen.

Literatura-baliabideak Testuari edertasuna eta adierazkortasuna emateko, literatura-baliabideak erabiltzen dira. Literatura-baliabideak fonetikoak, sintaktikoak eta semantikoak izan daitezke. Unitate honetan baliabide fonetikoak ikusiko ditugu. Literatura-baliabide fonetikoak Literatura-baliabide fonetikoek hotsak erabiltzen dituzte adierazkortasuna emateko. Ohikoenak aliterazioa, onomatopeia eta paronomasia dira. Literatura-baliabidea

Definizioa

Adibidea Erlea burrun-burrun lorea urrun-urrun itsasbarruko uhartean.

Hots bera edo antzekoak behin eta berriz errepikatzea.

Aliterazioa

Joxantonio Ormazabal

Animalien, gauzen… hotsak imitatzen dituzten hitzak edo hitz taldeak erabiltzea.

Onomatopeia

Antzeko hotsak dituzten hitzak bata bestetik hurbil jartzea.

Paronomasia

Ota-txoria: trik-trak-trak… Bitoriano Gandiaga

Irri berria hautsiko dut orri berria hasiko. Tere Irastortza

ARIKETAK

1-2-4. Identifikatu literatura-baliabide fonetikoak olerki hauetan:

Mara-mara elurra larrean, firin-faran hostoak airean. Xabier Olaso, Tximeletrak. Pamiela.

Zurrunbilo zurrunbiri hiriko zurrunbiloan isilik gizonkia isilik andrakia. Autoen orro-hotsa anbulantzien min-irrintzia, jendez betetako bakarlekua hirimortua. Joxantonio Ormazabal, Ilunorduak eta argilaurdenak. Elkar.

B Mila bi mila hiru mila milaz eta legoaz aparte izan arren ateak itxi oteak hits ezin hitz ezin egon ezin egin. Tere Irastortza, Gabeziaren Khantoreak. Pamiela

2 Idatzi hots hauek irudikatzeko moduko aliterazio bana, ereduan bezala:

garrasia

taupada

xuxurla

zurrunga

Adibidez: xuxurla → Xiru xiru, haizearen soinu gozoak miru. 121

Literatura-dosierra

Olerkia: haikua eta limericka Beste kultura batzuetako arte-adierazpenak ezagutzea aberasgarria da. Haikua eta limericka bi olerki mota berezi dira. Irakurri bakoitzaren ezaugarriak eta erreparatu adibideei: Haikua Japoniako olerkia da, naturari edo zirrarei buruzkoa. Hiru bertso-lerro ditu, baina lau-bost ere izan ditzake; ez dute errima finkorik, eta neurria 5-7-5 silabakoa da. Azken bertso-lerroak esanahi berezia du, sarritan galdera edo harridura batez indartua.

Limerick deritzon olerki mota, bestalde, marrazkilari eta idazle izandako Edwar Lear (1812-1888) britainiarrak asmatu zuen. Olerkiak zentzugabeak dira, barregarriak. Bost bertso-lerro dituzte eta errima, oro har, abbaa da. Askotan itorio labur bat kontatzen dute.

Haikuaren adibidea

Limerickaren adibidea

Negua Oi, neguko lur:

(5 silaba)

lo zaude ala isilik? (7 silaba) Erantzun zuhur! (5 silaba)

Frantses burusoila Bazen Frantzian gizon bat berezia,

Naturari buruzko erreferentzia

burusoilaren erdian ile bakarra hazia, huraxe zuen antena, baina, nolako pena, karranpa egiten zion bizi-bizia.

Karlos Linazasoro, A zer lau elementu! Pamiela.

Juan Kruz Igerabide, Haur-korapiloak. Atenea.

ARIKETAK

1 Esan zer olerki mota den bakoitza eta aztertu

2 Ordenatu bertso-lerro hauek eta sortu haiku eta

ezaugarriak:

limerick bana:

non betaurrekoen ordez punta puntaren puntan Faustina Goikokalekoaren begiak

Hegoalderantz, kontrapasa isilean, airea, uso. Karlos Linazasoro

parabrisak jarri zizkion begilariak. B

Bazen behin mutiko bat mukitsua osoa, beti zintza eta zintza, aski eroso. Behin, hain zintza gogorra egin zuen non sudur-hezurra atera baitzuen. Sudurzulo bakarra geratu zitzaion, hoditsua osoa

txoria eletan. hain ziren handi eta argiak eta neurri juxtuak gordez, Aire-airetan

Juan Kruz Igerabide

Lorean lore lurrezko loredian lili-loloan. Karlos Linazasoro

122

Binaka jarrita, idatzi haiku eta limerick bana, ikasitakoa aplikatuz: a) Aukeratu naturako gertakari bat haikua idazteko. b) Erabili biok ezagutzen duzuen pertsona bat, limerickaren protagonista izateko.

anayaharitza.es webgunean gehiago praktikatzeko ariketa interaktiboak aurkituko dituzu.

5 Idatzi hauetatik sortutako hitz eratorriak. Azaldu

ULERTU 1 Erantzun, parentesi barrukoa kontuan hartuz. • Nori galdu zaio mugikorra? (atezain) • Nor etorri da ikuskizunera? (lau aktore) • Nori gertatu zaio ezbeharra? (hainbat auzokide) • Nork ikaratu zaitu? (otsoak) • Nor galdu da oihanean? (esploratzaile) • Nork eman dizue albiste txar hori? (mutil)

2 Egin perpaus hauen analisia, ereduan bezala:

zer aldaketa ortografiko gertatu den bakoitzean: Beasain + -tar

irristatu + -kor

meatze + -tegi

utzi + -keria

ber- + eraiki

oroitu + -men

eskulan + -gintza

gazte + -aro

gaizto + -keria

euskara + -dun

6 Sortu hitz elkartuak, parentesi barruan adierazitako kategoria kontuan hartuz. eseri + (izena)

(izena) + esnea

– Hainbat geranio landatu ditu lorezainak.

(izenondoa) + beltz

buru + (izenondoa)

– Zuhaitzek hostoak galdu dituzte.

joan + (aditza)

(aditza) + toki

– Sei liburu ekarri dizkiegu ikasleei.

(aditza) + bide

uda + (izenondoa)

– Aitorrek gonbidapenak eman dizkie lagunei.

Aitorrek gonbidapenak

eman dizkie

lagunei.

Aditza

IS NORI (ZO)

IS NOR (OZ) IS NORK (Subj.)

7 Esan zer hizkuntzatatik hartu diren mailegu hauek eta eman euskarazko ordainak:

AS (Pred.)

mobil

souvenir

3 Berridatzi, aditz trinkoak lehenaldian jarriz. – Egunkariak albiste txarrak dakartza.

parking

casting

broma

e-mail

– Zuek beti zabiltzate elkarrekin. – Baserriak ehun urtetik gora dauzka.

blog

– Mahai gainean daude zure gauza guztiak. – Zuk ez omen dakizu eskiatzen.

4 Osatu perpausak, aditz trinkoak erabiliz. Gero, adierazi zer aspektu duen bakoitzak. – Liverpool eta Leeds Ingalaterran … – Gaur ere DBH 1eko ikasleak presaka … – Bostetako trenean … bidaiariak. – Zuek oker …., erantzuna beste bat … – Mirenen nebak begi urdinak …

arratoi

chef

lore

HAUSNARTU ETA EGIAZTATU Erronkaren 5. eta 6. ariketetan, irakurketan izandako esperientzia azaldu dugu. Komunikazio-trebetasuna landu dugu, lexiko egokia erabiliz. Galderak egin, eta esperientziak aztertu ditugu, elementu komunak lortzeko eta ondorioak ateratzeko. Hausnartu zure lanari buruz eta partekatu taula: Erabat lortuta

Nahiko lortuta

Lortuta

Ia lortuta

Ikaskideek azaldutako esperientziak irakurri ditut.

…

Bitxikeriak idatzi ditut, galderak egiteko.

…

Nire esperientzia azaldu dut, argi eta errespetu osoz.

…

Alderdiak

PROBATU ZURE KONPETENTZIAK (3., 4. ETA 5. GJH)

Liverpool hiriko kaia

Egin anayaharitza.es webgunean dagoen konpetentzien araberako autoebaluazioa.

123

© GRUPO ANAYA, S.A., 2022 - Juan Ignacio Luca de Tena, 15 - 28027 Madrid - Printed in Spain. Eskubide guztiak gordeta. Legeak lan honen edukia babestu eta espetxe-zigorrak edota isunak eta kalte-galeren ondoriozko kalte-ordainak ezartzen ditu honako hauentzat: edozein literatura-lan, artelan zein zientzia-lan, edo horren eraldaketa, interpretazioa edo gauzapena (edozein euskarritan finkatuta edo edozein eratan komunikatuta), oso-osorik edo zati batean, baimenik gabe erreproduzitu, plagiatu, banatu edo komunikatzen dutenentzat.