Mundua helburu: Geografia eta Historia 1 DBH. Proposamen didaktikoa (demoa) by Grupo Anaya, S.A.

Aurkibidea Mundua helburu proiektuaren gakoak .............................................................................. 4 Bigarren Hezkuntzarako materialak ................................................................................... 6 Proiektu digitala........................................................................................................................... 8 Ezaugarri orokorrak Baliabideen aurkibide bisuala Inklusioa www.anayaharitza.es webgunean Ebaluazioa www.anayaharitza.es webgunean Programazioa eta proiektuaren gakoak LOMLOEtik Mundua helburura.............................................................................................. 17 • DBHko irteera-profila – Irteera-profila eta Mundua helburu proiektuaren gako pedagogikoak – Irteera-profila eta arloaren konpetentzia espezifikoak • Zikloaren oinarrizko ezagutzak • Inklusioa Mundua helburu proiektuan Unitateak....................................................................................................................................... 27 • Trebetasunak (komunak, geografikoak eta historikoak) • 1. unitatea. Lur planeta • 2. unitatea. Lurraren inguru fisikoa. Oinarrizko osagaiak • 3. unitatea. Lurraren inguru fisikoa. Kontinenteak • 4. unitatea. Klima eta eremu bioklimatikoak • 5. unitatea. Lurraren multzo bioklimatiko handiak • 6. unitatea. Espainiako eta EAEko ingurune fisikoa eta bioklimak • 7. unitatea. Historiaurrea • 8. unitatea. Mesopotamia • 9. unitatea. Egipto • 10. unitatea. Grezia • 11. unitatea. Erroma • 12. unitatea. Espainia eta Euskal Herria Antzinaroan

MUNDUA HELBURU proiektuaren gakoak

Konpetentzietan oinarritua Mundua helburu proiektuak konpetentziak pixkanaka eta modu integratzailean lortzea planteatzen du. Proiektua garatuz, ikasleak eguneroko errealitateko egoeretan moldatzen ikasteko gaitasuna lortuko du.

Ikaskuntza-egoerak

Zer da Mundua helburu? Mundua helburu proiektuaren xedea ikasgeletan sarritan egiten den galdera honi erantzutea da:

Zertarako balio du ikasitakoak? Ikaskuntza-egoeren eta ariketa konpetentzialen bidez, bizitzarako ikaskuntza eskuratuko dute ikasleek, baita XXI. mendeko gizartearen erronka nagusiei (jasangarritasuna, inklusioa eta digitalizazioa) aurre egiteko tresnak ere. Hitz gutxitan esanda, Mundua helburu proiektua

konpetentzietan oinarritua, konprometitua, diziplinartekoa da, eta metodologia aktiboak eta konpetentzia digitala indartzen ditu.

GJHetan oinarritutako ikaskuntza-egoeren bidez, arazo-egoerak planteatzen dira; arazo horiek konpontzeko, ikasleek hausnarketa eraldatzailea egingo dute, unitateetan zehar eskuratutako ezagutzak aplikatuz.

Konpetentzietan oinarritutako ariketak Ariketa horien helburua ikasleek konpetentziak eskuratzea da. Ezagutzak hainbat testuingurutan aplikatzea sustatzen dute, analisiaren, arrazoiketaren, esperimentazioaren, argumentazioaren edo interpre–tazioaren bidez. Ikasleak eguneroko erabaki-hartzeetarako prestatzen dituzten ariketak, hain zuzen ere.

Konpetentzien araberako ebaluazioak Irteera-profilaren eskuratze maila ebaluatzeko eta ikaskuntza-prozesuari buruz hausnartzeko diseinatutako ebaluazioak.

Konprometitua

Inklusiboa

Ikasleek eginkizun aktiboa dute proiektuan, eta eginkizun hori ez da arlo akademikora mugatzen. Izan ere, beren familia-, gizarte-, kultura- eta natura-ingurua eraldatzeko lagungarriak diren proposamenetan inplikatuko dira, arlo guztietan jasangarriagoa eta konprometituagoa den mundua lortzeko.

Mundua helburu proiektua hezkuntza inklusiboaren printzipioekin konprometituta sortu da, baita ikasle guztientzat ikaskuntzabaldintza hobeak sortzearekin ere. Horretarako, proiektuak honako hauek ditu:

Garapen Jasangarrirako Helburuak

Ikaskuntzarako Diseinu Unibertsalari buruzko jarraibideetan oinarrituz, proiektuak informazio guztia eskaintzen die irakasleei, ekintzarako, adierazpenerako, irudikapenerako eta inplikaziorako aukerei dagokienez.

Ikaskuntza-egoerak eta beste ariketa batzuk GJH batekin lotuta daude; horien helburua hau da: ikasleek kontzientzia hartzea eta gogoeta egitea, beren ohiturak, jarrerak eta jokabideak aldatzeko.

Orientazio akademikoa eta lanbide-orientazioa Bokazioak pizteko edo detektatzeko, eta ikasleei heziketa- eta lanbide-ibilbidea erabakitzen laguntzeko, bakoitzaren trebetasunak eta interesak kontuan hartuz.

IDU jarraibideak

Inklusiorako baliabideak Mundua helburu mota askotako baliabideak jartzen ditu irakaslearen eskura: bideoak, audioak, baliabideak, antolatzaile grafikoak, ariketa interaktiboak…

Funtsezkoena Proiektuaren baliabide inklusibo honek oinarrizko ikaskuntzaezagutzak identifikatzen ditu, ikasle guztiek irteera-profila eskuratu dezaten eta irakasleak erritmoa eta sakontasuna egokitu ditzan.

Metodologia aktiboak Mundua helburu proiektuak talde-lana eta espiritu kritikoa sustatzen dituzten metodoak, teknikak eta estrategiak proposatzen ditu. Lan egiteko modu horrek bizitza errealeko egoeretarako prestatzen ditu ikasleak. Aipatzekoak dira lankidetzako ikaskuntza, hezkuntza emozionala, pentsamenduaren garapena, ekintzailetzaren kultura eta hizkuntza-plana.

Diziplinartekoa Mundua helburu diziplinarteko proiektua da berez; izan ere: – Atazak eta proiektu txikiak ditu, zenbait arlotan eskuraturiko ikaskuntzak erabiltzeko; hori askotariko testuingurutan modu integratuan aplikatzea sustatzen du. – Arlokako lan-proposamenak ditu Arlo Zientifiko Teknikorako eta Arlo Soziolinguistikorako.

Proiektu digitala IKT-plana eta proiektu digital berria ditu Mundua helburu proiekt u a k . Ko n p e te n t z i a d i g i t a l a k lantzeko eta eskuratzeko beren-beregi diseinatutako liburu digitalak ditu.

Bigarren Hezkuntzarako materialak

Proposamen didaktikoa Proposamen didaktiko bat ikaslearen liburu bakoitzeko. Honako hauek ditu: ariketen soluzioak, metodologia-orientabideak, metodo-logia aktiboak aplikatzeko iradokizunak, etab.

Zer da Mundua helburu? MUNDUA HELBURU proiektuaren xedea ikasgeletan sarritan egiten den galdera honi erantzutea da: zertarako balio du ikasitakoak? Ikaskuntza-egoeren eta ariketa konpetentzialen bidez, bizitzarako ikaskuntza eskuratuko dute ikasleek, baita XXI. mendeko gizartearen erronka nagusiei (jasangarritasuna, inklusioa eta digitalizazioa) aurre egiteko tresnak ere. Hitz gutxitan esanda, MUNDUA HELBURU proiektua konpetentziala, konprometitua eta diziplinartekoa da, eta metodologia aktiboak eta konpetentzia digitala indartzen ditu.

Ikaslearen liburua 4

Ikaslearen liburuan edukiak eta ariketak konpetentzien araberako metodologiari jarraituz aurkezten dira. Inklusioarekin eta Garapen Jasangarrirako Helburuekin dugun konpromisoari erantzuten diegu, modu berritzaile eta sortzaile batez. Horrela, ikasleek gero anitzagoa den gure gizartean aurrera egiteko beharko dituzten trebeziak eta gaitasunak eskuratuko dituzte.

Ekonomia eta

4.1 Jarduera

– Nekazar

gizartea

Gre ziar ren

lan bid eak

ekonomik oak

Giz arte -an

itza zen Greziako eta hango ekonomi ordoki urrie tan jarduten aren oinarria, tza nagusia k zerealak zuten. Lab , mahastia eta barazkia oran, olibond k ziren. oa, frutak Jabe han dien tald e txik nak. Jabe txikiek ozta i batenak ziren lur gehie-ozta lortz behar zute en zuten na, eta, bizitzeko edozein rioz, zorr gora ak egiten beheraren zituzten; ondoesklabo bihu beraz, zorr rtzeko arris engatik kua izate – Abeltza n zuten. intza egiten zute mendietan eta herrixken n; larreetan zaldiak hazt ahuntzak, ardiak, txerriak, en zituzten idiak eta . – Artisaut zan, zera mika, beir zituzten. a eta ehu Tailerreta nak lant n egiten askea edo zen zituzten, esklaboena eta esku erabiltze lan – Merkata n zen. ritza zen jarduera erabiltze garrantzitsue n zuten. na, eta diru Greziako bikainak a merkatariak ziren, Med itsas iterr zuten; Hela gizon aneo osoa n zehar deren koka bidaiatu zuten, Euro pen estr ategikoa pa, Asia eta baliatu Afrika arte an baitzego en.

Gizartea

tola ket a

ren piram

idea Atenasko

200

Betebeha rrak hartzen zuten Batzarrak egiten zituz Soldadutz tzen zituz ten eta eraba ara ten kiak har- beha joan r zuten Magistrat uen bote rea kontr Aberatsek Lurrak izan olatzen zuten zerga bat zitzaketen ordaintze jabetzan Lanbideet n zuten an lan egin gerrarako riak, itsas zeza keten gizonak, : merkata- Festa eskulangi k Herritar leak… ordaintze behartsue n zituz ten k dirua eginkizun jasot publikoeta netara joate n aritzeko zen zuten eta ikusk ko izuAtzerritar rak Merkataria k eta esku (metekoa langileak k): Festetara izan zitez 70 000 joaten uzten keen Zerb zieten itzu milita Ez zuten eskubide rrera joan beha politikorik r zuten Esklaboak Ez zuten : eskubider 125 000 ik

Herritarra k: 40 000

Aberatsak HERRITARR

AK Beha rtsua

E F

Erabili irud

iak

2 Hausnar tu

Esklaboak

A. Zapataria. B. Merkataria k. C. Nekazaria k. D. Arrain-sal tzailea. E. Zeram ika-egilea k. F. Meatzaria .

Emakumea k

HERRITAR

EZ ZIREN

Atzerritarr ak

Greziako gizar nomia eskla tean esklaboak zeuden; boek egind hau da, zegoen. ako esku lanean oinar ekorituta

Emakum

e izatea

Estatuaren tzat edo ugazaben tzat behar zuten lan egin

Gurpil logiko

erantzun baino lehe gizartearen n. Grezian, posizioak, zer-nolako sexuak, aska ekonomi koak? eragina zuen tasunak, jatorriak 3 Zer jard eta aberast uera egit asun en zituzten 4 Irakurri ema emakum eek? kumeen irudi ekin bate Errefusa ra datozen tu bazterk testuak. Zer eria dakarte iritzi duzu n jarrerak 5 Azaldu zuk? zer ezberdin tasun zeud meen arte en antzinak an eskubide o Grezian sun horiek politikoei gizon eta dagokienez. daude gau emakur egun ere? Zure uste z, ezberdin taGaraiko pert sonaien iritzi

ak «Emakume ari gehia go zaio ate atzean egot komeni begiratzea ea, baino; gizon atetik ez da gom entzat geratzea» endagarria etxea n .

EGIN AUR

RERA KON

Erabili test

Jenofonte (K.a. 431-3 54), Greziako historialaria , militarra eta filoso foa.

PETENTZIET AN

uak eta irud

iak

1 Goiko irud ien eta test uaren nako greziarre

laguntza z, egin antz n zerrend iAdierazi a. zer jarduera ekonomi tzen den koren barr lanbide bak uan saroitza. n lanbidee

ORIA A ETA HIST

KO LIZE

DAUKA

Eskubide rnuan parte

e-banaket

PROIEKTU DIGITALA

gitura

Hiriko gobe

4.2 Gizart

a Polis bak oitzean, pertsona banatzen k bi giza ziren: herr rte-kategori itarrak eta atan – Herritar herritar ez rek bakarrik zirenak. har zeza politikoan, keten part aberatsak e bizitza hartu gab zein txiro e. Zergak ak ziren kontuan ordaintzera bitzua ema eta armada tera beh artuta zeud n zereta ama (edo biet en. Talde ako bat) hori aita zuten gizo polis horr nezko aske etan jaiot ek osatzen akoa – Herritar zuten. ez zirenek, ostera, ezin tikoan part zuten bizib erik hartu. ide poliTalde hart • Atzerrita akoak ziren rrak (me : tekoak). eskulang Merkataritza intzan ziha n rdut edo ez baitziet en pertsona en lurren askeak ziren jabe izate , • Esklabo n uzten. ak, gerrako presoak edo zituzten pert zorrak kitat sonak; oro zen ez harrobietan har, landan, meatzeetan edo etxe barruko zuten lan. eta zereginetan egiten • Emakum eak. Ez zute n eskubide kume aske politikorik, ak nahiz emaesklaboak hartu gab e. ziren kon tuan

U 10 gizarte-e

Biztanleak

«Inor ez litzateke emakume ausartuko ezkondua lekuan festa k dauden k egiten: ezkondue emakume k oturuntzet ez dute senarren an parte eta ez da hartzen, zilegitzat jotzen familiakoak ez bazkaltzea, diren pertsonek in are gutxiago tsona hori periritsi berri a bada». Iseo (K.a. 420-3 Grezi

GEOG RAFI

49), ako hizlar ia

201

DEMOKRAZIAREN JATORRIAREN BILA

Liburuek trebatzeko eta hausnartzeko hainbat ariketa dituzte.

1. hiruh ilekoa

DBH

Ikerketa honen bidez, ikusiko duzu gure erakunde demokratikoen eta gu rako beste zenbait alderdiren jatorria zibilizazio greko-latindarra dela. Z hori Grezian sortu zen, eta greziar polisek Mediterraneo itsasoan egindak zazioen bidez hedatu zen. Alejandro Magnorekin, greziar kultura, Medite gain, Egiptotik eta Ekialde Hurbiletik ere hedatu zen. Aldi berean, Kristo viii. mendean, Italiako penintsulan Erroma hiriak garrantzia hartu zuen, eragina Italia osoan zabaldu zuen, konkista militarrak baliatuz. Eta, hala, b hasi ziren greziarrekin eta kartagotarrekin Mediterraneoa kontrolatzeko. E ondorengo I. mendearen hasieran lortu zuen: Erromatar Inperioaren sorre

Zibilizazio horietako bakoitzak bere ekarpena egin zuen kultura greko-la deritzona osatzeko. Hasi hirien eta ibaien izenetatik, eta buka kontzeptue mokrazia, hiritartasun politikoa, etab.

hir uh ile ko a

Ikerketa, talde-lana eta teknologia berrien erabilera ezinbesteko tresna dira historiako detektibe bihurtuko zaituen ikerketa hau egiteko.

Zereginak lotura estua du garapen jasangarrirako helburu hauekin: 5., 8., 1 eta 17. GJH.

G E O G R A F IA R IA E TA H IS T O

IKASKUNTZA-SEKUENTZIA

-Delgado

, M. C. Muñoz

Aurretiko ezagutzak aktibatuko ditugu

DBH

he M un lbu dua ru

M. Burgos

10. unitatea

Taldea antolatu eta zereginak banatuko ditugu

Informazio b antolatu egin kontzeptu-map

11. unitatea 12. unitatea

190

Proiektu digitala Proiektu honek ikastuteko eduki guztiak eskaintzen dizkizu, bai liburu digitalaren bidez, bai era askotako jardueren bidez. Ikasteko beste modu bat ezagutuko duzu, erraza, intuitiboa eta edozein platforma eta gailurekin bateragarria.

Itzala uzten duten erronketan, izaera eraldatzailea duen ikaskuntzaegoera bat aurkezten da, ikasleek hausnartu dezaten.

BERRIKUSI ZURE KONPET ENTZIA

Espazio digitalean landu ditugun konpetentziak proban jartzeko, zenbait proposatzen dizkizueg jarduera u, eta baliabide-bankuan daudenak ere erantsi tuzue. Baliagarriak izango beharko dizaizkizu berrikusteko, gogoratzeko... Autoebaluazio-fitxa hauen bidez, garatu behar dituzun konpeten tan lortu dituzun ikus tziak zer mailadezakezu.

PORTFOLIOA

Konpetentzia

Deskribatzailea Gertaerak, pentsamenduak edo sentimenduak adieraztea, ahoz edo idatziz.

BIZIKIDETZA HOBETZ

EA Hizkuntzakomunikazioa

Utzi zuen aztarna Mundu klasikoari buruzko lana bukatzen dugunea n, gaia ixteko jarduera go dugu. Ikasleek post-itet bat eginan idatziko dituzte bloke dako ideiak eta arbelean honetako unitateetan emanidatziko dituzte. Horrez gain, unitatea lantzean Garapen Jasangar rirako Helburuak lortzeko ekarpen egin dugun jarriko dugu. Auziei zer modu kolektiboan heltzeare azpimarratuko dugu, n garrantzia eta taldean lan egiteak dakartzan alderdi positiboa ziko ditugu. k adiera-

ERRONKA

lankidetzan eta errespetuz jardunda.

• Informazioa zenbait iturritatik lortu, aukeratu eta egiaztatzen, eta

haren fidagarritasuna baloratzen, ez hedatzeko fake newsik edo albiste faltsurik.

buruari galderak eginez eta hipotesiak egiaztatuz, esperimentazioaren eta ikerketaren bidez, eta gertatzen dena azaltzen, jarrera kritikoz.

tu eta ikasitakoa finkatuko dugu, gure materialak sortzeko aukera ematen diguten programak erabiliz.

• Inguratzen gaituen mundua modu kritikoan aztertzen.

na kultura, erlijio eta abar desberdinen emaitza dela.

• Askotariko ikus-entzunezko teknikak ezagutzen, aukeratzen eta erabiltzen, in-

terpretazioaren bitartez produktuak sortzeko, norberaren, gizartearen eta ekonomiaren garapenerako aukerak identifikatuz, sormena zainduz eta gainerakoak errespetatuz.

Antzinako Grezian ez zen oso ohikoa emakumeok inguru akademikoetan ibiltzea; hala ere, Pitagorasen eskolan gizonak eta emakumeak ibili gara; izan ere, Themistoklea, Damo eta beste emakume pentsalari batzuk ere ibili dira han. Nire ideiak greziar zibilizazioan garatu ditut. Zibilizazio horrek ekarpen garrantzitsuak egin ditu filosofian, artean eta zientzian; hori dela eta, Mendebaldeko pentsamenduaren sorlekutzat hartzen da. Politika

Proiektua garatuko dugu

Lana ezagutzera emango dugu

Gogoratu, hausnartu, jarri proban zure konpetentziak

Egin ebaluazioa

Ikertu urrezko proportzioari eta zenbakiak Pitagorasen eskolako kideentzat duen esanahiari buruz.

2 Badakizu zer esan nahi duen demokrazia hitzak. Azaldu esanahia gaur egungo demokraziari buruz dakizuna kontuan hartuz.

Uste dut ataza honetan erabilitako ahozko eta idatzizko adierazpena hobetu dezakedala. Adierazitakoa eremu pertsonalean geratu da

Aurkitu ditut behar nituen informazio-iturriak

Ongi antolatu dut nire denbora, eta

epeak bete ditut AURRETIKO EZAGUTZAK AKTIBATUKO DITUGU

K.a. 336

K.a. 30

ARO HELENISTIKOA

Ongi antolatu dut nire denbora, baina ez ditut epeak bete

Ez dut lortu denbora ongi antolatzea

1.2 Talde-lanaren Onargar garrantzia riahari buaztertu Hobetze eta ko ruzko gogoeta egingo dugu. moduko a

Oso ona

Ez dut lortu behar nuen informazio guztia aurkitzea

antolatzeko beste modu batzuk ere eskaini ditugu, hala nola demokrazia.

Greziar zibilizazioak ondare artistiko handia utzi digu. Aipatu ezagutzen dituzun antzinako Greziako monumentuak.

Ongi egin dut aurkezpena

Egin dut aurkezpena, baina ez nik nahi bezain ongi

Greziarrok kultura bera dugu, hizkuntza bera ere bai, 258 eta modu berean gurtzen ditugu jainkoak eta jainkosak. Guretzat eraikin garrantzitsuena tenplua da. Nire zibilizazioa hobeto ulertzeko, hau ezagutuko duzu:

• Lurraldea eta bilakaera historikoa. • Politikaren, ekonomiaren eta gizartearen keta.

•

Eguneroko bizimoduaren ezaugarriak, erlijioa eta kultura. Greziako artea: nolako eraikinak eta hiriak egin zituzten. Eskulturaren eta zeramikaren bilakaera.

Egiaztatu. Resol les qüestions plantejades en cada un dels apartats de la pàgina de la dreta. Per a això, pots consultar la informació continguda en la unitat.

4 Zer ekarpen egin zituen greziar zibilizazioak artean, zientzian eta teknologian?

3.1 Interneten eta testu-liburuan ikertuko dugu, hirien (polis) bilakaera historikoa, polisen antolamendu-ereduak eta gizarte-egitura, eta Azaldu zure balorazi pentsamendu filosofikoa. oa 3.2 Greziarren mundu-ikuskera ulertuko dugu: Mitologia vs Filosofia. 3.3 Kontzeptu batzuei buruz hausnartuko dugu: mundu klasikoa, polisak, hiritartasuna, demokrazia, mitologia. PROIEKTUA EGINGO DUGU.

antola-

•

Bikaina

Beste begirada bat Pitagorasen eskolakoak ez ezik, antzinako Grezian beste emakume aipagarri batzuk ere egon ziren, zientzian eta filosofian lan handia egin zutenak; adibidez, Aspasia Miletokoa. Bilatu emakume horri buruzko informazioa eta egin biografia labur bat.

Ez dut ongi egin aurkezpena

hau topatuko duzu.

Honelakoa izan da gure lana talde moduan:

Desegokia

INFORMAZIO BILATU ETA ANTOLATU EGINGO DUGU

Ez dut lortu behar nuen informazioa aurkitzea

Oso ongi egin dut niri zegokidan aurkezpenaren zatia

BERRIK Zer dakigu Greziaz eta Erromaz? USI TALDELANA Zer elkarreragin dago Iberiar penintsularekin? Nola daude antolatuta politikari eta gizarteari daanayahar itza.es webgune an talde-lana berrikust gokionez? eko jarduera

TALDEA ANTOLATU ETA ZEREGINAK BANATUKO DITUGU

duzu.

Informazio guztia arazorik gabe aurkitu dut

2.1 Lantaldeak egin eta lanak banatuko ditugu.

GALDERAK ETA ERANTZUNAK

Proiektua egingo dugu

ARO KLASIKOA

1. maila

Adierazitakoa pertsona hurbilenengana iritsi da.

Ez dut ulertu zer egin behar nuen

Nire denbora antolatzen jakin dut, ezarritako

1.1

K.a. 500

2. maila Nahiko harro nago ataza honetan erabilitako ahozko eta idatzizko adierazpenarekin.

an zuen lana ebaluatz eko jarduera hau topatuko

Ez dut oso ondo ulertu zer egin behar nuen

kronogramari jarraituz IKASKUNTZA-SEKUEN TZIA

Ondarea

Theano Krotonakoa naiz, antzinako Greziako matematikaria eta filosofoa. Zenbakien teoria ikasi dut, baita astronomia, fisika eta medikuntza ere, K.a. vi. mendean. Pitagorasen eskolako kidea izan naiz, eta nire lan ezagunenetako bat urrezko proportzioaren teoremari buruzkoa da.

• Kultura-ondarea historian zehar nolakoa izan den ikusten, jakinda haren aniztasu-

10., 11., 16.

ARO ARKAIKOA

THEANO CROTONE. Matematikaria eta filosofoa

• Ingurune digitala modu autonomoan erabiltzen. Horren bidez, ezagutzak eskura-

ak izango

K.a. 800

Adierazitakoa jende gehienari iritsi zaio.

…

Oso ondo ulertu dut zer egin behar nuen

Zer mendetan garatu zen antzinako greziar zibilizazioa? Antzinako beste zer zibilizazio egon ziren garai hartan? Identifikatu greziar zibilizazioaren historiako aldiak.

Grezia

• Planteamendu zientifikoak praktikan jartzen lan egiteko, nork bere

Adierazitako guztia Adierazitakoa elkarbizitzaren eta hezkuntzaberdintasunaren komunitate osoari alde erabiltzea. iritsi zaio.

Ulertu dut emandako zeregina

Denbora

• Komunikazioa, ahozkoa zein idatzizkoa, modu egokian lantzen,

3. maila Oso harro nago ataza honetan erabilitako ahozko eta idatzizko adierazpenarekin.

anayaharitza.es webgune

Identifikatu greziarren eremu geografikoa. Oraingo zer

ZABALDU ZUEN LANA

lurraldetan egon Egindako lana zabaltze ko eta ezagutarazteko zen greziar zibilizamodua ikastetxe da —halakorik baldin ko urtekaria izango badago—, edota saileko zioa? Zer ziren koloedo gelako bloga, txeko webgunea. edo/eta ikasteniak? Hemen dossier txiki bat aurkeztuko dugu, Pitagorasen eskola gela osoaren artean jardueratik ateratako egina, post-iten ondorioak biltzen dituena. Krotonan egon zen; Lan-prozesuan kezpenerako egindako ateratako argazkiak edo bideoak auraurkitu mapaeta baere sar ditzakeg u. tean.

ERRONKA GAUZATZEKO, HAU IKASIKO DUZU...

atindarra etan: de-

Gizartekonpetentzia

4. maila Uste dut ataza honetan erabilitako ahozko eta idatzizko adierazpena bikaina izan dela.

EBALUATU ZUEN LANA

Espazioa

Ba al dakizu demokraziak mundu greko-latindarrean duela sorrera? Historiako detektibe moduan, beste ikaskide detektibe batzuekin batera, puzzlearen piezak bilatu eta ahokatu behar dituzu, mundu klasikoaren ikuskera bat izateko, eta gure egungo errealitatean eta gure sistema politikoan duen funtsezko zeregina ulertzeko. Beharrezkoa da gauzak antolatzea: denboran, ardatz kronologiko bat erabiliz, eta ideia nagusiak, kontzeptu-mapa baten bidez, gure ikerketaren emaitzaren buruhausgarria antolatzeko. Ikerketa amaitutakoan, aurkeztu emaitzak.

ure kultuZibilizazio ko kolonierraneoaz o aurreko eta bere borrokak Eta Kristo era da.

bilatu eta ngo dugu: pa/eskema

Unitate bakoitzaren amaierako orrialdeek ikasitakoa indartzeko eta sakontzeko proposamenak dituzte, baita hausnaketa egiteko ere.

Honelakoa izan da gure banako lana:

Denok eman ditugu ideiak, proiektua garatzeko

Gure taldelana besteei zabaldu diegu

Elkarlanean jardun dugu proiektuan

Taldean lan egitea gustatu zaigu

259

4.1 Grezia klasikoaren ardatz kronologiko bat eta mapa bat egingo dugu. Hartan, kolonizazioak eta hedapen helenistikoa ere sartu beharko dira. PROIEKTUA GARATUKO DUGU. 5.2 Ikasitakoa sintetizatuko dugu, zenbait diapositibatan

+ jakiteko, anayaharitza.es

192

191

193

Proiektu digitala

Interaktiboa

Ikasturteko eduki guztiak barne hartzen dituen proiektu digitala, eta edozein plataforma eta gailutara egokitzen dena. Moldakorra

Askotariko baliabideak ditu; adibidez, bideoak, animazioak, gamifikazioa, autoebaluazioko ariketak, zuzentzeko moduko ariketa interaktiboak… Paperezko liburuaren erreprodukzioa baino askoz ere gehiago da.

Trazagarria

Hainbat ikuspegi eta premiatara egokitzeko modukoa: paperezko liburua osatzen dutenentzat eta ikasgela guztiz digitaletarako.

Ikuskatu egin ahal izango duzu proposaturiko ariketak nola egiten dituzun eta zer emaitza lortzen duzun.

Inklusiboa Konpetentzietan oinarritua

Inguruak ikaskuntza pertsonalizatzea errazten du, atazak ikasleen premietara egokituz.

Pedagogia-balio handiko multimediaelementuak, konpetentzia digitalak errazago eskuratzeko.

Nolakoa da Edudynamic? Intuitiboa.

Zuk eta ikasleek erraz erabiltze-

ko modukoa.

Deskargagarria.

Aukera ematen du Interneteko konexiorik gabe lan egiteko eta gailu batean baino gehiagotan deskargatzeko.

Gailu anitzekoa.

Edozein gailu motatan (ordenagailuan, tabletan, smarphonean…) egokitzen eta ikuskatzen da, pantailaren edozein tamaina eta bereizmenetan.

Sinkronizagarria.

Erabiltzaileak egiten dituen aldaketak berez sinkronizatzen dira, lan egiteko erabilitako edozein gailu konektatzean.

Unibertsala.

Kontinenteen mapa fisikoa (II). Amerika

2.1 Kontinentearen erliebea

100%

Amerik

Oinarrizko datuak

Amerika da, Asiaren ostean, Lurreko bigarren kontinente handiena. 42 960 000 km2-ko azalera du; hau da, lurrazalaren % 28,70. Amerika kontinentea Ozeano Glazial Artikoaren, Glazial Antartikoaren, Atlantikoaren eta Barearen artean dago. Asiatik banatuta dago Bering itsasartearen bidez. Bi azpikontinentetan banatuta dago: Ipar Amerika eta Hego Amerika. Erdialdeko Amerikako istmoek eta Antilletako uhartediek elkartzen dituzte biak.

– Amerikaren erliebea iparraldetik hegoaldera doa. Ordokiak dira nagusi erdiguneko

eskualdeetan, eta hainbat ibai handi igarotzen dira handik: Ordoki Handiak, Amazonas, Argentinako Panpa. Ekialdean, mendiguneak (higaduraren ondorioz higatutako erliebe zaharrak) dira nagusi: Ezkutu kanadiarra, Guyanak eta Appalacheak. Mendikateek ia etenik gabeko lerrokadura osatzen dute iparraldetik hegoaldera, 12 000 km-tik gorako azaleran: Mendi Harritsuak eta Andeak. – Uharte garrantzitsuenak hauek dira: Groenlandia, Victoria, Baffin, Ternua, Aleutiarrak, Antillak eta Suaren Lurraldea. – Ipar Amerikako kostak hainbat penintsula hartzen ditu (Alaska, Labrador, Eskozia Berria, Kalifornia eta Yucatan), baita golko sakonak ere (Hudsoneko badia eta Mexikoko golkoa). Hego Amerikako kostak lerrozuzenagoak dira. Horien artean, hainbat lurmutur nabarmendu behar dira (San Roque eta Hornos).

9:45 AM

Bateragarria da ikastetxeetan gehien erabiltzen diren sistema eragileekin, ikaskuntzako inguru birtualekin (IIB) eta hezkuntza-plataformekin (LMS).

2.2 Urak. Itsasoak, aintzirak eta ibaiak

ºI

Batez besteko altitudea: 655 m Gailur altuena: Aconcagua (6 960 m) Lurreko ibai emaritsuena eta luzeena: Amazonas (7 062 km) Aintzira garrantzitsuena: Superior

40º

A le

u tiar

(84 131 km2)

30º I

EGIN AURRERA KONPETENTZ IETAN Interpretatu mapak

Kantze r tropik

1 Zer elementu geografikok bana-

20º I

tzen du Amerika Asiatik?

2 Maparen eskala erabiliz, neurtu Bering itsasartearen eta Hornos lurmuturraren artean dagoen distantzia.

10º I

Erabili mapak

Amerikako itsaso nagusiak hauek dira: Labrador, iparraldean, eta Karibe, erdialdean. Aintzirak ugariagoak dira Ipar Amerikan; han daude Aintzira Handiak (Superior, Michigan, Huron, Erie eta Ontario). Hego Amerikan, Maracaibo eta Titikaka nabarmentzen dira. Amerikako ibaiak luzeak eta emaritsuak dira. Ipar Amerikan, Yukon, Mackenzie, San Laurendi, Mississippi, Missouri eta Rio Grande nabarmentzen dira. Hego Amerikan, aldiz, kontinenteko luzeena den Amazonas (7 062 km), Orinoko eta Paraná dira nagusi.

3 Aurkitu Amerikako mapa fisiko

0º

Ekuatorea

mutuan testuan aipatzen diren erliebearen unitateak, itsasoak eta ibaiak.

10º H

4 Idatzi koadernoan Amerikako lau gailur altuenen izenak. Esan zer mendikatetan eta herrialdetan dauden.

Ipar Amerikako erliebearen M-E profila

20º H o tropikoa Kaprikorni

Altitudea (m)

Colorado ibaia

500

1000

1500

2000

2500

APPALACHE MENDIAK Mitchell mendia 2037

3000

Ibaia

3500

3945 Distantzia (km)

Aintzira Gailurra

Ekialdeko kostaldea

Ellen mendia 3501

30º H

Wilson mendia 4343

Ozeano Atlantikoa

Ozeano Barea

2000 1000

Mendebaldeko kostaldea

iPad

3000

MENDI HARRITSUAK Mississippi ibaia

SIERRA NEVADA

White Mountain 4341

Arkansas ibaia

5000 4000

500 16

1000 0º O

Eta ikasle entzat?

Zer eskaintzen dizu?

Edudynamic delakoak hezkuntza-ingurune digitalerako propio disei-natutako formatua du. Ahalmen teknologiko guztia baliatzen du eta edozein gailurekin batera-garria da. Ikaslearen liburuko eduki teoriko eta praktiko guztien edizio espezifikoak egin dira, bertsio interaktibo eta dinamikoa lortzeko. Gainera, maila ba-koitzeko curriculum-edukia ez ezik, askotariko multimedia baliabideak ere badaude, baita bideoak, gamifikazioa... ere.

100%

Baliabideak Metodologia aktiboak (teknikak eta estrategiak) eta baliabideak: • Trebatzeko: ariketa interaktiboak. 9:45 AM

• Ikasteko: laburpenak, eskemak... • Sakontzeko: audioak, bideoak...

iPad

• Ebaluatzeko: autoebaluazioa, portfolioa...

100%

Inklusioa eta aniztasuna kontuan hartzea • Funtsezkoena. • Curriculuma egokitzeko fitxak.

iPad

9:45 AM

• Indartzeko eta sakontzeko fitxak.

Ebaluazioa

100%

• Unitate guztien ebaluazioa. • Konpetentzien araberako ebaluazioak. •E baluatzeko, autoebaluatzeko eta koebaluatzeko tresnak.

iPad

9:45 AM

• Irakaslearen jarduna ebaluatzeko tresnak.

0º

70 ºI

0º

100º

ºM

20º M

100%

80º

80º M

80º

ºI

ºM

ºM 160 140º Z E T AN Ellesmere IK O Elisabet OA Erreginaren uharteak

180º M

artea

kako mapa fisikoa

it sa

ia k

m en d

era

nu Ll a

F l o r id

Karibe itsasoa

Guajirako Venezuelako penintsula golkoa Bolivar 5 007 oko Ori n

iPad

ap aj os

r na iba

Aragu X i n u g ai

Geral de SG a noiás ml. Fran ci

ni go ta

40º

B. Gizarteak eta lurraldeak • Geografiari buruzko ezagutza eraikitzeko ikerketa-metodoak. Pentsamendu geografikoaren metodologiak. C. Konpromiso zibikoa • Genero-berdintasuna. Adierazpen eta jokabide ez-sexistak. • Ingurumen-kontzientzia. Izaki bizidunak eta planeta errespetatzea, babestea eta zaintzea.

• Urak. Itsasoak, aintzirak eta ibaiak

2. Kontinenteen mapa fisikoa (II). Amerika • Kontinentearen erliebea • Urak. Itsasoak, aintzirak eta ibaiak

3. Kontinenteen mapa fisikoa (III). Afrika • Kontinentearen erliebea • Urak. Itsasoak, aintzirak eta ibaiak

4. Kontinenteen mapa fisikoa (IV). Europa • Kontinentearen erliebea • Urak. Itsasoak, aintzirak eta ibaiak

5. Kontinenteen mapa fisikoa (V). Antartika eta Ozeania H

• Antartika. Kontinentearen erliebea • Urak

50º M

30º H

• Informazioaren teknologiak. Gailuak, aplikazio informatikoak eta plataforma digitalak maneiatzea eta erabiltzea. Informazioa bilatzea, tratatzea eta ezagutza lantzea. Komunikazio-sareak segurtasunez erabiltzea.

1. Kontinenteen mapa fisikoa (I). Asia • Kontinentearen erliebea

60º M

rm l.

Chaco

Atakama basamo rtua

Gran

m Ko

ira

ZER IKASIKO DUGU? Hasierako orrialdea • Fanny Bullock Workman. Geografo aitzindaria

70º M

20º H

Frío lurmuturra

Patos aintz

Bahía Grande badia asartea e s its alla Suaren Malvina M ag k lurraldea Hornos lurmuturra

10º H

LEHEN ZIKLOKO OINARRIZKO EZAGUTZAK A. Egungo munduaren erronkak • Espazioaren kokapena: espazioaren irudikapena, orientazioa eta eskalak. Baliabide digitalak erabiltzea eta mapak, eskemak, irudiak eta irudikapen grafikoak interpretatzea eta egitea. Informazio Geografikoaren Teknologiak (IGT).

80º M

o sc

90º M

Brasilgo goi-ordokia

3. Paisaiaren elementuak identifikatzea eta aztertzea.

San Roque lurmuturra

P a Borboremak goi-ordokiao

ná Grande p ra Es

100º M

i ua ug Ur

Co Rio de lor Plata la estuario Neado a gr Badia Zuria San Matia s Valdés peningolkoa tsula San Jorge Tres Puntagolkoa s lurmut urra

110º M

i a

120º M

OZEANO ANT ARTIKOA

130º M

e rd a n ndileoba p rro a a

Chonos uhartedia

ná

2000 km 140º

Chiloé uhartea

OZ EA N

1500 150º M

6000 5000 4000 3000 2000 1000 500 200 0 -100

140º O

yo ma lco S ala d o Pi

d e

dokia Goi-or

150º O

zonas Ama

Mato Grossok goi-ordokia o

Angamos lurmuturra

Altitudea

Amazonasen estuarioa

Marajó uhartea

Tocantins

a M Mamoré

Aconcagua 6960

Orange lurmuturra

A AZONASEN ARRO

rus Pu

ali Ucay

Huascarán 6 718

de ir a

Guayaquilgo golkoa

Pariñas lurmuturra

B ran co

Caqu N egro etá Japur Chimborazo Putumay á o ón 6 310 M ar a AM

Ben i

Galapagoak

10º I

Orinokoren delta

Guyanako mendigunea

Juruena

Panamako golkoa

Paragu ai Pa

Panamako istmoa

B A R E A

1. Egungo gai garrantzitsuei buruzko informazioa bilatzea, hautatzea, lantzea eta antolatzea, eta, horretarako, iturri geografikoak kritikoki erabiltzea ezagutzak eskuratzeko, edukiak hainbat formatutan lantzeko eta adierazteko. 2. Gaur egun garrantzitsuak diren arazo geografikoei buruz ikertzea, argudiatzea eta produktu propioak lantzea, tokiko arazoetatik arazo globaletara, pentsamendu kritikoa garatzeko, desberdintasunak errespetatuko dituena eta norberaren nortasuna eraikitzen eta ondare komuna aberasten lagunduko duena.

20º I

Me n m de Er endba ld Ekiadial ika t ee k o a lde dek ko o m me endika tea ndi k atea Or in ord oko ok re ia n k

Moskitoen golkoa

O Z E A N O

30º I

9:45 AM

Fraser

Miss iss ipp i

I K O A N T L A AT

o go

Kosta ld

Bermudak

Floridako Cañaveral lurmuturra

Mexikoko penintsula te a sar Bahamak golkoa itsa ako

Antilla Orizaba Yucatán Kuba artxi 5610 penintsula pel Si ad Tehuantepeceko er r e ag ra istmoa Hondurasko o Ma Jamaika golkoa Hispaniola dr e Tehuantepeceko golkoa

A N

rniak

lifo

de ra an Si e r ldeko kia Madre okia M rd i-o erra o go Si ikok deko al Mex eb a nd lko Me

ojo

o ordokia ek

40º

ado

Col or

pi sip is de ial M

ada

HANDIAK

S a N ev

eg o

Lurraren ingurune fisikoa. Kontinenteak

ARLOKO KONPETENTZIA ESPEZIFIKOAK

E rd

K a t e a

Ur m e- j a u nd zien ika tea

I OK RD

S U I T R R H A

Rio Gr E

Corrientes lurmuturra H

ºN

stalde Ko ko

D I E N

Handia

San Lucas lurmuturra

a vi

Yuk ón

Slave

k dia en m

nzie Macke mendiak ie ar Li

Kalifornia Beherea penintsula

ºI

g in a so B ersa it I

as Be g its a Parry uharte rin t its ufo oo Be ar a s o r t Banks Melville ak ks B ndia lar a m en po Mc Galesko Devon ba affi enla lu Kin Yukon dia k ku dia n printzea Baf Gro Zir Kuskokwim6194 ley Victoria fin Alaska lurr Mack Melville ko en alde z penintsula a Ala Back Foxe sk Thelo arroa golkoako n Alexana d y o s n itsa Chidle Hud sar der uh Karlo te a lurmuturra Peace ta Err artedia Ungava Hudson ork o egina badia penintsula a ren hill Lab radsoa uhart sc urc itsa edia aba Ch Labrador Ath on els Van penintsula James Flattery couver badia lurmutur Laurentiar Albany ra goi-ordokia Columbi a Ternua San Misuri lko a ra go Lorentzo o Race lurmutur Blanco z golkoa C ab nt lurmutur Mi ot itsasa re Missouri rtea ss ra Mendoci Eskozia Lo goi-ordokia n no lurm e Berria pen. Sa uturra Arro ko Sable lurmuturra Plat t e Handi a or Cod lurmuturra do i ss Colorado kia ou Arka Long Island goi-ordokia ri nsas Ozark io h d i a a n n goi-ordokia a O C ac al Hatteras lurmuturra R pp Basamortu

pe las ni ka nt ko su la

uharteak

• Ozeania. Kontinentearen erliebea 40º M

30º M

20º M

50º

10º M

• Urak. Ozeaniako itsasoak, aintzirak eta ibaiak

Pertsonaiak: Fanny Bullock Workman

Programazioa, proposamen didaktikoa eta proiektuaren dokumentazioa Orientazio akademikoa eta lanbide-orientazioa. Lankidetzako ikaskuntza. Teknika: Egiaztatu. 7. GJH Konpromisoa. 7.2 eta 7.3 helburuak

• Mundua helburu proiektuaren gakoak.

Mapa interaktiboak: «Asiako erliebea» eta «Asiako hidrografia» Ariketa interaktibodun mapa interaktiboak: «Hidrografia eta Asiako Estatuak» eta «Erliebea eta Asiako Estatuak» Asiako mapa fisiko mutua eta mapa politiko mutua

Pentsamenduaren garapena. Teknika: Aztertu eta lotu.

• Proposamen Didaktikoa.

Lankidetzako ikaskuntza. Teknika: Taldeka interpretatu.

• Programazioa, Word eta pdf formatuetan.

Mapa interaktiboak: «Amerikako erliebea» eta «Amerikako hidrografia» Ariketa interaktibodun mapa interaktiboak: «Hidrografia eta Amerikako Estatuak» eta «Erliebea eta Amerikako Estatuak» Amerikako mapa fisiko mutua eta mapa politiko mutua

Mapa interaktiboak: «Afrikako erliebea» eta «Afrikako hidrografia» Ariketa interaktibodun mapa interaktiboak: «Hidrografia eta Afrikako Estatuak» eta «Erliebea eta Afrikako Estatuak» Afrikako mapa fisiko mutua eta mapa politiko mutua

Ekintzailetzaren kultura: Sormena eta sorkuntza.

Mapa interaktiboak: «Europako erliebea» eta «Europako hidrografia» Ariketa interaktibodun mapa interaktiboak: «Hidrografia eta Europako Estatuak» eta «Erliebea eta Europako Estatuak» Europako mapa fisiko mutua eta mapa politiko mutua Mapa interaktiboak: «Ozeaniako erliebea» eta «Antartikako erliebea» Ariketa interaktibodun mapa interaktiboak: «Erliebea eta Ozeaniako Estatuak» eta «Hidrografia eta Ozeaniako Estatuak» Ozeaniako mapa fisiko mutua eta mapa politiko mutua

Ekintzailetzaren kultura: Ekimena.

Baliabideak

Proiektuaren gakoekin lotutako baliabideak Ikasleek Mundua helburu proiektuaren gakoak eta metodologia aktiboak praktikatzeko behar duten informazio guztia. • GJH bideoak. •P entsamendua garatzeko eta lankidetzan aritzeko teknikei buruzko azalpenak. • Hizkuntza-planaren eta IKT-EIT planaren infografiak. •H ezkuntza emozionala lantzeko lanbide-orientazioari buruzko proposamenak.

100%

Baliabide digitalak, unitate en eta hezkuntza-helburuen arabera sailkatuta

9:45 AM

Ikasteko • Bideoak • Aurkezpenak

iPad

• Audioak

100%

Sakontzeko 9:45 AM

• Laburpenak • Eskemak

100%

iPad

• Eduki osagarriak

9:45 AM

Trebatzeko • Ariketak •E batzitako problema interaktiboak

100%

iPad

• Simulazioak

9:45 AM

Ebaluatzeko •T razagarriak diren ariketak eta proba interaktiboak, irakasleak ikasleen bilakaeraren jarraipena egin dezan.

iPad

•G omendatutako aplikazioak, proiektuaren IKT-IET planaren osagarri direnak.

Inklusioa eta aniztasuna kontuan hartzea

Funtsezkoena Oinarrizko ezagutzen bilduma, ikasleek ezarritako irteera-profila lor dezaten. Irakasleak lagungarri izango ditu, behar dituen erritmora eta sakontasunera egokitzeko eta metodologia aktiboak zuzen erabiltzeko.

iPad

9:45 AM

100%

iPad 9:45 AM 100%

Aniztasuna eta inklusioa lantzeko fitxen gordailua Lagungarriak izango dira: • Material indargarria izateko. • Ikasleei neurrira egindako arreta eskaintzeko. • Edukiak ikaskuntza-erritmo guztietara egokitzeko. •M ota askotako metodologia-estrategiak aukeratzeko eta aplikazeko. Hiru fitxa mota daude: - Curriculuma egokitzeko fitxak - Indartzeko fitxak - Sakontzeko fitxak

Curriculuma egokitzeko fitxak

Indartzeko fitxak

Hezkuntza-laguntzako berariazko premiak dituzten ikasleei laguntzeko fitxak dira:

Unitatean zehar ikasitako ezagutzak praktikatzea da helburua. Edukiak indartu behar dituzten baina hezkuntza-beharrizan berezirik ez duten ikasleei zuzenduta dago.

- Ikaskuntza-arazo berariazkoak dituzten ikasleak. - Hezkuntza-sisteman berandu hasitako ikasleak. -A rreta Faltaren Nahastea eta hiperaktibitatea duten ikasleak. - Autismoaren Espektroko Nahasmena duten ikasleak. -B aldintza bereziak edo eskola-historia berezia duten ikasleak. Fitxa hauek sortzeko, mota askotako metodologia-egokitzapenak egin dira. Horrela, curriculumean jasotako edukiak ikasle guzti-guztien eskura jartzen dira, eduki bat bera ere utzi gabe. Honako egokitzapenak egin dira: • Teoria-azalpen laburrak eta zehatzak. • Enuntziatu laburrak. • Enuntziatuetako aditzak nabarmentzen dira. •G aldera hobeto ulertzen laguntzeko hitzak nabarmentzen dira. • Lexiko erraza erabiltzen da. •E spazioak eta zuriuneak egokitzen dira, argitasunaren mesedetan.

Sakontzeko fitxak iPad

9:45 AM

100%

Fitxa hauetan, ikasleek hainbat ariketa izango dituzte, oinarrizko konpetentzietan sakontzeko. Ezagutzak eskuratu dituzten ikasleekin erabiltzeko aukera izango du irakasleak, edukietan gehiago sakondu dezaten.

iPad

9:45 AM

100%

Ebaluazioa

Aurretiaz diseinatutako ebaluazio-probak Aurrejakintzak eta ikasturtean zehar izandako bilakaera ebaluatzeko: • Ezagutzak ebaluatzeko proba. • Konpetentzien araberako ebaluazioa.

Hiruhileko bakoitzean: • E rronkarekin lotutako ebaluazio-tresnak eta portfolioaren autoebaluazioa. • Irteera-profilaren bilakaera ebaluatzeko konpetentzien araberako ebaluazioa.

iPad

9:45 AM

100%

iPad

9:45 AM

100%

Eta gainera... •P ortfolioa lantzeko gida bat. Ikasleei ikasturteko portoflioa prestatzen eta erabiltzen lagunduko dieten oinarrizko zenbait oharrekin. •E baluaziorako, autoebaluaziorako eta koebaluaziorako tresnen gordailua. Adituek diseinatutako errubrikak, ituak eta beste tresna batzuk, irakasleak ebaluazioa, autoebaluazioa eta koebaluazioa egiteko. •D okumentaziogunea. Errubrikak diseinatzeko orientabideak eta kanpo-ebaluazioen gordailua.

Programazioa, proposamen didaktikoa eta proiektuari buruzko dokumentuak

Mundua helburu proiektuaren gakoak •P roiektuan garatzen diren gakoei eta metodologia aktiboei buruzko dokumentazio zabala.

Proposamen didaktikoa • Proposamen didaktikoaren pdf-bertsioa.

Programazioak. Honako hauen Word- eta pdf-bertsioak: • Proposamen didaktikoa. • Programazioa unitateka. • Ebaluazio-erregistroak.

iPad

9:45 AM

100%

Lurraren ingurune fisikoa. Kontinenteak

ARLOKO KONPETENTZIA ESPEZIFIKOAK 1. Egungo gai garrantzitsuei buruzko informazioa bilatzea, hautatzea, lantzea eta antolatzea, eta, horretarako, iturri geografikoak kritikoki erabiltzea ezagutzak eskuratzeko, edukiak hainbat formatutan lantzeko eta adierazteko. 2. Gaur egun garrantzitsuak diren arazo geografikoei buruz ikertzea, argudiatzea eta produktu propioak lantzea, tokiko arazoetatik arazo globaletara, pentsamendu kritikoa garatzeko, desberdintasunak errespetatuko dituena eta norberaren nortasuna eraikitzen eta ondare komuna aberasten lagunduko duena. 3. Paisaiaren elementuak identifikatzea eta aztertzea.

LEHEN ZIKLOKO OINARRIZKO EZAGUTZAK

ZER IKASIKO DUGU?

A. Egungo munduaren erronkak • Espazioaren kokapena: espazioaren irudikapena, orientazioa eta eskalak. Baliabide digitalak erabiltzea eta mapak, eskemak, irudiak eta irudikapen grafikoak interpretatzea eta egitea. Informazio Geografikoaren Teknologiak (IGT).

Hasierako orrialdea

• Bioaniztasuna. Planetako ekosistemen dinamikak eta mehatxuak. Lurrazala aldatzeko moduak eta prozesuak. Natura-ondarearen aberastasuna eta balioa. Gizakiaren eragina ekosistemen aldaketan, iraganean eta gaur egun. Tokiko ingurunea eta ingurune globala zaintzea eta hobetzea. • Informazioaren teknologiak. Gailuak, aplikazio informatikoak eta plataforma digitalak maneiatzea eta erabiltzea. Informazioa bilatzea, tratatzea eta ezagutza lantzea. Komunikazio-sareak segurtasunez erabiltzea. B. Gizarteak eta lurraldeak • Geografiari buruzko ezagutza eraikitzeko ikerketa-metodoak. Pentsamendu geografikoaren metodologiak. C. Konpromiso zibikoa • Genero-berdintasuna. Adierazpen eta jokabide ez-sexistak. • Ingurumen-kontzientzia. Izaki bizidunak eta planeta errespetatzea, babestea eta zaintzea.

Pertsonaiak: Fanny Bullock Workman

• Fanny Bullock Workman. Geografo aitzindaria

1. Kontinenteen mapa fisikoa (I). Asia

• Kontinentearen erliebea • Urak. Itsasoak, aintzirak eta ibaiak

2. Kontinenteen mapa fisikoa (II). Amerika

• Kontinentearen erliebea • Urak. Itsasoak, aintzirak eta ibaiak

3. Kontinenteen mapa fisikoa (III). Afrika

• Kontinentearen erliebea • Urak. Itsasoak, aintzirak eta ibaiak

4. Kontinenteen mapa fisikoa (IV). Europa

• Kontinentearen erliebea • Urak. Itsasoak, aintzirak eta ibaiak

5. Kontinenteen mapa fisikoa (V). Antartika eta Ozeania

Mapa interaktiboak: «Ozeaniako erliebea» eta «Antartikako erliebea» Ariketa interaktibodun mapa interaktiboak: «Erliebea eta Ozeaniako Estatuak» eta «Hidrografia eta Ozeaniako Estatuak» Ozeaniako mapa fisiko mutua eta mapa politiko mutua

• Antartika. Kontinentearen erliebea • Urak • Ozeania. Kontinentearen erliebea • Urak. Ozeaniako itsasoak, aintzirak eta ibaiak

Aplikatu, hausnartu, balioetsi eta probatu zure konpetentziak

Librariuma, Pelikuteka, Arte Hiztegia, Efemerideak eta Kontzeptu-mapak «Egokitzapen» fitxak, «indartzeko» fitxak eta «sakontzeko» fitxak «Konpetentzien ebaluazioa» egiteko fitxak

Protagonistak

Hezkuntza Ministerioaren 157/2022 Errege Dekretuan oinarritua • Eusko Jaurlaritzaren eta Nafarroako Gobernuaren araudien zain. Ikusi konpetentzien eta oinarrizko jakintzen garapen osoa Proposamen Didaktiko honen 19., 20., 21., 22. eta 23. orrialdeetan.

Asiako mapa fisikoa uh.

er B e ia rr ik o

gel

W r an

Edukien antolaketak sekuentzia honi jarraitzen dio: ezaugarri orokorrak (hedadura, kokapena eta mugak), kontinentearen erliebea (azaleratutako lurren erliebea eta kostaldeko erliebea), urak (ibaiak, aintzirak, itsasoak eta ozeanoak), mapa fisikoa eta kontinenteko eremu baten profil topografikoa.

n i f t

ub an

zi be m

b m Za do an Ku

Teneré

f R i

10° H

Seychelleak

INDIAKO

OZEANOA

Delgado lurmuturra Komoreak

am ib

eko

Oti

Pemba Zanzibar

Kasai

Kwilu

go an Kw

iak

Li m

amortua

po po

as o b

S ave

e g ng Ora b e r ns ke

Dra 20° E

40° E

Maurizio Reunion Kaprikornio

20° H

tropikoa

50° E

0 40° E

30° E

500

30° H

1 000 50° E

4 000

4 Idatzi Afrikako bost gailur altuenen izenak. Esan zer mendikatetan eta herrialdetan dauden.

3 000

Sortu edukia

Interpretatu grafikoak

2 000

5 Begiratu arretaz profil topografikoari eta erantzun:

1 000

a) Zer norabidetan dago orientatuta? b) Zer erliebe menditsuk mugatzen dituzte eremu lauak?

HOGGAR MENDIGUNEA

Tahat 3 003

SAHARA

500

RIFT HARANA

1 500

60° E

Mitumba mendiak

TXADEN KUBETA

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

4500

5000

5500

6000

6500

2 000 km

7000 7260 Distantzia (km)

Brahmaputra ibaia

Saluen ibaia

Mekong ibaia

Yangzi ibaia

Huang He ibaia

Ganges ibaia

Itsaso Horia

Arabiako itsasoa

Huang He ibaiaren bokalea

Mumbai

9:45 AM

Ekintzailetzaren kultura 3. ariketaren bidez, ikasleen produkzio-dimentsioa sustatzen da, haien gaitasun sortzaile eta berritzaileak agerian ipinita.

Mozambikeko eta Etiopiako ordokiak. Mendiak; Hoggar mendigunea, Tibesti mendigunea eta Marra mendiak. Sakonuneak; Saharako basamortua, Nigerren arroa, Txaden eta Kongoren kubetak. Mendikateak; Atlas mendikatea eta Drakensberg mendiak. Uharteak: Madagaskar. Kostak; penintsulak (Somalia), golkoak (Gineako eta Benguelako golkoak) eta lurmuturrak (Cabo Verde, Esperantza Oneko lurmuturra eta Guardafui). Hona hemen ur bereizgarriak: ibaiak; Nilo, Niger, Kongo eta Zambezi. Aintzirak: Victoria eta Txad. Itsasoak; Mediterraneoa eta Itsaso Gorria. Ozeanoak: Ozeano Atlantikoa eta Indiako ozeanoa.

100º

80º

I 70º

120º

ti k

mendikateak eta Hoggar mendiguneak mugatzen dute. Txaden kubeta Hoggar mendigunearen eta Mitumba mendien artean dago.

Aurreko ataleko kontzeptu berberak jorratuko dira, erliebea eta hidrografia, baina Amerikakoak. Honako hauek bereiziko ditugu: ak

Greenwicheko meridianoa

goi-ordokiak

om en

Vo lga

ordokia

Azoveko itsasoa

Itsaso

Danubioren Behe ordokia

on D

Elbrus 5642

kon

unea

Beltza

Rodope mendiak

40°

itza

Tib

ro Eb

Balkanak Mar

Va r

Kubaneko estepa

Krimeako penintsula

ko vania

nub

Donetsken gainak

Dni eper

Dn ies ter

Transilvaniako goi-ordokia

aso

s do ak Pinendi m

Olinpo 2 917 Egeo

Ibaia

Ziklade uharteak

Altitudea (m) 4000 3000 2000 1000 500 200 0 -500

Aintzira Zipre

Gailurra

Kreta

Europaren eta Asiaren arteko berezko muga

20° E

250

500

750

• Kokapena, hedadura eta mugak. Berezitasun bat: Europa kontinenterik txikienetako bat da. • Kontinentearen erliebea. Hiru forma nagusik osatzen dute: ordokiek (esaterako, Europako

Altitudea (m)

4 Sailkatu Europako ibai nagusiak, zer ozeanotan itsasoratzen diren kontuan hartuta. Interpretatu grafikoak

5 Aztertu profil topografikoa.

5 000

A L P E A K

4 000

E U R O PA K O O R D O K I H A N D I A

PIRINIOAK 3 000

2 000

a) Zer norabidetan orientatuta dago? b) Zer mendikatetan daude gailurrik altuenak? c) Non itsasoratzen dira profilean agertzen diren ibaiak?

lia, Korsika, Sardinia, Madeira eta Azore uharteak.

1 000

KARPATOAK

Volga ibaia

Asiatik eta Afrikatik? tzen diren erliebearen unitateak, kostako gorabeherak, uharteak, itsasoak, aintzirak eta ibaiak. Erabili mapak

3 Aurkitu mapan eta esan zer herrialdetakoak diren Sizi-

URALAK

0 0

500

1 000

1 500

2 000

2 500

3 000

3 500

4 000

Epigrafea honela banatuta dago:

1 000 km

30° E

Europako erliebearen HM-IE profila

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN Interpretatu mapak

1 Zer elementu geografikok banatzen dute Europa 2 Aurkitu Europako mapa fisiko mutuan testuan aipa-

Atal honen azken helburua da Europako muga geografikoak, erliebea eta hidrografia ezagutzea. Azterlana osatzeko, irakasleen webguneko «Librarium» ataleko lanen bat irakur dezakegu.

itsasoa

Peloponeso penintsula

i t s a s o a

10° E

ts r i

0°

METODOLOGIA-IRADOKIZUNAK

0 10° M

Botnia ko g olk oa

Dnieperren Voliniako gainak Podoli ako g aina k

Sizilia

Oka-Doneko ordokia

Teide 3718 20° M

I 50°

V olg

Valdaiko muinoak

ikoa

Karpa t

Panonikoa Transillpeak A

na ria

rA lp Adriatiko eak

Balkanetako Italiar a penintsula

e o

B a lt

V is tul a

K Ordoki

Itsaso

T irrenia r penintsula itsa so a Itsaso Jonikoa

Malta

A Di

ak in ga

Errusiako

Poren ordokia

Bizkaiko golkoa

o Gar

Mont Blanc 4810 Genovako e n golkoa

M e d i t e r 3Etna r a323 n

k osku Mend eba -M lde o sk ko D vi en ol na d Erdialdeko m

ubi

Korsika Sardinia

ak di

Od er Su de te ak

tal k Me ndia me Boh o em Da ihanaiako n

Liongo K golkoa

ba El

n Rhi

Penino mendiak

Erdialdeko Mendigunea

Akitaniako ordokia

E nak Arde

Parisko arroa Loira Loiraren ha rana

Iberiar

Kontinenteen mapa fisikoa (IV). Europa

Tajo

Hego penintsula goi-lautada alquivir IKOA BET u ad Balearrak ATE DIK M E N Mulhacén 3481 Gibraltarko itsas art ea

ga One

80° E

70° E

en dia k

Ipa r Dv ina

Vicente

Kanariak

an m

Bretainiako penintsula

Kantauri itsasoa

Ipar Duergoi-lautada o Roca

San

Madeira uharteak

60° E

Tim

Itsaso Zuria

ko alti

Ta mes is la na Mantxako ka Se n

Kornualles penintsula

Finisterre lurmuturra

Azoreak

50° E

Kanin penintsula

Kola penintsula

golkoa

Öland

It s

Itsaso B

Britainia Handia

O Z E A N O

30°

40° E

Barents Kolguyev itsasoa

Ipar lurmuturra

Finlandiako Aintzira goi-ordokia

Finlandiako

Gotland

Jutland penintsula

40°

30° E

60°

20° E

70° N

Ipar itsasoa

10° E

Vesteralen uharteak Kebnekaise 2111 Lofoten uharteak

Glittertind 2470

Orkada uharteak / Orkadak

U ra l

0°

A R T I K O A

rtiko a

Norvegiako itsasoa

olar a

Shetland uharteak

r npiia G ra d ak men

Irlanda

Vo lga

10° M

O Z EA N O Zir kul up

Faroe uharteak

Britainiar uharteak

A T L A N T I K O A

4.2 Urak. Itsasoak, aintzirak eta ibaiak Europako kostetako itsasoak hauek dira: Barents, Baltikoa, Ipar itsasoa, Kantauri itsasoa, Mediterraneoa, Tirreniarra, Adriatikoa, Joniakoa, Egeo eta Beltza. Aintzirak oso ugariak dira: Onega, Ladoga, Peipus, Léman eta Konstantza. Ibaiak hemen itsasoratzen dira: Ozeano Glazial Artikoan (Petxora, Onega eta Ipar Dvina); Atlantikoan (Loira, Sena, Rhin, Elba, Oder eta Vistula) eta Mediterraneoan (Rodano eta Po); Itsaso Beltzean (Danubio, Dniester, Dnieper eta Don); eta Kaspiar itsasoan (Ural eta Volga, Europako luzeena, 3 501 km baititu).

20° M

Islandia

Hebrida uharteak / Hebridak

Volgako muinoak

30° M

Munduko aintzira gazi handiena: Kaspiar itsasoa

neurtu behar da 2 000 km adierazten duen eskalaren luzera, zentimetrotan. Gero, erregela berarekin Bering itsasartearen eta Hornos lurmuturraren arteko distantzia neurtuko dugu, eta

40° O

Batez besteko altitudea: 340 m Gailur altuena: Elbrus mendia (5 642 m) Ibai luzeena: Volga (3 531 km)

4.1 Kontinentearen erliebea Europak askotariko erliebea du: ordokiak, goi-ordokiak eta mendikate gazteak ditu. Ordokiak kontinentearen erdialdean daude; Europako Ordoki Handia da nagusi. Antzinako goi-ordokiak eta mendiguneak batez ere kontinentearen iparraldean eta erdialdean daude. Adibiderik esanguratsuenak Finlandiako eta Suediako goi-ordokiak dira, baita Eskandinaviako mendiak, Vosges, Frantziako Erdialdeko Mendigunea, Jura eta Uralak ere. Mendikate gazteak hegoaldean nagusitzen dira. Garrantzitsuenak hauek dira: Pirinioak, Alpeak, Apeninoak, Dinariar Alpeak, Karpatoak eta Kaukaso. Europan uharte ugari daude: Islandia, Irlanda eta Britainia Handia. Kostan askotariko lurmuturrak (Ipar lurmuturra, Fisterra, San Bizente), golkoak (Finlandia, Botnia, Bizkaia, Lion, Genova) eta penintsulak (Jutlandia, iberiarra, italikoa eta balkanikoa) daude.

a or tx Pe

1 Bering itsasarteak. 2 Ikasleek maparen eskala grafikoarekin lan egin behar dute. Lehenik eta behin, erregela batekin

Europako mapa fisikoa Oinarrizko datuak

Hego Amerikan, berriz, Guyanako mendigunea, Amazoniako arroa eta Andeetako mendikatea.

SOLUZIOAK

Kontinenteen mapa fisikoa (IV). Europa

50°

• Ipar Amerikan, nabarmentzekoak dira Appalacheak, Mendi Harritsuak eta Ordoki Handiak.

Europa da, hedadurari dagokionez, Lurraren bosgarren kontinentea. 10 498 000 km2 ditu; hau da, lurrazalaren % 7,01 besterik ez. Europa kontinentea Ozeano Glazial Artikoaren eta Ozeano Atlantikoaren artean eta Asia eta Afrika kontinenteen artean dago. Asiatik bereizita dago Ural mendien bidez, Kaspiar itsasoaren bidez, Kaukasoko mendikatearen eta Itsaso Beltzaren bidez, eta Afrikatik, Mediterraneo itsasoaren eta Gibraltarko itsasartearen bidez.

debaldean ditu; bi azpikontinentetan banatuta dago, Ipar Amerika eta Hego Amerika, eta Panamako istmoak elkartzen ditu biak; eta Amerikan dagoen uharterik handiena, Groenlandia, politikoki Danimarkarena da.

60°

• Ozeano Atlantikoaren eta Ozeano Barearen artean dago, lehena ekialdean eta bigarrena men-

10º M

Kasp

Vo sg es Oih Bel an tza

50º

40º

20º M

Yuk ón

30º M

Rodano

B ran co 40º M

Fraser

60º

Chaco

rm l. Ma

Gran

p an

50º M

Don ibaia

a ni ta

60º M

Danubio ibaia

70º M

Kenya mendia (5 199 m) Kenya mendiaren mendigunean (Kenya); Nelion (5 188 m), Kenya mendiaren mendigunean (Kenya); Mawenzi sumendia (5 149 m), Tanzanian; eta Stanley (5 109 m), Rwenzori mendietan (Kongoko Errepublika Demokratikoa eta Uganda).

5 a) Ipar-mendebaldetik hego-ekialderanzko orientazioa du. b) Eremu laua, hots, Sahara, Atlas

Dnieper ibaia

ia k

m en d e

era st

co ra

Miss issi pp i

Col o ra

Ekialdeko kostaldea

Ozeano Atlantikoa

Arkansas ibaia

San Jorge golkoa Tres Puntas lurmuturra

Bahía Grande badia sar itsa tea ae s Suaren Malvinak all lurraldea Hornos lurmuturra

M ag

80º M

90º M

100º M

110º M

120º M

Chonos uhartedia

O Z E A N O A N TA R T I K O A

130º M

30º H

2000 km 140º O

20º H

Frío lurmuturra

1500 150º M

San Roque lurmuturra

P a Borboremako goi-ordokia 10º H co

Patos aintzira

Rio de Co la lor Plata estuarioa Neado gr Badia Zuria San Matias golkoa Valdés penintsula

150º O

1000 0º O

i ua ug Ur

500 16

i a

Mississippi ibaia

Gailurra

Kordoba mendilerro

ná

3945 Distantzia (km)

Brasilgo goi-ordokia á Grande p an Es

OZ EA N

3500

Amazonasen estuarioa

Paragua i Pa r

Aconcagua 6 960

Chiloé uhartea

o ay om ilc S ala d o

Atakama basamortua

d e

Goi-ordokia

Mitchell mendia 2 037

3000

Orange lurmuturra

Mato Grossoko goi-ordokia

Angamos lurmuturra

6000 5000 4000 140º O 3000 2000 1000 500 200 0 -100

Rodano ibaia

Kosta ld

Ll a

Mamoré

2500

ad ei ra

rus Pu

Marajó uhartea

nas mazo

A ROA AZONASEN AR

Juruena Ta pa jo s

Huascarán 6 718

yali U ca

2000

Orinokoren delta

Guyanako mendigunea

Caqu N egro etá Japurá Chimborazo Putumayo ón 6 310 AM M ar a

Guayaquilgo golkoa

Pariñas lurmuturra

Ben i

Galapagoak

Altitudea

Ibaia Aintzira

erabilita, bi puntuen arteko distantzia kalkulatuko dugu; hots, 6.000 kilometro, lerro zuzenean. Argazkia atera ahal izango genieke Nigerren arroari, Adamaua mendiguneari, Kongoren kubetari, Mitumba mendiei, Rift Haranari eta Kilimanjaro mendiari.

4 Hona hemen gailurrik garaienak: Kilimanjaro (5 895 m), Tanzanian isolatutako sumendia;

Atal honetako ezagutzak ahalik eta gehien aprobetxatzeko, liburuan dagoen mapa fisikoa eta irakasleen webguneko Amerikako erliebearen eta hidrografiaren mapa interaktiboak erabiltzea gomendatzen dugu. Interesgarria da, halaber, webgunean Amerika kontinentearen ezaugarriei buruz aurkituko dugun ikus-entzunezko baliabideren bat erabiltzea, edo «Pelikuteka» atalean proposatzen den filmetako bat ikustea.

30º I

20º I

10º I

Me nd m e Er endba ld e Ekiadiald ika t e ak o lde ek ko o me me ndikatea ndik atea Or in ord oko ok re ia n k

Panamako golkoa

B A R E A

Tocantins

Colorado ibaia

O Z E A N O

10º H

20º H

r na iba

golkoa

1500

Aragu X i n gu aia

de rr a an o Si e ldek re kia Mad M ra er goi-ordokia Si ko lde Mexikoko ba de en

Kaliforniako

ojo

1000

ela

Hispaniola

Guajirako Venezuelako golkoa penintsula Bolivar 5 007 Panamako oko Ori n istmoa

Geral de SG a noiás ml. Fran cis

Antilla a rtxip

Karibe itsasoa

Moskitoen golkoa

Ekuatorea

A I K O N T L A AT

Bermudak

F lorida

30º H

APPALACHE MENDIAK

3 Cabo Verde Senegalen dago; Kilimanjaro mendia, Tanzanian. Mapa fisikoaren eskala grafikoa

Kontinenteen mapa fisikoa (II). Amerika METODOLOGIA-IRADOKIZUNAK

om l.

e va

gailur altuenen izenak. Esan zer mendikatetan eta herrialdetan dauden.

Wilson mendia 4 343

SOLUZIOAK

1 Afrika Gibraltarko itsasarteak banantzen du Europatik, eta Suezko Kanalak, Asiatik.

Hatteras lurmuturra

lurmuturra Floridako Cañaveral

te a Mexikoko penintsula sar Bahamak tsa golkoa ko i

Orizaba Yucatán Kuba 5 610 penintsula Siead r Tehuantepeceko rra e Hondurasko istmoa Jamaika Ma golkoa dr e

10º I

0º

40º

S N K a t e a

i ipp ss d al

HANDIAK

Race lurmuturra

itsasartea

Eskozia Berria pen. Sable lurmuturra Cod lurmuturra Long Island

Ternua

golkoa C abot

dokia o or ek

zo nt re Lo

S U I T R R H A

Canadian

Rio Gr E

3 Aurkitu Amerikako mapa fisiko mutuan testuan aipatzen diren erliebearen unitateak, itsasoak eta ibaiak.

Laurentiar goi-ordokia a San lko go Lorentzo

n Sa

Arkan sas

eg o

Atal honetan Afrikako erliebea eta urak aztertuko ditugu. Hasteko, kontinentearen ezaugarri nabarmenenak azalduko ditugu, oinarri moduan liburuan agertzen den mapa fisikoa edo irakasleen webgunean dagoen mapa interaktiboa erabilita. Ezaugarri nabarmen horien artean, honako hauek daude: • Kontinenterik beroena da eta basamortuzko hedadura handiena duen kontinentea da; adierazgarriena Saharako basamortua da, kontinentearen iparralde ia osoa hartzen duena. • Hegoaldeko erdian goi-ordokiak ditu, ibai-haranez bereizita. Eremu horretan Rift Valleyko haustura handiak sumendiak eta aintzirek okupatzen dituzten sakonuneak sortu ditu. Eskualde horretan aurkitu dira giza fosil zaharrenak. • Urei dagokienez, Nilo eta Kongo ibaiak nabarmentzen dira.

2 Hona hemen erliebe-unitate nagusiak: ordokiak; Libiako, Tunisko, Senegalgo, Gambiako,

penintsula

James badia

Mi ss i ek o or do i ss kia ou ri o Ozark hi goi-ordokia O

Tehuantepeceko golkoa

Bering itsasartearen eta Hornos lurmuturraren artean dagoen distantzia. Erabili mapak

I OK RD

Ur m e- j a u z nd ien ika tea

stalde ko Ko

D I E N

Corrientes lurmuturra H

50º

METODOLOGIA-IRADOKIZUNAK

10° I

Ekuatorea 0°

Kilimanjaro 5895

Rufiji Ruvu m a

Níger

Guardafuí lurmuturra

ué go

uapula ga L mendiak

na Ta

olk go g

a Jubb

Kenya 5199

Stanley 5110

lle

Somaliako penintsula

S ha be e

bb Ju

Kotto

Aden

H a r a

ria Zu

Bahr el Ghazal

Ubang i

Ras Dashan 4553

Etiopiako mendigunea

Nilo

al Va

Agulhas lurmuturra

10° E

ez Ok i av an go

Kalahari basamortua

e Orang

Esperantza Onaren lurmuturra

0°

L og

ami Lom Kongo ba mendiak tum n Mi r aK ag a era a

Greenwicheko meridianoa

Marra 3071

ra ba a At rdin oU Nil

10° M

20° I

or ndiak

200 0 -200

ATLAS

Slave

k dia en m

Ozeano Barea

Kantzer tropikoa

Nilo

Bomu Uele

Lukenie

Katangako goi- ordokia Bie goi-ordokia go

Bongos mendigunea

wimi A ru Kongoren kubeta

Kwa

0º

itsasarte

enzie Mack mendiak e

Mendebaldeko kostaldea

Nubia basamortua

rtu

C uanz a

n Ko

5 000

Davis

San Lucas lurmuturra

Plat t e

4 Idatzi koadernoan Amerikako lau

MENDI HARRITSUAK Ellen mendia 3 501

iPad

itsasoa

kubeta

Txaden

Kunene

e Yob

e nu

4000 3000 2000 1000

20° O

Afrikako erliebearen IM-HE profila Altitudea (m)

Kontinenteen mapa fisikoa (III). Afrika

30° I

Tibesti mendigunea

Benguelako golkoa

Fría lurmuturra

Altitudea (m)

Aintzira Ur-jauziak

40° I

Principe Sao Tome Lopez l k lurmuturra o

Ibaia

Perfil SO-E del 500 relieve de Asia Gailurra 30° O

60° E

Suezko kanala

20º M

60º

Bering itsasoa I

Basamortu Handia

Kalifornia Beherea penintsula

tropikoa

20º I

Albany

Misuri

Missouri goi-ordokia

oa rnio tropik Kapriko

40º

30º I

Kantzer

Altitudea (m)

a Qattarako sakonunea

Air mendiak

aua mendigun am ea Ad anaga S ong S Kamerun Bioko Biafrako golkoa 4095 Kongo

Beningo badia

50° E

e Arro Handia Colorado goi-ordokia

Ipar Amerikako erliebearen M-E profila

500

aso

Sirteko golkoa

Ahaggar mendigunea

il N

70º

lurmuturra

tzen du Amerika Asiatik?

2.2 Urak. Itsasoak, aintzirak eta ibaiak

eak

Santa Elena

OZEANOA

40° E

Itsaso Beltza

Vancouver Flattery lurmuturra Columbia Blanco

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN

its

Gabesko golkoa

Handia Ekialdeko Mendebaldeko Handia Erg Erg

Palmas lurmuturra

OZEANO AT L A N T I K

INDIAKO

30° E

iak

60º

uharteak r Be A a itsasartea a ra Parry uharteak la its ufor Melville oo Baffin po a s o t Banks Bering Devon ks a ulu badia Galesko m Groenlandi Zirk McKinleyYukonendia k Baffin printzea Victoria Kuskokwim6194 lurraldea A Melville pe las Mack Alaska en nin ka ko penintsula zi tsu ko Foxe Back T la Alaskako arroa helon golkoa son itsa Chidley rd Hud sar Alexander te a lurmuturra Ungava uhartedia Karlota Hudson Peace Labradorko penintsula badia Erreginaren hill a itsasoa urc sc uhartedia ba Ch Labrador ha on At els

utiar uharteak

2 Maparen eskala erabiliz, neurtu

Amerikako ibaiak luzeak eta emaritsuak dira. Ipar Amerikan, Yukon, Mackenzie, San Laurendi, Mississippi, Missouri eta Rio Grande nabarmentzen dira. Hego Amerikan, aldiz, kontinenteko luzeena den Amazonas (7 062 km), Orinoko eta Paraná dira nagusi.

Te S A a sa L tl T arar A

Ba Fouta Djallon Gineako mendigunea

10° H

Kilimanjaro

Malawi aintzira

Rift Valley (Rift Haran Handia), mapan ikus daitekeen bezala, Afrika ekialdeko bereizgarria den lur-haustura handia da. Hainbat sumendi (adibidez, Kilimanjaro eta Kenya) ditu, baita aintzirek okupatzen dituzten hainbat sakonune ere.

latu bi lekuen artean dagoen distantzia eta aipatu erliebearen zer unitateri atera ahalko zeniokeen argazkia. Erabili mapak

3 Demagun argazki-safaria egin nahi duzula Cabo Verde eta Kilimanjaro artean. Aurkitu bi lekuak mapan eta esan zer herrialdetan dauden. Maparen eskala erabiliz, kalku-

Rif

Adrar Erg des Iforas In Sakkane

Nigerr en arroa

Gambia

SOMALIAKO PLAKA

Victoria aintzira

ah s S

Nige

Se n

Verde lurmuturra

lko a

Gin

golko

Ascension

Tanganyika aintzira

A le

Mendocino

1 Zer elementu geografikok bana-

Ternua, Aleutiarrak, Antillak eta Suaren Lurraldea. Labrador, Eskozia Berria, Kalifornia eta Yucatan), baita golko sakonak ere (Hudsoneko badia eta Mexikoko golkoa). Hego Amerikako kostak lerrozuzenagoak dira. Horien artean, hainbat lurmutur nabarmendu behar dira (San Roque eta Hornos).

3000

tzen diren erliebearen unitateak, itsasoak eta ibaiak.

0° Adengo

r Atlasa llda

Erg Chech

Cabo Verde uharteak

10° I ko

ARABIAKO PLAKA

AFRIKAKO PLAKA

20° E

Mediterra

tea

140º Z R EA TI N Ellesmere Elisabet KO O Erreginaren

40º I

Interpretatu mapak

– Uharte garrantzitsuenak hauek dira: Groenlandia, Victoria, Baffin, – Ipar Amerikako kostak hainbat penintsula hartzen ditu (Alaska,

2000

Pe rs ia

500 km

ria or oG as Its

160º

80º

180º M

50º

Batez besteko altitudea: 655 m Gailur altuena: Aconcagua (6 960 m) Lurreko ibai emaritsuena eta luzeena: Amazonas (7 062 km) Aintzira garrantzitsuena: Superior (84 131 km2)

1000

250

Ouarane

20° I

Sahara

Plaka tektonikoaren muga Rift Haran Handia Sumendia

y valr Ca

Amerikako mapa fisikoa Oinarrizko datuak

nagusi erdiguneko eskualdeetan, eta hainbat ibai handi igarotzen dira handik: Ordoki Handiak, Amazonas, Argentinako Panpa. Ekialdean, mendiguneak (higaduraren ondorioz higatutako erliebe zaharrak) dira nagusi: Ezkutu kanadiarra, Guyanak eta Appalacheak. Mendikateek ia etenik gabeko lerrokadura osatzen dute iparraldetik hegoaldera, 12 000 km-tik gorako azaleran: Mendi Harritsuak eta Andeak.

rrán

Zuria lta Vo za Volta Belt Komoé a S a s s a n dr

Kontinenteen mapa fisikoa (II). Amerika

2.1 Kontinentearen erliebea

SIERRA NEVADA

ite

la i At

t A nDraa Erg Iguidi

Blanco lurmuturra

handiena:

Aintzira garrantzitsuena: Victoria (68 100 km2) ed

guela) eta lurmutur (Verde, Buena Esperanza, Agujas eta Guardafui) daude.

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN

2 Aurkitu Afrikako mapa fisiko mutuan testuan aipa-

Toubkal 4165 Kanariak

Lurreko basamortu (9 400 000 km2) M

– Uharte garrantzitsuena Madagaskar da. – Kostetan, hainbat penintsula (Somalia), golko (Gabes, Ginea, Ben-

3.2 Urak. Itsasoak, aintzirak eta ibaiak Itsasoak urriak dira Afrikan, hango kostak ez baitira oso muxarratuak. Nagusiak Mediterraneoa eta Gorria dira. Aintzira ugari ageri dira, ostera; nagusiak kubetetan (Victoria, Txad) eta erliebearen hausturetan (Albert, Tanganyika eta Malawi) daude. Afrikako ibai batzuk luzeak eta emari handikoak dira; Nilo ibaia, esaterako, kontinenteko luzeena da (6 671 km); nabarmentzekoak dira, halaber, Niger, Kongo, Zambezi eta Orange. Beste batzuk laburrak dira, kostaldekoak adibidez, edo wadiak dira; hau da, urteko zati handienean urik ez daramaten basamortuko ibaiak.

Europatik eta Asiatik?

Bojador lurmuturra

Gailur altuena: Kilimanjaro (5 895 m) Ibai luzeena: Nilo (6 671 km)

– Afrikako erliebea nagusiki mendigunea da, eta hainbat forma osatzen ditu. Ordoki gutxi eta neurri txikikoak ditu: Libia, Tunisia, Senegal eta Gambia, Mozambike, Etiopia eta abar. Goi-ordokiek Mar lurraldearen % 50 baino gehiago hartzen dute; horien artean, hainbat mendigune baxu eta isolatu azaleratzen dira; besteak beste, Hoggar, Tibesti eta Marra mendiak. Sakonuneak goi-ordokien artean dauden lurraren hondoratzeak dira (Sahara, Niger, Chad, Kongo). Fosa tektonikoak Afrika ekialdeko bereizgarriak dira (esaterako, Rift Valley), eta aintzirak daude horietan. Mendikate gutxi daude; Atlas eta Drakensberg mendiak dira nabarmentzeko bakarrak.

10° E

0°

Madeira uharteak 30° I

Batez besteko altitudea: 750 m

3.1 Kontinentearen erliebea

Interpretatu mapak

10° M

asar Gibraltarko its

du hasieran (Arabiako itsasoko kostan) eta Huang He ibaiaren bokalea amaieran (Txinako Ordoki Handian). Profilaren norabidea HM-E da. Hona hemen erliebe-unitate nagusiak: batetik, Dekkan penintsula. Penintsula hori Dekkan goi-ordokiak hartzen du (800 000 km2-ko hedadura eta 450-750 m bitarteko batez besteko altitudea ditu). Bestetik, Himalaia mendikatea (planetako garaiena da, eta Bhutan, Txina, Nepal eta India hartzen ditu. 2 600 km inguruko luzera du, eta 8 884 m-ko Everest mendia du gailurrik garaiena). Azkenik, Txinako Ordoki Handia (Txina ipar-ekialdean dago).

Amerika da, Asiaren ostean, Lurreko bigarren kontinente handiena. 42 960 000 km2-ko azalera du; hau da, lurrazalaren % 28,70.

White Mountain 4 341

Afrika da, hedadurari dagokionez, Lurraren hirugarren kontinente nagusia. 30 335 000 km2-ko azalera du; hau da, lurrazalaren % 20,26. Mediterraneo itsasoaren, Asiaren, Indiako Ozeanoaren eta Ozeano Atlantikoaren artean dago. Europatik bereizita dago Gibraltarko itsasartearen bidez; eta Asiatik, Suezko kanalaren eta Itsaso Gorriaren bidez.

1 Zer elementu geografikok banatzen dute Afrika

20° M

OZEANO AT L A N T I K O

ditu. Erregela hartu eta eskala zentimetrotan neurtuko dugu. Jarraian, zenbat zentimetro dauden neurtuko dugu lehenbiziko puntutik (Everest mendia) helmugako puntura arte (Fuji mendia), eta neurri horren kilometrotarako bihurketa egingo dugu. 4 500 km inguru dira, lerro zuzenean.

– Amerikaren erliebea iparraldetik hegoaldera doa. Ordokiak dira

5000

30° M

40° I

al eg

ordokia, Indotxinako ordokia eta Indus-Gangesetako lautada. Goi-ordokiak; Anatoliakoa, Arabiakoa, Irangoa, Dekkan ordokia, Siberiakoa eta Tibeteko goi-lautada. Mendiak; Zagros mendiak eta Himalaia mendikatea. Sakonuneak; Kaspiar sakonunea. Uharteak; Japoniako, Filipinetako eta Indotxinako uhartediak eta Sri Lanka. Kostak; penintsulak (Anatolia, Arabia, Dekkan, Indotxina, Malakako penintsula, Korea eta Kamtxatka), bai eta golkoak ere (Persiar golkoa, Bengalako golkoa, Thailandiako golkoa eta Tonkingo golkoa). Hona hemen ur bereizgarriak: ibaiak; Obi, Jenisei, Lena, Amur, Indo, Ganges, Mekong, Huang He eta Yangzi. Aintzirak; Aral itsasoa, Itsaso Hila, Kaspiar itsasoa eta Baikal aintzira. Itsasoak; Kara, Itsaso Gorria, Arabiako itsasoa, Andamango itsasoa, Ekialdeko eta Hego Txinako itsasoak, Ekialdeko itsasoa (edo Japoniako itsasoa), Okhotskeko itsasoa eta Bering itsasoa. Ozeanoak; Ozeano Artikoa, Ozeano Barea eta Indiako ozeanoa.

Afrikako mapa fisikoa Oinarrizko datuak

Kaspiar

mendiek; Afrikatik, Itsaso Gorriak eta Sinai penintsulak; eta Amerikatik, Bering itsasarteak.

2 Hona hemen erliebe-unitate bereizgarriak: ordokiak; Mendebaldeko Siberiako ordokia, Txinako

Kontinenteen mapa fisikoa (III). Afrika

4 Ilustrazioko profil topografikoak bi punturen arteko lur-eremua irudikatzen du. Mumbai hiria

Amerika kontinentea Ozeano Glazial Artikoaren, Glazial Antartikoaren, Atlantikoaren eta Barearen artean dago. Asiatik banatuta dago Bering itsasartearen bidez. Bi azpikontinentetan banatuta dago: Ipar Amerika eta Hego Amerika. Erdialdeko Amerikako istmoek eta Antilletako uhartediek elkartzen dituzte biak.

4000

Argentina eta Txile artean; Pissis (6 795 m-ko garaiera), Argentinan; eta Huascarán (6 768 m-ko garaiera), Perun.

bik

1 Asia Europatik bereizten dute Itsaso Beltzak, Kaspiar itsasoak, Kaukaso mendikateak eta Ural

3 Gomendagarria da ikasleek eskala grafikoarekin lan egitea. Mapako eskalak 2000 km irudikatzen

4 Aconcagua (6 962 m-ko garaiera), Argentinan; Nevado Ojos del Salado (6 891 m-ko garaiera),

SOLUZIOAK

ak te

Lankidetzako ikaskuntza Taldeka interpretatu. anayaharitza.es webguneko baliabide-bankuan, ikasleek «Taldeka interpretatu» teknika dute, 4. ariketan bezala. Estrategia horrek aukera ematen du testu jarraitu edo eten baten edo irudi baten interpretazioak bateratzeko..

Liburuan dagoen Asiako mapa fisikoa erabiltzea funtsezko laguntza izango da azterketa-prozesu osoan.

ar uh ai

Moz

0º

10º

5000 Distantzia (km)

HalmaheraEkuatorea

Txinako Ordoki Handia

4000

3500

ris

w ta en M

110º E

3000

Muluya ibaia

Mindanao

ak Sondako uharte Java

2500

Mboma ibaia Uele ibaia Aruwimi ibaia Lindi ibaia

20º

BAR

Filipinak

Moluka Ginea uharteak Celebes Berria Banda itsasoa 10º H Arafura itsasoa Bali Timor itsasoa Sumba 120º E Timorko 130º E 140º E

Javako itsasoa

100º E

Tsiling mendiak

2000

Ruaha Handia ibaia

Luzon

Celebesko itsasoa

Kinabalu 4094

Natuna uh. itsasartea Borneo

90º E

H I M A L A I A

1500

Ruvuma ibaia

tes

1000

Indiako Ozeanoa

ha oG

E k ia

itsasoa

Palawan Suluko itsasoa

Malakako

Malakako penintsula

Sumatra

80º E

rtea itsasa

Indotxinako penintsula

Andamango itsasoa Thailandiako golkoa

Nikobar uharteak

70º E

Formosa

go Luzon

Tonkingo golkoa Hainan Hego Txinako itsasoa

a ate dik en ekong m M

ldek

Andaman uharteak

Mendeba

Bengalako golkoa

I N D I A K O O Z E A N O A

60º E

500

Kontsultatu profil topografikoa

Mozambikeko kostaldea

Ya n

Ka s

S ijo

ai Ho ria

Su m e laim ndi an ak

gz i

Victoria m. 3053

Deccan penintsula

Sri Lanka

Maldivak uharteak

Xi Jiang

ia Itsaso Gorr

sé gt

hna a Da mortu sa ba

amia

Panpa. Mendiak; Ezkutu Kanadarra, Mendi Harritsuak, Appalache mendiak, Guyanetako mendigunea eta Ande mendiak. Uharteak; Aleutiarrak, Groenlandia, Baffin, Victoria uhartea, Ternua, Antillak eta Suaren Lurraldea. Kostak; penintsulak (Alaska, Labrador penintsula, Florida, Yucatan penintsula eta Kalifornia), golkoak (Hudson badia, San Laurendi golkoa eta Mexikoko golkoa) eta lurmuturrak (San Roque eta Hornos). Hona hemen ur bereizgarriak: ibaiak; Yukon, Mackenzie, San Laurendi, Mississippi, Missouri eta Rio Grande, Amazonas, eta Paraná. Aintzirak; Aintzira Handiak, Maracaiboko aintzira eta Titikaka. Itsasoak: Labradorko itsasoa eta Karibe itsasoa. Ozeanoak; Ozeano Atlantikoa, Ozeano Barea.

Gainerako ataletan bezala, honetan ere aurreko unitatean aztertu genituen erliebe eta uren kontzeptuak aplikatuko ditugu. Hasteko, Asiako kontinentearen ezaugarri garrantzitsuenak aztertuko ditugu. Ikasleen arreta erakartzeko, aipatzekoa da Asia dela planetako kontinenterik zabalena eta bertan dagoela munduko mendilerro garaiena, Himalaia, baita gailurrik altuena ere, Everest. Irakasleen webguneko mapa interaktiboetako bat erabiltzea gomendatzen dugu.

Irawa

te s

ar i

Mesopot

Kum a Kara basamortu

ak di u o en Elb ia k o m P ers Z a gTrigris

uD Am

ra Euf

ria

G l dek

a n d ia

dit

Kaspiar itsasoa

ysh Irt

TREBETASUNA

Dekkan penintsula

dituen erliebe-formak.

emaitza zentimetroetatik kilometroetara aldatuko dugu. Distantzia 15 000 km ingurukoa da lerro zuzenean.

3 Hona hemen erliebe-unitate nagusiak: ordokiak; Ordoki Handiak, Amazonasen arroa eta

METODOLOGIA-IRADOKIZUNAK

I 40º

160º

A L A I A kia

Dekkan goi-ordokia

Comorin lurmuturra

8000 5000 4000 3000 2000 1000 500 200 0 -500

2 000 km

50º E

Kangchenjunga 8 586

2000 1000

Taldeka interpretatu

4 Komentatu Asiako erliebeko profil topografikoak

Kontinenteen mapa fisikoa (I). Asia

180º

60º E 70º E 80º E 90º E

Be r its ing a so a

K o l yma mendiak

Sakhalin

KamtxatKliutxevskaia penintsu4750

Ob i

Al dan

ur Am

itsasartea

o ek tsk a ho so Ok itsa

diak

Ir ty sh

Bering

m endi

Stanovoi mendiak

il u h arteak Lopatka lurmuturr

Jenisei

L e na

1500

Ve r j

1000

40º E

3000

dagoen Everest eta Fuji mendien artean. Interpretatu grafikoak

patik, Afrikatik eta Amerikatik? unitate nagusiak, itsasoak eta ibaiak.

ski

k s m e ndiak

500

da Narma

Laccadive uharteak

Altitudea (m)

Gailurra

Gorria Dhaulagiri 8167 Everest Kangchenjunga ge 8848 8586 tra Yunnango se Gang apu no e goi-ordokia hm rdo ra

tua a n

basamor

itsasoa

Sokotora

Ibaia Aintzira

Europaren eta Asiaren arteko berezko muga

10º H

Altitudea (m) 9000 8000 7000 6000 5000 4000

3 Maparen eskala erabiliz, kalkulatu zer distantzia

Aztertu eta lotu

1 Zer elementu geografikok banatzen dute Asia Euro-

Kolima

rti

Arabiako

Adengo golkoa

Ti a

s du In Thar

Om r pen ang ints og Rub u olko Al-Khali l a a basamortua

ut Hadrama

0º

30º E

Mekong ibaia.

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN

2 Asiako mapa mutu batean, aurkitu testuko erliebe-

a Angar

Kazakhstango goi-ordokia

Aral itsasoa Sir

Asiako erliebearen HM-E profila

Asiako ibaiak oso luzeak eta emaritsuak dira. Garrantzitsuenak hauek dira: Yangzi, kontinenteko luzeena (5 800 km), Obi, Jenisei, Lena, Huang He, Mekong, Amur, Ganges eta Indus.

Interpretatu mapak

i liu Vi

Tunguska Beherea

r sakonun pia

Damavand

r z 5671 k m e n dia

Ara Arabiako bia goi-ordokia

Zagros mendiak.

1.2 Urak. Itsasoak, aintzirak eta ibaiak Asiako itsaso nagusiak hauek dira: Kara, Bering, Okhotsk, Japoniakoa, Txinakoa, Arabiakoa eta Itsaso Gorria.

E r dialdeko

ako ordok ia

mendiak

ol a

10º

eta Indonesiako uhartedietakoak dira. (Kamtxatkakoa, Koreakoa, Indotxinakoa, Malakakoa, Dekkanekoa, Arabiakoa eta Anatoliakoa) eta golko (Persiakoa, Bengalakoa, Thailandiakoa eta Tonkinekoa) ditu.

t e - A li n m e

lu p

Nafud basamortua 20º

– Uharterik garrantzitsuenak Sri Lanka eta Japoniako, Filipinetako

itsasoa Laptev

Taimirko Gydan penintsula

Mendeb aldeko S i b e r i a k o g o i-ordokia

Siberi

b To

A an mendiak Sai Hokkaido bl Al iako ta Ya ko oa txur ia ag im Man okia Mongoliako on el en ord goi-ordokia J ap rtxip dia a Japoniako a k itsasoa ortu iak asam Fujiyama I mend G obi b Honshu 3776 30º Koreako njin Takla Makan Kh penintsula Pamir basamortua Txinako Shikoku Irango sh Ordoki Ku Karak K2 8611 u n m e n d goi-ordokia o iak du Kyüshü unl Handia Nanga rum K Hin Ya a Ekialdeko Parbat iko Lut Tibeteko goi-ordokia n rop Txinako 8125 H basamortua er t I Arro ntz

Ararat 5123

Siriako basamortua

160º O A 150º E N O A RTIK 130º140º E E

Ipar lurraldea

penintsula

Zipre

– Asiako kostak sargune eta irtengune asko ditu: hainbat penintsula

Aintzirak ur gazikoak izan daitezke, Aral, Hila eta Kaspiar itsasoa, esaterako; azken hori munduko handiena da, eta 371 000 km2 ditu. Ur gezakoak ere badaude, Baikal esate baterako; Lurreko sakonena da (1 741 m).

170º

ZEA

Jamal penintsula

Itsaso

Beltza Anatolia Ka Ta uk ur om e n diak

10º E O E 20º E 30º E 40º E 50º

Ze m Be bla rri a

oa ian id er

its

E 120º E 110º E 100º

Zirku

o ek ich

50º I

80º

nw ee

80º

30º

70º I

10º

0º

Batez besteko altitudea: 950 m Lurreko tontor garaiena: Everest (8 847 m) Ibai luzeena: Yangzi (5 800 m) Aintzira nagusia: Kaspiar itsasoa (371 000 km2)

ditu. Ordokietatik ibai luze eta emaritsuak igarotzen dira. Garrantzitsuenak hauek dira: Siberiakoa, Txinakoa, Indotxinakoa eta Indiakoa. Sakonuneetan itsasoak daude; Aral, Kaspiar itsasoa eta Itsaso Hila, esaterako. Goi-ordokiak oso ugariak dira, eta kontinentearen erdian eta kanpoaldean daude. Garrantzitsuenak hauek dira: Anatoliakoa, Iranekoa, Tibetekoa, Siberiakoa, Dekkanekoa eta Arabiakoa. Mendiak gazteak dira; horien artean, Zagros mendiak eta Himalaia mendikatea dira nabarmentzekoak.

60º I

40º I

50º I

20º

70º I

60º I

Oinarrizko datuak

1.1 Kontinenteko erliebea – Asiako erliebeak ordokiak, sakonuneak, goi-ordokiak eta mendiak

Rabat

Kontinenteen mapa fisikoa (I). Asia

Asia Lurreko kontinente handiena da. 43 608 000 km2-ko azalera du; hau da, lurrazalaren % 29,13. Asia kontinentea Ozeano Barearen, Indiakoaren eta Glazial Artikoaren artean dago. Afrikatik bereizita dago Itsaso Gorriaren eta Sinai penintsularen bidez; Europatik bereizita, Ural mendien, Kaspiar itsasoaren, Kaukaso mendikatearen eta Itsaso Beltzaren bidez, eta Amerikatik, Bering itsasartearen bidez.

Ozeano Atlantikoa

100%

4 390 Distantzia (km)

Ordoki Handia), goi-ordokiek eta mendigune zahar nahiz mendikate gazteek (Pirinioak eta Alpeak, besteak beste). Kosta luze eta koskatuak ditu, eta uharte ugari.

• Hidrografia osatzen dute ibaiek, aintzirek, itsasoek (Mediterraneoa, hegoaldean; Ipar itsasoa eta Itsaso Baltikoa, iparraldean) eta ozeanoek (esaterako, Ozeano Atlantikoa eta Ozeano Artikoa).

PRO

IEKT

KO UA AK RE

LOMLOEtik Mundua helburura

Bigarren Hezkuntzako irte era-profila Ikasleen irteera-profilak oinarrizko hezkuntza bukatzean ikasleek izan beharreko gako konpetentziak identifikatzen eta zehazten ditu. Konpetentzia horiek XXI. mendeko erronkekin bat egin behar dute. Era beran, irteera-profilak Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza amaitzean espero den lorpen-mailari buruzko orientabideak kontuan hartzen ditu. Oinarrizko hezkuntza gainditu eta, hortaz, irteera-profila lortu duten ikasle guztiek jasotako ezagutzak erabiltzen jakitea bermatu nahi da. Horrela, bizitzan zehar agertuko zaizkien erronkei erantzuteko gai izango dira: - Jarrera arduratsua izatea. Horretarako, ingurumenaren hondamenari buruzko kontzientzia hartu behar da, egoera hori eragiten, larriagotzen edo hobetzen dituzten zergatien ezagutzan oinarritua, ikuspegi sistemiko batetik, tokiko ikuspegitik zein ikuspegi globaletik. - Kontsumo arduratsuarekin lotutako alderdiak identifikatzea, kontsumoak ondasun indibidualetan eta komunetan dituen ondorioak balioetsiz, beharrizanak eta gehiegikeriak modu kritikoan epaituz eta eskubide-urraketen gaineko kontrol soziala ezarriz. - Bizimodu osasungarria izatea, organismoaren funtzio-namendua ulertuz eta organismoan eragina duten barne eta kanpo faktoreei buruzko hausnarketa kritikoa eginez, norberaren zaintzan, gainerako pertsonen zaintzan eta osasun publikoaren sustapenean erantzukizun pertsonala eta soziala bere gain hartuz. - Espiritu kritikoa, enpatikoa eta proaktiboa izatea, ekitaterik gabeko egoerak eta bazterkeria antzemateko, horiek eragiten dituzten kausa konplexuak ulertuta. - Gatazkak gizartearen berezko elementu gisa ulertzea, eta modu baketsuan konpondu behar direla barneratzea. Egungo gizarteak eskaintzen dituen mota guztietako aukerak modu kritikoan aztertzea eta baliatzea, bereziki kultura digitalari dagozkionak, onurak eta arriskuak ebaluatuz eta norberaren eta taldearen bizi-kalitatea hobetzen lagunduko duen erabilera etiko eta arduratsua eginez. Ziurgabetasuna erantzun sortzaileagoak egituratzeko aukera gisa onartzea, horrek sorrarazi dezakeen urduritasuna kudeatzen ikasiz. Elkarlanean aritzea eta gizarte ireki eta aldakorretan elkarbizitzen jakitea, aniztasun pertsonala eta kulturala aberastasun-iturri gisa baloratuz eta beste hizkuntza eta kultura batzuekiko interesa izanez. Proiektu kolektibo baten parte sentitzea, bai tokiko eremuan, bai esparru globalean, enpatia eta eskuzabaltasuna erabiliz. Bizitzan zehar ikasten jarraitzeko aukera emango dioten trebetasunak garatzea; adibidez, ezagutzarekiko konfiantza, garapenaren eragile gisa, eta ezagutzaren arriskuen eta onuren balorazio kritikoa. Honako hauek dira garatu behar diren gako konpetentziak: a) Hizkuntza-komunikaziorako konpetentzia b) Konpetentzia eleanitza c) Matematikarako, zientziarako, teknologiarako eta ingenia-ritzarako konpetentzia d) Konpetentzia digitala e) Konpetentzia pertsonala, soziala eta ikasten ikastekoa f) Konpetentzia hiritarra g) Ekintzailetzaren konpetentzia h) Kontzientzia eta kultura adierazpenen konpetentzia

Gako konpetentzien aplikazioari dagokionez, konpetentzia bakoitzari dagozkion deskribatzaile operatiboak definitu dira. Gako konpetentziei dagozkien deskribatzaile horiek erreferentzia-markoa dira, eta horietatik arlo, eremu edo ikasgai bakoitzeko konpetentziak zehazten dira. Deskribatzaile operatiboen eta konpetentzia espezifikoen arteko loturari esker, azken horien ebaluaziotik irteera-profilean definitutako konpetentzia nagusien lorpen-maila ondoriozta daiteke. Hortaz, etapa guztirako aurreikusita zeuden konpetentziak eta helburuak ondoriozta daitezke. Honako hauek dira deskribatzaile operatiboak:

Hizkuntza-komunikaziorako konpetentzia (HKK) HKK1. Ahoz, idatziz edo zeinu-hizkuntza erabiliz komunikatzen da, hainbat testuingurutan, modu koherentean, kohesiodunean eta egokian, eta elkarrekintza komunikatiboetan lankidetza eta errespetua erabiliz parte hartzen du, informazioa trukatzeko, ezagutza sortzeko eta lotura pertsonalak eraikitzeko. HKK2. Pertsona-, gizarte- eta hezkuntza-eremuetako ahozko, zeinuzko, idatzizko edo bestelako testu errazak ulertu, interpretatu eta balioesten ditu, unean uneko laguntzarekin, eguneroko testuinguruetan modu aktiboan parte hartzeko eta ezagutza eraikitzeko. HKK3. Bi iturritatik edo gehiagotatik datorren informazio sinplea aurkitu, hautatu eta egiaztatzen du, irakurketa-helburuen arabera fidagarritasuna eta erabilgarritasuna ebaluatuz. Halaber, informazio hori ezagutza bihurtzen du, jabetza intelektuala errespetatzen duen ikuspuntu sortzaile eta pertsonala erabiliz. HKK4. Bere adinera egokitutako askotariko lanak irakurtzen ditu, bere gustu eta interesetara hobekien egokitzen direnak hautatuz; ondare literarioa gozamenerako eta ikaskuntza indibidual eta kolektiborako iturritzat hartzen du; eta bere esperientzia biografikoa eta irakurlea erabiltzen du bere obren interpretazioa trukatzeko eta partekatzeko, eta literatura-asmoa duten zailtasun maila askotako testuak sortzeko. HKK5. Bere komunikazio-ekintzak bizikidetza demokratikoaren, gatazkak elkarrizketaren bidez kudeatzearen eta pertsona guztien eskubide-berdintasunaren zerbitzura jartzen ditu, hizkuntzaren erabilera diskriminatzaileak eta botere-gehiegikeriak hautemanez, hizkuntzaren erabilera eraginkorra ez ezik, etikoa ere errazteko.

Konpetentzia eleanitza (KE) KE1. Gutxienez beste hizkuntza bat erabiltzen du, familiako hizkuntzaz edo hizkuntzez gain, komunikazio-premiei erantzuteko, modu egokian, bai bere garapenari eta interesei, bai eremu pertsonaleko, sozialeko eta hezkuntzako eguneroko egoera eta testuinguruei egokituta. KE2. Bere esperientzietatik abiatuta, hizkuntzen arteko transferentziak egiten ditu, komunikatzeko eta bere hizkuntza-errepertorio pertsonala handitzeko tresna gisa. KE3. Gizartean dagoen hizkuntza- eta kultura-aniztasuna ezagutu eta errespetatzen du, eta bere garapen pertsonalean integratzen du, elkarbizitzarako eta gizarte-kohesiorako tresna gisa.

Matematikarako, zientziarako, teknologiarako eta ingeniaritzarako konpetentzia(STEM)

STEM3. Proiektuak planteatzen eta garatzen ditu, hainbat prototipo edo eredu diseinatuz, fabrikatuz eta ebaluatuz, arazo edo beharrizan jakin bat modu sortzailean eta kooperatiboan konponbidea ematen diotenak, talde osoaren parte-hartzea sustatuz, sor daitezkeen gatazkak modu baketsuan konponduz, ziurgabetasunaren aurrean egokitzeko jarrera erakutsiz eta jasangarritasunaren garrantzia balioetsiz. STEM4. Prozesu, arrazoiketa, erakusketa, metodo eta emaitza zientifiko, matematiko eta teknologikoen elementu garrantzitsuenak interpretatzen eta transmititzen ditu, modu argi eta zehatzean, hainbat formatutan (grafikoak, taulak, diagramak, formulak, eskemak, sinboloak…). Halaber, kultura digitala modu kritiko, etiko eta arduratsuan baliatzen du, ezagutza berriak partekatzeko eta eraikitzeko. STEM5. Oinarri zientifikoa duten ekintzak abiarazten ditu, osasun fisikoa eta buru-osasuna eta ingurumena zaintzeko, eta etika- eta segurtasun-printzipioak aplikatzen ditu, ingurua modu jasangarrian eraldatzeko, betiere kontsumo arduratsua praktikatuz.

Konpetentzia digitala (KD) KD1. Interneten bilaketa aurreratuak egiten ditu, baliotasun-, kalitate-, gaurkotasun- eta fidagarritasun-irizpideak kontuan hartuz. Halaber, bilaketak modu kritikoan aukeratzen eta artxibatzen ditu, jabetza intelektuala kontuan hartuz. KD2. Etengabeko ikaskuntza-inguru digital propioa kudeatzen eta erabiltzen du, ezagutza berria eraikitzeko eta eduki digitalak sortzeko, informazioa tratatzeko estrategien bitartez, eta hainbat tresna digital erabiliz, ariketa eta beharrizan baikoitzaren arabera egokiena aukeratuz. KD3. Tresna eta plataforma birtualen bitartez parte hartzen eta kolaboratzen du, komunikatzeko, lankidetzan aritzeko eta edukiak, datuak eta informazioa partekatzeko, bere ekintzak, presentzia eta ikusgarritasun digitala modu arduratsuan kudeatuz eta hiritartasun digital aktibo, zibiko eta burutsua garatuz. KD4. Arriskuak ezagutzen ditu eta teknologia digitalak erabiltzean prebentzio-neurriak hartzen ditu, gailuak, datu pertsonalak, osasuna eta ingurumena babesteko. Halaber, teknologiak modu kritiko, legezkoan, seguruan, osasungarrian eta jasangarrian erabiltzeari buruzko kontzientzia hartzen du. KD5. Aplikazio informatiko errazak eta konponbide teknologiko sortzaileak eta jasangarriak garatzen ditu, arazo zehatzak konpontzeko eta proposatutako erronkei erantzuteko, teknologia berrien garapen jasangarriaren eta erabilera etikoaren inguruko interesa eta jakin-mina erakutsiz.

Konpetentzia pertsonala, soziala eta ikasten ikastekoa (KPSII) KPSII1. Zirrarak erregulatzen eta adierazten ditu, baikortasuna, erresilientzia, autoeraginkortasuna eta ikaskuntzaren inguruko motibazioa indartuz, erronkak eta aldaketak kudeatuz, bere helburuak harmonizatzeko. KPSII2. Gizarte-faktoreekin lotutako osasunerako arrisku nabarmenenak ezagutzen ditu eta bere ongizate fisiko eta mentalerako ohitura osasungarriak barneratzen ditu.

STEM1. Arrazoiketa matematikoaren berezko metodo induktibo, deduktibo eta logiko batzuk erabiltzen ditu eguneroko egoeretan, eta problemak ebazteko estrategiak erabiltzen ditu, soluzioak modu kritikoan aztertuz eta prozedurak birplanteatuz, beharrezkoa den kasuetan.

KPSII3. Gainerakoen zirrarak eta esperientziak ezagutzen eta errespetatzen ditu eta bere ikaskuntzan txertatzen ditu, talde-lanean modu aktiboan parte hartzeko, lanak eta erantzukizunak modu bidezko batean banatuz eta onartuz, eta kooperazio-estrategiak erabiliz.

STEM2. Pentsamendu zientifikoa erabiltzen du bere inguruan gertatzen diren fenomenoak ulertzeko eta azaltzeko, eta ezagutza garapenerako bidea dela ulertzen du. Horretarako, galderak egin eta hipotesiak egiaztatzen ditu, esperimentazioa eta ikerketa erabiliz, tresna eta bitarteko egokiak erabiliz, zehaztasunaren eta egiaren garrantzia balioetsiz eta zientziaren mugekiko jarrera kritikoa erakutsiz.

KPSII4. Bere ikaskuntza-prozesuaren inguruko autoebaluazioak egiten ditu, iturri fidagarrietan bilatuz, informazioa ontzat emateko, mantentzeko eta kontrastatzeko asmoz, baita ondorio esanguratsuak ateratzeko asmoz ere. KPSII5. Epe laburreko helburuak planifikatzen ditu, eta metakognizio-prozesuak garatzen ditu, eta ezagutza eraikitzeko prozesuan bere akatsetatik ikasteko.

Konpetentzia hiritarra (KH)

EK2. Norberaren indarguneak eta ahuleziak identifikatzen ditu, eta horretarako autoezagutza- eta autoeraginkortasun-estrategiak erabiltzen ditu; oinarrizko elementu ekonomiko eta finantzarioak ezagutzen ditu, eta horiek eguneroko bizitzako egoeretan eta arazoetan aplikatzen ditu, talde-lana bultzatzen duten trebeziak sustatuz, balio handiko ekintzailetza-ekintza bultzatzeko beharrezkoak diren baliabideak biltzeko eta optimizatzeko.

KH1. Bere nortasunari eta kulturari dagozkien ideia nagusiak aztertzen eta ulertzen ditu, baita kultura hori zehazten duten gertaera sozial, historiko eta normatiboak ere, arauekiko errespetua, enpatia eta berdintasuna erakutsiz. Halaber, gizarte- eta erakunde-testuinguruetan espiritu eraikitzailea du. KH2. Europar Batasunaren, Espainiako Konstituzioaren eta giza eta haurren eskubideen printzipioak eta balioak aztertzen eta barneratzen ditu, eta erkidegoko jardueretan parte hartzen du (adibidez: erabakiak hartzea eta gatazkak konpontzea), jarrera demokratikoa, aniztasunarekiko errespetua, genero-berdintasunarekiko konpromisoa, gizarte-kohesioa, garapen jasangarria eta mundu-hiritartasuna lortzeko konpromisoa erakutsiz.

EK3. Ideia eta irtenbide baliagarriak sortzeko prozesua garatzen du, planifikazio- eta kudeaketa-estrategia eraginkorrak erabiliz, egindako prozesuaz eta lortutako emaitza balioetsiz, prototipo berritzaileak eta baliagarriak sortzeko prozesua gauzatzeko, esperientzia ikasteko aukeratzat hartuta.

Kontzientzia eta kultura adierazpenen konpetentzia (KKAK)

KH3. Gaur egungo balioei eta arazo etikoei buruz hausnartzen eta hitz egiten du, eta kultura eta sinesmen desberdinak errespetatzeko, ingurunea zaintzeko, aurreiritziak eta estereotipoak baztertzeko eta edozein diskriminazio eta indarkeria motaren aurka egiteko beharra ulertzen du.

KKAK1. Edozein garaitako kultura- eta arte-ondarearen funtsezko alderdiak ezagutzen eta errespetatzen ditu, adierazpen-askatasuna eta arte- eta kultura-aniztasunari dagozkien berezko aberastasuna balioetsiz, bere nortasuna eraikitzeko. KKAK2. Ondarearen adierazpen artistiko eta kultural nabarmenen berezitasunak balioetsi, ezagutu eta aztertzen ditu, bere lengoaia eta elementu teknikoen bidez, hainbat baliabide eta euskarritan, enpatia eta lankidetza-jarrera erabiliz.

KH4. Tokiko ekintzen eta ekintza globalen arteko mende-kotasunezko eta elkarreraginezko harreman sistemikoak ulertzen ditu, eta bizi-estilo jasangarria eta ekosozialki arduratsua du, modu kontzientean.

KKAK3. Bere nortasuna aberasten eta eraikitzen du, ingurunearekin eta gizartearekin elkarreraginez, adierazpen kultural eta artistiko sortzailearen bidez, bere gorputza integratuz eta bere gaitasun afektiboak garatuz, besteekiko jarrera ireki eta inklusiboa erabiliz.

Ekintzailetzaren konpetentzia (EK) EK1. Beharrizanak eta aukerak aztertu, eta erronkei aurre egiten die, zentzu kritikoa erabiliz, jasangarritasunari buruz hausnartuz, eta bere ekintzek inguru hurbilean duten eragina balioetsiz, ideia eta soluzio berritzaileak, etikoak eta jasangarriak aurkezteko, eremu pertsonalean, sozialean, kulturalean eta ekonomikoan.

KKAK4. Mota askotako arte-adierazpenak sormenez ezagutzen, hautatzen eta erabiltzen ditu, teknika plastikoak, ikusizkoak, ikus-entzunezkoak, soinuzkoak eta gorputzezkoak erabiliz, proposamen artistiko eta kulturalak elkarlanean sortzeko, interpretazioaren, inprobisazioaren eta musika-konposizioaren bitartez.

Mundua helburu proiektuaren ideia nagusiek nabarmen indartzen dituzte Bigarren Hezkuntzako ikasleen irteera-profilaren deskribatzaile operatiboak, funtsezko konpetentziei dagokienez. Honako taula honetan, irteera-profila lortzeko Mundua Helburu proiektuko ideia nagusien ekarpena ikus dezakegu:

IRTEERA-PROFILA ETA MUNDUA HELBURUKO GAKO PEDAGOGIKOAK GAKO PEDAGOGIKOAK

IKASLEEN IRTEERA-PROFILA – LEHEN HEZKUNTZA DESKRIBATZAILE OPERATIBOAK HKK

GJHekin konprometitutako ikaskuntza-egoerak

Hizkuntza-plana

Ikaskuntza kooperatiboa

Pentsamenduaren garapena

Ikasketa ludikoa: gamifikazioa

Ikasgela iraulia

STEM 3

Ekintzailetza

Digitala

Inklusioa

Konpetentzien araberako ebaluazioa

* *

Diziplinarteko proiektuak

* *

KKAK

Hezkuntza emozionala

KPSII

* *

Konpetentzia nagusiak: HKK, hizkuntza komunikaziorako konpetentzia. KE, konpetentzia eleanitza. STEM,matematikarako, zientziarako eta ingeniaritzarako konpetentzia. KD,konpetentzia digitala. KPSII,konpetentzia pertsonala, soziala eta ikasten ikastekoa. KH, konpetentzia hiritarra. EK, Ekintzailetzaren konpetentzia. KKAK,kontzientzia eta kultura-adierazpenen konpetentzia.

AMAIERAKO PROFILA ETA ARLOKO KONPETENTZIA ESPEZIFIKOAK Amaierako profila lortzeko, unitate bakoitzeko gaitasun espezifikoak lantzea ere lagungarria da. Honako taula honek arloko konpetentzia espezifikoen eta derrigorrezko bigarren hezkuntzako amaierako profilaren deskribatzaileen arteko erlazioa erakusten du.

AMAIERAKO PROFILA

KONPETENTZIA ESPEZIFIKOAK

HKK2, HKK3, STEM4, KD1, KD2, KH1.

Informazioa bilatzea, hautatzea, lantzea eta antolatzea

HKK1, HKK2, KD2, KH1, KH3, EK3, KKAK3.

Arazo geografiko, historiko eta sozialei buruzko produktuak ikertzea, argudiatzea eta egitea

STEM3, STEM4, STEM5, KPSII3, KH3, KH4, EK1, KKAK1.

Denboran zehar gizarteek gainditu behar izan dituzten erronka nagusiak ezagutzea

KPSII2, KH1, KH2, KH3, KH4, EK1.

Paisaiaren elementuak identifikatzea eta aztertzea

HKK5, KH1, KH2, KKAK1.

Planteamendu historikoak eta geografikoak kritikoki aztertzea

HKK5, KPSII3, KH1, KH2, KH3, KKAK1.

Errealitate kulturaniztuna osatu duten geografia-, historia- eta kultura-prozesuak ezagutzea eta ulertzea

KE3, KPSII1, KH1, KH2, KH3, KKAK1.

Gure nortasun kolektiboei eta besteenei eusten dieten oinarriak identifikatzea

STEM5, KD4, KPSII2, KPSII5, KH1, KH2, KH3.

Egungo gizartean ziklo demografikoek, bizi-zikloak, bizimoduek eta belaunaldien arteko erlazioek eta mendekotasun-harremanek duten eginkizunaz eta denboran zehar izan duten bilakaeraz jabetzea

HKK2, KH1, KH2, KH3, KH4, EK1, KKAK1.

Gure herriak Europako eta munduko kulturari egiten dion ekarpena ezagutzea eta baloratzea

1. Gaur egungo eta iraganeko gai garrantzitsuei buruzko informazioa bilatzea, hautatzea, lantzea eta antolatzea, iturri historikoak eta geografikoak kritikoki erabiliz, ezagutzak eskuratzeko, eta erantzunak hainbat formatutan landu eta adierazteko.

2. Gaur egun, tokikotik globalera, garrantzitsuak diren arazo geografiko, historiko eta sozialei buruzko produktuak ikertzea, argudiatzea eta lantzea, norberaren nortasuna eraikitzen eta ondare komuna aberasten lagunduko duen pentsamendu kritikoa garatzeko, desberdintasunak errespetatuz.

3. Hainbat gizartek denboran zehar gainditu behar izan dituzten erronka nagusiak ezagutzea, gaur egun gertatzen diren aldaketen kausak eta ondorioak eta aurrez aurre izaten diren arazoak identifikatuz, ikerketaproiektuak garatuta eta iturri fidagarriak erabilita, garapen jasangarriari laguntzen dioten proposamenak egiteko.

4. Paisaiaren elementuak identifikatzea eta aztertzea, bai eta sistema konplexu naturaletan, landa-sistemetan eta hiri-sistemetan duten artikulazioa eta denboran izan duten bilakaera ere, eraldaketen kausak interpretatuz eta ekosistemetako oreka-maila baloratuz, haien kontserbazioa, hobekuntza eta erabilera jasangarria sustatzeko.

5. Planteamendu historikoak eta geografikoak modu kritikoan aztertzea, sistema demokratikoen eraikuntza eta komunitate-bizitza arautzen duten printzipio konstituzionalak azalduz, eta gure bizikidetza-esparruari dagozkion betebeharrak eta eskubideak onartuz, herritarren parte-hartzea eta gizarte-kohesioa sustatzeko.

6. Bizi dugun errealitate kulturaniztuna osatu duten prozesu geografiko, historiko eta kulturalak ezagutzea eta ulertzea, aniztasunaren aberastasuna aitortuz eta gutxiengoen berdintasunaren, inklusioaren eta errespetuaren defentsan mugimenduek egindako ekarpena baloratuz, edozein diskriminazio mota saihesteko.

7. Gure identitate kolektiboei eta besteenei eusten dieten oinarriak identifikatzea, partekatzen dugun ondare materiala eta immateriala ezagutuz eta balioan jarriz, ondare hori gordetzeko eta geu ere parte garen sentimendua errespetatzeko, eta lurralde-kohesioa eta -elkartasuna lortzen lagunduko duten prozesuak bultzatzea, europartasunaren eta Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsalaren balioei dagokienez.

8. Egungo gizartean ziklo demografikoek, bizi-zikloak, bizimoduek eta belaunaldien arteko erlazioek eta mendekotasun-harremanek duten eginkizunaz eta denboran zehar izan duten bilakaeraz jabetzea, eta modu kritikoan aztertzea, alternatibak sustatzeko; alternatiba osasungarriak, iraunkorrak, aberasgarriak eta errespetuzkoak giza duintasunarekiko eta gizarte eta inguruneari buruzko konpromisoekiko.

9. Gure herriak Europako eta munduko kulturari egindako ekarpena ezagutzea eta baloratzea, eta lurraldeak, haren erakundeek eta beste gizarte-erakunde batzuek bakeari, nazioarteko lankidetzari, garapen iraunkorrari eta herritar globalei egindako ekarpena azpimarratzea, mundu seguruagoa, solidarioagoa, jasangarriagoa eta bidezkoagoa lortzeko.

Lehen mailako Geografia eta Historiaren oinarrizko jakintzak Oinarrizko jakintzak hainbat testuinguru errealetan aplikatu beharko dira, arloko gaitasun espezifikoak lortzeko. Geografia eta Historia arloan oinarrizko jakintza hauek landuko dira lehenengo mailan:

A Egungo munduaren erronkak •E spazioaren kokapena: espazioaren irudikapena, orientazioa eta eskalak. Baliabide digitalak erabiltzea eta mapak, eskemak, irudiak eta irudikapen grafikoak interpretatzea eta egitea. Informazio Geografikoaren Teknologiak (IGT). • Larrialdi klimatikoa: klima baldintzatzen duten elementuak eta faktoreak eta giza jardueren inpaktua. Datu meteorologikoak biltzeko eta grafikoak interpretatzeko metodoak. Klima-arriskuak eta -hondamendiak gaur egun, iraganean eta etorkizunean. Biztanleriak natura-hondamendien eta klima-aldaketaren ondorioen aurrean erakusten duen prebentzioa eta erresilientzia. • Bioaniztasuna. Planetako ekosistemen dinamikak eta mehatxuak. Lurrazala aldatzeko moduak eta prozesuak. Natura-ondarearen aberastasuna eta balioa. Gizakiaren eragina ekosistemen aldaketan, iraganean eta gaur egun. Tokiko ingurunea eta ingurune globala zaintzea eta hobetzea. • Informazioaren teknologiak. Gailuak, aplikazio informatikoak eta plataforma digitalak maneiatzea eta erabiltzea. Informazioa bilatzea, tratatzea eta ezagutza lantzea. Komunikazio-sareak segurtasunez erabiltzea. • Ezagutzaren gizartea. Gizarte Zientzien helburuei eta estrategiei buruzko eta haien prozeduren, terminoen eta kontzeptuen erabilerari buruzko sarrera. Plataforma digitalak erabiltzea. • Hiri-aglomerazioak eta landatartasuna. Despopulazioa eta landa-mundua sostengatzea. Hiri-garapen jasangarria: hiria, elkarbizitzarako eremua. Bizimoduak eta bizimoduak globalizazioaren testuinguruan. • Berdintasuna. Neskatoek eta emakumeek munduan bizi dituzten diskriminazio-egoerak. Genero-rolak eta horien agerpena gizartearen eta kulturaren esparru guztietan. • Garapen Jasangarrirako Helburuak. Egungo munduko dilemen ikuspegia, pentsamendu kritikorako eta iritzi propioak garatzeko abiapuntua.

Gizarteak eta lurraldeak

Konpromiso zibikoa

• Geografia eta Historiari buruzko ezagutza eraikitzeko ikerketa-metodoak. Pentsamendu geografikoaren eta pentsamendu historikoaren metodologiak.

• Giza duintasuna eta eskubide unibertsalak. Haurraren eskubideei buruzko hitzarmena.

• Iturri historikoak eta arkeologikoak, ezagutza historikoa eraikitzeko oinarri gisa. Objektuak eta artefaktuak historiarako iturri gisa. Artxibo, liburutegi eta museoen esanahia, eta ondare historiko eta kulturalarena, ondare kolektibo gisa. • Denbora historikoa: denbora-lerroak eraikitzea eta interpretatzea, linealtasun, kronologia, aldiberekotasun eta iraupenaren bidez. • Gizakiaren jatorriaren eta gizartearen sorkuntzaren diziplina anitzeko azterketa. Giza migrazio handiak eta lehen kulturen sorrera. • Zibilizazioen sorreraren inguruko baldintzatzaile geografikoak eta interpretazio historikoak. Merkataritza-ibilbide handiak eta baliabideak kontrolatzeko estrategiak: talasokraziak eta inperioak, konkista eta kolonizazioa. • Indarkeria eta gatazka armatuak. Armaden hazkundea. Zibilak gerretan. • Gizarte-konplexutasuna eta aginpidearen sorrera: familia, klana, tribua, kasta, leinua eta estamentua. Gizarte-desberdintasuna eta boterea eskuratzeko lehia, Historiaurretik eta Antzinarotik hasi eta Aro Modernora arte. Oligarkien eraketa, boterearen irudia eta aristokraziaren bilakaera. • Historian ikusezin bihurtu dituzten pertsonak: emakumeak, esklaboak eta atzerritarrak. Marjinazioa, segregazioa, kontrola eta mendetasuna gizateriaren historian. Emakumezko pertsonaiak historian. Zapalkuntzaren aurkako erresistentzia.

• Alteritatea: «bestea» errespetatzea eta onartzea. Jokabide ez-diskriminatzaileak eta edozein jarrera bereizle eta segregatzaileren aurkakoak. • Genero-berdintasuna. Adierazpen eta jokabide ez-sexistak. • Gaurkotasuneko erronka eta arazoen aurrean interesa izatea, tokiko ingurunean eta ingurune globalean. • Sare sozialak. Segurtasuna eta prebentzioa informazioaren eta komunikazioaren teknologiak erabiltzearen arriskuen aurrean. • Bizikidetza zibikoa eta kultura demokratikoa. Prozesu demokratikoetan sartzea eta gizarte zibilean inplikatzea. Proiektu komunitarioetan parte hartzea. • Ingurumen-kontzientzia. Izaki bizidunak eta planeta errespetatzea, babestea eta zaintzea. • Historia-, arte- eta kultura-ondarea zaintzea eta defendatzea. • Elkartasuna, enpatia eta pobrezia-egoeran, egoera zaurgarrian eta gizarte-bazterketako egoeran dauden kolektiboei laguntzeko ekintzak. • Emozioak identifikatzea eta kudeatzea, bai eta emozio horiek portaera indibidual eta kolektiboetan duten eragina ere. • Bizi-zikloak, astialdiaren erabilera eta kontsumo-ohiturak: desberdintasunak eta aldaketak egungo eta iraganeko gizarteetan.

• Gizakiaren antolaketa politikoa eta estatu-formulazioak Antzinako munduan: demokraziak, errepublikak, inperioak eta erresumak. Boterearen teoriaren bilakaera. • Mendebaldeko kulturaren sustrai klasikoak. Identitate kulturalen, Europaren ideiaren eta eurozentrismoaren eraikuntza, pentsamenduaren eta artearen bidez. • Erlijioak gizarte-antolamenduan duen, boterearen legitimazioan eta nortasunen eraketan duen papera: politeismoa, monoteismoa eta erlijio handien sorrera. • Lurraldearen giza eraldaketa eta baliabideen eta lanaren banaketa desberdina. Sistema ekonomikoen, ziklo demografikoen, bizimoduen eta gizartea antolatzeko ereduen bilakaera. Biziraupenaren eta estatus sozialaren aldeko borroka, Historiaurretik Antzinarora arte. • Lurraldearen eta paisaiaren interpretazioa. Hiria eta landa-mundua historian zehar: polisak, herriak, hiriak, hiribilduak eta herrixkak. Giza aztarna eta ingurumen-, historia-, arte- eta kultura-ondarearen babesa. • Espainia denboran zehar eta gizateriaren historiako prozesu handiekin duen lotura. Ondare historikoa eta kultura-ondarea talde-identitateen eraketan. • Adierazpen artistikoen eta kulturalen esanahia eta funtzioa zibilizazio guztietan. Kultura-aniztasuna eta -aberastasuna. Ondare materiala eta ez-materiala errespetatzea eta kontserbatzea.

Inklusioa Mundua Helburu proiektuan IDU (Irakaskuntzaren Diseinu Unibertsala) jarraibide multzo bat da, ikasle guztiei ikasteko aukera berdinak ematen zaizkiela bermatzen duena. Honako hauek dira jarraibide horiek: MOTIBAZIOA ETA KONPROMISOA

IRUDIKATZEKO

EKINTZA ETA ADIERAZPENA

izateko modu asko proposatu

modu asko proposatu

lortzeko modu asko proposatu

Sare afektiboak

Azterketa-sareak «ZER» ikasi

Sare estrategikoak «NOLA» ikasi

«ZERGATIK» ikasi Proposatu aukerak

Aukerak proposatu

pertsonalak

1.1 Eskaini informazioa bistaratzea pertsonalizatzeko moduak.

4.1 Aldatu erantzuteko, nabigatzeko eta solasean aritzeko metodoak.

7.2 Optimizatu garrantzia, balioa eta benetakotasuna.

1.2 Eskaini alternatibak entzunezko infor-maziorako.

4.3 Optimizatu laguntza-erreminta tek-nologikoetarako sarbidea

7.3 Murriztu mehatxuak eta deskuiduak.

1.3 Eskaini alternatibak ikusizko informa-ziorako.

Proposatu aukerak

Aukerak proposatu

8.1 Azpimarratu helburuen eta helmugen garrantzia.

2.1 Argitu lexikoa eta sinboloak.

5.1 Erabili modu.

8.2 Aldatu erronkak optimizatzeko eskaerak eta baliabideak.

2.3 Lagundu testu-dekodifikazioan, ohar matematikoetan eta sinboloetan.

5.2 Erabili hainbat tresna, eraikitzeko eta osatzeko.

2.4 Sustatu hizkuntza desberdinen arteko ulermena.

5.3 Garatu doitasuna gradukako laguntza-mailekin, praktikarako eta jarduerarako.

Sarbidea

interesa pizteko

7.1 Optimizatu harreman eta autonomia.

antzemateko

Eraikuntza

esfortzua eta iraunkortasuna mantentzeko

8.3 Sustatu elkarlana eta komunikazioa. 8.4 Handitu hezkuntzara bideratutako feedback-a.

hizkuntza eta sinboloetarako

adierazpenerako eta komunikaziorako

2.2 Argitu sintaxia eta egitura.

2.5 Argitu, hainbat bitarteko erabiliz.

komunikaziorako

hainbat

Proposatu aukerak

Aukerak proposatu

9.1 Sustatu motibazioa pizten duten itxaropenak eta sinesmenak.

3.1 Aktibatu edo eskaini aurretiazko ezagutzak.

6.1 Gidatu helmuga egokiak jartzea.

9.2 Erraztu gaitasunak eta estrategiak erronkei aurre egiteko.

3.2 Nabarmendu patroiak, funtsezko ezaugarriak, eta ideia nagusiak eta euren arteko loturak.

autoerregulaziorako

Barneratzea

ekintza fisikorako

9.3 Garatu autoebaluazioa eta gogoeta.

ulermenerako

Funtzio betearazlerako

3.3 Gidatu informazioaren prozesamendua, bistaratzea eta manipulazioa.

6.2 Lagundu estrategien planteatzen eta garatzen. 6.3 Erraztu informazioaren eta baliabideen kudeaketa. 6.4 Hobetu progresua monitorizatzeko ahalmena.

3.4 Maximizatu informazioaren transfe-rentzia eta orokortzea.

Helmuga

ADITUEN ERANSKINAK Irmoak eta motibatuak

Burutsuak eta jakintsuak

Estrategikoak eta helmugara bideratuta CAST2018(CenterforAppliedSpecialTechnology)

IDU jarraibideak Mundua helburu proiektuan Mundua Helburu proiektuko elementuak Irakaskuntzako Diseinu Unibertsala (IDU) kontuan hartuz garatu dira. Honako taula honetan, IDU jarraibideen edo arauen eta proiektuko elementuen arteko harremana jasotzen da: MUNDUA HELBURU

PROIEKTUAN APLIKATUTAKO IDU JARRAIBIDEAK INPRIMATUTAKO MATERIALA

INGURU DIGITALA

GJHekin (XXI. mendeko erronkekin) eta ikasleen eguneroko bizitzarekin duen harreman zuzenak benetakotasuna, balioa eta garrantzia optimizatzen ditu (7.2).

GJHei buruzko informazio eguneratua lortzeko sarbidea ematen die ikasleei eta irakasleei, komunikazio-metodo asko erabiliz. (5.1).

Ikaskuntza-egoera GJH

Testuingurua

• Galderek ikaskuntza-egoera eta ikasleen aurretiazko ezagutzak eta esperientziak lotzen dituzte (3.1). • Informazio objektiboa eta berresgarria ematen du erronkari buruz (8.1).

• Gogoeta kolektiboa sustatzen du, pentsamenduestrategia baliagarri baten bidez, eguneroko arazoei aurre egiteko. (9.2).

Erronka

• Autonomia sustatu, eta amaierako produktu bat proposatzen du, ikastetxeko testuinguruari eta ikasleen hautaketari irekia, (7.1) eskakizun-mailak aldatuz (8.2). • Oinarrizko ikaskuntzak orokortzea eta transferitzea errazten du (3.4).

• Erkidegoa eta lankidetza sustatzen ditu, amaierako produktua taldean egiteko eta zabaltzeko. (8.3). • Galderek ikaskuntza-egoera ikasleen esperientzien eta aurretiazko ezagutzekin lotzen dute. (3.1).

Ikaskuntza-egoera

odu ordenatuan gidatzen du abian dagoen helburua Ikaskuntza-prozesua modu interaktiboan berreraikitzea M (6.1), prozesua egokituz eta ikusaraziz (6.2), antolatzaile ahalbidetzen du, antolatzaile grafikoaren laguntzarekin. grafiko baten laguntzaz (6.3). Antolatzaile grafiko horrek ekintzaren helbururanzko aurrerapena irudikatzen du. (3.3). • Ikasitakoa egoera eta testuinguru berrietan aplikatzen du (3.4).

Unitatearen amaiera eta ikaskuntza-egoerari dagozkion portfolioak

• Erantzun pertsonal irekiak ahalbidetzen dituzten jarduerak barne hartzen ditu, parte-hartzea, esperimentazioa, arazoen ebazpena eta sormena sustatzen dituztenak. (7.2). • Erronkaren amaierako produktua egiteko aurreikusitako prozesua eta emaitzak ikuskatzeko beharrezkoak diren jarraibideak eta lagungarriak eskaintzen ditu (6.1). • Berdinen arteko elkarreragina eta tutorizazioa sustatzen ditu, lankidetzako ikaskuntza-teknikak erabiliz.

Sekuentzia didaktikoa Ikaskuntza-egoera • Oinarrizko ezagutzak

• Unitate bakoitzeko oinarrizko lexikoa (koloreak, ikonoak, tipografia) identifikatzen du. (2.1).

•A urretiazko ideiak detektatzeko ariketa interaktiboak proposatzen ditu (3. 1).

• Exekuzio onaren adibideak eta arreta bideratzen • Ikaskuntza-egoerak aurkezten dituzten ikusduten jakinarazpenak ematen ditu, (3.2) segurtasunentzunezko puntuak erabiltzen ditu, unitatearen falta eta distrakzioak murriztuz (7.3). hasieran motibazioa areagotzen duten itxaropenak eta usteak estimulatuz (9.1). • Testuaren ordezko adierazpenak ikaskuntzaegoerarekiko ulermena ahalbidetzen ditu (2.5).

eta

konexio

pertsonala

• Unitate bakoitzean, aurretiaz hautatutako iturrietatik hartutako informazioa aurkezten du, eta hori entzunezko (1.2) eta ikusizko (1.3) informazioaren • Kontzeptuen definizio argiak eta ondo egituratuak alternatiba da (2.5). ematen ditu (2.2) eta hainbat motatako antolatzaile grafikoekin aurkezten ditu, ideia nagusiak eta haien • Aukeratutako unitate bakoitzaren funtsezkoena arteko harremanak irudikatzen dituztenak. (3.2),modu (3.2) eta ikasteko eskemak edo laburpen interaktibo progresiboan, etapako mailen artean (3.3). inprimagarriak (3.3) ematen ditu, informazioa aurkezteko aukera eskaintzen dutenak (1.1). • Praktika- eta berrikuspen-ekintza sistematikoak txertatzen ditu, ikaskuntzen orokortzean laguntzeko. • Idatzizko testua osatzeko, hainbat bitarteko (3.4). erabiltzen ditu oinarrizko ezagutzak aurkezpenekin edo bideoekin azaltzeko (2.5).

IDU jarraibideak Mundua helburu proiektuan MUNDUA HELBURU

PROIEKTUAN APLIKATUTAKO IDU JARRAIBIDEAK INPRIMATUTAKO MATERIALA

INGURU DIGITALA

Sekuentzia didaktikoa Ikaskuntza-egoera • Aplikatzeko ariketak • Ariketa konpetentzialak • E rantzun pertsonal irekiak ahalbidetzen dituzten jarduerak barne hartzen ditu, parte-hartzea, esperimentazioa, arazoen ebazpena eta sormena sustatzen dituztenak. (7.2). •E reduak eta laguntzak ematen ditu, pentsamenduestrategien eta -gakoen bidez, informazioa prozesatzea eta ezagutza baliagarri bihurtzea errazteko. (3.3)

Oinarrizko ezagutzak lantzeko ariketa interaktibo trazagarriak eskaintzen ditu unitate bakoitzean, tresna teknologikoen bidez Prozesuaren ereduak eta laguntzak ematen ditu, baita emaitzak egiaztatzeko jarraibideak ere (6.1.), estrategien plangintza eta garapena babestuz (6.2) eta informazioaren eta baliabideen kudeaketa erraztuz (6.3). • Hizkuntza-planeko infografiak. • IKT-infografiak.

• I kaskuntza-teknika kooperatiboen bidez berdinen arteko interakzioa eta tutoretza sustatzen ditu. (8.3). Baliabide osagarriak • Ikasgela iraulia

•M etodo alternatiboak eskaintzen ditu, ikasleek informazioa eskura dezaten eta edukiarekin interakzioa izan dezaten (4.1).

• IKT-IET plana •G ame Room (jolasaren bidezko ikaskuntza) • Aniztasuna kontuan hartzea

Erantzuteko eta nabigatzeko alternatibak eskaintzen ditu (4.1), bideoen eta hainbat tresna teknologikoren bidez (4.2), eta idatzizko testua osatzeko hainbat bitarteko (2.5) erabiltzen ditu.

Eraikuntzarako eta konposiziorako tresna ugari erabiltzen ditu (5.2).

Hainbat komunikabide erabiltzen ditu, ikasitakoa adierazteko baliabide alternatibo gisa (5.1).

•P raktikarako eta exekuziorako laguntza-mailak dituzten konpetentziak definitzen ditu (5.3), exijentzia-mailak aldatuz (8.2) eta indartzeko eta sakontzeko ariketak erabiliz

Aniztasuna eta inklusioa. Informazioa pertsonalizatzea ahalbidetzen du, ikasleen ezaugarriei eta ikaskuntza-beharrizanei egokituz (1.1) eta curriculuma egokitzeko, indartzeko eta sakontzeko fitxak eskainiz.

•A utoebaluazioa eta koebaluazioa sustatzen ditu, gailu-aniztasuna eta ebaluazio-jarduerak emanez (9.3).

•A utoebaluazioa eta koebaluazioa estimulatzen du (9.3) jarduera interaktibo ez trazagarriekin, laguntzarako erreminta eta teknologiekin (4.2).

Ebaluazioa Ebaluatzeko ariketak

•A urrerapenen jarraipena egiteko gaitasuna handitzen da (6.4): •H eteroebaluazioko tresna eta jarduera interaktibo trazagarriak. •E baluazio- eta jarduera-proben sortzailea, jardueramailaren arabera (oinarrizkoa/aurreratua) •U rteko programazioaren une guztietan (hasierakoa, garapenekoa, amaierakoa) (5.3). • Konpetentzien araberako ebaluazioa. • GYM konpetentziak: taulak eta soluzioak Unitatearen amaierak eta ikaskuntza-egoeren portfolioak

• I kaskuntzak egoera eta testuinguru berrietara eramatea maximizatzen du. (3.4). •L orpena eta hobekuntza sustatzea autoerregulazioestrategien bidez, erronkei aurre egiteko indargune pertsonalei eta errore-patroiei buruzko informazio garrantzitsuarekin (9.2).

Inprimatzeko porfolio digitala, unitate bakoitzean informazioa (1.1) aurkezteko pertsonalizazioa ahalbidetzen duena, ikasleek beren aurrerapenen (6.4) etengabeko jarraipena egiteko gaitasuna handituz, autoebaluazioaren eta hausnarketaren (9.3) eta feedbackaren erabileraren bidez, gauzatze hobea bideratuz (8.4).

Irteera-profila eta konpetentzia espezifikoak •H elburuen eta helmugen garrantzia nabarmentzen du, lotutako curriculum-elementuak funtsezko ikaskuntzekin (konpetentzia espezifikoak eta ebaluazio-irizpideak) eta unitate bakoitzaren oinarrizko jakintzekin lotuz, PDko etapako funtsezko konpetentzien irteera-profilarekin(8.1).

Autoebaluazioa eta koebaluazioa errazten ditu, irakaskuntza-jarduera ebaluatzeko tresnen bitartez (9.3).

UNITATEAK

Lurraren ingurune fisikoa. Kontinenteak

LEHEN ZIKLOKO OINARRIZKO EZAGUTZAK

ZER IKASIKO DUGU?

Hasierako orrialdea

• Fanny Bullock Workman. Geografo aitzindaria

1. Kontinenteen mapa fisikoa (I). Asia • Kontinentearen erliebea • Urak. Itsasoak, aintzirak eta ibaiak

2. Kontinenteen mapa fisikoa (II). Amerika • Kontinentearen erliebea • Urak. Itsasoak, aintzirak eta ibaiak

3. Kontinenteen mapa fisikoa (III). Afrika • Kontinentearen erliebea • Urak. Itsasoak, aintzirak eta ibaiak

4. Kontinenteen mapa fisikoa (IV). Europa • Kontinentearen erliebea • Urak. Itsasoak, aintzirak eta ibaiak

5. Kontinenteen mapa fisikoa (V). Antartika eta Ozeania • Antartika. Kontinentearen erliebea • Urak • Ozeania. Kontinentearen erliebea • Urak. Ozeaniako itsasoak, aintzirak eta ibaiak

Aplikatu, hausnartu, balioetsi eta probatu zure konpetentziak Protagonistak

Baliabide digitalak Inklusioa eta aniztasuna Ebaluazioa

BALIABIDEAK PROIEKTU DIGITALEAN Pertsonaiak: Fanny Bullock Workman

GAKO PEDAGOGIKOAK IKASLEAREN LIBURUAN Orientazio akademikoa eta lanbide-orientazioa. Lankidetzako ikaskuntza. Teknika: Egiaztatu. 7. GJH Konpromisoa. 7.2 eta 7.3 helburuak

apa interaktiboak: «Asiako erliebea» eta M «Asiako hidrografia» Ariketa interaktibodun mapa interaktiboak: «Hidrografia eta Asiako Estatuak» eta «Erliebea eta Asiako Estatuak» Asiako mapa fisiko mutua eta mapa politiko mutua

Pentsamenduaren garapena. Teknika: Aztertu eta lotu. Lankidetzako ikaskuntza. Teknika: Taldeka interpretatu.

apa interaktiboak: «Amerikako erliebea» eta M «Amerikako hidrografia» Ariketa interaktibodun mapa interaktiboak: «Hidrografia eta Amerikako Estatuak» eta «Erliebea eta Amerikako Estatuak» Amerikako mapa fisiko mutua eta mapa politiko mutua apa interaktiboak: «Afrikako erliebea» eta M «Afrikako hidrografia» Ariketa interaktibodun mapa interaktiboak: «Hidrografia eta Afrikako Estatuak» eta «Erliebea eta Afrikako Estatuak» Afrikako mapa fisiko mutua eta mapa politiko mutua

Ekintzailetzaren kultura: Sormena eta sorkuntza.

apa interaktiboak: «Europako erliebea» eta M «Europako hidrografia» Ariketa interaktibodun mapa interaktiboak: «Hidrografia eta Europako Estatuak» eta «Erliebea eta Europako Estatuak» Europako mapa fisiko mutua eta mapa politiko mutua apa interaktiboak: «Ozeaniako erliebea» eta M «Antartikako erliebea» Ariketa interaktibodun mapa interaktiboak: «Erliebea eta Ozeaniako Estatuak» eta «Hidrografia eta Ozeaniako Estatuak» Ozeaniako mapa fisiko mutua eta mapa politiko mutua

Ekintzailetzaren kultura: Ekimena.

ibrariuma, Pelikuteka, Arte Hiztegia, Efemerideak L eta Kontzeptu-mapak «Egokitzapen» fitxak, «indartzeko» fitxak eta «sakontzeko» fitxak «Konpetentzien ebaluazioa» egiteko fitxak

Ebaluazioa. Hizkuntza-plana. Trebetasuna: narrazio-testua. IKTak.

Unitatearen aurkezpena Unitatean zehar zehatz-mehatz aztertzen da gure planetaren ingurune fisikoa. Kontinente bakoitzaren erliebea eta urak (itsasoak, ibaiak eta aintzirak) ikasiko ditugu: Asia, Amerika, Afrika, Europa, Antartika eta Ozeaniakoak. Horietako bakoitzaren ezaugarri garrantzitsuenak landuko ditugu: kokapena, hedadura, erliebeko elementuak eta urak. Lana osatzeko, kontinente bakoitzaren mapa fisikoa eta eremu baten profil topografikoa daude. Horrela, lotura egingo dugu mapa eta profil topografiko bat aztertzeko trebetasun geografikoarekin.

Baliabideak eta materialak Unitate hau lantzeko, ikasleen liburuaz eta proposamen didaktikoaz gain, baliagarriak izango dituzue irakasleen webguneko ataletan eskuragarri dauden baliabideak ere: «Programazioa, proiektuaren proposamen didaktikoa eta dokumentazioa», «Ebaluazioa» eta «Nire baliabideak webgunean». Gogoan izan «Inklusioa eta aniztasuna» atalean hainbat motatako fitxa inprimagarrien multzo zabala duzula (curriculuma egokitzeko, trebatzeko eta sakontzeko) edukien arabera antolatuta (kasu honetan, kontinenteak), behar izanez gero aniztasunaren tratamendu egokia egin ahal izateko.

Iradokizunak IKASLEEK ZER DAKITEN ETA IKASTEKO ZAILTASUNAK Unitate honek erliebeko elementuak eta kontinenteetako urak zer diren ulertzea planteatzen du. Horretarako, lehenengo irakurketa banaka egitea iradokitzen dugu, eta ondoren, beste irakurketa bat taldean denok batera, ozen, zalantzak identifikatzeko. Unitate honetako zailtasun handiena kontzeptu geografiko jakin batzuk barneratzean datza. Beraz, garrantzitsua izango da lan-koadernoan kontzeptu geografikoen glosario bat egitea, laburpenen, eskemen eta taulen bidez. Horrela, ulermenezko irakurketa eta idatzizko adierazpena garatzea sustatuko dugu. Glosarioa idaztearekin batera, osagarri moduan, mapa fisikoak erabil daitezke, bai liburukoak, bai baliabide digitaletakoak. ZERIKUSIA DUTEN LANAK Unitate honen garapenean zehar, komenigarria eta motibagarria izan liteke zenbait zeregin osagarri egitea. Alde batetik, Jules Verneren Bost aste globoan eleberria irakurtzea; Indiakoa Ozeanoaren eta Atlantikoaren arteko bidaia bat kontatzen du, Afrikako kontinentea zeharkatuz. Beste alde batetik, interesgarria litzateke IKTen erabilera sustatuko duen ikaskuntza-egoera bat txertatzea. Google Earth bezalako aplikazio informatiko bat erabiltzea gomendatzen dugu, PC, ordenagailu eramangarri zein tableta batean, kontinenteetako erliebearen elementuren bat edo uren bat bilatzeko. BALIOETAN HEZI Ingurune fisikoa landu eta aztertzea oso egokia da ikasleei gure planetan dauden ingurumen-arazoei buruzko hausnarketa eginarazteko. Kontinenteen geografia fisikoa sakonduta, neska-mutilek garapen jasangarriak konpondu nahi dituen arazo larrienen eraginpean dauden eskualdeak kokatu ahal izango dituzte. Ikasleak jabetuko dira eta ikasiko dute Afrikako, Amerikako edo Asiako zenbait eremutan arazo larriak daudela, hala nola gosete handiak edo hezkuntza eskasa; baita Europako eremu garatuetan baliabide naturalen gehiegizko eta neurri gabeko ustiapena egiten dela ere.

Lurraren ingurune fisikoa. Kontinenteak

Espazioa Zein da kontinenterik handiena? Eta txikiena? Hedadura kontuan hartuz, zer postutan dago Amerika?

Lurraren erliebea eta hidrografia Zein da Lurreko mendirik altuena? Zer mendikatetan eta kontinentetan dago? Volga Europako ibairik luzeena da. Zein da Lurreko ibairik emaritsuena eta zer kontinentetan dago? Zer kontinentetan daude Volga eta Nilo ibaiak?

KONTINENTEAK AZTERTUKO DITUGU 6.1 Azaleratutako lurrek osatutako kontinenteak ikasiko ditugu.. 6.2 7. GJH, Haizearen indarra energia-iturri moduan. BIDEO-PROIEKTUA AMAITUKO DUGU 7.1

Lurraren inguru fisikoa. Kontinenteak Fanny Bullock Workman naiz, estatubatuar geografoa, kartografoa eta esploratzailea; nire zaletasun nagusiak mendi altuetara eskalatzea eta bidaiatzea dira. 1888tik 1893ra, bizikletan bidaiatu dut Suitzan, Frantzian eta Italian zehar. Beste kontinente batzuetako herrialdeetan ere ibili naiz; esaterako, Aljerian, Indotxinan eta Indian. Lehen emakumeetako bat izan naiz Mont Blanc eskalatzen (1891). Gaur egun, Himalaiarako laugarren bidaia presatzen ari naiz, inguru hura ezagutzeko, hobeto kartografiatzeko eta hango mendiak berriz igotzeko.

EGINDAKO LANA BESTEEI ERAKUTSI ETA EBALUATU EGINGO DUGU

Gertatzen ari da K2 mendiaren gailurra (munduko bigarren mendirik altuena) berriro ikusteak konpentsatu egiten ditu arriskua eta ekipamendu- nahiz baliabide-gabezia (iltzeak edo mosketoiak). Halaber, sufragio unibertsalaren aldeko pankarta 6 000 metrotik gorako altueran jartzeko asmoa ere badut. xix. mende-amaieran gaude eta emakumeak oraindik ezin du botorik eman.

haren biografia labur bat.

Egiaztatu. Erantzun eskuineko orrialdeko atal bakoitzean egiten diren galderei. Horretarako, unitate barruko informazioa kontsulta dezakezu.

Zer kontinente dago uharte eta uhartedi handiz zatituta? Zer ozeanotan dago?

Zenbat kontinente dauden Lurrean.

2 Zer kontinentetan ibili zen? Zer kontinentetan dago Himalaia?

Nolakoa den bakoitza: erliebea eta urak.

3 Bilatu informazioa eta esan noiz onetsi zen sufragio unibertsala.

8.1 Taldean gure lanaren aurkezpena egingo dugu. 8.2 Egindako lana egunkari digitalean eta sare sozialetan zabalduko dugu. 8.3 Emaitzak aztertu eta ebaluatuko ditugu.

Beste begirada bat

lan egiten. Beste zenbaitek lokalizazio estatikoko sistemak garatzen dituzte, topografian eta kartografian aplikatzeko. Aurkituko zenituzke teledetekzioarekin eta posizionatze globalarekin zerikusia duten hiru master edo graduondo?

Nire bidaiak ulertzeko, hau jakin behar duzu:

• •

1 Bilatu Fanny Bullocki buruzko informazioa eta egin

Antartika urtzen ari da. Zer eragin izan dezake horrek Lurreko bizian? Zer egin daiteke egoera aldatzeko? Ikertu.

«Protagonistak» atalean beste emakume bidaiari eta esploratzaile batzuk ezagutuko dituzu, hala nola Isabella Bird; emakume hori Londresko Errege Sozietate Geografikoko kidea izan zen. Laura Dekker ere ezagutuko duzu, munduari itzulia eman zion pertsonarik gazteena.

GALDERAK ETA ERANTZUNAK

Geografo batzuk espezializatu egiten dira sateliteekin edo posizionatze globaleko sistemekin (GPS)

Berrikusketa moduan, geografiako oinarrizko zenbait kontzepturi buruz hausnartuko dugu: koordenatuak, plaken tektonika, energia berriztagarriak…

7.2 Bideoa grabatuko dugu.

Fanny Bullock Workman. Geografoa, kartografoa eta esploratzailea

IKASKUNTZA-SEKUENTZIA

+ jakiteko, anayaharitza.es

Orientazio akademikoa eta lanbide-orientazioa 4. ariketaren bidez, ikasleek geografiaren eremuan profesionalki diharduten pertsonek zer ikasten duten jakingo dute. Orientazio akademikoari eta lanbide-orientazioari buruzko esferak erabiltzea gomendatzen dugu, irakasleen webguneko «Nire web-baliabideak» ataleko proiektuaren gakoekin lotutako baliabideekin lotuta. Lankidetzako ikaskuntza «Egiaztatu» ariketaren bidez, ikasleen arteko elkarreragina bultzatuko duten lan-dinamikak planteatu ahal izango dira.

SARRERA Unitate honetan, azaleratutako lurren erliebea eta ur kontinentalak osatzen dituzten elementuak sakontzen dira: ordokiak, sakonuneak, goi-ordokiak, mendiak, mendikateak, uharteak, kostaldeak, penintsulak, golkoak, ibaiak, aintzirak, itsasoak eta ozeanoak. Beraz, azterketa sistematiko eta eskematiko bat planteatzen da: kontinente bakoitzaren hedadura, egoera eta mugak aztertuz hasiko gara, eta elementu horien guztien azterketarekin jarraituko dugu.

METODOLOGIA-IRADOKIZUNAK Ikasleek izan ditzaketen zailtasun nagusiak hauek dira: elementu geografiko jakin batzuk ulertzea, mapa batean kokatzea, eskalak erabiltzea eta profil topografikoak ulertzea. Elementu horien ulermena indartzea gomendatzen da, mapak arretaz behatuz eta jarduerak eginez. Indartzeko ariketa gisa, komeni da irakasleen webgunean erliebeari eta urei buruz dauden mapa digitalak eta bideoak erabiltzea.

SOLUZIOAK

1 Ikasleei Fanny Bullocken bizitzari buruzko biografia ikertzeko eta egiteko eskatzen zaie. Ariketa hau egiteko baliabide moduan, irakasleen webguneko «Pertsonaiak» atalean dagoen fitxa erabiltzea gomendatzen dugu. Aipatu beharrekoa da Mont Blanc eta K2ra igo zen lehen emakumeetako bat izan zela, baita Sorbonako Unibertsitatean hitzaldi bat eman eta Himalaiako hainbat eremu kartografiatu zituen lehen emakumea ere.

2 Europan, Afrikan eta Asian zehar bidaiatu zuen. Himalaia mendikatea Asian dago. 3 Ikasleek sufragio unibertsala zer den ikertu beharko dute, eta estatu bakoitzean urte batean onartu zela baieztatu.

4 Interneteko bilatzaile baten laguntzarekin, ikasleek teledetekzioarekin eta geoposizionamenduarekin lotutako prestakuntza akademikoak aurkitu ahal izango dituzte, hala nola Madrilgo Unibertsitate Konplutentseak edo Bartzelonako Unibertsitate Autonomoak eskainitakoak.

IKASKUNTZA-EGOERA Unitate honetan, 1. unitatea abiatu baino lehen ikusten hasi ginen «Lurra izeneko planeta» erronkaren azken urratsak zehaztuko ditugu. Lehenengo puntu honetan, kontinenteak bere erliebeko elementuak eta urak aztertuta landuko ditugu. Horrela, amaitutzat emango dugu erronkaren bideoa egiteko hauta daitezkeen gai guztien azterketa. Hurrengo urratsa ikaskuntza-sekuentziaren aurreko urratsetan ikasitako kontzeptu geografikoak berrikustea eta horiei buruz hausnartzea izango da. Neska-mutilek erronkarako zer gai landuko duten aukeratu ondoren, lehenik eta behin gidoi bat idatzi beharko dute. Gidoi horrek erronkan deskribatutako puntuak jasoko ditu: gaiaren izenburua, azaldu beharreko alderdi nagusiak eta garapen jasangarrirako proposamenak jasotzen dituzten ondorioak. Interneten hainbat tutorial daude gai bat modu hezigarrian azaltzeko gidoi bat nola egin eta idatzi azaltzeko; besteak beste erabilgarri eta gomendagarriak izan litezke sarean ageri diren «Jendaurrean hitz egin» azalpena, «Cómo hacer un guion para exponer» bideoa, edota Youtuben dagoen «La presentación de tu vida». Azken urratsa unitateetako gai bati buruzko azalpena bideoz grabatzea izango da. Horretarako, bideo-grabagailu bat erabil daiteke. Grabatu ondoren, webeko plataforma digital batera igo beharko da. Vimeo, Twitch edo Instagram Video bezalako zenbait plataforma daude, baina hezkuntza-komunitateak gehien erabiltzen duen plataformetako bat YouTube da. Youtubera bideoak igotzeko, kanalean «Gaitasun digitalak ikasleentzat» izeneko tutoriala dago, hainbat baliabide azalduz, tartean, bideoak nola sortu eta igo. Bestetik, gaztelaniaz bada ere, https://educaciontrespuntocero.com webguneko

Kontinenteen mapa fisikoa (I). Asia

Asiako mapa fisikoa

Be r its ing a so a

Ka Kli pe m 4750utxevs ni txat il u h arteak nt ka kaia Lo su lur pa la m tka

ur ra

ºI

aid

ko oa ia ag on el J ap rtxip a a

yam

uh.

shu Fuji 6 ako 377 Hon Kore la ko penintsu u Txina kok Shi ki Ordo shü ia Kyü Hand deko gz i

Ya n

o pik tro

r tze Kan

20º

Irawa

l dek

E k ia

Formo

Xi Jiang

rtea itsasa

go Luzon

Luzon

30º

Ekial ko Txina a itsaso

To go nkin Hainan lk go Hego oa Txinako itsasoa

METODOLOGIA-IRADOKIZUNAK

ai Ho ria

BAR

EA 10º

Filipinak nao

Minda

Palawan Suluko itsasoa

Malakako

o Celebesk itsasoa

Kinabalu

M 4094 ala penintsula ka Natuna uh. ko its Borneo as ar tea

ahera

Halm

orea

0º

Ekuat

ris

w ta en M

Molukak Gine aa uhartea Celebes Berri Banda itsasoa 10º H Arafura itsasoa Bali Timor o itsasoa Sumba 120º E Timork 130º E 140º E

ar uh ai

Javako itsasoa

ak te

ak Sondako uharte

Sumatra

90º E

Java

100º E

110º E

H I M A L A I A

Mekong ibaia

Yangzi ibaia

Saluen ibaia

Huang He ibaia

Dekkan penintsula

Tsiling mendiak

Txinako Ordoki Handia

Itsaso Horia

1 000

Taldeka interpretatu

4 Komentatu Asiako erliebeko profil topografikoak

dituen erliebe-formak.

TREBETASUNA

Ganges ibaia

Interpretatu grafikoak

2000

Arabiako itsasoa

3000

dagoen Everest eta Fuji mendien artean.

Mumbai

3 Maparen eskala erabiliz, kalkulatu zer distantzia

Huang He ibaiaren bokalea

Brahmaputra ibaia

Kangchenjunga 8 586

500

1000

1500

2000

2 500

3000

3500

Kontinenteen mapa fisikoa (I). Asia

180

ali

er B e ia rr ik o

W r an gel

K o l yma mendiak

Al dan

diak

60º E 70º E 80º E 90º E

nd m

mendiak

t e - A li n m e

a n d ia

ko onia Jap soa itsa

S ijo

ym ov

Ob i

ia nd

Ir ty sh

me Ka s

Kaspiar itsasoa

iako txur Man okia ord

Indotxinako penintsula

Nikobar uharteak

5000

unitate nagusiak, itsasoak eta ibaiak.

Stanovoi mendiak

Andamango Andaman itsasoa uharteak Thailandiako golkoa

80º E

Altitudea (m) 8000

4000

patik, Afrikatik eta Amerikatik?

Bengalako golkoa

I N D I A K O O Z E A N O A 70º E

7000

2 Asiako mapa mutu batean, aurkitu testuko erliebe-

o ek tsk a ho so Ok itsa

ur Am

Victoria m. 3053

Sri Lanka

Maldivak uharteak

60º E

6000

1 Zer elementu geografikok banatzen dute Asia Euro-

bl Ya liako Mongo okia goi-ord tua mor

asa G obi b

a ate dik en ekong m M

2000 km

50º E

9000

Mekong ibaia.

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN Aztertu eta lotu

dia

Asiako erliebearen HM-E profila

Asiako ibaiak oso luzeak eta emaritsuak dira. Garrantzitsuenak hauek dira: Yangzi, kontinenteko luzeena (5 800 km), Obi, Jenisei, Lena, Huang He, Mekong, Amur, Ganges eta Indus.

Interpretatu mapak

m endi

1500

40º E

tes

1000

ha oG

500

Deccan penintsula

Comorin lurmuturra

8000 5000 4000 3000 2000 1000 500 200 0 -500

Gailurra

ldek

Altitudea (m)

Aintzira

Europaren eta Asiaren arteko berezko muga

10º H

an mendiak Sai ta

ski

sé gt

Mendeba

Ibaia

0º

30º E

k s m e ndiak

Laccadive uharteak

Zagros mendiak.

Ur a

Dekkan goi-ordokia

o itsasoa

Sokotor

Pamir

Arabiak

Adengo golkoa

Asiako itsaso nagusiak hauek dira: Kara, Bering, Okhotsk, Japoniakoa, Txinakoa, Arabiakoa eta Itsaso Gorria.

a Angar

ako ordok ia

iak mend njin Takla Makan basamortua

artea

ºE 160

Ti a

ar i

ia Itsaso Gorr

ut Hadrama

1.2 Urak. Itsasoak, aintzirak eta ibaiak

Kazakh stango goi-ord okia ria

vand

Iran sh Ku Karak K2 8611 u n m e n d goi- go o iak du unl ordo Nanga rum K Hin kia Ya Parbat Lut Tibeteko goi-ordokia n 8125 H basam I M Arro ortua Gorria A L s a Dhaulagiri du ar A I A 8167 In Th ortu a n Everest Om Kangchenjunga ge m ang 8848 8586 tra Yunnango se sa ntsu og Gang apu no Rub olko ba e goi-ordokia la hm rdo a ra basa Al-Khali kia da mort Narma ua hna a Da mortu sa ba

10º

eta Indonesiako uhartedietakoak dira.

– Asiako kostak sargune eta irtengune asko ditu: hainbat penintsula

uD Am

amia

– Uharterik garrantzitsuenak Sri Lanka eta Japoniako, Filipinetako

m Ku a ra rtu Ka samo ba

te s

Dama

r z 5671 k m e n dia

Arab A goi-o iakor a b i a rdok p r ia e n i

(Kamtxatkakoa, Koreakoa, Indotxinakoa, Malakakoa, Dekkanekoa, Arabiakoa eta Anatoliakoa) eta golko (Persiakoa, Bengalakoa, Thailandiakoa eta Tonkinekoa) ditu.

Mendeb aldeko S i b e r i a k o g o i-ordokia

Siberi

b To

Aral S itsas i oa r

5123 t

Mesopot

ak di u o en Elb ia k o m P ers Z a gTrigris

ra Euf

Zip

basSiriako amo rtua bas Nafud amo rtua

20º

r sakonun pia

its

i liu Vi

Tunguska Beherea

Jenisei

er ºI

ysh Irt

dit 30

Its aso Be ltza An Ka Ta ato lia uk ur om e n diak Arara

Aintzira nagusia: Kaspiar itsasoa (371 000 km2)

E r dialdeko

Lurreko tontor garaiena: Everest (8 847 m) Ibai luzeena: Yangzi (5 800 m)

pen

Lena

Batez besteko altitudea: 950 m

1.1 Kontinenteko erliebea – Asiako erliebeak ordokiak, sakonuneak, goi-ordokiak eta mendiak

ints

irko

Taim Jamal penint Gydan sula penintsula

g itsas

50º I

oa ian id er

Ve r j

0º

Berin

60º I

o ek ich

asoa ula Laptev its

Kolima

rti

nw ee

0º

70º I

160º A 150 E 140 º E KO 13 º

ºE 120 E 110º E 100º

ol a

A RT I

Ipar lurraldea

lu p

10º

Asia kontinentea Ozeano Barearen, Indiakoaren eta Glazial Artikoaren artean dago. Afrikatik bereizita dago Itsaso Gorriaren eta Sinai penintsularen bidez; Europatik bereizita, Ural mendien, Kaspiar itsasoaren, Kaukaso mendikatearen eta Itsaso Beltzaren bidez, eta Amerikatik, Bering itsasartearen bidez.

170º

10º E O E 20º E Z E AN O 30º E 40º º E 50

Ze m Be bla rri a

80º

Zirku

20º

70º I

50º I

60º I

40º I

Oinarrizko datuak

Su m e laim ndi an ak

Asia Lurreko kontinente handiena da. 43 608 000 km2-ko azalera du; hau da, lurrazalaren % 29,13.

4000

5000 Distantzia (km)

Kontsultatu profil topografikoa

Pentsamenduaren garapena anayaharitza.es webgunean dagoen baliabide-bankuan, ikasleek «Aztertu eta lotu» estrategia erabiltzeko aukera daukate, 1. ariketan bezala, ideia zentral bati buruzko azterketa taldean egiteko. Lankidetzako ikaskuntza Taldeka interpretatu. anayaharitza.es webguneko baliabide-bankuan, ikasleek «Taldeka interpretatu» teknika dute, 4. ariketan bezala. Estrategia horrek aukera ematen du testu jarraitu edo eten baten edo irudi baten interpretazioak bateratzeko..

Liburuan dagoen Asiako mapa fisikoa erabiltzea funtsezko laguntza izango da azterketa-prozesu osoan. Edukien antolaketak sekuentzia honi jarraitzen dio: ezaugarri orokorrak (hedadura, kokapena eta mugak), kontinentearen erliebea (azaleratutako lurren erliebea eta kostaldeko erliebea), urak (ibaiak, aintzirak, itsasoak eta ozeanoak), mapa fisikoa eta kontinenteko eremu baten profil topografikoa.

SOLUZIOAK

1 Asia Europatik bereizten dute Itsaso Beltzak, Kaspiar itsasoak, Kaukaso mendikateak eta Ural mendiek; Afrikatik, Itsaso Gorriak eta Sinai penintsulak; eta Amerikatik, Bering itsasarteak.

2 Hona hemen erliebe-unitate bereizgarriak: ordokiak; Mendebaldeko Siberiako ordokia, Txinako ordokia, Indotxinako ordokia eta Indus-Gangesetako lautada. Goi-ordokiak; Anatoliakoa, Arabiakoa, Irangoa, Dekkan ordokia, Siberiakoa eta Tibeteko goi-lautada. Mendiak; Zagros mendiak eta Himalaia mendikatea. Sakonuneak; Kaspiar sakonunea. Uharteak; Japoniako, Filipinetako eta Indotxinako uhartediak eta Sri Lanka. Kostak; penintsulak (Anatolia, Arabia, Dekkan, Indotxina, Malakako penintsula, Korea eta Kamtxatka), bai eta golkoak ere (Persiar golkoa, Bengalako golkoa, Thailandiako golkoa eta Tonkingo golkoa). Hona hemen ur bereizgarriak: ibaiak; Obi, Jenisei, Lena, Amur, Indo, Ganges, Mekong, Huang He eta Yangzi. Aintzirak; Aral itsasoa, Itsaso Hila, Kaspiar itsasoa eta Baikal aintzira. Itsasoak; Kara, Itsaso Gorria, Arabiako itsasoa, Andamango itsasoa, Ekialdeko eta Hego Txinako itsasoak, Ekialdeko itsasoa (edo Japoniako itsasoa), Okhotskeko itsasoa eta Bering itsasoa. Ozeanoak; Ozeano Artikoa, Ozeano Barea eta Indiako ozeanoa.

3 Gomendagarria da ikasleek eskala grafikoarekin lan egitea. Mapako eskalak 2000 km irudikatzen ditu. Erregela hartu eta eskala zentimetrotan neurtuko dugu. Jarraian, zenbat zentimetro dauden neurtuko dugu lehenbiziko puntutik (Everest mendia) helmugako puntura arte (Fuji mendia), eta neurri horren kilometrotarako bihurketa egingo dugu. 4 500 km inguru dira, lerro zuzenean.

4 Ilustrazioko profil topografikoak bi punturen arteko lur-eremua irudikatzen du. Mumbai hiria du hasieran (Arabiako itsasoko kostan) eta Huang He ibaiaren bokalea amaieran (Txinako Ordoki Handian). Profilaren norabidea HM-E da. Hona hemen erliebe-unitate nagusiak: batetik, Dekkan penintsula. Penintsula hori Dekkan goi-ordokiak hartzen du (800 000 km2-ko hedadura eta 450-750 m bitarteko batez besteko altitudea ditu). Bestetik, Himalaia mendikatea (planetako garaiena da, eta Bhutan, Txina, Nepal eta India hartzen ditu. 2 600 km inguruko luzera du, eta 8 884 m-ko Everest mendia du gailurrik garaiena). Azkenik, Txinako Ordoki Handia (Txina ipar-ekialdean dago). U3

Kontinenteen mapa fisikoa (II). Amerika

120

100º

20º M

0º

70º

40º

70º

ti k

uharteak r Be A itsa ia a ra Parry uharteak la its ufor Melvill ing nd oo Ba po a s o t Banks e Ber lu Devon ks a ba ffin oenla ku Galesko me di Zir Gr McK Yuk ndia k Ba printzea a inley on ffin Victoria Kuskokwim6194 lur A ral Melville pe las Mack Alaska dea en nin ka ko penintsula zi tsu ko Foxe Back T la Alas arroa helon 50º A l kako e u tia golk son itsa I r uharteak Chidley ra rd oa Hud sar Alexa te a lurmutur rko Ungava uhar nder Karlo Hudson Peace ta Erreg tedia Lab rado penintsula badia soa l itsa inare rchil ca u s uhar n ba Ch Labrador tedia ha on At els penintsula James Vanco badia Laurentiar uver Flattery Albany goi-ordokia lurmutu a San Ternua rra lko Columb go Misuri Lorentzo Race lurmuturra ia zo golkoa C abot 40º I nt itsasartea re Mi Blanco Eskozia ss Lo Missouri lurmutu i n Berria pen. rra goi-ordokia Sa Mendoci e ek Sable lurmuturra no lurmuturr o Arro a Plat t e or Cod lurmuturra Handia do i ss kia Long Island ou Colorado Arkan ri sas goi-ordokia o Ozark hi Canadian goi-ordokia O la Hatteras lurmuturra 30º I pa R Ap Bermudak Basamortu Handia dokia Rio Gr o or E Kalifornia Beherea ek lurmuturra Floridako Cañaveral penintsula Kantzer tropikoa te a Mexikoko penintsula sar Bahamak tsa golkoa ko i San Lucas lurmuturra F lorida sar

its

ia k

m en d

era

Ll a

90º M

80º M

M ag

B ran co

60º M

Paragua i Pa r

Chaco

rm l.

Gran

ná

ra Pa

50º M

r na iba

Geral de SG a noiás ml. Fran cis

ad ei ra

Juruena Ta pa jo s

Aragu X i n gu aia

rd a n ndileoba p rro a a

meKo

a ni go ta

San Jorge golkoa Tres Puntas lurmuturra

Bahía Grande badia sar itsa tea ae s Suaren Malvina all k lurraldea Hornos lurmuturra 70º M

om l.

Me nd m e Er endba ld e Ekiadiald ika t e ak o lde ek ko o me me ndikatea ndik atea Or in ord oko ok re ia n k

Atakam basam a ortua

Ekialdeko kostaldea

Ozeano Atlantikoa

Arkansas ibaia

Mississippi ibaia

Colorado ibaia

Ben i

Col o ra

100º M

40º

110º M

Ozeano Barea

Chonos uhartedia

120º M

Mendebaldeko kostaldea

Chiloé uhartea

O Z E A N O A N TA R T I K O A

130º M

2000 km 140º O

1500 150º M

150º O

1000 0º O

30º H

500 16

20º H

Frío lurmuturra

Patos aintzira

Gailurra

Brasilgo goi-ordokia á Grande p an Es

Rio de Co la lor Plata estuario Neado a gr Badia Zuria San Matias golkoa Valdés penintsula

i ua ug Ur

San Roque lurmuturra

P a Borboremako goi-ordokia 10º H co

OZ EA N

3 945 Distantzia (km)

Tocantins

3 500

Amazonasen estuarioa

APPALACHE MENDIAK Mitchell mendia 2 037

3000

6000 5000 4000 140º O 3000 2000 1000 500 200 0 -100

2500

A I K O N T L A AT

Aconcagua 6 960

Aintzira

i a

2000

1 500

1000

500

Angamos lurmuturra

Altitudea

Ibaia

o ay om ilc S ala d o

ordo

d e kia m

Goi-

2000

Wilson mendia 4 343

Orange lurmuturra

Marajó uhartea

nas mazo

Mato Grossoko goi-ordokia

3000

1 000

rus Pu

Mamoré

yali U ca

20º H

30º H

MENDI HARRITSUAK Ellen mendia 3 501

20º I

10º I

A ROA AZONASEN AR

oa rnio tropik Kapriko

SIERRA NEVADA

Huascarán 6 718

30º I

Orinokoren delta

oko Ori n

Guyanako mendigunea

Caqu N egro etá Japurá Chimborazo Putumayo ón 6 310 AM M ar a

Guayaquilgo golkoa

Pariñas lurmuturra

10º H

nia

ifor

de rr a an o Si e ldek re kia Mad rdokia M rra i-o go Sie oko eko xik ald Me eb nd oa Me golk

Kal

Galapagoak

Ekuatorea

golkoa

Bolivar 5 007

Ipar Amerikako erliebearen M-E profila Altitudea (m)

ojo

0º

gailur altuenen izenak. Esan zer mendikatetan eta herrialdetan dauden.

ela

Hispaniola

Panamako golkoa

B A R E A

4 Idatzi koadernoan Amerikako lau

METODOLOGIA-IRADOKIZUNAK

Fraser

Ur m e- j a u z nd ien ika tea

Miss issi pp i

Yuk ón

Antilla a rtxip

Guajirako Venezuelako

Panamako istmoa

O Z E A N O

40º

Karibe itsasoa

Moskitoen penintsula golkoa

10º I

3 Aurkitu Amerikako mapa fisiko mutuan testuan aipatzen diren erliebearen unitateak, itsasoak eta ibaiak.

i ipp ss d al

e va

Erabili mapak

Orizaba Yucatán Kuba 5 610 penintsula Siead r Tehuantepeceko rra e Hondurasko istmoa Jamaika Ma golkoa dr e Tehuantepeceko golkoa

Bering itsasartearen eta Hornos lurmuturraren artean dagoen distantzia.

S N K a t e a

eg o

2 Maparen eskala erabiliz, neurtu

2.2 Urak. Itsasoak, aintzirak eta ibaiak

HANDIAK

Corrientes lurmuturra H

tzen du Amerika Asiatik?

Labrador, Eskozia Berria, Kalifornia eta Yucatan), baita golko sakonak ere (Hudsoneko badia eta Mexikoko golkoa). Hego Amerikako kostak lerrozuzenagoak dira. Horien artean, hainbat lurmutur nabarmendu behar dira (San Roque eta Hornos).

S U I T R R H A

20º I

1 Zer elementu geografikok bana-

Ternua, Aleutiarrak, Antillak eta Suaren Lurraldea.

– Ipar Amerikako kostak hainbat penintsula hartzen ditu (Alaska,

I OK RD

Interpretatu mapak

– Uharte garrantzitsuenak hauek dira: Groenlandia, Victoria, Baffin,

50º

stalde ko Ko

D I E N

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN

Slave

k dia en m

Aintzira garrantzitsuena: Superior (84 131 km2)

enzie Mack mendiak e

Lurreko ibai emaritsuena eta luzeena: Amazonas (7 062 km)

– Amerikaren erliebea iparraldetik hegoaldera doa. Ordokiak dira

White Mountain 4341

60º

Batez besteko altitudea: 655 m Gailur altuena: Aconcagua (6 960 m)

2.1 Kontinentearen erliebea

5000

Kontinenteen mapa fisikoa (II). Amerika

60º

ng ri Be as its I

4000

60º

ºM

80º

160º

140 Z R EA TI N Ellesmere Elisabet KO O Erreginaren

180º M

tea

Amerikako mapa fisikoa Oinarrizko datuak

Kosta ld

Amerika da, Asiaren ostean, Lurreko bigarren kontinente handiena. 42 960 000 km2-ko azalera du; hau da, lurrazalaren % 28,70.

40º M

30º M

20º M

50º

10º M

Aurreko ataleko kontzeptu berberak jorratuko dira, erliebea eta hidrografia, baina Amerikakoak. Honako hauek bereiziko ditugu:

• Ozeano Atlantikoaren eta Ozeano Barearen artean dago, lehena ekialdean eta bigarrena mendebaldean ditu; bi azpikontinentetan banatuta dago, Ipar Amerika eta Hego Amerika, eta Panamako istmoak elkartzen ditu biak; eta Amerikan dagoen uharterik handiena, Groenlandia, politikoki Danimarkarena da.

• Ipar Amerikan, nabarmentzekoak dira Appalacheak, Mendi Harritsuak eta Ordoki Handiak. Hego Amerikan, berriz, Guyanako mendigunea, Amazoniako arroa eta Andeetako mendikatea.

SOLUZIOAK

1 Bering itsasarteak. 2 Ikasleek maparen eskala grafikoarekin lan egin behar dute. Lehenik eta behin, erregela batekin neurtu behar da 2 000 km adierazten duen eskalaren luzera, zentimetrotan. Gero, erregela berarekin Bering itsasartearen eta Hornos lurmuturraren arteko distantzia neurtuko dugu, eta

emaitza zentimetroetatik kilometroetara aldatuko dugu. Distantzia 15 000 km ingurukoa da lerro zuzenean.

3 Hona hemen erliebe-unitate nagusiak: ordokiak; Ordoki Handiak, Amazonasen arroa eta Panpa. Mendiak; Ezkutu Kanadarra, Mendi Harritsuak, Appalache mendiak, Guyanetako mendigunea eta Ande mendiak. Uharteak; Aleutiarrak, Groenlandia, Baffin, Victoria uhartea, Ternua, Antillak eta Suaren Lurraldea. Kostak; penintsulak (Alaska, Labrador penintsula, Florida, Yucatan penintsula eta Kalifornia), golkoak (Hudson badia, San Laurendi golkoa eta Mexikoko golkoa) eta lurmuturrak (San Roque eta Hornos). Hona hemen ur bereizgarriak: ibaiak; Yukon, Mackenzie, San Laurendi, Mississippi, Missouri eta Rio Grande, Amazonas, eta Paraná. Aintzirak; Aintzira Handiak, Maracaiboko aintzira eta Titikaka. Itsasoak: Labradorko itsasoa eta Karibe itsasoa. Ozeanoak; Ozeano Atlantikoa, Ozeano Barea.

4 Aconcagua (6 962 m-ko garaiera), Argentinan; Nevado Ojos del Salado (6 891 m-ko garaiera), Argentina eta Txile artean; Pissis (6 795 m-ko garaiera), Argentinan; eta Huascarán (6 768 m-ko garaiera), Perun.

Kontinenteen mapa fisikoa (III). Afrika

Afrikako mapa fisikoa iar its as oa

t R i

uapula ga L m en dia k gw a f an

ar sk

eko

bik

Maurizio Reunion

Moz

S ave

20° H

Kaprikorni

o tropikoa

di en

e g ng Ora b e r s en rak

40° E

Agulhas lurmuturra

10° E

10° H

0°

Li m

po po

amortua

10° M

Seychelleak

INDIAKO

OZEANOA

Delgado lurmuturra Komoreak

zi be m

as o b

20° O

Pemba Zanzibar

ré ne

Bahr el Ghazal

n i f t

na Ta

iak

30° O

latu bi lekuen artean dagoen distantzia eta aipatu erliebearen zer unitateri atera ahalko zeniokeen argazkia.

Ekuatorea 0°

Kilimanjaro 5895

Rufiji Ruvu m a

20° E

50° E

0 40° E

30° E

500

30° H

1000 50° E

1500

60° E

2 000 km

2 000

5 Begiratu arretaz profil topografikoari eta erantzun:

1 000

a) Zer norabidetan dago orientatuta? b) Zer erliebe menditsuk mugatzen dituzte eremu lauak?

HOGGAR MENDIGUNEA

Tahat 3 003

SAHARA

500

RIFT HARANA Mitumba mendiak

Ruvuma ibaia

3 000

Interpretatu grafikoak

3 Demagun argazki-safaria egin nahi duzula Cabo Verde

ATLAS

Ruaha Handia ibaia

mendikatetan eta herrialdetan dauden.

Ozeano Atlantikoa

4 000

Mboma ibaia Uele ibaia Aruwimi ibaia Lindi ibaia

Muluya ibaia

5 000

TXADEN KUBETA

1000

1 500

2000

2500

3000

3 500

4 000

4500

5000

5500

6000

6 500

Indiako Ozeanoa

Altitudea (m)

4 Idatzi Afrikako bost gailur altuenen izenak. Esan zer

Mozambikeko kostaldea

Afrikako erliebearen IM-HE profila

Erabili mapak

7 000 7260 Distantzia (km)

METODOLOGIA-IRADOKIZUNAK

10° I

lle

Kenya 5199

Stanley 5110

a Jubb

al Va

Perfil SO-E del relieve de Asia Gailurra Esperantza Onaren lurmuturra

Guardafuí lurmuturra

Kalahari basamortua

e Orang

S ha be e

4000 3000 2000 1000 500 200 0 -200

olk go g

Somaliako penintsula

a bb Ju

ez Ok i av an go

Altitudea (m)

Aintzira Ur-jauziak

Aden

H a r a

ria Zu

Kotto

Ras Dashan 4553

Etiopiako mendigunea

Nilo

Ubang i

Greenwicheko meridianoa

ra ba a At rdin oU Nil

Oti

Nilo

b m Za do an Ku

Ibaia

20° I

rtu

Katangako goi-ordokia Bie goi-ordokia

Kunene

Fría lurmuturra

Kasai

Kwilu

go an Kw

Santa Elena

OZEANOA Malawi aintzira

Kantzer tropikoa

Níger

Bongos mendigunea

C uanz a

Benguelako golkoa

Kontinenteen mapa fisikoa (III). Afrika

il N

Kilimanjaro

INDIAKO

Nubia basamortua

ndiak

Marra 3071

Victoria aintzira

Beningo badia

AT L A N T I K

iak

e nu

kubeta

OZEANO

Tanganyika aintzira

40° I

Tibesti mendigunea

Txaden

e Yob

10° H

60° E

30° I

aua mendigun am ea Bomu Ad anaga S ong S Uele Kamerun Bioko Biafrako golkoa 4095 wimi Kongo Aru Principe Gin eak Kongoren O o Sao Tome kubeta go Lopez l k lurmuturra oa Lukenie Kwa o ng Ko

SOMALIAKO PLAKA

Sortu edukia eta Kilimanjaro artean. Aurkitu bi lekuak mapan eta esan zer herrialdetan dauden. Maparen eskala erabiliz, kalku-

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN

Afrikako ibai batzuk luzeak eta emari handikoak dira; Nilo ibaia, esaterako, kontinenteko luzeena da (6 671 km); nabarmentzekoak dira, halaber, Niger, Kongo, Zambezi eta Orange. Beste batzuk laburrak dira, kostaldekoak adibidez, edo wadiak dira; hau da, urteko zati handienean urik ez daramaten basamortuko ibaiak.

ué go

ria or oG as Its

golko

Air mendiak

Palmas lurmuturra

Ascension

Itsasoak urriak dira Afrikan, hango kostak ez baitira oso muxarratuak. Nagusiak Mediterraneoa eta Gorria dira. Aintzira ugari ageri dira, ostera; nagusiak kubetetan (Victoria, Txad) eta erliebearen hausturetan (Albert, Tanganyika eta Malawi) daude.

tzen diren erliebearen unitateak, itsasoak eta ibaiak.

0° Adengo

Ahaggar mendigunea

Nige

ARABIAKO PLAKA

AFRIKAKO PLAKA

guela) eta lurmutur (Verde, Buena Esperanza, Agujas eta Guardafui) daude.

Erg ane Adrar des Iforas In Sakk

Ba Fouta Djallon Gineako mendigunea

L og

500 km

50° E

Suezko kanala

sakonunea

Erg

N ig err en arro a Zuria lta Vo za Volta Belt Komoé a S a s s a n dr

250

go lko

Gambia

10° I ko

ara

Se n

Verde lurmuturra

y valr Ca

Pe rs ia

3.2 Urak. Itsasoak, aintzirak eta ibaiak

2 Aurkitu Afrikako mapa fisiko mutuan testuan aipa-

Cabo Verde uharteak

Plaka tektonikoaren muga Rift Haran Handia Sumendia

20° I

Sahara

al eg

rrán

Erg

Erg Chech

Blanco lurmuturra

handiena:

Aintzira garrantzitsuena: Victoria (68 100 km2)

40° E

Itsaso Beltza

Lurreko basamortu (9 400 000 km2)

ite

30° E

o Atlasa its dar Rif Te l l S aso Gabesko golkoa A lasa a L t T arar A Sirteko o dek ah golkoa bal eko s S ald nde Han dia Qattarako Eki Han dia Me

Erg Iguidi

Gailur altuena: Kilimanjaro (5 895 m) Ibai luzeena: Nilo (6 671 km)

tla ti A A nDraa

Bojador lurmuturra

Batez besteko altitudea: 750 m

– Uharte garrantzitsuena Madagaskar da. – Kostetan, hainbat penintsula (Somalia), golko (Gabes, Ginea, Ben-

Europatik eta Asiatik?

Toubkal 4165 Kanariak

3.1 Kontinentearen erliebea

20° E

Mediterra

tea itsasar

Gibraltarko

Madeira uharteak 30° I

10° E

0°

AT L A N T I K O

Mediterraneo itsasoaren, Asiaren, Indiako Ozeanoaren eta Ozeano Atlantikoaren artean dago. Europatik bereizita dago Gibraltarko itsasartearen bidez; eta Asiatik, Suezko kanalaren eta Itsaso Gorriaren bidez.

Interpretatu mapak

10° M

OZEANO

Afrika da, hedadurari dagokionez, Lurraren hirugarren kontinente nagusia. 30 335 000 km2-ko azalera du; hau da, lurrazalaren % 20,26.

1 Zer elementu geografikok banatzen dute Afrika

20° M

30° M

40° I

ami Lom Kongo ba mendiak tum n Mi r aK ag a era a

Oinarrizko datuak

Rabat

Ekintzailetzaren kultura 3. ariketaren bidez, ikasleen produkzio-dimentsioa sustatzen da, haien gaitasun sortzaile eta berritzaileak agerian ipinita.

SOLUZIOAK

1 Afrika Gibraltarko itsasarteak banantzen du Europatik, eta Suezko Kanalak, Asiatik. 2 Hona hemen erliebe-unitate nagusiak: ordokiak; Libiako, Tunisko, Senegalgo, Gambiako, Mozambikeko eta Etiopiako ordokiak. Mendiak; Hoggar mendigunea, Tibesti mendigunea eta Marra mendiak. Sakonuneak; Saharako basamortua, Nigerren arroa, Txaden eta Kongoren kubetak. Mendikateak; Atlas mendikatea eta Drakensberg mendiak. Uharteak: Madagaskar. Kostak; penintsulak (Somalia), golkoak (Gineako eta Benguelako golkoak) eta lurmuturrak (Cabo Verde, Esperantza Oneko lurmuturra eta Guardafui). Hona hemen ur bereizgarriak: ibaiak; Nilo, Niger, Kongo eta Zambezi. Aintzirak: Victoria eta Txad. Itsasoak; Mediterraneoa eta Itsaso Gorria. Ozeanoak: Ozeano Atlantikoa eta Indiako ozeanoa.

3 Cabo Verde Senegalen dago; Kilimanjaro mendia, Tanzanian. Mapa fisikoaren eskala grafikoa erabilita, bi puntuen arteko distantzia kalkulatuko dugu; hots, 6.000 kilometro, lerro zuzenean. Argazkia atera ahal izango genieke Nigerren arroari, Adamaua mendiguneari, Kongoren kubetari, Mitumba mendiei, Rift Haranari eta Kilimanjaro mendiari.

4 Hona hemen gailurrik garaienak: Kilimanjaro (5 895 m), Tanzanian isolatutako sumendia; Kenya mendia (5 199 m) Kenya mendiaren mendigunean (Kenya); Nelion (5 188 m), Kenya mendiaren mendigunean (Kenya); Mawenzi sumendia (5 149 m), Tanzanian; eta Stanley (5 109 m), Rwenzori mendietan (Kongoko Errepublika Demokratikoa eta Uganda).

5 a) Ipar-mendebaldetik hego-ekialderanzko orientazioa du. b) Eremu laua, hots, Sahara, Atlas mendikateak eta Hoggar mendiguneak mugatzen dute. Txaden kubeta Hoggar mendigunearen eta Mitumba mendien artean dago.

Europako mapa fisikoa

Azoveko itsasoa

Vo lga

on D

Itsaso

ioren Danub Behe ordokia

Rodope mendiak

Elbrus 5642

Beltza

s do ak Pinendi m

Ibaia

Ziklade

Altitudea (m) 4000 3000 2000 1000 500 200 0 -500

Aintzira Zipre

Gailurra Europaren eta Asiaren arteko berezko muga

20° E

250

500

750

• Kokapena, hedadura eta mugak. Berezitasun bat: Europa kontinenterik txikienetako bat da. • Kontinentearen erliebea. Hiru forma nagusik osatzen dute: ordokiek (esaterako, Europako

Altitudea (m)

b) Zer mendikatetan daude gailurrik altuenak?

3 Aurkitu mapan eta esan zer herrialdetakoak diren Sizi-

c) Non itsasoratzen dira profilean agertzen diren ibaiak?

lia, Korsika, Sardinia, Madeira eta Azore uharteak. 66

A L P E A K

4000

E U R O PA K O O R D O K I H A N D I A

PIRINIOAK 3000

2000

a) Zer norabidetan orientatuta dago? 1000

KARPATOAK

Volga ibaia

soratzen diren kontuan hartuta.

5 Aztertu profil topografikoa.

Don ibaia

4 Sailkatu Europako ibai nagusiak, zer ozeanotan itsaInterpretatu grafikoak

Dnieper ibaia

tzen diren erliebearen unitateak, kostako gorabeherak, uharteak, itsasoak, aintzirak eta ibaiak. Erabili mapak

Danubio ibaia

Asiatik eta Afrikatik?

2 Aurkitu Europako mapa fisiko mutuan testuan aipa-

Rodano ibaia

1 Zer elementu geografikok banatzen dute Europa

5000

URALAK

0 0

500

1000

1500

2000

2 500

3 000

3500

4 000

Epigrafea honela banatuta dago:

1000 km

30° E

Europako erliebearen HM-IE profila

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN Interpretatu mapak

Atal honen azken helburua da Europako muga geografikoak, erliebea eta hidrografia ezagutzea. Azterlana osatzeko, irakasleen webguneko «Librarium» ataleko lanen bat irakur dezakegu.

itsasoa

Peloponeso penintsula

uharteak a n Sizilia e o i t Malta Kreta s a s o a

10° E

40°

0°

METODOLOGIA-IRADOKIZUNAK

unea

Balkanak Mar

0 10° M

kon

Olinpo 2917 Egeo

Teide 3 718 20° M

Kubaneko estepa

Donetsken gainak

Krimeako penintsula

ko vania

nub

°I 60

a i

Dn ies ter

me n

Transilvaniako goi-ordokia

penintsula

U ra l

erren kia

D ni eper

aso

lpe ak Va r oa Balkanetako

Vo lga

V ol

ordo

Voliniako gainak Podoli ako g aina k

°I

Valdaiko muinoak

B a lt

Volgako muinoak

av in

Botnia ko g olk oa

Es Vo sg es Oih Bel an tza

ts r i

Oka-Doneko ordokia

goi-ordokiak Dniep

tik

M e d i t

itza

ria

Errusiako

Panonikoa Transillpeak A

na ri a rA

Italiar

ak in ga

T i r r e n i a r penintsula itsasoa Itsaso Jonikoa Etna e r 3323 r

Kanariak

k osku Mend eba -M lde o sk ko D vi en ol na d Erdialdeko

Karpa

Ordoki

Rodano

golk

V is tul a

A Di

Its

Poren ordokia

Mont Blanc 4810

Genovako e n golkoa

Madeira uharteak

ubi

Korsika Sardinia

Od er

Liongo K golkoa

Tib

penintsula

goi-lautada alquivir IKOA BET uad Balearrak ATE DIK M E N Mulhacén 3481 Gibraltarko itsas art ea

Erdialdeko Mendigunea

Akitaniako ordokia

Iberiar

o ltik

ud tal k et Me ndia ea me k Boh o em Da ihanaiako n

Tajo

Ipa r Dv ina

ak di

ro Eb

te l.

o aik zk a Bi golko

Hego

Vicen

o Gar

Kan itsatau ri soa

Ipar Duergoi-lautada o

Roca

San

Kontinenteen mapa fisikoa (IV). Europa

Parisko arroa

Loira Loiraren ha rana Finis lurm terre uturr a

Azoreak

n Rhi

O Z E A N O

E nak Arde

Bretainiako penintsula

ba El

Ta mes is la na Mantxako ka Se n

Kornualles penintsula

30°

Itsaso Ba

Britainia Handia

Öland

It s

en dia k

iako

land

Fin Gotland

Jutland penintsula

Penino mendiak

40°

Finlandiako Aintzira goi-ordokia

Ipar itsasoa

80° E

Orkada uharteak / Orkadak

70° E

r npiia Gra d ak men

Irlanda

an m

Britainiar uharteak

60° E

Tim

Itsaso Zuria

One

Hebrida uharteak / Hebridak

50° E

Kanin penintsula

a or tx Pe

Glittertind 2470

Shetland uharteak

Ibai luzeena: Volga (3 531 km)

40° E

Barents Kolguyev itsasoa

Kola penintsula

ikoa

50°

Batez besteko altitudea: 340 m

30° E

Ipar lurmuturra

20° E

70° N

10° E

Vesteralen uharteak Kebnekaise 2111 Lofoten uharteak

Kasp

0°

A RT IKOA

rtiko a

Norvegiako itsasoa

Gailur altuena: Elbrus mendia (5 642 m)

A T L A N T I K O A

4.2 Urak. Itsasoak, aintzirak eta ibaiak

olar a

Faroe uharteak

Munduko aintzira gazi handiena: Kaspiar itsasoa

Europako kostetako itsasoak hauek dira: Barents, Baltikoa, Ipar itsasoa, Kantauri itsasoa, Mediterraneoa, Tirreniarra, Adriatikoa, Joniakoa, Egeo eta Beltza. Aintzirak oso ugariak dira: Onega, Ladoga, Peipus, Léman eta Konstantza. Ibaiak hemen itsasoratzen dira: Ozeano Glazial Artikoan (Petxora, Onega eta Ipar Dvina); Atlantikoan (Loira, Sena, Rhin, Elba, Oder eta Vistula) eta Mediterraneoan (Rodano eta Po); Itsaso Beltzean (Danubio, Dniester, Dnieper eta Don); eta Kaspiar itsasoan (Ural eta Volga, Europako luzeena, 3 501 km baititu).

10° M

OZ E A NO Zir kul up

Islandia

20° M

30° M

40° O

Greenw icheko meridi anoa

Oinarrizko datuak

60°

Kontinenteen mapa fisikoa (IV). Europa

4 390 Distantzia (km)

Ordoki Handia), goi-ordokiek eta mendigune zahar nahiz mendikate gazteek (Pirinioak eta Alpeak, besteak beste). Kosta luze eta koskatuak ditu, eta uharte ugari.

• Hidrografia osatzen dute ibaiek, aintzirek, itsasoek (Mediterraneoa, hegoaldean; Ipar itsasoa eta Itsaso Baltikoa, iparraldean) eta ozeanoek (esaterako, Ozeano Atlantikoa eta Ozeano Artikoa).

SOLUZIOAK

1 Europa Asiatik bereizten dute Itsaso Beltzak, Kaukaso mendikateak, Kaspiar itsasoak eta Ural mendiek. Bestalde, Afrikatik bereizten dute Mediterraneo itsasoak eta Gibraltarko itsasarteak.

2 Hona hemen erliebe-unitate nagusiak: ordokiak; Europako Ordoki Handia. Goi-ordokiak; Finlandia eta Suediako goi-ordokiak. Mendiguneak; Eskandinaviako mendiak, Erdialdeko Mendigunea eta Uralak. Mendikateak; Pirinioak, Alpeak, Apeninoak, Dinariar Alpeak, Karpatoak eta Kaukaso. Uharteak; Islandia, Irlanda eta Britainia Handia. Kosta: penintsulak (Jutlandia, Iberiar penintsula, Italiar penintsula eta Balkanak), golkoak (Finlandiako golkoa, Botniako golkoa, Bizkaiko golkoa, Liongo golkoa, Genovako golkoa) eta lurmuturrak (Ipar lurmuturra, Fisterra eta San Bizente). Hona hemen ur bereizgarriak: ibaiak; Onega, Sena, Rhin, Elba, Danubio, Don, Volga eta Ural. Aintzirak; Konstantzako aintzira, Onega eta Léman, besteak beste). Itsasoak: Baltikoa, Mediterraneoa, Adriatikoa, Egeo eta Itsaso Beltza. Ozeanoak: Ozeano Atlantikoa eta Ozeano Artikoa.

3 Sizilia eta Sardinia uharteak Italian daude. Korsika Frantzian dago, eta Azoreak eta Madeira, Portugalen.

4 Ozeano Artikoan itsasoratzen dira Petxora, Onega eta Ipar Dvina ibaiak; Ozeano Atlantikoan, berriz, Loira, Sena, Rhin, Elba, Oder eta Vistula ibaiak.

5 a) Profilak hego-mendebaldetik ipar-ekialderanzko orientazioa du. b) Profileko gailurrik garaienak Alpe mendietakoak dira. c) Rodano ibaia Mediterraneoan itsasoratzen da; Danubio, Dnieper eta Don, Itsaso Beltzean; Volga, berriz, Kaspiar itsasoan.

Kontinenteen mapa fisikoa (V). Antartika eta Ozeania

Antartikako mapa 20ºM

40ºE

T A

Zirkulu polar antarti koa

r en sa ze int ea Pr ld Maud Erreginaren lurraldea

a lur ra

C lurra oats lde a

Ma rt

ula

Ant

Ronne plataforma

a ko

art i

80º

itsasoa Print Elisabet a zesaren lurr ldea

Amerikar goi-ordokia

Vinson m mendigunea Hego polo geografikoa h rt 4897 Bellingshausen wo M endi itsasoa Tr a n s Ellsworthen E l l s ant lurraldea a

Dart lurmuturra

– Australiako kosta nahiko lerrozuzena da. York lurmuturraren penintsula, Carpentaria golkoa eta Australiako Badia Handia dira kostako gorabehera handienak.

120˚ E

130˚ E

a alde ilk

Zirkulu polar antartikoa

A N O

besteko altitudea hain handia?

ez Antartikan?

dago

ibairik

Ginea Berria Britainia

lana eta aurkeztu gelan: Koral

10˚ H

Hesi

b) Antartikaren esplorazioa.

York Lurmuturreko penintsula

Koral

30˚ H

ng rli

a hlan oc Mu rra y

40˚

O Z E A N O A 110˚ E

120˚ E

130˚ E

dia

Australiako Badia Handia

I N D I A K O

on t

160˚ O

150˚ O

Ibaia

4 000 3 000 2 000 1 000 500 200 Ecuador 0˚ 0

Gailurra

Ekuatorea

500

1000

2000 km

10˚ H

Sozietate uharteak

20˚ H Kaprikornio tropikoa

30˚ H

Ta s m a n i a k o itsasoa

Ipar uhartea o r ik er Z B k

160˚ E

1500

Fiji uharteak

O Z E A N O B A R E A

150˚ E

140˚ O

Altitudea N 10˚(m)

Aintzira

Hebrida Berriak

Tasmania 140˚ E

170˚ M

K al ed on ia Berria

tzai l e Han

Handia

180˚

itsasoa

dira Australiako ibai nagusiak?

York lurmuturra

asamo rtu Victoria B

170˚ E

Salomon uharteak

ell nn Hamersley Do ak Gibson di mendiak basamortu a ac en M m

tuan aipatutako erliebe-unitate guztiak, itsasoak, aintzirak eta ibaiak.

7 Zer ozeanotan itsasoratzen

Australia

20˚ H

tikako eta Ozeaniako kostak? Erabili mapak

6 Aurkitu Ozeaniako mapan tes-

Hego polo magnetikoa

O Z E A N O B A R E A

Berria

Puncak Jaya 4884

4 Antolatu gai hauei buruzko a) Australiako Handia.

160ºE

160˚ E

0˚

Sortu edukia

5 Zertan dira ezberdinak Antar-

180º

150˚ E

Ulertu ingurunea

3 Zergatik

R T A N T A

160 ºM

140˚ E

Australian dago aintzira handiena, Eyre izenekoa, baita ibai luzeenak ere, adibidez, Darling, kontinenteko luzeena (2 700 km), eta Murray.

10˚ I

5.4 Urak. Ozeaniako itsasoak, aintzirak eta ibaiak Ozeanian, Tasmania da itsaso handiena.

Ozeaniako mapa fisikoa

o n d Arr ar si ia te nd Ar Ha

egon delako, nahiz eta horietako batzuk koralezko arrezife gisa eratu ziren.

tika eta Ozeania?

2 Zergatik da Antartikako batez

Gainerako uharteak

– Gainerako uharteen erliebea menditsua da, jatorrian sumendiz osatuta

Z 60ºS

140ºM

1 Zer ozeanotan daude Antar-

METODOLOGIA-IRADOKIZUNAK

ºE

Ze el an Al da pe a

ordoki bat (nabarmentzekoak dira MacDonnell eta Hamersley mendiak) eta Mendikate Banatzaile Handia dira elementu nagusiak.

O ºM

120

Interpretatu mapak

tari oa a

Australia

– Australiako erliebea da Ozeaniako aipagarriena. Ordoki handi bat, goi-

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN

Car pen golk

dago;

estalita

batez

5.3 Ozeania. Kontinentearen erliebea Ozeania Lurreko kontinente txikiena da; 8 923 000 km2 ditu. Ozeano Barean dago, eta hainbat uharte (Australia eta Zeelanda Berriko iparraldeko eta hegoaldeko uharteak) eta hiru uhartedi (Melanesia –Ginea Berria–, Mikronesia eta Polinesia) hartzen ditu barne.

Ibai luzeena: Murray-Darling (3 750 km)

140

70ºH

Kontinentearen lurrazal gehiena izotz-masa 2 000 metroko lodiera du izotz-masak horrek.

Batez besteko altitudea: 340 m Gailur altuena: Puncak Jaya (5 030 m)

Adare lurmuturra

Antartikako itsaso garrantzitsuenak Wedell eta Ross dira.

Gailur altuena: Vinson (4 897 m)

120ºE

d’U

Ross itsasoa

toria Vic l dea lu r r a

80ºS

5.2 Urak

100ºM

Batez besteko altitudea: ia 2 600 m 100ºE

Kontinenteen mapa fisikoa (V). Antartika eta Ozeania

Oinarrizko datuak

ko Ross plataforma

en ds un soa A m i ts a

– Kostak sargune eta irtengune asko ditu; Antartika penintsula eta Adare

nl urr

Marie Byrd-en lurraldea

80ºM

Batez beste, 2 600 metroko altitudea du, eta planetako kontinente altuena da. eta Norvegiako lurmuturrak dira aipatzekoak.

70º

n Pe

int s

nabari dira. Mendirik handiena Vinson gailurra da (4 897 m); Ellsworth mendietan dago.

Mac Robertsonen lurraldea

60ºM

– Erliebean, hainbat mendi (sumendi asko, tartean) eta goi-ordoki garai

Oinarrizko datuak

60ºE

60ºH

Amery Charles Pr i n t z e a r e n plataforma mendiak Davis 80º

Hego hemisferioan dago, eta Ozeano Glazial Antartikoak inguratzen du (Ozeano Baretik eta Indiakotik banatzen duen ohiko muga).

W ed sa del so l

Norvegiako lurmuturra

le i tsas oa

Antartika Lurreko laugarren kontinente handiena da; 13 340 000 km2 ditu.

rvi l

5.1 Antartika. Kontinentearen erliebea

20 ºE

0º

ko wiche Green ianoa merid

40º

170˚ E

eelanda

Hego uhartea

Berria 180˚

170˚ M

40˚

160˚ M

150˚ M

140˚ M

130˚ M

Ekintzailetzaren kultura 4. ariketaren bidez, ikasleen produkzio-dimentsioa sustatzen da, haien gaitasun sortzaile eta berritzaileak agerian ipinita.

Ikasleei epigrafe hau izan dakieke deigarrien; izan ere, Antartika da izotzez estalitako kontinente bakarra, eta Ozeania, besteak beste, itzelezko eta biztanle gutxiko uharte batek osatzen du: Australiak. Edukien sarrera gisa, Ozeaniaren populatzea nola hasi zen azaldu dezakegu, eta, horretarako, Rapa Nui filma ikusi. Komeni da Antartikari buruzko azalpenean baliabide natural ugari dituela aipatzea, eta, oraindik ere, planetako lekurik babesgabeenetako bat dela. Garrantzitsua da, halaber, bi kontinenteen ezaugarri nagusiak azpimarratzea. Hona hemen horietako batzuk:

• Antartika Hego Poloan dago, eta lurraldeetako batean 4 800 m-ra arteko lodierako izotza izan dezake. Gainera, garaiera handieneko kontinentea da: 2 600 m-ko batez besteko altitudea du. Antartikaren erliebea izotzezko gainazalak eta mendikate gazteek osatzen dute. Kosta oso koskatuak dauzka, bizirik gabeko zenbait uharte, baita planetako basamorturik lehorrenetako bat ere.

• Ozeania da kontinenterik txikiena. Uharteek osatzen dute, esaterako Australiak, Zeelanda Berriak, Ginea Berriak eta uharte txiki-txikien hainbat multzok. Multzo horiek hiru uhartedi handitan multzokatzen dira: Melanesia, Mikronesia eta Polinesia.

SOLUZIOAK

1 Antartikak inguruan du Ozeano Antartikoa. Ozeania, berriz, Ozeano Bareak eta Indiako ozeanoak inguratzen dute.

2 Antartika, eskuarki, garaiera handiko goi-ordokiek osatzen dutelako. 3 Eguzkiak gutxiago jotzen duelako balio handiko latitudeetan, eta, horren eraginez, ura ez delako urtzen.

4 a) Erantzun bat baino gehiago dago. b) Erantzun bat baino gehiago dago. Bi ariketa hauek egiteko, Interneten aurkituko ditugun dokumental ugarietakoren bat erabil dezakegu.

5 Antartikako kostak oso koskatuak eta hotzak dira; Ozeaniako kostak, berriz, beroak dira, eta Australiako kosta nahiko lerrozuzena da.

6 Uharteak: Australia, Zeelanda Berria, Ginea Berria eta Melanesia, Mikronesia eta Polinesia uhartediak. Australiako erliebea: MacDonnell mendiak, Hamersley mendiak eta Mendikate Banatzaile Handia. Kosta: York lurmuturraren penintsula, Carpentaria golkoa eta Australiako Badia Handia. Ozeanoak: Indiako ozeanoa eta Ozeano Barea. Tasmaniako itsasoa eta Koral itsasoa. Eyre aintzira. Ibaiak: Darling eta Murray.

7 Australiako ibai nagusiak Indiako ozeanoan itsasoratzen dira.

1 Lotu erliebearen elementu hauek dagokien kontinente edo azpikontinentearekin:

b) Alpeak, Apeninoak, Karpatoak eta Kaukaso.

c) Ezkutu Kanadarra eta Appalache mendiak.

d) Ande mendiak eta Aconcagua.

e) Hoggar, Tibesti eta Marrah mendiak.

f) Ellsworth mendiak.

g) MacDonnell mendiak eta Mendikate Banatzaile Handia.

HAUSNARTU ETA BALIOETSI Amaitzeko, gure planetako kontinenteak ikasi ditugu. Hausnartu banaka eta partekatu taldean egindako jardueren balioespena. Horretarako, deskargatu dagokion errubrika anayaeducacion.es webgunean

JARRI PROBAN ZURE KONPETENTZIAK Egin konpetentzien autoebaluazioa. anayaeducacion.es webgunean dago.

PROTAGONISTAK ATZO Isabella Bird

aintziraren izenak daude ezkutatuta. Aurkitu eta idatzi koadernoan.

a) Zagros mendiak eta Himalaia mendikatea.

3 Aurkitu mapan agertzen diren Lurreko ibaiak eta

Oinarrizko datuak Izena: Isabella Bird Garaia: 1831-1904 Jaioterria: Erresuma Batua Lana: bidaiaria, esploratzailea, idazlea, naturalista eta geografoa

1892. urtea amaitzear dago, eta oraindik ez dut sinesten Londresko Errege Sozietate Geografikoko kide hautatu nautenik. Ez dut esan nahi elkarte bikain horretarako merezimendurik ez dudanik. Ozeano Bareko Sandwich uharteetan egon naiz, Mendi Harritsuak zeharkatu ditut, Kurdistanen eta Himalaian egon naiz, baita Asiako beste leku

penintsulak. Horretarako, idatzi koadernoan mapako lekuari dagokion zenbaki eta letra bakoitza.

GAUR EGUN Laura Dekker Oinarrizko datuak

Zirkulu polar artikoa

Izena: Laura Dekker Jaiotza-data: 1995 Bizilekua: Holanda Lana: bidaiaria Kantzer tropikoa

1 Amazonas 2 Nilo 3 Yangzi 4 Mississippi 5 Ibai Horia 6 Obi 7 Kongo 8 Amur 9 Lena 10 Mackenzie 11 Mekong 12 Volga 13 Murray 14 Orinoko 15 Rhin 0

1500

3000

a Eskandinaviako penintsula b Iberiar penintsula c Balkanetako penintsula d Arabiar penintsula e Dekkan penintsula f Indotxina penintsula g Kamtxatka penintsula h Labrador penintsula i Kalifornia Beherea penintsula j Somaliako penintsula

Ekuatorea

Kaprikornio tropikoa

Zirkulu polar antartikoa 4500 km

batzuetan ere, hala nola Indian eta Persian. Honengatik harritzen nau ni hautatu izanak: erakunde horretan orain arte ez delako emakumerik egon, eta, batzuetan, emakumeok modu autonomoan bidaiatzearen aurkako artikuluak irakurtzen ditudalako.

Abentura horiek bizitzeko gogoa ematen didate. Nire osasuna ez da ona; buruko min izugarriak, loezina eta depresioa ematen dizkidan tumore bat dut; baina, bidaiatzen dudanean, askoz ere hobeto sentitzen naiz. Baliteke nire izaera nomada haurtzarotik etortzea. Aita apaiza zen eta bikario-etxe batetik bestera ibiltzen ginen sarritan. Nire lehen bidaia handia Kanadara izan zen, Eduardo Printzearen uhartera. Harrezkero,

nahitaezkoa zen 16 urtera arte, eta Laura gazteegia zen bakarrik nabigatzeko. Kasua Parlamentura heldu zen, eta gurasoek galdu egin zuten alabaren zaintza. Azterketa psikologiko asko gainditu behar izan zituen, indar eta heldutasun handiko burua zuela frogatzeko, eta urruneko hezkuntza-sistema batez ikasteko konpromisoa hartu zuen.

16 urte zituela, Laura Dekker pertsonarik gazteena izan zen munduari bakar-bakarrik itzulia ematen. 8 urte baino ez zituela, Tania Aebi-ren oroitzapenak irakurri zituen; liburu horretan, 18 urterekin munduari belaontziz egindako itzulia kontatzen zen, eta egilea Lauraren heroi bihurtu zen. Laurak pentsatu zuen bera ere gauza izango zela horrelako balentria bat egiteko. Holandan bizi zen, eta hainbat gorabehera izan zituen hango agintariekin, bidaia 13 urterekin hasi nahi izan zuelako. Adingabeak babesten zituen sailak zioenez, hezkuntza

nire bizipenak artikuluetan eta egunkarietan idaztea erabaki nuen. Orain beste abentura bat prestatzen ari naiz, Asia ekialdean barrena, eta, itzultzen naizenean, nire aurkikuntzak argitaratzen saiatuko naiz. Errege Sozietate Geografikoko kidea izateak indarra ematen dit nire esplorazioetan jarraitzeko.

GALDERAK

2 Letra-zopa honetan, munduko bost itsasoren eta

APLIKATU

1 Seinalatu zer kontinentetan dauden Isabelle Birdek bere kontakizunean adierazitako lekuak.

Aplikatu METODOLOGIA-IRADOKIZUNAK Egun, ikasleek beren burua ebaluatzeko estrategiak ezinbestekoak dira «Ebaluazioa» gakoa garatzeko. Gako horrek nola ikasten duten hausnartzera bultzatu nahi ditu ikasleak.

2 Zer itsasotan eta kontinentetan amaitu zuen bidaia Laura Dekkerrek?

3 Bilatu informazioa munduari itzulia itsasontziz eman zion lehen espainiar emakumeari buruz.

4 Zer-nolako abentura bizi nahiko zenuke? 14 urte zituela abiatu zen, Gibraltarretik, eta lehen geraldia Kanarietan egin zuen. Nabigaziorako berezko gaitasuna zuela erakutsi zuen; izan ere, ontzi batean jaio zen, Zeelanda Berrian, eta bizitzako lehen zazpi urteak gurasoekin nabigatzen eman zituen. Laura Dekkerren bidaiak 366 egun iraun zuen, eta 11,5 metroko Guppy belaontzia San Martín uharteko Simpson Bay-en porturatu zenean amaitu zen, 2012ko urtarrilaren 21ean.

Horiek horrela, ariketa batzuk gomendatzen ditugu, unitatean proposatutako ikaskuntzetatik ikasleek zer eskuratu duten (dagokion edukiari buruz, betiere) aztertu ahal izateko.

SOLUZIOAK Jarri proban zure konpetentziak

Ekintzailetzaren kultura 4. ariketaren garapenak ikasleen produkziodimentsioa sustatzen du, sorkuntzarako eta berrikuntzarako daukaten gaitasuna agerian utziz.

1 a) Zagros mendiak eta Himalaia mendikatea. b) Alpeak, Apeninoak, Karpatoak eta Kaukaso. c) Ezkutu Kanadarra eta Appalache mendiak. d) Ande mendiak eta Aconcagua. e) Hoggar, Tibesti eta Marrah mendiak. f) Ellsworth mendiak. g) MacDonnell mendiak eta Mendikate Banatzaile

2 K

3 Mapan ibai eta penintsula hauek kokatu behar dira, ezkerretik eskuinera: 10 Mackenzie; i Kalifornia Beherea penintsula; 4 Mississippi; h Labrador penintsula (goi), 14 Orinoko (behe); 1 Amazonas; b Iberiar penintsula; 15 Rhin; a Eskandinaviako penintsula (goi); 7 Kongo (behe); c Balkanetako penintsula; 2 Nilo; 12 Volga (goi); d Arabiar penintsula (erdi); j Somalia penintsula (behe); 6 Obi; e Dekkan penintsula; 11 Mekong; f Indotxina penintsula; 5 Ibai Horia (goi); 3 Yangzi (behe); 9 Lena, 8 Amur, 13 Murray, g Kamtxatka penintsula.

1 Lotu erliebearen elementu hauek dagokien kontinente edo azpikontinentearekin: a) Zagros mendiak eta Himalaia mendikatea.

aintziraren izenak daude ezkutatuta. Aurkitu eta idatzi koadernoan. K

b) Alpeak, Apeninoak, Karpatoak eta Kaukaso.

c) Ezkutu Kanadarra eta Appalache mendiak.

e) Hoggar, Tibesti eta Marrah mendiak.

f) Ellsworth mendiak.

g) MacDonnell mendiak eta Mendikate Banatzaile Handia.

d) Ande mendiak eta Aconcagua.

JARRI PROBAN ZURE KONPETENTZIAK Egin konpetentzien autoebaluazioa. anayaeducacion.es webgunean dago.

3 Aurkitu mapan agertzen diren Lurreko ibaiak eta penintsulak. Horretarako, idatzi koadernoan mapako lekuari dagokion zenbaki eta letra bakoitza.

PROTAGONISTAK ATZO Isabella Bird

Oinarrizko datuak Izena: Isabella Bird Garaia: 1831-1904 Jaioterria: Erresuma Batua Lana: bidaiaria, esploratzailea, idazlea, naturalista eta geografoa

GAUR EGUN Laura Dekker Oinarrizko datuak

Zirkulu polar artikoa

Izena: Laura Dekker Jaiotza-data: 1995 Bizilekua: Holanda Lana: bidaiaria Kantzer tropikoa

1 Amazonas 2 Nilo 3 Yangzi 4 Mississippi 5 Ibai Horia 6 Obi 7 Kongo 8 Amur 9 Lena 10 Mackenzie 11 Mekong 12 Volga 13 Murray 14 Orinoko 15 Rhin 0

1500

3000

Ekuatorea

Kaprikornio tropikoa

Zirkulu polar antartikoa 4500 km

GALDERAK

2 Letra-zopa honetan, munduko bost itsasoren eta

APLIKATU

1 Seinalatu zer kontinentetan dauden Isabelle Birdek bere kontakizunean adierazitako lekuak.

Protagonistak METODOLOGIA-IRADOKIZUNAK Atal honek abagunea emango digu geografiaren esparruren batean nabarmendu diren atzoko eta gaur egungo emakumeen berri izateko.

2 Zer itsasotan eta kontinentetan amaitu zuen bidaia Laura Dekkerrek?

3 Bilatu informazioa munduari itzulia itsasontziz eman zion lehen espainiar emakumeari buruz.

Oraingoan, Isabella Bird britainiarra nor zen landuko da. Isabella Bird 1892an bihurtu zen Londresko Royal Geographical Societyk (Geografia Elkarte Errealak) izendatutako lehen emakumezko kide. Izan ere, espedizio ugari egin zituen planeta osoan zehar (Himalaia, Kurdistan eta Mendi Harritsuetara, besteak beste).

Laura Dekker herbeheretar gaztea ere aipatuko dugu. Hura izan zen lehen pertsona munduari bere kabuz bira ematen, 16 urte besterik ez zituela.

SOLUZIOAK

1 2 3 4

Ozeanian, Amerikan eta Asian. Laura Dekkerrek San Martin uhartean amaitu zuen bidaia, Karibe itsasoan (Amerika). Erantzun librea. Erantzun librea.

Oharrak

© GRUPO ANAYA, S.A., 2022 - C/ Juan Ignacio Luca de Tena, 15 - 28027 Madrid. Eskubide guztiak gordeta. Legeak lan honen edukia babestu eta espetxe-zigorrak edota isunak eta kalte-galeren ondoriozko kalteordainak ezartzen ditu honako hauentzat: edozein literatura-lan, artelan zein zientzia-lan, edo horren eraldaketa, interpretazioa edo gauzapena (edozein euskarritan finkatuta edo edozein eratan komunikatuta), oso-osorik edo zati batean, baimenik gabe erreproduzitu, plagiatu, banatu edo komunikatzen dutenentzat.