Mundua helburu: Geografia eta Historia 3. DBH (demoa)

Aurkibidea Ikasturteko oinarrizko jakintzak

3 Bigarren sektorea.

Trebetasunak Komunak: Bilatu informazioa prentsan eta Interneten; Lanak egin eta azaldu; Ikasgelako eztabaida Geografikoak: Estatistika-datuak; Irudi eta testu geografikoak; Lana mapekin. Gaikako mapak;

Erosi, erabili, bota. Jasangarria al da? ...........................................22

1 Jarduera ekonomikoak eta espazio geografikoak

............................... 24

1. Jarduera ekonomikoa. Osagaiak eta sektoreak 2. Eragile ekonomikoak eta horien arteko harremanak 3. Produkzio-faktoreak (I).

Baliabideak, kapitala eta teknologia 4. Produkzio-faktoreak (II). Lana 5. Sistema ekonomikoak 6. Egungo joera ekonomikoak (I).

Ideologiak eta arazoak 7. Egungo joera ekonomikoak (II).

Globalizazio ekonomikoa Txosten grafikoa. Multinazionalak eta globalizazioa 8. Munduko eremu geoekonomikoak Aplikatu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak Protagonistak: Anna Jacobson eta PrestAD proiektua

2 Lehen sektorea.

Nekazaritza-eremuak

Industria-eremuak

....................................................... 70

1. Bigarren sektorea 2. Industria-jardueraren oinarriak (I).

Lehengaiak 3. Industria-jardueraren oinarriak (II).

Energia tradizionalak 4. Industria-jardueraren oinarriak (III).

Energia alternatiboak 5. Energia munduan. Energia aurreztea Txosten grafikoa. Teknologia eta aprobetxamendu eta material berriak 6. Industriaren eta industria-paisaien eboluzioa (I) 7. Industriaren eta industria-paisaien eboluzioa (II) 8. Industria eta globalizazioa (I).

Lokalizazio motak eta faktoreak 9. Industria eta globalizazioa (II).

Munduko industria-eremuak 10. Etorkizuneko industria: 4.0 industria Aplikatu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak Protagonistak: Herta Marks Ayrton eta Inna Braverman

Eranskinak

Hiztegia; Aplikatu konpetentziak; Oinarrizko datuak

Trebetasunak:

Komunak eta geografikoak

4 Hirugarren sektorea. ............................................. 46

1. Nekazaritza-eremuak 2. Nekazaritza-jarduera. Faktore fisikoak 3. Nekazaritza-jarduera. Giza faktoreak 4. Nekazaritza-paisaia eta horren elementuak 5. Nekazaritza. Aniztasuna eta motak 6. Nekazaritza. Nekazaritza-sistema tradizionalak 7. Nekazaritza. Nekazaritza-sistema aurreratuak 8. Abeltzaintza. Ustiatzeko moduak eta ereduak 9. Baso-ustiapena 10. Arrantza. Itsasoaren erabilera Aplikatu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak Protagonistak: Veridiana Victoria Rossetti eta Afammer

Eremuak eta jarduerak

...................................... 96

1. Hirugarren sektoreko eremuak 2. Garraioa (I). Sareak eta egungo egoera 3. Garraioa (II). Garraio-sistemak Txosten grafikoa. Garraioaren azkenaldiko joerak 4. Turismoa (I). Turismo-espazioak eta modalitateak 5. Turismoa (II). Ondorioak eta turismo-politikak 6. Merkataritza-jarduerak 7. Barne-merkataritza 8. Kanpo-merkataritza Aplikatu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak Protagonistak: Mary Anderson eta Susan Newbon

5 Jarduera ekonomikoak Europan.

Hiru sektoreak

.................................................................... 118

1. Biztanleria aktiboa 2. Lehen sektorea 3. Bigarren sektorea 4. Hirugarren sektorea Aplikatu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak Protagonistak: Williamina Fleming eta Samantha Cristoforetti

6 Jarduera ekonomikoak Espainian eta Euskal Autonomia Erkidegoan

.................................................................................. 130

1.

2.

3.

4.

Lehen sektorea Espainian (I). Nekazaritza-paisaiak Lehen sektorea Espainian (II). Arrantza-jarduera Bigarren sektorea Espainian (I). Meatzaritza eta energia Bigarren sektorea Espainian (II). Industria eta horren kokapena 5. Hirugarren sektorea (I). Merkataritza eta garraioa 6. Hirugarren sektorea (II). Turismoa Txosten grafikoa. Garapen jasangarria eta babes-neurriak 7. Lehen sektorea Euskal Autonomia Erkidegoan 8. Bigarren sektorea Euskal Autonomia Erkidegoan 9. Hirugarren sektorea Euskal Autonomia Erkidegoan Aplikatu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak Protagonistak: Celia Rivas eta Hegazkinlariak proiektua Portfolioa....................................................................................................154

Eranskinak

Hiztegia; Aplikatu konpetentziak; Oinarrizko datuak

Trebetasunak:

Komunak eta geografikoak

Modu arduratsuan kontsumitzen al dugu? ...............................156

7 Baliabide naturalak eta horien ondorioak ingurumenean 1. Ingurunea eta baliabide naturalak 2. Gizakia eta ingurumena 3. Erliebearen eta lurzoruaren arazoak

............................ 158

Txosten grafikoa. E-zaborra, zabor teknologikoa 4. Uraren eta atmosferaren arazoak 5. Basogabetzea eta bioaniztasuna galtzea 6. Espainiako ingurumen-arazoak 7. Europako eta Espainiako ingurune babestuak Aplikatu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak Protagonistak: Wangari Muta Maathai eta Tania Mouraud

8 Antolakuntza politikoa eta lurralde-antolakuntza

......................... 178

1.

2.

3.

4.

5.

6.

Munduko antolakuntza politikoa. Estatuak eta mugak Estatuen sistema politikoak Espainiako antolakuntza politikoa Espainiako lurralde-antolakuntza Euskal Autonomia Erkidegoa Europar Batasunaren antolakuntza politikoa eta lurralde-antolakuntza 7. Nazioarteko harremanak (I).

Aniztasuna eta desberdintasuna 8. Nazioarteko harremanak (II). Lankidetza eta integrazioa 9. Nazioarteko harremanak (III). Gatazka belikoak 10. Espainiaren zeregina munduan Aplikatu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak Protagonistak: Matilde Pérez Mollá eta Jacinda Ardern

9 Desberdinkeria sozioekonomikoak

.......................................................

202

1. Nola neurtzen dira desberdinkeriak?

Txosten grafikoa. Giza garapenaren oinarrizko adierazleak 2. Garapen-mailak 3. Garapen desberdinaren eragileak 4. Munduko desberdinkerien azkenaldiko eboluzioa 5. Desberdinkeria sozioekonomikoak Europan 6. Gizarte- eta eskualde-desberdinkeriak Espainian 7. Giza garapenaren etorkizuneko erronkak eta konponbideak (I) 8. Giza garapenaren etorkizuneko erronkak eta konponbideak (II) Aplikatu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak Protagonistak: Funmilayo Ransome-Kuti eta City of Joy Portfolioa...................................................................................................224

Eranskinak

Hiztegia; Aplikatu konpetentziak; Oinarrizko datuak

8 Antolakuntza politikoa eta lurralde-antolakuntza Miriam Makeba.

Abeslaria eta ekintzailea Kontzertu askotan giza eskubideen aldeko borroka errebindikatu dut. Afrikan, Europan eta Amerikan ibili naiz; han ozen salatu ditut bidegabekeria eta zapalkuntza guztiak, eta gizarte-desberdintasunen amaiera eskatu dut. Miriam Makeba naiz, abeslaria eta ekintzailea. 1932an jaio nintzen, Hegoafrikan; baina, nire ideien eta eskubide zibilak defendatzearen ondorioz, ihes egin behar izan nuen nire herrialdetik. 1999an, NBEko Asmo Oneko enbaxadore izendatu ninduten, haren erakunde espezializatuetako bat den FAOren bidez (Nekazaritzarako eta Elikadurarako Mundu Erakundea).

Nazio Batuen Erakundea 1945ean sortu zen, nazioarteko harremanetan bakea, berdintasuna eta segurtasuna mantentzeko. Erakunde horretan, munduko estatu ia guztiak sartzen dira, eta estatuok borroka egiten dute giza eskubideak errespetatzeko eta babesteko.

Antolakuntza politikoa eta lurralde-antolakuntza hobeto ulertzeko, hau ikasiko duzu:

•

Munduko mugak.

•

Estatuen sistema politikoak: sistema demokratikoak eta sistema autoritarioak.

•

Espainiako eta Europako antolakuntza politikoa eta lurralde-antolakuntza.

• •

Euskal Autonomia Erkidegoa.

• •

Nazioarteko harremanak: gatazka belikoak.

antolakuntza

politikoa.

Estatuak

Nazioarteko harremanak: aniztasuna desberdintasuna. Lankidetza eta integrazioa.

eta

eta

Espainiaren zeregina munduan.

GALDERAK ETA ERANTZUNAK

1 Zer urtetan sortu zen NBE? Zer helburu ditu?

2 NBEko zer erakunde espezializaturen bidez izendatu zuten Miriam Makeba Asmo Oneko enbaxadore?

178

3

Egiaztatu. Erantzun eskuineko orrialdeko ataletako bakoitzean egiten diren galderei. Horretarako, unitate barruko informazioa kontsulta dezakezu.

Espazioa Nola antolatzen dituzte estatuek beren lurraldeak?

Zer lurralde-erakundek eratzen dute autonomia-erkidego bat?

Adierazi zenbat dauden Espainian.

SEQÜÈNCIA D'APRENENTATGE INGURUMEN-POLITIKAK 6.1 Bilatu ingurumen-politikei buruzko informazioa, dela tokikoa, dela estatukoa, dela Europakoa.

Denbora

6.2 Zer helburu dute politika horiek?

Zer urtetan sinatu zen Erromako Ituna?

6.3 Betetzen al dira jarraibide horiek gure ikastetxean?

Adierazi zer urtetan sartu zen Espainia Nazio Batuen Erakundean (NBEn) eta Ipar Atlantikoko Itunaren Erakundean (NATOn).

6.4 Zure ustez, nahikoak dira?

6.5 Nola hobetu ditzakegu?

Kontzeptuak Definitu eskualde-erakunde eta nazioarteko harreman.

Zerrendatu Estatuko hiru botere politikoak eta azaldu zer eginkizun duen bakoitzak.

Botere legegilea Lehendakaritza

Botere betearazlea

Beste begirada bat «Protagonistak» atalean Matilde Pérez Mollá ezagutuko duzu; Espainian alkatea izandako lehen emakumea izan zen, herritarrek hautatuta. Jacinda Ardern ere ezagutuko duzu, Zeelanda Berriko lehen ministroa.

Zer zerbitzu eskaintzen dizkie Toki Administrazioak herritarrei? Nork ematen dituzte zerbitzu horiek?

Botere judiziala

ZURE UDALA

+ Orientabide gehiago hemen: anayaharitza.es UDAL-INFORMAZIORAKO APPak

179

Munduko antolakuntza politikoa.

Estatuak eta mugak

1

Munduko antolakuntza politikoa estatuen bitartez gauzatzen da; hau da, mugak eta biztanleek osatutako lurralde batean agintzen duten erakunde politiko independenteen bitartez.

Gaur egun, ia berrehun estatu daude munduan, eta oso desberdinak dira, hainbat arrazoirengatik: antzinatasuna, hedadura, biztanle-kopurua, erregimen politikoa, garapen sozioekonomikoa, etab. Halere, egungo desberdintasun nagusiak botere politikoa, militarra eta ekonomikoa eta nazioarteko erabakietan parte hartzeko eragina dira.

Zirkulu polar artikoa

Reykjavik

ISLANDIA

ERRESUMA BATUA

K A N A D A

Dublin

IRLANDA

Londres

FRANTZIA

Ottawa

ANDORRA

A M E R I K A K O

Andorra la Vella Madril

E S T A T U

PORTUGAL

Washington

Lisboa

ESPAINIA

B A T U A K

Rabat

MAROKO BAHAMAK

DOMINIKAR ERREPUBLIKA Mendebaldeko PUERTO RICO Sahara SAINT KITTS ETA NEVIS KUBA Port-auSan ANTIGUA ETA BARBUDA Prince MAURITANIA Juan Saint Mexiko Hiria DOMINIKA Belmopan JAMAIKA CABO Nuakchot John’s Kingston SANTA LUZIA Santo Basseterre VERDE SENEGAL Guatemala BELIZE Domingo Roseau BURKINA SAINT VINCENT ETA GRENADINAK HAITI Praia GUATEMALA Dakar Castries Bridgetown Tegucigalpa Banjul Bamako FASO San Salvador Kingstown BARBADOS GAMBIA Bissau Managua Saint George EL SALVADOR GRENADA GINEA Uagadugu San José GINEA BISSAU Port-of-Spain Konakry Caracas HONDURAS TRINIDAD ETA TOBAGO Yamusukro Freetown Panama Georgetown VENEZUELA SIERRA LEONA NIKARAGUA Akkra Monrovia Paramaribo Bogota COSTA RICA LIBERIA GHANA KOLONBIA BOLI KOSTA PANAMA Quito

M E X I K O

Kantzer tropikoa

Ekuatorea

Nassau

Habana

GUYANA

EKUADOR

KIRIBATI

PERU

TUVALU

SURINAM

B R A S I L

Lima

SAMOA Apia

Brasilia

La Paz

BOLIVIA

TONGA

Nukualofa

PARAGUAI

Kaprikornio tropikoa

Asuncion

ARGENTINA

Munduko estatuak Hiriburuak (biztanle-kop.)

5 milioitik gora 2 - 5 milioi 1 - 2 milioi 500 000 - 1 milioi 100 000 - 500 000 50 000 - 100 000 50 000tik behera

180

Santiago

Mugak

TXILE

Kontinenteak Afrika Amerika Asia Europa Ozeania

URUGUAI Buenos Aires

Montevideo

U8 EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN Landu mapak

Eduki propioak sortu

1 Zer desberdintasun daude mapako estatuen artean?

4 Diseinatu jarduera edo aplikazio bat munduko

Estatuak bereizten dituzten beste zer ezaugarri ez dira ikusten mapan?

estatu guztien izenak eta hiriburuak errazago ikasteko.

2 Mapan, bilatu alfabetoko letra bakoitzarekin hasten

Informazioa antolatu

den herrialde baten izena –ñ, x eta q letrekin izan ezik–, eta idatzi zer hiriburu duen eta zer kontinentetan dagoen.

5 Bilatu informazioa munduko herrialdeen lurraldeazalerari buruz.

Gero, ordenatu informazioa zure koadernoan, herrialdeak tamainaren arabera bilduta, eta erantzun: Zein dira azalerarik handieneko hamar herrialdeak?

Eta txikieneko hamarrak? Zer kontinentetan dago herrialde horietako bakoitza?

3 Egin zerrenda bat Europako 15 hiriburuekin eta trukatu ikaskide batekin.

Idatzi hiriburu bakoitzari dagokion herrialdearen izena. Trukatu berriro zerrenda eta zuzendu akatsak.

BELGIKA

SUEDIA FINLANDIA

NORVEGIA

Stockholm

Oslo

ERRUSIA

ERRUSIA (EUROPA)

Helsinki

Tallin

ESTONIA Riga LETONIA Kopenhage Mosku LITUANIA VilniusMinsk HERBEHEREAK Amsterdam Berlin POLONIA BIELORRUSIA Varsovia BELGIKA

FRANTZIA

(ASIA)

UKRAINA

ALEMANIA

Vatikano Hiriko Estatua

K A Z A K H S T A N

ANDORRA Aljer

Valleta

ALJERIA

ZIPRE

EGIPTO

SUDAN

TXAD

Khartum

Niamei

NIGERIA

Bagdad

Kairo

LIBIA

NIGER

IRAK

Nikosia

MALTA

TUNISIA Tripoli

Teheran

IRAN

Kabul

AFGANISTAN

I N D I A

SAO TOME ETA PRINCIPE

MYANMAR

Naipyidó

BANGLADESH

Bangkok

MALAWI

Harare

Windhoek

NAMIBIA

Pretoria

Mbabane Maseru

HEGOAFRIKA

FILIPINAK Manila

KANBODIA

THAILANDIA

MARSHALL UHARTEAK

Bandar Seri Begawan

Kuala Lumpur MALAYSIA Singapur

Melekeok PALAU

BRUNEI

Majuro

Palikir

M I K R O N E S I A Tarawa

SINGAPUR I

N

D

O

N

E

Jakarta Dili

S

I

A

EKIALDEKO TIMOR

NAURU

PAPUA GINEA BERRIA

SALOMON TUVALU UHARTEAK Funafuti

Port Moresby

Honiara

VANUATU

Port-Vila

MADAGASKAR

Maputo

KIRIBATI

Yaren

KOMOREAK

ZIMBABWE Antananarivo BOTSWANA MOZAMBIKE Gaborone

VIETNAM LAOS Phnom Penh

TANZANIA Lilongwe

Lusaka

Tokio

JAPONIA

HANOI

Vientian

Moroni

ANGOLA ZAMBIA

HEGO KOREA

Tinbu

AFRIKA Addis Abeba HEGO SRI Lomé ERDIKO SUDAN Sri Jayawardenapura Kotte ETIOPIA Porto LANKA ERREP. Juba KAMERUN Novo Male Jaunde Bangi SOMALIA Malabo MALDIVAK Muqdisho UGANDA Sao Libreville Kampala KENYA Tome GABON KONGO Nairobi Kigali BENIN Bujumbura Brazzaville RUANDA KONGOKO TOGO Kinsasa BURUNDI Victoria Dodoma Luanda ERREPUBLIKA SEYCHELLEAK

DEMOKRATIKOA

BULGARIA

Dhaka

Abuja

EKUATORE GINEA

Sofia

Skopje

MAZEDONIA Tirana ALBANIA

BHUTAN

NEPAL

Katmandu

SERBIA

Piongiang Seul

T X I N A

New Delhi

YEMEN ERITREA Sana Djibuti DJIBUTI

N’Djamena

MONTENEGRO Podgorica

Erroma

Bukarest

Belgrad

IPAR KOREA

Pekin

Islamabad

KUWAIT Kuwait PAKISTAN BAHRAIN Manama Doha Riad QATAR Abu Dabi Maskat SAUDI ARABIAR ARABIA OMAN EMIRERRI BATUAK Asmara

Chisinau

ERRUMANIA

Zagreb

Ulan Bator

Bishkek UZBEKISTAN AZERBAIJAN KIRGIZISTAN Tashkent ARMENIA Baku TURKMENISTAN Dushanbe Ashgabat TADJIKISTAN

Atenas

Tunis

MOLDAVIA

HUNGARIA

MONGOLIA

Erevan

GREZIA Ankara

Bratislava Budapest

BOSNIAHERZEGOVINA Sarajevo

VATIKANO HIRIA

GEORGIA TURKIA Tbilisi Andorra la Vella

Ljubljana ESLOVENIA

1000

UKRAINA

ESLOVAKIA

Viena

LIECHTENSTEIN Berna Vaduz AUSTRIA

SAN MARINO San Marino MONAKO Monako ITALIA

Kiev

Brusela

Paris

ALEMANIA

KROAZIA

Astana

500

TXEKIAR ERREP.

SUITZA

DANIMARKA

0

Praga

Luxenburgo LUXENBURGO

FIJI Suva

Port Louis

Maurizio

A U S T R A L I A

0 100 200 300 400 500 km

SWAZILANDIA LESOTHO

SIRIA

LIBANO Beirut

Canberra ZEELANDA BERRIA

Damasko

PALESTINA

IRAK

Wellington

Ramala

Amman Jerusalem

ISRAEL JORDANIA SAUDI ARABIA

0

1500

3000

4500 km

181

2

Estatuen sistema politikoak

Munduko sistema politikoak

2.1 Botere politikoak Gizarte-bizikidetza antolatzeko, Estatuak funtzio batzuen ardura hartzen du. Orokorrean, funtzioak hiru kategoria hauetan banatzen dira:

– Botere legegilea; hau da, legeak egiteko boterea.

Gorteek edo Parlamentuak betetzen dute.

– Botere betearazlea gobernatzeaz arduratzen da.

Estatu bakoitzeko gobernuak betetzen du.

– Botere judizialak legea interpretatzen eta ezartzen du, edo legeen ez-betetzeak ebazten ditu.

Justizia-auzitegi independenteen eskuetan dago.

Hiru botereak aplikatzeko moduaren arabera, sistema politiko demokratikoak eta autoritarioak bereizten dira.

2.2 Sistema demokratikoak

Demokrazia osoak

Erregimen hibridoak

9 - 10

5-6

8-9

4-5

Informazio gutxi

Erregimen autoritarioak

Demokrazia akastunak 7-8

3-4

6-7

2-3

0-2 0

Iturria: The Economist Intelligence Unit (2020).

3 000

6000 km

Indizea 5 kategoria hauen emaitza da: hauteskunde-prozesua eta aniztasuna; askatasun zibilak; gobernuaren funtzionamendua; partaidetza politikoa; eta kultura politikoa. Herrialde bakoitzak 1etik 10era bitarteko puntuazioa jasotzen du: 10 demokraziamailarik altuena da, eta 0, mailarik baxuena.

Estatu demokratikoak printzipio hauetan oinarritzen dira:

– Estatuaren boterea eta Gobernuaren jarduna legearen bitartez mugatzen dira. Normalean, konstituzioa edo funtsezko legea da, eta hiritarren eskubideak jasotzen ditu eta Estatuaren funtzionamendua arautzen du.

Hortaz, demokraziak zuzenbidezko estatuak dira, eta legezko prozeduren bidez onartutako legeetan oinarritzen dute boterea.

– Subiranotasuna, edo boterearen iturria, herriaren esku dago. Herriak hauteskundeen bidez hautatutako ordezkarien eskuetan jartzen du bere subiranotasuna (zeharkako edo ordezkapen bidezko demokrazia).

– Aniztasun politikoa benetakoa da. Horregatik, ideologia desberdinak dituzten eta boterea izan nahi duten alderdi politikoen legezkotasuna onartzen da.

Ondorioz, alderdi politikoak hiritarren partaidetzaorgano nagusietako bat dira Estatuan.

– Hauteskundeak askeak eta anitzak dira. Sufragio unibertsal bidez egiten dira, eta gobernatzaileak aldiro aldatzeko aukera ematen diete biztanleei.

– Botereen banaketa eraginkorra da. Botere legegilea Parlamentuan dago; betearazlea, Gobernuan; eta judiziala, auzitegietan.

182

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN Taulak egin

1 Konparatu taula batean sistema politiko demokratikoen eta autoritarioen ezaugarriak. Lehenik eta behin, hautatu taulak izan behar dituen sarrerak.

Grafikoak erabili

2 Begiratu beheko grafikoari eta kalkulatu 1989.-2017. urteetan Lurrean egon ziren herrialde demokratikoen eta autoritarioen kopurua.

Hauteskunde-demokraziak diren herrialdeen ehunekoa %

70

68

60

61

61

62

63

1998

2003

2008

2013

66

57

50 40

41

30 20 10 0

1989

1993

TREBETASUNA

2018

Kontsultatu estatistika-datuak

2020

U8

Sistema demokratikoaren funtzionamendua Hautatzen dute Hautesleak

A

B Justizia Auzitegia

Izendatzen ditu Ministroak

Presidentea Alderdi politikoak

A. Botere legegilea B. Botere judiziala

C

Osasuna

Hezkuntza

C. Botere betearazlea

Kultura

Industria

Lana

Gobernua

Sistema demokratikoetan, hiritarrek alderdi politikoen artean beren ordezkariak hautatzen dituzte, hauteskunde askeen bitartez. Botereak banatuta daude.

Botere legegileak legeak egiten eta onartzen ditu, eta Gobernua kontrolatzen du. Botere judizialak legearen ez-betetzeak eta legearen interpretazioan edo aplikazioan sortutako gatazkak ebazten ditu. Eta, botere betearazleak ministroen bitartez gobernatzen du; ministroak dagozkien arloez arduratzen dira: defentsa, garraioak, etab.

2.3 Sistema autoritarioak

Sintesiak egin

Estatu autoritarioak, militarrak nahiz zibilak, printzipio hauek bereizten dituzte:

3 Erreparatu goiko eskemari

– Estatuaren botereak eta Gobernuaren jardunak ez dute ez mugarik,

a) Nork dauka subiranotasuna eta nola jarduten du?

ez kontrolik. Are gehiago, hiritarrei ez zaie eskubiderik aitortzen edo mugatuta dituzte.

– Subiranotasuna pertsona bakar baten edo pertsona talde txiki baten eskuetan dago, eta hiritarrek debekatuta dute Gobernuan parte hartzea.

– Ez dago pluralismo politikorik edo ideologikorik. Alderdi bakar bat dago, Gobernuarena, edo baimendutako alderdien jarduerara mugatzen da.

– Ez dago hauteskunde askerik, edo Gobernuak manipulatzen ditu.

Ondorioz, ez dago boterea aldizka berritzeko aukerarik.

– Botereen banaketa ez da errespetatzen, kasu gehienetan hiru botereak pertsona bakar batek edo pertsona talde txiki batek biltzen dituelako.

eta erantzun galdera hauei:

b) Zein dira hiru botereak eta noren esku daude? c) Zergatik agertzen dira justizia-auzitegiak bereizirik?

Prozedura demokratikoak balioetsi

4 Aplikatu

hautespen-sistema demokratikoa eta autoritarioa ikasgelako ordezkaria hautatzeko. Nola egingo litzateke kasu bakoitzean?

183

3

Espainiako antolakuntza politikoa

Erakundeak Diputatuen Kongresua

3.1. Espainiako sistema politikoa Espainiak sistema politiko demokratikoa dauka, eta funtsezko legea 1978ko Konstituzioa da.

Han, Espainia planetako beste estatuetatik bereizten dituen ikurrak ezartzen dira; adibidez, bandera.

Hiritarren funtsezko eskubideak adierazten dira; adibidez, bizitzarako eskubidea; berdintasuna legearen aurrean; adierazpen-, elkarte- eta bilera-askatasuna; jabetzarako eskubidea, etab.

Eta Estatuko antolakuntza politikoa eta erakundeen funtzionamendua arautzen dira.

Espainiako estatua soziala da, interes sozialak banakako interesen gainetik jartzen direlako; demokratikoa da, hiritarren partaidetza eta aniztasun politikoa bermatzen duelako; eta zuzenbidezkoa da, Estatuaren eta Gobernuaren botereak legearen bitartez mugatzen direlako.

Gobernuko lehendakaritza

Subiranotasuna espainiarren esku dago, eta alderdi politikoen artean sufragio unibertsal, zuzen eta sekretu bidez hautatutako ordezkariengan besterentzen du.

3.2 Espainiako erakundeak Espainian, Estatuko botereak hainbat erakundetan banatzen dira:

– Gorte Nagusiek botere legegilea betetzen dute.

Bi ganbera hauek osatzen dituzte: Kongresuak eta Senatuak. Lau urtean behin hautatzen dira, sufragio unibertsal bidez.

Diputatuen kongresuak espainiarrak ordezkatzen ditu, legeak egiten ditu, Estatuko aurrekontuak onartzen ditu eta Gobernua kontrolatzen du.

Senatuak garapen autonomikoan parte hartzen du, legeen zuzenketak egiten ditu, Gobernua kontrolatzen du eta nazioarteko akordioak berresten edo ukatzen ditu.

– Gobernuak botere betearazlea dauka. Presidenteak, presidenteorde batek edo gehiagok eta hainbat ministrok osatzen dute. Funtzio hauek ditu: legeak betearaztea, politika zuzentzea eta Estatua defendatzea.

– Justizia-auzitegiek botere judiziala dute. Magistratuek eta epaile independenteek osatzen dituzte, eta legeak betetzen direla zaintzen dute.

184

Konstituzio Auzitegia

U8

Espainiako sistema parlamentarioa Hautesleak DIPUTATUEN KONGRESUA

hautatzen dute Gobernua Alderdiak

Alderdiak

A

D

B

E

C

F Gobernuko presidentea

izendatzen ditu

Presidentea + ministroak GOBERNUA Ministroak

Defentsa Lana

Hezkuntza

Ekonomia

He

rr

iz

ai

Nekazaritza

Kanpo Arazoak, EB eta Lankidetza

ng

oa

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN Eskubideak eta askatasunak adierazi

Balio demokratikoak zabaldu

1 Ikaskide batekin, bilatu Espainiako Konstituzioaren

3 Kontsultatu Espainiako 1978ko Konstituzioaren alea

ale bat.

eta erantzun galdera hauei:

Eta artikuluetan, bilatu biztanleei aitortutako bost eskubide eta askatasun eta azaldu zergatik diren garrantzitsuak.

a) Nork dauka subiranotasun nazionala?

Antolaketa-ereduak adierazi

Gurpil logikoa

2 Konparatu Espainiako estatuko sistema politikoa ikasi dituzun beste estatu demokratiko batzuetako sistemekin. Sistema horien zer ezaugarri ikusten dira «3.1 Espainiako sistema politikoa» epigrafean?

b) Nola banatzen dira Estatuaren botereak?

4 Irakurri Espainiako Konstituzioko 67., 68. eta 69. artikuluak.

Ondoren, laburbildu Kongresuaren eta Senatuaren ezaugarriak: haien osaera eta erakunde horietan diharduten pertsonak hautatzeko modua.

185

4

Espainiako lurralde-antolakuntza

Espainiako Konstituzioa

Estatuek hainbat administrazio-zatitan banatzen dute lurraldea.

Espainian, 1978ko Konstituzioak ezarri zuen lurraldearen banaketa, eta tokiko administrazioa eta eskualdeetako edo autonomia-erkidegoetako administrazioa zehaztu zituen.

4.1 Tokiko administrazioa – Udalerria Espainiako estatuaren oinarrizko lurralde-unitatea da.

8 000 udalerri baino gehiago daude eta bizilagunei zerbitzu emateko funtzioa dute.

Udalerriko administrazioa eta gobernua udalaren eskuetan dago.

Udalerriko bizilagunek sufragio unibertsal bidez hautatutako zinegotziek eta azken horiek hautatutako alkateak osatzen dute udala. Lurralde batzuetan udalerria baino administrazio-zati txikiagoak daude; adibidez, Galiziako eta Asturiasko parrokiak, eta mankomunitateak (hainbat udalerriren elkarteak).

– Probintzia udalerri-talde batek osatutako lurralde-entitatea da.

50 probintzia daude eta bakoitzak hiriburu bat dauka. Probintzien funtzioak hauek dira: beren lurraldeko interesak sustatzea, probintzia-mailako zerbitzuak ematea eta udalerriekin batera lan egitea.

Espainiako estatua hainbat legeren eta arauren bitartez arautzen da, eta 1978ko Konstituzioan biltzen dira. Era berean, herrialdearen antolakuntza politikoa eta administrazioantolakuntza ezartzen dira.

Probintzia-mailako gobernua eta administrazioa probintziadiputazioari dagokio. Probintziako zinegotzien artean hautatutako diputatuek eta azken horiek hautatutako presidenteak osatzen dute. Probintzia bakarreko autonomia-erkidegoek ez dute diputaziorik. Euskal Autonomia Erkidegoan eta Nafarroan gobernua foru-aldundien eta Batzar Nagusien eskuetan dago.

Aldundiek foru-eskumenak dituzte eta Batzarrek botere legegilea dute.

– Balear eta Kanaria uharteetan, uharte bakoitzak bere administrazioa dauka. Balearretan uharte-kontseiluek gauzatzen dute, eta probintzia-diputazioen eskumenak dituzte, besteak beste. Kanarietan uharteko kabildoek gauzatzen dute.

4.2 Administrazio autonomikoa Autonomia-erkidegoa probintzia mugakidez edo uharte-lurraldez osatutako lurralde-entitatea da. 17 dira eta hiriburua erkidegoko hiri batean dago, edo bi hiriren artean txandakatzen da; adibidez, Kanarietan. Erkidegoen funtzioa beren eskumeneko gaietan beren burua gobernatzea da.

Gobernu autonomikoa Gobernu Kontseiluaren eskuetan dago, eta presidente batek eta hainbat kontseilarik osatzen dute. Legeak egiteko gaitasuna Parlamentu autonomikoari dagokio, eta erkidegoko biztanleek lau urtean behin hautatzen dute bozketa bidez.

Ceuta eta Melilla hiri autonomoak dira. Udalerri batek baino eskumen gehiago dituzte, baina autonomia-erkidego batek baino gutxiago.

186

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN Informazio garrantzitsua bilatu

1 Koadernoan, osatu udalerriei eta probintziei taula bat.

buruzko

laburpen-

Sarrera hauek izan behar ditu: definizioa, funtzioa eta gobernua.

Hartu parte ikaskuntzan

2 Sartu Espainiako Udalerrien eta Probintzien Federazioaren (FEMP) webgunean. Bilatu erakundearen egiturari eta funtzioei buruzko informazioa: femp.es

U8

Lurraldearen antolakuntza Udalerriak

Probintziak

Azpeitia udaletxea.

Araba diputazioa.

Tokiko administrazioak bere funtzionarioak ditu (udaltzaingoa, suhiltzaileak, etab.), eta hainbat zerbitzu eskaintzen dizkie biztanleei, hala nola zabor-bilketa, estolderia, kale-garbiketa, parke eta lorategien zaintza, etab. Zerbitzuok ordaintzeko, zergak biltzen ditu.

1978ko Konstituzioak probintzietako gobernua eta administrazioa diputazioen edo beste erakunde batzuen eskuetan jartzen ditu, hala nola uharteetako Kabildoen eta Kontseiluen eskuetan. Erakundeok udalez gaindiko zerbitzu publikoak ematen dituzte. Horretarako, tasa eta zerga bereziak biltzen dituzte.

Autonomia-erkidegoak Espainiako estatuaren lurralde-antolaketa: probintziak eta erkidegoak Coruña

* Autonomia-erakunde batzuen hiriburua edo egoitza 0

100

200

ASTURIETAKO PRINTZERRIA

Santiago de Compostela 300 km

EUSKAL KANTABRIA AUTONOMIA Santander ERKIDEGOA Bizkaia Gipuzkoa

Oviedo

Lugo

Araba

GAL I ZI A

León

Pontevedra Ourense

Palentzia

*Valladolid

P O R T U G A L

Valladolid Segovia Salamanca

* Gasteiz

Burgos

GAZT EL A ETA L EON Zamora

F R A N T Z I A NAFARROAKO FORU KOMUNITATEA ANDORRA

Iruñea

Logroño

Huesca

ERRIOXA Zaragoza

Soria

Bartzelona

Zaragoza

MADRILGO Guadalajara Ávila ERKIDEGOA Toledo

Cáceres

Mérida

Castelló

Kordoba Sevilla

K AN A R I AK

Granada

Palma

Valentzia

BALEAR UHARTEAK

Albacete Alacant

Jaén

Málaga

VALENTZIAKO ERKIDEGOA Valentzia

Murtzia

MURTZIAKO ESKUALDEA

AN D AL U Z I A

Sevilla

Cádiz

Cuenca

GAZT EL AMAN T XA Ciudad Real

Badajoz

Huelva

Toledo

Tarragona

AR AGOI Teruel

Madril

EXT R EMAD U R A

Girona K ATA LU N IA Lleida Bartzelona

Almería

Santa Cruz Tenerifekoa Santa Cruz Tenerifekoa

Las Palmas Las Palmas Kanaria Handikoa

CEUTAKO HIRI AUTONOMOA

MELILLAKO HIRI AUTONOMOA

A L J E R I A

MAROKO

Mapak erabili

Aztertu eta lotu

3 Goiko maparen laguntzarekin, aipatu probintzia bateko, biko, hiruko, lauko eta bosteko autonomiaerkidegoak.

Era berean, idatzi probintzien izenak.

4 Lortu probintzia- eta autonomia-banaketaren mapa politiko mutu bat. Kokatu honako hauek: a) Espainiako probintziak eta hiriburuak. b) Autonomia-erkidegoak eta hiriburuak, edo autonomia-erakunde batzuk biltzen dituen hiria. c) Balear eta Kanaria uharte guztien izenak.

187

5

Euskal Autonomia Erkidegoa

5.1 Autonomia Estatutua EAEko Autonomia Estatutua euskal autogobernuaren oinarrizko erakunde-araua da. Gehiengo bidez onartu zen, 1979ko urriaren 25eko erreferendumean. Estatutuak gure erkidegoaren eskumenak, administrazio-antolakuntza eta lurralde-hedadura zehazten ditu. Horren haritik, lurraldeak Arabako, Bizkaiko eta Gipuzkoako lurralde historikoak barnean hartzen ditu, eta Euskal Autonomia Erkidegoa edo Euskadi osatzen dute.

Euskal Autonomia Erkidegoak Estatuko beste erkidego batzuetatik bereizten duten ezaugarriak eta erakundeak ditu. Ezaugarriok euskaldunen autogobernu-tradizio luzearen emaitza dira; izan ere, mendeetan zehar, lurraldeek foruen bitartez antolatu eta arautu dute elkarbizitza.

5.2 Autogobernuko organoak eta erakundeak Autogobernuko organo eta erakunde nagusiak hauek dira:

– Eusko Legebiltzarraren egoitza Vitoria-Gasteizen dago (Araban).

Lau urtean behin sufragio unibertsal bidez hautatutako 75 legebiltzarkidek osatzen dute. Botere legegilea dauka, aurrekontuak erabakitzen ditu, Gobernuko lehendakaria izendatzen du, zergak ezartzen ditu eta Gobernua kontrolatzen du.

– Eusko Jaurlaritzak botere betearazlea dauka. Lehendakariak eta sailburuek osatzen dute. Sailburu bakoitzak sail baten ardura dauka: Nekazaritza, Justizia, Hezkuntza, Osasuna, etab.

– Euskal Autonomia Erkidegoko Justizia Auzitegi Nagusiaren egoitza Bilbon dago. Botere judiziala dauka.

Erkidego osorako erakunde horietaz gain, lurralde historiko bakoitzak bere foru-organoak edo foru-erakundeak ditu:

– Batzar Nagusiak; sufragio unibertsalaren bidez hautatutako batzarkideek osatzen dute, eta dagokien lurraldeko botere legegilea dute.

– Foru-aldundiek lurralde bakoitzeko botere betearazlea dute.

Aldundi bakoitzaren buruan diputatu nagusia dago, Batzar Nagusiek hautatzen dutena. Zergen bilketa aldundiaren eskumenen artean dago, eta Foru Ogasunak egiten du lurralde bakoitzean.

5.3 Administrazio-antolakuntza Euskal Autonomia Erkidegoko lurraldea udalerritan eta probintziatan antolatzen da, eta probintziei lurralde historiko esaten zaie autonomia-ordenamenduan:

– Udalerriak erkidegoko oinarrizko lurralde-entitateak dira, eta horien ordezkaritza, gobernua eta administrazioa udalen eskuetan dago.

– Probintzia edo lurralde historikoa berezko izaera juridikoa duen tokiko erakundea da, eta udalerri multzo batek osatzen du; probintzien gobernua eta administrazio burujabea aldundien eskuetan dago.

188

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN Lortu informazioa

1 Testuliburuaren laguntzarekin, erantzun galdera hauei: a) Zein dira Euskal Autonomia Erkidegoko Gobernuaren organo nagusiak? b) Zer foru-erakunde ditu lurralde bakoitzak? c) Nola banatzen da gure erkidegoko lurraldea?

Erabili informazioa

2 Sartu zure probintziako webgunean eta idatzi, gutxienez, gauzatzen ari diren bi proiekturi buruz; esan zer nolako eragina izango duten erkidegoan.

Antolatu informazioa

3 Egin laburpen-taula bat koadernoan, erkidegoko administrazioantolakuntzari buruz.

Erabili IKTak

4 Interneten laguntzarekin, aipatu zure probintziako udalerri nagusiak.

U8

Lurraldearen administrazio-antolakuntza

Donostia Bilbo

BIZKAIA GIPUZKOA

A

R

A

B

A

Gasteiz

0

10

20 km

Euskal erakundeak Eusko Jaurlaritza

Batzar Nagusiak

Eusko Jaurlaritza lehendakariak eta sailburuek osatzen dute. Lehendakaria Eusko Legebiltzarrak hautatzen du lau urtean behin, eta lehendakariak sailburuak hautatzen ditu. Botere betearazlea dauka eta Erkidegoko Administrazioa gidatzen du. Irudian, Eusko Jaurlaritzaren egoitza, Lakuan, Gasteizen.

Batzar Nagusien jatorria euskal lurraldeen eskubide historikoetan dago. Foru-arauak eta foru-araudiak onartzeko eskumena dute.

Batzar bakoitza berrogeita hamaika kidek osatzen dute. Irudian, Arabako Batzar Nagusien egoitza, Gasteizen.

189

6

Europar Batasunaren antolakuntza politikoa eta lurralde-antolakuntza

Europaren osaera 1957. Erromako Ituna

6.1 Europar Batasuna eta haren helburuak Estatu batzuk nazioz gaindiko erakunde politikotan biltzen dira.

Horixe da Europar Batasunaren kasua. Haren helburua, NBEko Agenda 2030ean oinarrituta, ezaugarri hauek dituen Europa bat lortzea da: adimentsuagoa, digitalizazioaren eta berrikuntzaren bidez; ekologikoagoa eta karbono gutxiagokoa, ekonomian karbono gutxiago erabiliz eta klima-aldaketaren aurka borrokatuz; konektatuagoa, sare digitalen eta garraio-sareen bitartez; sozialagoa, eskubide sozialak, berdintasuna eta gizarte-inklusioa aplikatuz; eta hurbilagoa herritarrengandik.

Frantziak, Italiak, Alemaniak, Belgikak, Herbehereek eta Luxenburgok Europako Ekonomia Erkidegoa (EEE) sortu zuten. 1958an indarrean jarri zen.

1992. Maastrichteko Ituna

6.2 EB sortzeko prozesua 2020ra arte, EBren lurraldea ondoz ondoko handitzeen bidez osatu da.

1957an, sei herrialde zeuden (Frantzia, Alemaniako Errepublika Federala, Italia, Belgika, Herbehereak eta Luxenburgo). 1973an, Danimarka, Irlanda eta Erresuma batua sartu ziren. 1981etik 1986ra, hegoaldetik, Grezia (1981) eta Portugal eta Espainia (1986) sartu ziren. 1995ean, Suedia, Finlandia eta Austria sartu ziren. 2004an handitu zen gehien lurraldea, herrialde hauek sartuta: Estonia, Letonia, Lituania, Polonia, Txekiar Errepublika, Eslovakia, Hungaria, Eslovenia, Zipre eta Malta.

2005etik, Errumania eta Bulgaria sartu dira (2007), eta, azkenik, Kroazia (2013). 2020an, lurraldea murriztu egin da lehenengoz, Erresuma Batuak EB utzi duenean (Brexita); horrela, EBk 27 kide ditu gaur egun.

6.3 Europar Batasuneko erakundeak

EEE Europar Batasun bihurtu zen. Euroa eta Kohesio Funtsak sortu ziren, eta Atzerri eta Segurtasun Politika Erkidea (ASPE) diseinatu zen. 1993an indarrean jarri zen.

1997. Amsterdameko Ituna

Helburuak betetzeko, Europar Batasuneko estatu kideek erakunde erkide batzuk sortu dituzte, helburuok lortzeko lan egiten dutenak eta Batasuneko gobernu-sistema osatzen dutenak. Bost hauek dira garrantzitsuenak:

– Europako Kontseilua. EBko lehentasun orokorrak ezartzen ditu.

Estatu kideetako gobernuburuek edo estatuburuek osatzen dute, eta urtean lau aldiz elkartzen dira.

– Europako Batzordea. EB osoaren interesak ordezkatzen ditu, legeak proposatzen eta aplikatzen ditu, eta aurrekontu erkidea kudeatzen du. Komisarioz osatuta dago, EBko herrialde bakoitzeko bat, eta politika erkideko arlo guztiez arduratzen dira.

Europol jaio zen, Batasuneko Atzerriko ministroaren kargua («Mister ASPE») sortu zen, eta Parlamentuak Batzordearen gainean zuen kontrola handitu zen. 1999an indarrean jarri zen.

2007. Lisboako Ituna

– Europar Batasuneko Kontseilua. Estatu kideak ordezkatzen ditu, eta Europako legeak eta aurrekontua onartzen ditu, Europako Parlamentuarekin batera. Estatu bakoitzeko ministro batez osatuta dago.

– Europako Parlamentua. Europar Batasuneko biztanleak ordezkatzen ditu, eta Europako legeak eta aurrekontua onartzen ditu, Europar Batasuneko Kontseiluarekin batera. Europako biztanleek bozkatuz hautatutako parlamentariz osatuta dago.

– Justizia Auzitegia. Europako legeak betetzen direla bermatzen du, eta estatuen arteko gatazkak epaitzen ditu. Epaile independentez osatuta dago.

190

Aurreko itunak aldatu zituen. EB demokratikoagoa eta eraginkorragoa egiteko helburua zuen.

2009ko abenduaren 1ean indarrean jarri zen.

U8

Europako mapa politikoa 0

250

500

Europar Batasunaren lurraldea egituratzeko prozesua

No rve giako it sasoa

750 km

SUEDIA

Erromako Itunaren sinatzaileak (1957)

FINLANDIA

Bederatzien Europa (1973) Hamarren Europa (1981)

Alemaniaren batasuna (1990) Hamabosten Europa (1995)

LETONIA

Itsaso Baltikoa LITUANIA

DANIMARKA

ERRESUMA

Hamabien Europa (1986)

ESTONIA

Ipar itsasoa IRLANDA

Hogeita bosten Europa (2004) Hogeita zazpien Europa (2007) Hogeita zortzien Europa (2013)

BATUA

HERBEHEREAK BELGIKA

OZEANO

ALEMANIA

EBn sartzea eskatu duten herrialdeak

TXEKIAR ERREP.

LUXENBURGO

AUSTRIA HUNGARIA

FRANTZIA

ERRUMANIA

ESLOVENIA KROAZIA

L

ITALIA

GA RTU

Hautagaiak izan daitezkeenak

ESLOVAKIA

AT L A N T I K O A

PO

2010ean EB utzi dutenak. 27en Europa

POLONIA

BOSNIAHERZ. SERBIA

It saso Belt za BULGARIA

MONTENEGRO KOSOVO

MAZEDONIA

ESPAINIA

ALBANIA

Med

ite

T U R K I A

G R E Z I A

r ran

eo MALTA

itsasoa

ZIPRE

Europar Batasuneko erakundeak E U R O P A R Organo politikorik gorena

EUROPAR BATASUNEKO KONTSEILUA

Osaera: Estatu edo Gobernu buruak eta Batzordearen lehendakaria.

EUROPAKO PARLAMENTUA

Estatu kideak ordezkatzen ditu.

Herritarrak ordezkatzen ditu.

Osaera: estatu bakoitzeko ordezkari bat. Lehendakaritza txandakakoa da, eta sei hilabete irauten du.

Osaera: bozkatze unibertsalez hautaturiko 785 kide.

Betekizunak: Europako Parlamentuarekin batera, Europako legeak eta aurrekontua onartzen ditu. EBren kanpo-politika garatzen du.

K O N T S E I L U A

KONTROLATZEN DU

Betekizunak: Europar Batasuneko Kontseiluarekin batera, Europaren legeak eta aurrekontuak onartzen ditu.

Nazioarteko akordioak berresten ditu.

Lehendakaritza: bi urte eta erdirako Betekizunak: EBren helburuak eta lehentasun nagusiak zehazten ditu. hautaturiko lehendakaria.

EUROPAKO BATZORDEA Europar Batasunaren interesak ordezkatzen ditu.

Osaera: lehendakaria eta estatu kide bakoitzeko komisario bat.

KONTROLATZEN DU

Betekizunak: legeak proposatzen ditu.

Europako aurrekontua kudeatzen du.

JUSTIZIA AUZITEGIA Legeak interpretatzen ditu.

Osaera: Europar Batasuneko herrialde bakoitzeko epaile bat gehi txandakako beste bat.

Betekizunak: Europar Batasuneko Kontseiluarekin batera, Europaren legeak eta aurrekontuak onartzen ditu.

Nazioarteko akordioak berresten ditu.

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN Kontzeptuak erabili

Eduki propioak sortu

1 Koadernoan, azaldu zer alde dagoen Europaren eta

3 Jarri binaka eta diseinatu jarduera bat ikaskideek

Europar Batasunaren artean.

Mapak erabili

2 Lortu Europako mapa politiko mutu bat, eta kokatu Europako herrialde guztiak eta haien hiriburuak.

EBko herrialdeen eta hiriburuen izenak dakizkiten ebaluatzeko, eta egin jarduera ikasgelan.

4 Konparatu Europako erakunde guztiak taula batean.

Osaera eta funtzioak adierazi behar dituzu.

191

7

Nazioarteko harremanak (I).

Aniztasuna eta desberdintasuna

Munduko hierarkia Superpotentziak

7.1 Zer dira nazioarteko harremanak?

Nazioarteko harremanak Lurreko estatuek elkarren artean edo estatuz gaindiko erakundeekin ezartzen dituzten loturak dira.

Era askotako harremanak daude. Partaide-kopuruaren arabera, aldebikoak, alde anitzekoak edo globalak izan daitezke. Izaeraren arabera, politikoak, ekonomikoak, sozialak edo kulturalak izan daitezke. Eta, helburuaren arabera, mota hauek bereizten dira: lankidetzakoak, jardun koordinatuen bitartez alde guztien interesak asetzeko; integraziokoak, estatuek zenbait jarduera egiteko beste elkarte batzuei botere osoa edo botere zati bat ematen dietenean; edo gatazkakoak, interes desberdinen ondoriozko gatazkak boterea edo indarkeria baliatuz ebazten direnean.

Botereari eta eraginari dagokienez, munduko gune nagusiak dira, eta nazioarteko harremanak arautzen dituzte. Adibidez, Amerikako Estatu Batuak.

Eskualdeko potentziak

7.2 Nazioarteko zuzenbidea Nazioarteko harremanak Nazioarteko Zuzenbidearen arabera arautzen dira. Nazioarteko Zuzenbideak estatu burujabe guztien arteko berdintasun teorikoa ezartzen du.

Baina estatu guztiek ez dute botere bera. Ondorioz, munduko hierarkia bat ezartzen da, eta honela banatzen dira estatuak: superpotentziak, edo beren nahia munduko gizarte osoari ezartzeko boterea duten estatuak (Amerikako Estatu Batuak); garatzeko bidean dauden potentziek edo eskualde-mailakoek neurri bateko independentzia dute eta potentzia hegemoniko gisa jarduten dute geografiaeskualde zabaletan (Errusia, Txina); eta, botere gutxi edo botererik ez duten estatuak (oro har, pobreenak).

Inguruko eskualdeetan potentzia hegemonikotzat jarduten duten herrialdeak dira. Adibidez, Pekin.

Botererik gabeko estatuak

7.3 Nazioarteko ordenak Botere-banaketak nazioarteko ordena hauek sortzen ditu: polo bakarrekoa (superpotentzia bakar baten hegemonia beste estatuen gainean), bi poloko (bi boteregune) eta polo anitzekoa (modu berdintsuan banatutako botere-polo asko).

Gerra Hotzaren eta 1990eko bloke komunistaren gainbeheraren ondoren, Amerikako Estatu Batuen eta SESBen eraginpeko ordena polo bakarreko ordenarekin ordeztu zen. Amerikako Estatu Batuak munduko superpotentzia bakar bihurtu ziren, eta munduko ordena beren interesen arabera gidatu nahi izan zuten.

Baina, xxi. mendearen hasieratik, mundua polo anitzeko sistema baterantz mugitu da, eragile hauen ondorioz: hainbat herrialderen gero eta garrantzi militar handiagoa (adibidez, Txina eta Iran); garapenbidean dauden herrialdeen hazkunde ekonomiko erraldoia, potentzia europarrek pairatutako krisiarekin lotuta; eta Amerikako Estatu Batuen esku-hartze militarrak. Aldaketa argia da, eskualdeko bloke politikoak eta ekonomikoak eratzen diren moduagatik, eta garapenbidean dauden herrialdeek nazioarteko erakundeetan garrantzi handiagoa eskatzen dutelako.

192

Potentzia handien menpeko egoeran dauden herrialde atzeratuak dira; adibidez, Burkina Faso.

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN Kontzeptuak erabili

1 Azaldu desberdintasunak: a) Polo bakarreko, biko eta anitzeko ordenak. b) Superpotentziak, garapenbideko potentziak eta botererik gabeko estatuak.

U8

Munduko ordenak Bi polokoa

Polo bakarrekoa

Polo anitzekoa

Gerra Hotzean zehar (1945-1990), Amerikako Estatu Batuen eta SESBen eraginpeko polo bikoitzeko ordena ezarri zen munduan, eta biek beren hegemonia ezarri zuten bloke kapitalisten eta komunisten gainean.

Bloke komunista desagertu zenean, polo bakarreko ordena ezarri zen munduan.

Ordena horretan, Amerikako Estatu Batuak, botere militarrari, ekonomikoari eta kulturalari esker, munduko superpotentzia bakar bihurtu zen.

xxi.

Nagusitasun militarra HERRIALDEA

Sailkapena

Eskulana

Tankeak

Hegazkinak

Buru nuklearrak

mendearen hasieratik, mundua polo anitzeko sistema baterantz mugitzen ari da, garapen-bidean dauden herrialde batzuen garapen ekonomikoaren eta gero eta botere militar handiagoaren ondorioz.

KargaItsaspekoak hegazkinak

Aurrekontua

AEB

1

145 212 012

8 325

13 638

7 506

10

72

Errusia

2

69 117 271

15 000

3 082

8 484

1

63

76 600 milioi

Txina

3

749 610 775

9 150

2 788

250

1

69

126 000 milioi 46 000 milioi

612 500 milioi

India

4

615 201 057

3 569

1 785

80-100

2

17

Erresuma Batua

5

29 164 233

407

908

225

1

11

53 000 milioi

Frantzia

6

28 802 096

423

1 203

300

1

10

43 000 milioi

Alemania

7

36 417 842

408

710

0

0

4

45 000 milioi

Turkia

8

41 637 773

3 657

989

0

0

14

18 000 milioi

Hegoafrika

9

25 609 290

2 346

1 393

0

0

14

33 000 milioi

Japonia

10

53 608 446

767

1 595

0

1

16

49 000 milioi

www.businessinsider.com • Munduko lehena.

Boterearen erdiguneak xxi. mendean Amerikako Estatu Batuek dute gaur egun aginte militar, politiko eta ekonomikorik handiena.

Txina Amerikako Estatu Batuen gainetik jar daiteke ekonomiaren eremuan, 20 urtean.

Errusia bere energia-baliabideei esker aberastu da eta munduan bere politika-ahalmena handiagotzea du helburu.

Japoniak ekonomia-ahalmena du, baina munduan eragin politikoa izateko asmo urriak ditu.

Europa ekonomia-potentzia handia da, baina ez du batasunik nazioarteko arlo politiko batzuetan.

Indiak bere eragin politikoa areagotu du eta ekonomiahazkunde handia du.

Brasilek Latinoamerikako buruzagi politiko eta ekonomiko bihurtu nahi du.

0

Datuak erabili

Ikusi, pentsatu, neure buruari galdetu

2 Erabili taulako datuak eta erantzun: Nola banatzen dira potentzia nagusiak kontinenteen arabera?

3 Zer faktorek sustatzen dute polo anitzeko mundu baterako aldaketa? Non ikusten dira aldaketa horiek?

Sintesiak egin

1 500

3 000

4 500

6 000 km

Batu

4 Hautatu munduko hierarkiako talde bakoitzeko potentzia bat. Ondoren, bilatu eta konparatu horien botere politikoari eta ekonomikoari buruzko estatistika-datuak. Idatzi txosten labur bat eta atera ondorioak lortutako datuetatik.

193

8

Nazioarteko harremanak (II).

Lankidetza eta integrazioa

ADMINISTRAZIO FIDUZIARIOAREN KONTSEILUA Mendeko lurraldeak kudeatzen ditu, independentzia lortu arte.

1994tik aurrera, eten egin da.

Gaur egungo munduan estatuen arteko gero eta menpekotasun handiagoa dago, herrialdeek elkarren beharra dutelako eta elkar baldintzatzen dutelako. Ondorioz, harreman diplomatikoak mantentzen dituzte, itunen bidezko harreman baketsuak dituzte eta nazioarteko erakundeetan elkartzen dira, interes erkideak defendatzeko edo gatazketarako konponbide baketsuak bilatzeko.

N AZ I O ART E K O J U S T IZ IA A U Z IT E GIA Asanblea Nagusiak eta Segurtasun Kontseiluak hautaturiko 15 magistratuk osatzen dute.

Kideen arteko istiluei buruzko erabakiak hartzen ditu.

8.1 Nazioarteko erakundeak eta itunak Nazioarteko itunak estatuen arteko akordioak dira. Mundu-mailakoak, hala nola Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsala, edo estatu batzuei mugatuak izan daitezke, alderdi militarrei, politikoei eta bestelako alderdiei buruzko eskubideak eta betebeharrak adosteko.

Nazioarteko erakundeak estatuz gaindiko elkarteak dira, eta antolakuntza eta helburu iraunkorrak dituzte. Kideek konpromiso lotesle batzuk onartzen dituzte. Hainbat motatako erakundeak izan daitezke:

NDF

MME

FAO

Nazioarteko Diru Funtsa

Munduko Merkataritza Erakundea

Nazio Batuen Nekazaritza eta Elikadura Erakundea

MB

TNB

Munduko Bankua

Telekomunikazioetarako Nazioarteko Batasuna

– Eskualdeko erakundeak. Eskualde-mailako erakundeak dira, munduko eremu zehatz batean kokatutako estatuek bakarrik parte hartzen dutelako.

Adibide batzuk: Amerikako Estatuen Erakundea (AEE), Arabiar Estatuen Liga, Afrikar Batasuna (AB), Hego-ekialdeko Asiako Tratatuaren Erakundea (ASEAN), Europar Batasuna (EB), edo Ipar Atlantikoko Tratatuaren Erakundea (NATO).

– Erakunde orokorrak. Mundu-mailako jardun-eremua dute, eta, normalean, nazioarteko arazoak elkarrekin eta modu koordinatuan konpontzeko helburua dute. Adibiderik onena Nazio Batuen Erakundea (NBE) da.

8.2 NBE Nazio Batuen Erakundea (NBE) 1945ean sortu zuten, eta mundumailako erakunde nagusia da, munduko ia estatu guztiak erakundeko kide baitira.

NBEren oinarrizko printzipioak hauek dira: kide guztien berdintasuna, estatu guztien subiranotasunaren errespetua, eta nazioarteko gatazkak ebazteko indarra erabiltzearen debekua.

Eta helburu hauek ditu: denen bakea eta segurtasuna mantentzea, garapen ekonomikoa eta soziala sustatzea, giza eskubideak defendatzea, eta herrien erabakimena errespetatzea.

Helburuok lortzeko, NBEk erakunde espezializatuak ditu; adibidez, Elikadura eta Nekazaritzarako Nazio Batuen Erakundea (FAO); Osasunaren Mundu Erakundea (OME); Lanaren Nazioarteko Erakundea (LANE); Haurren Laguntzarako Nazio Batuen Funtsa (UNICEF); eta Hezkuntza, Zientzia eta Kulturarako Nazio Batuen Erakundea (UNESCO).

194

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN Lurraldeen eginkizuna balioetsi

1 Zergatik sortzen dira nazioarteko erakundeak?

Eman erakunde batzuen adibideak eta adierazi zer motatakoak diren.

U8

Nazio Batuen Erakundea I D A Z KA RI T Z A N A G U S I A

A S A N B LE A N AG U S IA

Idazkariek, nazioarteko bozeramailea den idazkari nagusiak eta funtzionarioek osatzen dute.

192 pertsonak osatzen dute, estatu kide bakoitzeko batek. Bakeari eta segurtasunari buruzko arloak eztabaidatzen ditu. Gomendioak ematen ditu.

NBE-REN

ORGANO

NAGUSIAK S E G U RTAS U N - K O N T S E IL U A

ONOMIA EK ONOM I A - E TA G I Z A RTE - KO N TS E I LU A Bizi-maila, hezkuntzarako lankidetza, kultura eta giza eskubideen errespetua eta askatasunak hobetzeko, ekonomia- eta gizarte-zereginak koordinatzen ditu.

Organismo berezituekin dihardu.

Beto-eskubidea duten bost kide iraunkorrek (Amerikako Estatu Batuak, Erresuma Batua, Frantzia, Txina eta Errusia) eta Asanblea Nagusiak hautaturiko 10 kidek osatzen dute. Gatazka-egoerak aztertzen ditu.

Gatazka-egoerak ebazteko neurriak aholkatzen ditu.

ORG A N I S MO B E RE Z I T UAK BE TU

JIME

IGNBE

NEAA

TME

MMA

UNESCO

NNGF

Jabetza Intelektualaren Munduko Erakundea

Industria Garatzeko Nazio Batuen Erakundea

Nazioarteko Energia Atomikoaren Agentzia

Turismorako Mundu Erakundea

Munduko Meteorologia Agentza

Nazio Batuen Hezkuntza, Zientzia eta Kulturako Erakundea

Nazioarteko Nekazaritza Garatzeko Funtsa

PB

NIE

Posta Batasuna

Nazioarteko Itsas Erakundea

Nazioarteko erakunde politikoak Europar Batasuna (EB) Afrikar Batasuna (AB) Batasunaren Estatua (Errusiaren eta Bielorrusiaren batasuna) Golkoko Lankidetza Kontseilua (GLK) Hego Asiako Eskualde Lankidetzarako Erkidegoa (HAELE) Hego Amerikako Nazioen Batasuna (UNASUR) Hego-ekialdeko Asiako Nazioen Erkidegoa (ANSA) Erdialdeko Amerikaren Integraziorako Sistema (SICA)

Haien helburuen arabera, nazioarteko erakundeak militarrak edo defentsarakoak, ekonomikoak eta politikoak izan daitezke.

Iturria: Wikipedia (moldatuta).

Grafikoak erabili

Informazio garrantzitsua bilatu

2 Begiratu NBEko organigramari eta idatzi testu bat

4 Binaka jarrita, bilatu informazioa NBEren helbu-

ematen duen informazioarekin.

Erlazioak ezarri

3 Lotu FAO, OME, LANE, UNICEF eta UNESCO siglak termino hauekin: osasun, kultura, lan, elikadura eta haurtzaro.

ruei buruz, idatzi txosten labur bat eta azaldu ahoz ikasgelan. Informazioa antolatzeko, helburuen lehentasun-ordena bat ezar dezakezue, zuen iritziaren arabera. Gero, erantzun ikaskideen galderei.

TREBETASUNA

Kontsultatu lan bat egiteko eta azaltzeko modua

9

Nazioarteko harremanak (III).

Gatazka belikoak

Koltanaren gerrak

Gaur egun, liskar edo gatazka asko daude munduan, herrialdeen artean nahiz herrialdeen barneko taldeen artean. Estatuen eta lurraldeen arteko desberdintasunen ondorioa dira, eta gatazka gehienek eragile politikoak eta ekonomikoak dituzte.

9.1 Jatorri politikoko gatazkak Estatu batek bere interesak beste estatu baten gainean ezartzen edo bere eragin-eremua zabaltzen saiatzen denean gertatzen dira. Hauek dira ohikoenak:

– Herrialde mugakideen arteko lurralde-gatazkak. Lehorreko edo

Gatazka asko lurralde baten gaineko subiranotasuna lortzeko gertatzen dira, horren bitartez hainbat eskubide sortzen direlako, hala nola baliabide naturalen kudeaketarako eskubidea.

itsasoko mugen trazadurarekin ados ez daudelako gertatzen dira, edo bietako batek anexionatutako mugako eskualde bat erreklamatzen delako. Horien adibide ditugu gatazka hauek: Txileren eta Argentinaren arteko muga-gatazkak; Indiaren eta Pakistanen arteko borroka Kaxmir eskualdeagatik; eta japoniarrak, filipinarrak eta vietnamdarrak Txinako itsasoan aurrez aurre jartzen dituzten gatazkak, baita Japoniaren eta Errusiaren artekoak ere, Kuril uharteengatik.

– Gatazka separatistak. Giza talde batek bere burua jada ezarritako herrialde batetik banandu edo independizatu nahi duenean gertatzen dira. Batzuetan, horrelako gatazkek etnia- edo erlijio-motako eragileak dituzte ezkutuan.

Azkenaldiko adibideak ditugu hauek: Hego Sudan, 2011n Sudango Errepublikatik banandu zuena; Afrika Erdiko Errepublikako gerra zibila; edo Nigeriako Boko Haram mugimendu islamista.

Adibidez, Afrikan, koltan-meategien gaineko kontrolak mugen arteko 60 gerra baino gehiago eragin ditu.

9.2 Jatorri ekonomikoko gatazkak

Bakea eta segurtasuna balioetsi

Gatazka horien eragile nagusia baliabide naturalez aberatsak diren lurraldeen gaineko kontrola da. Hortaz, gero eta urriagoak diren ondasun estrategikoak (lurra, ura, petrolioa, diamanteak, egur nobleak, etab.) kontrolatzeko sortzen dira, herrialdeen arteko lehiakortasun gero eta handiagoaren ondorioz.

Adibide adierazgarriak ditugu honako hauek: Japoniaren eta Txinaren arteko gatazkak Senkaku uharteetan (Diaoyu esaten diete Txinan), gas- eta petrolio-erreserba handiak dituztelako; Hego Korearen eta Japoniaren arteko gatazkak Dokdo uharteetan (Takeshima esaten zaie Japonian), horien lurraldeko itsasoan gas naturaleko hobiak daudelako; edo Afrikako hainbat herrialderen arteko gatazkak (Sierra Leona, Liberia, Kongoko Errepublika Demokratikoa), urrez, diamantez, koltanez, kasiteritaz, kobrez, kobaltoz edo bestelako baliabide mineralez aberatsak direlako.

9.3 Gatazken konponbidea Gatazka belikoek nazioarteko bakea eta segurtasuna mehatxatzen dituzte. Horregatik, NBE eta nazioartea bahimenduen eta bestelako ekimenen bitartez eteten saiatzen dira. Era berean, gatazken konponbide baketsua eta bidezkoa bilatzen dute, bi aldeko akordioen bitartez edo Hagako Nazioarteko Auzitegira eramanez.

196

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN Mapak

1 Kokatu mundu-mapa batean testuan aipatzen diren gatazkak.

Osatu kartela, gatazka bakoitza zer motatakoa den adieraziz.

2 Eztabaidatu ikasgelan galdera honi buruz: zer neurri har daitezke gatazka belikoak era baketsuan konpontzeko?

Lehenik eta behin, bilatu gaiari buruzko informazioa.

Gizarte-desberdintasunak hauteman

3 Informatu koltanaren gerrak esaten zaien gatazkei buruz: eragileak, eraginpeko herrialdeak, ondorioak, etab.

4 Ikertu zer egin dezaketen lanbide-arlo hauek desberdintasunak murrizteko: mendekotasuna duten pertsonen arreta, irakaskuntza, diplomazia, osasuna, ingeniaritza, genero-berdintasunaren sustapena eta soziologia.

U8

Gatazka motak eta ondorioak 2018ko gatazkak

Europako tentsioen % 80 identitate gaiekin eta autogobernu eskariekin lotuta egon ziren Israel-Siria-Libano

MarokoMendebaldeko Sahara

Iran-AEB-Israel Irak

India-Txina

Egipto India-Pakistan Mali Mexiko

Venezuela

Txad Nigeria

Latinoamerikan tentsio guztiak herrialde barrukoak izan ziren

Kenya Ruanda-Burundi

2020 tentsioak bizi izan dituzten herrialdeak 202an tentsio bortitzak jasan izan dituzten herrialdeak Iturria: Bake Kulturarako Eskola, Bartzelonako Unibertsitate Autonomoa 0

1 000

2 000

Etiopia

Asia nazioarteko tentsio gehien izan zituen eremua izan zen, horietako asko Itsaso Horian eta Txinako itsasoan

Ekialde Ertaina izan zen, proportzionalki, tentsio-egoera bortitzak gehien izan zituen eskualdea

Afrika izan zen berriro tentsio aktibo gehieneko kontinentea, 2020ko kasu guztien % 40rekin

3000 km

Ondorio batzuk

Gatazka belikoek populazio-mugimendu handiak eragiten dituzte, eta horrek ondorio asko ditu: laborantza-lurrak uztea, goseteak, gaixotasunak, indarkeria, haur soldaduak erreklutatzea, etab.

197

10

Espainiaren zeregina munduan

Kanpo-ekintzaren adibideak A

10.1 Espainia eta nazioarteko harremanak

% 0,5 0,45

0,43

0,4 0,35

0,35 0,29

0,3 0,25

0,22

0,2

0,19

0,17

0,15

0,20 0,21

0,23

0,13 0,12

0,1

2020

2019

2018

2017

2016

2015

0

2014

0,05 2013

Era berean, beste harreman mota batzuk sustatzen ditu; adibidez, diplomazia ekonomikoa, esportazioak handitzeko; diplomazia kulturala, herrialdeko aberastasun kulturala hedatzeko; eta diplomazia digitala, IKTak eta gizarte-sareak erabiliz espainiar ideiak nazioarteko eztabaidetan hedatzeko.

Espainiaren garapenerako laguntza BPGren ehunekotan

2012

Espainiak harreman diplomatikoak mantentzen ditu herrialde guztietako gobernuekin, elkarrizketa politikoak indartu nahi ditu, eta harreman ekonomikoak eta kulturalak sustatu nahi ditu.

B

2011

Gaur egun, globalizazio-prozesuaren testuinguruan, Espainiak munduko beste eremu batzuetara hedatu nahi ditu harremanak, hala nola Amerikako Estatu Batuetara, garapen-bidean dauden herrialdeetara eta Ekialde Hurbileko herrialdeetara. Era berean, harreman gutxiago izan dituen estatuekin ere harremanak areagotu nahi ditu, hala nola Asian eta Ozeano Barean eta Saharaz hegoaldeko Afrikan.

Pakistango Bagh herriko eskola bateko neskatoak espainiar militarrek emandako eskolamateriala biltzen.

2010

Espainia penintsularra Ozeano Atlantikoaren eta Mediterraneo itsasoaren artean dago; kokapen horrek Europako, Mediterraneoko, Afrikako iparraldeko eta Atlantikoko herrialdeetarantz zuzendu ditu beti Espainiako kanpo-harremanak. Eremu horietatik guztietatik, loturarik estuenak Europar Batasunarekin mantentzen ditu; halere, Afrikako iparraldeko eta Latinoamerikako herrialdeekin ere harreman estuak ditu.

10.2 Espainiaren nazioarteko presentzia

Espainia NATOko kidea da, eta bitartekoak eta gaitasunak ematen dizkio eta misio humanitarioetan laguntzen dio (A). Era berean, Garapenerako Laguntzako munduko emaileen artean dago (B).

Arlo militarrean, Espainiak ez du leku garrantzitsurik mundu-mailan, gaitasun militar urria duelako. Ildo berean, 1982tik aurrera NATOko kidea da, eta bitartekoak eta gaitasunak eskaintzen dizkio.

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN

Beste arlo batzuetan presentzia handiagoa dauka. Horren haritik, nazioarteko erakunde askotako kidea da; adibidez, 1955ean NBEn sartu zen eta Segurtasun Kontseiluko kide iraunkorra izan da hainbat alditan; eta Ekonomia Lankidetza eta Garapenerako Antolakundeko (ELGA) kidea ere bai.

Are gehiago, ia ehun enbaxada ditu atzerrian; eta parte hartzen du armagabetzearekin, giza eskubideekin eta garapen jasangarriarekin lotutako nazioarteko akordio askotan.

Era berean, Espainiak kanpo-lankidetza sustatzen du garapenerako laguntza-emaile gisa; elkartasunaren eta garapenaren alde lan egiten duten Gobernuz Kanpoko hainbat Erakundetan laguntzen du; eta espainiar kulturaren presentzia sustatzen du atzerrian, zientzien, arteen eta kirolen esparruan.

Espainiak kanpoan duen irudia eta presentzia hobetzeko, Espainia Globala organoa sortu da; organo horrek Espainiaren gauza erakargarriak eta indarguneak azaltzen ditu, arlo guztietan: politikan, ekonomian, modan, kirolean, kulturan, etab.

198

Nazioarteko errealitatearekiko interesa izan

1 Lotu Espainiaren kokapen geografikoa nazioarteko harremanekin.

Gaur egungo erronkak interpretatu

2 Azaldu zer den diplomazia ekonomikoa, kulturala eta digitala.

Eman bakoitzaren adibide bat, eta Interneten, bilatu albiste adierazgarri bat, ikasgelan irakurtzeko.

Mapak erabili

3 Aipatu

Espainiako kanpoharremanen arlo bakoitzean bildutako hiru herrialderen izenak.

U8

Espainiaren nazioarteko harremanak Betiko harremanak

Zirkulu polar artikoa

Kantzer tropikoa

Ekuatorea

Kaprikornio tropikoa

Europar Batasuneko herrialdeak Europar Batasunarekin akordioak izenpetu dituzten herrialde mediterraneoak Latinoamerika 0

1250

2500

3750

Zirkulu polar antartikoa

5000 km

Diplomazia ekonomikoa

1

Diplomazia digitala

2

Errege Etxeak eta Gobernuak espainiar enpresariekin egiten dituzten erakunde-bidaiek Espainiaren interes ekonomikoak sustatzeko balio dute (1).

Teknologia berriak herrialdearen indarguneak erakusteko erabiltzen dira. Horretarako, Espainia Globala webgunea (2) sortu da.

Informazio garrantzitsua bilatu

4 Esploratu Espainia Globala webgunea (http://www. exteriores.gob.es), informatu haren funtzioei buruz eta laburbildu webgunearen edukia.

Kultura-elementuak ulertu

5 Cervantes Institutuaren helburu nagusia hau da: gaztelania eta espainiar kultura atzerrian sustatzea, irakastea eta ikastea. Informatu institutu horren lanari buruz eta egin ahozko azalpen labur bat ikaskideei.

Belgradeko (Serbia) Cervantes Institutuaren egoitza.

199

1 Idatzi kontzeptu hauen definizio laburrak: estatu, muga, superpotentzia eta gatazka beliko.

2 Baliatu botere politikoei buruz dakizuna.

Zer karguk edo erakundek dituzte botere legegilea, beterazlea eta judiziala EBn, Espainiako estatuan eta autonomia-erkidego bakoitzean?

4 Aztertu mapa eta erantzun galderei, Europar Batasunari buruz dakizuna frogatzeko. a) Izendatu euroaren zonan dauden herrialdeak eta idatzi haien hiriburuak. b) Azaldu Europar Batasunaren helburuak. c) Zer herrialde sartu zen lehenago EBn: Espainia, Grezia ala Malta?

5 Kopiatu mapa koadernoan eta idatzi autonomiaerkidegoen eta horien hiriburuen izenak. Zein dira probintzia bakarrekoak?

Ekonomia eta Diru Batasuna Euroaren zona (euroa diru

Beren monetak gordetzen dituzten herrialdeak

bakar gisa hartu duten herrialdeak)

Botere legegilea

Botere betearazlea

Botere judiziala

3 Osatu laburpen-taula eta esan esaldi bakoitza sis-

ANO ATLANTIKOA OZE

Lehendakaritza

Norvegiako itsasoa

FINLANDIA

Ipar itsasoa

b) Hauteskunde askeak.

LUXENBURGO

d) Eskubideak mugatuta daude.

PORTUGAL

Ceuta Melilla

e) Subiranotasuna herriak dauka. f) Subiranotasuna pertsona talde txiki baten eskuetan dago.

Demokratikoa

FRANTZIA

ALEMANIA

POLONIA

TXEKIAR ERREP.

ESLOVAKIA

AUSTRIA HUNGARIA ESLOVENIA ERRUMANIA Itsaso Beltza KROAZIA BULGARIA ITALIA

ESPAINIA

c) Alderdi politiko bakarra dago.

LITUANIA

HERBEHEREAK

BELGIKA

tema demokratiko ala autoritario bati dagokion: a) Legeak legezko prozeduren bidez onesten dira.

LETONIA Itsaso Baltikoa

ERRESUMA DANIMARKA IRLANDA BATUA (Libera)

ESTONIA

SUEDIA

Balear uharteak

M e d i t e r r a n e o MALTA

Kanaria uharteak

GREZIA

ZIPRE

i t s a s o a 0

250

500

750 km

Autoritarioa

HAUSNARTU ETA BALIOETSI Ekoauditoria egiten jarraituko dugu, eta oraingoan Espainiako zein Europako ingurumen-politikak aztertuko ditugu. Hausnartu banaka, eta egindako jardueren balioespena partekatu taldean.

Horretarako, deskargatu dagokion errubrika anayaharitza.es webgunean

JARRI PROBAN ZURE KONPETENTZIAK Lehen sektoreari buruzko konpetentziak egiaztatzeko, egin konpetentzien autoebaluazioa. Hemen aurkituko duzu: anayaharitza.es.

200

PROTAGONISTAK Oinarrizko datuak Izena: Matilde Pérez Mollá Garaia: 1858-1936 Jaioterria: Quatretondeta, Alacant Lana: alkatea

Iluntzen ari da eta etxeko balkoira atera naiz; handik Quatretondetako beste etxebizitza batzuetako eta kaleetako argiak ikusten ditut, piztuta. Jaio nintzenean, 1858an, ia 500 biztanle dituen herri honetan ez zegoen argi elektrikorik, ezta inguruko herrietarako errepiderik ere. Orain harro nago, nire agintaldian herria nahiko modernizatu delako, berritasun asko ni alkate izanik heldu baitira

GAUR EGUN Jacinda Ardern Oinarrizko datuak Izena: Jacinda Ardern Jaiotza-data: 1980 Herritartasuna: zeelandaberritarra Lana: politikaria

2017an, munduko gobernubururik gazteena izan zen, Zeelanda Berriko Alderdi Laboristako kidetzat hauteskundeak irabazi ondoren. Emakume honek bere herrialdeak beste errekor politiko bat haustea lortu zuen; izan ere, bertan onetsi zen lehenengoz (1893an) emakumeen boto-eskubidea, inolako murriztapenik gabe, Kate Sheppard sufragistak zuzendutako mugimenduari esker. Hala ere, zeelandaberritar emakumeek 1919ko hauteskundeetara arte itxaron behar izan zuten beren burua hautagaitzat aurkeztu ahal izateko.

herrira.

Sei urtez izan nintzen alkate, eta aldi horretan auzotarren bizitza hobetzea erabaki nuen. Herria modernizatzeko ardura ez ezik (gaztea nintzenetik aldaketa gutxi), kulturarekiko interesa ere izan nuen. Antzezlanak egin, piano-eskolak eman, artikuluak idatzi, pertsona ospetsuei harrera egin, eta astia aurkitzen nuen zaldiarekin ateratzeko herri-lanak ikuskatzera. Gorga herriarekin lotzen gintuen errepidea inauguratu nuen, eta errepide hartatik elektrizitatea iritsi zitzaigun; izan ere, errepideak aukera eman zuen instalazio-lanetarako behar ziren langileak eta materialak heltzeko.

Hirurogeita hamar urte baino gehiago ditut; aldi historiko berri bat inauguratu da II. Errepublikaren

Jacindak gaztetatik izan zuen politikarako bokazioa: 17 urte zituela, bere oraingo alderdiko boluntarioa izan zen. Politikari sozialdemokrata eta aurrerakoia da, ongizate-estatuaren eta doako zerbitzuen aldekoa (unibertsitateko irakaskuntza, etab.). Klima-aldaketaren aurka borrokatzen da eta tolerantzia handia du. Maoriek antzinako kolonoak iritsi zirenetik izandako tratamendua salatu du.

aldarrikapenarekin, eta bada atsedena hartzeko garaia. Bi gauza nahi ditut: herriko alkateek aurrerakuntzaren alde borrokatzen jarraitzea eta auzotarrek nire lanaren oroitzapen ona izatea.

GALDERAK

ATZO Matilde Pérez Mollá

1 Noiz onetsi zen emakumeek botoa emateko eskubidea Espainian? Bilatu informazioa Espainian eskubide horren alde zegoen emakume politikariren bati buruz eta egin laburpen bat.

2 Zer egingo zenuke zeure burua ikasgelako ordezkaria izateko aurkeztuko bazenu? Diseinatu programa labur bat eta pentsatu zure kanpainaren eslogana.

Agintaldian une gazi-gozoak bizi izan ditu; herrialdeko buruzagia eta, aldi berean, ama izateko aukera bazegoela frogatu zuen, hiru hileko alaba NBEren gailur batera eramanez; baina jarrera gogorra eta integratzailea ere erakutsi zuen, bertako bi meskitek eraso terrorista izan zutenean.

Jacinda Ardern politikari gaztea da, eta oraindik badu bere lana garatzeko astia. Matilde Pérez Mollák mende bat lehenago bezala, hobetu egin nahi du bere herrialdea, eta jendearen maitasuna irabazi du.

201

9 Desberdinkeria sozioekonomikoak Mercedes Fermín Gómez.

Irakaslea Venezuelan jaio nintzen, 1909an, eta Caracasko Pedagogia Institutuan ikasi nuen. Nire lanbide-karreran, biztanle guztien beharrizanetara egokitzeko moduko hezkuntza bat sustatu dut. Hori dela eta, hezkuntzan diharduen pertsona talde batekin batera, Lehen Hezkuntzako Irakasleen Venezuelako Elkarteko kidea izan naiz.

Mercedes Fermín Gómez dut izena, eta irakaslea naiz.

Hezkuntza-sisteman tresnak eta ideiak modernatzearen alde borrokatu naiz, nire herrialdeko bazter guztietara hel daitezen. Gainera, parte hartu dut emakumeen eskubideen aldeko proiektuan, emakumeek botoa emateko eta lan-munduan berdintasuna lortzeko.

Nire ideiak ez datoz bat herrialdean 1948an ezarritako gobernuaren ideiekin; hori dela eta, erbestean igaro behar izan ditut zenbait urte. Venezuelara itzuli nintzenean (1958), irakasle-lanean eta gizarte-eskubideen

aldeko borrokan jarraitu nuen. 1984tik aurrera, NBEko enbaxadorea izan nintzen, eta munduan elikadura hobetzea sustatu nuen. Osasuna eta elikadura ez ezik, hezkuntza ere oinarrizko adierazlea da planetako herrialdeen garapen-maila neurtzeko. Desberdinkeria sozioekonomikoak eta munduko gatazkak hobeto ezagutzeko, hau ikasiko duzu:

•

Desberdinkeriak neurtzeko indize tradizionalak: aberastasuna eta ongizatea.

• •

Herrialdeen garapen-mailak.

•

Desberdinkeria sozioekonomikoak eta eskualdeen artekoak Europan eta Espainian.

•

Giza garapena eta konponbideak.

Garapen desberdinen eragileak eta munduko desberdinkerien eboluzioa.

GALDERAK ETA ERANTZUNAK

1 Oinarrizko zer adierazleren bidez neurtzen da herrialdeen garapena?

2 Zer erakundetako enbaxadorea izan zen Mercedes Fermín?

202

3

Egiaztatu. Erantzun eskuineko orrialdeko ataletako bakoitzean egiten diren galderei.

Horretarako, unitate barruko informazioa kontsulta dezakezu.

Espazioa Zer herrialdetan handienak?

daude

gizarte-desberdinkeriarik

Zein dira herrialde mugakideen arteko lurraldegatazken eragileak? Zerrendatu halako gatazkak izan dituzten herrialde batzuk.

IKASKUNTZA-SEKUENTZIA NOLA NEURTZEN DIRA DESBERDINTASUNAK?

Denbora Zer urtetatik aurrera hobetu da herrialdeen Giza Garapenaren Indizea?

Zer krisik moteldu zuen hazkunde-erritmoa iparraldeko herrialdeetan?

7.1 Bigarren txosten bat egingo dugu, zenbait herrialdetako garapen-maila konparatzeko.

Adibide moduan, garapen handia duen herrialde bat, garapen-bidean susperraldian dagoen herrialde bat eta, azkenik, garapen txikiko herrialde bat hartuko ditugu.

7.2 Labur-labur adieraziko dugu zer ezaugarri nagusi dituen garapen handia duen herrialde batek, garapen-bidean susperraldian dagoen herrialde batek eta garapen txikiko herrialde batek.

KOMUNIKAZIO-INGURUNE BAT SORTUKO DUGU

Kontzeptuak Definitu NDF, BPG, GGI. Adierazi zer neurtzen duen aztarna ekologikoak eta zer herrialdetan duen eragin handiena.

Beste begirada bat Historian zehar, Mercedes Fermín Gómez bezalako emakume asko egon dira. «Protagonistak» atalean, Funmilayo Ransome-Kuti ezagutuko duzu; emakumeen eskubideen eta bere herrialdearen independentziaren alde borrokatu zuen. Halaber, City of Joy zentroaren lana ezagutuko duzu; zentro horrek genero-indarkeriaren biktimak hartzen ditu.

Adierazi zer arlotan jasaten duten bereizkeria emakumeek, NBEren arabera, eta zein diren halako erakundeek hura murrizteko proposatzen dituzten konponbideak.

8.1 Komunikazio-kanal bat sortuko dugu, han argitaratzeko gure auditoria eta garapen ekonomikoari buruzko txostena. Blog bat proposatzen dugu, baina beste euskarri batzuk ere aukeratu daitezke.

8.2 Kanala aukeratuta dugula, egokien nola sortu dezakegun ikertuko dugu Interneten.

8.3 Sortuko dugun webgunearen xehetasunak eztabaidatu eta adostuko ditugu ikasgelan.

ZER KONPONBIDE PROPOSATZEN DITUGU? 9.3 Unitatean / ikaskuntza-egoeran topatu ditugun problema guztiei irtenbidea bilatzen ahaleginduko gara.

ZENBAIT HERRIALDEREN GARAPEN-MAILARI BURUZKO TXOSTEN BAT EGITEA 10.1 Txosten bat idatziko dugu, garapen-mailaren arabera aurkitu ditzakegun hiru herrialde moten azterketa sozioekonomikoa jasoko duena.

Gure ustez garapen handia duen herrialde bat, garapen-bidean susperraldian dagoen herrialde bat eta, azkenik, garapen txikiko herrialde bat hartuko ditugu adibide moduan.

+ Orientabide gehiago hemen: anayaharitza.es

203

1

Nola neurtzen dira desberdinkeriak?

Desberdinkeria-indizeak Aberastasunaren neurketa. Per capita BPGA

Gaur egungo munduan, Lurreko herrialdeen arteko desberdinkeria sozioekonomiko sakonak daude.

Gehienek jatorri historikoa dute, eta globalizazioaren eragina izan dute. Neurtzeko, hainbat indize erabiltzen dira.

Lehen, herrialdeen arteko garapen sozioekonomikoko desberdinkeriak neurtzeko, aberastasunean eta ondasun materialak eskuratzeko gaitasunean ikusten ziren desberdintasunak aztertzen ziren.

Hainbat erakundek erabiltzen dituzte adierazleok; adibidez, Nazioarteko Diru Funtsak (NDF) eta Munduko Bankuak (MB).

1.2 Ongizatea,

egungo indize batzuk

Gaur egun, garapena ongizate gisa edo biztanle gehienen asebetetze-sentimendu gisa ulertzen da.

Hortaz, aberastasun ekonomikoaz gain, kontzeptuak pertsonen bizi-kalitatean parte hartzen duten beste dimentsio batzuk ere barnean hartzen ditu. Adibidez:

– Oinarrizko (elikadura, osasuna, hezkuntza) eta ez-oinarrizko (kontsumo-ondasunak) beharren asebetetzea.

Iturria: Munduko Bankua.

700 - 1200

5000 - 15000

30000 - 120000

1200 - 5000

15000 - 30000

Daturik gabe

NBEren ongizate-indizeak Hiru adierazle

Hiru dimentsio

Hamar adierazle

Biztanle bakoitzeko BPGa

Bizi-maila

Ondasunak Etxebizitza zoruarekin Elektrizitatea Ura Saneamendua Janaria prestatzeko erregaia

Helduen alfabetatzetasa Lehen, bigarren eta goi-mailako hezkuntzako matrikulazio-tasa konbinatua Derrigorrezko hezkuntzaren iraupenurteak

Hezkuntza

Eskolatutako haurrak Eskolatze-urteak

Bizi-itxaropena

Osasuna

Haurren heriotza-tasa Nutrizioa

Pobrezia Multidimentsionalaren Indizea

Hortaz, haiek neurtzeko gehien erabiltzen ziren adierazleak hauek ziren: Barne Produktu Gordina (BPG), hots, herrialde bateko ekonomiaren guztizko produkzioa, eta herrialdeko BPGa biztanle-kopuruarekin zatituz lortzen den per capita BPGa.

Per capita BPGa ($) 2020an

Giza Garapenaren Indizea

1.1 Aberastasuna, betiko indizea

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN Ideia propioak sortu

Pentsatu eta binaka jarrita komentatu

– Gizarte-kohesioa edo gizarte-berdintasuna.

1 Zeri esaten zaio ongizate? Zer alderdi biltzen ditu?

– Bizikidetza eta gizarte-partaidetza: askatasunak,

2 Aipatu zer irizpide erabiltzen dituen GGIk herrial-

eskubideak, partaidetza politikoa, segurtasuna.

– Ingurumenaren kalitatea.

Ongizatea neurtzeko indizeen artean, hauek nabarmentzen dira: Giza Garapenaren Indizea (GGI) eta Pobrezia Multidimentsionalaren Indizea (PMI).

NBEk egiten ditu biak, eta hiru dimentsio hartzen dituzte kontuan: bizi-maila, hezkuntza eta osasuna.

Lehen indizearen kasuan, herrialdeak giza garapenmaila oso altuan, altuan, ertainean edo baxuan kokatzen dira. Bigarrenaren kasuan, hainbat dimentsiotan pobreak diren pertsonen kopurua ezartzen da.

204

deak giza garapenaren arabera sailkatzeko.

Eduki propioak sortu

3 Irudikatu grafiko batean beheko taulako datuak.

Gero, ondorioztatu GGIren zer kategoriatan dagoen herrialde bakoitza.

Biztanle bakoitzeko BPGa Eskolatze-urteen batezbestekoa Bizi-itxaropena

TREBETASUNA

A herrialdea

B herrialdea

46 688 (EP $)

701 (EP $)

12,6

1,4

81,3

55,1

Kontsultatu estatistika-datuak

U9

GGIa eta PMIa

Giza Garapenaren Indizea 2019an Txikia

Oso handia

Ertaina

Daturik gabe

Handia Iturria: NBE. 0

1 500

3000

4500

6 000 km

Giza Garapenaren Indizeak (GGI) hiru dimentsiotan neurtzen du giza garapena (dimentsio bakoitzari bere adierazlea dagokio): bizi-maila, hezkuntza eta osasuna. Emaitza 0tik 1erako eskala da, eta herrialdeak garapen-maila oso handian, handian ertainean edo txikian kokatzen ditu.

Pobrezia Multidimentsionalaren Indizeak (PMI) egoera okerrenean dauden pertsonek pairatzen dituzten gabeziak neurtzen ditu, GGIren hiru dimentsioak erabilita eta hamar adierazleren bitartez neurtuta (ikusi aurreko orrialdeko alboko taula). Pertsona bat pobrea dela esaten da haren gabezien adierazle haztatuak guztizkoaren % 33 edo gehiago direnean.

Mapak erabili

4 Zer kontinentetan nagusitzen dira GGI oso handia duten herrialdeak?

Non kokatzen dira pobrezia multidimentsionalik handieneko herrialdeak?

Pobrezia Multidimentsionalaren Indizea 2019an 0,114etik behera 0,114 - 0,200 0,201 - 0,300 0,301 - 0,450 0,450etik gora Daturik gabe Iturria: The 2019 Global Multidimensional Poverty Index. NBE. 0

1 500

3000

4500

6 000 km

205

Txosten grafikoa Giza garapenaren oinarrizko adierazleak Adierazle askok, mundu-mapa batean jartzen direnean, Lurreko herrialdeen arteko garapendesberdintasunak agerian uzten dituzte.

Gehien erabiltzen direnak pertsonen bizitzako oinarrizko alderdiekin lotuta daude, hala nola elikadurarekin, hezkuntzarekin eta osasunarekin.

1. Elikadura Gutxiegizko elikadura edo gose kronikoa Gutxiegizko elikadura edo gose kroniko esaten zaio gutxieneko energia-beharrak asetzeko behar diren elikagaiak gutxienez urtebetez irensten ez dituzten pertsonen egoerari. 2020an, guztira 815 milioi pertsonak pairatzen zuten gosea gutxien garatutako herrialdeetan.

Eta, azken hamarkadan kopurua 100 milioitan murriztu den arren, zortzi pertsonatik batek desnutrizio kronikoa dauka herrialde horietan.

Egoera hobetu egin da Latinoamerikako eta Asiako hego-ekialdeko herrialdeetan. Aitzitik, Saharaz hegoaldeko Afrikan, biztanleriaren laurden batek baino gehiagok desnutrizioa dauka.

Hiru horietaz gain, duela gutxi beste batzuk ere gehitu dira, biztanleen ongizate-mailan ondorio nabarmenak dituztelako. Adibide batzuk hauek dira: askatasun politikoak eta eskubideak, eta ingurumenaren gaineko presioa.

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN 0

Ulermena, adierazpena eta IKTak

1 Aztertu elikadurarekin lotutako mapak.

Atera goseari eta gehiegizko elikadurari buruzko ondorioak, orokorrean, eta Gineako golkoko urbazterreko herrialdeen egoerari buruzkoak, zehazki.

2 Aztertu hezkuntzari, osasunari eta askatasunei buruzko mapak. Kasu bakoitzean, idatzi munduko eremuen, kontinenteen edo eskualdeen arabera adierazten dituzten garapen-desberdinkeriak.

1500 3000 4500 6000 km

2018-2020 % 5etik behera % 5 - % 15 % 15 - % 25 % 25 - % 35 % 35etik gora Daturik gabe Iturria: FAO.

2020 2017-2019 2011-2013 2008-2010 2005-2007 2000-2002

768 (%9,9) 632 (% 8,3) 878 (%13) 907 (%14) 957 (%15) 1015 (%19)

0

200

400

600

800

1000

Kaloria-kontsumoa Pertsona batek, batez beste, 2 400 kaloria behar ditu bizitzeko. Herrialderik pobreenetan ez dira zifra horretara iristen, eta garatuenetan zifra sobera gainditzen dute. Ondorioz, garatuenetan gizentasun gehiago dago.

3 Jarri hirunaka, hautatu munduko eremu edo herrialde bat, eta Interneten, bilatu garapen-mailari buruzko estatistika-informazioa, informazio grafikoa eta kartografia-informazioa.

Ondoren, egin Power Point aurkezpen bat ikaskideen aurrean, 10 minutuz.

4 Interneten,

bilatu galdera hauen erantzunak: Zergatik murriztu behar dugu gure aztarna ekologikoa? Nola lagundu daiteke hori lortzen?

206

1 200

Elikadura urriko pertsonen kopurua eta guztizkoari dagokiona (milioiak)

Biztanle eta eguneko kaloria-kontsumoa (2020) 0

1500 3000 4500 6000 km

2100 - 2 250

2 400 - 2 500

2 250 - 2400

2500 - 2 700

Daturik gabe Iturria: FAO.

U 9

2. Hezkuntza

Alfabetatze-tasa (2010-2019)

Alfabetatze-tasa Alfabetatze-tasa irakurtzeko eta idazteko gaitasuna da.

Alfabetatze-tasa eta, oro har, hezkuntza-tasa baxua duten herrialdeetan, garapena oztopatuta dago, batez ere teknologia garapen ekonomikoaren eragile bihurtu den mundu honetan.

% 22,5 - % 50 % 50 - %70 % 70 - %90 % 90 - %95 % 95 - %100 Daturik gabe Iturria: Munduku Bankua.

0

1500 3000 4500 6000 km

3. Osasuna Medikuak 1 000 biztanleko Osasun-zerbitzua ezinbestekoa da gaixotasunei aurre egiteko, eta heriotza-tasa orokorra, haurrena eta amena murrizteko funtsezko faktorea da. Zerbitzu hori neurtzeko gehien erabilitako adierazleetako bat 1 000 biztanleko mediku-kopurua da.

Mediku-kop. (2010-2018)

Edateko ur-iturri hobetuak dituzten biztanleak Edateko ur-iturri hobetuek kanpoko kutsatzaileetatik eta, batez ere, gorotz-materiatik babesten dute ura.

Horren bitartez, gaixotasun infekziosoak saihesten dira.

Edateko ura erabiltzen duen biztanleriaren ehunekoa (2020)

0,2 - 1

10 - 20

30 - 40

1 - 10

20 - 30

40 -a 75

Daturik gabe Iturria: NBE.

0 1 500 3 000 4 500 6000 km

25 - 50

75 - 99

50 - 75

99etik gora

Iturria: OME.

Daturik gabe 0 1 500 3 000 4 500 6 000 km

4. Askatasunak

5. Ingurumenaren egoera

Askatasunen egoera Askatasun politikoek eta pertsonen eskubideen aitorpenak hedapen handiagoa dute herrialderik garatuenetan. Garapen-bidean dauden edo gutxi garatuta dauden herrialde askotan, berriz, gobernu diktatorialekin edo ustelekin lotutako gabeziak dituzte.

Aztarna ekologikoa Aztarna ekologikoak har neurtzen du: baliabide naturalen giza eskariak sortzen duen ingurumen-inpaktua, Lurrak baliabideok birsortzeko duen gaitasunari dagokionez. Garapenbidean dauden herrialdeek eta garapen handikoek inpaktu handiagoa dute, garapenak kontsumoarekin duen loturagatik.

Askatasuna munduan (2020) Askatasun gehiago Askatasun batzuk

Iturria: www.freedomhouse.org

Askatasun gutxiago 0 1 500 3 000 4 500 6 000 km

Munduko aztarna ekologikoa (2017) Oso txikia

Ertaina

Oso handia

Txikia

Handia

Daturik gabe

Iturria: www.footprintnetwork.org.

0 1 500 3 000 4 500 6 000 km

207

2

Garapen-mailak

2.1 Egoera konplexua Duela gutxi arte, garapen-mailako desberdintasunek bi herrialde talde bereizten zituzten: garapen handikoak (herrialde garatu, aberats, erdialdeko herrialde edo iparraldeko herrialde ere esaten zitzaienak) eta garapen txikikoak (herrialde azpigaratu, pobre, periferiko edo hegoaldeko herrialde ere esaten zitzaienak).

Gaur egun, egoera konplexuagoa da, garapen-bidean dauden herrialdeen aparteko hazkunde ekonomikoaren ondorioz. Hain zuzen ere, munduko lehen ekonomien artean kokatu ondoren, giza garapenaren maila handitu duten hegoaldeko herrialdeak dira. Errusia kasu berezia da. Garapenbidean dagoela esaten da, 1990eko hamarkadaren amaieratik aurrera hazkunde ekonomiko azkarra izan duelako, baina iparraldeko herrialdeek baino maila ekonomiko baxuagoa izatearen arrazoia ez da azpigaratuta egotea, SESB desegitearen ondoriozko arazoak izatea baizik.

2.2 Garapen handiko herrialdeak Ezaugarri ekonomiko, aurreratuak dituzte:

sozial,

politiko

eta

ingurumen-ezaugarri

– Biztanle bakoitzeko BPG altua, jarduera ekonomiko aurreratuetan eta teknologian, informazioan eta komunikazioan oinarritua.

Ondasunen kontsumoa ere oso zabala da.

– Erdiko klasea oso hedatuta dago. Biztanle gehienek funtsezko zerbitzuak eskura dituzte, hala nola hezkuntza eta osasuna.

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN Taulak egin

1 Osatu taula koadernoan, herrialdeen arteko desberdinkeria sozioekonomikoekin.

– Sistema politiko demokratikoak. Herrialdeotan eskubideak eta

Garapen Garapen handiko txikiko herrialdeak herrialdeak

askatasunak errespetatzen dira, eta biztanleek askatasun politikoa dute.

– Aztarna ekologiko handia. Halere, gaur egun ingurumenaren zaintzaren gaineko kezka gero eta handiagoa da.

Herrialde talde horretan daude honako hauek: Amerikako Estatu Batuak, Kanada, Europar Batasuneko herrialde gehienak, Suitza, Japonia, Australia eta Zeelanda Berria.

2.3 Garapen txikiko herrialdeak

Ezaugarri ekonomikoak Ezaugarri sozialak Eskubideak eta askatasunak Ingurumenaren gaineko presioa

Gabezia ekonomiko, sozial, politiko eta ingurumen-gabezia larriak dituzte:

Entzulearen Informazio eskaria garrantzitsua bilatu

– Biztanle bakoitzeko BPG urria, jarduera ekonomiko tradizionaletan

2 Bilatu

oinarritua, eta biztanleen kontsumo-gaitasun txikia.

– Gizarte-desberdintasunak oso nabarmenak dira. Aberastasuna gutxiengo txiki baten eskuetan dago; eta biztanleriaren gehiengoak, berriz, ez ditu oinarrizko beharrak estalita.

– Sistema politiko autoritarioak ohikoak dira. Normalean, ez dira eskubideak eta askatasunak errespetatzen, eta iruzurra ohikoa da.

– Aztarna ekologiko txikia; halere, gaur egun gero eta handiagoa da.

Talde horretan daude Saharaz hegoaldeko Afrikako herrialde gehienak, Asiako erdialdea eta Latinoamerikako eta Karibeko herrialdeak.

208

Garapenbidean dauden herrialdeak

herrialdeen arteko desberdinkeria sozioekonomikoei buruzko prentsa-albisteak. Idatzi informazioa laburbiltzen duen oin bat albiste bakoitzerako.

Mapak erabili

3 Begiratu mapari eta erantzun: Mundu-mailako zer kontraste ikusten dituzu? Erantzuna osatzeko, jarri hainbat herrialderen adibideak.

U9

Garapenaren geografia 2005ean, Hirukoaren barruko herrialdeek munduko BPGren % 74,2 zuten; BRICS izenekoek, aldiz, % 13 baino ez zuten.

Norvegia

2010ean, BRICS izenekoek munduko BPGren % 28 zuten eta Hirukoa % 54,5eraino jaitsi zen.

Errusia Kanada

EUROPAR BATASUNA Suitza

Amerikako Estatu Batuak

2050erako BRICS izenekoek munduko BPGren % 43 izatea itxaroten da.

Israel

Japonia

Txina

Mendebaldeak munduko biztanleriaren % 14 du; Txinak eta Indiak, biek bakarrik, % 37 dute.

India

Ohiko potentziak Hirukoaren barruko herrialdeak Brasil

BRICSak Goraka ari diren beste eremu batzuk Australia

Goraka ari den zona - Asiako hego-ekialdea

Hegoafrika

Atzeratuta dauden beste ekonomia-eremu batzuk Zeelanda Berria

0

1500

3000

4500

6000 km

Estatistika-datuak AEB

Alemania

Txina

Brasil

Níger

Etiopia

BPGd, biztanleko (2019)

65 279

55 891

16 846

15 076

1 262

2 422

Kaloria-kontsumoa, 2020an (kcal/pertsona/egun)

2 548

2 535

2 441

2 448

2 113

2 225

—

—

96,5

93

35,5

51,5

Gastua osasungintzan (2017ko BGPd-aren %)

17,1

11,2

5,2

9,5

7,7

3,5

Haurren heriotza-tasa 2020 ‰

5,4

3,1

9

12

69

47

Bizi-itxaropena 2020

79

81

77

76

59

67

Askatasunak (2020)

Askea

Askea

Ez askea

Askea

Partzialki askea

Ez askea

16,6

9,1

7,0

2,2

0,1

0,1

Helduen alfabetatze-tasa, % (2010-2019)

CO2-aren isurpena, biztanleko (2018) Iturriak: NBE, FAO, Munduko Bankua.

2.4 Garapen-bidean dauden herrialdeak Garapen handiko eta txikiko ezaugarriak konbinatzen dituzte, eta herrialdeotako ekonomiek hazkunde azkarra izan dute. Ezaugarri hauek nabarmentzen dira: – Biztanle bakoitzeko BPG neurritsua, salgai merkeen esportazioan eta langile asko izatean oinarritua. Soldata baxuen ondorioz, biztanle gehienek kontsumo-gaitasun neurritsua dute.

– Erdiko klasea zabaldu egin da azken urteetan, baina gizarteongizatean alde handiak daude oraindik.

– Sistema demokratiko berriak. Batzuetan, eskubideen eta askatasunen errespetua mugatu da.

– Aztarna ekologikoa handitzen ari da, hazkunde azkarraren ondorioz.

Talde horretan daude BRICS herrialdeak (Brasil, Errusia, India, Txina eta Hegoafrika), Mexiko eta Argentina, Industria Herrialde Berriak (Singapur, Hego Korea), eta Afrikako eta Ekialde Ertaineko herrialde batzuk.

Datuak erabili

4 Aztertu estatistika-taulako datuak eta egin ariketa hauek: a) Bereizi adierazle ekonomikoak, sozialak, politikoak eta ingurumen-arlokoak. b) Kontsultatu «Oinarrizko datuak» deritzoneko GGIa eta sailkatu herrialde bakoitza giza garapenaren arabera. c) Iruzkindu adierazle bakoitzak ematen duen informazioa.

Kontsultatu estatistika-datuak

TREBETASUNA

3

Garapen desberdinaren eragileak

Iparraldea aberatsa eta garatua eta Hegoaldea pobrea eta menpekoa izatearen arrazoiak ez dira erraz azaltzen. Ikerketa gehienek barneeta kanpo-eragileak aipatzen dituzte.

3.1 Barne-eragileak Lurralde bakoitzak bere barne-eragileak ditu, eta honako hauek aipatu dira:

– Baldintza naturalak. Herrialde azpigaratu gehienak mundu tropikalean, klima oso hezeetan edo lehorretan, eta urakanak, uholdeak eta bestelako hondamendiak sarri izaten dituzten lekuetan daude.

Biztanleria eta baliabideak Biztanleriaren eta BPGren ehunekoa, 2019an Biztanleriaren %

% 80

BPGren %

75,2

70 62,0

60 50 40

37,4

30 20 10 0

16,1 8,7 0,6

Garapen urriko herrialdeak

Tarteko garapeneko herrialdeak

Garapen handiko herrialdeak Iturria: Munduko Bankua.

– Baliabiderik eza. Herrialdeok ez dute baliabideak lehiakortasunez ustiatzeko gaitasunik, kapitala falta zaielako, biztanleriaren prestakuntza baxua delako eta teknologikoki atzeratuta daudelako.

– Biztanleen eta baliabideen arteko desoreka. Hazkunde demografiko handiak baliabide eskuragarrien urritasunarekin talka egiten du, eta, ondorioz, biztanle guztien oinarrizko beharrak asetzea ezinezkoa da.

– Ezegonkortasun politikoa. Hauek dira eragile nagusiak: heriotzak eragiten dituzten eta etxebizitzak, azpiegiturak, industriak eta baliabideak suntsitzen dituzten gatazka armatuak; eta inbertsioak oztopatzen dituzten eta nazioarteko kredituak nahiz laguntza armak erostera edo norberaren probetxura desbideratzen dituzten gobernu ustelak.

Halere, eragileok ez dute guztiz azaltzen azpigarapena. Herrialde oso pobre batzuk zona epelean daude; biztanleria handia eta baliabide urriak dituzten estatu garatuak ere badaude, hala nola Japonia; eta indarkeria eta ezegonkortasun politikoa ez dira herrialdeotan soilik gertatzen.

3.2 Kanpo-eragileak Garapen-desberdintasunak lurraldeen arteko harremanei (berdintasunik gabeko harremanei) egozten dizkiete. Besteak beste, eragile hauek nabarmendu dira:

– Kanpo-nagusitasuna. Iraganean, herrialde azpigaratu asko koloniak

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN Antolatu informazioa

1 Egin eskema bat munduko desberdinkerien eragileekin.

Grafikoak erabili

izan ziren, eta metropoliek lehengaiak esportatzeko eta manufakturak inportatzeko antolatu zuten ekonomia. Horren bitartez, kolonietako ekonomia metropolien menpe geratu zen. Industria Iraultzarekin eta xix. mendeko kolonialismoarekin, egoera nabarmendu egin zen, eta deskolonizazioaren ondoren berdin jarraitu zuen, neokolonialismoaren bitartez. Gaur egun, egoera hori oraindik kasu batzuetan ikusten da, globalizazioaren ondorioz, eta horrek herrialdeen arteko desberdintasunak areagotzen dituen lanaren nazioarteko banaketa eragin du.

2 Azaldu biztanleriaren eta baliabi-

– Kanpo-zorra. Herrialdeen arteko truke desberdinen ondorioz,

a) Zer lotura dago merkataritzaren eta garapenaren artean?

herrialde pobreek nazioarteko kredituak eskatu behar dituzte ekonomia garatu ahal izateko. Ondorioz, kanpo-zor erraldoia dute, eta interes oso altuak ordaindu behar dituzte. Zorra ordaintzeko, baliabide gehienak eman behar dituzte; eta horrek produkzio-jardueretan, azpiegituretan eta zerbitzuetan inbertsioak egitea eragozten du, eta garapena oztopatzen du.

210

deen arteko desorekak adierazten dituen goiko grafikoan jasotako arazoak.

3 Erabili

salgaien esportazioari buruzko grafikoan adierazten den informazioa, eta erantzun:

b) Zure ustez, zer herrialde talde daude egoerarik onenean eta okerrenean salgaien nazioarteko trukeei dagokienez? Arrazoitu zure erantzuna.

U9

Trukearen desberdinkeriak eta haien ondorioak Salgaien esportazioaren egitura Zirkulu polar artikoa

Kantzer tropikoa

Esportazio-gai nagusiak 2019an Elikagaiak Ekuatorea

Nekazaritzako lehengaiak Erregaiak Manufakturak Mineralak, metalak, harribitxiak eta txanponetarako ez den urrea

Kaprikornio tropikoa

Daturik gabe Iturria: UNCTAD (NBE).

0

1500

3000

4500 km

Zor Handiak dituzten Herrialde Pobreak (ZHHP) ZHHP Afganistan

Kanpo-zor metatua milioi $ 2019

ZHHP

2 662

Mauritania

Benin

3 899

Mozambike

Bolivia

14 344

Burkina Faso Burundi Kamerun Komoreak Boli Kosta

3 662 578 12 815 299 19 182

Etiopia

28 288

Gambia

718

Ghana

22 138

Ginea

2 867

Ginea-Bissau

Afrikaren kanpo-zorra Kanpo-zor metatua milioi $ 2019 5 37 20 354

Nikaragua

11 691

Niger

3 606

Afrika Erdiko Errepublika Kongo

3 836

Kongoko Errep.

Dem.

5 076

Ruanda

6 211

Sao Tome eta Principe

252

Senegal

13 581

Sierra Leona

1 808

Tanzania

2 205

Uganda

13 971

Haiti

2 214

Zambia

27 341

Honduras

9 767

Txad

Liberia

1 357

Eritrea

Madagaskar

4 065

Somalia

Malawi

8 986

Sudan

Mali

Mauritania Senegal

Niger

Txad

Egipto

Sudan

Eritrea Djibuti

Afrika Erdiko Errep.

Hego Sudan

Etiopia

Somalia Uganda Kenya Ruanda Seychelleak Kongoko Burundi Errep.

Tanzania Dem. Komoreak Angola Zambia Malawi

Madagaskar Zimbabwe Botswana Mozambike Namibia Maurizio

1 654 Hegoafrika

796

Swazilandia Lesotho

2 649 21 082

Afrikaren kanpo-zorra 2019an (milaka milioi)

Iturriak: NDFa eta Munduko Bankua.

Zor Handiak dituzten Herrialde Pobreetako (ZHHP) kanpo-zorraren balioa egoera jasanezin batera iritsi da, hain zuzen ere esportazioen % 220 edo BPGren % 80 gainditzen duelako.

4 Kokatu mapa batean Zor Handiak dituzten Herrialde

Malí Burkina Faso

Gambia Nigeria Ginea- Ginea Bissau Sierra Leona Ghana Kamerun Liberia Togo Boli Kosta Benín Sao Tome eta Principe Ekuatore Ginea Gabon Kongo

5 192

Landu mapak

Libia

Cabo Verde

19 584

1 597

Guyana

Tunisia Aljeria

682

Togo

635

Maroko

0 - 1,5

25 - 50

1,5 - 3

50 - 180

3 - 25

Daturik gabe

Iturria: Munduko Bankua.

0

1 000

2 000

3 000 km

b) Zein dira egoera horren eragileak eta zer arazo sortzen ditu?

Pobreak. Bildu kontinenteka eta erantzun:

c) Zer neurri har daitezke egoera saihesteko?

a) Zer kontinentetan daude gehiago?

d) Zer egoeratan daude Afrikako herrialdeak?

211

4

Munduko desberdinkerien azkenaldiko eboluzioa

NBEren azken txostenen arabera, 2000. urtetik aurrera GGIa eta indizearen hiru adierazleak herrialde guztietan hobetu dira; garapen ertaineko eta baxuko herrialdeetan, batez ere. Aldaketa horri Hegoaldearen aurrerapena esaten zaio, eta munduko konbergentzia handitzen du giza garapenean.

4.1 Iparraldearen geldialdia

GGIa eta erdiko klasea A

GGIren bilakaera Giza garapen handiko herrialdeak Giza garapen oso handiko herrialdeak Mundua

Giza garapen txikiko herrialdeak Tarteko giza garapeneko herrialdeak 1 0,867

0,817

0,773

0,8

0,639 0,6

0,561

0,4

Garapen handiko iparraldeko herrialdeen hazkunde-erritmoa moteldu egin da, 2008ko krisialdi ekonomikoaren ondorio txarren eraginez.

0

Ondorioz, hiritar askoren bizi-maila jaisten ari da, hazkunde ekonomikorik ezaren, langabeziaren eta gobernuen doikuntza-politika gogorren eraginez. Izan ere, gobernuek gizarte-ongizateko gastuan murrizketak egin dituzte. Horrenbestez, herrialdeotan giza garapenaren aurrerapena gelditu edo murriztu egin daiteke denboraldi batez.

B

1980

0,737 0,631

0,461

0,513

0,385

0,35

0,315

0,2

0,898 0,753

0,631

0,549

0,481

0,419

0,69

0,659

0,656

0,6

0,902

1990

2000

2010

2019Urteak Iturria: NBE.

Erdiko klasearen bilakaera Europa Erdialdeko eta Hego Amerika Asia-Barea

Erdiko klaseko biztanleria (milaka milioi)

Ekialde Ertaina eta Ipar Afrika Ipar Amerika Saharaz hegoaldeko Afrika

3,5

3,228

3

4.2 Hegoaldearen aurrerapena Hegoaldeko herrialdeetan, berriz, giza garapenak gora egin du, garapen-bidean dauden herrialdeen eta garapen baxuko herrialdeen arteko desberdintasunekin.

Garapen-bidean dauden herrialdeen gorakada Garapen-bidean dauden herrialde askok hazten jarraitu dute krisialdian zehar; horien artean, Txina, India eta Brasil nabarmentzen dira.

Lehenik eta behin, globalizazioaren alde onak aprobetxatuta, euren langileen prezio merkeak erabili zituzten, herrialde aurreratuetako prezio baxuko ondasunen industria esportatzaileak eta inbertsioak erakartzeko. Ondoren, lortutako kapitalak eta teknologia erabili zituzten, industria anitzagoak eta aurreratuagoak sortzeko. Azkenik, 2008ko krisiak herrialde aberatsetako eskaria murriztu zuenean, herrialdeok produkzioaren zati bat barne-merkatura edo beste herrialde atzeratu batzuetara bideratu zuten.

Are gehiago, garapen-bidean dauden herrialdeek gizarte garapenerako politika arrakastatsuak egin dituzte, eta biztanleriaren osasuna eta hezkuntza hobetu dituzte; horren bitartez, garapen ekonomikoan eta ongizatearen hobekuntzan lagundu dute.

Garapen baxuko herrialdeen aurrerapena

– Baliabidez aberatsak diren herrialde atzeratuek garapen-bidean dauden herrialdeekin dituzten harremanak baliatu dituzte.

Herrialdeok azpiegituretan, industrietan, ostalaritzan eta telekomunikazioetan inbertitu dute, eta ondasunak (elikagaiak, hautatutako haziak, etxetresna elektrikoak, telefono mugikorrak, etab.) ordain ditzaketen prezioetan hornitu dizkiete, eta ongizatemaila hobetu diete. Era berean, nekazaritzako lehengaien, mineralen eta energia-lehengaien prezioaren gorakadari etekina atera diote.

– Itsasorako irteerarik ez duten edo munduko merkatuetatik oso urrun dauden herrialde pobreetan, berriz, aurrerapenak oso urriak izan dira.

212

2,5 2

1,74

1,5 1 0,5 0

0,338 0,664 0,181 0,525 0,105 0,032

0,703

0,68

0,333 0,251

2009

0,165 0,057

2020

0,322 0,313 0,165 0,107

2030 Urteak

Iturria: Brookings Institution Press.

Mundu-mailan, GGIk gora egin du 1980ko hamarkadatik aurrera; giza garapen txikiko eta ertaineko herrialdeetan, batez ere (A).

Hobekuntza horrek erdiko klasea ugaritzeko aukera eman du Hegoaldeko herrialdeetan (B); halere, gizarte-desberdinkeria nabarmenak daude oraindik.

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN Grafikoak erabili

1 Begiratu grafikoari eta egin ariketa hauek: a) Adierazi GGIren eboluzioa herrialde talde guztietan. b) Azaldu eboluzio horren eragileak. c) Kalkulatu zer herrialde taldek handitu duten gehiago eta gutxiago GGIren balioa.

2 Nola eboluzionatu du erdiko klaseak? Zer garrantzi dauka horrek garapenerako?

Kontsultatu estatistika-datuak

TREBETASUNA

U9

Hegoaldearen aurrerapena datutan Garapen-bidean dauden herrialdeak

Herrialderik pobreenak. Saharaz hegoaldeko Afrika

Goraka ari diren herrialdeen produkzioa ohiko potentzien ondoan Kanada, Frantzia, Alemania, Italia, Erresuma Batua eta Amerikako Estatu Batuak

Brasil, Txina eta India

Saharaz hegoaldeko Afrikaren Nazio Sarrera Gordina (per capita) Dolarrak 4000

Munduko produkzioaren ehunekoa

3800

60

3600 3400

50

3200 3000

40

2800 2600

30

2400 2200

20

2000 1800

10

0

1600 1400 1820

1860

1900

1940

1980

2010

2050 Urteak

1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016 2018 2020 Urteak

Iturria: NBE.

Iturria: NBE.

Garapen-bidean dauden herrialdeek hazkunde ekonomiko ikusgarria izan dute 1980ko hamarkadatik aurrera. Ildo horretatik, hiru herrialderik dinamikoenen (Brasilen, Txinaren eta Indiaren) produkzio bateratua munduko guztizkoaren % 30 da, eta % 40ra iritsiko da 2050ean.

Hegoaldeko herrialderik atzeratuenetan ere, hala nola Saharaz hegoaldeko Afrikan, diru-sarreren hazkunde etengabea izan dute.

Hazkunde hori garapen-bidean dauden herrialdeekin egindako merkataritzari eta inbertsioei esker gertatu da.

Hegoalde-Hegoalde harreman ekonomikoak

Hobekuntza teknologikoa Interneten erabilera

Hegoalde-Hegoalde nazioarteko merkataritzaren ehunekoa mundukoaren barruan Hegoalde-Hegoalde

% 60

Hegoalde-Iparralde

Iparralde-Iparralde

Iparraldea

Milioika erabiltzaile

Hegoaldea

3 000 2 800 2 600

50

2 400 2 200

40

2 000 1 800 1 600

30

1 400 1 200

20

1 000 800 600

10

400 200

0

1980

1985

1990

1995

2000

2005

2010 2015 2019 Urteak Iturria: NBE.

Hegoaldeko herrialdeek elkarren arteko harreman ekonomikoak handitu dituzte, bi aldeko, eskualde arteko eta eskualde barruko akordioen bitartez.

Gaur egun, Iparraldeko herrialdeekin dituztenak baino askoz gehiago dira, eta erosteko ahalmen baxuko kontsumitzaileei produktu merkeak esportatzean oinarritzen dira.

Iritzi propioak sortu

0

1990

1994

1998

2002

2006

2010

2014

2018 2019

Iturriak: ITU eta Munduko Bankua.

Era berean, hegoaldean produktu teknologikoen erabilerak gora egin du, hala nola telefono mugikorrenak eta Internetenak. Garapen-bidean dauden herrialdeek esportazioen bitartez lortutako kapitalak baliatu dituzte teknologia aurreratuagoak ezartzeko. Eta garapen baxuko herrialdeek etekina atera diote garapen-bidean dauden herrialdeek azpiegituretan egindako inbertsioei eta herrialde horietatik inportatutako produktu teknologikoen prezio baxuei.

AGA

3 Zeri esaten zaio Hegoaldearen aurrerapena? Arrazoitu zure erantzuna, orrialde honetako dokumentuetan ematen den informazioa baliatuz.

Adierazpen grafikoak erabili

Egiaztatu

4 Erabili grafikoak oinarri gisa eta erantzun: a) Iruzkindu garapen-bidean dauden herrialdeen eta

herrialde garatuen hazkunde ekonomikoaren eboluzioa. Nola azaltzen dira desberdintasunak? b) Zer harreman dute garapen-bidean dauden herrialdeek Iparraldeko herrialdeekin eta garapen txikikoekin? c) Garapen txikiko zer herrialde daude egoerarik txarrenean? d) Zer garrantzi dauka garapenerako hobekuntza teknologikoak?

213

5

Desberdinkeria sozioekonomikoak europan

Eskualdeen arteko desberdintasunak OZEANO ARTIKOA ISLANDIA

5.1 Desberdinkerien eragileak

N o r v eg ia ko its a s o a

Europan desberdinkeria ekonomiko handiak daude herrialdeen artean eta eskualdeen artean.

FINLANDIA

– Eragile historikoak. Ekonomia itsas merkataritzan Ipar itsasoa

IRLANDA

POL ONIA

ATLANTIKOA

FRANTZIA

Munich SUITZA

AUSTRIA ESLOVENIA

PORTUGAL

ESPAINIA

ba

Milan

es

er

zt

ko

k

ea

ld

a ku

ITALIA

HUNGARIA ERRUMANIA KROAZIA BOSNIAHERZEGOVINA SERBIA BULGARIA MONT. MAZEDONIA ALBANIA

ru ar

B

Med

UKRAINA

Dinamismo txikiagoko

TXEKIAR ekialdeko eskualdeak ERREP. ESLOVAKIA MOLDAVIA

LUXENBURGO

esaten zaio. Paris, Milan, Munich eta Hanburgo hirien artean hedatzen da.

Jarduerarik aurreratuenak bertan metatzen dira, goiteknologiarekin eta zerbitzuekin lotuak.

eremu tradizionalak, gainbeheran dauden edo dinamismo neurritsua duten eremu industrializatuak, eta gutxien aurreratutako zerbitzuen eremuak daude.

BIELORRUSIA

ERRESUMA Berlin BATUA HERBEHEREAK ALEMANIA BELGIKA Frankfurt Paris

– Europako eskualderik oparoenari Pentagono

– Dinamismo gutxieneko eskualdeetan nekazaritza-

LITUANIA

Hanburgo

OZEANO

desberdintasunak

Beste eremu batzuetan, hala nola Alpeetako Arkuan eta Mediterraneoko Arku Teknologikoan, goranzko garapen ekonomikoa lortu dute, Pentagonotik etorritako jarduera ekonomikoak jaso ondoren.

LETONIA

Baltikoa

DANIMARKA

– Gaur egungo eragileak. Aurrerakuntza teknologikoan

5.2 Eskualdeen arteko

ESTONIA

Itsaso

SUEDIA

oinarritu zuten eskualdeak, industria-iraultza lehenik ezarri zutenak edo Bigarren Mundu Gerraren ondoren ekonomia kapitalista ezarri zutenak dira eskualderik oparoenak. aurreratuen daudenak eta eskualde ekonomikorik aurreratuenetatik jarduerak jaso dituztenak dira eskualderik oparoenak.

ERRUSIA

NORVEGIA

GR EZ IA

ite

Europako Pentagono berria

rra

Mediterraneoko arkua

ne

o

MALTA

its

aso

Alpeetako arkua Arku atlantikoa

ITALIA EBko herrialdeak

Eskualde-politikarako funtsak (2021-2027) EGEF Europa Konektatu mekanismoa EGF+ KF

0

250

a

500

750

1000 km

Guztira (euroak mila milioikotan) 226 308,0 11 285 100 000,0 35 407,0

5.3 EBren eskualde-politika Desberdinkeria horien aurka borrokatzeko, Europar Batasuneko herrialdeek eskualde-politika dute.

Egungo helburuak eskualde guztien hazkundean eta enpleguan inbertitzea eta herrialdeen arteko lankidetza sustatzea dira. Funts hauekin finantzatzen dira:

– Eskualde Garapenerako Europako Funtsak (EGEF) hobekuntza teknologikoetan, ekonomikoetan, ingurumen-arlokoetan eta sozialetan inbertitzen du.

– Europako Gizarte Funtsa Plus (EGF+) deritzonak inbertsioa egingo du babesgabeei laguntza emateko, enplegua sustatzeko eta osasuna hobetzeko.

– Kohesio

Funtsak ingurumena eta Europa barneko garraio-sareak hobetzeko inbertitzen du.

Europako batezbestekoaren % 90etik beherako per capita BPGa duten herrialdeek jasotzen dute.

214

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN Informazio-iturriak erabili

1 Aipatu Europaren oparotasun ekonomikoa sustatu duten faktore historikoak eta gaur egungoak.

2 Bilatu Brexitari buruzko informazioa eta azaldu zer den. Noiz gertatu zen?

3 Zer dira Pentagonoa, Alpeetako Arkua eta Mediterraneoko Arku Teknologikoa? Kokatu hirurak Europako mapa batean.

U9

Europar Batasuneko eskualde-politika Funtsak

Funtsen banaketa 2021etik 2027ra Garapen txikieneko eskualdeak1 Trantsizioko eskualdeak2 Garapen handieneko eskualdeak3 Iturriak: Europako Batzordea eta Ogasun Ministerioa.

0

250

500

750 km

Eskualde-politikaren funtsak hartzeko, Europako eskualdeak hiru kategoriatan banatzen dira, biztanleko BPGren arabera, EB-27ren batezbestekoarekin alderatuta 1• EBren batez besteko BPGren % 75etik beherako BPG duten garapen txikiko eskualdeak.

2 • Batezbestekoaren % 75 eta % 100en arteko biztanleko BPG duten trantsizioko eskualdeak.

3 • Batezbestekoaren % 100etik gorako BPG duten eskualde garatuagoak.

Garapen txikieneko eskualdeek funts gehiago hartzen dituzte.

EBren eskualde-garapenerako eta kohesiorako politikaren inbertsio-lehentasunak 2021-2027rako, bost lehentasun edo helburu daude: 1. Europa adimentsuagoa, berrikuntzaren, digitalizazioaren, aldaketa ekonomikoaren eta enpresa txiki eta ertainak sustatzearen bidez.

2. Europa ekologikoagoa eta karbono gutxiagokoa; Parisko Hitzarmena aplikatu, eta inbertsioak egin beharko ditu trantsizio energetikoan, energia berriztagarrietan eta klima-aldaketaren aurkako borrokan.

3. Europa konektatuagoa, garraio estrategikoa eta sare digitalak dituena.

4. Europa sozialagoa; eskubide sozialak bermatu, eta laguntza emango die kalitate oneko enpleguari, hezkuntzari, hezkuntza- nahiz lanbide-gaitasunei, gizarte-inklusioari eta osasun-laguntza lortzeko berdintasunari.

5. Herritarrengandik hurbilago dagoen Europa; toki-kudeaketako estrategiak bultzatu, eta lagundu egingo du hiri-garapen jasangarria lortzen, EB osoan.

Iturria: Europako Batzordea.

Mapak erabili

4 Begiratu mapari eta erantzun EBren eskualde-politikari buruzko galdera hauei: a) Zer helburu ditu? Zer irizpide erabiltzen da eskualdeak sailkatzeko? b) Zer-nolako egoeran dago bizi zaren autonomia-erkidegoa?

Argudioak eman

5 Azaldu ikaskide bati: a) Zer desberdintasun daude EGEFren, EGFren eta Kohesio Funtsaren artean? b) Zer finantzatzen du bakoitzak?

215

6

Gizarte- eta eskualdedesberdinkeriak Espainian

Espainia, Europako gainerako herrialdeak bezala, garapen handiko eremuen taldean dago. Halere, gizarte-arazoak eta eskualde-desorekak ditu oraindik.

6.1 Gizarte-arazoak Garrantzitsuenak emakumeekin, langabeziarekin eta pobreziarekin lotuta daude.

– Emakumeen erabateko berdintasuna oraindik ez da lortu. Emakumeek soldata baxuagoak jasotzen dituzte lan berdinak egitearen truke; zuzendaritza-postu gutxiago betetzen dituzte; denbora gehiago ematen dute etxeko lanetan eta seme-alaben zaintzan; eta etxeko indarkeria gehiago pairatzen dute. Horregatik, Aukera Berdintasuneko Planak eta benetako berdintasunerako kontzientziazio-kanpainak egiten dira.

– Langabezia arazo larria da, batik bat krisialdietan, hala nola 2008-2013 bitartekoan; batez ere 25 urtetik beherako gazteek, emakumeek eta heziketa urriagoko pertsonek jasaten dute. Langabeziak gogorik eza sortzen du; gainera, murriztu egiten ditu bizi-maila, kontsumoa eta Estatuaren diru-sarrerak, langabezia-subsidioak ordaintzeko behar dituenak. Enplegua sustatzeko, hobetu egiten da langileen heziketa; sustatu egiten da enpresen kontratazioa, eta dirulaguntzak ematen dira norberaren konturako enplegurako eta enpresak sortzeko.

– Pobreziak eta gizarte-bazterkeriak gizartearen zati bati jotzen diote. Era berean, 2008ko krisialdiaren ondoren, pobrezia-mugaren azpitik kokatutako pertsonen kopuruak gora egin du. Eta gizartebazterkeriak talde jakin batzuk kaltetzen ditu, hala nola marjinatuak, immigranteak, zaharrak, ezinduak eta langabeak. Arazo horiei aurre egiteko, gizarte-zerbitzuak eta gizarteratze-politikak indartzen dira.

6.2 Eskualde-desorekak Oinarrizko hiru alderdi hauetan nabari dira: garrantzi ekonomikoa, BPGren eta per capita BPGren bitartez neurtua; garrantzi demografikoa, biztanleria-hazkundearen eta -dentsitatearen bitartez adierazia; eta gizarte-ongizatea, zerbitzuen eta ekipamenduen horniduraren arabera kalkulatua. Baliabideen banaketa desorekatua eta jarduera ekonomikorik dinamikoenen kokapena dira desberdintasunen eragileak.

Gaur egun, eskualderik dinamikoenak jarduera horietan (zerbitzu aurreratuak, berrikuntza eta goi-teknologia) garrantzirik handiena dutenak dira: EAEk, Ebroren haranak eta Mediterraneoko iparraldeko kostaldeak osatzen duten Y-formako eremua eta Madril. Dinamismorik txikieneko eskualdeak krisian dauden sektoreetan espezializatutakoak dira (adibidez, Bizkaiko golkoko kostaldean), eta lehen sektorean edo industriaren eta zerbitzu tradizionalen sektorean dihardutenak (adibidez, Galizian). Desorekak konpontzeko, atzeratuenek hainbat laguntza jasotzen dituzte; adibidez, Nazioarteko Lankidetza Funtsetatik ateratako diru-sarrerak; Europar Batasuneko eskualde-politikako funtsak, etab.

216

Emakumeen desberdinkeria Enpleguan Genero-arrakala enplegu-tasan, adin taldeka 2020an 0

3

16 - 24 urte

6

9

12

15

4,2

25 - 54 urte

11,4

54 - 64 urte

Gizonen eta emakumeen arteko aldea (%)

13,6

16 - 64 urte

10,6

20 - 64 urte Guztira (16 urtekoa eta hortik gorakoa

11,4 11,1

Iturria: EIN.

Soldatan Genero-arrakala soldatan, 2017an Urteko soldata Lanaldi osoa

0

25

50

75

100 Emaku88,51 meen zatia gizonekiko 78,08

Batez besteko soldata gordina

Soldatarik ohikoena Lanaldi partziala

77,24 92,29

Orduko soldata Lanaldia bereizi gabe Lanaldi osoa Lanaldi partziala

86,5 90,9 85,4

Iturria: EIN.

Zereginen banaketan Pertsona dependenteak zaintzearren lanik bilatzen ez duten lanik gabekoak (2020) 0 10 20 30 40 %

Umeen zaintza (zerbitzurik ez dagoelako edo ordaindu ezin delako)

37,7 13,3

Gaixo dauden helduen, desgaitasunen bat dutenen edo adinekoen zaintza (zerbitzurik ez dagoelako edo ordaindu ezin delako)

17,2 34

Emakumeak Gizonak

4,5

Bi arrazoiengatik

0,3

Iturria: EIN.

Karguetarako sarreran Genero-arrakala karguetarako sarreran, 2020an

Gobernua

0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 Emakumeen ehunekoa 47,8

Estatu Idazkaritzak

46,2

Idazkariordetzak

40,8

Zuzendaritza orokorrak Diputatuen Kongresua IBEX 35eko enpresetako lehendakaritza

43,8 44 27,7 Iturria: EIN.

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN Grafikoak erabili

1 Begiratu arretaz goiko grafikoei eta erantzun galderari: Zertan nabaritzen da emakumeek oraindik ere ez dutela berdintasunik?

U9

Langabezia, pobrezia eta gizarte-bazterkeria 9,54

14,12 12,14

Langabezia-tasa (%) 2020an

12,02

10,80 12,06

Espainiako batezbestekoa: 15,28

Espainiako langabeziaren oraintsuko bilakaera

10,06

11,70

Milaka langabe

12,63

12,49

8 - 10 10 - 15

21,80

16,19

17,68

22,28

8,68

5000

25

4000

20

3000

15

2000

10

9,99

9,26

1000

5

10,09

10,61

0

0

11,91

5 199 6 199 7 199 8 199 9 200 0 200 1 200 2 200 3 200 4 200 5 200 6 200 7 200 8 200 9 201 0 201 1 201 2 201 3 201 4 201 5 201 6 201 7 201 8 201 9 202 0

10,89

199

13,86 11,69

Espainiako batezbestekoa: 13,87

30

27,96

29,46

Gizonen langabezia-tasa (%) 2020an

11,57

8 - 10

18,03

10 - 15 15 - 20

14,33

13,62

18,82

20 - 30

14,97

24,07

24,33

13,25

10,45

12,57 13,79

Espainiako batezbestekoa: 17,43

13,56

26,29

10 - 15 15 - 20

28,5

Iturria: EIN.

18,37

22,95

24,6 14,1 25,0

17,49

19,47

35,3

29,9

23,94

Iturria: EIN.

25,1

25,1 - 36,5

26,53

20 - 30

31,4

20,1 - 25,0

13,45

8 - 10

16,7

16,0

15,4

15,1 - 20,0

13,42

9,9

15,0 15,1

9,9 - 15,0

10,14

10,0

18,0

22,1

Espainiako batezbestekoa: 21,0

14,40 12,66

Emakumeen langabezia-tasa (%) 2020an

22,2

Pobreziako edo gizarte-bazterkeriako arriskua (%) 2020an

13,60

21,45

Iturria: EIN.

%

6000

16,18

22,62

Iturria: EIN.

Langabezia-tasa (%)

16,14

15 - 20 20 - 30

Milaka langabe

36,3

33,22

35,61

Eskualdeko desorekak eta konponbideak Iturria: EIN.

Per capita BPGa autonomia-erkidegoka, 2017an 0

30

Madrilgo Erkidegoa EAE Nafarroa Katalunia Errioxa Balear uharteak Aragoi Gaztela eta Leon Kantabria Galizia Asturias Valentziako Erkidegoa Murtziako Eskualdea Kanariak Gaztela-Mantxa Ceuta Andaluzia Melilla Extremadura

Mapak eta grafikoak erabili

60

90

120

150 135,2

Indize-zenbakiak Espainia = 100

Konpentsazio-funtsaren eta Funts osagarriaren banaketa autonomia-erkidegoka, 2018an %1

132,4 123,7

% 10

119,7 104,2 103,1 100,6

90

% 37

% 13 %8

94,2 90,1

82,3 81,7 78,7 78,1 73,9 71,8 69,1

Ikusi, pentsatu, neure buruari galdetu

2 Aztertu dokumentuak eta egin ariketa hauek: a) Idatzi langabezia-tasarik altuena eta baxuena duten hiru autonomia-erkidegoen izenak. Zein izan daiteke desberdintasun horien arrazoia?

Zer ondorio ditu langabeziak familientzat eta Estatuarentzat?

%4

%1

88,2 88,2

%5

%6

% 11 %3

%1 Andaluzia Asturias Kanariak Kantabria Gaztela eta Leon Gaztela-Mantxa Iturria: Ogasun Ministerioa.

Ceuta Valentziako Erkidegoa Extremadura Galizia Melilla Murtziako Eskualdea

b) Zein dira pobreziako eta gizarte-bazterkeriako tasarik altuenak eta baxuenak dituzten hiru autonomia-erkidegoak? Zer neurri hartu dira arazoa konpontzeko? c) Zer adierazten du per capita BPGk eskualdemailako desorekei dagokienez? Zenbateko aldea dago baliorik handiena eta baliorik txikiena duten eskualdeen artean? Zer bi eskualde dira?

217

7

Giza garapenaren etorkizuneko erronkak eta konponbideak (I)

7.1 Laguntzak handitzea

– Garapenerako Laguntza Ofiziala (GLO) herrialde garatuetako gobernuek ematen duten laguntza ekonomikoa da. 1980an, NBEk erabaki zuen herrialde emaile bakoitzeko BPGren % 0,7 eman behar zela, laguntza eraginkorra izateko. Baina gaur egun bost herrialdek soilik egiten dute, eta beste batzuek ekarpena murriztu egin dute, 2008ko krisia hasi zenetik.

– NBEk Nazio Batuen Garapen Programaren (NBGP) eta nazioarteko konferentzien bitartez sustatzen eta koordinatzen du garapenerako laguntza. Herrialde pobreetako egoera hobetzeko, desberdinkeriari aurre egiteko eta klima-aldaketa konpontzeko, 2015erako Garapen Jasangarrirako 17 Helburu betetzeko konpromisoa hartzera behartu zituen partaideak. Era berean, Nazioarteko Diru Funtsak eta Munduko Bankuak garapen-proiektuetarako kredituak ematen dituzte, baina doikuntza ekonomikoen eta zorpetzea handitzearen kontura.

7.2 Giza garapena hobetzea Populaziorik handienak dituzten herrialde batzuetako (hala nola Txinako eta Indiako) muturreko pobrezia ezabatzeko kanpainen arrakastari esker, egunean 1,25 $-ekin baino gutxiagorekin bizi diren pertsonen kopurua erdira murriztu da, 2000tik 2015era.

Halere, munduko populazioaren gorakadaren ondorioz, pobreak gehiago dira zifra absolututan; eta, 1500 milioi pertsonak baino gehiagok dimentsio anitzeko pobrezia pairatzen dute oraindik, bizi-maila, hezkuntza, osasuna eta antzeko adierazleetan. Pobreziaren eraginik handiena duen munduko eremua Saharaz hegoaldeko Afrika da.

Konponbide gisa, neurri hauek proposatzen dira, besteak beste: lanesplotazioa, haurren lana eta baliabide-eralgiketa saihestea; mundumailako truke bidezkoagoak egitea herrialde pobreekin; zor handiak dituzten herrialde pobreen zorrak murriztea; eta inbertsio handiagoak egitea herrialde atzeratuetan.

7.3 Hiritarren partaidetza handitzea Hiritarrek euren ardurako gaietan partaidetzarik ez izatearen ondorioz sentitzen duten atsekabea gero eta handiagoa da herrialde guztietan.

Azkenaldian, atsekabe hori gizartearen erantzun-mugimenduen bitartez adierazi da, eta hedadura handia lortu dute komunikazio-sare sozialei esker. Mugimenduon adibide batzuk dira honako hauek: Amerikako Estatu Batuetako «Wall Street Okupazioa»; «Udaberri Arabiarra», Tunisian eta Egipton; eta «Aterkien Iraultza», Hong Kongen.

Arazoa konpontzeko, nazioarteko erakundeen erreforma egin behar da, hiritarrek erabakietan partaidetza handiagoa izan dezaten.

218

Suedia Turkia Norvegia Luxenburgo Danimarka Alemania Erresuma Batua Herbehereak Frantzia Suitza Arabiar Emirerri Batuak Belgika Finlandia Malta Japonia Irlanda Austria Islandia Zeelanda Berria Hungaria Kanada Espainia Italia Australia Saudi Arabia Eslovenia Portugal AEB Estonia Polonia Hego Korea Eslovakia Txekiar errepublika Grezia Bulgaria Errumania Lituania Letonia Zipre GLBren guztizkoa

1,15 1,12 1,11 1,03 0,73 0,73 0,70 0,59 0,53 0,48 0,48 0,47 0,47 0,44 0,31 0,31 0,29 0,29 0,27 0,27 0,26 0,24 0,22 0,19 0,19 0,17 0,17 0,17 0,16 0,14 0,14 0,14 0,13 0,13 0,13 0,13 0,12 0,12 0,08 0,32

0

0,2

0,4

Nazio Batuen helburua

Herrialde pobreak garatzera bideratutako laguntza, funtsean, gobernuetatik, NBEtik eta nazioarteko erakunde ekonomiko batzuetatik irteten da.

GLOa 2017an

0,6 0,7 0,8

1

1,2

Nazioko sarrera gordinaren ehunekoa Iturria: ELGA.

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN Garapen jasangarria bermatu

1 Zer da NBGP? Zer helburu ditu?

Informazio garrantzitsua bilatu

2 Kontsultatu NBEren webgunea eta egin txosten bat Garapen Jasangarriko Helburuei eta helburuon betetze-mailari buruz.

Grafikoak erabili

3 Aztertu

Garapenerako Laguntza Ofizialari buruzko datuak eta erantzun: a) Zein da herrialde emaileen batez besteko BPG? b) Zenbat aldentzen da NBEk proposatutako helburutik? c) Zenbat eta zein dira proposatutako zifra betetzen duten herrialdeak?

Iritzi propioak sortu

4 Arrazoitu: Zergatik da garrantzitsua inbertsioak erakartzea garapenbidean dauden herrialdeetara?

U9

Pobreziaren banaketa

Muturreko pobrezian bizi diren biztanleak (2008-2018)* %1etik behera %1- % 10 %10 - % 30 %30 - % 50 %50etik gora Daturik gabe

* Muturreko pobrezian dagoen biztanleria, eguneko 1,90 dolar baino gutxiagorekin bizi dena 0

Iturria: NBE.

1 500

3 000

4 500

6 000 km

Hiritar-mugimendu batzuk A

B

C

Gizarte-desberdinkerien eraginez, eta hiritarrek politikan partaidetzarik ez izateak dakarren atsekabearen ondorioz, gizarte-erantzuneko mugimenduak sortu dira munduko eremu geografiko askotan, hala nola Amerikako Estatu Batuetan (A), Egipton (B) eta Hong Kongen (C).

Mapak eta grafikoak erabili

Aztertu eta lotu

5 Erreparatu irudiei eta egin ariketa hauek: a) Adierazi muturreko pobrezia gehien hedatuta duten kontinenteen izenak. b) Aipatu % 43,4tik gorako muturreko pobrezia duten hiru herrialderen izenak. c) Kontsultatu Txinako eta Indiako biztanleriaren eranskina.

Kalkulatu muturreko pobreziaren eraginpeko pertsona-kopurua herrialde bakoitzean.

Pentsamendu kritikoa izan

6 Interneten, bilatu behar dituzun datuak eta egin txosten bat pobrezia-egoerak gainditzen saiatzeko neurriei buruz.

7 Adierazi hiritarren atsekabearen eragile orokorrak.

Ondoren, bilatu informazioa goiko irudietan adierazitako hiritar-mugimenduetako bati buruz.

219

8

Giza garapenaren etorkizuneko erronkak eta konponbideak (II)

8.1 Barne-desberdinkeriak ezabatzea Herrialde guztiek dituzte barne-desberdinkeria sozialak, baina pobreenetan eta, batez ere, Afrikan eta Latinoamerikan kokatutako herrialdeetan nabarmenagoak dira. Desberdinkeriak errentan eta talde batzuek pairatzen duten bazterkerian nabaritzen dira.

– Errenta-desberdinkeriak kontraste sozial handiak sortzen ditu aberatsen eta pobreen artean. Herrialde pobreak pobreziamugatik beherako errentak dituztenak dira; muga hori, normalean, herrialdeko batez besteko errentaren % 50ean finkatzen da.

Egoera horren eragileak hauek dira: langabezia eta soldata baxuak; hezkuntza eskasa, lan mota eta soldata baldintzatzen dituena; eta aberastasunaren banaketa orekatuaren eta zerbitzu publikoak ematearen gaineko kezkarik ez duten gobernuak.

Enplegua eta desberdinkeria 2019 Ekialdeko eta Hegoaldeko Afrika

70,0 %

Mendebaldeko eta Erdialdeko Afrika

78,7 %

Erdialdeko Europa eta herrialde baltikoak

14,4 %

Ekialdeko Asia eta Pazifikoa

44,6 %

Erdialdeko Europa eta Asia

17,9 %

Ekonomia garatuak eta EB

8,8 %

Latinoamerika eta Karibea

33,7 %

Ekialde Hurbila eta Ipar Afrika

24,7 %

Saharaz hegoaldeko Afrika

73,1 %

Mundua

43,8 %

Iturria: Munduko Bankua

Arazoaren konponbideen artean, ongizatea eta aberastasuna beste modu batera banatzeko politikak sartzen dira. Aipatzekoak dira familiei mikrokredituak ematea; laguntza-transferentziak egitea, baldintza sozial batzuen truke (adibidez, haurrak eskolara joatea edo osasun-azterketak egitea), eta osasuna eta heziketa denon eskura egotea.

– Talde batzuek pairatzen duten bereizkeriak gizartean gehien balioesten diren baliabideak eta zerbitzuak erabiltzeko aukera zailtzen edo eragozten die. Talde horien artean, gutxiengo etniak edo erlijioak, immigratzaileak, zaharrak, familia pobreetako haurrak eta emakumeak daude.

Emakumeen kasua oso nabarmena da. NBEren arabera, mundumailan bereizkeriarik orokorrena pairatzen dutenak dira, leku askotan hezkuntzarako, osasunerako, erantzukizuneko lanpostuak betetzeko eta etxeko zereginen banaketarako berdintasunik ez dutelako. Konponbide gisa, arazoaz jabearazteko kanpaina publikoak eta justizia zibileko eta penaleko aldaketak proposatzen dira, emakumearen babesa bermatzeko.

8.2 Ingurumenaren hondamena gelditzea Ingurumena hondatzeak Lurreko herrialde guztiak kaltetzen ditu.

Herrialderik garatuenek aztarna ekologiko handiagoa dute. Gutxien garatutako herrialdeek aztarna txikiagoa dute, baina hondamen naturalen (lehorteen, uholdeen, basogabetzearen, higaduraren) eragina ekosistemetan eta jarduera ekonomikoetan nabaritzen da, eta horrek garatzeko aukerak mugatzen ditu.

Konponbideek herrialde garatuak aztarna ekologikoa gehiago murriztera behartze dituzte, pobreenek beren aztarna handitu ahal izateko eta hazkunde jasangarria eta ongizatea areagotu ahal izateko. Era berean, herrialde garatuek mehatxu naturalen prebentzioan lagundu beharko lukete, herrialde pobreetan duten eragina murrizteko.

220

«Aplikatu konpetentziak» atalean proba hau duzu: Dalitak, «ukiezinak»?

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN Sintesia egin

1 Irakurri arretaz testua eta erantzun: a) Zer da pobreziaren eta gizartebazterkeriaren muga? b) Zer gizarte taldek pairatzen dute desberdinkeria neurri handiagoan?

Eduki propioak sortu

2 Egin txosten bat eta konparatu herrialde garatu bateko eta garapen-bideko herrialde bateko emakumeen lan-bizitzak.

U9

Emakumearen bereizkeria Iturria: The Sisterhood is Global Institute (ELGA).

Diskriminazio maila 2019an

Oso handia Handia Ertaina Txikia Oso txikia Daturik gabe

Familiabereizkeria

• Ezkontzeko gutxieneko adina (emakumeek ez dituzte eskubide berak, ezkontzeko gutxieneko adinari dagokionez).

• Ezkontza goiztiarra (15-19 urterekin ezkondutako emakumeak).

• Gurasoen agintea (emakumeek ez dute gizonen eskubide bera ezkontzaren barruan semealaben legezko tutore izateko, ezta dibortzioaren ondoren zaintza lortzeko ere).

• Oinordetza (alargunek eta alabek ez dituzte gizonezkoen eskubide berak oinorde gisa).

Osotasun fisiko mugatua

• Emakumeen aurkako indarkeria: ez dago indarkeriaren aurkako legerik; egoera batzuetan emakumeek senarraren indarkeria justifikatzen dute; emakumeek etxeko indarkeria pairatzen dute.

• Emakumeen genitalen mutilazioa.

• Emakume ezkonduek ezin dute familia-plangintzako jardunik baliatu.

• Emakumeek etxeko indarkeria pairatzen dute.

Bereizkeria biologikoa

• Emakume desagertuak abortu selektiboagatik, emakumeen haur-hilketagatik edo haurtzaroko arreta eskasagatik.

• Semeen hobespena.

Baliabide eta eskubide mugatuak Askatasun zibilen murrizketa

• Ez dute lurraren jabetzarako eskubiderik, edo legezko eskubide mugatua dute.

• Ez dute krediturako eskubiderik, edo legezko eskubide mugatua dute.

• Espazio publikoetan murrizketak dituzte, hala nola etxebizitza hautatzeko, ahaideen edo lagunen bisitak izateko, senarraren baimena pasaportea lortzeko, etab.

• Bereizkeria partaidetza politikoan.

Ingurumenaren gaineko mehatxuak Aztarna ekologikoaren analisia

CO2-a

Laborantza Basoa

Muturreko pobrezian dauden biztanleak ingurumen-hondamendien kasuan, eskualdeen arabera, 2010etik 2050era (milioi pertsonatan) Aldea

Larratzea

Arrantzaguneak Lur urbanizatua

Eskualdea

Muturreko Oinarrizko 2010 2020 2030 2040 2050 pobreziaren kasuko gorakada egoeran, 2010-2050 2050

Bizkortzeko egoeran, 2050

Estatu Arabiarrak

25

25

39

73

145

120

128

144

Asiako ekialdea eta Ozeano Barea

211

142

211

363

530

319

501

522

Europa, Asiako erdialdea

14

6

17

32

45

30

41

44

Latinoamerika eta Karibe

34

50

90

138

167

134

135

155

Asiako hegoaldea

557

530

738

978

1207

650

1 126

1 194

709

Saharaz hegoaldeko Afrika

371

377

496

1055

685

788

995

GUZTIRA MUNDUAN

1 212

1 129

1 592 2 293 3 150

1 938

2 720

3 054

3 Erabili bilatzaile bat eta bilatu munduko desberdinkeria-egoerak adierazten dituzten azkenaldiko albisteak.

Zer aukera balia daitezke egoera hobetzeko?

Benetako berdintasuna garatu

4 Aztertu emakumeei buruzko dokumentuak.

Zer lege-aldaketa egingo zenituzke emakumeen egoera bidegabea konpontzeko?

221

1 1 200 milioi pertsona inguru egunean 1,25 dolarrekin baino gutxiagorekin bizi dira; eta 1 500 milioi pertsona pobrezia multidimentsionaleko egoeran bizi dira.

Zer desberdintasun daude aurreko bi adierazleen artean? Beste zer adierazle erabiltzen dira desberdinkeriak neurtzeko?

3 Afrikak baliabide natural asko ditu. Hortaz, zer arrazoik azaltzen dute gaur egun duen pobrezia?

4 NBEren datuen arabera, munduko 85 pertsonarik aberatsenek 3 500 milioi pertsonarik pobreenek adina aberastasun daukate. a) Errenta-desberdinkeria giza garapenerako mehatxu bat da; zergatik? b) Zer politika ezar daitezke aberastasuna eta ongizatea hobeto banatzeko? c) Zer talde kaltetzen dituzte desberdintasunek, batez ere?

2 Erreparatu mapari eta erantzun galderei: a) Munduko zer eremutan dago ezegonkortasun politikorik handiena? b) Nolako eragina dauka arazo horrek herrialdeen garapenean? c) Adierazi garapen handiko eta txikiko herrialdeen eta garapen-bidean dauden herrialdeen arteko beste desberdintasun batzuk.

HAUSNARTU ETA BALIOETSI Unitate honetan, munduko desberdintasunak aztertuko ditugu. Hausnartu banaka, eta egindako jardueren balioespena partekatu taldean. Deskargatu errubrika anayaharitza.es webgunean.

JARRI PROBAN ZURE KONPETENTZIAK Egin konpetentzien autoebaluazioa. Hemen aurkituko duzu: anayaharitza.es.

Bake globalaren indizea (2020) Baketsuago

222

Ez hain baketsu

Daturik gabe

Iturria: Institute for Economics and Peace.

0

1 500

3000

4500

6000 km

PROTAGONISTAK Oinarrizko datuak Izena: Funmilayo Ransome-Kuti Garaia: 1900-1978 Herritartasuna: nigeriarra Lana: irakaslea, politikaria eta ekintzailea xx. mendea hasi baino bi hilabete lehenago jaio nintzen, Abeokuta-n (Nigerian). Zenbait urtez Nigerian ikasi ondoren, Ingalaterrara joan nintzen, ikasten jarraitzeko, baina nire herrialdera itzultzeko eta han irakaslea

GAUR EGUN City of Joy Oinarrizko datuak Izena: emakumeen (City of Joy)

arreta-zentroa

Sortze-urtea: 2011 Kokapena: Bukavu, Kongoko Errepublika Demokratikoko hiria Fundatzaileak: Denis Mukwege, Eve Ensler eta Christine Schuler-Deschryver Helburuak: bortxatzeak eta sexugehiegikeriak jasan dituzten emakumeei arreta fisikoa eta emozionala ematea

Kongoko Errepublika Demokratikoan agerian gelditu da gerrak dituzten herrialdeetan emakumeek zuzenean jasaten dituztela haien ondorio latzak; izan ere, borrokaren izugarrikeriak ez ezik, sexuindarkeria ere jasaten dute.

Denis Mukwege Kongoko ginekologoa da eta 2018an Bakearen Nobel saria eman zioten, herrialde hartan sexu-gehiegikeriak eta sexu-erasoak jasaten zituzten emakumeei laguntzeagatik. 1996an, Lemera-ko ospitale bateko zuzendaria zelarik, Ruandatik

izateko asmoz. 1922an, hezkuntzan jarduteaz gain, Nigerian emakumeen eskubideen alde ere lan egiten nuen.

Nigerian lanean (batez ere merkataritzan) ari ziren emakumeei kalte egiten zieten alderdiak identifikatu ondoren, protestaldia hasi genuen prezioen kontrolaren eta zerga kolonialen aurka.

Bigarren Mundu Gerraren ostean, Afrikan deskolonizazioaren eta independentziaren aldeko mugimendu bat sortu zen, eta nik parte hartu nuen mugimendu hartan.

Errusian eta Kuban zehar bidaiatu ondoren, komunista izatea leporatu zidaten, eta ez ninduten nire herrialdean berriro sartzen utzi. Hala ere,

iritsitako gerrillari batzuk ospitaleko hogeita hamahiru gaixo eta langile asko hiltzen ikusi zituen. Bukavu-ra joan, eta Panzi-ko ospitalea jarri zuen martxan; hango lehen pazientea bortxaturiko emakume bat izan zen.

Gero eta biktima gehiago iritsi ziren ospitalera, eta doktoreak egiaztatu zuen sexu-indarkeria eta genitalen mutilazioa ohikoak zirela eta gerrako armatzat erabiltzen zituztela.

Bizipen horien eraginez, 2011n, City of Joy zentroa sortu zuen, Eve Ensler alemanarekin eta Christine SchulerDeschryver kongoar ekintzailearekin batera: genero-indarkeriaren biktimentzako harrera-zentroa. Aterpe hartara heltzen diren emakume asko

britainiar gobernuarekin Nigeriaren independentzia negoziatu zuen ordezkaritzako kidea izan nintzen; 1960an, azkenik, independentzia lortu genuen. Handik gutxira, estatukolpeak hasi ziren, eta haiek diktadura militarra ekarri zuten Nigeriara; horrela, indarkeriak geldiarazi egin zuen nire herrialdearen garapena.

Adinean gora egin ahala, gero eta indar gutxiago daukat, baina ikusten dut seme-alabek nire lekukoa hartu dutela, eta bakearen eta askatasunaren alde borrokatzen ari direla; guztiz miresten ditut. 1978an gatazkak konpontzeko modu bakarra indarkeria dela dirudi, eta horrek triste jartzen nau.

GALDERAK

ATZO Funmilayo Ransome-Kuti

1 Funmilayo Ransome-Kuti merkataritzan lan egiten zuten nigeriar emakumeen egoera hobetzen saiatu zen; nolako zergak ordaintzen ditugu produkturen bat erosten dugunean?

2 Zer-nolako irakaskuntzak eskaintzen dituzte City of Joy zentroan? Zein da bakoitzaren helburua?

haurdun daude edo seme-alabak dituzte, etengabeko bortxatzeen ondorioz. Zentroan euren eskubideak azaltzen dizkiete; ingelesa, beren burua defendatzeko teknikak eta zenbait lanbide ere ikasten dituzte emakumeok han.

Lan hori City of Joy izenburua duen dokumental batean jaso du Madeleine Gavin zuzendariak. Dokumentalean tratu txarrak eta gehiegikeriak gainditu dituzten emakumeen istorioak azaltzen dira. Mukwege doktorearen eta Eve Enslerren eta Christine Schuler-Deschryverren lekukotzak ere agertzen dira; izan ere, lanean ari dira biktimekin, haien beharrizanei erantzuna ematen eta irribarrea itzultzen dien leku bat sortzeko.

223

© GRUPO ANAYA, S.A., 2022 - C/ Juan Ignacio Luca de Tena, 15 - 28027 Madrid.

Reservados todos los derechos. El contenido de esta obra está protegido por la Ley, que establece penas de prisión y/o multas, además de las correspondientes indemnizaciones por daños y perjuicios, para quienes reprodujeren, plagiaren, distribuyeren o comunicaren públicamente, en todo o en parte, una obra literaria, artística o científica, o su transformación, interpretación o ejecución artística fijada en cualquier tipo de soporte o comunicada a través de cualquier medio, sin la preceptiva autorización.