Mundua helburu: Geografia eta Historia 1 DBH (demoa) by Grupo Anaya, S.A.

DEMOA

DAUKA

EKO

LIZEN

PROIEKTU DIGITALA TZ

DBH

GEOGRAFIA ETA HISTORIA M. Burgos, M. C. Muñoz-Delgado

M lb

u r u

u nd

Aurkibidea Ikasturteko oinarrizko jakintzak Trebetasun komunak

. . ..................................................... 10

Gearen erreskatea.....................................................................................74

Kontzeptuen definizioa Kontzeptu-mapa Informazioa: bilatu eta antolatu Mapa geografikoak Mapa eta profil topografikoa Grafiko geografikoak Klimograma, grafiko berezia Irudi geografikoak. Paisaiak Teknologia berriak

4 K lima eta zona bioklimatikoak

Lur izeneko planeta bat.........................................................................28 . . ................................................................................ 30

1. Unibertsoa, eguzki-sistema eta Lurra 2. Lurraren higidurak (I). Errotazioa Txosten grafikoa. Lurrean orientatzea 3. Lurraren higidurak (II). Translazioa 4. Lur-eremuaren irudikapena Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak Protagonistak: Barbara Petchenik eta Jessyca Ocampo

2 L urraren inguru fisikoa. Oinarrizko osagaiak

.................................................

1. Ingurune fisikoaren oinarrizko osagaiak (I). Lurraren geruzak 2. Ingurune fisikoaren oinarrizko osagaiak (II). Erliebearen formak 3. Nola osatzen eta aldatzen da erliebea? 4. Hidrosfera 5. Ur gazia eta ur geza Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak Protagonistak: Marie Tharp eta Sarah Ferguson

3 L urraren inguru fisikoa. Kontinenteak

. . .......................................................................... 58

1. 2. 3. 4. 5.

Kontinenteen mapa fisikoa (I). Asia Kontinenteen mapa fisikoa (II). Amerika Kontinenteen mapa fisikoa (III). Afrika Kontinenteen mapa fisikoa (IV). Europa Kontinenteen mapa fisikoa (V). Antartika eta Ozeania Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak Protagonistak: Isabella Bird eta Laura Dekker Porfolioa........................................................................................................72

....................................................................... 76

1. Atmosfera eta haren aldaketak 2. Klimaren osagaiak (I). Tenperatura eta prezipitazioa 3. Klimaren osagaiak (II). Presioa eta haizea 4. Klimak, landaredia eta bioklimak Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak Protagonistak: Felisa Martín eta Laura F. Gibellini

ITZALA UZTEN DUTEN ERRONKAK

1 Lur planeta

ITZALA UZTEN DUTEN ERRONKAK

Eranskinak Hiztegia Aplikatu konpetentziak Oinarrizko datuak eta mapa politikoak

5 L urraren multzo

bioklimatiko handiak

............................................... 88

1. Multzo bioklimatiko handiak. Zona beroa 2. Multzo bioklimatiko handiak. Zona epela 3. Basamortuetako bioklima 4. Multzo bioklimatiko handiak. Zona hotza 5. Multzo bioklimatiko handiak. Mendia 6. Inguru naturala arrisku gisa 7. Gizakiek ingurumenean duten eragina 8. Ingurumen-arazo globalen irtenbideak Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak Protagonistak: Mary Kingsley eta Greta Thunberg

6 E spainiako eta EAe-ko inguru fisikoa eta bioklimak

. . ..........................................

108

1. 2. 3. 4. 5.

Espainiaren kokapena eta erliebea Espainiako urak Espainiako klimak eta landaredia Espainiako multzo bioklimatikoak Euskal Autonomia Erkidegoaren kokapena eta inguru fisikoa 6. Euskal Autonomia Erkidegoko klima eta landaredia Txosten grafikoa. Arrisku naturalak eta naturagune babestuak Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak Protagonistak: Margot Moles eta Lucía Loren Porfolioa...................................................................................................... 126

ITZALA UZTEN DUTEN ERRONKAK

Bidaia denboran....................................................................................... 128

7 Historiaurrea

........................................................................ 130

1. Historiaurreko aroak eta iturriak 2. Gizakiaren jatorria eta eboluzioa 3. Paleolitoko bizimodua (I) 4. Paleolitoko bizimodua (II) 5. Neolitoko bizimodua 6. Metal Aroko bizimodua (I) 7. Metal Aroko bizimodua (II) 8. Historiaurrea Espainian 9. Euskal Herriko historiaurrea Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak Protagonistak: Doroty Garrod eta Penélope Vaquero

8 Mesopotamia

. . .......................................................................... 154

1. Historiako lehen zibilizazioak 2. Espazioa eta denbora 3. Politikaren eta ekonomiaren antolaketa 4. Gizartea, erlijioa eta eguneroko bizimodua Txosten grafikoa. Babilonia hiria 5. Kultura- eta arte-ondarea Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak Protagonistak: Belatekallim eta María Jaber

Eranskinak Hiztegia Aplikatu konpetentziak Oinarrizko datuak eta mapa politikoak

9 Egipto

.. ................................................................................................... 170

1. Ibaiko zibilizazio zaharra 2. Politikaren eta gizartearen antolaketa 3. Egiptoko ekonomia 4. Eguneroko bizimoduaren ezaugarriak 5. Egiptoko erlijioa Txosten grafikoa. Hil ondorengo bizitza 6. Kulturaren eta artearen ondarea Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak Protagonistak: Hilda Petrie eta Mirah Shihadeh Porfolioa......................................................................................................188

ITZALA UZTEN DUTEN ERRONKAK

Demokraziaren jatorriaren bila........................................................ 190

10 Grezia

. . .............................................................................................. 192

1. Historiaren bilakaera. Aro arkaikoa 2. Historiaren bilakaera. Aro klasikoa eta helenistikoa 3. Polisen antolaketa politikoa 4. Ekonomia eta gizartea 5. Eguneroko bizimoduaren ezaugarriak Txosten grafikoa. Atenas K.a. v. mendean 6. Erlijioa eta kultura 7. Greziako artea. Arkitektura 8. Greziako artea. Eskultura eta zeramika Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak Protagonistak: Agnodice eta AMURTEL Greece

11 Erroma

. . ........................................................................................... 214

1. Espazioa eta historiaren bilakaera. Monarkia 2. Errepublika (K.a. 509-27) 3. Inperioa (K.a. 27-K.o. 476) 4. Jarduera ekonomikoak 5. Gizartea eta hiriko bizitza Txosten grafikoa. Erroma, munduaren hiriburua 6. Erromako erlijioa eta kultura 7. Erromako artea. Arkitektura 8. Erromako artea. Eskultura, pintura eta mosaikoa 9. Germaniarrak. Aro baten amaiera Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak Protagonistak: Sarmiza Bilzesku eta Neskatilak eta haien eskubideak gaurko munduan

12 E spainia eta Euskal Herria Antzinaroan

....................................................................... 238

1. Erromatarren aurreko Espainia (I). Dibertsitate kulturala 2. Erromatarren aurreko Espainia (II). Zeltak eta iberiarrak 3. Euskal Herriko herriak erromatarren aurreko garaian 4. Hispania erromatarra. Konkista eta erromanizazioa 5. Hispania erromatarra. Lurralde-antolaketa 6. Erromatarren garaiko Hispaniako erlijioa, kultura eta artea 7. Euskal Herria erromatarren garaian 8. Bisigodoak Hispanian Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak Protagonistak: Egeria eta Janna Jihad Porfolioa.............................................................................................. 258

Eranskinak Hiztegia Aplikatu konpetentziak Oinarrizko datuak eta mapa politikoak

1 Lur planeta MARIA MITCHELL. Astronomoa eta irakaslea Maria Mitchell naiz, astronomoa eta irakaslea Vassar College unibertsitatean; hango astronomia-behatokiaren zuzendaria naiz. 1818an jaio nintzen, Massachusetts estatuan, eta gaztetarik oso gogoko izan dut konstelazioei, galaxiei eta planeta multzoei arretaz begiratzea, nire aitaren behatoki txikiko teleskopioa erabiliz. Apurka-apurka, gero eta interes handiagoa sortu zitzaidan unibertsoa eta eguzki-sistema ezagutzeko; azkenean, 1847ko urriaren 1eko gauean, zeruari begira ari nintzela, kometa bat aurkitu nuen, eta horri gero nire izena jarri zioten. Aurkikuntza horri esker, Amerikako Estatu Batuetako Arte eta Zientzia Akademiako lehen emakumea izan naiz, eta nire garaiko behatoki garrantzitsuenetako

batzuk bisitatu ditut, hala nola Greenwich-ekoa: 0º meridianoa hantxe dago eta bertan oinarrituz ezartzen da gure planetako ordu-eremuen sistema. Unibertsoa ulertzeko, baita zer planeta-sistematan gauden eta sistema horrek zer ezaugarri dituen jakiteko ere, hau aztertuko dugu:

•

Unibertsoa eta zeruko gorputzak. Eguzki-sistema eta haren barruko planetak.

• • • •

Lurra, planetaren ezaugarriak, tamaina eta forma. Lurraren higidurak: errotazioa eta translazioa. Lur-eremuaren irudikapena. Sare geografikoa: paraleloak eta meridianoak.

GALDERAK ETA ERANTZUNAK

1 Zer planeta-sistematan dago Lurra?

Egiaztatu. Erantzun eskuineko orrialdeko atal

2 Non dago 0° meridianoa?

bakoitzean egiten diren galderei.

Kontsultatu unitate hau eta galderei erantzuteko

Ikertu Maria Mitchelli eta hark utzitako ondare astronomikoari buruz. Astronomian egin zuen lanaren eraginez, zenbait aurkikuntzari haren izena jarri diete; bilatu aurkikuntza horietako batzuk.

beharrezkoa den informazioa topatuko duzu.

Espazioa Zer galaxiatan dago Lur planeta? Lurra ez ezik, beste zer planeta daude eguzki-sisteman? Esan haien izenak.

IKASKUNTZA-SEKUENTZIA

Denbora Zenbat zerrendatan zatitzen da ordu-eremuen mapa? Pentsatu Euskal Herritik Perurako bidaia planifikatzen ari zarela; kalkulatu zenbateko aldea dagoen hemengo ordutik hango ordura.

AURRETIKO EZAGUTZAK AKTIBATUKO DITUGU 1.1

Ariketa bat prestatuko dugu, ikasleek eduki hauei buruzko galderak erantzun ditzaten: eguzki-sistema, Lurraren higidurak, erliebearen formak, ura planetan eta kontinenteak.

1.2 Talde-lanaren garrantzia aztertu eta hari buruzko gogoeta egingo dugu. LANTALDEAK EGINGO DITUGU 2.1 Binaka jarriko gara. 2.2 Zereginak banatuko ditugu. LURRA UNIBERTSOAN AZTERTUKO DUGU –12 –11 –10

–9

–8

–7

–6

–5

–4

–3

–2

–1

+10 +11 +12

Lur planeta

3.1 Lurra, unibertsoan non dagoen, eta errotazio- eta translazio-higidurak ikasiko ditugu. Orientatzen ikasiko dugu: mapa eta iparrorratza.

Zein dira Lurraren dimentsioak eta forma?

3.2 GJH landuko dugu. Eguzkia energia-iturri agortezina.

Zer bi higidura egiten ditu Lurrak espazioan? Zertan datza horietako bakoitza?

Beste begirada bat «Protagonistak» atalean, . mendeko Barbara Petchenik estatubatuar kartografo eta geografoaren lana ezagutuko duzu. Bilatu informazioa unitatean, kartografiari buruzko galdera hauei erantzuteko: Zer proiekzio-sistema erabiltzen dira Lurraren azalera irudikatzeko?

+ jakiteko, anayaeducacion.es

Unibertsoa, eguzki-sistema eta Lurra

1.1 Lurra, puntu bat unibertsoan Unibertsoa orain dela 13 700 urte inguru sortu zen, astronomoen arabera, garai hartan zegoen materia eta energia guztia biltzen zuen masa txiki batek eztanda egin zuenean (Big Banga). Astro edo zeruko gorputzek, izarren arteko materiak —hautsa eta gasa— eta horien arteko espazioak osatzen dute. Astroak unibertsoan biltzen dira, eta galaxiak eratzen dituzte; esaterako, Esne Bidea, Lurraren inguruko galaxia. Galaxia bakoitzak milaka milioi izar eta planeta-sistema ugari eduki ditzake. Planeta-sistemak izar batek eta haren inguruan biraka ari diren zeruko gorputzek osatzen dituzte: planetak, sateliteak, asteroideak eta kometak. Lurra eguzki-sistemaren parte da. Planeta-sistema hori duela 5 000 milioi urte sortu zen, eta honako hauek dira osagaiak: tamaina ertaineko izar bat, Eguzkia; zortzi planeta —Lurra horien artean dago—, eta satelite, asteroide eta kometa ugari. Ilargia Lurraren satelite bakarra da. Lurra, beraz, puntu ñimiño bat baino ez da unibertso guztiz handiaren barruan.

1.2 Lurra, planeta berezia

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN Txertatu kontzeptuak

1 Amaierako hiztegian, bilatu azpimarratutako hitzen definizioak eta idatzi koadernoan. Erabili grafikoak, mapak eta irudiak

2 Begiratu azpiko marrazkiari eta kalkulatu. Lurra behin ekuatoretik inguratzen baduzu eta beste behin poloetatik: a) Nondik egingo zenituzke kilometro gehiago? b) Zenbat kilometro gehiago egingo zenituzke?

Lurra duela 4 600 milioi urte sortu zen. Bizia duen eguzki-sistemako planeta bakarra da. Bizia orain dela 2 000 milioi urtetik gora sortu zen, bakterio eta alga eran. Gure eguzki-sistemako beste planeta guztietan betetzen ez diren hiru baldintza hauen ondorioz sortu zen bizia Lurrean:

Perimetro polarra 40 007,8 km

– Tenperatura moderatua da, Lurra Eguzkitik distantzia egokian baitago: 150 milioi kilometro ingurura.

– Atmosferak, hau da, inguruan duen gas-geruzak, bizirako ezinbestekoak diren gasak ditu, esaterako, oxigenoa. Gainera, atmosferak Eguzkiaren erradiazio kaltegarrietatik babesten du Lurra, eta hango tenperatura erregulatzen laguntzen du.

– Ur likido ugari dago. Ur horrek Lurraren gainazalaren zati handia hartzen du, eta ozeanoak eta itsasoak eratzen ditu; horregatik du kolore urdina, espaziotik ikusita. Azalean ura egoera likidoan modu iraunkorrean duen planeta bakarra da Lurra, eguzki-sistema osoan.

1.3 Lurraren dimentsioa eta forma Lurrak 510 milioi km2-ko dimentsioa du; hau da, Espainiak duen azalera baino mila aldiz handiagoa, gutxi gorabehera. Hala ere, gure planeta astro txikia da unibertso osoa kontuan hartuta. Eguzkia, esate baterako, milioi bat eta hirurehun mila bider handiagoa da Lurra baino. Lurrak geoide edo esfera inperfektuaren forma du; hau da, zabalxeagoa da ekuatorean poloetan baino. 32

Perimetro ekuatoriala 40076,6 km

Kontsultatu kontzeptuen definizioa

TREBETASUNA

U 1

Eguzki-sistema

Saturno

EGUZKIA

Jupiter Marte

Merkurio

Artizarra

Lurra

Urano

MERKURIO ARTIZARRA

Neptuno

LURRA

MARTE

JUPITER

SATURNO

URANO

NEPTUNO

Eguzkitik zenbateko distantziara dauden (1)

57,91

108,20

149,60

227,94

778,33

1 429,40

2 870,99

4 504,30

Diametro ekuatoriala (2)

4 880

12 104

12 756

6 794

142 984

120 536

51 118

49 532

Masa (Lurra = 1)

0,6

0,815

1 (4)

0,107

318

14,54

17,23

Dentsitatea (ura = 1)

5,43

5,24

5,52

3,93

1,33

0,69

1,32

1,64

Errotazio-aldia (3)

58,6

-243 (5)

0,99

1,03

0,41

0,45

-0,72 (5)

0,67

88 egun

225 egun

365 egun

687 egun

11,86 urte

29,46 urte

84 urte

165 urte

167

457

-55

-153

-185

-214

-225

Orbita-aldia Batez besteko tenperatura (ºC)

(1): milioi kilometrotan (2): kilometrotan (3): egun lurtarretan.

Bilatu informazio garrantzitsua Ikusi, pentsatu, neure buruari galdetu

3 Taularen laguntzaz, adierazi Lur planetaren ezaugarriak.

4 Lurretik zer distantziatara dago planeta urrunena? Eta hurbilena?

5 Planeta handiena baino zenbat aldiz txikiagoa da Lurra?

6 Greziako mitologiaren arabera, Hero jainkosak (Zeusen emazteak) sortu zuen Esne Bidea. Bilatu mito horri buruzko informazioa eta laburbildu zure koadernoan. 33

Lurraren higidurak (I). Errotazioa

2.1 Errotazio-higidura Unibertsoa etengabe ari da higitzen, osatzen duten astroak bezala. Esate baterako, Esne Bideak bere buruaren inguruan egiten du bira; 255 milioi urtean bira oso bat, hain zuzen ere. Gure eguzki-sistemak, aldiz, Esne Bidearen erdigunearen inguruan egiten du bira.

Eguna eta gaua Iparraldea Errotazio-ardatza

Eguna

Lurra ere etengabe ari da higitzen, eta bi higidura egiten ditu: errotazioa eta translazioa. Errotazioa Lurrak bere ardatzaren inguruan egiten duen bira da; irudizko ardatz horren muturrak poloak dira. Higidura hori osatzeko, eguzki-egun bat behar du; hau da, 24 ordu baino zertxobait gutxiago (23 ordu, 56 minutu eta 4,091 segundo).

Errotazioaren norabidea

Hegoaldea Gaua

2.2 Lurraren errotazioaren ondorioak Lurraren errotazio-higidurak hiru ondorio ditu:

– Egunaren eta gauaren arteko segida. Errotazioaren ondorioz, Lurraren leku guztietan eguna eta gaua elkarren segidan sortzen dira. Izan ere, eguzki-argiak Lurraren azaleraren erdia besterik ez du argitzen eta berotzen (eguna), eta beste erdia, berriz, etengabe ilun eta hotz egoten da (gaua). Lurrak bere ardatzaren inguruan bira egingo ez balu, planetaren erdia beti argitan egongo litzateke, eta tenperatura oso beroak izango lituzke; beste erdia, aldiz, ilunetan egongo litzateke, eta muturreko hotza izango luke. Egoera horrelakoa balitz, ez litzateke bizirik egongo Lurrean.

– Eguzkiaren higidura zeruertzean. Errotazio-higidura mendebaldetik ekialdera doa; hori dela eta, eguna ekialdetik ikusten dugu argitzen (egunsentia), eta egunaren eta eguzkiaren argia, berriz, mendebaldetik desagertzen da (ilunabarra). Eguzkiaren higidura hori itxurazkoa da, gure planeta baita Eguzkiaren inguruan bira egin eta higitzen dena. Baina Lurrean orientatzeko puntu kardinalak edo oinarrizko puntuak (iparraldea, hegoaldea, ekialdea eta mendebaldea) lekutzen ditugu higidura horren bidez.

– Hainbat ordu egotea. Errotazioaren inguruko ezagutza zientifikoaren bidez, eguzki-eguna 24 zati berdinetan (orduak) banatu dezakegu; gainera, Lurra ordubeteko irudizko 24 zerrendatan banatu (ordu-eremuak) eta denbora neurtzen dugu. 34

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN Erabili mapak

Zirikatzeko galderak

1 Zer gertatuko litzateke Lurrak bere inguruan bira egingo ez balu? Egoera horretan, egongo litzateke bizirik Lurrean?

2 Bilatu amaierako atlasean non dagoen Somalia, eta erantzun: zergatik gautzen du lehenago han Euskal Herrian baino?

3 1851n, M. Leon Foucault-ek egindako esperimentu baten bidez, zientifikoki frogatu zen Lurraren errotazioa. Asmatu zertan datzan. Interpretatu eta sortu irudiak eta grafikoak

4 Nola azalduko zenioke norbaiti egunaren eta gauaren segida laranja bat eta linterna bat erabiliz?

U 1

Eguzkiaren higidura. Puntu kardinalak eta orientazioa

Interpretatu ingurunea Hegoaldea

Hegoekialdea

Hegomendebaldea

Aurrea

5 Zergatik da garrantzitsua orientatzen jakitea?

6 Asmatu zer norabidetan dagoen orientatuta zure etxeko sukaldea.

Mendebaldea

Ekialdea

7 Imajina ezazu Japonian lagun bat

Eskuina

Ezkerra Atzea

Eguzkia irtetea Egunsentia

duzula. Ideia ona izango litzateke, zure ustez, Euskal Herrian arratsaldeko laurak direnean deitzea? Eta New Yorken biziko balitz?

Eguzkia ezkutatzea Ilunabarra

Iparraldea

Arrazoitu zure erantzunak.

Puntu kardinalen bidez orienta gaitezke. Horretarako, besoak gurutzean jarri behar ditugu, eta eskuineko besoarekin Ekialdea (edo goizean Eguzkia ateratzen den lekua) seinalatu.

Orduak. Ordu-eremuak eta denboraren neurria 90°M

75°M

60°M

–6

–5

–4

45°M

30°M

15°M

15°E

30°E

45°E

60°E

75°E

90°E

105°E

120°E

135°E

150°E

165°E

180°E

+10

+11

+12

Greenwich meridianoa

180°M 165°M 150°M 135°M 120°M 105°M

–12

–11

–10

–9

–8

–7

Greenwicheko ordua duten zonak

–1/+1 Greenwicheko ordu-eremutik kentzen edo batzen den ordu-kopurua, tokiko ordua jakiteko

–3

–2

–1

Greenwichetik mugitzen garen ordu-eremu bakoitzean orduak kentzen dituzten zonak

Greenwichetik mugitzen garen ordu-eremu bakoitzean orduak batzen dituzten zonak

Beren ordu-eremuari ordu erdi kentzen dioten zonak

Beren ordu-eremuari ordu erdi batzen dioten zonak

Ordu-eremuaren muga Nazioarteko data-aldaketaren lerroa 0

1500

3000

4500 km

Ordu-eremuak Lurraren esferaren 360˚ graduak egunaren 24 zatien artean zatituz lortzen dira. Beraz, 15˚-ko zirkunferentzia zatiak dira, eta eremu bakoitza ordu batekoa da. Leku bateko ordua finkatzeko, Greenwicheko (Londresetik gertu dagoen herria, Erresuma Batuan) 0˚ meridianoaren eremua hartzen da erreferentzia gisa. Hortik hasita, erlojua ordubete aurreratzen da eremu bakoitzaren ekialderantz; eta ordubete atzeratzen da ardatz bakoitzaren mendebalderantz.

Txosten grafikoa Lurrean orientatzea

ORIENTATZEKO METODO BATZUK

Orientazioa planetako zein lekutan gauden eta norantz goazen zehazten jakiteko gaitasuna da.

Eguzkia erabiliz

Gizakiok ez dugu orientaziorako berezko gaitasunik. Horregatik, beharrezkoa da ekintza jakin batzuk egitea edo aparatu batzuk erabiltzea; besteak beste, iparrorratza, sestantea, radarra edo GPSa (Global Position System). Ondo dakizunez, egunez orientatzeko modurik naturalena hau da: Eguzkiaren zeruko itxurazko mugimenduari jarraitzea eta ekialdea non dagoen edo Eguzkia nondik ateratzen den jakitea. Horrela, iparraldea edo Lurreko poloa eta gainerako puntu kardinalak non dauden ere jakingo dugu.

Makila baten gerizaren metodoa Makila bat lurrean sartu eta gerizaren muturra markatuko dugu. Denbora pixka bat pasatzen utzi (adibidez, hamabost minutu), eta berriz markatuko dugu gerizaren oraingo muturra. Bi puntu horiek lotuz gero, lerro bat lortuko dugu, eta horrek erakutsiko digu non dauden ekialdea (lehenengo puntua) eta mendebaldea (bigarren puntua). Azkenik, lerro horren perpendikularra marratuz, iparra eta hegoa lortuko ditugu. 1

Horretaz gain, orientatzeko beste metodo batzuk ere badaude. • Batzuetan, modu naturalean egin dezakegu, Eguzkia, izarrak edo Ilargia erabiliz. • Beste batzuetan, aparatu jakin batzuk erabiliz orientatuko gara. Ondoren, metodo ezagun batzuk aztertuko ditugu; adibidez, makila batek ematen duen geriza eta iparrorratza edo GPS errezeptorea.

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN Ulermena, adierazpena eta IKTak

1 Irakurri testua eta egin honako lan hauek: a) Azaldu orientazio hitzaren esanahia. b) Zer esan nahi du gizakiok orientaziorako berezko gaitasunik ez izateak?

2 Orientazio hitza puntu kardinal batekin lotuta dago. Asmatu zein den puntu kardinal hori eta zergatik erabiltzen den orientazio hitzaren sinonimo gisa.

Orientatzeko, zenbait tresna lagungarri erabiltzen ditugu; adibidez, GPSa, radarra edo iparrorratza. Etorkizunean izango duzun lanbidean pentsatu beharko bazenu, zer lau baliabide erabiliko zenituzke (puntu kardinal gisa) informazioa bilatzeko eta lanbide egokirantz orientatzeko? Adibidez, enplegu-webgunea, ikastetxeko orientazio-zentroa, enplegu-zerbitzu publikoak eta abar erabil ditzakezu. Zehaztu lau baliabide.

4 Ekialdea

Ekialdea Iparraldea

Mendebaldea

Hegoaldea

U 1

Aparatuak erabiliz Iparrorratza erabiliz

Norabide bat lortzeko, marrazkian adierazten dena egin behar dugu: 3

• Erreferentzia-puntua rratzarekin lerrokatu.

• Iparrorratzaren orri graduatua biraraziko dugu, iparra orratz magnetikoarekin bat etorri arte.

1 Plastikozko oinarria 2 Orri birakari graduatua 3 Orratz magnetikoa 4 Orientaziorako gezia eta lerro osagarriak

iparro-

Bi norabideek osatutako angeluak zehaztuko du aurkitu nahi dugun norabidea; adierazle fosforeszenteak erakusten du, zirkulu graduatuan.

5 Irakurketaren puntua 6 Bidaiaren norabidearen gezia eta lerro osagarriak

GPS errezeptorea erabiliz GPSak orbitan (Lurretik 2169 km-ra) dauden 27 satelitez osatutako sare baten bidez eta GPS errezeptore baten bidez funtzionatzen du. Gure kokalekua zehaztu nahi dugunean, errezeptoreak automatikoki aurkitzen ditu hiru satelite, eta, triangelukatzearen printzipio magnetikoaren bidez, Lurraren zein puntutan gauden zehazten du.

Lurraren higidurak ( II). Translazioa

Ekinokzioak eta solstizioak Udako solstizioa

Ekinokzioa Ipar poloa

Ipar poloa

0º

Egu

3.1 Translazio-higidura Translazio-higidura Lurrak Eguzkiaren inguruan egiten duten biraketa da. Mendebaldetik ekialderantz higitzen da, eta 365 egun eta 6 ordu behar ditu bira osoa egiteko; hau da, eguzki-urte bat. Urte bakoitzak 365 egun dituenez, sobera dauden sei orduak pilatu egiten dira, eta, lau urterik behin, bisurtea dago. Urte horretan, egun bat gehitzen da otsailean. Translazioan zehar, Lurrak ibilbide eliptikoa (orbita deiturikoa) irudikatzen du, eta Lurraren ardatza inklinatuta dago orbitaren planoari dagokionez. Eguzkiaren inguruko urteko bidaia honetan, Lurrak gutxi gorabehera 930 milioi kilometro egiten ditu, 106 000 km/h-ko abiaduran.

3.2 Lurraren translazioaren ondorioak. Urtaroak

Lurraren ardatzaren inklinazioak hau eragiten du: translazioak iraun bitartean hemisferio bakoitza leku ezberdinetan egotea Eguzkiari dagokionez, eta horren arabera gehiago ala gutxiago berotzea. Era berean, horrek urtaroak sortzen ditu: uda, negua, udaberria eta udazkena. Beraz, hemisferio bat (iparra edo hegoa) Eguzkira «hurbiltzen» denean, gehiago berotzen da, eta uda da; Eguzkitik «urrundu» egiten denean, aldiz, gutxiago berotzen da, eta negua da. Azkenik, hurbilduta edo urrunduta ez dagoenean, udaberria edo udazkena da.

3.3 Translazioaren beste ondorio batzuk Translazio-higidurak, gainera, beste ondorio batzuk ditu:

– Egunak eta gauak iraupen ezberdina izatea Lurraren leku ezberdinetan. Argitze-zirkuluak —hau da, eguna eta gaua bereizten dituen lerroak— Lurraren ardatzari dagokionez duen posizioaren ondorio da.

• Udaberriko eta udazkeneko ekinokzioetan argitze-zirkulua bat dator Lurraren ardatzarekin, eta egunak eta gauak iraupen berdina dute Lur osoan.

• Udako eta neguko solstizioetan, berriz, argitze-lerroa aurreratu edo atzeratu egiten da ardatzari dagokionez, eta egunaren eta gauaren iraupena ezberdina da hemisferio bakoitzean.

– Zona termikoak egotea. Eguzki izpien inklinazioaren ondorioz sortzen dira, izpiek gehiago edo gutxiago berotzen dutelako perpendikularrean ala zeharka jotzen dutenean.

• Zona beroetan, izpiek perpendikularrago jotzen dute; horregatik, tenperaturak beti dira beroak.

• Zona epeletan, zeharka jotzen dute; horregatik, tenperatura moderatuak egoten dira.

• Zona hotzetan, aldiz, izpiek oso zeharka jotzen dute; beraz, tenperaturak beti dira oso hotzak.

zki

Ka tro ntzer pik oa

23º

EK UA TO RE A Ka tro priko pik rni oa o

23º

Hego poloa

27’

66º

33’

90º 66º

0º

23º 27’

izpia

Ka tro ntzer pik oa

27’

EK UA TO RE A Ka tro priko pik rni oa o

47º 04’

90º

66º 33’ 43º 05’

33’ 0º

Eguzki izpiak

Ekinokzioetan, eguzki izpiek perpendikularrean jotzen dute ekuatorean. Horregatik, egunak eta gauak iraupen berdina dute bi hemisferioetan. Solstizioetan, eguzki izpiek perpendikularrean jotzen dute tropiko batean; kasu honetan, Kantzer tropikoan. Ondorioz, egunak gehiago irauten du Ipar hemisferioan eta gutxiago Hego hemisferioan.

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN Erabili elementu matematikoak

1 Kalkulatu Lurrak zer abiaduratan (km/segundotan) bidaiatzen duen translazio-higiduran eta egunean zenbat kilometro egiten dituen. Interpretatu iturriak

2 Zergatik egiten du bero handiagoa Ipar hemisferioan udako solstizioan? Erabili terminoak eta kontzeptuak

3 Esan esaldi hauek egia ala gezurra dioten. Zuzendu oker daudenak: a) Hemisferio bat Eguzkiari dagokionez urrunduta dagoenean, udaberria edo udazkena da. b) Solstizioetan, argiztatzelerroa hurbildu edo urrundu egiten da Lurraren ardatzari dagokionez, eta egunek eta gauek iraupen berdina dute hemisferio bakoitzean.

U 1

Translazioaren ondorioak Martxoaren 21ean EKINOKZIOA

Urtaroen segida

Abenduaren 22an SOLSTIZIOA

Ekainaren 21ean SOLSTIZIOA

Irailaren 23an EKINOKZIOA

Egunaren eta gauaren iraupen desberdina

ila

14 h 52 m

12 ordu 12 o

12 h

35 m

m 2h

ila

0 ordu

Hego poloa 6 hilabeteko eguna

42 m

la hi

ord

Hego poloa 6 hilabeteko gaua

00 m

14 h 52 m 24

or du

12 h

rdu

18 h 27

5h 9

Argiztapen-zirkulua

rdu

Argiztapen-zirkulua

Hego poloa

du or

12 o

Ipar poloa 6 hilabeteko gaua

Ipar poloa 6 hilabeteko eguna

Neguko solstizioa Ipar hemisferioan 0 ordu

ord

Ipar poloa

Udako solstizioa Ipar hemisferioan

Udazkeneko eta udaberriko ekinokzioak

Zona termikoak egotea

Zir

kul

ntz

uat

er t

rop

ola

Iparraldeko zona hotza

rtik

iko

Iparraldeko zona epela

ore

pri

Zona beroan, eguzki izpiak perpendikularrago erortzen dira. Beroa azalera txikiagoan banatzen da eta gehiago berotzen dute.

Interpretatu eta sortu irudiak eta grafikoak

Ipar poloa

Zona epelean, eguzki izpiak zeiharrago erortzen dira. Beroa azalera handiagoan banatzen da eta gutxiago berotzen dute.

kor

nio

tro

pik

Zona beroa edo intertropikala Zir

kul

ola

Hego poloa

nta

Hegoaldeko zona epela

rtik

Hegoaldeko zona hotza

Ikusi, pentsatu, neure buruari galdetu

4 Aurkitu Euskal Herria iraupen ezberdineko egun eta gauen irudietan. a) Adierazi zer unetan duten iraupen bera egunak eta gauak. b) Zeinetan irauten duen gehiago egunak. c) Zeinetan irauten duen gehiago gauak.

5 Idatzi zein diren Lurraren zona termikoak eta zer mugaren artean dauden.

Lur-eremuaren irudikapena

Geografoek mapen bidez irudikatzen dute eremu geografikoa.

4.2 Sare geografikoa Mapa batean lurrazaleko edozein puntu aurkitzeko, sare geografikoa eduki behar da. Sare hori irudizko lerroek osatzen dute: paraleloek eta meridianoek.

Ekuatorea (0º)

Kaprikornio tropikoa (23º 27’ H)

Zirkulu polar antartikoa (66º 33’ H)

Latitudea eta longitudea Ipar poloa M

Mapa bat egiteko, hiru elementu mota aukeratu beharra dago: proiekziosistema, eskala eta ohiko zeinuak.

– Proiekzio-sistema Lurraren gainazal esferikoa planoan irudikatzeko metodoa da. Horretarako, paraleloen eta meridianoen sarea plano batera (proiekzio laua) edo plano gainean garatu daitekeen gainazal batera eramaten da. Zilindroa (proiekzio zilindrikoa) edo konoa (proiekzio konikoa) izan daitezke.

– Eskala mapan neurtutako distantziaren eta lurraldean neurtutako distantziaren arteko erlazioa da. Eskala ohikoenak grafikoa eta zenbakizkoa dira.

– Ohiko zeinuak errealitatea modu sinplifikatuan irudikatzeko erabiltzen diren koloreak, zeinuak edo ikurrak dira. Horien esanahia maparen kartelan azaltzen da. 40

c i w

n e

e r G

eta ohiko zeinuak

Ekuatorea

4.3 Proiekzio-sistema, eskala

nora dagoen distantzia da. Ekialde edo Mendebalde longitudea izan daiteke.

– Longitudea Lurreko edozein puntutatik Greenwichera edo 0° meridia-

Ipar edo Hego latitudea izan daiteke.

Latitudea

– Latitudea Lurreko edozein puntutatik ekuatorera dagoen distantzia da.

Longitudea

Sare geografiko horren bidez, mapan edozein puntu aurkitu daiteke, puntu horren latitudea eta longitudea kalkulatuz gero (gradutan neurtuta).

0° meridianoa— Greenwichetik igarotzen da, Londresetik hurbil.

Meridianoak Paraleloak

Hego poloa

– Meridianoak polotik polora doazen zirkuluerdiak dira. Nagusia — hots,

Greenwich meridianoa (0º)

Kantzer tropikoa (23º 27’ I)

– Paraleloak Lurraren ardatzarekiko zirkulu perpendikularrak dira. Paralelo nagusia, ekuatorea da; hau da, 0° paraleloa. Lurra bi hemisferiotan erdibitzen du, Ipar eta Hego hemisferioetan, hain zuzen ere. Nahiko ezagunak dira, halaber, Kantzer tropikoa, Kaprikornio tropikoa eta bi zirkulu polarrak (artikoa eta antartikoa).

Ipar poloa

Zirkulu polar artikoa (66º 33’ I)

Hego hemisferioa

Mapa Lurraren gainazal esferikoaren —edo horren zati baten— irudikapen sinplifikatua da, planoan eginikoa. Lan horretan jarduten duten kartografoek sare geografiko bat, proiekzio-sistema bat, eskala bat eta ohiko hainbat zeinu erabiltzen dituzte.

Paraleloak eta meridianoak

Ipar hemisferioa

4.1 Mapak eta elementu osagarriak

Sare geografikoa

P a r a l e l o a

Hego poloa

U 1

Mapa baten elementuak ezagutzen Proiekzio-sistemak Azimutala edo laua

Konikoa

Zilindrikoa

M M E E 180˚ 160˚ 140˚ 120˚ 100˚ 80˚ 60˚ 40˚ 20˚ 0˚ 20˚ 40˚ 60˚ 80˚ 100˚ 120˚ 140˚ 160˚ 180˚ I 80˚ Zirkulu polar artikoa 60˚ 40˚ Kantzer tropikoa

20˚

Ekuatorea

0˚

I H

20˚

Kaprikornio tropikoa

40˚ 60˚ Zirkulu polar antartikoa 80˚

Eskala motak

Kartela

Eskala grafikoa

Bide-sarea

Zenbakizko eskala

Autopistak eta autobideak 0

100

200

300

400

500 km

Segmentutan banaturiko lerro zuzena da. Lerro horretan, eskala osoa (edo atal bakoitza) benetan zer distantziari dagokion seinalatzen da. Hala, zuzenean egin ditzakegu datu-bihurketak.

Eskala 1 : 6 750 000 Mapako unitate baten eta errealitatearen arteko erlazioa adierazten du. 1:6 750 000 eskalak honako hau adierazten du: mapan neurtutako 1 cm benetako 6 750 000 cm-ri dagokiola; hau da, 67,5 km-ri.

Eraikitzen ari diren autopistak eta autobideak Errepidea Eraikitzen ari diren errepidea

Aireportuak Nazioartekoak Naziokoak Aerodromoak

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN Interpretatu mapak

Erabili mapak

1 Zein dira oinarrizko paraleloak eta zein da bakoitza-

4 Bilatu atlasean mapak erantzun: a) Kalkulatu Lis-

ren latitudea?

2 Zer meridiano nagusi irudikatzen da sare geografikoaren irudietan? Bilatu informazio garrantzitsua

3 Erantzun, testua abiapuntu hartuta, galdera hauei: a) Zer elementu behar dira mapa bat egiteko? b) Zergatik uste duzu esaten zaiola sare geografiko paralelo eta meridianoen multzoari?

TREBETASUNA

Kontsultatu kontzeptuen definizioa

boako, Moskuko, Chicagoko eta Brasiliako latitudea eta longitudea. b) Adierazi zer proiekzio-sistemaren bidez egin den Afrikako mapa politikoa.

5 Begiratu proiekzio zilindrikoarekin batera datorren mapari: a) Zein dira irudikaturiko paraleloa eta meridiano nagusia? b) Kalkulatu mapan irudikatutako puntu gorrien latitudea eta longitudea.

1 Lotu definizio bakoitza dagokion kontzeptu geogra-

Londresetik New Yorkera bidaiatzen dugunean, atzeratu ala aurreratu egingo dugu erlojua? Eta Madrildik Tokiora bidaiatzen badugu?

fikoarekin. Horretarako, parekatu zure koadernoan letra bakoitza bere zenbakiarekin. Definizioak:

Kalkulatu, kasu bakoitzean, zenbat orduko aldea dagoen hirien artean.

a) Lurraren planeta-sistema da.

3 Kopiatu eta osatu koadroa, ezaugarri bakoitza para-

b) Lurra dagoen galaxia da.

leloekin edo meridianoekin lotuz.

c) Lurra inguratzen duen gas-geruza.

a) Lurraren ardatzarekiko zirkulu perpendikularrak dira.

d) Lurrak duen forma da.

b) Nagusia Greenwichetik igarotzen da.

e) Unibertsoan dauden astroen multzoa.

c) Nagusia ekuatorea da.

Kontzeptuak:

d) Polotik polora doazen zirkuluerdiak dira.

1) Atmosfera

e) Ekuatoretik iparraldera eta hegoaldera jartzen dira.

2) Eguzki-sistema

f) Ekialderantz eta mendebalderantz zenbakitzen dira.

3) Geoidea

4 Aurkitu bi hiri hauek dagozkien koordenatu geogra-

4) Esne Bidea

fikoen bidez:

5) Galaxiak

a) 60° ipar-latitudea eta 10° ekialde-longitudea.

2 Ebatzi problema geografiko hau atlasaren laguntza-

b) 36° ipar-latitudea eta 10° ekialde-longitudea.

rekin: 80º

180º

170º 160º

150º

140º

130º

120º

110º

100º

90º

80º

70º

60º

50º

40º

30º

20º

10º

0º

10º

20º

30º

40º

50º

60º

70º

80º

90º

100º

110º

120º 130º

140º

150º

160º 170º

70º

60º

50º

40º

30º

20º

10º

0º

10º

20º

30º

40º

50º

40º

50º

60º

70º

180º

170º 160º

150º

140º

130º

120º

110º

100º

90º

80º

70º

60º

50º

40º

30º

20º

10º

0º

10º

20º

30º

40º

50º

60º

70º

80º

90º

100º

110º

HAUSNARTU ETA BALIOETSI Unitate honetan Lurra ikasten hasiko gara. Hausnartu banaka eta partekatu taldean egindako jardueren balioespena. Horretarako, deskargatu dagokion errubrika anayaharitza.es webgunean.

JARRI PROBAN ZURE KONPETENTZIAK Egin konpetentziei buruzko autoebaluazioa. anayaharitza.es webgunean dago.

180º 80º

120º 130º

140º

150º

160º 170º

180º

PROTAGONISTAK Oinarrizko datuak Izena: Barbara Petchenik Garaia: 1939-1992 Bizilekua: Amerikako Estatu Batuak Lana: kartografoa eta geografoa

Barbararen laguna naiz; hura 1992an hil zen, eta, beraz, ezin dizue bere historia kontatu. Barbara 1939an jaio zen, Wis con sinen, eta haren zaletasunak atlasak, mapak eta bilaketa geografikoko sistemak izan ziren. Nazioarteko Kartografia Elkartean kargua izan zuen lehen emakumea izan zen; izan ere, 1991n, erakunde

GAUR EGUN Jessyca Ocampo Oinarrizko datuak Izena: Jessyca Ocampo Jaiotza-urtea: 1998 Bizilekua: Espainia Lana: argazkigintza-ikaslea

Gaurko munduan, gailu mugikorrek eta GPS sistemek gidatu

horretako lehendakariorde izendatu zuten.

Lan handia egin zuen geografiaren arloan, batez ere kartografia modernoaren garapenean; mapak zuzendu eta editatu zituen, eta gaiari buruzko liburu asko idatzi zituen. Halaber, jakintzaren arlo horrekin zerikusia zuten elkarte askotan egon zen.

1993tik. Lehiaketaren helburuak hauek dira: partaideen artean munduaren sormenezko irudikapena sustatzea, kartografiaren ezaguera indartzea eta partaideak munduaz hobeto jabetzea.

Kartografia hedatzearen aldekoa zen, eta haren lanaren zati handi bat, izan ere, mapen elementuak nahiz erabilgarritasunak gazteen artean zabaltzera bideratu zen. Beraz, oso pozik egongo litzateke bi urtez behin Barbara Petchenik deritzon nazioarteko marrazketalehiaketa dagoela jakinda; lehiaketa hori haren omenez egiten da,

egiten gaituzte, eta kartografiak bizi garen lurraldearen ikuspegi berriak eskaintzen dizkigu. Horixe pentsatu zuen Jessyca Ocampok ere: argazkigintza-ikasle horrek Santiago de Compostela hiriaren kartografia digital berria egitea erabaki zuen. Gazteak, ikasgelako lan batean oinarrituz, hiriaren mapa berezi bat sortu zuen, «Mapa do Medo» izenekoa. Proiektu hori burutzeko, laguntza eskatu zuen, sare sozialen bidez. Kokatu behar zituen lekuen argazkiak egin zituen, eta adin desberdineko emakumeen lekukotzak bildu zituen: emakume horiek beldurra sentitu zuten noizbait hiriko zenbait lekutan, jazarpena edo sexu-erasoak jasateko beldurra. «Mapa do Medo» 2018an aurkeztu, eta hazten joan zen. Azkenean, Galizia osora hedatu zen, emakumeei beldurra sentiarazi dieten lekuak kokatzeko (edo inoiz

abusu edo erasoren bat jasandako lekuak). Lan hori urruneko beste leku batzuetan (hala nola Brasilen) egin denaren antzekoa da, edo Espainiako Logroño, Valladolid eta beste hiri batzuetan egin denaren antzekoa; horren helburua emakumeek hirietako leku askotan sentitzen duten beldurra salatzea da.

GALDERAK

ATZO Barbara Petchenik

1 Zer da kartografia? 2 Zenbait egoeratan mapak kontsulta daitezke; aipatu horrelako hiru egoera.

3 Jessycaren lana hainbat lekutan garatzen ari dira; zure ustez, zergatik da hori? Erabilgarria iruditzen zaizu?

4 Pentsatu bizi zaren lekuko mapa egin behar duzula. Zer adierazi nahiko zenuke kartografia horretan?

3 Lurraren inguru fisikoa. Kontinenteak FANNY BULLOCK WORKMAN. Geografoa, kartografoa eta esploratzailea Fanny Bullock Workman naiz, estatubatuar geografoa, kartografoa eta esploratzailea; nire zaletasun nagusiak mendi altuetara eskalatzea eta bidaiatzea dira. 1888tik 1893ra, bizikletan bidaiatu dut Suitzan, Frantzian eta Italian zehar. Beste kontinente batzuetako herrialdeetan ere ibili naiz; esaterako, Aljerian, Indotxinan eta Indian. Lehen emakumeetako bat izan naiz Mont Blanc eskalatzen (1891). Gaur egun, Himalaiarako laugarren bidaia presatzen ari naiz, inguru hura ezagutzeko, hobeto kartografiatzeko eta hango mendiak berriz igotzeko.

K2 mendiaren gailurra (munduko bigarren mendirik altuena) berriro ikusteak konpentsatu egiten ditu arriskua eta ekipamendu- nahiz baliabide-gabezia (iltzeak edo mosketoiak). Halaber, sufragio unibertsalaren aldeko pankarta 6 000 metrotik gorako altueran jartzeko asmoa ere badut. xix. mende-amaieran gaude eta emakumeak oraindik ezin du botorik eman. Nire bidaiak ulertzeko, hau jakin behar duzu:

• •

Zenbat kontinente dauden Lurrean. Nolakoa den bakoitza: erliebea eta urak.

GALDERAK ETA ERANTZUNAK

1 Bilatu Fanny Bullocki buruzko informazioa eta egin

lan egiten. Beste zenbaitek lokalizazio estatikoko sistemak garatzen dituzte, topografian eta kartografian aplikatzeko. Aurkituko zenituzke teledetekzioarekin eta posizionatze globalarekin zerikusia duten hiru master edo graduondo?

haren biografia labur bat.

2 Zer kontinentetan ibili zen? Zer kontinentetan dago Himalaia?

3 Bilatu informazioa eta esan noiz onetsi zen sufragio unibertsala.

Geografo batzuk espezializatu egiten dira sateliteekin edo posizionatze globaleko sistemekin (GPS)

Egiaztatu. Erantzun eskuineko orrialdeko atal bakoitzean egiten diren galderei. Horretarako, unitate barruko informazioa kontsulta dezakezu.

Espazioa Zein da kontinenterik handiena? Eta txikiena? Hedadura kontuan hartuz, zer postutan dago Amerika?

Lurraren erliebea eta hidrografia Zein da Lurreko mendirik altuena? Zer mendikatetan eta kontinentetan dago? Volga Europako ibairik luzeena da. Zein da Lurreko ibairik emaritsuena eta zer kontinentetan dago? Zer kontinentetan daude Volga eta Nilo ibaiak?

IKASKUNTZA-SEKUENTZIA KONTINENTEAK AZTERTUKO DITUGU 1.1

Azaleratutako lurrek osatutako kontinenteak ikasiko ditugu.

1.2 7. GJH, Haizearen indarra energia-iturri moduan. BIDEO-PROIEKTUA AMAITUKO DUGU 2.3 Berrikusketa moduan, geografiako oinarrizko zenbait kontzepturi buruz hausnartuko dugu: koordenatuak, plaken tektonika, energia berriztagarriak… 2.4 Bideoa grabatuko dugu. EGINDAKO LANA BESTEEI ERAKUTSI ETA EBALUATU EGINGO DUGU

Gertatzen ari da Antartika urtzen ari da. Zer eragin izan dezake horrek Lurreko bizian? Zer egin daiteke egoera aldatzeko? Ikertu.

3.1 Taldean gure lanaren aurkezpena egingo dugu. 3.2 Egindako lana egunkari digitalean eta sare sozialetan zabalduko dugu. 3.3 Emaitzak aztertu eta ebaluatuko ditugu.

Beste begirada bat «Protagonistak» atalean beste emakume bidaiari eta esploratzaile batzuk ezagutuko dituzu, hala nola Isabella Bird; emakume hori Londresko Errege Sozietate Geografikoko kidea izan zen. Laura Dekker ere ezagutuko duzu, munduari itzulia eman zion pertsonarik gazteena. Zer kontinente dago uharte eta uhartedi handiz zatituta? Zer ozeanotan dago?

+ jakiteko, anayaeducacion.es

Kontinenteen mapa fisikoa (I). Asia

Oinarrizko datuak

Asia Lurreko kontinente handiena da. 43 608 000 km2-ko azalera du; hau da, lurrazalaren % 29,13. Asia kontinentea Ozeano Barearen, Indiakoaren eta Glazial Artikoaren artean dago. Afrikatik bereizita dago Itsaso Gorriaren eta Sinai penintsularen bidez; Europatik bereizita, Ural mendien, Kaspiar itsasoaren, Kaukaso mendikatearen eta Itsaso Beltzaren bidez, eta Amerikatik, Bering itsasartearen bidez.

1.1 Kontinenteko erliebea

Batez besteko altitudea: 950 m Lurreko tontor garaiena: Everest (8 847 m) Ibai luzeena: Yangzi (5 800 m)

– Asiako erliebeak ordokiak, sakonuneak, goi-ordokiak eta mendiak

Aintzira nagusia: Kaspiar km2)

itsasoa

(371 000

ditu. Ordokietatik ibai luze eta emaritsuak igarotzen dira. Garrantzitsuenak hauek dira: Siberiakoa, Txinakoa, Indotxinakoa eta Indiakoa. Sakonuneetan itsasoak daude; Aral, Kaspiar itsasoa eta Itsaso Hila, esaterako. Goi-ordokiak oso ugariak dira, eta kontinentearen erdian eta kanpoaldean daude. Garrantzitsuenak hauek dira: Anatoliakoa, Iranekoa, Tibetekoa, Siberiakoa, Dekkanekoa eta Arabiakoa. Mendiak gazteak dira; horien artean, Zagros mendiak eta Himalaia mendikatea dira nabarmentzekoak.

– Uharterik garrantzitsuenak Sri Lanka eta Japoniako, Filipinetako eta Indonesiako uhartedietakoak dira.

– Asiako kostak sargune eta irtengune asko ditu: hainbat penintsula (Kamtxatkakoa, Koreakoa, Indotxinakoa, Malakakoa, Dekkanekoa, Arabiakoa eta Anatoliakoa) eta golko (Persiakoa, Bengalakoa, Thailandiakoa eta Tonkinekoa) ditu.

Zagros mendiak.

1.2 Urak. Itsasoak, aintzirak eta ibaiak Asiako itsaso nagusiak hauek dira: Kara, Bering, Okhotsk, Japoniakoa, Txinakoa, Arabiakoa eta Itsaso Gorria. Aintzirak ur gazikoak izan daitezke, Aral, Hila eta Kaspiar itsasoa, esaterako; azken hori munduko handiena da, eta 371 000 km2 ditu. Ur gezakoak ere badaude, Baikal esate baterako; Lurreko sakonena da (1 741 m). Asiako ibaiak oso luzeak eta emaritsuak dira. Garrantzitsuenak hauek dira: Yangzi, kontinenteko luzeena (5 800 km), Obi, Jenisei, Lena, Huang He, Mekong, Amur, Ganges eta Indus.

Mekong.

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN Interpretatu mapak

Aztertu eta lotu

1 Zer elementu geografikok banatzen dute Asia Europatik, Afrikatik eta Amerikatik?

2 Asiako mapa mutu batean, aurkitu testuko erliebe-unitate nagusiak, itsasoak eta ibaiak.

3 Maparen eskala erabiliz, kalkulatu zer distantzia dagoen Everest eta Fuji mendien artean. Interpretatu grafikoak

4 Komentatu Asiako erliebeko profil topografikoak dituen erliebe-formak.

TREBETASUNA 60

Taldeka interpretatu

Kontsultatu profil topografikoa

Asiako mapa fisikoa

Be r its ing a so a K 4 7 liutx

K p am

t e - A li n m

d en m

mendiak

o a ak go ni ela o J ap rtxip a

S ijo

a n d ia

ako oni Jap sasoa it ma u ujiya n s h F3 776 ako e o r o H K ula

en tx 50 evs il u h arteak ka in at L ia ts ka lu op ul rm at a k ut a ur ra

K o l yma mendiak

Al dan

en ov

on ai Ho ria

Ya n

gz i

k Ho

ºI

Xi Jiang

Irawa

o l dek

E k ia

W r an gel

uh.

diak

Ir ty sh

Su m e laim ndi an ak

er B e ia rr ik o

90º E

60 ºE 70º E 80º E

Ob i

k ia nd

me Ur

al Ka s

Kaspiar itsasoa

lin

ak te

100º E

0º

iako txur Man okia ord

u kok Shi ü sh Kyü ldeko Ekianako Txi soa itsa

r tze Kan

osa

Form

sartea go itsa Luzon

Luzon

o pik tro

20º

10º

BAR

nak

Filipi

Palawan Suluko itsasoa

anao

Mind

ko Celebes a itsaso

Kinabalu 4094

Natuna uh. its Bo rn eo as ar tea

k o penin T x in a ki o Ord ia d n a H

a ate dik en ekong m M

Sum atr a

90º E

k Sa

ak a

80º E

ur Am

Ma lak ako pe nin tsu la

70º E

M al

Sri Lanka

rtea

o ek tsk oa o h s Ok itsa

pe nin tsu la

I N D I A K O O Z E A N O A

ndiak

Stanovoi mendiak

Andamango Andaman itsasoa uharteak Thailandiako golkoa Nikobar uharteak

Maldivak uharteak

To an go nki Hain lk ng Hego oa o Txinako Ind otx ina ko itsasoa

ar uh ai

60º E

Dec can pen ints ula

Comorin lurmutur

Victoria m. 3053

Bengalako golkoa

ris

2000 km

50º E

m endi

Arro Gorria

1500

e at

w ta en M

1 000

40º E

A L A I A

tes

500

30º E

ha oG

Europaren eta Asiaren arteko berezko muga

ldek

8000 5000 4000 3000 2000 1000 500 200 0 -500

Gailurra

10º H

Mendeba

Dekkan goi-ordokia

soa

ski

ks me

Ya li a k o M o n g o o k ia en g o i- o rd dia a k ortu sam a b i G ob Kh

Sokoto

Aintzira

Dhaulagiri 8167 Everest Kangchenjunga ge 8848 8586 tra Yu nn an go se Gang apu no e go i-o rd ok ia hm rdo a r kia da a m r a N

m sa

ko itsa

Altitudea (m)

Ve r j

s a du ar u In Th ort

Laccadive uharteak

Ibaia

L e na

Arabia

I M

sé gt

ia g.

0º

ria

amia

Iran goi- go ordo kia L basamut ortua

Adengo golkoa

an mendiak Sai

n Ti a

mort

ut Hadrama

endiak jin m Tak la Mak an Pamir bas amo rtua h s Ku Karak K2 8611 u n m e n d o iak du unl Nanga rum K Hin Ya Parbat Tibeteko goi-ordokia n 8125 H

Om ang ntsu og Rub olko la A a lbasa Khali

ako ordok ia

Kazakh s ta g o i- o rd n g o o k ia

ar i

te s

r z 5 671and k m e n dia

A Ar goi- abiakor a b i a ordo r kia p e n i

10º

uD Am

Dam

m Ku tua ra or Ka sam ba

Mesopot

o a pre

ia Itsaso Gorr

ºI

Ara 5 12rat 3

d u o en Elb ia k o m P ers Z a gTrigris hna a Da mortu sa ba

basSiriako am ortu a bas Nafud amo rtua

Ara itsas l Sir oa

ra Euf

a Angar

its

r sakonun pia

An Ta a t o l ia ur om e n diak

er ºI

elt

dit 30

Siberi

ysh Irt

Tunguska Beherea

Mendeb aldeko S i b e r i a k o g o i-ordokia

l bo To

i liu Vi

Its

E r dialdeko

Jenisei

0º

irko

Taim Gydan penintsula

asoa ula Laptev its

nts

i pen

sasa

50º I

n ee

Ja penin mal tsula

Kolima

rti

o ek ch wi

Ipar lurraldea

ng it

60º I

oa ian id er

30 0º E ºE

Beri

70º I

ol a

Ze m Be bla rri a

A RT

ºE A 1 1 50º E IK O 1 4

E 0º 12 E º 110 E 100º

lu p

ºM

80º I

I 80º

70º I

Zirku

60º I

50º I

40º I

ºM

170º 160 E

10º E E 20º E Z E AN O 30º º E 40 º E 50

ahera uatorea 0º Ek

Halm

a Moluk k G i n e aa uhartea Berri Banda a so itsa Javako itsasoa ak 10º H Arafura Sondako uharte itsasoa Bali im T or Java sasoa Sumba rko it 110º E 120º E Timo 130º E 140º E Celebes

Asiako erliebearen HM-E profila E

Txinako Ordoki Handia

Itsaso Horia

1 000

Dekkan penintsula

Tsiling mendiak

Huang He ibaia

2 000

Ganges ibaia

3 000

Arabiako itsasoa

4 000

Mumbai

5 000

Yangzi ibaia

6 000

Mekong ibaia

7 000

Huang He ibaiaren bokalea

H I M A L A I A Saluen ibaia

Kangchenjunga 8 586

8 000

Brahmaputra ibaia

Altitudea (m) 9 000

0 0

500

1000

1500

2 000

2 500

3 000

3500

4 000

5 000 Distantzia (km)

Kontinenteen mapa fisikoa (II). Amerika

Oinarrizko datuak

Amerika da, Asiaren ostean, Lurreko bigarren kontinente handiena. 42 960 000 km2-ko azalera du; hau da, lurrazalaren % 28,70. Amerika kontinentea Ozeano Glazial Artikoaren, Glazial Antartikoaren, Atlantikoaren eta Barearen artean dago. Asiatik banatuta dago Bering itsasartearen bidez. Bi azpikontinentetan banatuta dago: Ipar Amerika eta Hego Amerika. Erdialdeko Amerikako istmoek eta Antilletako uhartediek elkartzen dituzte biak.

Batez besteko altitudea: 655 m Gailur altuena: Aconcagua (6 960 m)

2.1 Kontinentearen erliebea

Lurreko ibai emaritsuena eta luzeena: Amazonas (7 062 km)

– Amerikaren erliebea iparraldetik hegoaldera doa. Ordokiak dira

Aintzira garrantzitsuena: Superior (84 131 km2)

nagusi erdiguneko eskualdeetan, eta hainbat ibai handi igarotzen dira handik: Ordoki Handiak, Amazonas, Argentinako Panpa. Ekialdean, mendiguneak (higaduraren ondorioz higatutako erliebe zaharrak) dira nagusi: Ezkutu kanadiarra, Guyanak eta Appalacheak. Mendikateek ia etenik gabeko lerrokadura osatzen dute iparraldetik hegoaldera, 12 000 km‑tik gorako azaleran: Mendi Harritsuak eta Andeak.

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN Interpretatu mapak

– Uharte garrantzitsuenak hauek dira: Groenlandia, Victoria, Baffin,

1 Zer elementu geografikok bana-

Ternua, Aleutiarrak, Antillak eta Suaren Lurraldea.

tzen du Amerika Asiatik?

– Ipar Amerikako kostak hainbat penintsula hartzen ditu (Alaska, Labrador, Eskozia Berria, Kalifornia eta Yucatan), baita golko sakonak ere (Hudsoneko badia eta Mexikoko golkoa). Hego Amerikako kostak lerrozuzenagoak dira. Horien artean, hainbat lurmutur nabarmendu behar dira (San Roque eta Hornos).

2 Maparen eskala erabiliz, neurtu Bering itsasartearen eta Hornos lurmuturraren artean dagoen distantzia. Erabili mapak

2.2 Urak. Itsasoak, aintzirak eta ibaiak

3 Aurkitu Amerikako mapa fisiko

Amerikako itsaso nagusiak hauek dira: Labrador, iparraldean, eta Karibe, erdialdean. Aintzirak ugariagoak dira Ipar Amerikan; han daude Aintzira Handiak (Superior, Michigan, Huron, Erie eta Ontario). Hego Amerikan, Maracaibo eta Titikaka nabarmentzen dira.

mutuan testuan aipatzen diren erliebearen unitateak, itsasoak eta ibaiak.

4 Idatzi koadernoan Amerikako lau

Amerikako ibaiak luzeak eta emaritsuak dira. Ipar Amerikan, Yukon, Mackenzie, San Laurendi, Mississippi, Missouri eta Rio Grande nabarmentzen dira. Hego Amerikan, aldiz, kontinenteko luzeena den Amazonas (7 062 km), Orinoko eta Paraná dira nagusi.

gailur altuenen izenak. Esan zer mendikatetan eta herrialdetan dauden.

Ipar Amerikako erliebearen M-E profila Altitudea (m)

500

1000

1500

2 000

2500

APPALACHE MENDIAK Mitchell mendia 2037

3000

Ozeano Atlantikoa

Ekialdeko kostaldea

1 000

Wilson mendia 4343

Mississippi ibaia

2 000

Ozeano Barea

3 000

Ellen mendia 3501

Mendebaldeko kostaldea

4 000

MENDI HARRITSUAK Arkansas ibaia

White Mountain 4 341

Colorado ibaia

SIERRA NEVADA

5 000

3 500

3 945 Distantzia (km)

40º

20º M

0º

ºM

ti k

100º

ºI

ºI 70

art

70 ºI

80º I

0º

12 0º M

M 80º

160º

14 Z R EA TI N Ellesmere Elisabet KO O Erreginaren uharteak A

180º M

Amerikako mapa fisikoa

ia k

m en d

era

Ll a

Me n m de Er endba ld e k o Ekiadiald ika t e a lde ek ko o me me ndikatea ndik atea Or ino ord ko ok re ia n k

rm l. Ma

50º M

r na iba

Juruena Ta pa jo s

Chac

Gran

m Kor e d a n ndileoba p rro a a Pa ra ná

Atak basamama ortua

Aragu X i n gu aia

B ran co

ad ei ra

Ben i

60º M

O L

70º M

80º M

90º M

30º H

100º M

ntzira

110º M

Patos ai

40º

120º M

Frío lurmuturra

O Z E A N O A N TA R T I K O A

130º M

20º H

2000 km 140º O

Bahía Grande badia sar itsa tea ae s Sua l Malvin l ren a g ak a M lurraldea Hornos lurmuturra

P a Borboremako goi-ordokia 10º H co

á Grande p an Es

1 500 150º M

Chonos uhartedia

San Roque lurmuturra

O Z EA N

o ay om ilc S ala d o

1 000 0º O

Chiloé uhartea

i ua ug r U

Brasilgo goi-ordokia

Rio de Co lor Plata esla tuarioa Neado gr Ba dia Zuria San Matia s golkoa Valdés pe nintsula San Jorge golk Tres Puntas oa lurmuturra

Altitudea

Paragua i Pa r

Miss issi pp i

Ur m e- j a u z nd ien ika tea Col o ra

Kosta ld

Mato Grossoko goi-ordokia

i a

Aconcagua 6 960

500 16

A I K O N T L A AT

Mamoré

d e m e n oi-ordokia n G

Angamos lurmuturra

oa rnio tropik Kapriko

30º H

Amazonasen estuarioa

Marajó uhartea

zonas Ama

Tocantins

rus Pu

20º H

Orange lurmuturra

ROA AZONASEN AR

20º I

10º I

Guyanako mendigunea

yali U ca

Huascarán 6 718

10º H

Guayaquilgo golkoa

30º I

Orinokoren delta

Caqu N egro etá Japurá Chimborazo Putumayo ón 6 310 AM M ar a

Pariñas lurmuturra

150º O

ojo

Panamako golkoa

Galapagoak

Gailurra

Guajirako Venezuelako golkoa penintsula Bolivar 5 007 Panamako oko Ori n istmoa

d al

i ipp ss

HANDIAK

rni

lifo

de rr a an o Si e ldek re ia kia Mad rdok M o ra oi- ier og oS ok k e xik ald Me b e nd oa olk Me og

ela

Hispaniola

Karibe itsasoa

B A R E A

Ekuatorea

6 000 5 000 4 000 140º O 3 000 2 000 1 000 500 200 0 -100

40º

Kuba

Hondurasko Jamaika golkoa

10º I

Aintzira

Frase

I OK RD

e va

Siead r Tehuantepeceko rra e istmoa Ma dr e

Antilla a rtxip

Moskitoen golkoa

Ibaia

S U I T R R H A

Sn ak

S N K a t e a

eg o

Orizaba Yucatán 5 610 penintsula

Tehuantepeceko golkoa

0º

ºN

Slave

D I E N

stalde ko Ko

Corrientes lurmuturra H

O Z E A N O

enzie Mack mendiak

k dia en m

Yuk ón

ºI

Geral de in SG a noiás ml. ak om Fran cis l.

its

g in a er so B tsa i I

Be ar ia a Pa rry uh ar tea k ar its ufor M nd ol a B p l a s o t Banks elville lu Devon ks a ba affin oen ku Galesko m endia k di Zir Gr Mc Ba printzea a Kin Yukon f fi le m 6 i y nl Victoria 194 Kuskokw urr A Melville ald pe las Mack Alaska en ea nin ka ko penintsula z k i tsu o Foxe Back T la Ala arroa h elon ska 50 A l e u tia ºI golk ko son itsa r uharteak Chidley rra rd o Hud sar Alex a te a lurmutu a ko n va ga d e Un uha e Karlo Hudson ador Peac rted r ta E L a b rs a s o a penintsula ia badia rregi ill h t a i c r n u sc uhar aren ba Ch Labrador tedia ha on At nintsula els pe es Jam Vanco badia Laurentiar u v er Flattery Albany goi-ordokaia lurmutu Ternua rra San lko uturra o Colum go Misuri Lorentz Race lurm bia zo lkoa C abo go t 40º I t itsasartea n e r Mi Blanco Eskozia ss Lo Missouri lurmutu i Berria pen. rra an goi-ordokia S Mendoci e ek Sable lurmuturra no lurm uturra o Ar ro Plat t e or Cod lurmuturra Ha nd ia do i ss kia Long Island ou Colorado Arkan ri sas goi-ordokia o Ozark hi Canadian goi-ordokia O la Hatteras lurmuturra 30º I pa R Ap Bermudak Basamortu Handia dokia r Rio Gr o o E Kalifornia Beherea ek lurmuturra Floridako Cañaveral penintsula Kantzer ula tropikoa ea t Mexikoko penints r sa Bahamak tsa golkoa ko i San Lucas lurmuturra F lorida 20º I ng eri

40º M

30º M

20º M

50º

10º M

Kontinenteen mapa fisikoa (III). Afrika

Oinarrizko datuak

Afrika da, hedadurari dagokionez, Lurraren hirugarren kontinente nagusia. 30 335 000 km2-ko azalera du; hau da, lurrazalaren % 20,26. Mediterraneo itsasoaren, Asiaren, Indiako Ozeanoaren eta Ozeano Atlantikoaren artean dago. Europatik bereizita dago Gibraltarko itsasartearen bidez; eta Asiatik, Suezko kanalaren eta Itsaso Gorriaren bidez.

Batez besteko altitudea: 750 m

3.1 Kontinentearen erliebea

Gailur altuena: Kilimanjaro (5 895 m) Ibai luzeena: Nilo (6 671 km)

– Afrikako erliebea nagusiki mendigunea da, eta hainbat forma osa

– Uharte garrantzitsuena Madagaskar da. – Kostetan, hainbat penintsula (Somalia), golko (Gabes, Ginea, Benguela) eta lurmutur (Verde, Buena Esperanza, Agujas eta Guardafui) daude.

Lurreko basamortu (9 400 000 km2) M

handiena:

ite

rrán eo Plaka tektonikoaren muga Rift Haran Handia Sumendia

250

Pe rs ia

500 km

AFRIKAKO PLAKA

Adengo

Afrikako ibai batzuk luzeak eta emari handikoak dira; Nilo ibaia, esaterako, kontinenteko luzeena da (6 671 km); nabarmentzekoak dira, halaber, Niger, Kongo, Zambezi eta Orange. Beste batzuk laburrak dira, kostaldekoak adibidez, edo wadiak dira; hau da, urteko zati handienean urik ez daramaten basamortuko ibaiak. EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN Interpretatu mapak

1 Zer elementu geografikok banatzen dute Afrika Europatik eta Asiatik?

2 Aurkitu Afrikako mapa fisiko mutuan testuan aipatzen diren erliebearen unitateak, itsasoak eta ibaiak.

Tanganyika aintzira

Victoria aintzira

go lko

ARABIAKO PLAKA

3.2 Urak. Itsasoak, aintzirak eta ibaiak Itsasoak urriak dira Afrikan, hango kostak ez baitira oso muxarratuak. Nagusiak Mediterraneoa eta Gorria dira. Aintzira ugari ageri dira, ostera; nagusiak kubetetan (Victoria, Txad) eta erliebearen hausturetan (Albert, Tanganyika eta Malawi) daude.

Sahara

Aintzira garrantzitsuena: Victoria (68 100 km2)

ria or oG as Its

tzen ditu. Ordoki gutxi eta neurri txikikoak ditu: Libia, Tunisia, Senegal eta Gambia, Mozambike, Etiopia eta abar. Goi-ordokiek Mar lurraldearen % 50 baino gehiago hartzen dute; horien artean, hainbat mendigune baxu eta isolatu azaleratzen dira; besteak beste, Hoggar, Tibesti eta Marra mendiak. Sakonuneak goi-ordokien artean dauden lurraren hondoratzeak dira (Sahara, Niger, Chad, Kongo). Fosa tektonikoak Afrika ekialdeko bereizgarriak dira (esaterako, Rift Valley), eta aintzirak daude horietan. Mendikate gutxi daude; Atlas eta Drakensberg mendiak dira nabarmentzeko bakarrak.

a golko

SOMALIAKO PLAKA Kilimanjaro

INDIAKO OZEANOA Malawi aintzira

Rift Valley (Rift Haran Handia), mapan ikus daitekeen bezala, Afrika ekialdeko bereizgarria den lur-haustura handia da. Hainbat sumendi (adibidez, Kilimanjaro eta Kenya) ditu, baita aintzirek okupatzen dituzten hainbat sakonune ere.

latu bi lekuen artean dagoen distantzia eta aipatu erliebearen zer unitateri atera ahalko zeniokeen argazkia. Erabili mapak

4 Idatzi Afrikako bost gailur altuenen izenak. Esan zer mendikatetan eta herrialdetan dauden.

Sortu edukia

Interpretatu grafikoak

3 Demagun argazki-safaria egin nahi duzula Cabo Verde

5 Begiratu arretaz profil topografikoari eta erantzun:

eta Kilimanjaro artean. Aurkitu bi lekuak mapan eta esan zer herrialdetan dauden. Maparen eskala erabiliz, kalku64

a) Zer norabidetan dago orientatuta? b) Zer erliebe menditsuk mugatzen dituzte eremu lauak?

Afrikako mapa fisikoa 20° M

10° M

rtu a

20° O

10° M

0°

10° E

i f t

ami Lom Kongo ba mendiak tum n Mi r aK ag a era a

t f R i

uapula ga L m en Lu di ak an gw a

Seychelleak

INDIAKO

OZEANOA

10° H

Delgado lurmuturra Komoreak

Bahr el Ghazal

Ubang i

30° O

lle

Perfil SO-E del relieve de Asia Gailurra Esperantza Onaren lurmuturra

eko

bik

Maurizio Reunion

Moz

S ave

Kapriko

20° H

rnio trop

ikoa

e g ng Ora b e r s n e k Dra

e Orang

Pemba Zanzibar

Ruvu m a

po po

rtua

Ur-jauziak

al Va

10° I

Ekuatorea 0°

na Ta

Li m

asamo o b

iak

Aintzira

4 000 3 000 2 000 1 000 500 200 0 -200

a Jubb

Rufiji

Kalahari basamortua

Guardafuí lurmuturra

S ha be e

bb Ju

Kilimanjaro 5895

Altitudea (m)

zi be m

Ok av an g

ez i

olk go g

Somaliako penintsula

H a r a

rdin

Kotto

ra ba At

Ibaia

Aden

Greenwicheko meridianoa

b m Za do an Ku

Fría lurmuturra

sa ria Zu

Kasai

Santa Elena

Bie goi-ordokia

Kunene

Ras Dashan 4553

Kenya 5199

Stanley 5110

Katangak o go i -o r do k i a

Benguelako golkoa

10° H

Kwilu

go an Kw

C uanz a

LANTIKOA

20° I

Etiopiako mendigunea

ué go

OZEANO

Nilo

Níger

Bongos mendigunea

Oti

Marra 3071

ndiak

Nil

kubeta

Kantzer tropikoa

Nilo

Txaden

e nu

Nubia basamortua

e Yob

Beningo badia

Tibesti mendigunea

iak

il N o

L og

y valr Ca

0°

40° I

30° I

Qattarako sakonunea

aua mendigun am ea Bomu Ad anaga S ong S Uele Kamerun Bioko Palmas lurmuturra o g n o Biafrako golkoa 4095 wimi K Aru Principe Gin eak K o n g o r e n O o Sao Tome kubeta go Lopez l k lurmuturra oa a Lukenie Kw o ng o K

Ascension

60° E

Suezko kanala

Ba Fouta Djallon Gineak o mendig unea

10° I

Sirteko golkoa

Zuria lta Vo za Volta Belt Komoé a S a s s a n dr

Gambia

aso

Air mendiak

Nigerren arroa

al eg

Verde lurmuturra

its

Nige

Se n

Gabesko golkoa

ré

L T arar

S A lasa At

Blanco lurmuturra

50° E

o dek A Sah bal eko a nde Handi kiald ndia las t e A E M rg a i H t E Erg A nDraa S A H A Erg Iguidi Ahaggar Erg mendigunea Chech e n a ar E r g a n e Adrar Ou des Iforas akk In S

20° I

40° E

ea asart Atlasa Gibraltarko its dar l l Ri e T

Toubkal 4165

Bojador lurmuturra

Itsaso Beltza

ts ri

Mediterra

Madeira uharteak

Kanariak

30° E

AT L A N T I K O 30° I

20° E

OZEANO

Cabo Verde uharteak

10° E

0°

30° M

40° I

40° E

Agulhas lurmuturra

20° E

0 40° E

30° E

50° E 500

1 000 50° E

30° H

1 500

60° E

2 000 km

Tahat 3 003

SAHARA 500

1000

RIFT HARANA Mitumba mendiak

TXADEN KUBETA 1500

2000

2 500

3000

3500

4 000

4 500

5000

5500

6 000

6 500

Indiako Ozeanoa

1 000

HOGGAR MENDIGUNEA

Ruaha Handia ibaia

2 000

Rabat

3 000

Ozeano Atlantikoa

4 000

ATLAS

Mboma ibaia Uele ibaia Aruwimi ibaia Lindi ibaia

Muluya ibaia

5 000

Mozambikeko kostaldea

Altitudea (m)

Ruvuma ibaia

Afrikako erliebearen IM-HE profila

7 000 7 260 Distantzia (km)

40° O

°I

°I 50

Europa da, hedadurari dagokionez, Lurraren bosgarren kontinentea. 10 498 000 km2 ditu; hau da, lurrazalaren % 7,01 besterik ez. Europa kontinentea Ozeano Glazial Artikoaren eta Ozeano Atlantikoaren artean eta Asia eta Afrika kontinenteen artean dago. Asiatik bereizita dago Ural mendien bidez, Kaspiar itsasoaren bidez, Kaukasoko mendikatearen eta Itsaso Beltzaren bidez, eta Afrikatik, Mediterraneo itsasoaren eta Gibraltarko itsasartearen bidez.

Oinarrizko datuak

Kontinenteen mapa fisikoa (IV). Europa

Batez besteko altitudea: 340 m Gailur altuena: Elbrus mendia (5 642 m) Ibai luzeena: Volga (3 531 km)

4.1 Kontinentearen erliebea

Munduko aintzira gazi handiena: Kaspiar itsasoa

Europak askotariko erliebea du: ordokiak, goi-ordokiak eta mendikate gazteak ditu. Ordokiak kontinentearen erdialdean daude; Europako Ordoki Handia da nagusi. Antzinako goi-ordokiak eta mendiguneak batez ere kontinentearen iparraldean eta erdialdean daude. Adibiderik esangura-tsuenak Finlandiako eta Suediako goi-ordokiak dira, baita Eskandinaviako mendiak, Vosges, Frantziako Erdialdeko Mendigunea, Jura eta Uralak ere. Mendikate gazteak hegoaldean nagusitzen dira. Garrantzitsuenak hauek dira: Pirinioak, Alpeak, Apeninoak, Dinariar Alpeak, Karpatoak eta Kaukaso. Europan uharte ugari daude: Islandia, Irlanda eta Britainia Handia. Kostan askotariko lurmuturrak (Ipar lurmuturra, Fisterra, San Bizente), golkoak (Finlandia, Botnia, Bizkaia, Lion, Genova) eta penintsulak (Jutlandia, iberiarra, italikoa eta balkanikoa) daude.

°I

O Z E A N O

Azoreak

A T L A N T I K O A

4.2 Urak. Itsasoak, aintzirak eta ibaiak Europako kostetako itsasoak hauek dira: Barents, Baltikoa, Ipar itsasoa, Kantauri itsasoa, Mediterraneoa, Tirreniarra, Adriatikoa, Joniakoa, Egeo eta Beltza. Aintzirak oso ugariak dira: Onega, Ladoga, Peipus, Léman eta Konstantza. Ibaiak hemen itsasoratzen dira: Ozeano Glazial Artikoan (Petxora, Onega eta Ipar Dvina); Atlantikoan (Loira, Sena, Rhin, Elba, Oder eta Vistula) eta Mediterraneoan (Rodano eta Po); Itsaso Beltzean (Danubio, Dniester, Dnieper eta Don); eta Kaspiar itsasoan (Ural eta Volga, Europako luzeena, 3 501 km baititu).

1 Zer elementu geografikok banatzen dute Europa Asiatik eta Afrikatik?

2 Aurkitu Europako mapa fisiko mutuan testuan aipatzen diren erliebearen unitateak, kostako gorabeherak, uharteak, itsasoak, aintzirak eta ibaiak.

°I

Kanariak Teide 3718 20° M

4 Sailkatu Europako ibai nagusiak, zer ozeanotan itsasoratzen diren kontuan hartuta. Interpretatu grafikoak

5 Aztertu profil topografikoa. a) Zer norabidetan orientatuta dago? b) Zer mendikatetan daude gailurrik altuenak?

3 Aurkitu mapan eta esan zer herrialdetakoak diren Sizi-

c) Non itsasoratzen dira profilean agertzen diren ibaiak?

Vice

Madeira uharteak

Erabili mapak lia, Korsika, Sardinia, Madeira eta Azore uharteak.

a l.

San

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN Interpretatu mapak

Roc

10° M

nte l.

Europako mapa fisikoa

rd o

U ra l

Vo lga

Volgako muinoak

o Azoveko itsasoa

Transilvaniako goi-ordokia

nub

Va r

Itsaso

nub e Da Beh ordokia

on D

Elbrus 5642

Balkanak Mar Rodope mendiak

°I

Olinpo 2917 Egeo

itsasoa

Peloponeso penintsula

a n Sizilia e o i t Malta s a s o a

10° E

Beltza

Ibaia

Ziklade uharteak

Altitudea (m) 4000 3000 2000 1000 500 200 0 -500

Aintzira Zipre

Gailurra

Kreta

Europaren eta Asiaren arteko berezko muga 0

0°

unea

Kubaneko estepa

Krimeako penintsula ioren

kon

penintsula

Donetsken gainak

D ni eper

Kasp

perr en ord o k ia

Dn ies ter

ko vania

60 °I

a H

V ol

ikoa

B a lt

Valdaiko muinoak

av in

Vo lga

ak la

en m

pe ko

ia av

in nd

Es Vo sg es Oih Bel an tza

om en

oa Balkanetako

Ti rreni ar penintsula i tsasoa Itsaso Jonikoa Etna e r 3323 r

soa

tsa r i

Rodano

Karpa t

lpe ak

Oka-Doneko ordokia

D n ie

goi-ordokiak

s do ak Pinendi m

M e d i t

itza

Italiar Sardinia

Errusiako

Panonikoa Transillpeak A

Hego penintsula goi-lautada A alquivir TIKO . uad E BE T Balearrak KA I D M E N Mulhacén 3481 Gibraltarko itsas art ea

Voliniako gainak Podoli ako g aina k

na ri a rA

i ga

Genovako e n golkoa

Korsika

Iberiar

°I

Ordoki

Poren ordokia

Liongo K golkoa

Mont Blanc 4810

Tib

k na

k osku Mend eba -M lde o sk k o D vi en ol na d Erdialdeko

ak di

ro Eb

Tajo

ba El

n Rhi

a on Gar ko ai zk oa Bi golk

Ipar Duergoi-lautada o

Akitaniako ordokia

ubi

golk

V is tul a

Od er Su de te ak

tal k Me ndia me Boh o em Da ihanaiako n

nak Arde

Parisko arroa

iko

Erdialdeko Mendigunea

Itsaso Balt

Loira Loiraren ha rana

Kan i t s at a u r i soa

It s

Penino mendiak

Bretainiako penintsula

20° E

250

500

750

1 000 km

30° E

Europako erliebearen HM-IE profila Altitudea (m) IE

5000

A L P E A K

4000

E U R O PA K O O R D O K I H A N D I A

PIRINIOAK

1000

KARPATOAK

Volga ibaia

2000

Don ibaia

Rodano ibaia

Danubio ibaia

3000

Dnieper ibaia

Fin lurmisterre utur ra

Öland

Jutland penintsula

Ipar

Ta mes

Ipa r Dv ina

Gotland

is la na Mantxako ka Se n

ia and

Britainia Handia Kornualles penintsula

Finlandiako Aintzira goi-ordokia

Fin

itsasoa

Irlanda

Itsaso Zuria

r npiia Gra d ak n e m

en dia k

Britainiar uharteak

Orkada uharteak / Orkadak

80° E

Hebrida uharteak / Hebridak

70° E

Glittertind 2470

Shetland uharteak

an m

Faroe uharteak

Tim

Kola penintsula

One

Norvegiako itsasoa

60° E

Kanin penintsula

70° N

Vesteralen uharteak Kebnekaise 2111 Lofoten uharteak

rtiko a

50° E

AR TI K OA

40° E

Barents Kolguyev itsasoa

Ipar lurmuturra

Islandia

30° E

a or tx Pe

olar a

20° E

Gree nwic merid heko ianoa

O ZEANO Zir kul up

10° E

0°

10° M

Botnia ko g olk oa

20° M

30° M

URALAK

0 0

500

1000

1500

2 000

2500

3 000

3 500

4 000

4 390 Distantzia (km)

Kontinenteen mapa fisikoa (V). Antartika eta Ozeania

5.1 Antartika. Kontinentearen erliebea Antartika Lurreko laugarren kontinente handiena da; 13 340 000 km2 ditu. Hego hemisferioan dago, eta Ozeano Glazial Antartikoak inguratzen du (Ozeano Baretik eta Indiakotik banatzen duen ohiko muga).

– Erliebean, hainbat mendi (sumendi asko, tartean) eta goi-ordoki garai nabari dira. Mendirik handiena Vinson gailurra da (4 897 m); Ellsworth mendietan dago. Batez beste, 2 600 metroko altitudea du, eta planetako kontinente altuena da.

– Kostak sargune eta irtengune asko ditu; Antartika penintsula eta Adare eta Norvegiako lurmuturrak dira aipatzekoak.

5.2 Urak Antartikako itsaso garrantzitsuenak Wedell eta Ross dira. Kontinentearen lurrazal gehiena izotz-masa 2 000 metroko lodiera du izotz-masak horrek.

batez

estalita

dago;

5.3 Ozeania. Kontinentearen erliebea Ozeania Lurreko kontinente txikiena da; 8 923 000 km2 ditu. Ozeano Barean dago, eta hainbat uharte (Australia eta Zeelanda Berriko iparraldeko eta hegoaldeko uharteak) eta hiru uhartedi (Melanesia –Ginea Berria–, Mikronesia eta Polinesia) hartzen ditu barne.

Australia

– Australiako erliebea da Ozeaniako aipagarriena. Ordoki handi bat, goi-ordoki bat (nabarmentzekoak dira MacDonnell eta Hamersley mendiak) eta Mendikate Banatzaile Handia dira elementu nagusiak.

– Australiako kosta nahiko lerrozuzena da. York lurmuturraren penintsula, Carpentaria golkoa eta Australiako Badia Handia dira kostako gorabehera handienak.

Gainerako uharteak

– Gainerako uharteen erliebea menditsua da, jatorrian sumendiz osatuta egon delako, nahiz eta horietako batzuk koralezko arrezife gisa eratu ziren.

5.4 Urak. Ozeaniako itsasoak, aintzirak eta ibaiak Ozeanian, Tasmania da itsaso handiena. Australian dago aintzira handiena, Eyre izenekoa, baita ibai luzeenak ere, adibidez, Darling, kontinenteko luzeena (2 700 km), eta Murray.

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN Interpretatu mapak

1 Zer ozeanotan daude Antartika eta Ozeania?

2 Zergatik da Antartikako batez besteko altitudea hain handia? Ulertu ingurunea

3 Zergatik

ez Antartikan?

dago

ibairik

Sortu edukia

4 Antolatu gai hauei buruzko lana eta aurkeztu gelan: a) Australiako Handia.

Koral

Hesi

b) Antartikaren esplorazioa.

5 Zertan dira ezberdinak Antartikako eta Ozeaniako kostak? Erabili mapak

6 Aurkitu Ozeaniako mapan testuan aipatutako erliebe-unitate guztiak, itsasoak, aintzirak eta ibaiak.

7 Zer ozeanotan itsasoratzen dira Australiako ibai nagusiak?

Antartikako mapa 20ºM

T A

Zirkulu polar antarti koa

r en

ºS

Ronne plataforma

Vinson m mendigunea Hego polo geografikoa th 4897 Bellingshausen or M en w s d i Tr l itsasoa Ellsworthen E l ansa nta lurraldea

ldea

nl urra

Marie Byrd-en lurraldea

toria Vic l dea lu r r a

0ºE

70ºH

ºM

0 12

Zirkulu polar antartikoa

A N O

60º

140ºM

R T A N T A

Hego polo magnetikoa

180º

160 ºM

Ibai luzeena: Murray-Darling (3 750 km)

Adare lurmuturra

Gailur altuena: Puncak Jaya (5 030 m)

Ross itsasoa

Batez besteko altitudea: 340 m

120ºE

on t

ilk

80º

Dart lurmuturra

Ross plataforma

en ds un soa A m i ts a

100ºM

Gailur altuena: Vinson (4 897 m)

Oinarrizko datuak

80ºM

Batez besteko altitudea: ia 2 600 m 100ºE

a ko

art i

Amerikar goi-ordokia

rvi lle itsa soa

Ant

ºE

itsasoa Print Elisabet a zesaren lurr ldea

ula

Amery Charles Pr i n t z e a r e n plataforma mendiak Davis 80

n Pe

int s

Mac Robertsonen lurraldea

ºS

sa ze int dea r l P Maud Erreginaren lurraldea

Ma rt 60º

C lurra oats lde a

W ed sa del so l

Norvegiako lurmuturra

Oinarrizko datuak

60ºE

ºH

a lur ra

40ºE

d’U

ºM

heko nwic Gree idianoa mer

20 ºE

0º

160ºE

Ozeaniako mapa fisikoa 10˚ I

120˚ E

130˚ E

140˚ E

150˚ E

160˚ E

0˚

Ginea Berria Britainia

Car pe golkntaria oa 120˚ E

O Z E A N O A 110˚ E

Mu rra y

dia

150˚ O

Ibaia

140˚ O

Altitudea N 10˚(m) 4 000 3 000 2 000 1 000 500 200 Ecuador 0˚ 0

Aintzira Gailurra

Ekuatorea

500

1 000

1 500

2 000 km

10˚ H

Sozietate uharteak

Hebrida Berriak

Fiji uhart eak

20˚ H Kaprikor nio tropikoa

30˚ H

Ta s m a n i a k o itsasoa

Ipar uhartea o rik

I N D I A K O 0˚ H

hlan oc

tzai l e Han

Au st ra lia ko di a Ba di a H an

160˚ O

O Z E A N O B A R E A

30˚ H

lin ar

170˚ M

Kaledonia Berria

Handia

itsasoa

asamo rtu Victoria B

Koral

l el nn Hamersley G ib so n a c Do iak d mendiak ba sa m or tu a en M m

York Lurmut urreko penints ula

20˚ H

Salomon uhartea k

York lurmuturra

o n d Arr M e iar a s i te nd Ar Ha

Australia

130˚ E

er B k

Tasmania 140˚ E

Ze el an Al da pe a

10˚ H

Berria

Puncak Jaya 4884

180˚

B A R E A

170˚ E

O Z E A N O

150˚ E

160˚ E

170˚ E

Zeelanda Hego uhartea

Berria 180˚

170˚ M

40˚ 160˚ M

150˚ M

140˚ M

130˚ M

1 Lotu erliebearen elementu hauek dagokien kontinente edo azpikontinentearekin: a) Zagros mendiak eta Himalaia mendikatea.

2 Letra-zopa honetan, munduko bost itsasoren eta aintziraren izenak daude ezkutatuta. Aurkitu eta idatzi koadernoan.

b) Alpeak, Apeninoak, Karpatoak eta Kaukaso.

c) Ezkutu Kanadarra eta Appalache mendiak.

d) Ande mendiak eta Aconcagua.

e) Hoggar, Tibesti eta Marrah mendiak.

f) Ellsworth mendiak.

g) MacDonnell mendiak eta Mendikate Banatzaile Handia.

HAUSNARTU ETA BALIOETSI Amaitzeko, gure planetako kontinenteak ikasi ditugu. Hausnartu banaka eta partekatu taldean egindako jardueren balioespena. Horretarako, deskargatu dagokion errubrika anayaeducacion.es webgunean

JARRI PROBAN ZURE KONPETENTZIAK Egin konpetentzien autoebaluazioa. anayaeducacion.es webgunean dago.

3 Aurkitu mapan agertzen diren Lurreko ibaiak eta penintsulak. Horretarako, idatzi koadernoan mapako lekuari dagokion zenbaki eta letra bakoitza.

Zirkulu polar artikoa

Kantzer tropikoa

1 Amazonas 2 Nilo 3 Yangzi 4 Mississippi 5 Ibai Horia 6 Obi 7 Kongo 8 Amur 9 Lena 10 Mackenzie 11 Mekong 12 Volga 13 Murray 14 Orinoko 15 Rhin 0

1500

3000

a b c d e f g h i j

Eskandinaviako penintsula Iberiar penintsula Balkanetako penintsula Arabiar penintsula Dekkan penintsula Indotxina penintsula Kamtxatka penintsula Labrador penintsula Kalifornia Beherea penintsula Somaliako penintsula

Ekuatorea

Kaprikornio tropikoa

Zirkulu polar antartikoa 4500 km

PROTAGONISTAK Oinarrizko datuak Izena: Isabella Bird Garaia: 1831-1904 Jaioterria: Erresuma Batua Lana: bidaiaria, esploratzailea, idazlea, naturalista eta geografoa

1892. urtea amaitzear dago, eta oraindik ez dut sinesten Londresko Errege Sozietate Geografikoko kide hautatu nautenik. Ez dut esan nahi elkarte bikain horretarako merezimendurik ez dudanik. Ozeano Bareko Sandwich uharteetan egon naiz, Mendi Harritsuak zeharkatu ditut, Kurdistanen eta Himalaian egon naiz, baita Asiako beste leku batzuetan ere, hala

GAUR EGUN Laura Dekker Oinarrizko datuak Izena: Laura Dekker Jaiotza-data: 1995 Bizilekua: Holanda Lana: bidaiaria

16 urte zituela, Laura Dekker pertsonarik gazteena izan zen munduari bakar-bakarrik itzulia ematen. 8 urte baino ez zituela, Tania Aebi-ren oroitzapenak irakurri zituen; liburu horretan, 18 urterekin munduari belaontziz egindako itzulia kontatzen zen, eta egilea Lauraren heroi bihurtu zen. Laurak pentsatu zuen bera ere gauza izango zela horrelako balentria bat egiteko. Holandan bizi zen, eta hainbat gorabehera izan zituen hango agintariekin, bidaia 13 urterekin hasi nahi izan zuelako. Adingabeak babesten zituen sailak zioenez, hezkuntza

nola Indian eta Persian. Honengatik harritzen nau ni hautatu izanak: erakunde horretan orain arte ez delako emakumerik egon, eta, batzuetan, emakumeok modu autonomoan bidaiatzearen aurkako artikuluak irakurtzen ditudalako. Abentura horiek bizitzeko gogoa ematen didate. Nire osasuna ez da ona; buruko min izugarriak, loezina eta depresioa ematen dizkidan tumore bat dut; baina, bidaiatzen dudanean, askoz ere hobeto sentitzen naiz. Baliteke nire izaera nomada haurtzarotik etortzea. Aita apaiza zen eta bikario-etxe batetik bestera ibiltzen ginen sarritan. Nire lehen bidaia handia Kanadara izan zen, Eduardo Printzearen uhartera. Harrezkero, nire bizipenak artikulue-

nahitaezkoa zen 16 urtera arte, eta Laura gazteegia zen bakarrik nabigatzeko. Kasua Parlamentura heldu zen, eta gurasoek galdu egin zuten alabaren zaintza. Azterketa psikologiko asko gainditu behar izan zituen, indar eta heldutasun handiko burua zuela frogatzeko, eta urruneko hezkuntza-sistema batez ikasteko konpromisoa hartu zuen.

tan eta egunkarietan idaztea erabaki nuen. Orain beste abentura bat prestatzen ari naiz, Asia ekialdean barrena, eta, itzultzen naizenean, nire aurkikuntzak argitaratzen saiatuko naiz. Errege Sozietate Geografikoko kidea izateak indarra ematen dit nire esplorazioetan jarraitzeko.

GALDERAK

ATZO Isabella Bird

1 Seinalatu zer kontinentetan dauden Isabelle Birdek bere kontakizunean adierazitako lekuak.

2 Zer itsasotan eta kontinentetan amaitu zuen bidaia Laura Dekkerrek?

3 Bilatu informazioa munduari itzulia itsasontziz eman zion lehen espainiar emakumeari buruz.

4 Zer-nolako abentura bizi nahiko zenuke? 14 urte zituela abiatu zen, Gibraltarretik, eta lehen geraldia Kanarietan egin zuen. Nabigaziorako berezko gaitasuna zuela erakutsi zuen; izan ere, ontzi batean jaio zen, Zeelanda Berrian, eta bizitzako lehen zazpi urteak gurasoekin nabigatzen eman zituen. Laura Dekkerren bidaiak 366 egun iraun zuen, eta 11,5 metroko Guppy belaontzia San Martín uharteko Simpson Bay-en porturatu zenean amaitu zen, 2012ko urtarrilaren 21ean. 71

© GRUPO ANAYA, S.A., 2022 - C/ Juan Ignacio Luca de Tena, 15 - 28027 Madrid. Eskubide guztiak gordeta. Legeak lan honen edukia babestu eta espetxe-zigorrak edota isunak eta kalte-galeren ondoriozko kalteordainak ezartzen ditu honako hauentzat: edozein literatura-lan, artelan zein zientzia-lan, edo horren eraldaketa, interpretazioa edo gauzapena (edozein euskarritan finkatuta edo edozein eratan komunikatuta), oso-osorik edo zati batean, baimenik gabe erreproduzitu, plagiatu, banatu edo komunikatzen dutenentzat.

Mundua helburu: Geografia eta Historia 1 DBH (demoa)

Articles inside

Kontinenteak