Mundua helburu: Fisika eta Kimika 3. DBH. Proposamen didaktikoa (demoa)

Índice Mundua helburu proiektuaren gakoak .............................................................................. 4 Bigarren Hezkuntzarako materialak ................................................................................... 6 Proiektu digitala........................................................................................................................... 8 Ezaugarri orokorrak Baliabideen aurkibide bisuala Inklusioa www.anayaharitza.es webgunean Ebaluazioa www.anayaharitza.es webgunean Programazioa eta proiektuaren gakoak LOMLOEtik Mundua helburura.............................................................................................. 17 • DBHko irteera-profila – Irteera-profila eta Mundua helburu proiektuaren gako pedagogikoak – Irteera-profila eta arloaren konpetentzia espezifikoak • Inklusioa Mundua helburu proiektuan Unitateak....................................................................................................................................... 27 • Ezagutza zientifikoa • 1. Materia. Gasak • 2. Disoluzioak • 3. Atomoa • 4. Substantzia kimikoak • 5. Erreakzio kimikoak • 6. Indarrak eta haien efektuak • 7. Indarren izaera • 8. Zirkuituak • 9. Energia-iturriak

MUNDUA HELBURU proiektuaren gakoak

Konpetentzietan oinarritua Mundua helburu proiektuak konpetentziak pixkanaka eta modu integratzailean lortzea planteatzen du. Proiektua garatuz, ikasleak eguneroko errealitateko egoeretan moldatzen ikasteko gaitasuna lortuko du.

Ikaskuntza-egoerak

Zer da Mundua helburu?

Mundua helburu proiektuaren xedea ikasgeletan sarritan egiten den galdera honi erantzutea da:

Zertarako balio du ikasitakoak?

Ikaskuntza-egoeren eta ariketa konpetentzialen bidez, bizitzarako ikaskuntza eskuratuko dute ikasleek, baita XXI. mendeko gizartearen erronka nagusiei (jasangarritasuna, inklusioa eta digitalizazioa) aurre egiteko tresnak ere.

Hitz gutxitan esanda, Mundua helburu proiektua

konpetentzietan oinarritua, konprometitua, diziplinartekoa da, eta metodologia aktiboak eta konpetentzia digitala indartzen ditu.

4

GJHetan oinarritutako ikaskuntza-egoeren bidez, arazo-egoerak planteatzen dira; arazo horiek konpontzeko, ikasleek hausnarketa eraldatzailea egingo dute, unitateetan zehar eskuratutako ezagutzak aplikatuz.

Konpetentzietan oinarritutako ariketak Ariketa horien helburua ikasleek konpetentziak eskuratzea da. Ezagutzak hainbat testuingurutan aplikatzea sustatzen dute, analisiaren, arrazoiketaren, esperimentazioaren, argumentazioaren edo interpre–tazioaren bidez. Ikasleak eguneroko erabaki-hartzeetarako prestatzen dituzten ariketak, hain zuzen ere.

Konpetentzien araberako ebaluazioak Irteera-profilaren eskuratze maila ebaluatzeko eta ikaskuntza-prozesuari buruz hausnartzeko diseinatutako ebaluazioak.

Konprometitua

Inklusiboa

Ikasleek eginkizun aktiboa dute proiektuan, eta eginkizun hori ez da arlo akademikora mugatzen. Izan ere, beren familia-, gizarte-, kultura- eta natura-ingurua eraldatzeko lagungarriak diren proposamenetan inplikatuko dira, arlo guztietan jasangarriagoa eta konprometituagoa den mundua lortzeko.

Mundua helburu proiektua hezkuntza inklusiboaren printzipioekin konprometituta sortu da, baita ikasle guztientzat ikaskuntza-baldintza hobeak sortzearekin ere.

Horretarako, proiektuak honako hauek ditu:

Garapen Jasangarrirako Helburuak

Ikaskuntzarako Diseinu Unibertsalari buruzko jarraibideetan oinarrituz, proiektuak informazio guztia eskaintzen die irakasleei, ekintzarako, adierazpenerako, irudikapenerako eta inplikaziorako aukerei dagokienez.

Ikaskuntza-egoerak eta beste ariketa batzuk GJH batekin lotuta daude; horien helburua hau da: ikasleek kontzientzia hartzea eta gogoeta egitea, beren ohiturak, jarrerak eta jokabideak aldatzeko.

Orientazio akademikoa eta lanbide-orientazioa Bokazioak pizteko edo detektatzeko, eta ikasleei heziketa- eta lanbide-ibilbidea erabakitzen laguntzeko, bakoitzaren trebetasunak eta interesak kontuan hartuz.

IDU jarraibideak

Inklusiorako baliabideak Mundua helburu mota askotako baliabideak jartzen ditu irakaslearen eskura: bideoak, audioak, baliabideak, antolatzaile grafikoak, ariketa interaktiboak…

Funtsezkoena Proiektuaren baliabide inklusibo honek oinarrizko ikaskuntzaezagutzak identifikatzen ditu, ikasle guztiek irteera-profila eskuratu dezaten eta irakasleak erritmoa eta sakontasuna egokitu ditzan.

Metodologia aktiboak Mundua helburu proiektuak talde-lana eta espiritu kritikoa sustatzen dituzten metodoak, teknikak eta estrategiak proposatzen ditu.

Lan egiteko modu horrek bizitza errealeko egoeretarako prestatzen ditu ikasleak. Aipatzekoak dira lankidetzako ikaskuntza, hezkuntza emozionala, pentsamenduaren garapena, ekintzailetzaren kultura eta hizkuntza-plana.

Diziplinartekoa Mundua helburu diziplinarteko proiektua da berez; izan ere: – Atazak eta proiektu txikiak ditu, zenbait arlotan eskuraturiko ikaskuntzak erabiltzeko; hori askotariko testuingurutan modu integratuan aplikatzea sustatzen du.

– Arlokako lan-proposamenak ditu Arlo Zientifiko Teknikorako eta Arlo Soziolinguistikorako.

Proiektu digitala IKT-plana eta proiektu digital berria ditu Mundua helburu proiekt u a k . Ko n p e te n t z i a d i g i t a l a k lantzeko eta eskuratzeko beren-beregi diseinatutako liburu digitalak ditu.

5

Bigarren Hezkuntzarako materialak

Proposamen didaktikoa Proposamen didaktiko bat ikaslearen liburu bakoitzeko. Honako hauek ditu: ariketen soluzioak, metodologia-orientabideak, metodo-logia aktiboak aplikatzeko iradokizunak, etab.

Zer da Mundua helburu?

MUNDUA HELBURU proiektuaren xedea ikasgeletan sarritan egiten den galdera honi erantzutea da: zertarako balio du ikasitakoak?

Ikaskuntza-egoeren eta ariketa konpetentzialen bidez, bizitzarako ikaskuntza eskuratuko dute ikasleek, baita XXI. mendeko gizartearen erronka nagusiei (jasangarritasuna, inklusioa eta digitalizazioa) aurre egiteko tresnak ere.

Hitz gutxitan esanda, MUNDUA HELBURU proiektua konpetentziala, konprometitua eta diziplinartekoa da, eta metodologia aktiboak eta konpetentzia digitala indartzen ditu.

Ikaslearen liburua

5 5.1 Zirkuitu

Gailu elektrikoa k

Ikaslearen liburuan edukiak eta ariketak konpetentzien araberako metodologiari jarraituz aurkezten dira. Inklusioarekin eta Garapen Jasangarrirako Helburuekin dugun konpromisoari erantzuten diegu, modu berritzaile eta sortzaile batez. Horrela, ikasleek gero anitzagoa den gure gizartean aurrera egiteko beharko dituzten trebeziak eta gaitasunak eskuratuko dituzte.

Kontrolatu

kondentsad

orea Marraztu zirku izanda sorg itu elektriko bat, kont ailu bat eta erresiste uan bat seriean ntzia konektatu ta daudela dentsado re batekin, koneta bi eten daudela kond gailu edo deskarga entsadorea karg atzeko tzeko mod ua emateko .

Tre sna ele ktri koe Zirkuitu inpri

matua

n ele me ntu

ak

inprim

atua Tresna elek triko bat desm egindako untatzen bad xafla batz ugu, eroa uk ikusiko batzuk best lea ez den ditugu barr eekin lotze material bate uan; ko, materia rreko irud z ia). l eroalez egin eta xafla horretan , gailu dako pista Hurrengo k (beheko elementu ezkehauek ohik eskuineko oak dira irudia): zirkuitu inpr imatuetan • Erresiste (beheko ntziak. Korr onte artean p.d. a igarotze bat agerrara a oztopatz en duten rial isolatzail zten dute eta muturre n zilindro ez egindako txikiak dira n etab. Kolo ak: zeramika , hainbat reta k, grafitoa, mateerresistentzi ko zerrenda batzuk oxido met izaten ditu aliko batz a elektriko uk, zte izan, ohm a duten a da (Z). adierazteko. margotuta, zenbatek o SIko unit • Konden atea, gog tsadoreak. oan Kap elektrikoa azitore ere gordetzen esaten zaie dute. Zirku gero, korr itu bati kond n gailu hauek ene onte rgia entsadore arte, eta une elektriko bat igarotze bat konektat n da horretan korr uz eta kondents onteak pasa kondentsadorea karg adorea desk atzen den tzeari uzte tean korronte n dio. Zirku argatzen hasten bad ituari erag elek triko in a, deskarga tsadoreak propioa izan daude, eta gertatu bita go du. Hain haien ezau rsisteman bat mot garri bere faradetan izgarria kap atako konden(F) neurtze • Bobinak azitatea da, n da. . Funtsea C. SI n, zilindrodinazko nukl edo toroideeo baten itxurakoa ingu da. Nahikoa izan daitekee handiak dira ruan kiribilduta dag n burerabiltzen, oen kobrezk , eta, bera ahal dela. z, zirkuitu o hari bat Gailu haue inprimatu nean, gero txikietan ez k energia ra askatzek magnetikoa dira o zirkuitua autoindu biltzen dute n. Bobinek kzio-koefizie bereizgarri barntea da, eta duten ezau SI sistemak garria o unitatea henrya (H) da.

5.2 Erresi

stentzia

elektriko Erresistentzia U8 a zehazt batek zenb u erresistentzia ateko erre siste n ageri den kolore-kodea ntzia elektriko due Kol ore -ko – Lehenen n estimatze dea erabiltzen go zerrenda ko, da (eskuine k (muturre tentziaren ko goiko irud tako bate balioaren ia): tik hurbilen lehen zifra 0 – Bigarren dagoena) adie razte erresiszerrendak n du, ohm 1. zerrenda balioaren Biderkatz etan. ailea – Hirugarr bigarren zifra 1 enak (bid adierazten erkatzailea du, ohmetan erantsi beh esaten zaio ar zaizkien . ) aurreko 2 adierazten 2. zerrenda zifrei zenb – Laugarre du. nak tolerant at zero Tolerantzi a zia adierazte urre koloreak 3 n du (erro , % 5; zilar rea): gorriak koloreak, % % 2 adierazte Erresistentzia 10; eta kolo n du; 4 elektrikoaren rerik ageri metro bat ez bada, % balioa zuze erabil deza 20. nean neu kegu, hain tresna. Gur rtu nahi bad 5 bat magnitu 22 kX pila ugu, poli de elektriko ke voltmetro zer posiziotan jartz neurtzen en den arab a, amperem dituen 6 era, polimet bidez, ohm etroa edo roa izan dait etroa, bi neurtzeko punturen beste edo eneurtzen arteko erre zein tresn duen tresn 7 1,5 kX sistentzia a; adia. elektrikoaren balioa Erresistentzia 8 baten erre sistentzia Ohmetroa elektrikoa zirkuitu bate neurtu nahi 6,8 kX 9 tura kone bada, zirkuitutik n bi pun ktatzen bad bereizi beh ar da eta ugu, zirku tu osoari Adibideak bi muturra idagokion k ohmetro Kolore-ko erresistentzia aren bi neurtuko kableetara dearen arab dugu, bain lotu behar era, nahiko sun hand a ohmetro zaizkio. konektatu iz jakin deza zehaztaa dugun bi kegu zein sistentziaren Amaitzeko, den errepuntuetatik ikusita. balioa. erresistentzia beste mod baten erre u bat ere sistentzia bad elektrikoaren sistentziaren ago: erresiste balioa jakit muturren ntzia zirku eko arteko pote itu barruan rronte-intent Pol ime tro ntzial-diferen dagoela, sitatek zeha a erretzia neurtzea rkatzen due n ere, eta , EBATZIT Ohmen lege baita zer koAKO ARI a ezartzea KETA .

6 12 V-ko bateria bati zerrenda rekoa ditu urdina, berd en ea, marroia har ditzakee erresistentzia bat konektat eta zilar kolo n korronte u diogu. Zeh -intentsit Kolore-ko aztu zer balio ateak. dearen arab era, erresiste neko ham arrekoa; hau ntzia 650 Z-ko da, 65 Z-ko a da, eta erro Beraz, erre a. rea, ehusistentziaren 650 Z + 65 balio-tartea Z = 715 Z. hau da: 650 Z – 65 Z Intentsita = 585 te elektriko Z eta aren balio ak tarte hone tan ibiliko I I== VV == 12 12VV dira: RR 715 16, 8, 8mA 715ZZ ..16 mAhast hast - tikaaI I== VV 12VV = 12 RR =585 20, 5, 5mA 585ZZ ..20 mA - raino

Gailu elek

trikoak

A

Ordenaga iluetako ama koak, soin -plakek, zaba ukoa lkunde-txarte bidez), dene k, etab.), zein tresn lek (grafia k tzeko beha dituzten zirkuitu inpri elektrikoek (irratiak, rrezkoa den adimatuko plak zirkuitu elek ak, funtziona trikoa egok i antolatze ko.

216

B

R

C

C

L

Erresisten tzia (A), kond teko ikurr entsadorea ak bakoitzar (B) eta bob en azpian inprimatu ina (C) adie batek best ageri diren raze elem ak dira. Zirku doak, trans istoreak, txipa entu batzuk ere itu izan ditza lean ikusiko k, etab. Hori ke: dioditugu. ek denak hurrengo ata-

ULE RTU

, PEN TSA TU, IKE RTU …

5 minutuko geraldia. ditugu 25 Bi erresiste V-eko sorg ntzia serie ailuarekin loreak mor an lotu ; erresiste ea, ntzia bate renak, horia laranja, gorria eta n kourrea dira, , grisa, gorr eta besteaia ditzakeen korronte elek eta urrea. Zehaztu zer balio har tirkoak.

Magnitud e elektriko ugari neur tresna. tzen ditue

n

24

25 Zehaztu zein diren erresistentzia koloreak

, 1,5 V-ek baten lehe o pila bate nengo hiru intentsitate kin kone elektrikoa tolerantzia badabil. Zenb ktatzean 25 µA-ko laugarren atekoa izan zerrenda go da gorria balit z?

217

ZIENTZIAREN ZABALKUNDEA

Liburuek trebatzeko eta hausnartzeko hainbat ariketa dituzte.

Zientzia metodo zientifikoaren bidez eraikitzen da. Eta metodo horren etapetako b ketaren emaitzak eta ateratako ondorioak zabaltzea da. Beraz, zientzia, oro har, e eta kimika, bereziki, hazi egiten dira zientzia-aldizkarien bidez zabaltzeari esker; eta zabalkunde horrek aukera ematen du ezagutzak partekatzeko, bai arloa ikasten et tzen diharduten gainerakoekin, bai ikasgai horiek ikasteko interesa duen ororekin.

Gaur egun oso ohikoa da Internetera jotzea gertakari zientifikoei buruzko informaz gisa; eta, gero eta gehiago, ezagutzaren zabalkunde hori ez zaio publikoari testu i bidez egiten, ikus-entzunezko formatu baten bidez baizik. Ondorioz, gaur egun dib zientifikoari buruzko hainbat bideo aurki ditzakegu sarean, atari batzuetan eta bes Baina kontuz ibili behar da, aurkitzen dugun informazio guztia ez baita ez zehatza garria.

IKASKUNTZAREN SEGIDA

Bilatu

Konparatu

Zehaztu

teoria atomiko desberdinei buruz YouTuben ageri diren bideoak.

eta aztertu bideo batzuetako eta besteetako edukia.

jardunbide egokirako eredu bat dibulgaziobideoak egiteko.

3. unitatea

72

6

element konfig dezake

4. unitate

Proiektu digitala Proiektu honek ikastuteko eduki guztiak eskaintzen dizkizu, bai liburu digitalaren bidez, bai era askotako jardueren bidez.

U4

4

Molekulak eta kristalak

banakako atomoak Substantziak osatzen dituzten oinarrizko entitateak multzoak. Oinarrizko esaizan daitezke, edo bi atomoren edo gehiagoren har daitekeen zati txikiena ten diegu entitate hauek substantzia batetik sinplea zein konposatua den. adierazten dutelako, berdin dio substantzia entitateak molekulak edo krisZenbait atomoz osaturik dauden oinarrizko talak izan daitezke.

den oinarrizko Kristalak sailkatzeko, egituran errepikatzen ionikoak, metalikoak entitatea hartzen da kontuan: kristal edo kobalenteak. eratuta daude, eta • Kristal ionikoak katioiz eta anioiz artean egoten den elektrikoen karga zeinuko kontrako hau da, lotura ionierakarpenaren bidez lotuta daude; koen bidez. atomoz eratuta • Kristal metalikoak metal beraren Sare metalikoko daude, eta elektroiak banatzen dituzte. sarea zer elementu elektroiak aske mugitzen dira, baina izanda, elektroiak errametalikok eratzen duen kontuan dira. zago edo zailtasun handiagoz mugituko ez-metalikoen atomoek • Kristal kobalenteak elementu bidez. Hori dela eta, eratzen dituzte lotura kobalenteen mugitzen. sare hauetako elektroiak ez dira aske atomoek izaten Kristal mota batzuetako eta besteetako ondorioz, kristalek oso dituzten lotura horien guztien bestelako propietateak izaten dituzte.

4.1 Molekulak

Oinarrizko entitate hauek Substantzia gehienak molekulaz eratuta daude. bata bestearekin baelementu ez-metalikoak lotuta eratzen dira, elektroiak natuta. Hau da, lotura kobalenteen emaitza dira. elkarrekin lotuta dauden Molekula da lotura kobalentearen bidez atomoek eratzen duten oinarrizko entitatea.

Interpretatu eredu molekularrak Eredu molekularretan, atomoen arteko loturak adierazteko, barrak erabiltzen dira; eta atomoak adierazteko, esferak. glukosaditu atomo Zenbat molekula batek? Zenbat atomorekin dago lotuta nitrogeno bakoitza (esfera urdina) amoniako-molekula batean?

kimiko bakarrarenak izan Molekula bat eratzen duten atomoak elementu Molekula bat eratzen daitezke, edo elementu batenak baino gehiagorenak. zehatz baten moleduten atomoen kopurua ez da aldakorra; substantzia dute. kula guztiek atomo-kopuru eta -mota bera dikloroa, ozonoa eta ura. Beste Molekula batzuk oso sinpleak dira; esaterako, eta glukosa. Eta beste batzuk, konplexuagoak; kasurako, gantz-azidoak haien egitura proteinek: batzuk oso egitura konplexua izaten dute; adibidez, bat edo beste dute. tridimentsionalaren arabera, organismoan funtzio

(gatzak) oso haus• Kristal ionikoz eraturiko substantziak dira. Halakoa da, esakorrak dira eta uretan disolbatzen terako, sodio kloruroa. (metalak) elek• Kristal metalikoz eraturiko substantziak harikorrak eta xaflatrizitate eroaleak dira, malguak, dira, esaterako, korrak. Substantzia sinpleak izaten burdina. eraturiko subskobalentez (kristal • Solido kobalenteak elektrizitatea eroaten tantziak) gogorrak dira, ez dute da, kasurako, diaeta oso egonkorrak dira. Horrelakoa mantea.

4.2 Kristalak

Egitura partikulek ordena tridimentsionala hartzen dute.

Egoera solidoan, hori kristala deitzen da.

eusten dion egitura Kristala da bere unitateetan ordena erregularrari tridimentsionala. solido amorfo esaten zaie.

Solido batzuk ez daude kristalez osatuta; horiei

Ikasteko beste modu bat ezagutuko duzu, erraza, intuitiboa eta edozein platforma eta gailurekin bateragarria.

Kristal-mot ak

(berdea) eta katioiek (bioGatz arruntaren (NaCl) anioiek eratzen dute. leta), elkarrekin lotuta, kristal ionikoa

artean banatzen dira, Metaletan, elektroiak multzo osoaren eta mugitzeko askatasuna dute.

ULERTU, PENTSATU, IKERTU…

Molekulak adierazteko ereduak

9

10

atomo-loturei buEgin eskema bat eta erlazionatu izan ditzaketen oinaruzko informazioa eta substantziek rrizko entitate motak. agertzen diren Ikusi anayaharitza.es webgunean dagoen kristal ioniko kristal motak eta azaldu zer alde baten artean. baten, metaliko baten eta kobalente

kristal-motak Ikasitakoa aintzat hartuta, proposatu bereizteko metodo bat.

Ikertu zer Ikusi, pentsatu, neure buruari galdetu. termiko baten gaimaterial jartzen den eguzki-zentral sortzeko. elektrikoa naldean korronte laugarren kristalBilatu testu honetan aipatu ez den 13 molekularra. Azaldu motari buruzko informazioa, kristal ezaugarrietako batzuk. nola dagoen osatuta eta adierazi

11

12

Amoniako-molekula.

Glukosa-molekula.

Ur-molekula.

dagoen kristal-sare Diamantea karbono-atomoz eratuta forma egonkorrena da. kobalentea da. Karbonoaren bigarren 105

104

Itzala uzten duten erronketan, izaera eraldatzailea duen ikaskuntzaegoera bat aurkezten da, ikasleek hausnartu dezaten.

Unitate bakoitzaren amaierako orrialdeek ikasitakoa indartzeko eta sakontzeko proposamenak dituzte, baita hausnaketa egiteko ere.

ULERTU ULERTU Antolatu zure ideiak Antolatu zure Kontze ideiakptu-mapa sistemikoa

Gogoratu unitate honetako Gogoratu unitate honetako lana zure portfoliorako lana zure portfolior aukeratze a. ako aukeratzea.

Kontzeptu-mapa sistemik

oa

nahaste homog eneoak nahaste homoge neoak osagai hauek

disolbatzailea

INFLUENCER BIHURTU BIHURTU NAIZ INFLUENCER NAIZ Erronka jo jo behar behar dizugu: dizugu: ikasi Erronka ikasi dibulgatzaile dibulgatzaile zientifiko zientifiko ona ona izaten, izaten, sortu sortu YouTubeYouTubeko zure zure kanal kanal propioa, propioa, eta eta zabaldu, ko zabaldu, kanal kanal horretan, horretan, hurrengo hurrengo unitateetan unitateetan landulanduko ditugun ditugun gaien gaien inguruko inguruko gertakari ko gertakari zientifikoei zientifikoei buruzko buruzko bideoak bideoak edota edota norbenorberak egindako egindako esperimentuen esperimentuen nondik rak nondik norakoak. norakoak.

Youtuben zientziari zientziari buruzko buruzko informazio Youtuben informazio asko asko eta eta askotarikoa askotarikoa aurki aurki daiteke. daiteke. InforInformazio horietako horietako batzuk batzuk oso mazio oso onak onak dira; dira; beste beste batzuk, batzuk, ordea, ordea, ezin ezin esan esan zientifizientifikoak direla, direla, eta eta gezurrak gezurrak eta koak eta informazio informazio faltsuak faltsuak transmititzen transmititzen dituzte; dituzte; eta eta badira badira fidagarritasuna zalantzazkoa zalantzazkoa duten fidagarritasuna duten beste beste informazio informazio batzuk batzuk ere. ere.

bat ikerikerbat eta fisika fisika eta horrek aa horrek eta garata gara..

22

Beraz, multzo honetako lehen unitatean, aurren-aurrena, informazio egiazkoa eta kontrastatua dena eta ez dena bereizten ikasiko dugu, eta jardunbide egokien protokolo bat ezarriko dugu.

Disoluzioak Disoluzioak

Hurrengo unitatean, kanal propio bat sortuko dugu YouTuben (hasiera batean, sarbide mugatukoa), eta unitateko edukiei edo horiekin lotutako bitxikeriei buruzko dibulgazio-bideo batzuk txertatuko ditugu. Edukiak azalduko dituen aurkezpen baten bidez egingo ditugu, atzealdean musika edo azalpen-ahots bat erantsiz, kontsultatutako iturriei buruzko informazioa emanez, erabilitako irudien egileak errespetatuz eta lehen unitatean ikasi ditugun arau guztiak aintzat hartuz.

zio-iturri zio-iturri idatzien idatzien bulgazio bulgazio steetan. steetan. ez fidafidaez

URA, DISOLBATZAILE UNIBERTSALA URA, DISOLBATZAILE UNIBERTSALA

Sortu Sortu

tuek tuek gas gas noblearen noblearen gurazioa gurazioa nola nola lor lor ten azaltzen eten azaltzen duen duen bideo bideo bat. bat.

ea ea

Egin Egin

lotura-mota lotura-mota desberdinak desberdinak azaltzen azaltzen dituen dituen bideo bideo bat. bat.

Azaldu

Grabatu

bideo baten bidez, nola kalkulatzen den industrian ugari erabiltzen den konposaturen baten masa molekularra.

Erakutsi

esperimentu erraz bati buruzko bideo bat.

Azaldu

bideo batean, masaren kontserbazioaren

bideo baten bidez, erreakzio kimiko batek ingurumeneko arazo batean duen garrantzia.

legea.

5.

5. unitatea unitatea

73 73

50

Zer aurkituko duzu?

Zer aurkituko duzu?

osagai hauek solutua disolbatzailea solutua UnitateUnitate honetanhonetan solutu eta disolba tzaile arteko propor tzioa Ura, disolbatzaile unibertsala solutu eta disolbat Ura, disolbatzaile unibertsala zaile arteko proport maximoa bada zioa 1. Substantziak, nahasteak eta materialak materialak honela esaten 1. Substantziak, nahasteak eta sistemasistema zaio maximoa bada 2. Disoluzioak, esekidurak eta koloideak 2. disolbagarritasuna Disoluzioak, esekidurak eta koloideak honela esaten zaio kontzentrazio3.

3. Disoluzio baten kontzentrazioa baten kontzentrazioa a Disoluzio disolbagarritasuna handiagoa, honeki 4. trazioa Disolbagarritasuna n 4.kontzen Disolbagarritasuna txikiagoa, honeki honela n handiag oa, honekin tenpera Ura. Ezaugarriak adieraz eta kutsadura 5. Ura. 5.

Ezaugarriak tura eta kutsadura txikiagoa, honekin daiteke honela ..............?.............. . adieraz Zientzia-lantegia tenperatura Zientzia-lantegia daiteke ...............?.............. kasu honetan masa % Ikerketa-proiektua: ura.

Ikerketa-proiektua: EdatekoEdateko ura. bol % masa/bolumen kasu honetan BotilakoBotilako ura a ura solutu gaseosoak masa % bol % solutu solidoak masa/bolumena ? .

Lan praktikoa: ..............

Disoluzio ?

Lan praktikoa: Disoluzio baten baten .......... solutu gaseosoak ? .............. ............... ..............?............... ..............?............... solutu solidoak kontzentrazioa eta dentsitatea eta dentsitatea ? kontzentrazioa ............... ? ..............?............... .......... ? ............................. ...............?.............. ...............?.............. ?.............. ............... anayaharitza.es webgunean anayaharitza.es webgunean

GJH KONPROMISOA GJH KONPROMISOA

Jarri taldeka lan egiteko, eta erantzun Jarri taldeka lan egiteko, eta erantzun galderagaldera honi: honi: Ura ezinbestekoa da egoteko. bizitza egoteko.

Ura ezinbestekoa da bizitza Hain daHain oina-da oina-66 Nola kudeatzen da ura orain zure inguruan, 1. Nola1.kudeatzen da ura orain zure inguruan, eta nolaeta ku-nola kuikertzaileek planetak behatzean rrizkoa, rrizkoa, aztertzen ikertzaileek planetak behatzean aztertzen zen lehen? deatzendeatzen zen66 lehen? duten substantzietako da.beste Bainapladuten substantzietako beste plabat ura bat da. ura Baina testuinguru kokatu eta erantzugalderagaldera testuinguru batean batean kokatu eta neta batzuetan erantzubizitza egoteari neta batzuetan hausnarke- AurrekoAurreko bizitza egoteari buruzkoburuzko hausnarkena emateko, lehenengo eta 6.2 behin, 6.b helbulehenengo eta behin, eta 6.2 ta horietatik 6.beta helbuta horietatik ezinbestekoa na emateko, aparte, aparte, hemen hemen LurreanLurrean ezinbestekoa ruei buruzko informazioa kontsultatu behar duzue. da baliabide hidrikoak etaozeanoen gure ozeanoen da baliabide hidrikoak eta gure osasunaosasuna ruei buruzko informazioa kontsultatu behar duzue.

Ondoren, beharkudeatu egin ikerketa bezala kudeatu bat eta zaintzea, zuen udalerrian behar bezala egin ikerketa txiki battxiki eta zaintzea, zuen udalerrian garapengarapen edo in- edo injasanga-jasanga- Ondoren, eta nola rria ziurtatu azaldu nola tratatzen nahi badugu. guruan,guruan, ur duela zikinak duela eta azaldu rria ziurtatu nahi badugu. tratatzen ziren urziren zikinak berrogeita hamar urte. Horretarako, pauso hauei jarraitu: jarraitu: Urak ahalmen ikaragarria du gatzak Urak ahalmen eta digasak di- berrogeita hamar urte. Horretarako, pauso hauei ikaragarria du gatzak eta gasak • Diseinatu galdeketa bat, informatika-aplikazio • Diseinatu solbatuta galdeketa garraiatzeko, bat, informatika-aplikazio eta ezaugarri solbatuta garraiatzeko, horrek berezia egokia egokia eta ezaugarri horrek berezia erabilita, eta galdetu gai hauei buruz: erabilita, etxeak komun egiten eta du. berezitasun galdetu Uraren berezitasun gai hauei buruz: horrek inpaktu etxeak egiten du. komun positiUraren horrek inpaktu positiotezenbat zuen, zenbat propioapropioa ur zikinak ote zuen, harielikagaiak esker elikagaiak komun komun garraiatzen zeuden,zeuden, boa du,boa ur zikinak baitira, biziharidu, esker garraiatzen baitira, bizikalera isurtzen ziren, hobi septikorik ote zegoen, kalera isurtzen beharrezkoak ziren, hobi septikorik diren gatz mineralak; ote zegoen, tzarako tzarako baita gaetab. etab. beharrezkoak diren gatz mineralak; baita gagarai bizi hartan bizi zirenei.

HelaraziHelarazi ere, adibidez, garai hartan oxigenoa, zirenei. bizitza egoteko sak ere,sak adibidez, oxigenoa, uretakouretako bizitza egoteko ezinbestekoa.

Bainatxar alde • Galdetu ere urak ezinbestekoa. badu, urak • Galdetu Baina alde zentroko battxar erebat hurbilenhurbilen badu, duzuen duzuen osasun osasun zentroko langileeilangileei modu egonkor eta iraunkorrean nolazioten eraginosasunari gordetzen modu egonkor eta iraunkorrean gordetzen zioten osasunari garai hartako nola eragin ur-isurketek baititu baititu garai hartako ur-isurketek kutsatzaileak eta substantzia eta saneamendu toxikoak. kutsatzaileak eta substantzia eta saneamendu toxikoak. faltak. faltak.

• Konparatu honetan, galdeketako ur-disoluzioak, emaitzak disoluzio Unitate Unitate eta gaur baten kon- • Konparatu aurrekoaurreko honetan, galdeketako ur-disoluzioak, emaitzak disoluzio eta gaur baten kontzentrazioa eta galdeketa adierazteko pasatu galdeketa egungoegungo beraikasetaezaugarri beste ikasuraren ezaugarri tzentrazioa datuak,datuak, eta pasatu adierazteko moduakmoduak bera beste eta uraren gela batzuetakoei. eta berezitasun gela batzuetakoei. bereziakbereziak horiek inlandukolanduko ditugu, ditugu, eta berezitasun horiek ingurumeneko arazo batzuekin zer duten. erlazio duten. gurumeneko arazo batzuekin Atera ondorioak zer erlazio eta ahoz azaldu ahoz ikaskideen • Atera •ondorioak eta azaldu ikaskideen aurrean.aurrean.

Amaitzeko, esperimentu txiki eta errazak grabatuko ditugu, eta bideo horiek editatu eta kanalera igoko ditugu, unitatean zehar ikusiko ditugun kontzeptuen adibide gisa, aintzat hartuz lehen aipatutako jarraibideen erabilera egokia.

U2

U2

Gogoratu zenbak Gogora izko ariketa tu zenbak guztien izko soluzio ariketaak zula anayaharitza. guztien Disolu ditu- soluzioa zioak, koloid zulaes Disoluz k dituwebgu anayah nean. s webgunean. aritza.e eakioak, koloide eta esekid ak eta esekidurak urak Materialak, nahast 7 Esan ondore Materi eak 7 etanahast alak, Esan substaeak ngo ondore ntziak baiezta eta substantziak penngo baiezta hauek pen edo okerrak dira. zuzena 1 k hauek zuzenak edo 9.a. helbur okerrak Kontsu ltatu,dira.

1 ua. 9.a.

Kontsul Gaurhelburu horreta egun balio rakotatu, 11.7horreta a. Gaur erantsi hel- rako 11.7 heli dagokion dia duen materiala egun oso buruari balio han-erantsi osoburuar informdagokio azioa: n informazioa: «koltan dia duen hana» materia da.

Ikertu la «koltan substa edo nahaste bat a) Airea konposizio a» da. ntzia Ikertu bat substantzia a) Airea den, konsta konpos edo zergatibat bat nahaste ntea duen izio konstan k duen den,balio disoluzioa teada. duen disoluzioa da. zergatik baldintzatan erauzte hori duen eta zer b) Airea balio hori eta n den. baldintz b) Airea zer oxigenoak atan erauzten den. eta nitroge oxigeno ak noak eta nitrogen eratzen oak duten di-eratzen duten disoluzio bitarra da.

2 Adierazi ondore soluzio bitarra da. ngo materi 2 Adieraz aletako i ondore ngozein daude materia tantzia bakarrez Airea n subsletako zein dauden c) c) Airea eratuta gehiag bi gas tantzia . Bilatuz inform subs- bi gas baino oren baino bakarre disoluz gehiago eratutaazioa, ioa da;ren koa baduzu: . Bilatu ere, oxigenoa, nitroge beharr disoluzioa da; izan izan ez- zioa, beharre informa ere, oxigeno koa baduzu: noa, karbon za, nitrogen o dioxido oa, akarbono beste eta batzuk biltzen a) Esnea. dioxidoa eta beste ditu. batzuk biltzen ditu. a) Esnea. d) Hirietako airea b) Ur desionizatua. d)esekid Hirietak ura, o disoluz airea esekidu b) Ur desionizatua. io eta koloide ra, disoluzi teko konbinazioa ar- o eta koloide arc) Azurita. da, jalkigar teko konbina riak zioa ezda, diren jalkigarr partiku ditu eta. c) Azurita. iak lakez diren partikulak ditu eta. d) Etxeko garbita d)suneta 8 amonia Etxekorako koa.ako garbita Batu. Hiri sunetar 8 batzueBatu. amoniakoa. tan ibilgail 3 Hiri batzuet 5 minutuko gerald uei erdigu an ibilgailu tzea debekatu izanak nera sar-ei erdigunera ia. Esne txokolateduna 3 5 minutu tzea debeka sarpolemtu ko geraldi te homogeneoa ika izanak eragin polemik du. Aztertu egoera hori zure txokolateduna nahasheterogeneoa da? a. Esnenahasa eragin du. Aztertu teala ikaskideekin homog egoera eneoa ala heterog Ikusi anayah tza.es webgunean hori zure batera ikaskide . ari- Ikusi eneoa da? ekin batera. dagoen disoluzioei anayah 9 Jarri tza.es ariwebgunean dagoen egoera solidoa buruzk eta erantzun enuntz o bideoa 9 Jarrin egoera dagoensolidoa disoluzi oei iatuko disoluzniodagoen buruzko galder baten adibibideoa dea, egoera likidoa ari, bertan ageri erantzun disoluzio baten adibinahaste guztiaketa diren n dagoe dea, aztertuta. enuntziatuko galdera egoeran likidoan ri, bertan ageriseosoa batena eta egoera nahaste dagoen diren n dagoen beste ga- eta egoera guztiak aztertuta. batena batena seosoan ga4 Kimikako liburue . beste batena. dagoen tan «substantzia 10 Kimikak Ikusi, pentsa o liburuet puru» erabiltzen da.4Aurki adieraz «substa 10 tu, neure buruari galdet ntziapena litezke substaan puru» adieraz tu, neure tik erabiltz u buruari uste duzu ez daudeIkusi, pentsa ntzia ez-puruak edo pena Zerga- galdetu en da. purutasun gabeko litezke substantzia Zergatik ustela solidoe disoluz ak? Horrela Aurki ez-puruak esaten zaie? Idatzi tan? ioak purutas Nola esaten zaie duzu ez ndaudela gaseedo solidoe un gabeko pen labur bat «subst n disoluzioak gaseazalak? Horrela esaten motaesaten tan? Nola horretazaie antzia puru» adieraz ko nahast pen labur mota e hete- ko nahaste azal- oei? horreta pena zergatikzaie? Idatzirogene erabiltzen den agertze bat «substantzia heterogeneoei? puru» adierazpena ko.

IKASKUNTZAREN IKASKUNTZAREN erabiltzSEGIDA SEGIDA en den agertzeko.

11zergatik Mentol, alkohol 5 Sailkatu materi eta ur disoluzio 11 Mentol al hauek sintetikoak , alkohol bat Bakoitzaren propor eta prestat u dugu.

5 Sailkatu ur disoluzi edo naturalak diren materia 6.nJOKOA. o bat prestatu dugu.

A MOTA. UR-NAHASTEAK. 6.kontua JOKOA. tzioa aren A MOTA. hartuta UR-NAHASTEAK. zein den sintetik : kevlarr Bakoitz jakinzioa a, nylonal, hauek edo naturalakdezake gabe, proport zeta, kautxua,oak diren zu zein den disolba zeinzehazt u gabe, terra, kotoia etakontuan hartuta den jakin polies: kevlarra zehaztu artilea.desberdinak , nylona, dezakezu tzailea 8.1 Prestatu etadisolba desberdinak Beharrezko Tyndallzeta, 8.1 Prestatu efektua zein diren zein den Tyndall kautxua, poliesefektua tuak? Azaldu erantzu izanez gero, soluterra,ur-nahaste tzailea informazioa. ur-nahaste kotoia eta eta zein diren solubilatu na. artilea.

Badag Beharre tuak? o loturar zeinek duten zehazteko, eta Azaldu zko utzi pausatzen zeinek duten kozehazteko, izanez eta ik utzi pausatzen erantzu komateri gero, na. informazioa. Badago al horien artean, sailkapen-irizpideaz 12 bilatuIrudia. loturari Unitatearekin lotuta gainer loidez edo esekidura-materialez k materia eratuta loidez edo dauden a? esekidura-materialez eratuta dauden l horien artean, 12 sailkapen-irizpid daude Irudia. Unitate n zer ateratzen duzu eaz gainera? ideiadauden arekin 6 Osatu lotuta irudi taula ikusteko. ikusteko. honetatik? hau: zer ideia ateratze n duzu irudi honetat 6 Osatunahaste ik? taula hau: 8.2 Aukeratu hauetako 8.2 Aukeratu nahaste hauetako bat eta bat eta egin fitxa bat

1 Kopiatu kontze ptu-mapa zure koader 1 Kopiatu kontzeptu-mapanoan kazio espezi aplifiko batean zureedo koadern Zehaztu kontzeptu-ma , eta oan edof)apliu honako ere zehaztuta:kazio espezifikozabald hauek Zehaztu pan unitate batean, an landu ditukontzep eta zabaldu gun nahastef)homog tu-map honako hauek ere eneo motak, eta an unitatean landu ditugun nahaste a) Adierazi kontzezehaztuta: jarri homogeneo deak. adibi-eta ptu-mapan elektro motak, jarri adibia) deak. litoz eratutako solutu solido Adieraz i kontzeptu-map baten (gatza) g) Gehitu adar bat an elektrolitoz eratuta disoluzio-proz kontzeptu-mapari, ko solutu esua. solido g) Gehitu b) Adierazi kontze baten etatu-map adierazi ptu-mapan adar (gatza) disoluzio-prozesua.homogeneoekin erratuadar bat kontzep ari, eta adierazi litezke berri bat dentsib) Adierazi kontzep en homog nahast tatearen eta eneoekin erratu litezkee e heterogeneo motak. kontzentrazioarentu-mapan adar berri n nahaste heteroarteko aldea azal- bat dentsitatearen eta kontzen geneo motak. tzeko. trazioaren arteko aldeah) Sartu aurreko puntuko adar horreta azaltzeko. c) Aurreko puntuk h) Sartu n, nola bereiz aurreko puntuko daitekeen disoluz o adarretik abiatut adar horretan, nola io bat, koloide a, adierazi urabereiz Aurreko puntuko ren dentsitc) daiteke en disoluziobat ate-efe dura esekiadarretik abiatuta ktuari, bat,edo koloide unari eta korron- , adierazi ura- bat den. dura bat edo esekiren dentsitagazitas te termohalinoar bat den. uari, gazitasunari eta i) Gehitu adar i buruzkote-efekt informazioa. bat kontzeptu-ma korronte termohalinoari d) Adierazi kontze i) Gehitu «Disoluzioak» adar bat pari, terminotik abiatut ptu-mapan kutsadburuzko informazioa. kontzep tu-mapari, «Disoluzioak» ura termikoa, eta a, eta laburtu erlazionatu d) Adierazi kontzeptu-mapa termino eragite prestatzeko eman tik abiatuta, disoluz io bat n duen fenomeno n kutsadu eta ra laburtu termiko beharr fisikoar disoluzio bat a, eta eko urratsak, labora ekin. erlazionatu eragiten e) Adierazi kontze duen fenomeno fisikoare giko zer materiprestatz ptu-mapan kontze al behareko eman beharreko tekin. ntrazioa adierazteko hirue)modua giko zer den ere zehaztuta. urratsak, laborateAdierazi kontzep tu-map k kalkulatzeko an kontzentrazioa j) Gehitu adar bat kontzematerial behar den ere zehaztuta. modua adieptu-mapari, «kontz diguten adieraz razteko hiru moduak kalkulatematen j) Gehitu adar pen matem zioa» terminotik entrabat kontzeptu-map atikoak zeko modua ematen abiatuta, eta ari, «kontzentradiguten adierazpen . sailkatu disoluzioak zioa» termino parametro horren matematikoak. araber tik abiatuta, eta sailkatu disoluzioak parametroa.horren arabera . honela prestatzen dira ..............?............... honela prestatzenDisoluzioak honela dira Disoluzioak sailkatzen dira ...............?.............. honela sailkatzen dira hauek dira ..............?............... hauek dira ...............?..............

Motibazioari eragiteko: Motibazioari eragiteko: • Bideoa: «Hasi aurretik».

• Bideoa: «Hasi aurretik».

Zer dakizun argitzeko: Zer dakizun argitzeko: • Ariketa interaktiboa: «Hasierako autoebaluazioa».

• Ariketa interaktiboa: «Hasierako autoebaluazioa».

• Aurkezpena: «Zer jakinduzun». behar duzun».

• Aurkezpena: «Zer jakin behar Ikasteko: Ikasteko: • Aurkezpenak: «Ikasteko», «Disoluzio • Aurkezpenak: bat «Ikasteko», «Disoluzio bat prestatzeko behar den laborategi-materiala», prestatzeko behar den laborategi-materiala», «Bolumenak neurtzeko behar den laborategi«Bolumenak neurtzeko behar den laborategimateriala» eta «Uraren garrantzia». materiala» eta «Uraren garrantzia».

• Simulazioa: «Kontzentrazioaren • Simulazioa: «Kontzentrazioaren aldakuntza disoluzioetan». aldakuntza disoluzioetan».

• Bideoak: «NaCl disolbatuta» uretan disolbatuta» • Bideoak: eta «NaCl uretan eta «Substantzia eta nahasteak».

«Substantzia puruak puruak eta nahasteak».

Dakizuna ebaluatzeko: Dakizuna ebaluatzeko: • Ariketa interaktiboa: «Amaierako • Ariketa interaktiboa: «Amaierako autoebaluazioa». autoebaluazioa».

• «Zenbakizko Agiria: «Zenbakizko soluzioak».

• Agiria: ariketenariketen soluzioak».

Eta, gainera, proiektuaren giltzak aplikatzeko Eta, gainera, proiektuaren giltzak aplikatzeko beharrezkoa den dokumentazioa beharrezkoa den dokumentazioa guztia. guztia.

egin fitxa bat

Nahaste homog Sistema jokalarientzat, eneoa, nahastearen kontzentrazioari jokalarientzat, bumateria nahaste kontzentrazioari bula nahastearen Nahaste homogeneoa, heterogeneoa Sistema ruzko hipotesi bat adieraziz.

Hipotesia egiaztatze- nahaste ruzko hipotesi material bat adieraziz.

Hipotesia egiaztatzeasubstna edo tzia heterogeneoa Itsasoko ko, jokalariek ko, jokalariek eta nahasteanahastea hura prestatuprestatu beharkobeharko dute, etadute, edo substnatzia Nahaste homoge neoa

Tyndall efektua Itsasoko ala ez duen ikusi, baita jalkiTyndall efektua hura duen aladuen ez duen ikusi, baita jalkiPetrolioa Nahaste homogeneoa den ala ez den. tzen dentzen ala ez den.

Petrolioa Maionesa 8.3 Prestatu fitxa batbeharreko bete beharreko 8.3 Prestatu segurtasunbete segurtasunDiamantea fitxa batMaionesa arauekin, eta utzibeharreko erabili beharreko materialaren arauekin, eta utziDiamante erabili materialaren Silize-gela a eta hipotesia jasotzen duen eta hipotesia jasotzenSubstant duen zia fitxaren ondoan.ondoan. purua, fitxaren konposa Lokatza

Silize-gela

tua Substantzia purua,

konposatua

7. JOKOA. A MOTA. EZ-BATUKORRAK. 7. JOKOA. A MOTA. BOLUMEN EZ-BATUKORRAK. LokatzaBOLUMEN Amoniak oa

Egin esperimentuak likido hidrodisolbagarriekin, 9.1 Egin9.1 esperimentuak Amoniako likido a hidrodisolbagarriekin, Esnea eta egiaztatu zer ur-disoluzioetan ez datorren eta egiaztatu bat zer ur-disoluzioetan ez datorren bat Esnea disoluzioaren Laranja-z bolumena solutuaren eta disolbadisoluzioaren bolumena ukua solutuaren eta disolbatzailearen bolumenen baturarekin. tzailearen bolumenen baturarekin.

Laranja-zu kua

9.2 Aukeratu horietako 9.2 Aukeratu eta egituratu disoluziodisoluzio horietako bat eta bat egituratu fitxa batean. horrez gain, hipotesihipotesi bat fitxabat batean.

Prestatu,Prestatu, horrez gain, segurtasun-arauei segurtasun-arauei buruzkoburuzko fitxa. fitxa.

8. JOKOA. B MOTA. DISOLBAGARRITASUNA. 8. JOKOA. B MOTA. DISOLBAGARRITASUNA. 10.1 Egin praktika bat uretan gatzakzer uretan zer disolbagarri10.1 Egin praktika bat gatzak disolbagarritasun duen zehazteko , tenperatura jakin batean. tasun duen zehazteko , tenperatura jakin batean.

10.2 jardunbideen Osatu jardunbideen protokolo bat, kontuan 10.2 Osatu harprotokolo bat, kontuan hartutako segurtasun-arauak ere zehaztuz. tutako segurtasun-arauak ere zehaztuz.

10.3 Diseinatu jokalariek jasotzeko 10.3 Diseinatu jokalariek emaitza emaitza jasotzeko erabilikoerabiliko duten txartela. hori tarte batzuen duten txartela. Emaitza Emaitza hori tarte batzuen barruan barruan etasartu horiek sartu beharko dira ekuaegongoegongo da, eta da, horiek beharko dira ekuazioan (tarteka eginda, behar da, disolbagarritasuna zioan (tarteka egin behar disolbagarritasuna aldatu egin baitaiteke faktoreren aldatu egin baitaiteke zenbait zenbait faktoreren arabe- arabera). Adibidez, 10 g bitartean, jarriko dugu; ra). Adibidez, 0 eta 100geta bitartean, 1 jarriko1dugu; 11 geta 20 g bitartean, etab. Txartela 11 eta 20 bitartean, 2, etab.2,Txartela praktikapraktika egiteko behar den materialaren egiteko behar den materialaren ondoan ondoan utziko utziko dugu, beharreko jarraitu beharreko protokoloarekin dugu, jarraitu protokoloarekin batera. batera.

67

67

+ orientazio, anayaharitza.es webgunean + orientazio, anayaharitza.es webgunean

50 51

51

7

Proiektu digitala

Interaktiboa

Ikasturteko eduki guztiak barne hartzen dituen proiektu digitala, eta edozein plataforma eta gailutara egokitzen dena.

Moldakorra

Askotariko baliabideak ditu; adibidez, bideoak, animazioak, gamifikazioa, autoebaluazioko ariketak, zuzentzeko moduko ariketa interaktiboak…

Paperezko liburuaren erreprodukzioa baino askoz ere gehiago da.

Trazagarria

Hainbat ikuspegi eta premiatara egokitzeko modukoa: paperezko liburua osatzen dutenentzat eta ikasgela guztiz digitaletarako.

Ikuskatu egin ahal izango duzu proposaturiko ariketak nola egiten dituzun eta zer emaitza lortzen duzun.

Inklusiboa Konpetentzietan oinarritua

Inguruak ikaskuntza pertsonalizatzea errazten du, atazak ikasleen premietara egokituz.

Pedagogia-balio handiko multimediaelementuak, konpetentzia digitalak errazago eskuratzeko.

Nolakoa da Edudynamic?

Intuitiboa.

Zuk eta ikasleek erraz erabiltze-

ko modukoa.

Deskargagarria.

Aukera ematen du Interneteko konexiorik gabe lan egiteko eta gailu batean baino gehiagotan deskargatzeko.

Gailu anitzekoa.

Edozein gailu motatan (ordenagailuan, tabletan, smarphonean…) egokitzen eta ikuskatzen da, pantailaren edozein tamaina eta bereizmenetan.

Sinkronizagarria.

Erabiltzaileak egiten dituen aldaketak berez sinkronizatzen dira, lan egiteko erabilitako edozein gailu konektatzean.

4

Unibertsala.

Molekulak eta kristalak

Substantziak osatzen dituzten oinarrizko entitateak banakako atomoak izan daitezke, edo bi atomoren edo gehiagoren multzoak.

Oinarrizko esaten diegu entitate hauek substantzia batetik har daitekeen zati txikiena adierazten dutelako, berdin dio substantzia sinplea zein konposatua den.

Zenbait atomoz osaturik dauden oinarrizko entitateak molekulak edo kristalak izan daitezke.

Kristalak sailka entitatea hartz edo kobalente

• Kristal ionik kontrako zein erakarpenare koen bidez.

4.1 Molekulak Substantzia gehienak molekulaz eratuta daude. Oinarrizko entitate hauek elementu ez-metalikoak lotuta eratzen dira, elektroiak bata bestearekin banatuta. Hau da, lotura kobalentee n emaitza dira.

• Kristal met daude, eta el elektroiak ask metalikok era zago edo zail

Molekula da lotura kobalentea ren bidez elkarrekin lotuta dauden atomoek eratzen duten oinarrizko entitatea.

100%

Bateragarria da ikastetxeetan gehien erabiltzen diren sistema eragileekin, ikaskuntzako inguru birtualekin (IIB) eta hezkuntza-plataformekin (LMS).

Interpretatu eredu molekularrak Eredu molekularretan, atomoen arteko loturak adierazteko, barrak erabiltzen dira; eta atomoak adierazteko , esferak.

9:45 AM

Zenbat atomo ditu glukosamolekula batek? Zenbat atomorekin dago lotuta nitrogeno bakoitza (esfera urdina) amoniako-molekula batean?

• Kristal kobal eratzen dituzt sare hauetako

Molekula bat eratzen duten atomoak elementu kimiko bakarrarenak izan daitezke, edo elementu batenak baino gehiagorenak. Molekula bat eratzen duten atomoen kopurua ez da aldakorra; substantzia zehatz baten molekula guztiek atomo-kopuru eta -mota bera dute.

Molekula batzuk oso sinpleak dira; esaterako, dikloroa, ozonoa eta ura. Beste batzuk, konplexuagoak; kasurako, gantz-azidoak eta glukosa.

Eta beste batzuk oso egitura konplexua izaten dute; adibidez, proteinek: haien egitura tridimentsionalaren arabera, organismoan funtzio bat edo beste dute.

Kristal mota ba dituzten lotura bestelako propi

• Kristal ionikoz korrak dira eta terako, sodio k

4.2 Kristalak

• Kristal metalik trizitate eroale korrak. Substa burdina.

Egoera solidoan, partikulek ordena tridimentsionala hartzen dute. Egitura hori kristala deitzen da.

Kristala da bere unitateetan ordena erregularrari eusten dion egitura tridimentsionala.

Solido batzuk ez daude kristalez

osatuta; horiei solido amorfo

Molekula k adierazte ko ereduak

esaten zaie.

• Solido kobalen tantziak) gogor eta oso egonko mantea.

ULERTU, PENT

9

Egin eske ruzko informaz rrizko entitate m

10

Ikusi ana kristal motak e baten, metaliko

8

iPad

11

Amoniako-molekula.

104

Ur-molekula.

Glukosa-molekula.

Ikasitakoa bereizteko meto

12

Ikusi, pen material jartzen naldean korront

13

Bilatu testu motari buruzko nola dagoen osa

Zer eskaintzen dizu?

Edudynamic delakoak hezkuntza-ingurune digitalerako propio disei-natutako formatua du.

Ahalmen teknologiko guztia baliatzen du eta edozein gailurekin batera-garria da. Ikaslearen liburuko eduki teoriko eta praktiko guztien edizio espezifikoak egin dira, bertsio interaktibo eta dinamikoa lortzeko. Gainera, maila ba-koitzeko curriculum-edukia ez ezik, askotariko multimedia baliabideak ere badaude, baita bideoak, gamifikazioa... ere.

100%

Baliabideak

9:45 AM iPad

100%

Inklusioa eta aniztasuna kontuan hartzea

3. fitxa Izen-abizenak: .........................................................................................................................................................................................................................................

Data: ...........................................

• Funtsezkoena.

• Curriculuma egokitzeko fitxak.

MATERIAREN AGREGAZIO-EGOERAK (II)

• Indartzeko eta sakontzeko fitxak.

A Esan honako baieztapen hauek egia (E) ala gezurra (G) diren, eta justifikatu zure 9:45 AM

erantzuna, teoria zinetiko-molekularraren eredua erabilita:

1. Aluminio-paperez egindako bola bat eskuekin estutzen dugunean, Aluminio-geruza guztiak konprimitzea lortzen dugu.

Justifikazioa: ………………………………..………………...…………………………. ……………………………………………………………………………………………

2. Usaina urrunetik hauteman daiteke, gasa eta lurruna airean zabaltzen delako; izan ere, gas edota lurrun hori hori osatzen duten partikula artean hutsa dago.

Justifikazioa: ………………………………..………………...…………………………. ……………………………………………………………………………………………

iPad

3. 5 ml alkohol 10 ml uretara botatzean, azken bolumena ez da 15 ml, gutxiago baizik.

Justifikazioa: ………………………………..………………...…………………………. ……………………………………………………………………………………………

Ebaluazioa

Justifikazioa: ………………………………..………………...…………………………. ……………………………………………………………………………………………

B Ogia egiteko, ura, irina, gatza eta legamia behar dira. Behin masa eginda, hori harrotu

• Unitate guztien ebaluazioa.

100%

arte itxaron behar da. Prozesu hori aldaketa kimiko batean oinarritzen da; bertan, legamia almidoi bihurtzen da, eta azukreak, berriz, karbono dioxido (gasa) eta alko-

hola.

Materiaren egitura

• Konpetentzien araberako ebaluazioak.

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

1. Hartzidura-denbora igarota, masa harrotu egiten da. Zergatik?

Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

……………………………………………………………………………………………

1

2. Masa harrotu ostean, labean sartu eta egosi egiten da. Horrela lortzen den ogia hanpatua egon ohi atomikoaren da. Zergatik?inguruko honako baieztapen hauek egia (E) ala Adierazi Daltonen teoria gezurra (G) diren: ……………………………………………………………………………………………

A. Hidrogeno-atomo guztiak berdinak dira, masa eta propietate berberak dituztelako.

•E baluatzeko, autoebaluatzeko eta koebaluatzeko tresnak.

137

B. Konposatu bateko elementuen arteko atomo kopurua beti da berdina, eta beti adierazten da zenbaki ez-osoen bidez.

9:45 AM

© ANAYA / HARITZA. Fisika eta Kimika DBH 3. Baimenduriko material fotokopiagarria.

4. Globo aerostatiko bat hegarazteko, nahitaezkoa da barruko airea berotzea; horrela, izan ere, dentsitatea gutxitu eta globoa igotzea lortzen da.

• Irakaslearen jarduna ebaluatzeko tresnak.

C. Atomoa nukleoaz eta azalaz osatuta dago.

D. Erreakzio kimiko batean, erreaktiboetako atomoak suntsitu eta produktuetako atomoak agertzen dira.

2

Idatzi honako testu honetan falta diren hitzak: Materiaren izaera ........................ ........................-tik da ezaguna. XVI. mendean ………… …..-ek gorputzak sailkatu zituen ....................-etan, eta ez ..........................-etan.

XVIII.

mendean Du Fay-ek ....... .................. mota bereizi zituen, eta urte batzuk

geroago, elektrizitatea gorputz batzuetatik beste batzuetara igarotzen den …………….

iPad

dela esan zuen Franklin-ek. ….... mendearen bukaeran, .................-.................-ekin egindako esperimentuei esker, Thomson-ek karga elektriko ............... duen partikula aurkitu zuen: ..................... .

3

Sailkatu igorpen erradioaktiboak barneratze-ahalmen gorakorraren arabera:

4

Aukeratu zuzenak diren baieztapenak, eta zuzendu oker daudenak: A. Deskarga-hodi batean gas-partikula gutxi batzuk sartzen dira. ................................................................................................................................

B. Izpi katodikoak desberdinak dira deskarga-hodiko gasaren arabera.

U4

................................................................................................................................

Kristal-mota k

C. Izpi katodikoek karga positiboa dute, karga mota hori duen plaka baterantz desbideratzen baitira.

4

Substantzia kimikoak

................................................................................................................................

ARLOAREN KONPETENTZIA D. Elektroiaren karga coulomb ESPEZIFIKOAK

OINARRIZKO JAKINTZAK batekoa da, gutxi gorabehera.

1. MAILATIK 3. MAILARA

ZER IKASIKO DUGU?

................................................................................................................................

Hasierako orrialdea A. Oinarrizko trebetasun zientifikoak

1. Inguruneko fenomeno fisiko-kimiko nagusiak zergatik gertatzen diren ulertzea eta lege eta teoria zientifiko egokien arabera azaltzea.

9:45 AM

Gatz arruntaren (NaCl) anioiek (berdea) eta katioiek (bioleta), elkarrekin lotuta, kristal ionikoa eratzen dute.

eraturiko substantziak (gatzak) oso hausa uretan disolbatzen dira. Halakoa da, esakloruroa.

2. Ikasleek egindako behaketak galdera gisa adieraztea, horiek azaltzeko hipotesiak formulatzea eta hipotesi horiek esperimentazio zientifikoaren, ikerketaren eta ebidentzien bilaketaren bidez frogatzea.

3. Fisikaren eta kimikaren oinarrizko erregela eta arauak aise maneiatzea IUPACen hizkuntzari dagokionez, hizkuntza zientifikoaren izaera unibertsala eta herrialde eta kultura desberdinen arteko komunikazio fidagarriaren beharra aitortzeko ikerkuntzan eta zientzian.

nteak (kristal kobalentez eraturiko subsrrak dira, ez dute elektrizitatea eroaten orrak dira. Horrelakoa da, kasurako, dia-

Metaletan, elektroiak multzo osoaren artean banatzen dira, eta mugitzeko askatasuna dute.

ema bat eta erlazionatu atomo-loturei buzioa eta substantziek izan ditzaketen oinamotak.

iPad

ayaharitza.es webgunean agertzen diren eta azaldu zer alde dagoen kristal ioniko o baten eta kobalente baten artean.

a aintzat hartuta, proposatu kristal-motak odo bat.

ntsatu, neure buruari galdetu. Ikertu zer n den eguzki-zentral termiko baten gaite elektrikoa sortzeko.

Diamantea karbono-atomoz eratuta dagoen kristal-sare kobalentea da. Karbonoaren bigarren forma egonkorrena da.

105

4. Plataforma teknologikoak eta askotariko baliabideak modu kritikoan eta eraginkorrean erabiltzea, bai banakako lanerako, bai talde-lanerako, sormena, garapen pertsonala eta ikaskuntza indibidual eta soziala sustatzeko, informazioa kontsultatuz, materialak sortuz eta ikaskuntza-ingurune guztietan eraginkortasunez komunikatuz.

5. Elkarlanaren berezko estrategiak erabiltzea berdinen arteko hazkundea sustatzeko komunitate zientifiko kritiko, etiko eta eraginkor baten oinarri ekintzaile gisa; ulertzeko zientziak zer-nolako garrantzia duen gizartearen hobekuntzan aurrerapen zientifikoen ondorioetan, osasunaren zaintzan eta ingurumenaren kontserbazio iraunkorrean.

6. Zientzia etengabe aldatzen ari den eraikuntza kolektibo gisa ulertzea; eta eraikuntza horretan, zientzian diharduten pertsonek

• Ikerketa zientifikoaren berezko metodologiak erabiltzea.

• Lan esperimentala egitea eta ikerketa-proiektuen ekintzailetza, behaketetan oinarrituta baliozko inferentziak egiteko eta baldintza esperimentaletatik harago doazen ondorio egokiak eta orokorrak ateratzeko, ondoren agertoki berrietan aplikatzeko.

• Ikaskuntza zientifikoko hainbat ingurune eta baliabide erabiltzea, hala nola laborategia edo ingurune birtualak; materialak, substantziak eta tresna teknologikoak behar bezala erabilita.

• Hizkuntza zientifikoa erabiltzea, hainbat zientzia- eta ikaskuntzaingurunetan komunikazio arrazoitua lortzeko.

• Informazio zientifikoa interpretatzea eta ekoiztea, hainbat formatutan eta askotariko bitartekoetatik abiatuta.

• Kultura zientifikoak eta zientzialariek zer-nolako garrantzia duten baloratzea gizarteak aurrera egin eta hobetu ahal izateko fisikaren eta kimikaren historian eta gaur egun izan diren mugarri nabarmenetan.

B. Materia • Sistema materialekin lotutako esperimentuak egitea, horien propietateak, osaera eta sailkapena ezagutzeko eta deskribatzeko.

• Konposatu kimiko nagusien aplikazioak, eraketa eta propietate fisiko eta kimikoak baloratzea.

• Hizkuntza zientifiko komun

• Nekazaritzako produktuen ekoizpena eta prozesatzea • GJH konpromisoa Substantzia sinpleak eta konposatuak • Materiaren adreiluak • Elementu naturalak eta artifizialak • Elementu kimikoak eta substantzia sinpleak • Talde handiak sistema periodikoan

Atomoak lotu egiten dira • Lotura kimikoa • Gas nobleak eta zortzikotearen erregela • Gas nobleen konfigurazioa lortzeko moduak Lotura kimikoak • Ioien karga elektrikoak • Lotura ionikoa • Atomo loturak elektroiak elkarbanatuz Molekulak eta kristalak • Molekulak • Kristalak

Formula kimikoak • Formula kimikoak • Formula kimikoen interpretazioa • Masa molekularra eta formula-unitatearen masa Industria, biomedikuntza eta teknologiako erabilerak • Industriako erabilerak • Biomedikuntzako erabilerak • Teknologiako erabilerak

Zientzia-lantegia • Ikerketa-proiektua: Ongarriak eta lehergaiak

© ANAYA / HARITZA. Fisika eta Kimika DBH 3. Baimenduriko material fotokopiagarria.

.....................................................................................................................................

koz eraturiko substantziak (metalak) elekeak dira, malguak, harikorrak eta xaflaantzia sinpleak izaten dira, esaterako,

u honetan aipatu ez den laugarren kristalinformazioa, kristal molekularra.

Azaldu atuta eta adierazi ezaugarrietako batzuk.

• Sakontzeko: audioak, bideoak...

• Ebaluatzeko: autoebaluazioa, portfolioa...

talikoak metal beraren atomoz eratuta lektroiak banatzen dituzte. Sare metalikoko ke mugitzen dira, baina sarea zer elementu atzen duen kontuan izanda, elektroiak erraltasun handiagoz mugituko dira. lenteak elementu ez-metalikoen atomoek te lotura kobalenteen bidez. Hori dela eta, o elektroiak ez dira aske mugitzen.

TSATU, IKERTU…

• Ikasteko: laburpenak, eskemak...

Maila: ................................................................................................................................................................................................

koak katioiz eta anioiz eratuta daude, eta nuko karga elektrikoen artean egoten den en bidez lotuta daude; hau da, lotura ioni-

atzuetako eta besteetako atomoek izaten horien guztien ondorioz, kristalek oso ietateak izaten dituzte.

Metodologia aktiboak (teknikak eta estrategiak) eta baliabideak: • Trebatzeko: ariketa interaktiboak.

100%

atzeko, egituran errepikatzen den oinarrizko zen da kontuan: kristal ionikoak, metalikoak eak.

Eta ikasle entzat?

Bideoa: «Hasi aurretik».

Aurkezpena: «Zer jakin behar duzun».

Programazioa, proposamen didaktikoa eta proiektuaren dokumentazioa GJH konpromisoa. 9.b eta 12.4. helburuak.

• Mundua helburu proiektuaren gakoak.

Taula periodiko interaktiboa.

Infografia: «Substantzia sinpleak, konposatuak, elementuak».

Aurkezpena: «Elementu kimikoen historia laburra».

Ebatzitako ariketa: «Taldeak eta periodoak».

Bideokontzeptua: «Sistema periodikoko elementuak».

Ariketa interaktiboak.

Aurkezpena: «Oinarrizko ideiak. Substantzia sinpleak eta konposatuak».

Informazioa bilatu.

• Proposamen Didaktikoa.

Bideokontzeptua: «Lotura kimikoa».

Aurkezpena: «Atomoen arteko loturak».

Ebatzitako ariketa: «Oxigeno ioia».

Infografia: «Zortzikotearen erregela».

Aurkezpena: «Oinarrizko ideiak. Atomoak lotu egiten dira».

Hizkuntza-plana. Trebetasuna: Idaztea (argudio-testua).

• Programazioa, Word eta pdf formatuetan.

Informazioa bilatu.

Ariketa interaktiboak.

Aurkezpena: «Oinarrizko ideiak. Lotura kimikoa».

Aurkezpena: «Ur molekula».

Simulazioa: «Eraiki molekula bat».

Infografia: «Molekulak, solido amorfoak eta kristalak».

Molekulen bisorea: «Substantzia molekularrak», «Kristal kobalenteak», «Kristal ionikoak» eta «Kristal metalikoak».

Aurkezpena: «Oinarrizko ideiak. Molekulak eta kristalak».

Antolatzaile grafikoa: Eskema. Teknika: Ikusi, pentsatu, neure buruari galdetu.

Ebatzitako ariketak: «Masa molekularra» eta «Formula-unitatearen masa».

Ariketa interaktiboak.

Aurkezpena «Oinarrizko ideiak. Formula kimikoak».

Informazioa bilatu.

Dokumentuak: «Mikrobiologian aritu nahi duzu?», «Ingurumen-ingeniaritzan aritu nahi duzu?» eta «Nahi al duzu femtokimikako kimikari espezialista izan?».

Animazioak: «Karbono nanohodiak» eta «Fulerenoa».

Ariketa interaktiboak.

Aurkezpena: «Oinarrizko ideiak. Industriako, biomedikuntzako eta teknologiako erabilerak».

Informazioa bilatu.

Ekintzailetzaren kultura: Irudimena (dimentsio pertsonala).

Informazioa bilatu.

Teknika: Ispilua.

Informazioa bilatu eta aztertu.

Teknika: Buru-hausgarria.

GJH konpromisoa. 2.3, 6.3 eta 12.2 helburuak.

9

Baliabideak

Proiektuaren gakoekin lotutako baliabideak Ikasleek Mundua helburu proiektuaren gakoak eta metodologia aktiboak praktikatzeko behar duten informazio guztia.

• GJH bideoak.

•P entsamendua garatzeko eta lankidetzan aritzeko teknikei buruzko azalpenak.

• Hizkuntza-planaren eta IKT-EIT planaren infografiak.

•H ezkuntza emozionala lantzeko lanbide-orientazioari buruzko proposamenak.

100%

Baliabide digitalak, unitate en eta hezkuntza-helburuen arabera sailkatuta

9:45 AM

Ikasteko • Bideoak • Aurkezpenak

iPad

• Audioak

10

100%

Sakontzeko 9:45 AM

• Laburpenak • Eskemak

100%

iPad

• Eduki osagarriak

9:45 AM

Trebatzeko • Ariketak • Ebatzitako problema interaktiboak

100%

iPad

• Simulazioak

9:45 AM

Ebaluatzeko •T

razagarriak diren ariketak eta proba interaktiboak, irakasleak ikasleen bilakaeraren jarraipena egin dezan.

iPad

•G omendatutako aplikazioak, proiek-tuaren IKT-IET planaren osagarri direnak.

11

Inklusioa eta aniztasuna kontuan hartzea

12

Funtsezkoena Oinarrizko ezagutzen bilduma, ikasleek ezarritako irteeraprofila lor dezaten. Irakasleak lagungarri izango ditu, behar dituen erritmora eta sakontasunera egokitzeko eta metodologia aktiboak zuzen erabiltzeko.

Indartzeko fitxak Unitatean zehar ikasitako ezagutzak praktikatzea da helburua. Edukiak indartu behar dituzten baina hezkuntza-beharrizan berezirik ez duten ikasleei zuzenduta dago.

1. fitxa Izen-abizenak: .........................................................................................................................................................................................................................................

Maila: ................................................................................................................................................................................................

Data: ...........................................

MATERIA ETA BERE PROPIETATEAK

A Osatu honako kontzeptu-mapa hau:

baitira.

Honako hau duen guztia da

propietate

honako hauek bereiz ditzakegu esaterako

propietate

B Erlazionatu honako bolumen- eta edukiera-neurri hauek.

10–6 l

103 l

1 m3

1l

10–3 l

1 mm3

1 ml

1 kl

1 l

1 dm3

1 cm3

C Adieraz ezazu honako bolumen hauek zein unitaterekin neurtuko zenituzkeen: © ANAYA / HARITZA. Fisika eta Kimika DBH 3. Baimenduriko material fotokopiagarria.

1. Igerileku bateko ur-bolumena. .................................................................................

2. Paziente bati injektatzen zaion medikamentu-bolumena. .......................................

3. Ikasgela barruan dagoen aire kantitatea. ................................................................

4. Egunero edan beharreko ur-bolumena. ..................................................................

D Adierazi honako neurri hauek SIko unitateetan, eta esan propietate orokorrak edo espezifikoak diren, estentsiboak ala intentsiboak.

1. 5 °C. ........................................................................................................................

2. 2,3 g /ml. .................................................................................................................

3. 70 g. ........................................................................................................................

Sakontzeko fitxak

4. 6 dm3. .....................................................................................................................

133

Fitxa hauetan, ikasleek hainbat ariketa izango dituzte, oinarrizko konpetentzietan sakontzeko. Ezagutzak eskuratu dituzten ikasleekin erabiltzeko aukera izango du irakasleak, edukietan gehiago sakondu dezaten.

iPad

9:45 AM

100%

3. fitxa Izen-abizenak: .........................................................................................................................................................................................................................................

Maila: ................................................................................................................................................................................................

Data: ...........................................

MATERIAREN AGREGAZIO-EGOERAK (II)

A Esan honako baieztapen hauek egia (E) ala gezurra (G) diren, eta justifikatu zure erantzuna, teoria zinetiko-molekularraren eredua erabilita:

Aniztasuna eta inklusioa lantzeko fitxen gordailua

1. Aluminio-paperez egindako bola bat eskuekin estutzen dugunean, Aluminio-geruza guztiak konprimitzea lortzen dugu.

Justifikazioa: ………………………………..………………...…………………………. ……………………………………………………………………………………………

2. Usaina urrunetik hauteman daiteke, gasa eta lurruna airean zabaltzen delako; izan ere, gas edota lurrun hori hori osatzen duten partikula artean hutsa dago.

Justifikazioa: ………………………………..………………...…………………………. ……………………………………………………………………………………………

Lagungarriak izango dira:

3. 5 ml alkohol 10 ml uretara botatzean, azken bolumena ez da 15 ml, gutxiago baizik.

Justifikazioa: ………………………………..………………...………………………….

• Material indargarria izateko.

• Edukiak ikaskuntza-erritmo guztietara egokitzeko.

•M ota askotako metodologia-estrategiak aukeratzeko eta aplikazeko.

© ANAYA / HARITZA. Fisika eta Kimika DBH 3. Baimenduriko material fotokopiagarria.

• Ikasleei neurrira egindako arreta eskaintzeko.

……………………………………………………………………………………………

4. Globo aerostatiko bat hegarazteko, nahitaezkoa da barruko airea berotzea; horrela, izan ere, dentsitatea gutxitu eta globoa igotzea lortzen da.

Justifikazioa: ………………………………..………………...…………………………. ……………………………………………………………………………………………

B Ogia egiteko, ura, irina, gatza eta legamia behar dira. Behin masa eginda, hori harrotu

arte itxaron behar da. Prozesu hori aldaketa kimiko batean oinarritzen da; bertan, legamia almidoi bihurtzen da, eta azukreak, berriz, karbono dioxido (gasa) eta alkohola.

1. Hartzidura-denbora igarota, masa harrotu egiten da. Zergatik? ……………………………………………………………………………………………

2. Masa harrotu ostean, labean sartu eta egosi egiten da. Horrela lortzen den ogia hanpatua egon ohi da. Zergatik? ……………………………………………………………………………………………

137

13

Ebaluazioa

Aurretiaz diseinatutako ebaluazio-probak Aurrejakintzak eta ikasturtean zehar izandako bilakaera ebaluatzeko: • Ezagutzak ebaluatzeko proba.

• Konpetentzien araberako ebaluazioa.

Hiruhileko bakoitzean: • E rronkarekin lotutako ebaluazio-tresnak eta portfolioaren autoebaluazioa.

• Irteera-profilaren bilakaera ebaluatzeko konpetentzien

araberako ebaluazioa.

iPad

9:45 AM

100%

Materiaren egitura Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Ikasturtea: ..............................................................

1

Data: .......................................................................

Adierazi Daltonen teoria atomikoaren inguruko honako baieztapen hauek egia (E) ala gezurra (G) diren: A. Hidrogeno-atomo guztiak berdinak dira, masa eta propietate berberak dituztelako.

B. Konposatu bateko elementuen arteko atomo kopurua beti da berdina, eta beti adierazten da zenbaki ez-osoen bidez.

C. Atomoa nukleoaz eta azalaz osatuta dago.

D. Erreakzio kimiko batean, erreaktiboetako atomoak suntsitu eta produktuetako atomoak agertzen dira.

2

Idatzi honako testu honetan falta diren hitzak: Materiaren izaera ........................ ........................-tik da ezaguna. XVI. mendean ………… …..-ek gorputzak sailkatu zituen ....................-etan, eta ez ..........................-etan.

XVIII.

mendean Du Fay-ek ....... .................. mota bereizi zituen, eta urte batzuk

geroago, elektrizitatea gorputz batzuetatik beste batzuetara igarotzen den ……………. dela esan zuen Franklin-ek. ….... mendearen bukaeran, .................-.................-ekin egindako esperimentuei esker, Thomson-ek karga elektriko ............... duen partikula

Sailkatu igorpen erradioaktiboak barneratze-ahalmen gorakorraren arabera:

4

Aukeratu zuzenak diren baieztapenak, eta zuzendu oker daudenak:

iPad

.....................................................................................................................................

................................................................................................................................

B. Izpi katodikoak desberdinak dira deskarga-hodiko gasaren arabera. ................................................................................................................................

C. Izpi katodikoek karga positiboa dute, karga mota hori duen plaka baterantz desbideratzen baitira. ................................................................................................................................

D. Elektroiaren karga coulomb batekoa da, gutxi gorabehera. ................................................................................................................................

100%

Izen-abizenak: .........................................................................................................................................................................................................................................

Maila: ................................................................................................................................................................................................ © ANAYA / HARITZA. Fisika eta Kimika DBH 3. Baimenduriko material fotokopiagarria.

A. Deskarga-hodi batean gas-partikula gutxi batzuk sartzen dira.

9:45 AM Konpetentzien araberako ebaluazioa (3. fitxa)

130 200 80Hg (1,5:1)

120 110 100 90

Neutroi-kopurua

aurkitu zuen: ..................... .

3

80

Egonkortasun-zona 120 50Sn (1,4:1)

70 60

90 40Zr

(1,25:1)

50 40 30 20 10 0

(1:1) Neutroien eta protoien arteko proportzioa

Data: ...........................................

Isotopo guztiak ez dira erradioaktiboak. Egonkorrak ez direnek bakarrik dituzte igorpen erradioaktiboak. Igorpen horien bidez, nukleo batek aldatu egiten du bere protoi- eta neutroikopurua, eta zenbait urratsetan egonkortasun aldira hurbiltzen da. Nukleo bat egonkortasunzonara heldu arteko nukleo-segidari, segida erradioaktibo esaten zaio.

Egonkortasun-zonatik gora dauden nukleoak (neutroi-proportzio handia, elektroiei dagokienez) beta igorpen bat eginez hurbiltzen dira zona horretara, eta horrek protoi-kopuru handitzen du.

0 10 20 30 40 50 60 70 80 Protoi-kopurua

1. Grafikoaren lerroak adierazten duen «elektroi-kop./protoi-kop.» proportzioa 1 da.

Grafikoan oinarrituz, aukeratu egia dioten esaldiak: a) Protoi- eta elektroi-kopuru bereko nukleo guztiak egonkorrak dira.. b) Protoi- eta elektroi-kopuru bera eta 20tik beherako atomo-zenbakia duten nukleoak egonkorrak dira. c) Atomo- eta masa-zenbaki bera duten nukleoak egonkorrak dira. d) Ca-40 (ZCa = 20) isotopoa ez da isotopo erradioaktiboa.

2. Eztainu-50a nukleo egonkorraren adibidea da, eta 1,4:1 neutroi/protoi-proportzioa du. Egiaztatu neutroi-protoi-proportzioa grafikoan adierazitakoa dela.

© Grupo Anaya, S. A. Inprimatzeko baimena duen materiala.

3. Plutonioa elementu kimiko erradioaktibo artifiziala da, eta erreaktore nuklearretan sortzen da. 94 atomo-zenbakia du. Haren 16 isotopoetatik, garrantzitsuena 239a da. Kokatu plutonioaren isotopo hori grafikoan.

14

4. Laukian torio-252aren, uraino-238aren eta uranio-235aren segida erradioaktiboetako batzuk ageri dira. Azaldu zergatik alda252 224 220 208 90 Th 88Ra 86Rn 82 Pb tzen den elementu kimikoaren ikurra segida bakoitzean.

238 226 222 206 92 U

88Ra

86Rn

235 92 U

223 88Ra

219 86Rn

5. Zer alde dago laukiko hiru segida erradioaktiboen amaieren artean, 206 207 82 Pb y 82 Pb ?

82 Pb

207 82 Pb

208 82

Pb,

Eta gainera...

•P ortfolioa lantzeko gida bat. Ikasleei ikasturteko portoflioa prestatzen eta erabiltzen lagunduko dieten oinarrizko zenbait oharrekin.

•E baluaziorako, autoebaluaziorako eta koebaluaziorako tresnen gordailua. Adituek diseinatutako errubrikak, ituak eta beste tresna batzuk, irakasleak ebaluazioa, autoebaluazioa eta koebaluazioa egiteko.

•D okumentaziogunea. Errubrikak diseinatzeko orientabideak eta kanpo-ebaluazioen gordailua.

Zer den eta zertarako

erabiltzen dugun Ikasturtearen hasiera

Portfolioarekin lan egiteko gida

Lanproposamenak Sarrera

Unitate bakoitzerako

Orientazioak Fitxak

Orientazioak Fitxak

Ikasturtea amaitzeko

Ebaluaziotresnak

15

Programazioa, proposamen didaktikoa eta proiektuari buruzko dokumentuak

Mundua helburu proiektuaren gakoak •P roiektuan garatzen diren gakoei eta metodologia aktiboei buruzko dokumentazio zabala.

Proposamen didaktikoa • Proposamen didaktikoaren pdf-bertsioa.

Programazioak. Honako hauen Word- eta pdf-bertsioak: • Proposamen didaktikoa.

• Programazioa unitateka.

• Ebaluazio-erregistroak.

iPad

9:45 AM

4

100%

Substantzia kimikoak

ARLOAREN KONPETENTZIA ESPEZIFIKOAK 1. Inguruneko fenomeno fisiko-kimiko nagusiak zergatik gertatzen diren ulertzea eta lege eta teoria zientifiko egokien arabera azaltzea.

2. Ikasleek egindako behaketak galdera gisa adieraztea, horiek azaltzeko hipotesiak formulatzea eta hipotesi horiek esperimentazio zientifikoaren, ikerketaren eta ebidentzien bilaketaren bidez frogatzea.

3. Fisikaren eta kimikaren oinarrizko erregela eta arauak aise maneiatzea IUPACen hizkuntzari dagokionez, hizkuntza zientifikoaren izaera unibertsala eta herrialde eta kultura desberdinen arteko komunikazio fidagarriaren beharra aitortzeko ikerkuntzan eta zientzian.

4. Plataforma teknologikoak eta askotariko baliabideak modu kritikoan eta eraginkorrean erabiltzea, bai banakako lanerako, bai talde-lanerako, sormena, garapen pertsonala eta ikaskuntza indibidual eta soziala sustatzeko, informazioa kontsultatuz, materialak sortuz eta ikaskuntza-ingurune guztietan eraginkortasunez komunikatuz.

5. Elkarlanaren berezko estrategiak erabiltzea berdinen arteko hazkundea sustatzeko komunitate zientifiko kritiko, etiko eta eraginkor baten oinarri ekintzaile gisa; ulertzeko zientziak zer-nolako garrantzia duen gizartearen hobekuntzan aurrerapen zientifikoen ondorioetan, osasunaren zaintzan eta ingurumenaren kontserbazio iraunkorrean.

6. Zientzia etengabe aldatzen ari den eraikuntza kolektibo gisa ulertzea; eta eraikuntza horretan, zientzian diharduten pertsonek parte hartzeaz gain, gainerako gizartearen elkarreragina ere behar dela onartzea, aurrerapen teknologikoan, ekonomikoan, ingurumenekoan eta sozialean eragina duten emaitzak lortzeko.

OINARRIZKO JAKINTZAK 1. MAILATIK 3. MAILARA

ZER IKASIKO DUGU?

A. Oinarrizko trebetasun zientifikoak

Hasierako orrialdea

• Ikerketa zientifikoaren berezko metodologiak erabiltzea.

• Lan esperimentala egitea eta ikerketa-proiektuen ekintzailetza, behaketetan oinarrituta baliozko inferentziak egiteko eta baldintza esperimentaletatik harago doazen ondorio egokiak eta orokorrak ateratzeko, ondoren agertoki berrietan aplikatzeko.

• Ikaskuntza zientifikoko hainbat ingurune eta baliabide erabiltzea, hala nola laborategia edo ingurune birtualak; materialak, substantziak eta tresna teknologikoak behar bezala erabilita.

• Hizkuntza zientifikoa erabiltzea, hainbat zientzia- eta ikaskuntzaingurunetan komunikazio arrazoitua lortzeko.

• Informazio zientifikoa interpretatzea eta ekoiztea, hainbat formatutan eta askotariko bitartekoetatik abiatuta.

Bideoa: «Hasi aurretik».

Aurkezpena: «Zer jakin behar duzun».

• Nekazaritzako produktuen ekoizpena eta prozesatzea • GJH konpromisoa

Taula periodiko interaktiboa.

Infografia: «Substantzia sinpleak, konposatuak, elementuak».

Aurkezpena: «Elementu kimikoen historia laburra».

Ebatzitako ariketa: «Taldeak eta periodoak».

Bideokontzeptua: «Sistema periodikoko elementuak».

Ariketa interaktiboak.

Aurkezpena: «Oinarrizko ideiak. Substantzia sinpleak eta konposatuak».

Substantzia sinpleak eta konposatuak • Materiaren adreiluak • Elementu naturalak eta artifizialak • Elementu kimikoak eta substantzia sinpleak • Talde handiak sistema periodikoan

Bideokontzeptua: «Lotura kimikoa».

Aurkezpena: «Atomoen arteko loturak».

Ebatzitako ariketa: «Oxigeno ioia».

Infografia: «Zortzikotearen erregela».

Aurkezpena: «Oinarrizko ideiak. Atomoak lotu egiten dira».

Atomoak lotu egiten dira • Lotura kimikoa • Gas nobleak eta zortzikotearen erregela • Gas nobleen konfigurazioa lortzeko moduak

Ariketa interaktiboak.

Aurkezpena: «Oinarrizko ideiak. Lotura kimikoa».

Lotura kimikoak • Ioien karga elektrikoak • Lotura ionikoa • Atomo loturak elektroiak elkarbanatuz

Aurkezpena: «Ur molekula».

Simulazioa: «Eraiki molekula bat».

Infografia: «Molekulak, solido amorfoak eta kristalak».

Molekulen bisorea: «Substantzia molekularrak», «Kristal kobalenteak», «Kristal ionikoak» eta «Kristal metalikoak».

Aurkezpena: «Oinarrizko ideiak. Molekulak eta kristalak».

Molekulak eta kristalak • Molekulak • Kristalak

• Kultura zientifikoak eta zientzialariek zer-nolako garrantzia duten baloratzea gizarteak aurrera egin eta hobetu ahal izateko fisikaren eta kimikaren historian eta gaur egun izan diren mugarri nabarmenetan.

Ebatzitako ariketak: «Masa molekularra» eta «Formula-unitatearen masa».

Ariketa interaktiboak.

Aurkezpena «Oinarrizko ideiak. Formula kimikoak».

Formula kimikoak • Formula kimikoak • Formula kimikoen interpretazioa • Masa molekularra eta formula-unitatearen masa

B. Materia

Industria, biomedikuntza eta teknologiako erabilerak

• Sistema materialekin lotutako esperimentuak egitea, horien propietateak, osaera eta sailkapena ezagutzeko eta deskribatzeko.

Dokumentuak: «Mikrobiologian aritu nahi duzu?», «Ingurumen-ingeniaritzan aritu nahi duzu?» eta «Nahi al duzu femtokimikako kimikari espezialista izan?».

Animazioak: «Karbono nanohodiak» eta «Fulerenoa».

Ariketa interaktiboak.

Aurkezpena: «Oinarrizko ideiak. Industriako, biomedikuntzako eta teknologiako erabilerak».

• Industriako erabilerak • Biomedikuntzako erabilerak • Teknologiako erabilerak

• Konposatu kimiko nagusien aplikazioak, eraketa eta propietate fisiko eta kimikoak baloratzea.

Zientzia-lantegia

• Hizkuntza zientifiko komun eta unibertsal batean parte hartzea, substantzia sinpleen, ioi monoatomikoen eta konposatu bitarren formulazioaren eta nomenklaturaren bidez, IUPACen nomenklatura-arauen bidez.

• Ikerketa-proiektua: Ongarriak eta lehergaiak • Lan praktikoa: Substantzia sinpleak eta konposatuak Aurkezpena: «Ikasteko».

Amaierako autoebaluazioa.

Funtsezkoena.

Zenbakizko ariketen soluzioak.

Ebaluazioa.

Itzala uzten duten erronkak

• Ulertu • Hausnartu • Probatu zure konpetentziak

100%

26

U4

1

Sustancias simples y compuestas

1.1 Los ladrillos de la materia

1.3 Elementos químicos y sustancias simples

Hemos estudiado que la materia está compuesta de átomos, y los distintos tipos de átomos se ordenan según su número atómico en el sistema periódico de los elementos. Muchos de estos elementos químicos se conocen desde la Antigüedad y otros fueron descubiertos una vez que la química alcanzó la entidad de ciencia. Pero ¿cómo fue posible descubrir distintos tipos de átomos antes de conocer siquiera su existencia?

Es importante tener presente que la denominación «elemento» puede referirse tanto al tipo de átomo con el mismo número de protones (es decir, con el mismo número atómico), o bien a la sustancia simple formada por átomos de este tipo. Para evitar que haya confusión, en muchas ocasiones en este libro utilizaremos el término «elemento químico» para denominar al tipo de átomos y no a la sustancia simple. Por ejemplo, el hierro es la sustancia simple formada por átomos del elemento químico hierro.

Para responder a la pregunta anterior, es necesario acudir a una clasificación de las sustancias en función de su composición y determinar si es posible o no descomponer la sustancia:

De forma complementaria a la agrupación de los elementos químicos en familias o grupos, y en períodos, y atendiendo a ciertas propiedades, podemos clasificar los elementos químicos en: • Metales. La mayoría de los elementos químicos (los representados en color azul en la imagen inferior) son metálicos. Los átomos metálicos pierden electrones con facilidad y, por tanto, forman cationes.

1.2 Elementos naturales y artificiales

Identifica las entidades elementales

De forma general, se puede afirmar que los elementos químicos cuyo número atómico es inferior o igual al del uranio (Z = 92) corresponden a átomos que se encuentran en la corteza terrestre formando sustancias simples o compuestas. Su descubrimiento pasó necesariamente por aislar las sustancias simples formadas por cada uno de ellos.

Observa la imagen de la clasificación de las sustancias puras, en la que cada esfera representa un átomo. ¿Cuál dirías que es la entidad elemental que forma cada una de las sustancias?

El resto de los elementos químicos conocidos se han obtenido por medio de la desintegración radiactiva de otros o en aceleradores de partículas.

Su descubrimiento no ha implicado aislar la sustancia simple, sino observar directamente el átomo.

Vuelve sobre esta pregunta al finalizar la unidad.

Sustancia simple o compuesto

2

5

115

113 26

No

Sustancia simple

Fe

44

Nh Co Ni 28

27

NIHONIO

46

45

29

Cu

47

77

109

Os Hs

Ir

Mt

B

13

Al

McGa

30

Zn

31

MOSCOVIO

48

Ru Rh Pd Ag Cd

76

108

49

In

6

7

C

14

Si

32

Ge

50

Sn

N

15

117 P

33

8

O

16

9

F

17

S 118 Cl

Sb

34

52

Te

35

Semimetales

83

84

85

86

115

116

117

118

Bi

Po

At

Gases nobles

Metales

COMPRENDE, PIENSA, INVESTIGA…

K

Rn

1 Explica la diferencia entre sustancia sim-

No metales

ple y elemento químico. Pon un ejemplo de cada uno.

He

H

Xe

82

114

Pb

B

Be

Na Mg

54

81

113

Tl

Li

Ar

36

I

80

112

Au Hg

Unitate hau abiatzeko, materia atomoz soilik eratuta dagoela hartuko dugu oinarrizko ideia moduan, eta horregatik aipatzen dira lehenengo atal honetan materiaren adreiluak.

• No metales. Al contrario de lo que puede parecer por su nombre, los elementos químicos que se denominan «no metales» no son todos aquellos que no son metales, sino que se trata tan solo de los diez elementos representados en amarillo. Estos átomos forman aniones.

Ne

18

OGANESÓN

53

79

111

Pt

Ds Rg Cn Uut

Al

Ca

Sc

Rb

Sr

Y

Cs

Ba La

Hf

Ta

Re Os

Ir

Pt

Fr

Ra Ac

Rf

Ti

Db Sg Bh Hs

Mt

Ds Rg Cn

Zr

V

Cr Mn Fe

Nb Mo Tc W

Co

Ni

Cu

Zn

C Si

Ga Ge

Ru Rh Pd Ag Cd

O

N P

F

S

As

Cl

Se Te

I

Ne Ar Kr

Sn Pb

Bi

Po

At

Fl

Mc

Lv

Ts

Er

Tm Yb

Lu

Es Fm Md No

Lr

Nh

Sb

Br

In Tl

Dy Ho

Au Hg

Xe Rn

2

Consulta la tabla periódica interactiva que te ofrecemos en anayaedu­ cacion.es y contesta: ¿cuántas filas y columnas tiene el sistema periódico de los elementos químicos?

3 Indica si los elementos químicos siguientes son metales, no metales, gases nobles o semimetales:

Fl Uup Lv Uus Uuo

a) Fósforo, cloro y carbono.

Lantanoides

Ce

Pr

Actinoides

Th

Pa

Nd Pm Sm Eu Gd Td U

Np Pu Am Cm Bk

Cf

Ariketa honen ebazpena hurrengo epigrafea lantzeko abiapuntua izango da. Ikasleek dauden hiru lotura motei buruzko informazioa bilatuko dute: ionikoa, kobalentea eta metalikoa, eta atomoek zortzikote elektronikoaren bidez egonkortasun elektronikoa eskuratzeko duten joerarekin erlazionatuko dituzte. Lotura kobalentea eta metalikoa «elektroiak partekatuz» tituluaren azpian kokatuko dituzte, eta lotura ionikoa, «katioien» eta «anioien» azpian.

METODOLOGIA-IRADOKIZUNAK

• Semimetales. Las sustancias simples formadas por estos elementos químicos comparten con los metales ciertas propiedades, pero presentan también propiedades de las sustancias no metálicas. Son los elementos químicos representados en color verde en la tabla inferior.

He

10

Ts Br OgKr

As Se TENESO

51

78

110

Los nuevos elementos químicos descubiertos en los últimos Busca información años ya tienen nombre y símbolo. sobre los nombres de los nuevos elementos químicos. ¿Qué criterios se establecen para nombrarlos?

Lotura kimikoa motak ikertu

Substantzia sinpleak eta konposatuak

HH ¿A qué grupo pertenece el hidrógeno? ¿Presenta las mismas propiedades que los metales?

• Gases nobles. Se trata de los elementos del grupo 18 de la tabla periódica. Las sustancias formadas por estos elementos químicos son gaseosas y están formadas por átomos que no están unidos entre sí. Estas características permiten explicar la carga de los iones y la forma en la que el resto de los elementos químicos se unen entre sí.

Los grupos de elementos en el sistema periódico

Sustancia pura ¿Se puede descomponer en otras sustancias por procesos químicos?

Sí

Compuesto

Tanto los compuestos como las sustancias simples están formados por entidades idénticas entre sí. La diferencia es que las que constituyen los compuestos están formadas por dos o más átomos diferentes.

Analiza el grupo del hidrógeno

1.4 Grandes grupos en el sistema periódico

• Sustancias simples, si las unidades que las componen están formadas por átomos del mismo elemento químico. Por tanto, este tipo de sustancias no se descomponen en otras más sencillas.

• Sustancias compuestas, o compuestos, si están formadas por la unión de átomos de diferentes elementos químicos. Las sustancias compuestas se pueden descomponer en sustancias simples; por ejemplo, el agua puede descomponerse en dioxígeno y dihidrógeno.

b) Magnesio, calcio y cinc. c) Argón, xenón y radón. d) Boro, silicio y germanio.

99

98

IKTak Gure ikasleen ezagutzak sakontzeko bitarteko gisa gako hori erabiltzea proposatzen da, askotariko galderak eginez eta kimikara modu ez hain teknikoan hurbilduz. Hainbat bilaketa-aukera gomendatu daitezke soluzioa aurkitzeko, eta aurkitzen dituzten emaitzak alderatu ditzatela eta ondorioak atera.

Gainera, anayaharitza.es webgunean taula periodiko interaktibo bat dute, elementu kimikoen propietateak kontsulta ahal izateko unitatea aztertzen duten bitartean.

Epigrafearen lehenengo zatian, substantzia sinplearen eta konposatu edo substantzia konposatuaren arteko aldea azalduko dugu. Unitate honetan, bereizketa hori substantziaren konposiziotik abiatuta egiten da; orain arte, nahasteen itxura homogeneo eta heterogeneoari erreparatuta egin izan da; baita analogia faltsuen arabera ere, hala nola nahasketa homogeneoaren eta oinarrizko substantziaren artekoa, eta nahasketa heterogeneo eta konposatu kimikoaren artekoa. Ikasturtearen puntu honetan, eduki horiek berrikustea komeni da.

Ulertu, pentsatu, ikertu...

4 «Landu irudia» atalean gas nobleen konfigurazio elektronikoa erakusten den ilustraziotik abiatuta, ikasleek gauza bera egin behar dute 17. taldeko lehen hiru elementuekin, eta horrela marraztu: • Fluorra, bi elektroi lehen geruzan eta zazpi bigarren eta azkenekoan.

Konposatu kimikoen hainbat adibide aurkeztea iradokitzen dugu, egunerokoan erabiltzen ditugunak; hala nola ura, alkohola, glizerina, amoniakoa, oxigenoa, nitrogenoa eta abar. Eta azalpena laguntzeko, horien formulak eta lehen orrialdearen amaierako eskema erabiltzea. Horrela, gainera, «Formulazio eta nomenklatura kimikoa» eranskineko edukiak sartuko ditugu.

• Kloroa, bi elektroi lehen geruzan, zortzi bigarrenean eta zazpi hirugarren eta azkenekoan.

• Bromoa, bi elektroi lehen geruzan, zortzi bigarrenean, hemezortzi hirugarrenean eta zazpi laugarren eta azkenekoan.

«Elementu» hitzak har ditzakeen esanahi desberdinak azaltzen dira; izan ere, liburu honetan elementuari erreferentzia egiteko substantzia sinplea erabili bada ere, ohikoa da elementu izendapena elementu kimikoa zein substantzia sinplea izendatzeko erabiltzea.

Azkenik, taula periodikoko elementuen sailkapena talde handitan erakusten dugu. Komeni da nabarmentzea elementu ez-metaliko guztiak ez direla ezaugarri berekoak, eta erdi-metal eta gas nobleetan sailkatzen direla. Vennen diagrama erabiltzea oso lagungarria izan daiteke.

SOLUZIOAK Oinarrizko entitateak identifikatu Oinarrizko entitatearen kontzeptua irudikatzeko, eguneroko adibideak erabil ditzakegu. Horretarako, galdera irekia egin dakioke taldeari, ikasle bakoitzak kontzeptu horren egitura mental propioa sor dezan. Hona hemen adibide batzuk: adreilu bat horma batean, letra bat letra-zopa batean edo ikasle bat ikasgela batean.

9

9:45 AM

Sarrera egin ondoren, ikasle bakoitzak ondorioztatu ahal izango du lehen irudiaren oinarrizko entitatea hiru atomoko multzo bat dela, eta bigarrenarena, atomo solteak. Unitatea amaitzean, berriro ariketa honetara itzulita, lehenengo kasuan molekula bat ageri dela ulertuko du, eta bigarrenean, gas noble baten atomoak.

F

17

Cl

35

Br

Ariketa honetatik atera beharreko ondorioa da hiru elementuek zazpi elektroi dituztela azken geruzan.

5 Ikasleek gauza izan beharko lukete fluidoen dentsitatea eta horien flotagarritasuna plastikoen era-

bilera ludikoak (puxikak puztu eta airean aske hegan egiten uztea) ingurumenean eragiten duen kutsadurarekin lotzeko.

Hidrogenoaren taldea aztertu

6 Ariketa honen helburua da transmitituriko ezagutza hau erabilgarria dela baldintza jakin batzuetan

Ikasleei elementu kimikoek taula periodikoan duten sailkapenari buruzko azalpenak ematen hasteko, hidrogenoari buruzko bi galdera egitea proposatzen da, taula horretan oso ondo kokatzen ez dakigun elementua baita. Talde handian lan egin daiteke, ideia-jasa bat eginez, edota informazioa bilatuz eta partekatuz.

eta, gainera, aldatu egiten dela teknika esperimentalak aldatzen diren neurrian. Bestalde, SINC agentzia proposatzen da informazio zientifikoari buruzko iturri fidagarritzat.

Ulertu, pentsatu, ikertu...

1 Substantzia sinplea elementu kimiko beraren atomoez osatutako substantzia bat da, hau da, zenbaki

atomikoaren balio bera duten atomoez; elementua, berriz, zenbaki atomiko bera duten atomoen multzoa da. Elementuaren adibide bat oxigeno-atomoa da (Z = 8), eta elementu horren atomoz osatutako substantzia kimiko bat ozonoa da (O3).

2 El sistema periódico tiene 18 columnas, o grupos, y 7 filas, o períodos.

3 a) Ez-metalak; b) Metalak; c) Gas nobleak; d) Erdi-metalak.

U4

3

3.1 Cargas eléctricas de los iones Mediante la regla del octeto se puede justificar que los iones de ciertos elementos químicos tengan una determinada carga eléctrica. Por ejemplo, el aluminio forma cationes Al3+; el bario, Ba2+; el cloro, aniones Cl–, y el azufre, S2–. Esto es así porque, de este modo, estos elementos alcanzan la configuración electrónica del gas noble más cercano.

Enlace químico

Podemos conocer la carga del ion aplicando esta secuencia: • A partir del grupo del sistema periódico deducimos el número de electrones en la última capa.

• Conociendo el número de electrones de la última capa, sabremos cuántos le faltan o le sobran para tener los mismos que el gas noble más próximo y, con ello, la carga del ion que se forma.

TRADUCIR

3.2 Enlace iónico Hemos visto, en cursos anteriores, que una de las formas en que la materia adquiere carga eléctrica es mediante el intercambio de electrones entre los átomos que la forman. Por tanto, para que se forme un anión es necesario que simultáneamente se forme un catión, produciéndose el intercambio de electrones entre ambos.

Cuando este intercambio ha ocurrido, existen dos iones de cargas contrarias, lo que da lugar a la atracción eléctrica entre ambos.

Un enlace iónico es el resultado de la fuerza de atracción entre cationes y aniones por ser las cargas de estos de signo contrario.

3.3 Uniones de átomos compartiendo electrones Algunos átomos se unen a otros compartiendo electrones entre ellos, lo que puede dar lugar a dos tipos de uniones, o enlaces, totalmente diferentes: el enlace covalente y el enlace metálico.

Las sustancias que presentan enlace covalente tienen propiedades físicas y químicas muy diferentes a las de las sustancias con enlace metálico.

• Enlace covalente. Es la unión entre dos átomos de elementos del grupo de los no metales, que pueden ser del mismo elemento químico o de elementos químicos diferentes, los cuales comparten pares de electrones.

Los electrones que se comparten pertenecen a la vez a ambos átomos, ya que son atraídos por cada uno de los núcleos de los dos átomos enlazados. Se trata de un tipo de unión muy estable y, por tanto, muy difícil de separar.

• Enlace metálico. Es la unión de los átomos de un mismo metal resultado de que todos ellos comparten de forma colectiva algunos de sus electrones.

EJERCICIOS RESUELTOS

1 Indica qué tipo de ion formará el berilio a partir de la información sobre su ubicación en el sistema pe­ riódico. ¿A qué gas noble corresponde la corteza electrónica del ion formado?

El berilio está en el segundo grupo y segundo pe­ ríodo, por lo tanto su capa de valencia es la segunda y tiene dos electrones. Formará un catión Be2+ al perder estos dos electrones y quedar con la misma distribución de electrones en su corteza que el helio.

METODOLOGIA-IRADOKIZUNAK

2 Utilizando el método que hemos aprendido para justificar la carga de iones, indica qué tipo de ion forma el hidrógeno.

El hidrógeno tiene un electrón en su capa de valencia, por lo que puede: – Ganar un electrón y que su corteza quede como la del helio, formando H–.

Atal honetan, aurreko epigrafeko eskema berari jarraituko diogu: alde batetik, elektroiak galdu edo irabaztearen ondorioz eratzen den lotura mota, lotura ionikoa, eta, bestetik, lotura kobalentea eta metalikoa, elektroiak partekatzen direna.

– Perder un electrón y quedar sin electrones, formando H+. Este ion del hidrógeno se conoce también como protón.

Estructura del enlace covalente y el enlace metálico +

Veremos, a continuación, que el enlace iónico no se produce en dos iones aislados, sino entre un gran número de ellos.

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

Carga de iones a partir de su posición en el SI 1 1

U4

2

2.1 El enlace químico

Las observaciones anteriores se resumen en la regla del octeto:

Las sustancias simples, como el dicloro, Cl2, y las compuestas, como el amoníaco, NH3, están formadas por entidades elementales que son el resultado de la unión entre átomos, unión que se denomina enlace químico y se produce porque los átomos enlazados son más estables que los átomos aislados, salvo en el caso de los gases nobles, como veremos a continuación.

Los átomos se unen

Un enlace químico es el resultado de la fuerza de atracción que une dos átomos.

2.2 Gases nobles y regla del octeto Si los átomos de los gases nobles no se unen es porque son estables aislados. Observando las características de estos átomos podemos concluir que su estabilidad proviene del número de electrones de su última capa: • El helio (Z = 2), primer gas noble, tiene dos electrones en su última capa.

Como esa capa es la única que tiene, esta estará llena.

Extrae conclusiones Explica el diferente color utilizado para ilustrar los electrones de los gases nobles de la imagen.

• El resto de los gases nobles poseen ocho electrones en su última capa, pero no todos tienen su último nivel lleno. De todos ellos, solo el neón tiene su última capa de electrones completa.

A partir del neón, los gases nobles no tienen su última capa al completo debido al orden en el llenado de las capas, que se estudiará en otros cursos.

Configuración electrónica de los gases nobles

Los átomos se unen entre sí de tal modo que, como resultado de la unión, posean ocho electrones en su última capa, salvo el H, Li y Be que se quedan con dos electrones.

2.3 Formas de alcanzar la configuración de gas noble

Pero hay átomos muy alejados de un gas noble en el sistema periódico, por lo que tendrían que ceder o ganar un número excesivo de electrones.

En estos casos ocurre que dos o más átomos comparten electrones entre sí, para cumplir la regla del octeto.

Gases nobles

A partir de las formas de conseguir ocho electrones en la capa de valencia que se muestran en el organizador visual, se obtienen tres tipos de enlace químico diferentes: covalente, iónico y metálico.

Investiga acerca de los tipos de enlace químico y asigna cada uno de ellos en la parte adecuada del esquema.

adquieren espontáneamente estabilidad cediendo electrones

ganando electrones

Cationes

Aniones

que tienen

compartiendo electrones

para adquirir Ocho electrones en su última capa

2

He HELIO

10

Ne NEÓN

18

Ar

ARGÓN

36

Kr

COMPRENDE, PIENSA, INVESTIGA…

4 Haz un esquema de la corteza de los átomos de los tres primeros períodos del grupo 17 de la tabla periódica. ¿Qué conclusiones extraes?

KRIPTÓN

5 El helio y el neón tienen su última capa de electrones completa; sin embargo, el argón y el kriptón no tienen esta capa completa, aunque sí poseen ocho electrones en ella.

En siguientes cursos verás que esta es una primera aproximación a la regla del octeto, que como veremos, es la regla que predice la formación de uniones entre átomos.

Los globos de helio flotan en el aire, ya que este gas es menos denso que la mezcla de gases que forman el aire. ¿Crees que es conveniente lanzar globos de helio en un evento sobre medioambiente? Explica tu postura al respecto mediante una redacción.

6

«Los gases nobles […] normalmente se encuentran en la naturaleza en forma aislada pues su capacidad para reaccionar con otros elementos y formar compuestos es muy reducida. Pero no nula y en el laboratorio se ha estudiado un buen número de moléculas formadas por gases nobles». Agencia SINC, diciembre, 2013.

101

5. jarduerari dagokionez, komeni da ikasleei gogoraraztea anayaharitza.es webgunean «Hizkuntza-plana» atala dagoela, eta bertan argudio-testua idazteko moduari buruzko beharrezko informazioa aurkituko dutela.

IKTak Gure ikasleen ezagutzak sakontzeko gako hori erabiltzea proposatzen da, kimikarekin lotutako denetariko galderak eginez. Ikasleei informazioa kontrastatzea gomendatu diezaiekegu, beren ondorioak ateratzeko.

iPad

16

METODOLOGIA-IRADOKIZUNAK Epigrafe honetan lotura kimikoaren oinarriak azalduko ditugu, eta, beraz, eskala subatomikora itzuliko gara (atomoaren azalaren eskalara), lotura mota bakoitzaren atzean zer mekanismo dagoen ulertzeko. Eduki nahiko konplexua dela eta hurrengo ikasturteetan sakonago aztertuko dugula kontuan hartuta, hemen konfigurazio elektronikoei buruzko azalpen sinplifikatua egingo dugu. Horretarako, komeni da gogoratzea aurreko unitatean elektroiekin geruzak energia mailen arabera betetzeari buruz ikasitakoa.

Busca el origen de esta información y analízala.

Hizkuntza-plana

30

Li

LITIO

Zortzikotearen erregela ikusiko dugu egonkortasun atomikoa lortzeko irizpide gisa. Gas nobleak atomo egonkorren adibidetzat hartzen dira, azken geruzan dituzten zortzi elektroiengatik, eta talde horretako lehen lau elementuen elektroien banaketa irudikatzen da. Gainera, atomo batek egonkortasun hori lortzeko zer egingo duen azaltzen da: anioi bat eratu, katioi bat eratu edo elektroiak partekatu.

Horretarako, bigarren orrialdeko eskema erabiltzea gomendatzen da.

2

16 8

4

Be

SODIO

K

16

3

MAGNESIO

20

Ca

CALCIO

38

Sr

ESTRONCIO

O

OXÍGENO

BERILIO

12

Na Mg

POTASIO

Rb

Los átomos pueden ser estables como los de

3

RUBIDIO

Investiga los tipos de enlace químico

Al estudiar la corteza del átomo vimos que un átomo neutro puede ceder o ganar electrones, dando lugar a un ion. El número de electrones que cede o gana no es cualquiera, sino el necesario para que su última capa tenga los mismos electrones que el gas noble más próximo (dos en el caso del helio y ocho para el resto de gases nobles).

2

H

HIDRÓGENO

11

19

37

Formas de conseguir ocho electrones

100

Atomoak lotu egiten dira

Un átomo puede adquirir la configuración electrónica de gas noble al unirse con otro, lo que quiere decir que como resultado de esa unión el átomo tendrá tantos electrones como un gas noble. Los iones también se forman para tener el mismo número de electrones que un gas noble.

21

Sc

ESCANDIO

39

Y

ITRIO

S

AZUFRE

34

Se

SELENIO

52

Te

TELURO

17 9

F

FLÚOR

17

Cl

CLORO

35

Br

BROMO

53

I

YODO

18

He Ne

N.º electrones valencia

Ceden o ganan

Carga del ion

1

1

Ceden

+1

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

NEÓN

Ar

ARGÓN

36

Kr

KRIPTÓN

2 13

2

Ceden

+2

3

Ceden

+3

16

6

Ganan

–2

17

7

Ganan

–1

54

Xe

XENÓN

Los elementos de los grupos más próximos al grupo 18 (gases nobles) ceden o ganan un número de electrones igual o inferior a cuatro, formando iones. De esta manera consiguen tener el mismo número de electrones que el gas noble más cercano. Así, el flúor ganará un electrón, formando F–, y el magnesio perderá dos, dando lugar a Mg2+.

102

Grupo

HELIO

10

18

Lo expuesto aquí sirve para conocer la carga de los iones de los elementos de los grupos de esta tabla.

Para el resto de elementos del sistema periódico, pues también hay elementos de otros grupos que forman iones, la deducción de la carga no es tan sencilla, como verás si estudias química en cursos superiores.

El agua, H2O, está formada por un átomo de oxígeno que está unido a dos átomos de hidrógeno, compartiendo con cada uno de ellos un par de electrones.

Lotura kimikoa

El enlace metálico se basa en la atracción de cada uno de los átomos cargados de la red con los electrones que ceden al conjunto.

COMPRENDE, PIENSA, INVESTIGA…

7 Deduce qué carga tendrán los iones de los elementos si-

8 Indica si es posible que las siguientes parejas de átomos

guientes, refiriéndolos al gas noble más cercano en el sistema periódico: a) Cloro. b) Potasio. c) Boro. d) Oxígeno.

se unan, atendiendo a la carga de los iones que forman: a) Cloro y flúor. b) Sodio y litio.

103

Ikaskuntza hori osatzeko, sistema periodikoko talde bakoitzaren balentzia nagusia zein den buruz ikastea gomendatzen da, «Formulazio eta nomenklatura kimikoa» eranskinaren edukietan erakusten da.

Komenigarria da bertan agertzen diren ioien gainerako kargen zergatia azaltzea (balentzia ionikoa), kontuan izanda ikasturte honetan gertakari horiek azaltzen ez dituen eredu bat erabiltzen bada ere (elektroi-geruzen eredua), hurrengo ikasturteetan beste eredu bat eta beste irizpide batzuk aztertuko dituztela metal baten eta ez-metal baten balentziak ezartzeko.

Irudia erabil daiteke nabarmendutakoak ez diren beste elementu batzuen atomoetatik sortutako ioien karga ondorioztatzeko. Kontuan hartuko da 1., 2., 13., 16. eta 17. taldeetako elementuak bakarrik azalduko direla.

Bestalde, lotura kobalenteari dagokionez, atal honetan hurbildu baino ez gara egingo gai horren ikaskuntzara, ez baitira zehazki azaltzen lotura bikoitzak edo hirukoitzak. Gaitasun handiko ikasleen aniztasuna lantzeari begira, molekula diatomikoei edo konposatuei buruzko Lewisen egituren irudikapen erraz bat aurreratu dezakegu ( adibidez, metano edo amoniakoarena); eta hala badagokio, gaiaren sakontzen horretan lotura bikoitzak eta hirukoitzak ere agertuko ditugu.

Ondorioak atera

Lotura metalikoa deskribatzeko erabiltzen den eredua ere oso erraza da; izan ere, elektroiek sare metalikoan duten mugikortasuna justifikatzea baino ez da, eta gai hori ezaguna da ikasleentzat etapa honetako lehen mailatik, Teknologia irakasgaiari esker.

Azken geruzako elektroiek beste kolore bat dute, horiek erabakitzen baitute atomoen elektroiak irabazi, galdu edo partekatzeko joera. Kasu honetan, lau adibideetan gas nobleak ageri direnez, zortzi elektroi dituzte azken geruzan kasu guztietan, helioaren kasuan izan ezik: bi ditu.

Argazkian, ura egoera gaseosoan duen metalezko lapiko bat dago. Bertan, oso erraz irudikatuta ageri dira elektroiak partekatzeko bi lotura motak: kobalentea eta metalikoa; eta lotura bakoitzak elektroi horiek partekatzeko duen modu desberdina ikusten da.

SOLUZIOAK

31

PRO

GA

IEKT

KO UA AK RE

N

LOMLOEtik Mundua helburura

Bigarren Hezkuntzako irte era-profila Ikasleen irteera-profilak oinarrizko hezkuntza bukatzean ikasleek izan beharreko gako konpetentziak identifikatzen eta zehazten ditu.

Konpetentzia horiek XXI. mendeko erronkekin bat egin behar dute.

Era beran, irteera-profilak Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza amaitzean espero den lorpen-mailari buruzko orientabideak kontuan hartzen ditu.

Oinarrizko hezkuntza gainditu eta, hortaz, irteera-profila lortu duten ikasle guztiek jasotako ezagutzak erabiltzen jakitea bermatu nahi da.

Horrela, bizitzan zehar agertuko zaizkien erronkei erantzuteko gai izango dira: - Jarrera arduratsua izatea. Horretarako, ingurumenaren hondamenari buruzko kontzientzia hartu behar da, egoera hori eragiten, larriagotzen edo hobetzen dituzten zergatien ezagutzan oinarritua, ikuspegi sistemiko batetik, tokiko ikuspegitik zein ikuspegi globaletik.

- Kontsumo arduratsuarekin lotutako alderdiak identifikatzea, kontsumoak ondasun indibidualetan eta komunetan dituen ondorioak balioetsiz, beharrizanak eta gehiegikeriak modu kritikoan epaituz eta eskubide-urraketen gaineko kontrol soziala ezarriz.

- Bizimodu osasungarria izatea, organismoaren funtzio-namendua ulertuz eta organismoan eragina duten barne eta kanpo faktoreei buruzko hausnarketa kritikoa eginez, norberaren zaintzan, gainerako pertsonen zaintzan eta osasun publikoaren sustapenean erantzukizun pertsonala eta soziala bere gain hartuz.

- Espiritu kritikoa, enpatikoa eta proaktiboa izatea, ekitaterik gabeko egoerak eta bazterkeria antzemateko, horiek eragiten dituzten kausa konplexuak ulertuta.

- Gatazkak gizartearen berezko elementu gisa ulertzea, eta modu baketsuan konpondu behar direla barneratzea.

Egungo gizarteak eskaintzen dituen mota guztietako aukerak modu kritikoan aztertzea eta baliatzea, bereziki kultura digitalari dagozkionak, onurak eta arriskuak ebaluatuz eta norberaren eta taldearen bizi-kalitatea hobetzen lagunduko duen erabilera etiko eta arduratsua eginez.

Ziurgabetasuna erantzun sortzaileagoak egituratzeko aukera gisa onartzea, horrek sorrarazi dezakeen urduritasuna kudeatzen ikasiz.

Elkarlanean aritzea eta gizarte ireki eta aldakorretan elkarbizitzen jakitea, aniztasun pertsonala eta kulturala aberastasun-iturri gisa baloratuz eta beste hizkuntza eta kultura batzuekiko interesa izanez.

Proiektu kolektibo baten parte sentitzea, bai tokiko eremuan, bai esparru globalean, enpatia eta eskuzabaltasuna erabiliz.

Bizitzan zehar ikasten jarraitzeko aukera emango dioten trebetasunak garatzea; adibidez, ezagutzarekiko konfiantza, garapenaren eragile gisa, eta ezagutzaren arriskuen eta onuren balorazio kritikoa.

Honako hauek dira garatu behar diren gako konpetentziak: a) Hizkuntza-komunikaziorako konpetentzia b) Konpetentzia eleanitza c) Matematikarako, zientziarako, teknologiarako eta ingenia-ritzarako konpetentzia d) Konpetentzia digitala e) Konpetentzia pertsonala, soziala eta ikasten ikastekoa f) Konpetentzia hiritarra g) Ekintzailetzaren konpetentzia h) Kontzientzia eta kultura adierazpenen konpetentzia

18

Gako konpetentzien aplikazioari dagokionez, konpetentzia bakoitzari dagozkion deskribatzaile operatiboak definitu dira. Gako konpetentziei dagozkien deskribatzaile horiek erreferentzia-markoa dira, eta horietatik arlo, eremu edo ikasgai bakoitzeko konpetentziak zehazten dira. Deskribatzaile operatiboen eta konpetentzia espezifikoen arteko loturari esker, azken horien ebaluaziotik irteera-profilean definitutako konpetentzia nagusien lorpen-maila ondoriozta daiteke. Hortaz, etapa guztirako aurreikusita zeuden konpetentziak eta helburuak ondoriozta daitezke. Honako hauek dira deskribatzaile operatiboak:

ematen diotenak, talde osoaren parte-hartzea sustatuz, sor daitezkeen gatazkak modu baketsuan konponduz, ziurgabetasunaren aurrean egokitzeko jarrera erakutsiz eta jasangarritasunaren garrantzia balioetsiz.

Hizkuntza-komunikaziorako konpetentzia (HKK)

STEM5. Oinarri zientifikoa duten ekintzak abiarazten ditu, osasun fisikoa eta buru-osasuna eta ingurumena zaintzeko, eta etika- eta segurtasun-printzipioak aplikatzen ditu, ingurua modu jasangarrian eraldatzeko, betiere kontsumo arduratsua praktikatuz.

HKK1. Ahoz, idatziz edo zeinu-hizkuntza erabiliz komunikatzen da, hainbat testuingurutan, modu koherentean, kohesiodunean eta egokian, eta elkarrekintza komunikatiboetan lankidetza eta errespetua erabiliz parte hartzen du, informazioa trukatzeko, ezagutza sortzeko eta lotura pertsonalak eraikitzeko.

HKK2. Pertsona-, gizarte- eta hezkuntza-eremuetako ahozko, zeinuzko, idatzizko edo bestelako testu errazak ulertu, interpretatu eta balioesten ditu, unean uneko laguntzarekin, eguneroko testuinguruetan modu aktiboan parte hartzeko eta ezagutza eraikitzeko.

HKK3. Bi iturritatik edo gehiagotatik datorren informazio sinplea aurkitu, hautatu eta egiaztatzen du, irakurketa-helburuen arabera fidagarritasuna eta erabilgarritasuna ebaluatuz. Halaber, informazio hori ezagutza bihurtzen du, jabetza intelektuala errespetatzen duen ikuspuntu sortzaile eta pertsonala erabiliz.

HKK4. Bere adinera egokitutako askotariko lanak irakurtzen ditu, bere gustu eta interesetara hobekien egokitzen direnak hautatuz; ondare literarioa gozamenerako eta ikaskuntza indibidual eta kolektiborako iturritzat hartzen du; eta bere esperientzia biografikoa eta irakurlea erabiltzen du bere obren interpretazioa trukatzeko eta partekatzeko, eta literatura-asmoa duten zailtasun maila askotako testuak sortzeko.

HKK5. Bere komunikazio-ekintzak bizikidetza demokratikoaren, gatazkak elkarrizketaren bidez kudeatzearen eta pertsona guztien eskubide-berdintasunaren zerbitzura jartzen ditu, hizkuntzaren erabilera diskriminatzaileak eta botere-gehiegikeriak hautemanez, hizkuntzaren erabilera eraginkorra ez ezik, etikoa ere errazteko.

Konpetentzia eleanitza (KE) KE1. Gutxienez beste hizkuntza bat erabiltzen du, familiako hizkuntzaz edo hizkuntzez gain, komunikazio-premiei erantzuteko, modu egokian, bai bere garapenari eta interesei, bai eremu pertsonaleko, sozialeko eta hezkuntzako eguneroko egoera eta testuinguruei egokituta.

STEM4. Prozesu, arrazoiketa, erakusketa, metodo eta emaitza zientifiko, matematiko eta teknologikoen elementu garrantzitsuenak interpretatzen eta transmititzen ditu, modu argi eta zehatzean, hainbat formatutan (grafikoak, taulak, diagramak, formulak, eskemak, sinboloak…). Halaber, kultura digitala modu kritiko, etiko eta arduratsuan baliatzen du, ezagutza berriak partekatzeko eta eraikitzeko.

Konpetentzia digitala (KD) KD1. Interneten bilaketa aurreratuak egiten ditu, baliotasun-, kalitate-, gaurkotasun- eta fidagarritasun-irizpideak kontuan hartuz.

Halaber, bilaketak modu kritikoan aukeratzen eta artxibatzen ditu, jabetza intelektuala kontuan hartuz.

KD2. Etengabeko ikaskuntza-inguru digital propioa kudeatzen eta erabiltzen du, ezagutza berria eraikitzeko eta eduki digitalak sortzeko, informazioa tratatzeko estrategien bitartez, eta hainbat tresna digital erabiliz, ariketa eta beharrizan baikoitzaren arabera egokiena aukeratuz.

KD3. Tresna eta plataforma birtualen bitartez parte hartzen eta kolaboratzen du, komunikatzeko, lankidetzan aritzeko eta edukiak, datuak eta informazioa partekatzeko, bere ekintzak, presentzia eta ikusgarritasun digitala modu arduratsuan kudeatuz eta hiritartasun digital aktibo, zibiko eta burutsua garatuz.

KD4. Arriskuak ezagutzen ditu eta teknologia digitalak erabiltzean prebentzio-neurriak hartzen ditu, gailuak, datu pertsonalak, osasuna eta ingurumena babesteko. Halaber, teknologiak modu kritiko, legezkoan, seguruan, osasungarrian eta jasangarrian erabiltzeari buruzko kontzientzia hartzen du.

KD5. Aplikazio informatiko errazak eta konponbide teknologiko sortzaileak eta jasangarriak garatzen ditu, arazo zehatzak konpontzeko eta proposatutako erronkei erantzuteko, teknologia berrien garapen jasangarriaren eta erabilera etikoaren inguruko interesa eta jakin-mina erakutsiz.

Konpetentzia pertsonala, soziala eta ikasten ikastekoa (KPSII)

KE2. Bere esperientzietatik abiatuta, hizkuntzen arteko transferentziak egiten ditu, komunikatzeko eta bere hizkuntza-errepertorio pertsonala handitzeko tresna gisa.

KPSII1. Zirrarak erregulatzen eta adierazten ditu, baikortasuna, erresilientzia, autoeraginkortasuna eta ikaskuntzaren inguruko motibazioa indartuz, erronkak eta aldaketak kudeatuz, bere helburuak harmonizatzeko.

KE3. Gizartean dagoen hizkuntza- eta kultura-aniztasuna ezagutu eta errespetatzen du, eta bere garapen pertsonalean integratzen du, elkarbizitzarako eta gizarte-kohesiorako tresna gisa.

KPSII2. Gizarte-faktoreekin lotutako osasunerako arrisku nabarmenenak ezagutzen ditu eta bere ongizate fisiko eta mentalerako ohitura osasungarriak barneratzen ditu.

Matematikarako, zientziarako, teknologiarako eta ingeniaritzarako konpetentzia(STEM)

KPSII3. Gainerakoen zirrarak eta esperientziak ezagutzen eta errespetatzen ditu eta bere ikaskuntzan txertatzen ditu, talde-lanean modu aktiboan parte hartzeko, lanak eta erantzukizunak modu bidezko batean banatuz eta onartuz, eta kooperazio-estrategiak erabiliz.

STEM1. Arrazoiketa matematikoaren berezko metodo induktibo, deduktibo eta logiko batzuk erabiltzen ditu eguneroko egoeretan, eta problemak ebazteko estrategiak erabiltzen ditu, soluzioak modu kritikoan aztertuz eta prozedurak birplanteatuz, beharrezkoa den kasuetan.

STEM2. Pentsamendu zientifikoa erabiltzen du bere inguruan gertatzen diren fenomenoak ulertzeko eta azaltzeko, eta ezagutza garapenerako bidea dela ulertzen du. Horretarako, galderak egin eta hipotesiak egiaztatzen ditu, esperimentazioa eta ikerketa erabiliz, tresna eta bitarteko egokiak erabiliz, zehaztasunaren eta egiaren garrantzia balioetsiz eta zientziaren mugekiko jarrera kritikoa erakutsiz.

STEM3. Proiektuak planteatzen eta garatzen ditu, hainbat prototipo edo eredu diseinatuz, fabrikatuz eta ebaluatuz, arazo edo beharrizan jakin bat modu sortzailean eta kooperatiboan konponbidea

KPSII4. Bere ikaskuntza-prozesuaren inguruko autoebaluazioak egiten ditu, iturri fidagarrietan bilatuz, informazioa ontzat emateko, mantentzeko eta kontrastatzeko asmoz, baita ondorio esanguratsuak ateratzeko asmoz ere.

KPSII5. Epe laburreko helburuak planifikatzen ditu, eta metakognizio-prozesuak garatzen ditu, eta ezagutza eraikitzeko prozesuan bere akatsetatik ikasteko.

Konpetentzia hiritarra (KH) KH1. Bere nortasunari eta kulturari dagozkien ideia nagusiak aztertzen eta ulertzen ditu, baita kultura hori zehazten duten gertaera sozial, historiko eta normatiboak ere, arauekiko errespetua, enpatia eta berdintasuna erakutsiz. Halaber, gizarte- eta erakunde-testuinguruetan espiritu eraikitzailea du.

19

KH2. Europar Batasunaren, Espainiako Konstituzioaren eta giza eta haurren eskubideen printzipioak eta balioak aztertzen eta barneratzen ditu, eta erkidegoko jardueretan parte hartzen du (adibidez: erabakiak hartzea eta gatazkak konpontzea), jarrera demokratikoa, aniztasunarekiko errespetua, genero-berdintasunarekiko konpromisoa, gizarte-kohesioa, garapen jasangarria eta mundu-hiritartasuna lortzeko konpromisoa erakutsiz.

KH3. Gaur egungo balioei eta arazo etikoei buruz hausnartzen eta hitz egiten du, eta kultura eta sinesmen desberdinak errespetatzeko, ingurunea zaintzeko, aurreiritziak eta estereotipoak baztertzeko eta edozein diskriminazio eta indarkeria motaren aurka egiteko beharra ulertzen du.

KH4. Tokiko ekintzen eta ekintza globalen arteko mende-kotasunezko eta elkarreraginezko harreman sistemikoak ulertzen ditu, eta bizi-estilo jasangarria eta ekosozialki arduratsua du, modu kontzientean.

Ekintzailetzaren konpetentzia (EK) EK1. Beharrizanak eta aukerak aztertu, eta erronkei aurre egiten die, zentzu kritikoa erabiliz, jasangarritasunari buruz hausnartuz, eta bere ekintzek inguru hurbilean duten eragina balioetsiz, ideia eta soluzio berritzaileak, etikoak eta jasangarriak aurkezteko, eremu pertsonalean, sozialean, kulturalean eta ekonomikoan.

EK2. Norberaren indarguneak eta ahuleziak identifikatzen ditu, eta horretarako autoezagutza- eta autoeraginkortasun-estrategiak erabiltzen ditu; oinarrizko elementu ekonomiko eta finantzarioak ezagutzen ditu, eta horiek eguneroko bizitzako egoeretan eta arazoetan aplika-

20

tzen ditu, talde-lana bultzatzen duten trebeziak sustatuz, balio handiko ekintzailetza-ekintza bultzatzeko beharrezkoak diren baliabideak biltzeko eta optimizatzeko.

EK3. Ideia eta irtenbide baliagarriak sortzeko prozesua garatzen du, planifikazio- eta kudeaketa-estrategia eraginkorrak erabiliz, egindako prozesuaz eta lortutako emaitza balioetsiz, prototipo berritzaileak eta baliagarriak sortzeko prozesua gauzatzeko, esperientzia ikasteko aukeratzat hartuta.

Kontzientzia eta kultura adierazpenen konpetentzia (KKAK) KKAK1. Edozein garaitako kultura- eta arte-ondarearen funtsezko alderdiak ezagutzen eta errespetatzen ditu, adierazpen-askatasuna eta arte- eta kultura-aniztasunari dagozkien berezko aberastasuna balioetsiz, bere nortasuna eraikitzeko.

KKAK2. Ondarearen adierazpen artistiko eta kultural nabarmenen berezitasunak balioetsi, ezagutu eta aztertzen ditu, bere lengoaia eta elementu teknikoen bidez, hainbat baliabide eta euskarritan, enpatia eta lankidetza-jarrera erabiliz.

KKAK3. Bere nortasuna aberasten eta eraikitzen du, ingurunearekin eta gizartearekin elkarreraginez, adierazpen kultural eta artistiko sortzailearen bidez, bere gorputza integratuz eta bere gaitasun afektiboak garatuz, besteekiko jarrera ireki eta inklusiboa erabiliz.

KKAK4. Mota askotako arte-adierazpenak sormenez ezagutzen, hautatzen eta erabiltzen ditu, teknika plastikoak, ikusizkoak, ikus-entzunezkoak, soinuzkoak eta gorputzezkoak erabiliz, proposamen artistiko eta kulturalak elkarlanean sortzeko, interpretazioaren, inprobisazioaren eta musika-konposizioaren bitartez.

Mundua helburu proiektuaren ideia nagusiek nabarmen indartzen dituzte Bigarren Hezkuntzako ikasleen irteera-profilaren deskribatzaile operatiboak, funtsezko konpetentziei dagokienez. Honako taula honetan, irteera-profila lortzeko Mundua Helburu proiektuko ideia nagusien ekarpena ikus dezakegu:

IRTEERA-PROFILA ETA MUNDUA HELBURUKO GAKO PEDAGOGIKOAK GAKO PEDAGOGIKOAK

IKASLEEN IRTEERA-PROFILA – LEHEN HEZKUNTZA DESKRIBATZAILE OPERATIBOAK HKK

KE

1

2

3

4

5

GJHekin konprometitutako ikaskuntza-egoerak

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

Hizkuntza-plana

*

Ikaskuntza kooperatiboa

*

Pentsamenduaren garapena

*

*

Ikasketa ludikoa: gamifikazioa

*

*

*

*

Ikasgela iraulia

1

2

*

STEM 3

*

*

*

*

Digitala

*

*

*

*

*

*

*

Inklusioa

*

*

*

Konpetentzien araberako ebaluazioa

5

1

2

3

4

5

1

2

3

4

5

1

2

3

4

1

2

3

1

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

* *

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

Diziplinarteko proiektuak

*

*

*

*

* *

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

* *

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

* *

KKAK

4

* *

EK

3

*

Ekintzailetza

KH

2

*

Hezkuntza emozionala

KPSII

1

*

*

KD

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

* *

* *

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

3

4

*

*

*

*

*

*

* *

* *

*

*

* *

* *

2

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

Konpetentzia nagusiak: HKK, hizkuntza komunikaziorako konpetentzia. KE, konpetentzia eleanitza. STEM,matematikarako, zientziarako eta ingeniaritzarako konpetentzia. KD,konpetentzia digitala. KPSII,konpetentzia pertsonala, soziala eta ikasten ikastekoa. KH, konpetentzia hiritarra. EK, Ekintzailetzaren konpetentzia. KKAK,kontzientzia eta kultura-adierazpenen konpetentzia.

21

Inklusioa Mundua Helburu proiektuan IDU (Irakaskuntzaren Diseinu Unibertsala) jarraibide multzo bat da, ikasle guztiei ikasteko aukera berdinak ematen zaizkiela bermatzen duena. Honako hauek dira jarraibide horiek: MOTIBAZIOA ETA KONPROMISOA

IRUDIKATZEKO

EKINTZA ETA ADIERAZPENA

izateko modu asko proposatu

modu asko proposatu

lortzeko modu asko proposatu

Sare afektiboak

Azterketa-sareak «ZER» ikasi

Sare estrategikoak «NOLA» ikasi

«ZERGATIK» ikasi Proposatu aukerak

Aukerak proposatu

Aukerak proposatu

pertsonalak

1.1 Eskaini informazioa bistaratzea pertsonalizatzeko moduak.

4.1 Aldatu erantzuteko, nabigatzeko eta solasean aritzeko metodoak.

7.2 Optimizatu garrantzia, balioa eta benetakotasuna.

1.2 Eskaini alternatibak entzunezko infor-maziorako.

4.3 Optimizatu laguntza-erreminta tek-nologikoetarako sarbidea

7.3 Murriztu mehatxuak eta deskuiduak.

1.3 Eskaini alternatibak ikusizko informa-ziorako.

Proposatu aukerak

Aukerak proposatu

Aukerak proposatu

8.1 Azpimarratu helburuen eta helmugen garrantzia.

2.1 Argitu lexikoa eta sinboloak.

5.1 Erabili modu.

8.2 Aldatu erronkak optimizatzeko eskaerak eta baliabideak.

2.3 Lagundu testu-dekodifikazioan, ohar matematikoetan eta sinboloetan.

5.2 Erabili hainbat tresna, eraikitzeko eta osatzeko.

2.4 Sustatu hizkuntza desberdinen arteko ulermena.

5.3 Garatu doitasuna gradukako laguntza-mailekin, praktikarako eta jarduerarako.

Sarbidea

interesa pizteko

7.1 Optimizatu harreman eta autonomia.

antzemateko

Eraikuntza

esfortzua eta iraunkortasuna mantentzeko

8.3 Sustatu elkarlana eta komunikazioa.

8.4 Handitu hezkuntzara bideratutako feedback-a.

hizkuntza eta sinboloetarako

adierazpenerako eta komunikaziorako

2.2 Argitu sintaxia eta egitura.

2.5 Argitu, hainbat bitarteko erabiliz.

komunikaziorako

hainbat

Proposatu aukerak

Aukerak proposatu

Aukerak proposatu

9.1 Sustatu motibazioa pizten duten itxaropenak eta sinesmenak.

3.1 Aktibatu edo eskaini aurretiazko ezagutzak.

6.1 Gidatu helmuga egokiak jartzea.

9.2 Erraztu gaitasunak eta estrategiak erronkei aurre egiteko.

3.2 Nabarmendu patroiak, funtsezko ezaugarriak, eta ideia nagusiak eta euren arteko loturak.

autoerregulaziorako

Barneratzea

ekintza fisikorako

9.3 Garatu autoebaluazioa eta gogoeta.

ulermenerako

Funtzio betearazlerako

3.3 Gidatu informazioaren prozesamendua, bistaratzea eta manipulazioa.

6.2 Lagundu estrategien planteatzen eta garatzen.

6.3 Erraztu informazioaren eta baliabideen kudeaketa.

6.4 Hobetu progresua monitorizatzeko ahalmena.

3.4 Maximizatu informazioaren transfe-rentzia eta orokortzea.

Helmuga

ADITUEN ERANSKINAK Irmoak eta motibatuak

Burutsuak eta jakintsuak

Estrategikoak eta helmugara bideratuta CAST2018(CenterforAppliedSpecialTechnology)

22

IDU jarraibideak Mundua helburu proiektuan Mundua Helburu proiektuko elementuak Irakaskuntzako Diseinu Unibertsala (IDU) kontuan hartuz garatu dira. Honako taula honetan, IDU jarraibideen edo arauen eta proiektuko elementuen arteko harremana jasotzen da: MUNDUA HELBURU

PROIEKTUAN APLIKATUTAKO IDU JARRAIBIDEAK INPRIMATUTAKO MATERIALA

INGURU DIGITALA

GJHekin (XXI. mendeko erronkekin) eta ikasleen eguneroko bizitzarekin duen harreman zuzenak benetakotasuna, balioa eta garrantzia optimizatzen ditu (7.2).

GJHei buruzko informazio eguneratua lortzeko sarbidea ematen die ikasleei eta irakasleei, komunikazio-metodo asko erabiliz. (5.1).

Ikaskuntza-egoera GJH

Testuingurua

• Galderek ikaskuntza-egoera eta ikasleen aurretiazko ezagutzak eta esperientziak lotzen dituzte (3.1).

• Informazio objektiboa eta berresgarria ematen du erronkari buruz (8.1).

-

• Gogoeta kolektiboa sustatzen du, pentsamenduestrategia baliagarri baten bidez, eguneroko arazoei aurre egiteko. (9.2).

Erronka

• Autonomia sustatu, eta amaierako produktu bat proposatzen du, ikastetxeko testuinguruari eta ikasleen hautaketari irekia, (7.1) eskakizun-mailak aldatuz (8.2).

• Oinarrizko ikaskuntzak orokortzea eta transferitzea errazten du (3.4).

-

• Erkidegoa eta lankidetza sustatzen ditu, amaierako produktua taldean egiteko eta zabaltzeko. (8.3).

• Galderek ikaskuntza-egoera ikasleen esperientzien eta aurretiazko ezagutzekin lotzen dute. (3.1).

Ikaskuntza-egoera

odu ordenatuan gidatzen du abian dagoen helburua Ikaskuntza-prozesua modu interaktiboan berreraikitzea M (6.1), prozesua egokituz eta ikusaraziz (6.2), antolatzaile ahalbidetzen du, antolatzaile grafikoaren laguntzarekin. grafiko baten laguntzaz (6.3).

Antolatzaile grafiko horrek ekintzaren helbururanzko aurrerapena irudikatzen du. (3.3).

• Ikasitakoa egoera eta testuinguru berrietan aplikatzen du (3.4).

Unitatearen amaiera eta ikaskuntza-egoerari dagozkion portfolioak

• Erantzun pertsonal irekiak ahalbidetzen dituzten jarduerak barne hartzen ditu, parte-hartzea, esperimentazioa, arazoen ebazpena eta sormena sustatzen dituztenak. (7.2).

• Erronkaren amaierako produktua egiteko aurreikusitako prozesua eta emaitzak ikuskatzeko beharrezkoak diren jarraibideak eta lagungarriak eskaintzen ditu (6.1).

• Berdinen arteko elkarreragina eta tutorizazioa sustatzen ditu, lankidetzako ikaskuntza-teknikak erabiliz.

Sekuentzia didaktikoa Ikaskuntza-egoera • Oinarrizko ezagutzak

• Unitate bakoitzeko oinarrizko lexikoa (koloreak, ikonoak, tipografia) identifikatzen du. (2.1).

•A urretiazko ideiak detektatzeko ariketa interaktiboak proposatzen ditu (3. 1).

• Exekuzio onaren adibideak eta arreta bideratzen • Ikaskuntza-egoerak aurkezten dituzten ikusduten jakinarazpenak ematen ditu, (3.2) segurtasunentzunezko puntuak erabiltzen ditu, unitatearen falta eta distrakzioak murriztuz (7.3). hasieran motibazioa areagotzen duten itxaropenak eta usteak estimulatuz (9.1).

• Testuaren ordezko adierazpenak ikaskuntzaegoerarekiko ulermena ahalbidetzen ditu (2.5).

eta

konexio

pertsonala

• Unitate bakoitzean, aurretiaz hautatutako iturrietatik hartutako informazioa aurkezten du, eta hori entzunezko (1.2) eta ikusizko (1.3) informazioaren • Kontzeptuen definizio argiak eta ondo egituratuak alternatiba da (2.5). ematen ditu (2.2) eta hainbat motatako antolatzaile grafikoekin aurkezten ditu, ideia nagusiak eta haien • Aukeratutako unitate bakoitzaren funtsezkoena arteko harremanak irudikatzen dituztenak. (3.2),modu (3.2) eta ikasteko eskemak edo laburpen interaktibo progresiboan, etapako mailen artean (3.3). inprimagarriak (3.3) ematen ditu, informazioa aurkezteko aukera eskaintzen dutenak (1.1).

• Praktika- eta berrikuspen-ekintza sistematikoak txertatzen ditu, ikaskuntzen orokortzean laguntzeko. • Idatzizko testua osatzeko, hainbat bitarteko (3.4). erabiltzen ditu oinarrizko ezagutzak aurkezpenekin edo bideoekin azaltzeko (2.5).

23

IDU jarraibideak Mundua helburu proiektuan MUNDUA HELBURU

PROIEKTUAN APLIKATUTAKO IDU JARRAIBIDEAK INPRIMATUTAKO MATERIALA

INGURU DIGITALA

-

Oinarrizko ezagutzak lantzeko ariketa interaktibo trazagarriak eskaintzen ditu unitate bakoitzean, tresna teknologikoen bidez

Sekuentzia didaktikoa Ikaskuntza-egoera • Aplikatzeko ariketak

• Ariketa konpetentzialak • Erantzun pertsonal irekiak ahalbidetzen dituzten jarduerak barne hartzen ditu, parte-hartzea, esperimentazioa, arazoen ebazpena eta sormena sustatzen dituztenak. (7.2).

Prozesuaren ereduak eta laguntzak ematen ditu, baita emaitzak egiaztatzeko jarraibideak ere (6.1.), estrategien plangintza eta garapena babestuz (6.2) eta informazioaren eta baliabideen kudeaketa • Ereduak eta laguntzak ematen ditu, pentsamendu- erraztuz (6.3). estrategien eta -gakoen bidez, informazioa • Hizkuntza-planeko infografiak. prozesatzea eta ezagutza baliagarri bihurtzea • IKT-infografiak. errazteko. (3.3) • Ikaskuntza-teknika kooperatiboen bidez berdinen arteko interakzioa eta tutoretza sustatzen ditu. (8.3).

Baliabide osagarriak • Ikasgela iraulia

• IKT-IET plana •G ame Room (jolasaren bidezko ikaskuntza) • Aniztasuna kontuan hartzea

• Metodo alternatiboak eskaintzen ditu, ikasleek informazioa eskura dezaten eta edukiarekin interakzioa izan dezaten (4.1).

Erantzuteko eta nabigatzeko alternatibak eskaintzen ditu (4.1), bideoen eta hainbat tresna teknologikoren bidez (4.2), eta idatzizko testua osatzeko hainbat bitarteko (2.5) erabiltzen ditu.

-

Eraikuntzarako eta konposiziorako erabiltzen ditu (5.2).

tresna

ugari

-

Hainbat komunikabide erabiltzen ditu, ikasitakoa adierazteko baliabide alternatibo gisa (5.1).

• Praktikarako eta exekuziorako laguntza-mailak dituzten konpetentziak definitzen ditu (5.3), exijentzia-mailak aldatuz (8.2) eta indartzeko eta sakontzeko ariketak erabiliz

Aniztasuna eta inklusioa. Informazioa pertsonalizatzea ahalbidetzen du, ikasleen ezaugarriei eta ikaskuntzabeharrizanei egokituz (1.1) eta curriculuma egokitzeko, indartzeko eta sakontzeko fitxak eskainiz.

Ebaluazioa Ebaluatzeko ariketak

• Autoebaluazioa eta koebaluazioa sustatzen ditu, • Autoebaluazioa eta koebaluazioa estimulatzen gailu-aniztasuna eta ebaluazio-jarduerak emanez du (9.3) jarduera interaktibo ez trazagarriekin, (9.3). laguntzarako erreminta eta teknologiekin (4.2).

•A

urrerapenen jarraipena handitzen da (6.4):

egiteko

gaitasuna

•H eteroebaluazioko tresna eta jarduera interaktibo trazagarriak.

•E baluazio- eta jarduera-proben sortzailea, jardueramailaren arabera (oinarrizkoa/aurreratua) •U rteko programazioaren une guztietan (hasierakoa, garapenekoa, amaierakoa) (5.3).

• Konpetentzien araberako ebaluazioa.

• GYM konpetentziak: taulak eta soluzioak Unitatearen amaierak eta ikaskuntza-egoeren portfolioak

• Ikaskuntzak egoera eta testuinguru eramatea maximizatzen du. (3.4).

berrietara Inprimatzeko porfolio digitala, unitate bakoitzean informazioa (1.1) aurkezteko pertsonalizazioa ahalbidetzen duena, ikasleek beren aurrerapenen • Lorpena eta hobekuntza sustatzea autoerregulazioetengabeko jarraipena egiteko gaitasuna estrategien bidez, erronkei aurre egiteko indargune (6.4) pertsonalei eta errore-patroiei buruzko informazio handituz, autoebaluazioaren eta hausnarketaren (9.3) eta feedbackaren erabileraren bidez, gauzatze garrantzitsuarekin (9.2). hobea bideratuz (8.4).

Irteera-profila eta konpetentzia espezifikoak • Helburuen eta helmugen garrantzia nabarmentzen Autoebaluazioa eta koebaluazioa errazten ditu, du, lotutako curriculum-elementuak funtsezko irakaskuntza-jarduera ebaluatzeko tresnen bitartez ikaskuntzekin (konpetentzia espezifikoak eta (9.3). ebaluazio-irizpideak) eta unitate bakoitzaren oinarrizko jakintzekin lotuz, PDko etapako funtsezko konpetentzien irteera-profilarekin(8.1).

24

UNITATEAK

4

Substantzia kimikoak

ARLOAREN KONPETENTZIA ESPEZIFIKOAK 1. Inguruneko fenomeno fisiko‑kimiko nagusiak zergatik gertatzen diren ulertzea eta lege eta teoria zientifiko egokien arabera azaltzea.

2. Ikasleek egindako behaketak galdera gisa adieraztea, horiek azaltzeko hipotesiak formulatzea eta hipotesi horiek esperimentazio zientifikoaren, ikerketaren eta ebidentzien bilaketaren bidez frogatzea.

3. Fisikaren eta kimikaren oinarrizko erregela eta arauak aise maneiatzea IUPACen hizkuntzari dagokionez, hizkuntza zientifikoaren izaera unibertsala eta herrialde eta kultura desberdinen arteko komunikazio fidagarriaren beharra aitortzeko ikerkuntzan eta zientzian.

4. Plataforma teknologikoak eta askotariko baliabideak modu kritikoan eta eraginkorrean erabiltzea, bai banakako lanerako, bai talde-lanerako, sormena, garapen pertsonala eta ikaskuntza indibidual eta soziala sustatzeko, informazioa kontsultatuz, materialak sortuz eta ikaskuntza-ingurune guztietan eraginkortasunez komunikatuz.

5. Elkarlanaren berezko estrategiak erabiltzea berdinen arteko hazkundea sustatzeko komunitate zientifiko kritiko, etiko eta eraginkor baten oinarri ekintzaile gisa; ulertzeko zientziak zer-nolako garrantzia duen gizartearen hobekuntzan aurrerapen zientifikoen ondorioetan, osasunaren zaintzan eta ingurumenaren kontserbazio iraunkorrean.

6. Zientzia etengabe aldatzen ari den eraikuntza kolektibo gisa ulertzea; eta eraikuntza horretan, zientzian diharduten pertsonek parte hartzeaz gain, gainerako gizartearen elkarreragina ere behar dela onartzea, aurrerapen teknologikoan, ekonomikoan, ingurumenekoan eta sozialean eragina duten emaitzak lortzeko.

26

OINARRIZKO JAKINTZAK 1. MAILATIK 3. MAILARA A. Oinarrizko trebetasun zientifikoak • Ikerketa zientifikoaren berezko metodologiak erabiltzea.

• Lan esperimentala egitea eta ikerketa-proiektuen ekintzailetza, behaketetan oinarrituta baliozko inferentziak egiteko eta baldintza esperimentaletatik harago doazen ondorio egokiak eta orokorrak ateratzeko, ondoren agertoki berrietan aplikatzeko.

• Ikaskuntza zientifikoko hainbat ingurune eta baliabide erabiltzea, hala nola laborategia edo ingurune birtualak; materialak, substantziak eta tresna teknologikoak behar bezala erabilita.

• Hizkuntza zientifikoa erabiltzea, hainbat zientzia- eta ikaskuntzaingurunetan komunikazio arrazoitua lortzeko.

• Informazio zientifikoa interpretatzea eta ekoiztea, hainbat formatutan eta askotariko bitartekoetatik abiatuta.

• Kultura zientifikoak eta zientzialariek zer-nolako garrantzia duten baloratzea gizarteak aurrera egin eta hobetu ahal izateko fisikaren eta kimikaren historian eta gaur egun izan diren mugarri nabarmenetan.

B. Materia • Sistema materialekin lotutako esperimentuak egitea, horien propietateak, osaera eta sailkapena ezagutzeko eta deskribatzeko.

• Konposatu kimiko nagusien aplikazioak, eraketa eta propietate fisiko eta kimikoak baloratzea.

• Hizkuntza zientifiko komun eta unibertsal batean parte hartzea, substantzia sinpleen, ioi monoatomikoen eta konposatu bitarren formulazioaren eta nomenklaturaren bidez, IUPACen nomenklatura-arauen bidez.

ZER IKASIKO DUGU? Hasierako orrialdea • Nekazaritzako produktuen ekoizpena eta prozesatzea • GJH konpromisoa Substantzia sinpleak eta konposatuak • Materiaren adreiluak • Elementu naturalak eta artifizialak • Elementu kimikoak eta substantzia sinpleak • Talde handiak sistema periodikoan

Atomoak lotu egiten dira • Lotura kimikoa • Gas nobleak eta zortzikotearen erregela • Gas nobleen konfigurazioa lortzeko moduak Lotura kimikoak • Ioien karga elektrikoak • Lotura ionikoa • Atomo loturak elektroiak elkarbanatuz Molekulak eta kristalak • Molekulak • Kristalak

Formula kimikoak • Formula kimikoak • Formula kimikoen interpretazioa • Masa molekularra eta formula-unitatearen masa Industria, biomedikuntza eta teknologiako erabilerak • Industriako erabilerak • Biomedikuntzako erabilerak • Teknologiako erabilerak

Zientzia-lantegia • Ikerketa-proiektua: Ongarriak eta lehergaiak • Lan praktikoa: Substantzia sinpleak eta konposatuak Itzala uzten duten erronkak

• Ulertu • Hausnartu • Probatu zure konpetentziak

Baliabide digitalak Aniztasuna kontuan hartzea eta inklusioa Ebaluazioa

BALIABIDEAK PROIEKTU DIGITALEAN

IKASLEAREN LIBURUKO GAKO PEDAGOKIKOAK

Bideoa: «Hasi aurretik».

Aurkezpena: «Zer jakin behar duzun».

GJH konpromisoa. 9.b eta 12.4. helburuak.

Taula periodiko interaktiboa.

I nfografia: «Substantzia sinpleak, konposatuak, elementuak».

Aurkezpena: «Elementu kimikoen historia laburra».

Ebatzitako ariketa: «Taldeak eta periodoak».

Bideokontzeptua: «Sistema periodikoko elementuak».

Ariketa interaktiboak.

Aurkezpena: «Oinarrizko ideiak. Substantzia sinpleak eta konposatuak».

Informazioa bilatu.

ideokontzeptua: «Lotura kimikoa».

B Aurkezpena: «Atomoen arteko loturak».

Ebatzitako ariketa: «Oxigeno ioia».

Infografia: «Zortzikotearen erregela».

Aurkezpena: «Oinarrizko ideiak. Atomoak lotu egiten dira».

Hizkuntza-plana. Trebetasuna: Idaztea (argudio‑testua).

Informazioa bilatu.

riketa interaktiboak.

A Aurkezpena: «Oinarrizko ideiak. Lotura kimikoa».

urkezpena: «Ur molekula».

A Simulazioa: «Eraiki molekula bat».

Infografia: «Molekulak, solido amorfoak eta kristalak».

Molekulen bisorea: «Substantzia molekularrak», «Kristal kobalenteak», «Kristal ionikoak» eta «Kristal metalikoak».

Aurkezpena: «Oinarrizko ideiak. Molekulak eta kristalak».

Antolatzaile grafikoa: Eskema. Teknika: Ikusi, pentsatu, neure buruari galdetu.

batzitako ariketak: «Masa molekularra» eta E «Formula‑unitatearen masa».

Ariketa interaktiboak.

Aurkezpena «Oinarrizko ideiak. Formula kimikoak».

Informazioa bilatu.

okumentuak: «Mikrobiologian aritu nahi duzu?», D «Ingurumen-ingeniaritzan aritu nahi duzu?» eta «Nahi al duzu femtokimikako kimikari espezialista izan?».

Animazioak: «Karbono nanohodiak» eta «Fulerenoa».

Ariketa interaktiboak.

Aurkezpena: «Oinarrizko ideiak. Industriako, biomedikuntzako eta teknologiako erabilerak».

Informazioa bilatu.

Ekintzailetzaren kultura: Irudimena (dimentsio pertsonala).

Informazioa bilatu.

Teknika: Ispilua.

Informazioa bilatu eta aztertu.

Teknika: Buru-hausgarria.

GJH konpromisoa. 2.3, 6.3 eta 12.2 helburuak.

urkezpena: «Ikasteko».

A Amaierako autoebaluazioa.

Funtsezkoena.

Zenbakizko ariketen soluzioak.

Ebaluazioa.

Antolatzaile grafikoa: Kontzeptu-mapa hierarkikoa.

GJH konpromisoa. 3.3 helburua.

27

Unitatearen aurkezpena Unitate honetan materiari buruzko eduki-multzoari dagozkion oinarrizko jakintzak lantzen dira. Substantzia kimikoen gaineko ezagutzan aurrera egingo dugu, atomoen arteko loturei buruzko funtsezko informazioa emanez.

Substantzien ezaugarriak aztertuko ditugu, oinarrizko entitateen arteko lotura motatik abiatuta.

Bereziki landuko dugun gai bat molekulen eta kristalen arteko aldea da.

Horretarako, aldez aurretik unitatean, hiru lotura-motak sartu ditugu, eta ezagutza horretatik abiatuta, formula kimiko baten interpretazioa erakutsiko dugu. Horrez gain, zortzikotearen erregelatik abiatuta, ioi batzuen karga justifikatzen da. Azkenik, industria, biomedikuntza eta teknologia arloetako erabilera batzuk erakusten dira.

Unitate honen osagarri, konposatu ez-organikoen formulazio- eta nomenklatura-eranskin bat gehitu da, unitateko gainerako edukiekin batera landu daitekeena.

Baliabideak eta materialak Unitate hau lantzeko, ikasleen liburuaz eta proposamen didaktikoaz gain, Anayaren webgunean eskuragarri dauden Baliabide digitalak ere oso lagungarriak dira. Horrez gain, «Lan praktikoa» atalean jasotzen den laborategiko praktika ere egin daiteke.

Iradokizun orokorrak IKASLEEK ZER DAKITEN ETA IKASTEKO ZAILTASUNAK

Zailtasun nagusia ikasleek zientziak erabiltzen dituen ereduei buruz egiten duten erabilerarekin eta eredu horietaz izaten duten pertzepzioarekin lotuta dago. Kasu honetan, lotura-ereduei buruzkoekin. Unitatearen hasieran, komeni da eredu kontzeptua bera azpimarratzea, ikasleek ez dezaten onartu eredu bat errealitatearen irudikapen fidela dela, baizik eta materiaren propietateen azalpen posible bat. Aurreko unitatean bezala, komeni da nabarmentzea eredu molekularrak eta kristalenak irudikapen bat baino ez direla, eta fisikoki atomoen arteko lotura horiek ez direla existitzen loturako atomoetatik desberdina den sistema material bat balira bezala.

ZERIKUSIA DUTEN LANAK

Unitate honen amaieran, substantzia kimikoen erabilera industrialak, biomedikoak eta teknologikoak lantzen dira. Horietako bat ongarrien ekoizpena da; «Zientzia-lantegia» atalean proposatuta ageri da, eta ingurumenarekin eta nekazaritzarekin lotutako GJHak jorratzen dira. Nekazaritzaren eta elikagaien ekoizpenarekin zerikusia duten zenbait gairen bidez, ikasleei landa-bizitza hurbiltzea da helburua, eta agerian uztea kimikaren azterketa ez dela soilik laborategira edo kontsumo-produktuak ekoizteko industriara mugatzen. Ildo horretatik, unitatearen sarreran elikagai-gehigarriei buruzko informazioa bilatzeko eskatzen da.

BALIOETAN HEZI

Unitate honetan kimika aztertzeko oinarriak ezartzen dira. Ikasten ikasteko trebetasuna ikaskuntza osoan dago presente, eta eduki zehatzetan aplikatzen da, hala nola substantzia kimikoen formulazioan eta nomenklaturan, edo substantzia kimikoen masen kalkuluan.

Trebetasun sozial eta zibikoak laborategiko praktikak eta taldeka lankidetza ariketak egiten ditugun guztietan landuko ditugu.

28

Hasierako orrialdea Zer aurkituko duzu?

Unitate honetan Nekazaritzako produktuen ekoizpena eta prozesatzea 1. Substantzia sinpleak eta konposatuak 2. Atomoak lotu egiten dira 3. Lotura kimikoa 4. Molekulak eta kristalak 5. Formula kimikoak 6. Industria, biomedikuntza eta teknologiako erabilerak

4

Zientzia-lantegia Ikerketa-proiektua: Ongarriak eta lehergaiak Lan praktikoa: Substantzia sinpleak eta konposatuak

Substantzia kimikoak

anayaharitza.es webgunean Motibazioari eragiteko:

NEKAZARITZAKO PRODUKTUEN EKOIZPENA ETA PROZESATZEA Inguruan dugun materiaren ugaritasuna materia eratzen duten substantzien propietateek sorrarazten dute. Substantzia batzuek beroa eroaten dute, edota elektrizitatea; eta batzuk uretan disolbatzen dira. Ez hori bakarrik, substantziak transformatu edo prozesatu egin daitezke, beste era bateko substantziak lortzeko: funtzio zehatz baterako propietate hobeak dituzten substantziak.

Substantziak prozesatzea oso garrantzitsua da elikagaietan: nekazaritzako produktu direnetik amaierako jaki bihurtu arte prozesatzen dira.

Dena dela, herrialde guztiek gaur egun oraindik ezin dituzte elikagaiak transformatu. Garapen bidean dauden herrialdeen artean, % 30ek baino ez dituzte prozesatzen elikagaiak. Herrialde garatuen artean, ordea, ia guztiek prozesatzen dituzte nekazaritza-produktuak: % 98k.

Herrialde industrializatuen eta garapen bidean dauden herrialdeen artean, horrez gain, elikagai-industriari dagokion beste arazo bat ere ageri da: erabiltzen diren gai kimikoak eta sortzen diren hondakinak.

Uztetan erabiltzen diren ongarri eta pestizidek inguruko lurzoruak eta urak kutsatzen dituzte. Eta ez da uzta-lurrekin lotuta dagoen arazo bakarra; izan ere, berotegi-efektuko gasen % 20 baino gehiago nekazaritzak eragindakoak dira, nekazaritza indartzeak berekin dakarren basosoilketaren ondorioz.

• Bideoa: «Hasi aurretik».

GJH KONPROMISOA

9.b eta 12.4 helburuak lantzeko bideoak ikusi ondoren, egin ariketa hauek taldeka:

1. Bilatu Asian GJHko 9.b helburuarekin lotuta zer garapen-proiektu egiten diren eta horiei buruzko informazioa.

2. Idatzi helburu hori betetzeko zer aukera eta probabilitate dagoen azaltzeko testu labur bat.

3. Bilatu elikagaiak prozesatzeko baimenduta dauden substantzia kimikoei buruzko informazioa; esaterako, gatz arrunta.

Unitatea amaitzean, berrikusi hasierako oharrak eta konparatu ikasitakoarekin.

4. Zer arazo eragiten ditu lurzoruen eta ekosistemen osasunean ongarri eta pestizidak erabiltzeak? Bila itzazue degradatutako lurrak leheneratzeko har daitezkeen neurrietako batzuk.

96

• Dokumentuak: «Ingurumen ingeniaritzan lan egin nahi duzu?», «Mikrobiologian jardun nahi duzu?», «Femtokimikan aditua den kimikaria izan nahi duzu?».

Ikasleek zer dakiten argitzeko: • Ariketa interaktiboa: Hasierako autoebaluazioa.

• Aurkezpena: «Zer jakin behar duzun».

Ikasteko: • Bideoa: «Karbono-nanohodiak».

• Simulazioa: «Eraiki molekula bat».

• Aurkezpena: «Taula periodikoa».

• Molekula ikusgailua: Substantzia molekularrak, kristal ionikoak, kristal metalikoak eta kristal kobalenteak.

• Aurkezpena: «Ikasteko».

Zu ebaluatzeko: • Ariketa interaktiboa: Amaierako autoebaluazioa.

• Zenbakizko ariketen soluzioak.

Eta, gainera, proiektuaren gakoak erabiltzeko beharrezko dokumentazio osoa.

IKASKUNTZAREN SEGIDA BIDEOA. ZORTZIKOTEAREN ERREGELA. 4.1 Sortu kanal bat YouTuben, sarbide pribatukoa, sortzen dituzun bideoak kargatu edo igotzeko.

4.2 Jardunbide egokiei buruz egin duzun ereduari jarraituta, sortu bideo bat elementuek hurbilen duten gas noblearen konfigurazio elektronikoa zer eratan lor dezaketen azalduz. Unitate honetan, bideoak errazak eta laburrak izango dira. Aukera bat izan daiteke aurkezpen bat ikustea aurkezlearen ahotsa entzun bitartean.

Aurkezpenak taldeka egin behar dituzue, eta jarraitu beharreko urratsak honako hauek izan daitezke: • Egin eskema bat.

• Sartu testuak. Izan daitezela laburrak eta zuzenak.

• Bilatu txertatu nahi dituzuen irudiak edo animazioak, beharrezkoak diren baimenak dituztela ziurtatuta.

• Egin animazioak eta trantsizioak.

• Egin audioaren gidoia eta entseatu.

• Aukeratu giroko zer musika jarri, erabiltzeko baimena baduela ziurtatuz.

Komeni da lehenengo bideo honetarako molde erraz bat aukeratzea, ikus-entzunezko material asko-askorik izango ez duena.

BIDEOA. LOTURA KIMIKOA. Egin ezazu bideo bat atomoak konposatuak osatzeko nola batzen diren azaltzeko. Erabili molekulen modeloak egiteko programaren bat, zure azalpenetan esandakoa erakutsiko duten irudiak sortzeko.

BIDEOA. MASA MOLEKULARRA. Azaldu bideo batean nola kalkulatzen den industrian ugari erabiltzen den konposaturen baten masa molekularra.

Konposatu horren garrantziari buruzko azalpen bat ere erantsi dezakezu, edo ekoizpen-prozesua zein den, etab. + orientazioak anayaharitza.es webgunean

97

GJH konpromisoa Proposatutako galderei erantzun aurretik, ikasleei anayaharitza.es webgunean 9.b eta 12.4 helburuei buruz dauden azalpen-bideoak ikus ditzatela iradokitzea gomendatzen dizugu.

IKTak «Hasi aurretik» bideoa oso lagungarria izango zaie ikasleei unitate hau aztertzean bereganatuko dituen oinarrizko ezagutzen ikuspegi orokor bat lortzeko, baita zientzian eta gizartean zer erabilera dituzten ulertzeko ere. Halaber, unitatea lantzen hasi aurretik menderatu beharko lituzkeen kontzeptuen berri izateko ere balioko dio, «Zer jakin behar duzun» atalean berrikus ditzakeen kontzeptuak.

SARRERA Unitate honetan kimikaren azterketa sistematikoa hasiko dugu. Horregatik, bereziki garrantzitsua da bertan lantzen diren kontzeptuzko eta prozedurazko ezagutzak eskuratzea, baita ikasleei zientzia honekiko jarrera ona transmititzea ere. Nomenklatura kimikoaren oinarrizko atala izanik, formula kimikoak eta horien interpretazioa ikusiko ditugu. «Formulazioa eta nomenklatura» eranskina erabil daiteke modu osagarrian. Atomoak elkarrekin lotuta substantziak eratzen dira, bai elementuak, bai konposatuak. Substantzien ezaugarriak asko aldatzen dira batetik bestera, eta substantzia osatzen duten atomoen arteko lotura-motaren araberakoak dira; horietako batzuen garrantzia eta aplikazioak azken epigrafean agertzen dira.

NEKAZARITZA PRODUKTUEN EKOIZPENA ETA PROZESATZEA. GJH KONPROMISOA Atal honetako galderei taldean erantzutea gomendatzen da, 3-5 ikasleko multzoetan, eztabaida-denborak asko luza ez daitezen, eta, horrela, klase osoarekin ondorioak bateratzeko.

1 Behin 9.b eta 12.4 helmugak ulertuta, Asian helburu horiek lortzeko gauzatzen ari diren benetako proiektuak bilatzea eskatzen da. Irakasleek informazio hori bilatzeko jarraibideak eman ditzakete, baita lortutakoa ulertzen lagundu ere, helburuekin behar bezala erlazionatzeko.

2 Aurreko ariketatik abiatuta, ikasleek beren iritzia idatzi behar dute, landutako helburuak lor daitezkeen azalduz.

3 Jarduera honekin norberaren hausnarketaren eta ikasleen autoikaskuntzaren bidez lan egiten da.

Substantzia kimikoak idatziko dituzte, zein motatakoak diren eta zer ondorio dituzten jakin gabe, eta, unitatea amaitzean, idatzitakoa berrikusi eta ikasi dutenarekin lotuko dute.

IKASKUNTZA-SEKUENTZIA

Unitate honetatik ikaskuntza-egoeran proposatutako «Erronka» gainditzen laguntzeko, honako zeregin hauek egin beharko dira, ikaskuntza-sekuentzian adierazitako hiru urratsetan zehar banatuta: YOUTUBE-KO KANAL BAT SORTU Youtubeko profil bat sortzeko, Gmaileko posta elektroniko bat eduki beharko da. Saioa hasi ondoren, kanala prest egongo da bideoak igotzeko.

Komeni da ikasleekin batera berrikustea bideoak igotzeko zer doikuntza mota dauden eta zer ikuspen-aukera onartu nahi den: pribatua, ezkutukoa edo publikoa.

AZALPEN-BIDEO BAT SORTU, AURKEZPEN BATETIK ABIATUTA Unitate honetan, aukera dago aurkezlearen ahotsa entzun bitartean aurkezpen bat ikusteko.

Aurkezpena ofimatikako aurkezpen-programa baten edo Prezi edo Genially bezalako aplikazioen bidez egin daiteke. Grabazioa aurkezpenak sortzeko programatik bertatik egin daiteke, Meet edo Zoom bezalako bideokonferentzia-programetatik edo pantaila edo audioa grabatzeko programa bat instalatuz, Loom adibidez.

EGINDAKO BIDEOA SORTUTAKO KANALERA IGO Bideo bat Youtubera igotzeko, «Sortu» aukera erabili. Leiho bat irekiko da, eta bertara arrastatu artxiboa edo jarri haren igoera-bidearen helbidea. Ondoren, komeni da eskatzen den informazioaren zati bat gutxienez betetzea: • Izenburua, deskribapena eta miniatura bat aukeratu. Deskribapenean, erabilitako ikusentzunezko materialari buruzko informazio guztia ere sartu, eta zehaztu baimen edo lizentziaren bati lotuta egon litekeena eta informazio-iturriei buruzkoa.

• Haurrentzako bideoa den markatzeko aukera (ez da gure kasua).

• Azpitituluak dituen fitxategi bat gehitu.

Jabetza intelektualaren erabilera desegokiarekin lotutako bateraezintasunik ez dagoela automatikoki egiaztatu ondoren, bideoa argitaratu.

29

U4

1

Sustantzia sinpleak eta konposatuak

1.1 Materiaren adreiluak

1.3 Elementu kimikoak eta substantzia sinpleak

HIkasi dugun moduan, materia atomoz eratuta dago, eta atomo-motak zenbaki atomikoaren arabera ordenatzen dira elementuen sistema periodikoan. Elementu kimiko horietako asko Antzinarotik ezagutzen dira; beste batzuk, ordea, kimikari zientzia izaera onartu zitzaionean aurkitu zituzten. Baina nola aurkitu ziren atomo-motak atomorik ba ote zegoen jakin aurretik?

Oso garrantzitsua da kontuan hartzea «elementu» izendapenarekin bi kontzeptu adieraz daitezkeela: batetik, protoi-kopuru bereko atomo-mota (hau da, zenbaki atomiko berekoa), eta bestetik, mota horretako atomoz eraturiko substantzia sinplea. Nahasmenik egon ez dadin, liburu honetan, sarritan, «elementu kimiko» erabiliko dugu atomo-motari esateko, baina ez substantzia sinpleari esateko. Adibidez, burdina (substantzia sinplea) burdin elementu kimikoaren atomoz eraturik dago.

Galdera horri erantzuteko, substantziak konposizioaren arabera sailkatu behar ditugu, eta substantziak deskonposatu daitezkeen edo ezin diren zehaztu behar dugu:

Elementu kimikoak familia edo taldetan eta periodotan nola dauden antolatuta kontuan izanda, eta zenbait propietate aintzat hartuta, elementu kimikoak honela sailkatu ditzakegu:

• Substantzia konposatuak, edo konposatuak, elementu kimiko baten baino gehiagoren atomoak lotuta eratuta badaude. Substantzia konposatuak substantzia sinpleetan deskonposa daitezke; adibidez, ura deskonposa daiteke dioxigeno eta dihidrogenotan.

• Metalak. Elementu kimiko gehienak (beheko irudian urdinez ageri direnak) metalikoak dira. Atomo metalikoek erraz galtzen dituzte elektroiak eta, beraz, katioiak eratzen dituzte.

Identifikatu oinarrizko entitateak

Oro har, esan daiteke zenbaki atomikoa uranioarena adinakoa (Z = 92) edo txikiagoa duten elementu kimikoak lurrazalean dauden atomoak direla, substantzia sinple zein konposatuak eratzen. Aurkikuntza hori egiteko, atomo horietako bakoitzarekin eraturiko substantzia sinpleak isolatu behar izan ziren.

Erreparatu beheko ezkerreko irudiari.

Esfera bakoitzak atomo bat adierazten du. Zein esango zenuke dela substantzia bakoitza eratzen duen oinarrizko entitatea?

Ezagutzen ditugun gainerako elementu kimikoak beste batzuen desintegrazio erradioaktiboaren bidez lortu ditugu, edo partikula-azeleragailuetan.

Elementu horiek aurkitzeko, ez dira substantzia sinpleak isolatu behar izan, atomoa zuzenean behatu baizik.

Erantzun galdera honi berriro unitatea amaitutakoan.

Substantzia sinplea edo konposatua

2

5

Ez

Konposatua

Substantzia sinplea

Fe

44

Nh Co Ni 28

27

NIHONIOA

46

45

29

Cu

77

109

Hs

Ir

Mt

47

7

C

N

15

Mc

32

33

30

Al

31

Si

Zn Ga Ge MOSKOVIOA

48

Ru Rh Pd Ag Cd

76

108

Os

Bai konposatuak, bai substantzia sinpleak elkarren berdinak diren unitatez eratuta daude. Konposatuak, baina, atomo-mota batez edo gehiagoz eratuta daude, eta hori da aldea.

6

14

115

113 26

Bai

B

13

49

In

50

Sn

117 P

8

O

16

9

F

17

S 118 Cl

34

51

Sb

52

Te

35

• Gas nobleak. Taula periodikoaren 18. taldeko elementuak dira. Elementu kimiko hauekin eratutako substantziak gaseosoak dira eta haien atomoak ez daude elkarrekin lotuta. Ezaugarri horiek kontuan izanda, ioien karga eta gainerako elementu kimikoak elkarrekin nola lotzen diren azal daiteke.

I

Xe

81

82

83

84

85

86

113

114

115

116

117

118

Tl

Pb

Bi

Po

K

54

80

112

At

ULERTU, PENTSATU, IKERTU…

Metalak

Rn

1 Azaldu zer alde dagoen substantzia sin-

Ez-metalak

plearen eta elementu kimikoaren artean.

Jarri bakoitzeko adibide bat.

He Be

Na Mg

OGANESONA

53

79

Au Hg

Li

Ar

36

111

Pt

Gas nobleak

H

Ne

18

78

Ds Rg Cn Uut

Erdimetalak

He

10

110

Unitate hau abiatzeko, materia atomoz soilik eratuta dagoela hartuko dugu oinarrizko ideia moduan, eta horregatik aipatzen dira lehenengo atal honetan materiaren adreiluak.

• Erdimetalak. Elementu kimiko hauekin eratuta dauden substantzia sinpleek metalen propietate batzuk dauzkate, baina ez-metalen beste propietate batzuk ere bai. Beheko taulan berdez adierazi diren elementu kimikoak dira.

Ts Br OgKr

As Se TENESOA

METODOLOGIA-IRADOKIZUNAK

Zer taldetakoa da hidrogenoa? Metalen propietate berdinak ditu?

• Ez-metalak. Izenari erreparatuta beste gauza bat ematen badu ere, «ez-metal» esaten zaien elementu kimikoen artean ez daude metalak ez diren guztiak; horiz adierazita dauden hamar elementuak baino ez dira.

Atomo hauek anioiak eratzen dituzte.

Elementu taldeak sistema periodikoan

Substantzia purua Deskonposatu daiteke beste substantzia batzuetan prozesu kimikoen bidez?

Ca

Sc

Ti

Rb

Sr

Y

Cs

Ba La

Hf

Ta

Re Os

Ir

Pt

Fr

Ra Ac

Rf

Db Sg Bh Hs

Mt

Ds Rg Cn

Zr

V

Cr Mn Fe

Nb Mo Tc W

Co

Ni

Cu

Zn

Ru Rh Pd Ag Cd Au Hg

B

C

Al

Si

Ga Ge

N

O

F

Ne

P

S

Cl

Ar

As

Se

Br

Kr

Te

I

Xe

Kontsultatu anayaharitza.es webgunean agertzen den taula periodiko interaktiboa eta erantzun: zenbat ilara eta zenbat zutabe ditu elementu kimikoen sistema periodikoak?

In

Sn

Tl

Pb

Bi

Po

At

Fl

Mc

Lv

Ts

Er

Tm Yb

Lu

a) Fosforoa, kloroa eta karbonoa

Es Fm Md No

Lr

b) Magnesioa, kaltzioa eta zinka

Nh

Sb

2

Dy Ho

Rn

3 Adierazi honako elementu kimiko hauek metalak, ez-metalak, gas nobleak edo erdimetalak diren:

Fl Uup Lv Uus Uuo

Azken urteetan aurkitu diren elementu kimiko berriek dagoeBilatu elementu kimineko izena eta ikurra jarrita dute. ko berrien izenei buruzko informazioa. Zer irizpide erabiltzen dira izendatzeko?

Lantanoideak

Ce

Pr

Aktinoideak

Th

Pa

Nd Pm Sm Eu Gd Td U

Np Pu Am Cm Bk

Cf

Substantzia sinpleak eta konposatuak

HH

1.4 Talde handiak sistema periodikoan

• Substantzia sinpleak, substantzia osatzen duten unitateak elementu kimiko beraren atomoz eratuta badaude. Beraz, substantzia-mota hauek ez dira substantzia soilagoetan deskonposatzen.

1.2 Elementu naturalak eta artifizialak

Aztertu hidrogenoaren taldea

c) Argona, xenona eta radona d) Boroa, silizioa eta germanioa.

99

98

IKTak Gure ikasleen ezagutzak sakontzeko bitarteko gisa gako hori erabiltzea proposatzen da, askotariko galderak eginez eta kimikara modu ez hain teknikoan hurbilduz. Hainbat bilaketa-aukera gomendatu daitezke soluzioa aurkitzeko, eta aurkitzen dituzten emaitzak alderatu ditzatela eta ondorioak atera.

Gainera, anayaharitza.es webgunean taula periodiko interaktibo bat dute, elementu kimikoen propietateak kontsulta ahal izateko unitatea aztertzen duten bitartean.

Epigrafearen lehenengo zatian, substantzia sinplearen eta konposatu edo substantzia konposatuaren arteko aldea azalduko dugu. Unitate honetan, bereizketa hori substantziaren konposiziotik abiatuta egiten da; orain arte, nahasteen itxura homogeneo eta heterogeneoari erreparatuta egin izan da; baita analogia faltsuen arabera ere, hala nola nahasketa homogeneoaren eta oinarrizko substantziaren artekoa, eta nahasketa heterogeneo eta konposatu kimikoaren artekoa. Ikasturtearen puntu honetan, eduki horiek berrikustea komeni da.

Konposatu kimikoen hainbat adibide aurkeztea iradokitzen dugu, egunerokoan erabiltzen ditugunak; hala nola ura, alkohola, glizerina, amoniakoa, oxigenoa, nitrogenoa eta abar. Eta azalpena laguntzeko, horien formulak eta lehen orrialdearen amaierako eskema erabiltzea. Horrela, gainera, «Formulazio eta nomenklatura kimikoa» eranskineko edukiak sartuko ditugu.

«Elementu» hitzak har ditzakeen esanahi desberdinak azaltzen dira; izan ere, liburu honetan elementuari erreferentzia egiteko substantzia sinplea erabili bada ere, ohikoa da elementu izendapena elementu kimikoa zein substantzia sinplea izendatzeko erabiltzea.

Azkenik, taula periodikoko elementuen sailkapena talde handitan erakusten dugu. Komeni da nabarmentzea elementu ez-metaliko guztiak ez direla ezaugarri berekoak, eta erdi-metal eta gas nobleetan sailkatzen direla. Vennen diagrama erabiltzea oso lagungarria izan daiteke.

SOLUZIOAK Oinarrizko entitateak identifikatu Oinarrizko entitatearen kontzeptua irudikatzeko, eguneroko adibideak erabil ditzakegu. Horretarako, galdera irekia egin dakioke taldeari, ikasle bakoitzak kontzeptu horren egitura mental propioa sor dezan. Hona hemen adibide batzuk: adreilu bat horma batean, letra bat letra-zopa batean edo ikasle bat ikasgela batean.

Sarrera egin ondoren, ikasle bakoitzak ondorioztatu ahal izango du lehen irudiaren oinarrizko entitatea hiru atomoko multzo bat dela, eta bigarrenarena, atomo solteak. Unitatea amaitzean, berriro ariketa honetara itzulita, lehenengo kasuan molekula bat ageri dela ulertuko du, eta bigarrenean, gas noble baten atomoak.

Hidrogenoaren taldea aztertu Ikasleei elementu kimikoek taula periodikoan duten sailkapenari buruzko azalpenak ematen hasteko, hidrogenoari buruzko bi galdera egitea proposatzen da, taula horretan oso ondo kokatzen ez dakigun elementua baita. Talde handian lan egin daiteke, ideia-jasa bat eginez, edota informazioa bilatuz eta partekatuz.

Ulertu, pentsatu, ikertu...

1 Substantzia sinplea elementu kimiko beraren atomoez osatutako substantzia bat da, hau da, zenbaki

atomikoaren balio bera duten atomoez; elementua, berriz, zenbaki atomiko bera duten atomoen multzoa da. Elementuaren adibide bat oxigeno-atomoa da (Z = 8), eta elementu horren atomoz osatutako substantzia kimiko bat ozonoa da (O3).

2 El sistema periódico tiene 18 columnas, o grupos, y 7 filas, o períodos.

3 a) E z-metalak; b) Metalak; c) Gas nobleak; d) Erdi-metalak.

U4

2

2.1 Lotura kimikoa

Zortzikotearen legeak aurreko behaketa horiek laburbiltzen ditu:

Substantzia sinpleak (adibidez, dikloroa, Cl2) eta konposatuak (esaterako, amoniakoa, NH3) oinarrizko entitatez eraturik daude, eta hauek atomoen arteko elkarketaren emaitza dira. Elkarketa horiei lotura kimiko esaten diegu, eta motibo argi bategatik gertatzen dira: atomo horiek egonkortasun handiagoa duelako elkartuta daudenean isolatuta daudenean baino. Kasu bakar batean ez da hori gertatzen: gas nobleetan.

Atomoak lotu egiten dira

Lotura kimikoa bi atomo lotzen dituen erakarpen-indarraren emaitza da.

2.2 Gas nobleak eta zortzikotearen erregela

Atera ondorioak Azaldu irudiko gas nobleen elektroiak erakusteko erabili diren koloreen esanahia.

Gas nobleen atomoak elkarrekin lotzen ez badira, isolatuta egonda egonkorrak direlako da. Atomo horien ezaugarriak behatuta, egonkortasuna azken geruzako elektroi-kopuruak ematen diela ondorioztatu dezakegu: • Helioak (Z = 2), lehen gas nobleak, bi elektroi ditu azken geruzan. Geruza hori baino ez duenez, beteta du.

• Gainerako gas nobleek zortzi elektroi dituzte azken geruzan, baina denek ez dute azken maila beteta. Gas horien guztien artean, neonak baino ez dauka elektroien azken geruza osatuta.

Neonetik aurrera, gas nobleek ez dute azken geruza beteta, geruza horiek betetzeko jarraitzen den ordenaren eraginez (beste ikasturte batzuetan landuko duzu).

Gas nobleen konfigurazio elektronikoa

Atomoak azken geruzan zortzi elektroi edukitzeko moduan lotzen dira elkarrekin. Salbuespena H, Li eta Be, dira; horiek bi elektroirekin geratzen dira azken geruzan.

METODOLOGIA-IRADOKIZUNAK

2.3 Gas nobleen konfigurazioa lortzeko moduak Atomoaren geruza lantzean ikusi dugunez, atomo neutro batek elektroiak eman edo har ditzake, eta ioi bat eratu. Ez du edozein elektroi-kopuru hartzen edo ematen. Hurbilen duen gas nobleak azken geruzan zenbat elektroi dituen (bi helioak, eta zortzi gainerako gas nobleek) kontuan izan, eta atomoak azken geruzan horrenbeste izateko behar dituenak soilik hartu edo ematen ditu.

Ikertu lotura kimiko motak

Baina sistema periodikoko atomo batzuk oso urrun daude gas noble batetik, eta, beraz, elektroi gehiegi eman edo hartu beharko lituzkete. Kasu horietan, bi atomok edo gehiagok elektroiak elkarrekin banatzen dituzte zortzikotearen erregela betetzeko.

Ikertu lotura kimikoen hiru mota horiek, eta idatzi horietako bakoitza eskeman dagokion tokian.

Balentzia-geruzan zortzi elektroi izateko bi modu horietatik abiatuta, hiru lotura kimiko mota era daitezke: kobalentea, ionikoa eta metalikoa.

Zortzi elektroi lortzeko moduak Atomoak modu espontaneoan dute egonkortasuna

egonkorrak dira elektroiak emanda

elektroiak irabazita

Katioiak

hau dute

elektroiak banatuta

Anioiak hau lortzeko Zortzi elektroi azken geruzan

2

He

HELIOA

10

Ne

NEONA

18

Ar

ARGONA

36

Kr

KRIPTONA

ULERTU, PENTSATU, IKERTU…

4 Egin taula periodikoko 17. taldeko lehen hiru periodoetako atomoen geruzaren eskema bat. Zer ondorio lortu dituzu?

5 Hurrengo ikasturteetan ikusiko duzunez, hori da zortzikotearen legearen abiapuntua; alegia, atomoen arteko loturak nola eratzen diren iragartzen duen legearena.

Helio-puxikek airean flotatzen dute, helio-gasak dentsitate txikiagoa baitu airea eratzen duen gasnahasteak baino. Uste duzu egokia dela helio-puxikak askatzea ingurumenari buruzko jardunaldi batean? Azaldu gai horri buruzko zure jarrera, testu labur bat idatzita.

6

«Gas nobleak […] isolatuta ageri dira, normalean, naturan; izan ere, oso gaitasun txikia dute beste elementu batzuekin erreakzionatu eta konposatuak eratzeko. Dena dela, badute gaitasuna, eta laborategian gas noblez eraturiko hainbat molekula ikertu dira». SINC agentzia, 2013ko abendua.

Hizkuntza-plana 5. jarduerari dagokionez, komeni da ikasleei gogoraraztea anayaharitza.es webgunean «Hizkuntza-plana» atala dagoela, eta bertan argudio-testua idazteko moduari buruzko beharrezko informazioa aurkituko dutela.

IKTak Gure ikasleen ezagutzak sakontzeko gako hori erabiltzea proposatzen da, kimikarekin lotutako denetariko galderak eginez. Ikasleei informazioa kontrastatzea gomendatu diezaiekegu, beren ondorioak ateratzeko.

30

Epigrafe honetan lotura kimikoaren oinarriak azalduko ditugu, eta, beraz, eskala subatomikora itzuliko gara (atomoaren azalaren eskalara), lotura mota bakoitzaren atzean zer mekanismo dagoen ulertzeko. Eduki nahiko konplexua dela eta hurrengo ikasturteetan sakonago aztertuko dugula kontuan hartuta, hemen konfigurazio elektronikoei buruzko azalpen sinplifikatua egingo dugu. Horretarako, komeni da gogoratzea aurreko unitatean elektroiekin geruzak energia mailen arabera betetzeari buruz ikasitakoa.

Bilatu informazio horren jatorria eta aztertu.

101

100

Atomoak lotu egiten dira

Atomoek gas nobleen konfigurazio elektronikoa har dezakete beste atomo batzuekin elkartzen direnean. Horrelako loturen ondorioz, atomoak gas noble batek adina elektroi izatea lortzen du. Ioiak ere gas nobleek adina elektroi edukitzeko eratzen dira.

Gas nobleak

Helioak eta neonak beteta daukate elektroien azken geruza; argonak eta kriptonak, berriz, ez daukate azken geruza beteta, baina zortzi elektroi dituzte bertan.

TRADUCIR

Zortzikotearen erregela ikusiko dugu egonkortasun atomikoa lortzeko irizpide gisa. Gas nobleak atomo egonkorren adibidetzat hartzen dira, azken geruzan dituzten zortzi elektroiengatik, eta talde horretako lehen lau elementuen elektroien banaketa irudikatzen da. Gainera, atomo batek egonkortasun hori lortzeko zer egingo duen azaltzen da: anioi bat eratu, katioi bat eratu edo elektroiak partekatu.

Horretarako, bigarren orrialdeko eskema erabiltzea gomendatzen da.

SOLUZIOAK Ondorioak atera Azken geruzako elektroiek beste kolore bat dute, horiek erabakitzen baitute atomoen elektroiak irabazi, galdu edo partekatzeko joera. Kasu honetan, lau adibideetan gas nobleak ageri direnez, zortzi elektroi dituzte azken geruzan kasu guztietan, helioaren kasuan izan ezik: bi ditu.

Lotura kimikoa motak ikertu Ariketa honen ebazpena hurrengo epigrafea lantzeko abiapuntua izango da. Ikasleek dauden hiru lotura motei buruzko informazioa bilatuko dute: ionikoa, kobalentea eta metalikoa, eta atomoek zortzikote elektronikoaren bidez egonkortasun elektronikoa eskuratzeko duten joerarekin erlazionatuko dituzte. Lotura kobalentea eta metalikoa «elektroiak partekatuz» tituluaren azpian kokatuko dituzte, eta lotura ionikoa, «katioien» eta «anioien» azpian.

Ulertu, pentsatu, ikertu...

4 «Landu irudia» atalean gas nobleen konfigurazio elektronikoa erakusten den ilustraziotik abiatuta, ikasleek gauza bera egin behar dute 17. taldeko lehen hiru elementuekin, eta horrela marraztu: • Fluorra, bi elektroi lehen geruzan eta zazpi bigarren eta azkenekoan.

• Kloroa, bi elektroi lehen geruzan, zortzi bigarrenean eta zazpi hirugarren eta azkenekoan.

• Bromoa, bi elektroi lehen geruzan, zortzi bigarrenean, hemezortzi hirugarrenean eta zazpi laugarren eta azkenekoan.

9

F

17

Cl

35

Br

Ariketa honetatik atera beharreko ondorioa da hiru elementuek zazpi elektroi dituztela azken geruzan.

5 Ikasleek gauza izan beharko lukete fluidoen dentsitatea eta horien flotagarritasuna plastikoen era-

bilera ludikoak (puxikak puztu eta airean aske hegan egiten uztea) ingurumenean eragiten duen kutsadurarekin lotzeko.

6 Ariketa honen helburua da transmitituriko ezagutza hau erabilgarria dela baldintza jakin batzuetan

eta, gainera, aldatu egiten dela teknika esperimentalak aldatzen diren neurrian. Bestalde, SINC agentzia proposatzen da informazio zientifikoari buruzko iturri fidagarritzat.

U4

3

3.1 Ioien karga elektrikoak Zortzikotearen erregela oinarritzat hartuta, elementu kimiko batzuen ioiek karga elektriko zehatz bat zergatik duten justifika dezakegu. Adibidez, aluminioak Al3+ katioiak eratzen ditu; barioak, Ba2+ katioiak; kloroak, Cl– anioiak, eta sufreak, S2– anioiak. Elementu horiek, horretara, hurbilen duten gas noblearen konfigurazio elektronikoa lortzen dutelako gertatzen da hori.

Lotura kimikoa

Ioiaren karga zein den jakiteko, nahikoa dugu segida honi jarraitzea: • Sistema periodikoan zer taldetan dagoen ikusita, azken geruzan zenbat elektroi dituen jakingo dugu.

• Azken geruzan zenbat elektroi dituen jakinda, hurbileneko gas nobleak adina edukitzeko zenbat falta edo sobratzen zaizkion kalkulatu, eta eratzen den ioiaren karga zein den jakingo dugu.

3.2 Lotura ionikoa Aurreko ikasturteetan ikusi dugun bezala, materiak karga elektrikoa hartzeko duen moduetako bat da materia eratzen duten atomoen artean elektroiak trukatzea. Beraz, anioi bat eratzeko, katioi bat ere eratu behar da era berean, eta bien artean elektroi trukea gertatu.

Truke hori gertatu denean, kontrako karga duten bi ioi egongo dira eta, beraz, erakarpen elektrikoa sortuko da bien artean.

Lotura ionikoa da katioien eta anioien artean, kontrako zeinuko kargak izatearren, gertatzen diren erakarpen-indarren emaitza.

3.3 Elektroiak banatzen dituzten atomo-loturak Atomo batzuk beste batzuekin lotzen dira eta elektroiak banatzen dituzte. Ondorioz, bi lotura-mota era ditzakete: lotura kobalentea eta lotura metalikoa.

Lotura kobalenteak dituzten substantziek eta lotura metalikoak dituzten substantziek oso bestelako propietate fisiko eta kimikoak dituzte.

• Lotura kobalentea. Ez-metalen taldeko elementuen bi atomoren arteko lotura da. Atomoak izan litezke elementu kimiko berarenak, edo elementu kimiko desberdinenak. Elektroi-bikoteak banatzen dituzte.

Banatzen diren elektroiak bi atomoenak dira aldi berean, lotuta dauden bi atomoetako nukleoek erakartzen baitituzte. Oso lotura-mota egonkorra da eta, beraz, banatzeko oso zaila.

• Lotura metalikoa. Metal beraren atomoen arteko lotura da. Atomo guztiek elektroiren bat banatzen dute guztien artean.

Ioien karga, SPn hartzen duten posizioaren arabera 1 1

3

2

H

Li

LITIOA

2

11

16 8

4

Be

BERILIOA

12

Na Mg

SODIOA

19

K

3

MAGNESIOA

20

Ca

21

Sc

POTASIOA

KALTZIOA

ESKANDIOA

37

38

39

RUBIDIOA

ESTRONTZIOA

Rb

Sr

Y

ITRIOA

O

17 9

F

OXIGENOA

FLUORRA

16

17

S

SUFREA

34

Se

SELENIOA

52

Te

TELURIOA

Cl

KLOROA

35

Br

18

He Ne Ar

ARGONA

36

Kr

BROMOA

KRIPTONA

54

I

Xe

XENONA

18. taldetik (gas nobleak) hurbilen dauden taldeetako elementuek lau elektroi edo gutxiago ematen edo irabazten dituzte, eta ioiak eratu. Horrela, hurbileneko gas nobleak adina elektroi edukitzea lortzen dute. Esaterako, fluorrak elektroi bat irabaziko du, eta F– eratuko da; eta magnesioak bi galduko ditu, eta Mg2+ eratuko da.

102

Balentziaelektroien kop.

Eman edo irabazi

Ioiaren karga

1

1

Eman

+1

2

2

Eman

+2

13

3

Eman

+3

16

6

Irabazi

–2

17

7

Irabazi

–1

periodikoan duen kokapenari buruzko informazioa aintzat hartuta. Zer gas noblek bat egiten du eratzen den ioiaren azal elektronikoarekin?

Hemen azaldutakoak koadro honetan ageri diren taldeetako elementuen ioien kargak jakiteko balio du.

Sistema periodikoko gainerako elementuei dagokienez, askok ioiak eratzen badituzte ere, karga zein den ondorioztatzea ez da erraz, goragoko ikasturteetan ikasiko duzun moduan.

Ura, H2O, oxigeno-atomo batek eta bi hidrogeno-atomok eratzen dute, eta lotura horretan, elektroi-pare bat banatzen dute bata bestearekin.

METODOLOGIA-IRADOKIZUNAK

2 Ioien karga justifikatzeko ikasi dugun metodoa erabilita, esan zer motatako ioia eratzen duen hidrogenoak.

Hidrogenoak elektroi bat du balentzia-geruzan eta, beraz: – Elektroi bat irabazi eta helioarena bezalako geruza lor dezake, eta H– eratu.

Atal honetan, aurreko epigrafeko eskema berari jarraituko diogu: alde batetik, elektroiak galdu edo irabaztearen ondorioz eratzen den lotura mota, lotura ionikoa, eta, bestetik, lotura kobalentea eta metalikoa, elektroiak partekatzen direna.

– Elektroi bat galdu eta elektroi gabe gelditu daiteke, H+ eratuta. Hidrogenoaren ioi horri protoi ere esaten zaio.

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

Lotura metalikoan, sarea eratzen duten atomo kargatu guztiek multzo osoari emandako elektroiak erakartzen dituzte.

ULERTU, PENTSATU, IKERTU…

7 Ondorioztatu zer karga duten honako elementu hauen ioiek, erreferentzia moduan sistema periodikoan hurbilen duten gas noblea hartuta: a) Kloroa. b) Potasioa. c) Boroa. d) Oxigenoa.

Lotura kimikoa

Berilioa bigarren taldean eta bigarren periodoan, dago; beraz, bigarren balentzia-geruza du eta bi elektroi ditu. Helioaren elektroi-banaketa bera lortzeko, bi elektroi horiek galduko ditu eta Be2+ katioia eratuko du.

NEONA

18

53

IODOA

Taldea

HELIOA

10

1 Esan zer ioi mota eratuko duen berilioak sistema

Lotura kobalentearen eta lotura metalikoaren egitura

Ondoren ikusiko dugunez, lotura ionikoa ez da gertatzen isolatuta dauden bi ioietan, ioi horietako askoren artean baizik.

HIDROGENOA

EBATZITAKO ARIKETAK

8 Adierazi honako atomo-bikote hauek lotu ahalko diren, eratzen dituzten ioien kargak kontuan hartuta: a) Kloroa eta fluorra

b) Sodioa eta litioa

103

Ikaskuntza hori osatzeko, sistema periodikoko talde bakoitzaren balentzia nagusia zein den buruz ikastea gomendatzen da, «Formulazio eta nomenklatura kimikoa» eranskinaren edukietan erakusten da.

Komenigarria da bertan agertzen diren ioien gainerako kargen zergatia azaltzea (balentzia ionikoa), kontuan izanda ikasturte honetan gertakari horiek azaltzen ez dituen eredu bat erabiltzen bada ere (elektroi-geruzen eredua), hurrengo ikasturteetan beste eredu bat eta beste irizpide batzuk aztertuko dituztela metal baten eta ez-metal baten balentziak ezartzeko.

Irudia erabil daiteke nabarmendutakoak ez diren beste elementu batzuen atomoetatik sortutako ioien karga ondorioztatzeko. Kontuan hartuko da 1., 2., 13., 16. eta 17. taldeetako elementuak bakarrik azalduko direla.

Bestalde, lotura kobalenteari dagokionez, atal honetan hurbildu baino ez gara egingo gai horren ikaskuntzara, ez baitira zehazki azaltzen lotura bikoitzak edo hirukoitzak. Gaitasun handiko ikasleen aniztasuna lantzeari begira, molekula diatomikoei edo konposatuei buruzko Lewisen egituren irudikapen erraz bat aurreratu dezakegu ( adibidez, metano edo amoniakoarena); eta hala badagokio, gaiaren sakontzen horretan lotura bikoitzak eta hirukoitzak ere agertuko ditugu.

Lotura metalikoa deskribatzeko erabiltzen den eredua ere oso erraza da; izan ere, elektroiek sare metalikoan duten mugikortasuna justifikatzea baino ez da, eta gai hori ezaguna da ikasleentzat etapa honetako lehen mailatik, Teknologia irakasgaiari esker.

Argazkian, ura egoera gaseosoan duen metalezko lapiko bat dago. Bertan, oso erraz irudikatuta ageri dira elektroiak partekatzeko bi lotura motak: kobalentea eta metalikoa; eta lotura bakoitzak elektroi horiek partekatzeko duen modu desberdina ikusten da.

31

Ebatzitako ariketetatik abiatuta, ikasleek epigrafearen amaieran proposatutako jarduerei erantzun ahal izango diete. Gainera, interesgarria izan daiteke hidrogenoaren dualtasuna ikustea, aurreko epigrafeetan elementu horren beste berezitasunen bat ikusi baitzuten.

SOLUZIOAK Ulertu, pentsatu, ikertu...

7 a) Kloroa. 17. taldeko elementua, 17 zenbaki atomikoa duena. Bere elektroien geruza-banaketa

hau da: K = 2, L = 8, M = 7. Hurbilen duen gas noblea argona da, M geruzan 8 elektroi dituen elementua. Kloroak azken geruzan 7 elektroi dituenez, argonak adina elektroi izan eta zortzikotea lortzeko, anioi bat eratuko du 1 elektroi irabazita eta bere karga –1: Cl– izango da.

b) Potasioa. 1. taldeko elementua, 19 zenbaki atomikoa duena. Bere elektroien geruza-banaketa hau da: K = 2, L = 8, M = 9. Hurbilen duen gas noblea argona da kasu honetan ere, azken geruzan 8 elektroi dituen elementua. Potasioak azken geruzan 9 elektroi dituenez, argonak adina elektroi izan eta zortzikotea lortzeko, katioi bat eratuko du 1 elektroi galduta eta bere karga +1: K+ izango da. c) Boroa. 13. taldeko elementua, 5 zenbaki atomikoa duena. Bere elektroien geruza-banaketa hau da: K = 2, L = 3. Kasu honetan, hurbilen dagoen gas noblea helioa da, azken geruzan 2 elektroi dituen elementua. Boroak bere azken geruzan 3 elektroi dituenez, helioak adina elektroi izateko, katioi bat eratuko du 3 elektroi horiek galduta, eta bere karga de +3: B3+ izango da. Kasu honetan, aipatu daiteke boroa egonkorrago dagoela bere azken geruzan 2 elektroi izanda (helioak bezala) eta ez 8 elektroi izatera saiatuta, azken kasu horretan energetikoki desegonkorra izango bailitzateke. d) Oxigenoa. 16. taldeko elementua, 8 zenbaki atomikoa duena. Bere elektroien geruza-banaketa hau da: K = 2, L = 6. Bere azken geruzan 6 elektroi d ituenez, anioi bat eratuko du 2 elektroi irabaziz neonak (hurbilen duen gas noblea) adina elektroi izateko, eta bere karga –2: O2– izango da.

8 Bi kasuetan, atomoak ez dira lotzen, a) atalekoek anioiak osatzen baitituzte biek, eta b) atalekoek,

berriz, katioiak osatzen dituzte biek. Elkartzeko, batek katioi bat osatu beharko luke eta besteak anioi bat.

U4

4

Substantziak osatzen dituzten oinarrizko entitateak banakako atomoak izan daitezke, edo bi atomoren edo gehiagoren multzoak. Oinarrizko esaten diegu entitate hauek substantzia batetik har daitekeen zati txikiena adierazten dutelako, berdin dio substantzia sinplea zein konposatua den.

Zenbait atomoz osaturik dauden oinarrizko entitateak molekulak edo kristalak izan daitezke.

Molekulak eta kristalak

4.1 Molekulak Substantzia gehienak molekulaz eratuta daude. Oinarrizko entitate hauek elementu ez-metalikoak lotuta eratzen dira, elektroiak bata bestearekin banatuta. Hau da, lotura kobalenteen emaitza dira.

Molekula da lotura kobalentearen bidez elkarrekin lotuta dauden atomoek eratzen duten oinarrizko entitatea.

Molekula bat eratzen duten atomoak elementu kimiko bakarrarenak izan daitezke, edo elementu batenak baino gehiagorenak. Molekula bat eratzen duten atomoen kopurua ez da aldakorra; substantzia zehatz baten molekula guztiek atomo-kopuru eta -mota bera dute.

Molekula batzuk oso sinpleak dira; esaterako, dikloroa, ozonoa eta ura. Beste batzuk, konplexuagoak; kasurako, gantz-azidoak eta glukosa. Eta beste batzuk oso egitura konplexua izaten dute; adibidez, proteinek: haien egitura tridimentsionalaren arabera, organismoan funtzio bat edo beste dute.

Interpretatu eredu molekularrak Eredu molekularretan, atomoen arteko loturak adierazteko, barrak erabiltzen dira; eta atomoak adierazteko, esferak.

Zenbat atomo ditu glukosamolekula batek? Zenbat atomorekin dago lotuta nitrogeno bakoitza (esfera urdina) amoniako-molekula batean?

4.2 Kristalak Egoera solidoan, partikulek ordena tridimentsionala hartzen dute. Egitura hori kristala deitzen da.

Kristala da bere unitateetan ordena erregularrari eusten dion egitura tridimentsionala.

Solido batzuk ez daude kristalez osatuta; horiei solido amorfo esaten zaie.

Molekulak adierazteko ereduak

Amoniako-molekula.

Kristalak sailkatzeko, egituran errepikatzen den oinarrizko entitatea hartzen da kontuan: kristal ionikoak, metalikoak edo kobalenteak.

• Kristal metalikoak metal beraren atomoz eratuta daude, eta elektroiak banatzen dituzte. Sare metalikoko elektroiak aske mugitzen dira, baina sarea zer elementu metalikok eratzen duen kontuan izanda, elektroiak errazago edo zailtasun handiagoz mugituko dira.

Kristal mota batzuetako eta besteetako atomoek izaten dituzten lotura horien guztien ondorioz, kristalek oso bestelako propietateak izaten dituzte.

Glukosa-molekula.

Gatz arruntaren (NaCl) anioiek (berdea) eta katioiek (bioleta), elkarrekin lotuta, kristal ionikoa eratzen dute.

• Kristal ionikoz eraturiko substantziak (gatzak) oso hauskorrak dira eta uretan disolbatzen dira. Halakoa da, esaterako, sodio kloruroa.

• Kristal metalikoz eraturiko substantziak (metalak) elektrizitate eroaleak dira, malguak, harikorrak eta xaflakorrak. Substantzia sinpleak izaten dira, esaterako, burdina.

• Solido kobalenteak (kristal kobalentez eraturiko substantziak) gogorrak dira, ez dute elektrizitatea eroaten eta oso egonkorrak dira. Horrelakoa da, kasurako, diamantea.

9

Egin eskema bat eta erlazionatu atomo-loturei buruzko informazioa eta substantziek izan ditzaketen oinarrizko entitate motak.

10

Ikusi anayaharitza.es webgunean agertzen diren kristal motak eta azaldu zer alde dagoen kristal ioniko baten, metaliko baten eta kobalente baten artean.

11

Ikasitakoa aintzat hartuta, proposatu kristal-motak bereizteko metodo bat.

12

Ikusi, pentsatu, neure buruari galdetu. Ikertu zer material jartzen den eguzki-zentral termiko baten gainaldean korronte elektrikoa sortzeko.

13

Bilatu testu honetan aipatu ez den laugarren kristalmotari buruzko informazioa, kristal molekularra. Azaldu nola dagoen osatuta eta adierazi ezaugarrietako batzuk.

104

Molekulak eta kristalak METODOLOGIA-IRADOKIZUNAK

• Kristal kobalenteak elementu ez-metalikoen atomoek eratzen dituzte lotura kobalenteen bidez. Hori dela eta, sare hauetako elektroiak ez dira aske mugitzen.

ULERTU, PENTSATU, IKERTU…

Ur-molekula.

Kristal-motak

• Kristal ionikoak katioiz eta anioiz eratuta daude, eta kontrako zeinuko karga elektrikoen artean egoten den erakarpenaren bidez lotuta daude; hau da, lotura ionikoen bidez.

Metaletan, elektroiak multzo osoaren artean banatzen dira, eta mugitzeko askatasuna dute.

Diamantea karbono-atomoz eratuta dagoen kristal-sare kobalentea da. Karbonoaren bigarren forma egonkorrena da.

105

Pentsamenduaren garapena Gomendatu ikasleei anayaharitza.es webgunean eskuragarri dituzten «ikusi, pentsatu, neure buruari galdetu» eta «Eskema» ataletako baliabideak kontsultatzea, teknika horiek nola aplikatu behar diren jakin dezaten 9. eta 12. jardueren ebazpenean, hurrenez hurren.

Ekintzailetzaren kultura 11. ariketa gure ikasleen irudimena garatzeko proposatzen da, unitatean zehar ikasi dutena banaka aplikatu dezaten eta proposamen berriak partekatu ditzaten, baliozkoak izan zein ez.

IKTak Gako hau 13. ariketa egiteko erabiltzea proposatzen da, gure ikasleen ezagutzak sakontzeko, horretan lagunduko dieten galderak eginez. Ebazpen zuzena aurkitzeko bilaketa-aukerak gomendatu daitezke, eta aurkitzen dutena kontrastatzeko eta ondorioak ateratzeko eska diezaiekegu.

Gainera, anayaharitza.es webgunean substantzia kimikoen eta kristal moten ereduen bisoreak daude, 10. jardueran egiten den galderari erantzuteko baliagarriak izango zaizkienak.

Epigrafe honetan, molekularen eta kristalaren arteko aldea azaltzen da, haien ezaugarri garrantzitsuenak adierazten dira eta horietako bakoitzaren adibide batzuk adierazten dira.

Unitate honetako edukiak modu sekuentzialean aurkezten badira ere (lehenik elektroien transferentzia edo partekatze bat gertatzen da, gero atomoak lotu eta egonkortasuna lor dezaten kristalak edo molekulak eratuz), komeni da agerian uztea substantzien konposizioa aztertzeko modu bat baino ez dela, eta adi ibiliko ikasleek ez dezaten finkotzat hartu pentsamendu bakarreko eskema osatugabe hau, hurrengo ikasturteetan landuko dituzten kontzeptuak behar bezala ulertzea oztopa diezaieke eta.

Anayaren webguneko Baliabide digitalak atalean dagoen molekulen eta kristalen bisorea erabiltzea gomendatzen dugu, ikasleei interesgarri irudituko zaizkien molekula eta kristal batzuen hiru dimentsioko ikuspegi dinamikoa eskaintzen baitu.

Komeni da molekulen hainbat adibide erabiltzea, errazenetatik hasi (dioxigenoa, adibidez) eta DNA bezalako molekula konplexuetaraino.

Bigarren orrialdean, kristal ionikoen, metalikoen eta kobalenteen deskribapenean, hiru kristal mota horiek osatutako substantzien propietateak ikusiko ditugu lehen aldiz.

Epigrafe horretan sartzen dira substantzia metalikoen propietateak, eta ez sistema periodikoari buruzko testuaren zatian. Antolaketa horren arrazoia da ikasleek ez ditzatela nahastu eskala atomikoarenak berezkoak diren propietateak (elektronegatibotasuna, afinitate elektronikoa, ionizazio-potentziala) eta lotura motaren eta lotura horren ondorioz eratzen den oinarrizko entitatearen ondoriozkoak diren propietate makroskopikoak (eroankortasun elektrikoa, esaterako).

SOLUZIOAK Eredu molekularrak interpretatu Glukosak 24 atomo ditu (C6H12O6).

Nitrogeno atomo bakoitza 3 hidrogeno-atomorekin lotuta dago molekula bakoitzean.

Ulertu, pentsatu, ikertu...

9 Eskemak erlazionatu behar du lotura kobalentea molekulekin eta kristalekin, lotura ionikoa kristalekin eta lotura metalikoa kristalekin.

10 Ezberdintasunak bi motatan sailkatu behar dira: batetik, oinarrizko entitatea eta kristal bakoitza osatzen duen lotura mota, eta, bestetik, sortzen duten substantziaren propietateak.

32

Kristal ionikoan adierazi behar da oinarrizko entitateak ioiak direla (katioiak eta anioiak), entitateok erakarpen elektrostatikoz elkartuta daudela, eta sortutako substantziak uretan disolbagarriak direla. Kristal kobalenteen kasuan, oinarrizko entitateak lotura kobalentez (hau da, elektroiak partekatuz) lotutako atomoak direla adieraziko dugu, eta substantzia egonkorrak, ez-disolbagarriak eta elektrizitatearen eroale ez direnak sorrarazten dituela. Kristal metalikoetan, atomo guztiak metal berekoak dira eta elektroiak partekatzen dituzte; elektroi horiek sare metalikoan libre mugitzen dira eta elektrizitatea eroaten duten substantziak eratzen dituzte, substantzia harikor eta xaflakorrak.

11 – Metal beraren atomoen arteko lotura: kristal metalikoa.

– Elementu ez-metalikoen atomoen arteko lotura: kristal kobalentea.

– Metal baten eta ez-metal baten atomoen arteko lotura: kristal ionikoa.

12 Eguzki-energia termikoen zentralek funtzionamendu konplexua dute; energia-iturri gisa eguzki-

erradiazioa da, eta, beraz, energia-iturri berriztagarria. Kasu honetan, fluido bat plaken goiko aldean kokatzen da, eta tenperatura oso altura iritsi eta alternadore bat mugitu arte itxaroten da.

Sortutako energia uretan edo gatz ionikoetan biltegiratzen da. Europan, Espainia buruan da zentral mota hauek bultzatzen.

Irakasleak neska-mutilak gidatu behar ditu informazioaren bilaketan, edukion haien ezagutza-mailara egokituz eta aurkitzen dutena GJHekin erlazionatzeko gai izan daitezen.

13 Kristal molekularretan, oinarrizko entitateak molekulak dira. Beste hirurekiko desberdintasun nagu-

sia da oinarrizko entitate hauek ez daudela elkarrekin lotura kimikoaren bidez lotuta, baizik eta molekularteko indarren bidez. Kristal molekularraren adibide bat iodoa da.

U4

5

5.1 Formula kimikoak Substantzia baten izen arruntetik abiatuta (adibidez, amoniakoa), beste informaziorik ez badaukagu, ezin dugu jakin substantzia sinplea den edo konposatua den. Formula kimikoa edukiz gero, ordea, zer substantzia-mota den zehaztu dezakegu.

Formula kimikoak

Substantzia sinpleak Formula

Formulazio kimikoa Kontsultatu formulazioari buruzko eranskina formula kimikoak nola idatzi behar diren eta substantziak nola izendatu behar diren lantzeko.

5.3 Masa molekularra eta formula-unitatearen masa

Formula

Izena

Fe

Burdina

Al2O3

Aluminio oxidoa

Cl2

Dikloroa

NH3

Amoniakoa

Kloroz eraturiko substantzia sinplea izendatzean, dikloroa esan genezake (eta, horrela, formularen azpiindizeari buruzko informazioa eman), edo besterik gabe, kloroa. Azken kasu horretan, substantziaren izendapena eta eratzen duen elementu kimikoarena nahas litezke.

5.2 Formula kimikoen interpretazioa Formula kimikoek bi eratako informazioa ematen dute:

• Koantitatiboa, ikur kimiko bakoitzaren azpiindizeen bidez. Azpiindizearen balioa «1» denean, ez da ezer idazten.

Formula kimikoen interpretazioa

Substantzia baten masa molekularra da substantzia horren molekularen masa, eta formula kimikotik lortzen da, molekula eratzen duten atomoen masa atomikoak batuta.

Substantzia sinple molekularren kasuan, masa molekularra kalkulatzeko, molekula zenbat atomok eratzen duten hartu behar da kontuan.

Metala

Ez-metala

Formula kimikoa

Hainbat

Adibidea

Kristala

Al

Kristal kobalentea

C

Molekula

Konposatua

METODOLOGIA-IRADOKIZUNAK Puntu honetan «Formulazio eta nomenklatura kimikoa» eranskineko edukiak jorratzea iradokitzen da, formula kimiko baten idazkera, esanahiaren interpretazioa eta izendatzeko modua eraginkortasunez konbinatzeko.

Substantzia puru baten unitate-formularen masa da substantziaren formulan adierazten diren atomoen masen arteko batura.

Kristalez eraturik dagoen substantzia baten unitate baten masa koantifikatzeko, konposatuaren formula erabiltzen da. Adibidez, BaF2 bario fluoruroaren kasuan (kristal ionikoa da), formula-unitatearen masa da barioatomo (Ba) baten masa gehi bi fluor-atomorena (F).

m (BaF2) = m (Ba) + 2 · m (F)

EBATZITAKO ARIKETAK

Zer elementu-mota

Substantzia sinplea

m (CH4) = 1 · m (C) + 4 · m (H)

Bario fluoruro kristala

Kristalek osaturiko substantzietan, oinarrizko entitatearen masari formulaunitatearen masa esaten zaio.

3 Kalkulatu aluminio oxidoaren formula-unitatearen

Bat

Metala + Ez-metala

Ez-metala + Ez-metala

106

Kristala

Molekula

Formula kimikoak

Konposatua

Izena

• Kualitatiboa, substantziaren oinarrizko entitateak zer elementu kimikoren atomoek eratzen dituzten adierazten baitute.

Zenbat ikur kimiko

Butano-molekula

Substantzia kimiko baten propietateak haren oinarrizko entitateen propietateen araberakoak dira. Ezaugarri horietako bat masa molekularra edo formula-unitatearen masa da.

masa, honako hau jakinda: aluminio oxidoaren kristal batek bi aluminio-atomo ditu hiru oxigeno-atomoko; m (Al) = 27 u, m (O) = 16 u.

Azalpena

Formula-unitatearen masa hau da: m (Al2O3) = 2 · m (Al) + 3 · m (O) Ordezkatuta:

Cl2

Al2O3

CH4

Azpiindizeak adierazten du zenbat atomok eratzen duten molekula bakoitza.

Azpiindizeek adierazten dute zein den ioi bakoitzaren proportzioa kristalean.

Azpiindizeek adierazten dute elementu bakoitzeko zenbat atomo dauden molekulan.

4 Kalkulatu ur oxigenatuaren (H2O2) masa molekula-

rra. Uraren masa molekularra baino handiagoa ala txikiagoa da?

Masa molekularra hau da:

Konposatuaren formula hau da: Al2O3.

1 azpiindizeak (ez da idazten) adierazten du elementu hori baino ez dagoela kristalean.

m (Al2O3) = 2 · 27 u + 3 · 16 u = 102 u

m (H2O2) = 2 · m (H) + 2 · m (O) Sistema periodikoan masa atomikoen balioak hartuta: m (H2O2) = 2 · 1,008 u + 2 · 15,999 u = 34,014 u Balio hori handiagoa da uraren masa molekularra baino; izan ere, urak atomo bat gutxiago du bere molekulan.

ULERTU, PENTSATU, IKERTU…

14 Kalkulatu honako formula hauek dituzten substan-

16 Esan honako substantzia hauek molekulez edo kristalez

tzien masa molekularrak: a) SO3, b) N2O3, c) FeS, d) Na2O. Zuzena da esatea kasu guztietan masa molekularra kalkulatu dugula? Zergatik?

eraturik dauden. Kalkulatu formula-unitatearen masa edo masa molekularra. Erabili, horretarako, formulazioari buruzko eranskineko informazioa:

15

Sodio hipokloritoa desinfektatzaile moduan erabiltzen da uren arazketan. Bilatu konposatu horren formula kimikoa eta kalkulatu formula-unitatearen masa.

a) Bario oxidoa

d) Amoniakoa

b) Zink hidruroa

e) Bario kloruroa

c) Artsina

f) Aluminio oxidoa 107

IKTak Gako hau 15. ariketa egiteko erabiltzea proposatzen da, gure ikasleen ezagutzak sakontzeko, horretan lagunduko dieten galderak eginez. Ebazpen zuzena aurkitzeko bilaketa-aukerak gomendatu daitezke, eta aurkitzen dutena kontrastatzeko eta ondorioak ateratzeko eska diezaiekegu.

Formulazioa eta nomenklatura eduki horiekin batera aurkezteko funtsezko arrazoi bat da formula kimikoei esanahia ematea, ez dadin izan sinboloak eta zenbakiak konbinatzeko arauen multzo bat soilik.

Gainera, ikasturteko puntu honetara iritsita, ikasleek ezagutzen dute neurri handi batean sistema periodikoa, eta hortik abiatuta zenbait ioiren kargak ondoriozta ditzakete. Informazio hori baliagarria izango zaie balentzia ionikoak errazago ikasteko buruz.

Azkenik, formula kimikoetatik lortzen den informazioa kualitatiboa ez ezik kuantitatiboa ere badela azalduko dugu, eta horregatik dela garrantzitsua konposatu kimikoen formulak egoki idaztea. Era berean, substantzia molekular baten formula baten eta kristal batez osatutako substantzia baten formula baten esanahi desberdinak azpimarratuko ditugu, horrela oinarriak ezartzen ari baikara konposatu kimiko baten formula enpirikoa behar bezala interpretatzeko hurrengo ikasturteetan. Arrazoibide horrekin, masa molekularra eta formula-unitatearen masa nola kalkulatu azaltzen da, baita horietako bakoitzak zer adierazten duen ere.

SOLUZIOAK Ulertu, pentsatu, ikertu...

14 Masa atomikoen honako balio hauek erabiliko ditugu: m (Na) = 22,99 u; m (O) = 15,999 u; m (S) = 32,064 u; m (N) = 14,007 u; m (Fe) = 55,847 u. a) m (SO3) = 32,064 u + 3 · 15,999 u = 80,061 u b) m (N2O3) = 2 · 14,007 u + 3 · 15,999 u = 76,011 u c) m (FeS) = 55,847 u + 32,064 u = 87,911 u d) m (Na2O) = 2 · 22,99 u + 15,999 u = 61,979 u Molekulaz eraturik ez dauden konposatuen kasuan ez da egokia masa molekularra erabiltzea; kasu honetan, c eta d ataletan ageri direnen kasuan.

15 Sodio hipokloritoaren formula NaClO da. Bere formula-unitatearen masa hau da: m (NaClO) = 22,99 u + 35,453 u + 15,999 = 74,442 u

16 a) Bario oxidoa, BaO, bere formula-unitatearen masa hau da: 137,34 u + 15,999 u = 153,339 u. b) Zink hidruroa, ZnH2 bere formula-unitatearen masa hau da: 65,37 u + 2 · 1,008 u = 67,386 u. c) Artsanoa, AsH3, bere formula-unitatearen masa hau da: 74,922 u + 3 · 1,008 u = 77,946 u. d) Amoniakoa, NH3, bere formula-unitatearen masa hau da: 14,007 u + 3 · 1,008 u = 17,031 u. e) Bario kloruroa, BaCl2, bere formula-unitatearen masa hau da: 137,34 u + 2 · 35,453 u = 208,246 u. f) Aluminio oxidoa, Al2O3, bere formula-unitatearen masa hau da: 2 · 26,981 u + 3 · 15,999 u = 101,959 u.

33

U4

6

Substantzia kimiko askok, sinpleek zein konposatuek, balio erantsi altuko produktuak egiteko oinarri moduan balio dute.

Erabilera industriala, biomedikoa eta teknologikoa

Aurrerakuntzak biomedikuntzan

Kimikaren barruan dauden ikerketa-arlo batzuk substantzia berriak diseinatzera bideratuta daude, baita ezagutzen diren substantzien erabilera berrietara ere. Substantzia kimikoak nora bideratzen diren kontuan hartuta, erabilera industriala, biomedikoa eta teknologikoak bereiz ditzakegu.

Industria, biomedikuntza eta teknologiako erabilerak

6.1 Industria-arloko erabilera Industria arloan aipagarrienak diren konposatu kimikoak, aldi berean, beste produktu batzuen lehengai moduan ere erabiltzen dira. Hona hemen erabilera aipagarri batzuk: • Azido sulfurikoa (H2SO4). Munduan gehien ekoizten den konposatu kimikoa da. Azido honen ekoizpena adierazletzat erabiltzen da herrialdeen industria-gaitasuna neurtzeko; izan ere, beste hainbat produkturen lehengai moduan balio du. Azido sulfurikoaren ekoizpenaren zati handiena ongarriak egiteko erabiltzen da.

• Amoniakoa (NH3). Hidrogenotik eta nitrogenotik abiatuta amoniakoa fabrikatzeko prozesuak iraultza handia ekarri zuen; izan ere, ongarria modu artifizialean lortu baitzen, iturri naturalen mende egon beharrik gabe. Ongarriak dira landareek asimilatu ditzaketen elikagaiak dituzten substantziak, jatorri natural zein artifizialekoak.

• Azido klorhidrikoa (HCl). Azido klorhidrikoa ur zikinak tratatzeko, elikagaiak ekoizteko eta beste produktu kimiko batzuk fabrikatzeko prozesuetan erabiltzen da. Horrez gainera, oxidoa eta altzairu ezpurutasunak ezabatzeko ere erabiltzen da, prozesatu aurretik.

Duela gutxi aurkitu denez, magnesioak zerikusia izan lezake bakterio batzuek antibiotiko batzuei ezartzen dieten erresistentzian.

Farmakoak tumore barruraino helarazteko gauza diren nanopartikulen garapenak etorkizun handia du biomendikuntzaren ikerketan.

Biomendikuntzaren azken aurkikuntzetako bat da kinolinak nola jokatzen duen malariak erasandako globulu gorrietan.

6.3 Teknologia-arloko erabilerak Erabilera elektronikoak dituzten material berrien diseinuak teknologiaren aurrerakuntza ikaragarria bultzatu du azken hamarkadetan. Eta aurrerakuntza horretan protagonismo handia izan dute erdieroaleek (silizioak, esaterako) eta grafenoa bezalako materialek. Azken urteetan, etorkizun handiko erabilera duten materialei buruzko ikerketak toki aipagarria bereganatu du kimikaren berrikuntzan eta garapenean.

Material berriak +

6.2 Biomedikuntzako erabilera Biomedikuntza zientziak bi ikerketagai nagusi ditu: farmako edo printzipio aktibo berriak garatzea, eta gaixotasunak eragiten dituzten mekanismoak maila molekularrean ulertzea. Biomedikuntzaren bi helburu horiek oso estu erlazionatuta daude; izan ere, gaixotasunetan molekulen artean zer interakzio dauden jakitea abiapuntua da farmako berriak garatzeko, edo dagoeneko existitzen diren printzipio aktiboen erabilera berriak proposatzeko.

Azido sulfurikoaren ekoizpena

Italia % 9 Finlandia % 9 Grezia % 4 Norvegia % 4 Suedia % 4

+

+

+

– –

–

– –

Grafenoa karbono-atomozko geruza batez eraturiko material bat da, eta hainbat erabilera ditu; esaterako, grafeno nanozirkuituak.

Azido sulfurikoaren ekoizpena Europar Batasunean

+

+

+

+

+

–

–

–

– –

Antimonenea lodiera monoatomikoa duen material bidimentsional berri bat da, antimonio-atomoz osaturikoa, eta propietate oparoak ditu energia biltegiratzeko.

METODOLOGIA-IRADOKIZUNAK Unitate hau amaitzeko, substantzia kimikoek hiru esparrutan dituzten erabilerak erakutsiko ditugu: industrian, biomedikuntzan eta teknologian. Hemen lantzen diren adibideen aukeraketak ez du zertan bakarra izan; berrikuntza zientifikoko arlo oso zabalak dira eta hainbat ikuspuntutatik landu daitezke.

Belgika eta Luxenburgo % 12 Erresuma Batua % 18 Alemania % 17 Frantzia % 12

Espainia % 15

ULERTU, PENTSATU, IKERTU…

17

Herrialde industrializatuenak azido sulfurikoaren ekoizle handienak dira.

Azido sulfurikoa lortzeko prozesu industrialek konplexutasun handiko instalazioak behar dituzte.

Bilatu aurreko orrialdean aipatu diren substantzien segurtasun-piktograma eta zerrendatu zer arrisku duen substantzia horien erabilerak.

aritzen dira beste esparru batzuekin ere, punta-puntako teknologiak erabiliz.

18

Ispilua. Bilatu antimoneneari eta grafenoari buruzko informazioa, idatzi bi material horiek zertan diren antzekoak, eta zer onura duen batek bestearen aurrean.

Biokimika lanbide moduan atsegin baduzu, horraino heltzeko, kimikaren familiako formazio-zikloetatik jo dezakezu, edo, bestela, hainbat unibertsitate-gradu dituzu aukeran zientziekin eta osasunaren zientziekin erlazionaturik.

19

Biokimika-arloa oso erlazionatuta dago medikuntzarekin eta farmakologiarekin, eta adituak talde-lanean

Aipatu kimika eta ezagutzaren beste adar bat lotzen dituzten hiru lanbide.

Herbehereak % 6

109

108

IKTak Gako hau 17. ariketa egiteko erabiltzea proposatzen da, gure ikasleen ezagutzak sakontzeko, horretan lagunduko dieten galderak eginez. Ebazpen zuzena aurkitzeko bilaketa-aukerak gomendatu daitezke, eta aurkitzen dutena kontrastatzeko eta ondorioak ateratzeko eska diezaiekegu.

Horrez gainera, anayaharitza.es webgunean grafenoaren egiturari buruzko bideo bat dute aukeran.

Pentsamenduaren garapena Iradoki ikasleei anayaharitza.es, webgunean ageri den «Ispilua» baliabidea kontsultatzea, pentsamendu-teknika hori 18. ariketaren ebazpenean nola erabili behar duten errazago jakiteko.

Orientazio akademikoa eta lanbide-orientazioa Kimikarekin lotutako lanbideak bilatzeko eta lan-merkatuan dagoen eskaintza zabala ikusteko 19. jarduera proposatzen da. Neska-mutilek hiru dokumentu dituzte anayaharitza.es webguneak mota horretako lanbideen adibideei buruzko informazioarekin.

Industriako erabileretan, eskualde baten industrializazioaren araberako ekoizpena duten hiru substantzia hartu dira kontuan; izan ere, beste substantzia askoren lehengai dira: azido sulfurikoa, azido klorhidrikoa eta amoniakoa. Gainera, substantzia horien industria-ekoizpeneko prozesuek industria kimikoaren aurrerapen nabarmena ekarri zuten bere garaian, eta industria horiek hurrengo hezkuntza-etapan aztertuko ditugu, askoz ere sakonago.

Aplikazio biomedikoei dagokienez, gaixotasunak tratatzeko substantzia jakin batzuk nola erabiltzen diren erakusteaz gain (kinolina edo magnesioaren konposatuak, adibidez), ezagutza kimikoak gaixotasun batzuen mekanismo molekularra nolakoa den deskubritzen lagundu duela ere nabarmenduko dugu.

Aplikazio teknologikoetarako, erakutsi ditugun adibideak energia biltegiratzeko material berritzaileei buruzkoak dira. Ikerketa-eremu hori asko aurreratuko da datozen urteetan, eta, beraz, DBHko 3. mailan dauden ikasleek berrikuntza-ikuspegia izango dute denboran zehar.

Horrez gain, Covid-19ak eragindako infekzioaren tratamendurako aztertu diren farmakoen inguruan informazioa bilatzeko ere eska dakieke ikasleei, zein izan diren saiakuntza kliniko ezagunak eta zer iritzi duten oinarrizko ikerketaren eta ikerketa aplikatuaren finantzaketari eustearen garrantziaz.

SOLUZIOAK Ulertu, pentsatu, ikertu...

17 Neska-mutilek Laneko Segurtasun eta Osasuneko Institutu Nazionalean argitaraturiko «Segurtasun Kimikoaren Nazioarteko Fitxak» aurkitu behar dituzte. Epigrafean aipatzen diren substantzien kasuan, honako piktograma hauek izango ditugu: Azido sulfurikoa, H2SO4:

Amoniakoa, NH3:

Azido klorhidrikoa, HCl:

18 Jarduera prestatzeko, Interneten aurki daitezkeen hainbat artikulu erakuts dakizkieke ikasleei.

Horretarako, irakasleek iturri fidagarriak zein diren eta zergatik diren fidagarriak aholkatuko die neska-mutilei. Antzekotasunak jaso behar dituzte, hala nola biek bil dezaketela energia, elementu kimiko bakar batez osatuta daudela (karbonoa eta antimonioa), lodiera monoatomikoa dutela eta azalera-bolumena erlazioa oso handia dela. Antimonenak grafenoaren aldean daukan abantaila da energia biltegiratzeko gaitasun handiagoa duela eta energia elektrikoa kargatzean eta deskargatzean egonkortasun handiagoa duela (SINC agentzia).

19 Kimika beste espezializazio-adar batekin konbinatzen duten lanbide batzuk honako hauek izan daitezke: kriminologoa, farmazialaria, auzitegi-zientzialaria, ikerketa-zuzendaria, irakaslea, etab.

34

U4

Zientzia-Lantegia

Ikerketa-proiektua

Ongarriak eta lehergaiak

Sarrera

Substantzia sinpleak eta konposatuak

Burdina eta sufrea nahastuta nahaste heterogeneo bat lortzen dugu.

Baina nahaste hori berotuz gero, beste substantzia bat lortzen dugu?

Nola jakin beste substantzia bat den?

mendera arte, jatorri naturaleko ongarri nitrogenatuak erabili ziren: guanoa (Perukoa jatorriz) eta nitroa (Txileko meategietako sodio nitratoa, Txileko nitratoa izenez merkaturatu zena).

Helburua Ongarri sintetikoen erabilerak ekarri zituen ondorioei buruzko ikerketa egitea.

Prozedura

Gogoan izan sufrea eta burdina identifikatzeko modua emango dizuten haien propietate batzuk, eta planteatu nahastea berotzean beste substantziaren bat lortzen ote duzun jakiteko moduren bat.

• Eutrofizazioa, GJHko 6.3 helburua lortzeko.

• Nekazaritza ekologikoa eta elikagaiak eskuratzeko modua izatea, GJHko 2.3 helburuari jarraituta.

• Nekazaritza intentsiboak nola eragiten dion ingurumenari, baliabide naturalen kudeaketa jasangarria eta erabilera eraginkorra lortzeko (GJHko 12.2 helburua).

AMAIERAKO HAUSNARKETA

• Fritz Haberren bizimodua eta eman zioten Kimikako Nobel sariak sortu zuen eztabaida.

1 Aurkikuntza guztiek dute erabilera

Emaitzak

2 Munduari eragiten dioten arazoek mundu hori eratzen dugun guztioi eragiten digute. Hiritar arduratsu legez, egin zerrenda bat lan honetatik ateratako ondorioekin.

Gure proposamena Burdinaren ezaugarri bat da imanak erakarri egiten duela. Propietate horri esker, erraz bereiziko dugu noiz dagoen burdina oinarrizko egoeran eta noiz konposatu bat eratzen.

Laborategiko txostenean, oinarrizko substantzia bakoitzaren argazki bat, horien nahastearen argazki bat eta praktikan lortutako konposatuaren beste bat jar ditzakezu.

ONGARRIAK ETA LEHERGAIAK

Materiala • Sufrea • Burdin-txirbilak • Bi hauspeakin-ontzi • Erloju-beira • Arragoa • Espatula • Bunsen metxeroa • Altzairuzko haga • Imana • Eskularruak, gauza beroak erabiltzeko • Segurtasun-betaurrekoak Horrez gainera, azido klorhidrikoa eta saio-hodiak

Buru-hausgarria

Antolatu gela taldetan eta bilatu Interneten gai hauei buruzko informazioa:

onuragarriren bat gizarterako, baina baita arlo eztabaidagarriren bat ere. Funtsezkoa da bien berri izatea, erabilerari buruzko ikuspegi kritikoa edukitzeko. Adierazi zer alde on eta txar dituen nekazaritzan ongarri sintetikoak erabiltzeak.

IKERKETA-PROIEKTUA

Zure proposamena

xx.

1913an Fritz Haber eta Carl Boschen kimikari alemanek atmosferako nitrogenoa (N2) amoniako eran (NH3) finkatzea lortu zuten, garrantzi handiko prozesu industriala garatuz: amoniakoaren sintesiaren Bosch-Haber prozesua.

Algen hazkunde anomaloa, eutrofizazioak eraginda.

Aurkitutako informaziotik abiatuta, egin panel batzuk ikasgelarako, landutako gaiak eta proiektu honetako Milurterako Helburuak erlazionatuz.

Erabaki denon artean zer egitura eman panelei eta zer euskarritan jarri.

Eztabaida, ondorioak eta egindakoa jakinarazi Antolatu erakusketa bat eta mahai-inguru bat beste ikasgela batzuekin, zuen lana zabaltzeko eta eztabaida kritikorako oinarri moduan erabiltzeko.

Egin mahai-inguruari buruzko akta, ondorioak eta konpromisoak bilduta.

Zientzia-lantegia

Problema planteatu

Ongarriak nekazaritza-lurrei botatzen zaizkien substantzia natural zein sintetikoak dira. Ongarrien helburua lurzorua aberastea da, eta lurzoruari landareek bizitzeko beharrezkoak dituzten hiru elementuetako bat edo batzuk ematen dizkiote: nitrogenoa, fosforoa eta potasioa.

Geroago, prozesu horrek mundu osoan ongarriak sintetizatzeko balio izan zuen, eta horrek goitik behera aldatu zuen xx. mendean munduko nekazaritza-ekoizpenaren ahalmena.

Lan praktikoa

Esperimentua egiteko orientazioak • Burdinak eta sufreak eratzen duten konposatua egiteko, nahastea aldez aurretik berotu den metalezko haga bat erabilita berotu behar da. Jantzi gauza beroak erabiltzeko babes-eskularruak eta segurtasun-betaurrekoak, eta hartu seguru aritzeko neurri guztiak.

• Prestatu aurreko nahaste horren berdina, baina oraingoan arragoan. Berotu metalezko haga Bunsen metxeroaren garretan (segurtasun-elementuak erabilita) eta, ondoren, jarri haga arragoan. Aztertu zer fenomeno gertatzen diren eta idatzi emaitza guztiak koadernoan.

• Konposatu kimikoa lortu dugunean, tenperatura altuan egongo da. Saiakuntza planteatzerakoan, aurreikusi konposatuari hozten uzteko denbora-tarte bat.

• Egin nahastea eta konposatua bereizteko planteatu dituzun probak. Hori baino lehen, idatzi saiakuntzaren planteamendua eta galdetu irakasleari beste probaren bat ere egin litekeen.

• Jarri hauspeakin-ontzi baten bi espatula sufre eta burdintxirbil batzuk, nahastu beirazko haga batekin eta idatzi ontzian «nahastea».

ATERA ONDORIOAK...

1 Propietate berdinak dituzte nahasteak eta amaierako konposatu kimikoak? Azaldu saiakuntza egitean aurkitu dituzun ebidentziak.

3 Arragoan eratu den substantzia burdin monosulfuroa da. a) Idatzi substantziaren formula kimikoa.

2 Deskribatu arragoan gertatu dena bi ikuspuntu kontuan hartuta: behatutakoa eta unitatean ikasitako ereduak erabilita.

b) Substantzia molekularra da edo kristal bat da? Interpretatu formula kimikoaren esanahia.

111

110

Lankidetzako ikaskuntza Ikerketa-proiektua egiteko, «Buru-hausgarria» teknika erabiltzea iradokitzen da; izan ere, ikasleei ikaskuntzan inplikatzeko eta talde osoak horretan parte hartzeko aukera ematen die. Errendimendua eta gelako bizikidetza hobetzen ditu.

GJH konpromisoa anayaharitza.es webgunean 2.3, 6.3 eta 12.2 helburuei dagozkien bideoak daude bilduta.

Proiektu honekin hainbat helburu lortu nahi dira. Batetik, aurrerapen zientifiko gehienak behar batetik sortzen direla erakustea; kasu honetan, ongarrien hornidura behar izatea isolamendu-egoera batean. Bestetik, zoritxarrez, aurrerapen horietako asko gizateriarentzat onuragarriak ez diren helburuetarako erabiltzen direla. Ebidentzia horretatik abiatuta, gaitasun sozial eta zibikoetan lagundu nahi da, eta ikasleengan espiritu kritikoa sortu, aurrerapen horiek gizarteak eta gobernuek nola erabiltzen dituzten jakiteko. Gainera, ikasleak lehengaiak behar bezala kudeatzeko beharraz kontzientziatu beharko lirateke, garapen iraunkorraren esparruan. Horretarako, eutrofizazioaren arazoa planteatzen da.

Ikasleak lau taldetan banatzea proposatzen da, proiektuari ikuspegi desberdinetatik heltzeko: bi taldek ingurumenaren ikuspegitik egingo dute; beste batek, esparru historiko batetik; eta laugarrenak, esparru sozial eta ekonomikotik.

Talde bakoitzaren osaerak askotarikoa izan beharko luke, eta ikasleen kezkei erantzun beharko lieke.

Beste gai batzuekin lankidetzan aritzea gomendatzen da, diziplinarteko jarduerak egiteko.

«Amaierako hausnarketa» atalean, ikasleak, proiektu honetan ikertutakoaren bidez, material berri bat sintetizatzean sortzen diren abantailei eta desabantailei buruzko iritzia emateko gai izatea bilatzen da.

Gainera, herritarren pentsamendu globalaren berri ematen zaie, ondorio zabalagoak eta norbanakoaz haragoko zentzua duten ondorioak sortzeko.

LAN PRAKTIKOA SUBSTANTZIA SINPLEAK ETA KONPOSATUAK Unitate honetan proposatutako Lan praktikoa laborategiko praktiken antzeko planteamendutik abiatzen da. Elementu kimiko ezagunen nahasketa baten beroketak elementu kimiko horietan aldaketak eragiten dituen eta substantzia berri bat sortzen den jakin nahi da. Horretarako, substantzia berri bat identifikatzeko aukera emango diguten propietateei buruzko informazioa ematen da. Kasu honetan, burdina eta sufrea konbinatzean, burdinaren pro-pietate magnetikoak aldatu egiten dira.

Gomendio orokor gisa, elementu beroak maneiatzeko segurtasun-neurriak zorrotz betetzea iradokitzen dugu. Beharrezkotzat joz gero, irakasleak bakarrik egingo luke nahastearen beroketa. Sortzen den konposatuaren propietate batzuk egiaztatzeko, hauts beltzaren zati bat HCl-n disolba daiteke (beharrezkoak diren neurriak hartuz, hala nola ahoa eta sudurra maskarekin eta begiak laborategiko betaurrekoekin babestea, eskularruak erabiltzea eta laborategiko kanpai batean eginez), eta zer gertatzen den ikus daiteke.

Lantaldeen antolamendua laborategian eskura dauden materialen eta praktika egiteko dagoen denboraren araberakoa izango da. Lan praktiko honen ondorioak erabil ditzakegu hurrengo unitatearen edukiak lantzen hasteko, alegia erreakzio kimikoak. Horretarako, antzeko esperientzia egin daiteke, eta egiaztatu masa kontserbatzeko legea betetzen dela burdin monosulfuroa sortzeko erreakzio kimikoan.

SOLUZIOAK Atera ondorioak…

1 Ikasleek ondorioztatu behar dute nahastearen eta substantzia eratu berriaren propietateak oso

desberdinak direla: burdinaren propietate magnetikoak aldatu egiten dira, kolorea desberdina da, kristal batzuk sortzen dira azken konposatuan, eta abar.

2 Ikuspuntu makroskopikotik, kolore- eta testura-aldaketa dira aipagarriak. Sortutako ioiak S2– eta Fe2+ dira.

3 a) Konposatuaren formula kimikoa, burdinazko monosulfuroa, honako hau da: FeS. b) Konposatu kimiko ioniko bat da. Bere egitura irudian agertzen dena da, eta bere formula kimikoak adierazten du konposatu honetan burdina eta sufrearen proportzioa 1: 1ekoa dela.

35

Gogoratu unitate honetako lana zure portfoliorako aukeratzea.

ULERTU Antolatu zure ideiak

Kontzeptu-mapa sistemikoa

1 Sartu beheko eskeman honako kontzeptu hauek: substantzia sinpleak eta konposatuak..

2

Egin unitateko eduki guztiak laburbilduko dituen beste kontzeptu-mapa bat.

Atomoak elkarri lotuta

Lotura ionikoa

Elektroiak eman/irabazi

Elektroiak banatu honela lotuta

Lotura metalikoa

8 Adierazi honako baieztapen hauek zuzenak ala okerrak diren: hauek eratuz

Oinarrizko entitateak

hauekin osatuta Elementu kimiko beraren atomoak

Elementu kimiko bat baino gehiagoren atomoak

hauek dira

hauek dira

? ................................

? ................................

Lotura kobalentea

izan daitezke

Molekulak

Gogoratu zenbakizko ariketa guztien soluzioak dituzula anayaharitza.es webgunean.

Substantzia sinpleak eta konposatuak 1 Bilatu honako substantzia hauen formulei buruzko informazioa: metanoa, etanoa, propanoa eta butanoa. a) Substantzia sinpleak edo konposatuak dira? b) Deskonposatu daitezke substantzia soilagoetan?

2 Elementu kimiko batzuen izenek zientzialariei egiten diete erreferentzia, haien omenez jarritakoak dira eta.

Adibidez, meitnerioak Lisa Meitnerren ohorez du izen hori; fisio nuklearra aurkitu zuen. Esan noren omenez duten izena jarrita 104, 107, 96, 99 zenbaki atomikoak dituzten elementu kimikoek, eta bilatu zer ekarpen egin zioten zientziari.

Atomoak lotu egiten dira 7 Zein dira naturan atomo isolatu moduan ageri diren elementu bakarrak? Sistema periodikoko zer taldetakoak dira?

egonkortasuna areagotzeko

honela lotuta

6 Adierazi honako elementu kimiko hauek naturalak edo artifizialak diren, eta idatzi beren sinbolo kimikoak: eskandioa, rutenioa, amerizioa, lawrentzioa eta wolframa.

Kristalak

3 Esan honako baieztapen hauek zuzenak ala okerrak diren, eta azaldu zergatik:

a) Gasen atomo guztiek, den-denek, azken geruza beteta dute. b) Helioaren atomoetan, sei elektroi gehiago ere har daitezke kanporengo geruzan. c) Gas nobleen atomo guztiek zortzi elektroi dituzte azken geruzan.

9 Adierazi zer bi mekanismoren bidez lotu daitezkeen atomoak. Zenbat elektroi geratu behar dira azken geruzan espezie kimikoa egonkorra izateko? Zer izen du erregela horrek?

10 Gogoratu atomo-azalaren egitura lantzean ikusi dugun geruzen eredua, eta zehaztu taula batean zer zenbaki dagokion geruza bakoitzari, zer letra erabiltzen den geruza bakoitza izendatzeko eta zenbat elektroi har dezakeen bakoitzak gehienez.

11 Esan ondorengo elementu kimikoen bikoteak lotu daitezkeen, elektroiak elkarrekin banatuta edo batek elektroiak emanda eta besteak irabazita. a) Sodio eta fluorra.

U4

14 Esan irudian ageri den atomo-azalaren eskema gas noble batena, katioi batena edo anioi batena den. Ioien kasuan, adierazi zer elementu kimikorenak diren.

17 Esan honako baieztapen hauek zuzenak ala okerrak diren, eta azaldu zergatik: a) Karbono-atomo baten eta hidrogeno-atomo baten arteko lotura ionikoa da. b) Lotura metaliko batean, elektroiak ez dira geratzen atomo-bikote bati ere lotuta. c) Elementu metaliko desberdinen atomoak elkarrekin lotu daitezke. d) Kaltzioak anioiak edo katioiak era ditzake, bi elektroi irabazita edo galduta, bi gauzak egin ditzake eta.

18 Osatu taula koadernoan.

Elementua Cl (Z = 17) F (Z = 9) K (Z = 19)

b) Metalek elektroiak irabazi eta katioiak eratzeko joera dute.

d) Sufrea eta kaltzioa.

Mg (Z = 12)

c) Metalak apurkorrak eta hauskorrak dira.

f) Hidrogenoa eta sodioa.

d) Metalez hariak eta xaflak egin daitezke.

4 Bilatu 113, 115, 117 eta 118 zenbaki atomikoak dituzten elementuak nork aurkitu zituen eta zer urtetan.

5 Sailkatu hurrengo elementu hauek, metalak, ez-metalak, erdimetalak edo gas nobleak diren arabera: sodioa, kaltzioa, zilarra, argona, nitrogenoa, helioa, fosforoa eta silizioa.

e) Karbonoa eta oxigenoa.

Lotura kimikoa 12 Zortzikotearen erregelan oinarrituta, esan zer karga duten elementu kimiko hauen ioi egonkorrek: berilioa, kaltzioa, sodioa sufrea.

13 Zenbat elektroi ditu azken geruzan Li+ ioiak (litioaren zenbaki atomikoa 3 da)? Apurtu egiten du zortzikotearen legea? Azaldu erantzuna.

112

–

15 Azaldu honako ioi hauek egonkorrak diren edo ez diren: c) B– e) Ca2+ g) Al2+ a) Li– b) Cl3+ d) Ar2+ f) O2– h) S2–

b) Sufrea eta oxigenoa.

Landu ikasitakoa

+

16 Hidrogenoak katioi bat edo anioi bat era dezake.

Ondorioztatu zer karga duen batek eta besteak, eta arrazoitu nolakoa den bakoitzaren egonkortasuna.

c) Magnesioa eta oxigenoa.

a) Metalak elektrizitatearen eroale onak dira, baina beroaren eroale txarrak.

–

K

L

M

N

Eratzen den ioia

2

8

7

–

Cl–

Geruza bakoitzeko elektroi-kop.

ULERTU Ideiak antolatu 1 Ariketa hau iradokitzen dugu ikasleen portofliorako ebidentzia moduan.

TRADUCIR

Los átomos

B (Z = 5) O (Z = 8)

19 Era liteke lotura ioniko bat bi atomoren artean? Eta lotura kobalente bat?

se unen

20 Esan ondorengo ioietako zeinek duen gas noble batek adina elektroi eta idatzi gas noble horren izena. c) Al3+ e) S2– a) Li+ b) Na+ d) K+ f) N3–

113

para ganar estabilidad

Ebaluazioa Porfolio bat egitea proposamen autoebaluatzailea da, eta ikasleei aukera ematen die ikaskuntza horiek bereganatzeko landu eta aurrera eraman dituzten prozedurei buruz hausnartzeko.

Cediendo/ganando electrones

Compartiendo electrones

formando

formando

Pentsamenduaren garapena Ikasleek «kontzeptu-mapa hierarkikoan» eta «kontzeptu-mapan» informazioa antolatzeko moduari buruz jakin beharrekoak berrikus ditzakete, egiten zaizkien galderei erantzuteko.

IKTak Ikasleei zenbakizko jardueren emaitzak anayaharitza.es webgunean eskaintzen diren soluzioak kontsultatuz egiaztatu ditzaketela gogoratzea iradokitzen dugu.

dando lugar a

Enlace iónico

Enlace metálico

Enlace covalente

compuestas por Átomos del mismo elemento químico que constituyen Sustancias simples

Átomos de distinto elemento químico

Entidades elementales que pueden ser

que constituyen

Moléculas Cristales

Compuestos

2 Unitatearen edukietatik abiatuta, ikasleei askatasuna ematen zaie denbora horretan ikasitako ideia garrantzitsuenak bilduko dituen beste kontzeptu-mapa bat egin dezaten. Portfoliorako ebidentzia izateaz gain, gainerako ikaskideekin ere parteka dezakete.

Substantzia sinpleak y konposatuak 1 Metanoa, CH4; etanoa, C2H6; propanoa, C3H8, eta butanoa, C4H10. a) Denak dira konposatuak. b) Konposatuak direnez, beste substantzia sinpleago batzuetan deskonposatu daitezke. Kasu honetan, karbono eta dihidrogenoan.

2 Aipatutako elementuak hauek dira: – 96, kurioa, Curie senar-emazteen omenez; erradioaktibitatearen aurkitu zuten.

– 99, einsteinioa, A. Einsteinen omenez; ekarpen handiak egin zituen, hala nola erlatibitatearen teoria eta efektu fotoelektrikoa.

– 104, rutherfordioa, E. Rutherforden omenez; atomoari buruzko bere eredu nuklearra aurrerapen handia izan zen materiaren ikerketan.

– 107, bohrioa, N. Bohren omenez; orbita egonkorretan oinarritutako eredua proposatu zuen atomoarentzat, mekanika kuantikoaren hasieratzat jotzen den eredua.

3 a) Okerra, metalak elektrizitatearen zein beroaren eroale onak dira. b) Okerra, metalek katioiak eratzen dituzte elektroiak emanez. c) Okerra, metalak harikorrak eta xaflakorrak dira. d) Zuzena, metalen propietateetako bat da.

4 113. elementua: Nihonioa, Nh. 2003. urtean aurkitu zen.

115. elementua: Moskovioa, Mc. 2003. urtean aurkitu zen.

117. elementua: Tenesoa, Ts. 2010. urtean aurkitu zen.

118. elementua: Oganesona, Og. 2006. urtean aurkitu zen.

2015-2016 bitartean sartu ziren guztiak taula periodikoak eta onartu zituen IUPACek.

5

Metalak

Sodioa, kaltzioa eta zilarra

Ez-metalak

Fosforoa eta nitrogenoa

Erdi-metalak

Silizioa

Gas nobleak

Argona eta helioa

6 Eskandioa, Sc (naturala, Z = 21); rutenioa, Ru (naturala, Z = 44); amerizioa, Am (artifiziala, Z = 95); lawrentzioa, Lr (artifiziala, Z = 103) eta wolframa, W (naturala, Z = 74).

Atomoak lotu egiten dira 7 Gas nobleak, hemezortzigarren taldea.

8 a) Okerra, azken geruza beteta duten bakarrak neona, argona, kriptona, xenona eta radona dira.

Gainerako gasak (helioa izan ezik, bi elektroirekin baita egonkorra) konbinatu egin behar dira azken geruza betetzeko.

36

Gogoratu unitate honetako lana zure portfoliorako aukeratzea.

ULERTU Antolatu zure ideiak

Kontzeptu-mapa sistemikoa

1 Sartu beheko eskeman honako kontzeptu hauek: substantzia sinpleak eta konposatuak..

2

Egin unitateko eduki guztiak laburbilduko dituen beste kontzeptu-mapa bat.

8 Adierazi honako baieztapen hauek zuzenak ala okerrak diren:

egonkortasuna areagotzeko

Lotura ionikoa

Elektroiak eman/irabazi

Elektroiak banatu honela lotuta

Lotura metalikoa

hauek eratuz

Elementu kimiko bat baino gehiagoren atomoak

Lotura kobalentea

izan daitezke

Molekulak

hauek dira

hauek dira

? ................................

? ................................

Gogoratu zenbakizko ariketa guztien soluzioak dituzula anayaharitza.es webgunean.

1 Bilatu honako substantzia hauen formulei buruzko informazioa: metanoa, etanoa, propanoa eta butanoa. a) Substantzia sinpleak edo konposatuak dira? b) Deskonposatu daitezke substantzia soilagoetan?

2 Elementu kimiko batzuen izenek zientzialariei egiten diete erreferentzia, haien omenez jarritakoak dira eta.

Adibidez, meitnerioak Lisa Meitnerren ohorez du izen hori; fisio nuklearra aurkitu zuen. Esan noren omenez duten izena jarrita 104, 107, 96, 99 zenbaki atomikoak dituzten elementu kimikoek, eta bilatu zer ekarpen egin zioten zientziari.

112

Oinarrizko entitateak

hauekin osatuta Elementu kimiko beraren atomoak

Substantzia sinpleak eta konposatuak

Atomoak lotu egiten dira 7 Zein dira naturan atomo isolatu moduan ageri diren elementu bakarrak? Sistema periodikoko zer taldetakoak dira?

Atomoak elkarri lotuta

honela lotuta

6 Adierazi honako elementu kimiko hauek naturalak edo artifizialak diren, eta idatzi beren sinbolo kimikoak: eskandioa, rutenioa, amerizioa, lawrentzioa eta wolframa.

Kristalak

3 Esan honako baieztapen hauek zuzenak ala okerrak diren, eta azaldu zergatik:

a) Gasen atomo guztiek, den-denek, azken geruza beteta dute. b) Helioaren atomoetan, sei elektroi gehiago ere har daitezke kanporengo geruzan. c) Gas nobleen atomo guztiek zortzi elektroi dituzte azken geruzan.

9 Adierazi zer bi mekanismoren bidez lotu daitezkeen atomoak. Zenbat elektroi geratu behar dira azken geruzan espezie kimikoa egonkorra izateko? Zer izen du erregela horrek?

10 Gogoratu atomo-azalaren egitura lantzean ikusi dugun geruzen eredua, eta zehaztu taula batean zer zenbaki dagokion geruza bakoitzari, zer letra erabiltzen den geruza bakoitza izendatzeko eta zenbat elektroi har dezakeen bakoitzak gehienez.

11 Esan ondorengo elementu kimikoen bikoteak lotu daitezkeen, elektroiak elkarrekin banatuta edo batek elektroiak emanda eta besteak irabazita. a) Sodio eta fluorra.

Elementua Cl (Z = 17)

b) Metalek elektroiak irabazi eta katioiak eratzeko joera dute.

d) Sufrea eta kaltzioa.

Mg (Z = 12)

c) Metalak apurkorrak eta hauskorrak dira.

f) Hidrogenoa eta sodioa.

5 Sailkatu hurrengo elementu hauek, metalak, ez-metalak, erdimetalak edo gas nobleak diren arabera: sodioa, kaltzioa, zilarra, argona, nitrogenoa, helioa, fosforoa eta silizioa.

Lotura kimikoa 12 Zortzikotearen erregelan oinarrituta, esan zer karga duten elementu kimiko hauen ioi egonkorrek: berilioa, kaltzioa, sodioa sufrea.

13 Zenbat elektroi ditu azken geruzan Li+ ioiak (litioaren zenbaki atomikoa 3 da)? Apurtu egiten du zortzikotearen legea? Azaldu erantzuna.

9 Atomoak elektroi-transferentzia bat gertatzen delako edo elektroiak partekatzen dituztelako lotzen dira. Egonkorrak izan daitezen, ia atomo guztiek zortzi elektroi izan behar dituzte azken balentzia-geruzan, birekin egonkorrak diren batzuk izan ezik. Honi zortzikotearen erregela esaten zaio.

18 Osatu taula koadernoan.

F (Z = 9)

d) Metalez hariak eta xaflak egin daitezke.

–

17 Esan honako baieztapen hauek zuzenak ala okerrak diren, eta azaldu zergatik: a) Karbono-atomo baten eta hidrogeno-atomo baten arteko lotura ionikoa da. b) Lotura metaliko batean, elektroiak ez dira geratzen atomo-bikote bati ere lotuta. c) Elementu metaliko desberdinen atomoak elkarrekin lotu daitezke. d) Kaltzioak anioiak edo katioiak era ditzake, bi elektroi irabazita edo galduta, bi gauzak egin ditzake eta.

K (Z = 19)

4 Bilatu 113, 115, 117 eta 118 zenbaki atomikoak dituzten elementuak nork aurkitu zituen eta zer urtetan.

+

16 Hidrogenoak katioi bat edo anioi bat era dezake.

Ondorioztatu zer karga duen batek eta besteak, eta arrazoitu nolakoa den bakoitzaren egonkortasuna.

b) Sufrea eta oxigenoa.

e) Karbonoa eta oxigenoa.

c) Okerra, helioak bi ditu.

–

15 Azaldu honako ioi hauek egonkorrak diren edo ez diren: c) B– e) Ca2+ g) Al2+ a) Li– b) Cl3+ d) Ar2+ f) O2– h) S2–

c) Magnesioa eta oxigenoa.

a) Metalak elektrizitatearen eroale onak dira, baina beroaren eroale txarrak.

b) Okerra, kanporen duen geruza lehenengoa da, eta bertan bi elektroi sartzen dira gehienez.

U4

14 Esan irudian ageri den atomo-azalaren eskema gas noble batena, katioi batena edo anioi batena den. Ioien kasuan, adierazi zer elementu kimikorenak diren.

K

L

M

N

Eratzen den ioia

2

8

7

–

Cl–

Geruza bakoitzeko elektroi-kop.

10

B (Z = 5) O (Z = 8)

19 Era liteke lotura ioniko bat bi atomoren artean? Eta lotura kobalente bat?

20 Esan ondorengo ioietako zeinek duen gas noble batek adina elektroi eta idatzi gas noble horren izena. c) Al3+ e) S2– a) Li+ b) Na+ d) K+ f) N3–

113

Geruza

n

Elektroi-kop. maximoa

K

1

2 = 2 · 12

L

2

8 = 2 · 22

M

3

18 = 2 · 32

N

4

32 = 2 · 42

11 a) Sodioak elektroi bat ematen dio fluorrari, eta honek hartu egiten du. b) Sufreak eta oxigenoak elektroiak partekatzen dituzte. Formula kimikoan zer proportzio duten, elektroi partekatuen kopurua horrelakoa izango da. c) Magnesioak bi elektroi ematen dizkio oxigenoari, eta honek irabazi egiten ditu. d) Kaltzioak bi elektroi uzten dizkio sufreari, eta honek irabazi egiten ditu. e) Karbonoak eta oxigenoak elektroiak partekatzen dituzte. Formula kimikoan zer proportzio duten, elektroi partekatuen kopurua horrelakoa izango da. f) Sodioak elektroi bat ematen dio hidrogenoari, eta honek irabazi egiten du.

Lotura kimikoa 12 Zortzikotearen arauak esaten digu elementuak egonkorrak direla gas noblearen konfigurazioa hartzen dutenean, hau da, balentzia-geruzan zortzi elektroi izatea lortzen dutenean (bi litio, berilio, hidrogeno eta helioaren kasuan). Hori azken geruzan dauden elektroiak irabazita edo emanda lortzen dute.

– Berilioa: bi elektroi ditu bere K geruzan eta bi L geruzan. L geruzako bi elektroiak emateko joera du eta karga positiboarekin geratzeko, Be2+ gisa.

– Kaltzioa: bi elektroi ditu bere K geruzan, zortzi L geruzan, zortzi M geruzan eta bi N geruzan. N geruzako bi elektroiak emateko joera du eta karga positiboarekin geratzeko, Ca2+ gisa.

– Sodioa: bi elektroi ditu K geruzan, zortzi L geruzan eta bat M geruzan. Beraz, azken elektroia emateko joera du eta karga positiboarekin geratzeko, Na+ gisa.

– Sufrea: bi elektroi ditu K geruzan, zortzi L geruzan eta sei M geruzan. Kasu honetan, bi elektroi irabazteko joera du azken geruza osatzeko, eta karga negatiboarekin geratzeko, S2– gisa.

13 Litioaren zenbaki atomikoa Z = 3 da. Bere azken geruzan zortzikotea lortzeko, zazpi elektroi irabazi

beharko lituzke, eta hori ezinezkoa da, oso atomo txikia delako eta karga negatiboko aldaratze oso handia egongo litzatekeelako. Horregatik, nahiago du bere azken geruzako elektroi bakarra galdu eta Li+ gisa geratzea, bere balentzia-geruzan bi elektroi dituela. Aukera horrek egonkortasun handia ematen dio, helioak duenaren antzekoa, elementu honek ere azken geruzan bi elektroi baititu.

14 Erdiko sinboloak karga positiboko nukleo bat adierazten duela kontuan hartuta, bi aukera daude: – Li+: litioak Z = 3 duenez, azken geruzako elektroia galdu du eta bi elektroirekin soilik geratzen da.

– H–: eratzen zailagoa da, baina gerta daiteke. Hidrogenoak Z = 1 du eta elektroi bat irabazten du bere balentzia-geruzan.

15 Egonkortasunari buruz arrazoitzeko, zortzikotearen erregela betetzen dela egiaztatu behar dugu; honela:

a) Li–: ez da egonkorra; izan ere, azken geruzan 2 elektroi izango balitu ere, nukleo positiboak ezingo luke gehiegizko karga negatiboa konpentsatu, atomo oso txikia delako. b) Cl3+: ez da egonkorra, azken geruzan 4 elektroi baititu. c) B–: ez da egonkorra, azken geruzan 4 elektroi baititu. d) Ar2+: ez da egonkorra, zortzikote elektronikoa galdu eta azken geruzan 6 elektroi izatera pasatzen den gas noble bat da. e) Ca2+: bai, egonkorra da; azken geruzan 8 elektroi baititu. f) O2–: bai, egonkorra da; azken geruzan 8 elektroi baititu. g) Al2+: ez da egonkorra, azken geruzan 1 elektroi baitu. h) S2–: bai, egonkorra da; azken geruzan 8 elektroi baititu.

16 Katioi bat sor daiteke +1 kargaduna, hidrogenoak bere elektroi bakarra galtzen badu (espezie hau

egonkorra da); edo anioi bat, –1, kargaduna, helio elementu egonkorraren antzera, bi elektroirekin geratuz.

37

17 a) Okerra, elektroiak partekatzen dituzten bi ez-metal dira, eta lotura kobalentea dute. b) Zuzena, sare metaliko osoan mugitzen dira. c) Okerra, lotura metalikoa metalezko elementu beraren atomoen artean dago. Gogoan izan behar da aleazioak metal desberdinen nahasketak direla, ez metal desberdinen loturak. d) Okerra, kaltzioak bi elektroi emanda bakarrik hartzen du egonkortasuna, ez ditu elektroiak irabazten ezegonkorra izango litzatekeelako.

18 Taula honela geratzen da: Elektroi-kop. geruzaka K

L

M

N

Eratuko den ioia

Cl (Z = 17)

2

8

7

–

Cl–

F (Z = 9)

2

7

–

–

F–

K (Z = 19)

2

8

8

1

K+

Mg (Z = 12)

2

8

2

–

Mg2+

B (Z = 5)

2

3

–

–

B3+

O (Z = 8)

2

6

–

–

O2–

Elementua

19 Lotura ioniko bat gertatzeko, kristal-sare batean elkar erakartzen duten ioi asko behar dira, eta ezinezkoa litzateke lotura mota horrekin elkartutako bi atomo isolatzea, beste anioi eta katioi batzuk elektrostatikoki erakarrita sentituko bailirateke sarea osatu eta gehiegizko karga positiboa edo negatiboa konpentsatu arte. Aldiz, lotura kobalente bidez lotutako bi atomo bai, isolatuta aurki daitezke, molekula diatomikoen kasuan bezala.

20 a) Li+: bi elektroi ditu, izan ere, Z = 3 da eta bat galtzen du. Bi elektroi dituen gas noblea He da. b) Na+: hamar elektroi ditu, izan ere, Z = 11 da eta bat galtzen du. Hamar elektroi dituen gas noblea Ne da. c) Al3+: hamar elektroi ditu, izan ere, Z = 13 da eta hiru galtzen ditu. Hamar elektroi dituen gas noblea Ne da. d) K+: 18 elektroi ditu, izan ere, Z = 19 da eta bat galtzen du. 18 elektroi dituen gas noblea Ar da. e) S2–: 18 elektroi ditu, izan ere, Z = 16 da eta bi irabazten ditu. 18 elektroi dituen gas noblea Ar da. f) N3–: 10 elektroi ditu, izan ere, Z = 7 da eta hiru irabazten ditu. Hamar elektroi dituen gas noblea Ne da.

U4

Molekulak eta kristalak 21 Ondoren emandako ezaugarriak kontuan izanda, esan zer substantzia zehazten den kasu bakoitzean: a) Solidoa da, uretan disolbatzen da eta elektrizitatearen eroalea da egoera likidoan. b) Kristalezko sarea da, ez da uretan disolbatzen eta ez da elektrizitatearen eroalea. c) Elektrizitatea eroaten duen solidoa. d) Gas monoatomikoa.

22 Arrazoitu ondorengo esaldiak zuzenak edo okerrak diren: a) Molekula bat atomo-kopuru zehaztugabeak eratzen du. b) Molekuletan, atomo bakoitza molekulako beste atomoekin lotuta dago, bakoitzak bere elektroiak gainerakoekin banatuta. c) Molekulek gehienez ere hamar atomo izan ditzakete. d) Molekula batean, atomo bakoitza beste atomo batekin edo gehiagorekin lotuta dago. Elektroiak atomo-bikoteka banatzen dira.

23 Esan baieztapen hauek zuzenak ala okerrak diren. a) Kristal bat atomoz eraturiko egitura ordenatua da. b) Kristalezko egitura duten konposatuak solidoak izaten dira giroko baldintzetan. c) Kristal batek gehienez izan ditzakeen oinarrizko entitateak 1023 dira. d) Kristal batek gehienez izan ditzakeen oinarrizko entitateen kopurua konposatuaren araberakoa da. e) Kristalen sare metaliko batean elektroiak aske mugitzen dira. f) Kristal ionikoen karga elektriko garbia ez da zero.

24 Azaldu zergatik eroaten duten metalek elektrizitatea, eta kristal ionikoek eta kristal kobalenteek, berriz, ez.

25 Idatzi ondorengo konposatuen formula kimikoak, kontuan izanda gorriak oxigenoa adierazten duela, beltzak karbonoa, zuriak hidrogenoa eta horiak. a) b) c) d)

26 Adierazi atomoen arteko zenbat lotura daude aurreko ariketako molekuletan. Lotura horiek nola eratu dira: elektroiak emanda, elektroiak irabazita edo banatuta?

33 Erlazionatu aurreko ariketako formula bakoitza dagokion molekularen adierazpenarekin, eta esan substantzia sinplea den edo konposatua: a) c)

saten die. Bilatu herrialde tropikal eta subtropikal askotan arazo larria den gaixotasun honi buruzko informazioa. Erantzun galderei, ariketaren enuntziatua eta GJHko 3.3 helburuari buruzko bideoa aintzat hartuta.

27 Azaldu honako konposatu ioniko hauen formula kimikoen esanahia: a) MgCl2

b) KI

c) CaF2

a) Organismoaren zer egitura kaltetzen du malariak?

Kontsultatu, anayaharitza.es webgunean dagoen molekula ikusgailuan, silizio oxidoaren (SiO2) kristal-egitura. Azaldu zergatik dagokion, konposatu horren formula kimikoan, silizioari bat azpiindizea eta oxigenoari bi azpiindizea

Formula kimikoak

c) Zer tratamendu ezarri behar da? b)

Formula H2O

Substantziamota

Elementu-motak

Oinarrizko entitatea

Konposatua

Ez-metala–ez-metala

Molekula

CaO HCl

NH3 C2H6

32 Batezbesteko masa atomikoen datuetatik abiatuta, kalkulatu honako substantzia hauen masa molekularrak: a) H2

b) CH4

c) NH3

d) C2H6O

Elementua

Masa atomikoa

Hidrogenoa

1,01 u

d) Zein dira malaria prebenitzeko moduak?

34 Kalkulatu konposatu hauen formula-unitateen masak: b) BaS. c) BaCl2. d) KCl. a) K2S.

37 Malariaren tratamendu klasiko bat kinolina da, eta konposatu horren mekanismoa duela gutxi argitaratu da. Honako irudi hau kontuan hartuta:

Horretarako, erabili testu-liburuko sistema periodikoan ageri diren batezbesteko masa atomikoak.

Erabilera industrialak, biomedikoak eta teknologikoak 35 23. ariketan adierazita dagoen substantzietako bat azido sulfurikoaren sintesi-prozesuaren transformazioetan ageri da; esan zein den eta zer eragin dituen ingurumenean.

36

Na2S N2

31 Azaldu zer alde dagoen masa molekularraren eta formula-unitatearen masaren artean. Esan, adibidez, zer substantziaren kasuan den egokia masa molekularra adieraztea, eta zeinen kasuan erabili behar den formula-unitatearen masa.

d)

e) Nola eragiten diote pestizidek gaitzaren zabalkundeari?

30 Kopiatu enuntziatuko taula koadernoan, eta sailkatu substantzia hauek.

Fe2O3

b) Kristal kobalentea.

b) Zein dira gaitzaren sintomak?

d) Na2O

28 Azaldu zerk eusten dien lotuta kristal mota bakoitzeko oinarrizko unitateei.

29

Molekulak eta kristalak 21 a) Kristal ionikoa.

Malaria parasito batek sortzen duen gaixotasuna da, eta kutsaturik dagoen eltxo anofele batek ziztaturik kutsatzen da. Gaitz horrek organismoaren funtzionamendurako oinarrizkoak diren egiturei era-

a) Idatzi konposatu horren formula, jakinda beltzak karbonoa adierazten duela, zuriak hidrogenoa eta urdinak nitrogenoa. b) Adierazi atomoen artean zenbat lotura dauden eta zer motatako loturak diren. c) Kinolina molekula bat da edo kristal bat da?

c) Kristal metalikoa. d) Gas noblea.

22 a) Okerra, molekula baten atomo-kopurua molekulak dituen lotura kobalente kopuruaren arabera definitzen eta zehazten da.

HAUSNARTU

b) Okerra, elektroiak zer atomorekin partekatzen dituen, atomo horiekin bakarrik elkartzen da.

Unitate honetan, kanal seguru bat sortu duzunez, dagoeneko has zaitezke landutako edukietan oinarrituta modu errazean aurkeztu dituzun bideoak igotzen, gure protokoloan ezarritako arauak errespetatuz. Hausnartu zure ikaskuntzari buruz anayaharitza.es webgunean eskuragarri dagoen galdetegia betez.

Alderdiak

Ulertzen dut eta gai naiz ikaskideei azaltzeko

Ez dut guztiz ulertzen. Zalantza batzuk ditut

Ez dut ulertu

Ez dakit

c) Okerra, oso molekula handiak daude, atomo kopuru askoz handiagoarekin.

YouTuben berariazko kanal bat sortu dugu, sarbide pribatua izateko moduan konfiguratuz, baina taldekide guztiei sartzeko aukera emanez. ...

Karbonoa

12,01 u

Oxigenoa

16,00 u

PROBATU ZURE KONPETENTZIAK

Nitrogenoa

14,01 u

Egin anayaharitza.es webgunean ageri den konpetentzien ebaluazioa.

114

115

d) Baieztapen hori zuzena da, molekula bateko lotura kobalentea deskribatzen du.

23 a) Zuzena, baina ioiak direla zehaztu behar da (behar baino elektroi gehiegi edo gutxiegiagorekin IKTak anayaharitza.es webgunean, ikasleek «Ikasteko» atala kontsultatu dezakete unitateko edukiei buruzko ezagutzak indartzeko eta egituratzeko.

Horrez gain, «Jolastuz ikasi» atalaren barruan, neskamutilek ariketa ludikoak aurkituko dituzte, beren ezagutzak autoebaluatzeko. anayaharitza.es webgunean ikasleen herritartasun digitala hobetzeko fitxak ere badaude.

Hezkuntza emozionala Puntu honetan, gogoratu anayaharitza.es webgunean hainbat lantegi daudela dimentsio emozionala lantzeko, ikasleen autoafirmazio konstruktiboa indartzeko eta frustrazioa, antsietatea,… eta, orokorrean, DBHko maila honetako ikasleen kasuan blokeatzaileak izaten diren emozioak askatzeko.

kargatutako atomoak).

b) Zuzena. c) Okerra, ez dago kristal bat osa dezakeen entitate kopuru maximorik, kristal hori osatzen duten entitateen kopurua kristalaren tamainaren araberakoa baita. d) Okerra, aurreko erantzunaren antzera, ez dago entitate kopuru maximorik, kristalaren tamainaren araberakoa baita, zer konposatu den gorabehera. e) Zuzena. f) Okerra, neutroak dira.

24 Kristal metalikoetan, elektroiak sarean partekatzen direnez taldean, nolabaiteko mugikortasuna dago, eta horrek elektrizitatea eroateko gaitasuna ematen die. Beste kristal motetan, ordea, ez da horrelakorik gertatzen, kargak ez baitaude libre.

25 a) CO2. b) SO2. c) CH4. d) C2H6.

26 a) CO2: karbono-atomoa bi oxigeno-atomorekin lotuta dago, eta ez-metalak direnez, elektroiak partekatzen dituzte.

b) SO2: sufre-atomoa bi oxigeno-atomorekin lotuta dago, eta ez-metalak direnez, elektroiak partekatzen dituzte. c) CH4: karbono-atomoa lau hidrogeno-atomorekin lotuta dago, eta elektroiak partekatuz egiten dute, elementu ez-metalikoak baitira.

38

U4

Molekulak eta kristalak 21 Ondoren emandako ezaugarriak kontuan izanda, esan zer substantzia zehazten den kasu bakoitzean: a) Solidoa da, uretan disolbatzen da eta elektrizitatearen eroalea da egoera likidoan. b) Kristalezko sarea da, ez da uretan disolbatzen eta ez da elektrizitatearen eroalea. c) Elektrizitatea eroaten duen solidoa. d) Gas monoatomikoa.

22 Arrazoitu ondorengo esaldiak zuzenak edo okerrak diren: a) Molekula bat atomo-kopuru zehaztugabeak eratzen du. b) Molekuletan, atomo bakoitza molekulako beste atomoekin lotuta dago, bakoitzak bere elektroiak gainerakoekin banatuta. c) Molekulek gehienez ere hamar atomo izan ditzakete. d) Molekula batean, atomo bakoitza beste atomo batekin edo gehiagorekin lotuta dago. Elektroiak atomo-bikoteka banatzen dira.

23 Esan baieztapen hauek zuzenak ala okerrak diren. a) Kristal bat atomoz eraturiko egitura ordenatua da. b) Kristalezko egitura duten konposatuak solidoak izaten dira giroko baldintzetan. c) Kristal batek gehienez izan ditzakeen oinarrizko entitateak 1023 dira. d) Kristal batek gehienez izan ditzakeen oinarrizko entitateen kopurua konposatuaren araberakoa da. e) Kristalen sare metaliko batean elektroiak aske mugitzen dira. f) Kristal ionikoen karga elektriko garbia ez da zero.

24 Azaldu zergatik eroaten duten metalek elektrizitatea, eta kristal ionikoek eta kristal kobalenteek, berriz, ez.

25 Idatzi ondorengo konposatuen formula kimikoak, kontuan izanda gorriak oxigenoa adierazten duela, beltzak karbonoa, zuriak hidrogenoa eta horiak. a) b) c) d)

114

26 Adierazi atomoen arteko zenbat lotura daude aurreko ariketako molekuletan. Lotura horiek nola eratu dira: elektroiak emanda, elektroiak irabazita edo banatuta?

33 Erlazionatu aurreko ariketako formula bakoitza dagokion molekularen adierazpenarekin, eta esan substantzia sinplea den edo konposatua: a) c)

saten die. Bilatu herrialde tropikal eta subtropikal askotan arazo larria den gaixotasun honi buruzko informazioa. Erantzun galderei, ariketaren enuntziatua eta GJHko 3.3 helburuari buruzko bideoa aintzat hartuta.

27 Azaldu honako konposatu ioniko hauen formula kimikoen esanahia: a) MgCl2

b) KI

c) CaF2

a) Organismoaren zer egitura kaltetzen du malariak? b) Zein dira gaitzaren sintomak?

d) Na2O

c) Zer tratamendu ezarri behar da?

28 Azaldu zerk eusten dien lotuta kristal mota bakoitzeko oinarrizko unitateei.

29

Kontsultatu, anayaharitza.es webgunean dagoen molekula ikusgailuan, silizio oxidoaren (SiO2) kristal-egitura. Azaldu zergatik dagokion, konposatu horren formula kimikoan, silizioari bat azpiindizea eta oxigenoari bi azpiindizea

Formula kimikoak

b)

Substantziamota

Elementu-motak

Oinarrizko entitatea

Konposatua

Ez-metala–ez-metala

Molekula

d) Zein dira malaria prebenitzeko moduak? e) Nola eragiten diote pestizidek gaitzaren zabalkundeari?

34 Kalkulatu konposatu hauen formula-unitateen masak: b) BaS. c) BaCl2. d) KCl. a) K2S.

35 23. ariketan adierazita dagoen substantzietako bat azido sulfurikoaren sintesi-prozesuaren transformazioetan ageri da; esan zein den eta zer eragin dituen ingurumenean.

Na2S

36

CaO

N2 NH3 C2H6

31 Azaldu zer alde dagoen masa molekularraren eta formula-unitatearen masaren artean. Esan, adibidez, zer substantziaren kasuan den egokia masa molekularra adieraztea, eta zeinen kasuan erabili behar den formula-unitatearen masa.

32 Batezbesteko masa atomikoen datuetatik abiatuta, kalkulatu honako substantzia hauen masa molekularrak: a) H2

b) CH4 Elementua

c) NH3

d) C2H6O Masa atomikoa

Hidrogenoa

1,01 u

Karbonoa

12,01 u

Malaria parasito batek sortzen duen gaixotasuna da, eta kutsaturik dagoen eltxo anofele batek ziztaturik kutsatzen da. Gaitz horrek organismoaren funtzionamendurako oinarrizkoak diren egiturei era-

a) Idatzi konposatu horren formula, jakinda beltzak karbonoa adierazten duela, zuriak hidrogenoa eta urdinak nitrogenoa. b) Adierazi atomoen artean zenbat lotura dauden eta zer motatako loturak diren. c) Kinolina molekula bat da edo kristal bat da?

Unitate honetan, kanal seguru bat sortu duzunez, dagoeneko has zaitezke landutako edukietan oinarrituta modu errazean aurkeztu dituzun bideoak igotzen, gure protokoloan ezarritako arauak errespetatuz. Hausnartu zure ikaskuntzari buruz anayaharitza.es webgunean eskuragarri dagoen galdetegia betez.

Ulertzen dut eta gai naiz ikaskideei azaltzeko

Ez dut guztiz ulertzen. Zalantza batzuk ditut

Ez dut ulertu

28 Kristal ionikoetan, zeinu desberdineko kargen arteko erakarpenak lotzen du sarea, anioien eta

Ez dakit

YouTuben berariazko kanal bat sortu dugu, sarbide pribatua izateko moduan konfiguratuz, baina taldekide guztiei sartzeko aukera emanez. ...

Oxigenoa

16,00 u

PROBATU ZURE KONPETENTZIAK

Nitrogenoa

14,01 u

Egin anayaharitza.es webgunean ageri den konpetentzien ebaluazioa.

c) CaF2: kaltzioak eta fluorrak 1:2 proportzioan eratutako konposatua. d) Na2O: sodioak eta oxigenoak 2:1 proportzioan eratutako konposatua.

HAUSNARTU

Alderdiak

27 a) MgCl2: magnesioak eta kloroak 1:2 proportzioan eratutako konposatua. b) KI: potasioak eta iodoak 1:1 proportzioan eratutako konposatua.

Erabilera industrialak, biomedikoak eta teknologikoak

HCl

H2O Fe2O3

37 Malariaren tratamendu klasiko bat kinolina da, eta konposatu horren mekanismoa duela gutxi argitaratu da. Honako irudi hau kontuan hartuta:

Horretarako, erabili testu-liburuko sistema periodikoan ageri diren batezbesteko masa atomikoak.

30 Kopiatu enuntziatuko taula koadernoan, eta sailkatu substantzia hauek.

Formula

d)

d) C2H6: molekula honetan, bi karbono-atomo elkarrekin lotuta daude, eta karbono-atomo bakoitza hiru hidrogeno-atomorekin lotuta dago. Elektroiak partekatzen dituzte, elementu ez-metalikoak baitira.

115

IKTak anayaharitza.es webgunean ikasleek molekula eta egitura kristalinoen bisore bat du aukeran, 29.

Ariketak aipatzen den egitura kristalinoa ikusi ahal izateko.

katioien artekoak. Kristal metalikoetan, elektroi-hodeiak lotuta mantentzen du sarea. Kristal kobalenteetan, atomo-bikoteen artean partekatutako elektroiek atomo horien nukleoa erakartzen dute, eta, horrela, sarea lotuta mantenduz.

29 Kristal bat eratzen duen substantzia baten formula kimikoak atomo bakoitzak sarean zer proportzio duen adierazten digu; esaterako, SiO2-ren kasuan, badakigu silizioaren atomo bakoitzeko oxigenoaren bi atomo daudela.

Formula kimikoak 30 Taula honetara geratzen da: Substantzia-mota

Elementu-motak

Oinarrizko entitatea

H2O

Konposatua

Ez-metala - ez-metala

Molekula

Fe2O3

Konposatua

Metala - ez-metala

Kristala

CaO

Konposatua

Metala - ez-metala

Kristala

HCl

Konposatua

Ez-metala - ez-metala

Molekula

Na2S

Konposatua

Metala - ez-metala

Kristala

Substantzia sinplea

Ez-metala - ez-metala

Molekula

NH3

Konposatua

Ez-metala - ez-metala

Molekula

C2H6

Konposatua

Ez-metala - ez-metala

Molekula

Formula

N2

31 Masa molekularraren eta formula-unitatearen masaren arteko aldea da lehena oinarrizko entitatea-

ren masari dagokiola, molekulaz osatutako substantzien kasuan; bigarrena, berriz, kristalez osatutako substantzien oinarrizko entitatearen masari dagokio. Masa molekularraren adibide bat urarena da: ur-molekulak 18 u-ko masa du. Formula-unitatearen masa sodio kloruroaren kasuan erabili beharreko da: substantzia horrek kristal ioniko bat eratzen du eta bere balioa 58,5 u da.

32 a) mH2 = 2 · 1,01 u = 2,02 u. b) mCH4 = 12,01 u + 4 · 1,01 u = 16,05 u. c) mNH3 = 14,01 u + 3 · 1,01 u = 17,04 u. d) mC2H6O = 2 · 12,01 u + 6 · 1,01 u + 16,00 = 46,08 u.

33 a) H2 b) NH3 c) C2H6O d) CH4

34 Ariketa hau ebazteko beharrezkoak diren masa atomikoak hauek dira: Elementua

Masa atomikoa (u)

K

39,102

S

32,064

Ba

137,34

Cl

35,453

a) m (K2S) = 2 · 39,102 + 32,064 = 110,268 u. b) m (BaS) = 137,34 + 32,064 = 169,404 u. c) m (BaCl2) = 137,34 + 2 · 35,453 = 208,246 u. d) m (KCl) = 39,102 + 35,453 = 74,555 u.

39

U4

Molekulak eta kristalak 21 Ondoren emandako ezaugarriak kontuan izanda, esan zer substantzia zehazten den kasu bakoitzean: a) Solidoa da, uretan disolbatzen da eta elektrizitatearen eroalea da egoera likidoan. b) Kristalezko sarea da, ez da uretan disolbatzen eta ez da elektrizitatearen eroalea. c) Elektrizitatea eroaten duen solidoa. d) Gas monoatomikoa.

22 Arrazoitu ondorengo esaldiak zuzenak edo okerrak diren: a) Molekula bat atomo-kopuru zehaztugabeak eratzen du. b) Molekuletan, atomo bakoitza molekulako beste atomoekin lotuta dago, bakoitzak bere elektroiak gainerakoekin banatuta. c) Molekulek gehienez ere hamar atomo izan ditzakete. d) Molekula batean, atomo bakoitza beste atomo batekin edo gehiagorekin lotuta dago. Elektroiak atomo-bikoteka banatzen dira.

23 Esan baieztapen hauek zuzenak ala okerrak diren. a) Kristal bat atomoz eraturiko egitura ordenatua da. b) Kristalezko egitura duten konposatuak solidoak izaten dira giroko baldintzetan. c) Kristal batek gehienez izan ditzakeen oinarrizko entitateak 1023 dira. d) Kristal batek gehienez izan ditzakeen oinarrizko entitateen kopurua konposatuaren araberakoa da. e) Kristalen sare metaliko batean elektroiak aske mugitzen dira. f) Kristal ionikoen karga elektriko garbia ez da zero.

24 Azaldu zergatik eroaten duten metalek elektrizitatea, eta kristal ionikoek eta kristal kobalenteek, berriz, ez.

25 Idatzi ondorengo konposatuen formula kimikoak, kontuan izanda gorriak oxigenoa adierazten duela, beltzak karbonoa, zuriak hidrogenoa eta horiak. a) b) c) d)

26 Adierazi atomoen arteko zenbat lotura daude aurreko ariketako molekuletan. Lotura horiek nola eratu dira: elektroiak emanda, elektroiak irabazita edo banatuta?

33 Erlazionatu aurreko ariketako formula bakoitza dagokion molekularen adierazpenarekin, eta esan substantzia sinplea den edo konposatua: a) c)

saten die. Bilatu herrialde tropikal eta subtropikal askotan arazo larria den gaixotasun honi buruzko informazioa. Erantzun galderei, ariketaren enuntziatua eta GJHko 3.3 helburuari buruzko bideoa aintzat hartuta.

27 Azaldu honako konposatu ioniko hauen formula kimikoen esanahia: a) MgCl2

b) KI

c) CaF2

a) Organismoaren zer egitura kaltetzen du malariak? b) Zein dira gaitzaren sintomak?

d) Na2O

c) Zer tratamendu ezarri behar da?

28 Azaldu zerk eusten dien lotuta kristal mota bakoitzeko oinarrizko unitateei.

29

Kontsultatu, anayaharitza.es webgunean dagoen molekula ikusgailuan, silizio oxidoaren (SiO2) kristal-egitura. Azaldu zergatik dagokion, konposatu horren formula kimikoan, silizioari bat azpiindizea eta oxigenoari bi azpiindizea

Formula kimikoak

b)

Substantziamota

Elementu-motak

Oinarrizko entitatea

Konposatua

Ez-metala–ez-metala

Molekula

d) Zein dira malaria prebenitzeko moduak? e) Nola eragiten diote pestizidek gaitzaren zabalkundeari?

34 Kalkulatu konposatu hauen formula-unitateen masak: b) BaS. c) BaCl2. d) KCl. a) K2S.

HCl Na2S

36

Fe2O3 CaO

N2 NH3 C2H6

31 Azaldu zer alde dagoen masa molekularraren eta formula-unitatearen masaren artean. Esan, adibidez, zer substantziaren kasuan den egokia masa molekularra adieraztea, eta zeinen kasuan erabili behar den formula-unitatearen masa.

32 Batezbesteko masa atomikoen datuetatik abiatuta, kalkulatu honako substantzia hauen masa molekularrak: a) H2

b) CH4 Elementua

c) NH3

d) C2H6O Masa atomikoa

Hidrogenoa

1,01 u

Karbonoa

12,01 u

Malaria parasito batek sortzen duen gaixotasuna da, eta kutsaturik dagoen eltxo anofele batek ziztaturik kutsatzen da. Gaitz horrek organismoaren funtzionamendurako oinarrizkoak diren egiturei era-

a) Idatzi konposatu horren formula, jakinda beltzak karbonoa adierazten duela, zuriak hidrogenoa eta urdinak nitrogenoa. b) Adierazi atomoen artean zenbat lotura dauden eta zer motatako loturak diren. c) Kinolina molekula bat da edo kristal bat da?

HAUSNARTU Unitate honetan, kanal seguru bat sortu duzunez, dagoeneko has zaitezke landutako edukietan oinarrituta modu errazean aurkeztu dituzun bideoak igotzen, gure protokoloan ezarritako arauak errespetatuz. Hausnartu zure ikaskuntzari buruz anayaharitza.es webgunean eskuragarri dagoen galdetegia betez.

Alderdiak

Ulertzen dut eta gai naiz ikaskideei azaltzeko

Ez dut guztiz ulertzen. Zalantza batzuk ditut

Ez dut ulertu

Ez dakit

YouTuben berariazko kanal bat sortu dugu, sarbide pribatua izateko moduan konfiguratuz, baina taldekide guztiei sartzeko aukera emanez. ...

Oxigenoa

16,00 u

PROBATU ZURE KONPETENTZIAK

Nitrogenoa

14,01 u

Egin anayaharitza.es webgunean ageri den konpetentzien ebaluazioa.

114

duela, eta, gainera, arnasbideak narritatzen dituela airean dagoenean.

36 Gaixotasun honi buruzko informazioa Interneteko hainbat gunetan aurki daiteke. Komeni da iturri fidagarriak erabiltzea, hala nola MedlinePlus edo SINC agentzia.

Erabilera industrialak, biomedikoak eta teknologikoak 35 23. ariketan adierazita dagoen substantzietako bat azido sulfurikoaren sintesi-prozesuaren transformazioetan ageri da; esan zein den eta zer eragin dituen ingurumenean.

H2O

37 Malariaren tratamendu klasiko bat kinolina da, eta konposatu horren mekanismoa duela gutxi argitaratu da. Honako irudi hau kontuan hartuta:

Horretarako, erabili testu-liburuko sistema periodikoan ageri diren batezbesteko masa atomikoak.

30 Kopiatu enuntziatuko taula koadernoan, eta sailkatu substantzia hauek.

Formula

d)

Industria, biomedikuntza eta teknologiako erabilerak 35 Sufre dioxidoa da. Substantzia horrek ingurumenean duen efektu nagusia da euri azidoa eragiten

a) Parasitoak odolean zehar mugitzen dira gibelera iritsi arte. Han, parasito horiek heldu egiten dira eta globulu gorriei zuzenean erasotzen dieten beste parasito batzuk bihurtzen dira; eta globulu gorrien barruan ugaldu, apurtu egiten dituzte eta beste globulu gorri batzuk infektatuz. b) Sukar handiak, hotzikarak, gripearen eta anemiaren sintomen antzekoak.

115

GJH konpromisoa Ikasleei anayaharitza.es webgunean eskuragarri dagoen 3.3 helburuko azalpen-bideoa ikus dezatela iradokitzea gomendatzen dugu, 36. jarduerari erantzun aurretik.

c) Tratamendua izango da pazientea infektatu duen malariaren parasito motaren, sintomen larritasunaren, adinaren eta, emakumea bada, haurdun dagoen araberakoa. Medikamenturik ohikoenak honako hauek izan daitezke: artemisininan oinarritutako konbinazio-terapia bat (bi sendagai edo gehiago konbinatzen ditu parasitoari aurre egiteko, forma desberdinetakoak), klorokina-fosfatoa (nahiz eta munduko zenbait lekutan jada badiren sendagai horrekiko erresistenteak diren parasitoak), Malarone, kinina-sulfatoa doxiziklinarekin, meflokina eta primakina fosfatoa. Sendagai asko dauden arren, konposatu berrien garapena ikertzen dihardute. d) Malaria eragiten duten parasitoekin infektatutako eltxo anofelen ziztada saihestea eta gaixotasun hori endemikoa den herrialdeetara bidaiatzea saihestea. Egin behar izanez gero, eraman beharrezko medikazioa jatorrizko herrialdetik, intsektizidaz bustitako eltxo-sareen azpian lo egin, ur geldia garbitu, egonlekua fumigatu, azala eltxo-uxagarriekin busti eta arropa argiz jantzi, ahalik eta gorputzaren zatirik handiena. e) Gaixotasunaren transmisio-bektorean eragiten duten pestizidek, anofel eltxoak, gaixotasun horren hedapena geldi dezakete. Baina pestizida horiek DDTen taldekoak izan ohi dira, eta jada ez dira erabiltzen osasunarekin lotutako ondorio kaltegarriengatik. Beraz, erronka da zer egin jakitea, erabili ala ez.

37 a) C9NH7; b) 18 lotura, sinpleen edo aromatikoen bikoitzak bereizi gabe; c) Molekula bat da.

HAUSNARTU Unitate honetan, ikasleek lehen urratsak emango dituzte zientzia-dibulgazioan. Horretarako, kanal seguru bat sortuko dute, norberak egindako bideoak igotzen hasteko, dagoeneko ezagunak diren edukiei buruz; modu errazean aurkeztuko dituzte, aurreko unitatean garatutako protokoloan ezarritako arauak errespetatuz. Ariketak lankidetza-giroan egingo dira, lantaldearen barruan.

Ikasleek galdetegi bat dute anayaharitza.es webgunean, unitate honetan proposaturiko zereginetan bakoitzak egindako lanari buruz hausnartzeko. Ikasleek beraiek alderdi batzuetan hobekuntza-marjina antzeman badute, komeni da alderdi horiek taldeka berrikustea.

PROBATU ZURE KONPETENTZIAK Ikasleek, halaber, proposatutako «Erronka» atala egitean jokoan dauden trebetasunen eskuratze-maila ebaluatzen laguntzeko proba bat ere badute anayaharitza.es webgunean.

Anexos FORMULACIÓN Y NOMENCLATURA • Introducción • Normas generales • Sustancias simples • Compuestos binarios • Compuestos ternarios

Formulazioa eta nomenklatura METODOLOGIA-IRADOKIZUNAK Substantzia kimikoen nomenklatura aldatuz joan da hamarkadetan zehar, IUPACek egindako gomendioen ondoz ondoko berrikuspenetan. Formulazio-eranskin honetan gaur egun indarrean dauden formulazio- eta nomenklatura-arauak jasotzen dira, Miguel Ángel Cirianok eta Pascual Román Polok1 (UPV-EHU) Nomenclature of Inorganic Chemistry: IUPAC Recommendations 2005 (the Red Book) liburuari buruz egindako itzulpenean oinarrituta.

Liburu gorrian hiru nomenklatura mota jasotzen dira konposatu ez-organikoentzat: konposiziokoa (5. kapitulua), ordezkapenekoa (6. kapitulua) eta gehikuntzakoa (7. kapitulua); testu honetarako horietako lehena aukeratu da, konposatu kimikoen egituraren berri ematen ez duena. Nomenklatura estekiometrikoa da, eta substantzia kimiko horren formula enpirikoa edo molekularra ematen da.

Konposatu bitarren kasuan, IUPACen Liburu gorrian konposizio-nomenklatura erabiltzea gomendatzen da, aurrizki biderkatzaileetan oinarrituta. Aurrezkiok ez ditu beharrezkotzat jotzen konposatu kimikoaren konposizioan anbiguotasun posiblerik ez badago; dena dela, kasu horietan ere ez dira hertsiki baztergarritzat jotzen.

Gainera, ingelesezko obraren IR 5.4.2 atalean esaten da konposatu jakin baten espezie kimikoen arteko proportzioari buruzko informazioa karga-zenbakien edo oxidazio-zenbakien bidez eman daitekeela. Azken kasu horretan, IUPACen gomendioa da beharrezkoa bada edo anbiguotasuna eragin badezake bakarrik erabiltzea. Karga-zenbakia edo ioiaren karga erabiltzeko, zenbaki arabigoak erabili behar dira, eta oxidazio-zenbakirako, zenbaki erromatarrak, zeinua adierazi gabe, beharbeharrezkoa ez bada behintzat. Oxidazio-zenbakia erabiltzeko zehazten den murrizketa bakarra ioi homopoliatomikoetara mugatzen da, hala nola ioi peroxidora. Kasu horietan karga-zenbakia edo

40

aurrizki biderkatzaileak erabiltzea gomendatzen da (adibidez: K2O2, dipotasio dioxidoa, edo potasio dioxidoa (2-)2). Hori dela eta, peroxido eta ioi homopoliatomikoak dituen konposaturen baten kasuan izan ezik, gainerako konposatu bitarrentzat, oxidazio-zenbakia erabiltzen duen nomenklatura guztiz baliozkoa da.

Ikuspegi didaktikotik, karga-zenbakia erabiltzen duen nomenklatura oso baliagarria da, ikasleak oxidazio-zenbakia kalkulatu behar baitu, eta, horrela, kontzeptu horrekin eta oxidazio-zenbakien balioekin ohitzen da.

IUPAC 2005 nomenklaturaren aldaketa garrantzitsuenetako bat oxigenoaren eta halogenoen ordena alderantzikatzeari buruzkoa da. Horrek lehen halogenoen oxido deitzen zirenen izenei eta formulei eragiten die; orain oxigeno haluro gisa izendatzen eta formulatzen dira (adibidez: OCl2, oxigeno dikloruroa).

Oxoazidoei eta horien gatz deribatuei dagokienez, nabarmendu behar da, izen ez-sistematikoak izan arren, IUPACek onartzen duela hipo-, per- aurrizkietan eta -oso, -iko, -ito eta -ato. atzizkietan oinarritutako izen arruntak erabiltzea. Nomenklatura horrek, kimikari buruzko ezagutza mugatua duen pertsona bati, zaildu egiten dio konposatuaren konposizioa ulertzea; horregatik, oxoazidoetarako «hidrogenonomenklatura» izeneko konposizio-nomenklatura sistematikoa sartzea erabaki da.

IUPAC 2005 gomendioen gaztelaniazko itzulpenarekin bat etorriz, Andaluziako kimikari buruzko ponentziak gida bat argitaratu zuen hura erabiltzeko, eta kontuan hartu da eranskin honen testua egiteko.

Gomendio berri horiek, eta euskarazko egokitzapenak, ez daude eztabaidatik salbuetsita, batetik zenbait gairen egokitzapenak izan duen zailtasunagatik3, baita zenbait alderdik onarpen eskasa izan dutelako ere, hala nola gehikuntza-nomenklaturak.

1 C iriano López, M. Á.; Román Polo, P.; Connelly, N. G., y Damhus, T. Nomenclatura de Química Inorgánica.

Recomendaciones de la IUPAC 2005. Prensas Universitarias de Zaragoza, 2007.

2 Ejemplo 8 de la sección 5.4.2.3 de la versión en inglés.

3 C iriano, M. Á., y Román Polo, P. «Breve historia de la traducción del Libro rojo de 2005 de la IUPAC». Panace@.

Vol. IX, n.º 28. Segundo semestre, 2008.

Oharrak

41

© GRUPO ANAYA, S.A., 2022 - C/ Juan Ignacio Luca de Tena, 15 - 28027 Madrid.

Eskubide guztiak gordeta. Legeak lan honen edukia babestu eta espetxe-zigorrak edota isunak eta kalte-galeren ondoriozko kalteordainak ezartzen ditu honako hauentzat: edozein literatura-lan, artelan zein zientzia-lan, edo horren eraldaketa, interpretazioa edo gauzapena (edozein euskarritan finkatuta edo edozein eratan komunikatuta), oso-osorik edo zati batean, baimenik gabe erreproduzitu, plagiatu, banatu edo komunikatzen dutenentzat.