Mundua helburu: Biologia, Geologia eta Ingurumen Zientziak 1. Batxilergoa (demoa) by Grupo Anaya, S.A.

Aurkibidea Ikasturteko oinarrizko jakintzak ITZALA UZTEN DUTEN ERRONKAK ................................................... 9

Gizarteratu zientzia.......................................................................... 12 Ikertu zure barnean.......................................................................... 14 Geocaching 3, 2, 1.............................................................................. 16 Proteina-aukerak................................................................................ 18 BIOLOGIA, GEOLOGIA ETA INGURUMEN-ZIENTZIAK IKASTEN........................................... 20

1 Biziaren oinarri molekularra

...........

• Zertarako ikasi izaki bizidunen konposizioa? Margarita Salas 1. Materia bizidunaren konposizioa 2. Ura eta gatz mineralak 3. Gluzidoak 4. Lipidoak 5. Proteinak 6. Azido nukleikoak 7. Izaki bizidunen antolaketa 8. Biziaren mugak

Landu ikasitakoa

6 Animalien erlazioa

• Zertarako ikasi zelulen antolaketa? Santiago Ramón y Cajal 1. Zelula: bizi-unitatea 2. Zelula-antolaketaren ereduak 3. Zelulen metabolismoa 4. Zelulen ugalketa: ziklo zelularra 5. Zelulen ugalketa: mitosia 6. Zelulen ugalketa: meiosia 7. Ziklo biologikoak 8. Zelulen espezializazioa 9. Landare-ehunak 10. Animalia-ehunak

...........................................

132

.............................................

Zertarako ikasi taxonomia? Lynn Margulis Izaki bizidunak nola sailkatzen diren Bost erreinu ala hiru domeinu? Moneroen erreinua Protoktistoen erreinua Onddoen erreinua Landareen erreinua Animalien erreinua

.. ..............................................

160

• Zertarako ikasi erlazio-funtzioa? Elena García Armada 1. Erlazio-prozesuak 2. Zentzumen-errezeptoreak 3. Animalia ornogabeen nerbio-sistema 4. Animalia ornodunen nerbio-sistema 5. Nerbio-sistemaren funtzionamendua 6. Koordinazio hormonala 7. Animalia ornogabeen sistema endokrinoa 8. Animalia ornodunen sistema endokrinoa 9. Erantzuna. Efektoreak Landu ikasitakoa

7 A nimalien ugalketa

Landu ikasitakoa

Zertarako ikasi landareak? Celestino Mutis Nutrizioa landareetan Erlazioa landareetan Ugalketa landareetan Nola moldatzen diren landareak ingurunera

Landu ikasitakoa

eta ehunak .. .............................................................................. 50

Landu ikasitakoa

• 1. 2. 3. 4.

• Zertarako ikasi animalien nutrizioa? Marcello Malpighi 1. Animalien nutrizio-funtzioa 2. Mantenugai organikoak eskuratzea 3. Gas-trukea 4. Substantzien garraioa 5. Iraizketa

2 Z elulen antolaketa

• 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

landare etan .......................................................................... 104

5 Animalien nutrizioa

Landu ikasitakoa

3 Biziaren sailkapena

4 B izi-funtzioak

. . ............................................

• Zertarako ikasi animalien ugalketa? Anne McLaren 1. Animaliak honela ugaltzen dira 2. Ugalketa asexuala 3. Ugalketa sexuala 4. Gametogenesia 5. Ernalketa 6. Enbrioi-garapena 7. Enbrioi osteko garapena 8. Ugalketa eta moldaerak Landu ikasitakoa

188

8 L urraren egitura

eta dinamika ......................................................................

12 L urreko biziaren

• Zertarako ikasi Lurraren dinamika? Inge Lehmann 1. Gure planeta aztertzen 2. Atmosferaren dinamika 3. Hidrosferaren dinamika 4. Geosferaren egitura 5. Lurraren dinamika: kontinenteen jitoa eta ozeanoen hedapena 6. Plaken tektonikaren teoria 7. Lurraren dinamikaren ondorioak

• Zertarako ikasi Lurreko biziaren historia? Charles Darwin 1. Eboluzioa: bioaniztasunaren jatorria 2. Gaur egungo teoria ebolutiboak 3. Espeziazioa 4. Biziaren jatorria 5. Lurreko biziaren eboluzioa Landu ikasitakoa

13 I ngurumena

Landu ikasitakoa

eta dinamikak ........................................................... 336

9 P rozesu geologikoak

eta arroken eraketa .......................................... 242

• Zertarako ikasi arroken konposizioa? Florence Bascom 1. Geosferaren konposizioa 2. Mineralen sailkapena 3. Mineralen propietateak 4. Magmatismoa eta arroka magmatikoak 5. Metamorfismoa eta arroka metamorfikoak 6. Arroka sedimentarioen eraketa 7. Arrokak eta mineralak gure bizitzan

• 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Zertarako ikasi ekosistemak? Ramón Margalef Biosfera eta ekosistemak Faktore abiotikoak Faktore biotikoak Erlazio trofikoak Parametro trofikoak eta piramide ekologikoak Energia-fluxua ekosisteman Materiaren zikloak ekosistemetan

Landu ikasitakoa

14 G izakia ingurumenean

Landu ikasitakoa

10 P rozesu geologikoak

eta erliebearen bilakaera

eboluzioa ............................................................................... 310

214

. . ............

266

• Zertarako ikasi Lurreko erliebearen aldaketak? William Morris Davis 1. Erliebea aldatuz doa 2. Prozesu endogenoak eta erliebea 3. Prozesu exogenoak eta erliebea 4. Arrisku geologikoak

• 1. 2. 3. 4. 5. 6.

. . .........................

362

Zertarako ikasi ingurumena? Rachel Carson Ingurumenaren garrantzia Baliabideen kudeaketa eta ingurumen-inpaktuak Kutsadura Klima-aldaketa Klima-aldaketaren ondorioak Garapen jasangarria

Landu ikasitakoa

11 L urraren historia

geologikoa .. ......................................................................... 288

• Zertarako ikasi Lurraren iragana? Charles Lyell 1. Iragan geologikoa 2. Erregistro estratigrafikoa 3. Denbora geologikoa: datazio-metodoak 4. Mapa eta zeharrebaki geologikoak 5. Historia geologikoa berregitea 6. Lurraren historia geologikoa

Oinarrizko partikulak eta partikula subatomikoak

Atomoa Molekula

Zelula 4

Ekosistema

Populazioa

Antolaketa forma zelulaniztunak

6 5

Landu ikasitakoa

Honelakoa da zure liburua

Itzala uzten duten erronkak 11

4 KALITATE ONEKO HEZKUNTZA

HIRI ETA KOMUNIKATE JASANGARRIAK

Komunikazioko, hausnarketako eta gizarte-konpromisoko atazak, ikaskuntza-egoeran landutako alderdiren bati buruzkoak.

17 ITUNAK, HELBURUAK GARATZEKO

UTZI ZURE ITZALA

Ikaskuntza-egoera, hiruhileko bakoitzeko bat. Ikasitako edukiak eta zenbait trebetasun eta jarrera proposatutako egoeran erabiltzera bultzatuko zaitu, eta konpetentziak zeureganatzen eta garatzen lagunduko dizu.

Proposatutako egoeraren ikaskuntza-sekuentzia.

Zientzia-dibulgazioaren bitartez, zientzia jende guztiarentzat ulergarria izatea lortzen dugu, eta beste pertsona batzuk motibatzen ditugu beren buruari gauzen zergatiaz galdetzera, ez zekizkiten gauzei buruzko jakin-mina izatera eta gehiago jakin nahi izatera.

GIZARTERATU ZIENTZIA

1. Egin zuen hezkuntza-ingurunean inkesta bat: galdetu jendeari, modu anonimoan erantzun dezan, zer zalantza eta jakin-min dituen biziaren jatorriari buruz, eboluzioari buruz edo izaki bizidunen sailkapenari buruz. Gero, aukeratu zalantza ohikoenak, eta saiatu erantzuten. Inkesta zabalagoa egin dezakezue, eta zientziarekin zerikusia duen edozein zalantzari buruz galdetu.

Zientzia-dibulgazioa ezinbestekoa da ezaguera zientifikoa gizarte guztira iritsiko bada. Historiaren joanean, dibulgazioa nahitaezkoa izan da pertsonen bizi-kalitatea hobetzeko. Internet agertu zenetik, informazio zientifikoa lortzea askoz errazagoa da, baina badira oraindik ere arazoak: Internet den ozeano zabal horretan informazio zehatza aurkitzea, informazio hori guk behar dugun zehaztasun-mailara egokitzea, eta gu datu guztietatik zein diren zientifikoak eta zein ez bereizteko gai izatea, besteak beste.

2. Grabatu bideo bat. Galdera guztiei erantzun behar diezue bideoan, ikus-entzunezko baliabideak erabiliz, azalpenak errazteko. Gero, zabaldu zuen inguruan. 3. Egin bigarren inkesta bat, sortu duzuen dibulgazioko materialen eragina aztertzeko. Zuen bideoek nolako eragina izan duten egiaztatzeko aukera emango dizue inkestak. Bideoren batek hobetzea behar du? Inkestako emaitzetan ikusiz gero bideoren bat ez dela eraginkorra izan, planteatu beste modu batera edukia eta grabatu beste azalpen bat.

Biziaren jatorria, eboluzioa eta izaki bizidunen sailkapena oraindik ere jende askok ezagutzen ez dituen zientzia-gaietako batzuk dira. Noiz sortu zen bizia? Zergatik esaten da gizakia tximinotik datorrela? Zergatik ez dago jada dinosaurorik? Zer mekanismoren bidez gertatzen da eboluzioa? Zergatik dago erregistro fosila osatu gabe? Horra hor eboluzioaren zientziaz ari garenean sortzen diren galdera ohikoenetako batzuk.

Biologia/ Zientziari buruz aukeratutako gaia testuinguruan kokatu.

ERRONKA: zenbait formatu eta plataformatan dibulgazioko materialak sortzea proposatzen dizuegu. Helburua izango litzateke gaur egungo zientzian eboluzioaren arloan dauden alderdirik garrantzitsuenetako batzuk jakitera ematea, eta bi gaitan jarri nahiko genuke bereziki arreta: biziaren jatorriaren teoriak, eta izaki bizidunen sailkapenaren garrantzia.

Proposamenerako aukeraketa hori argudiatu (zergatiak, kausak, etab.).

Argudiatutakoa frogatzeko ebidentziak (informazio-iturriak, inkestak, etab.).

Inkesten emaitzak (ikaskideenak eta familienak). Erantzunak bilatu.

Ikertu, erantzunak aurkitu, zientzia sormenez gizarteratu. Gizartera zabaldu.

BERRIKUSI ZURE KONPETENTZIAK ETA TALDE-LANA IRTEERA-PROFILA Proiektu honetan landu dituzun konpetentziak eta zure taldeak izan duen jarduna berrikusteko, bete anayaharitza.es webgunean dagoen errubrika.

Kontsultatu eta deskargatu irteera-profila webgunean: anayaharitza.es. IKASKUNTZA-SEKUENTZIA

Zehaztu ikertuko duzuen gaia.

Zer zalantza nagusi daude gai horretan?

Bilatu galdera horiei erantzuteko informazioa.

Ordenatu informazioa, eta adierazi beste modu batera, ulerterraza izan dadin.

Aukeratu ikusentzunezko zer formatu erabiliko dituzuen dibulgaziorako.

Prestatu dibulgazioko materialak.

Gizarteratu sortu dituzuen edukiak.

Aztertu zer eragin izan duen zuen dibulgazioekintzak.

U1-U3, U12

U12

Diagnosirako tresnen proposamenak (anayaharitza.es webgunean daude eskuragarri), honako hauen autoebaluazioa egin dezazun: konpetentziak zenbateraino eskuratu dituzun, nola planifikatu dituzun atazak, eta nola egin duzun lan taldean, ikaskuntza-sekuentzian zehar.

Unitatearen sarrera Ezagutu zientzialari ospetsu bat, eta jakin zer ekarpen handi egin dizkion ezagutza zientifikoari.

LYNN MARGULIS

Zertarako ikasi...? Biologiak eta Geologiak dituzten arlo ugariak ikastea zergatik den garrantzitsua jakingo duzu. Ohartuko zara zientzia horiek garrantzi handia dutela gure bizitzan, eta baliteke horiekin lotutako lanbideren bat izatea pentsatzen hastea.

Gogoeta, taldeka.

3 Biziaren sailkapena ZERTARAKO IKASI TAXONOMIA? Neurozientziek argi frogatu dute: gure garunak funtzionatzeko duen modua dela eta, elementuen talde oso zabal bat ezagutu nahi dugun bakoitzean, antolatu egin behar dugu nola edo hala. Horrela, Lurreko izaki bizidunen ugaritasun handiak sailkapensistema bat eskatzen du, espezie bakoitza deskribatzea eta katalogatzea, bai eta taldeka ipintzea ere, haien antzekotasunen arabera. Hain zuzen ere, sistema hori sortzeaz eta aplikatzeaz arduratzen da taxonomia izeneko zientzia. Biologiak sailkapen-sistema hori erabiltzen du milioika espezie desberdin ikertzeko eta aurkituz doazen berriak sailkatzeko, baina baita haien arteko harreman ebolutiboak ulertzeko ere, espezie horiek nola sortu diren jabetzeko eta, azkenik, biziaren jatorria zein izan zen jakiteko. Taxonomia, beraz, zientziarako erabiltzen da, batez ere. Horretaz gain, baina, era bateko eta besteko jakintzak antolatzeko modu bikaina ere bada. Hain zuzen ere, izaki bizidunen sailkapena aztertzeak lagundu egingo dizu gure planetako biziaren ikuspegi global bat edukitzen, izaki bizidunen talde desberdinek dituzten ezaugarri berdinak ezagutzen, bai eta gure espezieari bidea eman dion eboluzioa ulertzen ere. «Biziaren zuhaitz» hori ezagutuz, hobeto ulertuko dituzu gure sustrairik sakonenak.

TALDEKA ERANTZUN

Biologo estatubatuar handi honek asmatu zuen izaki bizidunak bost erreinutan sailkatzen dituen sistema, gaur egun gehien erabilia. Bere lankide Karlene Schwartzekin batera, bost erreinuko sailkapen-sistema bat garatu zuen, jatorri filogenetiko bereko izaki bizidunak kontuan hartuz. Era horretan, Protisto erreinua sortu eta bertan sartu zituzten izaki eukariotoen beste erreinuen enbor-ezaugarriak zituzten izakiak, erreinu horietan sartu ezin zirenak. Margulisi zor diogu beste lorpen bat ere: endosinbiosiaren teoria. Haren arabera, gure planetan egondako lehen zelula eukariotoak inguruneko baldintza gogorretara moldatu ziren, harreman sinbiotikoak ezarriz lehendik moldatuta zeuden prokariotoekin. Esate baterako, beren zeluletan sartu zituzten bakterio aerobioak, oxigenoa erabiltzeko gai zirenak, azkenean mitokondrioak izan zirenak. Era berean, bakterio fotosintetizatzaileak sartu zituzten, CO2-tik eta eguzkiaren argitik materia organikoa ekoizteko gai zirenak, azkenean kloroplastoak izan zirenak. Teoria horrek modu sinesgarrian azaltzen du egungo bioaniztasunaren jatorria, antzinako bizi-formetatik abiaturik eta etengabeko eboluzio-prozesu baten bidez.

1. Agian sakondu egin nahi duzu izaki bizidunen taxonomian, edo espezie berriak bilatzen eta sailkatzen aritu nahi duzu. Hala bada, ikertu:

Zer aurkituko duzu? Unitate honetan • Zertarako ikasi taxonomia? 1. Izaki bizidunak nola sailkatzen diren 2. Bost erreinu ala hiru domeinu? 3. Moneroen erreinua 4. Protistoen erreinua 5. Onddoen erreinua 6. Landareen erreinua 7. Animalien erreinua • Landu ikasitakoa

anayaharitza.es webgunean Motibatzeko • El Biziaren jatorria • Protistoen mugimenduak

Unitateko edukiak eta baliabide digitalak.

• Zientzia atalak • Garapen Jasangarrirako Helburuak. 4.6 xedea Lehendik dakizuna detektatzeko • Lehendik dakizuna ebaluatzea Ikasteko • Belaunaldi-txandaketa

• Izaki bizidunen sailkapen-sisteman oinarritzen dira zoologia, botanika, mikologia, mikrobiologia, bai eta biologiaren beste espezialitate batzuk ere. Jakin ezazu non ikasten diren.

• Moneroen erreinua

• Ikerkuntza zientifikoak ez ezik, zer lanbidek eskatzen dute taxonomia ezagutzea?

• Animalien sailkapena

• Protistoen sailkapena • Onddoen sailkapena • Landareen sailkapena Lantzeko • Jolastuz ikasi

• Zure iritziz, zer gaitasun eduki behar dira izaki bizidunak sailkatzen jarduteko edo lehen aipatu dituzun lanbideetan aritzeko?

• Egin proba

Unitate honetako edukiak eta jarduerak erabilgarriak izan daitezke liburu honen hasieran dagoen eranskineko diziplina anitzeko «Gizarteratu zientzia» proiektua egiteko.

Unitateari dagokion ikaskuntza- egoerari erreferentzia, lantzen diren edukiak non aplika ditzakezun jakin dezazun.

Informazioa adierazteko zenbait modu, testu bidezkoa, grafikoa, ikus-entzunezkoa. Ulertzen eta ongi adierazten lagunduko dizute, eta zenbait esperientzia eskainiko dizkizute, zure ikaskuntzan parte hartzeko motibazioa izan dezazun.

Oinarrizko jakintzak 7

Animalien erreinua

Protozoo flagelatuen kolonia

Animalien jatorriari buruzko azalpenik onartuena hipotesi koloniala da. Haren arabera, duela 750 milioi urte inguru agertu ziren lehenengo metazoo zelulaniztunak, esfera hutsaren formako protozoo flagelatuen kolonia batetik (blastea). Gerora, blastea inbaginatu egin zen eta pareta bikoitzeko zaku baten forma hartu zuen (gastrea), zelula somatikoak gainazalean eta ugaltze-zelulak barrualdean. Konfigurazio hori izan zen animalia oso xumeen arbaso zelulaniztuna, adibidez porifero edo polipoena eta marmokena. Ondoren, animalia primitibo horien eboluziotik sortu ziren aldebiko simetria zuten beste batzuk, gainerako animalia talde guztien arbasoak izan zirenak.

7.3. Animalien sailkapena

Hipotesi koloniala

Animaliak edo metazooak organismo zelulaniztunak eta heterotrofoak dira, animalia motako zelula eukariotoak dituzte, eta horietako gehienek ehunak eratzen dituzte, bai eta organoak eta aparatuak ere.

7.1. Animalien jatorri ebolutiboa

Animaliak sailkatzen dira antolaketa maila, simetria mota eta enbrioigarapenaren ezaugarrien arabera: Volvox

Parazooen suberreinua Parazooen zelulek badute hein bateko espezializazioa, baina ez dute eratzen benetako ehunik. Ez dute simetriarik eta haien enbrioi-garapenak ez du zelula-geruzarik sortzen. Parazooen bi filum bakarrik daude: plakozooak, espezie bakarra aurkitu delarik, eta poriferoak, 9000 espezie inguru.

Esfera hutsa (blastea) Parazooak Esfera inbaginatua (gastrea)

Eumetazooen suberreinua Ehunak dituzte, eta ia beti organoak eta sistemak. Simetria dute eta haien enbrioi-garapenean zelulen geruzak agertzen dira. Suberreinu honetan animalien 30 filum daude eta bi taldetan sailkatzen dira:

Eskema

Aldebiko

Radiales erradiala

Bilaterales eskema

• Simetria erradiala duten eumetazooak. Diploblastikoak esaten zaie,

haien enbrioia bi zelula-geruzetatik garatzen delako (ektodermoa eta endodermoa). Knidarioak dira, eta 10 000 espezie inguru ezagutzen dira. • Aldebiko simetria duten eumetazooak. Triploblastikoak esaten zaie,

haien enbrioia hiru zelula-geruzetatik garatzen delako (ektodermoa, mesodermoa eta endodermoa). Animalien gainerako filumak dira.

Gaur egun, ekosistema guztietan azaltzen da animalien erreinua. Espezie gehienek bizitza librea dute, baina badaude beste animalia edo landare batzuen bizkar soilik bizi daitezkeen parasito batzuk ere. Beste organismo batzuekin sinbiosian soilik bizi diren animaliak ere badaude.

Marmokak Medusas eta polipoak

Ugalketa Animaliek ugalketa sexuala dute. Gametoak elkartzea ingurunean gerta daiteke (kanpo-ernalketa) edo eme baten barruan (barne-ernalketa). Enbrioia arrautza batean garatu daiteke (animalia obiparoak), emearen gorputzaren barruan (bibiparoak) edo emearen barruan eklosionatzen den arrautza batean (obobibiparoak). Ugalketa asexuala talde oso xumeetan soilik ematen da, eta indibiduo berri bat sor dezakete beren gorputzeko zatietatik edo ziletatik. Zenbait espeziek txandakatu egiten dute ugalketa sexuala eta asexuala.

Harrak eta Gusanos gainerako animaliak

b Pseudozelomatuak Enbrioiak barrunbe bat garatzen du (pseudozeloma), baina ez mesodermotik; adibidez, nematodoak. c . Zelomatuak Enbrioiak barrunbe bat garatzen du (zeloma) mesodermotik, eta hainbat organo daude bertan; adibidez, moluskuak, anelidoak, artropodoak, ekinodermoak eta kordatuak.

Mesodermo

Endodermoa

4 Plakozooak

Poriferoak

Batu. Animalien jatorriari buruzko beste azalpen bat hipotesi sintzitiala da. Kontsultatu zertan datzan webean, eta esplikatu eta argudiatu hipotesi koloniala baino sinesgarriagoa edo sinesgaitzagoa iruditzen zaizuen.

Hizkuntza- plana

Hezkuntza emozionala

Orientazio akademikoa eta lanbide-orientazioa

Pentsamenduaren garapena

Lankidetzako ikaskuntza

IKTak

Ebaluazioa

Pseudozeloma

Ariketak

Eumetazooak

Zer dela eta diozu hori? Argudiatu zergatik esaten den hipotesi kolonialak ziur samar esplikatzen duela animalien jatorri posiblea.

GJH konpromisoa

Zeloma

Parazooak

Ariketak

Erlazioa Animalia gehienek estimuluen errezeptoreak dauzkate, nerbio-sistema bat eta muskuluak, mugimenduen bidez erreakzionatzeko, eta guruinak, jariakinen bidez erreakzionatzeko. Ia denak mugi daitezke, beren bizitzako etaparen batean gutxienez.

a . Azelomatuak Enbrioiak ez du garatzen gorputz-barrunberik eta mesodermoa trinkoa da; adibidez, platihelminteak.

Ehundunak

Ehunik gabeak

Nutrizioa Animaliak heterotrofoak dira eta beste izakietatik edo haien hondakinetatik hartzen dituzte mantenugaiak (nutrizioaren arabera, fitofagoak, haragijaleak, orojaleak, hematofagoak, detritiboroak eta abar izan daitezke). Animaliek egitura konplexua dutenez, oxigenoa eta mantenugaiak lortzeko sistemak dauzkate, hondakinak kanporatzeko sistemak eta substantzia horiek organismo guztian barrena garraiatzeko sistemak.

Cavidades corporales Eumetazooak hiru taldetan sailkatzen dira, barruko gorputz-barrunberik garatzen duten edo ez:

ANIMALIAK

7.2. Animalien bizi-funtzioak

Ariketak, zenbait maila kognitibo lantzeko sortuak.

Proiektuaren GAKOEKIN lotutako baliabideak.

Simetria erradiala dutenak

Aldebiko simetria dutenak

anayaharitza.es Kontsultatu «Animalien sailkapena» baliabidea eta erantzun:

Diploblastikoak

Triploblastikoak

a) Zer filumek ditu koanozitoak eta zertarako balio dute? b) Gorputzeko zer egituraren bidez ziztatzen dute marmokek?

Knidarioak

Azelomatuak

Platihelminteak

c) Zertan dira berdinak eta zertan desberdinak platihelminteak, nematodoak eta anelidoak?

Pseudozelomatuak

Zelomatuak Moluskuak

Nematodoak

3 Ikusi animalien sailkapeneko es-

Kordatuak Ekinodermoak

kema eta adierazi eumetazooen zer taldek dituzten endodermoa, mesodermoa, ektodermoa eta zeloma.

Anelidoak

d) Idatzi molusku jangarrien zerrenda bat eta sailkatu itzazu gasteropodoak, bibalbioak ala zefalopodoak diren. e) Definitu metameria, muda eta metamorfosi kontzeptuak. f) Azaldu zergatik ekinodermoak, simetria erradiala izanik, aldebiko simetria duten eumetazooen artean sailkatzen diren.

Artropodoak

100

101

Zenbait ariketaren alboan ikonoak daude, kasu bakoitzean proiektuaren zer gako erabil daitekeen iradokitzeko.

Konpetentziak zeureganatzekoak

• Mugimenduak; adibidez, tropismoak eta nastiak. • Aldaketa morfologikoak eta fisiologikoak, zenbait

prozesuren erregulazioarekin lotuta; adibidez, loraketa.

Tropismoak Tropismoak landareek beren hazkuntzarekin lotuta egiten dituzten orientaziozko mugimenduak dira. Erantzun iraunkorrak dira, eta estimulu jarraitu bati erantzunez landare-organo bat noranzko jakin batean haztea dakarte. Mugimendua estimulurantz hurbiltzea bada, tropismo positiboa da, eta urruntzea bada, tropismo negatiboa. Tropismoak landare-hormonek erregulatzen dituzte; nagusiki, auxinek.

LANDAREEK NOLA ERRAKZIONATZEN DUTE?

Ingurunean aldaketak hautematen dituztenean, landareek bi eratako erantzunak egiten dituzte:

Beheko irudietan tulipak, mitxoletak eta venus eulijaleak ageri dira. Ikusi arretaz, eta azaldu zer erantzun mota eta zer estimulurekiko dituen bakoitzak. a

Erantzuna zer estimulu motak eragin duen kontuan hartuz, zenbait tropismo mota bereizten ditugu: (tr an s

• Fototropismoa. Landareak haztean argiari erantzunez

duen mugimendua da. Zurtoinek fototropismo positiboa izaten dute, eta sustraiek, berriz, fototropismo negatiboa. • Geotropismoa.

Landarearen hazkuntza-orientazioa Lurraren grabitate-indarrak baldintzatutakoa denean gertatzen da. Sustraiek geotropismo positiboa dute, eta zurtoinek, berriz, negatiboa.

• Hidrotropismoa. Landarearen hazkuntza-orientazioak

Antolatzaile grafikoak eta beste pentsamendu-teknika batzuk erabiliz lan egiteko proposamenak, zure analisi, egituraketa eta dedukziorako gaitasunak lantzeko.

) rte

Aparato circulat ori o

Berariaz konpetentziak garatzeko sortutako ariketak. Irudiekin, testuekin, bideoekin eta abarrekin lan egingo duzu, eta aplikatuz eta ikertuz ikasi.

Erlazioa landareetan

2.3. Beste erantzun-mekanismo batzuk

hezetasunari erantzuten dionean gertatzen da. Sustraiek hidrotropismo positiboa dute. • Tigmotropismoa. Tropismo mota hau landare igokariek

dute, nagusiki. Zurtoinak, zerbait ukituz badaude, erantzun gisa hazi egiten dira, eta ukitzen ari diren horretara ainguratuta geratzen dira. • Kimiotropismoa. Landarea edo landarearen organo bat

NUTRIZIOAREN ESKEMA

ingurunean dagoen substantzia kimiko baten eraginez orientazio jakin baterantz haztea da. Esaterako, sustraiak nitrogenotan aberatsak diren lekuetarantz hazten dira.

Geotropismoa. Landareen sustraiak Lurraren grabitateindarraren noranzkoan hazten dira.

Tigmotropismoa. Landare igokarien zurtoinak zerbait ukitzeari erantzunez hazten dira.

114

Mapa mentala. Ikusi animalien nutrizio-prozesuei buruzko diagrama hau eta azaldu nola irudikatu diren elementu hauek:

A Truke-gainazalak. B Mantenugai organikoak eskuratu ahal izateko prozesuak.

C Ura eta gatzak hartzea. 135

Landu ikasitakoa Landu ikasitakoa Berrikusi eta ulertu 1 Lotu ekintza hauek animalien nutrizioko prozesu batekin. a) Oxigenoa hartzea eta karbono dioxidoa botatzea. b) Mantenugaiak zeluletara iristea eta haietatik hondakinak kentzea.

Berrikusi eta ulertu. Unitatean landutako edukiaren funtsezko alderdiak zeureganatzeko ariketak.

Gogoratu unitate honetako materiala zure portfoliorako aukeratu behar duzula.

Aztertu eta aplikatu

Interpretatu emaitzak

12 Adierazi irudi hauetako animalien digestio mota, eta

lotu bakoitza hitz hauetako batekin: amebozitoak, hepatopankreasa, koanozitoak, knidozitoak, Aristotelesen linterna, erradula, apendize ziztatzaileak eta xurgatze zuzena. Trikua

Anemona

Barraskiloa

Tenia

Belakia

3 Azaldu zertan desberdintzen diren irensketa pasi-

13 Azaldu zer arnasketa mota duten irudi hauetako

c) Zer hormona arduratzen da gernuko ur kantitatea erregulatzeaz?

Zizarea

Garapen Jasangarrirako Helburuak

den, non gertatzen den eta gasak nola garraiatzen diren.

17 Ikusi, 12. helburuarekin lotuta («Ekoizpen eta kon-

8 Ugaztunen birika-arnasketan sekuentzia hau dago:

a) Difusio bidezko eta espezializatutako garraioa. b) Zirkulazio bikoitza eta bakuna.

Irudiak, behaketa eta interpretazioa lantzeko.

14 Ikusi animalia hauek eta, kasu bakoitzean, adierazi: a) Zirkulazio-sistemarik duten eta zer motatakoa den. b) Zer zirkulazio mota duten. c) Zein den fluido zirkulatzailea. d) Zein den arnas pigmentua.

c) Zirkulazio bikoitz osatua eta bikoitz osatugabea.

Tximeleta

d) Zirkulazio-sistema irekia eta itxia. e) Arrain baten bihotza eta hegazti baten bihotza.

Itsas izarra

10 Azaldu zertan datzan iraizketa, eta arrazoitu zergatik den sabel-hustea ez bezalakoa.

Barea

11 Adierazi animalia hauetako bakoitzak zer iraitzsistema duen, eta azaldu nolakoa den.

158

a) Krustazeoa.

c) Intsektua.

b) Platihelmintea.

d) Anelidoa.

Egin aurrera

b) Zure ustez, organismoak zergatik erregulatzen du gernua sortzeko prozesu hori?

Burruntzia

teko mikrobiotak.

aireztapena, gas-trukea eta arnasketa zelularra. Azaldu fase bakoitza zertan datzan eta zer egitura arduratzen diren horiek egiteaz.

anayaharitza.es Kontsultatu «Gernuaren kontzentrazioa erregulatzea» eta azaldu: a) Nola gertatzen da erregulazio hori?

animaliek:

7 Azaldu gas-trukearen ezaugarri hauek: nola sortzen

9 Adierazi zertan diren desberdinak:

e) Erraz ikusten al da animaliaren zirkulaziosistema? Adierazi zergatik.

azaldu zer diferentzia dituzten.

6 Azaldu zer funtzio betetzen dituen ornodunen hes-

d) Errai-masaren alde bietan bi organo ildaskatu daude. Zer dira?

Egin aurrera

4 Egin eskema bat digestio mota desberdinekin eta

zi haietako bakoitzaren funtzioa eta hodi horri erantsitako guruinak.

c) Zer egin beharko zenuke zakatz-orriak aurkitzeko?

Muskuilua ur berotan sartu zuten, minutu batzuetan, ireki zedin. Ondoren, muskulu aduktoreak moztu eta, kontu handiz, animalia bere maskorretik bereizi zuten. Honela geratu zen:

boa eta egitura espezializatuen bidezko irensketa, eta ipini mota bakoitzaren bi adibide.

5 Izendatu ornodunen digestio-hodiko atalak, adiera-

b) Ahoaren atzean organo berdexka bat ageri da. Jakin ezazu zer den eta adierazi zer funtzio duen.

1. urratsa

d) Hondakinak organismotik kanporatzea. e) Elikagaiak hartzea.

a) Kokatu ahoa. Zer dira haren inguruko egiturak?

Eltxoa

c) Elikagaiak mantenugai bihurtzea.

2 Desberdindu elikadura eta nutrizioa.

Lagundu lantaldeari eta egin horrela prestatutako muskuilu baten marrazki eskematikoa. Zure marrazki horretan, adierazi nutrizioarekin lotutako egiturak.

Animalien fisiologia aztertzen ari zen lantalde batek jakin nahi zuen zer itxura zuten nutriziofuntzioa egiten duten egiturek muskuilu batean (Mytilus edulis). Horretarako, muskuilu handi bat hartu zuten, disekzio-erretilu bat, bisturi bat, guraizeak, orratzak, mikroskopio bat eta porta bat.

Interpretatu emaitzak. Ariketa praktikoa, ikerketa bati ekin eta metodo zientifikoa aplikatzeko.

2. urratsa Jarraian, disekzio-erretiluaren gainean ipini, mantua ireki eta erretilura lotu zuten orratzen bidez. Honako hau ikusi zuten:

tsumo arduratsuak»), 12.4 xedeari dagokion bideoa. Produktu kimikoen eta hondakin guztien kudeaketa ekologikoa eta arrazionala lortzea haien bizi-ziklo osoan, nabarmen gutxiago botatzea atmosferara, uretara eta lurrera, eta osasunean eta ingurumenean dituzten ondorioak murriztea. NBEko Elikadura eta Nekazaritza Erakundearen (FAO) arabera, okelaren ekoizpenak ingurumenarazoak sortzen ditu. FAOren txostenak dioenez, abereek sortzen dute berotegi-efektuko gas-isurien % 18. Hori horrela, abeltzaintzak sortzen du metano antropogenikoaren % 37 (hausnarkarien hartzidura enterikoarengatik) eta oxido nitroso antropogenikoaren % 65 (simaurraren hartzidurarengatik). a) Ikertu eta azaldu prozesu horiek.

Katua

Proposatu berotegi-efektuko isuri horiek murrizteko ekintzak.

GJH. Garapen Jasangarrirako Helburuekin lotuta unitate bakoitzean proposatzen den xedea lortzeari begira gogoeta egiteko eta ekintzei ekiteko ariketa.

159

Honelakoa da zure proiektu digitala 3

1. Nutrizioa

landareeta

1.2.

tz Ura eta ga

zea

k xurgat

minerala

dira susz sartzen ileen bide batzuk dira, ile xurgatza kin mineralak epidermiseko luza dute. Ura eta gatz izateko balio ileak handiagoa Ile xurgatza traietara. n-gainazal k xurgape eta sustraie

gatzaileen

tzea, ile xur

Proiektu honek ikasturteko eduki guztiak eskaintzen dizkizu, bai liburu digitalaren bidez, bai era askotako baliabideen bidez. Ikasteko beste modu bat ezagutuko duzu, erraza, intuitiboa eta edozein plataforma eta gailurekin bateragarria.

BIOLOGIA, GEOLOGIA

bidez

. ra sar sustraietara sartzen dira le desberdin difusio sinp mineralak atzaileetara tuago batean Ura eta gatz tako ile xurg dilui , disoluzio rutik sustraie honetan • Ura lurzo osia) sartzen da; hots agoko bat), kasu etan bidez (osm tu-kontzentrazio txiki otzen da, kasu hon igar egotetik (solutzentratuago batera lurzorua, kon ealdea. uta barn oan disolbat tsustraien min forma ionik iz, uretan zen dituzte z zeharkat eralak, berr n han • Gatz min garraio aktibo bide barnealdea anioiak sustraien ioa daude, eta tea, bai traz kontzen energia ema bai katioiak zak. Gatzen ezinbestekoa da k), atoa ifosf ez, diagoa den atoak, sulfatoak edo katioiak, adib eta kobre sartzeko (nitr io, potasio, burdina sartzeko (sod

Sustraieta

dez).

aino joatea

ser maeko parenkiakete azal dago): erabil ditz ian ek bi bide isaren azp Urak eta gatz rkatzeko (epiderm bidea). Urak zeha lastikoa (A batetik ren ehuna bide sinp la Zelu edo . koa dute zelurkatzen n zeharre n dituzte: • Zeluleta zelulen barnea zeha oak erabiltze eta gatzek eko, plasmodesm iak. joat hod ondokora ak lotzen dituzten len zitoplasm

Endodermi

ETA INGURUMEN ZIENTZI

etan

etan / 1. Nutrizioa landare

4. Bizi-funtzioak landare

1.2.

Ura eta gatz mineralak

xurgatzea

dira sustraietara. Ile xurgatxurgatzaileen bidez sartzen Ura eta gatz mineralak ile xurgapen-gainazal handiabatzuk dira, eta sustraiek zaileak epidermiseko luzakin goa izateko balio dute.

Sustraietara sartzea, ile

xurgatzaileen bidez

in sartzen dira sustraietara. Ura eta gatz mineralak desberd sinple bidez (osmosia) ile xurgatzaileetara difusio • Ura lurzorutik sustraietako (solutu-kontzentrazio txio diluituago batean egotetik sartzen da; hots, disoluzi batera igarotzen da, kasu lurzorua, kontzentratuago kiagoko bat), kasu honetan ea. honetan sustraien barneald uta daude, eta garraio uretan forma ionikoan disolbat trazioa sustraien • Gatz mineralak, berriz, dituzte mintzak. Gatzen kontzen aktibo bidez zeharkatzen energia ematea, bai anioiak denez, ezinbestekoa da barnealdean handiagoa sartzeko (sodio, potak edo fosfatoak), bai katioiak sartzeko (nitratoak, sulfatoa , adibidez). sio, burdina eta kobre katioiak

Endodermiseraino joatea

maren ehuna zeharkatditzakete azaleko parenkiUrak eta gatzek bi bide erabil dago): zeko (epidermisaren azpian bidea). Urak eta gatzek zelulen edo bide sinplastikoa (A plasmodesmoak • Zeluletan zeharrekoa Zelula batetik ondokora joateko, barnea zeharkatzen dute. hodiak. zitoplasmak lotzen dituzten erabiltzen dituzte: zelulen Ura eta gatzak zelulen ertzetik bidea). (B tikoa apoplas • Zelulartekoa edo bide baliatzen dira. ko, zelularteko espazioez joaten dira. Handik igarotze

Xilemaraino joatea

zerrenda topatzen dute: urak eta gatzek Caspary Endodermisera iritsitakoan, geruza fin bat. Beraz, bide gabe elkarri lotutako zelulen zelularteko espaziorik utzi dezakete. sinplastikoa soilik erabil

Nutrizioa landareetan

1.2. Ura eta gatz mineralak xurgatzea Ura eta gatz mineralak ile xurgatzaileen bidez sartzen dira sustraietara. Ile xurgatzaileak epidermiseko luzakin batzuk dira, eta sustraiek xurgapen-gainazal handiagoa izateko balio dute.

Sustraietara sartzea, ile xurgatzaileen bidez Ura eta gatz mineralak desberdin sartzen dira sustraietara.

GOGOAN IZAN

1.3. Izerdi gordina garraiatzea

Babes-ehunak hiru dira: epidermisa, endodermisa eta peridermisa. Sustraien epidermisean ile xurgatzaileak daude; endodermisean, Caspary zerrenda; eta peridermisean, suberra edo kortxoa, felogenoa edo cambium suberogenoa, eta zenbait egitura, hala nola lentizelak.

Izerdi gordinak zurtoinean gora egin behar du, hostoetaraino, xileman zehar. Igotze hori, grabitatearen kontra, hiru fenomeno fisikori esker gertatzen da: transpirazioa, uraren kapilaritatea eta sustraietako presioa.

• Ura lurzorutik sustraietako ile xurgatzaileetara difusio

Sustraiek mantenugaiak xurgatzea

sinple bidez (osmosia) sartzen da; hots, disoluzio diluituago batean egotetik (solutu-kontzentrazio txikiagoko bat), kasu honetan lurzorua, kontzentratuago batera igarotzen da, kasu honetan sustraien barnealdea.

Zure liburuko lehenbiziko orrialdearekin batera aurkituko dituzu proiektu digitalean sartzeko behar dituzun argibide guztiak.

Mintz plasmatikoa

A bidea (sinplastikoa)

Zelula endodermikoak

B bidea (apoplastikoa) Caspary zerrenda

Zilindro baskularra Xilemako elementuak

Endodermiseraino joatea

Kapilaritatea Kortexa

Urak eta gatzek zelulen barnea zeharkatzen dute. Zelula batetik ondokora joateko, plasmodesmoak erabiltzen dituzte: zelulen zitoplasmak lotzen dituzten hodiak.

A bidea

• Zelulartekoa edo bide apoplastikoa (B bidea). Ura eta

gatzak zelulen ertzetik joaten dira. Handik igarotzeko, zelularteko espazioez baliatzen dira.

Ile xurgatzailea B bidea

Xilemaraino joatea

Epidermisa Sustrai baten zeharkako ebakidura

Endodermisera iritsitakoan, urak eta gatzek Caspary zerrenda topatzen dute: zelularteko espaziorik utzi gabe elkarri lotutako zelulen geruza fin bat. Beraz, bide sinplastikoa soilik erabil dezakete.

Xilema Floema

108

Pentsatu eta binaka jarrita komentatu. Urezta al daitezke landareak itsasoko urez? Teknika hau nola erabili jakiteko, kontsultatu hemen: anayaharitza.es.

• Ur molekulek hidrogeno-zubi motako loturei esker du-

ten kohesio-indar handia. Lotura horien ondorioz, urak gainazal-tentsio handia du; horregatik, ur-zutabe batek tentsio handia jasan dezake hautsi gabe.

Tentsio-kohesioaren teoriak dioenez, kohesio-indarrak txikiagoak dira hodi eroalearen paretekiko atxikiduraindarrak baino, eta, horregatik, urak tentsioa gaindituz gorantz egiten du, batere energiarik gastatu gabe.

Sustraietako presioa Sustraietako presioa landare baskularren sustraietako xileman dagoen presio osmotikoa da, urak zurtoinean gorantz egitea eragiten duena.

Ariketak bidez eta ura, berriz, difusio sinple bidez?

Kapilaritatea likidoen propietate bat da, hodi finetan zehar (kapilarrak) gora igotzeko edo behera jaisteko gaitasuna ematen diena. Kapilaritatea bi indarren araberakoa izaten da:

• Hodiaren paretekiko atxikidura-indarrak. Caspary zerrenda

Zilindro baskularrera iristea lortutakoan, xilemara iristeko, urak bide apoplastikoa erabiltzen du, eta gatzek, bide sinplastikoa.

6 Zergatik sartzen dira landarean gatzak garraio aktibo

Transpirazioa hostoetako estometan zehar CO -a 2 sartzen denean ur-lurruna galtzea da. Ura galdutakoan, estomen zeluletan dagoen substantziakontzentrazioa handitu egiten da, eta, osmosi bidez, ondoko zeluletako ura haietara joaten da, kontzentrazioak berriro orekatzeko. Fenomeno horrek goranzko ur-lasterra sortzen du, eta horrek lagundu egiten du izerdi gordina gorantz igo dadin. Hots, transpirazioa handitzen denean, xurgapena handitzen da.

Endodermisa

• Zeluletan zeharrekoa edo bide sinplastikoa (A bidea).

Transpirazioa

Caspary zerrenda

batuta daude, eta garraio aktibo bidez zeharkatzen dituzte mintzak. Gatzen kontzentrazioa sustraien barnealdean handiagoa denez, ezinbestekoa da energia ematea, bai anioiak sartzeko (nitratoak, sulfatoak edo fosfatoak), bai katioiak sartzeko (sodio, potasio, burdina eta kobre katioiak, adibidez).

Urak eta gatzek bi bide erabil ditzakete azaleko parenkimaren ehuna zeharkatzeko (epidermisaren azpian dago):

X t rr tz

Zelula-pareta

• Gatz mineralak, berriz, uretan forma ionikoan disol-

Nola sartu?

Hiru prozesu horien multzoari transpirazio-tentsio-kohesioaren teoria deritzo.

Zer funtzio betetzen dute landareen metabolismoan magnesioak, fosforoak, sufreak, burdinak, kobreak, zinkak eta molibdenoak? Bilatu horri buruzko informazioa. Adierazi zer forma ionikotan xurgatzen dituzten substantzia horiek sustraiek.

Sustraietako zeluletan dagoen solutu-kontzentrazioa handiagoa da lurzoruko uretan dagoena baino, eta, beraz, ura zeluletan sartzen da, osmosiz. Etengabe ura sartzeak sustraietako presioa sortzen du, eta, horren ondorioz, izerdi gordinak xileman gora egiten du.

9 T

d r

10 A

Nolakoa da?

Erantzun globala era askotako hezkuntza-ingurune baterako.

Intuitiboa Zuk erraz erabiltzeko modukoa. Gailu anitzekoa Edozein gailu motatan (ordenagailuan, tabletan, smartphonean…) egokitzen eta ikusten da, pantailaren edozein tamaina eta bereizmenetan. Deskargagarria Aukera ematen du Interneteko konexiorik gabe lan egiteko eta gailu batean baino gehiagotan deskargatzeko. Sinkronizagarria Erabiltzaileak egiten dituen aldaketak berez sinkronizatzen dira, lan egiteko erabilitako edozein gailu konektatzean.

Zer eskaintzen dizu?

Era askotako baliabideak ditu; paperezko liburuaren erreprodukzioa baino askoz gehiago da.

GOGOAN IZAN

Xilema ehun eroale bat da, eta zelula luzangaz osatuta dago: trakeak eta trakeidak. Zelula horiek elkaren gainean kokatzen dira, eta hodi eroaleak erazen dituzte, parenkima baskularreko zelulen artean.

Izerdi gordina igotzea TRANSPIRAZIOA

CO2

vapor O CO2 H2OO CO2 OH 2 2 2 CO2 O2 CO2 O2 H2O vapor H2O vapor CO O2 CO O2 H2O H2O 2 vapor 2 vapor H2O vapor

KAPILARITATEA

Izerdi gordina gora igo

SUSTRAIETAKO PRESIOA

Ura sartu

riketak

Trakeek eta trakeidek ligninaz loditutako paretak dituzte. Zer beste funtziok du lotura ezaugarri horrekin?

Azaldu, zure hitzak erabiliz, zer hiru fenomenok laguntzen duten izerdi gordinak gora egitea.

109

Honakoak egiteko aukera izango duzu:

vapor

H2O vapor

Ariketak egin ariketa elkarreragileak

Unibertsala Bateragarria da ikastetxeetan gehien erabiltzen diren sistema eragileekin, ikaskuntzako inguru birtualekin (IIB) eta hezkuntza-plataformekin (LMS).

Aztertu laburpen elkarreragileak, eskemak... Ikasi audioak, bideoak, Game Room-ak... Ebaluatu autoebaluazioa, portfolioa... 7

Hasi baino lehen Ezagutu zure erronkak NOLAKOAK DIRA?

Ikaskuntza-egoeren lau proposamen dira: • Ezagutzak, jarrerak eta trebetasunak abian jartzeko pentsatuta, eta jakintzen

trukea eta zure konpetentzien garapena sustatzeko.

• 2030eko Garapen Jasangarrirako Helburuekin konprometituak. • Hurbilak eta zure benetako mundua eta esperientziak errespetatzen dituztenak. • Egitura argi eta soilekoak, garbi izan dezazun zer ataza eta ariketa egin behar

dituzun.

NOLA LANDUKO DITUZU ERRONKAK?

ERRONKA BAKOITZEAN

UNITATE BAKOITZAREN HASIERAN HAU TOPATUKO DUZU:

HAU IZANGO DUZU: 11

4 KALITATE ONEKO HEZKUNTZA

HIRI ETA KOMUNIKATE JASANGARRIAK

LYNN MARGULIS

ITUNAK, HELBURUAK GARATZEKO

GIZARTERATU ZIENTZIA

2. Grabatu bideo bat. Galdera guztiei erantzun behar diezue bideoan, ikus-entzunezko baliabideak erabiliz, azalpenak errazteko. Gero, zabaldu zuen inguruan.

3. Egin bigarren inkesta bat, sortu duzuen dibulgazioko materialen eragina aztertzeko. Zuen bideoek nolako eragina izan duten egiaztatzeko aukera emango dizue inkestak. Bideoren batek hobetzea behar du? Inkestako emaitzetan ikusiz gero bideoren bat ez dela eraginkorra izan, planteatu beste modu batera edukia eta grabatu beste azalpen bat.

Biologia/ Zientziari buruz aukeratutako gaia testuinguruan kokatu.

Proposamenerako aukeraketa hori argudiatu (zergatiak, kausak, etab.).

Argudiatutakoa frogatzeko ebidentziak (informazio-iturriak, inkestak, etab.).

Inkesten emaitzak (ikaskideenak eta familienak). Erantzunak bilatu.

Biziaren sailkapena

Ikertu, erantzunak aurkitu, zientzia sormenez gizarteratu. Gizartera zabaldu.

ZERTARAKO IKASI TAXONOMIA? Neurozientziek argi frogatu dute: gure garunak funtzionatzeko duen modua dela eta, elementuen talde oso zabal bat ezagutu nahi dugun bakoitzean, antolatu egin behar dugu nola edo hala. Horrela, Lurreko izaki bizidunen ugaritasun handiak sailkapensistema bat eskatzen du, espezie bakoitza deskribatzea eta katalogatzea, bai eta taldeka ipintzea ere, haien antzekotasunen arabera. Hain zuzen ere, sistema hori sortzeaz eta aplikatzeaz arduratzen da taxonomia izeneko zientzia. Biologiak sailkapen-sistema hori erabiltzen du milioika espezie desberdin ikertzeko eta aurkituz doazen berriak sailkatzeko, baina baita haien arteko harreman ebolutiboak ulertzeko ere, espezie horiek nola sortu diren jabetzeko eta, azkenik, biziaren jatorria zein izan zen jakiteko. Taxonomia, beraz, zientziarako erabiltzen da, batez ere. Horretaz gain, baina, era bateko eta besteko jakintzak antolatzeko modu bikaina ere bada. Hain zuzen ere, izaki bizidunen sailkapena aztertzeak lagundu egingo dizu gure planetako biziaren ikuspegi global bat edukitzen, izaki bizidunen talde desberdinek dituzten ezaugarri berdinak ezagutzen, bai eta gure espezieari bidea eman dion eboluzioa ulertzen ere. «Biziaren zuhaitz» hori ezagutuz, hobeto ulertuko dituzu gure sustrairik sakonenak.

Kontsultatu eta deskargatu irteera-profila webgunean: anayaharitza.es. IKASKUNTZA-SEKUENTZIA

Zehaztu ikertuko duzuen gaia.

Zer zalantza nagusi daude gai horretan?

Bilatu galdera horiei erantzuteko informazioa.

Ordenatu informazioa, eta adierazi beste modu batera, ulerterraza izan dadin.

Aukeratu ikusentzunezko zer formatu erabiliko dituzuen dibulgaziorako.

Prestatu dibulgazioko materialak.

Gizarteratu sortu dituzuen edukiak.

Aztertu zer eragin izan duen zuen dibulgazioekintzak.

U1-U3, U12

U12

• Testu motibatzaile bat, hiruhilekoko unitatee-

kin lotutako erronkak agerian jarriko dizkizuna.

• Ikaskuntza-egoera baten proposamena, GJH

batekin edo gehiagorekin lotutakoa.

• Proposatutako egoeraren ikaskuntza-sekuen-

tzia.

TALDEKA ERANTZUN

1. Agian sakondu egin nahi duzu izaki bizidunen taxonomian, edo espezie berriak bilatzen eta sailkatzen aritu nahi duzu. Hala bada, ikertu:

• Izaki bizidunen sailkapen-sisteman oinarritzen dira zoologia, botanika, mikologia, mikrobiologia, bai eta biologiaren beste espezialitate batzuk ere. Jakin ezazu non ikasten diren.

• Moneroen erreinua • Protistoen sailkapena • Onddoen sailkapena • Landareen sailkapena • Animalien sailkapena

• Ikerkuntza zientifikoak ez ezik, zer lanbidek eskatzen dute taxonomia ezagutzea?

Lantzeko • Jolastuz ikasi

• Zure iritziz, zer gaitasun eduki behar dira izaki bizidunak sailkatzen jarduteko edo lehen aipatu dituzun lanbideetan aritzeko?

• Egin proba

Unitate honetako edukiak eta jarduerak erabilgarriak izan daitezke liburu honen hasieran dagoen eranskineko diziplina anitzeko «Gizarteratu zientzia» proiektua egiteko.

• Dagokion ikaskuntza-egoeraren erreferentzia

bat.

ZEIN DIRA?

• Gizarteratu zientzia, unitate hauetarako: 1, 2, 3, eta 12. • Ikertu zure barnean, unitate hauetarako: 4, 5, 6 eta 7. • Geocaching 3, 2, 1, unitate hauetarako: 8, 9, 10 eta 11. • Proteina-aukerak, unitate hauetarako: 13 eta 14.

Y ADEMÁS EN ANAYAEDUCACION.ES:

ETA, HORREZ GAIN, ANAYAHARITZA.ES WEBGUNEAN: FUNTSEZKO IDEIAK. 6. UNITATEA

BATXILERGOA

FUNTSEZKO IDEIAK. 6. UNITATEA

BATXILERGOA

BIZIAREN SAILKAPENA

Izaki bizidunen bost erreinuak hauek dira: moneroak, protistoak, onddoak, landareak eta animaliak.

modu ordenatuan aniztasun handia dagoenez, horiek Gure planetan izaki bizidunen behar dira. aztertu ahal izateko, sailkatu egin taldeak eta azbat ezarri behar da eta espezieen Izaki bizidunak sailkatzeko, sistema bat ezartzen da. arabera. Horrela, sailkapen-sistema pitaldeak egin irizpide logikoen oinarritutako bizidunak harreman filogenetikoetan Sailkapen-sistema naturalek izaki ebolutiboaren ondodituzte, hau da, haien historia ahaidetasunaren arabera biltzen

riozko harremanen arabera. dituzte, eta zientzialariek espezieak konparatzen Horrelako harremanak aurkitzeko, antzekotasuadierazten duten hainbat motatako ahaidetasun ebolutiboaren maila nak bilatzen dituzte.

taxon izeneko multzo hierarkikoa da, izaki bizidunak Gaur egungo sailkapen-sistema dira taxon nagusiak: batzuetan biltzen dituelako. Hauek elkarren artean talde bat da, eta haien indibiduoak • Espeziea: populazio naturalen isolatuta daude beste talde batzuetatik. gurutzatzen dira, eta ugalkortasunez dute. • Generoa: hainbat espeziek osatzen hartzen ditu. • Familia: hainbat genero barne ditu. • Ordena: hainbat familia biltzen hartzen ditu. • Klasea: ordena desberdinak dute. • Filuma: hainbat klasek osatzen hartzen ditu. • Erreinua: hainbat filum barne suediarrak asmatu naturalista • Espezie bakoitza Linneo baten bidez zuen nomenklatura-sistema binomial izendatzen da.

erreinutan sailkatzea Izaki bizidunak bost egun erabiltzen onartuta dago eta gaur eboluzio-jada, baina ez ditu espezieen arazo batzuk kontorriarekin lotutako sailkapen-sistema pontzen. Carl Woesek zuen, izaki bizidunak berri bat proposatu banatuz: hiru domeinu handitan • Archaea osatua.

domeinua,

arkeobakterioz

eubakterioz osa• Bacteria domeinua, tua. izaki eukariotoz • Eukarya domeinua, osatua.

• Moneroen erreinuan sartzen dira organismo prokarioto zelulabakar guztiak, aniztasun metaboliko handiarekin. Erreinu honetan bi organismo talde bereizten dira: arkeobakterioak eta eubakterioak. • Protistoen erreinuan sartzen dira organismo zelulabakarrak edo zelulanitzak eta eukariotoak. Barne hartzen ditu: protozooak, algak eta ezaugarri fungikoak dituzten protistoak. • Onddoen erreinuan sartzen dira organismo zelulabakarrak edo zelulanitzak, antolaketa talofitikoa dutenak eta heterotrofoak. Barne hartzen ditu: zigomizetoak, askomizetoak, basidiomizetoak, deuteromizetoak eta likenak. • Landareen erreinuan sartzen dira organismo zelulaniztunak, autotrofo fotosintetikoak eta, batez ere, kormofitoak, belaunaldien txandakatzea dutenak (bizi-zikloan, bi indibiduo mota daude: esporofitoa eta gametofitoa). • Animalien erreinuan sartzen dira organismo zelulanitzak, diploideak eta heterotrofoak, batez ere, aldebiko simetriarekin. Askok kanpo- edo barne-eskeletoa dute. Guztiek dute ugalketa sexuala eta batzuek asexuala ere bai.

Zere urdinaren sailkapenaren adibidea

Espeziea: Balaenoptera musculus Zere urdina

Generoa: Balaenoptera Zereak

ONDDOAK

Familia: Balaenopteridae Eztarrian tolesak dituzten balea handiak

ANIMALIAK Subordena: Whippomorpha

Ordena: Artiodactyla Apo bikoitidun gorputzadarrak dituzten ugaztunak

ARKEOBAKTERIOAK

Baleak, izurdeak eta hipopotamoak

Klasea: Mammalia

EUBAKTERIOAK

Ugatzak dituzten kordatuak

EUKARIOTOAK

LANDAREAK

Filuma: Chordata Bizkarrezur neural bat duten animaliak Erreinua: Animalia Animalien filum guztiak

PROTISTOAK ARBASO UNIBERTSAL PROKARIOTOA 2

• Ikaskuntza-sekuentziako urrats bakoitzari heltzeko • •

• •

beharrezkoak diren azalpenak. Unitatean zehar ikaskuntza-egoeran egindako aurrerapenei buruzko gogoeta bat. Zure konpetentzien ebaluazio-proposamen bat, unitate bakoitzerako. anayaharitza.es webgunean deskargatu dezakezu. Komunikazioko eta gizarte-konpromisoko atazak, ikaskuntza-egoeran landutako alderdiren bati buruzkoak. Zuretzat interesgarriak izan daitezkeen beste erronka- proposamen batzuk.

• Diagnosirako tresnen proposamenak (anayaharitza.es

webgunean daude eskuragarri), honako hauen autoebaluazioa egin dezazun: nola planifikatu dituzun atazak, eta nola egin duzun lan taldean, ikaskuntza-sekuentzian zehar. • Irteera-profilaren errubrika bat (anayaharitza.es webgunean daude eskuragarri), autoebaluazioa egin dezazun, jakiteko zenbateraino eskuratu dituzun konpetentziak ikaskuntza-sekuentzian zehar.

4 KALITATE ONEKO HEZKUNTZA

HIRI ETA KOMUNIKATE JASANGARRIAK

17 ITUNAK, HELBURUAK GARATZEKO

GIZARTERATU ZIENTZIA Zientzia-dibulgazioa ezinbestekoa da ezaguera zientifikoa gizarte guztira iritsiko bada. Historiaren joanean, dibulgazioa nahitaezkoa izan da pertsonen bizi-kalitatea hobetzeko. Internet agertu zenetik, informazio zientifikoa lortzea askoz errazagoa da, baina badira oraindik ere arazoak: Internet den ozeano zabal horretan informazio zehatza aurkitzea, informazio hori guk behar dugun zehaztasun-mailara egokitzea, eta gu datu guztietatik zein diren zientifikoak eta zein ez bereizteko gai izatea, besteak beste. Biziaren jatorria, eboluzioa eta izaki bizidunen sailkapena oraindik ere jende askok ezagutzen ez dituen zientzia-gaietako batzuk dira. Noiz sortu zen bizia? Zergatik esaten da gizakia tximinotik datorrela? Zergatik ez dago jada dinosaurorik? Zer mekanismoren bidez gertatzen da eboluzioa? Zergatik dago erregistro fosila osatu gabe? Horra hor eboluzioaren zientziaz ari garenean sortzen diren galdera ohikoenetako batzuk. ERRONKA: zenbait formatu eta plataformatan dibulgazioko materialak sortzea proposatzen dizuegu. Helburua izango litzateke gaur egungo zientzian eboluzioaren arloan dauden alderdirik garrantzitsuenetako batzuk jakitera ematea, eta bi gaitan jarri nahiko genuke bereziki arreta: biziaren jatorriaren teoriak, eta izaki bizidunen sailkapenaren garrantzia.

IRTEERA-PROFILA Kontsultatu eta deskargatu irteera-profila webgunean: anayaharitza.es. IKASKUNTZA-SEKUENTZIA

Zehaztu ikertuko duzuen gaia.

Zer zalantza nagusi daude gai horretan?

Bilatu galdera horiei erantzuteko informazioa.

Ordenatu informazioa, eta adierazi beste modu batera, ulerterraza izan dadin.

U1-U3, U12

UTZI ZURE ITZALA Zientzia-dibulgazioaren bitartez, zientzia jende guztiarentzat ulergarria izatea lortzen dugu, eta beste pertsona batzuk motibatzen ditugu beren buruari gauzen zergatiaz galdetzera, ez zekizkiten gauzei buruzko jakin-mina izatera eta gehiago jakin nahi izatera. 1. Egin zuen hezkuntza-ingurunean inkesta bat: galdetu jendeari, modu anonimoan erantzun dezan, zer zalantza eta jakin-min dituen biziaren jatorriari buruz, eboluzioari buruz edo izaki bizidunen sailkapenari buruz. Gero, aukeratu zalantza ohikoenak, eta saiatu erantzuten. Inkesta zabalagoa egin dezakezue, eta zientziarekin zerikusia duen edozein zalantzari buruz galdetu. 2. Grabatu bideo bat. Galdera guztiei erantzun behar diezue bideoan, ikus-entzunezko baliabideak erabiliz, azalpenak errazteko. Gero, zabaldu zuen inguruan. 3. Egin bigarren inkesta bat, sortu duzuen dibulgazioko materialen eragina aztertzeko. Zuen bideoek nolako eragina izan duten egiaztatzeko aukera emango dizue inkestak. Bideoren batek hobetzea behar du? Inkestako emaitzetan ikusiz gero bideoren bat ez dela eraginkorra izan, planteatu beste modu batera edukia eta grabatu beste azalpen bat. Biologia/ Zientziari buruz aukeratutako gaia testuinguruan kokatu.

Proposamenerako aukeraketa hori argudiatu (zergatiak, kausak, etab.).

Argudiatutakoa frogatzeko ebidentziak (informazio-iturriak, inkestak, etab.).

Inkesten emaitzak (ikaskideenak eta familienak). Erantzunak bilatu.

Ikertu, erantzunak aurkitu, zientzia sormenez gizarteratu. Gizartera zabaldu.

BERRIKUSI ZURE KONPETENTZIAK ETA TALDE-LANA Proiektu honetan landu dituzun konpetentziak eta zure taldeak izan duen jarduna berrikusteko, bete anayaharitza.es webgunean dagoen errubrika.

Aukeratu ikusentzunezko zer formatu erabiliko dituzuen dibulgaziorako.

Prestatu dibulgazioko materialak.

Gizarteratu sortu dituzuen edukiak.

Aztertu zer eragin izan duen zuen dibulgazioekintzak.

U1-U3, U12

U12

3 OSASUNA ETA ONGIZATEA

11 HIRI ETA KOMUNIKATE JASANGARRIAK

12 EKOIZPEN ETA KONTSU MO ARDURATSUA

IKERTU ZURE BARNEAN Ziur asko zeure buruari behin baino gehiagotan galdetu diozu hainbat gauzaren zergatia: bihotza zergatik bizkortzen zait batzuetan? Zer gertatzen da nire barruan arnasa hartzen dudanean?… Galdera horiei erantzuteko, gorputz barnera bidaia bat egingo dugu, ulertzeko nola funtzionatzen duten aparatuek eta sistemek, zer elementuz osatuta dauden eta nola egiten duten lan batera. Horretarako, ordea, den-dena higiarazten duen motorra ezagutu behar dugu: landareak. Izan ere, fotosintesi-prozesuari esker, organismo aerobioek bizitzeko ezinbestekoa duten zerbait lortzen dute: oxigenoa. ERRONKA: aurkezten dizuegun ikerketa-proiektuan gizakion osasuna lantzea da asmoa. Gainera, OMEren arabera osasuna zer den aztertuko duzue, eta bizimodu osasungarrirako ohiturak eta horretan landareek duten eragina landuko dituzue. Binaka, blog edo web-orri bat egingo duzue, eta, han, zuen ingurukoek osasunarekin lotuta dituzten kezka nagusiak idatziko dituzue. Bestalde, erantzunak proposatuko dituzue zalantza ohikoenentzat, dela gorputzaren barne-funtzionamenduari buruzkoak, dela gaixotasunei aurrea hartzeari burukoak, dela bizimodu osasungarrirako ohiturei buruzkoak. Bikote bakoitzak bere blog edo web-orria aurkeztu eta alderdirik interesgarrienak azpimarratuko ditu.

IRTEERA-PROFILA Kontsultatu eta deskargatu irteera-profila webgunean: anayaharitza.es. IKASKUNTZA-SEKUENTZIA

Diseinatu blogaren itxura eta egitura.

Aukeratu zer edukiri buruz ikertuko duzuen.

Bilatu informazioa erantzun nahi dituzuen zalantzei buruz.

Bildu eta erregistratu beharrezkoa den informazioa.

U4-U7

UTZI ZURE ITZALA Nire jarrera antolatu eta haren alde egin teknika erabiliz, aztertu zuen ikerketa eta emaitzak: 1. Jarri ikerketaren emaitzen txostena sortu duzuen web-orrian, eta zabaldu ikastetxean eta sare sozialetan. 2. Adierazi zer bi arazo errepikatzen diren gehien zuen ingurukoen eguneroko errutinetan detektatu dituzuenen artean, eragin dezaketenak estresa, insomnioa, nekea, gaixotasunak… 3. Diseinatu inkesta digital bat, zuek detektatutako arazoei buruz hezkuntza-komunitateak zer kezka dituen eta eguneroko errutina ez-osasungarriak zein diren jakiteko. Inkestan, jarri erantzun irekia emateko aukera ere, inkesta betetzen dutenek beren iritzia eman ahal izan dezaten. Eskatu laguntza irakasleei, guraso-elkarteari eta zuzendaritza-taldeari, inkesta zabaltzeko. Gero, aztertu inkestaren emaitzak, eta ikusi zer proposamen diren jendearen ustez baliagarrienak eta ea horiek bat datozen zientziak emandakoekin. Iritzia edo proposamena aurkeztu eta testuinguruan kokatu.

Proposamenari buruzko iritzia argudiatu (zergatiak, kausak, etab.).

Argudiatutakoa frogatzeko ebidentziak. Ikerketa, metodo zientifikoa, inkesta digitala.

Iritzien emaitzak (ikaskideenak eta familienak). Konparatu.

Emaitzak ebaluatu eta zabaldu (bloga, web-orria). Kontzientziaziokanpaina.

BERRIKUSI ZURE KONPETENTZIAK ETA TALDE-LANA Proiektu honetan landu dituzun konpetentziak eta zure taldeak izan duen jarduna berrikusteko, bete anayaharitza.es webgunean dagoen errubrika.

Ordenatu datuak, eta pentsatu nola dibulgatu blogean.

Antolatu txostena. Prestatu eta antolatu informazioa.

Aurkeztu lortutako datuak.

U4-U7

4 KALITATE ONEKO HEZKUNTZA

HIRI ETA KOMUNIKATE JASANGARRIAK

15 LEHORREKO BIZITZA

GEOCACHING 3, 2, 1 Noiz edo noiz jolastuko zinen altxorraren bila, seguru. Animatuko zinateke gaur bertan abenturari berriro ekiteko? Oraingoan zeuk sortuko dituzu istorioa eta arauak, eta zeuk prestatuko dituzu pistak. Geocaching delakoa altxorrak ezkutatu eta GPS bidez aurkitzeko jolas bat da. Jolastu nahi duenak objektu baten koordenatuak jasotzen ditu, aurkitzen saiatzen da, eta, lortzen badu, beste zerbait uzten du trukean, gainerakoek jolasten jarraitu ahal izan dezaten. Jolas honek aukera bikaina ematen digu ingurumena garbitu eta zaintzeko elkarretaratzeak antolatzeko, CITO hitzordu bat sortuz; GJHak lantzen jarraituko dugu horrela. ERRONKA: proposatzen dizuguna Geocaching jolas bat sortzea eta garrantzi eta interes geologikoko lekuetan altxorrak ezkutatzea da. Leku horietan objektu bat utziko duzue, baita eremu horretako historia geologikoari buruzko informazioa ere; QR kode baten bidez ezagutaraziko da informazioa. Probak eta erronkak prestatu beharko dituzue, QR kodeko informazioan oinarrituta gainditzekoak. Gainera, jolasari buruzko triptiko bat egingo duzue, GPS datuekin, jardueraren berri zabaltzeko. Jolasa diseinatzean, baliatu ideia berritzailez; ingurumenaren gainean inpaktu negatiborik ez eragiten eta bioaniztasunaren zaintzan laguntzen ahalegindu behar dugu. Jolasaren berri ikastetxean eman dezakezu, baita elkarteen bidez ere, eta, zergatik ez, zure herriko udalaren bitartez ere bai.

IRTEERA-PROFILA Kontsultatu eta deskargatu irteera-profila webgunean: anayaharitza.es. IKASKUNTZA-SEKUENTZIA

Ikertu zer diren Geocaching-a eta CITO hitzorduak.

Erabili zuzeneko neurketa-metodoak eta teknologia berriak.

Definitu prozesu geologikoak eta intereseko paisaiak.

Bilatu informazio geologikoa.

U8-U11

UTZI ZURE ITZALA Litekeena da Geocaching jolasa sortzeko egin duzun lanak datu garrantzitsuak ezagutzera eman izana zure ingurunearen historia geologikoari buruz, nola aldatu den erliebea agente atmosferikoen eraginez, zure inguruneko bioaniztasunak eraginda eta/edo gizakiok hartan eragin dugun inpaktuagatik. Nire jarrera antolatu eta haren alde egin teknika erabiliz: 1. Proposatu CITO hitzorduak, zure ingurunean arriskuak edo inpaktu negatiboak txikitzeko. 2. Iradoki eta aztertu zure inguruneko paisaia batzuk aldatu eta eraldatu izana esplika dezaketen beste kausa batzuk, metodo zientifikoa erabiliz. 3. Diseinatu inkesta digital bat, jakiteko ea zure ingurukoei eta ikastetxekoei interesgarria iruditzen zaien zuek Geocaching jolasa sortzea. Galdetu ea jolastuko liratekeen, ea interesgarria iruditzen zaien, eta ea hartuko luketen parte leku jakin batzuk garbitzeko eta zaintzeko elkarretaratze horietan. Gero, argitaratu emaitzak, eta zabaldu. Nork daki, agian baliagarriak zaizkio udalari! Geocaching jolaseko lekuak aurkeztu eta testuinguruan kokatu.

Proposamenerako aukeraketa hori argudiatu (zergatiak, kausak, etab.).

Argudiatutakoa frogatzeko ebidentziak. Ikerketa, metodo zientifikoa, inkesta digitala.

Iritzien emaitzak (ikaskideenak eta familienak). Konparatu.

Iritzia edo proposamena ebaluatu, irizpide, argudio eta ebidentzia propioak erabiliz.

BERRIKUSI ZURE KONPETENTZIAK ETA TALDE-LANA Proiektu honetan landu dituzun konpetentziak eta zure taldeak izan duen jarduna berrikusteko, bete anayaharitza.es webgunean dagoen errubrika.

Bildu eta erregistratu beharrezkoa den informazioa.

Iragazi datu interesgarriak eta interpretatu emaitzak.

Antolatu jolasa.

Aurkeztu jolasa. Azaldu jarraibideak.

Dibulgatu proiektua.

U8-U11

U11

2 GOSERIK EZ IZATEA

3 OSASUNA ETA ONGIZATEA

13 KLIMA BABESTEKO EKINTZA

PROTEINA-AUKERAK Ikaskuntza-egoera honetan proposatu nahi dizuegu aztertzea zer-nolako erlazioa dugun gizakiok planetako gainerako izaki bizidunekin eta, batik bat, zer-nolako eragina duen gure elikadurak ingurumenean. Horma-irudien bidez, kontzientziazio-kanpaina bat egingo duzue giza elikadurak ingurumenean duen eraginari buruz, eta hartan kalte gutxiago eragiteko neurriak proposatuko dituzue. Horretarako, hainbat gai landu eta aztertuko dituzue: munduko zenbait kulturaren elikadura-ohiturak, elikagaien ekoizpena, banaketa eta kontsumoa, eta zer teknologia, elikagai eta ohitura diren ingurumenaren aldetik jasangarrienak. Abiapuntu gisa, gizakiok dugun proteina-beharra aztertuko duzue, eta zein diren proteinaiturri nagusiak, bai animalia-jatorrikoak, bai landare-jatorrikoak. ERRONKA: horma-irudien bidez kontzientziazio-kanpaina bat egitea, erakusketa baterako oinarri gisa balioko duena, bai ikastetxean eta bai hedabideetan. Eta, gainera, elikadura-ohiturei eta elikagaigintzari buruzko mahai-inguru zientifiko gidatu batean parte hartzea. Helburua da komunikazio- eta ikaskuntza-esparru egoki bat sortzea, gai izan gaitezen barrera kulturalak hausteko eta bestelako elikadura-ohiturak hartzeko, ez hain kutsatzaileak.

IRTEERA-PROFILA Kontsultatu eta deskargatu irteera-profila webgunean: anayaharitza.es. IKASKUNTZA-SEKUENTZIA

Bilatu proteina-premiei buruzko informazioa.

Zehaztu zer proteinaiturri diren nagusiak.

Aztertu zer ingurumeninpaktu duen elikagaiak lortzeko prozesuak.

Bildu eta erregistratu lortu duzuen informazioa.

U13-14

UTZI ZURE ITZALA Gutxiago kutsatzen duten alternatiba jasangarriagoak bilatzen baditugu, gure ingurune eta natura-ingurunearen gaineko inpaktu negatiboa txikitzen lagunduko dugu. Baliabideak arduraz erabiltzen baditugu, lagundu ahalko dugu gizakion osasunaren eta ekosistemen osasunaren arteko oreka ezinbestekoa aurkitzen. Nire jarrera antolatu eta haren alde egin teknika erabiliz: 1. Sortu inkesta digital bat, zuen azterlanari buruzko datu esanguratsuak biltzeko. Galdetu diezaiokezue jendeari, adibidez, gure gizartean ohikoak diren elikadura-ohiturei buruz eta zenbateraino dagoen prest bere eguneroko bizitzan hain ohikoak ez diren bestelako elikagai batzuk sartzeko (intsektuak, adibidez). 2. Grabatu bideo bat, gizakiok natura zergatik behar dugun azaltzeko. Aukera bat publizitate-iragarki formatuan egitea da. Egin muntaia bat, eta zabaldu zuen inguruan. 3. Joan azokara, eta ikusi nongoak diren fruituak eta barazkiak. Aztertu zer-nolako ingurumen-inpaktua duten jatorriko lekutik salmenta-lekura 500 km-tik gorako bidea egiten dutenek. Gero, egin triptiko bat, azaltzeko zer den tokiko kontsumoa, tokiko zer produktu dauden nagusiki zuek bizi zareten lekuan eta zer abantaila dituen tokiko produktuak kontsumitzeak ingurumenaren aldetik.

Informazioa bilatu, bildu, eta ideia nagusiak laburbildu.

Proiektuko gaia aukeratu.

Gaiari buruzko zenbait ikuspegi kontrastatu. Gutxiago kutsatzen duten alternatiba jasangarriagoak proposatu.

Proposatutako alternatibek eta erantzunek ingurunean duten inpaktua aztertu. Hobetzeko proposamenak egin.

Kontzientziaziokanpainarako produktuak egin. Gizarteratu.

BERRIKUSI ZURE KONPETENTZIAK ETA TALDE-LANA Proiektu honetan landu dituzun konpetentziak eta zure taldeak izan duen jarduna berrikusteko, bete anayaharitza.es webgunean dagoen errubrika.

Atera ondorioak datuetatik.

Antolatu informazioa eta diseinatu hormairudia.

Aurkeztu ikerketan lortutako datuak.

U13-14

U14

Biologia, geologia eta ingurumen-zientziak ikasten LAN HONETAN Hiru diziplina hauek nekez uler daitezke elkarren arteko loturak kontuan hartu gabe, eta, alde horretatik, oso bide egokia dira jabetzeko guk beste hainbat espezierekin batera bizitoki dugun planeta hau sistema bat eta bakarra dela, den-dena erlazionatuta dagoen oso sistema konplexua. Horregatik, lan honetan, izaki bizidunen arteko erlazioak eta horien eta Lurraren zati bizigabearen artekoak ulertzeko ezinbestekoak diren jakintza askotarikoak modu integratuan eta diziplinartekotasunetik ikastea proposatzen dugu, betiere zientziaren oinarrizko printzipioak eta metodoak aplikatzearen ikuspegitik eta helburu garbi bat lortzeko asmoz: pentsamendu libre eta independentea garatzea, hainbesteko irrikaz nahi dugun garapen jasangarria lortu ahal izan dadin. Bidea urratzen hasteko, biziaren funtsezko oinarriak aztertuko ditugu, bai molekulen mailan, bai zelulen eta ehunen mailan. Jakintza horiek behar-beharrezkoak dira ikasturte honetako hurrengo etapan aurrera egin ahal izateko: aniztasun biologikoa eta haren sailkapena eta fisiologia ezagutzea, eta, horren bidez, ulertzea, aldi berean, zein den gure espeziearen errealitatea, Lurreko biosferaren parte den aldetik. Biziaren ezagutza izan ondotik, planetaren osagai abiotikoak ezagutzeko garaia iritsiko zaigu, eta atmosfera, hidrosfera eta geosferaren egituren eta dinamiken deskribapenari helduko diogu. Oso kontuan hartu da ikastea egitura bizigabe horiek zeinen beharrezkoak izan diren biziaren garapenean eta eboluzioan, gaur egun ezagutzen duguna izatera irits dadin. Horregatik, erregistro estratigrafikoaren azterketa liluragarria zertan datzan azaltzen da, hari esker argitu baitezakegu espezieek zer eboluzio izan duten denbora geologikoaren joanean. Ikasturtea amaitzeko, ikuspegi globala emango digun arlo bat aztertuko dugu: ingurumena, edo, bestela esanda, gu zatitxotzat gauzkan eta espezie gisa mantentzen gaituen natura hori. Azken helburua da jabetzea gure bizia mailegu bat dela, gure planeta zoragarriak egiten digun materia- eta energia-mailegu bat, eta itzultzeko unea iristen zaigun arte nola erabiltzen dugun garrantzi handikoa dela, baldintzatu egiten dituelako gure oraina eta etorkizuna espezie gisa.

1 Biziaren oinarri molekularra ZERTARAKO IKASI IZAKI BIZIDUNEN KONPOSIZIOA? Izaki bizidunok eta inguruan ditugun gorputz guztiak materia mota berberaz osatuta gaude. Hala eta guztiz ere, gure konposizio kimikoa oso berezia da. Eta kimika berezi horrek gauza zoragarri bezain paregabe bat eman dio unibertsoko gure txoko txiki honi: bizia. Izaki bizidunei buruzko ezagutzan egin den aurrerapen handietako bat biologia molekular deritzona garatzea izan da. Zelulan gertatzen diren prozesu guztiak zelulako molekulen arteko erreakzio kimikoetan oinarritzen dira. Gainera, prozesu molekularren ondorioz gertatzen dira organismo bateko zelulen arteko interakzioak, organismoen artekoak ere bai, eta giza kontzientzia eta arrazoimena ere prozesu molekularren ondorio dira. Biomolekulak eta haien arteko interakzioak zertan diren ikastea eta aztertzea funtsezkoa da zientziaren esparruan dihardutenentzat. Horri esker, bizi-prozesuek zer mekanismo duten uler dezakete eta, behar bezala ez dabiltzanean, prozesu horietan nola esku hartu jakitera irits daitezke. Izaki bizidunen kimika ikastea lagungarri gertatuko zaizu izaki bizidunen funtzionamendua ezagutzeko eta ulertzeko.

TALDEKA ERANTZUN 1. Izaki bizidunen konposizioa aztertzen duten bi zientzia- adar biokimika eta biologia molekularra dira. Ikertu taldeka nola irits daitekeen zientzia horietako profesionala izatera, eta azaldu ikasgelan. • Zer ikasketa egin behar dira lanbide horietan jarduteko? Nola iristen da ikasketa horietara? • Zer alde daude bi diziplina horien artean? • Zer gaitasun (behaketa, pertseberantzia, zehaztasuna...) izan behar dituzte ikasketa horiek egitea erabakitzen dutenek? • Zer irteera profesional izan ditzakete ikasketa horiek egiten dituztenek?

MARGARITA SALAS Margarita Salas kimikari, birologo, ikertzaile zientifiko eta immunologo espainiar handi bat da. Birusen infekzioekiko erantzun immunitarioa eta, batez ere, txertoen funtzionamenduarekin lotutako alderdiak dira bere ikerketen ardatzak. Bere ikerlanen artean, azpimarratzekoa da mekanismo molekularren azterketa eta antigenoen aurkezpena, eta horietan oinarriturik egin dira HIESaren edo malariaren kontrako txertoak diseinatzeko hainbat entsegu kliniko. Era berean, bere lantaldearekin batera aurkitu zuen Phi29 fagoaren material genetikoaren erreplikazioa hasteko mekanismo berri bat; hain zuzen ere, fago horren DNAk bere muturretan proteina bat duela ohartu zen, bikoizketa hasteko funtsezkoa dena. Bere aurkikuntzarik esanguratsuena, baina, DNA-polimerasa aurkitzea izan zen, fago batek bakterioa bat kutsatu eta haren baitan ugaltzen den modua aztertzen ari zela. Bere propietate baten ondorioz, proteina hori bakarra da DNA anplifikatzeko orduan: DNAren milaka edo are milioika kopia lortzen ditu, oso kopuru txikietatik abiatuta. Proteina horren aurkikuntza patentatu egin zen eta bere onurek 2009 arte eragina izan zuten CSICen.

Zer aurkituko duzu? Unitate honetan • Zertarako ikasi izaki bizidunen konposizioa? 1. Materia bizidunaren konposizioa 2. Ura eta gatz mineralak 3. Gluzidoak 4. Lipidoak 5. Proteinak 6. Azido nukleikoak 7. Izaki bizidunen antolaketa 8. Biziaren mugak • Landu ikasitakoa

anayaharitza.es webgunean Motibatzeko • Fenomeno osmotikoak zeluletan • Zientzia atalak • Garapen Jasangarrirako Helburuak. 2.1 xedea Lehendik dakizuna detektatzeko • Lehendik dakizuna ebaluatzea Ikasteko • Nola egin kontzeptu-mapa hierarkiko bat • Fosfolipidoak eta zelula-mintzak • Aminoazido motak • Nola egin organigrama erradial bat • Entzimen espezifikotasuna azaltzeko ereduak • Luc Montagnier Lantzeko • Jolastuz ikasi

Unitate honetako edukiak eta jarduerak erabilgarriak izan daitezke eranskineko diziplina anitzeko «Gizarteratu zientzia» proiektua egiteko.

• Egin proba

Materia bizidunaren konposizioa 1.1. Izaki bizidunak definitzen dituzten ezaugarriak

Ariketak

1 Zer ezaugarrirengatik dira bioelementuak egokiak

Gure planetan bizi diren izaki bizidun guztiek hiru ezaugarri komun dituzte, materia bizigabetik bereizteko baliagarriak:

2 Nola sailkatzen ditugu bioelementuak?

• Konposizio kimiko berdintsua dute. Izaki bizidunen

3 Sailkatu elementu hauek: Cu, Mo, C, O, Ca, Mg, Fe,

artean badira aldeak, jakina, baina desberdintasun horiek gorabehera, denak elementu kimiko berberez osatuta daude; nagusiki, karbonoz.

izaki bizidunentzat?

I, H, Na eta Cl.

• Unitate berdintsuetan oinarrituta antolatuta daude.

Izaki bizidun guztiak zelulaz osatuta daude. netik energia eta materia lortzeko eta horiek substantzia konplexuago bihurtzeko; erlazioa, inguruneko aldaketak hautemateko eta, funtzio guztiak kontrolatuz, orekan irauteko; eta ugalketa, espeziea iraunarazteko.

1.2. Bioelementuak Unibertsoko gorputz guztiek osagai dituzten elementu kimiko berberen atomoz eta molekulaz osatuta daude izaki bizidunak, baina modu berezian antolatuak dituzte, eta horrek materia bizidunari konplexutasun-maila handiagoa ematen dio, bai alderdi kimikotik, bai egituraren aldetik. Bioelementuak izaki bizidunak eratzeko ezinbestekoak diren elementu kimikoak dira. Hiru mota bereizten dira, ugaritasunaren arabera: lehen mailako bioelementuak, bigarren mailakoak eta oligoelementuak. • Lehen mailako bioelementuak (edo bioelementu prima-

rioak) materia bizidunaren % 96 dira, eta ezinbestekoak dira izaki bizidunen biomolekulak eratzeko. Elementu nagusia karbonoa (C) da, eta haren ondoren, hidrogenoa (H), oxigenoa (O), nitrogenoa (N), fosforoa (P) eta sufrea (S). Elementu horiek dira egokiak, eta ez beste ezein, bizia sortzeko, nahiko ugariak direlako, erraz asimilatzen direlako, masa atomiko txikia dutelako, eta oso lotura kobalente egonkorrak eratzen dituztelako. • Bigarren mailako bioelementuak (edo bioelementu

sekundarioak), izaki bizidunek askoz kantitate txikiagoa izan arren, garrantzi handikoak dira zenbait funtzio fisiologiko egiteko. Nagusiak hauek dira: sodioa (Na), potasioa (K), magnesioa (Mg), kaltzioa (Ca) eta kloroa (Cl). • Oligoelementuak oso ehuneko txikia dira, baina hala

eta guztiz ere, ezinbestekoak dira. Oligoelementu askok katalizatzaile gisa jokatzen dute erreakzio kimikoetan. Oligoelementuak dira, esate baterako, burdina (Fe), kobrea (Cu), iodoa (I) eta litioa (Li). 24

LURRAZALAREKIN PARTEKATZEN AL DITUGU ELEMENTUAK?

• Bizi-funtzio berberak egiten dituzte: nutrizioa, inguru-

Ehun elementu kimiko baino gehiago ezagutzen ditugu, baina 60 bakarrik ditu materia bizidunak, eta horietatik 25 dituzte izaki bizidun guztiek. Gainera, 60 horietatik 6k gure materiaren % 96 osatzen dute. Taula honetan agertzen dira elementu kimiko horietako batzuk eta zer ehuneko duten lurrazalean eta gizakiengan. Zer desberdintasun aurkitzen dituzu lurrazaleko eta gizakien elementuen ehunekoa konparatzean? Elementua

Lurrazala (masaren ehunekoa)

Gizakia (masaren ehunekoa)

Hidrogenoa (H)

0,950

9,350

Karbonoa (C)

0,180

19,370

Nitrogenoa (N)

0,030

5,140

Oxigenoa (O)

50,020

62,810

Kaltzioa (Ca)

3,220

1,380

Fosforoa (P)

0,110

0,640

Sufrea (S)

0,110

0,620

Sodioa (Na)

2,360

0,250

Potasioa (K)

2,280

0,210

Kloroa (Cl)

0,200

0,180

Silizioa (Si)

25,800

Baztergarria

Magnesioa (Mg)

2,080

0,040

Burdina (Fe)

4,180

0,005

Gainerakoa

8,480

Baztergarria

Zer elementuk osatzen dute izaki bizidunen materiaren % 96? Taulan azaltzen diren elementuetatik, zein dira lehen mailako bioelementuak? Ba al dago oligoelementuren bat?

U 1

Karbono atomoaren ezaugarriak Gure planetan, materia bizidun guzti-guztiaren oina rria karbonoa da; funtsezko elementu kimikoa da, beraz. Karbonoak dituen ezaugarri kimikoak direla eta, biomolekula organikoak eraikitzeko oinarri gisa balio duten egiturak eratu ditzake.

Metano molekula (tetrabalentzia)

Lotura kobalente bakuna

Karbono atomoaren ezaugarriak hauek dira: tetrabalentzia du, kate luzeak eratu ditzake, eta aldakortasun molekular handia ahalbidetzen du.

Tetrabalentzia du Karbono atomoa gehienez ere beste lau atomorekin elkartzen da. Beste karbono atomo batzuekin lotura kobalenteak egin ditzake; loturak bakunak, bikoitzak edo hirukoitzak izan daitezke. Lotura egonkorrak dira, eta energia handia pilatzen dute; hausten direnean, energia hori askatu egiten da batzuetan. Molekula organikoetan, lotura gehienak bakunak dira. Egoera horretan, karbonoak tetraedro baten erdian balego bezala jokatzen du (metano molekularen irudia); erpinetan karbonoaren lau balentziak daude, eta horrela, molekulak egitura tridimentsionala du.

Karbono atomoa tetraedroaren erdian Hidrogeno atomoa tetraedroaren erpinean

Karbono atomoak eratu ditzakeen kate eta lotura motak Kate lineala

Etano molekula (C–C lotura bakuna)

C C C C

Kate luzeak eratu ditzake Tetraedroak alboetara beste tetraedro batzuekin elkartu ohi dira, eta horrela, kate luze eta sendoak (kate karbonatuak) eratzen dituzte. Bakunenak eta ugarienak hidrokarburo-kateak dira; horietan, karbono- hezurdura hidrogeno atomoekin bakarrik osatzen da. Karbono-kateak izan daitezke linealak, adarkatuak edo ziklikoak (hau da, uztai forman itxiak). Eta gainera, aseak (lotura bakunak dituzte) edo asegabeak (lotura bikoitzak edo hirukoitzak dituzte).

Kate adarkatua

C C C C C Kate adarkatua

Aldakortasun molekular handia ahalbidetzen du Karbonoak aldakortasun molekular handia egotea ahalbidetzen du, zenbait elementurekin egin baititzake loturak. Hidrogeno, oxigeno eta nitrogenoarekin modu egonkorrean konbinatzen da; hala, zenbait funtzio-talde eratzen dira, eta batzuk besteak bihur daitezke, oxidazio-erredukzio (erredox) erreakzio kimikoen bidez.

Ariketak

4 Zer lotura mota egiten dira karbono atomoen artean?

Isobutano molekula

H C

C H

Ziklopropano molekula (kate ziklikoa)

C H

Lotura bikoitzak

C O

C C

Lotura hirukoitzak

C C

Eteno molekula (C=C lotura bikoitza)

Etino molekula (C≡C lotura hirukoitza)

5 Marraztu kate hidrokarbonatu asegabe bat, zortzi karbono atomokoa, adarkaduraren bat duena.

Materia bizidunaren konposizioa

1.3. Biomolekula organikoak eta konposatu ez-organikoak Biomolekula organikoak izaki bizidunek bakarrik dituzten molekulak dira, zenbait bioelementu konbinatuz eratuak. Konposatu ez-organikoak ez dituzte izaki bizidunek bakarrik, eta hauek dira: ura, gatz mineralak eta zenbait gas.

Biomolekula organikoak

Ariketak

6 Zer dira funtzio-taldeak 7

Ikertu zer funtzio-talde duten edo dituzten konposatu hauek: metionina, etanola, galaktosa, azido oleikoa eta testosterona.

Biomolekula organikoak, materia bizidunak bakarrik dituenak, hauek dira: gluzidoak edo karbohidratoak, lipidoak, proteinak eta azido nukleikoak. Molekula organikoen propietateak zenbait alderdiren araberakoak dira: • Karbono atomoen antolaketa (kate lineala, adarkatua...). • Katearen luzera; izan ere, txikitu egiten du molekularen polaritatea, hau da,

zenbaterainoko ahalmena duen interakzio elektrostatikoak egiteko, eta beraz, zenbateraino den disolbagarria uretan. • Funtzio-taldea, horrek bereizten baitu molekula, propietate espezifikoak

ematen dizkion heinean.

Funtzio-taldeak Funtzio-taldea molekula bati funtzio baten propietate bereizgarriak ezartzen dizkion atomoa edo atomo multzoa da, eta kate karbonatura lotuta dauden hidrogenoetako bat edo gehiago ordezkatzen ditu.

Interes biologikoko funtzio-talde nagusiak Funtzio-taldea

Formula orokorra

Garrantzi biologikoa

Konposatu mota

Adibidea

Hidroxiloa

R-OH

Polaritatea ematen du. Hidrogenozubiak eratzen ditu.

Alkohola

Metanola

Karboxiloa

R-COOH

Azido ahula da (hidrogeno-emailea): hidrogeno ioi bat galtzen duenean, karga negatiboa hartzen du.

Azido organikoa

Gantz-azidoa

Glukosa

R-CHO

Polaritatea ematen du, eta disolbagarria izatea ahalbidetzen du. Azukreen bereizgarria da.

Aldehidoa

Karboniloa

Zetona

Fruktosa

Aminoa

R-NH2

Base ahula da (hidrogeno-hartzailea): hidrogeno ioi bat hartzen duenean, karga positiboa hartzen du.

Amina

Aminoazidoa

Esterra

R-COOR

Urarekin hidrolizatzen dira, eta azidotan eta alkoholetan deskonposatzen dira.

Esterra

Kolesterola

Fosfatoa

R-PO4H2

Azidoa da (hidrogeno-emailea); disoluzioan dagoenean, karga negatiboa izan ohi du.

Konposatu fosforilatua

ATP (adenosina trifosfatoa)

U 1 Los tipos de fórmulas de los compuestos del carbono Formula molekularra. Molekulak guztira zenbat atomo dituen adierazten du; adibidez, C2H6. CH3

CH3

C2H6

Formula erdigaratua. Erabiliena da. Karbono atomo berera lotuta dauden atomo guztiak multzokatuta adierazten ditu.

CH3

A Kate lineal aseko hidrokarburo bat dugu, sei karbono atomokoa. Idatzi formula molekularra eta formula garatua.

Formula garatua. Molekulak ditu en atomoak elkarren artean nola dauden lotuta adierazten du.

C2H6

Bi isomeria mota daude: egiturazkoa eta espaziala.

Egitura-isomeria Isomeria mota honetan, atomo berberek molekula desberdinak eratzen dituzte. Egoera hauetan gertatzen da:

Funtzio-talde isomeroak

CH3

Kate-isomeroak

Isómeros Isómerosde decadena cadena

Isómeros Isómerosfuncionales funcionales

CH CH33

CH22 CH

HH22

CH22 OH CH CH33 CH OH HH33CC

CH CH33 HH33CC

HH22

CH CH33

Espazio-isomeroak Cis-trans isomeroak

H H

H3CH3C

CH3CH3

H H

C CC C

CH3CH3

Cis-2-butenoa

Espazio-isomeria edo esteroisomeria dagoela esaten dugu funtzio-talde batzuk espazioan desberdin orienta daitezkeenean eta, hala, egitura tridimentsional desberdineko molekulak eratzen direnean. Besteak beste, bi mota hauek daude:

H H

H3CH3C

Trans-2-butenoa

Isomero optikoak

• Cis-trans isomeria geometrikoa. Bi funtzio-talde egitura-

COOH

ren alde berean daude (cis-isomeroa), edo kontrako aldeetan (trans-isomeroa). hau da, karbonoak lau funtzio-talde desberdinetara lotuta daude. Horiek desberdin orientatuta egon daitezke, eta hala, elkarrekiko ispilu-irudi diren molekulak sortzen dira; beraz, ezin dira gainjarri. Bi modutara izendatzen dira: D-(destrogiroa) eta L-(lebogiroa).

CH3

Egitura-isomeroak

Espazio-isomeria

• Isomeria optikoa. Molekulak karbono asimetrikoak ditu;

Isomero motak

• Atomo berberez osatutako funtzio-talde desberdinak

daudenean. Adibidez, aldehido bat eta zetona bat.

mo bati lotuta. Gehitu al diezaiokezu funtzio-talde hori aurreko atalean idatzi duzun konposatuari?

• Funtzio-taldeek katean kokapen desberdina izan dezake-

tenean (kate-isomeroak). Adibidez, funtzio-talde bat kokapen batean baino gehiagotan jar daitekeenean, edo katea lineala edo adarkatua izan daitekeenean.

B Alkoholek –OH funtzio-talde bat dute karbono ato-

1.4. Isomeria Isomeroak formula molekular bera baina atomo-egitura edo -banaketa desberdina duten substantzia kimikoak dira.

NH2 D-(destrogiroa)

COOH

NH2 L-(lebogiroa)

Ura eta gatz mineralak Uraren egitura dipolarra

Materia bizidunak konposatu ez-organikoak ere baditu osagai: ura eta gatz mineralak. Biomolekula organikoak ez bezala, konposatu ez-organikoak materia bizigabean ere badaude.

Karga-dentsitate positiboa

Hidrogeno atomoa

2.1. Uraren egitura

δ+

Ura da materia bizidunak ugarien duen substantzia kimikoa. Ur molekula bi hidrogeno atomoz eta oxigeno atomo batez osatuta dago. Atomo horiek elkartzen direnean, partekatzen dituzten elektroiak forma irregularrean banatzen dituzte: oxigeno atomotik gertuago geratzen dira, elektronegatiboagoa delako.

Karga-dentsitate negatiboa

δ+

Lotura kobalentea

O δ–

Oxigeno atomoa

Ur likidoaren egitura

Hori dela eta, ur molekula dipolarra da; alegia, zati batean karga-dentsitate negatiboa handiagoa du (elektronegatiboa), oxigenotik gertu, eta beste zati batean karga-dentsitate posi tiboa handiagoa da (elektropositiboa), hidrogeno atomoen aldean.

Hidrogenozubien bidezko loturak

Ura dipolarra izateak aukera ematen dio beste ur molekula batzuekin hidrogeno-zubien bidezko loturak egiteko. Hala, masa molekular handiagoko multzoak eratzen dira, eta horregatik, giro-tenperaturan likido-egoeran dago ura. Bestalde, gogoan izatekoa da urak beste substantzia polar batzuekin ere egin ditzakeela hidrogeno-zubiak.

Uraren propietateak eta funtzioak Uraren propietateak Ur molekularen polaritateagatik, disolbatzaile biologiko nagusia da.

Funtzio biologikoa izaki bizidunetan

• Urak garraio-funtzioa betetzen du, eta substantzia gehienek ur-ingurunea baliatuz zirkulatzen dute organismoen barruan.

• Urak funtzio metabolikoa betetzen du, eta erreakzio biokimiko gehienak ur-ingurunean gertatzen dira; erreakzio horietan, erreaktiboa nahiz produktua izan daiteke ura.

Bero espezifiko altua eta lurruntze-bero sor altua dituela-eta, bero kantitate handiak pilatu ditzake; gero, beroa astiro-astiro askatzen du, eta horrela, tenperaturaaldaketak leuntzen ditu.

• Urak termorregulazio-funtzioa betetzen du, garrantzi han-

Solido-egoeran dentsitate txikiagoa duela-eta (ura izoztean dilatatu egiten delako), izotzak flotatu egiten du ur likidoaren gainean.

• Ur-masen gainean izotza eratzen denean, bero-isolatzaile

Ur molekulek kohesio-indar handia dutela-eta (hidrogenozubiei esker), gainazal-tentsio handiko likidoa da ura.

• Horri esker, organismo txikiak ur gainean ibil daitezke, eta

dikoa, izaki bizidunek hari esker manten baitezakete konstante beren tenperatura.

funtzioa betetzen du, eta horri esker bizi daitezke izaki bizidun urtarrak oso klima hotzeko lekuetan.

gainera, kapilaritatea gertatzen da.

• Urak indargetze mekanikoa egiteko funtzioa betetzen du,

eta horri esker, adibidez, hezurrek ez dute elkar urratzen mugitzean.

• Urak egitura-funtzioa betetzen du, zelulei bolumena ematen baitie.

2.2. Gatz mineralak Gatz mineralak konposatu ez-organikoak dira, eta era askotako funtzioak betetzen dituzte. Organismoetan bi modutan daude nagusiki: hauspeatuta edo uretan disolbatuta.

Gatz hauspeatuak Gatz hauek funtzio eskeletikoa betetzen dute, batik bat; hau da, eskeleto- egiturei sendotasuna ematen diete. Esaterako, karbonatoek animalia ugariren oskolak edo maskorrak eratzen dituzte; fosfatoak hezurretan jalkitzen dira; eta silikatoak belakien barne-eskeletoan daude.

Gatz disolbatuak Uretan, gatzak disoziatuta egoten dira anioitan (adibidez, kloru roak, fosfatoak, karbonatoak, nitratoak eta bikarbonatoak) eta katioitan (esate baterako, kaltzioa, magnesioa, burdina, sodioa eta potasioa). Ioi horiek zenbait funtzio bete tzen dituzte: • Erregulazio-funtzioak, organismoak homeostasia lortzeko

ZER GERTATU ZAIO OILOAREN ARRAUTZARI?

U 1

Oilo baten arrautza ozpin-disoluzio batean sartu da 72 orduz. Epe hori amaitzean ikusten denez, arrautza mintz erdiiragazkor batez estalita dago eta handitu egin da. Zer azalpen emango zenioke horri? Gogora ezazu: mintz erdiiragazkor batek (adibidez, zelula-mintzak) kontzentrazio desberdineko bi ingurune bereizten baditu, osmosi izeneko fenomenoa gertatzen da; hau da, bi inguruneen kontzentrazioa berdintzeko joera dago. Solutuak ezin duenez barrera zeharkatu, ura alderik kontzentratuenera igarotzen da, presio-diferentzia bat eraginez: presio osmotikoa. Jarraian, arrautza garbitu, azukre-disoluzio ase batean sartu eta 24 orduz itxaroten da. Denbora horren buruan, arrautza zimurra dago. Azaldu al dezakezu zer gertatu zaion arrautzari?

(barne-inguruneak egonkor irautea, alegia), zenbait prozesuren bidez: – Organismoaren barruan gazitasuna eta pH-a konstante mantentzea. – Entzimen aktibitatea erregulatzea. – Presio osmotikoa eta zelulen bolumena erregulatzea. • Funtzio espezifikoak, zenbait gatzen bidez egiten direnak.

Adibidez: – Muskuluen uzkurdura; sodioa, potasioa eta magnesioa behar dira. – Odolaren koagulazioa; kaltzioa behar-beharrezkoa da horretarako. – Nerbio-bulkadaren transmisioa; sodioa, potasioa eta kaltzioa behar dira. ANTOLATU IKASITAKOA

Kontzeptu-mapa hierarkikoa. Koadernoan, zabaldu konposatu ez-organikoen eskema, hauspeatuta edo uretan disolbatuta dauden gatzen funtzio garrantzitsuenak gehituz. Kontzeptu- mapak egiten ikasteko, erabili webguneko baliabidea anayaharitza.es.

SUBSTANTZIA EZ-ORGANIKOAK Hauek dira

Hauek dira

Ura

Gatz mineralak. Bi modutan egon daitezke:

Hauspeatuta

Disolbatuta 29

Gluzidoak Gluzidoak edo karbohidratoak biomolekula organikoak dira, nagusiki karbonoz, hidrogenoz eta oxigenoz osatuak, eta formula orokor hau dute: CnH2nOn. Gluzidoak hiru multzo handitan sailkatu ohi dira, nolako tamaina eta egitura duten kontuan hartuz: monosakaridoak, disakaridoak eta polisakaridoak. Gluzidoei azukre ere esaten zaie, zaporez gozoak direlako.

3.1. Monosakaridoak Monosakaridoak gluzidorik bakunenak dira, eta ezin deskonposa daitezke molekula txikiagotan. Garrantzi handiko monosakaridoak dira, esate baterako, glukosa, fruktosa eta erribosa.

Monosakaridoak eta isomeria Monosakaridoek egitura- eta espazio-isomeria dute.

Egitura-isomeria Isomeria mota honen adibide ditugu, besteak beste, glukosa eta fruktosa. Formula molekular bera dute (C6H12O6), baina funtzio-talde desberdinak dituzte: glukosak aldehido talde bat du, eta fruktosak, berriz, zetona talde bat. H

• 3-7 karbono atomo dituzte, elkarren artean lotuta. • Karbono atomo bakoitza funtzio-talde bati lotuta

Aldehidoa

CH2OH

Zetona

Monosakaridoen ezaugarriak Monosakaridoek ezaugarri hauek dituzte:

O C

CH2OH

CH2OH C6H12O6

C6H12O6

Formula molekular bera

Glukosa

Fruktosa

dago. Bi talde mota izan daitezke:

Espazio-isomeria

– Karbonilo talde bat, bakarra: aldehido taldea izango da, karbonoa katearen muturrean badago, edo zetona taldea, karbonoa katearen muturreko karbonotik gertuen dagoena bada.

Honen adibide dira D-glukosa eta L-glukosa. Bi isomeroek zera dute desberdin: non kokatuak dituzten (eskuinean edo ezkerrean) hidroxilo taldeak (enantiomeroak). Glukosa ziklatzen denean, bi isomero berri agertzen dira (anomeroak), α eta β, bi hidroxilo taldeen kokapen erlatiboaren arabera, planoaren alde berean edo kontrako aldeetan egon baitaitezke.

– Hidroxilo talde bana gainerako karbonoei lotuta. • Ur-disoluzioan, bost C atomo baino gehiago dituzten

monosakaridoak itxi egin ohi dira, eta egitura ziklikoa eratzen da. Egitura zikliko horrek bost karbono atomo baditu, furanosa esaten zaio, eta sei karbono atomo baditu, piranosa.

Monosakaridoen nomenklatura eta sailkapena Monosakaridoak bi irizpideren arabera sailkatu daitezke, eta horren araberako nomenklatura erabiltzen da. Edonola ere, nomenklatura horri beti –osa atzizkia gehitzen zaio. Hauek dira irizpideak:

• Zer funtzio-talde duten (aldehidoa edo zetona). Hori

ere aurrizkien bidez adierazten da: aldo– (aldehido taldea bada) eta zeto– (zetona taldea bada). Beraz, monosakaridoak aldosak eta zetosak izan daitezke. Glukosak, adibidez, sei C atomo ditu, eta aldehido talde bat du muturrean. Beraz, monosakarido hori aldohexosa da. 30

CH2OH

CH2OH D-Glukosa

L-Glukosa

Anomero ziklikoak

CH2OH H

O C

• Zenbat karbono atomo dituzten. Hori adierazteko,

aurrizkiak erabiltzen dira: tri– (3), tetra– (4), penta– (5), etab. Hala, honela sailkatzen eta izendatzen dira monosakaridoak: triosak, tetrosak, pentosak, etab.

Enantiomeroak

α-D-glukosa

CH2OH OH

H OH

β-D-glukosa

U 1

3.2. Disakaridoak

BAZENEKIEN…?

Disakaridoak hidrolizatu egiten dira; hau da, osagai dituzten monosakaridotan deskonposatzen dira. Hidrolisiaren erreakzio kimiko horiek disakarido bakoi tzarentzat espezifikoak diren entzimek katalizatzen dituzte.

Disakaridoak gluzido bakunak dira, lotura kobalente bidez elkartuta dauden bi monosakaridoz osatuak. Lotura hori lotura O-glukosidikoa izaten da.

Interes biologikoko disakarido batzuk • Sakarosa: glukosa molekula bat eta fruktosa molekula bat elkartuz eratzen

da. Erabili ohi dugun azukre arrunta da, azukre-kanaberatik eta erremolatxatik lortzen dena. • Laktosa: glukosa molekula bat eta galaktosa molekula bat elkartuz eratzen

Entzimak izendatzeko, hidrolizatzen duten azukrearen izena erabiltzen da, eta –asa atzizkia gehitzen zaio. Sakarasa, adibi dez, sakarosa degradatzen duen entzima da; degradatutakoan, sakarosa molekulak glukosa eta fruktosa bihurtzen dira.

da. Esneak daukan azukrea da. • Maltosa: bi glukosa molekula elkartuz eratzen da. Naturan, polisakarido kon-

plexuak digeritzearen ondorio gisa ageri da; polisakarido konplexuak dira, adibidez, almidoia eta zelulosa. Lotura O-glukosidikoa Lotura mota hau bi hidroxilo talderen artean egiten da, monosakarido molekula bakoitzeko hidroxido bat, eta erreakzioan beti-beti ur molekula bat askatzen da. CH2OH H C OH

CH2OH

C OH

CH2OH

H HO

α-D-glukosa

+ H2O

OH CH2OH

H OH

CH2OH

OH CH2OH

β-D-fruktosa Lotura O-glukosidikoa Ur molekula bat askatzen da.

Sakarosa

Ariketak

1 Idatzi glukosaren formula (sei karbono atomo ditu),

4 Zure iritziz, zergatik esaten da monosakaridoak poli

2 Ondorioztatu zenbat karbono atomo dituzten eta

5 Azaldu, zure hitzak erabiliz, nola egiten den lotura O-

eta erribosarena (bost karbono atomo ditu).

zer funtzio-talde duten heptozetosak, aldotriosak eta aldopentosak. Asmatuko zenuke azken horren molekula bat eraikitzen?

3 Zer hiru multzo handitan sailkatzen ditugu gluzidoak? Zer adierazten dute izen horiek, zure ustez?

alkoholak direla? glukosidikoa.

6 Zer isomero mota dira α-D-glukosa eta β-D-glukosa? Marraztu biak koadernoan.

7 Zer izen dute laktosa eta maltosa degradatzen dituzten entzimek?

Gluzidoak

3.3. Polisakaridoak

Amilosa eta amilopektina

Polisakaridoak gluzido konplexuak dira, lotura O-gluko sidiko bidez elkartuta dauden ehunka edo milaka monosakarido molekulaz osatuak. Polisakaridoak ez dira zaporez gozoak, eta horixe dute bereizgarrietako bat. Amilosa

Interes biologikoko polisakarido batzuk

α-D-glukosa molekulak

• Zelulosa: landare-jatorrikoa da, eta β-D-glukosaz osa-

tutako zenbait kate linealez eratuta dago. Kate horiek hidrogeno-zubien bidez lotuta daude elkarren artean, eta hala, zuntz-egiturak eratzen dira. • Almidoia: landare-jatorrikoa da, eta bi molekula motaz

osatuta dago, amilosa eta amilopektina, biak ere α-Dglukosaz osatuak. Amilosa kate linealez osatuta dago, eta kate horiek egitura helikoidalak eratzen dituzte. Amilopektina, berriz, kate adarkatuz osatuta dago. • Glukogenoa: animalia-jatorrikoa da, eta α-D-glukosaz

osatutako kate adarkatu samarrez eratuta dago.

3.4. Gluzidoen funtzioak Gluzidoek funtzio garrantzitsuak betetzen dituzte zelulan.

Energia-funtzioa Amilopektina

• Zelularen energia-iturri nagusia glukosa da. Erregai

gisa erabiltzen da zelula-arnasketan. Monosakaridoak (adibidez, fruktosa), disakaridoak eta polisakaridoak zelulan glukosa bihurtzen dira, eta horrela ere energia lortzen da. • Polisakarido batzuk zelularentzat energia-erreserbak

dira. Almidoia landare-zeluletan metatzen da; batik bat, tuberkulu eta hazietan. Glukogenoa animalien muskulu eskeletikoko eta gibeleko zeluletan metatzen da.

Egitura-funtzioa • Landare-zelulen zelula-paretak nagusiki zelulosaz era-

tuta daude. • Erribosa eta desoxirribosa azido nukleikoen egitura-

ren parte dira.

Beste funtzio batzuk Gluzido batzuk erregulazio-funtzioa betetzen duten beste substantzia batzuen aitzindariak dira. Glukosa, adibidez, C bitaminaren (azido askorbikoaren) aitzindaria da. Zelula-mintzetako proteina batzuetara lotzen diren gluzido batzuk, glukoproteinak, ezinbestekoak dira zelulek elkar ezagutzeko. 32

Ariketak

8 Ikertu zer entzimak hidrolizatzen duten almidoia gure organismoan.

9 Zertan dira berdinak eta zertan dira desberdinak zelulosa, almidoia eta glukogenoa?

10 Zer funtzio nagusi betetzen dituzte gluzidoek gure organismoan?

U 1

Lipidoak Lipidoen multzoan sailkatzen ditugun biomolekulak era askotakoak dira. Karbonoz, hidrogenoz eta oxigenoz osatuta daude, eta batzuek fosforoa ere badute. Ezaugarri hauek dituzte: dentsitate txikia dute, disolbatzaile polarretan disolbaezinak dira (uretan, adibidez), eta disolbatzaile organiko apolarretan, disolbagarriak (eter eta kloroformotan, besteak beste).

Saponifikazio-erreakzioa

O R1

O CH2

R1 C

O R2 C

Lipidoak bi multzo handitan sailkatzen dira, kontuan hartuz beren egituran gantz-azidoak dituzten edo ez: lipido saponifikagarriak eta saponifikaezinak.

R3 C

CH2 OH

O CH2 + 3 NaOH

R2 C

4.1. Lipidoen sailkapena

ONa

ONa + CH

O CH2

R3 C

Lipidoa

ONa

Gantz-azidoaren gatza

CH2 OH Alkohola

• Lipido saponifikagarriak lipido ugarienak dira. Gantz-

azidoen esterrak dira. Base sendoekin erreakzionatzen dute (NaOH edo KOH), eta erreakzioaren produktu gisa gantz-azidoen gatzak eta alkoholak eratzen dira. Erreakzio horri saponifikazio esaten zaio. Lipido saponifikagarriak dira gantzak, fosfolipidoak, glukolipidoak eta argizariak. • Lipido saponifikaezinek konposizioan ez dute gantz-

azidorik; beraz, ez dute saponifikazio-erreakziorik ematen. Lipido saponifikaezinak dira terpenoak eta esteroideak.

Gantz-azidoen egitura Azido palmitikoa

H H H H H H H H H H H H H H H

H C C C C C C C C C C C C C C C C H H H H H H H H H H H H H H H CH 3

(CH2) 14

COOH

4.2. Gantz-azidoak Azido organikoak dira, eta ezaugarri hauek dituzte: • Kate hidrokarbonatu luze batez osatuta daude, eta

karbono atomoen kopuru bikoitia dute, 12tik 24ra bitartekoa. • Funtzio-taldea karboxilo talde bat izaten dute, kate

aren muturretako bati lotuta. • Gantz-azido aseak dira, karbono-kateak lotura ba-

kunak bakarrik baditu, edo gantz-azido asegabeak, kateak lotura bikoitz bat edo gehiago baditu. • Izaki bizidunetan, lotura bikoitz ohikoenek cis forma

Azido palmitoleikoa

H H H H H H H

H C C C C C C C C C C C C C C C C H H H H H H CH3

(CH2) 5

H H H H H H H H CH

(CH2) 7

COOH

isomerikoa dute; horregatik, kate hidrokarbonatua kurbatu egiten da. Lotura bikoitzak trans forma duenean, gantz-azidoak egitura lineala izaten du, gantz- azido aseen egituraren antzekoa.

1 Azaldu zer ezaugarri komun dituzten lipido guztiek

Gantz-azidoen egituraren forma, lotura bikoitzaren forma isomerikoaren arabera.

eta zer ezaugarri erabiltzen diren lipidoak bereizteko.

2 Ikusi arretaz eskuineko irudia, eta ondorioztatu nolako lotura bikoitza duen azido palmitoleikoak (orrialde honetan ikus dezakezu irudia).

Cis (forma kurbatua)

Trans (lerrozuzena)

4.3. Lipido saponifikagarrien funtzioak Gantzak Gantz orok glizerina molekula bat du (alkohol bat), eta hari lotuta, gantz- azido bat, bi edo hiru; azken kasu horretan, triazilglizerido esaten zaio. Gantzak molekula hidrofoboak dira (ura aldaratzen dute), ez baitaukate talde polarrik edo karga elektrikodunik. Funtzio hauek betetzen dituzte: • Energia metatzea, animalien gantz-zeluletan edo landareen atal ba-

GANTZ GUZTIAK LIKIDOAK AL DIRA?

Lipidoak

Asegabetasunak egoteak (lotura bikoitzak) eta lipidoen molekulen luzerak eragina dute urtze-puntuan. Ezaugarri horiek kontuan hartuz, azaldu olioak zergatik diren likidoak giro-tenperaturan eta gurinak zergatik diren solidoak.

tzuetan (adibidez, hazien edo fruituen olioak). • Organismoa termikoki isolatzea, klima hotzeko habitatetan bizi diren

animalien larruazalaren azpian jarrita. • Bizitzeko ezinbestekoak diren organoak babestea; esate baterako,

bihotza eta giltzurrunak.

Fosfolipidoak Fosfolipidoak fosfato talde bat molekularen parte bihurtu zaien lipidoak dira. Bi multzo handi bereizten dira: fosfoglizeridoak eta esfingolipidoak. • Fosfoglizeridoak glizerinaz osatuta daude; glizerina bi gantz-azidori eta

fosfato talde bati lotua dute, eta fosfato talde hori, beste alkohol bati. • Esfingolipidoak esfingosinaz osatuta daude (aminoalkohol bat); esfin-

gosina gantz-azido bati eta fosfato talde bati lotua dute, eta fosfato talde hori, beste alkohol bati. Fosfolipido guztiak anfipatikoak dira; hau da, zati bat hidrofiloa dute, buru polarra (fosfato eta alkohol taldeak), eta beste zati bat, hidrofoboa, isats apolarrak (gantz-azidoak). Fosfolipidoen funtzio nagusia mintz plasmatiko guztien oinarria izatea da, gai baita geruza bikoitzak eratzeko, zeinetan buru polarra kanpoaldera edo zati urtsura begira geratzen den, eta isats apolarrak, berriz, barnealdean gordeta. Esfingolipidoak neuronen axoiak estaltzen dituzten mielina-zorroetan bakarrik daude. Fosfolipidoen egitura Fosfoglizerido bat

Esfingolipido bat Zati hidrofoboa (ura aldaratzen du)

CH3 (CH2)12 CH

Aminoalkohola

CH3 CH3 CH3

Fosfato taldea

O + N

CH2

HN CH CH2

Gantz-azidoa

Glizerina

CH CHOH

CH3 (CH2)7 CH CH (CH2)7 C

Zati hidrofiloa (urarekiko afinitatea du)

Esfingosina

Gantz-azidoa

O P O CH2 Fosfato taldea

CH3 + N CH3 CH3

Aminoalkohola

U 1

Glukolipidoak Glukolipidoek esfingolipido bat dute, fosfato talderik gabea, eta hari lotuta, kate laburreko gluzido bat.

Esteranoa

CH3 12 19

Zelula-mintzen osagai bat dira. Gluzidoa kanpoalderantz begira jartzen da, eta zelula mailan zenbait substantzia ezagutzeko prozesuan eta errezeptore gisa jokatzen du.

CH3 1 2

Argizariak

A 5

Argizariak kate luzeko alkoholak esterifikatzen dituzten gantz-azidoz osatuta daude. Lipido hauek oso apolarrak eta hidrofoboak dira.

B 6

8 7

Isoprenoa

CH3

Argizariek betetzen duten funtzio nagusia izaki bizidunen zenbait atal iragazgaitz bihurtzea da; esate baterako, hostoen gainaldea, fruituen azala, lumak eta animalia batzuen ilea.

CH2

O + HO CH2 R (CH2)n CH3 OH Esterifikazioa Gantz-azidoa + Monoalkohola C

CH2

(CH2)n

CH3 + H2O

Argizaria

Ura

4.4. Lipido saponifikaezinen funtzioak Esteroideak Esteroideak esterano izeneko molekula ziklikoaren deribatu batez osatuta daude. Funtzio hauek betetzen dituzte, besteak beste: • Zelula-mintzaren parte dira; kolesterolak, adibidez, zurruntasun handiagoa

ematen dio. • Zenbait prozesu erregulatzea; esate baterako, sexu-hormonek sexu-ugalketa

erregulatzen dute, eta D bitaminak, kaltzioaren metabolismoa.

Terpenoak Terpenoak isopreno izeneko molekularen deribatuz osatuta daude. Funtzio hauek betetzen dituzte: • Fotosintesian parte hartzea; adibidez, xantofila eta karoteno izeneko pig-

mentuek. • Zenbait prozesu zelular erregulatzea; esate baterako, β-karotenoak (A bita-

minaren aitzindaria da).

16 15

Proteinak Proteinak karbonoz, hidrogenoz, oxigenoz, nitrogenoz eta, neurri txikiagoan, sufrez eta fosforoz osatuta daude. Makromolekulak dira, aminoazido deritzen unitate bakunagoen elkarketaz eratuak.

Lotura peptidikoa: dipeptido baten eraketa R1 + H3N

Proteinak dira izaki bizidunek ugarien dauzkaten biomolekulak, uraren ondoren. Milaka proteina mota daude, eta mota bakoitzak funtzio zehatz bat betetzen du organismoan.

+ N+

O-

H 1. aminoazidoa

O C O-

2. aminoazidoa

5.1. Aminoazidoak H2O

Aminoazidoak molekula organikoak dira, eta amino talde bat (–NH2), karboxilo talde bat (–COOH) eta albo-kate edo R funtzio-talde bat dauzkate. Aminoazido mota asko daude, R taldea zein den; baina proteinek hogei aminoazido bakarrik dituzte. Aminoazido horiek karbono atomo bati elkartuta dauzkate amino taldea, karboxilo taldea eta erradikala, eta karbono hori α karbonoa denez, proteinek dauzkaten aminoazido horiei α-aminoazido esaten zaie.

+ H3N

C O-

Lotura peptidikoa

Hidrogeno atomoa

H Izaera anfoteroa

Karboxilo taldea

Amino taldea

H2N

pH-a txikitu

COOH

H3N

α karbono atomoa

COO

pH-a handitu

Ingurune azidoa; − COO taldeak protoiak hartu

Karga garbia: 0 Ingurune basikoa: NH3 taldeak protoiak askatu ⊕

R taldea +

Aminoazidoen ezaugarriak

H3N

COOH

Amino eta karboxilo taldeak dauzkatenez:

Karga garbia: +

• Aminoazidoek jokaera anfoteroa dute; hau da, azido

H2N

COO

R Karga garbia: −

gisa nahiz base gisa jokatu dezakete. • Aminoazido bateko amino taldea beste aminoazido

bateko karboxilo taldearekin elkartu daiteke, lotura peptidiko bidez; hala, dipeptidoa eratuko da, edo tripeptidoa (hiru aminoazido elkartzen badira), etab. Aminoazido asko elkartuta, polipeptidoak eta proteinak eratzen dira. Proteinak lotura peptidiko bidez elkartutako aminoazido ugariz eratuta dauden polipeptidoak dira. Proteinen arteko desberdintasuna aminoazidoen kopuruan eta sekuentzian datza. 36

Ariketak

1 Izendatu eta azaldu, labur-labur, aminoazido baten egitura.

2 Adierazi grafikoki koadernoan lotura peptidiko idez alanina-leuzina dipeptidoa eratzeko erreakb zioa.

Talde izenduna. Ikertu zer aminoazido sortu ditzakeen organismoak eta zer aminoazido hartu behar diren dietaren bidez.

U 1

Proteinen egitura Proteinek, aminoazido-sekuentziaren arabera, egitura tridimentsional bat dute, jatorrizko egitura, eta funtzio biologiko zehatz bat egiteko ahalmena ematen die horrek.

Proteina desnaturalizatzeko, haren egitura mantentzen duten interakzioak eten behar dira, eta tenperatura, pH-a edo gazitasuna aldatzeagatik gerta daiteke hori.

Proteinak egitura hori galtzen badu, bere funtzioa galtzen du. Prozesu hori desnaturalizazioa da.

Proteinek lau egitura-maila izan ditzakete. Ikus ditzagun banan-banan.

Egitura primarioa a Proteina osatzen duten aminoazidoen sekuentzia edo ordena da. Egitura lotura peptidikoek mantentzen dute (lotura kobalente egonkorrak).

Egitura sekundarioa b

Kate polipeptidikoaren tolestura bat da, eta egitura prima rioan elkarrengandik gertu dauden aminoazido batzuen arteko interakzioengatik gertatzen da. Egitura hau lotura ez-kobalente horiei esker mantentzen da; hidrogenozubiak dira gehienak. Bi egitura sekundario mota daude, eta proteina berean leku batean baino gehiagotan egon daitezke: α-helizea eta β-orria edo orri tolestua.

Egitura tertziarioa

Molekulak espazioan hartzen duen forma da. Proteina gehienek forma globularra dute; kate polipeptidikoa tolestu egiten da, eta esfera moduko forma trinkoak eratzen dira. Uretan disolbagarriak izaten dira. Egitura hau aminoazido-hondarren arteko zenbait interakzio motari esker mantentzen da (hidrofobikoak, ionikoak…); baliteke aminoazido horiek egitura primarioan oso urrun egotea, baina kate polipeptidikoa tolestutakoan, elkarrengandik gertu geratzen dira.

Egitura kuaternarioa

a +H3N_ Ala Ser Leu Asp

Thr Leu Hys Lys Asn _COO_ Tyr Arg AminoazidoCys Phe sekuentzia Yal Pro Lys

N C C H C O H C R H N O C R R H H N C C H

N C

C H

R H

N C C H C H O C R H N O C H

α-helizea

C C O C C N H N H O C O C R C N H R C R C C O H N H N C O HidrogenoC O H zubia N C R C R O C C R N H O C N H O C R C N H R C R C C O H N H N C O C O H N

β-orria edo orri tolestua β-orria

e Tetrameroa

Zenbait proteina-kate (edo monomero) elkartutakoan eratzen den egitura da. Elkarketa horretatik, dimeroak, trimeroak, tetrameroak eta abar sortzen dira. Proteina asko ez dira egitura-maila honetara iristen, eta hain zuzen, monomeroa da proteina funtzionala.

Ariketak

4 Zer da proteinen desnaturalizazioa? Egin ikerketatxoa,

α-helizea

Intsulina Glukagoia

ea zure eguneroko bizitzako zer prozesutan gertatzen den.

5 Glukagoia 29 aminoazidoko polipeptido bat da, eta

intsulinak 51 aminoazido ditu, bi monomerotan banatuta. Ekarri gogora zer funtzio dituzten, eta deskribatu bien egiturak, eskuineko irudietan oinarrituta.

5.2. Proteinen funtzioak Proteinek izaki bizidunentzat oso garrantzitsuak diren funtzioak betetzen dituzte: • Egitura-funtzioa. Proteina asko egitura zelularren eta organikoen parte

dira. Funtzio hau betetzen dute, adibidez, proteina hauek: glukoproteinek, zelula-mintzaren parte baitira, eta seinaleetan parte hartzen baitute; kolagenoak tendoietan, ehunei malgutasuna eta erresistentzia ematen baitie; azazkaletako eta ileko keratinak, gogortasuna ematen baitie; histonek, kromatinaren eta kromosomen parte baitira. • Erreserba-funtzioa. Proteina batzuek kumeen garapenerako aminoazi-

doak ematen dituzte; adibidez, arrautzak duen oboalbuminak eta esneak duen kaseinak. • Garraio-funtzioa. Proteina batzuk beste substantzia batzuk garraia-

tzeaz arduratzen dira; esate baterako, hemoglobinak oxigenoa garraiatzen du, eta lipoproteinek odolean zehar lipidoak garraiatzen dituzte.

TENPERATURAK ETA PH-AK ALDATU EGITEN DITUZTE PROTEINEN PROPIETATEAK

Proteinak

• Babes-funtzioa. Antigorputzek organismoa agente patogenoetatik

babesten dute; fibrinogenoak eta tronbinak odolaren koagulazioan parte hartzen dute zauriren bat egin edo hemorragia dugunean. • Uzkurtze-funtzioa. Proteina batzuei esker mugi gaitezke organismoak;

aktina eta miosina, adibidez, muskulu-uzkurduraz arduratzen dira. • Hormona-funtzioa. Hormona proteikoek prozesu ugari erregulatzen di-

tuzte; adibidez, intsulinak eta glukagoiak, glukosaren metabolismoa, eta proteina luteinizatzaileak (LH) eta folikuluestimulatzaileak (FSH), ziklo obarikoa. • Entzima-funtzioa. Entzimek metabolismoaren erreakzio kimikoak kata-

lizatzen edo bizkortzen dituzte; adibidez, amilasak almidoia degradatzen du, eta lipasak lipidoak disgregatzen ditu.

• Esneak kaseina du, erreser-

ba-funtzioak dituen proteina bat. Ikus daitekeenez, esnea mindu egiten da giro-tenperaturan uzten bada bero egiten duenean, baina hozkailuan utziz gero ez da halakorik gertatzen. • Arrazoitu zergatik gertatzen

den fenomeno hori. • Hemoglobina odoleko pro-

teina bat da eta oxigenoa garraiatzen du. Odolaren pH-a aldatzeak nola eragingo lioke hemoglobinaren funtzioari?

Ariketak

6 Organismo desberdinetan, funtzio

eta egitura baliokideak al dituzte hemoglobinak eta hemozianinak? Eta ketarinak eta kitinak?

Gaur egun, prozesu industrial askotan erabiltzen dira entzimak. Idatzi horietako bati buruzko txosten labur bat.

ANTOLATU IKASITAKOA

nak

Histo

Oboalb

umina

Ka s

a no

e lag

res

erb

Entz

Amilasa

Proteinen funtzioak

a es Uzkurtzea

g ino

Miosina

An tig orp utz ak

go ka

Glu

Lipoproteinak

aioa Garr

imak

a bin glo

Lip a

ura

it Eg

a Aktin

Arrautzak zuringoan daukan oboalbuminak erreserba-funtzioa betetzen du.

Organigrama erradiala. Kopiatu eta zabaldu organigrama erradial hau, aipatutako proteina bakoitzak zer funtzio espezifiko betetzen duen gehituz. Adibidez, kolagenoak ehunei erresistentzia eta malgutasuna ematen die. Ikasi eskema erradial bat egiten, webguneko baliabidean: anayaharitza.es.

U 1

5.3. Entzimak Entzimek katalizatu egiten dute; hau da, metabolismo zelularreko erreakzio kimikoen abiadura bizkortzen dute. Era askotako entzimak daude, baina guzti-guztiek ezaugarri hauek dituzte: • Katalizatzaileak dira; hau da, kantitate txikitan jarduten dute, eta mu-

garik gabe berreskuratzen dira (ez dira gastatzen).

Erreakzio entzimatikoen etapak

Entzima eta haren substratua elkarrengana hurbildu. Substratua

• Oso espezifikoak dira; substratu bakar batean edo gutxi batzuetan jar-

duten dute, eta erreakzio bakoitza entzima espezifiko batek katalizatzen du.

Katalisia Erreakzio kimiko orotan, erreaktiboak edo substratuak (S) produktu (P) bihurtzen dira. Prozesu hori gerta daiteke, produktuek azkenean duten energia kantitatea substratuek hasieran dutena baino txikiagoa delako. Baina bada energia-langa bat, substratuak espontaneoki produktu bihurtzea eragozten duena. Langa horri aktibazio-energia esaten zaio, eta trantsizio-egoeraren araberakoa da. Substratuak (S) ———— Trantsizio-egoera ———— Produktuak (P) Zenbat eta txikiagoa izan aktibazio-energia, orduan eta handiagoa izango da erreakzioaren abiadura. Katalizatzaileek erreakzioko aktibazio-energia txikitzen dute, ez energia-balantzea eta ez erreakzioaren oreka aldatu gabe.

Entzima

Entzima-substratu konplexua eratu (trantsizio-egoera). Konplexu hori entzimaren gune aktiboan eratzen da. Gune aktibo horrek bi gune ditu: lotura-gunea, substratuarekin kontaktatzen duten aminoazidoez osatua, eta gune katalitikoa, erreakzioa gauzatzen duten aminoazidoez osatua. b Trantsizioegoera

Erreakzioko energia

Trantsizio-egoera Aktibazio-energia, katalizatzailerik gabe Aktibazio-energia, katalizatzailearekin Erreaktiboak

Produktuak Denbora

Erreakzio entzimatikoak Entzimak zeluletan gertatzen diren erreakzioen katalizatzaileak dira. Entzimei esker, zeluletan gertatzen diren prozesuak erreakzio-abiadura egokian gertatzen dira, katalizatzailerik gabe baino askoz bizkorrago.

Produktuak eratu, eta entzima askatu, beste erreakzio-ziklo bat has dadin. c Produktuak

Ariketak

8 Kataliza al dezake entzima batek energiaren aldetik egokia ez den erreakzio bat? Arrazoitu zure erantzuna. Zeren araberakoa da entzimen espezifikotasuna?

Entzima

Azido nukleikoak Azido nukleikoak (alegia, DNA eta RNA) informazio genetikoa gordetzen eta transmititzen duten makromolekulak dira.

Nukleotidoen eraketa Base nitrogenatua

NH2

Azido horiek lehenbiziko aldiz zelula eukariotoen nukleoan aurkitu zituzten. Egiturari dagokionez, azido nukleikoak azpiunitate txiki agoz osatutako polimeroak dira. Azpiunitate txikiago horiek nukleotidoak dira, eta karbonoz, hidrogenoz, oxigenoz, nitrogenoz eta fosforoz osatuta daude.

H H

O-

CH2OH C

Lotura N-glukosidikoa

H H

NH2

sakarido bat. Bi eratakoa izan daiteke:

H H

OH H2O

– β-D-erribofuranosa (D-erribosa), RNAn.

H H

CH2 C

edo gehiago dituen konposatu organiko zikliko bat. Bi motatakoa izan daiteke:

H H C

– Pirimidina bat: zitosina (C), timina (T) edo uraziloa (U).

O-

H H

– Purina bat: adenina (A) edo guanina (G).

Ester lotura

Ikurren bidez

• Azido fosforiko molekula bat.

Nukleotidoen eraketa

P O-

• Pentosa bat; hots, bost karbono atomo dituen mono

– A, G, C eta T base nitrogenatuak DNAn daude; RNAn, berriz, T-ren ordez U dago.

O-

Bost nukleotido mota daude. Denek egitura bera dute, eta hiru osagai dituzte:

• Base nitrogenatu bat; hau da, bi nitrogeno atomo

Azukrea

6.1. Nukleotidoak

– β-D-desoxirribofuranosa (D-2-desoxirribosa), DNAn.

Fosfato ioia

Base nitrogenatua

O O-

Nukleotidoak hauen elkarketaz eratzen dira:

CH2

O-

Azukrea (pentosa)

• Pentosa base nitrogenatu bati. Pentosako karbono

bat base nitrogenatuko nitrogeno bati lotzen zaio. Lotura horri N-glukosidiko esaten zaio.

• Pentosa azido fosforiko molekula bati. Pentosako

karbono bat (base nitrogenatuari lotu zaiona ez beste bat) azido fosforikoari lotzen zaio, ester lotura baten bidez.

Nukleotidoen sailkapena Nukleotidoak bitan sailkatzen dira: • Desoxirribonukleotidoak. Azukretzat D-2-desoxirri-

bosa dute, eta base nitrogenatutzat, adenina, guanina, zitosina eta timina. • Erribonukleotidoak. Azukretzat D-erribosa dute, eta

base nitrogenatutzat, adenina, guanina, zitosina eta uraziloa (timinaren ordez).

Ariketak

1 Zer dira base nitrogenatuak? Adierazi zer base nitrogenatu dauden DNAn eta RNAn.

U 1

6.2. Azido nukleikoen eraketa Azido nukleikoak nukleotido ugariz osatuta daude; nukleotido horiek, elkarren artean lotuta, kate luzeak eratzen dituzte.

DNA Kate antiparaleloak

T P

Nukleotido guztiak berdin lotzen dira elkarren artean, ester lotura bidez: nukleotido bateko azido fosforikoko OH talde bat eta hurrengo nukleotidoko pentosako OH talde bat lotzen dira. Beraz, azido fosforiko molekula bakoitzak bi ester lotura egiten ditu: bata, nukleotido bateko pentosarekin, eta bestea, hurrengo nukleotidoko pentosarekin. Lotura horri fosfodiester lotura esaten zaio.

G P

P A

6.3. DNA Azido desoxirribonukleikoa edo DNA desoxirribo nukleotidoz osatuta dago; horien pentosa β-Ddesoxirribofuranosa (D-2-desoxirribosa) da eta base nitrogenatuak A, T, C edo G dira. DNA herentziaren molekula da. Herentziaren informazioa nukleotidoen sekuentziak definitzen du, eta horren araberako ezaugarriak ditu banako bakoitzak. Zelula eukariotoetan, nukleoan dago.

Fosfodiester lotura

P C

G P

Pentosak

Base nitrogenatuen arteko lotura

P Fosfato ioia

Helize bikoitzaren eredua

DNAren egitura DNAren egituran zenbait konplexutasun-maila bereiz daitezke: • Egitura primarioa kateko nukleotido-sekuentzia da. • Egitura sekundarioa bi DNA-kateen kokapen espaziala da.

Bi kateen eredu hori Rosalind Franklinek aurkitu eta Watsonek eta Crickek deskribatu zuten. Helize bikoitzaren eredua esaten zaio, eta horren arabera: – Kateak antiparaleloak dira; hau da, kontrako noranzkoan daude. – Kateak base nitrogenatuen aldetik daude aurrez aurre, eta beti elkarren osagarri diren base puriko baten eta base pirimidiniko baten artean: (A=T) edo (G≡C). – Bi kateen elkarketa base osagarrien arteko hidrogeno- zubien bidez gertatzen da. – Kate bikoitza helize destrogiro moduan kiribiltzen da; hau da, eskuinerantz biratzen da, goitik ikusita. – Base nitrogenatuak helizearen barrualderantz begira daude; pentosak eta fosfatoak eskeletoa dira. • Egitura tertziarioa DNAren paketatzearekin lotuta dago.

DNA-kateak oso luzeak dira; horregatik, zelula eukariotoetan, DNA proteina basikoekin elkartzen da, trinkotzeko, eta hala, kromatina-zuntzak eta kromosomak eratzen dira.

Ariketak

2 Nola esaten zaio azido nukleikoetan nukleo-

tidoak elkartzen dituen loturari? Zergatik du izen hori?

3 Marraztu DNA molekula bat, bost nukleotido dituena.

4 Laborategian DNA zati bat garbitzen ari zirela,

bi kateen zatitxo bat degradatu da. Berregin kateari falta zaion zatia, eta azaldu nola egin duzun. ATGGCTTATGCCCTTAGCTGTCATATAGGGA TACCG······································································

Azido nukleikoak

6.4. Azido erribonukleikoa (RNA) Azido erribonukleikoa edo RNA erribonukleotidoz osatuta dago; horien pentosa β-D-erribofuranosa (D-erribosa) da eta base nitrogenatuak A, U, C edo G dira.

RNA RNAren egitura Adenina

P Fosfato ioia

Erribosa Zitosina

RNAren ezaugarriak • RNA kate bakarrekoa da. DNAk ez bezala, ez du kate bikoitza

eratzen, zenbait birusetan izan ezik (adibidez, reobirusak). • Tamainaren aldetik txikiagoa da DNA baino, nukleotido gutxia-

go baititu.

Uraziloa

Guanina

• RNA zelula eukariotoen nukleoan nahiz zitoplasman dago. RNA mezularia

Base osagarriak

garraiatu, eta mRNAko sekuentziak adierazten duen moduan jartzen ditu, proteinak sintetizatzeko. Molekula txikiak dira, kate bakarraz osatuak, eta katea tolestuta dagoenez, eremu batzuetan urkila formako egitura sekundarioa du. tRNA bakoitza amino azido espezifiko bati lotzen zaio.

6.5. Azido nukleikoen funtzioak Azido nukleikoek garrantzi handiko hiru funtzio betetzen dituzte zelulan: • Zelula bateko informazio genetikoa ondorengoei transmititzen

dien molekula DNA da. • DNAn dagoen informazioa beharrezkoa da zelula-funtzioak egin

ahal izateko. DNAn dagoen ia informazio gehiena proteinak sintetizatzeko erabiltzen da. Prozesu horretan RNAk parte hartzen du. • DNAri esker gertatzen dira aldaketa genetikoak organismoetan,

eta beraz, organismoek DNAri esker eboluzionatzen dute. Azido nukleikoek zeluletan betetzen dituzten hiru funtzio horiek funtsezko bi prozesuren bitartez gertatzen dira: erreplikazioa eta proteinen sintesia. Azken prozesu horrek, gainera, bi etapa ditu: transkripzioa eta itzulpena. 42

Transferentziako RNA 5' G 5' G G C 3' G 5' 3' U GMe U G A U G G C G C G UH

Urkila

Azukre-fosfato eskeletoa

• Transferentziako RNA (tRNA). Aminoazidoak erribosometara

garraiatzen duen RNA mota da. RNA hau zelularen nukleoan sintetizatzen da, eta zitoplasmara mugitzen da.

U G

• RNA erribosomikoa (rRNA). Era askotako proteinekin elkar-

Begizta

• RNA mezularia (mRNA). Proteinak sintetizatzeko informazioa

tzen da, eta erribosomak eratzen ditu. Osagai dituen molekulak tamaina desberdinekoak dira, eta eremu batzuetan, urkila formako egitura sekundarioa dute.

Urkila

RNA motak

G C

C U

izan ere, askotan molekulako eremu desberdinetako base nitrogenatuak parekatu egiten dira, tolesturak sortzen dira, eta hala, egitura sekundarioko urkilak eratzen dira.

• RNAren egitura tridimentsionala oso konplexua izan daiteke;

3' A C C A C C 3' U G Base osagarriak C U 5' C A G G C C U U A G C U C C G G y T G C 5' A A 3' UH G G G G y

C Begizta G C G C G G UH A GH2 C 2 U C 5' C C U IMe U 3' I G C 3' C C G

Base-hirukotea

Ariketak

5 Zertan dira berdinak eta zertan dira desberdinak DNA eta RNA?

6 Zer RNA mota daude zeluletan? Zer funtzio betetzen dituzte?

U 1

Erreplikazioa eta proteinen sintesia

Erreplikazioa

Kate berriak

A C

T G

G C

C T

T G T

G T A

G T

C A

T G

C A

G C A T A

T T

T G

Transkripzio esaten zaio DNA zati bateko informazioa (gene bati dagokiona) mRNA molekula moduan kopia tzen deneko prozesuari. Transkripzioa zelula euka riotoen nukleoan gertatzen da, eta RNA polimerasa izeneko entzimak katalizatzen du; entzima hori gai da, DNA-katean aurrera joan ahala, RNA-kate bat sintetizatzeko. Informazioaren kopia baseen osagarritasunaren arabera egiten da, eta kopia horretan, T-ren ordez U jartzen da.

G T

A A

C A

T A

1. Transkripzioa a

G C

G T T T

G A

C T G C A A

T C

C A C A

Proteinen sintesia

A C A

A G

T C

G C G G

Puntu jakin batetik aurrera, helize bikoitza ireki egiten da, eta bi nukleotido-kateak banandu egiten dira.

T G

C C

G A C

T C

A G A

C A

T G C T

A T A T

C A

G A

T G T

Erreplikazioaren jatorria

C A

T G

Erreplikazio esaten zaio DNA molekula bat bikoizten deneko prozesuari. Errepli kazioaren ondorioz, DNA molekula horren bi kopia erabat berdin sortzen dira.

Bi kate berri eratzen dira, horietako bakoitza bere kate amaren osagarria.

mRNA

C AGG T C T GA T T C A T G G

DNA C AGC

RNA polimerasa CAGGUC UCA UUG

T AC C

GT C G

G T C GAG AG T AAC

Proteina

Aminoazidoa

tRNA

2. Itzulpena b Itzulpen esaten zaio mRNAn dagoen informazioan oina rrituta aminoazido-sekuentzia jakin bat izango duen proteina bat sintetizatzeko prozesuari. Itzulpena zelula eukariotoen zitoplasman gertatzen da, eta horretaz erribosomak arduratzen dira. mRNAko informazioa nukleotido-hirukote forman (kodonak) kodetuta dago, eta erribosomak gai dira informazio hori irakurtzeko eta aminoazidoak sekuentzia jakin batean lotzeko, mRNAren eta tRNAren arteko osagarritasunari esker. tRNAk, zeina espezifikoki aminoazido bati lotzen zaion, nukleotido- hirukote bat dauka, antikodona, mRNAren kodonaren osagarria, aminoazido horrentzat kodetzen duena. Bi sekuentzia osagarri horiek elkar ezagutzen dutenean, orduan bakarrik lotzen da aminoazidoa. Horrela, hiru kotez hirukote, erribosomak mRNAko nukleotido- sekuentzia aminoazido-sekuentzia bihurtzen du; alegia, proteina bat.

A G C

U C A

Antikodona A U G C U U

Kodona

A G C U A G U U A C G A A U C G A C mRNA

Erribosoma

Ariketak

7 Demagun mRNA eraikitzeko prozesuan RNA polimerasak DNA-sekuentzia hau kopiatu duela: ACGGGTTACTATATATATGGCGACT Zer sekuentzia du sortu den mRNAk?

Izaki bizidunen antolaketa 7.1. Materia bizidunaren konplexutasuna Quarkak

Dakizun bezala, izaki bizidunen materia osatzen duten biomolekulen e lementu kimikoak eta materia bizigabea osatzen dutenak berberak dira, eta kimikoki antzera erreakzionatzen dute.

Leptoiak

Izaki bizidunen materia, alabaina, zenbait biomolekularen multzo hutsa baino zerbait gehiago da. Materia biziduna modu hierarkikoan antolatuta dago, antolaketa-mailak ditu. Antolaketa-maila horietako bakoitza aurreko mailako elementuek elkarri eraginez konplexutasun handiko egiturak sortzen dituztenean lortzen da.

Materia

Antolaketa mota horretan, multzoa atalen batura baino gehiago da, propietate emergente deritzenak sortzen baitira. Adibidez, giza bihotza zenbait ehunez eratuta dago (muskulu-ehuna, epitelio- ehuna, ehun konjuntiboa), baina ehun horietako bakar batek ere ez du ahalmenik odol-hodietan zehar odola ponpatzeko. Hori propietate emergente bat da, ehun guztiak elkarren artean antolatuz organo bat eratutakoan multzoak hartzen duen propietate bat.

OINARRIZKO PARTIKULAK

7.2. Materia bizidunaren antolaketa-mailak Indar-eramaileak

Materia bizidunaren antolaketa-mailak, txikienetik handienera, hauek dira: oinarrizkoa, subatomikoa, atomoa, molekula, organulua, zelula, ehuna, organoa, sistema, organismoa, populazioa, ekosistema, bioma eta biosfera. Antolaketa-maila horiek bitan sailkatu daitezke, materia bizidunari badagokion edo ez kontuan hartuz: abiotikoak eta biotikoak. Lehenbiziko antolaketa-maila biotikoa zelula da.

Bosoiak

Oinarrizko partikuletatik zeluletara Materia oinarrizko partikulaz osatuta dago. Oinarrizko partikulek ez dute barne- egiturarik, eta beraz, barruan ez daukate beste partikularik. Oinarrizko partikulak identifikatzeko erabiltzen den eredu estandarraren arabera, bi motatakoak bereizten dira:

Gluoiak

Fotoiak

• Materia osatzen duten partikulak. Partikula horiei fermioi esaten zaie, eta bi

mota nagusi daude: leptoiak eta quarkak. • Indarren eramaile diren partikulak. Partikula horiei bosoi esaten zaie, eta

mota horretakoak dira, besteren artean, fotoiak eta glukoiak. Oinarrizko partikulek eta haien arteko interakzioek partikula subatomikoak eratzen dituzte (protoiak, neutroiak...), eta horiek, berriz, atomoak. Eta atomoek elkarren artean erreakzionatuz, molekulak eratzen dira. Molekula-maila oso heterogeneoa da; badira molekula txiki-txiki eta bakunak (adibidez, ur molekula), eta badira makromolekulak, DNA molekula bezain handi eta konplexuak. Makromolekulak elkartuz, egitura supramolekularrak eratzen dira; adibidez, kromatina. Egitura handi horiek zelula-organuluak eratzen dituzte (adibidez, mitokondriak), eta horietaz osatuta daude zelulak.

Zeluletatik organismoetara Zelula bakar bat organismoa izan daiteke, organismo zelulabakarra, hiru bizi- funtzioak egiteko gai den izakia. Halakoak dira, esate baterako, bakterioak eta legamiak. 44

Ariketak

1 Zer dira propietate emergenteak? Zergatik sortzen dira?

2 Idatzi zein diren materia bizi

dunaren antolaketa-mailak, txiki enetik handienera, eta taula batean, sailkatu bitan: abiotikoak eta biotikoak.

Ikertu zer makromolekula motaz osatuta dagoen kromatina.

U 1

Dena den, badira askoz organismo konplexuagoak, zelula-mailatik goragoko beste maila batzuetan antolatzen diren milioika zelulaz osatuak. Organismo zelu laniztun horietan, zelulek ehunak eratzen dituzte, funtzio bera betetzen espezializatutako zelula multzoak. Ehunak beren artean antolatzen dira, eta organoak eratzen dituzte. Organoek modu koordinatuan funtzionatzen dute dagozkien aparatuetan eta sistemetan, eta horiek guztiek organismoa osatzen dute.

4 Zer antolaketa-maila ez dituzte organismo zelulabakarrek?

5 Ondorioztatu hiru antolaketa-

Organismotik harago Organismoak naturan ez dira bakartuta bizi; aitzitik, harreman ekologikoak dituz te beste izaki bizidun batzuekin. Organismoek populazioak eratzen dituzte, leku jakin batean bizi diren espezie bereko banakoen multzoak. Espezie desberdinetako populazioek ere harreman ekologikoak dituzte elkarren artean, eta hala, komunitateak edo biozenosiak eratzen dira, ekosistemen osagai biotikoak. Ekosistemen beste osagaia izaki bizidunen eta ingurune fisikoaren arteko elkarreragina da, eta Lurrean bizi diren organismo guztien multzoa, azkenik, biosfera da.

6 Idatzi zer antolaketa-maila dagokien elementu hauei: ura, nerbio-sistema, leukozitoa, goroldioa, taiga, fotoia, flageloa, kolesterola, burdina eta elektroia.

Atomoa Ekosistema

Molekula

mailari dagozkien hiru propietate emergente.

Oinarrizko partikulak eta partikula subatomikoak

Zelula 4

Ariketak

Populazioa 7

Antolaketa forma zelulaniztunak 6 5

Biziaren mugak Izaki bizidunak definitzen dituzten ezaugarrietako bat zelulaz eratuak izatea da. Dena den, naturan badira zelula-egiturarik gabeko beste forma batzuk, elikatu ezin direnak, ezta hazi ere, baina ugaldu bai, nahiz eta inba ditu duten zelula baten barruan bakarrik ugal daitezkeen, zelula horren bizi-egiturak erabiliz. Horregatik, forma azelular horiek aztergai eta ikergai dira, eta esan daiteke muga-mugan daudela bi munduen artean, bizidunaren eta bizigabearen artean. Forma azelular horiek birusak, biroideak eta prioiak dira.

Bakteriofagoa

Kapsidea

Proteinazuntzak

Buztana

8.1. Birusak Birusak agente infekziosoak eta parasitoak dira. Funtsean azido nukleikoz eta proteinaz osatuta daude, eta infektatzen dituzten zelula bizidunen barruan bakarrik erreplikatzen dira, zelula-makineria behar baitute ugaltzeko. Bizia non, birusak han. Ziur asko, gainera, lehenbiziko zelulak sortu zirenetik izan dira birusak Lurrean. Bizi forma guztiak infekta ditzakete: animaliak, landareak, protistoak, onddoak eta bakterioak. Birusen Taxonomiarako Nazioarteko Batzordearen arabera (ICTV), orain arte 5 000 birus-espezie aurkitu dira, baina uste dute ehunka mila espezie daudela aurkitu gabe.

Birusen egitura Birusek oso egitura bakuna dute, elementu hauez osatua:

Oinaldeko plaka

Biriona

Proteinaestalkia

• Azido nukleiko bat. Birusaren genoma da. DNA edo RNA izan daiteke,

eta kate bakun edo kate bikoitz forma izan dezake. Genomaren tamaina oso aldakorra da; esate baterako, delta hepatitisaren birusak 1 700 nukleotido ditu, eta zenbait birus erraldoik (adibidez, mimibirusak) 800 000 nukleotido dituzte. • Kapsidea. Birusak kodetutako proteinez osatutako estalki bat da, eta

genoma inguratzen du. RNA

• Birus batzuek lipido-mintza dute kapsidea inguratzen; adibidez, hiesa-

ren birusak. • Birus konplexuenek, hala nola bakteriofagoek, beste egitura batzuk ere

badituzte: buztana (haren bidez, bakterioen barruan azido nukleikoa injektatzen dute), proteina-zuntzak (zelula ostalaria ezagutzeko prozesuan parte hartzen dute), etab.

GIB birusa Kapsidea Proteina

Estalkia

Ariketak

1 Zer dira birusak? Zer antolaketa-mailatara iristen dira birusak, zure ustez?

2 Zer osagai ditu birusen egiturak? 3 Zertan dira berdinak eta zertan dira desberdinak birusen genoma eta zelulena?

4 Zientzialariak ez dira ados jartzen birusak izaki biziduntzat hartu behar diren edo ez. Eztabaidatu horri buruz ikaskideekin, eta eman aldeko nahiz kontrako argudioak.

RNA

Entzima

U 1

Nola ugaltzen diren birusak

FORMA AZELULARREN ESKEMA

Birusen ugaltze-zikloak fase hauek ditu: • Ostalaria ezagutzea eta zelulan sartzea. Birus gehie-

RNA-kate bakun eta zirkularra

nek kapsidean proteina bereziak dituzte, infektatu beharreko zelulak mintzean dituen proteina errezeptoreetara espezifikoki lotzeko. Birus batzuk osorik sartzen dira zelulan; beste batzuek, aldiz, azido nukleikoa bakarrik sartzen dute zelulan.

Egituran genoma dute.

• Birusa erreplikatzea. Birusaren genomaren, kapsidako

proteinen eta birusaren beste osagai batzuen kopia ugari egiten dira. Prozesu hori zelularen eta birusaren geneen araberakoa da. Batzuetan, birusa luzaroan egoten da zelularen barruan erreplikatu gabe; horri ziklo lisogeniko esaten zaio.

Egituran tolestura anormaleko proteina bat dute.

Biroideak

• Birionak eratzea eta zelulatik irtetea. Birusaren osa-

gaiak, birionak, mihiztatu egiten dira, eta hala, beste zelula batzuk infektatzeko gai diren birus partikula berriak eratzen dira. Birionak irteteko, baliteke zelula haustea (lisia) eta hiltzea, edo ez.

FORMA AZELULARRAK

Prioiak

8.2. Biroideak Biroideak landareak infektatzen dituzten agente patogenoak dira.

Birusak

Birusak baino bakunagoak dira; ez dute kapsiderik, ez lipido- estalkirik. Biroideen egiturak osagai bakarra du: RNA-kate bakun bat, zirkularra eta kobalenteki itxia, makila formakoa. Genomaren tamainari dagokionez, biroideak 200 nukleotidotik 2 000 nukleotido ingurura artekoak izan daitezke. Biroideek ez dute proteinarik kodetzen, eta erreplikatzeko, zelula-makineria erabiltzen dute. Iradoki izan dute birusen hasierako etapetako bat direla.

8.3. Prioiak

Batzuek: buztana, proteina-zuntzak...

Genoma: DNA edo RNA, eta kate bakuna edo bikoitza.

Kapsidea (proteina-estalkia)

Prioiak egitura tridimentsionalean alterazioak dituen proteina batez bakarrik osatutako agente infekziosoak dira. Prioi edo proteina infekzioso batek jatorrizko proteinarekin kontaktatzen duenean gertatzen da infekzioa. Jato rrizko proteinak tolestura normala du, baina prioiak alda tu egiten dio, eta proteina hori ere prioi bihurtzen da. Kate-erreakzio horren ondorioz, proteina-agregatu ezfuntzionalak sortzen dira, eta horiek eragiten dute gaixotasuna. Prioien eraginez sortzen zaie ugaztunei zenbait entzefalopatia espongiforme; adibidez, behi eroen gaitza (prioiak dauzkan animalia bat janez, transmititu egiten da).

Kontzeptu-mapa hierarkikoa. Zertan dira desberdinak birusak eta biroideak?

B Zer dira prioiak? C Ikertu eskeman ageri diren forma azelularrei buruz, eta jarri forma bakoitzaren zenbait adibide.

anayaharitza.es Kontsultatu Luc Montagnierri buruzko informazioa, eta egin haren aurkikuntzari buruzko aurkezpen bat.

Landu ikasitakoa

Gogoratu unitate honetako materiala zure portfoliorako aukeratu behar duzula.

Berrikusi eta ulertu 1 Zertan dira desberdinak lehen mailako bioelementuak, bigarren mailakoak eta oligoelementuak? Jarri bakoitzeko adibide bat.

2 Esan zer ezaugarri dituen karbono atomoak. 3 Azaldu zer garrantzi duen urak disolbatzaile biologiko gisa.

4 Zer formatan ager daitezke gatz mineralak izaki bizidunetan?

5 Aipatu izaki bizidunetan urak betetzen dituen hiru funtzio eta gatz mineralek betetzen dituzten beste hiru.

6 Sailkatu gluzido hauek monosakaridotan, disakaridotan eta polisakaridotan: almidoia, glukosa, fruktosa, glukogenoa, laktosa, erribosa eta zelulosa.

7 Aipatu lipidoek izaki bizidunetan betetzen dituzten funtzio guztiak.

8 Idatzi aminoazido baten formula orokorra. Zenbat aminoazido motak parte hartzen dute proteinen eraketan? Zertan dira desberdinak?

9 Kopiatu eta osatu koadernoan: Lotura peptidikoa gertatzen denean, hauek elkartzen dira: ...... bateko ...... taldea eta hurrengo ..... ko ...... taldea. Erreakzio horretan, ...... molekula bat askatzen da, eta ...... eratzen da.

10 Definitu entzima, eta azaldu zer ezaugarri dituen. 11 Izendatu nukleotidoen osagaiak. Zertan dira desberdinak erribonukleotidoak eta desoxirribonukleotidoak? Zer izen du bi nukleotidoren arteko loturak?

12 Azaldu zer ezaugarri dituen DNA molekularen egitura sekundarioak.

Aztertu eta aplikatu 13 Esan zer molekula mota den irudikoa. Nola esaten zaio bi monomero elkartzen dituen loturari? Zer askatzen da eratzen denean? CH2OH H

OH OH H

CH2OH

H H

Sacarosa 48

OH H CH2OH

14 Azaldu zertan diren desberdinak hauek: • Gantz-azido asea eta gantz-azido asegabea. • Lipido saponifikagarria eta lipido saponifikaezina. • Esteroideak eta terpenoak. • Olioa eta gurina. 15 Esan zer molekula den irudikoa, eta erantzun galderei. O CH2 CH3

CH2

• Zer erreakzioren bidez lotzen zaio glizerinari? • Zer molekula askatzen da erreakzio horretan? • Nola esaten zaio alderantzizko erreakzioari? 16 Esan zertan diren desberdinak RNA motak (mRNA, tRNA eta rRNA), egiturari eta funtzioari dagokienez.

17 Azaldu zergatik diren birusak nahitaezko parasitoak. 18 Esan zer organismo azelularri buruzkoak diren baieztapen hauek: a) DNA edo RNA izan daitezke. b) Ez dute kapsiderik, eta landareak infektatzen dituzte. c) Ez dute azido nukleikorik. d) Entzefalopatiak eragiten dituzte; adibidez, behi eroen gaitza. e) Gehienez 2 000 nukleotido inguruko genoma dute. f) Ugaltze-zikloan, fase hauek dituzte: ezagutzea, erreplikatzea eta birionak eratzea.

U 1

Interpretatu emaitzak 19

Egin aurrera

Esneak unitate honetan ikasi dituzun biomolekula asko dauzka: gluzidoak, lipidoak, proteinak, gatz mineralak, ura eta bitaminak. Laborategian molekula horietako batzuk identifikatu eta banandu daitezke. Begiratu zer emaitza lortu duten esperimentu hori egindakoan, eta ikusi ea zuri gauza bera ateratzen zaizun.

20 Jakinda listuan ptialina izeneko amilasa entzima bat daukagula eta ogiaren osagai nagusia almidoia dela, azaldu zergatik gertatzen den, ogi-mamia mastekatu eta ahoan tarte batez edukiz gero, zapore gozo moduko bat sumatzea.

• Laktosa esnearen gluzidoa da. Hori identifikatzeko, Fehling erreakzioa erabiltzen da: laginak adreiluen kolore gorria hartzen badu, positiboa da, eta lagina urdin-berdexka geratzen bada, negatiboa.

• Esneak dauzkan lipidoak triglizeridoak dira. Ho-

21 Zelulosak (landare-zuntza ere esaten zaio) ez digu

riek identifikatzeko, Sudan III koloratzailearekin erreakzionarazten da. Lagina gorri-laranjaxka bihurtzen bada, erreakzioa positiboa da.

energiarik ematen jaten dugunean. Hala eta guztiz ere, garrantzitsua da dietan zelulosa sartzea. Azaldu non dagoen zelulosa eta zergatik dugun beharrezkoa elikagaien bidez hartzea.

• Esneak gehien daukan proteina kaseina da. Hori identifikatzeko, Biuret erreakzioa erabiltzen da: lagina more bihurtzen bada, erreakzioa positiboa da. Proteina hori, esnetan disolbagarria, hauspeatu egiten da pH-a txikitzen denean. Esne-lagin baten zatikapena egin eta frakzioak hiru saio-hoditan jaso ostean (saio-hodiak A, B eta C izendatu dira, protokolo egokiak betez), identifikazioari ekin zaio. Emaitzak taula honetan ageri dira:

Laginak

Emaitzak

A saio-hodia

Fehling erreaktiboarekin laginak adreiluen kolore gorria hartu du.

B saio-hodia

Sudan koloratzailearekin lagina gorri-laranjaxka bihurtu da.

C saio-hodia

Biuret erreakzioarekin lagina more bihurtu da.

a) Zer funts-gai dauka frakzio bakoitzak? b) Esperimentu horretan, esneak daukan kaseina proteina artifizialki hauspeatu dugu, baina egiatan, esnea berez mintzen da giro-tenperaturan, Lactobacillus acidophilus bakterioaren erruz. Zer konposatu mota sortu behar du bakterioak horretarako?

Garapen Jasangarrirako Helburuak 22 Kontsultatu anayaharitza.es webgunean, garapen jasangarrirako 2. helburuaren («Goserik ez izatea») 2.1 xedearekin lotutako informazioa. Munduan 815 milioi pertsona inguruk malnutrizioa dute, eta bost urtetik beherako haurren heriotzari erreparatuta, ia erdiak malnutrizioagatik hiltzen dira. Bestalde, gehiegizko pisua eta obesitatea ugaritzen ari dira munduko ia herrialde guztietan. Egindako kalkuluen arabera, 41 milioi haur inguruk dute arazo hori. Malnutrizioa eta gainnutrizioa askotan batera daude herrialde berean, gizatalde berean eta, are, gizabanako berean. Malnutrizioa eta gehiegizko pisua nahiz obesitatea zerk eragiten dituen aztertzen hasita, kausak antzekoak dira: pobrezia, elikadura egokia ezin lortu izatea, haurtxoak elikatzeko ohitura txarrak, eta osasungarriak ez diren janariak eta edariak merkaturatzea eta saltzea. a) Zer bioelementu eta biomolekula izan behar ditu dietak, osasungarria izango bada? b)

Taldeka, pentsatu zer egin daitekeen egoera zaurgarrienetan dauden pertsonek urte osoan dieta osasungarri eta orekatua izan dezaten lortzen laguntzeko, eta antolatu ideia horiek proposatzeko kanpaina bat. 49

TALDEKA ERANTZUN 1. Agian sakondu egin nahi duzu izaki bizidunen taxonomian, edo espezie berriak bilatzen eta sailkatzen aritu nahi duzu. Hala bada, ikertu: • Izaki bizidunen sailkapen-sisteman oinarritzen dira zoologia, botanika, mikologia, mikrobiologia, bai eta biologiaren beste espezialitate batzuk ere. Jakin ezazu non ikasten diren. • Ikerkuntza zientifikoak ez ezik, zer lanbidek eskatzen dute taxonomia ezagutzea? • Zure iritziz, zer gaitasun eduki behar dira izaki bizidunak sailkatzen jarduteko edo lehen aipatu dituzun lanbideetan aritzeko?

LYNN MARGULIS Biologo estatubatuar handi honek asmatu zuen izaki bizidunak bost erreinutan sailkatzen dituen sistema, gaur egun gehien erabilia. Bere lankide Karlene Schwartzekin batera, bost erreinuko sailkapen-sistema bat garatu zuen, jatorri filogenetiko bereko izaki bizidunak kontuan hartuz. Era horretan, Protisto erreinua sortu eta bertan sartu zituzten izaki eukariotoen beste erreinuen enbor-ezaugarriak zituzten izakiak, erreinu horietan sartu ezin zirenak. Margulisi zor diogu beste lorpen bat ere: endosinbiosiaren teoria. Haren arabera, gure planetan egondako lehen zelula eukariotoak inguruneko baldintza gogorretara moldatu ziren, harreman sinbiotikoak ezarriz lehendik moldatuta zeuden prokariotoekin. Esate baterako, beren zeluletan sartu zituzten bakterio aerobioak, oxigenoa erabiltzeko gai zirenak, azkenean mitokondrioak izan zirenak. Era berean, bakterio fotosintetizatzaileak sartu zituzten, CO2-tik eta eguzkiaren argitik materia organikoa ekoizteko gai zirenak, azkenean kloroplastoak izan zirenak. Teoria horrek modu sinesgarrian azaltzen du egungo bioaniztasunaren jatorria, antzinako bizi-formetatik abiaturik eta etengabeko eboluzio-prozesu baten bidez.

anayaharitza.es webgunean Motibatzeko • El Biziaren jatorria • Protistoen mugimenduak • Zientzia atalak • Garapen Jasangarrirako Helburuak. 4.6 xedea Lehendik dakizuna detektatzeko • Lehendik dakizuna ebaluatzea Ikasteko • Belaunaldi-txandaketa • Moneroen erreinua • Protistoen sailkapena • Onddoen sailkapena • Landareen sailkapena • Animalien sailkapena Lantzeko • Jolastuz ikasi • Egin proba

Unitate honetako edukiak eta jarduerak erabilgarriak izan daitezke liburu honen hasieran dagoen eranskineko diziplina anitzeko «Gizarteratu zientzia» proiektua egiteko.

Izaki bizidunak nola sailkatzen diren Bioaniztasuna osatzen duten milioika espezieak aztertu eta ulertu ahal izateko, haiek sailkatzea komeni da, izaki bizidunak taldetan banatuz eta baldintza hauek betez: • Ezaugarri berdinak dituzten ahalik eta espezie gehien sartzea ahalik eta

sailkapen-talde gutxienetan. • Izaki bizidunak taldetan banatzea, haien harreman filogenetikoa (ahaide-

tasun ebolutiboa) adierazten duten ezaugarri natural berdinei jarraituz. • Espezieen antolamendu objektibo eta argia ematea, espezie bat talde

bakar batean sartzen delarik. • Deskribatutako taldeetan sartu ahal izatea aurkitzen diren espezie berri

guztiak, sistema aldatu beharrik izan gabe.

1.1. Taxonomia Taxonomia izeneko zientziak taldetan sailkatzen ditu izaki bizidunak. Talde horiei taxon, taxonomia-talde edo taxonomia-kategoria deritze.

Taxonomiaren jatorria mendean bizi izandako Carl Linneo naturalista suediarra hartzen da taxonomiaren aitatzat, urteak igaro baitzituen espezie ugari taxonetan antolatzen eta sailkatzen, bere ikerketen barruan. xviii.

Linneok sailkapen-sistema hierarkiko bat sortu zuen, non taxonomia- taldeak gero eta talde txikiagotan banatzen diren. Taxonik zabalenak, erreinuak, bere barruan biltzen ditu espezie ugari, ezaugarri berdin gutxi dituztenak. Erreinutik aurrera, gero eta espezie gutxiago sartzen dira taxonetan, baina gero eta antzekoagoak dira. Espeziera iritsi arte, taxonik mugatuenera, izaki bizidun bakarra hartzen baitu. Linneo fixista eta kreazionista zenez, Lurreko espezieak sortuak izan zirela eta aldaezinak zirela uste zuen. Horregatik, bere sailkapen-sistema izaki bizidunen arteko antzekotasun morfologikoetan bakarrik oinarritzen zen, eta ez ahaidetasun filogenetikoan. Nolanahi ere, gizakia animalien erreinuan eta primateen artean sartu zuen lehenengo naturalista izan zen. Antzeko ezaugarriak dituzten izakiak taldetan bildu ostean, antzekotasun horien zergatiaz galdezka hasi zen zientzia, eta hortik etorriko ziren ondorengo teoria eboluzionistak.

Egungo taxonomia-taldeak Linneok sortutako talde asko onartuta daude oraindik, batzuek izen berria duten arren. Gaur egun, ahaidetasun ebolutiboaren arabera erlazionatzen dira izaki bizidunak, eta hori DNA aztertuz jakin daiteke. Hiru motatako taxonak daude: naturalak edo monofiletikoak, jatorri ebolutibo bera duten organismoz osatuak; polifiletikoak, jatorri ebolutibo desberdinak dituzten izakiz osatuak; eta parafiletikoak, jatorri bereko espeziez osatuak, muturreko dibergentzia bat duenen bat izan ezik. Hala, badira espezie guztiek dituzten taxon nagusi batzuk: erreinua, filuma edo dibisioa, klasea, ordena, familia, generoa eta espeziea. Badira bigarren mailako taxonak edo taxon nagusien subdibisioak ere, espezie guztiek ez dituztenak (subespeziea, superordena, subklasea, etab.). 86

Ariketak

1 Gogoratu izaki bizidunen zenbat erreinu dauden eta zer organismo mota sartzen den horietako bakoitzean.

Ispilua. Desberdindu taxon monofiletiko bat eta polifiletiko bat. Zergatik uste duzu daudela biak?

Nomenklatura binomiala Sailkapen-sistema sortzean, Linneok espezieak izendatzeko modu bat asmatu zuen: nomenklatura binomiala.

Ariketak

3 Zergatik uste duzu izen zientifikoak beti latinez edo antzinako grezieraz daudela? Zergatik uste duzu zientziak izen zientifikoa erabiltzen duela (Passer domesticus) guk etxe-txolarrea esaten diogun hegaztia izendatzeko?

Nomenklatura binomialean, izaki bizidun bakoitzak bi izen ditu: lehenengoa genero taxona da, eta bigarrena espezie taxona. Oraindik ere nomenklatura binomiala erabiltzen da espezieei «izen zientifikoa» esleitzeko. Izen hori latinez egon ohi da (batzuetan antzinako grezieraz) eta idazketa-arau batzuk ditu: generoaren lehenengo letra larriz idazten da, eta ondorengo letrak xehez; espeziea letra xehez idazten da; eta bi hitzak letra etzanez idatzi behar dira.

Ikusi zere urdinaren adibidea eta, ondoren, ikertu eta idatzi antzeko sailkapen bat espezie hauentzat: txikoria-belarra, pinu kanariarra, arkanbelea, eskailera-sugea eta gizakia. Zere urdinaren sailkapena

Espezie bat nola sailkatzen den taxonomikoki

Espeziea: Balaenoptera musculus Zere urdina

Organismo bat taxonomikoki sailkatzeko, haren ezaugarri biologikoak hartzen dira aintzat. Taxonik zabalenetan, ezaugarri horiek orokorrak dira; adibidez, izaki biziduna osatzen duten zelula motak edo haien nutrizio mota. Taxonak txikiagoak diren heinean, ezaugarriak zehatzagoak dira; adibidez, gorputz-adarren kopurua edo ilajearen kolorea.

Generoa: Balaenoptera Zereak

Familia: Balaenopteridae Eztarrian tolesak dituzten balea handiak

Ordena: Artiodactyla Apo bikoitidun gorputzadarrak dituzten ugaztunak

Subordena: Whippomorpha Baleak, izurdeak eta hipopotamoak

Klasea: Mammalia Ugatzak dituzten kordatuak

Filuma: Chordata Bizkarrezur neural bat duten animaliak. Erreinua: Animalia Animalien filum guztiak

Moneroen erreinua Linneoren sailkapen-sistemak iraun egin du bere oinarrian, baina zientziaren aurrerapenek aldaketak eta hobekuntzak ekarri dituzte.

2.1. Bost erreinuetarantz • Bi erreinu klasikoak. Linneok bere sailkapen-sistema

sortu zuenean tradizio klasikoan oinarritu zen, izaki bizidunak bi erreinutan banatuz: Animaliak eta Landareak (algak eta onddoak barne). Nolanahi ere, mikroskopioa asmatu eta garatu ahala, izaki bizidunen espezie ugari hasi ziren agertzen (batik bat izaki zelulabakarrak), aipatutako bi erreinu horietan egokitzen ez zirenak. • Erreinu berri bat. 1866an, Haeckelek erreinu berri bat

proposatu zuen, Protisto izenekoa, organismo xumeentzat, sailkapen anbiguoa eta landareekin nahiz animaliekin harreman txikia zutenentzat. Erreinu horretan filum bat sartu zuen garai hartan ezagututako bakterio eta izaki zelulabakar eukarioto askorentzat, eta lehenengo aldiz proposatu zuen Monero hitza. • Prokariotoak bereiztea. 1925ean, Chattonek bi talde

handitan banatu zituen izaki bizidunak, beren egitura zelularraren arabera: Prokariotoak eta Eukariotoak. Irizpide horretan oinarriturik, Copelandek erreinu berri bat gehitu zuen 1956an, Monero, prokariotoak gainerako protistoetatik bereizteko. • Azkenean, bost erreinu. Izaki bizidunak bost erreinutan

sailkatzen lehena izan zen Whittaker, 1969an erreinu berri bat proposatu baitzuen, Fungi, landareen erreinuan zeuden onddoak bereizteko. Azkenik, 1988an, Margulis eta Schwartz biologoek aldatu egin zuten Whittakerren bost erreinuko sailkapena: landareetatik algak bereizi eta Protisto erreinuan sartu zituzten, Protoktisto izenarekin. Erreinu berri horretan sartu zituzten ordura arte onddotzat hartutako zenbait organismo ere. Dena dela, eta gaur egungo erabilera kontuan harturik, protisto hitza erabiliko dugu aurrerantzean.

2.2. Erreinuen problemak Izaki bizidunak bost erreinutan sailkatzea onarturik dagoen arren eta oraindik ere erabiltzen den arren, izaki bizidunak antolatzeko modu horrek ez ditu konpontzen espezieen jatorri ebolutiboarekin lotutako zenbait problema, 1980ko hamarkadan agertuak ikerketa filogenetikoek aurrera egin ahala. Bi hauek dira problema nagusiak: • Protisto erreinuaren heterogeneotasun handia, poli-

filetikoa argi eta garbi, jatorri ebolutibo desberdinak dituzten organismo eukariotoz osatua. • Monero erreinuan elkarren artean oso desberdinak

diren bakterioen bi talde monofiletiko egotea: arkeobakterioak eta eubakterioak. 88

2.3. Hiru domeinuak eta «biziaren zuhaitza» Erreinuen sistemari buruz sortutako zalantza berriak argitzeko, 1990ean, Carl Woese mikrobiologoak izaki bizidunen banaketa berri bat proposatu zuen ikerketa filogenetiko batzuetan oinarriturik, non RNA erribosomikoaren sekuentziak konparatu zituen. Bere emaitzei jarraikiz, sailkapen-sistema berri bat proposatu zuen, izaki bizidunak hiru domeinu handitan banatuz: • Archaea domeinua, arkeobakterioz osatua. Ezaugarri oso bereziak dituzten

bakterioen talde bat da eta, ezaugarri horiei esker, muturreko inguruneetan bizi daitezke, adibidez itsaspeko fumaroletan.

Ariketak

1 Egin taula bat bost errei-

nuak eta hiru domeinuak erlazionatuz. Zer sailkapen modu iruditzen zaizu logikoena? Zergatik?

2 Woesek genomaren zer se-

kuentzia erabili zituen bere ikerketa filogenetikoetarako? Zergatik uste duzu hautatu zituela? Ikerketa berdina egin al daiteke genomaren edozein zatirekin? Zergatik?

• Bacteria domeinua, eubakterioz osatua (Lurrean bizi diren bakterio gehienak

dira). • Eukarya domeinua, izaki eukariotoz osatua.

Biziaren zuhaitza Bere zuhaitz filogenetikoetatik abiatuz, Woesek «biziaren zuhaitz» bat proposatu zuen, non hiru organismo talde horiek, arkeobakterioak, eubakterioak eta eukariotoak, arbaso beretik datozen. Berak adierazi zuen, halaber, biak prokariotoak izan arren, arkeobakterioak eta eubakterioak filogenetikoki urrun daudela elkarrengandik, bai eta eukariotoengandik ere.

BIZIAREN ZUHAITZA

Nolanahi ere, azkenaldiko zenbait ikerketak zalantzan jarri dute hori, eta elkarrengandik hurbilago ipini dituzte Eukarya eta Archaea domeinuak. Gainera, Margulisen endosinbiosiaren teoriak dioenez, geneen transferentzia bat egon zen zelula eukariotoen sorrera eragin zuten sinbiosi-prozesuen ondorioz. Horren arabera, teoriarik onartuenetako bati jarraituz, arbaso komun unibertsaletik eboluzionatu zuten batetik bakterioek, eta bestetik arkeobakterioen eta eukariotoen arbasoek, eta gerora bereizi ziren bi adar horiek. Zelula eukariotoak ondoren sortu ziren, eubakterio baten eta arkeobakterio baten arteko asoziazio sinbiotiko batengatik.

Arkeobakterioei estremofiloak ere esaten zaie, muturreko baldintzetan bizi direlako. Ikertu non aurkitu ditzakegun.

Carl Woese Izaki bizidunak hiru domeinutan banatzea proposatu zuen, baita arkeobakterio aurkitu berriak ere.

Izaki bizidunak beren harreman filogenetikoen arabera ordenatzen dira «biziaren zuhaitzean» . Horrela, ezkerreko zuhaitzaren arabera: ANIMALIAK

ONDDOAK

man filogenetiko hurbilagoa izaki eukariotoekin?

B Birusen genomek beste organis-

ARKEOBAKTERIOAK

EUBAKTERIOAK

A Zer izaki prokariotok dute harre-

EUKARIOTOAK PROTOKTISTOAK

moen genomekin ia batere informaziorik ez dutela partekatzen jakinda, arrazoitu birusak zergatik ez diren sartzen zuhaitzean.

LANDAREAK

C Birusak Akamara izeneko lau-

garren domeinu batean sartzea proposatzen dute ikerketa batzuek. Zuhaitzeko zer lekutan ipini beharko litzateke?

ARBASO UNIBERTSAL PROKARIOTOA 89

Moneroen erreinua Moneroen erreinuan sartzen dira organismo prokarioto zelulabakar guztiak. Lurreko izaki bizidunik zaharrenak dira.

3.1. Moneroen jatorri ebolutiboa Moneroak izan ziren gure planetan bizi izandako lehen zelulak; izan ere, 3 500 milioi urte inguru dituzten bakterio harikaren mikrofosilak aurkitu dira (ez dago bizi-forma zaharragoen aztarnarik). Ziurrenik lehenbizikoak heterotrofoak izan ziren, ozeanoetako materia organikoaz baliatzen zirenak, eta gerora azaldu ziren bakterio autotrofoak, materia organikoa sintetizatzeko gai zirenak. Agertu zirenetik hona, bakterioak izugarri dibertsifikatu dira eta Lurreko ingurune guztietan bizi dira, baita muturrekoetan ere.

3.2. Moneroen erreinuko bizi-funtzioak Nutrizioa Moneroen erreinuko izakien artean, metabolismo mota guztiak daude: • Autotrofoek inguruneko materia ez-organikoa hartu eta materia organi-

ko bihurtzen dute. Fotosintetikoak izan daitezke, adibidez zianobakterioak, edo kimiosintetikoak, adibidez sufrearen bakterioak, energia metabolikoa lortzeko orduan argia ala errakzio kimikoak erabiltzen dituzten.

Bakterio baten mikrofosila (urdinez).

ANTOLATU IKASITAKOA

Kontzeptu-eskema hierarkikoa. Antolatzaile honen bidez laburtu itzazu moneroen erreinuko izakien nutrizio mota desberdinak.

• Heterotrofoak beste izaki bizidun batzuen materia organikoz edo honda-

kin organikoz elikatzen dira. Mantenugai-iturriaren arabera, izan daitezke: – Saprofitoak. Inguruneko materia organikoz elikatzen dira. Hondakin organikoak deskonposatzen dituzten bakterioak dira. – Parasitoak. Beste izaki bizidun batez elikatzen dira, haren organismoa inbadituz. Adibidez, gaixotasunak sortzen dituzten bakterio patogenoak.

Fototaktismoa Iluntasuna

Argia

– Sinbiotikoak. Beste izaki bizidun baten barruan bizi eta han elikatzen dira, baina onura bat ematen diote. Adibidez, animalien digestio- hodiko bakterioak. Halaber, bakterio heterotrofoak izan daitezke aerobioak, metabolismoan oxigenoa erabiltzen badute, edo anaerobioak, ez badute erabiltzen.

Erlazioa Bakterioek erreakzionatu egin dezakete inguruneko zenbait estimuluren aurrean. Honako hauek dira haien erantzunetako batzuk: • Taktismoak. Inguruneko estimulu batekiko erreakzioak dira, gehienetan

mugimenduak; adibidez, substantziekiko kimiotaktismoa, edo argiarekiko fototaktismoa. Bakterioak beren flageloen bidez mugitzen dira. • Erresistentzien garapena. Inguruneko baldintzak desegokiak bihurtzen

badira, bakterio asko endospora izeneko kapsula moduko batzuetan ixten dira, eta muturreko baldintzei eusteko gai dira.

Endosporen sorrera Bakterioa baldintza desegokietan.

DNA kontzentratu egiten da. Mintzak inguratzen du.

Endospora Bakterioa birsortzen du baldintza egokietan.

Ugalketa Moneroak modu asexualean ugaltzen dira, fisio bidez (zatiketa sinplea). Beren kromosoma bikoiztu ondoren, zelula bitan zatitu eta bi zelula ume sortzen dituzte. Gainera, bakterioek konjugazio izeneko prozesua egiten dute: bakterio batek bere material genetikoaren zati bat (plasmidoak) pasatzen dio beste bati, pilus izeneko hodi mehe batzuen bidez. 90

Bakterioa disgregatu egiten da.

Pareta sendo bat sortzen da DNAren inguruan.

3.3. Moneroen sailkapena Bost erreinuen sailkapen-sistemaren arabera, moneroen erreinuko organismoak bi talde handitan banatzen dira: arkeobakterioak eta eubakterioak.

MONEROAK

Arkeobakterioak

Bakteriorik zaharrenak direla uste zelako dute izen hori (archaeo- ‘antzinakoa’ da). Gaur egun, eubakterioen ostean agertu zirela uste da, haietako batzuen eboluzioagatik. Arkeobakterio gehienek zelula-pareta dute, flageloak eta era askotako metabolismoa. Horietako asko organismo estremofiloak dira, muturreko gazitasunean eta tenperaturan bizitzeko gai direnak, gainerako prokariotoek ez bezalako ezaugarriak dituztelako:

Bakterio metanogenoak

Eubakterioak

Bakterio termoazidofiloak Mikoplasmak

• Arkeobakterioen mintz plasmatikoa beste izaki bizi-

dunen zelulena ez bezalakoa da; fosfolipidoen albokateak glizerolari lotuta daude eter loturen bidez, eta ez ester loturen bidez, gainerako organismoen mintzetan ez bezala.

Bakterio halofiloak

• Arkeobakterio gehienen paretak ez du peptidoglika-

Zelula-pareta duten bakterioak

Bakterio Bakterio gram-positiboak gram-negatiboak

norik eta oso sendoa da. • Arkeobakterioen hainbat talde daude. Honako hauek

nabarmentzen dira: – Metanogenoak. Ingurune anaerobioetan bizi dira; adibidez, itsas sedimentuetan, lurzoru zingiratsuetan edo zenbait animaliaren hestean. Metabolizatzen duten karbono-dioxidotik metanoa sortzen dute. – Halofiloak. Gatz ugariko inguruneetan bizi dira, eta beren metabolismoan erabiltzen dute. – Termoazidofiloak. Ingurune oso azidoak eta 80 °C arteko tenperaturak jasan ditzakete.

Eubakterioak Talde honetan sartzen dira gainerako bakterioak. Bi talde handitan banatzen da: • Zelula-pareta duten eubakterioak. Bakterioen talderik

Ariketak

anitzena da. Zelula-paretaren konposizio kimikoaren arabera, honela banatzen dira:

1 Zertan dira berdinak Moneroen erreinuko organis-

– Gram-positiboak. Pareta urdinez edo purpura ilunez tindatzen zaie Gram tindaketarekin. Adibidez, Listeria, Staphilococcus...

– Gram-negatiboak. Pareta arrosa argiz tindatzen zaie Gram tindaketarekin. Adibidez, Escherichia, Salmonella edo zianobakterioak. • Mikoplasmak. Zelula-paretarik gabeko bakterioak dira.

Gehienak mikroorganismo patogenoak dira, oso txikiak (1 μ-tik behera) eta ez dira tindatzen Gram tindaketarekin.

mo guztiak?

Lapitzak erdira. Taktismoa positiboa nahiz negatiboa izan daiteke. Ondorioztatu kimiotaktismo positiboa duen bakterio batek nola erantzuten dion glukosari, mantenugai hori ingurunean dagoenean.

3 Zertan dira desberdinak arkeobakterioak eta eubakterioak?

Bakterio asko erabilgarriak dira gizakiarentzat. Ikertu eta egin txosten bat haietako bati buruz, hura sailkatuz eta haren erabilera azalduz.

Protoktistoen erreinua Protoktistoen erreinuan sartzen dira onddoen, animalien edo landareen erreinuetan sartzen ez diren organismo eukarioto guztiak.

4.1. Protoktisto erreinuaren jatorri ebolutiboa Protoktistoen erreinua taxon polifiletiko bat da, lerro ebolutibo desberdin asko ditu, eta bere mugak ez daude ondo definituta. Horrela, nahiz eta bertako organismo guztiak eukariotoak izan eta gehienak urtarrak izan, aniztasun handia dago morfologian (zelulabakar mikroskopikoak nahiz antolaketa sinpleko zelulaniztun oso handiak), nutrizioan (autotrofoak nahiz heterotrofoak) eta ugalketan.

Fagotrofoak: ameba bat alga bat fagozitatzen.

Aniztasun hori gorabehera, izaki hauek arbaso bera izan zutela uste da, ozeano primitiboetan bizi izandako lehenengo zelula eukariotoen antzekoa. Antzinako organismo hartatik abiatuz dibertsifikatu ziren protistoak, eta sortu ziren gainerako erreinu eukariotoen lerro ebolutiboen arbasoak.

Parasitoak: Trypanosoma, odola infektatzen.

Gogoeta horietatik jaio zen erreinuaren izena, Protoktisto: ‘lehenetan lehena’ esan nahi du.

4.2. Protoktistoen bizi-funtzioak Nutrizioa Protoktistoak izaki bizidunen oso talde anitza dira, eta bi nutrizio motak dituzten izakiak daude: • Autotrofoak. Algak dira. Zelulabakarrak nahiz zelu-

laniztunak organismo fotoautotrofoak dira, klorofila eta beste pigmentu batzuk (karotenoideak) dauzkate, eguzkiaren energia jaso eta materia organikoa sintetizatzeko gai direnak. • Heterotrofoak. Protozooak dira, bai eta onddoen an-

Onddoa

Alga

Sinbiotikoak: alga zelulabakarrak liken batean.

tzeko protisto batzuk ere, hala nola mixomizetoak eta oomizetoak. Jaten dituzten konposatu organikoen jatorriaren arabera, protistoak honelakoak izan daitezke: – Fagotrofoak edo osmotrofoak. Inguruneko materia organikoa fagozitatzen edo xurgatzen dute. Zenbaitek, adibidez ziliatuek edo amebek, zelula osoak irensten dituzte. – Parasitoak. Beste izaki bizidun bat infektatu eta haren materia organikoaz elikatzen dira, hari gaixotasun bat eraginez (adibidez, Plasmodium edo Trypanosoma). – Sinbiotikoak. Elkarlaguntzako harremana dute beste izaki bizidun batekin eta haren materia organikoaz elikatzen dira (adibidez, termiten digestio-hodietako protozooak edo koralen barruko algak). • Mixotrofoak. Bi nutrizio motak egin ditzakete, autotro-

foa zein heterotrofoa, inguruneko baldintzen arabera (adibidez, Euglena). 92

Mixotrofoak: Euglena.

Ariketak

1 Zer dute berdina protoktisto guztiek? 2 Egin zerrenda bat protoktistoen erreinuko izakietan aurkitu daitezkeen nutrizio motekin. Ipini mota bakoitzaren adibideak.

Protoktisto gehienak organismo urtarrak dira eta igeri egiteko gai dira. Inguruneko estimuluen aurrean mugitu egin ohi dira, eta mugimendu hori hiru motatakoa izan daiteke, espeziearen arabera: • Dardarkaria. Zilioak (Paramecium) edo flageloak

Ariketak

3 Aipatu eta azaldu protistoek egin ditzaketen mugimendu mota desberdinak. Gehitu adibideak eta marrazkiak zure deskribapenean.

anayaharitza.es Kontsultatu «Belaunalditxandaketa» baliabidea eta azaldu zer diren gametofitoa eta esporofitoa

PROTOKTISTOEN UGALKETA SEXUALA

Erlazioa

Ikusi irudiak eta azaldu zer desberdintasun dauden protoktistoen ugalketa sexualeko mekanismoen artean.

(Leishmania) dituzten protistoetan izaten da. • Ameboidea. Adibidez amebek egiten dute, pseudo-

podoak igorriz: zitoplasmaren luzapen batzuk dira, zitoeskeletoaren mikroharizpiengatik sortuak. • Uzkurkorra. Mikrozuntzak uzkurtuz gertatzen da ze-

lularen zati espezializatu batzuen barrenean; adibidez, Vorticella harizpian.

Ugalketa Protoktisto erreinuko izakien artean ugalketa sexualaren nahiz asexualaren adibideak daude. Ugalketa asexualaren formak • Mitosia. Zelula, zenbaitetan, bi zelula ume berdinetan

erdibitzen da, eta beste zenbaitetan esporak sortzen dituen esporulazio bat dago (segidako zatiketak zelularen estalkiaren barruan). Protoktistoen talde batzuetan, esporangio izeneko egituretan sortzen dira esporak. Espora horietako batzuek flageloak eduki ditzakete (adibidez, oomizetoen zoosporek).

Gametoen ekoizpena alga zelulaniztun batean Gametangio arra Enbrioia

Gametangio emea

Zigotoa

Singamia mixomizeto batean Zigotoa

• Propaguluak sortzea. Alga zelulaniztun batzuek beren

taloaren zati espezializatuak sortu (propaguluak), banandu eta baldintza egokiak dituen beste leku batean garatzen dira. Ugalketa sexualaren formak

Zelula fusionatuak Gametangioen fusioa oomizeto batean Nukleoen fusioa

• Gametoen bidezkoa. Alga zelulaniztunek egitura es-

pezializatuak edo gametangioak garatzen dituzte, eta haiek sexu desberdineko ugaltze-zelulak sortzen dituzte. • Singamia. Gametoen antzeko bi indibiduo zelulabakar

fusionatu eta zigoto bat sortzen dute. Protozoo batzuetan eta mixomizetoetan izaten da. • Gametangioen fusioa. Protoktisto batzuek, adibidez

oomizetoek, beren taloko zatiak fusionatu, sexu desberdinekotzat har daitezkeenak, eta zigoto bat sortzen dute.

Sexu desberdineko gametangioak

Hainbat zigoto

Konjugazioa Paramecium

2 Mikronukleoaren meiosia. Bi paramezio elkartu eta Bakarra geratu eta makronukleoa degeneratzen da. bikoiztu egiten da.

• Konjugazioa. Bi protoktisto zelulabakarrek material

genetikoa trukatzen dute, beren nukleoak gameto moduan erabiliz. Ohikoa da Parameciumetan. Zenbait protoktisto zelulabakarren bizi-zikloan bi belaunaldi txandakatzen dira: gametoak sortzen dituen gametofito bat (ugalketa sexuala) eta esporak sortzen dituen esporofito bat (ugalketa asexuala).

5 Mikronukleoen trukaketa

3 Mikronukleoen mitosia

Banaketa

6 Makronukleoa eratzen da

4 Mikronukleoen fusioa

Protoktistoen erreinua

4.3. Protoktistoen sailkapena Erreinu hau polifiletikoa denez, beraren lerro ebolutibo nagusiekin nahiko ondo egokitzen diren hiru talde egin ditzakegu: algak, onddoen antzeko protistoak eta protozooak.

Algak

DINOFLAGELATUAK

Algak protoktisto autotrofo fotosintetizatzaileak dira. Ekosistema urtarretako ekoizle nagusiak dira eta fitoplanktonaren edo itsas hondoko floraren parte dira. Bi motatakoak izan daitezke: zelulabakarrak, batzuetan koloniak edo harizpiak eratzen dituztenak, edo zelulaniztunak eta makroskopikoak, talo motako egitura bat dutenak.

Alga zelulabakarrak • Pirrofitoak edo dinoflagelatuak. Itsasoko organismo flagelatuak, zelu-

labakarrak edo kolonialak dira, normalean zelula-pareta dutenak, eta, sarritan, gai dira fagozitatzeko eta heterotrofoen moduan jokatzeko. Haien pigmentu fotosintetiko nagusiak klorofila eta karotenoideak dira, eta batzuek substantzia biolumineszenteak sortzen dituzte. Zenbait espeziek toxinak sortzen dituzte eta, ugaritzen direnean, «marea gorriak» eragiten dituzte; halakoetan, mikroalga horietaz elikatzen diren arrainetan edo moluskuetan toxinak metatu eta toxiko bihurtzen dira.

KRISOFITOAK

ALGA ZELULABAKARRAK EUGLENOAK DIATOMEOAK

• Krisofitoak edo urrezko algak. Izaki zelulabakar flagelatuak dira, itsas-

tarrak edo ur gezakoak. Klorofila eta pigmentu karotenoide hori-urrekarak dituzte. Zelula-pareta dute, eta silizezko maskor elaboratuak. • Euglenofitoak. Zelulabakar flagelatuak dira eta ur geza geldietan bizi

dira. Ez dute zelula-paretarik eta klorofila da haien pigmentua. Argirik ezean beren kloroplastoak galdu eta heterotrofo moduan jokatzen dute. • Bazilarofitoak edo diatomeoak. Itsasokoak eta ur gezakoak daude. Ez

dute zelula-paretarik, baina bai silizezko maskor bat bi teka edo kuskurekin. Espezie gehienek klorofila eta karotenoideak dituzte. • Gamofitoak edo alga konjugatuak. Ur gezako alga zelulabakarrak dira,

elkartu eta harizpiak sortu ohi dituztenak. Zelula-pareta dute eta klorofila eta karotenoideak dauzkate.

ALGA ZELULANIZTUNAK

ALGA GORRIAK

Alga zelulaniztunak • Klorofitoak edo alga berdeak. Itsasokoak edo ur gezakoak dira eta

elula-pareta dute. Gehienak zelulaniztunak dira, talo modukoak, baina z badira koloniak eta harizpiak eratzen dituzten espezie zelulabakarrak ere. Beren pigmentu nagusia klorofila delako dute halako kolorea. • Feofitoak edo alga arreak. Itsastarrak dira eta zelula-pareta dute. Klo-

rofilaz gain karotenoide asko dituzte, eta horregatik dute halako kolorea. Oso zabalak izan daitezke (hamarnaka metro). Batzuk jangarriak dira eta adibidez alginatoak ematen dituzte, lodigarri moduan erabiliak. • Errodofitoak edo alga gorriak. Itsastarrak dira eta zelula-pareta dute.

Klorofilaz gain pigmentu gorrixkak dituzte, hala nola fikoeritrina. Alga hauetatik ateratzen da agar-agar izeneko substantzia, elikagaigintzan lodigarri moduan erabilia, bai eta laborategietan ere hazkuntza-ingurune solidoen oinarri moduan. 94

ALGA BERDEAK

ALGA ARREAK

Onddoen antzeko protoktistoak Heterotrofoak dira eta onddoen ezaugarri berdinak dituzte. Berez, erreinu horretan sartuta egon ziren, baina gerora protoktistoen artean sailkatu ziren, beren bizitzako faseren batean flageloak dituztelako, onddoek ez bezala. Honako hauek dira talde nagusiak:

PROTISTOAK Pirrofitoak

Mikroskopikoak

Krisofitoak

Algak

Euglenofitoak

• Mixomizetoak. Onddo lirdingatsu ere esaten zaie, iza-

ki zelulabakarrak dira, ameba itxurakoak (mixamebak) eta zelula-paretarik gabeak. Uretan edo leku hezeetan bizi dira, eta pseudopodoen edo flageloen bidez mugitzen dira. Materia organikoaren hondarrak edo bakterioak fagozitatuz elikatzen dira. Beren bizi-zikloan mixameba-etapa bat dago, baina une jakin batean fusionatu egiten dira eta masa zitoplasmatiko bat sortzen dute, nukleo askoduna, plasmodio izenekoa, eta horrek gorputz fruitu-emaile bat sor dezake, esporangioduna. Azken horiek esporak sortu, eta haietatik ateratzen dira mixamebak.

Bazilariofitoak

Makroskopikoak

Gamofitoak

Klorofitoak Feofitoak Errodofitoak

Mixomizetoak

• Oomizetoak. Egitura harikara dute, beren artean be-

Onddoen antzeko protistoak

reizi gabeko zelulaz osatua. Onddo batzuen antzekoak dira, baina zelula-paretaren konposizioa desberdina da. Badaude oomizeto saprofito urtarrak, baina beste asko parasitoak dira eta gaixotasun garrantzitsuak eragiten dizkiete landareei eta animaliei. Ugalketari dagokionez, azpimarratzekoak dira espora flagelatuak (zoosporak), ugalketa asexualeko prozesu baten bidez sortuak.

Oomizetoak

Ziliatuak

Protozooak Izaki zelulabakarrak dira, heterotrofoak eta zelula- paretarik gabeak. Bizi-forma libreak urtarrak dira eta ur gazitan nahiz gezatan bizi dira, edo lur hezeetan. Badira sinbionteak eta parasitoak ere. Honako hauek dira filum nagusiak:

Errizopodoak Protozooak Esporozooak

• Ziliatuak. Urtarrak dira. Gehienek bizitza librea dute

Zoomastignioak

eta zilioen bidez higitzen dira. Fagozitosi bidez elikatzen dira, mintzean duten zitostoma izeneko arraildura baten bidez, eta bi nukleo dituzte: makronukleoa eta mikronukleoa. Adibidez, Paramecium. • Errizopodoak. Bizitza libreko urtarrak edo parasitoak

dira. Pseudopodoen bidez higitu eta fagozitosi bidez elikatzen dira. Talde honetakoak dira amebak. • Esporozooak. Parasitoak dira eta gaixotasun garran-

tzitsuak eragiten dizkiete animaliei; adibidez, toxoplasmosia. Ez dute lokomozio-organulurik eta, beraz, ez dira higitzen. Esporulazioz ugaltzen dira. • Zoomastignioak. Igeri egiteko flageloak dira taldearen

ezaugarri nagusia. Badira urtarrak, bizitza librekoak, baina gehienak sinbionteak dira termiten hestean, edo parasitoak, adibidez Trypanosoma, eta gaixotasunak eragiten dituzte.

Ariketak

5 Azaldu zertan diren antzekoak eta zertan desberdinak talo bat eta plasmodio bat.

6 Egin zerrenda bat espezie patogenoak dituzten protoktisto talde batzuekin.

Ikertu euglenoei buruz eta diseinatu esperimentu bat haien nutrizio mota berezia erakusten duena.

Onddoen erreinua Onddoak heterotrofoak dira, zelula eukariotoak dituzte, eta kitinazko pareta. Zelulabakarrak edo ehunik gabeko zelulaniztunak dira, mizelioz edo hifa multzoz osatuak (zelulak elkartuz osatutako harizpiak).

Hifa motak Nukleoaniztunak

5.1. Onddoen jatorri ebolutiboa Onddoak antzinakoak eta askotarikoak dira. Ez dira errazak sailkatzen: adar ebolutibo desberdinetatik datozen izakien talde polifiletiko bat dira. Hipotesirik berrienaren arabera, ezaugarri fungikoak zituen protistoen leinu batetik sortu ziren.

Trenkatuak

Jatorri hori berreraikitzeko ebidentziak urriak dira, aztarna fosil gutxi baitaude. Duela 1000 milioi urteko hifak dira zaharrenak. Fosil berriagoak ere aurkitu dira, onddoen eta lehen landareen arteko lotura erakusten dutenak; seguru asko, ingurune lehortarrera moldatzen lagundu zieten landareei.

Nutrizioa Onddoak organismo heterotrofoak dira eta zelulaz kanpoko digestioa egiten dute. Horrek esan nahi du ez dutela hartzen elikagai solidorik; aldiz, sortu eta jariatzen dituzten entzimen bidez deskonposatzen dute materia organiko konplexua. Ondoren, hortik ateratako mantenugaiak xurgatzen dituzte zelulako paretan eta mintzean barrena. Aldaerak daude horretan, ondoen bizimoduaren arabera.

Onddo saprofitoa pinaburu batean

• Onddo saprofitoak. Hondakin organikoen gainean bizi dira, haiek des-

konposatuz. Garrantzi handikoak dira ekosistementzat, materia organikoa birziklatzen baitute (organismo deskonposatzaileak).

Onddo parasitoa hosto batean

• Onddo parasitoak. Beste organismo, landare edo animalietan bizi dira

eta haietaz elikatzen dira, batzuetan haiek hiltzeraino. • Onddo sinbiotikoak. Beste organismo batzuekin elkarturik bizi dira,

elkarri mesede eginez. Zuhaitzekin elkartzen badira sustraien bidez, mikorriza esaten zaie; algekin edo zianobakterioekin elkartzen badira, likenak sortzen dira. Onddo sinbiotikoa (likena)

Erlazioa Onddoak ez dira mugitzen, ez baitute ziliorik edo flagelorik (beren bizi- zikloaren etapa guztietan) eta zelula-pareta zurruna dute. Horrek ez du esan nahi onddoek batere erreakzionatzen ez dutenik. Beren burua defendatzeko, beste izakiak harrapatzeko (onddo nematofagoak) edo beren ingurunean bizi diren beste organismo batzuekin lehiatzeko, substantzia toxikoak sintetizatu eta jariatzen dituzte; esate baterako, perretxiko batzuen alkaloide pozoitsuak, edo bakterioak ezabatzeko gai diren antibiotikoak.

Gemazioa legamietan

ONDDOEN UGALKETA ASEXUALA

Ugalketa Onddoak batik bat modu asexualean ugaltzen dira, gemazio bidez, hifen fragmentazio bidez edo konidio izeneko espora asexualen bidez. Ugalketa sexuala dagoenean, sexu desberdineko bi indibiduoren hifak elkartzen dira. Elkartze horretatik zigoto bat jaiotzen da, hark esporangio bat sortu, eta haren baitan eratzen dira espora sexualak. Beren bizitzan zehar, onddo askok txandakatzen dute ugalketa asexuala eta sexuala. 96

Konidioak lizunean.

5.2. Onddoen sailkapena Oraindik ere eztabaidak daude onddoen sailkapenari buruz. Filum hauek bereizi ohi dira:

ONDDOAK

Zigomizetoak

Zigomizetoak Hifa trenkatugabeak, nukleoaniztunak eta adarkatuak dituzte. Lizun mikroskopiko saprofitoak izaten dira; adibidez, ogiaren lizunak (Mucor, Rhizopus...). Ugalketa sexuala dute: gametangioak elkartu eta zigospora diploide bat sortzen dute. Konidioen bidezko ugalketa asexuala ere badute.

Hifa trenkatugabeak

Glomeromizetoak Askuak

Glomeromizetoak Hifa trenkatugabeak eta nukleoaniztunak dituzte. Landareen sinbionteak dira: haien sustraietan hifak sartu eta endomikorrizak sortzen dituzte (onddoak landarearen mantenugaiak hartu eta lurreko mantenugaiak xurgatzen laguntzen dio). Ugalketa asexuala dute, mitospora handien bidezkoa.

Askomizetoak Zelulabakarrak dira (adibidez, Saccharomyces legamia), edo zelulaniztunak septu zulatuz trenkatutako hifekin (boilurrak, karraspinak...). Bizitza libreko saprofitoak izaten dira. Gametoak edo hifak elkartuz gertatzen da ugalketa sexuala. Horrela jaiotzen da gorputz fruitu-emaile bat, non asku izeneko kapsula mikroskopiko batzuk sortzen diren, bakoitzak barruan zortzi espora dituela. Ugalketa asexuala gemazio bidez edo konidioen bidez gertatzen da.

Askomizetoak

Hifa trenkatuak Basidiomizetoak Konidioak

Basidioak

Deuteromizetoak

Algak Likenak

Onddoak

Basidiomizetoak Zelulabakarrak dira (herdoilak) edo zelulaniztunak septu zulatuz trenkatutako hifekin (onddo perretxikodunak). Saprofitoak edo parasitoak dira. Ugalketa sexualean hifak elkartu, eta gorputz fruitu-emaile edo perretxiko bat sortzen da, ugaltze-egitura esporadunekin (basidioak). Ugalketa asexuala konidioen bidez edo gemazioz gertatzen da.

Ariketak

1 Azaldu zer diren mizelioa eta hifa. Osatu zure desDeuteromizetoak Hifa trenkatuak dituzte eta ez dute ugalketa sexualik. Lizunak dira, ia beti saprofito hartzitzaileak, hala nola Aspergillus edo Penicillium.

Likenak Onddo eta alga zelulabakarren edo zianobakterioen elkartze sinbiotiko banaezinak dira. Haien ezaugarriak onddoen filumenak ez bezalakoak direnez, beste filum batean sartu ziren. Bizitza librekoak dira eta harrietan, zurezko landareetan edo lurrean hazten dira.

kribapena marrazkien bidez.

2 Onddo zelulabakarrak, adibidez legamiak, gemazio

bidez ugaltzen dira. Azaldu zertan datzan prozesu hori.

3 Nola garatzen da onddoen ugalketa sexuala? 4 Ikertu eta adierazi zertan diren berdinak eta zertan desberdinak likenak eta mikorrizak.

5 Marraztu basidiomizeto zelulaniztun baten perretxikoa, esporangioak zehaztuz, eta egin zati bakoitzaren errotulua.

Landareak izaki zelulaniztunak eta autotrofo fotosintetikoak dira. Haien zelulak landare motako eukariotoak dira, zelulosazko zelula-pareta eta kloroplastoekin. Ia denek ehunak eta organoak eratzen dituzte.

Baskularrak haziekin eta fruituarekin

Landareen erreinua Monokotiledoneoak Dikotiledoneoak

6.1. Landareen jatorri ebolutiboa

• Eusteko egiturak, lurrean zutik egoteko eta gehiago hazi ahal izateko;

adibidez, zelula-pareta zurrunagoak. • Barreiatzeko eta hedatzeko baliabideak. Landarerik primitiboenetan

espora iragazgaitzak garatzea nahiz modernoagoetan haziak eta frui tuak garatzea ingurune lehortarrerako moldaerak dira. Landareak agertzea eta zabaltzea izan zen gure planetaren historiako gertaera ebolutibo garrantzitsuenetako bat, harekin loturik joan baitzen animaliek ingurune lehortarrak kolonizatzea eta dibertsifikatzea.

Gnetum Cyca

Ekisetoak

Koniferoak

Iratzeak

Likopodioak

Ez-baskularrak

• Estomak, gas-trukea eta ebapotranspirazioa erregulatzeko.

Baskularrak hazirik gabe

• Kutikula iragazgaitz bat, ez lehortzeko. • Flabonoideak, erradiazio ultramoretik babesten duten pigmentuak.

Ginkgo

Baskularrak haziekin eta fruiturik gabe

Lehenbiziko landare lehortarrak duela 470 milioi urte agertu zirela uste da. Ziurrenik, haien arbasoak ur gezako alga berdeak izan ziren, urgaineratutako eremuetan luzaroan egon eta egoera horretara moldatu zirenak, honako hauek garatuz:

Briofitoak (goroldioa)

Antzinako alga berdea

6.2. Landareen bizi-funtzioak Nutrizioa Landareak organismo autotrofo fotosintetikoak dira: zelula-arnasketaren bidez metabolizatutako mantenugai organikoak sintetizatzen dituzte, beren bizi-prozesuetarako energia lortzeko. Zenbait landare, adibidez mihura, beste landare batzuen gainean bizi diren parasitoak dira, eta haien izerdia xurgatuz eskuratzen dituzte mantenugaiak. Badira landare «haragijaleak» ere: animalia txikiak harrapatu eta prozesatzen dituzte, nitrogeno aberatseko mantenugaiak lortu ahal izateko lur pobreetan.

Espermatofitoaren gametofitoa

Erlazioa Oro har, landareak substratuari lotuta bizi dira eta, zentzumen-organorik edo muskulurik ez duten arren, aktiboki erantzuten dute, haziz, substantziak igorriz edo mugituz, estimuluen aurrean; adibidez, argiaren, hezetasunaren edo kontaktuaren aurrean. Argiagatik edo espazioagatik ere lehiatzen dira inguruneko beste landareekin, eta erreakzionatu egin dezakete haien aurrean.

Iratze baten gametofitoa Esporofitoa

Ugalketa Landareek ugalketa asexuala eduki dezakete esporen bidez, esporangio zelulaniztunetan sortuak, edo zatien bidez. Badute ugalketa sexuala ere eta gametoak ekoizten dituzte gametangio zelulaniztunetan. Gametoak elkartzeak zigoto bat sortzen du, eta hark enbrioia. Beren bizi-zikloan txandakatu egiten dira esporofitoa (esporak ekoizten dituen indibiduoa) eta gametofitoa (gametoak ekoizten dituen indibiduoa). Landareen eboluzioan zehar, gametofitoa pixkanaka txikituz eta esporofitoa handituz joan da. 98

Gametofitoa Goroldioa LANDAREEN GAMETOFITOAK

6.3. Landareen sailkapena

LANDAREAK

Landareen sailkapena taxonomia-kategoriarik gabeko taldetan egiten da, filumak baino zabalagoak, hodi eroaleak, haziak, fruituak edo enbrioian kotiledoiak (enbrioi- hostoak) dauden edo ez dauden. Irizpide horien arabera, honako hauek bereizten dira:

Hodi eroalerik gabeak

Hodi eroaledunak

Briofitoak

Kormofitoak

Briofitoak Landare primitiboak eta xumeak dira; esate baterako, goroldioak eta hepatikoak. Antolaketa talofitikoa dute (ez benetako ehunik ez organorik) eta ez dute hodi eroalerik. Ingurunetik zuzenean hartzen dituzte mantenugaiak, beren zeluletako mintzean zehar. Horregatik eta gametoak urtarrak dituztelako, giro oso hezeetan bizi behar dute.

Hazirik gabeak

Hazidunak

Hepatikoak

Espermatofitoak

Pteridofitoak Goroldioak Fruiturik gabeak

Kormofitoak

Fruitudunak

Gimnospermoak

Gainerako landare guztiak dira. Konplexuak dira eta antolaketa kormofitikoa dute (ehun eta organo espezializatuak, hala nola sustraiak, zurtoinak, hostoak eta hodi eroaleak). Hazirik ekoizten duten edo ez, honela sailkatzen dira:

Angiospermoak

Iratzea Likopodioak

Kotiledoi batekoak

Ekisetoak

Pteridofitoak Ez dute hazirik ekoizten, espora asexualak soilik. Ura behar dute beren ugalketa sexualerako, gametoak urtarrak baitituzte; horregatik, giro heze eta argi gutxikoetan bizi dira. Halakoak dira likopodioak, iratzeak eta ekisetoak.

Kotiledoi bikoak

Dikotiledoneoak Monokotiledoneoak

Espermatofitoak Gainerako kormofitoak dira, eta lorea eta hazia edukitzea abantaila ebolutiboak dira: enbrioiarentzako babes handiagoa, uraren mende ez egotea airearen bidez polinizatu dezaketelako, eta sakabanatze hobea. Fruiturik garatzen duten edo ez duten, espermatofitoak bi eratakoak izan daitezke: • Gimnospermoak. Ez dute haziak estaliko dituen frui-

turik, eta haien loreak gutxi espezializatutako ugaltze- egiturak dira. Halakoak dira koniferoak (talderik ugariena, pinuak, izeiak, etab.), zikak eta ginkgoak.

Ariketak

2 Desberdindu itzazu, adibideak ipiniz: a) Briofitoak eta pteridofitoak.

• Angiospermoak. Fruitu batek babesten ditu haziak,

b) Antolaketa talofitikoa eta kormofitikoa.

eta horrek lagundu egiten die sakabanatzen eta ernaltzen. Polinizaziorako espezializatutako loreak ere ekoizten dituzte. Gainerako espermatofitoak dira. Zenbat kotiledoi dituzten (haziaren enbrioiko hostoak), angiospermoak honela sailkatzen dira: – Monokotiledoneoak. Kotiledoi bakarra dute. – Dikotiledoneoak. Bi kotiledoi dituzte.

Kontatu landareek nola kolonizatu zuten ingurune lehortarra.

c) Angiospermoak eta gimnospermoak. d) Monokotiledoneoak eta dikotiledoneoak.

3 Hazia agertzeak zer mesede ekarri zizkien espermatofitoei?

Aurkitu gimnospermo hitzaren esanahi etimologikoa.

Animalien erreinua Hipotesi koloniala

Animaliak edo metazooak organismo zelulaniztunak eta heterotrofoak dira, animalia motako zelula eukariotoak dituzte, eta horietako gehienek ehunak eratzen dituzte, bai eta organoak eta aparatuak ere.

Protozoo flagelatuen kolonia

7.1. Animalien jatorri ebolutiboa Animalien jatorriari buruzko azalpenik onartuena hipotesi koloniala da. Haren arabera, duela 750 milioi urte inguru agertu ziren lehenengo metazoo zelulaniztunak, esfera hutsaren formako protozoo flagelatuen kolonia batetik (blastea). Gerora, blastea inbaginatu egin zen eta pareta bikoitzeko zaku baten forma hartu zuen (gastrea), zelula somatikoak gainazalean eta ugaltze-zelulak barrualdean. Konfigurazio hori izan zen animalia oso xumeen arbaso zelulaniztuna, adibidez porifero edo polipoena eta marmokena. Ondoren, animalia primitibo horien eboluziotik sortu ziren aldebiko simetria zuten beste batzuk, gainerako animalia talde guztien arbasoak izan zirenak.

Volvox

Esfera hutsa (blastea) Parazooak Esfera inbaginatua (gastrea)

Eskema

Radiales erradiala

Aldebiko

Bilaterales eskema

Hipotesia kolonialaren ebidentziak dira, adibidez, blastula eta gastrula sortu izana animalien enbrioi-garapenean, eta duela 570 milioi urte inguruko fosilak egotea (Ediacara aroko fauna), deskribatutako ezaugarri primitibo horiek dituztenak. Gaur egun, ekosistema guztietan azaltzen da animalien erreinua. Espezie gehienek bizitza librea dute, baina badaude beste animalia edo landare batzuen bizkar soilik bizi daitezkeen parasito batzuk ere. Beste organismo batzuekin sinbiosian soilik bizi diren animaliak ere badaude.

7.2. Animalien bizi-funtzioak Nutrizioa Animaliak heterotrofoak dira eta beste izakietatik edo haien hondakinetatik hartzen dituzte mantenugaiak (nutrizioaren arabera, fitofagoak, haragijaleak, orojaleak, hematofagoak, detritiboroak eta abar izan daitezke). Animaliek egitura konplexua dutenez, oxigenoa eta mantenugaiak lortzeko sistemak dauzkate, hondakinak kanporatzeko sistemak eta substantzia horiek organismo guztian barrena garraiatzeko sistemak.

Marmokak Medusas eta polipoak

Ariketak

Zer dela eta diozu hori? Argudiatu zergatik esaten den hipotesi kolonialak ziur samar esplikatzen duela animalien jatorri posiblea.

Harrak eta Gusanos gainerako animaliak

3 Ikusi animalien sailkapeneko es-

kema eta adierazi eumetazooen zer taldek dituzten endodermoa, mesodermoa, ektodermoa eta zeloma.

7.3. Animalien sailkapena Animaliak sailkatzen dira antolaketa maila, simetria mota eta enbrioigarapenaren ezaugarrien arabera:

haien enbrioia hiru zelula-geruzetatik garatzen delako (ektodermoa, mesodermoa eta endodermoa). Animalien gainerako filumak dira.

Cavidades corporales Eumetazooak hiru taldetan sailkatzen dira, barruko gorputz-barrunberik garatzen duten edo ez: a . Azelomatuak Enbrioiak ez du garatzen gorputz-barrunberik eta mesodermoa trinkoa da; adibidez, platihelminteak. b Pseudozelomatuak Enbrioiak barrunbe bat garatzen du (pseudozeloma), baina ez mesodermotik; adibidez, nematodoak. c . Zelomatuak Enbrioiak barrunbe bat garatzen du (zeloma) mesodermotik, eta hainbat organo daude bertan; adibidez, moluskuak, anelidoak, artropodoak, ekinodermoak eta kordatuak.

Ehunik gabeak

Ehundunak

Parazooak

Eumetazooak

Endodermoa

Pseudozeloma

Ariketak

4 Simetria erradiala dutenak

Poriferoak

Mesodermo

Zeloma

ANIMALIAK

Plakozooak

Diploblastikoak

Aldebiko simetria dutenak

anayaharitza.es Kontsultatu «Animalien sailkapena» baliabidea eta erantzun:

Triploblastikoak

a) Z er filumek ditu koanozitoak eta zertarako balio dute? b) G orputzeko zer egituraren bidez ziztatzen dute marmokek?

Knidarioak

Azelomatuak

Platihelminteak

c) Zertan dira berdinak eta zertan desberdinak platihelminteak, nematodoak eta anelidoak?

Pseudozelomatuak Nematodoak

Zelomatuak Moluskuak

Kordatuak Ekinodermoak

Anelidoak

Artropodoak

d) I datzi molusku jangarrien zerrenda bat eta sailkatu itzazu gasteropodoak, bibalbioak ala zefalopodoak diren. e) D efinitu metameria, muda eta metamorfosi kontzeptuak. f) Azaldu zergatik ekinodermoak, simetria erradiala izanik, aldebiko simetria duten eumetazooen artean sailkatzen diren.

101

Landu ikasitakoa Berrikusi eta ulertu

Gogoratu unitate honetako materiala zure portfoliorako aukeratu behar duzula.

14 Ikusi organismo hauek eta sar itzazu zure ustez dagokien erreinuan eta domeinuan.

1 Izaki bizidunen sailkapen-sistema on batek zer baldintza bete behar ditu?

2 Azaldu zertan datzan nomenklatura binomiala, eta arrazoitu espezie bakoitzari izen zientifiko bat esleitu beharra.

3 Azaldu zer den biziaren zuhaitza. 4 Marraztu biziaren zuhaitz bat, hiru domeinuak eta bost erreinuak agertzen direla. Akamara edo birusen domeinua sartu beharko bazenu, non ipiniko zenuke?

5 Antolatu taula batean bost erreinuetako bakoitza-

ren ezaugarri nagusiak.

6 Deskribatu protoktisto batzuen nutrizio mixotrofoa. Ipini adibideren bat.

7 Aipatu metazoo erreinuaren zortzi filum, gutxienez. 8 Idatzi hitz hauen definizioak: a) Taxona. b) Saprofitoa. c) Pseudopodoa. d) Gametangioa. e) Espora. f) Zeloma.

Aztertu eta aplikatu 9 Adierazi zertan diren desberdinak: a) Arkeobakterioa eta eubakterioa.

motari dagokion esaldi hauetako bakoitza: a) Hazia dute eta lorea hermafrodita eta deigarria izan ohi da.

b) Bakterio fotosintetikoa eta bakterio saprofitoa.

b) Txikiak dira eta ura, gatzak eta gasak xurgatzen dituzte beren gainazal guztitik.

c) Bakterio aerobioa eta bakterio anaerobioa.

c) Hodi eroaleak dituzte, baina hazirik ez.

d) Bakterio kimiosintetikoa eta bakterio parasitoa.

d) Hodi eroaleak, hazia eta fruituak dituzte.

10 Konjugazioak zer abantaila ditu bakterioentzat? 11 Adierazi zertan diren berdinak eta zertan desber-

e) Haziak dituzte baina benetako lorerik ez.

16 Adierazi, ahalik eta gehien zehaztuz, zer animalia

dinak:

motari dagokion esaldi hauetako bakoitza:

a) Dinoflagelatuak eta diatomeoak.

a) Zeloma dute, gorputz biguna eta bi kusku artikulatuz osatutako maskor bat.

b) Klorofitoak eta errodofitoak. c) Mixomizetoak eta oomizetoak. d) Ziliatuak eta esporozooak.

12 Azaldu zertan diren berdinak eta zertan desberdinak askomizetoak eta basidiomizetoak.

13 Aztertu esaldi hauek eta arrazoitu zuzenak diren: a) Onddo guztiei perretxiko deitu ahal diegu. b) Perretxiko guztiak onddoak dira. c) Likenak onddoak dira. d) Onddoak izaki zelulaniztunak dira. 102

15 Adierazi, ahalik eta gehien zehaztuz, zer landare

b) Azelomatuak dira, gorputz bigun, luzanga eta zapalekoak. c) Zelomatuak dira eta larbek aldebiko simetria dute, baina helduek erradiala. d) Zelomatuak dira, bizkarrezurra dute eta hezurrezko barne-eskeletoa. Gorputza ezkataz estalia dute eta biriken bidez hartzen dute arnasa. e) Diploblastikoak dira, simetria erradiala dute eta zaku formako gorputza. f) Zelomatuak dira, gorputz zilindrikoa eta metameria dute.

Interpretatu emaitzak

Egin Aurrera

18 Irudi hauetan azaltzen diren animalien filumak ez

Elkarte mikologiko batek gako dikotomiko bat egin du onddo perretxikodunik ezagunenak sailkatzeko. Interpretatu sailkapenaren egitura, onddoei buruz ikasi dituzun kontzeptuak erabiliz.

dira unitate hauetan deskribatutakoak bezain ezagunak. Sailkatu eta idatzi filum hauen ezaugarri nagusiak. Tardígrado

Rotífero

Perretxikoen kodea 1a) Oina eta txapela ditu (2) 1b) Ez du ez oinik ez txapelik (8) 2a) Orriak ditu txapelaren azpiko aldean (3) 2b) Poroak ditu txapelaren azpiko aldean

Boletus

3a) Espora zuriak (4) 3b) Beste kolore bateko esporak (7) 4a) Latexa jariatzen du

Lactarius

4b) Ez du latexik jariatzen (5)

Garapen Jasangarrirako Helburuak

5a) Ez du bolbarik (6)

19 anayaharitza.es Ikusi, 4. helburuari («Kalitate oneko

5b) Bolba du

hezkuntza») dagokion 4.6 xedearekin lotutako bideoa. Hauxe proposatzen du:

Amanita

... beharrezko jakintza teorikoak eta praktikoak irakatsiz sustatzea garapen jasangarria, giza eskubideak, genero-berdintasuna, bakearen eta indarkeriarik ezaren kultura, munduko herritartasuna, kultura-aniztasunaren eta kulturaren ekarpenaren aitorpena.

6a) Oin zilindrikoa eta orri adnatuak

Tricholoma

6b) Oin mamitsua, txapelari lotua

Pleurotus

7a) Espora okreak edo arreak

Agrocybe

7b) Espora bioletak edo beltzaxkak

Agaricus

8a) Forma biribila edo patatarena

Tuber

8b) Bestelako formak (9) 9a) Gorputz fruitu-emaile adarkatuak 9b) Oin lodiko koparen forma

Ramaria Helvella

a) Sailkatu denetariko perretxikoen erretilu bateko onddoak, supermerkatu batean eros daitezkeenak. Kontsultatu produktuaren etiketa, lagungarri gertatuko zaizu eta. b) Zure ustez, gako horrek badu taxonomia-baliorik?

Wangari Maathai biologo, politikari eta ekologista kenyarrak ingurumena, feminismoa eta giza eskubideak elkartu zituen. Unibertsitateko lehen doktore emakumea izan zen Afrikan, 1971n. Landaguneetako emakumeekin harremanetan jarri eta, ondorioztatu zuenez, haiek jasaten zuten malnutrizioak eta ur eskasiak zerikusia zuen deforestazioarekin. 1977an sortu zuen «Gerriko Berde» Mugimendua, «Egurrik ez baduzu, landatu zuhaitzak» leloarekin. Bakearen Nobel Saria jaso zuen 2004an, «garapen jasangarriari, demokraziari eta bakeari egindako ekarpenagatik». Une horretan, mugimenduak 3 000 mintegi zituen, 35 000 emakumek zainduak. Berari esker, 47 milioi zuhaitz baino gehiago landatu ziren. a) Azaldu emakume horrek zure ustez nola lagundu zion garapen jasangarriari. b)

Proposatu Wangarirena bezalako planen bat, gure herrialdeko zona deforestatuetan eta abandonatuetan xede hori bultzatzeko. 103