Operación mundo: Xeografía e Historia 1º ESO. Proposta didáctica (demo) by Grupo Anaya, S.A.

Índice Claves de Operación Mundo .................................................................................................. 4 Materiais para a etapa .............................................................................................................. 6 Proxecto dixital ........................................................................................................................... 8 1. Características xerais 2. Índice visual de recursos 3. Inclusión en anayaeducacion.es 4. Avaliación en anayaeducacion.es 5. Programación e claves do proxecto Da LOMLOE a Operación Mundo......................................................................................... 17 • Perfil de saída da Educación Secundaria - Perfil de saída e claves pedagóxicas de Operación Mundo - Perfil de saída e competencias específicas da área • Saberes básicos do ciclo • Inclusión en Operación Mundo Unidades........................................................................................................................................ 27 • Destrezas (comúns, xeográficas e históricas) • Unidade 1. O planeta Terra • Unidade 2. O medio físico da Terra. Compoñentes básicos • Unidade 3. O medio físico da Terra. Os continentes • Unidade 4. Os grandes conxuntos bioclimáticos • Unidade 5. O medio físico de Europa • Unidade 6: O medio natural e as actividades humanas • Unidade 7. A prehistoria • Unidade 8. Mesopotamia • Unidade 9. Exipto • Unidade 10. Grecia • Unidade 11. Roma • Unidade 12. España e Galicia na Antigüidade

As claves de OPERACIÓN MUNDO Que é Operación Mundo? Operación Mundo é un proxecto configurado para contribuír a dar resposta a unha das cuestións que con máis frecuencia se suscitan nas aulas:

para que serve o que aprendo? A través de situacións de aprendizaxe e de propostas de actividades competenciais, pretende favorecer unha aprendizaxe para a vida e os retos de sostibilidade, inclusión e dixitalización que lle formula ao alumnado a sociedade do século xxi. En poucas palabras, Operación Mundo pode definirse como un proxecto

competencial, comprometido, interdisciplinario, que potencia as metodoloxías activas e a competencia dixital.

Competencial Operación Mundo formula a ad quisición paulatina e integradora das competencias. O seu desen volvemento favorece no alumnado a capacidade de aprender a desenvolverse nas situacións do seu realidade cotiá.

Actividades competenciais Céntranse en saber facer e no desenvolvemento de destrezas. Fomentan a aplicación das apren dizaxes en diferentes contextos, promoven a análise, a xustificación, a predición, a experimentación, a argumentación, a interpretación ou a revisión. Son actividades que pre paran o alumnado para o día a día na súa toma de decisións.

Situacións de aprendizaxe Son contextos, enmarcados na vida real e nun obxectivo de desen volvemento sostible, que formulan unha situación problema. Con eles invítase o alumnado a levar a cabo unha reflexión transformadora para a que será necesario poñer en ac ción os saberes básicos adquiridos ao longo de varias unidades.

Avaliacións competenciais Para medir o grao de adquisición do perfil de saída e reflexionar sobre o propio proceso de apren dizaxe. Dispoñerase de diversas probas escritas e dixitais co fin de avaliar o que se aprendeu, a súa aplicación e a súa xeneralización a outras situacións; e dun portafo lio e unha batería de instrumentos de avaliación para que o alumnado autoavalíe o seu propio proceso de aprendizaxe (que dificultades encontrou?, que lle satisfixo máis?, como se organizou?, como tra ballou en equipo?...; en definitiva: como aprendeu?).

Comprometido

Interdisciplinario

Inclusivo

O alumnado xoga un papel activo no proxecto que vai máis alá do ámbito académico. Implicarase en propostas que contribúan a transformar o seu ámbito familiar, social, cultural e natural en beneficio dun mundo máis comprometido e sostible en todos os ámbitos.

Operación Mundo é un proxecto in trinsecamente interdisciplinario, xa que está concibido para que, desde cada materia e ao longo das distin tas etapas educativas, se contribúa ao desenvolvemento das claves pedagóxicas e as metodoloxías ac tivas nel propostas. Ademais:

Operación Mundo é un proxecto que nace comprometido co prin cipio de educación inclusiva e a creación de mellores condicións de aprendizaxe para todo o alumnado, favorecendo a posta en práctica de recursos para un ensino personali zado.

Para iso, o proxecto incorpora:

• Inclúe tarefas e pequenos proxec tos que poñen en xogo apren dizaxes adquiridas en distintas áreas, fomentando a súa aplica ción de forma integrada a dife rentes contextos.

Para iso, o proxecto incorpora:

Obxectivos de Desenvolvemento Sostible As situacións de aprendizaxe e outras actividades propostas en marcadas nun ODS teñen como finalidade que o alumnado tome conciencia e leve a cabo unha re flexión que provoque unha transformación de hábitos, actitudes e comportamentos que repercutan positivamente nalgunhas metas establecidas nos Obxectivos de Desenvolvemento Sostible.

Orientación académica e profesional Para espertar ou detectar voca cións e axudar o alumnado a deci dir un itinerario formativo e profe sional, acorde ás súas habilidades e intereses persoais, que os capacite para afrontar os retos de sostibili dade, inclusión e dixitalización da sociedade do século xxi.

Cultura emprendedora Co propósito de que o alumnado desenvolva as habilidades e a con ciencia necesarias para transfor mar ideas creativas en accións e contribuír a alcanzar os ODS.

• Conta con propostas de traballo por ámbitos para o Ámbito Cien tífico Técnico e para o Ámbito So ciolingüístico.

Pautas DUA Baseado nos principios e pautas sobre o Deseño Universal para a Aprendizaxe, o proxecto ofrécelle ao profesorado toda a información relativa ás opcións múltiples de acción e expresión, de representa ción e de implicación.

Recursos inclusivos Operación Mundo ofrece opcións múltiples de presentación da infor mación como vídeos, audios, resu mos, organizadores gráficos, acti vidades interactivas... que facilitan a personalización e a flexibilización da experiencia de aprendizaxe do alumnado.

O esencial Este recurso inclusivo do proxecto identifica as aprendizaxes esen ciais que permitirán adquirir o per fil de saída previsto para axudar ao profesorado a adaptar o ritmo, o estilo, a profundidade e as meto doloxías activas máis adecuadas ao alumnado.

Metodoloxías activas Operación Mundo propón un conxunto de métodos, técnicas e estratexias que fomentan o traba llo en equipo e incentivan o espí rito crítico. Unha forma de traba llar que prepara o alumnado para situacións da vida real a través da aprendizaxe cooperativa, a educa ción emocional, o desenvolvemen to do pensamento, a cultura em prendedora ou o Plan Lingüístico.

Competencia dixital Operación Mundo conta cun Plan TIC e un novo proxecto dixital, con libros dixitais especialmente dese ñados para facilitar a adquisición de competencias dixitais, que po súen unha ampla oferta de recur sos.

Proposta didáctica

Materiais para a etapa

Unha proposta didáctica por cada libro do alumnado coa solución das actividades, orientacións metodolóxicas, suxestións para aplicar metodoloxías activas etc.

Que é Operación Mundo? OPERACIÓN MUNDO é un proxecto configurado para contribuír a dar resposta a unha das cuestións que con máis frecuencia se sus citan nas aulas: para que serve o que aprendo? A través de situa cións de aprendizaxe e de propostas de actividades competenciais, pretende favorecer unha aprendizaxe para a vida e os retos de sos tibilidade, inclusión e dixitalización que lle formula ao alumnado a sociedade do século xxi. En poucas palabras, OPERACIÓN MUNDO pode definirse como un proxecto competencial, comprometido, interdisciplinario, que po tencia as metodoloxías activas e a competencia dixital.

Libro do alumnado 4

O libro do alumnado presenta os contidos e as ac tividades axustados ao desenvolvemento curricular fixado pola LOMLOE. Baixo unha metodoloxía com petencial, permiten responder dunha forma creativa e innovadora ao noso compromiso coa inclusión e os Obxectivos do Desenvolvemento Sostible, posibi litando o crecemento das habilidades e as aptitudes que esixe a nosa sociedade, cada vez máis diversa.

Economía

4.1 As act

ividades

– A agricult ura

e sociedade

Pro fes ión

s dos gre gos

económic

A org ani zac

era a base base nas da econom poucas chai ía, e prac ras existent cultivos ticáforon cere es. Os prin ais, vide, cipais talizas. oliveira, froitas e horCase toda s as terra s pertencí do de gran an a un grup des prop o reduciietarios. tarios ape Os pequen nas obtiñan os propieo necesario quera con tratempo para vivir os obrigab , e calperigo de a a endebe caer na escr darse, co avitude a – A ganderí causa das a practicá débedas. base nas pos das alde montaña as e base s e nos ába llas, porc camse na cría os, bois e de cabras, cabalos. ove– A artesaní a fabricab a cerámic Realizáb ase en talle a, res que utiliz vidro e tecidos. libre ou escr aban man ava. de obra – O comerci o, que utiliz de máis imp ou a moe da, foi a ortante. Os actividauns exce comerciante lentes mar s gregos iños, nave diterráneo foron garon por e aproveit todo o Mearon a situa da Hélade entre Euro ción estr atéxica pa, Asia e África.

Pirámide

social

ión soc ial Estrutura

Participan

C D

Ricos

CIDADÁNS

Pobres

E F

INCLÚE

xes

ZA 12 ME

198

Roda lóxica

2 Reflexio na

antes de contestar. social, o En Grec sexo, a

A. Zapateiro . B. Mercador es. C. Agricultor es. D. Peixeiro. E. Ceramista s. F. Mineiro.

Escravos

Mulleres

NON CIDA

DÁNS

Estranxeir

A sociedade grega era é dicir, a unha socie econ dade escra de obra escra omía baseábas vista; e no traba va. llo da man

Condició

n feminina

liberdade, ia, como 3 Que acti influían na a procede vidades ncia e a riqu posición desempe eza econ 4 Le os text ñaban as ómica? os que aco

mpañan

Rexeitar com

portame

ntos

mulleres? a imaxe das mulleres.

discriminato 5 Explica rios que diferenz as había mes en cant na lidade?

Que opin

as ti?

Grecia anti o a dereitos ga entre políticos. mulleres Cres que e hose manteñe n na actu aOs contemp oráneos opinan

«Convén máis á muller estar tras a porta que asom para o home arse non é acon a ela; permanec sellable er na casa ».

AVANZA EN COM PETENC IAS Utilizar text os e ima xes

Xenofonte (431 a. C.-35 historiador, 4 a. C.), militar e filósofo grego .

1 Coa axud a das imax es superiore unha relac ión s

«Ninguén ousaría facer festa nun lugar s no que haxa casadas: mulleres as mulle res casa nin parti das cipan nos dos marid banquetes os, nin cons lícito come r con perso ideran non form as que an parte da familia, moito meno nin s con alguén que acaba de chegar».

e do text das profesió o, fai poboación ns exercida grega. s pola antig a Indica, en cad que se inclú a caso, a activida de económ e a profesió ica na n.

A E HIST ORIA

Dereitos

no goberno Deberes da cidad Forman e asembleas Teñen que e toman Controlan decisións ir ao servi o poder militar zo dos maxi Cidadáns Poden posu strados : ír terras Os ricos 40 000 pagan un Poden dese imposto para mpeñar profesións a guerra res, mariñ eiros, artist : mercado- Paga as... n as festa Os cidad s áns pobr es reciben exercer funcións diñeiro para públicas pectáculo e asistir s a esEstranxeir os Poden ser come ou mete rciantes cos: Perm e artesáns íteselles 70 000 asistir a festa Teñen que ir ao servi s Non teñen militar zo dereitos políticos Escravos: Non teñen dereitos 125 000 Teñen que para o Estad traballar o os seus amos ou para

Utilizar ima

n social

PROXECTO DIXITAL

Atenas

4.2 A divisió

En cada polis, as persoas rías sociais: dividíans e en dúa os cidadán s categos e os non cidadáns. eran os únic na vida polí os que pod tica, tant ían participa o se eran e estaban r ricos com obrigados o humildes ao a servir no pagamento , exército. de imposto Este grup mes libre se o formába s cuxos pais no os ho, ou só un nesa poli s. dos dous, naceran – Os non cidadáns, en cambio, par na vida non pod política nin ían particicos. A este desempe ñar carg grupo pert os públiencían: • Os estranxe iros ou met que se ded ecos. Eran icaban ao persoas libres comercio que non e á artesaní se lles perm a, poritía posuír • Os escravos terras. . Eran os prisioneiros soas que non puideran de guerra ou perpagar as xeral, trab súas déb allaban no edas campo, nas . Polo ras, ou no minas e nas servizo dom canteiéstico. • As mullere s. Todas carecían cos, fose de dereitos n libres ou escravas políti.

– Os cida dáns

U 10 social de

Habitante

a. C.-349 a. C.), orador grego

XEOG RAFÍ

Iseo (420

199

1 Trim estre

ESO

Tr im est re

lic

Acompáñase de abundantes actividades competenciais de exercitación e reflexión.

EN BUSCA DA ORIXE DA DEMOCRACIA

Vas descubrir a través desta investigación como as nosas institucións de cas e outros aspectos da nosa cultura teñen a súa orixe na civilización gre Esta civilización iníciase no ámbito xeográfico de Grecia e esténdese m as colonizacións que as polis gregas levan a cabo polo mar Mediterrán Alexandre Magno, a cultura grega, ademais de polo Mediterráneo, difúnd Exipto e Oriente Próximo. Ao mesmo tempo, desde o século viii a. C., na P Itálica, a cidade de Roma adquire importancia e expande a súa influenc Italia mediante a conquista militar. E así comezan os enfrontamentos con e cartaxineses polo control do Mediterráneo, que conseguirá, a principio culo i d. C., co nacemento do Imperio romano.

Cada unha destas civilizacións achegou o seu gran de area para conform se denomina cultura grecolatina. Dende nomes de cidades ou ríos ata co como democracia, cidadanía política, etc.

A indagación, o traballo en grupo e a utilización das novas tecnoloxías s trumentos imprescindibles para levar a cabo esta investigación na que te verter en detective da historia.

Galici a

X E O G R A F ÍA E H IS T O R IA

A tarefa garda relación cos ODS 5, 8, 10, 11, 16 e 17. SECUENCIA DE APRENDIZAXE

-Delgado

, M. C. Muñoz

Activamos os nosos coñecementos previos

ESO

O mupera nd ción o

M. Burgos

Unidade 10

Organizamos o grupo repartindo tarefas

Buscamos e or a informació conceptual/e

Unidade 11 Unidade 12

188

Proxecto dixital Un proxecto que che ofrece todos os contidos do curso a través do libro dixital, xunto cunha gran diversidade de recursos. Descubre outra forma de aprender sinxela, intui tiva e compatible con calquera plataforma e dis positivo.

Os Desafíos que deixan pegada incorporan unha situación de aprendizaxe que propicia a reflexión dos alumnos e das alumnas e que teñen un carácter transformador.

REVISA AS TÚAS COMPE

TENCIAS

Para poñer a proba as competencias que viñemos traballando propoñemos unha serie no espazo dixital, de actividades ás que terás que sumar as banco de recursos, que existentes no che servirán para repasar, recordar... A través destas fichas de autoavaliación, tamén poderás comprobar consecución das compete o grao de ncias que tes que desenvo lver.

PORTAFOLIO

Competencia

MELLORAR A CONVIV

ENCIA

Comunicación lingüística

Deixade a vosa pegada

O DESAFÍO

DIFUNDIDE O VOSO

• Aprender a localizar, seleccionar e contrastar información de dife-

rentes fontes, valorando a súa fiabilidade para así evitar fake news ou noticias falsas.

do preguntas e comprobando hipóteses, mediante a experimentación e a indagación, e explicar o que acontece cunha actitude crítica.

800 a.C.

ÉPOCA ARCAICA

Theano de Crotona. Matemática e filósofa

• Utilizar de forma autónoma o ámbito dixital, a través do cal adquiriremos coñece-

mentos e reforzaremos o aprendido utilizando programas que nos permitan crear os nosos materiais.

• Coñecer o patrimonio cultural ao longo da historia, sabendo que a súa diversida-

de é froito de sociedades con diferentes culturas, relixións, etc.

serán insvas con-

Non era moi común na antiga Grecia que as mulleres puidésemos acceder aos círculos académicos; non obstante, tanto homes coma mulleres, fomos integrantes da escola de Pitágoras, á que asistiron ao longo dos anos pensadoras como Themistoclea ou Damo entre outras. A civilización grega, na que puiden desenvolver as miñas ideas, realizou importantes achegas no campo da filosofía, a arte e a ciencia, por iso é considerada o berce do noso pensamento occidental. Ademais, ofre-

ceu novas formas de organización política, entre elas a democracia.

Compartimos o traballo

Recorda, reflexiona, pon a proba as túas competencias

Avalía

Investiga sobre a proporción áurea e o significado do número para as persoas integrantes da escola pitagórica.

2 Coñeces o significado da palabra democracia. Explícaa a través das túas nocións sobre a democracia na actualidade.

ÉPOCA CLÁSICA

establecido

meu tempo ben, cumprindo os

prazos ACTIVAMOS OS NOSOS COÑECEMENTOS PREVIOS

Comprobamos. Resolve as cuestións formuladas en cada un dos apartados da páxina da dereita. Para iso, podes consultar a información contida na unidade.

4 Que achegas realizou a civilización grega á arte, á ciencia e á tecnoloxía?

traballo.

Localicei as fontes de información que necesitaba Non entendín que tiña que facer

Organicei ben o tempo, aínda que non cumprín os prazos

Non conseguín organizar ben os tempos

Localicei sen problema toda a información

Non conseguín localizar toda a información que necesitaba

Non encontrei a información que necesitaba

Realicei con éxito a parte da presentación que me correspondía Realicei ben a presentación

Realicei a presentación pero non tan ben como me gustaría

Non realicei ben a presentación

REVISA O Que sabemos deTRABAL Grecia eLO Roma? EN EQUIPO Que interacción hai coa Península Ibérica? Como se En anayaedu organizan políticacacion.es e socialmente? encontrarás esta actividad e para revisar o traballo en equipo. 1.2 Analizamos e reflexionamos sobre a imporAceptable tancia do traballo en grupo.

336 a.C.

30 a.C.

ÉPOCA HELENÍSTICA

Mellorab

le ORGANIZAMOS O GRUPO REPARTINDO TAREFAS

Moi ben

2.1 Formamos grupos de traballo e repartimos as tarefas. ado Inadecu BUSCAMOS E ORGANIZAMOS A INFORMACIÓN 3.1 Investigamos a través de Internet e o libro de texto a evolución histórica, os modelos de organización das polis e a súa estrutura social e Explica a túa valoraci ón o pensamento filosófico. 3.2 Comprendemos a cosmovisión grega: mitoloxía vs filosofía. 3.3 Reflexionamos sobre algúns conceptos: mundo clásico, polis, cidadanía, democracia, mitoloxía. ELABORAMOS O PROXECTO

En que lugar se asenta e cal foi a súa evolución histórica.

• • Os aspectos da vida cotiá, a relixión e a cultura. • A arte grega: que tipo de edificios se construíron e

O expresado quedou dentro do ámbito persoal.

e para avaliar o voso

Non comprendín demasiado ben que tiña que facer

Souben organizar o meu tempo seguindo o cronograma

SECUENCIA DE APRENDIZAXE Organicei o

A civilización grega legounos un gran patrimonio artístico. Cita algún dos monumentos da antiga Grecia que coñezas.

A súa organización política, económica e social.

PREGUNTAS E RESPOSTAS

Desenvolvemos o proxecto

500 a.C.

Para comprender a miña civilización, vas coñecer:

como eran as cidades. A evolución da escultura e a cerámica.

O expresado quedou dentro do ámbito das persoas máis próximas.

1.1

Ao pobo grego úneo unha mesma cultura, tamén falamos252 a mesma lingua e compartimos a forma en que rendemos culto a deusas e deuses. O templo para nós é o edificio máis importante.

•

O expresado estendeuse a unha ampla maioría de persoas.

Nivel 1 Creo que o meu nivel de expresión oral e escrita nesta tarefa é aínda mellorable.

TRABALLO

s encontrarás esta actividad

Legado

Son Theano de Crotona, matemática e filósofa da antiga Grecia. Dediqueime ao estudo da teoría dos números, escribindo tamén sobre astronomía, física e medicina durante o século vi a. C. Formei parte da escola pitagórica e un dos meus traballos máis coñecidos trata sobre o teorema da proporción áurea.

• Analizar de forma crítica o mundo que nos rodea.

Nivel 2

Estou bastante Estou satisfeita/o satisfeita/o co meu co meu nivel de nivel de expresión expresión oral oral e escrita nesta e escrita nesta tarefa. tarefa.

…

Comprendín perfectamente a tarefa que tiña que desenvolver

Entre que séculos se desenvolveu a antiga civilización grega? Con que outras civilizacións antigas coincidiu no tempo? Identifica os períodos nos que se divide a súa historia.

Grecia

• Poñer en práctica propostas científicas para traballar, consideran-

O expresado estendeuse a toda a comunidade educativa.

En anayaeducacion.e

Tempo

rrecta e mostrando unha actitude cooperativa e respectuosa.

Nivel 3

Creo que o meu nivel de expresión oral e escrita nesta tarefa foi excelente.

Comprendín a tarefa encomendada

Identifica o espazo xeográfico que ocupou o mundo

pitagórica.

• Traballar a comunicación, tanto oral coma escrita, de forma co-

Elaboramos o proxecto

Social

grego. En que teA forma de dar difusión ao traballo realizado rritorios actuais se será a través do –en caso de telo–, do anuario do centro blog do departamento situou a civilización ou da clase e/ou instituto. a través da web grega? Que eran as do Aquí expoñeremos colonias? un pequeno informe, realizado entre toda recollan as conclusió a clase, no que se ns ás que chegamo Localiza s na actividade das notiñas.nun mapa demos incluír fotografí Tamén as ou vídeos realizado Crotona, lugar ondepos durante o proceso exposicións. de traballo e as se asentou a escola

PARA LEVAR A CABO ESTE DESAFÍO, APRENDERÁS A...

mar o que onceptos,

TRABALLO

Nivel 4

AVALIADE O VOSO

Espazo

Sabes que a democracia ten a súa orixe no mundo grecolatino?

Descritor Expresar feitos, pensamentos ou sentimentos, de xeito oral ou escrito. Poñer todo o expresado ao servizo da convivencia e a igualdade.

Cando rematemos o noso traballo sobre o mundo clásico, realizare vidade de peche na mos unha actique o alumnado apuntará en notas adhesivas gadas nas unidades as ideas achedeste bloque e pegaraas no encerado. Ademais, incluiremos a nosa contribución aos Obxectivos para to Sostible a través o Desenvolvemendo desenvolvemento desta unidade, destacan tancia de enfrontar do a imporas cuestións de xeito colectivo , centrándonos no positivo traballo en grupo. do

Como detective da historia, xunto con outras compañeiras e compañeiros detectives, tes que ir buscando e encaixando as pezas do crebacabezas para ter unha visión do mundo clásico e comprender o papel fundamental que desempeña na nosa realidade actual e no noso sistema político. Será necesario organizar os sucesos no tempo cun eixe cronolóxico e as principais ideas cun mapa conceptual no que organicemos o crebacabezas resultado da nosa investigación. Ao finalizar a investigación expón os resultados.

emocrátiecolatina. mediante neo. Con dese por Península cia a toda n helenos os do sé-

rganizamos ón: mapa /esquema

As páxinas finais de cada unidade ofrecen propostas deseñadas para reforzar, reflexionar e consolidar o aprendido.

Outra mirada Ademais das mulleres que formaron parte da escola de Pitágoras, houbo outras que destacaron polo seu labor científico e filosófico na antiga Grecia, como Aspasia de Mileto. Busca información sobre ela e realiza unha breve biografía.

Excelente

O noso traballo como grupo foi...

O noso traballo individual foi...

Colaboramos no desenvolvemento do proxecto

Todas achegamos ideas para o desenvolvemento do proxecto

Difundimos o noso traballo en equipo

Gustounos traballar en equipo

253

4.1 Elaboramos un eixe cronolóxico e un mapa da Grecia Clásica en que se inclúan as colonizacións e a expansión helenística. DESENVOLVEMOS O PROXECTO 5.2 Sintetizamos o aprendido no deseño de varias diapositivas.

+ orientacións en anayaeducacion.es

190

189

191

Proxecto dixital

Interactivo

Un proxecto dixital que cobre todos os contidos do curso e que se adapta a calquera plataforma e dispositivo. Versátil Adaptable a distintos enfoques e necesidades: para quen complementan o libro en papel e para aulas plenamente dixitais.

Contén diversidade de recursos como vídeos, animacións, gamificación, actividades de autoavaliación, actividades interactivas autocorrixibles... É moito máis que unha reprodución do libro en papel.

Trazable Poderás visualizar a realización e os resultados das actividades propostas.

Como é Edudynamic?

Inclusivo Competencial

O seu contorno facilita a personalización da aprendizaxe adaptando as tarefas ás necesidades do alumnado.

Elementos multimedia de alto valor pedagóxico deseñados para facilitar a adquisición das competencias dixitais.

Intuitivo. Doado de usar para ti e para as túas alumnas e alumnos.

Descargable. Permite traballar sen co

nexión a internet e descargarse en máis dun dispositivo.

Multidispositivo. Adáptase e visualíza

se en calquera tipo de dispositivo (ordenador, tableta, smartphone...) a calquera tamaño e resolución de pantalla.

Sincronizable. Os cambios que realice

o usuario sincronízanse automaticamente ao conectar calquera dos dispositivos nos que se traballe.

Universal. Compatible con todos os sis temas operativos, os ámbitos virtuais de aprendizaxe (EVA) e as plataformas educa tivas (LMS) máis utilizadas nos centros es colares.

O mapa físico dos continentes (II). América

América é, despois de Asia, o segundo continente máis extenso da Terra. Os seus 42 960 000 km2 supoñen o 28,70 % da superficie terrestre. O continente americano sitúase entre os océanos Glacial Ártico, Glacial Antártico, Atlántico e Pacífico. Está separado de Asia polo estreito de Bering. Adoita dividirse en dous subcontinentes, América do Norte e América do Sur, unidas polo istmo de América Central, eo arquipélago da Antillas. 100%

2.1 O relevo continental

– O relevo de América oriéntase de norte a sur. As chairas dominan nas rexións

centrais e están percorridas por grandes ríos: Grandes Chairas, Amazonas, Pampa arxentina. Os macizos, ou vellos relevos desgastados pola erosión, predominan no leste: escudos canadense e das Güianas, montes Apalaches. As cordilleiras forman unha aliñación case continua, estendida de norte a sur ao longo de máis de 12 000 km: Montañas Rochosas e cordilleira dos Andes. – As illas principais son Groenlandia, Victoria, Baffin, Terra Nova, Aleutianas, Antillas e Tierra de Fuego.

– As costas de América do Norte son recortadas, con numerosas penínsulas

9:45 AM

(Alaska, Labrador, Nova Escocia, Florida, California e Yucatán) e con profundos golfos (baía de Hudson e golfo de México). As costas de América do Sur son máis rectilíneas, destacando algúns cabos (São Roque e Hornos).

Mapa f

Datos básicos

ºN

I ll a

s Aleu

Altitude media: 655 m Pico máis alto: Aconcagua (6 960 m) Río máis caudaloso e longo da Terra: Amazonas (7 062 km) Lago máis importante: Superior

40º

(84 131 km2)

30º N

AVANZA EN COMPETENCIAS

Trópic o

Interpretar mapas

20º N

de Cánc er

1 Que elemento xeográfico separa América de Asia?

2 Utilizando a escala do mapa, mide

10º N

a distancia entre o estreito de Bering e o cabo de Hornos.

2.2 As augas. Mares, lagos e ríos

Os mares principais son o do Labrador, no norte; e o Caribe, no centro. Os lagos son máis abundantes en América do Norte, onde se achan os Grandes Lagos (Superior, Michigan, Hurón, Erie e Ontario); en América do Sur destacan o Maracaibo e o Titicaca. Os ríos son longos e caudalosos. En América do Norte destacan os ríos Yukon, Mackenzie, Saint Lawrence, Mississippi, Missouri e Río Grande. En América do Sur sobresaen o Amazonas, que é o máis longo do continente (7 062 km), o Orinoco e o Paraná.

O C

Manexar mapas

3 Localiza nun mapa físico mudo

0º

de América as unidades do relevo, mares e ríos que se mencionan no texto.

Ecuador

10º S

4 Escribe no teu caderno os nomes dos catro picos máis elevados de América. Di en que cordilleira e en que país se encontran.

Perfil O-L do relevo de América do Norte

20º S Cap Trópico de

ricorni

Altitude (m)

500

1000

1500

2000

2500

MONTES APALACHES Mt. Mitchell 2037

3000

Costa leste

30º S

Mt. Wilson 4343

3500

Río

3945 Distancia (km)

Lago

Océano Atlántico

Río Colorado

Océano Pacífico

2000 1000

Costa oeste

iPad

MONTAÑAS ROCHOSAS Mt. Ellen 3501

Río Mississippi

SERRA NEVADA

White Mountain 4341

Río Arkansas

5000 4000 3000

Pico

500

1000

E para o alumnado? Que che ofrece? Recursos

100%

Edudynamic presenta un formato especialmente dese ñado para o ámbito dixital educativo, que utiliza todo o potencial tecnolóxico e é compatible con calquera dispositivo. Realizáronse edi cións específicas de todos os contidos teóricos e prácticos do libro de texto para obter unha versión interactiva e dinámica que inclúe todo o contido curricular do nivel, xunto cunha gran diversida de de recursos multimedia, vídeos, gamificación...

Metodoloxías activas (técnicas e estratexias) e recursos para: 9:45 AM

• Exercitar: actividades interactivas. • Estudar: resumos interactivos, esquemas... • Aprender: audios, vídeos...

iPad

• Avaliar: autoavaliación, portafolio...

100%

Inclusión e atención á diversidade • O esencial.

iPad

9:45 AM

•A tención á diversidade: Fichas de reforzo, ampliación e multinivel.

100%

Avaliación •X erador de probas de avaliación e exercitación. • Avaliación por unidades. 9:45 AM

• Avaliación competencial. • I nstrumentos de avaliación, autoavaliación e coavaliación.

iPad

• Instrumentos para avaliar a práctica docente.

Ellesmere

ºN

Illas da Raíña Elisabeth Illas Parry Banks Melville

100%

0º

80º

12 0º

20º O

ºO

100º

a vi

ir a

Ap al ac

air

Chai r

das

ti lla

Pen. de G. de Guajira Venezuela Bolívar 5 007 co Ori n o

Ben i

mazonas ap aj ós

a M Mamoré

Meseta de Mato Grosso

Paragu ai Pa

Chaco

Deserto Atacamade

Gran ná

C rr a m órd a d o e p ba a

60º O

50º O

40º O

40º

70º O

Baía Grande Magallanes Illas Mal Tierra vinas de Fuego Cabo de Hornos

80º O

90º O

E s t.

100º O

110º O

30º O

QUE IMOS APRENDER? Páxina inicial

• Biodiversidade. Dinámicas e ameazas dos ecosistemas planetarios. Formas e procesos de modificación da superficie terrestre. Riqueza e valor do patrimonio natural. A influencia humana na alteración dos ecosistemas no pasado e a actualidade. • Tecnoloxías da información. Manexo e utilización de dispositivos, aplicacións informáticas e plataformas dixitais. Busca, tratamento da información e elaboración de coñecemento. Uso seguro das redes de comunicación. B. Sociedades e territorios • Métodos de investigación para a construción do coñecemento da Xeografía. Metodoloxías do pensamento xeográfico.

• Conciencia ambiental. Respecto, protección e coidado dos seres vivos e do planeta.

• Fanny Bullock Workman. Unha xeógrafa pioneira

1. O mapa físico dos continentes (I). Asia • O relevo continental • As augas. Mares, lagos e ríos

2. O mapa físico dos continentes (II). América • O relevo continental • As augas. Mares, lagos e ríos

3. O mapa físico dos continentes (III). África • O relevo continental • As augas. Mares, lagos e ríos

4. O mapa físico dos continentes (IV). Europa • O relevo continental • As augas. Mares, lagos e ríos

Programación, proposta didáctica e documentación do proxecto

Personaxes: Fanny Bullock Workman

Orientación académica e profesional.

Aprendizaxe cooperativa. Técnica: Comprobamos. Compromiso ODS 7. Metas 7.2 e 7.3

• As claves de Operación Mundo

Desenvolvemento do pensamento. Técnica: Análise asociativa.

• Proposta didáctica

Aprendizaxe cooperativa. Técnica: Interpretación compartida.

• Programacións en Word e PDF

Mapas interactivos: «O relevo de América» e «A hidrografía de América» Mapas interactivos con actividade interactiva: «A hidrografía e os Estados de América» e «O relevo e os Estados de América» Mapa mudo físico e mapa mudo político de América Mapas interactivos: «O relevo de África» e «A hidrografía de África» Mapas interactivos con actividade interactiva: «A hidrografía e os Estados de África» e «O relevo e os Estados de África» Mapa mudo físico e mapa mudo político de África

Cultura emprendedora: Creatividade e creación.

120º O

SABERES BÁSICOS DO PRIMEIRO CICLO A. Retos do mundo actual • Situación espacial: representación do espazo, orientación e escalas. Utilización de recursos dixitais e interpretación e elaboración de mapas, esquemas, imaxes e representacións gráficas. Tecnoloxías da Información Xeográfica (TIX).

C. Compromiso cívico • Igualdade de xénero. Manifestacións e condutas non sexistas.

OCÉANO GLACIAL ANTÁRTICO

130º O

20º S

30º S

140º O

Patos

2000 km

Lago dos

1500

ná Grande o ra a d S r Cabo Frío

Co Esteiro lor Río de do la Plata Neado gr Bahía Blanc a Golfo de San Matía Península s de Valdé s Golfo de San Jorge Cabo Tres Puntas

Illa Chiloé

Arquipélago dos Chonos

Meseta brasileira

3. Identificar e analizar os elementos da paisaxe.

Cabo de San Roque

Meseta de Borborema o 10º S sc

4000 3000 2000 1000 500 200 0 -100

CÉ

6000 5000

i ua ug Ur

D Aconcagua 6960

Altitude (m)

yo ma lco S ala d o Pi

E I R A

no Altipla

Punta de Angamos

Tocantins

rus Pu

ali Ucay

Huascarán 6 718

Esteiro do Amazonas

A AS NCA DO AMAZON

Punta Pariñas

Cabo Orange

Illa de Marajó

Aragu X i n u g ai

Golfo de Guayaquil

10º N

Delta do Orinoco

Macizo das Guayanas

Caqu N egro etá Japur Chimborazo Putumay á o ón 6 310 CO M ar a

1. Buscar, seleccionar, tratar e organizar información sobre temas relevantes do presente usando criticamente fontes xeográficas para adquirir coñecementos, elaborar e expresar contidos en varios formatos. 2. Indagar, argumentar e elaborar produtos propios sobre problemas xeográficos que resulten relevantes na actualidade, desde o local ao global, para desenvolver un pensamento crítico, respectuoso coas diferenzas, que contribúa á construción da propia identidade e a enriquecer o acervo común.

20º N

iPad

G. de Panamá

B ran co

Cor dil Coleira Co rdilleO c cid e ntal rdi ira lle Cent ral ira O ri e nt al Ch Or ans ino d co o

Istmo de Panamá

Illas Galápagos (ECUADOR)

Juruena

Golfo dos Mosquitos

P A C Í F I C O

Mar Caribe

r na iba

pélago

La Española

Sa Geral de S a Goiás nF ranc i

Xamaica

aç o

A rqui

Cuba

Golfo de Honduras

de ir a

lifo

I C O N T L Á A T

Orizaba Península 5610 de Yucatán

Istmo de Tehuantepec

sur

30º N

9:45 AM

O A N

lfo

l de ta an orie n adre a M ico Méx e de ci d eta oc S Mes dre Ma rra Se rnia

uri so

CHAIRAS

Missi ssi pp i

Fraser

va o s S a Ne a t e i r

S SA HO R OC

C Fe ord. r ve das nz as

ES ND RA

ado

C a

Col or

it o

Slave

AS AÑ NT MO d e

Golfo de Tehuantepec

C É A N O

60 ºN

a sk la

Yuko n

E st

nzie Macke nzie ke ar Li

n M tal ad re

O medio físico da Terra. Os continentes

COMPETENCIAS ESPECÍFICAS DA ÁREA 40º

ºN

de g ar M er in B

Cabo Corrientes

ºN

80º O

ºN

140º

Be r d tre on au e Es rá tes for B la ndia t Bro po Mc Príncipe Devon Baaía enla lo Kin Yukon ok s cu ffi de de Gales Terr Gro Cír Kuskokwim6194 ley n Victoria a de de en Mts. d Mts. Al ínsu Península eA Baf Ma as la c fin de Melville ka Golfo Back Conca Thelo Foxe Ala de n ska Arq d . uip Estr de Hu dso Cabo y élago Alexan n Chidle Peace Arq der Baía de Península do Raíñauipéla Ma r or a Hudson de Ungava hill Charlgo da sc urc otte Lab rad aba Ch Península Ath on els Vancou do Labrador B. de ver Cabo James Meseta Flattery Albany Laurentina Columbi Golfo Terranova Missouri a de Saint ce n Cabo Race ce Lawren E str Cabo re . de Cab Blanco w M Meseta ot is La Pen. de Cabo do si S. e Mendoci ss Nova Escocia Missouri no ip Gran Cabo Sable Plat t e C pi Conca en Cabo Cod tr Meseta Arka al Long Island nsas do Meseta Colorado io h d i a a n n de a Ozark O C es Cabo Hatteras nt Red Mo Gran Deserto Illas Bermudas Río Gr Península de steira S Co Baixa California Península Cabo Cañaveral Golfo de de Florida Illas Bahamas México a (Lucayas) Cabo San Lucas ri d Estr. de Flo

utianas

ºO

160 C L É R AC ANO TI IA CO L M a

ito

80º

180º O

rin

físico de América

20º O

50º

5. O mapa físico dos continentes (V). A Antártida e Oceanía • A Antártida. O relevo continental

10º O

• As augas

Mapas interactivos: «O relevo de Oceanía» e «O relevo de Antártida» Mapas interactivos con actividade interactiva: «O relevo e os Estados de Oceanía» e «A hidrografía e os Estados de Oceanía» Mapa mudo físico e mapa mudo político de Oceanía

Cultura emprendedora: Iniciativa.

Recursos

Recursos relacionados coas claves do proxecto Coa información que o alumnado necesita manexar para poñer en práctica as claves e metodoloxías activas de Operación Mundo. • Vídeos ODS. •E xplicacións das técnicas de pensamento e de apren dizaxe cooperativa. • Infografías do Plan Lingüístico e do Plan TIC-TAC. •P ropostas de orientación académica e profesional e para traballar a clave emocional.

100%

Recursos dixitais ordenados tanto por unidades como polos seus propósitos educativos máis destacables

9:45 AM

Para aprender • Vídeos • Presentacións • Infografías

iPad

• Game Room (recursos para aprender xogando)

100%

Para estudar 9:45 AM

• Resumos • Esquemas

100%

iPad

• Contidos complementarios

9:45 AM

Para exercitar • Actividades interactivas •O rganizadores visuais para completar

100%

iPad

• Repasos interactivos

9:45 AM

Para avaliar •A ctividades e probas interactivas con trazabilidade, que facilitan o se guimento do progreso do alumnado por parte do profesorado.

iPad

•E apps recomendadas, que comple mentan o Plan TIC-TAC proposto no proxecto.

Inclusión e atención á diversidade

O esencial Recolle as aprendizaxes esenciais que permitirán adqui rir o perfil de saída previsto, axudando ao profesorado a adaptar o ritmo e a profundidade, facendo uso das meto doloxías activas máis adecuadas en cada caso.

iPad

9:45 AM

100%

iPad 9:45 AM 100%

Fondo de fichas para traballar a diversidade e a inclusión • Encontrar materiais de apoio. • Prestar unha atención individualizada. •A daptar os contidos aos diferentes ritmos de aprendi zaxe. • Seleccionar e aplicar diversas estratexias metodolóxicas. Conta con tres tipos de fichas: - fichas para adaptar o currículo, - fichas de exercitación, - fichas de afondamento.

Fichas para adaptar o currículo (AC)

Fichas de exercitación (E)

Para dar resposta ao alumnado con necesidades es pecíficas de apoio educativo (ACNEAE) cos seguintes perfís:

O seu obxectivo é poñer en práctica as aprendizaxes desenvoltas durante o estudo da unidade. Están di rixidas a aqueles e aquelas estudantes que necesiten exercitar e reforzar os contidos, pero que non teñan necesidades específicas de apoio educativo.

•A lumnado con dificultades específicas de aprendizaxe. • Alumnado de incorporación tardía ao sistema educa tivo. • Trastorno do déficit de atención e hiperactividade. • Trastorno do espectro autista. •A lumnado con condicións persoais especiais ou his toria escolar. Para a súa elaboración realizáronse adaptacións meto dolóxicas que fan accesibles os elementos prescritivos do currículo sen renunciar a ningún contido, evitando así unha adaptación curricular significativa. •E xplicacións teóricas que motivan a comezar a tare fa, con recursos visuais que favorecen a aprendizaxe das persoas con maior memoria visual. • Empréganse enunciados curtos. • Resáltanse os verbos de acción nos enunciados. •R esáltanse algunhas palabras que poidan axudar a mellorar a comprensión da pregunta (poden ser con ceptos ou palabras clave). • Utilízase un vocabulario sinxelo. •E strutúranse os espazos para dar claridade ao ex posto.

iPad

9:45 AM

100%

Fichas de afondamento (A) Nestas fichas desenvólvense actividades e metodo loxías que permiten que o alumnado aplique e afon de na adquisición das competencias básicas. Están dirixidas tanto ao alumnado que alcanzou a aprendi zaxe dos contidos e, a criterio do profesorado, poida ampliar ou afondar neles; como a aqueles alumnos e alumnas con necesidades específicas de apoio educa tivo con altas capacidades.

iPad

9:45 AM

100%

Avaliación

Probas de avaliación predeseñadas Para cada unidade: • Unha avaliación de saberes • Unha avaliación de competencias

Para cada trimestre: • I nstrumentos de avaliación e de autoavaliación do portafolio do Desafío. • Unha proba competencial para avaliar o progreso na adquisición do perfil de saída.

iPad

9:45 AM

100%

iPad

9:45 AM

100%

Xerador de probas escritas de avaliación e exercitación Ferramenta coa que o profesorado poderá deseñar probas escritas de xeito flexible, selec cionando, en función dos seus obxectivos di dácticos, as aprendizaxes que desexa avaliar ou exercitar (parte dunha unidade, unha unidade completa, unha situación de aprendizaxe...).

E ademais... •U nha guía para traballar co portafolio. Cunhas indicacións básicas que axudarán ao alumnado a preparar e utilizar o seu portafolio do curso. •U n fondo de instrumentos de avaliación, autoavaliación e coavaliación. Cunha ampla base de rúbricas, dianas, e ou tros instrumentos deseñados por especialistas co fin de proporcionarlle ao profesorado un conxunto de ferramen tas coas que levar a cabo a avaliación, a autoavaliación e a coavaliación. •U nha área de documentación. Con orientacións sobre o deseño de rúbricas e unha recompilación de probas de ava liación externa.

Programación, proposta didáctica e documentación do proxecto

As claves de Operación Mundo • I nclúe unha ampla documentación sobre as metodo loxías activas desenvoltas no proxecto.

Proposta didáctica • Recompila a versión en pdf das propostas didácticas.

Programacións. Coa versión en word e en pdf de: • A programación didáctica • A programación por unidades • Os rexistros de avaliación

iPad

9:45 AM

100%

O medio físico da Terra. Os continentes

COMPETENCIAS ESPECÍFICAS DA ÁREA 1. Buscar, seleccionar, tratar e organizar información sobre temas relevantes do presente usando criticamente fontes xeográficas para adquirir coñecementos, elaborar e expresar contidos en varios formatos. 2. Indagar, argumentar e elaborar produtos propios sobre problemas xeográficos que resulten relevantes na actualidade, desde o local ao global, para desenvolver un pensamento crítico, respectuoso coas diferenzas, que contribúa á construción da propia identidade e a enriquecer o acervo común. 3. Identificar e analizar os elementos da paisaxe.

SABERES BÁSICOS DO PRIMEIRO CICLO

QUE IMOS APRENDER?

A. Retos do mundo actual • Situación espacial: representación do espazo, orientación e escalas. Utilización de recursos dixitais e interpretación e elaboración de mapas, esquemas, imaxes e representacións gráficas. Tecnoloxías da Información Xeográfica (TIX).

Páxina inicial

Personaxes: Fanny Bullock Workman

• Fanny Bullock Workman. Unha xeógrafa pioneira

1. O mapa físico dos continentes (I). Asia • O relevo continental • As augas. Mares, lagos e ríos

2. O mapa físico dos continentes (II). América • O relevo continental • As augas. Mares, lagos e ríos

3. O mapa físico dos continentes (III). África • O relevo continental • As augas. Mares, lagos e ríos

4. O mapa físico dos continentes (IV). Europa • O relevo continental • As augas. Mares, lagos e ríos

5. O mapa físico dos continentes (V). A Antártida e Oceanía • A Antártida. O relevo continental • As augas • Oceanía. O relevo continental

Mapas interactivos: «O relevo de Asia» e «A hidrografía de Asia» Mapas interactivos con actividade interactiva: «A hidrografía e os Estados de Asia» e «O relevo e os Estados de Asia» Mapa mudo físico e mapa mudo político de Asia Mapas interactivos: «O relevo de América» e «A hidrografía de América» Mapas interactivos con actividade interactiva: «A hidrografía e os Estados de América» e «O relevo e os Estados de América» Mapa mudo físico e mapa mudo político de América Mapas interactivos: «O relevo de África» e «A hidrografía de África» Mapas interactivos con actividade interactiva: «A hidrografía e os Estados de África» e «O relevo e os Estados de África» Mapa mudo físico e mapa mudo político de África Mapas interactivos: «O relevo de Europa» e «A hidrografía de Europa» Mapas interactivos con actividade interactiva; «A hidrografía e os Estados de Europa» e «O relevo e os Estados de Europa» Mapa mudo físico e mapa mudo político de Europa Mapas interactivos: «O relevo de Oceanía» e «O relevo de Antártida» Mapas interactivos con actividade interactiva: «O relevo e os Estados de Oceanía» e «A hidrografía e os Estados de Oceanía» Mapa mudo físico e mapa mudo político de Oceanía

• As augas. Mares, lagos e ríos de Oceanía

Aplica, reflexiona, valora e pon a proba as túas competencias Protagonistas

CLAVES

Baseado no Real Decreto do MEYFP · Ver desenvolvemento completo de competencias e saberes básicos nas páxinas 19, 20, 21, 22 e 23 desta proposta didáctica.

100%

Librarium, Pelicuteca, Dicionario de Arte, Efemérides e Mapas conceptuais Fichas de «adaptación», fichas de «exercitación» e fichas de «afondamento» Fichas de «Avaliación competencial»

O mapa físico dos continentes (I). Asia

Mapa físico de Asia

Ob i

s Si d e N be o ria v a

W r an gel

Penínsu Kliuchevskay Kamcha 4750 Ma r de la Beri a ng tka de

60º E 70º E 80º E 90º E

go n

p Tró

30º

d ico

ÉA

PA C

ÍFI

10º

den

tais

m na AnMekong

Is. Filipinas Mindanao

s Me

a Ill

Borneo

ris

aw nt

Sulawesi (Célebes)

Mar de Xava

Halmahera Ecuador

0º

Nova I. Molucas Guinea Mar de Banda 10º S Mar de Arafura Timor Timor Mar de 130º E 140º E

a Illas da Sond Bali Sumba 120º E

Xava 110º E

H I M A L A I A

Río Saluen

Río Mekong

Río Yangtsé

Río Brahmaputra

Río Ganxes

Mar Arábigo

Península do Deccán

Río Huang He

Kangchenjunga 8 586

Bombay

2000 1000

Interpretación compartida

Mts. Tsinling

Gran Chaira Chinesa

4 Comenta as formas de relevo do perfil topográfico

do relevo de Asia.

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

5000 Distancia (km)

destreZa

Mar Amarelo

Altitude (m) 9000 8000 7000 6000

3000

tre os picos Everest e Fuji Yama. Interpretar gráficos

3 As principais unidades do relevo son: chairas (Grandes Chairas, conca do Amazonas e a Pampa), montañas (escudos canadenses, Montañas Rochosas, montes Apalaches, macizo das Guayanas e cordilleira dos Andes), illas (Aleutianas, Groenlandia, Baffin, Victoria, Terra Nova, Antillas e Terra de Fogo), costas (penínsulas de Alaska, Labrador, Florida, California e Yucatán), golfos (San Lorenzo e de México), cabos (San Roque e de Fornos). As principais augas son: os ríos (Yukon, Mackenzie, San Lorenzo, Misisipi, Missouri e Río Grande, Amazonas, Orinoco e Paraná), lagos (Grandes Lagos, Maracaibo e Titicaca), mares (Labrador e Caribe) e océanos (Atlántico e Pacífico).

cer án eC

20º

Luzón

Mar de Sulawesi

Kinabalu 4094

Malaca I. Natuna

SUXESTIÓNS METODOLÓXICAS

pé

Shikoku Kyushu

Formosa

Palawan Mar de Sulu

Península de Malaca

40º

Hokkaido

ui pó do / Mar Arq e Xa d Xapóndo Mar Yama Leste Fuji Honshu 3776

Mar da China Oriental

cci G h ates O

Sumatra 100º E

regra a distancia entre o estreito de Bering e o cabo de Hornos e transformamos o resultado de centímetros a quilómetros. A distancia corresponde a uns 15 000 km en liña recta.

Lopatka

M t s. do Kolyma

de Pen. Corea

ón e Luz Estr. d

G. rd Tonkínde Hainan Mar da China Meridional

Golfo de Tailandia

Estr.

O mapa físico dos continentes (I). Asia

Al dan

Ir ty sh

li n

no vy

as Ku il r

s U r

M a r Ve r m e l l o

sé gt

to ser a De Dahn

Mar de Andamán

90º E

180º

Sakhalin

de Bering

r Ma de tsk ho Ok

Gran Chaira Chinesaé

Ill

Ya blo

Estr.

ira Cha de uria ch Man

an gH e

amia

a ari uD

Mesopot

os r gr n Pé Za Mo fo tes Gol M o nTigre de

Kum Deserto Kara

es rat Éuf

ria

Irraw ad dy

C hersk

ur Am

tes

Montes Stanovoi

Conca

Península de Indochina

es O r

G hat

r M

io sp

Dep r

Ve r j o y a n s k

ob eG to d

Ya n

ysh Irt

M S u ont laim es an

t M de Meseta Mongolia i

Mt. Victoria 3053

Illas Nicobar

C O

160º

Andamán

Sri Lanka

80º E

M ts. Sikhote- A

Golfo s ai de nt ie Bengala Península do Deccán Illas

Í N D I

70º E

5000

pa, África e América? dades do relevo, os mares e os ríos do texto.

Sayane s

D eser

s. G ran Khing n a

Mar Caspio

Ieniseisk

sA l

d o Ti b e t

Meseta do Deccán

Illas Maldivas

-500

4000

3 Utilizando a escala do mapa, calcula a distancia en-

Análise asociativa

1 Que elementos xeográficos separan a Asia de Euro-

lla

Laptev

ly Vi

a Angar

ntes Mo

s Kunlun

I M A L A I A

Vermella Dhaulagiri 8167 Everest Kangchenjunga ira a Meseta d o 8848Ganx 8586 aputr Xi Jiang e de Yunnan Ga hm ra nxe

da Narma

Cabo Comorin

0 60º E

Perfil SO-L do relevo de Asia Mekong.

AVANZA EN COMPETENCIAS

2 Localiza nun mapa mudo de Asia as principais uni-

Mar de

L e na

K2 8611

o onte Nanga ram M Parbat Meseta 8125

Taimir

Tunguska Inf.

Siberia central

han Tien S ntes Mo Deserto de Pamir Takla Makan

Thar Deserto de

Mts

a occiden tal

Meseta de Kazakstan

sh Ku Karak

do In

Illas Laquedivas

8 000 5 000 4 000 3 000 2 000

200

du Hin

G. de Om án

Mar Arábigo

Altitude (m)

1 000 O C É 500 A N O 2 000 km

50º E

a Kolym

r ti

Meseta de

C haira

Siberi

l bo To

Mar S ir de Aral

Damavand

t e 5671 s E urz lb Meseta de Irán Deserto de Lut

Socotora

rá

Ararat 5123

ut Hadrama

gts

ol a

Deserto Rub' de Al Kali Ará biga

1500

Ya n

lo p

Cá

Deserto de Siria

ení Meseta de Arabia n s u l a

Golfo de Adén

Os ríos asiáticos son longos e caudalosos. Os máis importantes son o Yangtsé, o máis longo do continente (5 800 km), o Obi, o Ienisei, o Lena, o Huang He, o Mekong, o Amur, o Ganxes e o Indo.

Interpretar mapas

E 120º E 110º E 100º

Círc u

ión do Ca es

Negro

. Ta u ro

Chipre

1000

40º E

án

Deserto de Nafud

500

50º N

Pico

Terra do Norte

Pen. Pen. de Yamal Pen. de Gydan

Mar

Anatolia

Río Lago

Límite natural entre Europa e Asia

10º S

160º É A N O O 150º E C A L ÁRTIC130º140º E E

Ze Nov mb a la

ich nw ee Gr de

0º

30º E

170º

10º E OC E G 20º E L A I 30º E 40º E 50º

80º

no ia

20º

10º

Montes Zagros.

80º

id er M

30º

Xapón, Filipinas e Indonesia. Corea, Indochina, Malaca, Deccán, Arábiga e Anatolia) e golfos (Pérsico, Bengala, Tailandia e Tokín).

1.2 As augas. Mares, lagos e ríos Os mares principais de Asia son: Kara, Bering, Okhotsk, Xapón ou mar do Leste, China, Arábico e Vermello.

60º N

10º

0º

Altitude media: 950 m Pico máis alto da Terra: Everest (8 847 m) Río máis longo: Yangtsé (5 800 m) Lago principal: mar Caspio (371 000 km2)

chairas están percorridas por ríos longos e caudalosos. As principais son as de Siberia, China, Indochina e a India. As depresións están ocupadas por mares, como o Aral, o Caspio e o Morto. As mesetas, moi numerosas, encóntranse tanto no centro coma na periferia do continente. As máis importantes son as de Anatolia, Irán, Tíbet, Siberia, Deccán e Arabia. As montañas son novas. Entre elas, destacan os montes Zagros e a cordilleira do Himalaia.

– As illas máis importantes son Sri Lanka e as dos arquipélagos de – As costas asiáticas son recortadas, con penínsulas (Kamchatka,

70º N

40º N

50º N

20º

70º N

60º N

Datos básicos

1.1 O relevo continental – O relevo presenta chairas e depresións, mesetas e montañas. As

Desembocadura do río Huang He

Asia é o continente máis extenso da Terra. Os seus 43 608 000 km2, representan o 29,13 % da superficie terrestre. O continente asiático sitúase entre os océanos Glacial Ártico, Pacífico e Índico. Está separado de África polo mar Vermello e a península do Sinaí; de Europa, polos montes Urais, o mar Caspio, a cordilleira do Cáucaso e o mar Negro; e, de América, polo estreito de Bering.

Os lagos poden ser de auga salgada, como os mares Aral, Morto e Caspio (este último é o máis extenso do mundo, con 371 000 km2); ou de auga doce, como o Baikal (que é o máis profundo da Terra, con 1 741 m).

Como no resto de apartados, neste aplicaremos os conceptos de relevo e de augas estuda dos na unidade anterior. Podemos empezar analizando as características máis relevantes do continente asiático. Para captar a atención do alumnado, podemos destacar que Asia é o continente máis extenso do planeta e que conta coa cordilleira máis alta, o Himalaia, e o pico máis alto, o Everest. Recomendamos o uso dun dos mapas interactivos da web do profeso rado.

Consulta o perfil topográfico

4 Aconcagua (6 960 m de altitude) situado en Arxentina, Nevado Ojos del Salado (6 891 m de altitude) situado entre Arxentina e Chile, Pissis (6 795 m) situado en Arxentina, e o Huascarán (6 757 m) situado en Perú.

A organización de contidos segue esta secuencia: características xerais (extensión, situación e límites), relevo continental (relevo das terras emerxidas e relevo costeiro), augas (ríos, lagos, ma res e océanos), mapa físico e perfil topográfico dunha zona do continente. U3

Mapa físico de África

Níxer

Kotto

Bahr el Ghazal

Ubang ui

V A L

I F T

ami Lom Congo Mi tumba ntes Mo A L L E V K a ger a

T F R I

p Lua ula

10° S

hi ng a gw a

ÍNDICO

zi be m

Illas Seychelles

OCÉANO

C. Delgado I. Comores

z be Za m o d an Cu

Mauricio 20° S Reunión de Capricornio

Trópico

Namib

po po

Can

rto

le d e

se ns

Cabo de Boa Esperanza

0°

Cabo Agulhas

10° E

20° E

40° E

50° E

30° E

500

30° S

1 000

1 500

2 000 km

Río Muluya

Río Mboma Río Uele Río Aruwimi Río Lindi

Tahat 3 003

500

Río Gran Ruaha

RIFT VALLEY

MACIZO DE AHAGGAR

SÁHARA

Montes Mitumba

Río Ruvuma

ATLAS

DEPRESIÓN DO CHAD

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

4500

5000

5500

6000

6500

Océano Índico

Rabat

Océano Atlántico

3 000

Costa de Mozambique

4 000

1 000

7000 7260 Distancia (km)

9:45 AM

O mapa físico dos continentes (II). América

0º

80º

120º

100º

20º O

N 70º

ár

N 60º

B ran co

Cord il Coleira r Co dilleOi c ci d e ntal rdi ra C lle ira entral O ri e n t al Ch a Or ns ino do co ñ

70º O

Baía Grande Illas Malvinas Magallanes Tierra 50º O

40º O

30º O

5 895 m), o monte Kenya (situado no macizo do monte Kenya, en Kenya, cunha altitude de 5 199 m), o Nelión (situado no macizo do monte Kenya, en Kenya, cunha altitude de 5 188 m), o volcán Mawenzi (situado en Tanzania cunha altitude de 5 149 m) e o Stanley (nas montañas Ruwenzori, na República Democrática do Congo, cunha altitude de 5 109 m).

Para aproveitar ao máximo os coñecementos deste apartado, aconsellamos o uso do mapa físico do libro e dos mapas interactivos do relevo e a hidrografía de América da web do profesorado. Tamén é interesante o manexo dalgún recurso audiovisual que encontraremos na web sobre as características do continente americano ou a visualización dunha das películas propostas na «Pelicuteca».

20º S

30º S

40º

de Fuego Cabo de Hornos 60º O

Meseta de Borborema 10º S co

Cabo Frío

Patos

Yukon

e .d

Cabo de San Roque

r na iba

ad ei ra

Juruena Ta pa jó s

Paragua i Pa r

Chaco

Deserto Atacamade

Gran

ná

ra Pa

Lago dos

Meseta brasileira á Grande an a d S r

Pa E st

5 a) Oriéntase na dirección NoroesteSueste. b) O Sáhara sitúase entre a cordilleira do Atlas e o macizo de Ahaggar. A cubeta do Chad localízase entre o macizo de Ahaggar e os montes Mitumba.

80º O

90º O

100º O

110º O

Costa leste

120º O

OCÉANO GLACIAL ANTÁRTICO

130º O

Océano Atlántico

140º O

Río Colorado

i ua ug

Esteiro Co lor Río de do la Plata Neado gr Bahía Blanca Golfo de San Matías Península de Valdés Golfo de San Cabo Tres Jorge Puntas

Río Arkansas

Esteiro do Amazonas

Río Mississippi

Serra Córdoba de

-100 2000 km

Illa de Marajó

Meseta de Mato Grosso

o ay om ilc S a la d o

Arquipélago dos Chonos

1500

OC ÉA N

E I R A

Altiplano

Océano Pacífico

Costa oeste

Mamoré

Illa Chiloé

3 000 2 000 1 000 200

1000

regra a lonxitude en centímetros da escala, que representa 2 000 km. Despois medimos coa mesma regra a distancia entre Cabo Verde e o monte Kilimanjaro e transformamos o resulta do de centímetros a quilómetros. A distancia corresponde a uns 6 000 km en liña recta. Poderiamos fotografar a conca do Níxer, o macizo de Adamaoua, a cubeta do Congo, os mon tes Mitumba, o Rift Valley e o monte Kilimanjaro.

30º N

Cabo Orange

nas mazo

A S ONA CA DO AMAZ

rus Pu

Aconcagua 6 960

6 000 5 000 4 000

500

Aragu X i n gu aia

Punta de Angamos

Altitude (m)

Pico

20º N

10º N

Delta do Orinoco

Macizo das Guayanas

Caqu N egro etá Japurá Chimborazo Putumayo ón 6 310 CON M ar a

til

Pen. de G. de Guajira Venezuela Bolívar 5 007 oco Ori n

G. de Panamá

Huascarán 6 718

o Capricorni

Lago

3945 Distancia (km)

Mar Caribe

Istmo de Panamá

Punta Pariñas

Ben i

C Feord. d rve as nza s

he Ap ala c C

Illas Bermudas

lago d as

La Española

Xamaica

Golfo dos Mosquitos

Golfo de Guayaquil

yali Uca

3500

Río

MONTES APALACHES Mt. Mitchell 2 037

3000

Tocantins

2500

Sa Geral de S a G o i ás nF ranc is

ir a

Cabo Hatteras

A rquipé

Cuba

2000

aç o

Col o ra

ira

Missis sip pi

Golfo de Honduras

1500

México d ci oc

Mt. Wilson 4 343

California

1000

l de ta an ri e n dre o Ma

Meseta adre M rra Se

Golfo

Chai r

Península Cabo Cañaveral Illas Bahamas (Lucayas) da lo ri Estr. de F

Istmo de

Golfo de Tehuantepec

Illas Galápagos (ECUADOR)

10º S

20º S

30º S

MONTAÑAS ROCHOSAS Mt. Ellen 3 501

500

I C O N T L Á AT

Missouri

io Oh

Ch a

CHAIRAS

White Mountain 4 341

A N

40º

AS OS CH R O

va C o Sa Ne s t e i r a

2000

Race

Pen. de Nova Escocia Cabo Sable Cabo Cod Long Island

Golfo de de Florida México

Orizaba Península 5 610 de Yucatán

o suTehuantepec r

P A C Í F I C O

Ecuador

Terranova Golfo de Saint Cabo Lawrence E str. d e Cabot

e nc re

steira

w La

al dr ed

4 Os picos máis elevados son: o Kilimanjaro (un volcán illado en Tanzania, cunha altitude de

SUXESTIÓNS METODOLÓXICAS

Fraser

ES ND RA

e a C a d

dos catro picos máis elevados de América. Di en que cordilleira e en que país se encontran.

de Trópico

SERRA NEVADA

5000 4000 3000

3 Cabo Verde está en Senegal, o monte Kilimanjaro está en Tanzania. O primeiro é medir cunha

O mapa físico dos continentes (II). América

S ÑA TA ON

Slave

Cabo Corrientes S a e n M t a

S. pi

Meseta de Ozark

Red

4 Escribe no teu caderno os nomes

Altitude (m)

1000

50º

Davis

ka as

enzie Mack nzie ke a Li

Canadian

Río Gr S

20º O

50º

10º O

• Respecto ás súas augas, destacan os longos e caudalosos ríos como o Nilo ou o Congo.

Mozambique e Etiopía), montañas (montes Ahaggar, Tibesti e Marra), depresións (deserto do Sáhara, conca do Níxer, cubetas do Chad e do Congo), cordilleiras (Atlas e montes Drakensberg), illas (Madagascar), costas (península de Somalia), golfos (Guinea e Benguela), cabos (Verde, Boa Esperanza e Guardafuí). As principais augas son: os ríos (Nilo, Níxer, Congo e Zambezi), lagos (Victoria e Chad), mares (Mediterráneo e Vermello) e océanos (Atlántico e Índico).

Estreito

Mississip

60º

Mar Bering

Arkan sas

Gran Deserto

Cabo San Lucas

Plat t e

Perfil O-L do relevo de América do Norte

Península de Baixa California

Cáncer

O C É A N O 0º

40º

Missouri

Meseta do Missouri

10º N

a distancia entre o estreito de Bering e o cabo de Hornos.

3 Localiza nun mapa físico mudo de América as unidades do relevo, mares e ríos que se mencionan no texto.

60º

Ellesmere

Illas da Raíña Elisabeth

tic

70º

e Gran Conca Meseta do Colorado

América de Asia?

2 Utilizando a escala do mapa, mide

Manexar mapas

30º N

20º N

1 Que elemento xeográfico separa

2.2 As augas. Mares, lagos e ríos Os mares principais son o do Labrador, no norte; e o Caribe, no centro. Os lagos son máis abundantes en América do Norte, onde se achan os Grandes Lagos (Superior, Michigan, Hurón, Erie e Ontario); en América do Sur destacan o Maracaibo e o Titicaca. Os ríos son longos e caudalosos. En América do Norte destacan os ríos Yukon, Mackenzie, Saint Lawrence, Mississippi, Missouri e Río Grande. En América do Sur sobresaen o Amazonas, que é o máis longo do continente (7 062 km), o Orinoco e o Paraná.

140º

Cabo Blanco Cabo Mendocino

Trópico de

Interpretar mapas

Aleutianas, Antillas e Tierra de Fuego. penínsulas (Alaska, Labrador, Nova Escocia, Florida, California e Yucatán) e con profundos golfos (baía de Hudson e golfo de México). As costas de América do Sur son máis rectilíneas, destacando algúns cabos (São Roque e Hornos).

Columbia

AVANZA EN COMPETENCIAS

– As illas principais son Groenlandia, Victoria, Baffin, Terra Nova,

M de a r Illas Parry la Be ar d O on Baía Banks Melville au e po Estreito for lo tes Devon Baffin t cu Príncipe de Groenlandi Cír McKinleyYukoBnrook s Terra de Gales Victoria de Kuskokwim6194 P Baffin Península de en Mts. Mts. d Ma eA Al ínsu de Melville c as la l Conca Back T ka Foxe helon Golfo Alaskade Cabo Estr. de Hud rd son Chidley Arquipélago do Alexander Baía de Península Peace Mar Arquipélago Hudson de Ungava hill a Raíña Labrador urc sc da Charlotte ba Ch Península ha on At els do Labrador B. de Vancouver James Meseta Albany Cabo Flattery Laurentina

s Aleutianas

40º N

Lago máis importante: Superior (84 131 km2)

– As costas de América do Norte son recortadas, con numerosas

160º

C Á LA ÉAN R C TI IA O L C N

I ll a

80º

180º O

Bering

50º

Altitude media: 655 m Pico máis alto: Aconcagua (6 960 m) Río máis caudaloso e longo da Terra: Amazonas (7 062 km)

Mapa físico de América Datos básicos

nas rexións centrais e están percorridas por grandes ríos: Grandes Chairas, Amazonas, Pampa arxentina. Os macizos, ou vellos relevos desgastados pola erosión, predominan no leste: escudos canadense e das Güianas, montes Apalaches. As cordilleiras forman unha aliñación case continua, estendida de norte a sur ao longo de máis de 12 000 km: Montañas Rochosas e cordilleira dos Andes.

presentada no deserto do Sáhara que domina sobre a metade norte do continente.

• Presentar a súa metade sur altas mesetas separadas por vales fluviais. Nesta zona a gran fac

2 Lás principais unidades do relevo son: chairas (chaira de Libia, Tunisia, Senegal, Gambia,

Arábico, e a desembocadura do río Huang He, na Gran Chaira Chinesa. As principais unidades de relevo representadas son a península do Decán (cunha extensión de 1 500 km e unha altitu de media de 450 m), a cordilleira do Himalaia (a máis alta do planeta co pico do Everest, de 8 884 m de altitude; estendida por Bután, China, Nepal e India; cuns 2 600 m de lonxitude) e a Gran Chaira Chinesa (no noroeste de China).

2.1 O relevo continental

• Ser o continente máis cálido e no que a superficie desértica é a máis extensa do planeta, re

1 África está separada de Europa polo estreito de Xibraltar e de Asia pola Canle de Suez.

lonxitude en centímetros da escala, que representa 2 000 km. Despois medimos coa mesma regra a distancia entre monte Everest e monte Fuji Yama e transformamos o resultado de centímetros a quilómetros. A distancia corresponde a uns 4 500 km en liña recta.

América é, despois de Asia, o segundo continente máis extenso da Terra. Os seus 42 960 000 km2 supoñen o 28,70 % da superficie terrestre.

Neste apartado estudamos o relevo e as augas de África. Comezaremos cos trazos máis destaca dos do continente apoiando a explicación no mapa físico do libro ou nos mapas interactivos da web do profesorado. Entre os seus trazos máis destacados están:

SOLUCIÓNS

4 O perfil topográfico representado mostra o terreo entre a cidade de Bombay, na costa do mar

– O relevo de América oriéntase de norte a sur. As chairas dominan

SUXESTIÓNS METODOLÓXICAS

tura do Rift Valley orixinou volcáns e depresións ocupadas por lagos. É nesta rexión na que se atoparon os fósiles humanos máis antigos.

Cultura emprendedora O desenvolvemento da actividade 3 fomenta a dimen sión produtiva do alumnado poñendo de manifesto a súa capacidade creadora e de innovación.

3 O alumnado debe traballar coa escala gráfica do mapa. O primeiro é medir cunha regra a

O continente americano sitúase entre os océanos Glacial Ártico, Glacial Antártico, Atlántico e Pacífico. Está separado de Asia polo estreito de Bering. Adoita dividirse en dous subcontinentes, América do Norte e América do Sur, unidas polo istmo de América Central, e o arquipélago da Antillas.

O mapa físico dos continentes (III). África

10° N

Ecuador 0°

Pemba Zanzíbar

Kasai

Kwilu

o ng Cua

dirección se orienta? b) Que relevos montañosos delimitan as zonas chairas?

n Adé o de Cabo Guardafuí

Península de Somalia

ué go

Altitude (m)

2 000

Cabo Verde e o Kilimanjaro. Localiza ambos os dous puntos no mapa e di en que país están; calcula a distan-

Golf

S ha be e

Kilimanjaro 5895

Rufiji Ruvu ma

S ave

e ng Ora k e ra .D

Mts

200

10° O

na Ta

20° N

Ras Dashan 4553

Kenya 5199

Stanley 5110

Li m

al Va

1000

-200

a Jubb

Deserto de Kalahari

e Orang

2000

lle

bb Ju

Macizo de Etiopía

anco Br

Meseta de Katanga

Ok av an g

3000

Nil o

Bomu Uele

Lukenie

L og

Meridiano de Greenwich

Marra 3071

Macizo de Bongos

wimi Congo Ar u Depresión do Congo

Meseta de Bié

4000

arr

ra ba At zul oA Nil

Kwa

o ng

C uanz a

Kunene

Altitude (m)

Perfil SO-L do relevo de África 5 000

5 Observa o perfil topográfico e responde: a) En que

Teneré

Nilo

Golfo de Benguela

C. Fria

lo el

Deserto de Nubia

m er

Depresión e Yob do Chad

e nu

Príncipe São Tomé C. Lopez

áb

Gol

Santa Helena

Río Lago Fervenza

Perfil 500 relevo de Asia PicoSO-E do

África. Di en que cordilleira e en que país se encontran. Interpretar gráficos

3 Imaxina que queres facer un safari fotográfico entre

40° N

Trópico de Cáncer

de Adama izo ou ac a M naga Son Sa g Camerún Bioko Golfo de Biafra 4095

Baía de Benín

C. Palmas

OCÉANO AT L Á N T I C

10° S

ÍNDICO Lago Malawi

O Rift Valley ou Gran Val do Rift é, como podes ver no mapa, unha extensa fractura do terreo característica de África oriental, con volcáns como o Kilimanjaro e o Kenya, e depresións ocupadas por lagos.

cia que os separa utilizando a escala do mapa; e menciona as unidades do relevo que poderías fotografar. Manexar mapas

4 Escribe os nomes dos cinco picos máis elevados de

Elaborar contidos

60° E

30° N

Macizo de Tibesti

Macizo de Aïr

Ba Fouta Djallon Macizo de Guinea

Ascensión

50° E

Canle de Suez

Conca do Níxer

Gambia

0°

PLACA SOMALÍ Kilimanjaro

OCÉANO

40° E

Mar Negro

Adrar Erg dos Iforas In Sakkane er Níx

Se n

C. Verde

10° N ico

PLACA ARÁBIGA

n e Adé Golfo d

Lago Victoria

rrán

Macizo de Ahaggar

500 km

30° E

ite

Depresión de Qattara

250

Lago Tanganyica

Golfo de Sirte

il N

Go lfo Pé rs

Volcán

PLACA AFRICANA

rto

Límite de placa tectónica Val do Gran Rift

Ouarane

Illas de Cabo Verde

Lago máis importante: Victoria (68 100 km2)

o ell m er rV Ma

pa e Asia? do relevo, mares e ríos mencionados no texto.

C. Branco

20° N

Deserto máis grande da Terra: Sáhara (9 400 000 km2)

Benguela) e cabos (Verde, Boa Esperanza, Agulhas e Guardafuí).

y valr Ca

As chairas son escasas e de pequenas dimensións: Libia, Tunisia, Senegal e Gambia, Mozambique, Etiopía, etc. As mesetas ocupan máis do 50 % do territorio; entre elas emerxen macizos baixos e illados, como os montes Ahaggar, Tibesti e Marra. As depresións son afundimentos do terreo situados entre as mesetas (Sáhara, Níxer, Chad, Congo). As fosas tectónicas son características de África oriental, como o Rift Valley, e están ocupadas por lagos. As cordilleiras son escasas; as únicas importantes son o Atlas e os montes Drakensberg.

Interpretar mapas

1 Que elementos xeográficos separan África de Euro-

G. de Gabés

h s sa

Erg Erg Grande OccidentalGrande Oriental

Río máis longo do continente: Nilo (6 671 km)

– O relevo africano, de carácter macizo, comprende formas diversas.

AVANZA EN COMPETENCIAS

S A ia no ar

Atla

tlas

Erg Chech

3.2 As augas. Mares, lagos e ríos Os mares son escasos en África, debido ás súas costas pouco recortadas. Os principais son o Mediterráneo e o Vermello. Os lagos son numerosos e alóxanse en cubetas (Victoria, Chad) ou en fracturas do relevo (Albert, Tanganyica e Malawi). Os ríos africanos son, nuns casos, longos e caudalosos (como o Nilo, que é o máis longo do continente, con 6 671 km), o Níxer, o Congo, o Zambezi e o Orange. Outros son curtos, como os costeiros; ou son wadis, ríos dos desertos que están secos a maior parte do ano.

20° E

Mar Atl

Rif

i-A

t A nDraa Erg Iguidi

C. Bojador

Pico máis alto: Kilimanjaro (5 895 m)

3.1 O relevo continental

10° E

0°

tar elliano Es t. de X i b r a l as T

Toubkal 4165

Illas Canarias

– A illa máis importante é Madagascar.

2 Localiza nun mapa físico mudo de África as unidades

10° O

Illas Madeira

Oti nco Bra lta Vo o Volta Negr Komoé a S a s s a n dr

Ganxes e Grande chaira de China), mesetas (de Anatolia, de Arabia, de Irán, do Decán, de Siberia, do Tíbet), montañas (montes Zagros e cordilleira do Himalaia), depresións (do Caspio), illas (Ceilán e arquipélagos de Xapón, Filipinas e de Indochina), costas (pe nínsula de Anatolia, Arábiga, do Decán, de Indochina, de Malaca, de Corea e de Kamchatka) e golfos (Pérsico, de Bengala, de Tailandia e de Tonkin). As principais augas son: os ríos (Obi, Ienisei, Lena, Amur, Indo, Ganxes, Mekong, Huang He e Yangtsé), lagos (mar de Aral, Morto, Caspio e Baikal), mares (de Kara, Vermello, Arábigo, de Andamán, de China, do Leste ou Xapón, de Okhotsk e de Bering) e océanos (Glaciar Ártico, Pacífico e Índico).

20° O

OCÉANO AT L Á N T I C O 30° N

– As costas presentan penínsulas (Somalia), golfos (Gabés, Guinea,

2 As principais unidades do relevo son: chairas (de de Siberia occidental, de Indochina, do

30° O

40° N

Altitude media: 750 m

Datos básicos

al eg

tes Urais; de África polo mar Vermello e a península do Sinaí; e de América polo estreito de Bering.

O mapa físico dos continentes (III). África

1 Asia está separada de Europa polo mar Negro, o mar Caspio, a cordilleira do Cáucaso e os mon

África é, por extensión, o terceiro continente da Terra. Os seus 30 335 000 km2 supoñen o 20,26 % da superficie terrestre. Sitúase entre o mar Mediterráneo, Asia, o océano Índico e o océano Atlántico. Está separado de Europa polo estreito de Xibraltar, e de Asia, pola canle de Suez e o mar Vermello.

Caspio

SOLUCIÓNS

Mar

Aprendizaxe cooporativo No banco de recursos de anayaeducacion.es, o alum nado dispón da técnica «Interpretación compartida», como na actividade 4 que permite a posta en común de interpretacións dunha imaxe.

Trataranse os mesmos conceptos que no apartado anterior, relevo e hidrografía, pero de América. Entre estes distinguimos:

• Está situada entre o océano Atlántico ao leste e o Pacífico ao oeste, divídese en dous subcon Mapa físico de Europa

Meridiano Greenwichde

av a

av in

Bo tni a

es a

N 60°

Golfo de

ní

s u

V olg

ico

r Sm

M osk en ol

va co os

Alturas de Rusia central

Chaira do Oka-Don

U ra l

Outeiros de Valdai

u s ra tu

Vo lga

Alturas do Volga

Vo lga

Chaira

Dnepr do

Alturas do Donetsk

Dne pr

Dn est r

Mar de Azov

on D

Elbrus 5642

Caspi

40°

spi

n ro

Mar

Negro

de G. Biscaia

ro Eb

i t za

os in n ber Tí

Ródope

Estepa do Kuban

Pen. de Crimea

es de

Dvi na O cc ident al

Alturas de Volinia Altura s de P odol ia

sC ár p

s nte Mo indo P

Olimpo 2917 Mar

Exeo

Río

Pen. do Peloponeso

Illas Cíclades

Sicilia

Vo sg os Se Neglva ra

Meseta de Transilvania

Península balcánica

Mar Xónico

Etna 3 323

ál

Mont e

Alp silvania panónica an do Tr Al Chaira Inferior Da pe nub sD io Danubio in B alcáns Adriático áric os Mar Va Montes r

Península itálica

Chaira

s to

V ís tul a

Mar

Mar T i rren o

Altitude (m) 4 000N 30° 3 000 2 000 1 000 500 200 0 -500

Lago Chipre

e d Creta i t e r r á n e o

Pico Límite natural entre Europa e Asia 0

10° L

50°

B á lt

Ód er Su de te s

Sel

B va Da ohemde ia nu bio

Malta

0°

i s

ba El

Rin

iPad

Montes Peninos

s nte os Mo tálic Me

M a r

Chaira do Po

G. de Xénova

Córsega Sardeña

Mont Blanc 4 810

G. de o s León

One

Dv pte ina ntr iona l

20° L

30° L

250 40° L

500

750

1 000 km 50° E

Perfil SO-NL do relevo europeo Altitude (m) NL

5000

0 0

500

1 000

SUXESTIÓNS METODOLÓXICAS

A epígrafe divídese da seguinte forma:

• Situación, extensión e límites. Un dato peculiar é que Europa é un dos continentes máis pe

MONTES URAIS

Río Volga

Río Don

Río Danubio

MONTES CÁRPATOS

Río Dnepr

1 000

O obxectivo último deste apartado é coñecer os límites xeográficos, relevo e hidrografía de Europa. Para completar o estudo, podemos apoiarnos na lectura dalgunha das obras do «Librarium» da web do profesorado.

GRAN CHAIRA EUROPEA

PIRENEOS

2000

a) En que dirección se orienta? b) A que cordilleira pertencen os picos máis altos? c) Onde desembocan os ríos que figuran no perfil?

4000

3000

Río Ródano

océano no que desembocan.

5 Analiza o perfil topográfico.

O mapa físico dos continentes (IV). Europa

Öland

o Chaira d

Macizo Central

Chaira de Aquitania

Península

Teide 3 718 10° O

80° L

Mar Branco

Gotland

Península de Iutlandia

nnes Arde Conca de París Loira Val do Lo ira a ur

Mar Cantábrico

Submeseta Douro Norte Texo

Submeseta Ibérica Sur alquivir o uad Illas Bétic e m aMulhacén Baleares Sist 3 481 Estreito de Xibr alta r

Illas Canarias

70° L

de Tim an

Roca

Vicente

60° L

Mo nte s

Península de Kola

San

50° L

Península de Kanin

C. Fisterra

C. de

Illas Madeira

40° L

Kolguiev Mar de Barents

C. Norte

Meseta lacustre de Finlandia

Finlandia G. de

Mar Norte

Tá mes e ha nc Canle da M a Se n

Península de Bretaña

Illas Azores

30° L

s nte Mompian Gra

Gran Bretaña Península de Cornualles

O C É A N O

4 Agrupa os principais ríos de Europa segundo o Interpretar gráficos

3 Localiza no mapa e di a que países pertencen as illas

20° L

70° N

e de África? unidades do relevo, accidentes costeiros, illas, mares, lagos e ríos que se mencionan no texto. Manexar mapas de Sicilia, Córsega, Sardeña, Madeira e Azores.

10° L

Á RT ICO

Illas Vesteralen Kebnekaise 2111 Illas Lofoten

Glittertind 2470

Illas Orcadas

or ch Pe

50°

lonxitude en centímetros da escala, que representa 2 000 km. Despois medimos coa mesma

Illas británicas

A T L Á N T I C O 30°

20° O

1 Que elementos xeográficos separan Europa de Asia

0°

Mar de Noruega

Illas Shetland

AVANZA EN COMPETENCIAS

2 Localiza nun mapa físico mudo de Europa todas as

10° O

G LA CIA L

ártic o

Illas Faeroe

Illas Hébridas

Irlanda 40°

Os lagos son moi abundantes: Onega, Ladoga, Peipus, Léman e Constanza. Os ríos desembocan no océano Glacial Ártico (Pechora, Onega e Dvina Septentrional); no océano Atlántico (Loira, Sena, Rin, Elba, Óder e Vístula;) no mar Mediterráneo (Ródano e Po); no mar Negro (Danubio, Dnestr, Dnepr e Don); e no mar Caspio (Ural e Volga, que é o máis longo de Europa con 3 501 km).

Interpretar mapas

20° O

OCÉA N O Cír cul op olar

4.2 As augas. Mares, lagos e ríos

1 O estreito de Bering. 2 O alumnado debe traballar coa escala gráfica do mapa. O primeiro é medir cunha regra a

30° O

Islandia

Europa ten un relevo variado, que consta de chairas, mesetas e cordilleiras novas. As chairas sitúanse no centro do continente, dominado pola Gran Chaira Europea. As mesetas e os macizos antigos localízanse, sobre todo, no Norte e no centro do continente. Exemplos destacados son as mesetas de Finlandia e de Suecia; e os macizos dos Montes Escandinavos, os Vosgos, o Macizo Central francés, o Jura e os Urais. As cordilleiras novas predominan no Sur. As máis importantes son os Pireneos, os Alpes, o Apeninos, os Alpes Dináricos, os Cárpatos e o Cáucaso. As illas europeas son moi numerosas, como Islandia, Irlanda e Gran Bretaña. As costas teñen numerosos cabos (Norte, Fisterra, San Vicente), golfos (Finlandia, Botnia, Biscaia, León, Xénova) e penínsulas (Iutlandia, ibérica, itálica e balcánica).

Os mares que bañan as costas europeas son: Barents, Báltico, Norte, Cantábrico, Mediterráneo, Tirreno, Adriático, Xónico, Exeo e Negro.

SOLUCIÓNS

40° O

Altitude media: 340 m Pico máis alto: monte Elbrus (5 642 m) Río máis longo: Volga (3 531 km) Lago salgado maior do mundo: mar Caspio

Depre

Datos básicos

4.1 O relevo continental

Ródano

O mapa físico dos continentes (IV). Europa

chairas. En América do Sur destacan o macizo das Guyanas, a conca do Amazonas e a cordi lleira dos Andes.

Europa é, por extensión, o quinto continente da Terra. Os seus 10 498 000 km2, representan, unicamente, o 7,01 % da superficie terrestre. O continente europeo localízase entre os océanos Glacial Ártico e Atlántico e entre os continentes de Asia e África. Está separado de Asia polos montes Urais, o mar Caspio, a cordilleira do Cáucaso e o mar Negro, e de África, polo mar Mediterráneo e o estreito de Xibraltar.

60°

tinentes: América do Norte e do Sur unidos polo itsmo de Panamá e a súa illa máis grande, Groenlandia, pertence politicamente a Dinamarca.

• En América do Norte destacan os montes Apalaches, as montañas Rochosas e as Grandes

1500

2000

2 500

3 000

3 500

4 000

4390 Distancia (km)

quenos.

PRO XEC TO DO

Da LOMLOE a Operación Mundo

Perfil de saída de ESO O perfil de saída do alumnado ao termo do ensino básico identifica e define, en conexión cos retos do século xxi, as competencias clave que o alumnado debeu desenvolver ao finalizar a educación básica, e introduce orientacións sobre o nivel de desempeño esperado ao termo do seu itinerario formativo. Quérese garantir que todo alumno ou alumna que supere con éxito o ensino básico e, polo tanto, alcance o perfil de saída, saiba mobili zar as aprendizaxes adquiridas para responder aos principais desa fíos aos que deberá facer fronte ao longo da súa vida: - D esenvolver unha actitude responsable a partir da toma de con ciencia da degradación do medio ambiente baseada no coñece mento das causas que a provocan, agravan ou melloran, desde unha visión sistémica, tanto local como global. - I dentificar os diferentes aspectos relacionados co consumo res ponsable, valorando as súas repercusións sobre o ben individual e o común, xulgando criticamente as necesidades e os excesos e exercendo un control social fronte á vulneración dos seus dereitos como consumidor. - D esenvolver hábitos de vida saudable a partir da comprensión do funcionamento do organismo e a reflexión crítica sobre os facto res internos e externos que inciden nela, asumindo a responsabili dade persoal na promoción da saúde pública. - E xercitar a sensibilidade para detectar situacións de inequidade e exclusión desde a comprensión das súas causas complexas, para desenvolver sentimentos de empatía e compaixón. - E ntender os conflitos como elementos connaturais á vida en so ciedade que deben resolverse de xeito pacífico. - A nalizar de xeito crítico e aproveitar as oportunidades de todo tipo que ofrece a sociedade actual, en particular as da cultura dixi tal, avaliando os seus beneficios e riscos e facendo un uso ético e responsable que contribúa á mellora da calidade de vida persoal e colectiva. - A ceptar a incerteza como unha oportunidade para articular res postas máis creativas, aprendendo a manexar a ansiedade que pode levar aparellada. - C ooperar e convivir en sociedades abertas e cambiantes, valo rando a diversidade persoal e cultural como fonte de riqueza e interesándose por outras linguas e culturas. - S entirse parte dun proxecto colectivo, tanto no ámbito local coma no global, desenvolvendo empatía e xenerosidade. - D esenvolver as habilidades que lle permitan seguir aprendendo ao longo da vida, desde a confianza no coñecemento como motor do desenvolvemento e a valoración crítica dos riscos e os benefi cios deste último. As competencias clave que se deben adquirir son as seguintes: a) competencia en comunicación lingüística b) competencia plurilingüe c) competencia matemática e competencia en ciencia, tecnoloxía e enxeñería (STEM) d) competencia dixital e) competencia persoal, social e de aprender a aprender f) competencia cidadá g) competencia emprendedora h) competencia en conciencia e expresión culturais En canto á dimensión aplicada das competencias clave, definiuse para cada unha delas un conxunto de descritores operativos. Estes descritores operativos das competencias clave constitúen o marco referencial a partir do cal se concretan as competencias específicas de cada área, ámbito ou materia. Esta vinculación entre descritores operativos e competencias específicas propicia que da avaliación destas últimas poida colixir se o grao de adquisición das competen cias clave definidas no perfil de saída e, polo tanto, a consecución das competencias e obxectivos previstos para a etapa. Estes descri tores operativos son os seguintes:

Competencia en comunicación lingüística (CCL) CCL1. Exprésase de forma oral, escrita ou signada con coherencia, corrección e adecuación aos diferentes contextos sociais, e partici pa en interaccións comunicativas con actitude cooperativa e res pectuosa, tanto para intercambiar información e crear coñecemento coma para construír vínculos persoais. CCL2. Comprende, interpreta e valora con actitude crítica textos orais, signados, escritos ou multimodais dos ámbitos persoal, social, educativo e profesional para participar en diferentes contextos de xeito activo e informado e para construír coñecemento. CCL3. Localiza, selecciona e contrasta de xeito progresivamente au tónomo a información procedente de diferentes fontes avaliando a súa fiabilidade e pertinencia en función dos obxectivos de lectura e evitando os riscos de manipulación e desinformación, e intégraa e transforma en coñecemento para comunicala adoptando un punto de vista creativo, crítico e persoal á par que respectuoso coa propie dade intelectual. CCL4. Le con autonomía obras diversas adecuadas á súa idade, se leccionando as que mellor se axustan aos seus gustos e intereses; aprecia o patrimonio literario como canle privilexiada da experiencia individual e colectiva; e mobiliza a súa propia experiencia biográfica e os seus coñecementos literarios e culturais para construír e com partir a súa interpretación das obras e para crear textos de intención literaria de progresiva complexidade. CCL5. Pon as súas prácticas comunicativas ao servizo da conviven cia democrática, a resolución dialogada dos conflitos e a igualdade de dereitos de todas as persoas desterrando os usos discriminato rios da lingua, así como os abusos de poder a través desta, para favorecer un uso non só eficaz senón tamén ético da linguaxe.

Competencia plurilingüe (CP) CP1. Usa eficazmente unha ou máis linguas, ademais da lingua ou lin guas familiares, para responder ás súas necesidades comunicativas, de xeito apropiado e adecuado tanto ao seu desenvolvemento e intereses coma a diferentes situacións e contextos dos ámbitos persoal, social, educativo e profesional. CP2. A partir das súas experiencias, realiza transferencias entre dis tintas linguas como estratexia para comunicarse e ampliar o seu re pertorio lingüístico individual. CP3. Coñece, valora e respecta a diversidade lingüística e cultural presente na sociedade, integrándoa no seu desenvolvemento per soal como factor de diálogo, para fomentar a cohesión social.

Competencia matemática e competencia en ciencia, tecnoloxía e enxeñería (STEM) STEM1. Utiliza métodos indutivos, dedutivos e lóxicos propios do razoamento matemático en situacións coñecidas, selecciona e em prega diferentes estratexias para a resolución de problemas anali zando criticamente as solucións e reformulando o procedemento, se fose necesario. STEM2. Utiliza o pensamento científico para entender e explicar os fenómenos que acontecen ao seu arredor, confiando no coñece mento como motor de desenvolvemento, considerando preguntas e comprobando hipóteses mediante a experimentación e a indaga ción, utilizando ferramentas e instrumentos adecuados, apreciando a importancia da precisión e a veracidade e mostrando unha actitu de crítica acerca do alcance e limitacións da ciencia. STEM3. Considera e desenvolve proxectos deseñando, fabricando e avaliando diferentes prototipos ou modelos para xerar e/ou utili zar produtos que dean solución a unha necesidade ou problema de forma creativa e cooperativa, procurando a participación de todo o grupo, resolvendo pacificamente os conflitos que poidan xurdir, adaptándose ante a incerteza e valorando a importancia da sosti bilidade.

STEM4. Interpreta e transmite os elementos máis relevantes de pro cesos, razoamentos, demostracións, métodos e resultados científi cos, matemáticos e tecnolóxicos, de forma clara e precisa, en dife rentes formatos (gráficos, táboas, diagramas, fórmulas, esquemas, símbolos...) e aproveitando de forma crítica a cultura dixital incluín do a linguaxe matemático-formal, con ética e responsabilidade para compartir e construír novos coñecementos. STEM5. Emprende accións fundamentadas cientificamente para preservar a saúde física e mental e o medio ambiente e aplica prin cipios de ética e seguridade, na realización de proxectos para trans formar o seu contorno próximo de forma sostible, valorando o seu impacto global e practicando o consumo responsable.

Competencia dixital (CD) CD1. Realiza buscas avanzadas en internet atendendo a criterios de validez, calidade, actualidade e fiabilidade, seleccionándoas de xeito crítico e arquivándoas para recuperar, referenciar e reutilizar as de vanditas buscas con respecto á propiedade intelectual. CD2. Xestiona e utiliza o seu propio ámbito persoal dixital de apren dizaxe permanente para construír novo coñecemento e crear conti dos dixitais, mediante estratexias de tratamento da información e o uso de diferentes ferramentas dixitais, seleccionando e configuran do a máis adecuada en función da tarefa e das súas necesidades en cada ocasión. CD3. Participa, colabora e interactúa mediante ferramentas e/ou plataformas virtuais para comunicarse, traballar colaboradoramen te e compartir contidos, datos e información, xestionando de xeito responsable as súas accións, presenza e visibilidade na rede e exer cendo unha cidadanía dixital activa, cívica e reflexiva. CD4. Identifica riscos e adopta medidas ao usar as tecnoloxías dixi tais para protexer os dispositivos, os datos persoais, a saúde e o me dio ambiente, e para tomar conciencia da importancia e a necesidade de facer un uso crítico, legal, seguro, saudable e sostible destas. CD5. Desenvolve aplicacións informáticas sinxelas e solucións tec nolóxicas creativas e sostibles para resolver problemas concretos ou responder a retos propostos, mostrando interese e curiosidade pola evolución das tecnoloxías dixitais e polo seu desenvolvemento sostible e uso ético.

Competencia persoal, social e de aprender a aprender (CPSAA) CPSAA1. Regula e expresa as súas emocións fortalecendo o opti mismo, a resiliencia, a autoeficacia e a busca de propósito e moti vación cara á aprendizaxe, para xestionar os retos e os cambios, e harmonizalos cos seus propios obxectivos. CPSAA2. Coñece os riscos para a saúde relacionados con facto res sociais, para consolidar hábitos de vida saudable a nivel físico e mental. CPSAA3. Comprende proactivamente as perspectivas e as expe riencias dos demais e incorpóraas á súa aprendizaxe, para participar no traballo en grupo, distribuíndo e aceptando tarefas e responsabi lidades de xeito equitativo e empregando estratexias cooperativas. CPSAA4. Realiza autoavaliacións sobre o seu proceso de aprendi zaxe, buscando fontes fiables para validar, sustentar e contrastar a información e para obter conclusións relevantes. CPSAA5. Planea obxectivos a medio prazo e desenvolve procesos metacognitivos de retroalimentación para aprender dos seus erros no proceso de construción do coñecemento.

Competencia cidadá (CC) CC1. Analiza e comprende ideas relativas á dimensión social e cida dá da súa propia identidade, así como aos feitos sociais, históricos e normativos que a determinan, demostrando respecto polas normas, empatía, equidade e espírito construtivo na interacción cos demais en diferentes contextos socio-institucionais.

CC2. Analiza e asume fundadamente os principios e valores que ema nan do proceso de integración europeo, a Constitución española e os dereitos humanos e da infancia, participando en actividades comu nitarias, como a toma de decisións ou a resolución de conflitos, con actitude democrática, respecto pola diversidade, e compromiso coa igualdade de xénero, a cohesión social, o desenvolvemento sostible e o logro da cidadanía mundial.

CE3. Desenvolve o proceso de creación de ideas e solucións valiosas e toma decisións, de xeito razoado, utilizando estratexias áxiles de plani ficación e xestión, e reflexiona sobre o proceso realizado e o resultado obtido, para levar a termo o proceso de creación de prototipos innova dores e de valor, considerando a experiencia como unha oportunidade para aprender.

CC3. Comprende e analiza problemas éticos fundamentais e de ac tualidade, considerando criticamente os valores propios e alleos, e desenvolvendo os seus propios xuízos para afrontar a controversia moral con actitude dialogante, argumentativa, respectuosa, e oposta a calquera tipo de discriminación ou violencia.

Competencia en conciencia e expresión culturais (CCEC) CCEC1. Coñece, aprecia criticamente, respecta e promove os aspectos esenciais do patrimonio cultural e artístico de calquera época, valorando a liberdade de expresión e o enriquecemento inherente á diversidade cultural e artística, para construír a súa propia identidade.

CC4. Comprende as relacións sistémicas de interdependencia, ecode pendencia e interconexión entre actuacións locais e globais, e adopta, consciente e motivadamente, un estilo de vida sostible e ecosocial mente responsable.

CCEC2. Goza, recoñece e analiza con autonomía as especificidades e intencionalidades das manifestacións artísticas e culturais máis desta cadas do patrimonio a través das súas linguaxes e elementos técnicos, en calquera medio ou soporte.

Competencia emprendedora (CE) CE1. Analiza necesidades, oportunidades e afronta retos con sentido crítico, facendo balance da súa sostibilidade, valorando o impacto que poidan supoñer no contorno, para presentar ideas e solucións innova doras, éticas e sostibles, dirixidas a crear valor no ámbito persoal, social, cultural e económico.

CCEC3. Expresa ideas, opinións, sentimentos e emocións de xeito creativo e aberto. Desenvolve a autoestima, a creatividade e o sentido de pertenza a través da expresión cultural e artística, con empatía e actitude colaboradora.

CE2. Avalía as fortalezas e as debilidades propias, facendo uso de estratexias de autocoñecemento e autoeficacia e comprende os ele mentos fundamentais da economía e as finanzas, aplicando coñece mentos económicos e financeiros a actividades e situacións concretas, utilizando destrezas que favorezan o traballo colaborador e en equipo, para reunir e optimizar os recursos necesarios que leven á acción unha experiencia emprendedora de valor.

CCEC4. Coñece, selecciona e utiliza con creatividade diversos medios/ soportes e técnicas fundamentais plásticas, visuais, audiovisuais, so noras e corporais para crear produtos artísticos e culturais a través da interpretación, execución, improvisación e composición musical. Identifica as oportunidades de desenvolvemento persoal, social e eco nómico que lle ofrecen.

As claves do Proxecto Operación Mundo reforzan significativamen te os descritores operativos do perfil de saída do alumnado de Edu cación Secundaria Obrigatoria ante as competencias clave. No se guinte cadro podemos ver a contribución das claves de Operación Mundo para a consecución do perfil de saída:

PERFIL DE SAÍDA E CLAVES PEDAGÓXICAS DE OPERACIÓN MUNDO CLAVES PEDAGÓXICAS

PERFIL DE SAÍDA DO ALUMNADO – EDUCACIÓN SECUNDARIA OBRIGATORIA DESCRITORES OPERATIVOS CCL

Situacións de aprendizaxe comprometidas cos ODS

Plan Lingüístico

Aprendizaxe cooperativa

Desenvolvemento do pensamento

Aprendizaxe lúdica: gamificación

Clase invertida

STEM 3

Emprendemento

Dixital

Inclusión

Avaliación competencial

* *

Proxectos interdisciplinarios

* *

CCEC

Educación emocional

CPSAA

* *

Competencias clave: CCL, competencia en comunicación lingüística. CP, competencia plurilingüe. STEM, competencia matemática e competencia en ciencia e tecnoloxía. CD, competencia dixital. CPSAA, competencia persoal, social e de aprender a aprender. CC, competencia cidadá. CE, competencia emprendedora. CCEC, competencia en conciencia e expresión culturais.

PERFIL DE SAÍDA E COMPETENCIAS ESPECÍFICAS DA ÁREA Tamén se contribúe á consecución do perfil de saída me diante o traballo das competencias específicas en cada unha das unidades. O seguinte cadro mostra a relación entre as competencias específicas da área e os descritores do perfil de saída de educación secundaria obrigatoria cos que se rela ciona:

PERFIL DE SAÍDA

COMPETENCIAS ESPECÍFICAS

CCL2, CCL3, STEM4, CD1, CD2, CC1.

Buscar, seleccionar, tratar e organizar información

CCL1, CCL2, CD2, CC1, CC3, CE3, CCEC3.

Indagar, argumentar e elaborar produtos propios sobre problemas xeográficos, históricos e sociais

STEM3, STEM4, STEM5, CPSAA3, CC3, CC4, CE1, CCEC1.

Coñecer os principais desafíos aos que se enfrontaron distintas sociedades ao longo do tempo

CPSAA2, CC1, CC2, CC3, CC4, CE1.

Identificar e analizar os elementos da paisaxe

CCL5, CC1, CC2, CCEC1.

Analizar de forma crítica propostas históricas e xeográficas

CCL5, CPSAA3, CC1, CC2, CC3, CCEC1.

Coñecer e comprender os procesos xeográficos, históricos e culturais que conformaron a realidade multicultural

1. Buscar, seleccionar, tratar e organizar información sobre temas relevantes do presente e do pasado, usando criticamente fontes históricas e xeográficas, para adquirir coñecementos, elaborar e expresar respostas en varios formatos.

2. Indagar, argumentar e elaborar produtos propios sobre problemas xeográficos, históricos e sociais que resulten relevantes na actualidade, desde o local ao global, para desenvolver un pensamento crítico, res pectuoso coas diferenzas, que contribúa á construción da propia identidade e a enriquecer o acervo común.

3. Coñecer os principais desafíos aos que se enfrontaron distintas sociedades ao longo do tempo, identifican do as causas e consecuencias dos cambios producidos e os problemas aos que se enfrontan na actualidade, mediante o desenvolvemento de proxectos de investigación e o uso de fontes fiables, para realizar propostas que contribúan ao desenvolvemento sostible.

4. Identificar e analizar os elementos da paisaxe e a súa articulación en sistemas complexos naturais, rurais e urbanos, así como a súa evolución no tempo, interpretando as causas das transformacións e valorando o grao de equilibrio nos distintos ecosistemas, para promover a súa conservación, mellora e uso sostible.

5. Analizar de forma crítica propostas históricas e xeográficas explicando a construción dos sistemas democrá ticos e os principios constitucionais que rexen a vida en comunidade, así como asumindo os deberes e dereitos propios ao noso marco de convivencia, para promover a participación cidadá e a cohesión social.

6. Coñecer e comprender os procesos xeográficos, históricos e culturais que conformaron a realidade multicultural na que vivimos, recoñecendo a riqueza da diversidade, e valorando a achega dos move mentos en defensa da igualdade, a inclusión e o respecto ás minorías, para evitar calquera tipo de dis criminación. CP3, CPSAA1, CC1 CC2, CC3, CCEC1.

Identificar os fundamentos que sosteñen as nosas identidades colectivas e as dos outros

STEM5, CD4, CPSAA2, CPSAA5, CC1, CC2, CC3.

Tomar conciencia do papel dos ciclos demográficos, o ciclo vital, as formas de vida e as relacións interxeracionais e de dependencia na sociedade actual e a súa evolución ao longo do tempo

CCL2, CC1, CC2, CC3, CC4, CE1, CCEC1.

Coñecer e valorar a achega de Galicia e de España á cultura europea e mundial

7. Identificar os fundamentos que sosteñen as nosas identidades colectivas e as dos outros, a través do coñe cemento e posta en valor do patrimonio material e inmaterial que compartimos para conservalo e respectar os sentimentos de pertenza, así como favorecer procesos que contribúan á cohesión e solidariedade territorial en orde aos valores do europeísmo e da Declaración Universal dos Dereitos Humanos.

8. Tomar conciencia do papel dos ciclos demográficos, o ciclo vital, as formas de vida e as relacións interxe racionais e de dependencia na sociedade actual e a súa evolución ao longo do tempo, analizándoas de forma crítica, para promover alternativas saudables, sostibles, enriquecedoras e respectuosas coa dignidade humana e o compromiso coa sociedade e o contorno.

9. Coñecer e valorar a achega de Galicia e de España á cultura europea e mundial, destacando a contribución do Estado, as súas institucións e outras entidades sociais, á paz, a cooperación internacional, ao desenvolve mento sostible e á cidadanía global, para promover a consecución dun mundo máis seguro, solidario, sostible e xusto.

Saberes básicos de Xeografía e Historia de primeiro Os saberes básicos deberán aplicarse en diferentes contextos reais para alcanzar o logro das competencias específicas da área. Na área de Xeografía e Historia traballaranse estes saberes básicos en pri meiro:

A Retos do mundo actual • Situación espacial: representación do espazo, orientación e escalas. Utilización de recursos dixitais e interpretación e elaboración de mapas, esquemas, imaxes e representacións gráficas. Tecnoloxías da Información Xeográfica (TIX). • Emerxencia climática: elementos e factores que condicionan o clima e o impacto das actividades humanas. Métodos de recollida de datos meteorolóxicos e interpretación de gráfi cos. Riscos e catástrofes climáticas no presente, no pasado e no futuro. Prevención e resiliencia da poboación ante as catástrofes naturais e os efectos do cambio climático. • Biodiversidade. Dinámicas e ameazas dos ecosistemas pla netarios. Formas e procesos de modificación da superficie terrestre. Riqueza e valor do patrimonio natural. A influencia humana na alteración dos ecosistemas no pasado e a ac tualidade. Conservación e mellora do ámbito local e global. • Tecnoloxías da información. Manexo e utilización de disposi tivos, aplicacións informáticas e plataformas dixitais. Busca, tratamento da información e elaboración de coñecemento. Uso seguro das redes de comunicación. • Sociedade do coñecemento. Introdución aos obxectivos e estratexias das Ciencias Sociais e ao uso dos seus proce dementos, termos e conceptos. Uso de plataformas dixitais. • Aglomeracións urbanas e ruralidade. A despoboación e o sostemento do mundo rural. O desenvolvemento urbano sostible: a cidade, espazo de convivencia. Modos e estilos de vida no contexto da globalización. • Igualdade. Situacións discriminatorias das nenas e das mu lleres no mundo. Roles de xénero e a súa manifestación en todos os ámbitos da sociedade e a cultura. • Obxectivos de Desenvolvemento Sostible. A visión dos dile mas do mundo actual, punto de partida para o pensamento crítico e o desenvolvemento de xuízos propios.

Sociedades e territorios

Compromiso cívico

• Métodos de investigación para a construción do coñecemen to da Xeografía e a Historia. Metodoloxías do pensamento xeográfico e do pensamento histórico.

• Dignidade humana e dereitos universais. Convención sobre os dereitos do Neno.

• As fontes históricas e arqueolóxicas como base para a cons trución do coñecemento histórico. Obxectos e artefactos como fonte para a historia. O significado dos arquivos, biblio tecas e museos e do legado histórico e cultural como patri monio colectivo. • Tempo histórico: construción e interpretación de liñas do tempo a través da linealidade, cronoloxía, simultaneidade e duración. • Análise multidisciplinaria da orixe do ser humano e do nace mento da sociedade. Grandes migracións humanas e o nace mento das primeiras culturas. • Condicionantes xeográficos e interpretacións históricas do xurdimento das civilizacións. As grandes rutas comerciais e as estratexias polo control dos recursos: talasocracias e impe rios, conquista e colonización. • Violencia e conflitos armados. O crecemento dos exércitos. Os civís durante as guerras. • Complexidade social e nacemento da autoridade: familia, clan, tribo, casta, liñaxe e estamento. Desigualdade social e disputa polo poder desde a Prehistoria e a Antigüidade ata a Idade Moderna. Formación de oligarquías, a imaxe do poder e a evolución da aristocracia. • As persoas invisibilizadas da historia: mulleres, escravos e es tranxeiros. Marxinación, segregación, control e submisión na historia da humanidade. Personaxes femininos na historia. A resistencia á opresión.

• Alteridade: respecto e aceptación «do outro». Comportamen tos non discriminatorios e contrarios a calquera actitude dife renciadora e segregadora. • Igualdade de xénero. Manifestacións e condutas non sexistas. • Interese ante os retos e problemas de actualidade no ámbito local e global. • As redes sociais. Seguridade e prevención ante os riscos e perigos do uso das tecnoloxías da información e da comu nicación. • Convivencia cívica e cultura democrática. Incorporación e im plicación na sociedade civil en procesos democráticos. Parti cipación en proxectos comunitarios. • Conciencia ambiental. Respecto, protección e coidado dos seres vivos e do planeta. • Conservación e defensa do patrimonio histórico, artístico e cultural. • Solidariedade, empatía e accións de apoio a colectivos en si tuacións de pobreza, vulnerabilidade e exclusión social. • Identificación e xestión das emocións e a súa repercusión en comportamentos individuais e colectivos. • Ciclos vitais, uso do tempo libre e hábitos de consumo: Dife renzas e cambios nas formas de vida en sociedades actuais e do pasado.

• A organización política do ser humano e as formulacións es tatais no mundo Antigo: democracias, repúblicas, imperios e reinos. Evolución da teoría do poder. • As raíces clásicas da cultura occidental. A construción das identidades culturais, da idea de Europa e do eurocentrismo, a través do pensamento e da arte. • O papel da relixión na organización social, a lexitimización do poder e a formación de identidades: politeísmo, monoteísmo e o xurdimento das grandes relixións. • A transformación humana do territorio e a distribución desigual dos recursos e do traballo. Evolución dos sistemas económicos, dos ciclos demográficos, dos modos de vida e dos modelos de organización social. A loita pola super vivencia e o status social desde a Prehistoria ata a Antigüi dade. • Interpretación do territorio e da paisaxe. A cidade e o mundo rural ao longo da historia: polis, urbes, cidades, vilas e aldeas. A pegada humana e a protección do patrimonio ambiental, histórico, artístico e cultural. • España no tempo e a súa conexión cos grandes procesos da historia da humanidade. O legado histórico e o acervo cultural na formación das identidades colectivas. • Significado e función das expresións artísticas e culturais nas distintas civilizacións. Diversidade e riqueza cultural. Respec to e conservación do patrimonio material e inmaterial.

Inclusión en Operación Mundo O Deseño Universal para a Aprendizaxe (DUA) é un conxunto de principios para desenvolver o currículo que proporcionen a todos os estudantes igualdade de opor tunidades para aprender. Estes principios son os seguintes:

Proporcione múltiples formas de

MOTIVACIÓN E COMPROMISO

REPRESENTACIÓN

ACCIÓN E EXPRESIÓN

Redes afectivas O «POR QUE» da aprendizaxe

Redes de recoñecemento O «QUE» da aprendizaxe

Redes estratéxicas O «COMO» da aprendizaxe

Proporcione opcións para

7.1 Optimice as eleccións individuais e a autonomía.

1.1 Ofreza formas de personalizar a visualización da información.

4.1 Varíe os métodos de resposta, navegación e interacción.

7.2 Optimice a relevancia, o valor e a autenticidade.

1.2 Ofreza alternativas para a información auditiva.

4.2 Optimice o acceso a ferramentas e tecnoloxías de asistencia.

7.3 Minimice as ameazas e as distraccións.

1.3 Ofreza alternativas para a información visual.

Proporcione opcións para

8.1 Resalte a relevancia de metas e obxectivos.

2.1 Aclare vocabulario e símbolos.

5.1 Use múltiples medios para a comunicación.

8.2 Varíe as demandas e os recursos para optimizar os desafíos.

2.3 Apoie a decodificación de textos, notacións matemáticas e símbolos.

Acceso

captar o interese

Construción

mantener o esforzo e a persistencia

8.3 Promova a colaboración e a comunicación. 8.4 Aumente a retroalimentación orientada á mestría.

a acción física

a linguaxe e os símbolos

a expresión e a comunicación

2.2 Aclare sintaxe e estrutura.

2.4 Promova a comprensión entre diferentes linguas.

5.2 Use múltiples ferramentas para a construción e a composición. 5.3 Desenvolva fluidez con niveis de apoio graduados para a práctica e o desempeño.

2.5 Ilustre a través de múltiples medios.

Proporcione opcións para

9.1 Promova expectativas e crenzas que optimicen a motivación.

3.1 Active ou proporcione coñecementos previos.

6.1 Guíe o establecemento de metas apropiadas.

9.2 Facilite habilidades e estratexias para enfrontar desafíos.

3.2 Destaque padróns, características fundamentais, ideas principales e relacións entre elas.

6.2 Apoie a planificación e o desenvolvemento de estratexias.

a autorregulación

Internalización

a percepción

9.3 Desenvolva a autoavaliación e a reflexión.

a comprensión

a función executiva

3.3 Guíe o procesamento, visualización e manipulación da información. 3.4 Maximice a transferencia e a xeneralización da información.

6.3 Facilite a xestión de información e recursos. 6.4 Mellore a capacidade para monitorear o progreso.

Meta

APÉNDICES EXPERTOS Decididos e motivados

Enxeñosos e coñecedores

Estratéxicos e dirixidos á meta CAST 2018 (Center for Applied Special Technology).

Pautas DUA en Operación Mundo Os diferentes elementos do Proxecto Operación Mundo están concibidos tendo en conta os principios do Deseño Universal de Aprendizaxe (DUA). Na seguinte táboa móstrase a relación entre os principios ou pautas DUA e os elementos do proxecto:

OPERACIÓN MUNDO

PAUTAS DUA QUE SE APLICAN NO PROXECTO MATERIAL IMPRESO

ÁMBITO DIXITAL

Situación de aprendizaxe ODS

A relación cos ODS (retos do século xxi) e coa vida cotiá do alumnado optimiza a relevancia, o valor e a autenticidade (7.2).

Dá acceso a información actualizada sobre os ODS ao profesorado e ao alumnado utilizando múltiples medios de comunicación (5.1).

Contexto

• As preguntas vinculan a situación de aprendizaxe coas experiencias e os coñecementos previos do alumnado (3.1). •A chega información obxectiva e contrastable sobre a importancia do desafío (8.1).

O desafío

•E stimula a reflexión colectiva a través dunha estratexia de pensamento útil para afrontar os problemas cotiáns (9.2). •F omenta a autonomía propoñendo un produto final aberto á contextualización no centro e á elección do alumnado (7.1), variando os niveis de esixencia (8.2). •F acilita a xeneralización e a transferencia das aprendizaxes esenciais (3.4). •F omenta a colaboración para a realización e a difusión colectiva do produto final (8.3).

Secuencia de aprendizaxe

Peches de unidade e portafolios das situacións de aprendizaxe

Guía de forma ordenada a consecución do desafío (6.1), modelando e visibilizando o proceso (6.2) cun organizador gráfico (6.3). •M aximiza a transferencia das aprendizaxes a novos contextos e situacións (3.4). • I ncorpora actividades que permiten respostas abertas que fomentan a experimentación, a resolución de problemas e a creatividade (7.2). • Ofrece indicacións e apoio para visualizar o proceso e os resultados previstos para a consecución do produto final do desafío (6.1). •F omenta a interacción e a titorización entre iguais a través de técnicas de aprendizaxe cooperativa (8.3).

Permite reconstruír o proceso de aprendizaxe de forma interactiva co apoio do organizador gráfico que representa o progreso cara á consecución do desafío (3.3).

Secuencia didáctica Secuencia de aprendizaxe •A prendizaxes esenciais

• I dentifica o vocabulario básico (cor, iconas, tipografía) de cada unidade (2.1). •P roporciona exemplos de boa execución e avisos que focalizan a atención (3.2) minimizando a inseguridade e as distraccións (7.3). •A representación alternativa ao texto facilita a comprensión e a conexión persoal co contexto da aprendizaxe (2.5). • Proporciona definicións claras e ben estruturadas dos conceptos (2.2) e preséntaos con diversos tipos de organizadores gráficos que representan as ideas clave e as súas relacións (3.2) de xeito progresivo entre os niveis da etapa (3.3). • I ncorpora accións de práctica e revisión sistemáticas que favorecen a xeneralización das aprendizaxes (3.4).

•P ropón actividades interactivas para a detección de ideas previas (3.1). • Utiliza pílulas audiovisuais na apertura da UD como presentación das aprendizaxes, promovendo expectativas e crenzas que aumentan a motivación (9.1). • Presenta en cada UD información adicional en distintos formatos que proporcionan alternativas á información auditiva (1.2) e visual (1.3) como representacións alternativas ao texto (2.5): vídeos, organizadores gráficos, visual thinking, etc., utilizables ademais Para dinamizar a participación. • Selecciona O esencial de cada UD (3.2) e proporciona Para estudar: esquemas ou resumos (3.3) interactivos imprimibles dos saberes básicos que permiten personalizar a presentación de información (1.1). • Complementa o texto escrito a través doutros medios como apoio Para expoñer os saberes básicos con presentacións ou vídeos (2.5).

Pautas DUA en Operación Mundo OPERACIÓN MUNDO

Pautas DUA que se aplican no proxecto MATERIAL IMPRESO

ÁMBITO DIXITAL

Secuencia didáctica Secuencia de aprendizaxe • Actividades de aplicación -

• Actividades competenciais

Ofrece apoio Para exercitar os saberes básicos con actividades interactivas trazables en cada UD utilizando ferramentas e tecnoloxías de apoio (4.2).

• I ncorpora actividades que permiten respostas persoais abertas que fomentan a participación, a experimentación, a resolución de problemas e a creatividade (7.2). •P roporciona modelos e apoios por medio de estratexias e chaves de pensamento que facilitan o procesamento da información e a súa transformación en coñecemento útil (3.3). •F omenta a interacción e a titorización entre iguais a través de técnicas de aprendizaxe cooperativa (8.3).

Proporciona modelos e apoios do proceso e pautas de comprobación dos resultados (6.1) apoiando a planificación e o desenvolvemento de estratexias (6.2) e facilitando a xestión da información e os recursos (6.3). • Infografías Plan Lingüístico. • Infografías TIC.

Proporciona métodos alternativos para que o alumnado acceda á información e interaccione co contido (4.1).

Proporciona alternativas para a resposta e a navegación (4.1) por medio de vídeos e variadas ferramentas tecnolóxicas (4.2) complementando o texto escrito a través de múltiples medios (2.5).

Recursos complementarios • Clase invertida

• Plan TIC-TAC •G ame Room (aprendizaxe baseada en xogos)

Utiliza múltiples ferramentas para a construción e a composición (5.2).

Utiliza múltiples medios de comunicación como medios alternativos de expresar o aprendido (5.1).

Define competencias con niveis de apoio graduados para a práctica e a execución (5.3) variando os niveis de esixencia (8.2).

Diversidade e inclusión. Permite a personalización da información adecuándoa ás diversas características e necesidades educativas do alumnado (1.1) e ofrecendo fichas de adaptación ao currículo, de exercitación e de afondamento.

Actividades de avaliación

Estimula a autoavaliación e a coavaliación, proporcionando variedade de instrumentos e actividades de avaliación e a elaboración do portafolio das situacións de aprendizaxe (9.3).

•E stimula a autoavaliación e a coavaliación (9.3) con actividades interactivas non trazables con ferramentas e tecnoloxías de apoio (4.2). • Aumenta a capacidade de facer un seguimento dos avances (6.4): – Instrumentos e actividades interactivas trazables de heteroavaliación. – Xerador de probas de avaliación e exercitación por niveis de desempeño (básico/avanzado) nos distintos momentos da programación anual (inicial, durante o desenvolvemento, final) (5.3). – Avaliación competencial.

Peches de unidade e portafolios das situacións de aprendizaxe

•M aximiza a transferencia das aprendizaxes a novos contextos e situacións (3.4). •E stimula o logro e a mellora por medio de estratexias de autorregulación que permiten afrontar os desafíos con información relevante sobre fortalezas persoais e padróns de erro (9.2).

Instrumentos vinculados ao portafolio imprimibles, que permiten a personalización na presentación de información (1.1) en cada UD, aumentando a capacidade do alumnado para realizar un seguimento continuo dos seus avances (6.4) a través da autoavaliación e a reflexión (9.3) e a utilización da retroacción e orientando unha mellor execución (8.4).

• Atención á diversidade

Avaliación

Perfil de saída e competencias específicas Evidencia a relevancia de metas e obxectivos relacionando os elementos curriculares vinculados coas aprendizaxes esenciais (competencias específicas e criterios de avaliación) e os saberes básicos de cada UD co perfil de saída das competencias clave da etapa na PD (8.1).

Facilita a autoavaliación e a coavaliación proporcionando instrumentos de avaliación da práctica docente (9.3).

UNIDADES

O medio físico da Terra. Os continentes

COMPETENCIAS ESPECÍFICAS DA ÁREA 1. Buscar, seleccionar, tratar e organizar información sobre temas relevantes do presente usando criticamente fontes xeográficas para adquirir coñecementos, elaborar e expresar contidos en varios formatos. 2. I ndagar, argumentar e elaborar produtos propios sobre problemas xeográficos que resulten relevantes na actualidade, desde o local ao global, para desenvolver un pensamento crítico, respectuoso coas diferenzas, que contribúa á construción da propia identidade e a enriquecer o acervo común. 3. I dentificar e analizar os elementos da paisaxe.

SABERES BÁSICOS DO PRIMEIRO CICLO

QUE IMOS APRENDER?

Páxina inicial

• Fanny Bullock Workman. Unha xeógrafa pioneira

1. O mapa físico dos continentes (I). Asia • O relevo continental • As augas. Mares, lagos e ríos

2. O mapa físico dos continentes (II). América • O relevo continental • As augas. Mares, lagos e ríos

3. O mapa físico dos continentes (III). África • O relevo continental • As augas. Mares, lagos e ríos

4. O mapa físico dos continentes (IV). Europa • O relevo continental • As augas. Mares, lagos e ríos

5. O mapa físico dos continentes (V). A Antártida e Oceanía • A Antártida. O relevo continental • As augas • Oceanía. O relevo continental • As augas. Mares, lagos e ríos de Oceanía

Aplica, reflexiona, valora e pon a proba as túas competencias Protagonistas

Baseado no Real Decreto do MEYFP · Ver desenvolvemento completo de competencias e saberes básicos nas páxinas 19, 20, 21, 22 e 23 desta proposta didáctica.

Recursos dixitais Inclusión e atención á diversidade Avaliación

RECURSOS NO PROXECTO DIXITAL Personaxes: Fanny Bullock Workman

CLAVES PEDAGÓXICAS NO LIBRO DO ALUMNADO Orientación académica e profesional. Aprendizaxe cooperativa. Técnica: Comprobamos. Compromiso ODS 7. Metas 7.2 e 7.3

Desenvolvemento do pensamento. Técnica: Análise asociativa. Aprendizaxe cooperativa. Técnica: Interpretación compartida.

Cultura emprendedora: Creatividade e creación.

Mapas interactivos: «O relevo de Europa» e «A hidrografía de Europa» Mapas interactivos con actividade interactiva; «A hidrografía e os Estados de Europa» e «O relevo e os Estados de Europa» Mapa mudo físico e mapa mudo político de Europa Mapas interactivos: «O relevo de Oceanía» e «O relevo de Antártida» Mapas interactivos con actividade interactiva: «O relevo e os Estados de Oceanía» e «A hidrografía e os Estados de Oceanía» Mapa mudo físico e mapa mudo político de Oceanía

Cultura emprendedora: Iniciativa.

Librarium, Pelicuteca, Dicionario de Arte, Efemérides e Mapas conceptuais Fichas de «adaptación», fichas de «exercitación» e fichas de «afondamento» Fichas de «Avaliación competencial»

Avaliación. Plan Lingüístico. Destreza: Texto narrativo. TIC.

Presentación da unidade Ao longo da unidade estúdase de forma precisa o medio físico do noso planeta. Analizamos o relevo e as augas (mares, ríos e lagos) de cada un dos continentes: Asia, América, África, Europa, Antártida e Oceanía. De cada un deles examínanse as súas características máis importantes: situación, extensión, elementos do relevo e augas. O traballo compleméntase co mapa físico de cada continente e un perfil topográfico dunha das súas zonas. Deste xeito podemos conectar coa destreza xeográfica de analizar un mapa e perfil topográficos.

Recursos e materiais Para traballar esta unidade, ademais do libro do alumnado e da proposta didáctica, seranlle de utilidade os recursos dispoñibles nos apartados da web do profesora do: «Programación, proposta didáctica e documentación do Proxecto», «Avalia ción» e «Os meus recursos na web». Recorde que no apartado «Diversidade e inclusión», dispón dun amplo conxunto de fichas imprimibles de diferentes tipos (para adaptar o currículo, de exercitación e de afondamento) organizadas por contidos (neste caso os continentes) para que, no caso de que o precise, poida levar a cabo un adecuado tratamento da di versidade.

Suxestións xerais IDEAS PREVIAS E DIFICULTADES DE APRENDIZAXE Esta unidade formula a comprensión dos distintos elementos do relevo e as augas dos continentes. Para iso, suxerimos realizar unha primeira lectura individual e ou tra posterior colectiva en voz alta para identificar dúbidas. A maior complexidade encóntrase na asimilación de determinados conceptos xeográficos. Polo tanto, sería importante a elaboración dun glosario de conceptos xeográficos no caderno de traballo a través de resumos, esquemas e táboas. Deste xeito fo mentamos a lectura comprensiva e o desenvolvemento da expresión escrita. A re dacción do glosario complementaríase co uso dos mapas físicos, tanto do libro coma dos recursos dixitais. TAREFAS RELACIONADAS Durante o desenvolvemento desta unidade pode resultar conveniente e motivador realizar unha serie de tarefas complementarias. Unha sería a lectura da obra Cinco semanas en globo, de Julio Verne, que relata unha viaxe entre o océano Índico e o Atlántico cruzando o continente africano. Por outro lado, incorporar unha situación de aprendizaxe que fomente o uso das TIC sería interesante. Suxerimos utilizar unha das aplicacións informáticas existen tes, como Google Earth, nun PC, portátil ou tableta para realizar a busca dun dos elementos do relevo continental ou dalgunha das augas. EDUCACIÓN EN VALORES O estudo do medio físico é moi axeitado para facer reflexionar o alumnado so bre os problemas ambientais que hai no noso planeta. Afondando na xeografía física dos distintos continentes, o alumnado pode lo calizar as rexións máis afectadas polos problemas que o desenvolvemento sostible intenta solucionar. O alumnado poderá ser consciente de que en determinadas zonas de África, América ou Asia existen graves problemas como a fame ou unha educación insuficiente, ou que en zonas desenvolvidas de Europa se leva a cabo unha sobreexplotación dos recursos naturais.

O medio físico da Terra. Os continentes

Espazo Cal é o continente máis extenso? E o menos extenso? Que lugar ocupa América pola súa extensión?

O relevo e a hidrografía da Terra Cal é o pico máis alto da Terra? En que cordilleira se encontra e a que continente pertence? O Volga é o río máis longo de Europa. Cal é o máis caudaloso da Terra e en que continente se localiza? En que continentes se localizan os ríos Volga e Nilo?

ESTUDAMOS OS CONTINENTES 6.1 Coñecemos os continentes que conforman as terras emerxidas. 6.2 ODS 7: A forza do vento como fonte de enerxía.

INTRODUCIÓN

FINALIZAMOS O PROXECTO DO VÍDEO 7.1

O medio físico da Terra. Os continentes

7.2 Gravamos o vídeo. COMPARTIMOS E AVALIAMOS O TRABALLO DESENVOLVIDO 8.1 Expoñemos en grupo o noso traballo.

Está a pasar A Antártida estase a derreter. Investiga que pode supoñer este feito para a vida na Terra. Que se pode facer?

Son Fanny Bullock Workman, xeógrafa, cartógrafa e exploradora estadounidense, e as miñas grandes afeccións son a escalada aos altos cumios e as viaxes.

Poder contemplar novamente o cumio do K2, a segunda montaña máis alta da Terra, compensa o perigo e a falta de equipamento e medios, como pitóns ou mosquetóns.

Entre os anos 1888 e 1893 viaxei en bicicleta por Suíza, Francia e Italia. Tamén fixen xiras a países doutros continentes, como Alxeria, Indochina e India.

Tamén teño a intención de despregar a miña pancarta a máis de 6 000 metros polo sufraxio universal. Estamos a finais do século xix e aínda a muller non pode votar.

Fun unha das primeiras mulleres en escalar o Mont Blanc (1891). E, actualmente. dispóñome a realizar a miña cuarta viaxe ao Himalaia para coñecer, cartografar mellor a zona e escalar novamente esas montañas.

Para comprender as miñas viaxes, tes que coñecer:

Outra mirada

• •

No apartado «Protagonistas» coñecerás outras mulleres viaxeiras e exploradoras, como Isabella Bird, que conseguiu formar parte da Real Sociedade Xeográfica de Londres, ou Laura Dekker, que foi a persoa máis nova en dar a volta ao mundo.

Cantos continentes hai na Terra. Como é cada un deles: o seu relevo e as súas augas.

PREGUNTAS E RESPOSTAS

1 Busca información sobre Fanny Bullock e elabora

de xeoposicionamento (GPS). Tamén hai quen desenvolve sistemas de localización estática, aplicados á topografía e á cartografía. Poderías localizar tres graos ou másters relacionados coa teledetección e o xeoposicionamento?

unha pequena biografía.

2 Que continentes percorreu? En que continente está o Himalaia?

3 Busca información e di cando se aprobou o sufraxio universal. Hai persoas dedicadas á xeografía que se especializan no traballo con satélites e con sistemas

Reflexionamos sobre algúns conceptos básicos da Xeógrafa a xeito de repaso: coordenadas, tectónica de placas, enerxías renovables...

7.3 Grabamos el vídeo.

Fanny Bullock Workman. Xeógrafa, cartógrafa e exploradora

SECUENCIA DE APRENDIZAXE

Comprobamos. Resolve as cuestións formuladas en cada un dos apartados da páxina da dereita. Para iso, podes consultar a información contida na unidade.

Que continente está dividido en grandes illas e arquipélagos? En que océano se encontra?

8.2 Difundimos o traballo realizado a través do xornal dixital e as redes sociais. 8.3 Analizamos e avaliamos os resultados.

Nesta unidade afóndase nos distintos elementos que conforman o relevo das terras emerxidas e as augas, tanto mariñas coma continentais: chairas, depresións, mesetas, montañas, cordilleiras, illas, costas, penínsulas, golfos, ríos, lagos, mares e océanos. Polo tanto, proponse unha análise sistemática e esquemática que comezará coa extensión, situación e límites de cada continente, para continuar co estudo de todos eses elementos.

+ orientacións en anayaeducacion.es

Orientación académica e profesional Coa actividade 4 o alumnado coñecerá que estudan as persoas que se dedican profesionalmente ao ám bito da xeografía. Recomendamos utilizar as esféricas sobre orientación académica e profesional relacionadas cos recursos re lacionados coas claves do proxecto do apartado «Os meus recursos en web» da web do profesorado. Aprendizaxe cooperativa A través da actividade «Comprobamos» poderán considerar distintas dinámicas de traballo que fo menten a interactuación entre o alumnado.

SUXESTIÓNS METODOLÓXICAS As principais dificultades que pode ter o alumnado están na comprensión de certos elementos xeográficos, a súa situación nun mapa, a utilización de escalas e a comprensión de perfís topo gráficos. Recoméndase reforzar a comprensión destes elementos coa observación detida dos mapas e a realización das actividades. Como reforzo é conveniente utilizar os mapas dixitais e os vídeos sobre o relevo e as augas da web do profesorado.

SOLUCIÓNS

1 Pídeselle ao alumnado que investigue e elabore unha biografía sobre a vida de Fanny Bullock. Recomendamos o uso do recurso da ficha que se encontra no apartado «Personaxes» da web do profesorado. Sería necesario citar que foi unha das primeiras mulleres en subir ao Mont Blanc e ao K2, ademais de ser a primeira muller en dar unha conferencia na Universidade da Sorbona e cartografar varias zonas do Himalaia.

2 Viaxou por Europa, África e Asia. A cordilleira do Himalaia encóntrase situada en Asia. 3 O alumnado deberá investigar sobre que é o sufraxio universal e confirmar que foi aprobado en distintos anos en cada estado.

4 Coa axuda dun buscador de Internet, os alumnos e as alumnas poderán encontrar distintas formacións académicas relacionadas coa teledetección e o xeoposicionamento, como as ofre cidas pola Universidade Complutense de Madrid ou a Autónoma de Barcelona.

SECUENCIA DE APRENDIZAXE

Nesta unidade concrétanse os últimos pasos do noso desafío «Un planeta chama do Terra», que comezaba antes da unidade 1. Neste primeiro punto estudamos os continentes a través da análise dos elementos do relevo e as augas. Deste xeito finalizamos o estudo de todos os temas que po den ser seleccionados para elaborar o vídeo do desafio. O seguinte paso consistirá en repasar e reflexionar sobre os conceptos xeográficos que fomos aprendendo ao longo dos anteriores pasos da secuencia de aprendi zaxe. Unha vez que o alumnado escolla o seu tema a tratar o primeiro será redactar un guión. Este guión deberá incorporar os puntos descritos no desafío: título do tema, principais aspectos a expoñer e conclusións nas que se inclúan propostas para un desenvolvemento sostible. EInternet existen numerosos titoriais de como elaborar e redactar un guión para expoñer un tema de modo educativo. Recomendamos o vídeo «Como facer un guión para expoñer» da canle de YouTube «A presentación da túa vida». O último paso será gravar en vídeo a exposición sobre un dos temas das unidades. Para iso, pódese utilizar unha gravadora de vídeo. Unha vez gravado será necesa rio subilo a unha plataforma dixital na web. Aínda que existen varias plataformas como Vimeo, Twitch ou Instagram Video, unha das máis coñecidas e utilizadas pola comunidade educativa é YouTube. Para subir un vídeo a YouTube, podemos utilizar o titorial do artigo «Paso a paso: como crear vídeos educativos e subilos a YouTube» do sitio web https:// educaciontrespuntocero.com

O mapa físico dos continentes (I). Asia

Mapa físico de Asia

Pe Kli Ka níns 47 uche Ma m ul 50 vsk r ch a aya de B ering at de ka pa

tka

as Ku il r

s Si d e N be o ria v a

es O r

en sM

a Ill

gts

Ya n

aid

pé

go n

p Tró

30º

ico

ÉA

Luzón

PA C Is. Filip

er nc Cá

20º

Formo

ón e Luz Estr. d

ÍFI

CO 10º

inas

nao

Minda

Palawan Mar de Sulu

Mar de i Sulawes

Kinabalu 4094

I. Natuna

Borneo

lac a

ris

w ta

i Sulawes ) (Célebes

Mar de Xava

ahera

Halm

or 0º

Ecuad

s Nova I. Moluca ea Guin Mar de Banda 10º S Mar de Arafura Timor Timor Mar de 130º E 140º E

a Illas da Sond

Kyu

Mar da China tal Orien

SUXESTIÓNS METODOLÓXICAS

ºN

Ill

W r an gel

M t s. do Kolyma

Al dan

no vy

li n m

s. G ran Khing n a

60º E 70º E 80º E 90º E

an gH e

Irraw ad dy

ali

kok Shi shu

m na AnMekong

G hat

M ts. Sikh o te - A

Ir ty sh

s U r

Gran ra Chai esa Chin é

G. rd To de Hainan nk Mar ín da Chinaal Meridion

Golfo de Tailandia

Sumatra 90º E

Bali Sumba 120º E

Xava

100º E

110º E

H I M A L A I A

Gran Chaira Chinesa

4 Comenta as formas de relevo do perfil topográfico

do relevo de Asia.

500

1000

1500

2000

2 500

3000

3500

4000

5000 Distancia (km)

destreZa

Mar Amarelo

Río Mekong

Río Huang He

Península do Deccán

Mts. Tsinling

Desembocadura do río Huang He

1 000

Interpretación compartida

Río Ganxes

Interpretar gráficos

2000

Mar Arábigo

3000

tre os picos Everest e Fuji Yama.

Bombay

3 Utilizando a escala do mapa, calcula a distancia en-

Río Yangtsé

Kangchenjunga 8 586

8000

Río Saluen

Altitude (m) 9000

Mekong.

5000

dades do relevo, os mares e os ríos do texto.

ui pó do Mar ón / Arq e Xa d Xap do a Mar te Les shu Fuji Yam 6 377 Hon

C O

80º E

4000

pa, África e América?

. de Pen a Core

Í N D I

70º E

7000

2 Localiza nun mapa mudo de Asia as principais uni-

ira Cha de uria ch Man

Península Es tr. de Malaca

Illas Maldivas

-500

60º E

6000

1 Que elementos xeográficos separan a Asia de Euro-

Ya blo

Ob i

Mar Caspio

Dep r

M S u ont laim es an

Os ríos asiáticos son longos e caudalosos. Os máis importantes son o Yangtsé, o máis longo do continente (5 800 km), o Obi, o Ienisei, o Lena, o Huang He, o Mekong, o Amur, o Ganxes e o Indo.

Análise asociativa

ur Am

O mapa físico dos continentes (I). Asia

180

Perfil SO-L do relevo de Asia

AVANZA EN COMPETENCIAS Interpretar mapas

Península de Indochina Mar de Andamán

2000 km

50º E

r Ma de tsk ho Ok

Montes Stanovoi

Conca

Mt. Victoria 3053

Illas Nicobar

2 000 1 000 O C É 500 A N O 200

1500

ºE 160

sé gt

tais

Andamán

Sri Lanka

3 000

1000

40º E

C hersk

50º N

den

5 000 4 000

Pico

500

Golfo s ai de nt ie Bengala Península do Deccán Illas

Cabo Comorin

8 000

Lago

30º E

cci G h ates O

Altitude (m)

Límite natural entre Europa e Asia

10º S

I M A L A I A

Meseta do Deccán

Illas Laquedivas

1.2 As augas. Mares, lagos e ríos

Ieniseisk

De Th de

Os mares principais de Asia son: Kara, Bering, Okhotsk, Xapón ou mar do Leste, China, Arábico e Vermello.

G. de Om án

Mar Arábigo Socotor

Río

0º

tes

Vermella Dhaulagiri h a 8167 Everest Kangchenjunga ira a Meseta d o 8848Ganx 8586 aputr Xi Jiang e de Yunnan Ga hm ra nxes da Narma

do rto In se ar

ut Hadrama

Golfo de Adén

Montes Zagros.

a Angar

ri a Da

Deser de Lutto

Siberia central

vand

Dese Rub' rto de Al Kali Ará biga

Corea, Indochina, Malaca, Deccán, Arábiga e Anatolia) e golfos (Pérsico, Bengala, Tailandia e Tokín).

A de rto m se Ku De ra Ka

a occiden tal

Sayane ntes s Mo t M M on de te Meseta lia sA Mongo lta i obi eG han to d Tien S D eser ntes Mo Deserto de Pamir Takla Makan sh Ku Karak K2 8611 e s K u n l u o n du ont Nanga ram M Hin Ya Parbat n 8125 H M e s e t a d o Ti b e t Meseta de Kazaks tan

ria

M a r Ve r m e l l o

10º

to ser a De Dahn

Xapón, Filipinas e Indonesia.

– As costas asiáticas son recortadas, con penínsulas (Kamchatka,

Mes e n í n eta sul de Arab a ia

Lena

Siberi

l bo To

Mar S ir de Aral

Dama

t e 5671 s E urz lb Mes eta de Irán

amia

– As illas máis importantes son Sri Lanka e as dos arquipélagos de

Mesopot

Arara 5123 t

os r gr n Pé Za Mo fo tes Gol M o nTigre de

es rat Éuf

Des de erto Siria

Des de erto Nafu d 20º

Cá

pre

Mts

gro

ato lia . Ta u ro

Chi

Ve r j o y a n s k

án

ysh Irt

io sp

ºN

ión do Ca es

r Ne

r M

ly Vi

Tunguska Inf.

60º N

Lago principal: mar Caspio (371 000 km2)

Meseta de

C haira

de Berin

a Kolym

rti

Pen Pen. de Yamal Pen. de Gydan

Pico máis alto da Terra: Everest (8 847 m)

– O relevo presenta chairas e depresións, mesetas e montañas. As

Taim

. de

ich nw ee Gr de

0º

lla

ev e Lapt ir Mar d

Estr.

70º N

rá

Río máis longo: Yangtsé (5 800 m)

no ia

ºE 120 E 110º E 100º

ol a

Altitude media: 950 m

1.1 O relevo continental

id er M

Terra do Norte

lo p

Ze Nov mb a la

80º

Círc u

10º

O continente asiático sitúase entre os océanos Glacial Ártico, Pacífico e Índico. Está separado de África polo mar Vermello e a península do Sinaí; de Europa, polos montes Urais, o mar Caspio, a cordilleira do Cáucaso e o mar Negro; e, de América, polo estreito de Bering.

170º 160º E 10º E OC É ANO E G O 150 E 20º E L A CI A L ÁRTIC130º140º E º E 30º E 40º º E E 50

80º

20º

70º N

50º N

60º N

40º N

Datos básicos

Río Brahmaputra

Asia é o continente máis extenso da Terra. Os seus 43 608 000 km2, representan o 29,13 % da superficie terrestre.

Consulta o perfil topográfico

O uso do mapa físico de Asia do libro será un apoio fundamental en todo o proceso de estudo. Desenvolvemento do pensamento No banco de recursos de anayaeducacion.es, o alum nado dispón da estratexia «Análise asociativa» como na actividade 1 que permite en grupo realizar a análi se dunha idea central. Aprendizaxe cooporativo No banco de recursos de anayaeducacion.es, o alum nado dispón da técnica «Interpretación compartida», como na actividade 4 que permite a posta en común de interpretacións dunha imaxe.

SOLUCIÓNS

1 Asia está separada de Europa polo mar Negro, o mar Caspio, a cordilleira do Cáucaso e os mon tes Urais; de África polo mar Vermello e a península do Sinaí; e de América polo estreito de Bering.

2 As principais unidades do relevo son: chairas (de de Siberia occidental, de Indochina, do Ganxes e Grande chaira de China), mesetas (de Anatolia, de Arabia, de Irán, do Decán, de Siberia, do Tíbet), montañas (montes Zagros e cordilleira do Himalaia), depresións (do Caspio), illas (Ceilán e arquipélagos de Xapón, Filipinas e de Indochina), costas (pe nínsula de Anatolia, Arábiga, do Decán, de Indochina, de Malaca, de Corea e de Kamchatka) e golfos (Pérsico, de Bengala, de Tailandia e de Tonkin). As principais augas son: os ríos (Obi, Ienisei, Lena, Amur, Indo, Ganxes, Mekong, Huang He e Yangtsé), lagos (mar de Aral, Morto, Caspio e Baikal), mares (de Kara, Vermello, Arábigo, de Andamán, de China, do Leste ou Xapón, de Okhotsk e de Bering) e océanos (Glaciar Ártico, Pacífico e Índico).

3 O alumnado debe traballar coa escala gráfica do mapa. O primeiro é medir cunha regra a lonxitude en centímetros da escala, que representa 2 000 km. Despois medimos coa mesma regra a distancia entre monte Everest e monte Fuji Yama e transformamos o resultado de centímetros a quilómetros. A distancia corresponde a uns 4 500 km en liña recta.

4 O perfil topográfico representado mostra o terreo entre a cidade de Bombay, na costa do mar Arábico, e a desembocadura do río Huang He, na Gran Chaira Chinesa. As principais unidades de relevo representadas son a península do Decán (cunha extensión de 1 500 km e unha altitu de media de 450 m), a cordilleira do Himalaia (a máis alta do planeta co pico do Everest, de 8 884 m de altitude; estendida por Bután, China, Nepal e India; cuns 2 600 m de lonxitude) e a Gran Chaira Chinesa (no noroeste de China).

O mapa físico dos continentes (II). América

40º

20º O

0º

N 70º

70º

Ellesmere

Illas da Raíña

ár

Ber

ito

Ap ala c

ir a

te os

C ira

Ch a

110º O

100º O

90º O

80º O

E st

r na iba

Sa Geral de S a Goiás nF ranc is

Baía Grande Illas Malvina Magallanes Tierra

de Fuego Cabo de Hornos 60º O

aç o

ad ei ra

Aragu X i n gu aia

Juruena Ta pa jó s Paragua i Pa r

Chaco

Gran

ná Pa

70º O

a m rd de ob p a a

Se Có rra

e .d

de San Matías Península de Valdés Golfo de San Cabo Tres Jorge Puntas

Costa leste

Océano Atlántico

Río Arkansas

Río Mississippi

Río Colorado

Océano Pacífico

Costa oeste

Pa 120º O

50º O

40º O

40º

OCÉANO GLACIAL ANTÁRTICO

130º O

30º S

140º O

-100 2000 km

1 500

20º S

Cabo Frío

Patos

200

1 000

Lago dos

Arquipélago dos Chonos

1 000 500

500

Meseta brasileira á Grande an a d S r

Illa Chiloé

3 000 2 000

i ua ug Ur

Cabo de San Roque

Meseta de Borborema 10º S co

5 000 4 000

Pico

3 945 Distancia (km)

3 500

MONTES APALACHES Mt. Mitchell 2 037

3000

2500

6 000

Esteiro Co lor Río de do la Plata Neado gr Bahía Blanca Golfo

2000

1 500

Aconcagua 6 960

Altitude (m)

Lago

Illa de Marajó

Meseta de Mato Grosso

OC ÉA N

Desert o de Atacam a

Punta de Angamos o Capricorni

Río

1000

B ran co

Cord il Coleira r Co dilleOi c ci d e ntal rdi ra C lle ira entral O ri e n t al Ch a Or ns ino do co

20º S

500

rus Pu

o ay om ilc S ala d o

E I R A lano

Altip

2000

Esteiro do Amazonas

nas mazo

A S ONA CA DO AMAZ

3000

1 000

Cabo Orange

Tocantins

Mamoré

C Huascarán 6 718

30º S

Mt. Wilson 4 343

10º N

Ben i

Col o ra

Missis sip pi

C Feord. d rve as nza s

Fraser

Punta Pariñas

20º N

Delta do Orinoco

Macizo das Guayanas

Caqu N egro etá Japurá Chimborazo Putumayo ón 6 310 CON M ar a

Golfo de Guayaquil

yali U ca

dos catro picos máis elevados de América. Di en que cordilleira e en que país se encontran.

MONTAÑAS ROCHOSAS Mt. Ellen 3 501

SUXESTIÓNS METODOLÓXICAS

30º N

Illas Galápagos (ECUADOR)

10º S

de Trópico

SERRA NEVADA

til

Pen. de G. de Guajira Venezuela Bolívar 5 007 oco Ori n

4 Escribe no teu caderno os nomes

Altitude (m)

Mar Caribe

G. de Panamá

Perfil O-L do relevo de América do Norte

White Mountain 4341

lago d as

La Española

Xamaica

Golfo dos Mosquitos

Istmo de Panamá

Ecuador

I C O N T L Á AT

A rquipé

Cuba

Golfo de Honduras

Illas Bahamas (Lucayas)

id a

Istmo de

40º

Illas Bermudas

lor Estr. de F

P A C Í F I C O

Race

Pen. de Nova Escocia Cabo Sable Cabo Cod Long Island

Cabo Hatteras

Cabo Cañaveral

Península de Florida

Orizaba Península 5 610 de Yucatán

o suTehuantepec r

ova

Terran Golfo de Saint Cabo Lawrence E str. d e Cabot

e nc re w La

A N

0º

Golfo de México

nia

ifor Cal

O C É A N O

3 Localiza nun mapa físico mudo de América as unidades do relevo, mares e ríos que se mencionan no texto.

steira

io Oh

l de nt a an orie adre o a M xic Mé d a de ci oc set dre Ma

rra Se

Gol

Manexar mapas

Os ríos son longos e caudalosos. En América do Norte destacan os ríos Yukon, Mackenzie, Saint Lawrence, Mississippi, Missouri e Río Grande. En América do Sur sobresaen o Amazonas, que é o máis longo do continente (7 062 km), o Orinoco e o Paraná.

2.2 As augas. Mares, lagos e ríos

ip pi en tr al

Golfo de Tehuantepec

10º N

a distancia entre o estreito de Bering e o cabo de Hornos.

ou iss

Río Gr S

iss

Meseta de Ozark

Red

América de Asia?

2 Utilizando a escala do mapa, mide

Canadian

Cabo Corrientes S a e n M tal ad re d

1 Que elemento xeográfico separa

penínsulas (Alaska, Labrador, Nova Escocia, Florida, California e Yucatán) e con profundos golfos (baía de Hudson e golfo de México). As costas de América do Sur son máis rectilíneas, destacando algúns cabos (São Roque e Hornos).

Meseta Laurentina

iss

Cabo San Lucas

Plat t e

Arkan sas

Cáncer

do Labrador

B. de James

CHAIRAS

20º N

Meseta do Missouri

Gran Deserto

e Gran Conca Meseta do Colorado

Península de Baixa California

Albany

Missouri

AS OS CH R O

va C o Sa Ne s t e i r a

– As costas de América do Norte son recortadas, con numerosas

AVANZA EN COMPETENCIAS Interpretar mapas

ES ND RA

e a C a d

Aleutianas, Antillas e Tierra de Fuego.

Trópico de

S ÑA TA ON

Cabo Blanco Cabo Mendoci no

30º N

– As illas principais son Groenlandia, Victoria, Baffin, Terra Nova,

Slave

40º N

Lago máis importante: Superior (84 131 km2)

50º

ka as

Yukon

tre

enzie Mack nzie ke a Li

Vanco uver Cabo Flattery Columb

Río máis caudaloso e longo da Terra: Amazonas (7 062 km)

4000

Altitude media: 655 m Pico máis alto: Aconcagua (6 960 m)

2.1 O relevo continental – O relevo de América oriéntase de norte a sur. As chairas dominan

O mapa físico dos continentes (II). América

60º

de ar ri ng Be

o de

tic

Elisabeth L C M r ia Illas Parry la Be ar d O nd reit on Ba Banks Melville au e po Est for lo tes Devon Ba ía t cu oenla Príncipe Br Cír ffi de Gr McK Yuk ook s Ter de Gales n inley on ra Victoria de Kuskokwim6194 P Ba Península de en Mts. Mts. d ffin Ma eA Al ínsu de Melville c as la l Conca Back T ka Foxe helon Golf 50º I ll a Alaso de s Aleutianas N Cabo Estr. de Hud rd son Chidley Arqu ka ipéla do Alexa go Baía de Península Peace Mar r nder Arqu Hudson de Ungava hill Raíñ ipélago Lab rado ca urc a Char da h as b C Península lotte ha on At els

América é, despois de Asia, o segundo continente máis extenso da Terra. Os seus 42 960 000 km2 supoñen o 28,70 % da superficie terrestre.

5000

60º

80º

ºO

120

ºO

140

100º

160º

C Á LA ÉAN R C TI IA O

80º

180º O

ing

Mapa físico de América Datos básicos

Chai r

30º O

20º O

50º

10º O

Trataranse os mesmos conceptos que no apartado anterior, relevo e hidrografía, pero de América. Entre estes distinguimos:

• Está situada entre o océano Atlántico ao leste e o Pacífico ao oeste, divídese en dous subcon tinentes: América do Norte e do Sur unidos polo itsmo de Panamá e a súa illa máis grande, Groenlandia, pertence politicamente a Dinamarca.

• En América do Norte destacan os montes Apalaches, as montañas Rochosas e as Grandes chairas. En América do Sur destacan o macizo das Guyanas, a conca do Amazonas e a cordi lleira dos Andes.

SOLUCIÓNS

1 O estreito de Bering. 2 O alumnado debe traballar coa escala gráfica do mapa. O primeiro é medir cunha regra a lonxitude en centímetros da escala, que representa 2 000 km. Despois medimos coa mesma

regra a distancia entre o estreito de Bering e o cabo de Hornos e transformamos o resultado de centímetros a quilómetros. A distancia corresponde a uns 15 000 km en liña recta.

Mapa físico de África Datos básicos

30° O

40° N

sp io

áb

ar sc

Bahr el Ghazal

ga da

Mauricio 20° S Reunión

Can

Níxer

Kotto

V A L

I F T

T F R I

p Lua ula

hi ng a gw a

Mo le d e

S ave

po po

Trópico

de Capricorni

Cabo Agulhas

10° E

20° E

40° E

50° E

30° E

500

30° S

1000

1500

2 000 km

500

Río Ruvuma

Montes Mitumba

DEPRESIÓN DO CHAD

1000

1 500

2000

2500

3000

3 500

4 000

4500

5000

5500

6000

6 500

Océano Índico

SÁHARA

Río Gran Ruaha

Río Muluya

Tahat 3 003

Costa de Mozambique

Río Mboma Río Uele Río Aruwimi Río Lindi

2 000 1 000

RIFT VALLEY

MACIZO DE AHAGGAR

e ng Ora k e a Dr ts.

ATLAS

Rabat

Océano Atlántico

3 000

dirección se orienta? b) Que relevos montañosos delimitan as zonas chairas?

Cabo de Boa Esperanza

0°

Altitude (m) 4 000

5 Observa o perfil topográfico e responde: a) En que

10° S

Perfil SO-L do relevo de África 5 000

Interpretar gráficos

10° O

ÍNDICO

zi be m

-200

África. Di en que cordilleira e en que país se encontran.

Cabo Verde e o Kilimanjaro. Localiza ambos os dous puntos no mapa e di en que país están; calcula a distan-

Namib

4 Escribe os nomes dos cinco picos máis elevados de

3 Imaxina que queres facer un safari fotográfico entre

200

Manexar mapas

Elaborar contidos

1 000

Perfil 500 relevo de Asia PicoSO-E do

cia que os separa utilizando a escala do mapa; e menciona as unidades do relevo que poderías fotografar.

Li m

al Va

e Orang

Illas Seychelles

OCÉANO

C. Delgado I. Comores

Deserto de Kalahari

4 000 3 000 2 000

Pemba Zanzíbar

ami Lom Congo Mi tumba ntes Mo A L L E V K a ger a .

na Ta

rto

Altitude (m)

Lago Fervenza

a Jubb

bb Ju

Ok av an g

Río

Ecuador 0°

Kilimanjaro 5895

Rufiji Ruvu m a

SUXESTIÓNS METODOLÓXICAS

10° N

S ha be e

Kenya 5199

Stanley 5110

n Adé o de Cabo Guardafuí

Península de Somalia

lle

anco Br

Lago Malawi

Golf

Nil o

Ubang ui

ra ba At zul oA Nil

z be Za m o d an Cu

Ras Dashan 4553

Macizo de Etiopía

ré ne

Nilo

Me se t a de Katanga

20° N

lo el

Kasai

C Kunene

C. Fria

m er

Lukenie

Meseta de Bié

Kwa

o ng

C uanz a

Kwilu

Santa Helena

ÍNDICO

wimi Congo Aru Depresión do Congo

o ng Cua

Kilimanjaro

Deserto de Nubia

Bomu Uele

Trópico de Cáncer

Golfo de Benguela

O mapa físico dos continentes (III). África

il N

São Tomé Gu C. Lopez

arr

Marra 3071

Macizo de Bongos

rto

de Adama izo ou ac a a nag Son Sa g Camerún Bioko Golfo de Biafra 4095 Príncipe

AT L Á N T I C

OCÉANO

e nu

Lago Victoria

40° N

30° N

Macizo de Tibesti

Depresión e Yob do Chad

10° S

60° E

L og

Lago Tanganyica

50° E

Canle de Suez

0°

do relevo, mares e ríos mencionados no texto.

rrán

pa e Asia?

2 Localiza nun mapa físico mudo de África as unidades

Macizo de Aïr

n e Adé Golfo d

PLACA SOMALÍ

ite

Depresión de Qattara

OCÉANO

Os mares son escasos en África, debido ás súas costas pouco recortadas. Os principais son o Mediterráneo e o Vermello. Os lagos son numerosos e alóxanse en cubetas (Victoria, Chad) ou en fracturas do relevo (Albert, Tanganyica e Malawi).

1 Que elementos xeográficos separan África de Euro-

Baía de Benín

Gol

Ascensión

AVANZA EN COMPETENCIAS

er Níx

C. Palmas

3.2 As augas. Mares, lagos e ríos

Os ríos africanos son, nuns casos, longos e caudalosos (como o Nilo, que é o máis longo do continente, con 6 671 km), o Níxer, o Congo, o Zambezi e o Orange. Outros son curtos, como os costeiros; ou son wadis, ríos dos desertos que están secos a maior parte do ano.

Erg ane Adrar dos Iforas In Sakk

PLACA ARÁBIGA

PLACA AFRICANA

Benguela) e cabos (Verde, Boa Esperanza, Agulhas e Guardafuí).

Ba Fouta Djallon Macizo de Guinea

Golfo de Sirte

Macizo de Ahaggar

ué go

o ell m er rV Ma

– A illa máis importante é Madagascar. – As costas presentan penínsulas (Somalia), golfos (Gabés, Guinea,

500 km

C o n ca d o N íxer

Gambia

G. de Gabés

h s sa

Erg Erg l nde Gra ide nta Gra nde al ent Occ Ori

Oti nco Bra lta Vo o Volta Negr Komoé a S a s s a n dr

250

ara

Se n

C. Verde

10° N

y valr Ca

Volcán

Illas de Cabo Verde

al eg

Val do Gran Rift

40° E

Mar Negro

C. Branco

20° N

Lago máis importante: Victoria (68 100 km2)

Go lfo Pé rsi co

30° E

Deserto máis grande da Terra: Sáhara (9 400 000 km2)

S A iano ar

Atla

tlas

Erg Chech

Pico máis alto: Kilimanjaro (5 895 m)

Límite de placa tectónica

Atl

Rif

i-A

t A nDraa Erg Iguidi

C. Bojador

tar elliano Es t. de X i b r a l as T

Toubkal 4165

Illas Canarias

Río máis longo do continente: Nilo (6 671 km)

20° E

r Ca

Illas Madeira

3.1 O relevo continental As chairas son escasas e de pequenas dimensións: Libia, Tunisia, Senegal e Gambia, Mozambique, Etiopía, etc. As mesetas ocupan máis do 50 % do territorio; entre elas emerxen macizos baixos e illados, como os montes Ahaggar, Tibesti e Marra. As depresións son afundimentos do terreo situados entre as mesetas (Sáhara, Níxer, Chad, Congo). As fosas tectónicas son características de África oriental, como o Rift Valley, e están ocupadas por lagos. As cordilleiras son escasas; as únicas importantes son o Atlas e os montes Drakensberg.

10° E

0°

Mar

AT L Á N T I C O 30° N

Altitude media: 750 m

– O relevo africano, de carácter macizo, comprende formas diversas.

Interpretar mapas

10° O

OCÉANO

20° O

O mapa físico dos continentes (III). África

Meridiano de Greenwich

7 000 7260 Distancia (km)

• Ser o continente máis cálido e no que a superficie desértica é a máis extensa do planeta, re presentada no deserto do Sáhara que domina sobre a metade norte do continente.

• Presentar a súa metade sur altas mesetas separadas por vales fluviais. Nesta zona a gran fac tura do Rift Valley orixinou volcáns e depresións ocupadas por lagos. É nesta rexión na que se atoparon os fósiles humanos máis antigos.

Cultura emprendedora O desenvolvemento da actividade 3 fomenta a dimen sión produtiva do alumnado poñendo de manifesto a súa capacidade creadora e de innovación.

• Respecto ás súas augas, destacan os longos e caudalosos ríos como o Nilo ou o Congo. SOLUCIÓNS

1 África está separada de Europa polo estreito de Xibraltar e de Asia pola Canle de Suez. 2 Lás principais unidades do relevo son: chairas (chaira de Libia, Tunisia, Senegal, Gambia, Mozambique e Etiopía), montañas (montes Ahaggar, Tibesti e Marra), depresións (deserto do Sáhara, conca do Níxer, cubetas do Chad e do Congo), cordilleiras (Atlas e montes Drakensberg), illas (Madagascar), costas (península de Somalia), golfos (Guinea e Benguela), cabos (Verde, Boa Esperanza e Guardafuí). As principais augas son: os ríos (Nilo, Níxer, Congo e Zambezi), lagos (Victoria e Chad), mares (Mediterráneo e Vermello) e océanos (Atlántico e Índico).

3 Cabo Verde está en Senegal, o monte Kilimanjaro está en Tanzania. O primeiro é medir cunha regra a lonxitude en centímetros da escala, que representa 2 000 km. Despois medimos coa mesma regra a distancia entre Cabo Verde e o monte Kilimanjaro e transformamos o resulta do de centímetros a quilómetros. A distancia corresponde a uns 6 000 km en liña recta. Poderiamos fotografar a conca do Níxer, o macizo de Adamaoua, a cubeta do Congo, os mon tes Mitumba, o Rift Valley e o monte Kilimanjaro.

4 Os picos máis elevados son: o Kilimanjaro (un volcán illado en Tanzania, cunha altitude de 5 895 m), o monte Kenya (situado no macizo do monte Kenya, en Kenya, cunha altitude de 5 199 m), o Nelión (situado no macizo do monte Kenya, en Kenya, cunha altitude de 5 188 m), o volcán Mawenzi (situado en Tanzania cunha altitude de 5 149 m) e o Stanley (nas montañas Ruwenzori, na República Democrática do Congo, cunha altitude de 5 109 m).

5 a) Oriéntase na dirección Noroeste-Sueste. b) O Sáhara sitúase entre a cordilleira do Atlas e o macizo de Ahaggar. A cubeta do Chad localízase entre o macizo de Ahaggar e os montes Mitumba.

av a

Outeiros de Valdai

U ra l

Vo lga

Alturas do Volga

Vo lga

Mar de Azov

Estepa do Kuban

Elbrus 5642

40°

spi

Negro

10° L

Caspi

B alcáns Mar Montes Ródope

Olimpo 2917 Mar

Exeo

Río

Pen. do Peloponeso

Illas Cíclades

Altitude (m) 4 000N 30° 3 000 2 000 1 000 500 200 0 -500

Lago Chipre

e d Creta i t e r r á n e o

Pico Límite natural entre Europa e Asia 0

0°

Depre

on D

Pen. de Crimea

Mar

ico

B á lt

V ol

av in

Bo tni a

Es te

Golfo de

ní

on M Vo sg os Se Neglva ra

Teide 3 718 10° O

Chaira do Oka-Don

Ródano

Dn est r

°N

i s

Alturas do Donetsk

Dne pr

es de Alp silvania an do Tr Chaira Inferior io Danub

s nte Mo indo P

sC ár p

Va r

Sicilia

Malta

a Dnep do r

Meseta de Transilvania

nub

Península balcánica Mar Xónico

Etna 3 323

va co os

Alturas

Tirre no

Illas Canarias

M osk en ol Sm

de Rusia

Alturas de Volinia Altura s de P odol ia

Sardeña

ico

itza

in ár

tic

Península itálica Ma r

riá

u s ra tu

central

Mont e

Chaira

Al pe sD Ad

Chair

panónica ar

Dvi na O cc ident al

V ís tul a

M a r

ál

°N

ro Eb

Illas Madeira

land

Fin

bio

Chaira do Po

20° L

30° L

250 40° L

500

750

1 000 km 50° E

Perfil SO-NL do relevo europeo Altitude (m) NL

5 000

c) Onde desembocan os ríos que figuran no perfil?

1 000

500

1 000

• Situación, extensión e límites. Un dato peculiar é que Europa é un dos continentes máis pe

MONTES URAIS

0 0

SUXESTIÓNS METODOLÓXICAS

GRAN CHAIRA EUROPEA MONTES CÁRPATOS

Río Volga

2 000

Río Don

b) A que cordilleira pertencen os picos máis altos?

3 Localiza no mapa e di a que países pertencen as illas

PIRENEOS 3 000

a) En que dirección se orienta?

Manexar mapas

4 000

Río Dnepr

océano no que desembocan.

5 Analiza o perfil topográfico.

Río Danubio

4 Agrupa os principais ríos de Europa segundo o Interpretar gráficos

O mapa físico dos continentes (IV). Europa

Mont Blanc 4 810

G. de Xénova

Córsega

80° L

G. de o s León

or ch Pe

Dv pte ina ntr iona l

s to

Macizo Central

Chaira de Aquitania

Península

Submeseta Ibérica Sur alquivir o uad Illas Bétic e m aMulhacén Baleares Sist 3 481 Estreito de Xibr alta r

Ód er

Su s de nte os te Mo tálic s Me Se B lva Da ohemde ia nu

os in n ber Tí

n ro

Submeseta Douro Norte Texo

70° L

de Tim an

ba El

Rin

Vicen

Can Mar táb rico

de G. ia sca Bi

Roca

San

Fiste C. rra

C. de

Meseta lacustre de Finlandia

Öland

o Chaira d

Loira Val do Lo ira

Illas Azores

One

Montes Peninos

Península de Bretaña

O C É A N O

A T L Á N T I C O 30°

G. de Gotland

Península de Iutlandia

nnes Arde Conca de París

60° L

Mo nte s

Mar Branco

Mar Norte

Tá mes e ha nc Canle da M a Se n

Península de Cornualles

50° L

Península de Kola

Illas Orcadas

Gran Bretaña

40° L

Kolguiev Mar de Barents

C. Norte

Península de Kanin

40°

30° L

20° L

70° N

Glittertind 2470

Illas Shetland

s nte Mompian Gra

Irlanda

AVANZA EN COMPETENCIAS

de Sicilia, Córsega, Sardeña, Madeira e Azores.

10° L

Á R T I C O

Illas Vesteralen Kebnekaise 2 111 Illas Lofoten

Mar de Noruega

Illas británicas

20° O

ártic o

Illas Hébridas

Lago salgado maior do mundo: mar Caspio

unidades do relevo, accidentes costeiros, illas, mares, lagos e ríos que se mencionan no texto.

0°

G L A C I A L

Illas Faeroe

Altitude media: 340 m

4.2 As augas. Mares, lagos e ríos Os mares que bañan as costas europeas son: Barents, Báltico, Norte, Cantábrico, Mediterráneo, Tirreno, Adriático, Xónico, Exeo e Negro.

e de África?

olar

Río máis longo: Volga (3 531 km)

As chairas sitúanse no centro do continente, dominado pola Gran Chaira Europea. As mesetas e os macizos antigos localízanse, sobre todo, no Norte e no centro do continente. Exemplos destacados son as mesetas de Finlandia e de Suecia; e os macizos dos Montes Escandinavos, os Vosgos, o Macizo Central francés, o Jura e os Urais. As cordilleiras novas predominan no Sur. As máis importantes son os Pireneos, os Alpes, o Apeninos, os Alpes Dináricos, os Cárpatos e o Cáucaso. As illas europeas son moi numerosas, como Islandia, Irlanda e Gran Bretaña. As costas teñen numerosos cabos (Norte, Fisterra, San Vicente), golfos (Finlandia, Botnia, Biscaia, León, Xénova) e penínsulas (Iutlandia, ibérica, itálica e balcánica).

2 Localiza nun mapa físico mudo de Europa todas as

10° O

Cír cul op

Pico máis alto: monte Elbrus (5 642 m)

Europa ten un relevo variado, que consta de chairas, mesetas e cordilleiras novas.

Interpretar mapas

20° O

O C É A N O

Islandia

4.1 O relevo continental

1 Que elementos xeográficos separan Europa de Asia

30° O

Meridi ano Greenw de ich

40° O

50°

Mapa físico de Europa Datos básicos 60°

O mapa físico dos continentes (IV). Europa

Río Ródano

1 500

2 000

2 500

3 000

3 500

4 000

4 390 Distancia (km)

quenos.

• Relevo continental. Composto por tres formas principais: chairas como a Gran Chaira Europea; mesetas, macizos antigos e cordilleiras novas como os Pireneos e os Alpes. As súas costas son extensas e recortadas e ten numerosas illas.

• A hidrografía está formada por ríos, lagos, mares como o Mediterráneo no Sur ou o mar do Norte e Báltico no Norte e océanos como o Atlántico e o Glacial Ártico.

SOLUCIÓNS

1 Europa está separada de Asia polo mar Negro, a cordilleira do Cáucaso, o mar Caspio e os montes Urais e de África, polo mar Mediterráneo e o estreito de Xibraltar.

2 As principais unidades do relevo son: chairas (Gran Chaira Europea), mesetas (de Finlandia e Suecia), macizos (Montes Escandinavos, Macizo Central francés e Urais), cordilleiras (Pireneos, Alpes, Apeninos, Alpes Dináricos, Cárpatos e Cáucaso), illas (Islandia, Irlanda e Gran Bretaña), costas (península de Jutlandia, ibérica, itálica e balcánica), golfos (Finlandia, Botnia, Biscaia, León, Xénova) e cabos (Norte, Fisterra e San Vicente). As principais augas son: os ríos (Onega, Sena, Rin, Elba, Danubio, Don, Volga e Ural), lagos (Onega, Leman ou Constanza), mares (Báltico, Mediterráneo, Adriático, Exeo e Negro) e océa nos (Atlántico e Glacial Ártico).

3 As illas de Sicilia e Sardeña pertencen a Italia, Córsega a Francia e os Azores e Madeira a Portugal.

4 No océano Glacial Ártico desembocan o río Pechora, Onega, e Dvina Septentrional e no Atlántico o río Loira, Sena, Rin, Elba, Óder e Vístula.

5 a) O perfil está orientado cunha dirección sueste-nordés. b) Os picos máis altos do perfil pertencen á cordilleira dos Alpes. c) O río Ródano desemboca no mar Mediterráneo; o Danubio, Dnieper e Don, no mar Negro; e o Volga no mar Caspio.

O mapa físico dos continentes (V). A Antártida e Oceanía

A É

C O

Prin

Pico máis alto: Vinson (4 897 m)

rth

60ºS

kes

Wil

’Ur vill e

ar Du m on td

Te r

Gol Car fo de pen tari a

Australia

SUXESTIÓNS METODOLÓXICAS

s te ell Montes Deserto de Mon nn Hamersley Do Gibson ac M

ia erto Victor Gran Des

O C É A N O 40˚

Mar do

120˚ L

hlan oc Mu rra y

130˚ L

140˚ L

Río

170˚ O

Altitude (m) 4000

Lago

3000 2000

Pico

1000 500

200

Ecuador 0

500

1 000

Illas da Sociedad

Novas Hébridas

1 500

2 000 km

10˚ S

Illas Fiji

Nova Caled onia

20˚ S

O C É A N O P A C Í F I C O

Trópico de Capricornio

30˚ S

Mar de Illa do Norte

Ta s m a n i a

Tasmania

Í N D I C O 110˚ L

180˚

P A C Í F I C O

Coral C

lin ar L

Gran Baía Australiana

Illas Salomón

Península de Cabo York

30˚ S

170˚ L

eo A ze lp la es nd es es

20˚ S

Divisoria

Río máis longo: Murray-Darling (3 750 km)

ºL

Polo sur magnético

160ºL

Nova Bretaña

Cabo York

ira

os principais ríos australianos?

M Nova Guinea

todas as unidades do relevo, mares, lagos e ríos mencionados no texto.

7 En que océano desembocan

160˚ L

O C É A N O

lle

6 Localiza no mapa de Oceanía

150˚ L

Puncak Jaya 4884 10˚ S

b) A exploración da Antártida. tas da Antártida e de Oceanía?

180º

160 ºO

0˚

destes temas, e expono na clase:

5 En que se diferencian as cos-

ico Círculo polar antárt

G L A C I A L

140˚ L

tártida?

Utilizar mapas

Pico máis alto: Puncak Jaya (5 030 m)

140

I A

130˚ L

150˚ L

160˚ L

120˚ L

3 Por que non hai ríos na An-

a) A Gran Barreira de Coral de Australia.

Datos básicos

140ºO

10˚ N

O mapa físico dos continentes (V). A Antártida e Oceanía.

Altitude media: 340 m

120ºL

Mapa físico de Oceanía

En Oceanía, o mar máis importante é o de Tasmania. En Australia encóntrase o lago máis extenso, o Eyre, e os ríos máis longos, como o Darling, o máis longo do continente con 2 700 km, e o Murray.

ºO

120

vada altitude media da Antártida?

5.4 As augas. Mares, lagos e ríos de Oceanía

Altitude media: case 2 600 m 100ºL

Cabo Adare

a a n nc a o C an n si ra te G Ar

aínda que algunhas xurdiron como arrecifes de coral.

Mar de Ross

70ºS

son a península do cabo York, o golfo de Carpentaria e a Gran Baía Australiana.

As demais illas

Davis

lls

a Antártida e Oceanía?

2 Cal pode ser o motivo da ele-

4 Planifica un traballo sobre un

– O relevo das demais illas é montañoso, debido á súa orixe volcánica,

1 En que océanos se encontran

Comprender o ámbito

Elaborar contido

– A costa australiana é bastante rectilínea. Os seus accidentes principais

Terra da Elisabeth

cesa

Te r r a oria Vict

AVANZA EN COMPETENCIAS

80ºS

n Cabo Dart

Interpretar mapas

Australia chaira; unha meseta, na que sobresaen os montes MacDonnell e os montes Hamersley; e a Gran Cordilleira Divisoria.

80º

Meseta

Plataforma de Ross

100ºO

Oceanía é o continente de menor extensión da Terra, cunha superficie de 8 923 000 km2. Encóntrase no océano Pacífico e está dividida en grandes illas (Australia e as illas Norte e Sur de Nova Zelandia), e tres arquipélagos: Melanesia, onde destaca Nova Guinea, Micronesia e Polinesia.

– O relevo de Australia é o máis destacado de Oceanía. Inclúe unha gran

5.3 Oceanía. O relevo continental

80º

tá

Terra de Marie Byrd

Case toda a superficie do continente se encontra cuberta por unha masa de xeo que alcanza os 2 000 metros de espesor.

Terra de Mac Robertson

Plataforma

de e ar s M und Am

5.2 As augas Os mares máis importantes da Antártida son os de Weddell e Ross.

a An Plataforma tár Americana ti c de Ronne Macizo de Vinson Polo sur xeográfico E 4897 Mar de tes M onte Bellingshausen Terra de M o n s Tr a n san Ellsworth a

80ºO

Cunha altitude media de case 2 600 metros, é o continente máis elevado do planeta. cabos Adare e de Noruega.

70º

Terr Te P Coa a de rinc rra es ts a

Datos básicos

60ºL

60ºS

Montes do de Amery Príncipe Carlos Mar de

n Pe

íns ul

60ºO

mesetas. O cume máis alto é o pico Vinson (4 897 m), que se localiza nos montes Ellsworth.

– As costas son moi recortadas, destacando a península Antártica e os

Está situado no hemisferio sur, e encóntrase rodeado polo océano Glacial Antártico, un límite convencional que o separa dos océanos Pacífico e Índico.

40ºL

Círculo polar antárti co

a da arth M Terra da Raíña Maud

Cabo de Noruega

– O relevo componse de montañas, con numerosos volcáns, e elevadas

No apartado «Aplica as competencias» tes as probas: O Neno.

20 ºL

0º

G O

iano wich

A Antártida é o cuarto continente máis extenso da Terra, cos seus 13 340 000 km2.

20 ºO

40º

Merid de Green

5.1 A Antártida. O relevo continental

Mapa da Antártida

170˚ L

Nova Illa do Sur

Zelandia 180˚

170˚ O

40˚ 160˚ O

150˚ O

140˚ O

130˚ O

Cultura emprendedora O desenvolvemento da actividade 4 fomenta a dimen sión produtiva do alumnado poñendo de manifesto a súa capacidade creadora e de innovación.

Esta epígrafe pode ser o máis rechamante para o alumnado, xa que a Antártida é o único conti nente cuxa superficie está cuberta de xeo e Oceanía está formada en parte por unha inmensa illa pouco habitada como é Australia. Como introdución aos contidos podiamos expoñer como Oceanía empezou a poboarse, para iso poderiamos visualizar a película Rapa Nui. Respecto á Antártida sería conveniente falar sobre a riqueza dos seus recursos naturais e que aínda é un dos lugares máis inhóspitos do planeta. Tamén é importante destacar seus principais trazos, entre os que están:

• A Antártida, situado no Polo Sur, chega a ter un espesor de xeo de ata 4 800 m de grosor nal gún dos seus territorios e é o continente con maior altitude, uns 2 600 m de media. O seu rele vo presenta un escudo antártico e cordilleiras novas; as súas costas son moi recortadas; ten algunhas illas deshabitadas e un dos desertos máis secos do mundo.

• Oceanía é o continente máis pequeno, formado por illas como Australia, Nova Zelandia, Nova Guinea e varios grupos de illas moi pequenas, agrupadas en tres grandes grupos: Melanesia, Micronesia e Polinesia.

SOLUCIÓNS

1 A Antártida está rodeada polo océano Glacial Antártico, e Oceanía, polo océano Pacífico e o océano Ínidico.

2 Isto débese a que a Antártida está composta principalmente por elevadas mesetas. 3 Isto é debido á pouca insolación do Sol sobre as elevadas latitudes, que provoca un inexisten te desxeo das augas.

4 a) A resposta é aberta. b) A resposta é aberta. Para afrontar ambas as dúas actividades, pode mos recorrer a algún dos múltiples documentais que encontraremos en Internet.

5 As costas antárticas son moi recortadas e frías, mentres que as costas de Oceanía son cálidas, e a australiana é bastante rectilínea.

6 O relevo australiano está formado por: os montes (MacDonell, Hamersley e a Gran Cordilleira Divisoria), as illas (Australia, Nova Zelandia, Melanesia, Nova Guinea, Micronesia e Polinesia), as costas (península do cabo York), os golfos (Carpentaria e Gran Baía Australiana), os océa nos (Índico e Pacífico), os mares (de Tasmania e do Coral), os lagos (Eyre) e os ríos (Darling e Murray).

7 Os principais ríos australianos desembocan no océano Índico. 34

1 Relaciona estes elementos do relevo co seu continente ou subcontinente correspondente:

mares e cinco lagos do mundo. Encóntraos e escríbeos no teu caderno.

a) Montes Zagros e cordilleira do Himalaia.

b) Os Alpes, os Apeninos, os Cárpatos e o Cáucaso.

c) Escudo canadense e montes Apalaches. d) Cordilleira dos Andes e Aconcagua. e) Montes Ahaggar, Tibesti e Marrah. f) Montes Ellsworth. g) Montes MacDonnell e Gran Cordilleira Divisoria.

REFLEXIONA E VALORA Para finalizar, estudamos os continentes do noso planeta. Reflexiona de xeito individual e comparte en grupo a valoración sobre as actividades implicadas. Para iso, descarga en anayaeducacion.es a rúbrica correspondente.

PON A PROBA AS TÚAS COMPETENCIAS Realiza a autoavaliación competencial incluída en anayaeducacion.es.

Q L

Y A

I B

R I

S J I

E D

V E

3 Localiza os ríos e as penínsulas da Terra que aparecen no mapa. Para iso, debes escribir no teu caderno cada número e letra no lugar correspondente do mapa.

PROTAGONISTAS ONTE Isabella Bird Datos básicos Nome: Isabella Bird Época: 1831-1904 Lugar de nacemento: Reino Unido Ocupación: viaxeira, exploradora, escritora, naturalista e xeógrafa

Está a punto de rematar o ano 1892 e aínda non creo que me elixisen membro da Real Sociedade Xeográfica de Londres. Non é que non teña valía para formar parte deste selecto club. Estiven nas illas Sándwich do Pacífico, percorrín as montañas Rochosas, estiven no Kurdistán, no Himalaia e noutras zonas de

HOXE Laura Dekker Datos básicos

Círculo polar ártico

Nome: Laura Dekker Ano de nacemento: 1995 Lugar de residencia: Holanda Ocupación: viaxeira

Trópico de Cáncer

1 Amazonas 2 Nilo 3 Yangtsé 4 Mississippi 5 Huang He 6 Obi 7 Congo 8 Amur 9 Lena 10 Mackenzie 11 Mekong 12 Volga 13 Murray 14 Orinoco 15 Rhein (Rin) 0

1500

3000

a Pen. Escandinava b Pen. Ibérica c Pen. Balcánica d Pen. Arábiga e Pen. do Deccán f Pen. de Indochina g Pen. de Kamchatka h Pen. do Labrador i Pen. de Baixa California j Pen. de Somalia

Ecuador

Trópico de Capricornio

Círculo polar antártico 4500 km

Laura Dekker converteuse na persoa máis nova en dar a volta ao mundo en solitario con só 16 anos.

Asia, como India e Persia. Sorpréndeme o nomeamento porque non hai ningunha muller que forme parte desta institución e, ás veces, leo algúns artigos contrarios a que as mulleres viaxemos de forma autónoma.

Estas aventuras son unha das miñas razóns para vivir. A miña saúde é delicada, teño un tumor que me provoca terribles xaquecas, insomnio e depresión, pero cando viaxo encóntrome moito mellor. Quizais o meu espírito nómade proceda da miña infancia. O meu pai era reverendo e trasladámonos de vigairía en vigairía en moitas ocasións. A miña primeira gran viaxe foi á illa do Príncipe Edward, no Canadá. Dende entón decidín escribir

gatoria ata os 16 anos e que era demasiado nova para navegar soa. O caso chegou ata o Parlamento e os pais chegaron a perder a custodia. Tivo que pasar moitos exames psicolóxicos para demostrar a súa fortaleza e madureza mental e comprometeuse a seguir un sistema de educación a distancia.

artigos e diarios coas miñas vivencias. Agora estou a preparar unha nova aventura por Asia oriental e á volta tratarei de publicar os meus descubrimentos. Formar parte da Real Sociedade Xeográfica dáme un motivo máis para seguir adiante nas miñas exploracións.

CUESTIÓNS

2 Nesta sopa de letras escondeuse o nome de cinco

APLICA

Partiu de Xibraltar con 14 anos, sendo a súa primeira parada nas Illas

1 Sinala en que continentes se localizan os distintos lugares que Isabelle Bird indica no seu relato.

2 En que mar e en que continente concluíu a súa viaxe Laura Dekker?

3 Busca información sobre quen foi a primeira muller española que deu a volta ao mundo en barco.

4 Que aventura che gustaría protagonizar?

Leu con só 8 anos o libro de memorias de Tania Aebi, onde contaba a súa volta ao mundo nun veleiro con 18 anos. Converteuse na heroína de Laura e pensou que ela tamén sería capaz de realizar unha fazaña similar.

Canarias. Demostrou a súa capacidade innata para a navegación, o que quizais se deba a que naceu nun barco en Nova Zelandia e a que os primeiros sete anos da súa vida os pasou navegando cos seus pais.

Vivía en Holanda e tivo que sortear distintos problemas coas autoridades do país por querer iniciar a viaxe xa con 13 anos. O departamento de protección de menores alegaba que a educación era obri-

A viaxe de Laura Dekker durou 366 días e concluíu tras atracar o seu veleiro Guppy de 11,5 metros en Simpson Bay, illa de Saint-Martin o día 21 de xaneiro de 2012.

Aplica SUXESTIÓNS METODOLÓXICAS Actualmente, as estratexias que permiten ao alumnado autoavaliarse son imprescindibles pa ra desenvolver a clave da Avaliación. De esta manera o alumnado reflexione sobre a forma en que adquire a súa aprendizaxe. Polo tanto, suxerimos unha serie de actividades sobre as que poder analizar que aprendi zaxes ten adquiridas relativos ao coñecemento do contido concreto, en relación cos propos tos na unidade.

SOLUCIÓNS

Cultura emprendedora O desenvolvemento da actividade 4 fomenta a di mensión produtiva do alumnado poñendo de mani festo a súa capacidade creadora e de innovación.

PON A PROBA AS TÚAS COMPETENCIAS

1 a) Montes Zagros e cordilleira do Himalaia: Asia. b) Os Alpes, o Apeninos, os Cárpatos e o Cáucaso: Europa. c) Escudo canadense e montes Apalaches: América. d) Montes Ahaggar, Tibesti e Marrah: África. e) Cordilleira dos Andes e Aconcagua: América. f) Montes Ellsworth: Antártida. g) Montes MacDonell e Gran Cordilleira Divisoria: Oceanía.

3 Os ríos a localizar son Amazonas, Nilo, Yangtsé, Huang He, Obi, Congo, Amur, Lena, Mackenzie, Mekong, Volga, Murray, Orinoco, Rin, Sena e Po. Entre as penínsulas está a de Kamchatka, Malaca, Decán, Arábiga, Anatolia, Alaska, California, Yucatán, Somalia, Ibérica, Itálica, Balcánica, Antártida e península do Cabo York.

1 Relaciona estes elementos do relevo co seu continente ou subcontinente correspondente:

mares e cinco lagos do mundo. Encóntraos e escríbeos no teu caderno.

a) Montes Zagros e cordilleira do Himalaia.

b) Os Alpes, os Apeninos, os Cárpatos e o Cáucaso.

c) Escudo canadense e montes Apalaches. d) Cordilleira dos Andes e Aconcagua. e) Montes Ahaggar, Tibesti e Marrah. f) Montes Ellsworth. g) Montes MacDonnell e Gran Cordilleira Divisoria.

PON A PROBA AS TÚAS COMPETENCIAS Realiza a autoavaliación competencial incluída en anayaeducacion.es.

Q L

Y A

R I

S J I

E D

V E

3 Localiza os ríos e as penínsulas da Terra que aparecen no mapa. Para iso, debes escribir no teu caderno cada número e letra no lugar correspondente do mapa.

PROTAGONISTAS ONTE Isabella Bird Datos básicos Nome: Isabella Bird Época: 1831-1904 Lugar de nacemento: Reino Unido Ocupación: viaxeira, exploradora, escritora, naturalista e xeógrafa

HOXE Laura Dekker Datos básicos

Círculo polar ártico

Nome: Laura Dekker Ano de nacemento: 1995 Lugar de residencia: Holanda Ocupación: viaxeira

Trópico de Cáncer

1 Amazonas 2 Nilo 3 Yangtsé 4 Mississippi 5 Huang He 6 Obi 7 Congo 8 Amur 9 Lena 10 Mackenzie 11 Mekong 12 Volga 13 Murray 14 Orinoco 15 Rhein (Rin) 0

1500

3000

a Pen. Escandinava b Pen. Ibérica c Pen. Balcánica d Pen. Arábiga e Pen. do Deccán f Pen. de Indochina g Pen. de Kamchatka h Pen. do Labrador i Pen. de Baixa California j Pen. de Somalia

Ecuador

Trópico de Capricornio

Círculo polar antártico 4500 km

Laura Dekker converteuse na persoa máis nova en dar a volta ao mundo en solitario con só 16 anos. Leu con só 8 anos o libro de memorias de Tania Aebi, onde contaba a súa volta ao mundo nun veleiro con 18 anos. Converteuse na heroína de Laura e pensou que ela tamén sería capaz de realizar unha fazaña similar. Vivía en Holanda e tivo que sortear distintos problemas coas autoridades do país por querer iniciar a viaxe xa con 13 anos. O departamento de protección de menores alegaba que a educación era obri-

CUESTIÓNS

2 Nesta sopa de letras escondeuse o nome de cinco

APLICA

1 Sinala en que continentes se localizan os distintos lugares que Isabelle Bird indica no seu relato.

Protagonistas SUXESTIÓNS METODOLÓXICAS Este apartado permítenos coñecer mulleres do pasado e do presente que desempeñaron ou des empeñan un papel destacado nalgún aspecto da Xeografía.

2 En que mar e en que continente concluíu a súa viaxe Laura Dekker?

3 Busca información sobre quen foi a primeira muller española que deu a volta ao mundo en barco.

4 Que aventura che gustaría protagonizar? Canarias. Demostrou a súa capacidade innata para a navegación, o que quizais se deba a que naceu nun barco en Nova Zelandia e a que os primeiros sete anos da súa vida os pasou navegando cos seus pais. A viaxe de Laura Dekker durou 366 días e concluíu tras atracar o seu veleiro Guppy de 11,5 metros en Simpson Bay, illa de Saint-Martin o día 21 de xaneiro de 2012.

Neste caso trátase sobre a figura da británica Isabella Bird, a primeira muller en ser nomeada membro da Real Sociedade Xeográfica de Londres en 1892 debido ás súas numerosas expedi cións por todo o planeta (montañas Rochosas, Himalaia ou Kurdistán). Tamén referenciamos a moza holandesa Laura Dekker, que con tan só 16 anos se converteu na persoa máis nova en dar a volta ao mundo en solitario.

SOLUCIÓNS

1 2 3 4

Oceanía, América e Asia. Laura Dekker finalizou a súa viaxe en illa San Martín, mar do Caribe (América). Resposta aberta. Resposta aberta.

Anotacións

© GRUPO ANAYA, S.A., 2022 - C/ Juan Ignacio Luca de Tena, 15 - 28027 Madrid. Reservados todos os dereitos. O contido desta obra está protexido pola Lei, que establece penas de prisión e/ou multas, amais das correspondentes indemnizacións por perdas e danos, para quen reproduza, plaxie, distribúa ou comunique publicamente, en todo ou en parte, unha obra literaria, artística ou científica, ou a súa transformación, interpretación ou execución artística fixada en calquera tipo de soporte ou comunicada a través de calquera medio, sen a preceptiva autorización.