Mundua helburu: Inguruaren Ezaguera 4. Lehen Hezkuntza. Lagina

1 Izaki bizidunak ezagutuz

2 Animaliak ezagutuz

3 Arrokak eta Lurraren erliebea ezagutuz

4 Zaindu dezagun natura!

8 Ikasturtean zehar zientzia egiteko erabiliko dituzun STEM tresna guztiak ditugu.

16 Zenbait janari-plater aztertu ondoren, erakusketa bat egingo dugu, haien osagaiak zer izaki bizidunetatik sortzen diren ezagutarazteko. Klima babesteko ekintza

34 Horma-irudi bat egingo dugu, oso gustuko dugun animalia-pertsonaia bat benetako animaliarekin alderatzeko! Lehorreko bizitza

54 Gure oporretako argazkiak bildu eta album bat osatuko dugu haietan ageri diren paisaiei buruzko bitxikeriekin. Lehorreko bizitza

70 Eguneroko objektu batzuen biografia jasangarria idatziko dugu. Hiri eta komunitate jasangarriak

5 Materia eta energia

6 Indarrak eta makinak

7 Suteek non egiten dute kalte gehien?

8 Ura gutxietsita al dago?

94 Gure materia- eta energia-beharrak aztertuko ditugu, kontsumo arduratsuari buruzko horma-irudi bat egiteko. Ekoizpena eta kontsumo arduratsua

108 Gure inguruko makinei esker ditugun «superbotereak» ikertuko ditugu, eta erakusketa bat egingo dugu. Kalitate oneko hezkuntza

126 Grabatu bideo bat suteen areagotzea salatzeko. Bideoan, bete beharreko zenbait aholku eman, gure inguruan suterik gerta ez dadin. Lehorreko bizitza

9 Zer ematen digu naturak?

4.0 industria

164

Ur garbia eta saneamendua

Horma-irudi bat egingo dugu, jendeari ulertarazteko, gosearen kontra egiteko, zein garrantzitsuak diren landa-eremuko eta itsasoko lanbideak, baita haietan modu jasangarrian aritzea ere. Goserik ez

182

204

224

• Metodo zientifikoa

• Proiektuetan oinarritutako metodoa

• Izaki bizidunen ezaugarriak

• Izaki bizidun motak

• Landareen ezaugarriak

• Animalien ezaugarriak

• Animalien nutrizioa, erlazioa eta ugalketa

• Lurraren egitura eta osaera

• Arrokak, arroka motak eta haien erabilera nagusiak

• Ekosistemen osagaiak

• Elikadura-harremanak

• Ekosistemak baliabide-iturri gisa

JAKITEA... IKASTEKO, APLIKATZEKO ETA IKERTZEKO

• Pentsamendu konputazionala

• Bloke bidezko programazioa

• Landareen nutrizioa

• Landareen erlazioa eta ugalketa

• Landareen sailkapena

• Gizakion ezaugarriak eta bizifuntzioak

• Ongizate fisikoa eta emozionala

• Arroken eragina paisaietan

• Lurraren erliebea

• Ekosistemei eragiten dizkiegun kalteak eta haien ondorioak

• Ekosistemak zaintzen ditugu

• IKT-IET plana

Konpetentziak lantzeko ariketak

Konpetentziak lantzeko ariketak

1. hiruhilekoaren berrikuspena: 1. eta 2. unitateak. STEAM: Margaret Mee

Konpetentziak lantzeko ariketak

Konpetentziak lantzeko ariketak 1. hiruhilekoaren berrikuspena: 3. eta 4. unitateak. STEAM: Mary Anning

DIZIPLINARTEKO PROIEKTUA · Ekoekintza aldizkaria: Ekoekintza

• Materia eta haren propietateak

• Materiaren egoerak. Substantzia puruak eta nahasteak

• Indarrak

• Kontaktu bidezko indarrak eta distantziara jarduten dutenak

• Makinak

• Atmosfera eta fenomeno atmosferikoak

• Eguraldia. Meteorologia-mapa

• Klima. Elementuak eta faktoreak

• Hidrosfera. Uraren egoerak. Uraren zikloa

• Lurgaineko urak eta lurpeko urak

• Ibaiak: elementuak eta ezaugarriak

• Aldaketa fisikoak eta kimikoak

• Energia

• Beroa eta haren ondorioak

• Makinak, gure bizitzan

• Proiektuak egingo ditugu

• Blokeen bidez programatuko dugu

• Klima-eremuak eta klima motak

• Espainiako klima-paisaiak

• Gure erkidegoko klima eta landaredia

• Espainiako isurialde hidrografikoak

• Gure erkidegoko hidrografia

• Uraren erabilera arduratsua

Konpetentziak lantzeko ariketak

Konpetentziak lantzeko ariketak 2. hiruhilekoaren berrikuspena: 5 . eta 6 unitateak. STEAM: Elena García Armada

• Klima-aldaketa eta GITak

Konpetentziak lantzeko ariketak

Konpetentziak lantzeko ariketak

2. hiruhilekoaren berrikuspena: 7. eta 8. unitateak

DIZIPLINARTEKO PROIEKTUA · Plastic-free misioa: Orain edo inoiz ez

• Produktu naturalak eta produktu landuak

• Nekazaritza eta basogintza

• Abeltzaintza

• Meatzaritza eta energia-iturriak

• Eskulangintza eta industria

• Garraioa. Motak eta garraiobideak

• Datazioa. Denbora historikoa. Iturri historikoak

• Historiako aroak

• Antzinaroa Espainian

• Herri kolonizatzaileak

• Erromatarraren aurreko herriak

• Arrantza eta akuikultura

• Espainiako lehen sektorea

• Gure erkidegoko lehen sektorea

• Merkataritza. Sailkapena

• Turismoa. Motak. Zerbitzu publikoak

• Ekonomia-jarduerak

• Historiaurrea. Paleolitoa, Neolitoa eta Metal Aroa

• Penintsula historiaurrean

• Erromatarren Hispania. Erromanizazioa

• Antzinaroa gure erkidegoan

• Ekosistemak zaintzea eta bioaniztasuna

Konpetentziak lantzeko ariketak

• Gure erkidegoko ekonomia-jarduerak

Konpetentziak lantzeko ariketak.

3. hiruhilekoaren berrikus.: 9.-10. unitateak

• Historiaurrea gure erkidegoan

• Giza eboluzioa

Konpetentziak lantzeko ariketak

Konpetentziak lantzeko ariketak

3. hiruhilekoaren berrikuspena: 11. eta 12. unitateak

INTERDISCIPLINAR - Aprender de lo natural DIZIPLINARTEKO PROIEKTUA · Uraren isilpeko kutsadura: Ekoxaboitxoa

Honelakoa da zure liburua

Zertarako balio du nik ikasitakoak?

Unitate bakoitzean ikaskuntza-egoera bat eta unitatearen amaierarako helburu bat proposatzen dira.

Iturri historikoak

Iturri historikoak iraganeko gertaera, pertsona eta bizimoduei buruzko informazio garrantzitsua ematen diguten elementuak dira, hala nola hondakin fosilak, objektuak, dokumentuak, gutunak, margolanak, mapak, argazkiak… Bi iturri mota daude: idatziak eta ez-idatziak.

Bizi-itxaropena

historiaurrean eta gaur egun

Paleolitoan, gure arbasoek etengabe egiten zieten aurre naturaren arriskuei eta bizibaldintza gogorrei.

Hori horrela, haurren heriotza­tasa oso altua zen, biztanleriaren ia erdia 15 urte bete baino lehen hiltzen zen, eta bizi­itxaropena 30 eta 40 urte bitartekoa zen. Gainerako biztanleak, berriz, 50 eta 60 inguru bizi ziren.

Jarraitu hariari!

Iturri idatziak

Iturri ez-idatziak

– Egunkari pertsonalak, memoriak...

– Gutunak.

– Dokumentu legalak.

– Berripaperak.

– Inskripzioak.

– Liburuak.

– Grafikoak: marrazkiak, mapak, argazkiak, filmak…

– Materialak: tresnak eta objektuak, txanponak, eraikinen hondakinak…

– Ahozkoak: abestiak, ipuinak, elezaharrak, lekukotzak...

Denbora neurtzea eta ikertzea

• Zein da Espainiako gaur egungo biziitxaropena? Ikertu.

• Hausnartu, alderatu datuak, eta azaldu zertan diren desberdinak historiaurreko eta gaur egungo bizi­itxaropenak.

Termino hauek erabilgarriak izango zaizkizue gogoeta egin eta argudioak emateko: arriskuak, elikadura, hotza, aho-hortzen higienea, istripuak, medikuntza, gaixotasunen prebentzioa...

Zer gertaera hartzen da historiaurrearen hasieratzat?

U11 1 Denbora neurtzea eta ikertzea

Denbora nola neurtu

Zer gertaera hartzen da historiaurrearen hasieratzat?

3 Denboralerroa Erreparatu denbora­lerroari, eta adierazi zer gertaera den une historiko hauetako bakoitzaren mugarria: historiaurrearen amaiera, Aro Modernoaren hasiera eta Antzinaroaren amaiera.

laburpena «Berehala kontatuko dizut», webgunean: anayaharitza.es

4 Erreparatu irudiei. Zer motatako iturri historikoa da haietako bakoitza?

Historia aztertzean, oso garrantzitsua da gertaerak denbora historikoan kokatzea. Horretarako, datazioa erabiltzen dugu.

Datazioan, zenbait denbora-unitate baliatzen dira.

Aspaldiko gertaerak datatzeko, hauek erabiltzen dira: bosturtekoa (5 urte), hamarkada (10 urte), mendea (100 urte) eta milurtekoa (1 000 urte).

Duela gutxiko gertaerak datatzeko, berriz, hauek erabiltzen ditugu: minutuak, orduak, egunak, asteak, hilabeteak

Denbora nola neurtu Historia aztertzean, oso garrantzitsua da gertaerak denbora historikoan kokatzea. Horretarako, datazioa erabiltzen dugu. Datazioan, zenbait denbora-unitate baliatzen dira. Aspaldiko gertaerak datatzeko, hauek erabiltzen dira: bosturtekoa (5 urte), hamarkada (10 urte), mendea (100 urte) eta milurtekoa (1 000 urte). Duela gutxiko gertaerak datatzeko, berriz, hauek erabiltzen ditugu: minutuak, orduak, egunak, asteak, hilabeteak Gertaera historikoak denboran kokatzeko, erreferentzia puntutzat Kristoren jaiotza hartzen da; alegia, Kristo jaio zen urtea 1. urtea da. Horregatik, gertaera historikoez ari (K.a.) edo Kristo ondorengoa

Gertaera historikoak denboran kokatzeko, erreferentzia puntutzat Kristoren jaiotza hartzen da; alegia, Kristo jaio zen urtea 1. urtea da. Horregatik, gertaera historikoez ari (K.a.) edo Kristo ondorengoa

Historia bost aldi edo arotan banatzen da, lehen gizakiak agertu zirenetik hasi eta gaur egun arte. Historiaren aroak irudikatzeko, tresna baliagarria da denbora-lerroa.

Historia bost aldi edo arotan banatzen da, lehen gizakiak agertu zirenetik hasi eta gaur egun arte. Historiaren aroak irudikatzeko, tresna baliagarria da denbora-lerroa.

1 Binaka, pentsatu iraganean jazo zen, orainaldian gertatzen den eta etorkizunean gerta litekeen gertaera bat. Partekatu gelan zer gertaera bururatu zaizkizuen.

1 Talde izenduna Binaka, pentsa tu iraganean jazo zen, orai naldian gertatzen den eta etorkizunean gerta litekeen gertaera bat. Partekatu ge lan zer gertaera bururatu zaizkizuen.

2 Duela zenbat urte jazo ziren gertaera hauek? Juan Sebastian Elkanok duela bost mende eman

Iturri historikoak Iturri historikoak iraganeko gertaera, pertsona eta bizimoduei buruzko informazio garrantzi tsua ematen diguten elementuak dira, hala nola hondakin fosilak, objektuak, dokumentuak, gutunak, margolanak, mapak, argazkiak… Bi iturri mota daude: eta

Iturri historikoak iraganeko gertaera, pertsona eta bizimoduei buruzko informazio garrantzi tsua ematen diguten elementuak dira, hala nola hondakin fosilak, objektuak, dokumentuak, gutunak, margolanak, mapak, argazkiak… Bi iturri mota daude: ez-idatziak. Iturri idatziak

2 Duela zenbat urte jazo ziren gertaera hauek? • Juan Sebastian Elkanok

– Egunkari pertsonalak, memoriak... – Gutunak. – Dokumentu legalak. – Berripaperak. – Inskripzioak. –– marrazkiak, mapak, argazkiak, filmak… tresnak eta objektuak, txanponak, eraikinen hondakinak… Ahozkoak: abestiak, ipuinak, elezaharrak, lekukotzak...

Erreparatu denbora­lerroari, eta adierazi zer gertaera den une historiko hauetako bakoitzaren mugarria: historiaurrearen amaiera, Aro Modernoaren hasiera eta Antzinaroaren amaiera.

Iturri idatziak

Iturri ez-idatziak

Bizi-itxaropena historiaurrean eta gaur egun Paleolitoan, gure arbasoek etengabe egi ten zieten aurre naturaren arriskuei eta bizi baldintza gogorrei. Hori horrela, haurren heriotza­tasa oso al tua zen, biztanleriaren ia erdia 15 urte bete baino lehen hiltzen zen, eta bizi30 eta 40 urte bitartekoa zen. Gainerako biztanleak, berriz, 50 eta 60 inguru bizi ziren. Zein da Espainiako gaur egungo bizi itxaropena? Ikertu. Hausnartu, alderatu datuak, eta azaldu zertan diren desberdinak historiaurreko eta gaur egungo bizi­itxaropenak. Termino hauek erabilgarriak izango zaizkizue gogoeta egin eta argudioak emateko: arriskuak, elikadura, hotza, aho-hortzen higienea, istripuak, medikuntza, gaixotasunen prebentzioa...

– Egunkari pertsonalak, memoriak... – Dokumentu legalak. – Inskripzioak. – Liburuak.

– Grafikoak: marrazkiak, mapak, argazkiak, filmak… – Materialak: tresnak eta objektuak, txanponak, eraikinen hondakinak… – Ahozkoak: abestiak, ipuinak, elezaharrak, lekukotzak...

4 Erreparatu irudiei. Zer motatako iturri historikoa da haietako bakoitza?

3 Denboralerroa Erreparatu denbora­lerroari, eta adierazi zer gertaera den une historiko hauetako bakoitzaren mugarria: historiaurrearen amaiera, Aro Modernoaren hasiera eta Antzinaroaren amaiera.

Bizi-itxaropena historiaurrean eta gaur egun Paleolitoan, gure arbasoek etengabe egiten zieten aurre naturaren arriskuei eta bizibaldintza gogorrei. Hori horrela, haurren heriotza­tasa oso altua zen, biztanleriaren ia erdia 15 urte bete baino lehen hiltzen zen, eta bizi­itxaropena 30 eta 40 urte bitartekoa zen. Gainerako biztanleak, berriz, 50 eta 60 inguru bizi ziren. Zein da Espainiako gaur egungo biziitxaropena? Ikertu. Hausnartu, alderatu datuak, eta azaldu zertan diren desberdinak historiaurreko eta gaur egungo bizi­itxaropenak. Termino hauek erabilgarriak izango zaizkizue gogoeta egin eta argudioak emateko: arriskuak, elikadura, hotza, aho-hortzen higienea, istripuak, medikuntza, gaixotasunen prebentzioa...

Gogoan hartu!

Erreparatu irudiei. Zer motatako iturri historikoa da haietako bakoitza?

lantzekoKonpetentziakariketak

Gogoan hartu!

Bizimodu osasungarria izateak gaixotasun jakin batzuk agertzea saihestu ez ezik, hala nola minbizia eta obesitatea, gure bizikalitatea hobetzen du.

Bizimodu osasungarria izateak gaixotasun jakin batzuk agertzea saihestu ez ezik, hala nola minbizia eta obesitatea, gure bizikalitatea hobetzen du.

Gogoan

Gogoan hartu!

Bizimodu osasungarria izateak gaixotasun jakin batzuk agertzea saihestu ez ezik, hala nola minbizia eta obesitatea, gure bizikalitatea hobetzen du.

Jarduera motibagarriak egiten ikasteko...

Unitatearen

Proiektu honek ikasturteko eduki guztiak eskaintzen dizkizu, bai liburu digitalaren bidez, bai era askotako baliabideen bidez.

Ikasteko beste modu bat ezagutuko duzu, erraza, intuitiboa eta edozein plataforma eta gailurekin bateragarria.

Urmaeletako ekosistema

Ekosistemen aniztasun handia

Zure ustez, izaki bizidun mota berdinak bizi dira aintziretan eta basamortuetan? Ekosistemak ezin desberdinagoak izan daitezke!

Ekosistema motak

Ekosistemak hainbat modutan sailkatu daitezke.

Zer-nolako ingurunetan dauden, ekosistemak hiru motatakoak

izan daitezke: lehorrekoak, uretakoak edo mistoak (halakoetan, ingurunearen zati bat lehorrekoa da eta bestea, uretakoa).

Ekosistemak sailkatzeko beste modu batek, aldiz, gizakiak haietan duen esku-hartzea hartzen du kontuan:

• Ekosistema naturaletan, ez dago gizakiaren esku-hartzerik edo haren esku-hartzea oso txikia da.

• Ekosistema gizatiartuek, berriz, gizakia barne hartzen dute edo giza jarduerarekin lotuta dagoen elementuren bat, gutxienez.

Kostaldeko ekosistema

Ekosistema mistoa da, itsasoko ur gaziak bustitako hondartzaz eta labarrez osatua. Bertan, algak daude (hala nola itsas uraza eta laminaria); landareak (besteak beste, posidonia eta salicornia); eta animaliak (esaterako, karramarroak, lapak, muskuiluak, txibiak, arrain mota ugari, antxetak eta ubarroiak).

Zelaietako ekosistema

Nola sartu?

Zure liburuko lehenbiziko orrialdearekin batera aurkituko dituzu proiektu digitalean sartzeko behar dituzun argibide guztiak.

1 Adierazi zer ezaugarri dituzten kostaldeko ekosistema mistoek.

2 Asmatu kate trofiko bat zelaietako eko sistemaren animalia batzuekin.

3

Ekosistemen aniztasun handia

Zure ustez, izaki bizidun mota berdinak bizi dira aintziretan eta basamortuetan? Ekosistemak ezin desberdinagoak izan daitezke!

Ekosistema motak Ekosistemak hainbat modutan sailkatu daitezke.

Zer-nolako ingurunetan dauden, ekosistemak hiru motatakoak izan daitezke: lehorrekoak, uretakoak edo mistoak (halakoetan, ingurunearen zati bat lehorrekoa da eta bestea, uretakoa). Ekosistemak sailkatzeko beste modu batek, aldiz, gizakiak haietan duen esku-hartzea hartzen du kontuan: Ekosistema naturaletan, ez dago gizakiaren esku-hartzerik edo haren esku-hartzea oso txikia da. Ekosistema gizatiartuek, berriz, gizakia barne hartzen dute edo giza jarduerarekin lotuta dagoen elementuren bat, gutxienez.

Kostaldeko ekosistema

Ekosistema mistoa da,

Ur gezako ekosistema mistoa da. Bertan, ur gezako alga haritsuak daude; landareak (hala nola ihiak, kanaberak eta nenufarrak); eta animalia ornogabeak (esaterako, barraskiloak, karramarroak, zizareak, sorgin-orratzak eta eltxoak) eta ornodunak. Azken horiek anfibioak (igelak, arrabioak eta uhandreak), hegaztiak (hala nola ahateak, beltxargak eta koartzak) eta era askotako arrainak izan daitezke.

Lehorreko ekosistema naturala da, eta ohikoa da eremu lau samarretan. Bertan, nagusi dira landare belarkarak (esaterako, gramineoak eta belarrak). Eremu epeletako zelaietan, hainbat animalia daude: intsektu ugari (hala nola matxinsaltoak, erleak eta inurriak) eta armiarmak; narrastiak (adibidez, sugeak eta muskerrak); askotariko hegaztiak (baita harrapari batzuk ere); zenbait karraskari (besteak beste, basasaguak eta lursaguak); eta beste ugaztun batzuk (hala nola erbiak, untxiak eta azeriak).

Imajinatu ekosistema bat zarela. Hautatu zein izango zinatekeen, eta idatzi hitzaldi bat, ekosistemen festa batean zeure burua aurkezteko.

Nolakoa da?

Erantzun globala era askotako hezkuntza-ingurune baterako.

Intuitiboa

Zuk erraz erabiltzeko modukoa.

Gailu anitzekoa

Edozein gailu motatan (ordenagailuan, tabletan, smartphonean…) egokitzen eta ikusten da, pantailaren edozein tamaina eta bereizmenetan.

Deskargagarria

Aukera ematen du Interneteko konexiorik gabe lan egiteko eta gailu batean baino gehiagotan deskargatzeko.

Sinkronizagarria

Erabiltzaileak egiten dituen aldaketak berez sinkronizatzen dira, lan egiteko erabilitako edozein gailu konektatzean.

Unibertsala

Zer eskaintzen dizu?

Era askotako baliabideak ditu; paperezko liburuaren erreprodukzioa baino askoz gehiago da.

Honakoak egiteko aukera izango duzu:

Ariketak egin

ariketa elkarreragileak

Aztertu

laburpen elkarreragileak, eskemak...

Ikasi

audioak, bideoak, Game Room-ak...

Ebaluatu autoebaluazioa, portfolioa...

Bateragarria da ikastetxeetan gehien erabiltzen diren sistema eragileekin, ikaskuntzako inguru birtualekin (IIB) eta hezkuntza-plataformekin (LMS).

Nire STEM

tresna-kaxa

Tresna-kaxa honetan, zientzian diharduten pertsonek erabiltzen dituzten metodoak, prozesuak eta abar aurkituko dituzue.

Metodo zientifikoa nola azaldu ikasiko dugu!

Zertarako izango zaizkigu baliagarriak tresna hauek?

Eta zer diren pentsamendu konputazionala, Scratch plataforma...!

Baita informazioa bilatzen, esperimentatzen, diseinuak eta aurkezpenak egiten, ereduak aurkitzen eta abar ere!

Nire lehen tresna Metodo zientifikoa

Inguratzen gaituen munduari behatzean galderak sortzen zaizkigu etengabe. Metodo zientifikoa galdera horiei erantzun fidagarriak (zientifikoak) ematea ahalbidetzen duen prozedura da.

Metodo hori zientzialariek baliatzen dute beren lana egiteko, baina, haiek ez ezik, guztiok erabil dezakegu gure eguneroko bizitzan. Hain zuzen, liburu honetan sarritan aplikatuko dugu.

Nola aplikatzen da metodo zientifikoa?

Geure buruari galdera bat egingo diogu

Esperimentatu egingo dugu

Hipotesiak egiaztatzeko, batzuetan, esperimentuak egiten dira laborategietan eta, beste batzuetan, aldiz, landabehaketak. Erantzun nahi dugun galderaren araberakoa da hori.

Nire bigarren tresna Proiektuetan oinarritutako metodoa

Kasu batzuetan, ez da nahikoa izaten bururatzen zaizkigun galderei erantzun fidagarriak ematea, eta arazo bat konpontzeko edo funtzio zehatz bat egingo duen zerbait asmatzeko beharra izaten dugu. Horretarako, proiektuak egiten ditugu.

Liburu honetako zenbait unitatetan, proiektu-proposamen batzuk dituzu.

Hauxe da proiektu bat: arazo praktiko jakin bat konpontzeko (adibidez, nola birziklatu plastikozko ontziak ikastetxean) edo asmakizun bat edo produktu berri bat sortzeko (esaterako, erabilitako plastikozko botilekin landareentzako negutegi bat eraikitzea) egin beharreko urratsen multzoa.

Zein dira proiektu baten etapak?

Konponbide bat diseinatzea. Gure helburua lortzeko eredu bat imajinatzea. Eredu hori marrazki bat edo maketa bat izan daiteke.

Arazoa zein den identifikatzea. Zer arazo konpondu edo zer sortu nahi dugun (asmakizun bat) hausnartzea.

Proiektuaren emaitzak ezagutzera ematea, beste pertsona batzuek ere haren berri izan dezaten.

Ebaluatzea. Proiektua amaitzean, emaitza balioestea. Arazoa konpondu dut? Nire asmakizunak bere helburua betetzen du? Askotan, beharrezkoa da proiektuaren hobekuntzak proposatzea.

Planifikatzea. Zer zeregin egin behar diren, zer ordenatan, eta nor arduratuko den horiek gauzatzeaz antolatuko dugu.

Zereginak gauzatzea. Plangintza praktikan jartzea, garatu nahi dugun produktua edo prozedura egiteko.

Proiektu baten etapak

Nire hirugarren tresna Pentsamendu konputazionala

Pentsamendu konputazionala pentsamendu logikoaren modu bat da, eta horrek ordenagailuen teknikak erabiltzen ditu, arazoak konpontzeko.

Zer teknika erabiltzen ditu pentsamendu konputazionalak?

Kodifikatzea

Ideiak edo informazioa sinbolo soilen bidez irudikatzea, ulerterrazak izan daitezen.

Deskonposatzea

Arazo konplexu bat arazo txikiagotan banatzea.

Ereduak aurkitzea

Antzeko arazoekin alderatuta, parekotasunak eta errepikatzen diren elementuak identifikatzea.

Abstrakzioak egitea

Arazoen elementu garrantzitsuenak identifikatzea,

Urratsez urrats egin beharreko

arazoak konpontzeko edo jarduera bat egiteko.

Egiaztatzea

Proposatu dugun konponbidea egokia den

Pentsamendu konputazionala metodo zientifikoan eta arazoak konpontzeko baliatu ohi da, baita gure eguneroko bizitzako zeregin zehatz batzuk egiteko ere. Esaterako, jostailu bat muntatzeko argibideei jarraitzen badiezu, algoritmo bat erabiltzen ariko zara. Eta emotikono bat erabiltzen duzun bakoitzean, informazioa kodifikatu egiten duzu.

Liburu honetan, pentsamendu konputazionala landuko dugu zenbait ariketaren bidez. Haien aldamenean, robot baten ikonoa ikusiko duzu.

Naturaren Zientzien arazoak konponduz

Naturaren Zientzietan, askotan erabiltzen ditugu pentsamendu konputazionalaren tresnak.

Adierazi pentsamendu konputazionalaren zer teknika baliatu duen zientzialari honek kasu bakoitzean.

Saiatu identifikatzen, buru-eragiketa baten bidez, zein diren bizikleta

Gaur, tomate-entsalada prestatu dut bazkaltzeko. Lagunduko al didazu egin ditudan urratsak ordenatzen?

• Gatza bota.

• Olioa bota.

• Tomatea platerean jarri.

• Tomatea garbitu.

• Tomatea moztu.

Nire laugarren tresna Bloke bidezko programazioa

Programazio informatikoa pentsamendu konputazionalean oinarritzen da.

Informatika-programa bat ordenagailu batek edo beste gailu adimendun batek interpreta eta exekuta ditzakeen jarraibide kodifikatuen multzoa da.

Informatika-programen jarraibideak hizkuntza berezietan idatzita daude. Hain zuzen, programazio-lengoaiak dira horiek, eta hainbat desberdin daude (hala nola C+, java, python eta ruby).

Scratch

Scratch bloke bidezko programazioa baliatzen duen programazio bisualeko tresna bat da. Scracht-en programazio-ingurunea irudietan oinarritzen da: programaren aginduak puzzle baten piezen antzeko blokeak dira, eta, programazio-sekuentzia osatzeko, pieza horiek ahokatu egin behar dira. Programa, beraz, puzzle osoaren baliokidea izango litzateke.

Zer atal ditu Scratch-ek?

Programatzen ikasteko modu erraza da, hori erabiltzeko ez delako programazio-lengoaia bat ikasi behar.

Liburu honetan, bloke bidezko programazioa landuko dugu ikono hau duten ariketetan.

Scratch-ek hiru atal ditu: eszena, blokeak eta programa.

Eszena Programa

Begiratu «Scratch nola erabili», anayaharitza.es webgunean, programa zertan datzan ikusteko: zertarako baliatzen den programaziobloke bakoitza, nola erabili programa segurtasunez...

Blokeak

Nire bosgarren tresna

IKT-IET plana

Naturaren Zientziak ikasteko eta gure proiektuak garatzeko baliagarriak izan daitezkeen hainbat tresna eskaintzen dizkigute teknologia berriek.

Anayaren IKT-IET planean, eskuragarri duzu informazio zehatza, tresna horiek zertan diren eta nola erabiltzen diren ikas dezazun. Tresna horietako baten inguruko zalantzarik baduzu, ez ahaztu anayaharitza.es webgunean kontsultatu dezakezula.

Zertarako erabiltzen ditugu IKTak?

Informazioa bilatu

Zure bilaketak hobetzeko jarraibideak emango dizkizugu, termino zuzenak baliatuz eta puntuazio-zeinuak erabiliz.

Irudiak landu

Egile-eskubiderik gabeko irudiak

Interneten nola aurkitu ikasiko duzu, baita horiek nola ebaki, aldatu eta zure dokumentuetan nola erabili ere, horretarako hainbat tresna baliatuz.

Testuak prozesatu

Zure testuei ordenagailu bidez formatua emateko behar duzun informazio guztia aurkituko duzu, horiek txukun eta behar bezala aurkeztu ditzazun.

Datuak antolatu eta grafikoak egin

Testu-prozesadore batekin edo oinarrizko kalkulu-orri batekin taulak eta grafikoak egiteko aholkuak emango dizkizugu.

Iturriak fidagarriak diren egiaztatu

Bilaketak egiten dituzunean, zein diren emaitza fidagarrienak bereizteko jarraibideak emango dizkizugu.

Aurkezpen digitalak prestatu

Testua eta irudia konbinatzen dituzten diapositiba ikusgarriak sortzeko hainbat tresna erabiltzen erakutsiko dizugu.

1 Izaki bizidunak ezagutuz

A zer nahaste-borrastea! Nire urtebetetzean mikroskopio bat oparitu didate, eta guraize batzuekin afaria disekzionatzea bururatu zait, elikagaien osagaiak xehetasunez aztertzeko. Eta nolako sorpresa hartu dudan! Elikagai guztiak adreilu txiki-txiki batzuez osatuta daudela ikusi dut… Aitak dio zelulak direla, elikagaiak izaki bizidunetatik sortzen direlako. Ulertzen al duzue zuek ezer?

Zer deritzozu?

Pentsatu al duzue inoiz nondik datozen jaten dituzuen elikagaiak?

Bururatzen al zaizue adibiderik?

Erreparatu Dianaren mikroskopioaren bidez ikusten denari. Zer iruditzen zaizue deigarria? Irakurri datua. Zergatik izan daiteke onuragarria planetarentzat landare-jatorriko elikagaietan oparoa den dieta?

Datua

Batik bat landareetan oinarritutako dieta oso osasungarria da pertsonentzat… baita planetarentzat ere.

Helburua aurrera

Zenbait janari-plater aztertu ondoren, erakusketa bat egingo dugu, haien osagaiak zer izaki bizidunetatik sortzen diren ezagutarazteko.

Unitate honetarako... 2

Jarraitu

hariari!

Izaki bizidunen ezaugarriak Zer dira izaki bizidunak?

Zelulak eta antolaketa-mailak

1

Zerez eginak gaude izaki bizidunok?

Izaki bizidunen talde nagusiak 3

Beharrezkoa da

izaki bizidunak sailkatzea

Landareen atalak eta sailkapena 4

Nolakoak dira landareak?

Landareen nutrizioa

5

Nola elikatzen dira landareak?

Landareen ugalketa

6

Nola ugaltzen dira landareak?

Landareen erlazioa

7

Nola erlazionatzen dira landareak?

Zer dira izaki bizidunak?

Gure elikagai gehienak izaki bizidunetatik sortzen dira. Baina… zer esan nahi du horrek?

Nola bereizi izaki bizidunak?

Izaki bizidunek, materia bizigabeak ez bezala, bizi-funtzioak egiten dituzte. Horrez gain, izaki bizidun guztiak zelula izeneko egitura txiki-txikiz osatuta daude.

Bizi-funtzioak

Bizi-funtzioak izaki bizidunek egiten dituzten jarduerak dira, eta bizirik ez dauden gauzetatik bereizten dituzte.

Izaki bizidun guztiok hiru bizi-funtzio hauek egiten ditugu: nutrizioa, erlazioa eta ugalketa.

Nutrizio-funtzioa

Nutrizio-funtzioari esker, izaki bizidunek ingurunetik substantziak hartu ditzakete, eta energia lortzeko, hazteko eta gorputzean dituzten kalteak osatzeko erabili. Gainera, hondakinak kanporatzeko bidea ematen du.

Elikagaiak lortzeko, hau da, energia eta materialak eskuratzeko moduaren arabera, bi izaki bizidun mota daude: heterotrofoak eta autotrofoak.

Izaki bizidunen bi nutrizio motak

Heterotrofoak

Beste izaki bizidunetatik lortzen dituzte elikagaiak

Izaki bizidun heterotrofoek, hala nola animaliek, ezin dituzte beren elikagaiak sortu, eta beste izaki bizidunetatik eskuratzen dituzte.

Autotrofoak

Izaki bizidun autotrofoek, hala nola landareek eta algek, beren elikagaiak sortzen dituzte, eguzkiaren energia erabilita.

Beren elikagaiak sortzen dituzte

Erlazio-funtzioa

Erlazio-funtzioa dela eta, izaki bizidunek inguruko informazioa hauteman eta erreakzionatzen dute.

Ugalketa-funtzioa

Ugalketa-funtzioaren bidez, izaki bizidunek beren ezaugarri berberak edo oso antzekoak dituzten beste izaki bizidun batzuk sortzen dituzte (alegia, ondorengoak).

Bi ugalketa mota bereizten dira: sexugabekoa eta sexu bidezkoa.

Sexugabekoa

Sexugabeko ugalketan, izaki bakar batek (gurasoa) bere ondorengo berdin-berdinak sortzen ditu. Guraso bakarra

Ondorengo berdin-berdinak

Sexu bidezkoa

Sexu bidezko ugalketan, bi banakok (gurasoak: bata arra eta bestea emea) beren antzekoak diren ondorengoak sortzen dituzte.

1 Adierazi ezaugarri hauetako zein dituzten izaki bizidun guztiek:

a) Berdeak dira.

b) Elikatu egiten dira.

c) Zelulaz osatuta daude.

d) Ilea dute.

e) Pilekin funtzionatzen dute.

f ) Erlazionatu egiten dira.

g) Ondorengoak sortzen dituzte.

h) Haragia jaten dute.

2 Zergatik ez da izaki biziduna robot bat? Eman arrazoiak.

3 Bilatu hitz hauen esanahia: mantenugai, ondorengo eta erreakzionatu. Lotu horietako bakoitza bizi-funtzio jakin batekin.

Izaki biziduna da hiru bizi-funtzioak egiten

izaki oro.

Izaki bizidunen bi ugalketa motak

Bi guraso

Antzeko ondorengoak

Zerez eginak gaude izaki bizidunok?

Ba al dakizu zertan zareten berdinak zu eta entsalada bat? Biak zelulaz osatuta zaudete!

Izaki bizidun guztiak, izan katuak, euliak, landareak, algak, perretxikoak eta abar, zelulaz osatuta daude.

Zelulak oso tamaina txikiko egiturak dira, eta gai dira hiru bizi-funtzioak egiteko.

Nolakoak dira zelulak?

Zelulak hain txikiak direnez, ezin dira begi hutsez ikusi. Zelulak behar bezala behatu ahal izateko, ezinbestekoa da mikroskopio izeneko tresna erabiltzea.

Mikroskopioekin egindako behaketei esker, zelula guztiek atal hauek dituztela dakigu:

• Mintza: zelularen barrualdea eta kanpoaldea bereizten dituen geruza da.

• Zelularen barnealdea: bertan zitoplasma izeneko likido lodi batean flotatzen duten milaka substantzia eta egitura txiki daude.

Zelula guztiek egitura komuna duten arren, ez dira denak berdinak. Izan ere, batzuk oso bakunak eta txikiak dira, eta, beste batzuk, aldiz, handiagoak dira, eta barrualdean beste egitura batzuk dituzte. Gainera, zelula guztiek ez dute forma bera.

1 Definitu zelula.

2 Zer dago zelularen barnealdean?

3 Ba al dago zelulaz osatuta ez dagoen izaki bizidunik? Eman arrazoiak.

4 Kopiatu irudiko zelula, eta margotu bere barnealdeko egiturak gustuko koloreak erabilita.

Izaki bizidun guztiak zelulaz osatuta gaude

Zelulak nolakoak diren ikusteko, mikroskopioa erabiltzen dugu

Horrelakoak dira zelulak

Zelulak Mikroskopioa

Zelularen barnealdea

Mintza

Ehunak, organoak, aparatuak eta sistemak

Zenbat zelula ditugu?

Zelula kopurua aldatu egiten da izaki bizidun batetik bestera:

Izaki bizidun zelulabakarrak

Zelula bakar batez osatuta daude, eta zelula horrek hiru bizi-funtzioak egiten ditu. Horrelakoak dira, besteak beste, bakterioak eta protozooak.

Izaki bizidun zelulaniztunak

Beste izaki bizidun batzuk zelula batez baino gehiagoz osatuta daude. Batzuek, hala nola animaliek edo landareek, milioika zelula dituzte eta era askotakoak dira.

Izaki zelulaniztun konplexuenetan, zelulak multzokatu egiten dira, ehun izeneko egiturak osatzeko. Ehunak, era berean, elkartu egiten dira organoak osatzeko, eta azken horiek aparatuak eta sistemak osatzeko konbinatzen dira.

5 Zelula guztiek oso antzeko tamaina dutela kontuan hartuta, ordenatu izaki bizidun hauek beren zelula kopuruaren arabera, txikienetik handienera. Azaldu zure erantzuna.

a) Elefantea

b) Mitxoleta-landarea

c) Bakterioa

d) Inurria

6 Lotu irudi bakoitza dagokion etiketarekin. Ondoren, ordenatu etiketak egiturarik sinpleenetik konplexuenera:

Organismoa

Organoa

Zelula

Aparatua

Antolaketa-mailak hobeto ulertzeko, «Berehala kontatuko dizut», webgunean: anayaharitza .es.

Ehunek

Organoek multzokatzean, aparatuak eta sistemak osatzen dituzte

Aparatua Aparatua Aparatua

Aparatuen eta sistemen multzoak organismoa osatzen du Aparatua

Izaki bizidunon zelulek askotariko formak dituzte, eta zenbait zelula ehunak osatzeko multzokatzen dira.

Zelulek multzokatzean, ehunak osatzen dituzte

multzokatzean, organoak osatzen dituzte

Aparatua + Aparatua +

Aparatua Aparatua + Aparatua +

Beharrezkoa da izaki bizidunak sailkatzea

Hainbat eta hainbat izaki bizidun desberdin daude! Nola antola dezakegu nahas-mahas hori?

Zer izaki bizidun mota daude?

Zenbait izaki bizidun mota aise bereizi ditzakegu begi hutsez, hala nola euliak, zuhaitzak eta gizakiak. Baina izaki bizidunak modu zientifikoan sailkatzeko, beharrezkoa da haien itxurari ez ezik, beste ezaugarri batzuei ere erreparatzea.

Izaki bizidunen hainbat sailkapen zientifiko desberdin daude. Erabilienetariko bat izaki bizidunak bost erreinutan banatzen dituena da, haien konplexutasun-mailaren eta elika tzeko moduaren arabera.

Protistoen erreinua

Barne hartzen ditu bai protozooak, izaki zelulabakar heterotrofoak direnak...

... bai algak, zelula askoz osatutako izaki bizidun autotrofoak.

Moneroen erreinua

Izaki bizidun zelulabakarrak dira. Zelula hori bakuna eta oso txikia da. Horrelakoak dira, adibidez, bakterioak.

Onddoen erreinua

Zelulabakarrak edo zelulaniztunak izan daitezke. Nutrizio mota heterotrofoa dute.

Landareen erreinua

Nutrizio mota autotrofoa duten

izaki bizidun zelulaniztunak dira. Ehunak dituzte, eta haietako batzuek organoak ere bai.

Animalien erreinua

Izaki bizidun heterotrofoak eta zelulaniztunak dira. Ehunak, organoak, aparatuak eta sistemak dituzte gehienek.

Begira nola pentsatzen dudan

Izaki despistatuak

Izaki bizidun hauek despistatu egin dira hainbeste bidaia eginda. Lagunduko diezu beren erreinura itzultzen?

Lehenengo, lotu izaki bakoitza dagokion kartelarekin, eta, gero, marraztu beren erreinuetara heltzeko jarraitu behar dituzten bideak. Horretarako, idatzi zure koadernoan zer gelaxka-segida den izaki bakoitza dagokion erreinura bideratuko duena. Abiapuntuak adierazita daude. Kontuz! Ez zapaldu erreinuen izenak idatzita dituzten kartelak!

Behar ditudan elikagaiak sortzen ditut eguzkiaren argiari esker. Itsasoan bizi naiz, eta nire zelula guztiak berdinak dira.

Ni bai naizela txiki-txikia! Ni ikusi ahal izateko, poten- tzia handiko mikroskopio bat beharko zenuke. Zelula bakun bakar batez osatuta nago.

Nire zelula guztiak antzekoak dira. Usteltzen ari diren beste izaki bizidun batzuen hondakinez elikatzen naiz.

Oso txikia naizen arren, milioika zelula ditut hainbat sistema eta aparatutan antolatuta. Loreen nektarraz elika-

Erraldoia naiz. Milioika zelula dauzkat, eta haiek hainbat ehun eratzen dituzte, or- ganoak osatu ahal izateko (hala nola hostoak eta sustraiak). Nire elikagaiak egiten ditut, eguzkiaren argiak lagunduta.

Gogoan hartu!

Bost erreinu handitan sailkatzen ditugu izaki bizidunak.

ibilbideIdatzikoadernoanzer eginbeharduen izakibizidunbakoitzak, ereduhonibegiratuta: 1a,2a,3a,3b,...

Nolakoak dira landareak?

Gure elikagaietako asko landareen atal desberdinetatik

lortzen ditugu. Halere, haien organismoek eta gureek alde nabarmenak dituzte.

Landareen erreinua zelula konplexu ugari dituzten izaki bizidunek osatzen dute. Landare guztiek nutrizio autotrofoa dute, eta fotosintesia egiten dute.

Landare gehienak lurzoruan finko bizi dira ingurune lehortarretan. Dena den, ingurune urtarretan ere aurkitu ditzakegu batzuk, hala nola ibaietan, aintziretan eta itsasoan.

Nolakoak dira landareak?

Landareak forma anitzekoak dira; landareak dira, adibidez, zuhaitz erraldoi bat eta goroldio txiki-txiki bat. Guztiek dituzte ehunak osatzen dituzten zelula mota desberdinak, eta ehunek, era berean, funtzio desberdinak betetzen dituzten organoak eratzen dituzte. Landareek organo hauek dituzte:

Landareen atalak

Hostoak

Nutrizio-funtzioaz arduratzen dira, fotosintesia egiten dutelako. Berdeak dira, eta era askotako formak izaten dituzte. Lauak dira gehiengehienak.

Zurtoina

Hostoen euskarria da eta, hari esker, landarea tente geratzen da. Askotan, adarkadurak izaten ditu.

Sustraia

Landarearen lurpeko atala da. Landareari eusten dio, eta ura eta gatz mineralak xurgatzen ditu lurzorutik.

1 Adierazi esaldi hauek zuzenak ala okerrak diren:

a) Landare batzuek ez dute fotosintesia egiten.

b) Landare guztiak lehortarrak dira.

c) Landare guztiek loreak ematen dituzte.

Zenbat landare mota daude?

Mota askotako landareak daude. Sailkapenik ohikoenak kontuan hartzen du landareek, ugaltzeko, loreak eta haziak sortzen dituzten edo ez.

Lorerik eta hazirik ez duten landareak

Leku heze eta ospeletan ageri dira. Horrelakoak dira goroldioak eta iratzeak.

2 Marraztu zure koadernoan gustatzen zaizkizun bi landare, eta adierazi zer organo dituzten. Deskribatu labur nolakoak diren, eta sailkatu dagokien taldean.

Loreak eta haziak dituzten landareak

Batetik, lore deigarriak ez dituzten landareak daude. Kasu horietan, hala nola pinua, haziak ez dira fruituen barruan egoten.

Bestetik, lore ikusgarriak dituzten landareak daude. Haien haziak fruituaren barruan egoten dira. Mota horretakoak dira, besteak beste, mitxoleta, izpilikua eta sagarrondoa.

Loreak

Egitura horiei esker, landare asko ugaldu egin daitezke.

Lorezilak, lorearen atal arra dira, eta polena sortzen dute.

Korola, petaloz osatuta dago, oso kolore bizia duten hostotxoz, alegia.

Pistiloa edo obulutegia, lorearen atal emea da, obuluak dituena.

Kaliza, sepalo izeneko hostotxo berdez osatuta dago; horiek lorea osorik inguratzen eta babesten dute.

Fruitua

Ernaldu ondoren, lorearen obulutegiak itxura aldatzen du, fruitu bihurtzeko.

Gogoan

Haziak

Landare gehienek sustraiak, zurtoina eta hostoak dituzte; eta zenbaitek, loreak.

Nola elikatzen dira landareak?

Behar dituzten elikagaiak lortzeko, landareek oso modu baketsua eta berezia dute: fotosintesia!

Landareen nutrizioa

Landareak izaki bizidun autotrofoak dira, fotosintesiaren bidez beren elikagaiak sortzen baitituzte. Arnasketa deritzon beste prozesu bati esker, beste elikagai berezi bat eskuratzen dute, oxigenoa, hain zuzen.

Landareen nutrizioa, urratsez urrats

• Sustraiek ura eta gatz mineralak xurgatzen dituzte, eta izerdi gordina eratzen dute. Gero, hori zurtoinetik hostoetara igotzen da. 1

• Hostoek eguzkiaren argia baliatzen dute izerdi gordina eta karbono dioxidoa (airearen gas jakin bat da) nahasteko, eta landarearentzako elikagaiak sortzeko. Prozesu horri fotosintesi esaten zaio, eta, hori egitean, oxigenoa kanporatzen da. 2

• Hostoetan sortutako elikagaiak urarekin nahasten dira landarean zehar gora eta behera ibiltzen den izerdi ondua sortzeko. 3

• Arnasketan (egunez zein gauez egiten da), landareek oxigenoa hartzen dute airetik, eta, elikagaiekin nahastuta, energia sortzen dute. Prozesu horretan, karbono dioxidoa kanporatzen da. 4

1 Azaldu, zure hitzak erabiliz, zer esan nahi duten kontzeptu hauek:

a) izerdi gordina b) izerdi ondua c) fotosintesia d) xurgapena e) arnasketa

2 Lotu koadernoan termino bakoitza dagokion azalpenarekin:

a) Arnasketa 1. Sustraiek ura eta gatz mineralak hartzen dituzte.

b) Fotosintesia 2. Oxigenoa hartu eta karbono dioxidoa kanporatzen da.

c) Xurgapena 3. Karbono dioxidoa hartu eta oxigenoa kanporatzen da.

Oxigenoa

Nire lanbidea: landareen sendagilea

Kaixo, Aizpea dut izena, eta landare-fisiologoa naiz. Izugarri gustatzen zaizkit landareak, eta nire lana nola «funtzionatzen» duten ikertzea da. Aztergai ditudan landare gehienak laborantzakoak dira, hala nola artoa, babarruna eta tomateak. Nire ikerketak lagungarriak dira landare horiek hainbat gaixotasunetatik babesteko, baita uztak hobetzeko ere. Landareen sendagilea naiz!

Gaur emakume nekazarien talde bat etorri zaigu bisitan hazten dituzten tomate-landareengatik kezkatuta. Antza denez, gaixorik daude landareak. Begiratu irudiei, eta irakurri egin ditudan ohar hauek.

Hostoak armiarma-sare baten antzeko zerbaitez estalita daude, eta orban txikiak antzematen zaizkie. Armiarma gorriak landarea erasotzen ari dira.

Hostoetan, zenbait orban ilun eta biribildu agertu dira. Lurrak hezetasun handiegia du. Onddoek landarea infektatu dute.

Hostoak gutxi hazten dira, eta kolore horixka dute. Gatz mineralen gabeziak, landarearen hazkundea moteldu du, «gaizki elikatuta» baitago.

1 Baten batek lekuz aldatu ditu oharrak. Jakingo al zenuke esaten zer irudi dagokion horietako bakoitzari?

2 Lotu tomate-landare bakoitza behar duen tratamenduarekin:

a) Tomate-landareak elikadura egokia behar du. Ongarri organiko on bat emango diogu.

b) Tomate-landarea horren heze ez egoteko, ez dugu hainbeste ureztatuko. Onddoen aurkako produkturen batekin tratatuko dugu.

c) Tomate-landareak tratamendua behar du, «armiarma gorrien» izurria akabatzeko. Soluzio naturalen bat erabiliko dugu, marigorringoak kasu, armiarma horietaz elikatzen baitira.

Landareek ez dute ehizatzeko beharrik, baina argia eta ura ezinbestekoak dituzte elikatzeko.

Nola ugaltzen dira landareak?

Landareek landaretxo berriak sortzeko beharra dute. Baina... nola egiten dute hori ezin badira lekutik mugitu?

Landareen ugalketa-funtzioa

Sexugabeko ugalketa

Sexugabeko ugalketan, landarearen atal bat (zurtoina izan ohi da) gai da bere gurasoaren berdin- berdina den beste landare bat sortzeko.

Estoloiak

Lurrazalean hazi eta landare berriak sortu ditzaketen zurtoin bereziak dira.

Lurrazpian hazi eta landare berriak eratzen dituzten zurtoin lodiak dira.

1 Irudia Erreparatu ondoko bi argazkiei, eta deskribatu zer ikusten duzun.

2 Zerrendatu jateko zein kozinatzeko erabiltzen ditugun bost tuberkulu eta beste bost erraboil. Esan horietatik zein ezagutzen dituzun, eta inoiz jan dituzun. Ikertu horietako bik elikagai gisa dituzten onurak, eta idatzi zure koadernoan.

Aldaxkak

Lurrean landatzean, sustraiak sortu eta landare berri bat ernarazten duten zurtoinaren zatiak dira.

A B

Erraboilak eta tuberkuluak

Landare berria

Aldaxka landatu

Estoloia Tuberkuluak

Erraboila

Sexu bidezko ugalketa

Landare askok loreen bitartez egiten dute sexu bidezko ugalketa.

• Polen-aleak pistilora iristen direnean, obuluekin bat egiten dute, eta haziak eratzen dira.

• Orduan, pistiloak itxura eta tamaina aldatzen ditu, eta fruitu bihurtzen da.

• Fruitua zabaltzean, barruko haziak lurrera heltzen dira, eta hazi bakoitzetik landare berri bat haz daiteke.

Sexu bidezko ugalketa, urratsez urrats

Polen-aleak lorearen pistilora iristen dira, intsektuek, haizeak edo urak bertara eramanda.

Gure elikagaietako asko haziak edo fruituak dira. Bururatzen al zaizu baten bat?

Polen-aleak pistiloaren barnealdean dauden obuluekin bat egiten du, eta fruitua eratzen da. Horrek haziak ditu barruan.

Landare berria hazi eta landare heldu bihurtzen da. Landare heldua urteko garai egokian loratuko da.

Haziek tomatelandare berriak sortzen dituzte.

3 Aurreko irudia eredu gisa baliatuta, ordenatu beste irudi hauek, eta azaldu nola gertatzen den ugalketa, urratsez urrats.

Hazia

Fruitua

Nola erlazionatzen dira landareak?

Pentsatu al duzu inoiz landareek beren inguruan gertatzen dena nabaritzen ote duten?

Landareen erlazio-funtzioa

Landareak lurrean finko bizi dira, ezin dira lekuz aldatu, eta ez dute animaliek bezalako zentzumen-organorik. Hala ere, erlazio-funtzioa egiten dute, gai baitira beren inguruko aldaketak hautemateko eta horiei erantzuteko . Hona hemen landareen erlazio-funtzioaren zenbait adibide:

1 Erreparatu adibideen irudiei. Aukeratu gehien gustatzen zaizuna, eta deskribatu koadernoan zure hitzak erabiliz.

2 Bilatu landareen erlazio-funtzioari dagozkion beste bi adibide, eta azaldu nola erantzuten duten landareek kasu horietan.

Landareen erlazioen zenbait adibide

Minberaren hostoak ukitzen ditugunean, uzkurtu egiten dira.

Landareek urtaro-aldaketak nabaritzen dituzte. Udaberrian, loratu egiten dira eta hostoak sortzen dituzte, egun luzeenei eta tenperatura altuenei erantzunez. Udazkenean, aldiz, landare askok hostoak galtzen dituzte, egunak laburragoak eta hotzagoak direla hautematean.

Argi edo berotasun handiagoa izateko, landare batzuek eguzkia non dagoen hauteman dezakete eta hostoak hari begira jarri.

Hainbat lore zabaldu egiten dira argiaren intentsitatea handitzean. Aitzitik, itxi egiten dira ilunabarrean, argia gutxitzean.

Landare batzuek, akaziek kasu baterako, belarjaleek (jirafek...) erasotzen dituztenean, berehala erantzun eta zapore txarreko substantziak jariatzen dituzte.

Udaberria Udazkena

Landareen erlazioa, koloretan!

Sinestezina dirudien arren, landareak kolore jakin batzuk hautemateko gai dira. Hori egiaztatzeko, honako esperimentu hau egin dugu.

Materialak:

• Hiru landare berdin.

• Hiru lanpara, kolore desberdineko bonbilla banarekin, hiru argi mota hauek izateko: argi urdina, argi gorria eta argi zuria.

Prozesua.

Landare bakoitza dagokion lanpararen argitan jarri dugu, 24 orduz, gutxienez.

Esperimentuaren emaitzak eskuinaldean irudikatu ditugu.

1 Deskribatu zer gertatzen zaien landare bakoitzaren zurtoinei argi zuriaren, urdinaren edo gorriaren eraginpean daudenean. Horretarako, lagungarria izango zaizu esperimentuaren emaitzak jasotzeko taula hau betetzea:

Argi mota

Argi gorria

Argi zuria

Argi urdina

Zurtoinak eguzkira begira jartzen dira

Zurtoinak ez dira eguzkira begira jartzen

Argi urdina

2 Nola egiaztatuko zenuke landareek argi berdea hautematen duten ala ez? Diseinatu zuk zeuk esperimentu bat.

3 Imajinatu zientzialaria zarela eta galdera honi erantzun behar diozula: ernatzeko, landareen haziek ezinbestekoa dute argia? Diseinatu zuk zeuk esperimentu bat, galdera zientifiko horri erantzun ahal izateko, eta idatzi zure koadernoan zer urrats egingo zenituzkeen.

Gogoan hartu!

Landareek hainbat modutan erantzuten diete beren inguruan gertatzen diren aldaketei.

Argi gorria

Argi zuria

Z er ikasi dut ?

1 Azaldu, zure hitzak erabiliz, zer diren nutrizio-, erlazio- eta ugalketa-funtzioak.

2 Esan zertan diren desberdinak:

a) Nutrizio autotrofoa eta heterotrofoa.

b) Sexu bidezko ugalketa eta sexugabeko ugalketa.

3 Zertan dira berdinak eta zertan desberdinak protozooak eta algak?

4 Adierazi zerrendako izaki bizidunak zelulabakarrak ala zelulaniztunak diren, eta zer nutrizio mota duten.

a) Protozooa.

b) Elefantea.

c) Kaktusa.

d) Alga berdea.

e) Bakterioa.

5 Esan zer emaitza duten, zure ustez, «batuketa» hauetako bakoitzak:

a) Organoa + organoa + organoa + ... = ?

b) Zelula + zelula + zelula + ... = ?

c) Ehuna + ehuna + ehuna + ... = ?

6 Lotu bi zutabeetako kontzeptuak:

1 Oxigenoa kanporatzen du.

8 Zer garrantzi dute intsektuek eta haizeak zenbait landare motarentzat?

9 Ordenatu kronologikoki haziak dituzten landareen ugalketaren fase hauek:

Hazia lurrera eroriz gero, landare berri bat sortuko da.

Landare berria hazi eta landare heldu bihurtuko da.

Polenak bat egingo du pistilo barnealdeko obuluarekin.

Landare heldua dagokion urteko garaian loratuko da.

Pistiloa fruitu bihurtuko da.

Intsektuak lorearen pistilora eramango du polena.

10 Idatzi zer izen duten zenbakiz adierazitako egiturek.

a) Izerdi gordina.

b) Fotosintesia.

c) Izerdi ondua.

d) Arnasketa.

2 Karbono dioxidoa kanporatzen du.

3 Uraren eta gatz mineralen nahasketa da.

4 Elikagaien eta uraren nahasketa da.

7 Hausnartu, eta arrazoitu zure erantzunak:

a) Zure ustez, fruituak eta haziak ernalketarik gabe sortu litezke? Bai/Ez

b) Zure ustez, fruituak eta haziak polinizaziorik gabe sortu litezke? Bai/Ez

11 Azaldu landareen zer atal erabiltzen dituzun plater hauek jateko:

a) Espinaka-zopa.

b) Erremolatxa gorri entsalada.

c) Patata frijituak.

Ez ahaztu unitate honetako zure argazki-albuma osatzea, webgunean: anayaharitza.es

Semaforoa. Margotu koadernoan, ariketa bakoitzaren ondoan, honela:

erantzuna badakizu

laguntza behar izan baduzu

erantzuna jakin ez baduzu

HELBURUA AURRERA

Erakusketa bat egingo dugu, plater jakin bat aztertuta

1 Erakusketa prestatzeko unea iritsi da! Hautatu jatetxe honetako eguneko menuko plateretako bat. Kopiatu antolatzaile grafiko hau, eta osatu, aukeratu duzun platera ikertu ahala.

Hasi aurretik, zer dakizu plateraren osagaien inguruan? Ba al dakizu zer izaki bizidunetatik sortzen diren? Izaki bizidunaren zer atal dira? Zer funtzio betetzen dute izaki bizidun horietan?

Plateraren osagaiei buruzko zer zalantza dituzu?

Idatzi hemen oraindik ez dakizkizun gauzak.

2 Marraztu hautatu duzun platera tamaina errealeko kartoi mehe zuri batean. Gero, margotu eta moztu irudia. Moztu gezi lodi batzuk koloretako kartoi meheetan, eta itsatsi plateraren gainean, osagai bakoitza seinalatzeko. Ez kezkatu plateretik ateratzen badira. Gezi bakoitzean, datu hauek idatzi behar dituzu:

a) Osagaiaren izena.

b) Zer izaki bizidunetik (edo izaki bizidunetatik) sortzen den, eta zer erreinutakoa den.

c) Izaki bizidunaren zer atal den, eta zer funtzio betetzen duen horretan.

3 Ikasgelan, prestatu mahai bat, mahai-zapiarekin, edalontziekin eta mahai-tresnekin. Jarri bertan zuen «platerak» eta gozatu erakusketaz! Nahi izanez gero, gustukoen dituzuen platerei buruz ere iker dezakezue urrats berdinei jarraikiz.

N ola ikasi dut?

1 Seguru asko, unitatea lantzean, zenbait gauza erraz ikasi dituzu, eta beste batzuk, berriz, gehiago kostatu zaizkizu. Idatzi zure portfolioan zer hiru gauza iruditu zaizkizun zailenak, eta azaldu zergatik.

2 Orain landareei buruz dakizunak pentsarazi al dizu nola babestu behar dituzun?

Ikertu Interneten eta liburuetan, edo galdetu gaiari buruz dakitenei, eta erantzun hemen «Gogoko izan» zutabean egin dituzun galderei.

EGUNEKO MENUA

Lehenengo platerak

Arroza tomate- eta azenario-saltsarekin

Letxuga-, sagar- eta arto-entsalada

Bigarren platerak

Txanpiñoi erreak baratxuriarekin eta

Zainzuriakperrexilarekin plantxan gaztarekin eta intxaurrekin

Postreak

Jogurt naturala menda ukitu batekin

Anana-sorbetea bioleta-petaloekin

Ikastea gehien

kostatu zaidana Izan ere, ...

2 Animaliak ezagutuz

Berezia naizela esango duzue, baina benetako animaliak aspergarri samarrak iruditzen zaizkit. Aitzitik, izugarri gustatzen zaizkit marrazki bizidunetako animalia-pertsonaiak eta bideojokoetan ageri direnak. Benetako animaliak ez dira inondik inora hain zirraragarriak: ez dute hitz egiten, ez arropa ederrik janzten, ez xakean jokatzen, ez filmik ikusten… Pentsa, txokolaterik ere ezin dezakete jan!

Zer deritzozu?

Gustuko dituzue marrazki bizidun, film edo bideojokoetan agertzen diren animaliak? Ados al zaudete Paulorekin? Benetako animaliak ez direla fikziozkoak bezain interesgarriak iruditzen zaizue? Erreparatu datuari. Zuen ustez, mesedegarria da pertsonontzat benetako animaliak hobeto ezagutzen saiatzea?

Datua

Lurrean zazpi milioi eta erdi animalia-espezie baino gehiago aurkitu dituzte jadanik. Alde guztietan daude!

Gustuko ditut nire eskalatzeko botak!

Helburua aurrera

Horma-irudi bat egingo dugu, oso gustuko dugun animaliapertsonaia bat benetako animaliarekin alderatzeko!

Unitate honetarako... 2

Jarraitu hariari!

Animalien ezaugarriak

1

Nolakoak gara animaliok?

Animalien nutrizioa

Nola elikatzen dira animaliak?

Animalien erlazioa 3

Zopa ezin goxoagoa prestatuko dut.

Nola egiten dute erlazio-funtzioa animaliek?

Animalien ugalketa 4

Nola ugaltzen dira animaliak?

Detektibe itzela naiz. Maite dut aztarnak bilatzea.

¡Cómo me gusta este libro! Liburu honen oso zalea naiz!

Gizakion bizi-funtzioak

5

Eta gizakiok, nola egiten ditugu bizi-funtzioak?

Ongizate fisikoa eta emozionala

6

Zaindu dezagun geure burua!

Nolakoak gara animaliok?

Animaliok era askotakoak gara: batzuk

bakunak dira, hala nola belakiak, eta, bestebatzuk, konplexuagoak.

Animalien ezaugarriak

Animalien erreinuko izaki bizidunok ezaugarri hauek ditugu:

• Mota askotako hainbat zelulaz osatuta gaude.

• Gure gorputzak bizi-funtzio jakin batzuk egiteko atal espezializatuak ditu.

• Nutrizio heterotrofoa dugu; hau da, beste izaki bizidun batzuez elikatzen gara.

• Mugitzeko gaitasuna dugu.

Zer animalia mota daude?

Eskeletoa duten ala ez kontuan hartuta, animaliak bi talde handitan banatzen dira:

Ornogabeak

Animalia ornogabeek ez dute bizkarrezurdun barne- eskeletorik.

Arrautzen bidez ugaltzen dira; obiparoak dira, alegia.

Ornodunak

Animalia ornodunek bizkarrezurdun barneeskeletoa dute.

Hirutan banatuta dute gorputza: burua, enborra eta gorputz-adarrak. Azken horiek hegalak, hankak edo hegoak izan daitezke. Arrautzen bidez ugaltzen dira (obiparoak) edo kumeak izaten dituzte (bibiparoak).

Ornogabeen zenbait talde

Belakiak

Finkatuta bizi diren uretako animaliak dira. Zaku itxura dute, eta poroz josita daude. Poro horietatik ura hartzen dute, gero ur hori iragazi eta elikagai mikroskopikoak hartzen dituzte.

Marmokak

Gorputza gelatinakara duten animaliak dira. Garro pozoitsuak dituzte ahoaren inguruan. Aske egiten dute igerian edo itsas hondoari atxikita bizi dira. Itsas animaliak dira guztiak.

Anelidoak

Gorputz meharra eta luzanga dute, eta eraztunetan zatikatua. Uretakoak edo lehorrekoak dira.

Moluskuak

Gorputz biguna eta gihartsua duten animaliak dira, eta askok maskor gogor batez estalia dute. Uretakoak (gehienak) edo lehorrekoak dira.

Artropodoak

Zati artikulatuz osatutako oskol gogor batez babestuta dute gorputza. Uretakoak edo lehorrekoak dira.

Ekinodermoak

Gorputza xafla gogorrez babestuta dute, eta, batzuek arantzak dituzte. Itsas animaliak dira guztiak.

Nire lanbidea: itsas zoologoa

Ornodunen zenbait talde Uretako animaliak dira. Ezkataz estalitako gorputza dute. Beren gorputz-adarrek hegal forma dute, urpean igeri egiteko. Zakatzen bidez hartzen dute arnasa. Ia denak obiparoak dira.

Anfibioak

Lehorreko animaliak dira, baina uretatik gertu bizi behar dute. Gorputza oso azal mehez eta hezez estalia dute. Hanka itxurako lau gorputz-adar dituzte. Arnasteko, birikak dituzte, eta ia denak obiparoak dira.

Arrainak

Kaixo! Izaro dut izena, eta itsas zoologoa naiz. Nire lanbidea zoragarria da, uretan bizi diren animaliak aztertzen baititut. Talde guztietako itsas animaliak ikusteko aukera dut!

1 Gaur, horma-irudi bat prestatzen ari naiz, ingurune urtarretan bizi diren animalien aniztasuna ezagutarazteko. Honako irudi hauek erabiliko ditut. Lagunduko al didazu horiek sailkatzen, ornodunen eta ornogabeen zer taldetakoak diren adierazita?

Narrastiak

Uretako edo lehorreko animaliak dira. Ezkataz estalitako gorputza dute, eta lau hanka dituzte (sugeek izan ezik). Biriken bidez arnasten dute. Ia denak obiparoak dira.

Hegaztiak

Lehorreko animaliak dira.

Lumaz estalitako gorputza dute, eta, hortzen ordez, mokoa. Aurreko gorputz-adarrak

hegoak dira, eta atzekoak, hankak. Biriken bidez arnasten dute, eta obiparoak dira.

Ugaztunak

Lehorreko eta uretako animaliak dira. Gorputza ilez estalia dute, eta lau hanka dituzte. Biriken bidez arnasten dute. Guztiak bibiparoak dira.

Animaliok gure ingurunean bizi ahal izateko baliagarriak zaizkigun ezaugarri bereziak ditugu.

Nola elikatzen dira animaliak?

Egia da txokolateak kalte egingo liekeela animalia askori... Bestelako mantenugai batzuk lortzeko beharra dute, bizi ahal izateko.

Nutrizio-prozesua

Animaliak prozesu hauen bidez elikatzen dira: Elikagaiak hartzen dituzte

Animaliak heterotrofoak dira, beste organismo batzuez elikatzen baitira. Digestioaren bidez, elikagaiak oinarrizko mantenugai bihurtzen dituzte.

Arnasa hartzen dute

Arnasketaren bitartez, animaliek oxigenoa hartzen dute airetik edo uretatik.

Mantenugaiak zabaldu eta erabiltzen

dituzte

Elikagaietatik lortutako mantenugaiak eta airetik edo uretatik hartutako oxigenoa gorputzean zabaltzen dira, eta energia lortzeko, hazteko eta gorputzeko kalteak osatzeko erabiltzen dira. Hala, animaliek beren jarduerak egiten jarraitu dezakete.

Hondakinak kanporatzen dituzte

Nutrizio-prozesuan hondakinak sortzen dira (hala nola karbono dioxidoa, gernua eta beste batzuk), gorputzetik kanporatu beharrekoak.

Begira nola pentsatzen dudan

Nutrizioaren fluxu-diagrama

Elikagaiak

Mantenugaiak

Hondakinak

Txakurraren irudian, animalien nutrizio-funtzioak irudikatzen dituen fluxu-diagrama baten eredu soil bat duzu.

1 Jarri eskuinaldeko afixak dagokien hurrenkeran, goitik behera ipinita.

2 Adierazi animalien zer aparaturekin lotuko zenukeen karteletako bakoitza: iraitz-aparatua, digestio-aparatua, zirkulazio-aparatua edo arnas aparatua.

Elikagaiak hartu

Arnasa hartu

Mantenugaiak erabili

Mantenugaiak zabaldu

Elikagaiak digeritu

Hondakinak (digestioan sortuak)

Aireko oxigenoa

Karbono dioxidoa

Elikagaiak lortzeko zenbait modu

Barailak, hostoak mozteko.

Poroz jositako gorputza, ura iragazteko eta elikagaiak eskuratzeko.

Garro pozoitsuak, harrapakinak harrapatzeko.

Aparatu ziztatzailea, odola zurrupatzeko.

Mihi luzea, harrapakinak harrapatzeko.

Hortz zorrotzak, harrapakinak harrapatu eta txiki-txiki egiteko.

Birikak, airean dagoen oxigenoa hartzeko.

1 Erreparatu irudiei, eta bilatu atal hauek dituzten beste animalia batzuk:

a) Hortzak.

b) G arro pozoitsuak.

c) Aparatu ziztatzailea.

d) Baraila indartsuak.

e) Birikak.

f) Zakatzak.

Gogoan hartu!

Konturatu zara? Benetako animaliak era askotan elika daitezke.

Arnasa hartzeko zenbait modu

Nola egiten dute erlazio-funtzioa animaliek?

Gainerako animaliek ez dute hitz egiten eta ez dira gure moduan ibiltzen, baina era guztietako gauza harrigarriak egiten dituzte! Pentsa zer litzatekeen hegan egitea!

Horrela

egiten dute erlazio-funtzioa

Animaliak dira erlazio-funtzioa gehien garatu duten izaki bizidunak. Hona hemen nola egiten duten:

Inguruneko aldaketak hautematen dituzte

Animaliek inguruneko aldaketak antzematen dituzte hotsak, argiak, usainak, zaporeak, hotza, beroa eta abar hautematen dituzten zentzumen-organoen bidez. Animalia askok buruan dituzte beren zentzumenorganoak.

Inguruneko aldaketak interpretatzen dituzte

Nerbio-sistemak zentzumen-organoen seinaleak jasotzen ditu, eta seinale horiek interpretatu ondoren, lokomozio- aparatuari aginduak bidaltzen dizkio.

Aldaketei erantzuten diete

Nerbio-sistemaren aginduak lokomozio-aparatura heltzen dira, eta han mugimendu zehatz bihurtzen dira: korrika edo salto egitea, mastekatzea, begiak zabaltzea, etab.

Animalien zentzumen-organoak

Katuek belarriak biratu ditzakete, hotsak hobeto entzuteko.

Laikak seinale bat jasotzen du, belarrien bidez.

Haien begiek ilunpetan ikusteko eta mugimenduak zorrotz antzemateko gaitasuna dute.

Katuen ukimen-organoak biboteak edo bibrisak dira, eta, haiei esker, espazioen zabalera kalkula dezakete.

Intsektuen

konposatuak begi bakunez osatuta daude. Hori dela eta, mosaikoak balira bezala ikusten dituzte irudiak.

Hala, bere jabea agurtzera hurbildu da.

Haren nerbiosistemak seinalea interpretatu eta agindua bidaltzen du: "egin korrika".

Saguzarrek hots-uhinak igortzen dituzte, eta oihartzuna sortzen da uhin horiek behaztopa bat aurkitzean. Saguzarren belarriek oihartzun horiek hautematen dituzte, eta objektuak zer distantziatara dauden kalkulatzeko bidea ematen diete. Zentzumen horri ekolokazio deritzo.

Animalien lokomozio-aparatuak

Hankak

Atzeko hanka luze eta zabalgarriak, jauzi eta igeri egiteko.

Heltzeko matxardak dituzten hankak.

Muturretan apatxak dituzten hankak, gainazal gogorretan ibiltzeko eta lasterka egiteko.

Muturretan behatz itsaskorrak dituzten hankak, eskalatzeko.

Hanka puntazorrotzak, ibiltzeko eta lekuetan gora egiteko.

Hegalak

Hegal bihurtutako hegoak eta artikulazio zurrunak, urpean igeri egiteko.

Hegal biribilduak, itsas anemonen garroen artean emeki igeri egiteko.

Hegoak

aurreko gorputz-adarrak.

Ezkata koloredunez estalitako hegoak.

Mintzez osatutako hegoak, hatzetako hezurrak elkarrekin lotzen dituztenak.

Bizkar-hegala, egonkortasunari laguntzeko.

Isats-hegala,

bultzatzeko. hegalak, norabidez aldatzeko.

1 Begiratu arretaz aurreko orrialdeko txakurraren irudiari, eta idatzi testu bat, erlazio-harremana zer urratsen bidez egin duen azaltzeko. Horretarako, hartu kontuan alderdi hauek:

a) Zer seinale hautematen duen ingurunetik. b) Zer zentzumen erabiltzen duen.

c) Zer informazio jasotzen duen nerbio-sistematik. d) Nola erantzuten duen.

2 Azaldu eta arrazoitu zergatik esaten den animaliak direla erlazio-funtzioa gehien garatu duten izaki bizidunak.

3 Erreparatu orrialde honetako irudiei, eta alderatu zebraren, igelaren eta dragoitxoaren hankak. Zertan dira berdinak eta zertan desberdinak? Zer lotura dute desberdintasun horiek eta animalia bakoitzaren bizimoduak?

Animaliok gure ingurunea hautematen dugu, eta azkar erantzuten diegu horretan gertatzen diren aldaketei.

Gogoan hartu!

Nola ugaltzen dira animaliak?

Animaliak gureaz oso bestelako eratan ugal daitezke. Adibidez, arrautzak jarrita.

Sexu bidezko ugalketa

Animalien ugalketa sexu bidezkoa da, horretan bi guraso desberdinek parte hartzen dutelako: bata arra eta bestea emea.

Animalia gehienak sexubakarrak dira; hau da, guraso bakoitzak mota jakin bateko ugalketa-aparatua du:

• Arrek ugalketa-aparatu maskulinoa dute, eta horrek espermatozoide izeneko ugalketa-zelulak sortzen ditu.

• Emeek ugalketa-aparatu femeninoa dute, eta horrek obulu izeneko ugalketa-zelulak sortzen ditu.

Ugalketa-prozesua

Ugalketa-prozesua hiru etapatan laburbil daiteke:

Ernalketa

Obulu batek eta espermatozoide batek bat egitean gertatzen da. Bateratze horren ondorioz, enbrioia sortzen da.

Enbrioiaren garapena

Enbrioia txiki-txikia da hasieran, eta banako berri bat eratu arte hazi eta garatzen da. Animalia obiparoetan, enbrioia kanpoaldean hazten da, arrautza batean babestuta. Animalia bibiparoetan, berriz, enbrioia emearen ugalketa-aparatuaren barruan hazten da.

Kumeen jaiotza

Enbrioiak guztiz garatu direnean, kumeen jaiotza gertatzen da. Animalia obiparoa bada, kumea arrautza batetik jaiotzen da, eta horri eklosio deritzo. Aldiz, animalia bibiparoa bada, kumea amaren gorputzetik jaiotzen da, erditzean.

Espermatozoideak

Ugalketa, urratsez urrats

Obulua

Obiparoak Bibiparoak

Enbrioia arrautza batean garatzen da, eta arrautza horretatik hartzen ditu elikagaiak eta oxigenoa. Enbrioiak arrautzaren barruan igarotzen duen aldiari inkubazio

Enbrioia amaren sabelean hazten da, eta harengandik hartzen ditu oxigenoa eta elikagaiak. Enbrioiak amaren barruan igarotzen duen aldiari, haurdunaldi deritzo.

Kume batzuk, hala nola tximeletenak edo igelenak, helduak ez bezalakoak dira. Jaio ondoren, kumeek metamorfosia egiten dute, eta prozesu horren bidez heldu bihurtzen dira.

Zenbait animaliak, beren kumeak jaio ostean, zaindu eta elikatzen dituzte. Hegaztiek eta ugaztunek dute batik bat jokabide hori.

Animalia batzuek jaiotzen direnetik oso independenteak diren kumeak sortzen dituzte, eta

1 Definitu enbrioia, haurdunaldia, eklosioa, inkubazioa eta erditzea .

Esan ugalketa-prozesuaren zer etapari dagokion termino bakoitza.

2 Esan animalia hauek bibiparoak ala obiparoak diren, eta adierazi gurasoek kume jaioberriak zaintzen dituzten: kangurua, zapoa, ahatea, krokodiloa eta sorgin-orratza.

Gogoan hartu!

Animalien ugalketa sexu bidezkoa da. Horregatik, batzuk arrak dira eta, beste batzuk, emeak.

Enbrioiaren garapena

Jaiotza eta kumeen zaintza

Eta gizakiok, nola egiten ditugu bizi-funtzioak?

animaliek batzuetan gizakiak balira bezala jokatzen dutela, eta elikatu eta mugitu ere gure moduan egiten direla?

Konturatu zara fikziozko

Izaki bizidun guztiek bezala, gizakiok hiru bizi-funtzioak egin behar ditugu: nutrizioa, erlazioa eta ugalketa. Hauek dira bizifuntzioak egin ahal izateko gizakiok ditugun organoak, aparatuak eta sistemak:

Nutrizio-funtzioa egiteko gizakion aparatuak

Digestio-aparatua

Digestioa egiteaz arduratzen da; hau da, elikagaiak eraldatzeaz, haietatik behar ditugun mantenugaiak eskuratzeko.

Gibela

Hesteak

Bihotza

Odol-hodiak

Ahoa

Hestegorria

Urdaila

Giltzurrunak

Iraitz-aparatua

Iraizpenaz arduratzen da; zirkulazio-aparatuaren bitartez jasotzen dituen hondakinsubstantziak gorputzetik kanporatzeaz, alegia. Horretarako, giltzurrunek gernua sortzen dute.

Sudur-hobiak

Birikak

Diafragma

Zirkulazio-aparatua

Bere zeregina mantenugaiak eta oxigenoa zelula guztietara eraman eta haietan zabaltzea da. Era berean, hondakinak jaso eta iraitz-organoetara eramaten ditu. Hodi-sare batez osatuta dago, eta haietatik zirkulatzen du odolak.

Arnas aparatua

Arnasketa egiteaz arduratzen da. Prozesu hori honetan datza: airetik oxigenoa hartzea, zeluletara eramatea, eta zeluletan sortutako karbono dioxidoa kanporatzea.

Erlazio-funtzioa egiteko gizakion organoak eta aparatuak

Nerbio-sistema

Zentzumen-organoak

Haien bidez, informazioa jasotzen dugu bai ingurunetik, bai gure gorputzaren barnealdetik. Hauek dira zentzumenak: ikusmena, entzumena, usaimena, dastamena eta ukimena.

Guruin pituitarioa (usaintzeko)

Begiak (ikusteko) Belarria (entzuteko)

Dastamen-papilak (mihian)

Garezurra

Zeregin hauek ditu: zentzumenek jasotako informazioa jasotzea, hori interpretatzea eta lokomozio-aparatuari bidaltzeko agindu bat sortzea. Garunak eta nerbioek osatzen dute.

Humeroa

Klabikula

Femurra

Ugalketa-funtzioa egiteko gizakion aparatuak

Pektoralak

Abdominalak

Lokomozio-aparatua

Hari esker, mugitzeko eta hainbat posiziotan zutik egoteko gai gara. Era berean, gure organoei eusten die. Eskeletoak eta muskuluek osatzen dute.

Obuluak sortzen dituen ugalketaaparatua.

Obulutegi izeneko organoan dago.

Obulutegia

Espermatozoideak sortzen dituen ugalketaaparatua.

Barrabil izeneko organoetan dago.

Zakila Barrabila

Uteroa

1 Adierazi zer zentzumenek hautemango lituzkeen estimulu hauetako bakoitza: laranja-kolorea, musika, beroa, txokolate-zaporea eta lur bustiaren usaina.

2 Esan zer aparatutan dauden organo hauek: a) Humeroa b) Hestegorria c) Maskuria d) Diafragma e) Bihotza f) Guruin pituitarioa g) Bizepsa h) Garuna i) Bronkioak j) Gibela

Gogoan hartu!

Gure gorputzak oso ezaugarri bereziak ditu, eta haiei esker bizi gara.

Garuna Nerbioak

Zaindu dezagun geure burua!

Gure gorputzak egoki funtziona dezan, eta jolasteko, dantzatzeko, jauzi egiteko, marrazteko, ikasteko... gai izan gaitezen, geure burua zaintzen ikasi behar dugu.

Ongizate fisikoa

Noiz dugu ongizate fisikoa? Gure gorputzak behar bezala funtzionatzen duenean eta gure adinerako egokiak diren eguneroko jarduerak minik eta ondoezik gabe egiten ditugunean. Maila fisikoan ongi senti gaitezen, gomendagarria da aholku hauei jarraitzea:

Garbitu gorputza behar bezala

• Garbitu gorputza eta ilea sarritan.

1 Egin taula bat zure koadernoan, eta jaso bertan irakurri berri dituzun ohitura osasungarriak. Idatzi BAI ala EZ aholku bakoitzaren ondoan, betetzen dituzun esateko. Hausnartu zure erantzunen inguruan, eta adierazi zer alderdi hobetu ditzakezun, zeure burua zaintzeko.

• Garbitu eskuak sarri eta behar bezala.

• Garbitu hortzak jatordu bakoitzaren ostean.

• Garbitu eta desinfektatu zure zauriak.

Egin ariketa fisikoa egunero eta saihestu sedentarismoa

• Egin jarduera fisikoak sarri, hala nola oinez edo bizikletan ibiltzea.

• Egin zure adinerako egokiak diren kirolak.

• Saihestu ordu gehiegi telebistaren, tabletaren edo telefono mugikorraren aurrean igarotzea.

Hartu atseden eta egin lo

• Gauero, gutxienez bederatzi edo hamar orduz lo egin.

• Zoaz lotara beti ordu berean.

• Saihestu pantailak ohera joan aurretik.

Ongizate fisikoa izateko zenbait aholku

Piramide aholkularia

Elikadura-piramidea elikagaiak zenbatean behin kontsumitu behar ditugun jakiteko baliagarria den grafiko bat da.

1 Ikertu elikadura-piramideari buruz, eta kokatu zure koadernoan elikagai hauetako bakoitza dagokion mailan, kontsumo-maiztasun komenigarriaren arabera.

2 Irudikatu zure eskolako sukaldaria zarela. Prestatuko al duzu gosaria, bazkaria eta afaria hartzen dituen menu bat, dieta mediterraneoan oinarrituta?

Jan elikagai osasungarriak

• Jan zure adinaren eta jardueraren arabera behar duzuna.

• Jan elikagai freskoak egunero, hala nola frutak, barazkiak eta lekaleak.

• Jan era askotako elikagaiak.

• Saihestu edari azukredunak eta elikagai prozesatuak.

Saihestu osasuna arriskuan jartzen duten jokaerak

• Saihestu jarduera arriskutsuak.

• Erabili babes-elementuak kirola egitean: kaskoa, belaun-babesak eta abar.

• Babestu zeure burua hotzetik eta gehiegizko berotik.

• Hala dagokionean, erabili eguzkitako krema eta betaurrekoak.

Zoaz zerbitzu medikoetara

• Jarraitu txertoen egutegiari.

• Ez ahaztu azterketa medikoak egitea.

Zaindu dezagun geure burua!

Ongizate emozionala

Gure jokabidea egokitzeko eta erabakiak hartzeko, pertsonok bi tresna oso garrantzitsu erabiltzen ditugu:

• Pentsamenduari esker, jada dakigun informazioa eta informazio berria erlaziona ditzakegu, eta hainbat egoera imajinatu.

• Emozioak gure beharrak, pentsamenduak eta desioak erakusten dituzten gogo-aldarteak dira.

Maila emozionalean ondo sentitzeko, zenbait baldintza bete beharko ditugu:

• Gure behar fisikoak aseta izatea (elikatuta egotea, aire garbia arnastea, autonomiaz mugitu ahal izatea, hotzetik babestuak sentitzea eta abar).

• Besteek entzuten digutela eta onartzen gaituztela sentitzea.

• Geure burua garen bezala balioestea eta onartzea.

• Gure emozioek adierazten dizkiguten mezuei entzutea, eta haiei behar bezala erantzutea.

• Behar dugunetan, laguntza eskatzen jakitea.

• Hazteko, planak egiteko, hobetzeko eta besteei laguntzeko aukera emango digun ingurune atseginean bizitzea.

Ongizate emozionala zer den hobeto ulertzeko, begiratu «Berehala kontatuko dizut», webgunean : anayaharitza.es

2 Begiratu arretaz argazkiei, eta lotu horietako bakoitza ondoen irudikatzen duen testuko esaldiarekin.

Entzun zure emozioei

Emozio batzuk, hala nola haserrea, tristezia eta beldurra, desatseginak izaten zaizkigu, baina horrek ez du esan nahi negatiboak direnik. Emozio horiek baztertu beharrean, horiei entzuten ikasi behar dugu, zer adierazten diguten ulertzeko, eta ondo sentiaraziko digun moduan erantzuteko.

Kaixo, Beldurra naiz¡

Arriskuren bat nabaritzen dudanean, zuri jakinaraztea da nire misioa. Halere, batzuetan nahastu egiten naiz, eta arrazoirik gabe jartzen zaitut alerta-egoeran.

Zeure buruari zergatik agertzen naizen galdetzea da ni ulertzeko modurik onena. Garunak erantzun arrazional bat emango dizu, eta, hala, nola jokatu jakingo duzu.

1 Begiratu Martinaren irudiei:

a) Zure ustez, Martinak badu triste egoteko arrazoirik?

b) Zer emoziok lagunduko lioke ondoen egoera bideratzen?

c) Zure ustez, nola adierazi beharko luke emozio hori, hobeto sentitzeko?

2 Begiratu Anderren irudiei:

a) Zure ustez, Anderrek badu haserre egoteko arrazoirik?

b) Zer emoziok lagunduko lioke ondoen egoera bideratzen?

c) Zure ustez, nola adierazi beharko luke emozio hori, hobeto sentitzeko?

Nire misioa, porrot egin edo norbait galdu duzunean, zeure burua zaintzeko beharra duzula ohartaraztea da.

Triste sentitzen zarenean, hauxe da onena: zure ondoeza hitzez adieraztea eta hobeto sentitzen lagunduko dizuten jarduerak egitea.

Kaixo, Haserrea naiz¡

Hola, soy la Ira

Egoera bidegabeen aurrean sentitzen duzuna adierazten laguntzea da nire misioa.

Haserrea sentitzen duzunean, horretarako benetako arrazoirik baduzun pentsamenduaren bidez aztertzea da onena. Arrazoiak badituzu, ez erantzun indarkeriaz, baizik eta zer aldatu beharko litzatekeen modu lasaian eta irmoan adieraziz.

Erreparatu bi egoera hauei!

MARTINA

ANDER

Gogoan hartu!

Gorputza ez ezik, emozioak ere zaindu behar ditugu, oso garrantzitsuak baitira.

Z er ikasi dut?

1 Azaldu, zure hitzak erabiliz, zer diren nutrizio-, erlazio- eta ugalketa-funtzioak.

2 Bilatu hitz arrotza: animalia, autotrofoa, ornoduna, mugikortasuna.

3 Adierazi zein den animalia ornodunen eta ornogabeen arteko desberdintasun nagusia.

4 Osatu testuko hutsuneak, kasu bakoitzean hitz zuzena erabilita: zakatzak, zelula, hondakinak, oxigenoa, urdailera, zirkulazio, uzkiaren, haragijaleak, ahoan, hesteak

Marrazoak

Marrazoak ... dira, eta beste arrain batzuez eta ornogabe mota batzuez elikatzen dira. ... hortz zorrotzeko ilara ugari dituzte, harrapakinak txiki-txiki egiteko erabiltzen dituztenak. Ondoren, elikagaiak hestegorritik ... heltzen dira. Marrazoen ... oso tolestuta dagoen atal bat du, eta bertan xurgatzen dira mantenugai gehienak. Horren muturrean, ondestea dago, kloaka izeneko atalean amaitzen dena. Kloaka ... bidez zabaltzen da kanpoaldera.

Uretatik ... hartzeko eta karbono dioxidoa kanporatzeko, marrazoek ... erabiltzen dituzte. Horiek azalean dituzten irekidura batzuk dira, kanpoaldearekin konektatuta daudenak.

Mantenugaiak eta oxigenoa organismoko ... guztietara zabaltzen dira ...-sistemari esker.

Marrazoek zeluletako ... giltzurrunetan iragazi eta kloakara heltzen den urearen bidez kanporatzen dituzte.

5 Animalien zer funtziorekin daude lotuta termino hauek?

digestioa, heterotrofoa, arnasketa, hondakinak

6 Ispilua Alderatu karramarroen, armiarmen eta eulien lokomozio-aparatua. Idatzi zer alderdi berdin eta desberdin dituzten taula batean.

7 Osatu testua termino hauek baliatuta: lokomozio, nerbio, zentzumen, hautematen. Animaliek inguruneko aldaketak ... dituzte ...-organoen bidez. ...-sistemak inguruneko seinaleak jasotzen ditu, eta haiek interpretatu ondoren, ...-aparatuari aginduak bidaltzen dizkio. ...-aparatuak seinale horiek mugimendu bihurtzen ditu.

8 Adierazi esaldi hauek zuzenak ala okerrak diren. Okerrak badira, zuzendu, eta idatzi behar bezala.

a) Animalien ugalketa sexu bidezkoa da.

b) Animalia bibiparoetan, enbrioia ez da amaren sabelean hazten, baizik eta arrautza baten barruan babestuta.

9 Irudiko animalia ornitorrinko bat da. Prestatu fitxa bat, eta jaso alderdi hauek:

a) Izena.

b) Deskribapena.

c) Nola elikatzen den.

d) Zer zentzumen-organo dituen.

e) Nolako lokomozio-aparatua duen.

f) Nola ugaltzen den eta nola zaintzen dituen bere kumeak.

10 Zergatik dira garrantzitsuak ekintza hauek, ongizate fisikoa zaintzeko? Eman arrazoiak.

a) Zauriak garbitzea eta desinfektatzea.

b) Eguna eguzkitsu dagoenean, eguzkitako betaurrekoak erabiltzea.

c) Azterketa medikoak egitea.

d) Fruta sarritan jatea.

Ez ahaztu unitate honetako zure argazki-albuma osatzea, webgunean: anayaharitza.es

Semaforoa. Margotu koadernoan, ariketa bakoitzaren ondoan, honela:

erantzuna badakizu

laguntza behar izan baduzu

erantzuna jakin ez baduzu

HELBURUA AURRERA

Horma-irudi bat egingo dugu, benetako animalia bat fikziozkoarekin alderatzeko

1 Hautatu animalia den zure gustuko fikzio-pertsonaia bat ( marrazki bizidunetakoa, film, joko... batekoa izan daiteke). Bilatu informazioa, animalia hori benetan nolakoa den jakiteko. Gero, kopiatu eta osatu antolatzaile grafiko hau, biak alderatzeko:

Animalia-pertsonaia

Ezaugarri bereizgarriak

Zer ezaugarri bereizgarri ditu pertsonaiak, benetako animaliak ez dituenak? Hitz egin dezake? Arropa darama soinean? Benetako animalia ez bezala mugitzen da?...

Ezaugarri berdinak

Zer ezaugarri berdin dituzte pertsonaiak eta benetako animaliak? Antzeko itxura dute? Leku mota bertsuetan bizi dira?...

2 Egin ditzagun, bada, gure horma-irudiak! Banatu

Ezkerraldean

Idatzi aukeratu duzun pertsonaiaren izena, eta jaso beste informazio hauek ere: zer filmetan, sailetan edo jokotan ageri den, non bizi den, nola jokatzen duen... Apaindu argazkiekin edo marrazkiekin!

N ola ikasi dut?

Eskuinaldean

Benetako animalia

Ezaugarri bereizgarriak

Zer ezaugarri bereizgarri ditu benetako animaliak, pertsonaiak ez dituenak? Pertsonaiak ez bezala jokatzen du? Beste elikagai batzuk jaten ditu? Itxura desberdina du?

• Idatzi benetako animaliaren izena, eta azaldu nolakoa den.

• Apaindu argazkiekin edo marrazkiekin!

1 Seguru asko, unitatea lantzean, zenbait gauza dibertigarri ikasi dituzu, eta beste batzuk, berriz, gehiago kostatu zaizkizu. Idatzi zure portfolioan zer hiru gauza gustatu zaizkizun gehien, eta zer hiru gauza iruditu zaizkizu zailenak.

2 Orain badakizu gizakiok animaliak garela, eta geure burua maila fisikoan zein emozionalean zaintzen ikasi behar dugula. Adierazi zeure burua bi alderdi horietan zaintzeko egiten dituzun hiru ekintza.

Ikastea gehien gustatu zaidana...

Ikastea gehien kostatu zaidana...

... ... ... ... ... ...

bitan kartoi mehe bat.

Aurkitu zein den hitz arrotza talde bakoitzean.

B

Landareak

Lotu definizio bakoitza dagokion animaliaren irudiarekin:

Marmoka Animaliak

Barraskiloa

Nutrizio autotrofoa

C

Protistoak Protozooa

Alga

Bakterioa

Algak

Izeia

Nutrizio heterotrofoa

D

Belakia

Perretxikoa

Onddoak

Nutrizio heterotrofoa

Landarearen zer atal naiz?

a) Adarrak ditut, eta niri esker landarea tente geratzen da.

b) Fotosintesia egiten dut.

c) Ura eta gatz mineralak xurgatzen ditut.

d) Petaloz osatuta nago.

e) Polena sortzen dut.

f) Obuluak ditut.

a) Ba al dute ezaugarri berdinik bi animaliek?

b) Zertan dira desberdinak? Idatzi bost ezaugarri, gutxienez.

Gorputz biguna eta gihartsua dut, maskor gogor batez estalia, eta ez dut hankarik.

Azal mehea eta lau hanka ditut, eta uretatik gertu bizi behar dut.

Lumaz estalitako gorputza dut, ez dut hortzik, eta biriken bidez arnasten dut.

Ezkatak, oskol gogorra eta lau hanka ditut.

Gorputz meharra eta luzanga dut, eraztunetan zatikatua.

Adierazi koadernoan landareen zer ataletan gertatzen den nutrizio-etapa hauetako bakoitza.

Sustraiak

Hostoak Zurtoina

Fotosintesia egiten da bertan.

Fotosintesia egitean sortzen den oxigenoa kanporatzea.

Izerdi gordina sortzea.

Aireko oxigenoa hartzea.

Izerdi gordina eta izerdi ondua garraiatzea.

Baliatu hitz egokiak, eta bete hutsuneak ongizate fisikoaren inguruko esaldi hauetan.

GORPUTZA HAMAR ELIKAGAI OSASUNGARRIAK SEDENTARISMOA aRIKETA FISIKOA

a) Garbitu ... behar bezala.

b) Egin .... .... egunero.

c) Saihestu ... .

d) Jan ... ... .

e) Gauero, gutxienez bederatzi edo ... orduz ... .

Adierazi zure koadernoan elikagai hauetako zein jan behar ditugun egunero, zein astero eta zein noizean behin.

Ipuinetako zientzialaria

Margaret Mee artista handia Brasilgo Amazoniako oihaneko landareak marrazteagatik nabarmendu zen. Bertako loreez egin zituen margolanei esker, agerian jarri zuen munduak ingurune hori zaindu eta babestu behar duela.

Margaret Mee

Halere, Margaretek zailtasunak zituen lore jakin bat, guztietatik ederrena, hain zuzen, marrazteko. Ilargiaren lorea esaten zioten lore horri, eta «Selenicereus Wittii» izeneko kaktusaren lorea zen.

Ilargiaren lorea gauez loratu eta ordu gutxitan zimeltzen da. Horrexegatik da ikusteko hain zaila. Margaretek hamabost bidaia egin

zituen oihanaren baitara haren bila, baina, batzuetan, garaia baino lehenago iristen zen, eta, beste batzuetan, berriz, behar baino geroago. Ezinezkoa zirudien hura loratzeko

Eskaneatu, ipuina osorik entzuteko.

unean bertan harrapatzea, baina Margaretek ez zuen amore emateko asmorik!

3 Arrokak eta Lurraren erliebea ezagutuz

Egin duzue inoiz mendi-ibilaldirik? Nik familiakoekin maiz egiten ditut, eta era askotako lekuak ikusten ditugu: labarrak, mendiak, hondartzak, haitzuloak... baita sumendiak ere!

Batzuetan, nagia naiz, hainbeste ibiltzeak nekatu egiten nauelako, baina, egia esateko, oso gustuko dut naturarekin harremanetan egotea eta paisaia ikusgarriak mirestea. Begira nolako argazki ederrak atera ditudan aurten!

Zer deritzozu?

Paisaia hauetan ikusten diren arroka guztiak berdinak dira?

Zuen ustez, nola eratu dira

Gemaren argazkietan ageri diren paisaiak? Izaki bizidunak ez diren

arren, paisaia naturaletako arrokak babestu behar direla iruditzen zaizue?

Zergatik?

Unitate honetarako...

Helburua aurrera

Gure oporretako argazkiak bildu eta album bat osatuko dugu haietan ageri diren paisaiei buruzko bitxikeriekin.

Datua

Ikusten ditugun paisaiak eratzen dituzten arrokak etengabe eraldatzen dira. Batzuetan, oso motel... eta, beste batzuetan, kolpetik!

Jarraitu hariari!

Izugarria da basamortuetan dagoen harea guztia!

Lurraren egitura eta osaera

1

Lurra, planeta geruzaduna

Itsaslabarra etaZoragarria!hondartza...

Arroka motak eta haien erabilera nagusiak

2

Arrokak, harri puskak baino askoz ere gehiago!

Benetako sumendi bat! Ikaragarria da!

Nolako zeharrebakia egin duen ibaiak eremu honetan!

Lurra, planeta geruzaduna

Gemak ondo ezagutzen du Lurraren gainazala, planetako gune horretan bizi baita, baina... berdina ote da Lurra kanpotik eta barrutik?

Lurra gure planeta da. Espaziotik begiratuta, bola erraldoi ia esferikoa dela ikus dezakegu.

Lurrazaletik, haren elementu asko identifika ditzakegu: arrokaz osatutako eremu bat, itsasoek eta ibaiek estalitako gune zabal bat, zeruan flotatzen ari diren hodeiak eta izaki bizidun mota ugari. Baina nolakoa izango da bola handi horren barrualdea?

Lurraren geruzak

Zientziak Lurraren osaera aztertu du, eta bertan, kanpoaldetik barnealdera, zenbait atal edo geruza bereizi daitezkeela aurkitu du:

Atmosfera

Lurra inguratzen duen airezko geruza da. Airea gasnahasketa bat da, eta, guretzat ikusezina den arren, mugitzean sortzen duen haizearen bidez sentitzen dugu.

Hidrosfera

Lurrean dauden ur-masa guztiek osatzen dute. Itsasoak, ibaiak, lurpeko urak, izotza, elurra eta hodeietako ura hartzen ditu barne.

Biosfera

Lurrean bizi garen izaki bizidun orok osatzen dugu.

Atmosfera

Hidrosfera

Geosfera

Lurrari gainerako geruzak kenduko bagenizkio, atal hori geratuko litzateke. Hainbat geruza ditu bere barnealdean:

• Lurrazala. Begiz ikus dezakegun bakarra da, haren gainean bizi garelako. Geruzarik kanpokoena eta meheena da, eta arroka zurrunek osatzen dute.

• Mantua. Lurrazalaren azpian dagoen geruza da. Askoz ere lodiagoa da, eta arroka beroz osatuta dago. Haiek beroaren beroaz oretsu daude eta, batzuetan, urtuta.

• Nukleoa. Geosferaren geruzarik barnekoena da. Burdinak eta mantua bera baino beroago dauden beste metal batzuek osatzen dute. Haietako batzuk urtuta daude.

Nire lanbidea: geologoa

Kaixo! Agata dut izena, eta geologoa naiz. Nire lana geosfera aztertzean datza.

Zer? Nire lana nola egiten dudan jakin nahi duzula? Bada, begira, Lurraren gainazaleko arrokak eta lurrazalaren barrukoak (hala nola meate gieta tik erauziak) aztertzen ditut.

Zailtasunak ditut mantuaren eta nukleoaren materialak aztertzeko, eremu horiek oso beroak izateaz gain, oso sakon daudelako. Hain zuzen, gizakiok ezin gara bertara iritsi! Geologian lan egiten dugunok Lurraren zati hori nolakoa den jakin izan dugu planetari ekografia moduko batzuk eginez, barrutik nolakoak garen ikusteko egiten dizkiguten proba horien antzekoen bidez, alegia.

Lurraren barrualdea nolakoa den irudika dezazun, eskatu heldu bati arrautza bat egosteko, eta hura zuritu eta bitan zatitzeko.

1 Alderatu geosferaren geruzen irudia eta arrautza egosia:

a) Geosferako zer geruza dagokio mehea, gogorra eta zurruna den arrautzaren oskolari?

b) Zer geruza dagokio zuringoari?

c) Zer geruza dagokio gorringoari?

1 Lotu zure koadernoan geruza bakoitza dagokion osagaiarekin:

a) Hidrosfera Arrokak

b) Geosfera Izaki bizidunak

c) Biosfera Airea

d) Atmosfera Ura

2 Zer gertatzen zaie arrokei asko berotuz gero? ... egiten dira.

a) Urtu b) Lurrundu

c) Erre d) Desagertu

Nahiz eta ezin garen Lurraren barnealdera iritsi, nahiko ondo dakigu nolakoa den, geologiari esker.

Gogoan hartu!

Arrautza egosia Geosfera

Gorringoa Zuringoa

Oskola

Arrokak, harri puskak baino askoz ere gehiago!

Konturatu zara inguruan ikusten dituzun arroka guztiak ez direla

berdinak? Kolore desberdinetakoak, dirdiratsuak, orbandunak, apurtzeko zailak edo errazak... dira. Zergatik izango da hori?

Zer dira arrokak?

Geosferaren gainazalari erreparatzen badiogu, arrokak nonahi ikusiko ditugu. Esaterako, mendiak arroka-bloke erraldoiek osatzen dituzte; ibaiertzetako harriak arroka zatiak dira; eta harea arroka zati txiki-txikiz osatuta dago.

Horrez gain, arrokak eraikuntzan eta era askotako objektuak egiteko baliatzen ditugu. Arrokak alde guztietan daude, eta erabilera anitzekoak dira.

Baina... zer dira arrokak zehatz-mehatz?

Arrokak geosfera osatzen duten materialak dira. Oso desberdinak diren arren, arroka guztiek ezaugarri berdin hauek dituzte:

• Jatorri naturalekoak dira.

• Solidoak dira, baina urtu daitezke, geosferaren barrualdean asko berotzen badira.

• Mineral izeneko osagai batez edo gehiagoz osatuta daude.

Gure ingurunean arrokak non dauden jakiteko, begiratu «Berehala kontatuko dizut», webgunean: anayaharitza.es

Arroka baten lagina

Mineralak

Arroka guztiak berdinak dira?

Naturan, arroka mota asko daude, eta haiek bereizteko ezaugarri hauek azter ditzakegu:

• Osagaiak (mineralak). Arroka bakoitza mineralkonbinazio bereizgarri batek osatzen du.

• Osagai horien tamaina. Arroka batzuetan, osagaiak begi hutsez bereizi ditzakegu; beste batzuetan, ordea, ez.

• Naturan agertzeko modua (blokeak osatuta, geruza lodietan, geruza mehe eta zapalduetan eta abar). Hori arrokak sortu ziren moduarekin lotuta dago.

Jarraian, arroka mota ohikoenak eta haien erabilera nagusiak ikasiko ditugu.

Basaltoa. Sumendi-inguruetako arroka

Arroka gris iluna edo beltza da. Itxura homogeneoa du; hau da, ez ditugu bere osagaiak begi hutsez bereizten. Nahiko gogorra eta hauskaitza da.

Sumendiak dauden eremuetan ageri da, haien erupzioetan sortu baitzen arroka mota hori. Batzuetan, bloke trinko gisa agertzen da, beste batzuetan, aldiz, puska txikiak eta oso porotsuak osatzen ditu.

Besteak beste, basaltoa eraikuntzarako material gisa eta kaleak zolatzeko baliatzen da. Gainera, zenbait lekutan, lantzeko lurra basaltoz estaltzen da, lurzoruak duen ura gorde dezan.

1 Idatzi koadernoan arroka hitzaren definizioa, zure hitzak erabiliz.

2 AGA Arroken ezaugarrietako bat solidoak izatea da. Hori horrela da, baldin eta arrokak Lurraren gainazalean badaude. Dena den, badaude zenbait salbuespen.

Ikertu ba ote den arroka likidorik, eta azaldu non aurkitu daitezkeen.

Kanarietan, mahatsondo-laboreak basalto zatiekin estaltzen dituzte, lurrak bere hezetasuna gal ez dezan.

3 Esan adreiluak arrokak diren ala ez. Eman arrazoiak.

4 Lortu arroka pusketa bat, eta behatu arretaz luparen bidez. Gero:

a) Marraztu koadernoan, eta adierazi arroka pusketan ikusten dituzun osagaiak.

b) Adierazi non aurkitu zenuen eta nola zegoen.

Basaltoa

Arrokak, harri puskak baino askoz ere gehiago!

Granitoa. Arroka bat, bloketan

Arroka gris argia edo arrosakara da. Begi hutsez, hiru osagai dituela ikus dezakegu: zuria edo arrosakara, lehena; gardena, bigarrena; eta, beltza, azkena.

Hainbat eratan agertzen da: mendien tamainako bloke erraldoiak eratuz, bloke txikiagoak eta biribilduak sortuz, baita harea eran ere.

Granito-blokeak lurrazpiko arroka urtuetatik sortu ziren, haiek hoztu eta solidotu zirenean. Denboraren joanak bloke solido handi horiek lurpetik atera eta lurrazalean agerrarazi zituen.

Granitoa eraikuntza-material gisa erabiltzen da, kaleak edo etxebizitzetako zoruak zolatzeko, hiri-altzariak egiteko, eskulturetarako...

Kareharria, hareharria eta buztina.

Geruzaz osatutako arrokak

Arroka hauek geruza lodietan agertzen dira naturan. Geruza horiek horizontalak izan daitezke, edo makurtuta edo tolestuta egon. Askotan, harri bihurtutako izaki bizidunen hondakinak dituzte; fosilak, alegia.

• Kareharria trinkoa da, eta itxura uniformea du. Kolore zurixka, krema, gorrixka edo gris urdinxka du. Bloketan, eraikuntzarako edo eskulturak egiteko erabiltzen da, eta birrinduta, zementua egiteko.

• Hareharria arroka horixka, gorrixka edo marroia da, eta begi hutsez ikus daitezkeen itsatsitako harea-pikorrez osatuta dago. Birrindu egiten da harea eskuratzeko, eta urtu, beroa erabilita, beira lortzeko.

• Buztina zuria, marroia, gorrixka, grisa eta abar izan daiteke. Hauts xehez osatuta dago. Biguna eta iragazgaitza da. Xehatuta eta urarekin nahastuta erabiltzen da, berotzean, asko gogortzen den ore moldekagarri bat lortzeko. Horregatik baliatzen da buztina ontziak, adreiluak, baldosak, azulejuak eta abar egiteko.

Kareharria Zementua

Hareharria Beira

Buztina Zeramika

Granitoa

Granito leunduko lauzak, zoruak egiteko.

Arbela. Arroka zapaldua

Arbela arroka beltza edo grisa da, ukitu gorrikarak ere izan ditzakeena. Bi ezaugarri nagusi ditu: bata, erraz bereizi daitezkeen xaflez osatuta dago, eta, bestea, xaflek gainazal leuna dute. Hostopilaren antzerakoa dela esan genezake. Zenbait arbeletan ere agertu izan dira fosilak.

Naturan, arbelak geruzatan agertzen dira, eta geruza horiek oso estu daude, pisu handi batek zapaldu izan balitu bezala.

Arbelezko xaflak eraikuntzako material gisa baliatzen dira, batez ere teilatuen estalkiak egiteko. Aspaldi, ikastetxeetan erabiltzen zituzten, haien gainean klarionez

Begira nola pentsatzen dudan

Algoritmoak, arrokak ordenatzeko

Laida txikiak bere anaia Xabierren bildumako arrokak lekuz aldatu ditu. Bildumak lau motatako arrokak ditu.

Baliatu gakoa, eta lagundu Xabierri bere arroka-laginak egoki ordenatzen, eta bildumak dituen lau motetako bakoitzean kokatzen.

Arrokak erraz askatzen diren xaflak

Arbela

Arrokak EZ DU erraz askatzen den xaflarik

Kolore argiko arroka da, eta begi hutsez bereizten diren hiru osagai ditu.

Arroka ilun-iluna da, eta ezin dira haren osagaiak begi hutsez bereizi.

Krema koloreko arroka da, ezin dira haren osagaiak bereizi, eta fosilak ditu.

Granitoa

Basaltoa

Arbelezko xaflak, etxe bateko teilatuan.

5 Bilatu hitz arrotza:

Kareharria

Orain, saiatu zu beste gako bat sortzen, arroka mota horiek bereizteko. Hona hemen pista bat: gakoa hasteko, erreparatu arroken koloreari.

a) Basaltoa, sumendiak, xafla meheak, beltza.

b) Biguna, granitoa, hiru osagai, harea.

6 Aipatu arroka hauetako bakoitzaren erabilera bat: kareharria, granitoa, arbela.

7 Zure ustez, zergatik esaten zaio «arbela» ikastetxean idazteko erabiltzen dugun gainazalari? Zer materialez egina dago zure gelako arbela?

Objektuak eraikitzeko edo fabrikatzeko erabiltzen ditugu arrokak. Hala, onura ateratzen diegu haien ezaugarri desberdinei.

Arrokak bilatuko ditugu paisaian

Gemak maite du labar, mendi, haitzulo, hondartza eta abarretan ibiltzea. Paisaia horiek guztiak arrokaz osatuta daude!

Arrokak bilatuko ditugu

Paisaia naturalak oso bestelakoak dira, eremu batean nagusi den arroka motaren arabera. Aurretik deskribatu ditugun arrokek nolako paisaia desberdinak sortzen dituzten aztertuko dugu orain. Erreparatu zer alde dituzten.

Basaltoak sortutako paisaiak

Arku ilun hau aspaldiko erupzio batean sortutako basalto-masa bat da, olatuek pixkana higatu dutena.

Granitoak sortutako paisaiak

Kanaria uharteetako malpais delako paisaia sumendiek jaurtitako arroka zatiz estalitako eremua da.

Milioika urtez jasandako hotzaren eta hezetasunaren eraginez, granitozko masak bloke biribilak osatuz apurtzen dira.

Granitoak eratzen dituen masa erraldoiak azaleratu egiten dira, denboraren joanak lurpetik ateratzen dituenean.

Aurretik

Nondik ateratzen dira erabiltzen ditugun arrokak?

Arrokak erabiltzeko, gizakiok harrobi izeneko tokietatik ateratzen ditugu. Harrobiak naturainguruneetan egon ohi dira eta gune horiek, ezinbestean, aldaketa sakonak jasaten dituzte.

Begiratu arretaz irudiari, eta idatzi zure koadernoan harrobia leku horretan egoteak dituen bi alderdi on eta beste bi txar.

Ondoren

1 Lau arroka mota hauetako zein ez duzu aurkituko arroka-geruzek sortutako paisaietan?

a) Kareharria c) Granitoa

b) Buztina d) Hareharria

2 Zure ustez, zergatik dira hain desberdinak granitoak eta arbelak sortutako paisaiak?

Geruza-mailatan ageri diren arrokak itsas edo aintzira-hondoetan pilatu ziren materialen ondorioz sortu ziren (hala nola harea eta lohia); izan ere, denboraren poderioz, material horiek arroka-geruza bihurtu ziren.

Gogoan hartu!

Arbelezko paisaietako eremu batzuetan arroka-geruzak ezin estuago eta zapalago daudenez, indar izugarriek zanpatu dituztela dirudi.

Arroka mota asko daudenez, haiek eratzen dituzten paisaiak ere oso bestelakoak dira.

Mineralak

Arroka zapalduek sortutako paisaiak

Arroka-geruzek sortutako paisaiak

Buztina

Hareharria

Kareharria

Lurraren gainazala eraldatu egiten al da?

Lurraren gainazaleko arrokak suntsiezinak direla eta aldatzen ez direla iruditzen zaigun arren, benetan etengabe ari dira tolesten, hausten, higatzen...

Hondartzei, bailarei edo mendiei begiratzean, gure irudipena da ez direla inoiz aldatzen. Aitzitik, badira Lurraren erliebea denboraren joanean eraldatu egin dela erakusten duten arrasto batzuk.

• Aldaketa batzuk azkarrak dira, sumendiek eragindakoak, esaterako.

• Beste aldaketa batzuk ez dira ikusten, oso geldo gertatzen direlako. Besteak beste, mendien eraketa eta, haranak edo lautadak eratu arte, arrokek jasaten duten higadura motela.

Lurraren gainazaleko erliebea eraldatu egin da denboraren poderioz, eta etengabe aldatzen jarrai tzen du.

Zer dira sumendiak?

Gogoan izan Lurraren barrualdean oso arroka beroak daudela, eta, batzuetan, haiek urtu eta gasez betetako ore bero bihurtzen direla.

Arroka urtu horiek lurrazalean gora igotzen dira, eta bidean pitzaduraren bat aurkituz gero, bortizki azaleratzen dira, sumendiak sortuz.

Sumendi bat pitzadura bat da lurrazalean, eta, bertatik, arroka urtuak eta Lurraren barneko gasak gainazalera ateratzen dira.

Sumendietatik ateratzen den arroka likidoari laba esaten zaio, eta laba Lurraren gainazalera irteten den uneari erupzio bolkaniko.

Hoztean, labak arrokak eratzen ditu (hala nola basaltoa). Eta arroka horiek, pilatzean, erliebe berriak sortzen dituzte (esaterako, kono formako mendiak, edo uharteak, sumendia itsaspean sortzen bada).

1 Zer da sumendi bat?

2 Zer da laba?

3 Aipatu sumendien erupzioetan sortzen den arroka bat.

4 Begiratu anayaharitza.es webgunean eskura duzun «Erupzioa La Palman» baliabidea, eta erantzun galderei:

a) Zenbat iraun zuen erupzioak?

b) Nola aldatu zen uhartearen erliebea?

Eremu sabeldua

Arroka urtuak

Gasak Laba

Sumendia

Arroka bolkanikoak

Honela eratzen dira sumendiak

Nola eratzen dira mendiak?

Mendiak ez dira beti egon orain dauden lekuetan. Haietako batzuk itsas hondoak ziren, astiro altitude handietaraino goratu zirenak. Hori horrela dela dakigu zenbait mendiren arroketan itsas izakien fosilak aurkitu izan dituztelako. Nola liteke hori?

Hauxe da azalpena: Lurraren barneko arroka bero eta oretsuak mugitu egiten dira, eta, hori egitean, lurrazaleko arrokak bultzatu, tolestu, hautsi eta goratu egiten dituzten sekulako indarrak sorrarazten dituzte.

Mendiak Lurraren barneko indarrek lurrazalean eragiten dituzten tolesak dira.

Prozesua hain motela denez, ikusezina da guretzat, baldin eta ez bada lurzorua zartatzen duen lurrikara gisa gertatzen. Apenas nabari dugun arren, neur dezakegu: zenbait mendik zentimetro gutxi batzuk goratzen jarraitzen dute urtero.

Zientzia egiten dut!

Arrokak tolestuko ditugu

Esperimentu bat egingo dugu, Lurraren barneko indarren eraginez arrokak nola deformatzen diren ulertzeko: Prestatu kolore desberdinetako plastilina-geruza batzuk. Ipini elkarren gainean, eta utzi pixka bat lehortzen. Haiek lurrazaleko arroka-geruzak irudikatzen dituzte.

Egin indarra, astiro, geruzen bi muturretan, Lurraren indarrak simulatzeko.

Zer gertatu da? Marraztu esperimentuaren emaitza zure koadernoan.

5 Zer dela eta sortzen dira lurrazaleko arrokak tolesten dituzten indarrak?

6 Zer lotura dago mendiak eratzeko moduaren eta lurrikaren artean?

Itsas hondoko arroka-geruzak

Arroka-geruzak tolestu eta goratu egiten dira

Indarra Indarra

Mendia

Honela eratzen dira mendiak

Indarra

Lurraren gainazala eraldatu egiten al da?

Nola higatzen dira arrokak?

Lurraren gainazaleko arrokak atmosferako airearekin eta hidrosferako urarekin kontaktuan daude, eta elementu horiek bi eratan eragiten diete astiro-astiro:

• Higatu egiten dituzte. Lehenengo, arrokak puskatan desegiten dituzte, eta, gero, pixkana, puska horiek eremu altuenetatik baxuenetara arrastatzen dituzte.

• Arrastatutako arroka pusketak eremuko lekurik baxuenetan uzten dituzte, eta, bertan, metatu egiten dira.

Aldaketa horiek oso motelak diren arren, nola gertatzen diren ikus dezakegu, nabarmenak baitira denboraren joanean sortutako erliebeetan. Begiratu paisaia hauei, eta erreparatu nola eraldatu diren eragile desberdinen eraginez.

Hotzaren eta euriaren eragina

Lurreko arrokak nola eraldatzen diren jakiteko, begiratu «Berehala kontatuko dizut», webgunean: anayaharitza.es

Euri-uraren substantziek horrela disolba eta higa ditzakete arrokak apurka-apurka.

Hotzak arroken arrailetako ura izozten duenean, arrokak zartatu eta pusketak mendi-hegaletan behera erortzen dira.

Ibaien eragina

Goi-ibilguetan, ibaiek haranak eratzen dituzte. Hori egitean, arroka pusketak erauzi, arrastatu eta biribildu egiten dituzte.

ibaiek

Ibaiek arrastatzen duten harea eta lohia bokaleetan uzten dute, kostaldean, alegia.

Harea eta lohia

Aldaketak miniaturan

Agatak eta bere lantaldeak bi kutxa handi berdin prestatu dituzte. Haietan, aldapan dauden lur-eremu bana irudikatu dute, harea mehea eta tamaina askotako harriak nahastuta.

a) A kutxaren goialdean, ura isuri dute ureztaontzi batekin, euria balitz bezala.

b) B kutxaren goialdean, ile-lehorgailu bat jarri dute, haizea simulatzeko.

Esperimentua amaitutakoan, bi kutxak ikusgai jarri dituzte, baina haietan etiketarik ipini gabe. Hauexek dira kutxak:

Haizearen eragina

Harea solteko dunak Basamortuetan, haizeak arrokak higatu, eta hareapikorrak eta hautsa askatzen ditu. Gero, dunak eratzen ditu material horiekin.

Itsasoaren eragina

1 Kutxetako zein da A eta zein B? Eman arrazoiak.

2 Zure ustez, antzekoak dira urak eta haizeak kutxetan eragindako ondorioak eta benetako erliebeetan sorrarazten dituztenak?

Itsaslabarra

Hondartza

7 Zure ustez, zergatik dira haranak estuagoak eta aldapatsuagoak ibaien sorburuetatik hurbil bokaleetan baino? Azaldu.

8 Azaldu, zure hitzak erabiliz, nola bihurtzen dituen itsasoak itsaslabarretako arroka trinkoak hondartzetako hareapikor solte.

9 Orri birakaria Zuen ustez, zergatik higatzen dira azkarrago landaretzarik ez duten lur-eremuak? Eman arrazoiak, zuen iritzia argudiatzeko.

Itsas olatuek kostaldeko arrokak hautsi eta higatzen dituzte, eta itsaslabarrak sortu. Erauzitako materialak arroken alboan geratzen dira, eta, denbora luzea igarotzean, birrinduta, harea bihurtzen dira. Hareak, metatzen denean, hondartzak eratzen ditu.

Paisaiak oso motel eraldatzen dira. Horregatik, beti berdin daudela iruditzen zaigu.

Arroka higatuak

Askatutako materialak

Z er ikasi dut?

1 Esaldi hauek okerrak dira. Idatzi behar bezala zure koadernoan:

a) Arrokak dauden Lurraren geruza bakarra lurrazala da.

b) Arrokak solidoak eta jatorri naturalekoak dira, eta airez eta urez osatuta daude.

2 Osatu testua koadernoan:

3 Hiru ezaugarri hauei erreparatuta bereizi ditzakegu arrokak: lehena, beren ..?..; bigarrena, osagai horien ..?..; eta, azkena, naturan nola ..?.. diren.

4 Saiatu arroka hauek zein diren asmatzen:

6 Nola esaten zaie arrokak ateratzeko erabiltzen ditugun lekuei? Bilatu Interneten haietako bati buruzko informazioa, eta egin idazlan labur bat, alderdi hauek jasotzeko: non dagoen, zer arroka erauzten den bertan, eta zertarako baliatu ohi den arroka hori.

7 Lotu argazki bakoitza erliebe horiek nola eratu ziren azaltzen duen esaldi zuzenarekin:

a) Sekulako indarrek arrokak tolestu eta goratu zituzten.

b) Itsas olatuek arrokak higatu zituzten.

c) Haizeak harea-mendiak eratu zituen.

5 Zer arroka erabiliko zenuke objektu hauetako bakoitza egiteko? Arroka bakarra edo gehiago izan daitezke.

a) Teilatuen estalkiak

b) Eskultura bat

c) Zementua

d) Beira

e) Adreiluak

Ez ahaztu unitate honetako zure argazki-albuma osatzea, webgunean: anayaharitza.es

Semaforoa. Margotu koadernoan, ariketa bakoitzaren ondoan, honela:

erantzuna badakizu

laguntza behar izan baduzu

erantzuna jakin ez baduzu

HELBURUA AURRERA

Oroigarri-albuma

Bildu arrokaz osatutako paisaia naturalak erakusten dituzten argazkiak (labarrak, hondartzak, haranak, mendiak...). Banatu argazkiak ikaskideen artean. Bakarka edo bikoteka, aplikatu «Ikusi, pentsatu, neure buruari galdetu» teknika, eta egin hau bezalako taula bat, egokitu zaizuen argazkia aztertzeko:

Zer paisaia mota erakusten du argazkiak? Ezagutzen dituzu hartan ageri diren arroka motak?

Nolakoak dira bertan ikusten diren arrokak?

Unitate honetan ikasi duzuna baliatuta, zure ustez, nola eratu da argazkiko paisaia?

Zer galdera bururatzen zaizkizu argazkiko paisaia nola eratu zen eta hura osatzen duten arroken inguruan?

1 Bilatu informazioa sortu zaizkizuen galderei erantzuteko. Ez kezkatu galdera guztiak argitzea lortzen ez baduzue! Ondoren, idatzi argazkiko paisaiari buruzko testu labur bat.

2 Amaitzeko, osatu album bat bildutako argazki eta idatzitako bitxikeria guztiekin. Nahi izanez gero, album digitala egin dezakezue, edo argazkiak eta testua inprimatu, ikasgelan erakusteko.

N ola ikasi dut?

1 Hausnartu, eta erantzun koadernoan:

a) Unitate hau interesgarria iruditu zaizu?

b) Ikasi duzun guztia kontuan hartuta, zer izan da bitxiena?

c) Eta zer ikasteko zailena?

2 Orain askoz ere gehiago dakizu arrokei buruz, baita Lurraren erliebea nola eraldatzen den inguruan ere:

a) Zer esango zenioke arrokak oso aspergarriak direla iruditzen zaion norbaiti?

b) Zer esango zenioke erliebeak sekula aldatzen ez direla uste duen norbaiti?

4 Zaindu dezagun natura!

Nire familia eta ni hiri honetara iritsi berriak gara, bizilekuz aldatu garelako. Zuhaitz-etxe batean bizitzea proposatu nien nik, izan ere, naturaz inguratuta egon nahi dut! Eta badakizue zer erantzun zidaten haiek? Etxe honetako materialak naturatik eskuratu zirela.

Esaterako, zoruko baldosak moztutako arrokak dira; altzariak mota askotako zuhaitzen egurrarekin eginak daude; lanparak eta etxetresna elektrikoak arroketatik lortutako metalez osatuta daude… Hori horrela, naturaz inguratuta gaude beti?

Zer deritzozu?

Zer iruditzen zaizue Jaionek dioena?

Zuen inguruko zer beste objektu daude material naturalekin eginak?

Zer gerta liteke, naturako materialak neurririk gabe eskuratuko bagenitu?

Irakurri datua. Zuen ustez, hirietan hainbeste jende bizitzeak ba al du eraginik naturan?

Datua

Gutxi gorabehera, planetako biztanleen erdiak hirietan bizi dira gaur egun. 3 500 milioi gizaki baino gehiago da hori!

Unitate honetarako...

Helburua aurrera

Eguneroko objektu batzuen biografia jasangarria idatziko dugu.

Jarraitu hariari!

Ekosistemak zer elementuk osatzen dituzten

1

Ekosistema baten parte gara

Elikaduraharremanak

2

Nola funtzionatzen dute ekosistemek?

Ekosistemak baliabide-iturri gisa 4

Ekosistemak erabiltzen ditugu

Eragindako kalteen ondorioak 6

Ekosistemei eragiten dizkiegun kalteak 5 Zer ondorio dakartza

Ekosistemak oker erabiltzen ditugu?

ekosistemak oker erabiltzeak?

7

zaintzen ditugu Ekosistemak modu jasangarrian erabiliko ditugu

Ekosistema baten parte gara

gehienok gustuko dugu taldean bizitzea eta beste pertsona batzuekin erlazionatzea. Dena den, ez gara gizakiekin soilik bizi…

Pertsona

Zer dira ekosistemak?

Ekosistemak ingurune jakin batek, bertan bizi diren izaki bizidunek eta elementu horien guztien artean sortzen diren erlazioek osatutako multzoak dira.

Ekosistema bat honako hauek osatzen dute:

• Izaki bizidunak, hala nola landareak, animaliak, algak, onddoak, bakterioak eta ingurunean bizi diren beste izaki bizidun batzuk.

• Ingurunea, elementu bizigabeek osatzen dutena. Esate baterako, arrokak, lurra, ura, airea…

• Erlazioak, besteak beste, izaki bizidunen artean, eta izaki bizidunen eta ingurunearen artean sortzen direnak.

1 Irudi honek ekosistema bat erakusten du. Adierazi ekosistemen zer osagairi dagokion afixa hauetako bakoitza: izaki bizidunak, ingurunea edo erlazioak.

Sugandilak intsektuak jaten ditu

Arroka

Inurriak

Belarra

Tximeleta Zuhaitzak

Airea

Oreina Otsoa

Otsoak oreina jaten du Milaka inurri inurritegi

batean bat eginda bizi dira

Zozoa Oreinek urmaeleko ura edaten dute

Ekosistemetako izaki bizidunak

Ekosistema bateko izaki bizidunen multzoak komunitatea osatzen du.

Adibidez, aurreko orrialdeko ekosistemari erreparatzen badiogu, komunitatea izaki bizidun hauek osatzen dute: zuhaitzek, belarrek, inurriek, oreinek, otsoek, etab.

Era berean, komunitateak mota bereko banakoen populazioak hartzen ditu barne. Esaterako, pinuen, inurrien, oreinen eta abarren populazioak.

Mota bereko banakoek, antzeko ezaugarriak dituztenek, alegia, espezieak osatzen dituzte. Hala, oreinak espezie bat dira, otsoak beste bat, etab.

Moldaerak

Komunitate bateko izaki bizidun guztiak prestatuta daude bizi diren ingurunearen baldintzetan bizirauteko.

Izaki bizidunek ezaugarri berezi zehatz batzuk dituzte, beren ekosistemetan bizirauteko. Ezaugarri horiei moldaera deritze.

Moldaeren zenbait adibide

Hartz inurrijaleak mutur luzea eta tubularra du. Inurriak harrapatzen ditu, bere mingain luzea eta itsaskorra baliatuta.

Hartz zuriak ilaje lodia du, hotzetik babesteko.

Bioaniztasun esaten zaio ekosistema jakin batek duen izaki bizidunen (edo espezieen) aniztasunari.

2 Definitu: komunitate, populazio, espezie eta moldaera.

3 Azaldu orrialde honetan aipatzen diren moldaerak ez diren beste bi.

Basamortuan bizi diren landare batzuek ur kantitate handia pilatzen dute zurtoinetan, ingurune hartan bizirauteko.

Nenufarrek uretan flotatzen duten hosto zabalak dituzte, ahalik eta eguzki-argi gehiena jasotzeko.

Gogoan

Ekosistemetan, izaki bizidun mota asko bizi dira, eta haietako bakoitzak berezko ezaugarriak ditu.

Nola funtzionatzen dute ekosistemek?

Ikusi al duzu inoiz zuhaitz bat animaliaren bat ehizatzen? Izaki bizidun guztiok ez ditugu elikagaiak modu berean lortzen.

Ekosistemek haiek osatzen duten elementu guztien artean sortzen diren erlazioei esker funtzionatzen dute. Izaki bizidunen artean, elikadura-harremanak dira nagusi.

Elikadura-harremanak

Ekosistemetako elikadura-harremanek bertan bizi diren izaki bizidunek elikagaiak nola lortzen dituzten adierazten dute.

Elikatzeko moduaren arabera, izaki bizidunek hiru funtzio bete ditzakete ekosistemetan:

Ekoizleak

Fotosintesiaren bidez, beren elikagaiak sortzen dituzten izaki bizidunak dira; autotrofoak, alegia. Halakoak dira, esaterako, landareak eta algak.

Kontsumitzaileak

Izaki bizidun horiek beste izaki bizidunetatik eskuratzen dituzte beren elikagaiak.

Ekosistemetan, animaliak dira kontsumitzaile nagusiak. Hiru motatakoak izan daitezke:

Haragijaleek beste animalia batzuk jaten dituzte.

Belarjaleek landareak jaten dituzte.

1 Gogoratu aurreko unitateetan ikasitakoa, eta adierazi zer erreinutakoak diren ekosistemetako izaki bizidun ekoizleak, kontsumitzaileak eta deskonposatzaileak.

Deskonposatzaileak

Izaki bizidun horiek beste izaki bizidun batzuen hondakinak deskonposatzean lortzen dituzte elikagaiak. Halakoak dira, besteak beste, bakterioak eta zenbait onddo, hala nola lizunak.

Orojaleek landareak eta animaliak jaten dituzte.

Elikatze-kateak

Elikatze-kateak ekosistemetako izaki bizidunen arteko elikadura-harremanak gezien bidez erakusten dituzten eskemak dira.

Eskema horietan, jaten duen izaki bizidunari begira jartzen da gezia.

Elikatze-katea

Barraskiloak landarea jaten du

Zer dugu afaltzeko?

Igelak barraskiloa jaten du

2 Erreparatu elikatze-kateari, eta osatu esaldia koadernoan: ....... landarea jaten du; ....... barraskiloa jaten du; eta ....... igela jaten du.

Azeriak igela jaten du

Berez, izaki bizidun bakoitza elikatze-kate bat baino gehiagoren parte da. Zenbait elikatze-kateren konbinazioak elikatze-sare bat osatzen du.

Erreparatu elikatze-sare bat erakusten duen eskuinaldeko irudiari. Bertan, behealdeko izaki bizidunak jaso dira, baina haien izenak zenbakiekin ordezkatuta.

Irakurri zer dioen izaki bizidun bakoitzak, eta identifikatu zer zenbaki dagokion. Irudikatu koadernoan sare hau bera, zenbakien lekuan izenak idatzita.

Itsas uraza

Eguzki pixka bat, ura, karbono dioxidoa eta gatz mineralak baino ez ditut behar.

Karramarroa

Fitoplanktona

Antxeta Guk bezalaxe orduan!

Fitoplanktona

nire janari gustukoena da.

Itsas izarra

Muskuiluerrazio bat, mesedez.

Muskuilua

Nik nahiago dut itsas uraza.

Ezin ederragoak dira muskuiluak!

Itsas trikua

Oso gustuko ditut itsas trikuak eta izarrak, baina karramarroa are gehiago gustatzen zait

Ekosistemetan, elikatze-kateak eratzen dira, eta haiei jarraikiz izaki bizidun batzuek beste batzuk jaten dituzte.

Gogoan hartu!

Ekosistemen aniztasun handia

Zure ustez, izaki bizidun mota berdinak bizi dira aintziretan eta basamortuetan? Ekosistemak ezin desberdinagoak izan daitezke!

Ekosistema motak

Ekosistemak hainbat modutan sailkatu daitezke.

Zer-nolako ingurunetan dauden, ekosistemak hiru motatakoak izan daitezke: lehorrekoak, uretakoak edo mistoak (halakoetan, ingurunearen zati bat lehorrekoa da eta bestea, uretakoa).

Ekosistemak sailkatzeko beste modu batek, aldiz, gizakiak haietan duen esku-hartzea hartzen du kontuan:

• Ekosistema naturaletan, ez dago gizakiaren esku-hartzerik edo haren esku-hartzea oso txikia da.

• Ekosistema gizatiartuek, berriz, gizakia barne hartzen dute edo giza jarduerarekin lotuta dagoen elementuren bat, gutxienez.

Kostaldeko ekosistema

Ekosistema mistoa da, itsasoko ur gaziak bustitako hondartzaz eta labarrez osatua.

Bertan, algak daude (hala nola itsas uraza eta laminaria); landareak (besteak beste, posidonia eta salicornia); eta animaliak (esaterako, karramarroak, lapak, muskuiluak, txibiak, arrain mota ugari, antxetak eta ubarroiak).

Urmaeletako ekosistema

Zelaietako ekosistema

1 Adierazi zer ezaugarri dituzten kostaldeko ekosistema mistoek.

2 Asmatu kate trofiko bat zelaietako ekosistemaren animalia batzuekin.

Ur gezako ekosistema mistoa da.

Bertan, ur gezako alga haritsuak daude; landareak (hala nola ihiak, kanaberak eta nenufarrak); eta animalia ornogabeak (esaterako, barraskiloak, karramarroak, zizareak, sorgin-orratzak eta eltxoak) eta ornodunak. Azken horiek anfibioak (igelak, arrabioak eta uhandreak), hegaztiak (hala nola ahateak, beltxargak eta koartzak) eta era askotako arrainak izan daitezke.

Lehorreko ekosistema naturala da, eta ohikoa da eremu lau samarretan.

Bertan, nagusi dira landare belarkarak (esaterako, gramineoak eta belarrak).

Eremu epeletako zelaietan, hainbat animalia daude: intsektu ugari (hala nola matxinsaltoak, erleak eta inurriak) eta armiarmak; narrastiak (adibidez, sugeak eta muskerrak); askotariko hegaztiak (baita harrapari batzuk ere); zenbait karraskari (besteak beste, basasaguak eta lursaguak); eta beste ugaztun batzuk (hala nola erbiak, untxiak eta azeriak).

3 Imajinatu ekosistema bat zarela. Hautatu zein izango zinatekeen, eta idatzi hitzaldi bat, ekosistemen festa batean zeure burua aurkezteko.

Ekosistemen aniztasun handia

Lehorreko ekosistema naturala da, eta bertan zuhaitzak eta zuhaixkak dira nagusi. Eremu epeletako basoetan, ohikoak dira hosto erorkorreko zuhaitzak (hala nola haritzak eta pagoak).

Ekosistema horretan, hainbat animalia daude: esaterako, era askotako intsektuak, basasaguak, muxarrak, urtxintxak, untxiak, erbinudeak, oreinak, hainbat hegazti mota, basurdeak, baita zenbait haragijale handi ere (hartzak, adibidez).

Ekosistema gizatiartu bat da, nekazaritzak eragindakoa, hain zuzen.

Ekosistema natural batek baino bioaniztasun txikiagoa du, landare espezie bakarra edo oso gutxi izaten baititu.

Animalien aniztasuna ere ekosistema naturaletan baino txikiagoa da. Bertan bizi dira, besteak beste, intsektuak, karraskariak, mota askotako hegaztiak (hala nola usoak, zikoinak, eperrak eta belatzak) eta zenbait ugaztun (esaterako, erbiak, untxiak eta azeriak).

4 Zertan dira desberdinak ekosistema naturalak eta ekosistema gizatiartuak?

5 Ikasi dituzun ekosistema guztietatik, zein duzu gustukoena? Zergatik?

Basoetako ekosistema

Nekazaritza-lursailetako ekosistema

Begira nola pentsatzen dudan

Ekosistema baten abstrakzioa

Aztertu berri ditugun ekosistemen irudietan, ez ditu gu irudikatu haietan bizi diren izaki bizidunen espe zie guzti-guztiak, abstrakzio bat egin dugulako. Horrek esan nahi du irudikapen bat egin dugula, ekosistema horien ezaugarri nagusiak jasotzeko.

Orain, zuri dagokizu beste ekosistema baten abstrakzio bat egitea.

1 Hirietako ekosistema lehorreko ekosistema gizatiartu mota bat da. Ikertu, eta bildu informazioa ekosistema hori nolakoa den eta bertako izaki bizidun esanguratsuenak zein diren jakiteko.

2 Bilatu argazkiak, eta hautatu, zure ustez, hirietako ekosistema hobe irudikatzen duena. Inprimatu edo marraztu argazki hori. Handi samarra izan dadila, haren gainean beste irudi batzuk itsatsi ahal izateko.

3 Gero, bilatu hirietako ekosistemaren animalia- eta landareespezie adierazgarrienen argazkiak. Inprimatu edo marraztu.

4 Itsatsi landareen eta animalien irudiak ekosistemaren irudi nagusiaren gainean, eta egin fitxa bat haien ezaugarriak ezagutarazteko.

5 Egiaztatu Alderatu zure irudikapena eta gelako gainerako ikaskideek egin dutena. Egiaztatu alderdi berdinak jaso dituzuen, abstrakzioa egitean.

Hainbat ekosistema daudenez, gizakiok balia ditzakegun era askotako material naturalak daude.

Gogoan hartu!

Ekosistemak erabiltzen ditugu

Hiri batean bizi bagara ere, ekosistemetatik eskuratzen

ditugun era guztietako gauzak behar ditugu.

Ekosistemetatik baliabide naturalak eskuratzen ditugu.

Ekosistemek sortzen duten baliabide orori baliabide natural esaten zaio. Gizakiok gure beharrak asetzeko erabiltzen ditugu baliabide horiek.

Airea

1 Ideiabiltzarra Taldeka, erreparatu inguruan dituzuen gauzei, eta zerrendatu izaki bizidunetatik eskuratzen ditugunak.

Lursailak

Elikagaiak

Hala nola nekazaritzari esker lantzen eta biltzen ditugun landareak; abeltzaintzari esker animalietatik lortzen ditugun haragia, arrautzak, esnea eta abar; eta arrantzari esker itsaso eta ibaietan harrapatzen ditugun beste hainbat izaki.

Ekosistemek arnasteko aire garbia ematen digute.

Lur-eremuak hartzen ditugu, besteak beste, lurra lantzeko eta animaliak hazteko, eta herriak, hiriak, errepideak, itsas portuak, aireportuak, industriak eta abar eraikitzeko.

Ura

Hainbat gauzatarako behar dugu ura: edateko, higienea egoki egiteko, nekazaritzarako eta abeltzaintzarako, energia sortzeko, industriarako, aisialdi-jardueretarako eta abar.

Ekosistemek honako hauek ematen dizkigute

Ongizatea

Ekosistemak ongizateiturri dira. Esate baterako, paisaien edertasuna goza dezakegu edo aire zabalean ariketa fisikoa egin.

Lehengaiak

Eguzkiari, haizeari, egurrari eta ikatzari esker, besteak beste, energia lortzen dugu. Arroketatik, eraikuntzarako materialak, objektu jakin batzuk egiteko metalak... eskuratzen ditugu. Eta izaki bizidun batzuetatik, ehunak egiteko zuntzak (hala nola artilea eta kotoia), eraikuntzarako egurra... lortzen ditugu.

Nire lanbidea: akuikultura-ekoizlea

Kaixo, Argiñe dut izena, eta akuikultura-ekoizlea naiz. Akuikultura itsaso eta ibaietako abeltzaintza da. Arrainak eta uretako beste zenbait animalia hazten ditugu, hala nola muskuiluak, elikagaiak eskuratzeko. Gutako batzuek itsas algak hazten ditugu; itsasoko nekazari-antzekoak gara!

Gure haztegian lupia izeneko arrain mota hazten dugu. Horretarako, hesi batzuk jartzen ditugu itsas barruan, kostaldetik ez oso urruti. Hala, lupiek aske egiten dute igerian, eta nahi bezala elikatzen dira.

Lupiak zaintzeko zereginak

1. Arrainkumeentzat, alga mikroskopikoz egindako elikagaiak prestatu.

2. Uraren higiene-baldintzak egiaztatu.

3. Lupia helduak arrain-irinarekin elikatu.

4. Itsas barruko hesia egoki eta bere lekuan kokatuta dagoela egiaztatu.

2 Zer jaten dute arrainkumeek? Eta zer lupia helduek?

3 AGA Zure ustez, zergatik da akuikultura-ekoizleen zereginetako bat itsas barruko hesia egoki eta bere lekuan kokatuta dagoela egiaztatzea? Zer gertatuko litzateke hori egingo ez balute?

4 Bilatu informazioa, akuikulturaren bidez arrainak ez diren zer beste itsas animalia hazten diren jakiteko. Jarri hiru adibide, eta egin laburpen txiki bat, horietako bakoitza zer baldintzatan hazten den azaltzeko.

Zure bizitzako zer elementu eskuratzen dituzu ekosistemetatik? Bururatzen al zaizu baten bat?

Ekosistemak oker erabiltzen ditugu?

Lurrean, ekosistemak erabiltzen ditugun

hainbeste gizaki gaudenez, arazo kezkagarri

batzuk eragin ditugu.

Honako hauek dira, baliabide naturalak erabiltzean, gizakiok eragiten ditugun kalte nagusiak:

Baliabideak agortzen ditugu

Agortu daitekeen baliabide baten kantitate handia kontsumitzen dugunean, edo baliabide horrek leheneratzeko behar duena baino azkarrago kontsumitzen dugunean, baliabide hori agortzen edo gehiegi ustiatzen ari gara.

Kutsatu egiten dugu

Gure industria-, nekazaritza- eta abeltzaintzajarduerek ingurunea kutsatzen dute, besteak beste, kea eta beste hondakin batzuk sortuz.

Halaber, kutsatu egiten dugu mota askotako hondakinak ingurunera botatzean: plastikoak, arropa, era askotako zaborra, etab. Zarata handia ateratzea eta gaueko gehiegizko argiztapena ere kutsatzeko modu bat dira.

Leku asko hartzen dugu

Hiriek eta herriek, errepideek, portuek, industriek, soroek eta larreek lur-eremu handiak hartzen dituzte.

Ondorioz, gainerako izaki bizidunek leku gutxiago dute bizitzeko, eta horrek arriskuan jar ditzake.

Espezie exotikoak sartzen ditugu

Ondorioak jakin gabe edo nahita, ekosistemetan jatorrizkoak ez diren espezieak sartu ditugu.

Ekintza horrek ekosistemetako berezko espezieak kaltetu ditzake.

Oso

ari gara basoak mozten, modu naturalean leheneratzeko behar dutena baino azkarrago. Baso asko dagoeneko desagertu dira.

Zenbait animalia neurririk gabe arrantzatzen ari gara, eta, hori dela eta, desagertzen ari dira.

azkar

Gure jardueretako batzuek ura neurrigabe kontsumitzen dutenez, baliabide hori agortzen ari gara.

Kostaldeko eremu askotan, hotel-gune handiak eraiki ditugu, horretarako hondartzak eta itsaslabarrak hartuz (haietako batzuk balio natural handikoak).

Hiri handi batzuetako gaueko argi distiratsuek beste izaki bizidun batzuen bizitzan eragiten dute (hala nola hegaztiak eta saguzarrak).

Espainiako haztegietan, jatorrizkoak ez diren espezie batzuk hazten dituzte; bisoi amerikarra, esaterako. Bisoi horietako askok ihes egin dute, eta bertako espeziea ordeztu dute, bisoi europarra, alegia.

Plastikoek itsasoan eragindako kutsadura oso arazo larria da. Ozeano Barean, Espainia baino askoz handiagoa den zabor-uharte bat dago, ur-azalean flotatzen.

1 Azaldu kontzeptu hauek, zure hitzak erabiliz: a) Gehiegizko arrantza b) Soinu-kutsadura b) Espezie exotikoa.

2 Begiratu arretaz orrialde hauetako irudiei, eta lotu gizakiok ekosistemetan eragiten ditugun kalte hauekin: baliabideen gehiegizko ustiapena, kutsadura, lur-eremu handiak hartzea, espezie exotikoak sartzea.

3 Iragarpena Zure ustez, etxe-orratz altu-altuak eraikiko bagenitu, zenbait hirik lur-eremu handiak hartzea saihestuko genuke? Horrek zer alde on eta txar dituela uste duzu?

Arazo horiei guztiei konponbiderik eman ezean, ezingo dugu, orain arte bezala, ekosistemei onura ateratzen jarraitu.

Zer ondorio dakartza ekosistemak oker erabiltzeak?

Ekosistemak kaltetzen direnean, kaltetu bakarrak ez gara gizakiok izaten. Horren ondorioz, beste izaki bizidun batzuk desagertu ere egin daitezke!

Ekosistemetan eragiten ditugun kalte guzti-guztiek ondorioak dituzte haietan bizi diren izaki bizidunetan, izan zuzenean edo zeharka.

Kalte horien ondorioak larriak izan daitezke, baita atzeraezinak ere kasu batzuetan. Esate baterako:

• Landare-espezie bakar bat suntsitzeak landare hura, esaterako, elikatzeko edo babesteko behar duten hogei animalia mota desagertzea ekar dezake.

• Basoetako ekosistemak desagertzeak beste hainbat ekosistemari eragiten die, hala nola kostaldekoei, polarrei eta nekazaritza-lursailetakoei.

Kalteek eragindako ondorioak

Baliabideak erabiltzean gizakiok eragiten ditugun kalteen ondorioak era askotan gelditzen dira agerian.

Ekosistemak oker erabiltzeak dakartzan ondorio batzuk

Basamortutzea Espezie jakin batzuk desagertzea edo suntsitzea

Izaki bizidunen gehiegizko ustiapena eta haiek bizi diren ekosistemetan eragin ditugun kalteak direla eta, izaki bizidunen espezie asko arriskuan daude. Animalia eta landare batzuk dagoeneko desagertu dira, eta, beste batzuk desagertzeko arriskuan daude.

Lurreko eremu zabalak basamortu bihurtzen ari dira arazo hauek direla eta: ura agortzea, lurzorua eta landaredia galtzea, suteak, kutsadura, etab.

Neurtu planetan duzun aztarna

Aztarna ekologikoa gure eguneroko jarduerek planetari eragiten dioten kaltea neurtzeko modu bat da.

Orain, energia-iturriak erabiltzean uzten dugun aztarna ekologikoa neurtuko dugu. Horretarako:

1 Erantzun inkestako galderei, eta puntuatu zure erantzunetako bakoitza.

2 Batu erantzun guztien puntuak, eta, azken emaitza kontuan hartuta, begiratu zer kolore dagokion zure aztarnari.

3 Aztertu zure emaitza:

a) Zure ustez, zer esan nahi du kolore bakoitzak?

b) Zer kolore lortu duzu? Hausnartu emaitzaren inguruan.

1 Hondakinak sailkatzen dituzu, gero haiek birziklatzeko edo berrerabiltzeko?

Inoiz ez 3 p Batzuetan 2 p Gehienetan 1 p

2 Leku batetik bestera joateko, oinez edo bizikletaz joaten zara?

Inoiz ez 3 p Batzuetan 2 p Gehienetan 1 p

3 Bainatu beharrean, dutxa hartzen duzu?

Inoiz ez 3 p Batzuetan 2 p Gehienetan 1 p

4 Txorrota ixten duzu, hortzak garbitzen dituzun bitartean?

Inoiz ez 3 p Batzuetan 2 p Gehienetan 1 p

5 Erabili behar ez dituzun gailu elektronikoak itzaltzen dituzu?

Inoiz ez 3 p Batzuetan 2 p Gehienetan 1 p

6 Zure gelatik irtetean, argiak itzaltzen dituzu?

c) Zer kolore lortu duzue gelako ikaskide gehienek? Eztabaidatu gelan izan dituzuen emaitzei buruz. 17 p baino gehiago 11-16 p 6-10 p

Inoiz ez 3 p Batzuetan 2 p Gehienetan 1 p

p: puntu

Klima-aldaketa

Industriak, hiriek, autoek eta abarrek sortzen di tuzten gasek airea kutsatzen dute, eta kutsadura horrek eraginda atmosfera eta ozeanoetako ura berotzen ari da. Ondorioz, Lurraren klima alda tzen ari da.

Klima-aldaketaren ondorio batzuk dagoeneko antzeman ditzakegu. Esate baterako:

• Glaziarretako eta eremu polarretako izotza urtzen ari da.

• Leku batzuetan, tenperaturak gero eta altuagoak dira udan (bero-boladak), eta gero eta hotzagoak neguan.

Klima-aldaketa espezie guztioi eragiten digun arazo larria denez, beharrezkoa da hari aurre egitea.

Ekosistemak modu jasangarrian erabiliko ditugu

Zorionez, hainbat gauza egin ditzakegu oraindik planetako

ekosistemak babestu eta leheneratzeko. Zure aletxoa jartzeko prest zaude?

Baliabideen kudeaketa jasangarria helburu

Ekosistemak babesteko, gure beharrei erantzuteko hartzen ditugun baliabideak natura deuseztatu gabe erabili behar ditugu. Horrela, etorkizuneko belaunaldiei ere naturari onura ateratzeko aukera emango diegu. Horri baliabideen erabilera jasangarria deritzo.

xxi. mendeari begira, bizi-eredu jasangarria lortzea da gizateriaren erronka nagusietako bat. Horretarako, munduko gobernuek

Garapen Jasangarrirako Helburuak (GJH) ezarri dituzte.

Baliabide naturalen gehiegizko ustiapena gelditzea. Hori lortzeko, garrantzitsua da ehiza, arrantza, mozketak eta espezie zehatzen harrapaketa kontrolatzea. Babestu beharreko beste baliabide natural bat ura da, izan ere, neurrigabe erabiltzen dugu.

Zer helmuga dituzte GJHek?

1 Azaldu, zure hitzak erabilita, zer den «baliabideen erabilera jasangarria» egitea.

Kutsadura murriztea. Beharrezkoa da gure ohiturak aldatzea, substantzia kutsatzaileen ekoizpena murrizteko.

Hondakinen arazoa konpontzea.

Xedea da gutxiago kontsumituz

hondakin gutxiago sortzea, eta hondakin horiek birziklatzea eta berrerabiltzea, beste erabilera bat izan dezaten.

Desberdintasun sozialak murriztea. Nahitaezkoa da gizaki guztiok elikadura osasungarria, osasun-arreta egokia eta kalitatezko hezkuntza eskuragarri izatea.

Naturagune babestuak zaintzea. Ezinbestekoa da kaltetu gabeko ekosistemak babestea, baita dagoeneko kaltetu ditugunak leheneratzea ere.

Bainatu beharrean, hartu dutxa.

Baliabideak modu jasangarrian erabiltzeko zenbait aholku

Itxi txorrota!!!

Itxi txorrota, hortzak eta eskuak garbitzen dituzun bitartean.

Txorrota erabili ostean, egiaztatu behar bezala itxi duzula.

Garbitu frutak eta barazkiak ontzi batean, ez txorrotaren azpian.

Murriztu erabilera bakarreko plastikoen kontsumoa. Berrerabili edo birziklatu papera eta beira.

Ez galdu alferrik janaririk. Erabili sobran dauden elikagaiak beste errezeta batzuetan.

Bonbillen ordez, jarri led motako lanparak.

KLAK!

Ez erabili komuna paperontzia balitz bezala.

Erabat itzali erabili behar ez dituzun gailu elektrikoak.

Erabili garraio publikoa, eta, bidea laburra bada, zoaz bizikletaz edo oinez.

2 Erreparatu orrialde honetako aholkuei, eta sailkatu uraren edo energiaren erabilera jasangarria egiteko baliagarriak diren arabera.

3 Orri birakaria Taldeka, aukeratu garrantzitsuena iruditzen zaizuen aholkua. Idatzi testu bat, egindako hautua arrazoitzeko. Partekatu zuen iritzia ikasgelako gainerako taldeekin.

Itxi gelak eta leihoak, beroa gordetzeko.

Gogoan hartu!

Gutako bakoitzak baliabideak modu jasangarrian erabiliko balitu, onuragarria izango litzateke guztiontzat, ez soilik gizakiontzat.

Z er ikasi dut?

1 Idatzi termino hauen definizioak:

a) Ekosistema b) Moldaera

c) Baliabide natural d) Ekoizle

2 Begiratu izaki bizidun hauen irudiei, eta esan:

a) zein diren kontsumitzaileak.

b) zein diren ekoizleak.

c) zein diren deskonposatzaileak.

8 Erreparatu irudiari, eta azaldu zer kalte eragin duen gizakiak ekosistema horretan eta zer ondorio izan ditzakeen.

3 Asmatu kate trofiko bat aurreko ariketako izaki bizidun batzuekin.

4 Esaldi hauek okerrak dira. Idatzi behar bezala koadernoan.

a) Ekosistemak izaki bizidunen multzo batez osatuta daude.

b) Izaki deskonposatzaileak txanpiñoiak, perretxikoak eta lur-zizareak dira.

c) Landareak eta onddoak dira ekosistemetako izaki bizidun ekoizleak.

5 Idatzi ekosistemek ematen dizkiguten baliabide naturaletako hiru.

6 Ikertu zer jaten duten balea urdinek. Marraztu balea horietako bat barne hartzen duen kate trofiko bat.

7 Zer dira lehengaiak? Idatzi hiru adibide zure koadernoan.

9 Bilatu gure inguruan desagertzeko arriskuan dagoen espezieren bati buruzko informazioa. Adierazi zer dela eta dagoen desagertzeko arriskuan.

10 Zer dira Garapen Jasangarrirako Helburuak?

Azaldu horietako bi, zure hitzak erabiliz.

11 GJHetako bat «Hondakinen arazoa konpontzea» da. Zure ustez, zer egin dezakezu, arazo hori konpontzen laguntzeko?

12 Idatzi klima-aldaketari buruzko testu bat. Azaldu, lehenengo, zerk eragiten duen, eta, gero, zer ondoriok erakusten duten gaur egun gertatzen ari dela.

13 Esan zer hiru ekintza egin ditzakezun zure egunerokoan, ekosistemak ez aldarazteko.

Ez ahaztu unitate honetako zure argazki-albuma osatzea, webgunean: anayaharitza.es

Semaforoa. Margotu koadernoan, ariketa

bakoitzaren ondoan, honela:

erantzuna badakizu

laguntza behar izan baduzu

erantzuna jakin ez baduzu

HELBURUA AURRERA

Eguneroko objektu batzuen biografia jasangarria idatziko dugu

1 Bakarka edo bikoteka, hautatu objektu hauetako bat. Nahi izanez gero, bururatzen zaizkizuen beste zenbait objektu proposa ditzakezue:

Egurrezko idazmahaia

Aluminiozko freskagarri-potoa

Ingurunearen

Ezagueraren paperezko liburua

Kotoizko kamiseta

Zeramikazko loreontzia

2 Kopiatu eta osatu zuen koadernoan aukeratu duzuen objektuaren «bizitzari» buruzko denbora-lerro hau. Behar baduzue, bilatu informazioa edo galdetu norbaiti:

FABRIKAZIOA

Zer materialez egina dago objektua?

Nondik eskuratzen dira material horiek?

ERABILERA NAGUSIA

Zertarako erabiltzen da objektu hori berritan, lehenengoz baliatzen denean, alegia?

Zer egin genezake objektu horren behar hain handia ez izateko?

3 Denbora-lerroko informazioa baliatuta, idatzi zuen objektuaren biografia jasangarria. Imajinatu objektu hori zaretela, eta kontatu lehen pertsonan nolakoa izan den zuen bizitza. Esate baterako:

N ola ikasi dut?

BESTE ERABILERA BATZUK

Zer beste modutan erabil daiteke objektu hori agortuta edo kaltetuta dagoenean, edo dagoeneko nahi ez dugunean? Posible al da objektua eraldatzea, beste zerbait izan dadin, edo beste norbaiti ematea?

Beirazko botila

BIRZIKLATZEA

Non birzikla daiteke objektu hori?

Edukiontzi jakin batera bota ala garbigunera eraman behar da?

Kaixo, guztioi. Bai, egurrezko sardexka bat naiz. Urte askotarako! Duela urte batzuk egin ninduten, banbu- landare luze-luze bat erabilita. Hasiera batean, jateko erabili ninduten...

1 Kopiatu ondoko irudia, eta adierazi zenbat puntu merezi dituzun alderdi bakoitzean. Gero, lotu puntuak; zenbat eta handiagoa izan pentagonoa, orduan eta hobea izango da zure ikaskuntza-egoera.

2 Azaldu zer sentiarazten dizuten egoera hauek: uretako ekosistema batzuk plastikoz josita daude eta zenbait animalia desagertzeko arriskuan, basoak moztu dituzte... Zer egingo zenuke horrelakorik ez gertatzeko?

Idatzi zure koadernoan zer hitz dagokion definizio bakoitzari:

Lurrean dauden ur-masa guztiek osatzen dute.

Zer izaki bizidunek esan dute gezurra?

Lehen mailako kontsumitzailea

H A

Lurra inguratzen duen airezko geruza da.

Bigarren mailako kontsumitzailea naiz.

Izaki

Lurrazalak, mantuak eta nukleoak osatzen dute Lurraren geruza hori.

G

Arroka hauen izenen hizkiak nahastuta daude. Ordenatuko al dituzu koadernoan?

LOTAABSA

LAEBAR TAGRIANO AHRARHIREA

ZITNUBA

RRHAKAIERA

Lotu definizio bakoitza dagokion terminoarekin.

Pitzadura bat da lurrazalean, eta, bertatik, arroka urtuak ateratzen dira.

Sumendietatik ateratzen den arroka likidoa da.

Bigarren mailako kontsumitzailea naiz. Erreparatu irudiari, eta erantzun zure koadernoan.

a) Zer ekosistema mota da?

b) Irudiko zer izaki bizidun dira deskonposatzaileak?

c) Idatzi elikatze-kate bat.

deskonposatzailea naiz.

Izaki deskonposatzailea naiz.

Belarjalea naiz.

Laba lurraren gainazalera irteten den unea da.

Sumendi Laba Erupzio bolkaniko

Testu honetan, Lukasek bere ohiturak ezagutarazten ditu:

Zer ekintza aldatu beharko lituzke Lukasek, jokabide jasangarriagoa izateko?

Eskolaren ostean etxeratzen naizenean, argi guztiak pizten ditut, ordenagailua

martxan jartzen dut, eta telebista pizten dut, hura hondo-zarata gisa entzuteko.

Eta dutxa hartzeko orduan, protestatu

egiten dut, bainatzea nahiago dudalako.

Ordezkatu zenbakiak dagozkien hizkiekin, eta idatzi testua behar bezala koadernoan.

Pl 1 net 1 z 1 intz 5 n l 1 guntz 5 ko, Alaznek h 1 inbat 5 kintz 1

5 gin ditu ast 5 hon 5 tan: 17 a 17 5 ra

birzi 11 latu du, jada j 1 nzten

ez duen 11 irol-jerts 5 a em 1 n du, eta 21 xorro 21 a i 21 xi du, hor 21 z 1 k

ga 19 bitz 5 n zituen bita 19 tean.

Ipuinetako zientzialaria

Mary Anning fosil-bilatzaile nekaezina lehen paleontologoetako bat izan zen. Haren aurkikuntzak ezinbestekoak izan ziren, duela milioika urte bizi izan ziren izaki bizidun jakin batzuk ezagutzeko.

Mary Anning

Egun batean, aitak «fosil» horien benetako jatorria azaldu zion: duela milioika urte bizi izan ziren historiaurreko izakien hondakinak ziren! Denboraren poderioz, izaki horien atal gogorrak, hala nola oskola, maskorra, hezurrak eta hortzak, mineralizatu eta arroka bihurtu ziren.

Eskaneatu, ipuina osorik entzuteko.

Orduz geroztik, Maryk beste era batera erreparatzen zien labarrei, izan ere, iraganean han bizi ziren izakiak nolakoak izango ote ziren imajinatzen saiatzen zen. Aitak «belemnite» esaten zien konoek txibia modernoen antza zuten. Eta barraskilo lauek ere, «ammonites» delakoek, garroak zituzten. […]

EZAGUTU DIZIPLINARTEKO PROIEKTUA

Ekoekintza aldizkaria

ITZALAPROIEKTUAK UZTENDUTEN

Zer da konposta egitea, eta nola lagundu dezake planeta salbatzen? Bildu informazioa, eta hasi konpostatzen!

Animatuko al zarete aldizkarirako konpostatzeari buruzko artikulu bat idaztera?

Gehiago erabiliko ez ditugulako botatzen ditugun hondakinei buruz aritzeko, zabor kontzeptua erabiltzen dugu.

Zer gertatzen da zakarretara botatzen ditugun elikagaiekin? Zer dira hondakin organikoak?

Zer edukiontzitara botatzen ditugu? Nola atera diezaiekegu onura hondakin organikoei?

Zertan datza konposta egitea?

Egin ideia-jasa bat gaiaren inguruan sortzen zaizkizuen galderekin. Gero, interesgarria litzateke galderen erantzunak bilatzea.

Ekoarduratsuak gara!

Konposta egiteak zakarretara botatzen dugun zaborrari onura ateratzeko bide ematen digu.

Bilatu konpostatzeari buruzko informazioa, eta egin zaitezte aditu!

Zer galderari erantzutea gustatuko litzaizueke zuen aldizkari digitalean?

Osatu taldeak, eta banatu galderak.

Gogoratu helburua informazio baliagarria eta ulertzeko erraza biltzea dela.

Ikertzeko unea da orain!

Ordenatu informazioa, eta idatzi zertan datzan konposta egitea azalpen errazak emanez, artikulua ulerterraza izan dadin.

Idatzizko azalpenak irudiztatzeko, txertatu artikuluan zenbait elementu bisual, hala nola argazkiak edo grafikoak.

Zuzendu ortografia-akatsak, eta adierazi zer informazio-iturri baliatu dituzuen.

Jabetza intelektuala errespetatu behar dugu!

Prest al duzue artikulua? Berrikusi azken emaitza guztion artean. Berrikuspena oso urrats garrantzitsua da.

Egin deialdi bat, eta aurkeztu zuen aldizkaria ikastetxeko beste ikasle batzuei. Ezagutarazi zuen lana ilusioz; gogoan izan, zuen proiektuari esker, aldizkarirako beste ale bat bat idazteko gogoa pitz dezakezuela beste zenbait ikaslerengan.

Zuen ezagutza partekatzeak planeta zaintzen lagunduko du!

Zer ikasi duzue proiektua eginez?

Zertan aplika dezakezue ikasitakoa?

Zertarako izan zaizue baliagarria proiektua?

5 Materia eta energia

Ez da justua! Gurasoek esaten didate apetatsu samarra naizela. Apetatsua ni? Ez dut eta ia ezer behar! Nire egunerokoa nolakoa den kontatuko dizuet bizitzeko oso gauza gutxirekin moldatzen naizela ikus dezazuen.

Zer deritzozu?

Zuen ustez, egia al da Ikerrek gauza gutxi behar dituela bizitzeko? Zer behar duzue zuek eguneroko bizitzan?

Zuen ustez, Ikerrek erantzukizunez erabiltzen ditu bere gauzak? Erreparatu datuari. Nola sentiarazten dizue horrek?

Datua

Unitate honetarako...

Helburua aurrera

Gure materia- eta energia-beharrak aztertuko ditugu, kontsumo arduratsuari buruzko horma-irudi bat egiteko.

Zenbait azterketak kalkulatu dute, urtero, ekoizten diren elikagaien herena garraiatzen diren bitartean edo zaborrontzietan usteltzen dela.

Jarraitu hariari!

Materia eta haren propietateak

1

Zerez eginak daude inguruan ditugun gauzak?

Egunero, hiru arropa-konjunto janzten ditut, eta garbitu berriak, jakina. Txukun joateko gutxienekoa da hori!

Gauez, korridoreko argi guztiak piztuta uzten ditut. Badaezpada, ez baitakit gero altxatzeko beharra izango dudan.

Otorduetarako, bost plater desberdin prestatzen dizkidate soilik, gustukoena aukeratu dezadan. Ez nago edozer gauza jateko!

Etxera iristean, telebista pizten dut, hura ikusteko gogorik ez dudan arren. Gustuko dut atzealdean hizketan ari dela entzutea..

Hotzik pasatzea gustatzen ez zaidanez, berogailua piztuta uzten dut beti, eta, beroa badut, nire gelako leihoa zabaltzen dut..

Energia 4

Zerk eragiten ditu mugimenduak eta aldaketak?

Beroa eta haren ondorioak

5

Beroa: energiaren transferentzia bat

Zerez eginak daude inguruan ditugun gauzak?

Ukitu, usaindu, dastatu, eskuetan euts... dezakegun guzti-guztia materiaz egina dago. Baita gure gorputzak ere!

Zer da materia?

Gure inguruan dagoen guztia osatzen duen gaiari materia deritzo.

Materiak hamaika itxura izan ditzake: biguna, gogorra, deformagarria, kolore askotarikoa… Halere, materia orok neur daitezkeen bi propietate ditu: masa eta bolumena.

• Masa substantzia batek duen materia kantitatea da. Balantzak erabiliz neurtzen da, eta gramotan (g) edo kilogramotan (kg) adierazten da.

• Bolumena substantzia batek betetzen duen espazioa da. Ontzi graduatuen bidez neurtzen da, eta mililitrotan (ml) edo litrotan (L) adierazten da.

Begira nola pentsatzen dudan

Ura, olioa eta txokolatea

Begiratu hiru ontzi hauei:

1 Zer ontzik du likido-bolumen handiena? Eman arrazoiak.

2 Demagun balantza bat eta ontzi graduatu bat dituzula. Zer egingo zenuke ontzi bakoitzaren likidoaren masa neurtzeko?

3 Adierazi zer urrats egingo zenituzkeen, eta ipini zenbaki bat urrats bakoitzari. Hala, zuk zeuk prestatutako algoritmo bat izango duzu, likidoak pisatzeko.

Substantziak

Materia oro ez da berdina. Esaterako, burdina eta ura materiaz eginak daude, baina ez dira berdinak; izan ere, burdina osatzen duen materiak eta ura osatzen duenak propietate berezi desberdinak dituzte. Hurrengo orrialdean ikasiko dugu propietate horiek zer diren. Hainbat materia mota daude, eta horietako bakoitzari substantzia edo material esaten diogu.

Laguntza bat: likidoak pisatzeko metodo honi pisaldi bikoitza esaten zaio, likido bakoitza bitan pisatu beharko duzulako.

Materiaren beste propietate batzuk

Materia mota bakoitzak propietate bereziak ditu, eta haiei esker bereizten dira elkarren artean.

Honako hauek dira materialen zenbait propietate berezi edo espezifiko: kolorea, gardentasuna, erresistentzia, plastikotasuna, elastikotasuna, eroankortasuna, flotagarritasuna...

Materiaren propietate berezien bingoa

Bingoan jokatuko dugu zenbait objekturen propietate fisiko bereziekin. Erreparatu kafekoilaratxo baten ezaugarri fisiko bereziak erakusten dituen bingotxartel honi: Txartel hau eredu gisa erabilita, hautatu etxean duzun objektu bat (elikagai bat ere izan daiteke). Osatu bingo-txartel bat objektu horren bederatzi propietaterekin. Hauek dira aztertu beharko dituzun propietateak:

Ez da elastikoa

1 Nola egiaztatuko zenuke material bat gogorra ala biguna den?

2 Adierazi gauza hauen lau propietate berezi: plastilina beltza, leihoko beira, kakahuetekrema, urrezko domina bat.

Distiratsua

Opakua

Ez du flotatzen Eroalea

Ez da oso plastikoa

• Kolorea.

• Gardena, zeharrargia ala opakua den (materialak argiari igarotzen uzten dion kontuan hartuta).

• Distiratsua ala matea den.

• Gogorra ala biguna den.

• Beroaren eroalea den (beroa dagoen zerbaitekin kontaktuan jarriz gero, erraz ala kostata berotzen da?).

• Plastikoa den (deformatzen den) ala ez.

• Elastikoa den (deformatu ondoren, jatorrizko forma hartzen duen berriz) ala ez.

• Erresistentea ala hauskorra den (erraz hausten den).

• Flotatzen duen ala ez.

• Eraman ikasgelara zure objektua (edo haren marrazki bat) eta osatu duzun bingo-txartela. Gela osoak jokatuko du bingoan. Irakasleak materiaren propietateak «abestuko» ditu, eta haiek zure txartelean badaude, ezabatu egin beharko dituzu. Lerro bat osorik ezabatzen duzunean, ez ahaztu «lerroa!» oihu egitea; eta, lauki guztiak ezabatzean, «bingo!».

• «Bingo!» oihu egiten duen lehenak kartoi meheko urrezko domina bat eskuratuko du. «Lerroa!» oihu egiten duenari, aldiz, kartoi meheko zilarrezko domina bat egokituko zaio.

• Jarduera amaitzean, erakusketa bat egingo dugu gelan. Horretarako, ikusgai jarriko ditugu objektu guztiak eta haiei dagozkien bingo-txartelak, objektu bakoitzak zer propietate dituen ikusteko.

Gogoan hartu!

Materia mota guztiek masa eta bolumena dituzte, eta haien propietateen arabera bereizten dira..

Jokoaren arauak

Zilar-koloreko grisa

Nola sailkatzen dugu materia?

Gure bizitzan, era askotako materia erabiltzen dugu. Nola sailkatu genezake, hura hobeto ezagutzeko?

Materiaren egoerak

Materia dira, adibidez, lan-tresnak egiteko baliatzen den burdina, edaten dugun ura eta arnasten dugun oxigenoa, baina egoera desberdinetan daude.

Materia hiru egoeratan egon daiteke: solido-egoeran, likido-egoeran eta gas-egoeran.

Normalean, materia mota bakoitza egoera jakin batean egoten da. Hala nola burdina, solido-egoeran, eta oxigenoa, gas-egoeran. Ura, ordea, kasu berezia da, hiru egoeretan aurkitu ohi dugulako: izotza solidoegoeran dagoen ura da; edaten dugun ura likidoegoeran dago, eta ur-lurruna gas bihurtu den ura da.

Substantzia puruak eta nahasteak

Materia sailkatzeko, haren egoerari errepara diezaiokegu (solidoa, likidoa edo gasa), baina, horretaz gain, badago materiak sailkatzeko beste modu bat ere: substantzia puruak ala nahasteak diren.

Substantzia puruak materia mota bakar batez osatutakoak dira.

1 Solidoen, likidoen eta gasen ezaugarriak anayaharitza.es webgunean dituzu. Irakurri, eta, ondoren, lotu behar bezala bi zutabeak.

Solidoa Ez du forma finkorik,ezta bolumen finkorik ere..

Likidoa Ez ditu ez forma ez bolumena aldatzen.

Gasa Ez du forma finkorik, baina bolumena beti bera da.

2 Bilatu zure egunerokoan ohikoak diren solido, likido eta gas batzuk. Idatzi koadernoan haietako bakoitzaren hiru adibide.

Nahasteak bi substantzia pururen edo gehiagoren konbinazioak dira; halako substantziei nahastearen osagai deritze.

Hesi hau egiteko baliatu duten burdina substantzia puru bat da.

Arrautza, olioa eta limoia edo ozpina nahastean sortzen den nahaste homogeneoa da maionesa. Halako nahasteetan, osagaiak ez dira begi hutsez bereizten.

Salda likidoa eta fideoak nahastean sortzen den nahaste heterogeneoa da fideo-zopa. Halako nahasteetan, osagaiak begi hutsez bereizten dira.

Begira nola pentsatzen dudan

Nire lanbidea: sukaldaria

Sukaldariok nahasteak egin eta egin ematen dugu eguna. Elikagaiak konbinatzean, batzuetan, nahaste homogeneoak prestatzen ditugu. Beste batzuetan, berriz, gure errezetak nahaste heterogeneoak izaten dira. Begiratu arretaz gaurko menuari:

LEHENENGO PLATERA

Itsaski-paella

Kalabaza-purea

BIGARREN PLATERA

Kroketak

Entsalada mistoa

POSTREA

Marrubizko gelatina

Fruta-mazedonia

* Ogia eta ura menuaren barne daude

1 Aztertu menuko platerak, eta esan zein diren nahaste homogeneoak eta zein heterogeneoak.

Zenbaitetan, sukaldariok nahasteak bereizi behar izaten ditugu. Likido batez eta solido batez osatutako nahaste bat bereizteko metodorik erabilienetariko bat iragazketa da. Ba al dakizu zertan datzan hori?

2 Erreparatu Malen egiten ari denari, eta deskribatu urratsez urrats zure koadernoan.

3 Malenen aitaren kafesnearen osagaiak bereizteko ere metodo hori bera erabiliko zenuke?

4 Zertan dira desberdinak bi nahasteak, Malenen zukua eta haren aitaren kafesnea, alegia?

Ez zait gustatzen laranja-zukuan zatitxorik aurkitzea!

Freskagarrietan jartzen dugun izotza solidoa da, arnasten dugun airea gas-nahaste bat da… Horrelako beste adibiderik bururatzen al zaizu?

Gogoan hartu!

Materia aldatu daiteke?

Materia mota ugari daude, baina, horretaz gain, materia aldatu ere egin daiteke! Ikusi al duzu inoiz kamiseta busti bateko ura lurruntzen?

Materia etengabe aldatzen da. Aldaketok bi motatakoak izan daitezke: kimikoak edo fisikoak.

Aldaketa kimikoak

Aldaketa kimikoetan, materiaren jatorrizko itxura eta konposizioa aldatzen dira, eta substantzia berriak sortzen dira.

Esaterako, zerbait erretzen denean, jatorrizko substantziak desagertu eta errauts bihurtzen dira.

Aldaketa fisikoak

Aldaketa fisikoetan, materiaren propietateak aldatzen dira (hala nola gogortasuna, gardentasuna, elastikotasuna...), baina ez haren konposizioa. Halakoetan, ez da substantzia berririk sortzen.

Esaterako, gurina hozkailutik ateratzen dugunean, bigundu eta likido bihurtzen da ia, baina ez du bere konposizioa aldatzen. Gurin izaten jarraitzen du.

Egoera-aldaketak

Aldaketa fisiko arruntenak materiaren egoeraaldaketak dira.

Materia berotzean edo hoztean, egoera-aldaketak gertatzen dira.

Esaterako, izotz-koskor bat berotzean, ura solidoegoeratik likido-egoerara igarotzen da, urtzearen bidez. Eta likido-egoeran dagoen ur hori berotzen jarraituz gero, gas bihurtuko da, lurrunketa dela eta.

Aldaketa horiek beste noranzkoan ere gerta daitezke, materia hoztean. Izan ere, ur-lurruna hozten bada, likido-egoeran dagoen ur bihurtzen da, kondentsazioaren bitartez. Eta likido-egoeran dagoen ura hozten jarraituz gero, solidotu edo izoztu egiten da.

Aldaketa kimiko bat. Jogurta nola egiten den

Jogurta egiten dugunean, aldaketa kimiko zehatz bat gertatzen da. Horri hartzidura esaten zaio.

Jogurta egiten duten bakterioek esne likidoa eta gozo samarra jogurt solido eta azido bihurtzen dute. Aldaketa hori atzeraezina da, hau da, behin jogurta egin dugunean, ezingo dugu berriz ere esnea likido-egoerara itzularazi.

1 Definitu termino hauek :

a) Aldaketa kimikoak.

b) Aldaketa fisikoak.

c) Egoera-aldaketa.

Egoera-aldaketak hobeto ulertzeko, ikusi «Pelutxeak ez dira kondentsatzen?» bideoa, anayaharitza.es webgunean.

Esnea

Bakterioak

Bidaia-gida ur tantentzat

Uraren zikloan zehar egin duen bidaian lagunduko diogu ur tanta bati. Gure ur tantak idatzitako bidaia-ohar hauek aurkitu ditugu. Jarduera hasi aurretik, irakurri ohar horiek arretaz; izan ere, pista argigarriak emango dizkizuete, ariketak behar bezala egiteko. Prest al zaudete egoeraz aldatzeko?

Prezipitazioa

Eguna eguzkitsu eta epel argitu da. Zerbait gertatzen ari zait, oso arin sentitzen bainaiz. Bat batean, itsasotik atera naiz. Gora eta gora noa gelditu gabe. Nolako bista ederra dagoen goialdetik!

Hotz pixka bat egiten du. Zerbait gertatzen ari zait, astun samar sentitzen bainaiz. Beste ur tanta askorekin bat egin dut, eta haiei ere gauza bera gertatu zaie. Airean esekita egiten dugu hegan. Hodei izeneko geltokian omen gaude. Primeran pasatzen ari gara!

Kondentsazioa

Eguraldia aldatu egin da, eta hotz handia egiten du. Ez dut berokirik ekarri. Arraro sentitzen naiz, orain solido- egoeran nago, eta izar forma dudala esan didate. Mendi baten gainera emeki-emeki erori gara, paraxutak bagenitu bezala. Nire bizitzako zirraragarrienaesperientziarik izan da!

1 Irakurri gure ur tantaren bidaia-oharrak, eta lotu horietako bakoitza dagokion uraren zikloaren etaparekin.

2 Nola esaten zaio itsasotik ateratzeko gure ur tantari gertatu zaion egoera-aldaketari? Eta nola hodeira heltzean gertatu zaionari?

3 Zer gertatu zaio gure ur tantari berokirik ez zuelako? Nola deritzo egoera-aldaketa horri?

4 Gure lagunari izugarri gustatu zaio bidaia, eta abiapuntura itzuli nahi du, hura berriz ere hasteko. Horretarako, menditik itsasora heldu beharko du. Zer egoera-aldaketa egitea proposatuko zenioke?

5 Orain, deskribatu koadernoan, zure hitzak erabilita, zertan den «uraren zikloa» esaten diogun bidaia hau.

Gogoan hartu!

Ikusi duzu kandela bat erretzen? Eta izozki bat urtzen? Bururatzen al zaizu zure egunerokoan ikusten duzun beste aldaketarik?

Lurrunketa

Zerk eragiten ditu mugimenduak eta aldaketak?

Deskonektatutako telebista batek ez du irudirik erakusten. Aitzitik, korronte elektrikora konektatuz gero, bai. Magia al da hori? Ez, bada! Energia da!

Energia kontzeptua eta energia motak

Mundua etengabe aldatzen da gure inguruan: eguzkia zeruan mugitzen da, haizeak hostoak mugiarazten ditu, ibilgailuak hara eta hona ibiltzen dira, argiak pizten dira, tximinietatik kea irteten da, txorien kantua entzuten da… Nola liteke materia hainbeste eraldatzea? Erantzuna hitz bakar batean laburbil dezakegu: energia!

Energia esaten zaio materiak aldaketak eragiteko duen gaitasunari.

Halaber, esan genezake energia dela gauzak funtzionarazten dituena.

Zenbait energia mota

Argi-energia. Argi gisa Eguzkitik edo argi-iturri artifizialetatik (hala nola bonbilletatik) datorren energia da.

1 Zer energia mota ditu suak?

2 Zure ustez, nola sortzen da energia mota hori? Adierazi zure koadernoan zein den erantzun

zuzena:

a) Egurraren mugimenduaren bidez.

b) Egurra erretzean askatzen den energia kimikoaren bidez.

c) Egurraren barneko argiaren bidez.

Energia termikoa. Bero gisa askatzen da, eta bero dagoen objektu batetik hotz dagoen beste batera igarotzen da. Esate baterako, sukaldeko suak jakiak berotzeko askatzen duen beroa.

Energia zinetikoa. Objektuek, substantziek eta izakiek mugitzean duten energia da. Esaterako, trenek, gepardoek lasterka edo haizeak.

Energia kimikoa. Substantzia guzti-guztiek dute, eta aldaketa kimikoren bat gertatzean askatzen da. Adibidez, erregaiak erretzen ditugunean.

Energia elektrikoa. Baterietan, piletan eta zentral elektrikoetan sortzen da, eta kableen bidez iristen zaigu etxera. Etxetresna elektrikoak eta gailu elektronikoak martxan jartzeko erabiltzen da.

Energia eraldatu egiten da

Energia motak eraldatu egin daitezke, energia mota bat beste energia mota bihurtuz. Gizakiok eraldaketa horiek aprobetxatzen ditugu, energia leku batetik bestera eramateko, eta gure makinak eta asmakizunak funtzionarazteko.

Energia-iturriak

Energia-iturri deritze energia lortzeko erabiltzen ditugun materialei edo prozesuei.

Energia-iturriak berriztagarriak edo berriztaezinak izan daitezke.

• Energia-iturri berriztagarriak. Modu naturalean azkar leheneratzen direlako agortzen ez diren energia-iturriak dira, hala nola eguzki-argia, haizea, ur-jauzien indarra...

• Energia-iturri berriztaezinak. Motel leheneratzen direlako agortu daitezkeen energia-iturriak dira. Haien adibide dira erregai fosilak (ikatza, petrolioa eta gas naturala). Substantzia horiek milioika urte behar izan zituzten sortzeko, baina hain azkar kontsumitzen ditugunez, gero eta urriagoak eta garestiagoak dira.

3 Haizea energia-iturri berriztagarria edo berriztaezina da?

4 Adierazi zer energia mota bihurtzen den energia elektrikoa objektu edo aparatu hauetako bakoitzean:

a) Ile-lehorgailua.

b) Tren elektrikoa.

c) Bonbilla.

Zure etxera iristeko energiak egiten duen bidaia luzea

Energia-iturriak (haizea, ura, ikatza...)

Susmatu eta ondorioztatu Erreparatu irudiari, eta erantzun: zenbat energia mota erabiltzen dira, zure etxera heltzen den energia elektrikoa sortzeko?

Gure eguneroko jardueretako askok energia behar dute. Bururatzen al zaizu baten bat?

Galdarak

Turbina

Beroa: energiaren transferentzia bat

Uda iristean, gustuko dugu ur freskotan bainatzea.

Neguan, ordea, berogailua pizten dugu. Orduan, zer da beroa zehatzmehatz?

Zer da beroa?

Ukimenaren bidez, gizakiok ukitzen ditugun gainazalen tenperatura hauteman dezakegu. Gure azala baino tenperatura baxuagoa duen objektu bat ukitzean, hotza nabaritzen dugu. Aldiz, gure azala baino tenperatura altuagoa duen zerbait ukitzen dugunean, beroa da nabaritzen duguna.

Beroa objektu batetik bestera etengabe igarotzen delako gertatzen da hori. Beroaren transferentzia beti berdin gertatzen da: beroago dauden objektuetatik (tenperatura altuena dutenetatik, alegia) hotzago daudenetara (tenperatura baxuagoa dutenetara).

Beroa objektu batzuetatik tenperatura baxuagoa duten beste batzuetara igarotzen den energia termikoa da.

Objektu batetik besterako bero-transmisioak bi objektuek tenperatura berdindu arte irauten du.

Zientzia egiten dut!

Hotza, beroa, epela

Beroa nola trukatzen den egiaztatzeko, honako esperimentu hau egin dezakezu.

1 Potoa uretatik ateratzean, lehen baino beroago edo hotzago dago?

2 Eta, potoa atera ondoren, nola dago ura: beroago edo hotzago?

3 Nondik hartu du potoak esperimentuaren amaieran duen beroa?

4 Zure ustez, potoak hartu du urak galdu duen bero guztia? Eman arrazoiak.

3 oC-tan ateratako potoa

Hozkailutik

Ura 50 oC-tan

Beroaren ondorioak hobeto ulertzeko, ikusi «Berehala kontatuko dizut» baliabideko «Etxeak ez dit irteten uzten» bideoa anayaharitza.es webgunean.

Beroaren ondorioak

Objektu batek beroa trukatzen duenean, aldaketa jakin batzuk gertatzen dira. Haien artean, bi hauek daude:

• Tenperatura-aldaketak. Objektu bat berotu egiten da, beste objektu baten beroa jasotzen duenean; aldiz, hoztu egiten da, beste objektu bati beroa ematean. Horrekin lotuta daude, hain zuzen, egoera-aldaketak (aurretik aztertu ditugu).

• Dilatazioak. Berotzen direnean, zenbait objektuk bolumena handitu eta espazio handiagoa hartzen dute. Ura berezia da horretan, izan ere, izotzak likido-egoeran dagoen urak baino espazio handiagoa hartzen du.

Ate misteriotsuaren kasua

Batu Ainhoaren eta Mikelen aitona-amonen etxean ate misteriotsu bat dago. Ganbarako eskailerak daude ate horren atzean. Udan, itxita egoten da, eta, eginahalak egin arren, ezin izaten du inork zabaldu. Eta urtero, negua iristean, halako batean, bakarrik zabaltzen da! Mikelek dio atea sorginduta dagoela, baina Ainhoak beste azalpen bat badagoela ulertarazi nahi dio. Lagunduko al diozu Ainhoari Mikel konbentzitzen? Baliatu dilatazioei buruz ikasi duzuna, ate misteriotsuaren kasua argitzeko.

1 Ikertu nola funtzionatzen duten globo aerostatikoek, eta erantzun: zer garrantzi du dilatazioak, haiek funtziona dezaten?

2 Zure ustez, zergatik egiten digute min handiagoa zapatek udan neguan baino?

Hainbat gauzatarako erabiltzen dugu energia termikoa: kozinatzeko, plantxatzeko, etxeak berotzeko… Besterik bururatzen zaizu?

UDA

NEGUA

Z er ikasi dut?

1 Zer tresna baliatuko zenuke objektu baten masa kantitatea neurtzeko?

2 Objektu solido baten bolumena neurtzeko, objektu hori ura duen ontzi graduatu batean murgildu daiteke, eta uraren maila zenbat igotzen den ikusi. Adierazi urratsez urrats nola egingo zenukeen.

3 Berunaren masa plastikoarena baino askoz ere kontzentratuago dago. Hori horrela izanik, zure ustez, zerk hartuko du bolumen handiagoa, 100 gramo berunek edo ehun gramo plastikok?

4 Materia hiru egoeratan egon daiteke. Zer izen du egoera horietako bakoitzak?

5 Oso arrunta den zer substantzia aurkitu dezakegu materiaren hiru egoeretan?

6 Definitu: substantzia puru, nahaste homogeneo eta nahaste heterogeneo.

7 Kozinatzen ari garen bitartean jakiak nahasteko erabiltzen ditugun koilarak egurrezkoak izaten dira. Zure ustez, zergatik erabiltzen dira egurrezko koilarak eta ez metalezkoa zeregin horretarako?

8 Adierazi nahaste hauetako zein diren homogeneoak eta zein heterogeneoak:

9 Ikertu lau aldaketa hauek, eta adierazi aldaketa fisikoak edo kimikoak diren. Eman arrazoiak.

Plastilina eskuekin biguntzea.

Paper-orri bat guraizeekin moztea.

Pospolo bat piztea.

Jostailu metaliko bat aire zabalean utzi dugulako, pintura galdu eta orban gorrixkak atera zaizkio.

10 Azaldu zertarako erabiltzen diren tresna hauek:

11 Alderatu hozkailuko gurin solidoa eta zartaginean urtutako gurina. Materiaren zer propietate fisikotan dira desberdinak bi horiek?

12 Zer energia mota bihurtzen da energia elektrikoa haizagailu batean? Eta txigorgailu batean?

Ez ahaztu unitate honetako zure argazki-albuma osatzea, webgunean: anayaharitza.es .

Semaforoa. Margotu koadernoan, ariketa bakoitzaren ondoan, honela:

erantzuna badakizu

laguntza behar izan baduzu

erantzuna jakin ez baduzu

HELBURUA AURRERA

Materiaren eta energiaren kontsumo arduratsuari buruzko horma-irudi bat egingo dugu

1 Gelakide guztien artean, zerrendatu egunero erabiltzen dituzuen materia eta energia motak. Adibidez, arropa, oinetakoak, argi elektrikoa, ordenagailua, garraio publikoa, ura...

2 Zerrendako elementuetako bat aztertuko du ikasle bakoitzak (bikoteka ere egin dezakezue lan). Koloretako kartoi mehe batean, ondoan adierazitako zereginen zerrenda osatu beharko duzue.

3 Amaitzean, erreparatu kontsumo arduratsuari buruzko hormairudiari. Azkenik, kopiatu eta bete antolatzaile grafiko hau (nire lehengo iritzia-nire oraingo iritzia), unitate honek zure ikuspegia nola aldarazi duen azaltzeko.

Unitate hau ikasi aurretik, zer pentsatzen zenuen behar duzun materiari eta energiari buruz? Haiek egoki erabiltzen zenituela uste zenuen?

N ola ikasi dut?

Zereginen zerrenda

1 Idatzi egokitu zaizuen zerrendako elementuaren izena.

2 Adierazi elementua materia edo energia den.

3 Ikertu, eta idatzi elementua nola eta zertarako erabiltzen den.

4 Proposatu elementua erantzukizunez erabiltzeko modu bat.

5 Apaindu horma-irudia argazki edo marrazkiekin, eta itsatsi ikasgelako hormaren batean (ipini materia diren elementuak alde batean eta energia direnak, beste batean).

Behin unitatea amaitu duzunean, zertan aldatu duzu iritzia?

Zergatik aldatu duzu iritziz? Ikasi duzu ezer berririk edo inoiz bururatu gabeko ideiaren bat otu zaizu?

1 Kopiatu ondoko irudia, eta adierazi zenbat puntu merezi dituzun alderdi bakoitzean. Gero, lotu puntuak; zenbat eta handiagoa izan pentagonoa, orduan eta hobea izango da zure ikaskuntza-egoera.

2 Hausnartu, eta erantzun koadernoan:

a) Zer egiten dut ondoen, taldean lan egitean?

b) Zer ikaskidek laguntzen dit nire onena ateratzen?

c) Zer lortzen dut ........-ren laguntzarekin?

d) ........-ren ezaugarririk onena ........ da.

1 Izaki bizidunak ezagutuz

2 Animaliak ezagutuz

3 Arrokak eta Lurraren erliebea ezagutuz

4 Zaindu dezagun natura!

8 Ikasturtean zehar zientzia egiteko erabiliko dituzun STEM tresna guztiak ditugu.

16 Zenbait janari-plater aztertu ondoren, erakusketa bat egingo dugu, haien osagaiak zer izaki bizidunetatik sortzen diren ezagutarazteko. Klima babesteko ekintza

34 Horma-irudi bat egingo dugu, oso gustuko dugun animalia-pertsonaia bat benetako animaliarekin alderatzeko! Lehorreko bizitza

54 Gure oporretako argazkiak bildu eta album bat osatuko dugu haietan ageri diren paisaiei buruzko bitxikeriekin. Lehorreko bizitza

70 Eguneroko objektu batzuen biografia jasangarria idatziko dugu. Hiri eta komunitate jasangarriak

5 Materia eta energia

6 Indarrak eta makinak

7 Suteek non egiten dute kalte gehien?

8 Ura gutxietsita al dago?

94 Gure materia- eta energia-beharrak aztertuko ditugu, kontsumo arduratsuari buruzko horma-irudi bat egiteko. Ekoizpena eta kontsumo arduratsua

108 Gure inguruko makinei esker ditugun «superbotereak» ikertuko ditugu, eta erakusketa bat egingo dugu. Kalitate oneko hezkuntza

126 Grabatu bideo bat suteen areagotzea salatzeko. Bideoan, bete beharreko zenbait aholku eman, gure inguruan suterik gerta ez dadin. Lehorreko bizitza

9 Zer ematen digu naturak?

4.0 industria

aldatu dira gure ohiturak?

164

Horma-irudi bat egingo dugu, jendeari ulertarazteko, gosearen kontra egiteko, zein garrantzitsuak diren landa-eremuko eta itsasoko lanbideak, baita haietan modu jasangarrian aritzea ere. Goserik ez

182

224

• Metodo zientifikoa

• Proiektuetan oinarritutako metodoa

• Izaki bizidunen ezaugarriak

• Izaki bizidun motak

• Landareen ezaugarriak

• Animalien ezaugarriak

• Animalien nutrizioa, erlazioa eta ugalketa

• Lurraren egitura eta osaera

• Arrokak, arroka motak eta haien erabilera nagusiak

• Ekosistemen osagaiak

• Elikadura-harremanak

• Ekosistemak baliabide-iturri gisa

JAKITEA... IKASTEKO, APLIKATZEKO ETA IKERTZEKO

• Pentsamendu konputazionala

• Bloke bidezko programazioa

• Landareen nutrizioa

• Landareen erlazioa eta ugalketa

• Landareen sailkapena

• Gizakion ezaugarriak eta bizifuntzioak

• Ongizate fisikoa eta emozionala

• Arroken eragina paisaietan

• Lurraren erliebea

• Ekosistemei eragiten dizkiegun kalteak eta haien ondorioak

• Ekosistemak zaintzen ditugu

• IKT-IET plana

Konpetentziak lantzeko ariketak

Konpetentziak lantzeko ariketak

1. hiruhilekoaren berrikuspena: 1. eta 2. unitateak. STEAM: Margaret Mee

Konpetentziak lantzeko ariketak

Konpetentziak lantzeko ariketak 1. hiruhilekoaren berrikuspena: 3. eta 4. unitateak. STEAM: Mary Anning

DIZIPLINARTEKO PROIEKTUA · Ekoekintza aldizkaria: Ekoekintza

• Materia eta haren propietateak

• Materiaren egoerak. Substantzia puruak eta nahasteak

• Indarrak

• Kontaktu bidezko indarrak eta distantziara jarduten dutenak

• Makinak

• Atmosfera eta fenomeno atmosferikoak

• Eguraldia. Meteorologia-mapa

• Klima. Elementuak eta faktoreak

• Hidrosfera. Uraren egoerak. Uraren zikloa

• Lurgaineko urak eta lurpeko urak

• Ibaiak: elementuak eta ezaugarriak

• Aldaketa fisikoak eta kimikoak

• Energia

• Beroa eta haren ondorioak

• Makinak, gure bizitzan

• Proiektuak egingo ditugu

• Blokeen bidez programatuko dugu

• Klima-eremuak eta klima motak

• Espainiako klima-paisaiak

• Gure erkidegoko klima eta landaredia

• Espainiako isurialde hidrografikoak

• Gure erkidegoko hidrografia

• Uraren erabilera arduratsua

Konpetentziak lantzeko ariketak

Konpetentziak lantzeko ariketak 2. hiruhilekoaren berrikuspena: 5 . eta 6 unitateak. STEAM: Elena García Armada

• Klima-aldaketa eta GITak

Konpetentziak lantzeko ariketak

Konpetentziak lantzeko ariketak

2. hiruhilekoaren berrikuspena: 7. eta 8. unitateak

DIZIPLINARTEKO PROIEKTUA · Plastic-free misioa: Orain edo inoiz ez

• Produktu naturalak eta produktu landuak

• Nekazaritza eta basogintza

• Abeltzaintza

• Meatzaritza eta energia-iturriak

• Eskulangintza eta industria

• Garraioa. Motak eta garraiobideak

• Datazioa. Denbora historikoa. Iturri historikoak

• Historiako aroak

• Antzinaroa Espainian

• Herri kolonizatzaileak

• Erromatarraren aurreko herriak

• Arrantza eta akuikultura

• Espainiako lehen sektorea

• Gure erkidegoko lehen sektorea

• Merkataritza. Sailkapena

• Turismoa. Motak. Zerbitzu publikoak

• Ekonomia-jarduerak

• Historiaurrea. Paleolitoa, Neolitoa eta Metal Aroa

• Penintsula historiaurrean

• Erromatarren Hispania. Erromanizazioa

• Antzinaroa gure erkidegoan

• Ekosistemak zaintzea eta bioaniztasuna

Konpetentziak lantzeko ariketak

• Gure erkidegoko ekonomia-jarduerak

Konpetentziak lantzeko ariketak.

3. hiruhilekoaren berrikus.: 9.-10. unitateak

• Historiaurrea gure erkidegoan

• Giza eboluzioa

Konpetentziak lantzeko ariketak

Konpetentziak lantzeko ariketak

3. hiruhilekoaren berrikuspena: 11. eta 12. unitateak

kutsadura: Ekoxaboitxoa

Honelakoa da zure liburua

Zertarako balio du nik ikasitakoak?

Unitate bakoitzean ikaskuntza-egoera bat eta unitatearen amaierarako helburu bat proposatzen dira.

Iturri historikoak

Iturri historikoak iraganeko gertaera, pertsona eta bizimoduei buruzko informazio garrantzitsua ematen diguten elementuak dira, hala nola hondakin fosilak, objektuak, dokumentuak, gutunak, margolanak, mapak, argazkiak… Bi iturri mota daude: idatziak eta ez-idatziak.

Bizi-itxaropena

historiaurrean eta gaur egun

Paleolitoan, gure arbasoek etengabe egiten zieten aurre naturaren arriskuei eta bizibaldintza gogorrei.

Hori horrela, haurren heriotza­tasa oso altua zen, biztanleriaren ia erdia 15 urte bete baino lehen hiltzen zen, eta bizi­itxaropena 30 eta 40 urte bitartekoa zen. Gainerako biztanleak, berriz, 50 eta 60 inguru bizi ziren.

Jarraitu hariari!

Iturri idatziak

Iturri ez-idatziak

– Egunkari pertsonalak, memoriak...

– Gutunak.

– Dokumentu legalak.

– Berripaperak.

– Inskripzioak.

– Liburuak.

– Grafikoak: marrazkiak, mapak, argazkiak, filmak…

– Materialak: tresnak eta objektuak, txanponak, eraikinen hondakinak…

– Ahozkoak: abestiak, ipuinak, elezaharrak, lekukotzak...

Denbora neurtzea eta ikertzea

• Zein da Espainiako gaur egungo biziitxaropena? Ikertu.

• Hausnartu, alderatu datuak, eta azaldu zertan diren desberdinak historiaurreko eta gaur egungo bizi­itxaropenak.

Termino hauek erabilgarriak izango zaizkizue gogoeta egin eta argudioak emateko: arriskuak, elikadura, hotza, aho-hortzen higienea, istripuak, medikuntza, gaixotasunen prebentzioa...

Zer gertaera hartzen da historiaurrearen hasieratzat?

U11 1 Denbora neurtzea eta ikertzea

Denbora nola neurtu

Zer gertaera hartzen da historiaurrearen hasieratzat?

3 Denboralerroa Erreparatu denbora­lerroari, eta adierazi zer gertaera den une historiko hauetako bakoitzaren mugarria: historiaurrearen amaiera, Aro Modernoaren hasiera eta Antzinaroaren amaiera.

laburpena «Berehala kontatuko dizut», webgunean: anayaharitza.es

4 Erreparatu irudiei. Zer motatako iturri historikoa da haietako bakoitza?

Historia aztertzean, oso garrantzitsua da gertaerak denbora historikoan kokatzea. Horretarako, datazioa erabiltzen dugu.

Datazioan, zenbait denbora-unitate baliatzen dira.

Aspaldiko gertaerak datatzeko, hauek erabiltzen dira: bosturtekoa (5 urte), hamarkada (10 urte), mendea (100 urte) eta milurtekoa (1 000 urte).

Duela gutxiko gertaerak datatzeko, berriz, hauek erabiltzen ditugu: minutuak, orduak, egunak, asteak, hilabeteak

Denbora nola neurtu Historia aztertzean, oso garrantzitsua da gertaerak denbora historikoan kokatzea. Horretarako, datazioa erabiltzen dugu. Datazioan, zenbait denbora-unitate baliatzen dira. Aspaldiko gertaerak datatzeko, hauek erabiltzen dira: bosturtekoa (5 urte), hamarkada (10 urte), mendea (100 urte) eta milurtekoa (1 000 urte). Duela gutxiko gertaerak datatzeko, berriz, hauek erabiltzen ditugu: minutuak, orduak, egunak, asteak, hilabeteak Gertaera historikoak denboran kokatzeko, erreferentzia puntutzat Kristoren jaiotza hartzen da; alegia, Kristo jaio zen urtea 1. urtea da. Horregatik, gertaera historikoez ari (K.a.) edo Kristo ondorengoa

Gertaera historikoak denboran kokatzeko, erreferentzia puntutzat Kristoren jaiotza hartzen da; alegia, Kristo jaio zen urtea 1. urtea da. Horregatik, gertaera historikoez ari (K.a.) edo Kristo ondorengoa

Historia bost aldi edo arotan banatzen da, lehen gizakiak agertu zirenetik hasi eta gaur egun arte. Historiaren aroak irudikatzeko, tresna baliagarria da denbora-lerroa.

Historia bost aldi edo arotan banatzen da, lehen gizakiak agertu zirenetik hasi eta gaur egun arte. Historiaren aroak irudikatzeko, tresna baliagarria da denbora-lerroa.

1 Binaka, pentsatu iraganean jazo zen, orainaldian gertatzen den eta etorkizunean gerta litekeen gertaera bat. Partekatu gelan zer gertaera bururatu zaizkizuen.

1 Talde izenduna Binaka, pentsa tu iraganean jazo zen, orai naldian gertatzen den eta etorkizunean gerta litekeen gertaera bat. Partekatu ge lan zer gertaera bururatu zaizkizuen.

2 Duela zenbat urte jazo ziren gertaera hauek? Juan Sebastian Elkanok duela bost mende eman

Iturri historikoak Iturri historikoak iraganeko gertaera, pertsona eta bizimoduei buruzko informazio garrantzi tsua ematen diguten elementuak dira, hala nola hondakin fosilak, objektuak, dokumentuak, gutunak, margolanak, mapak, argazkiak… Bi iturri mota daude: eta

Iturri historikoak iraganeko gertaera, pertsona eta bizimoduei buruzko informazio garrantzi tsua ematen diguten elementuak dira, hala nola hondakin fosilak, objektuak, dokumentuak, gutunak, margolanak, mapak, argazkiak… Bi iturri mota daude: ez-idatziak. Iturri idatziak

2 Duela zenbat urte jazo ziren gertaera hauek? • Juan Sebastian Elkanok

– Egunkari pertsonalak, memoriak... – Gutunak. – Dokumentu legalak. – Berripaperak. – Inskripzioak. –– marrazkiak, mapak, argazkiak, filmak… tresnak eta objektuak, txanponak, eraikinen hondakinak… Ahozkoak: abestiak, ipuinak, elezaharrak, lekukotzak...

Erreparatu denbora­lerroari, eta adierazi zer gertaera den une historiko hauetako bakoitzaren mugarria: historiaurrearen amaiera, Aro Modernoaren hasiera eta Antzinaroaren amaiera.

Iturri idatziak

Iturri ez-idatziak

Bizi-itxaropena historiaurrean eta gaur egun Paleolitoan, gure arbasoek etengabe egi ten zieten aurre naturaren arriskuei eta bizi baldintza gogorrei. Hori horrela, haurren heriotza­tasa oso al tua zen, biztanleriaren ia erdia 15 urte bete baino lehen hiltzen zen, eta bizi30 eta 40 urte bitartekoa zen. Gainerako biztanleak, berriz, 50 eta 60 inguru bizi ziren. Zein da Espainiako gaur egungo bizi itxaropena? Ikertu. Hausnartu, alderatu datuak, eta azaldu zertan diren desberdinak historiaurreko eta gaur egungo bizi­itxaropenak. Termino hauek erabilgarriak izango zaizkizue gogoeta egin eta argudioak emateko: arriskuak, elikadura, hotza, aho-hortzen higienea, istripuak, medikuntza, gaixotasunen prebentzioa...

– Egunkari pertsonalak, memoriak... – Dokumentu legalak. – Inskripzioak. – Liburuak.

– Grafikoak: marrazkiak, mapak, argazkiak, filmak… – Materialak: tresnak eta objektuak, txanponak, eraikinen hondakinak… – Ahozkoak: abestiak, ipuinak, elezaharrak, lekukotzak...

4 Erreparatu irudiei. Zer motatako iturri historikoa da haietako bakoitza?

3 Denboralerroa Erreparatu denbora­lerroari, eta adierazi zer gertaera den une historiko hauetako bakoitzaren mugarria: historiaurrearen amaiera, Aro Modernoaren hasiera eta Antzinaroaren amaiera.

Bizi-itxaropena historiaurrean eta gaur egun Paleolitoan, gure arbasoek etengabe egiten zieten aurre naturaren arriskuei eta bizibaldintza gogorrei. Hori horrela, haurren heriotza­tasa oso altua zen, biztanleriaren ia erdia 15 urte bete baino lehen hiltzen zen, eta bizi­itxaropena 30 eta 40 urte bitartekoa zen. Gainerako biztanleak, berriz, 50 eta 60 inguru bizi ziren. Zein da Espainiako gaur egungo biziitxaropena? Ikertu. Hausnartu, alderatu datuak, eta azaldu zertan diren desberdinak historiaurreko eta gaur egungo bizi­itxaropenak. Termino hauek erabilgarriak izango zaizkizue gogoeta egin eta argudioak emateko: arriskuak, elikadura, hotza, aho-hortzen higienea, istripuak, medikuntza, gaixotasunen prebentzioa...

Gogoan hartu!

Erreparatu irudiei. Zer motatako iturri historikoa da haietako bakoitza?

lantzekoKonpetentziakariketak

Gogoan hartu!

Bizimodu osasungarria izateak gaixotasun jakin batzuk agertzea saihestu ez ezik, hala nola minbizia eta obesitatea, gure bizikalitatea hobetzen du.

Bizimodu osasungarria izateak gaixotasun jakin batzuk agertzea saihestu ez ezik, hala nola minbizia eta obesitatea, gure bizikalitatea hobetzen du.

Gogoan

Gogoan hartu!

Bizimodu osasungarria izateak gaixotasun jakin batzuk agertzea saihestu ez ezik, hala nola minbizia eta obesitatea, gure bizikalitatea hobetzen du.

Jarduera motibagarriak egiten ikasteko...

Unitatearen

Proiektu honek ikasturteko eduki guztiak eskaintzen dizkizu, bai liburu digitalaren bidez, bai era askotako baliabideen bidez.

Ikasteko beste modu bat ezagutuko duzu, erraza, intuitiboa eta edozein plataforma eta gailurekin bateragarria.

Urmaeletako ekosistema

Ekosistemen aniztasun handia

Zure ustez, izaki bizidun mota berdinak bizi dira aintziretan eta basamortuetan? Ekosistemak ezin desberdinagoak izan daitezke!

Ekosistema motak

Ekosistemak hainbat modutan sailkatu daitezke.

Zer-nolako ingurunetan dauden, ekosistemak hiru motatakoak

izan daitezke: lehorrekoak, uretakoak edo mistoak (halakoetan, ingurunearen zati bat lehorrekoa da eta bestea, uretakoa).

Ekosistemak sailkatzeko beste modu batek, aldiz, gizakiak haietan duen esku-hartzea hartzen du kontuan:

• Ekosistema naturaletan, ez dago gizakiaren esku-hartzerik edo haren esku-hartzea oso txikia da.

• Ekosistema gizatiartuek, berriz, gizakia barne hartzen dute edo giza jarduerarekin lotuta dagoen elementuren bat, gutxienez.

Kostaldeko ekosistema

Ekosistema mistoa da, itsasoko ur gaziak bustitako hondartzaz eta labarrez osatua. Bertan, algak daude (hala nola itsas uraza eta laminaria); landareak (besteak beste, posidonia eta salicornia); eta animaliak (esaterako, karramarroak, lapak, muskuiluak, txibiak, arrain mota ugari, antxetak eta ubarroiak).

Zelaietako ekosistema

Nola sartu?

Zure liburuko lehenbiziko orrialdearekin batera aurkituko dituzu proiektu digitalean sartzeko behar dituzun argibide guztiak.

1 Adierazi zer ezaugarri dituzten kostaldeko ekosistema mistoek.

2 Asmatu kate trofiko bat zelaietako eko sistemaren animalia batzuekin.

3

Ekosistemen aniztasun handia

Zure ustez, izaki bizidun mota berdinak bizi dira aintziretan eta basamortuetan? Ekosistemak ezin desberdinagoak izan daitezke!

Ekosistema motak Ekosistemak hainbat modutan sailkatu daitezke.

Zer-nolako ingurunetan dauden, ekosistemak hiru motatakoak izan daitezke: lehorrekoak, uretakoak edo mistoak (halakoetan, ingurunearen zati bat lehorrekoa da eta bestea, uretakoa). Ekosistemak sailkatzeko beste modu batek, aldiz, gizakiak haietan duen esku-hartzea hartzen du kontuan: Ekosistema naturaletan, ez dago gizakiaren esku-hartzerik edo haren esku-hartzea oso txikia da. Ekosistema gizatiartuek, berriz, gizakia barne hartzen dute edo giza jarduerarekin lotuta dagoen elementuren bat, gutxienez.

Kostaldeko ekosistema

Ekosistema mistoa da,

Ur gezako ekosistema mistoa da. Bertan, ur gezako alga haritsuak daude; landareak (hala nola ihiak, kanaberak eta nenufarrak); eta animalia ornogabeak (esaterako, barraskiloak, karramarroak, zizareak, sorgin-orratzak eta eltxoak) eta ornodunak. Azken horiek anfibioak (igelak, arrabioak eta uhandreak), hegaztiak (hala nola ahateak, beltxargak eta koartzak) eta era askotako arrainak izan daitezke.

Lehorreko ekosistema naturala da, eta ohikoa da eremu lau samarretan. Bertan, nagusi dira landare belarkarak (esaterako, gramineoak eta belarrak). Eremu epeletako zelaietan, hainbat animalia daude: intsektu ugari (hala nola matxinsaltoak, erleak eta inurriak) eta armiarmak; narrastiak (adibidez, sugeak eta muskerrak); askotariko hegaztiak (baita harrapari batzuk ere); zenbait karraskari (besteak beste, basasaguak eta lursaguak); eta beste ugaztun batzuk (hala nola erbiak, untxiak eta azeriak).

Imajinatu ekosistema bat zarela. Hautatu zein izango zinatekeen, eta idatzi hitzaldi bat, ekosistemen festa batean zeure burua aurkezteko.

Nolakoa da?

Erantzun globala era askotako hezkuntza-ingurune baterako.

Intuitiboa

Zuk erraz erabiltzeko modukoa.

Gailu anitzekoa

Edozein gailu motatan (ordenagailuan, tabletan, smartphonean…) egokitzen eta ikusten da, pantailaren edozein tamaina eta bereizmenetan.

Deskargagarria

Aukera ematen du Interneteko konexiorik gabe lan egiteko eta gailu batean baino gehiagotan deskargatzeko.

Sinkronizagarria

Erabiltzaileak egiten dituen aldaketak berez sinkronizatzen dira, lan egiteko erabilitako edozein gailu konektatzean.

Unibertsala

Zer eskaintzen dizu?

Era askotako baliabideak ditu; paperezko liburuaren erreprodukzioa baino askoz gehiago da.

Honakoak egiteko aukera izango duzu:

Ariketak egin

ariketa elkarreragileak

Aztertu

laburpen elkarreragileak, eskemak...

Ikasi

audioak, bideoak, Game Room-ak...

Ebaluatu autoebaluazioa, portfolioa...

Bateragarria da ikastetxeetan gehien erabiltzen diren sistema eragileekin, ikaskuntzako inguru birtualekin (IIB) eta hezkuntza-plataformekin (LMS).

6 Indarrak eta makinak

Ez didazue sinetsiko, baina... superbotereak ditudala konturatu naiz! Benetan diot. Betidanik nahi izan dut komikietako superheroiak bezalakoa izan, eta, horregatik, gizon eta emakume horien jantziekin mozorrotzen naiz maiz, sekulako indarra eta abiadura, edo telepatia eta abar ditudala imajinatzeko.

Zer deritzozu?

Atsegin dituzue superbotereak dituzten pertsonaiak? Zein ezagutzen dituzue? Zer ahalmen dituzte?

Erreparatu datuari. Zuen ustez, zergatik murriztu da hainbeste bidaia hori egiteko denbora Erromatar Inperioaren garaitik hona?

Baina, gaur goizean, eskolara joateko bizikleta hartzean, ahalmen horiek guztiak baditudala jabetu naiz! Izan ere, harekin lasterka baino askoz azkarrago iristen naiz lekuetara. Oporretara hegazkinez joaten garenean, hegan egiten dut! Eta mugikorrarekin etxetik kanpo ikasten ari den nire arreba ikus dezaket, eta harekin hitz egin.

Asierren iritziz, makinak dira gure superbotererik handiena. Zer gauza egin ditzakezu haiek erabilita, bestela ezinezkoak liratekeenak?

Datua

Unitate honetarako...

Helburua

aurrera

Gure inguruko makinei esker ditugun superbotereak ikertuko ditugu, eta erakusketa txiki bat egingo dugu.

Erromatar Inperioaren garaian, Erromatik Madrilera joateko, 82 eguneko bidaia egin behar zen. Gaur, ordea, 2 ordu eta erdi soilik behar ditugu, ibilbide hori egiteko.

Indarrak

Zergatik mugitzen eta deformatzen dira objektuak?

Kontaktu bidezko indarrak eta distantziara jarduten dutenak

Indar motak

Scratch-en bidez programatuko dugu

Bideojoko bat programatuko dugu, ordenagailua erabilita

6

Nola ateratzen diogu onura gure indarrari?

Makinak 3

Makina bat diseinatuko dugu

Proiektuak egingo ditugu 5

Makinak, gure bizitzan

Erabiltzen ditugun makinak 4

Zergatik mugitzen eta deformatzen dira objektuak?

Ostikoz jo duzu inoiz baloirik? Moldatu duzu

plastilina eskuekin? Hartu duzu arkatzik airean?

Ekintza horiekin indarrak eragin dizkiezu objektuei!

Zer dira indarrak?

Edurnek bere erraketarekin tenis-pilota bat jotzen duenean, pilotak abiadura aldatzen du; eta, puxika bat puzten duenean, puxika deformatu egiten da. Hori egitean, Edurnek indarra eragin die bi objektuei, bai pilotari, bai puxikari.

Indar bat objektu bat mugiarazten, edo haren mugimendua edo forma aldarazten duen edozein ekintza da.

Izaki bizidun guztiak eta inguratzen gaituzten objektuak aldatu egiten dira indar bat aplikatzen zaienean, nahiz eta indarrak ez diren beti erraz ikusten.

Indarrek objektuen mugimenduan eta forman aldaketak eragiten dituzte, baina ez dute haien konposizioa aldarazten

1 Deskribatu zer aldaketa eragiten dituzten indarrek objektuen mugimenduan.

2 Puxika bat puzten dugunean, zer gertatzen zaio? Puxikaren aldaketa hori iraunkorra al da?

3 Batu Bizikletan ibiltzen garenean, gure gorputzaren indarra erabiltzen dugu hainbat gauzatarako: hura martxan jartzeko eta gelditzeko, abiadura handitzeko eta norabidez aldatzeko, esaterako. Bizikletaren zer zati erabiltzen dugu ekintza horiek egiteko? Eta zer gorputz-atal erabiltzen ditugu ekintza horiek egiteko?

Objektuen mugimenduan duen eragina Objektuen forman duen eragina

Objektu bati indar bat aplikatzean, aldaketa hauek gertatzen dira:

Objektu bati indar bat eragitean, aldaketa hauek gertatzen dira. Objektua...

• geldirik badago, mugitu egiten da.

• mugimenduan badago, erabat gelditzen da.

• mugimenduan badago, bere norabidea aldatzen du.

• Objektua deformatu egiten da, baina indarrak iraun bitartean soilik; gero, berriz hartzen du jatorrizko forma.

• Objektua modu iraunkorrean deformatzen da.

Indarren ondorioak egiaztatuko ditugu

Tamaina berdineko hiru ontzi ditugu: lehena, hutsik dago; bigarrenean, lau txanpon daude; eta, hirugarrena, txanponez beteta dago. Indar berdina eragin diegu hiru ontziei. Hiru ontzietako zein aldendu da gehien? Ba al da loturarik eragindako indarraren eta ontzien masaren artean? Eman arrazoiak.

Hiru errailetan dado bana jarri dugu. Gero, dadoak bultzatu ditugu, horietako bakoitzari indar desberdina eraginez. Zure ustez, zer dadori eragin diogu indar handiena? Ba al da loturarik eragindako indarraren eta dadoek egindako distantziaren artean? Eman arrazoiak.

Indar bat eragin diogu buztin zati bati, eta beste bat plastikozko pilota bati. Zer objekturi aplikatu beharko zaio indar handiagoa, deforma dadin? Zure ustez, zeren araberakoa da hori: objektuaren materiala ala tamaina? Deformazioak iraunkorrak dira?

Indar berdina eragin diegu bi plastilina pusketari. Zure ustez, zer gertatu da orduan? Zergatik ez da deformatu lehen plastilina pusketa?

Gogoan hartu!

Indarrek aldaketak eragiten dituzte objektuetan. Besteak beste, haiek deformatu eta abiada bizian mugiarazten dituzte.

Indar motak

Ba al zenekien benetako munduan badaudela, ukitzen ez zaituzten arren, zugan eragiten duten indarrak?

Bi indar mota daude: kontaktu bidezko indarrak eta distantziara jarduten dutenak.

Kontaktu bidezko indarrak

Kontaktu bidezko indarrak bi objektuk edo gehiagok elkar ukitzen dutenean gertatzen dira.

Haizeak errota eolikoen hegalen kontra jotzen duenean, mugitu egiten dira.

Bizikletak mugitzeko, nahitaezkoa da pedaletan indarra eragitea.

Kanikak mugiarazteko, hatzekin kolpatzen ditugu.

Urak mugitzean eragiten duen indarrak sekulako harri puskak mugiarazten ditu, haien kontra talka egiten duenean.

Distantziara jarduten duten indarrak

Distantziara jarduten duten indarrek objektuek elkar ukitu gabe eragiten dituzte ondorioak.

Mota honetako bi indar ezagunenak grabitateindarra eta indar magnetikoak dira.

Grabitate-indarra

Grabitatea dela eta, masa duten bi objektuk elkar erakartzen dute.

Grabitate-indarraren erakusle ezagunena pisua da.

Objektu baten pisua objektu horren eta Lurraren arteko erakarpen-indarra da.

Indar magnetikoak

Imanek inguruan dituzten objektu metalikoak erakartzen dituzte, eta horri indar magnetiko deritzo.

1 Susmatu eta ondorioztatu Adierazi zure koadernoan indar hauek kontaktu bidezkoak diren edo distantziara jarduten duten.

a) Iman batek klip metaliko bat erakartzea.

b) Arkua erabilita, gezi bat jaurtitzea.

c) Ilargiak Lurrean mareak eragitea.

d) Haizeak belaontziak bultzatzea.

2 Ikertu, eta azaldu koadernoan nola funtzionatzen duen iparrorratzak.

Berehala kontatuko dizut. Indar motak hobeto ulertzeko, ikusi «Paraxutistak» bideoa anayaharitza.es webgunean.

Magnetismoari esker, imanak itsats ditzakezu etxeko hozkailuaren zati metalikoetan.

Gogoan hartu!

Lurraren grabitate-indarrak erakartzen gaituelako irristatzen gara txirristetan.

Indar batzuek kontaktu bidez eragiten diete objektuei, beste batzuek, hala nola, pisuak, ez, ordea.

Nola ateratzen diogu

onura gure indarrari?

ezin du indar bortitzik egin, baina, gure asmamenari esker, gaitasun hori duten makinak asmatu ditugu!

Gizakion gorputzak

Batzuetan, gure gorputzak ez du nahikoa indarrik izaten, nahi ditugun aldaketak egiteko. Horrexegatik asmatu ditugu gizakiok makinak, haiek gure indarrari eta ingurunearen indarrei onura ateratzen lagundu diezaguten.

Makinak

Indar bati onura ateratzeko edo indar bat bideratzeko energia baliatzen duten gailuak dira makinak.

Bi makina mota daude: bakunak edo sinpleak, eta konposatuak.

Makina sinpleak

Makina sinpleak izan ziren gizakiak asmatu zituen lehenak. Hasierako makina horiek pertsonen edo zenbait animaliaren indarrarekin funtzionatzen zuten.

Makina sinpleek pieza bakarra edo zenbait pieza bakun dituzte.

Makina sinple nagusiak palanka, gurpila, polea eta plano inklinatua dira.

1 Bilatu gimnasioetako makinei buruzko informazioa. Hautatu hiru, eta esan zer makina sinplek osatzen dituzten haien mekanismoak.

2 Plano inklinatua edo arrapala gainazal inklinatu bat da, eta objektuak igotzeko eta jaisteko balio du. Bururatzen zaizu non erabil zenezakeen horrelako bat, mugikortasun urriko pertsonei laguntzeko?

3 Kontsultatu anayaharitza.es webgunean «Lanbideak eta makina sinpleak», eta egin zerrenda bat lanbide horiei dagozkien makinekin.

Ardatz baten inguruan biraka dabilen disko bat da. Esaterako, gauzak garraiatzeko erabil daitezke, baita engranaje edo makinen atal gisa ere.

Euskarri batean bermatzen diren pieza luzexka bakarraz edo gehiagoz osatuta dago. Palankak dira, besteak beste, kulunkak, matxardak, botilairekigailuak, guraizeak eta erratza.

Ildo bat duen gurpil bat da, eta, bertatik, soka bat edo kate bat eta armadura bati lotutako ardatz bat pasatzen dira. Poleei esker, ia indarrik egin gabe jaso ditzakegu zamak.

Zenbait makina sinple

Polea

Gurpila

Makina konposatuak

Makina konposatuak pieza ugariz osatuta daude. Pieza horietako batzuk makina sinpleak izan daitezke.

Makina konposatu zaharrenek ere gizaki edo animalien indarrarekin funtzionatzen zuten. Denborak aurrera egin ahala, beste makina konposatu batzuk agertu ziren, hainbat energia motari ateratzeko, hala nola urarenari, haizearenari eta elektrikoari.

Kaixo, Karla dut izena, eta mekanikaria naiz. Makinak konpontzeaz arduratzen naiz, hutsik gabe funtziona dezaten. Normalean, autoak eta bizikletak konpontzen ditut.

a) Erreparatu A bizikletari. Adierazi zer makina sinple mota diren hauek: balaztak, pedalak, gurpilak eta piñoia.

b) Bilatu engranaje bat bizikletan, eta azaldu nola funtzionatzen duen.

c) Karlak pneumatikoak puzteko erabiltzen duen aire-ponpak ere badu makina sinple bat osagai gisa. Zer motatakoa da?

d) Erreparatu orain B bizikletari. Zer hautsi zaio? Azaldu zergatik ez dabilen bizikleta matxura hori dela eta, eta zer egingo zenukeen konpontzeko.

¡Toma nota!

Gogoan hartu!

Makinarik sinpleenak ere, hala nola palanka, superbotere izugarriak dira guretzat.

Makinak, gure bizitzan

Ile-lehorgailua, izozkailua, zabua, bizikleta… egunerokoan era askotako makinak erabiltzen ditugu, haien laguntzarik gabe nekez egingo genituzkeen gauzak egiteko.

Gizakiok etengabe ari gara makina berriak asmatzen. Zientzialarien eta ingeniarien aurkikuntzak baliatzen ditugu, gure zereginak eta bizi-baldintzak erraztuko dituzten gailuak sortzeko. Gaur egun dugun erronka nagusia makina eraginkorrak (energia gutxi kontsumitzen dutenak, alegia), seguruak eta kutsatzen ez dutenak asmatzea da.

Etxetresna elektrikoak

Modernoenek elektrizitate gutxiago kontsumitzen dute. Horri esker, ez dugu hainbeste energia sortu behar, eta gutxiago kutsatzen dugu!

Hauek dira erabiltzen ditugun makinetako batzuk

Ibilgailuak

Auto elektrikoek eta hibridoek elektrizitatearekin eta gasolinarekin funtzionatzen dute. Eta errail magnetikoetan higitzen diren trenek klima-aldaketari aurre egiten laguntzen dute.

Gailu elektronikoak

Entretenitzeko eta elkarrekin komunikatzeko baliagarriak zaizkigu, baina kontuz ibili behar dugu, gailu horiek gehiegi erabiltzeak gure adimenaren funtzionamendua eta gure bizi-kalitatea kaltetu baititzake.

Ikertzeko aparatuak

Egun, begi hutsez ikus ezin dezakeguna ikusteko aukera ematen diguten makinak ditugu. Esate baterako, eskanerrak, ekografiak egiteko gailuak, mikroskopioak eta teleskopioak.

Begira nola pentsatzen dudan

Hobe makinak arduraz erabiltzea!

Zenbait makina erabiltzea arriskutsua izan daiteke. Horregatik, komenigarria da makinen erabilera-jarraibideak arretaz irakurtzea.

NOLA ERABILI BIZIKLETA BAT

 Heldu baten laguntzaz, egokitu pedalak eta aulkiaren altuera.

 Hasteko, hautatu oztopo gutxiko leku bat, eta, laua bada, hobe.

 Bizikletara igo aurretik, jantzi kaskoa, segurtasuna oso garrantzitsua baita.

 Ikasi bizikletaren gainean oreka mantentzen, urrats laburrak eginez.

 Pedalei eragin aurretik, ikasi bizikletak nola frenatzen duen.

 Eragin pedal bati, bizikletan martxan jartzeko.

 Eragin pedalei gelditu gabe.

Irakurri arretaz bizikleta bat erabiltzeko goialdeko jarrai bideak, eta idatzi bi objektu hauen erabilera-jarraibideak:

Lau koloredun boligrafo bat.

Bilatu eta irakurri maiz erabiltzen duzun makina baten erabilera-eskuliburua. Gero, idatzi maki naren erabilerari dagozkion ohartarazpen bat, arreta-neurri bat eta iradokizun bat, gutxienez.

Makinak superbotereak bezalakoak dira guretzat, baina arriskutsuak izan daitezke, kontuz erabiltzen ez baditugu!

Makina bat diseinatuko dugu

Orain, makina sinpleak diseinatzeko bi proiektu proposatuko dizkizuegu. Komenigarria da taldean lan egitea, eta «Nire tresna-kaxa» ataleko bigarren tresnaren urratsei jarraitzea, proiektu bakoitzaren amaierako produktua egiteko.

1. proiektua: jostailuzko katapulta bat egitea

Helburua

Katapulta objektuak urrutira jaurtitzeko Antzinaroan diseinatu zuten makina da.

Proiektu honetan, jostailuzko katapulta bat diseinatuko dugu. Hari esker, egiaztatu ahalko duzu katapultari eragiten diogun indarraren araberakoa dela jaurtitako objektuak zer distantziatara iristen diren.

Materialak

 Arropa zintzilikatzeko bi matxarda.

 Bi izozki-makila zabal.

 Bi goma elastiko sendo.

 Plastikozko tapoi bat.

Urratsak

1 Ipini matxardak bata bestearen gai- nean, eta itsatsi.

2 Itsatsi izozki-makila bat matxarda ba- koitzean.

3 Itsatsi plastikozko tapoia gainaldeko izozki-makilaren muturrean.

4 Gomak erabilita, lotu makilak eta ma- txardak.

Nola erabiltzen da makina?

1 Jarri jaurtigaia plastikozko tapoian (zilar-paperezko bolatxo bat izan daiteke, baina, dena delakoa, ez dadila astuna izan).

2 Eutsi beheko makilari eskuineko eskuarekin, eta, ezkerrekoarekin bultzatu beherantz goiko makilaren muturra.

3 Askatu goiko makila indarrez, jaurtigaia jaurtitzeko.

anayaharitza.es webgunean, ideien banku handi bat aurkituko duzue, bestelako proiektuak egiteko eredu gisa erabiltzeko.

2. proiektua: polea bat egitea

Polea bat objektu astunak ia indarrik egin gabe jasotzeko diseinatutako makina da.

Proiektu honetan, jostailuzko polea bat diseinatuko dugu.

Materialak

Helburua  Kartoizko bi kaxa, broxetak egiteko bi makila, hari-txirrika bat (haririk gabe), soka bat edo hari lodi bat, klip metaliko bat eta plastilina.

Nola erabiltzen da makina?

1 Eutsi hatzekin plastilinazko bola zintzilik ez duen hariaren muturrari.

2 Tira egin emeki haritik, plastilinazko bola jaso arte.

3 Hariari helduta, tira egin eta askatu nahi bestetan, plastilinazko bola jaso eta jaisteko.

Nola egingo dugu?

Gogoan hartu!

Makinak diseinatzea eta aldatzea, erabilgarria ez ezik, oso dibertigarria da.

Bideojoko

bat programatuko dugu, ordenagailua erabilita

Dagoeneko jakingo duzunez, Scratch izeneko tresnaren bidez, istorioak, animazioak eta jokoak egin daitezke. Orain, tresna hori baliatuko dugu, bideojoko txiki bat egiteko.

Animazio bat egiteko

Zer egin behar duzu?

Aurreko ikasturtean egin zenuen bideojokoan oinarrituta, honako hauek egin behar dituzu:

• Animazio bat: pertsonaia bat eszena batean mugitzen.

• Istorio bat: bi pertsonaia elkarren artean hitz egiten.

• Galdera bat: pertsonaietako batek galdera bat egingo du, bideojokalariak botoi bat sakatuz erantzuteko.

Nola egin animazio bat?

Aukeratu eszena eta pertsonaiak

• Aukeratu irudian ikusten den eszena bera: logela bat, alegia.

• Aukeratu pertsonaiak. Gure kasuan, bi izango dira: Avery eta Dog2 izeneko pertsonaiak. Tamainaz oso handiak badira, tamaina egokitu dezakegu.

Nola mugitzen dira pertsonaiak eszenan?

Pertsonaiak mugitzeko, honako hauek egingo ditugu:

Logelan

Avery-ren gainean klik egitean, logelan zehar mugitzeko aginduko diogu.

Avery

• Adierazitako lekura mugitzeko mezua jasoko du.

• Ba tetik bestera mugituko da (jauzi egin gabe); horretarako, «irristatu…» erabiliko dugu.

• Oinez ibiltzen jarriko dugu; horretarako, «hurrengo tankera» erabiliko dugu. «Itxaron» blokea erabiliz, azkarregi ez ibiltzeko agindua emango diogu pertsonaiari.

Hasi baino lehen, begiratu ezazu anayaharitza.es webgunean nola erabiltzen den Scratch.

Pertsonaia eszenan mugitzeko kodea

Begira nola pentsatzen dudan

Ordenagailuan segurtasunez eta arduraz jokoan aritzeko, irakurri IKTIET planeko 6. fitxa, anayaharitza.es webgunean eskuragarri.

Nola sortzen dira istorioak?

Gure kasuan, Avery-ren eta txakurraren arteko elkarrizketa bat asmatuko dugu. Horretarako, jarraitu urrats hauei:

• Txakurrak «elkarrizketa» mezua bidaliko du.

• Mezua jasotakoan, Avery-k erantzun, eta «elkarrizketa2» bidaliko dio txakurrari, hark ere erantzun dezan.

• Txakurrak «elkarrizketa2» jasotakoan, Avery-ri erantzungo dio.

Nola egin galdera bat eta nola erantzun galderari?

Bi pertsonaiaren artean elkarrizketak nola egiten diren ikasi eta gero, pertsonaietako batek galdera bat egingo du, bideojokalariak botoi bat sakatuz erantzuteko. Horretarako, jarraitu urrats hauei:

• Txakurrak, elkarrizketaren mezuaz gain, «elkarrizketa2» izeneko beste mezu bat bidaliko du. Bertan, Nola aurreztuko zenuke energia? galdera idatziko dugu. Ondoren, bi botoi sortu behar dira, horietako bakoitzean erantzun jakin bat idazteko.

• Botoietako batean, erantzun zuzena idatziko dugu; gure kasuan, «argia itzalita» izango da. Bestean, erantzun okerra agertuko da: «aparatu guztiak piztuta utzita», hain zuzen. Ez ahaztu botoiak ezkutatzeaz, programa abiatzean ikus ez daitezen.

• Botoiek «galdera» agindua jasotakoan agertu beharko dute, eta zein den botoi zuzena eta zein okerra adierazi behar da.

• Avery-k oker erantzutean, «saririk ez» agertuko da, eta Berriz saiatuko naiz esango du. Zuzen erantzutean, ordea, «saria» agertu eta Mila esker! esango du.

• Erantzuna okerra bada, txakurrak Zer lastima! esango du, eta, bestela, Zorionak!, eta Avery-k opari bat jasoko du.

anayaharitza.es webgunean, programazio horri buruzko azalpen ­ bideo bat aurkituko duzue.

Istorio bat eta galdera bat egiteko kodeak Txakurra

Avery

Botoi okerra (saririk ez)

Opariaren botoia

Botoi zuzena (saria)

Z er ikasi dut?

1 Idatzi zure koadernoan hitz hauen esanahia:

a) Indarra

b) Polea

c) Makina

2 Adierazi esaldi hauek zuzenak ala okerrak diren. Zuzendu oker daudenak koadernoan:

a) Grabitatea kontaktu bidezko indarra da.

b) Grabitateari esker, objektuak dauden lekuan gelditzen dira.

3 Idatzi distantziara jarduten duten bi indarren izenak.

4 Ispilua Zertan dira berdinak eta zertan desberdinak makina sinpleak eta konposatuak?

5 Idatzi etxean dituzun hiru makina sinpleren eta beste hiru makina konplexuren izenak.

6 Zer ondorio dituzte ekintza hauek?

a) Pilota bat golf-makila batekin jotzea.

b) Buztin puska batean indar handia eragitea.

c) Irin-tontortxo bati putz egitea.

7 Erreparatu irudiari, eta esan zer indar ikusten dituzun bertan, bai kontaktu bidezkoak, bai distantziara jarduten dutenak:

8 Ikertu zer makina sinple dituzten objektu hauek haien mekanismoetan:

a) Piano bat.

b) Igogailu bat.

c) Ate bateko heldulekua.

d) Musika-kaxa bat.

e) Torloju bat.

9 Scratch-en bidez, asmatu bi pertsonaiaren (pinguinoaren eta saguzarraren) arteko istorio bat ezaugarri hauekin:

• Pinguinoaren gainean klik egitean, «Kaixo. Zer moduz zaude?» galdetuko dio saguzarrari.

• Ondoren, saguzarra pinguinoari hurbildu eta «Primeran!» erantzungo dio.

10 Kopiatu eta osatu taula hau:

Zertarako erabiltzen da? Zer da?

Telebista Gailu elektroniko bat

Mikroskopioa Ikertzeko

Telefono mugikorra

Xurgagailua

Hozkailua Etxetresna elektriko bat

Hegazkina

Traktorea

Ez ahaztu unitate honetako zure argazki­albuma osatzea, webgunean: anayaharitza.es .

Semaforoa. Margotu koadernoan, ariketa bakoitzaren ondoan, honela:

erantzuna badakizu

laguntza behar izan baduzu

erantzuna jakin ez baduzu

HELBURUA AURRERA

Makinei esker ditugun superbotereak ikertuko ditugu

1 Banaka edo bikoteka, hautatu egunerokoan erabilgarria zaizuen makina bat. Makina sinplea izan daiteke (esate baterako, guraizeak edo poto-irekigailu bat) edo konposatua (mikrouhin labea, adibidez). Gero, 6W-en teknika aplikatuz, kopiatu eta osatu ondoko antolatzaile grafikoa, aukeratu duzuen makinaren inguruko galdera horiei erantzuteko. Behar baduzue, bilatu informazioa.

2 Ondoren, erakusketa bat prestatuko dugu, makinei esker benetako bizitzan ditugun superbotereak ezagutarazteko. Ekarri ikasgelara hautatu dituzuen makinak (edo haien argazkiak, makinak ekartzea ezinezkoa bada). Idatzi azalpen- txartel bat makina bakoitzarentzat, antolatzaile grafikoan jasotako informazioa erabilita.

3 Azkenik, prestatu gela behar bezala, eta kokatu azalpen- txartelak makinen edo haien argazkien ondoan. Erakusketa apaintzeko, ikusgai jarritako makinen superbotereen antzekoak dituzten pertsonaien irudiak balia ditzakezue. Eta ondoren… gozatzera!

N ola ikasi dut?

Nork erabiltzen du?

Zer makina mota da?

Noiz erabiltzen da?

Makinaren izena

Non erabiltzen da?

Zergatik da erabilgarria?

PATINETEA

Makina konposatua da . Elektrikoa leku batetik bestera joateko erabiltzen da, eta, norberak bultzatzen duena, aldiz, jolasteko. Elektrikoak motor bat dauka...

1 Hausnartu eta pentsatu zer gaitasun dituzun, zer gauza egiten dituzun erraz, eta zein nekez.

2 Unitatean, indarrak eta makinak aztertu ditugu. Azken horiekin lotuta, makinek, besteak beste, komunikazioak eta garraioak nola hobetu dituzten ikasi duzu.

a) Zure ustez, nola aldatu dute gizakion jokabidea makinek, hala nola telefono mugikorrak, ordenagailuak eta garbigailuak?

b) Makina horiek gure bizitza hobetu dutela uste duzu?

Nola funtzionatzen du?

Nire ahulguneak

Nire indarguneak ? ?

Kosta egiten zait zalantzak galdetzea Atsegin dut taldean lan egitea ? ?

Sartu hitz bakoitza dagokion edukiontzian:

Erreparatu irudiei, eta erantzun galderei:

Kilogramoa

Adierazi zure koadernoan zer egoeratan egon ohi den substantzia hauetako bakoitza.

a) Zer energia mota erakusten du irudi bakoitzak? Irudiren batean, bi energia mota ikus ditzakezu aldi berean? Zeinetan? Aurkitu hizki-zopan beroarekin lotutako bost hitz:

Zer aldaketa mota naiz: fisikoa ala kimikoa?

a) Beroaren eraginez urtzen naizen izotz bat naiz.

b) Piztutako pospolo bat naiz.

c) Beroa dela eta hazi den metalezko barra bat naiz.

d) Herdoildutako iltze bat naiz.

Zer ondorio dituzte ekintza hauek?

a) Plastilina puska bati indar handia eragitea.

b) Plastikozko botila bati mailu batekin indarra eragitea.

c) Baloi bat ostikoz jotzea.

d) Irin-tontortxo bati putz egitea.

Adierazi koadernoan makina hauetako zein diren sinpleak eta zein konplexuak.

Ipuinetako zientzialaria sTEAM

Elena García Armada Espainiako industria-ingeniari bat da, eta «jantzi berezi» bat asmatu du, beren kabuz ibili ezin diren haurrak jantzi horren laguntzaz ibil daitezen.

Elena García Armada

Elena oso jatorra iruditu zitzaidan hasieratik.

Fabriketan erabiltzen diren jantziak hobetzeko

lan handia egindakoa zen, baina, ni ikustean, hutsetik hastea eta niretzat propio egindako

Iron Man-en jantzia sortzea erabaki zuen.

--Mundiala litzateke ibili ezin diren neska -

mutilei ibiltzeko aukera ematea. Lortu genezakeela sinetsita nago! –esan zidan--. Arazoa

aztertu ondoren, proiektu bat egin eta hura

garatzeko beharrezko dirua lortuko dut. Hori bai, Sofia, patxadaz itxaron beharko duzu, prozesu horrek guztiak luze jo baitezake. […]

Eskaneatu, ipuina osorik entzuteko.

7Suteek non egiten dute kalte gehien?

«Espainian, 2022. urtea mende honetako denboraldi okerrena izan da suteei dagokienez. Baso-suteek 300 000 hektarea suntsitu zituzten gutxi gorabehera». Berri hori irakurri ondoren, Laura irakaslearekin komentatzeko gogoarekin joan da eskolara. Lauraren aitona Zamoran bizi da, Espainian suteek kalte handien egin duten probintzian, eta bere ondasunen zati bat galdu du. Laurak ezin dio buruari bueltak emateari utzi, jakin nahi du nola litekeen halakorik gertatu izana eta, batez ere, berak ezer egin dezakeen halako egoera bat berriro gerta ez dadin etorkizunean.

Zer deritzozu?

Baso-suteak zergatik gertatzen direla iruditzen zaizu? Zure ustez, berez sortuak ala gizakiak eragindakoak dira? Zer neurri hartzen dira suteak eragozteko? Zure ustez, zer ondorio dituzte suteek?

Datua

Barne Ministerioaren

Babes Zibileko eta Larrialdietako

Unitate honetarako...

Helburua aurrera

Grabatu bideo bat suteen areagotzea salatzeko.

Bideoan, bete beharreko zenbait aholku eman, gure inguruan suterik gerta ez dadin.

Zuzendaritza Nagusiaren arabera, baso-suteen % 95 pertsonen arduragabekeriaren eta zabarkeriaren ondorio dira.

Jarraitu hariari!

Atmosfera eta fenomeno atmosferikoak

1

Zergatik begiratzen diogu egunero eguraldi-iragarpenari?

Klima

2

Zer klima-elementuk izan dezakete eragina suteak zabaltzeko orduan?

Espainiako klimak

3

Espainiako zer eremuk dute sute-arrisku handiena?

Klimogramak

4

Klimaren irudikapena

Klima eta paisaia

5

Suteek zer paisaiatan egiten dute kalte handien?

Erkidegoko klima

6

Zer berezitasun ditu erkidegoko klimak?

Klima-aldaketa eta GITak

7

Klima nola aldatzen ari den ikertu

Zergatik begiratzen diogu egunero eguraldi-iragarpenari?

Eguraldiak gure egunerokotasuna baldintzatzen du, erabaki behar baitugu,

adibidez, zer arropa jantzi edo aterkia beharko dugun.

Zergatik da hain garrantzitsua atmosfera?

Atmosfera Lurraren inguruko gasen geruza da. Gas horiek, batez ere, nitrogenoa, oxigenoa eta karbono dioxidoa dira. Gure planetan bizitza egon dadin, atmosfera ezinbestekoa da, arrazoi hauengatik:

• Eguzki-erradiazio kaltegarriak iragazten ditu.

• Planetako tenperatura doitzen du, eta, hala, bertan bizi daiteke.

• Bizidunek arnasketarako eta fotosintesirako behar dituzten gasak ditu (oxigenoa eta karbono dioxidoa).

Fenomeno atmosferikoak

Fenomeno atmosferikoak atmosferan berez gertatzen diren fenomenoak dira: haizea, hodeiak, prezipitazioak...

«Berehala kontatuko dizut»: unitatearen laburpena eskuragarri duzu anayaharitza.es webgunean.

Hodeiak lurrunketaren ondorioz atmosferan dauden ur tantak kondentsatzen direnean sortzen dira.

Tenperatura-aldaketen ondorioz mugitzen da atmosferan dagoen airea, eta, horrela, haizea sortzen da.

Tenperatura jaisten denean, hodeietan kondentsatuta dagoen ura lurrazalera erortzen da, euri (ur likidoa), elur edo kazkabar (ur solidoa) modura.

Meteorologia-mapa Zer eguraldi egiten du?

Fenomeno atmosferikoek eguraldia eragiten dute. Hortaz, eguraldia une eta toki zehatz batean atmosferak duen egoera da.

Eguraldia oso aldakorra da, eta meteorologia da eguraldia aztertzen duen zientzia. Meteorologiaren helburua da 24 edo 48 orduan zer eguraldi egingo duen iragartzea, eta eguraldi-iragarpena egitea epe labur-ertainerako.

Gure eguneroko bizimoduan eguraldiaren analisia eta iragarpena meteorologia-mapen edo eguraldi-mapen bidez irudikatzen da.

1 Orri birakaria Idatzi atmosfera zergatik den ezinbestekoa izaki bizidunentzat.

2 Zer fenomeno atmosferikoz ari gara?

• Atmosferan dauden ur tanten kondentsazioaren ondorioz eratzen dira.

• Hodeietako ur kondentsatua lurrazalera erortzen da.

• Atmosferako airearen mugimendua.

Ostadarra da fenomeno atmosferiko berezienetako bat. Euria egiten duenean gertatzen da: euri tantek, ispilu baten antzera, argia barreiatu eta deskonposatu egiten dute. Beste fenomeno berezi bat aurora polarrak dira. Planetako toki zehatz batzuetan bakarrik ikus daitezke: Lurraren polo magnetikoen eta eguzki-haizeak garraiatzen dituen partikulen arteko elkarreraginaren ondorioz sortzen dira.

3 Zer dela eta diozu hori? Erreparatu eguraldiaren mapari, eta azaldu zer eguraldi egingo duen zure autonomia-erkidegoan.

Gogoan hartu!

Azken urteetan ugaritu egin dira muturreko fenomeno atmosferiko edo meteorologikoak, hala nola elurte handiak, bero-boladak, euriteak, tornadoak...

Zer klima-elementuk izan dezakete eragina suteak zabaltzeko orduan?

Zer datu hartu behar dira kontuan, suteei dagokienez, arrisku handiko eremu bat zehazteko garaian?

Zer da klima?

Klima toki zehatz batean maiztasun batez izaten diren baldintza atmosferikoen multzoa da, eta toki horretan zenbait urtez eguraldia aztertuz zehazten da. Halaber, azterketa horren bidez, fenomeno atmosferikoek toki zehatz batean izan ohi duten jokaera zehaztu daiteke. Laburbilduz, klima lurralde bateko atmosfera-giroaren eta eguraldiaren ezaugarrien multzoa da.

Klima-elementuak

Klima-elementuak eguraldiaren osagaien multzoa dira, eta osagai horiek, bestalde, elkarri eragiten diote. Klima-elementuak guztiz funtsezkoak dira iragarpen meteorologiko fidagarriak egin ahal izateko.

Klima-elementuak Tenperatura. Atmosferan metatutako bero-energiaren kantitatea da. Gradu zentigradutan (ºC) neurtzen da, termometroaren bitartez.

1 Izendatu klima-elementuak eta elementu horietako bakoitza neurtzeko erabiltzen den tresna.

2 Lapitzak erdira Zer dira klima-faktoreak? Aipatu bizi zaren tokian zure ustez eragina duten klima-faktoreak eta eraginik ez dutenak.

3 Sortu ikasgelan zure estazio meteorologikoa.

Prezipitazioak. Lurrazalera erortzen den ura da. Ur hori egoera likidoan edo solidoan egon daiteke. Litro zati m 2-tan neurtzen da, plubiometroarekin.

Hezetasuna. Atmosferako ur-lurrun kantitatea da. Zenbat eta tenperatura handiagoa, orduan eta hezetasun gutxiago. Higrometroarekin neurtzen da.

Haizea. Atmosferako airearen mugimendua da. Anemometroarekin neurtzen da haizearen abiadura, metro zati segundotan (m/s), eta norabidea, haize-orratzarekin.

Hodeitza. Hodei kantitatea da.

Presio atmosferikoa. Aire-masa batek lurrazalean eragiten duen pisua da. Milibarretan neurtzen da, barometroarekin.

Klima-faktoreak

Klima-faktoreak eremu zehatz batean klima baldintzatzen dutenak dira. Faktore horiek zer-nolakoak diren, klima-elementuak modu batekoak edo bestekoak izango dira, eta, horrenbestez, klima ere bai.

Latitudea

Altitudea

Lurraren edozein puntutatik ekuatorera edo 0 paralelora dagoen distantzia. Eremu bat ekuatoretik zenbat eta gertuago, orduan eta klima beroagoa, eta zenbat eta urrutiago, orduan eta klima hotzagoa.

Itsasoaren eragina

Lurreko puntu jakin batek itsas mailarekiko duen garaiera. Altitudeak, batez ere, tenperaturari eragiten dio: zenbat eta altitude handiagoa, orduan eta tenperatura baxuagoa.

Erliebea

Itsaso eta ozeanoetako ura lurra baino motelago berotzen da; hori dela eta, itsasotik gertuko eremuetako tenperatura leunagoa da, itsasoko urek erregulatu egiten baitute. Itsasoak badu eragina haizean eta hezetasunean ere.

Erliebea lurrazalak dituen forma askotarikoek osatzen dute; esate baterako, mendikateek, lautadek eta haranek. Eremu menditsuetan eta lautadetan, adibidez, klima ez da berdina izango.

Hotza

Beroa

16 °

Klima muturrekoagoa

Mendiek oztopatu egiten dute haizearen eta hodeien bidea.

Tenperatura 1 °C jaisten da 100 metro bakoitzeko.

Elementu meteorologikoei buruz gehiago jakiteko, joan anayaharitza. es webgunera, eta ikusi «Estazio meteorologikoa» bideoa.

Espainiako zer eremuk dute sute-arrisku handiena?

Espainiako lurralde guztiek ez dute klima bera; horregatik, sute-arriskua ere aldatu egiten da.

Espainiako klimak

Ozeanikoa

Kontinentala

Mediterraneoa

Mendikoa

Subtropikala

Kontinentala

Kontinental-mediterraneoa

Espainia, bere latitudea dela eta, planetako klima-eremu epe lean dago.

Lehen aipatutako klima-faktore guztien eraginez, Espainiak klima-aniztasun bereizgarria du.

Klima eta sua

Klima kontinentalak hartzen du Penintsularen zatirik handiena. Tenperaturak muturrekoak dira, hau da, oso hotzak neguan eta oso beroak udan, itsasoak ez baitu eragin handirik bertan. Prezipitazioak ugariak dira udazkenean eta udaberrian —batzuetan, eurite handiak izaten dira—, eta oso eskasak udan. Hegoaldeko goi-lautadan eta Andaluziaren zati handi batean klima honen aldaera bat dago: klima kontinental-mediterraneoa. Hor tenperaturak ez dira hain muturrekoak.

Lurreko zona klimatikoak

Zona beroa Zona epela Zona hotza

Zona epela

Zona epela

Zona beroa

Zona hotza

Zona hotza

Zirkulu polar artikoa

Kantzer tropikoa Ekuatorea

Kaprikornio tropikoa

Zirkulu polar antartikoa

Las Palmas Kanaria Handikoa

Santa Cruz Tenerifekoa

Klima ozeanikoa dago Penintsularen iparraldean. Tenperaturak freskoak dira neguan, eta leunak udan. Prezipitazioak ugariak dira urte osoan, baina udan euri gutxiago egiten du.

1 Marraztu zure koadernoan Espainiako klima-eremuen mapa bat.

2 Zer klima dago bizi zaren eremuan? Zein dira klima horren ezaugarriak?

Mendialdeko klima goi-mendiko eremuetan izaten da. Tenperaturak hotzak izan ohi dira, baita udan ere, eta neguan zero gradutik behera izaten dira. Prezipitazioak maiz izaten dira; neguan, askotan, elur modura.

Klima mediterraneoa dago Penintsulako hegoaldeko eta ekialdeko kostaldean. Tenperaturak epelak dira neguan eta beroak udan —27-30 °C-tik gora—. Prezipitazioak nahiko irregularrak dira, baina, batez ere udaberrian biltzen dira gehienak. Eurite handiak ere izaten dira batzuetan.

Kanaria uharteetan klima subtropikala dago; izan ere, geografikoki, Espainiako beste lurraldeak baino gertuago dago eremu berotik. Tenperaturak beroak izaten dira urte osoan, eta ia ez dago alderik udaren eta neguaren artean. Prezipitazioak urriak dira, baina ugariagoak izaten dira iparraldeko uharteetan, hegoaldekoetan baino.

Greenpeaceren arabera, Espainia da baso-sute gehien duen Europako herrialdeetako bat. Guztiz beharrezkoa da prebentzioan inbertitzea.

Gogoan hartu!

Klimaren irudikapena

Ba al dugu urte osoan zehar dagoen sute-arriskuaren irudikapena egiterik?

Klimatologia klima eta haren aldaketak denboran zehar aztertzen dituen zientzia da. Meteorologiak erabiltzen dituen parametro berberak erabiltzen baditu ere, helburua beste bat da. Izan ere, klimatologiaren helburua ez da denbora laburreko iragarpenak egitea, baizik eta epe luzeko klima-ezaugarriak aztertzea.

Klimogramak

Klimogramak klimaren bi elementuren (tenperaturak eta prezipitazioak) urteko bilakaera irudikatzen dituzten grafikoak dira. Grafiko horietan tenperaturen hileko batezbestekoa eta prezipitazioen hileko bolumena jasotzen dira.

Datu horiek taula batera pasatu eta, gero, grafiko baten bidez irudika daitezke.

Klimogramako datuak

Klimograma

Honela egiten da klimograma bat

Hilabete bakoitzeko batez besteko tenperatura puntu gorri batekin markatzen da, eta, horren ondoren, kolore bereko lerro batekin lotzen dira puntu guztiak. Informazio hori termometroen bitartez jasotzen da.

1 Kontsultatu Santanderreko klimograma, eta erantzun galdera hauei.

• Zein hilabetetan izan zen prezipitazio gehien?

• Zein hilabetetan egon zen 10 °C-tik gorako tenperatura?

628 m

Urteko batez besteko tenperatura: 14,7 ºC Prezipitazioak guztira: 396 mm

• Udako hilabeteetan prezipitazioak nolakoak direla esango zenuke?

• Zer desberdintasun nabarmen ikusten dituzu bizi zaren tokiko klimarekin alderatuz gero?

Santander

Altitudea: 5 m

Urteko batez besteko tenperatura: 14,1 ºC

guztira: 1246 mm

Urt.Ots.Mar.Api.Mai.Eka.UztAbu.Ira.Urr.Aza.Abe.

Ciudad Real Altitudea: 628 m

Urteko batez besteko tenperatura: 14,7 ºC Prezipitazioak guztira: 396 mm

Urt.Ots.Mar.Api.Mai.Eka.Uzt.Abu.Ira.Urr.Aza.Abe.

2 Bilatu behar duzun informazioa, eta egin zure herriko edo probintziako hiriburuko klimograma.

Urt.Ots.Mar.Api.Mai.Eka.Uzt.Abu.Ira.Urr.Aza.Abe.

Prezipitazioen irudikapena (mm) tenperaturen proportzioa (ºC) halako bi da, eta barra urdinak erabiltzen dira. Datu horiek plubiometroarekin biltzen dira.

Haizea da suteak itzaltzea asko zailtzen duten elementuetako bat; izan ere, haizearen eraginez, suteak are azkarrago hedatzen dira.

Gogoan hartu!

Suteek zer paisaiatan

egiten dute kalte handien?

Suteak direla eta, zer landare-espeziek dute

arrisku-maila handiena?

Paisaiak

Paisaia lurrazaleko eremu bat da, eremu horretako faktoreen (klima, flora, fauna, erliebea...) elkarrekintzaren emaitza dena eta toki zehatz batetik ikus daitekeena.

Unitate osoan zehar ikusi dugunez, klima-faktoreen eraginez planetako eremu batzuetan tenperaturak altuagoak edo apa lagoak dira, prezipitazio gehiago edo gutxiago daude, heze tasuna handiagoa edo txikiagoa da, altitudea ere handiagoa edo txikiagoa da… Faktore horiek guztiek, erliebearekin, flo rarekin eta faunarekin batera, klimak zehazteaz gain, paisaiak ere zehazten dituzte.

1 Lotu paisaia mota bakoitzaren ezaugarriak dagokien klimarekin.

2 Egin bi mapa, mapa bakoitzarentzat paper mota bat erabiliz, paisaien mapa klimen mapan gainezarri ahal izateko. Adibidez, kartoi mehea erabil dezakezu klimen mapa egiteko, eta landare-papera paisaien mapa egite ko, eta, horrela, paisaien mapa klimen maparen gainean jar dezakezu.

Eragotz ditzagun suteak!

Bilaketa egin Espainiako

Barne Ministerioaren Babes

Zibilaren orrian, eta egin zerrenda bat zure ustez baso-suteak eragozteko garrantzitsuenak diren neurriekin. proteccioncivil.es/coordinacion/gestion-de-riesgos/incendios-forestales

Trantsizio-paisaia. Klima kontinentaleko eta kontinental-mediterraneoko eremuetan izan ohi da. Nagusiki, zuhaitzez osatua dago, hosto erorkorreko zuhaitzez zein hosto iraunkorrekoz. Baso horiek egokituta daude hilabete beroetan klima kontinentalean izan ohi diren lehorteetara.

Kantauri itsasoa

Paisaia ozeanikoa. Klima ozeanikoko eremuetan izaten da. Paisaia honetan hosto erorkorreko zuhaitz garaiak egoten dira, hala nola haritza eta pagoa; zuhaitz horiek udazkenean galtzen dituzte hostoak. Espainiako eremu horri Espainia berdea esaten zaio, prezipitazio ugariei esker landaredia ere ugaria delako.

Mendialdeko paisaia. Paisaia mota hau baso baten goreneko mugatik mendiaren gailurreraino doan tartean egon ohi da. Eremu horietako klimatologia dela eta, landaredia urria izan ohi da, goroldioz eta sastraka txikiz osatua.

Kanarietako paisaia. uharteetako paisaia da, eta klima subtropikalaren berezitasunak ditu. Eremu heze subtropikalean Kanarietako laurisilva-basoak daude, eta eremu lehorretan, Kanarietako palmondoa eta dragoa nabarmentzen dira.

Espainiako paisaiak

Paisaia ozeanikoa

Trantsizio-paisaia

Paisaia mediterraneoa

Kanarietako paisaia

Mendialdeko paisaia

Ereinotza

Haritza

Pagoa

Pinua

Gaztainondoa

Pinua

Artea

Paisaia

medite-

eremuetan izaten da paisaia hau. Prezipitazioak irregularrak izaten dira, eta tenperaturak, altuak. Hori dela eta, paisaia honetako landaredia, oro har, hosto iraunkorreko zuhaitzez osatua egon ohi da, hala nola pinuz eta artez osatua. Zuhaitzak ez dira oso garaiak, baina baso atlantikoetako zuhaitzak baino hostotsuagoak izaten dira.

Kanarietako pinua

Palmondo nanoa

Sabina

Txara

Gogoan

Suteen arrazoi nagusien artean, hauek nabarmentzen dira: klimaaldaketa, sastraken ugaritasuna eta mendialdeko eremuetako hirigintzaren kudeaketa txarra.

mediterraneoa. Klima

rraneoko

Zer berezitasun

ditu gure erkidegoko klimak?

Gure erkidegoa sute-arrisku handiko eremua dela uste duzu?

Gure klima

Euskal Autonomia Erkidegoko klima ozeanikoa da. Oro har, tenperaturak leunak izatea eta urtean zehar euri asko egitea dira klima horren ezaugarriak; izan ere, gure erkidegoa itsasotik hurbil dago.

Klima ozeanikoa bi eremutan banatu dezakegu: kostaldekoa eta barnealdekoa.

Kostaldeko klima ozeanikoa

Klima hori Bizkaiko golkoko itsasertzekoa da, Bizkaia eta Gipuzkoa probintzietakoa. Hauek dira haren ezaugarri

nagusiak:

• Tenperaturak leunak dira urtean zehar.

• Euri asko egiten du urteko hilabete guztietan.

• Landaredia hosto erorkorreko zuhaitzek osatzen dute; hau da, udazkenean hostoak galtzen dituzten zuhaitzek; pagoek eta haritzek, adibidez. Beste espezie batzuk ere badaude, hala nola pinuak eta eukaliptoak.

Barnealdeko klima ozeanikoa

Erkidegoaren barnealdeko lurretan dago klima hori, eta Arabako lurraldearen zatirik handiena barne hartzen du.

Ezaugarri hauek ditu:

• Tenperaturak hotzak dira neguan, eta leunak udan, Arabako ia lurralde osoan, baina Arabako hegoaldean muturrekoagoak dira. Mendialdean, berriz, neguak oso hotzak dira.

• Erkidegoaren iparraldean baino euri gutxiago egiten du. Mendialdean, ohikoa da neguan euriaren ordez elurra egitea.

• Barnealdeko eremuko landaredia, besteak beste, honako espezie hauek osatzen dute: arteak, erkametzak eta ametzak. Inguru mendi tsu garaienetan belardiak daude, bai eta pagadiak eta hariztiak ere.

1 Nolakoak dira tenperaturak eta prezipitazioak itsasertzean?

2 Eta barnealdean?

3 Esan zein diren eremu bakoitzeko landare-espezie garrantzitsuenak.

4 Bilatu Interneten edo galdetu etxean zer sute izan diren azken urteetan zure autonomiaerkidegoan.

a) Zein izan da larriena?

b) Zer neurri hartu dira sute horien ondorioei aurre egiteko?

Nire herriko klima

Kokatu zure udalerria Euskadiko klimen mapan. Zer eremutan dago? Uste duzu klima-mota horren ezaugarriak bat datozela zure herrian bizi duzunarekin?

• Idatzi nabaritzen dituzun aldeak, eta hitz egin ikaskideekin.

• Zer landaredi mota da nagusi zure herriaren inguruan?

Kostaldeko klima

EUSKADIKO KLIMA

Kostaldeko klima

ozeanikoa: Donostia, Gipuzkoa.

Barnealdeko klima

ozeanikoa: Valderejoko Parke Naturala, Araba.

Gure basoak salbu

Bisitatu Eusko Jaurlaritzaren webgune hau, herritarrentzako baso-suteei buruzko gomendioak irakurtzeko. Idatzi oharrak, unitate amaieran egingo duzuen bideoan

erabili ahal izateko: euskadi.eus/baso-suteakgomendioak/web01-a2larri/eu/

Donostia

Bilbo

Gasteiz

Kantauri itsasoa

ERRIOXA

KANTABRIA

Trebiñu Konderria (GAZTELA ETA LEON)

Klima nola aldatzen ari den ikertu

GITen (edo GISen) zer funtzionalitatek balio dezakete baso-sute bat kontrolatzeko garaian?

Klima-aldaketa

Klima-aldaketa gizakiaren jarduerak kliman eragiten duen aldaketa da, planeta osoan kliman modu naturalean gertatzen diren aldaketei gehitzen zaiena. Izan ere, gizakiaren jarduera atmosferaren konposizioa aldatzen ari da.

• Berotegi-efektuko gasak areagotzea, erregai fosilak erabiltzen dituzten jardueren eraginez: garraioa, berokuntza, fabrikak...

• Deforestazioa, edo basoen suntsipena; naturak karbono dioxidoa xurgatzeko duen ahalmena murrizten du horrek.

• Biztanleen gehiegizko kontsumoa. Daramagun bizimoduak inpaktu handia du gure planetan.

• Tenperaturak handitzea eta suteak gehitzea.

• Fenomeno meteorologiko muturrekoak eta suntsigarriak; adibidez, uholdeak eta lehorte gogorrak.

• Itsas maila igotzea, izotza urtzeagatik eta ura berotzeagatik.

• Espezie gehiago daude galtzeko arriskuan.

• Baliabide naturalak amaitzea.

• G aixotasunak eta osasun-arazoak agertzea.

Ondorioak arintzeko eta egokitzeko neurriak Gure erkidegoko ondorioak

Klima-aldaketaren aurka egiteko, haren ondorio kaltegarriak arintzeko eta sortu ditzakeen aukerak aprobetxatzeko, zenbait neurri hartu dira. Honako hauek, besteak beste:

Energia-efizientzia hobetzea, energia berriztagarrien alde eginez; basoak birlandatzea; garraiobide publikoa eta mugikortasun jasangarria sustatzea, eta klimalarrialdietarako jarduera-gidak egitea.

EAEn urteko batez besteko tenperaturak 0,9-1,9 ºC bitarte igo dira azken 50 urteetan.

Halaber, prezipitazioetan izandako aldaketen ondorioz, EAEko isurialde kantauriarrean uholde-arriskua % 10-20 bitarte handitu da, eta isurialde mediterraneoan, berriz, % 20. Lehorteen inpaktuak ere goranzko joera izan du azken urteetan.

Horrek guztiak eragina du gure paisaietan.

Klima-aldaketa

Kausak Ondorioak

GITak

Geografia-informazioaren teknologiak (GIT) ingurumen-datuen bilketa, erabilera eta analisia errazten duten teknologien multzo bat dira; adibidez, teledetekzioa (TD), kokatze-sistema orokorrak (GPS) eta geografia-informazioaren sistemak (GIS).

Teknologia horiek GPSa eta halako elementuak erabiltzen dituzte eremu zehatz bateko mapak egiteko, eta, gero, aztertu nahi diren alderdiekin lotzeko.

Modu horretan, errazagoa da, adibidez, prezipitazioen edo kutsadura-mailen analisia egitea, edo baita bi elementu horien arteko lotura aztertzea ere.

GITak meteorologian eta klimatologian

Geografia-informaziorako teknologiei esker, muturreko fenomeno meteorologikoak identifika eta prebeni daitezke; adibidez, urakanak eta euriteak.

Hala, gutxi gorabehera arrisku-maila aurreikusten duten mapa batzuk egiten dira, eremu zehatz bateko mehatxu-faktoreak eta gizarte- eta ekonomia-alderdiak integratuta.

GITak, halaber, beste hainbat ekintzatarako erabil daitezke; adibidez, klima-aldaketak duen bilakaerari buruzko datuak biltzeko, ohiz kanpoko tenperaturak izan dituzten eremuak kokatzeko, prozesu atmosferiko naturalek berotze globalari nola eragiten dioten zehazteko eta berotze globalaren ondorioen aurreikuspenen ereduak sortzeko.

1 Pentsatugogoko izan - ikertu Zer lotura ikusten duzu klimaaldaketaren eta azken urteetan suteak gehitu izanaren artean?

2 Ikertu beste zein ekintzatarako erabil daitezkeen GITak. Aplikazio horietatik zein iruditzen zaizu baliagarriena? Zergatik? Komentatu ikaskideekin.

3 GITen erabilera zergatik da baliagarria klimatologiaren eta meteorologiaren arloetan?

4 Bilatu informazioa suteak gerarazteko edo itzaltzeko GITak tresna modura erabili izan diren kasuei buruz. Komentatu ikaskideekin zure bilaketaren emaitzak.

GITak 3D simulagailu bat diseinatzeko erabili dira: simulagailu horrek suaren portaera, zer eremuri eragingo dien eta norantz joko duen aurreikusten du. Informazio hori guztia mapa batean ezarrita, erabaki egokiak hartu daitezke.

Gogoan hartu!

Z er ikasi dut?

1 Zein dira fenomeno atmosferikoak? Azaldu itzazu labur-labur.

2 Zer da meteorologia? Zer erabilgarritasun du zure egunerokotasunean?

3 Esan termino hauetako bakoitza zer den, klima-elementua ala klima-faktorea:

Presio atmosferikoa, itsasoaren eragina, tenperatura, latitudea, haizea, erliebea, hezetasuna, prezipitazioak, altitudea

4 Zuzena ala okerra?

a) Klimogramak egun batetik bestera egin daitezke.

b) Klimogramek tenperaturak eta prezipitazioak irudikatzen dituzte.

c) Tenperaturak barren bidez irudikatzen dira.

d) Klimogramak lagungarriak dira toki bateko klima zein den jakiteko.

5 Erreparatu klimograma honi, eta zuzendu esaldiak zure koadernoan.

KLIMA OZEANIKOA

15 m

Urteko batez besteko tenperatura: 13,9 ºC

Prezipitazioak guztira: 1198 mm

6 Kopiatu eta osatu Espainiako klimei buruzko honako taula hau.

Tenperaturak Prezipitazioak

a) Tenperatura apalenak abuztuan eta irailean izan ziren.

b) Otsailean, prezipitazioetan, 40 mm erregistratu ziren.

c) Apirila izan zen hilabete euritsuena.

d) Hiru hilabetetan soilik egon zen 20 ºC baino gehiagoko tenperatura.

Ozeanikoa

Kontinentala

Mediterraneoa

Mendialdekoa

Subtropikala

7 Azaldu, zure hitzak erabiliz, klimak zer eragin duen paisaian.

8 Zer paisaia mota dagokio mapako kolore bakoitzari? Osatu zure koadernoan maparen legenda.

9 Deskribatu nolakoak diren paisaia hauek.

a) Ozeanikoa.

b) Mediterraneoa.

c) Kanarietakoa.

10 Zer dira GITak edo GISak? Aipatu horien hiru erabilera.

Semaforoa. Margotu koadernoan, ariketa

bakoitzaren ondoan, honela:

erantzuna badakizu

laguntza behar izan baduzu

erantzuna jakin ez baduzu

Espainiako klima-paisaiak OZEANO ATLANTIKOA

HELBURUA AURRERA

Ikertu, informatu eta aholkatu, baso-suteak prebenitzeko

1 Pentsatu, gogoko izan, ikertu teknikaren bidez, zure ikerketarako informazioa bildu Espainian izan diren azken baso-suteei buruz. Ikerketa horren emaitzari esker, materiala bilduko duzu, suteei buruzko informazio-bideo bat egiteko eta baso-suteak eragozteko aholkuak planteatzeko.

Pentsatu

N ola ikasi dut?

Ikertu Gogoko izan

?

Galdetu hau zeure buruari!

Zer lotura ikusten duzu suteek gehien eragindako eremuen eta klima moten artean?

1 Ikasi duzu lehen ez zenekien zerbait? Zer irudi gogoratzen dituzu? Ikasi duzunetik zer gustatu zaizu gehien? Zertarako da baliagarria ikasi duzuna? Zertarako balioko dizu zure eguneroko bizitzan?

2 Pentsatu zertan hobetzen jarraitu dezakezun aurrerantzean eta egin horri buruzko gogoeta. Hausnarketa zabaltzeko, pentsatu zer hobetu dezaketen ikaskideek.

Badakizu zure autonomia-erkidegoak baduen ekintza-planik zehaztuta baso-suteak prebenitzeko eta, halakorik gertatuz gero, modu eraginkorrean jarduteko?

Baso-sute ia gehienak jendeak eragindakoak dira? Zure iritziz, horrek zer adierazi nahi du?

Zuk, herritar zaren aldetik, zer egin dezakezu 2022. urtekoaren moduko egoera berriro gerta ez dadin?

8

Ura gutxietsita al dago?

Karmele Lehen Hezkuntzako ikaslea da, eta 4. mailako gela batean ikasten du beste neska eta mutil batzuekin batera. Talde-lan gisa, UNICEFen azken txostenei buruz ikertzen aritu dira berriki. Karmeleri atentzioa gehien eman diona 2019ko bat izan da, ura lortzeari dagokionez munduan zer-nolako desberdintasunak dauden aztertzen duena. Txosten horren arabera, mundu osoan 2 200 milioi lagun omen daude edateko ura lortzea bermatzeko moduko zerbitzurik ez dutenak. Arazoa, gainera, hazi eta hazi ari da, ur-masa gezen kutsadura gero eta handiagoa delako. Zoritxarrez, egoera horren kalteak pairatzen aurrenak haurrak dira.

Zer deritzozu?

Demagun bat-batean edateko urik gabe geratu garela etxean, eta kilometro dezente egin behar ditugula oinez ura lortzeko. Zer gertatuko litzateke hala balitz?

Zergatik dira haurrak halako egoerak gogorren kaltetzen dituenak?

Datua

Unitate honetarako...

Helburua aurrera

Egin atentzioa emateko moduko leloa duen pankarta bat, jendea eskura dugun ura aurreztearen eta ez kutsatzearen garrantziaz kontzientziatzeko.

UNICEFen arabera, 1 800 milioi lagunek lortu ahal izan dute edateko ura 2000. urtetik hona, baina alde handiak daude zerbitzu horien irisgarritasun, eskuragarritasun eta kalitateari dagokienez.

Hidrosfera

Jarraitu hariari!

Non dago ur gehien gure planetan?

Lurpeko urak eta lurgaineko urak

Nola banatzen da ura Lurrean?

Ibaiak: elementuak eta ezaugarriak

3

Nolakoak dira ibaiak?

Espainiako ibaiak

4

Zein eta nolakoak dira Espainiako ibai nagusiak?

Gure erkidegoko urak

5

Zergatik da berezia gure hidrografia?

Uraren erabilera arduratsua

6

Ura behar bezala erabiltzen al dugu?

Non dago ur gehien gure planetan?

Lurraren gainazalaren erdia baino gehiago urak estaltzen

duen arren, zenbait herrialdetan erabilera mugatua dute. Nolatan?

Planeta urdina

Lurraren gainazalaren ia hiru laurdenak urez estalita daude —gehiena ur gaziz—; hori dela eta, espaziotik begiratuz gero, gure planeta urdina ikusten da.

Lur planetako uren multzoari hidrosfera esaten zaio. Hidrosferarik ez balego, Lurrean bizia egotea ezinezkoa litzateke.

• Gizakiek, animaliek eta landareek ura behar dute bizitzeko. Izaki bizidun asko uretan bizi dira.

• Ozeano eta itsasoetako urak eguzki-beroa xurgatzen du, eta horrek tenperatura leuntzen eta beroari eusten laguntzen du.

Naturan, ura hiru forma edo egoeratan aurkitu dezakegu: solidoegoeran, likido-egoeran eta gas-egoeran. Hoztu edo berotu ahala, ura egoera batetik bestera igarotzen da.

Uraren egoerak eta egoera-aldaketak

Ura solido-egoeratik likidoegoerara igarotzea, beroaren eraginez.

Solido-egoera

«Berehala kontatuko dizut»: unitatearen laburpena eskuragarri duzu anayaharitza.es webgunean.

Urari buruz gehiago jakiteko, joan anayaharitza.es webgunera, eta ikusi «Uraren garrantzia» bideoa

Solidotzea

Ura likido-egoeratik gasegoerara igarotzea, beroaren eraginez.

Likido-egoera

Gas-egoera

Ura likido-egoeratik solidoegoerara igarotzea, hotzaren eraginez.

Kondentsazioa

Ura gas-egoeratik likidoegoerara igarotzea, hotzaren eraginez.

Asko hozten bada, ura elur edo izotz bihurtzen da.

Ur gehiena, hala nola itsaso, ibai eta aintziretakoa, likido-egoeran dago.

Asko berotzen bada, ura lurrun bihurtzen da.

Urtzea Lurrunketa

Uraren zikloa

Gogoan

Lurreko uraren % 0,007 bakarrik da edangarria; kutsaduraren ondorioz, kopuru hori urtetik urtera ari da jaisten.

Ura etengabe mugitzen da Lurreko bazter batetik bestera. Egoera-aldaketak direla tarteko, uraren ziklo esaten zaiona gertatzen da. Tenperatura baxuengatik zeruan gora igo, eta ur-lurruna kondentsatu egiten da, eta ur tanta txikiak eratu eta hodeiak sortzen dira.

Prezipitazioa

Kondentsazioa

Lurrunketa

Ur-masa handietan dagoen ur likidoa lurrundu egiten da eguzki-beroaren eraginez, eta ur-lurrun bihurturik igotzen da atmosferara.

1 Ideiabiltzarra Lurrari «planeta urdina» deitzen zaio. Zer dela eta? Zer da hidrosfera?

2 Azaldu hidrosferaren garrantzia.

3 Pentsatu eta binaka jarrita komentatu Ikertu zein den uraren solidotze- eta urtze-tenperatura.

4 Marraztu koadernoan uraren zikloa, eta idatzi prozesuaren urratsak.

Hodeiak handituz joan ahala, pisuak eta tenperatura hozteak ur tantak erorarazten ditu euri, elur nahiz txingor forman.

Prezipitazioetako ura pilatu egiten da berriz ere, eta ur-masak eratzen ditu. Zati bat iragazi egiten da, eta lurpeko urak eratzen dira; beste zati bat lurgainean geratzen da, eta atzera ere uraren zikloa hasten da.

Uraren zikloa hobeto ulertzeko, joan anayaharitza.es webgunera, eta ikusi «Uraren garrantzia» bideoa .

5 Aipatu uraren egoerak, eta idatzi zer aldaketa dagoen tartean kasu bakoitzean:

• Jon etxetik atera berritan, euria hasi zuen.

• Desirée eta Miren patinatzen ari dira aintzira izoztuan.

• Ispilua lausotu egin da, eta Anak ez du bere burua ikusten.

Pilaketa

Nola banatzen da ura Lurrean?

Zer ur-masatatik ateratzen dugu gure eguneroko bizitzan erabiltzen dugun ura?

Lurgaineko urak eta lurpeko urak

Hidrosfera osatzen duten urak bi eratakoak izan daitezke: lurgainekoak edo lurpekoak.

Lurgaineko urak

Euri-ura pilatzeagatik edo lurpeko urak kanpora ateratzeagatik Lurraren gainazalean daudenak dira. Bi eratakoak izan daitezke: kontinentalak edo itsasokoak.

Itsasoko urak, hala nola ozeano eta itsasoak, ur-masa gaziak dira. Halakoetan bi fenomeno gertatzen dira:

• Ur-lasterrak. Itsasoko uren mugimenduak dira, tenperatura- eta gazitasun-aldaketek, haizeak, eta Lurraren errotazioak eragindakoak.

Ur kontinentalak ur-masa gezak dira. Mugimenduan egon daitezke, hala nola ibai eta errekak, edo geldi, hala nola aintzirak.

Lurpeko urak

Lurraren gainazaletik behera daudela-eta ikusten ez diren urak dira. Lur porotsuetan edo harrien arrakaletan barrena iragazi eta lurraren barnealdean pilatzen dira, eta akuiferoak eta lurrazpiko ibaiak eratzen dituzte.

• Mareak. Ilargiak eta Eguzkiak Lurrean eragiten duten grabitazio-indarragatik itsas mailan gertatzen diren aldaketak dira.

Beste batzuetan, modu artifizialean ateratzen dira lurra zulatu eta putzuak sortuz.

Lurpeko urek leizeak eta zuloak sortzen dituzte. Batzuetan, gainazalera ateratzen dira, eta iturburu edo ur-begi naturalak sortzen dira.

m3 (milaka)

Gero eta ur gutxiago dago!

Erreparatu grafikoari, hausnartu eta erantzun:

• Zer joera du Espainian eskura dagoen uraren bilakaerak: goranzkoa ala beheranzkoa?

• Zer urtetan erregistratu ziren kantitate handienak? Eta txikienak?

• Zenbat urte igaro dira bi data horietatik?

• Zer-nolako aldea dago, gutxi gorabehera, kantitate batetik bestera?

Uren ustiapena

Gizakiok jarduera askotarako erabiltzen dugu ura: nekazaritzarako, abeltzaintzarako, industriarako… Kontsumorako ere erabiltzen dugu (edateko, higienerako, elikadurarako, garbitzeko…).

Bildutako ura

Euririk egiten ez duenean ura lortu eta energia elektrikoa sortzeko, ibaietan presak eraikitzen dira, ur geza urtegietan pilatzeko modua ematen dutenak.

1 Lurgaineko zer bi ur mota daude?

2 Idatzi ur-masa gezen eta ur-masa gazien bina adibide.

3 Zertan dira desberdinak lurpeko urak eta lurgaineko urak?

Ur geza gero eta gutxiago dagoen honetan, itsasoko ura gatzgabetzeak soluzio ona dirudi, baina horrek kostu ekonomiko eta energetiko handiegia du soluzio errentagarria izateko.

Giza kontsumorako erabili baino lehen, ura tratatu egin behar izaten da; horretarako, ura gatzgabetu eta edateko ur bihurtzen dute.

4 1-2-4 Egin zure egunerokoan ura erabiliz egin behar izaten dituzun jarduera nagusien zerrenda. Zein da bakoitzaren jatorria?

5 Ikertu eta esplikatu zer den ura gatzgabetzea eta edateko ur bihurtzea.

Ez-edangarria Edangarri bihurtzeko bidean

Iturria: INE, www.epdata.es

Urtegia

Presa

Gogoan hartu!

Nolakoak dira ibaiak?

Gizakiok ateratzen al diegu probetxurik ibaien ezaugarri eta elementuei?

Zer dira ibaiak?

Ibaiak ur gezako ur-lasterrak dira, euri-urez edo urtutako izotzaren urez osatuak, mendietan sortzen eta itsasora, aintziretara edo beste ibaietara isurtzen direnak.

Ibaien elementuak

Ibaiek hiru zati edo elementu dituzte: iturburua, ibilbidea eta bokalea.

Iturburua. Ibaia sortzen edo hasten den lekua. Inguru menditsuetan egon ohi da.

Goiko ibilbidea. Iturburutik gertuen dagoen tartea. Maldaren ondorioz, urak bizi-bizi jaisten dira.

Ibilbidea. Ibaiak sortzen denetik isurtzen den arte egiten duen bidea. Hiru ibilbide bereizten dira: goikoa, erdikoa eta behekoa.

Erdiko ibilbidea. Ibilbidearen erdiko tartea da. Malda txikiagoa da, eta uraren abiadura ere bai.

Isurialde hidrografikoa. Itsaso edo ozeano berera isurtzen diren ibaiak biltzen dituen lurraldeen multzoa.

Ibilgua. Ibaiak bere ibilian sortzen duen bidea.

Ibaiadarra. Beste ibai batera isurtzen den ibaia.

Beheko ibilbidea. Bokaletik gertuen dagoen tartea. Ia ez du maldarik, eta ibaia mantso-mantso iragaten da, meandro izeneko bihurgune itxiak eginez.

Ibaien ezaugarriak

Luzera, emaria eta erregimena dira ibaien ezaugarri nagusiak.

Ezaugarri horiek bi faktoreren baitan daude: luzera eta abiadura erliebearen araberakoak dira; emaria eta erregimena, berriz, klimaren araberakoak.

1 Aipatu ibaien elementuak.

2 Definitu koadernoan kontzeptu hauek: ibaiadar, ibilgu, bokale eta emari.

3 Ikertu. Badago urtegirik zure herri

Nire inguruko urak

Bilatu informazioa, eta egin zure herri edo hiritik gertu dauden ur-masa gezen zerrenda.

Ibaiez gain, aintzirak, urmaelak, akuiferoak eta antzeko ur-masak ere aipa ditzakezu.

Luzera. Iturburuaren eta bokalearen artean dagoen distantzia. Ibaiak laburrak edo luzeak izan daitezke.

4 Sailkatu termino hauek, ibaien elementuak edo ezaugarriak diren kontuan hartuta: erregimena – ibilbidea – bokalea - emaria – iturburua – luzera.

Emaria. Ibaiak tarte eta denbora jakin batean daraman ur kantitatea.

Erregimena. Urtean zeharreko emari-aldaketa. Emaria gutxi aldatzen zaien ibaiak erregimen erregularrekoak dira; asko aldatzen zaienak, edo erabat lehortzen direnak, erregimen irregularrekoak.

Bokalea. Ibaiaren amaierako tartea. Ibaiak itsasora, ozeanora, aintzira batera edo beste ibai batera isurtzen ditu urak.

Giza jardueren ondorioz sortzen diren hondakin-uren % 80 tratatu gabe isurtzen da ibaietara edo itsasora, eta horrek urak kutsatzen ditu.

Gogoan hartu!

Zein eta nolakoak dira

Espainiako ibai nagusiak?

Zer kontserbazio-egoeratan daude

Espainiako ibaiak?

Hiru isurialdeak

Espainia hiru isurialde hidrografikotan banatzen da: isurialde kantauriarra, isurialde atlantikoa eta isurialde mediterraneoa.

isurialde atlantikoa

Ozeano Atlantikora isurtzen diren ibaiek osatzen dute; Penintsulako ibai gehienak hantxe itsasoratzen dira, Iberiar goi-lautadak malda txiki bat baitu mendebalderantz. Ibai horiek bi multzotan bereizten dira:

– Galiziako ibaiak. Laburrak eta erregularrak dira. Ibai nagusiak: Tambre, Miño eta haren ibaiadarra, Sil.

– Iberiar goi-lautadako eta Guadalquivirren sakonuneko ibaiak. Ibai luze eta irregularrak dira. Ibai nagusiak: Duero, Tajo, Guadiana eta Guadalquivir.

Kanaria uharteetan ez dago ibai iraunkorrik. Euria modu ekaiztsuan egiten duenean, ura sakan izeneko bideetan behera jaisten da.

Erliebearen formak hobeto ulertzeko, joan anayaharitza.es webgunera, eta ikusi «Espainiako ibaiak» bideoa

Espainiako ibaiak

Isurialde kantauriarra

Isurialde atlantikoa

Isurialde mediterraneoa

Uhartediak

Ibaia

Ibaiadarra

Uharrak eta sakanak

Estatuaren muga

Isurialde kantauriarra

Kantauri itsasora isurtzen diren ibaiek osatzen dute.

Ibai laburrak dira, itsasotik gertu sortuak baitira denak, Kantauriar mendikatean. Klima euritsuaren eraginez, erregimen erregularrekoak dira.

Ibai nagusiak, ekialdetik mendebaldera: Bidasoa, Ibaizabal, Besaya, Nalón, Navia eta Eo.

1 Zenbat isurialde daude Espainian? Kalkatu Espainiako mapa bat, eta adierazi isurialde bakoitzaren ibai nagusiak.

2 Binaka, jolastu ibaien izenak ozen esaten. Ibai bakoitza zer isurialdetakoa den asmatu beharko du bikotekideak.

3 Aztertu mapa, eta idatzi Duero, Ebro eta Ibaizabal ibaien bina ibaiadar, eta Tajo, Guadiana, Guadalquivir eta Bidasoaren bana.

4 Egin eskema bat edo kontzeptu-mapa bat, Espainiako ibaiei buruzko informazioa erabiliz.

Isurialde mediterraneoa

Mediterraneo itsasora isurtzen diren ibaiek osatzen dute.

Luzera eta erregimen aldakorreko ibaiak dira. Bi multzo bereizten dira:

– Ekialdeko ibaiak. Nagusiak, iparraldetik hegoaldera: Ter; Llobregat; Ebro, Espainian emari handiena duen ibaia; Turia; Júcar, eta Segura.

– Hegoaldeko ibaiak. Laburrak dira, denak ere kostaldetik gertu sortuak baitira, Mendikate Penibetikoan. Nagusiak Andaluzian daude; hona hemen, ekialdetik mendebaldera: Almanzora, Guadalfeo eta Guadalhorce.

Balear uharteetan ere ez dago ibai iraunkorrik. Ekaitz gogorrak daudenean, uhar izeneko ur-lasterrak sortzen dira

Zaintzen al ditugu gure ibaiak?

Sartu web-orri honetara, eta azaldu, labur-labur, gure eguneroko bizitzan zer egin dezakegun denok ibaiak kutsatzeari uzteko.

renovablesverdes.com/eu/kutsaduranola-murriztu/

Espainiako ibaien erdiak baino gehiago kutsatuta daude, nagusiki ongarri edo produktu kimiko toxikoengatik. Kutsatzaile arruntagoak ere badaude, hala nola etxetresna elektrikoak, musukoak, altzariak eta zaborrak.

Gogoan hartu!

Zergatik da berezia gure hidrografia?

Zein dira gure erkidegoko uren ezaugarri nagusiak?

Euskadiko ibaiak

Orokorrean, Euskadiko ibaiek ur asko daramate, gure lurraldean euria erruz egiten duelako; emari egonkorra dute, urte guztian egiten duelako euria; eta laburrak dira, itsasotik hurbil dauden mendietan jaiotzen direlako.

Gehienek Kantauri itsasora isurtzen dituzte beren urak. Hala ere, beste ibai batzuk (Euskadiko hegoaldeko ia guztiak) Ebro ibaira edo haren ibaiadarretara isurtzen dira.

Bizkaiko golkoan itsasoratzen diren ibaiak

• Nerbioi ibaia, Bizkaiko golkoan itsasoratzean, itsasadarra osatzen du. Itsasadarra zenbait herritatik igarotzen da: Bilbo, Getxo, Portugalete, Santurtzi... Besteak beste, Cadagua eta Altube ibaiak Nerbioi ibaiaren ibaiadarrak dira.

• Ibaizabal ibaiak bat egiten du Nerbioi ibaiarekin Basaurin, eta biek batera itsasadarra osatzen dute Bilbo parean.

• Deba ibaia Gipuzkoan dago, eta itsasadarra osatzen du Deba herrian.

• Urola eta Oria ibaiak Aizkorri mendiaren magalean jaiotzen dira, eta Zumaian eta Orion itsasoratzen dira, hurrenez hurren.

• Urumea ibaia Donostian itsasoratzen da.

• Bidasoa Nafarroako Pirinioetan jaio, eta Hondarribitik gertu itsasoratzen da.

Mediterraneoan itsasoratzen diren ibaiak

Ibai hauek aurrekoak baino luzeagoak dira; adibidez:

• Ebro ibaia oso luzea eta emaritsua da, eta kilometro gutxi batzuk egiten ditu gure erkidegoan, Arabako hegoaldean.

• Baia eta Zadorra Ebroren ibaiadarrak dira, eta Arabako lurrak zeharkatzen dituzte.

1 Esan zer ezaugarri dituzten gure erkidegoko ibaiek.

2 Esan Bizkaiko golkoan itsasoratzen diren Euskadiko ibai nagusien izenak.

3 Aipatu Ebroren ibaiadarrak diren gure ibaietako batzuk.

4 Zer dira presak? Zertarako balio dute?

5 Zer urtegik hornitzen du urez zure udalerria?

Ura behar bezala erabiltzen al dugu?

Herritar guztion ardura al da ura zaindu eta behar bezala erabiltzea?

Ura funtsezkoa da planetako izaki bizidun guztion bizitzarako. Edateko ez ezik, gizakiok beste jarduera askotarako ere erabiltzen dugu ura.

Natura-baliabide hori amaigabea dela iruditzen bazaigu ere, kontsumo desegokiak edo ura neurriz kanpo erabiltzeak baliabide hori agortzea ekar dezake, eta horrek oso ondorio larriak izango lituzke. Hori dela eta, garrantzi handikoa da arduraz jokatu eta ura behar bezala erabiltzea.

Uraren erabilerak

Erabilera publikoa Erabilera pribatua

Kaleak garbitzeko, iturri publikoak betetzeko, parkeak ureztatzeko edo suak itzaltzeko erabiltzen dugunean ura, baliabide horren erabilera publikoa egiten dugu, helburua herritar guztiei mesede egitea baita.

Non kontsumitzen da ur gutxien?

Erreparatu grafikoari, eta erantzun:

• Zer autonomia-erkidegotan gastatu zuten ur gehien 2020an?

• Zer erkidegok izan zuen kontsumo baxuena 2020an? Zer dela eta?

• Zer kopurutara hurbiltzen da gehien zure erkidegoan 2020an egin zenuten ur-kontsumoa?

Ura etxean erabiltzen dugunean —adibidez, edateko, dutxatzeko, hortzak garbitzeko, ontziak eta arropa garbitzeko, etab.—, baliabide horren erabilera pribatua egiten dugu.

Etxeko batez besteko kontsumoa, autonomia-erkidegoen arabera

Bainatu ordez, dutxatu. Gogoratu gorputza xaboiaz garbitu bitartean txorrota ixteaz.

Ez jarri martxan arropa- eta ontzi-garbigailuak guztiz beteta egon arte.

Itxi txorrota platerak xaboiaz garbitu bitartean. Erabili detergente gutxi, ahalik gutxiena kutsatzeko.

1 Uraren zer bi erabilera egiten ditugu gizon-emakumeok?

2 Nire lehengo eta oraingo iritzia Zuen herri edo hiriko udaleko Ingurumen Sailak uraren erabilera publikoa hobetzeko proposamenak aurkeztu ditzatela eskatu die ikastetxe guztiei. Idatzi gutun bat zinegotziari, eta esplikatu proposamen horietariko lau eta zertan egingo lieketen mesede zuen herri edo hiriari.

3 Hausnartu ura aurrezteko aholkuez, eta osatu beheko taula hau zure koadernoan.

Zure eguneroko bizitzako zer alderdi hobetu beharko zenituzke, zure ustez? Zerbait egin al dezakezu zure familiakoei aholku horiek betetzen laguntzeko?

Aholkuak Beti egiten dut Batzuetan egiten dut Ez dut inoiz egiten ? ? ? ?

Ura nola aurreztu hobeto ulertzeko, joan anayaharitza.es webgunera, eta ikusi «Uraren etxeko erabilera» bideoa.

Gogoan hartu!

Txorrotako urik ez duten

10 etxetik 8tan, emakumeek eta neskek joan behar izaten dute ur bila.

Ura aurrezteko aholkuak

Itxi txorrota hortzak garbitzen dituzun bitartean.

Erabili edalontzi eta botilak edateko. Ez edan txorrotatik.

Erabili bainuontziko ura lurra garbitzeko.

Z er ikasi dut?

1 Aipatu hidrosfera gizakiontzat garrantzizkoa izatearen hiru arrazoi.

2 Kopiatu eta osatu diagrama hau:

5 Egin uraren zikloaren marrazki bat, prozesuko urrats bakoitzari azalpen labur bat gehituta.

6 Kopiatu eta osatu ibaien elementu eta ezauga rriei buruzko gurutzegrama hau:

3 Aurkitu akatsa esaldi hauetan, eta zuzendu.

a) Lurpeko urak bi eratakoak izan daitezke: kontinentalak edo itsasokoak.

b) Ibaiak, aintzirak eta ozeanoak, adibidez, ur kontinentalak dira.

c) Itsasoko urak ur-masa gezak dira.

d) Mareak itsasoko uren mugimenduak dira, tenperatura- eta gazitasun-aldaketek, haizeak, eta Lurraren errotazioak eragindakoak.

4 Erreparatu beheko lau argazki hauei, eta azaldu ibaiak egiten duen ibilbidearen zer tarte ageri den bakoitzean.

Ezkerretik eskuinera: 1. Urtean zeharreko emari-aldaketa. 2. Ibaiak bere ibilian sortzen duen bidea.

Goitik behera: 3. Iturburuaren eta bokalearen artean dagoen distantzia. 4. Ibaiak sortzen denetik isurtzen den arte egiten duen bidea.

5. Ibaiaren amaierako tartea.

7 Zer ibairi dagokio zenbaki bakoitza?

HELBURUA AURRERA

Uraren garrantziaz kontzientziatzea

1 Egin gogoeta, Ondorioak eta emaitzak (OeE) pentsamendu-teknikaren bidez, gure eguneroko bizitzako ekintzek uraren erabileran izan dezaketen ondorio kaltegarriei buruz. Horri buruz hausnartzea oso lagungarri gertatuko zaizue, jendea ura ongi erabili eta zaindu beharraz kontzientziatzearen aldeko zuen pankartarako leloa sortzeko ideiak emango baitizkizue.

OeE

Zerbait egiten baduzu (jolastu, kirola egin, atseden hartu, partekatu, gorputza babestu, gozokiak jan, arropa egokia ez jantzi)…

Epe luzera

Zer gerta daiteke? Zer ondorio izango ditu? Zer emaitza izango ditu?

Zuretzat ?

Besteentzat

– Parekoentzat: ikaskideentzat, lagunentzat, anaiarrebentzat…

– Helduentzat: irakasleentzat, gurasoentzat, aitonaamonentzat…

Epe motzera

Zer gerta daiteke? Zer ondorio izango ditu? Zer emaitza izango ditu?

Zuretzat ?

N ola ikasi dut?

1 Zerbait ikasi al duzu? Zer irudi gogoratzen dituzu? Ikasi duzunetik zer gustatu zaizu gehien? Zertarako da baliagarria ikasi duzuna? Zertarako balioko dizu zure eguneroko bizitzan?

2 Hausnartu eta azaldu aurrerantzean zer hobetzen jarraitu dezakezun, eta egin gogoeta, halaber, ikaskideek hobetu ditzaketen alderdiei buruz.

Besteentzat

– Parekoentzat: ikaskideentzat, lagunentzat, anaiarrebentzat…

– Helduentzat: irakasleentzat, gurasoentzat, aitonaamonentzat…

Galdetu hau zeure buruari!

Pertsona batzuek ur garbia erabiltzeko aukera dute, baina ez denek. Zuzena iruditzen al zaizu?

Zure ustez, nork du egoera horren errua? Errudun horiexek berak al dira arazoari soluzioa aurkitzeko modua dutenak?

Zer gertatuko ote da 50 urte barru, baldin eta edateko uraren gero eta erreserba gutxiago badaude eta ura kutsatzen jarraitzen badugu?

L agundu zalantzak argitzen

Espaziotik, atmosferan gertatzen diren hainbat fenomeno ikus daitezke. Ba al dakizu zer den atmosfera eta zergatik den hain garrantzitsua?

Klima eta paisaia

Inguru honetako klima-faktoreei esker, klima zoragarria dugu! Ba al dakizu zein diren klima-faktoreak?

Adi, biharko eguraldia iragarriko baitute oraintxe. Eguraldiarekin ala klimarekin daude lotuta eguraldi-iragarpenak?

Grafiko mota hau zertan den aztertzen ari gara ikasgelan. Nola esaten zaie grafiko horiei? Zer informazio mota adierazteko baliatzen dira?

Hemen, Arabako hegoaldean, muturreko tenperaturak izaten ditugu, klima kontinentala dela eta. Ba al dakizu zer beste klima mota dituen Espainiak?

Bai paisaia ederra! Ba al dakizu zer den paisaia? Zer paisaia mota daude Espainian?

Badira zenbait minutu ura berotzen jarri dudala, eta lapikoa ur-lurruna dariola hasi da. Zer gertatzen ari da?

Gure herriko etxe gehienek putzu bat dute, eta bertatik ateratzen dugu biztanleok ura. Zer ur mota da putzukoa? Zer ezaugarri ditu?

Izugarri maite dut Nerbioi ibaiaren iturburuari egindako argazki hau! Gogoratzen al duzu ibaien ibilbidearen zer zatitan dagoen iturburua? Zer ezaugarri dituzte ibaiek gune horretan?

Ama, zergatik diozu Bidasoa ibaia isurialde kantauriarrekoa dela? Isurialde gehiago daude Espainian?

Nire autonomia-erkidegoaren hidrografiari buruzko liburuxka bat egin behar dut ikasgelan. Zer elementuri edo lekuri buruzko informazioa bilatu nezake?

Ez ahaztu txorrota ixtea, hortzak garbitzen dituzun bitartean. Bestela, ura alferrik galtzen da! Ezagutzen duzu ura aurrezteko beste modurik?

ITZALAPROIEKTUAK UZTENDUTEN

EZAGUTU DIZIPLINARTEKO PROIEKTUA

ORAIN EDO INOIZ EZ

Zer egin dezakegu gure eguneroko bizimoduan plastikozko hondakinak gutxitzeko?

Ikertu eta jakinarazi, harritu egingo zara!

Ikasgelan, batzarra egingo dugu gai hauetaz hitz egiteko:

Gure eguneroko bizitzan, zer produktu dira plastikozkoak?

Bizi daiteke hainbeste hondakin sortu gabe?

Zein edukiontzitan uzten ditugu plastikozko hondakinak?

Zer alternatiba daude plastikoaren ordez erabiltzeko?

Etxetik hasita, plastiko gutxiago sortzen lagundu dezakegu?

nahi dugu?

Eztabaidatu iraupenari buruz, informazio kantitateari buruz, aukeratu beharreko irudiei buruz…

Gogoan hartu: gutxi, ondo azalduta, asko da! Plastikoaren erabilerari buruzko zer aldaketa egin ditzakegu? Gogoan izan lastotxo eta ur-botilen erabilera, eskolara nola eramaten dugun hamaiketakoa edo askaria…

Bideo bat egiteko, lehenengo, informazioa bilatu behar dugu. Hala, bilatu informazioa ulertzen lagunduko duten irudiak, eragin handiagoa izan dezan.

Ezarri hurrenkera bat, informazioa ordenatua eta ulerterraza izan dadin.

Taldeka jarrita, gai honi buruz jakiteko ardurak banatu.

Gure bideoa nolakoa izatea

Bideoa editatuta dago jada! Orain, aurkezteko unea iritsi da.

Nola egingo dugu?

Familiei eta eskolako gainerako ikaskideei aurkeztu diezaiekegu. Urrunago ere joan gaitezke, eta pentsa dezakegu gai hau edozeinentzat dela interesgarria.

Zer bitarteko erabiliko ditugu?

Bideoa zabaltzea lagungarria izango da kontzientzia hartzeko eta gure eguneroko bizitzan zerbait egiteko!

Bildutako informazioarekin

eta irudiekin bideoa egiteko garaia da.

Plastikoa erabili ordez, beste alternatibarik baduzue, erabili zuen bideoan!

Kontuan hartu zenbat denbora daukazuen.

Grabatzen hasi aurretik, beharrezkoa da taldean testuaren idazkera berrikustea eta, batez ere, azalduko dugun informazioa ondo ulertzen dela egiaztatzea, bideoa ikusten duen edonork zerbait gehiago ikas dezan gai honi buruz.

Ahotsa offean ala zuzenean grabatuko dugu?

Zer ardura hartuko ditugu gure gain: irakurri, editatu, berrikusi? Zer izenburu jarriko diogu?

Musika jarriko diogu?

Hemendik aurrera

konpromiso hauek

hartuko ditut:…

Kanariak (ESPAINIA)

Madeira uharteak (PORTUGAL)

Azoreak (PORTUGAL)

Kreta (GREZIA)

Melilla (ESPAINIA)

Ceuta (ESPAINIA)

Balearrak (ESPAINIA)

Sardinia (ITALIA)

Korsika (FRANTZIA)

Sizilia (ITALIA)

Faroe uharteak (DANIMARKA)

Groenlandia (DANIMARKA)

1 Izaki bizidunak ezagutuz

2 Animaliak ezagutuz

3 Arrokak eta Lurraren erliebea ezagutuz

4 Zaindu dezagun natura!

8 Ikasturtean zehar zientzia egiteko erabiliko dituzun STEM tresna guztiak ditugu.

16 Zenbait janari-plater aztertu ondoren, erakusketa bat egingo dugu, haien osagaiak zer izaki bizidunetatik sortzen diren ezagutarazteko. Klima babesteko ekintza

34 Horma-irudi bat egingo dugu, oso gustuko dugun animalia-pertsonaia bat benetako animaliarekin alderatzeko! Lehorreko bizitza

54 Gure oporretako argazkiak bildu eta album bat osatuko dugu haietan ageri diren paisaiei buruzko bitxikeriekin. Lehorreko bizitza

70 Eguneroko objektu batzuen biografia jasangarria idatziko dugu. Hiri eta komunitate jasangarriak

5 Materia eta energia

6 Indarrak eta makinak

7 Suteek non egiten dute kalte gehien?

94 Gure materia- eta energia-beharrak aztertuko ditugu, kontsumo arduratsuari buruzko horma-irudi bat egiteko. Ekoizpena eta kontsumo arduratsua

108 Gure inguruko makinei esker ditugun «superbotereak» ikertuko ditugu, eta erakusketa bat egingo dugu. Kalitate oneko hezkuntza

126 Grabatu bideo bat suteen areagotzea salatzeko. Bideoan, bete beharreko zenbait aholku eman, gure inguruan suterik gerta ez dadin. Lehorreko bizitza

Egin atentzioa emateko moduko leloa duen pankarta bat, jendea eskura dugun ura aurreztearen eta ez kutsatzearen garrantziaz kontzientziatzeko.

9 Zer ematen digu naturak?

164

Ur garbia eta saneamendua

Horma-irudi bat egingo dugu, jendeari ulertarazteko, gosearen kontra egiteko, zein garrantzitsuak diren landa-eremuko eta itsasoko lanbideak, baita haietan modu jasangarrian aritzea ere. Goserik ez

Mezu elektroniko bat idatziko diogu Industria, Merkataritza eta Turismo Ministerioari, industria gaur egun eta etorkizunean jasangarria izan dadin zer hobekuntza egin behar diren adierazteko. Industria, berrikuntza eta azpiegitura

Kanpaina bat egingo dugu, bizimodu osasungarriaren ohiturak sustatzeko. Osasuna eta ongizatea

Herritarrak bakearen kulturaren gainean hezteko eta kontzientziatzeko balioko duten datu eta ideia baliagarriak emango ditugu. Bakea, justizia eta erakunde sendoak

• Metodo zientifikoa

• Proiektuetan oinarritutako metodoa

• Izaki bizidunen ezaugarriak

• Izaki bizidun motak

• Landareen ezaugarriak

• Animalien ezaugarriak

• Animalien nutrizioa, erlazioa eta ugalketa

• Lurraren egitura eta osaera

• Arrokak, arroka motak eta haien erabilera nagusiak

• Ekosistemen osagaiak

• Elikadura-harremanak

• Ekosistemak baliabide-iturri gisa

JAKITEA... IKASTEKO, APLIKATZEKO ETA IKERTZEKO

• Pentsamendu konputazionala

• Bloke bidezko programazioa

• Landareen nutrizioa

• Landareen erlazioa eta ugalketa

• Landareen sailkapena

• Gizakion ezaugarriak eta bizifuntzioak

• Ongizate fisikoa eta emozionala

• Arroken eragina paisaietan

• Lurraren erliebea

• Ekosistemei eragiten dizkiegun kalteak eta haien ondorioak

• Ekosistemak zaintzen ditugu

• IKT-IET plana

Konpetentziak lantzeko ariketak

Konpetentziak lantzeko ariketak

1. hiruhilekoaren berrikuspena: 1. eta 2. unitateak. STEAM: Margaret Mee

Konpetentziak lantzeko ariketak

Konpetentziak lantzeko ariketak 1. hiruhilekoaren berrikuspena: 3. eta 4. unitateak. STEAM: Mary Anning

DIZIPLINARTEKO PROIEKTUA · Ekoekintza aldizkaria: Ekoekintza

• Materia eta haren propietateak

• Materiaren egoerak. Substantzia puruak eta nahasteak

• Indarrak

• Kontaktu bidezko indarrak eta distantziara jarduten dutenak

• Makinak

• Atmosfera eta fenomeno atmosferikoak

• Eguraldia. Meteorologia-mapa

• Klima. Elementuak eta faktoreak

• Hidrosfera. Uraren egoerak. Uraren zikloa

• Lurgaineko urak eta lurpeko urak

• Ibaiak: elementuak eta ezaugarriak

• Aldaketa fisikoak eta kimikoak

• Energia

• Beroa eta haren ondorioak

• Makinak, gure bizitzan

• Proiektuak egingo ditugu

• Blokeen bidez programatuko dugu

• Klima-eremuak eta klima motak

• Espainiako klima-paisaiak

• Gure erkidegoko klima eta landaredia

• Espainiako isurialde hidrografikoak

• Gure erkidegoko hidrografia

• Uraren erabilera arduratsua

Konpetentziak lantzeko ariketak

Konpetentziak lantzeko ariketak 2. hiruhilekoaren berrikuspena: 5 . eta 6 unitateak. STEAM: Elena García Armada

• Klima-aldaketa eta GITak

Konpetentziak lantzeko ariketak

Konpetentziak lantzeko ariketak

2. hiruhilekoaren berrikuspena: 7. eta 8. unitateak

DIZIPLINARTEKO PROIEKTUA · Plastic-free misioa: Orain edo inoiz ez

• Produktu naturalak eta produktu landuak

• Nekazaritza eta basogintza

• Abeltzaintza

• Meatzaritza eta energia-iturriak

• Eskulangintza eta industria

• Garraioa. Motak eta garraiobideak

• Datazioa. Denbora historikoa. Iturri historikoak

• Historiako aroak

• Antzinaroa Espainian

• Herri kolonizatzaileak

• Erromatarraren aurreko herriak

• Arrantza eta akuikultura

• Espainiako lehen sektorea

• Gure erkidegoko lehen sektorea

• Merkataritza. Sailkapena

• Turismoa. Motak. Zerbitzu publikoak

• Ekonomia-jarduerak

• Historiaurrea. Paleolitoa, Neolitoa eta Metal Aroa

• Penintsula historiaurrean

• Erromatarren Hispania. Erromanizazioa

• Antzinaroa gure erkidegoan

• Ekosistemak zaintzea eta bioaniztasuna

Konpetentziak lantzeko ariketak

• Gure erkidegoko ekonomia-jarduerak

Konpetentziak lantzeko ariketak.

3. hiruhilekoaren berrikus.: 9.-10. unitateak

• Historiaurrea gure erkidegoan

• Giza eboluzioa

Konpetentziak lantzeko ariketak

Konpetentziak lantzeko ariketak

3. hiruhilekoaren berrikuspena: 11. eta 12. unitateak

Honelakoa da zure liburua

Zertarako balio du nik ikasitakoak?

Unitate bakoitzean ikaskuntza-egoera bat eta unitatearen amaierarako helburu bat proposatzen dira.

Iturri historikoak

Iturri historikoak iraganeko gertaera, pertsona eta bizimoduei buruzko informazio garrantzitsua ematen diguten elementuak dira, hala nola hondakin fosilak, objektuak, dokumentuak, gutunak, margolanak, mapak, argazkiak… Bi iturri mota daude: idatziak eta ez-idatziak.

Bizi-itxaropena

historiaurrean eta gaur egun

Paleolitoan, gure arbasoek etengabe egiten zieten aurre naturaren arriskuei eta bizibaldintza gogorrei.

Hori horrela, haurren heriotza­tasa oso altua zen, biztanleriaren ia erdia 15 urte bete baino lehen hiltzen zen, eta bizi­itxaropena 30 eta 40 urte bitartekoa zen. Gainerako biztanleak, berriz, 50 eta 60 inguru bizi ziren.

Jarraitu hariari!

Iturri idatziak

Iturri ez-idatziak

– Egunkari pertsonalak, memoriak...

– Gutunak.

– Dokumentu legalak.

– Berripaperak.

– Inskripzioak.

– Liburuak.

– Grafikoak: marrazkiak, mapak, argazkiak, filmak…

– Materialak: tresnak eta objektuak, txanponak, eraikinen hondakinak…

– Ahozkoak: abestiak, ipuinak, elezaharrak, lekukotzak...

Denbora neurtzea eta ikertzea

• Zein da Espainiako gaur egungo biziitxaropena? Ikertu.

• Hausnartu, alderatu datuak, eta azaldu zertan diren desberdinak historiaurreko eta gaur egungo bizi­itxaropenak.

Termino hauek erabilgarriak izango zaizkizue gogoeta egin eta argudioak emateko: arriskuak, elikadura, hotza, aho-hortzen higienea, istripuak, medikuntza, gaixotasunen prebentzioa...

Zer gertaera hartzen da historiaurrearen hasieratzat?

U11 1 Denbora neurtzea eta ikertzea

Denbora nola neurtu

Zer gertaera hartzen da historiaurrearen hasieratzat?

3 Denboralerroa Erreparatu denbora­lerroari, eta adierazi zer gertaera den une historiko hauetako bakoitzaren mugarria: historiaurrearen amaiera, Aro Modernoaren hasiera eta Antzinaroaren amaiera.

laburpena «Berehala kontatuko dizut», webgunean: anayaharitza.es

4 Erreparatu irudiei. Zer motatako iturri historikoa da haietako bakoitza?

Historia aztertzean, oso garrantzitsua da gertaerak denbora historikoan kokatzea. Horretarako, datazioa erabiltzen dugu.

Datazioan, zenbait denbora-unitate baliatzen dira.

Aspaldiko gertaerak datatzeko, hauek erabiltzen dira: bosturtekoa (5 urte), hamarkada (10 urte), mendea (100 urte) eta milurtekoa (1 000 urte).

Duela gutxiko gertaerak datatzeko, berriz, hauek erabiltzen ditugu: minutuak, orduak, egunak, asteak, hilabeteak

Denbora nola neurtu Historia aztertzean, oso garrantzitsua da gertaerak denbora historikoan kokatzea. Horretarako, datazioa erabiltzen dugu. Datazioan, zenbait denbora-unitate baliatzen dira. Aspaldiko gertaerak datatzeko, hauek erabiltzen dira: bosturtekoa (5 urte), hamarkada (10 urte), mendea (100 urte) eta milurtekoa (1 000 urte). Duela gutxiko gertaerak datatzeko, berriz, hauek erabiltzen ditugu: minutuak, orduak, egunak, asteak, hilabeteak Gertaera historikoak denboran kokatzeko, erreferentzia puntutzat Kristoren jaiotza hartzen da; alegia, Kristo jaio zen urtea 1. urtea da. Horregatik, gertaera historikoez ari (K.a.) edo Kristo ondorengoa

Gertaera historikoak denboran kokatzeko, erreferentzia puntutzat Kristoren jaiotza hartzen da; alegia, Kristo jaio zen urtea 1. urtea da. Horregatik, gertaera historikoez ari (K.a.) edo Kristo ondorengoa

Historia bost aldi edo arotan banatzen da, lehen gizakiak agertu zirenetik hasi eta gaur egun arte. Historiaren aroak irudikatzeko, tresna baliagarria da denbora-lerroa.

Historia bost aldi edo arotan banatzen da, lehen gizakiak agertu zirenetik hasi eta gaur egun arte. Historiaren aroak irudikatzeko, tresna baliagarria da denbora-lerroa.

1 Binaka, pentsatu iraganean jazo zen, orainaldian gertatzen den eta etorkizunean gerta litekeen gertaera bat. Partekatu gelan zer gertaera bururatu zaizkizuen.

1 Talde izenduna Binaka, pentsa tu iraganean jazo zen, orai naldian gertatzen den eta etorkizunean gerta litekeen gertaera bat. Partekatu ge lan zer gertaera bururatu zaizkizuen.

2 Duela zenbat urte jazo ziren gertaera hauek? Juan Sebastian Elkanok duela bost mende eman

Iturri historikoak Iturri historikoak iraganeko gertaera, pertsona eta bizimoduei buruzko informazio garrantzi tsua ematen diguten elementuak dira, hala nola hondakin fosilak, objektuak, dokumentuak, gutunak, margolanak, mapak, argazkiak… Bi iturri mota daude: eta

Iturri historikoak iraganeko gertaera, pertsona eta bizimoduei buruzko informazio garrantzi tsua ematen diguten elementuak dira, hala nola hondakin fosilak, objektuak, dokumentuak, gutunak, margolanak, mapak, argazkiak… Bi iturri mota daude: ez-idatziak. Iturri idatziak

2 Duela zenbat urte jazo ziren gertaera hauek? • Juan Sebastian Elkanok

– Egunkari pertsonalak, memoriak... – Gutunak. – Dokumentu legalak. – Berripaperak. – Inskripzioak. –– marrazkiak, mapak, argazkiak, filmak… tresnak eta objektuak, txanponak, eraikinen hondakinak… Ahozkoak: abestiak, ipuinak, elezaharrak, lekukotzak...

Erreparatu denbora­lerroari, eta adierazi zer gertaera den une historiko hauetako bakoitzaren mugarria: historiaurrearen amaiera, Aro Modernoaren hasiera eta Antzinaroaren amaiera.

Iturri idatziak

Iturri ez-idatziak

Bizi-itxaropena historiaurrean eta gaur egun Paleolitoan, gure arbasoek etengabe egi ten zieten aurre naturaren arriskuei eta bizi baldintza gogorrei. Hori horrela, haurren heriotza­tasa oso al tua zen, biztanleriaren ia erdia 15 urte bete baino lehen hiltzen zen, eta bizi30 eta 40 urte bitartekoa zen. Gainerako biztanleak, berriz, 50 eta 60 inguru bizi ziren. Zein da Espainiako gaur egungo bizi itxaropena? Ikertu. Hausnartu, alderatu datuak, eta azaldu zertan diren desberdinak historiaurreko eta gaur egungo bizi­itxaropenak. Termino hauek erabilgarriak izango zaizkizue gogoeta egin eta argudioak emateko: arriskuak, elikadura, hotza, aho-hortzen higienea, istripuak, medikuntza, gaixotasunen prebentzioa...

– Egunkari pertsonalak, memoriak... – Dokumentu legalak. – Inskripzioak. – Liburuak.

– Grafikoak: marrazkiak, mapak, argazkiak, filmak… – Materialak: tresnak eta objektuak, txanponak, eraikinen hondakinak… – Ahozkoak: abestiak, ipuinak, elezaharrak, lekukotzak...

4 Erreparatu irudiei. Zer motatako iturri historikoa da haietako bakoitza?

3 Denboralerroa Erreparatu denbora­lerroari, eta adierazi zer gertaera den une historiko hauetako bakoitzaren mugarria: historiaurrearen amaiera, Aro Modernoaren hasiera eta Antzinaroaren amaiera.

Bizi-itxaropena historiaurrean eta gaur egun Paleolitoan, gure arbasoek etengabe egiten zieten aurre naturaren arriskuei eta bizibaldintza gogorrei. Hori horrela, haurren heriotza­tasa oso altua zen, biztanleriaren ia erdia 15 urte bete baino lehen hiltzen zen, eta bizi­itxaropena 30 eta 40 urte bitartekoa zen. Gainerako biztanleak, berriz, 50 eta 60 inguru bizi ziren. Zein da Espainiako gaur egungo biziitxaropena? Ikertu. Hausnartu, alderatu datuak, eta azaldu zertan diren desberdinak historiaurreko eta gaur egungo bizi­itxaropenak. Termino hauek erabilgarriak izango zaizkizue gogoeta egin eta argudioak emateko: arriskuak, elikadura, hotza, aho-hortzen higienea, istripuak, medikuntza, gaixotasunen prebentzioa...

Gogoan hartu!

Erreparatu irudiei. Zer motatako iturri historikoa da haietako bakoitza?

lantzekoKonpetentziakariketak

Gogoan hartu!

Bizimodu osasungarria izateak gaixotasun jakin batzuk agertzea saihestu ez ezik, hala nola minbizia eta obesitatea, gure bizikalitatea hobetzen du.

Bizimodu osasungarria izateak gaixotasun jakin batzuk agertzea saihestu ez ezik, hala nola minbizia eta obesitatea, gure bizikalitatea hobetzen du.

Gogoan

Gogoan hartu!

Bizimodu osasungarria izateak gaixotasun jakin batzuk agertzea saihestu ez ezik, hala nola minbizia eta obesitatea, gure bizikalitatea hobetzen du.

Jarduera motibagarriak egiten ikasteko...

Unitatearen

Proiektu honek ikasturteko eduki guztiak eskaintzen dizkizu, bai liburu digitalaren bidez, bai era askotako baliabideen bidez.

Ikasteko beste modu bat ezagutuko duzu, erraza, intuitiboa eta edozein plataforma eta gailurekin bateragarria.

Urmaeletako ekosistema

Ekosistemen aniztasun handia

Zure ustez, izaki bizidun mota berdinak bizi dira aintziretan eta basamortuetan? Ekosistemak ezin desberdinagoak izan daitezke!

Ekosistema motak

Ekosistemak hainbat modutan sailkatu daitezke.

Zer-nolako ingurunetan dauden, ekosistemak hiru motatakoak

izan daitezke: lehorrekoak, uretakoak edo mistoak (halakoetan, ingurunearen zati bat lehorrekoa da eta bestea, uretakoa).

Ekosistemak sailkatzeko beste modu batek, aldiz, gizakiak haietan duen esku-hartzea hartzen du kontuan:

• Ekosistema naturaletan, ez dago gizakiaren esku-hartzerik edo haren esku-hartzea oso txikia da.

• Ekosistema gizatiartuek, berriz, gizakia barne hartzen dute edo giza jarduerarekin lotuta dagoen elementuren bat, gutxienez.

Kostaldeko ekosistema

Ekosistema mistoa da, itsasoko ur gaziak bustitako hondartzaz eta labarrez osatua. Bertan, algak daude (hala nola itsas uraza eta laminaria); landareak (besteak beste, posidonia eta salicornia); eta animaliak (esaterako, karramarroak, lapak, muskuiluak, txibiak, arrain mota ugari, antxetak eta ubarroiak).

Zelaietako ekosistema

Nola sartu?

Zure liburuko lehenbiziko orrialdearekin batera aurkituko dituzu proiektu digitalean sartzeko behar dituzun argibide guztiak.

1 Adierazi zer ezaugarri dituzten kostaldeko ekosistema mistoek.

2 Asmatu kate trofiko bat zelaietako eko sistemaren animalia batzuekin.

3

Ekosistemen aniztasun handia

Zure ustez, izaki bizidun mota berdinak bizi dira aintziretan eta basamortuetan? Ekosistemak ezin desberdinagoak izan daitezke!

Ekosistema motak Ekosistemak hainbat modutan sailkatu daitezke.

Zer-nolako ingurunetan dauden, ekosistemak hiru motatakoak izan daitezke: lehorrekoak, uretakoak edo mistoak (halakoetan, ingurunearen zati bat lehorrekoa da eta bestea, uretakoa). Ekosistemak sailkatzeko beste modu batek, aldiz, gizakiak haietan duen esku-hartzea hartzen du kontuan: Ekosistema naturaletan, ez dago gizakiaren esku-hartzerik edo haren esku-hartzea oso txikia da. Ekosistema gizatiartuek, berriz, gizakia barne hartzen dute edo giza jarduerarekin lotuta dagoen elementuren bat, gutxienez.

Kostaldeko ekosistema

Ekosistema mistoa da,

Ur gezako ekosistema mistoa da. Bertan, ur gezako alga haritsuak daude; landareak (hala nola ihiak, kanaberak eta nenufarrak); eta animalia ornogabeak (esaterako, barraskiloak, karramarroak, zizareak, sorgin-orratzak eta eltxoak) eta ornodunak. Azken horiek anfibioak (igelak, arrabioak eta uhandreak), hegaztiak (hala nola ahateak, beltxargak eta koartzak) eta era askotako arrainak izan daitezke.

Lehorreko ekosistema naturala da, eta ohikoa da eremu lau samarretan. Bertan, nagusi dira landare belarkarak (esaterako, gramineoak eta belarrak). Eremu epeletako zelaietan, hainbat animalia daude: intsektu ugari (hala nola matxinsaltoak, erleak eta inurriak) eta armiarmak; narrastiak (adibidez, sugeak eta muskerrak); askotariko hegaztiak (baita harrapari batzuk ere); zenbait karraskari (besteak beste, basasaguak eta lursaguak); eta beste ugaztun batzuk (hala nola erbiak, untxiak eta azeriak).

Imajinatu ekosistema bat zarela. Hautatu zein izango zinatekeen, eta idatzi hitzaldi bat, ekosistemen festa batean zeure burua aurkezteko.

Nolakoa da?

Erantzun globala era askotako hezkuntza-ingurune baterako.

Intuitiboa

Zuk erraz erabiltzeko modukoa.

Gailu anitzekoa

Edozein gailu motatan (ordenagailuan, tabletan, smartphonean…) egokitzen eta ikusten da, pantailaren edozein tamaina eta bereizmenetan.

Deskargagarria

Aukera ematen du Interneteko konexiorik gabe lan egiteko eta gailu batean baino gehiagotan deskargatzeko.

Sinkronizagarria

Erabiltzaileak egiten dituen aldaketak berez sinkronizatzen dira, lan egiteko erabilitako edozein gailu konektatzean.

Unibertsala

Zer eskaintzen dizu?

Era askotako baliabideak ditu; paperezko liburuaren erreprodukzioa baino askoz gehiago da.

Honakoak egiteko aukera izango duzu:

Ariketak egin

ariketa elkarreragileak

Aztertu

laburpen elkarreragileak, eskemak...

Ikasi

audioak, bideoak, Game Room-ak...

Ebaluatu autoebaluazioa, portfolioa...

Bateragarria da ikastetxeetan gehien erabiltzen diren sistema eragileekin, ikaskuntzako inguru birtualekin (IIB) eta hezkuntza-plataformekin (LMS).

9 Zer ematen digu naturak?

Inoiz pentsatu al duzu erleak zein garrantzitsuak diren? Eztia egiteaz gain, funtsezkoak dira planetako bioaniztasunerako, loreak polinizatzen dituztelako.

Zoritxarrez, baina, erleak galtzeko zorian daude. Izan ere, landareak ez dira egoki loratzen, kutsaduraren, pestiziden, birusen eta, batez ere, klima-aldaketak dakartzan lehorteen, euriteen eta muturreko beroen eraginez.

Erleak desagertuz gero, baliteke gure elikagai asko ere desagertzea, haragia barne. Halaber, erlezaintza ere desagertuko litzateke, hau da, erleak hazteko milaka urteko lanbidea.

Espainian 30 000 pertsona inguru aritzen dira erlezaintzan, eta horien lana oso garrantzitsua da ekosistema naturalen eta nekazaritzakoen oreka mantentzeko.

Zer deritzozu?

Badakizu nondik datozen kontsumitzen dituzun produktuak? Zure ustez, biztanleak munduko toki guztietan berdin elikatzen dira? Ezagutzen duzu naturarekin zerikusirik duen lanbiderik? Uste duzu etorkizunean naturak produktu berdinak eskainiko dizkigula? Zergatik?

Datua

Egin horma-irudi bat, ikastetxean

Elikaduraren Mundu Eguna ospatzeko.

Azaldu gosearen kontra egiteko zein garrantzitsuak diren landa-eremuko eta itsasoko lanbideak, baita haietan modu jasangarrian aritzea ere.

Helburua aurrera Jarraitu hariari!

1900. urtearen hasieratik, nekazaritzako lursailen aniztasunaren ia hiru laurdenak desagertu dira.

Produktu naturalak eta produktu landuak

1

Nondik datoz kontsumitzen ditugun produktuak?

Landa-eremuko lanak

2

Zer jardueraren bidez lortu ditzakegu landaeremuko produktuak?

Unitate honetarako...

Itsasoko eta ibaietako lanak

3

Zer eskuratzen dugu itsasotik eta ibaietatik?

Espainiako landa-eremuko eta itsasoko lanak

4

Zer dakizu Espainiako nekazaritzaz, abeltzaintzaz eta arrantzaz?

Erkidegoko lanak

5

Zer dakizu erkidegoko nekazaritzako, abeltzaintzako eta arrantzako lanei buruz?

Kontuz lanbide batzuekin

6

Natura zaintzen duten lanbideak

Nondik datoz kontsumitzen ditugun produktuak?

Zure ustez, planetako jende guztiak kontsumitzen ditu produktu naturalak eta landuak?

Produktu naturalak

Produktu naturalak dira naturatik zuzenean eskuratzen direnak. Landare-jatorrikoak, animalia-jatorrikoak edo jatorri mineralekoak izan daitezke.

Produktu naturalen jatorria

Jatorri minerala

Meategietan lurraren barnealdetik eskuratzen ditugun harriak eta mineralak.

Landare-jatorria

Landa-eremutik eskuratzen ditugun zerealak, frutak, barazkiak, berdurak, egurra, kotoia, artelazkia, erretxina eta beste.

Animalia-jatorria

Itsasotik eta ibaietatik arrainak, itsaskiak eta algak eskuratzen ditugu.

Produktu naturalak zuzenean kontsumi daitezke, edo beste produktu batzuk (produktu landuak) lortzeko erabili

«Berehala kontatuko dizut»: unitatearen laburpena eskuragarri duzu anayaharitza.es webgunean.

Esnea, arrautzak, haragia, artilea, larrua...

Produktu landuei buruz gehiago jakiteko, joan anayaharitza.es webgunera, eta ikusi «Kotoizko jantzi bat egitea» bideoa

Produktu landuak

Produktu landuak dira produktu naturalak eraldatuz lortzen direnak.

Produktu landuak lortzeko erabiltzen diren produktu naturalei lehengai esaten zaie.

Produktu landuak

Produktu landuak kontsumitzeko, produktu naturalak eduki behar dira.

1 Ispilua Esan pertsona hauek beren lanaren bidez produktu naturalak ala landuak lortzen

dituzten: Ane, gozogilea. Jokin, arrantzalea. Helene, nekazaria. Jon, zapataria.

2 Koldo supermerkatura

joan da. Begiratu tiketari, eta esan produktu naturalak edo landuak erosi dituen.

Herri aberatsek bakarrik egin ditzakete produktu landuak?

June oso pertsona ekintzailea da, eta gobernuz kanpoko erakunde bat (GKE) sortu du, baliabide gutxiko herrialdeetako jendeak produktu landuak eskura izan ditzan. Lagundu iezaiozu fabrikatzeko energiarik edo makineria konplexurik behar ez duten produktu landuen zerrenda bat egiten.

Ogia (zerealak).

Plastikoa (petrolioa).

Jertsea (artilea).

Gazta (esnea).

Eserlekua (zura).

Adreilua (buztina).

Zer jardueraren bidez lortu ditzakegu landa-eremuko produktuak?

Zure ustez, munduko toki guztietan lortzen al dira landa-eremuko produktu

berdinak?

Nekazaritza

Nekazaritza lurra eta landareak lantzea da, produktu begetalak lortzeko. Nekazaritzan aritzen direnei nekazari esaten zaie.

Nekazaritzaren sailkapena

Lursailak ureztatzeko zenbat ur erabiltzen den kontuan hartuta, nekazaritza bi motatakoa izan daiteke: lehorreko nekazaritza edo nekazaritza ureztatua.

Nekazaritza motak

Lehorrekoa Ureztatua

Nekazaritzari buruz gehiago jakiteko, joan anayaharitza.es webgunera, eta ikusi «Tomate batzuen istorioa»

Nola lagunduko dizut?

Markelek munduan gosea desagertzearen alde lan handia egiten du. Herri askotan, duten arazoa kontuan hartuta, aholkuak ematen ditu toki horietan elikagai gehiago lortu ditzaten.

Aukeratu ezazu aholkurik onena ondorengo arazo honetarako.

Lehortea dela eta, gure sailetan ez da ezer hazten:

a) Nekazaritza ureztatua sustatu, horrela elikagai osasungarriagoak lortuko dituzue.

b) Lehorreko nekazaritza sustatu, horrela elikagai gehiago lortuko dituzue.

Nekazaritza mota honetan ur gutxi behar da, euri-ura bakarrik baliatzen baita. Adibidez, zerealak, mahatsondoak eta olibondoak.

Nekazaritza mota honetan ur asko behar da. Euri-uraz gain, ureztatze artifiziala ere baliatzen da. Adibidez, frutak, barazkiak eta berdurak.

Substantzia toxikoak botatzea, hala nola pestizidak eta herbizidak, izurrien kontra egiteko eta nahi ez diren landare- eta animalia-espezieak deuseztatzeko.

Uzta jasotzea. Fruitu edo nekazaritza-produktuak bildu ondoren, banatu eta saldu egiten dira.

Nekazaritzako lanak

Goldatu Ongarritu

Lurra prestatzea: goldearekin ildaskak egin behar dira, gero haietan hazia botatzeko.

Lurrari behar dituen nutrienteak ematea, ongarri natural edo kimikoen bidez.

Erein Ureztatu

Lurrean hazia botatzea. Ura botatzea.

Fumigatu Uzta bildu

Zer jardueraren bidez lortu ditzakegu landa-eremuko produktuak?

Basogintza

Basogintza, edo baso-ustiapena, baso eta oihan naturaletan zuhaitzak moztea da, baliabideak eskuratzeko: esate baterako, zura. Basogintzan edo baso-ustiapenean aritzen direnak basoginak dira.

Abeltzaintza

Abeltzaintza abereak haztea eta salerostea da, elikagaiak eta beste produktu batzuk lortzeko. Abeltzaintzan aritzen direnak abeltzainak dira.

Abeltzaintzaren sailkapena

Zenbat abelburu dauden kontuan hartuta, abeltzaintza estentsiboa edo intentsiboa izan daiteke.

Abeltzaintza motak

Estentsiboa

Abelburu asko eremu txiki batean hazten dira, oso mekanizatuta dauden instalazio batzuen barruan, hau da, haztegietan.

Intentsiboa

Abeltzaintzako lan nagusiak: Abereei jaten eman. Instalazioak garbitu. Animaliak jetzi, esnea lortzeko. Ardiak moztu. Arrautzak bildu. Abereak bazkalekuetara eraman, edo larrean zaindu. Gaixorik daudenei medikazioa eman. Abereei erditzeetan

1 Ikertu toki hauen esanahia: ukuilua, zalditegia, txerritegia.

2 Azaldu abeltzaintzako lan nagusiak.

Abelburu gutxi eremu handi batean hazten dira. Abereak aire libreko baliabide naturalen bidez bazkatzen dira (belardiak, larreak).

Azienda motak

Hegazti-azienda

Ahuntz-azienda

Zaldi-azienda

Ardi-azienda

Txerri-azienda

Behi-azienda

3 Kopiatu eta osatu esaldia dagokion hitzarekin:

a) Nekazaritza ureztatuan ur ..... behar da.

b) Abeltzaintza estentsiboan eremu ..... behar da.

c) Baso-ustiapen handiko tokietan, lehengaia .....etatik lortzen da.

4 Hauetako nork dio gezurra?

• Jon: abeltzaina naiz, zaldiak hazten ditut.

• Miren: basogina naiz, hegaztiak hazten ditut.

• Pello: nekazaria naiz, fruta lantzen dut.

Animalien tratu txarren aurka!

Animalien kontrako tratu txarra haiei alferreko mina edo estresa eragitea da: oinarrizko zainketarik ez ematea, torturatzea eta abar. Hona hemen tratu txar batzuk:

• Animalien higienea eta osasuna ez zaintzea.

• Behar bezala jaten ez ematea.

• Jotzea, zauritzea edo mutilatzea.

• Haien portaera naturala eragoztea.

• Instalazio desegokietan edukitzea.

Pentsatu eta ikertu animalien tratu txarren gainean, eta idatzi koadernoan. Gero, proposatu zenbait ideia edo ekintza horiek eragozteko.

Zure ustez, etxeko animaliak abandonatzea tratu txar mota bat da?

Zer eskuratzen dugu

itsasotik eta ibaietatik?

Zure ustez, itsasotik eta ibaietatik produktuak eskuratzeak kalte egin diezaioke ingurumenari?

Arrantza

Arrantza ibaietan edo itsasoan bizi diren arrainak edo beste animalia batzuk harrapatzeko jarduna da. Arrantzan aritzen direnei arrantzale esaten zaie.

Arrantzaren sailkapena

Arrantza, non egiten den kontuan hartuta, itsas arrantza edo ibai-arrantza izan daiteke.

Arrantza motak

Itsas arrantza

Kostatik urruti egiten bada, itsasontzi handietan, itsas zabaleko arrantza da.

Ibai-arrantza

1 Ordenatu hitzak, eta esan zer den ibaiarrantza: arrainak – animalia –edo – Ibaietan – jarduna – batzuk – bizi – beste – diren – harrapatzeko.

Kostatik hurbil egiten bada, itsasontzi txikietan, itsasbazterreko arrantza da.

Ur gezetan egiten da; adibidez, ibai, erreka, aintzira, urmael eta urtegietan. Kirol-arrantza izan daiteke.

Iraultza urdina

Irakurri albistea, eta erantzun:

• Zer esan nahi du ‘iraultza urdina’ adierazpideak?

• Zure ustez, garrantzitsua da?

Iraultza urdina

Inoiz ez bezalako arrantza- eta akuikultura-ekoizpenari esker, mundu osorako elikagaiak ziurtatuta egon daitezke.

2020an, akuikulturaren hazkundeari esker (uretako animalien eta algen hazkuntza), arrantza- eta akuikultura-ekoizpena inoiz ez bezalako kopurura iritsi zen: 214 milioi tona. Nazio Batzuen Erakundeak ezarritako Garapen Jasangarrirako Helburuak lortu nahi izanez gero, «iraultza urdina» egin beharko da, eta uretako elikagaiak ekoitzi, kudeatu, merkaturatu eta kontsumitzeko modua aldatu.

Akuikultura

Hona hemen FAOko zuzendari nagusi Qu Dongyu jaunaren hitzak: «Ezinbestekoa da arrantza eta akuikultura bultzatzea, munduan gosea eta malnutrizioa amaitzeko egiten ari garen ahaleginean laguntzeko, baina, erronkei aurre egin ahal izateko, sektorean aldaketa handiagoa behar da».

Iturria: fao.org (moldatua)

Akuikultura uretako organismoen (arraina, moluskuak, algak...) hazkuntza eta ekoizpena da.

Akuikulturaren jarduera arrain-hazkuntzari bakarrik baldin badagokio, piszikultura edo arrain-hazkuntza izena ematen zaio .

2 Bilatu informazioa, eta azaldu zer den lonja bat.

3 Zer motatako itsas arrantza egiten du hauetako bakoitzak?

• Mikel: herri txiki batean bizi naiz, eta kanaberarekin edo txalupa txikietan soilik egin dezakegu arrantzan.

• Josune: beste arrantzale batzuekin batera, hilabeteak ematen ditut itsasontzian arraina harrapatzen hainbat herritako biztanleentzat.

Arrain-haztegietan egiten da arrain eta itsaskien ugalketa.

4 Ikertu zein diren arrantza-lan nagusiak, eta idatzi koadernoan.

Zer dakizu Espainiako nekazaritzaz, abeltzaintzaz eta arrantzaz?

Zure ustez, landa-eremuarekin eta itsasoarekin lotutako lanbideak berdinak al dira Espainia osoan?

Nekazaritza

Espainian lehorreko nekazaritza da nagusi. Hauek nabarmendu daitezke:

• Andaluzia, Gaztela eta Leon eta Gaztela-Mantxako lehorreko lursailak.

• Andaluzia, Valentzia eta Murtziako Eskualdeko lursail ureztatuak.

Basogintza

Espainian, baso-azalerak lurraldearen 184 500 km2 hartzen ditu gutxi gorabehera, eta azalera horretatik % 40 inguru dago ba -

Lehorreko labore-sailak (zerealak, tuberkuluak, bazka, erremolatxa, ekilorea)

Laborantza ureztatua

Belardiak eta larreak

Dehesa

Labore iraunkorrak (mahastiak, olibadiak, fruta-arbolak)

Basoa

1 Esan ondorengo esaldiak zuzenak edo okerrak diren:

• Espainian ez dago baso-azalera babesturik.

• Behi-azienda da nagusi Espainian.

• Penintsulako lursail ureztatuak, batez ere, itsasotik hurbil daude.

2 Ikertu ezazu Espainiako abere-haztegi bat, eta erantzun galderei:

• Non dago?

• Zer azienda mota hazten du?

• Zer abeltzaintza mota erabiltzen du?

3 Bilatu erlezaintzari buruzko informazioa, eta azaldu zer den, zer eskuratzen den horren bidez eta arazorik baduen gaur egun.

Espainian, lan egiten duten 100 pertsonatik lau bakarrik aritzen dira landa-eremuko edo itsasoko produktuak lortzen diren jardueretan.

de la Plana

Zer dakizu gure erkidegoko nekazaritza, abeltzaintza eta arrantzako lanei buruz?

Ezagutzen dituzu gure erkidegoko landa-eremuarekin eta

itsasoarekin loturiko lanbideak?

Landa-ingurunea eta itsasoa

Euskadin, jende gutxik egiten du lan lehen sektoreko jardueretan, garrantzitsuak badira ere. Nagusiak nekazaritza, abeltzaintza, basogintza eta arrantza dira.

Nekazaritza

Araban da nagusi, lautada zabalak nekazaritzarako egokiak direlako. Bizkaian eta Gipuzkoan, baserrietan egiten da. Azken urteotan, gainera, nekazaritza-ustiategiak modernizatu egin dira, eta labore ekologikoak ugaritu dira.

Askotariko laboreak landatzen dira: bazka- landareak (hala nola garagarra), zerealak (adibidez, garia), frutak, barazkiak...

Abeltzaintza

Mendialdean, oso ohikoa da ardi-azienda haztea, hala nola Aralarren, Aizkorrin eta Gorbeian. Euskal Herrian ohikoa den arraza bat hazten da: ardi latxa.

Haztegi modernoetan behiak, txerriak eta hegaztiak ere hazten dira.

Artaldea

larrean bazkatzen

1 Nola deritzo Euskal Herriko ardi-arrazari?

2 Zer lurraldetan da nagusi nekazaritza?

3 Erreparatu labore hauei, eta esan zure erkidegoko ohiko espezieak diren:

sagarra

garia

mangoa

mahatsa

kafea garagarra

Basogintza

Gure basoen ustiapenak eremu zabala hartzen du: autonomia- erkidegoaren lurraldearen erdia baino gehiago. Koniferoak eta eukaliptoak dira zura lortzeko landatzen diren espezie nagusiak.

Lehen sektorearen fitxa

Osatu Euskal Autonomia Erkidegoko lehen sektoreari buruzko fitxa bat. Datu hauek izan beharko ditu:

• Non dauden nekazaritza-gune nagusiak.

• Zein diren abere-espezie aipagarrienak.

• Zer zuhaitz-espezie erabiltzen diren basogintzan.

• Zer arrantza mota egiten den, eta zer arrain harrapatzen diren.

Arrantza

Autonomia-erkidegoko jarduerarik garrantzitsuenetarikoa da arrantza, eta azken urteotanazpiegiturak asko hobetu eta modernizatu dira. EAEko portu nagusietako batzuk Ondarroakoa, Getariakoa eta Pasaiakoa dira.

Arrantza mota nagusia itsasbazterrekoa da; besteak beste, legatza, berdela, antxoa eta hegaluzea arrantzatzen dira. Itsas zabalean arrain handiagoak arrantzatzen dituzten ontzi handiak ere badaude.

4 Bildu informazioa eta erantzun galdera hauei:

a) Zertarako erabiltzen da basoetako zura?

b) Zer ondorio izan ditzake kontrolik gabe zuhaitzak mozteak?

c) Arrantzatzen da arrainik euskal ibaietan eta aintziretan?

d) Zer egiten dute Mutrikuko akuikultura-eskolan? Sartu weborri honetan eta ikusi bideoa: https://mutrikuakuakultura. hezkuntza.net/eu/inicio1

Gogoan hartu!

Kontsumitzen den arrainaren erdia baino gehiago haztegietatik badator ere, EAEn akuikulturak ez du indarrik izan orain arte. Hala ere, azken boladan, uretako fauna babesteko proiektuak sustatzen ari dira; esaterako, muskuilu- eta amuarrain-haztegiak.

Moztutako zuhaitz-enborrak

Euskal arrantza-ontziak portuan

Natura zaintzen duten lanbideak

Zer egin dezakegu ekosistemak eta haien bioaniztasuna zaintzeko?

Ikusi dugun bezala, landa-eremuan eta itsasoan jarduera asko egiten dira: nekazaritza, abeltzaintza, arrantza eta basogintza. Badakigu, halaber, jarduera horiek zoritxarrez ez direla beti ingurumena zainduz egiten. Horregatik, premiazkoa da garapen jasangarria sustatzea, ingurunea errespetatzen duten praktiken bidez (lurra, ura eta airea zainduz).

Nola lortuko dugu?

• Ingurumena errespetatzen duten ekipamenduak eta energia erabiliz; adibidez, eguzki-panelak.

• Espezieak eta naturaguneak babestuko dituzten politikak eginez.

• Langileen (nekazariak, abeltzainak, arrantzaleak… ) eskubideak eta osasuna errespetatuz.

• Ezer alferrik galtzen ez utziz eta hondakinak birziklatuz.

Zainduko al dugu mundua elkarrekin?

Naturak produktu asko eskaintzen dizkigu, planetako eremuaren arabera. Zoritxarrez, batzuetan gizakiok ez dugu natura zaintzen. Pertsona hauek zer dioten irakurri ondoren, esan nork duen arrazoia:

• Luzia, abeltzaina: munduan gosea desagerrarazi nahi badugu, ganadu asko eduki behar dugu, nahiz eta biztanleriak hainbeste behar ez izan.

• Koldo, arrantzalea: ingurumena zaintzen ez badugu, etorkizunean gose-denborak izango dira.

• Lorena, basozaina: munduan gosea deuseztatzeko, ez gara naturaz arduratu behar.

• Jokin, nekazaria: munduan gosea desagerrarazi nahi badugu, produktu kimikoak erabili behar dira. Horrek ez dio kalterik egiten naturari.

Zer egin dezakegu…

… nekazaritzan? … arrantzan?

• Ura alferrik galtzen ez duten ureztatze-sistemak erabili.

• Organismo bizidunak erabili izurrien kontra, eta pestizidak saihestu.

• Biomasak (landare- eta animalia-hondakinak) aprobetxatu eremua ongarritzeko.

• Lurra bizirik eta babestua mantendu.

• Itsasoko fauna babestu, itsasoko ekosistemak errespetatuz eta arraste-arrantza saihestuz.

• Arrainak aukeratu, arrainkumeak eta arriskuan dauden espezieak ez arrantzatzeko.

• Ahalik eta kutsadura gutxien sortzen duten itsasontziak erabili.

basogintzan? abeltzaintzan?

• Kontrolik gabeko zuhaitz-mozketa eragotzi, deforestazioa gelditzeko.

• Produktu kimiko arriskutsurik ez erabili.

• Landaredia sortu, hegaztien babeserako eta beste animalia batzuentzat elikagaia eta itzala izan dadin.

• Aziendaren tamainak kontsumitzaileen beharretara egokituta egon behar du.

Gogoan hartu!

Lanbideek etorkizuneko belaunaldiei kalterik ekarriko ez dien garapena sustatu behar dute ingurumenean, ekonomian eta gizartean.

1 Ondorioak eta emaitzak Paulak haztegi jasangarri bat du. Erreparatu honako bi irudi hauei, eta esan zein dagokion Paularen haztegiari? Azaldu arrazoia:

2 Talde izenduna Taldean, pentsatu zer beste proposamen jasangarri egon daitezkeen landa-eremuko eta itsasoko lanbideetarako.

1 Zein da produktu landuen eta produktu naturalen arteko desberdintasun nagusia? Markatu aukera zuzena.

a) Produktu landuak naturatik zuzenean eskuratzen dira.

b) Produktu naturalak produktu landuen bitartez lortzen dira.

c) Produktu landuak produktu naturalak erabiliz lortzen dira.

2 Sailkatu produktu hauek, naturalak edo landuak diren kontuan hartuta:

6 Juliak laranjak landu nahi ditu berriz ere aitonak utzi dion lursailean, baina ez daki erantzuten bi galdera hauei. Lagundu iezaiozu:

• Zer lan egin beharko ditu nekazari modura?

• Lehorreko lursaila ala ureztatua izango da? Zergatik?

7 Irakurri zer dioten bi pertsona hauek, eta esan nor ari den abeltzaintza estentsiboan:

a) Marta: animalien ongizateak kezkatzen nau, beraz, gutxi batzuk baino ez ditut, ondo zainduta egon daitezen eta larrean libre ibil daitezen.

b) Eñaut: esne asko behar dut saltzeko, beraz, behi asko ditut nire haztegi txikian.

8 Zertan datza basogintza?

9 Kopiatu eta, falta diren letrekin, osatu arrantza motei buruzko hitzak:

a) B - A N T

b) T S T E

c) I S Z L

3 Produktu landuei zer abantaila eta zer desabantaila ikusten diezu?

4 Honako pertsona hauek beren lanbidearekin zerikusia duen esaldi bat esan dute. Esan zein ari den lanbide hauetako bakoitzean: nekazaritzan, abeltzaintzan, arrantzan eta basogintzan.

a) Roberto: bart hiru txahal jaio dira.

b) Aintzane: arrain-haztegia handitzen ari gara.

c) Edurne: lehortea dela eta, zereal gutxiago izango dugu.

d) Aritz: atzo hamabost zuhaitz moztu genituen fabrikara eramateko.

5 Idatzi hitz hauek izango dituen esaldi bat: garrantzitsua, osasuna, nekazaria, elikagaia.

10 Erreparatu beheko argazki honi, eta erantzun honako galdera hauei: Zer jarduerari dagokio? Zertan datza jarduera hori? Nor aritzen dira hor lanean?

Semaforoa. Margotu koadernoan, ariketa bakoitzaren ondoan, honela:

erantzuna badakizu

laguntza behar izan baduzu

erantzuna jakin ez baduzu

HELBURUA AURRERA

Hausnartu zenbait jarduerak eta lanbidek ingurumenean duten inpaktuari buruz

1 Pentsatu - gogoko izan - ikertu teknikaren bidez, egin gogoeta landaeremuarekin eta itsasoarekin lotutako lanbideek munduan gosea gutxitzeko duten garrantziari buruz. Gogoeta horiek ideiak emango dizkizute Elikaduraren Mundu Egunerako horma-irudia egiteko.

Pentsatu Zergatik dut gogoko? Ikertu

Zer egunetan da Elikaduraren Mundu Eguna? Nork sortua da?

Beste toki batzuetan egin dira horma-irudiak egun horretarako? Zer esaldi ageri dira?

Munduan zer ondorio izango lirateke landa-eremuarekin eta itsasoarekin lotutako lanbideak galduko balira?

Zure ustez, zein lirateke irudi onenak gosea, kalitatezko elikadura, segurtasuna elikaduran edo nekazaritzaislatzeko?jasangarria

N ola ikasi dut?

1 Ikasi duzu lehen ez zenekien zerbait? Zer irudi gogoratzen dituzu? Ikasi duzunetik zer gustatu zaizu gehien? Zertarako da baliagarria ikasi duzuna? Zertarako balioko dizu zure eguneroko bizitzan?

2 Pentsatu zertan hobetzen jarraitu dezakezun aurrerantzean eta egin horri buruzko gogoeta. Hausnarketa zabaltzeko, pentsatu zer hobetu dezaketen ikaskideek.

Galdetu hau zeure buruari!

Zure ustez, munduan gosea gutxitu ahalko litzateke lanbide batzuetan bitarteko jasangarriak erabilita? Nola?

Inoiz nekazaritza, arrantza, abeltzaintza edo basogintzarekin lotutako jardueraren bat egin beharko bazenu, zer jarduera mota aukeratuko zenuke? Nola egingo zenuke?

Zure ustez, garrantzitsua al da ikastetxeetan Elikaduraren Mundu Eguna lanbide batzuekin lotuta lantzea? Zergatik?

10 4.0 industria

Inoiz pentsatu duzu zer bide egiten duen produktu batek fabrikan egiten dutenetik zure etxera iritsi arte? Gizakiak, bere beharrak betetzeko, hasiera-hasieratik atera dio probetxua, eskuz edo oso tresna sinpleekin, inguruneak eskaini izan dionari. Gerora, produktu naturalak edo landuak trukatzen eta saltzen hasi zen. Dena oso azkar joan zen, eta zenbait asmakizunek asko hobetu zituzten fabriketako produkzio-prozesuak, adibidez, lurrun-makinak, uhal garraiatzaileek eta kontrolagailu programagarriek. Gaur egun, 4.0 industriaren aroan gaude: informazioaren eta komunikazioaren teknologiei eta Interneti esker, prozesuak digitalizatu egin daitezke. Horrek hobekuntzak ekar ditzake kalitatean, ekoizteko denboran, lan-segurtasunean eta ingurumenaren babesean.

Zer deritzozu?

Zure inguruan ezagutzen al duzu inor fabrika bat duenik edo fabrika baterako lan egiten duenik? Munduko toki guztietan fabrika berdinak daudela uste duzu? Enpresa guztiek ingurumena eta bere langileak berdin zaintzen dituztela uste duzu? Zure ustez, etorkizunean enpresak gaur egungoen modukoak izango dira? Zergatik?

Datua

Unitate honetarako...

Helburua aurrera

Idatzi mezu elektroniko bat Industria, Merkataritza eta

Turismo Ministerioari: jakinarazi industriak denborarekin izan duen bilakaera, eta zer hobekunta behar diren, gaur egun eta etorkizunean industria jasangarria izan dadin.

Jarraitu hariari!

Garapen-bidean dauden herrialdeetan, nekazaritzaekoizpenaren heren bat bakarrik dago prozesu industrialaren mende. Herrialde aberatsetan, ia dena prozesatzen da.

Lur barneko lanak

1

Badakizu zer garrantzi duten meatzaritzak eta energia-iturriek?

Lantegi eta fabriketako lanak

2

Non egiten dira kontsumitzen ditugun produktu landuak?

Garraio-arloko

lanak

3

Nola lekualdatzen dira pertsonak eta gauzak?

Turismo-arloko

lanak. Beste

lan batzuk

4

Zer lanbide behar

ditugu bidaiatu

nahi izanez gero?

Merkataritzaarloko lanak

5

Non eta nola saleros ditzakegu produktuak?

Ekonomiajarduerak

6

Zer dira ekonomiajarduerak?

Gure erkidegoa

7

Badakizu zer garrantzi duten

meatzaritzak eta energia-iturriek?

Zure ustez, gaur egun garrantzitsua al da arroken, mineralen eta erregai fosilen erauzketa?

Meatzaritza

Lurraren barnetik, zehazki hobi edo meategi esaten zaien toki batzuetatik, arrokak, mineralak eta erregai fosilak ateratzeko jarduera da.

Meatzaritzan aritzen diren langileei meatzari esaten zaie.

Meategiak bi eratakoak izan daitezke: aire zabalekoak, materiala lurrazalean baldin badago, edo lurpekoak, materiala sakonera handian baldin badago.

Aire zabaleko meategia

«Berehala kontatuko dizut»: unitatearen laburpena eskuragarri duzu anayaharitza.es webgunean.

Lurpeko meategia

Hobiak lurrazaletik gertu edo aire zabalean daudenean, eremu horretan zuloak edo mozketak egiten dira; toki horiek harrobi izena dute. Honako hauek ateratzen dira: – Arrokak.

– Mineral industrialak, hala nola igeltsua eta harri naturala (granitoa, marmola eta arbela).

1 Bost minutuko geraldia Deskribatu aire zabaleko eta lurpeko meategien artean dauden antzekotasunak eta desberdintasunak.

2 Zer dira energia-iturriak? Nola sailkatu ditzakegu? Eman bi adibide.

Hobiak lurpean sakon daudenean, tunelak edo zuloak egiten dira mea edo minerala dagoen tokira iristeko. Hobi horietatik hauek ateratzen dituzte:

– Energia-erregaiak, hala nola gasa, ikatza eta petrolioa.

– Mineralak eta harribitxiak; adibidez, urrea, zilarra, diamanteak.

– Eraikuntzarako materialak; adibidez, burdina.

3 Aipatu bi energia berriztagarri, eta berriztaezinak diren beste bi. Zergatik deitzen dira horrela?

4 Bilatu informazioa, eta azaldu zer diren eguzki-zentralak eta parke eolikoak. Badago halakorik zure probintzian?

Energia-iturriak hobeto ulertzeko, joan anayaharitza. es webgunera, eta ikusi «Eguzki-energia» bideoa

Gogoan hartu!

Energia-iturriak

Naturak ematen dizkigun baliabide batzuetatik energia lortzen dugu. Baliabide horiek energia-iturriak dira. Bi motatakoak dira: tradizionalak edo alternatiboak.

Energia-iturri motak

Energia tradizionalak edo berriztaezinak

Kutsagarriak dira, kantitatea mugatua da, eta amaitu egin daitezke: ikatza, gasa, petrolioa.

Nola funtzionatzen du makina honek?

• Amaia arduratuta dago: bere enpresak, dirua irabazteaz eta langileak zaintzeaz gain, ingurumenarekin errespetuz jokatzea nahi du. Horregatik, proposamen bat egin du. Zein izan ote da? Aukeratu:

a) Iraganean bezala, eskuzko makinak erabili behar ditugu. Pixka bat arriskutsuagoak badira ere, energia gutxiago gastatuko dugu.

Meatzaritza eta energia sortzea ezinbestekoa da fabrika askok funtziona dezaten mudu osoan zehar.

Energia alternatiboak edo berriztagarriak

Garbiak dira, ez dute kutsatzen eta ez dira amaitzen: eguzkia (eguzki-energia), ura (energia hidraulikoa), haizea (energia eolikoa).

b) Panel fotovoltaikoak instalatuko ditugu, energia garbia eta ekologikoa lortzeko.

c) Energia tradizionalekin dabiltzan makinak erabiltzen hasiko gara berriro; horrela, gutxiago kutsatuko dugu, eta osasunerako ere hobea izango da.

• Eztabaidatu gainerako ikaskideekin zure ustez zer abantaila eta zer desabantaila dituen energia alternatiboak erabiltzeak.

Ikatz-meategia

Zentral eolikoa

Eguzki-zentrala

Petrolio-putzua

Non egiten dira kontsumitzen ditugun produktu landuak?

Zure ustez, gizakiak betidanik landu ditu eskulangintza edo industria?

Gogoan izango duzunez, naturatik zuzenean eskuratzen diren produktuak eraldatuz lortzen dira produktu landuak. Adibidez, egurra produktu naturala da, eta papera, berriz, produktu landua. Baina nola egiten edo lantzen dira produktu horiek? Eskulangintzari eta industriari esker.

Eskulangintza

Produktu naturalak produktu landu bihurtzen ditugunean eskuz edo tresna sinpleak erabiliz, eskulangintzan aritzen gara. Zer material baliatzen den, eskulangintza mota asko daude: buztingintza, saskigintza, urregintza, zurgintza...

Eskulangintza motak

Piezak egiten dira buztina edo zeramika erabiliz.

Landare-zuntzak edo -zerrendak erabiltzen dira.

Metal preziatuak erabiltzen dira.

Objektuak egiten dira egurra erabiliz.

Buztingintza Saskigintza

Zurgintza

Urregintza

Lantegiko lana

Eskulangintzan aritzen direnei eskulangile edo artisau esaten zaie.

Eskulangileek lantegi txikietan aritzen dira, eta haietan, normalean, pertsona bakar batek edo bik jarduten dute.

Lantegietan, artisau-produktuak banan-banan lantzen dira, inolako automatizaziorik gabe, eta emaitza produktu bakarrak dira, desberdinak bata bestetik; berdinik gabeak izate horrek ematen die balioa.

Eskulangintzak dituen arazoen artean, kostu gutxiko produktu industrialen lehia azpimarratu behar da; artisauproduktuen antzeko itxura dute, baina merkeagoak eta kalitate apalagokoak dira. Beste arazo bat produktuak merkaturatzeko zailtasuna da.

Eskulangintza hobeto ulertzeko, joan anayaharitza.es webgunera, eta ikusi, «Tornuan egindako zeramika» bideoa.

Larrukigintza

1 Martinak erosketa batzuk egin ditu. Irakurri zer dioen produktu bakoitzari buruz, eta esan zein erosi dizkion eskulangile bati:

a) Platerak. Supermerkatuan bi kaxa erostea erabaki dut, plater bat puskatzen bada ordezkoa izateko. Baxera guztia berdina izatea nahi izaten dut.

b) Armairua. Denda txiki baten aurretik igaro nintzen, eta antzinako armairu zaharberritu hau gustatu zitzaidan.

c) Lanpara. Zumezko bi lanpara hauek erosi ditut terrazarako; ez dira berdin-berdinak, eskuz eginda daude-eta.

Testu, liburu eta halakoei orriak josi eta azala jartzen zaie.

Larruzko piezak egiten dira.

Azaleztatzea

Non egiten dira kontsumitzen ditugun produktuak?

Industria

Industria makina eta tresna konplexuak erabiliz produktuak fabrikatzen dituen jarduera da.

Fabrikako lana

Produktuen ekoizpena fabriketan egiten dute industriako langileek . Langile horiek, halaber, produktu berdin asko egiten dituzte seriean.

Langile bakoitza ekoizpen-prozesuaren zati batez bakarrik arduratzen da.

Hainbat industria mota daude, ekoizten duten materialaren arabera.

Industria motak

Elikagai-industria

Elikagaiak landu edo ontziratzen dira.

Autoak, kamioiak, autobusak eta kidekoak fabrikatzen dira.

Metalak lortzen dira meategietatik ateratako produktuetatik.

Plastikoak eta garbiketa-produktuak egiten dira.

Autogintza

Metalurgia

Industria kimikoa

Zein ote da hurrenkera?

Andonik poltsak fabrikatzen ditu ehunka urte dituen familia-enpresa batean. Urte horietan zehar enpresa zenbait

fasetatik igaro da. Ordenatu faseak, eta, horren ondoren, komentatu gainerako ikaskideekin.

? Lurrun-makinari esker, lehen fabrika sortu zen eta poltsa gehiago egiten hasi ziren.

?

?

Ehungintza

?

Uhal garraiatzaileari eta beste berrikuntza batzuei esker, ordubetean 100 poltsa berdin egitera iritsi ginen.

Makineria askorik ez zegoenez, pieza bakoitza banan-banan egiten zen lantegi txiki batean.

Zenbait tresna ditugu Internetera konektatuta, eta, haien bidez, isurtzen ditugun gasak neurtzen ditugu, ingurumenarekin kezkatuta baikaude. Bestalde, ia herrialde guztietan saltzen dugu.

1 Orri birakaria Ikasgelan jolasean. Aukeratu alfabetoko letra bat, eta idatzi letra horretaz hasten diren eta eguneroko bizitzan kontsumitu edo erabiltzen diren produktuak, fabrikan egiten direnak. Adibidez, a: alkandora.

2 Ikusi-pentsatuneure buruari galdetu Zer industria motatan egiten dira produktu hauek?:

Eraikuntza

Produktu landuak kontsumitzeko, beharrezkoa da eskulangileen eta industria-langileen lana.

Gogoan hartu!

Ehunak eta oihalak egiten dira.

Eraikinak, errepideak, zubiak eta beste eraikitzen dira.

Nola lekualdatzen dira pertsonak eta gauzak?

Zure ustez, enpresek erabiltzen duten garraio motak eragina al du jendearen bizitzan eta ingurumenean?

Garraioa

Garraioa pertsonak edo salgaiak leku batetik bestera eramateko jarduera da. Horretarako, garraiobideak erabiltzen dira. Garraio bidea lehorrekoa, itsasokoa edo airekoa izan daiteke.

Garraiobideak leku batetik bestera joateko edo bidaiatzeko eta produktuak edo salgaiak garraiatzeko erabiltzen ditugun ibilgailuak dira. Indibidualak edo kolektiboak izan daitezke.

Nire enpresak behar al du garraiobiderik?

Gogoeta egin ikaskideekin, eta egin zerrenda bat adieraziz noiz erabiltzen diren garraiobideak enpresa batean. Horren ondoren, erantzun galdera hauei:

• Garraiobiderik gabe gaur egun enpresek funtzionatuko luketela uste duzu?

• Enpresaria bazina, garraioarekin lotutako zer neurri proposatuko zenituzke jasangarritasunaren alde?

Itsasokoa

Barku eta bestelako itsasontzien bidez egiten da, ibaian eta itsasoan. Itsasontziak kaian egon ohi dira lotuta.

Garraio motak

Lehorrekoa

Lehorrean egiten da, auto, kamioi, tren, autobus eta halakoen bidez.

Garraiobide kolektiboak geltokietan hartzen dira.

Airekoa

Airean egiten da, hegazkin, helikoptero eta kidekoen bidez.

Aireportuetan aireratzen eta lurreratzen dira.

Erreparatu irudiari, kopiatu taula eta idatzi garraiobide bakoitzaren izena dagokion laukian, haren ezaugarriak kontuan hartuta:

Lehorrekoa ?

Airekoa ?

Itsasokoa ?

Indibiduala ?

Kolektiboa ?

Salgaietakoa ?

2 Non amaituko du bidaia garraiobide bakoitzak? Kopiatu eta osatu:

• Hegazkinak .....an amaituko du bidaia.

• Trenak .....an amaituko du bidaia.

• Belaontziak .....an amaituko du bidaia.

3 Ikertu Interneten zer abantaila dituen tranbiak ingurumenerako, eta, halaber, bilatu tranbia duen hiriren bat. Ezagutzen al dituzu ingurumena errespetatzen duten beste garraiobide batzuk?

Indibidualak

Pertsona bakarra edo gutxi batzuk garraiatzen

dituzte: motorra, bizikleta, automobila...

Garraiobide motak

Kolektiboak

Pertsona asko garraiatzen dituzte aldi bakarrean: autobusa, trena, tranbia, metroa, hegazkina...

Gaur egun badira jasangarritasuna gutxiasko errespetatzen duten garraiobideak. Aukeratu beti gutxien kutsatzen duena.

Gogoan hartu!

Non eta nola saleros ditzakegu produktuak?

Zure ustez, egiten den merkataritza motak eragina al du ingurumenean?

Merkataritza

Irabazia lortzeko helburuarekin, produktuak saltzen edo erosten dituen jarduerari merkataritza esaten zaio.

Jarduera horretan parte hartzen dutenak hauek dira: merkatariak, produktuak saltzen badituzte; kontsumitzaileak, erosten badituzte.

Merkataritza bi motatakoa izan daiteke: barne-merkataritza eta kanpo-merkataritza.

Merkataritzaren sailkapena

Barne-merkataritza

Herrialde baten barnean egiten da

Merkataritza motak

Kanpo-merkataritza

Herrialdeen artean egiten da

Merkataritza hobeto ulertzeko, joan anayaharitza.es webgunera, eta ikusi «Bidezko merkataritza» bideoa.

Importación Inportazioa

Esportazioa

Es la compra de productos y bienes de otro país

Beste herrialde bati erosten zaizkio produktuak eta ondasunak

Beste herrialde bati saltzen zaizkio produktuak eta ondasunak

Non egiten da merkataritza-jarduera?

Merkatariek biltegietan biltzen dituzte gero beren dendetan salduko dituzten produktuak.

ZAPATA-DENDA

Produktu mota batean espezializatuak. Honako hauek izan daitezke: arrandegiak, fruta-dendak, haragitegiak, okindegiak, liburu-dendak, jostailu-dendak...

Non egiten da merkataritza-jarduera?

Gaur egun, enpresa askok hartzen dute kontuan ingurumena. Horrek modernizatzera edo jarduera aldatzera eraman ditu.

• Ikertu, eta azaldu, zure hitzak erabiliz, zer egin duten honako enpresa hauek:

1. enpresa: r- PET materialarekin egindako ur-botilak saltzen ditu.

2. enpresa: ontziratze jasangarria baliatzen du onlineko bere dendan .

3. enpresa: Espainiako lehengaiak bakarrik erabiltzen ditu, inportazioak alde batera uzteko.

Produktu bat erosi edo saltzerakoan, begiratu beti nondik datorren eta nora joango den.

1 Danelek eskuz egindako produktuak saltzen zituen Italiako denda bateko elastiko bat nahi zuen. Internet bidez erosi zuen, eta egun batzuetara etxera iritsi zitzaion. Zer erosketa mota egin du? Markatu aukera zuzena:

a) Esportazioa, kanpo-merkataritza eta saltoki handia.

b) Inportazioa, barne-merkataritza eta denda txikia.

c) Inportazioa, kanpo-merkataritza eta denda txikia.

Biltegiak

Denda txikiak

Saltoki handiak

Denetariko produktuak saltzen dituzte. Supermerkatuak, hipermerkatuak edo merkataritza-zentroak izan daitezke.

Zer

lanbide behar ditugu bidaiatu nahi izanez gero?

Pertsona asko ari dira lanean laguntza behar dugunean bidaietan, gaixorik gaudenean, ikasten ari garenean…

Turismoa

Turismoa atsegin hartzeko edo atseden hartzeko ekintza bat da, eta bidaiatzean datza.

Turismo motak

Helmuga kostaldea izaten da. Udan egiten da.

Eguzki eta hondartzakoa

Helmuga mendia izaten da, eskiatzeko, ibilaldiak egiteko... Ekintza horietako batzuk neguan bakarrik egiten dira.

Mendikoa

Helmuga hiri monumentalak izaten dira. Urte osoan egiten da.

Kulturala

Helmuga landaguneko herri lasaiak izaten dira. Urte guztian egiten da.

Landa-turismoa

Gizarteari zerbitzua ematen dioten beste lan batzuk

Garraio-, merkataritza- eta turismo-arloko lanbideez gain, badira beste batzuk ez dituztenak lehengaiak ekoizten edota eraldatzen, baizik eta biztanleriaren beharrei erantzuten dietenak.

Beste lan batzuk

Hezkuntza

Osasungintza

1 Ikertu, eta, bizi zaren herria kontuan hartuta, honen moduko fitxa bat osatu:

a) Turismo mota.

b) Non hartu ostatu.

c) Zer ikusi.

d) Zer jan.

2 Aukeratu orrialde honetako lan bat, eta azaldu zertan datzan. Zergatik aukeratu duzu hori eta ez beste bat?

Segurtasuna

Informazioa

Gogoan

Bidaiatzen duzunean edo behar edo nahi bat bete nahi duzunean, aukeratu beti enpresa jasangarrienak eta ingurumena errespetatzen dutenak.

Ikastetxeak, institutuak, unibertsitateak, akademiak...

Osasun-zentroak eta ospitaleak.

Poliziak, suhiltzaileak...

Irratia eta telebista, egunkariak, sare sozialak...

Zer dira ekonomia-jarduerak?

Badakizu zer diren ekonomia-jarduerak, zer osagai dituzten eta zer lotura duten diruarekin?

Zer dira ekonomia-jarduerak?

Ekonomia-jardueren bidez produktuak ekoizten eta salerosten dira, pertsonen beharrei edo nahiei erantzuteko helburuarekin.

Hiru fase dituzte: ekoizpena, banaketa eta kontsumoa.

Faseak kontuan hartuta, lanak hiru sektoretan bil daitezke: lehena, bigarrena eta hirugarrena.

• Lehen sektoreak produktuak eskuratzen ditu naturatik: nekazaritza, abeltzaintza, arrantza eta basogintza.

• Bigarren sektoreak produktu naturalak produktu landu edo erdilandu bihurtzen ditu: meatzaritza, eskulangintza eta industria.

• Hirugarren sektoreak zerbitzuak eskaintzen dizkio jendeari: merkataritza, garraioa, turismoa, osasuna, hezkuntza…

Nork egiten dituzte ekonomia-jarduerak?

Ekonomia-jarduerak enpresek, pertsonek eta familiek egiten dituzte.

1 Ordenatu letrak, eta osatu galdera hauekin lotutako hitzak.

• Zer jarduera izan ditzake enpresa batek?:

– K Z N E O P I A

– G R I O A A R A

– A L N M E A T S

• Enpresek zer ordaintzeko behar dute dirua?:

– D A S L O K A T

– T U G S A A K

• Zer baliatu ohi dute enpresek diru-sarrerak handitzeko?:

– U P T E B A L I Z I T A

Enpresak Pertsonak eta familiak

Pertsona bakarreko edo gehiagoko elkarteak dira, ondasunak eta zerbitzuak ekoizteko helburua dutenak; gero, haiek saldu, eta etekin ekonomikoa lortzen dute. Langile kopuruaren arabera, hiru motatakoak izan daitezke.

Kontsumitzaileok gara. Enpresetan ekoizten diren produktuak eta zerbitzuak erosten ditugu gure beharrak betetzeko helburuarekin. Etengabe kontsumitzen dugu, eta horrek gastuak dakartza berarekin.

Gastu motak

Finkoak

Aldakorrak

Ustekabekoak

Txikiak

50 enplegatu baino gutxiago

Handiak

Ertainak

50-250 enplegatu bitarte

250 enplegatu baino gehiago

Aldian-aldian izaten dira (alokairua, hipoteka, Internet...)

Aldatu egiten dira hil batetik bestera (arropa, antzerkia, jatetxeak...)

Puntualak izaten dira (etxeko konponketak, autoarenak...)

Enpresa motak

Zer behar da ekonomia-jardueretan?

Behar ditugun produktuak eta ondasunak kontsumitzeko, dirua erabiltzen dugu, billete edo txanpon moduan.

Garai batean, trukea erabiltzen zen horretarako; hau da, produktu edo zerbitzu batzuk eman eta haien ordez beste batzuk hartu.

Gaur egun, erosten duguna zenbait modutan ordaindu dezakegu: eskudirutan (txanponak, billeteak), kreditu-txartelarekin, mugikorrarekin, banku-transferentzia eginda...

Diruak balioa du, eta kontrolatu behar dugu

Dirua lortzeko, jendeak ahalegin bat egin behar du lanaren bitartez. Horregatik, garrantzitsua da ideia hauek gogoan hartzea:

• Dirua ez da amaiezina, eta ahalegina egin behar da lortzeko.

• Benetan behar duguna soilik erosi behar dugu.

• Garrantzitsua da aurreztea, hau da, diru pixka bat gordetzea, etorkizunean beharren bat sortuz gero erabili ahal izateko.

• Produktuek prezioa dute, batzuek beste batzuek baino gehiago balio dute; beraz, konparatu egin behar dira.

• Publizitateak produktu berriak ezagutarazten ditu, eta haien kontsumoa sustatzen. Horregatik, ez gaitu gehiegi eragin behar, eta arduraz eta burua erabiliz kontsumitu behar dugu.

Dirua behar al dut nire enpresarako?

Karmelek 50 urteko antzinatasuna duen enpresa bat du: autoak fabrikatzen ditu, eta 300 langile ditu. Orain dirua zer den eta nola erabili behar den badakizunez, erantzun galdera hauei:

• Zure ustez, zer gastu finko eta ustekabeko gastu izan ditzake Karmeleren enpresak?

• Karmelek, ingurumena errespetatzeko helburuz, bere enpresako makinak modernizatu nahi baditu, gastu handia egin beharko du?

• Enpresak sortu zenetik gastu berberak izan dituela uste duzu?

2 Ikertu zer diren ETEak.

3 Denda batean nola ordaindu dezakegu produktu bat?

Ekonomia-jarduera zer den hobeto ulertzeko, joan anayaharitza.es webgunera, eta ikusi «Dirua, soldata eta aurrezkia» bideoa.

Familiek eta enpresek dirua erabiltzen dute, zenbait produktu edota zerbitzu mota ekoizteko, banatzeko eta kontsumitzeko.

Gogoan hartu!

Nolakoak dira gure erkidegoko ekonomia-jarduerak?

Zure ustez, zer ekonomia-jarduera dira garrantzitsuenak

gure autonomia-erkidegoan?

Bigarren sektoreko ekonomia-jarduerak

Sektore horretako jarduerarik garrantzitsuena industria da, baina badira beste batzuk ere: meatzaritza, energia- ekoizpena eta eraikuntza.

Industria

Euskadik industria-tradizio handia du, eta bertan dauden industrialdeak Espainiako garrantzitsuenetakoak dira.

Industrialdeak hirien kanpoaldean kokatu ohi dira. Aipagarrienak metala lantzen duten industriak, industria elektronikoa, garraiomaterialekin lotutakoa, oinarrizko industria eta kontsumoondasunena dira.

XX. mende amaieran, industriako sektore batzuek krisia izan zuten, siderurgiak eta itsasontzigintzak batik bat. Azken urteetan, industria suspertzen eta modernizatzen ari da berriro.

Meatzaritza, energia eta eraikuntza

• Gaur egun, burdinaren produkzioa urria da. Batez ere, eraikuntzarako lehengaiak lortzen dira, harriak, esaterako.

• Energiari dagokionez, gure erkidegoak ez du bere burua hornitzeko behar beste energia ekoizten, eta energia erosi behar izaten du kanpotik.

• Eraikuntzaren arloan, azken urteetan langile-kopuruak behera egin du.

Gogoan hartu!

EAEn biztanleen laurdena inguruk egiten du lan industriaren arloan.

1 Zein dira gure autonomiaerkidegoko industriarik garran tzitsuenak?

2 Gaur egun, zer material lortzen da meatzaritzatik?

Gogoan hartu!

Bilboko portua, duen kokapenagatik, Amerikatik eta Afrikatik Europara sartzeko bide egokia da, baita Iberiar penintsularen eta Europaren arteko itsas merkataritzaren ardatza ere.

Hirugarren sektoreko ekonomia-jarduerak

Zerbitzuen sektorea da gure erkidegoko sektore garrantzitsuena; izan ere, bertan egiten dute lan biztanleen ia hiru laurdenek. Hala ere, Espainiako beste lekuetan baino garrantzi txikiagoa du.

Garraioa

Errepide- eta trenbide-sare garrantzitsua du gure erkidegoak, eta Euskadi Espainiako eta Europako gainerako lurraldeekin lotzen du.

• Autobide- eta autobia-sarea zabala da. Orografiaren eraginez, errepideak nahiko bihurgunetsuak dira, eta trafiko handia izaten dute.

• Trenbide-sarea nahiko zabala da, eta ardatz nagusiak Madril-Irun-Paris eta Bilbo-Miranda Ebro dira. Horiez gain, abiadura handiko trena eraikitzen ari dira, eta hiri nagusietan metro- eta tranbia-zerbitzuak daude.

• Itsas portu handiak daude. Aipatzekoak dira Bilbokoa eta Pasaiakoa, eta garrantzi handia dute salgaien garraioan.

• Hiru aireportu daude: Forondakoa, Hondarribikoa eta Loiukoa. Loiu da Kantauri itsasoaren ertzeko aireporturik garrantzitsuena.

Merkataritza

Euskadiko merkataritzak enplegu asko sortzen du. Merkataritzako eta aisialdiko guneak eraiki dira gure hiri askotan, eta askotariko produktuak aurkitu ditzakegu horietan; baina, horrez gain, baditugu denda txiki espezializatuak ere.

Produktu batzuk esportatu egiten dira, hala nola ibilgailuak eta haien osagaiak; beste produktu batzuk inportatu, erregaiak, adibidez.

Turismoa

Azken urteetan, turismoa asko garatu da EAEn. Beste autonomia-erkidego batzuetako eta atzerriko jende ugari etortzen gure hiriez, hondartzez eta mendi-paisaiez gozatzera. Gainera, azkenaldian asko ugaritu da turismo kulturala, euskal museoek, monumentuek eta jaialdiek erakarrita; esaterako, Bilboko Guggenheim Museoak, Gasteizko Artium Arte Garaikidearen Museoak eta Donostiako Zinemaldiak.

3 Zure iritziz, zergatik du horren garraio-sare zabala gure autonomia- erkidegoak?

4 Ezagutzen duzu aisialdiko guneren bat? Zer-nolako jarduerak aurkitu ditzakezu horrelakoetan?

5 Zer turismo mota ugaritu da azken urteetan Euskadin?

1 Meatzaria bazina, zer lan egin beharko zenituzke? Lanbide horrek zer arrisku izango lituzke zure osasunerako?

2 Sofiaren enpresan energia berriztaezinak soilik erabiltzen dituzte. Zure ustez, zergatik ez ditu berriztagarriak erabiltzen?

3 Erreparatu eskulangile batzuek erabiltzen dituzten lehengai hauei, eta esan zer eskulangintza motari dagokion bakoitza:

6 Koldok bi produktu erosi ditu supermerkatuan. Begiratu haien etiketei, eta esan zein den inportatua:

4 Kopiatu eta osatu esaldia dagozkion hitzekin:

.....etan produktu berdin asko egiten dituzte, ..... eta tresna konplexuak erabiliz.

5 Erantzun garraiobideekin lotutako igarkizun hauei. Halaber, kontuan hartuta zer ingurunetan erabiltzen diren, esan zer motatakoak diren.

a) Bi gurpilen gainean eta hankei eraginez, oso urruti joango naiz.

b) Aire beroz puzten naiz, eta nire saski handian jende andana daramat.

c) Urpean nabil, eta etsaiak ez nau berehala harrapatuko.

7 Non egin daitezke ekonomia-jarduerak?

8 Esan baieztapen hauek zuzenak edo okerrak diren:

a) Toki batek, turistikoa izateko, aisialdiko ekintzak bakarrik eskaini behar ditu.

b) Mendiko turismoan kirol-ekintzak egin daitezke (eskia, mendi-ibilaldiak...).

c) EAEn, Bilbo da bisitari gehien izaten duten hirietako bat.

9 Aztertu Julenek hil honetan zertan gastatu duen soldataren zati bat. Zer gastu mota da?

• Etxeko eta mugikorreko Interneten ordainketa.

• Garbigailuaren konponketa.

• Etxeko alokairua.

• Lagunekin zinemara.

10 Alazneri kontua ekarri diote jatetxean. Nola ordaindu dezake?

11 Ida tzi zer aholku emango zenizkiokeen norbaiti dirua ondo administratzeko.

12 Asmatu zure erkidegora turistak erakartzeko esaldi edo eslogan bat, telebista-iragarki baterako.

Semaforoa. Margotu koadernoan, ariketa bakoitzaren ondoan, honela:

erantzuna badakizu

laguntza behar izan baduzu

erantzuna jakin ez baduzu

HELBURUA AURRERA

Ministerioari jakinaraztea industriak zer bilakaera izan duen eta zer egitea gomendatzen dudan

1 Espazio- eta denbora-bidaiak (EDB) teknikaren bidez, egin gogoeta industriak izan duen bilakaerari buruz. Gogoeta horiek ideiak emango dizkizute Industria, Merkataritza eta Kontsumo Ministeriora gutuna idazteko.

Denborabidaiak

Iragana

Nolakoak ziren hasierako industriak? errespetatzenIngurumena zutela uste duzu? Zure ustez, zer alde on eta txar zituzten?

Oraina

Nolakoak dira industriak gaur egun? Industria mota bakarra dago? Zure ustez, industriak berdinak al dira mundu osoan? Gaur egun ingurumenarekin errespetuz jokatzen dutela uste duzu? Zergatik?

Etorkizuna

Nolakoak irudikatzen dituzu etorkizuneko industriak? Zure ustez, berdinak izango dira mundu osoan? Garrantzitsutzat jotzen duzu

ekonomian, gizartean eta ingurumen-arloan?

N ola ikasi dut?

1 Ikasi duzu lehen ez zenekien zerbait? Zer irudi gogoratzen dituzu? Ikasi duzunetik zer gustatu zaizu gehien? Zertarako da baliagarria ikasi duzuna? Zertarako balioko dizu zure eguneroko bizitzan?

2 Pentsatu zertan hobetzen jarraitu dezakezun aurrerantzean eta egin horri buruzko gogoeta. Hausnarketa zabaltzeko, pentsatu zer hobetu dezaketen ikaskideek.

Galdetu hau zeure buruari!

Zure ustez, munduko biztanleria ohartzen al da etorkizunean zer arazo sor ditzakeen jasangarritasuna kontuan hartuko ez duen industria izateak?

Politikaria bazina eta industriei laguntzak emateko ahalmena bazenu instalazioak modernizatzeko, zure ustez laguntza horiek ematea garrantzitsua litzateke? Zergatik?

Industria jasangarriak saritu, eta ingurumena errespetatzen ez dutenak zigortu behar direla uste duzu?

L agundu zalantzak argitzen

Barkatu, produktu natural baten bila ari naiz, seme-alabei gosaltzen emateko. Ba al dakizu galleta hauek halakoak diren?

Lehen

sektorea

Haragi mota hau gomendatu didate harategian, abeltzaintza estentsiboaren bidez hazitakoa delako. Zer esan nahiko du horrek?

Egun on. Etiketak irakurri arren, ez dugu ulertzen zer alde dagoen itsasoan edo arrain-haztegian hazitako urraburuen artean. Azalduko al zeniguke, mesedez?

Bidezko politikaria izateko, ekosistemak eta bioaniztasuna babesteko baliagarriak izango diren legeak sortu eta laguntzak emateko asmoa hartu dut. Proposatuko al dizkidazue xede horrekin lotutako lau ekintza, gutxienez?

Zoragarria izaten ari da Galiziako baserri honetan egiten ari garen bisitaldia: txerri-aziendak hazten dituzte bertan. Zer beste bi azienda mota dira nagusi

Espainian? Non landuko dituzte azienda gehiago: Espainiako iparraldean ala hegoaldean?

Ideia bikaina izan du familia honek eguzki-panelak etxeko teilatuan jarrita! Zer energia mota baliatzen dute panel horiek? Zer alde on ditu energia mota horrek?

Bigarren eta hirugarren sektoreak

Jende mordoa ari da gurutzaontzi honetara igotzen! Indibiduala, kolektiboa, lehorrekoa, itsasokoa edo airekoa da garraio mota hau? Zer motatakoa da, zure ustez?

Ontzi hau ezin baliotsuagoa da. Eskuz egina dago eta, horregatik, pieza bakarra eta kalitate handikoa da. Baina ez dakit artisau-lana ala produktu industriala den. Ba al dakizu zuk?

Nire kamisetako etiketan Made in China dio. Hori horrela, esportaturiko ala inportaturiko produktua da? Barne- ala kanpo-merkataritzakoa?

Kobratu dut behingoz hilabete honi dagokion soldata! Baina ezin dut arduragabe jokatu eta dirua xahutu, gastu asko baitauzkat. Zer motatako gastuak izan ditzaket? Zer aholkatuko zenidake, dirua ez xahutzeko?

Probintzia honetara bidaiatzea gomendatzen dizuet, bertan gustuko turismo mota guztiak egiteko aukera izango baituzue. Ba al dakizue zer turismo mota dauden?

11

Nola aldatu dira gure ohiturak?

Bizi-ohiturek eragin zuzena dute gure osasunean. Gaur dakigunaren arabera, elikadura orekatua eta higiene-ohitura egokiak izateak, ariketa fisikoa egunero egiteak eta behar bezala atseden hartzeak gaixotasunak agertzea saihesten dute.

Bizirauteko xedez gure arbasoek zuten bizimodu nomada jarduera fisiko handikoa zen, baina nolakoa zen haien atsedena? Bazuten higieneohiturarik? Eta zer-nolako elikadura zuten? Gaur egungo dietarekin alderatuta, oso bestelakoa zen?

Zer deritzozu?

Nola elikatzen ziren gure arbasoak historiaurrean? Zertan zen berdina eta zertan desberdina haien elikadura, gurearekin alderatuta? Ba al dakizu eguneko zer azukre kantitate hartzea gomendatzen duten gehienez? Zer jarduera fisiko egiten zituzten historiaurrean? Hobbyak ziren ala bizirauteko egiten zituzten? Eta zuk ariketa fisikoa egiten duzu? Ba al dakizu zer den bizimodu sedentarioa izatea? Eta zein diren haren ondorioak?

Helburua aurrera

Egin kanpaina bat, zure inguruan bizimodu osasungarriaren ohiturak sustatzeko: elikadura orekatua izatea, egunero ariketa fisikoa egitea eta abar.

Jarraitu hariari!

Datua

Guztiok dugu osasuna zaintzeko eta ongizaterako eskubidea.

Garapen Iraunkorrerako Agendaren helburuetako bat da, hain zuzen, pertsona guztiek ahalik eta osasun-mailarik altuena izatea, eta osasun-arretarik onena eskuragarri izatea.

Denbora eta historia

Denbora neurtzea eta ikertzea

1 Paleolitoa Gizateriaren lehen urratsak. Bizimodu nomada

2

Unitate honetarako...

Denbora neurtzea eta

ikertzea

Zer gertaera hartzen da historiaurrearen hasieratzat?

Denbora nola neurtu

Historia aztertzean, oso garrantzitsua da gertaerak denbora historikoan kokatzea. Horretarako, datazioa erabiltzen dugu.

Datazioan, zenbait denbora-unitate baliatzen dira.

Aspaldiko gertaerak datatzeko, hauek erabiltzen dira: bosturtekoa (5 urte), hamarkada (10 urte), mendea (100 urte) eta milurtekoa (1 000 urte).

Duela gutxiko gertaerak datatzeko, berriz, hauek erabiltzen ditugu: minutuak, orduak, egunak, asteak, hilabeteak eta urteak.

Gertaera historikoak denboran kokatzeko, erreferentziapuntutzat Kristoren jaiotza hartzen da; alegia, Kristo jaio zen urtea 1. urtea da. Horregatik, gertaera historikoez ari garenean, Kristo aurrekoa (K.a.) edo Kristo ondorengoa (K.o.) den esaten da.

Historiako aroak

Historia bost aldi edo arotan banatzen da, lehen gizakiak agertu zirenetik hasi eta gaur egun arte. Historiaren aroak irudikatzeko, tresna baliagarria da denbora-lerroa.

Unitatearen laburpena «Berehala kontatuko dizut», webgunean: anayaharitza.es

1 Talde izenduna Binaka, pentsatu iraganean jazo zen, orainaldian gertatzen den eta etorkizunean gerta litekeen gertaera bat. Partekatu gelan zer gertaera bururatu zaizkizuen.

2 Duela zenbat urte jazo ziren gertaera hauek?

• Juan Sebastian Elkanok duela bost mende eman zion bira munduari Victoria itsasontzian.

• Duela hiru hamarkada baino gehiago egin zen Espainia Europar Batasuneko kide.

• Bi milurteko baino gehiago igaro dira erromatarrek Iberiar penintsula konkistatu zutenetik.

• 4. mailako haurrak duela ia bi bosturteko jaio ziren.

Historiaren denbora-lerroa HISTORIAURREA

Lehen gizakiak agertu ziren. K.a. 2000000

Idazkera asmatu zen. K.a. 3000

Erromatar Inperioa suntsitu zen. K.o. 476

ANTZINAROA ERDI AROA

Iturri historikoak

Iturri historikoak iraganeko gertaera, pertsona eta bizimoduei buruzko informazio garrantzitsua ematen diguten elementuak dira, hala nola hondakin fosilak, objektuak, dokumentuak, gutunak, margolanak, mapak, argazkiak… Bi iturri mota daude: idatziak eta ez-idatziak.

– Egunkari pertsonalak, memoriak...

– Gutunak.

Bizi-itxaropena historiaurrean eta gaur egun

Paleolitoan, gure arbasoek etengabe egiten zieten aurre naturaren arriskuei eta bizibaldintza gogorrei.

Hori horrela, haurren heriotza-tasa oso altua zen, biztanleriaren ia erdia 15 urte bete baino lehen hiltzen zen, eta bizi-itxaropena 30 eta 40 urte bitartekoa zen. Gainerako biztanleak, berriz, 50 eta 60 inguru bizi ziren.

Iturri idatziak

Iturri ez-idatziak

– Dokumentu legalak.

– Berripaperak.

– Inskripzioak.

– Liburuak.

– Grafikoak: marrazkiak, mapak, argazkiak, filmak…

– Materialak: tresnak eta objektuak, txanponak, eraikinen hondakinak…

– Ahozkoak: abestiak, ipuinak, elezaharrak, lekukotzak...

3 Denboralerroa Erreparatu denbora-lerroari, eta adierazi zer gertaera den une historiko hauetako bakoitzaren mugarria: historiaurrearen amaiera, Aro Modernoaren hasiera eta Antzinaroaren amaiera.

• Zein da Espainiako gaur egungo biziitxaropena? Ikertu.

• Hausnartu, alderatu datuak, eta azaldu zertan diren desberdinak historiaurreko eta gaur egungo bizi-itxaropenak.

Termino hauek erabilgarriak izango zaizkizue gogoeta egin eta argudioak emateko: arriskuak, elikadura, hotza, aho-hortzen higienea, istripuak, medikuntza, gaixotasunen prebentzioa...

4 Erreparatu irudiei. Zer motatako iturri historikoa da haietako bakoitza?

Gogoan hartu!

Bizimodu osasungarria izateak gaixotasun jakin batzuk agertzea saihestu ez ezik, hala nola minbizia eta obesitatea, gure bizikalitatea hobetzen du.

Amerika aurkitu zuten. K.o. 1492

Frantziako Iraultza piztu zen.

1789

Gizateriaren lehen urratsak. Bizimodu nomada

Nola bizirauten zuten egunerokoan Paleolitoko gure arbasoek?

Paleolitoa

Paleolitoan (harri landuaren aroa ere esaten zaio), gizakiak gizarte ehiztari-biltzaileetan bizi ziren, nomadak ziren, eta planetako kontinente guztiak jendeztatu zituzten.

Nomadak izanik, elikagaiak lortzeko zailtasunak zituzten urtaroetan sekulako bidaia luzeak egiten zituzten, beste leku oparoago batzuetako baliabideei esker biziraun ahal izateko.

1 Noiz hasi zen historiaurrea? Nola eskuratzen zituzten elikagaiak garai hartako gizakiek?

2 Asmatu istorio bat, zure ustez Paleolitoan egunerokoa nolakoa

kontatzeko.

Labar-artea. Eguneroko eszenak irudikatzen zituzten, haitzuloetako hormetan grabatuak edo marrazkiak eginez.

zen

Haitzuloetan eta txaboletan babesten ziren.

Tresnak egiten zituzten harriekin, egurrarekin eta hezurrekin.

Sua kontrolatzen ikasteak bide eman zien askoz ere elikagai gehiago jateko, eta talde-harremanak sustatzeko, suaren argitan eta berotan.

Lehen gizakiak talde txikietan edo klanetan bizi ziren.

Duela 2,5 milioi urte

10000

Hiruzpalau fruta-ale egunero!

Paleolitoa 2,5 milioi urtez luzatu zen. Denbora horretan zehar, gure arbasoen anatomia nabarmen aldatu zen, hainbat arrazoi direla eta: distantzia luzeak egiten zituzten bitartean, klima-aldaketetara egokitu zirelako, ehizakiak sua erabilita kozinatzen ikasi zutelako, elikagaiak eskuratzeko tresnen arloan aurrerapenak egin zituztelako...

Antropologiaren arabera, Paleolitoko elikadurak zerikusia izan zuen gizakion garuna hazi izanarekin.

• Gure arbasoek fruta eta barazki freskoen kantitate handiak bildu eta jaten zituzten. Gaur egun, elikadura orekatua izateko, egunero hiruzpalau fruta-ale jatea aholkatzen dute. Jarraitzen al duzu zuk elikadura-ohitura osasungarriekin lotutako aholku hori?

• Gaur egun, era askotako fruta eta barazkiak daude. Ikertu sasoiko fruta eta barazkien egutegiari buruz. Guzti-guztiak dastatu dituzu?

Honela egiten zuten sua

Ehizatu eta arrantza egiten zuten, eta basafruituak bildu, elikagaiak lortzeko.

Bi harri elkarren kontra joz.

Makila bat oholtxo baten gainean igurtziz.

Arropak egiten zituzten, animalien larruak eta landare-zuntzak baliatuta.

Makila bat oholtxo baten gainean biratuz.

Paleolitoan nola bizi ziren hobeto ulertzeko, ikusi «Kima Paleolitoan» bideoa, webgunean: anayaharitza.es

Gogoan hartu!

Fruta eta barazkiek bitaminak, kaltzioa, burdina eta azido folikoa dituzte. Gai horiei esker, gure immunitate-sistema indartu eta geure burua babesten dugu gaur egungo eta etorkizuneko gaixotasunen aurka.

METAL AROA

Nomadismotik bizimodu sedentariora

Zer aldaketa esanguratsu ekarri zituen iraultza horrek?

Neolitoa

Neolitoak (harri leunduaren aroa ere esaten zaio) giza teriaren bizimodua errotik aldarazi zuen iraultza ekarri zuen.

Nekazaritzari eta abeltzaintzari esker, gizakiek beren elikagaiak ekoizten ikasi zuten, eta, horregatik, nomadak izateari utzi eta sedentario bihurtu ziren.

Zerealak eta lekaleak hazten hasi ziren. Nekazaritza garatu zuten.

1 Ondorioak eta emaitzak Zer aurkikuntza nagusi egin zituzten Neolitoan? Zer ondorio izan zituzten aurkikuntza horiek?

Harri lau bat eta beste biribildu bat baliatuta, aleak ehotzen

zituzten.

Animalia batzuk etxekotu zituzten.

Lehenengo zeramikazko tresnak erabiltzen hasi ziren, elikagaiak garraiatu, biltegiratu eta kontserbatzeko.

Lehen herrixkak eraiki zituzten ibaietatik edo uriturri naturaletatik hurbil.

Nola leuntzen zituzten harriak?

Harriak leuntzeko, harea hezearekin eta beste harri gogorrago batzuekin igurzten zituzten. Teknika hori baliatuz, tresna sofistikatuagoak eta kalitate hobekoak eskuratu zituzten.

Neolitoan agertu ziren lehen txantxarrak

Iraultza neolitikoa dela eta, gizakiek beren elikagaiak landu eta ekoitzi ahal izan zituzten. Gertaera horrek ordura arteko bizimoduan aldaketa sakonak eragin ez ezik, gure arbasoen elikadura ere aldarazi zuen. Historialari batzuek diotenez, gizakiak landutako produktuekin elikatzen hasi zirenean (batik bat zerealak aipatzen dituzte), agertu ziren txantxarrak lehenengoz. Ba al zenuen horren berri?

Garai hartan hortz-higienerik eta txantxarraren aurkako tratamendurik ez zegoenez, infekzioak izan eta hortzak galtzen zituzten.

• Aldizka joaten zara dentistarengana azterketak egitera? Zenbatean behin?

Ehizatzeko eta arrantza egiteko teknikak eta tresnak hobetu zituzten.

• Hortzak behar bezala garbitzen ditugu? Ikertu aho-hortzen osasun ona izateko teknika eta aholkuen inguruan. Partekatu eta alderatu gelan atera dituzun ondorioak.

Ehungailuei esker, larruzko eta landare-zuntzezko jantziak egiten zituzten, hala nola lihozkoak, kalamuzkoak eta espartzuzkoak.

2 Azaldu termino hauetako bakoitza, gehienez bost hitz erabilita, eta Neolitoarekin lotura eginez.

• Harri leundua • Ehotzea

• Zeramika • Abeltzaintza

• Sedentarioa

Neolitoan nola bizi ziren hobeto ulertzeko, ikusi «Nala Neolitoan» bideoa, webgunean: anayaharitza.es.

Almidoiarekin findutako karbohidratoek, hala nola azukre zuriak, freskagarriek, opilek, gozoek eta litxarreriek, txantxarra sorrarazten dute.

Gogoan hartu!

Lehen hiriak. Metal

Aroa

Zure ustez, zein izan zen merkataritza agertzeko arrazoi

nagusia?

Lanaren espezializazioa

Metal Aroa metalurgia agertzean hasi zen; hau da, gizakiak metalak eskuratzeko, hala nola kobrea, brontzea eta burdina, edo metal horiek lantzeko gaitasuna garatu zuenean. Metalurgiak gizarteen bizimodua aldarazi zuen, biztanleak lanbide zehatz batzuetan espezializatu baitziren.

Monumentu megalitikoak hobeto ulertzeko, ikusi «Megalitismoa. Honela eraikitzen ziren trikuharriak» bideoa, webgunean: anayaharitza.es.

1 Zer gertaera hartzen da Neolitoaren amaieratzat eta Metal Aroaren hasieratzat?

2 Ideiabiltzarra Aipatu Metal Aroan gizakien bizimoduan gertatu ziren bi alda keta.

Ureztapena, goldea, gurpila, kandela eta tornua asmatu zituzten, besteak beste.

Eguneroko eta lanerako objektuak egiteaz gain, arma hobeak fabrikatzen hasi ziren, erasoak gehitu eta segurtasunik eza handitu zelako.

Artilezko oihalak egiten zituzten. Hirien arteko merkataritza edo produktuen trukea garatu zen.

Lehenbiziko herri edo hiri harresituak eraiki zituzten.

Aldaketa nabarmenak gizartean

Metalak fabrikatzearen eta merkataritzaren eraginez, sakon aldatu zen lehen hirietako bizimodua.

Besteak beste, biztanleen arteko desberdintasun ekonomikoak sortu ziren, eta, horren ondorioz, baita gizarte-desberdintasunak ere.

Hirietan, gutxiengoa buruzagiek eta gerrariek osatzen zuten, eta biztanle gehienak nekazariak eta artisauak ziren.

OMEk gomendatzen duenaren arabera, lokomozio-aparatua eta bihotz-biriketako aparatua indartzera bideratutako jarduera fisikoak egin beharko lituzkete haurrek astean hirutan, gutxienez.

3 Egin historiaurrearen denbora-lerro bat, eta kokatu bizpahiru gertaera esanguratsu aro bakoitzean.

4 Historiaurreko zer arotan jazo ziren gertaera historiko hauek?

• Gizakiek ehizatu eta arrantzatzen zuten.

• Nabigazioa eta merkataritza agertu ziren.

• Monumentu megalitikoak eraiki zituzten.

• Lehen herrixkak sortu ziren.

• Metalezko arma eta tresnak agertu ziren.

Harri handiz osatutako hilobimonumentuak eraiki zituzten. Monumentu horiei megalito edo monumentu megalitiko deritze.

Ariketa fisikoa ezinbestekoa da guztiontzat!

Gure osasuna zaintzeko, beharrezkoa da egunero ariketa fisikoa egitea. Ez dezagun ahatz historiaurreko gizakiek egunerokoan distantzia luzeak egiten zituztela oinez, eta haientzat nahitaezkoa zela sasoi onean egotea, inguruko arriskuetatik onik aterako baziren.

Nabigazioaren hastapenak lekuen eta kulturen arteko harremana eta merkataritza bultzatu zituen.

Gaur egun, gure aisialdiaren zatirik handiena jarduera sedentarioak eginez ematen dugu, batez ere edonolako pantailen aurrean. Aitzitik, Osasunaren Mundu Erakundeak aisialdi- j arduera horiek murriztea, eta ariketa fisikoa egunero egitea aholkatzen du.

• Ziur asko, zure herrian edo ingurukoetan, ariketa fisikoa edo kirola egiteko aukera zabala dago, jarduera fisikorik egin gabe inor gelditu ez dadin. Ikertu horren inguruan, eta bildu informazioa: zer jarduera diren, non eta noiz egiten diren… Denok aurkituko dugu gustuko zerbait!

Gogoan hartu!

Historiaurreko Iberiar penintsula

Zer aztarna utzi zituen historiaurreak Iberiar penintsulan?

Penintsula Paleolitoan

Aurreko mendean, historiaurreko hainbat aztarnategi aurkitu zituzten. Hain zuzen, iturri historiko horiei esker, Iberiar penintsulako lehen gizakiak nolakoak ziren azter dezakegu. Ikerketek egiaztatu dute gure lehenbiziko arbasoak duela milioi bat urte heldu zirela Penintsulara; hegoaldetik, Gibraltarko itsasartea zeharkatuta, eta, iparraldetik, Pirinioetan zehar.

Historiaurreko aztarnategiak

Atapuercako aztarnategian (Burgos), Penintsulako giza aztarnarik zaharrenak aurkitu zituzten; Homo antecessor espeziearenak, alegia

– Talde txikietan bizi ziren, ibaietatik eta urmaeletatik hurbil.

– Ehiza oparoko lekuak bilatzen zituzten.

Penintsula osoan aurkitutako aztarnak kontuan hartuta, duela ehun eta berrogeita hamar mila urte inguru bertan beste espezie bat bizi izan zela ondorioztatu da: Homo neanderthalensis.

– Gizaki indartsuak eta handiak ziren, eta oso iaioak ehizan.

– Haien garuna aurreko espezieena baino handiagoa zen.

– Desagertu egin zirela uste da.

Homo sapiens espeziea, gure arbasorik hurbilenekoa, Afrikatik heldu zen duela hogeita hamabost mila urte inguru.

– Arma eta tresna garatuagoak zituzten, hala nola objektuak jaurtitzeko arkuak eta bultzagailuak.

– Homo sapiens eta neanderthalensis espezieak Penintsulan aldi berean bizi izan zirela uste da.

Aurkitu diren labar-pintura garrantzitsuenak Paleolito amaierakoak dira.

1 Erreparatu aurkitutako aztarnategi esanguratsuenak erakusten dituen mapari. Hautatu bat, eta ikertu. Gero, idatzi aipamen labur bat, aztarnategi horren ezaugarriak eta bitxikeriak ezagutarazteko. Partekatu zure ondorioak gainerako ikaskideekin.

2 Ordenatu kronologikoki giza espezie hauek. Paleolitoko zer arotan bizi izan ziren? Espezie horietako zeinetatik sortu ginen gizakiok?

• Homo neanderthalensis.

• Homo sapiens.

• Homo antecessor.

Altamira (Santillana del Mar, Kantabria) Tito Bustillo haitzuloa (Ribadesella, Asturias)

Atapuercako aztarnategia (Burgos)

Roca dels Moros haitzuloa (El Cogull, Lleida) Des Tudons naveta (Menorca) Cova dels Cavalls haitzuloa (Tírig, Castelló)

El Prado de Navazo haitzuloa (Albarracín, Teruel) Peña Escrita haitzuloa (Fuencaliente, Ciudad Real)

Cueva de la Pileta haitzuloa (Benaoján, Málaga)

Cueva Pintada haitzuloa (Gáldar, Kanaria Handia)

Behe Paleolitoa Erdi Paleolitoa Goi Paleolitoa

Nola lantzen zituzten harriak?

Bi harri elkarren kontra joz Hezurrekin kolpatuz Helduleku bat jarriz

Penintsula Neolitoan

Nekazaritzan eta abeltzaintzan aritzeko ezagutzak Ekialde Hurbiletik (Asia) ekarri zituzten, Mediterraneo itsasoan barrena. Horren erakusgarri dugu, esaterako, Alacanteko kostaldean K.a. 5500 urte inguruko nekazaritza-lanen aztarnak aurkitu izana.

Ikertzaileek aurkitu zituzten Penintsulako lehen herrixkak Ebro ibaiaren iparraldean zeuden, eta forma biribileko etxola txikiek osatzen zituzten.

Zeramikaren artea lantzen zuten.

Errotak eraiki zituzten aleak ehotzeko, eta, gero, ale-irina biltegietan gordetzen zuten.

Bultzagailu batekin jaurtiz

El Higuerón aztarnategiko eltzea (Kordoba)

Zuheros aztarnategiko ontzia (Kordoba)

Historiaurreko

Iberiar penintsula

Penintsula Metal Aroan

K.a. 3000 urte inguruan, metalak urtzeko eta objektuak, apaingarriak eta armak egiteko teknikak garatu ziren. Garai hartan, besteak beste, gertaera hauek jazo ziren: Penintsulako biztanleek Europako biztanleria-mugimendu handiak bizi izan zituzten, aurrerapen azpimarragarriak egin ziren bizimoduari dagokionez, eta gerren eta desberdintasun sozialen ondorio larriak jasan zituzten. Azken alderdi horrekin lotuta, orduan agertu zen esklabotza.

Kobre Aroa

3 Bilatu informazioa, eta deskribatu nolakoa zen Los Millaresko herrixka: zer atal edo elementu zituen, nolakoak ziren etxebizitzak, non zegoen eta abar.

4 Zer hiru arotan banatzen da Metal Aroa?

Almeríako eta Murtziako Eskualdeko kobre-meategi garrantzitsuen inguruan, Los Millares izeneko kultura garatu zen. Bertako aztarnategian, ikusgai daude herrixka harresitu handiak, oin biribileko etxebizitzak, eta ehorzlekuetako kupula formako tumuluak.

Kobre Aroan zehar eta Brontze Aroaren hasieran, zeramika mota dotore bat egiten zuten bertan, kanpai formakoa izateagatik nabarmentzen zena.

Los Millaresko herrixka

Brontze Aroa

K.a. 2000 urte inguruan, herri indoeuroparrak ez ezik, zibilizazio iberiarra sorrarazi zuten beste zenbait herri ere heldu ziren Penintsulara.

Garai horretan, brontzea erabiltzen hasi ziren kobrea beste metal batzuekin urtuta egiten zituzten nahasketetan. Hori dela eta, kobrezkoak baino objektu eta arma gogorragoak egiten zituzten.

Brontze Aroan, hainbat herri bizi izan ziren Penintsulan. Halere, aurreko garaietan bezala, bereziki nabarmendu zen Murtziako eta Almeríako inguruetan garatu zen kultura; El Argar izenekoa, hain zuzen.

– Antzinako Los Millaresko kulturaren ondorengoak ziren.

– Beren arbasoak bezalaxe, herrixka harresitutan bizi ziren; aitzitik, Brontze Aroko biztanleek oin errektangularreko etxebizitzak eraikitzen zituzten, eta hildakoak buztinezko ontzietan lurperatzen zituzten.

Burdin Aroa

K.a. 1000. urte inguruan, Mediterraneo itsasoan barrena, herri batzuk heldu ziren Penintsulara eta Balear uharteetara merkataritzan aritzeko asmoz: feniziarrak eta greziarrak. Garai berean, iparraldetik, herri zeltak iritsi ziren.

Herri horiek guztiek burdinaren metalurgian au rrerapenak egin zituzten, arma eta tresna sen doagoak egiteko.

Balear uharteetan, talayot kultura garatu zen, eta naveta, talayot eta taula izeneko eraikin bereziak egin zituzten.

La Bastida de Totanako herrixka

Falkata

Ezpata

Guraizeak

Gure erkidegoko

lehen biztanleak

Historiaurreko zer aztarna aurkitu dira gure erkidegoan?

Paleolitoa

Gure erkidegoan ditugun erreka eta ibai ugariei esker, Paleolitoan hainbat gizatalde bizi izan ziren lurralde hauetan. Aldi baterako aterpeetan eta haitzuloetan hartzen zuten babes.

Haitzulo horietan, aztarna oso zaharrak aurkitu ahal izan ditugu:

• Harrizko tresna txikiak; adibidez, gezien muturrak, karrakailuak, arrakalatzaileak eta abar, horietatik gehienak kostaldetik hurbil.

• Bestalde, labar-pinturak eta grabatuak dituzten hai tzuloak ere aurkitu dira, hala nola Armintxe, Atxurra eta Santimamiñe haitzuloak Bizkaian; eta Danbolinzulo eta Ekain Gipuzkoan.

Santimamiñeko haitzuloa, Bizkaian.

Ekaingo haitzuloa, Gipuzkoan.

Neolitoa

Nekazaritza eta abeltzaintza agertzearekin ba tera, herrixka egonkorrak eratu ziren, eta gizakiak sedentario bihurtu ziren.

Erkidegoaren hegoaldean sortu ziren herrixkek nekazaritzan ziharduten, batez ere. Kostaldetik hurbil zeuden lekuetako herrixkek, berriz, abeltzaintza zuten bizibide.

Metal Aroa

Neolitoaren amaieran eta Metal Aroaren hasieran, monumentuak egiten hasi ziren, tamaina handiko harriak erabiliz: megalitoak, hain zuzen ere. Euskadin, harrespilak, trikuharriak, menhirrak eta tumu luak topatu dira.

Aro horren amaieran, lehen herri zeltak Pirinioetako mendietatik Penintsulara iritsi ziren. Egungo Araba hegoaldean finkatu ziren, baita Gipuzkoan eta Bizkaian ere, hein txikiagoan. Haiek heltzearekin batera, aldaketa handiak gertatu ziren gizartean.

Aizkomendiko

1 Aipatu Euskadiko historiaurreko haitzuloren bat. Baten bat bisitatu al duzu? Hala bada, azaldu ikaskideei nolakoa den.

2 Imaginatu Neolitoan bizi zarela. Deskribatu zer jango zenukeen, non biziko zinatekeen, zertan pasatuko zenukeen eguna...

Neolitotik aurrera, bi eskualde bereizi ziren gure lurretan: eskualde atlantikoa, iparraldean, eta eskualde mediterraneoa hegoaldean. Klimaren eta erliebearen eraginez, hegoaldean nekazaritza oparoagoa zen, eta askoz biztanle gehiago bizi ziren han.

3 Bilatu hiztegian eta definitu:

a) Harrespila

b) Trikuharria

c) Menhirra

4 Non finkatu ziren lehen herri zeltak?

trikuharria, Araban.

Kurtzegango menhirra, Bizkaian.

Axtrokiko ontzia, Gipuzkoan.

Gogoan hartu!

Eboluzioan, nor da nor?

Zein dira giza espeziearen eboluzio luzearen kate-mailak?

Giza eboluzioa

Giza eboluzioari «hominizazio-prozesu» esaten zaio, eta duela milioika urte eman zituen lehen urratsak Afrikan, hominidoak gainerako primateetatik bereizi zirenean.

Eboluzionatzea, alegia, denbora-epe luze batean zehar pixkanakako aldaketak gertatzea da.

Giza eboluzioari buruz gehiago jakiteko, ikusi «Hominidoak» bideoa, webgunean: anayaharitza.es.

Lehen hominidoetatik gaur egungo gizakien arteko eboluzioa

Australopithecus (duela 2 milioi urte baino gehiago)

Homo ergaster (duela 1,9-1,2 milioi urte)

Homo antecessor (duela 1,2 milioi-800 000 urte)

Afrikan, Australopitecus izeneko espeziea agertu zen.

– Haien garuna txinpantzeena baino zertxobait handiagoa zen.

– Garaiera txikikoak ziren: 1,2-1,4 m.

– Pisua: 40 kg.

– Oinez ibiltzen ziren, eta oso tresna bakunak egiteko gai ziren.

Giza espezieak sekulako jauzia egin zuen Homo ergaster espeziearekin.

– Haien garuna aurreko espezieek zutenaren bikoitza zen tamainan.

– Komunikatzeko, mintzaira artikulatu bat zutela uste da.

– Tresnak egiten zituzten, hala nola aizkorak, bi aurpegiak landuta zituzten harriekin (aurpegibikoak).

– Asia eta Europa jendeztatzeko, Afrika utzi zuen lehen espeziea izan zen.

Hominizazio-prozesuak Homo antecessor espeziearekin jarraitu zuen.

– Europan eta Asian bizi izan ziren.

– Sua menderatzen ikasi zuten, eta horri esker aurrerapen handiak egin zituzten: kozinatzea, gorputza berotzea, gauez ikustea, beren burua basapiztietatik babestea...

– Tresna eta aurpegibiko hobeak egiten ikasi zuten.

1 Ikertu zer esan nahi duen hominido terminoak, eta idatzi koadernoan zure ondorioak. Eta orduan, zer da hominizazioa?

2 Egin hominizazio-prozesuari buruzko denbora- lerro bat, eta adierazi bertan nola eboluzionatu zuten giza espezieek.

Neandertalak (duela 250000-30000 urte)

3 Ipini izenburu bat. Irakurri hominido mota bakoitzak zer ezaugarri dituen, eta asmatu izenburu bat haietako bakoitzarentzat, irakurritako informazioan ageri diren datuak kontuan hartuta.

4 Zure ustez, nola lortu dute hominidoek denboran zehar bizirautea?

Homo sapiens (duela 200000 urte-gaur egun)

Gaur egungo giza espeziea

Homo neanderthalensis espeziea gurearen nahiko antzekoa zen.

– Europa jendeztatu zuten.

– Ilegorriak, begi argikoak eta gorputz sendodunak ziren, eta gorputz-adar laburrak zituzten.

– Ehiztari bikainak ziren, sua menderatzen zuten, eta harriak lantzen zituzten, tresna eta armak egiteko.

– Desagertu egin ziren.

Homo sapiens giza espezieak duela 200 000 urte utzi zuen Afrika, mundua kolonizatzeko.

– Azal ilunekoak ziren.

– Europan, neandertalen espezieari gailendu zitzaizkion, gehiago zirelako eta teknologia garatuagoa zutelako.

– Neandertalekin bizi izan ziren.

Duela 30 000 urtetik hona, gizakien espezie bakarra bizi da gure planetan: Homo sapiens espeziea.

– Era askotako giza taldeak alde batera eta bestera mugitu eta elkarrekin nahastu izan dira beti.

– Gizakien askotariko azal-koloreak klima-ezaugarrien, elikaduraren eta eguzki-erradiazioaren ondorio dira batik bat. Oro har, desberdintasun horiek berri samarrak dira.

– Gizakiok espezie bakarra osatzen dugu, eta eboluzioaren emaitza gara. Afrika gizateriaren sorterria da.

1 Zein dira gertaerak datatzeko denboraunitate nagusiak? Jarri unitate bakoitzaren adibide bat, gertaera historiko bat erabilita.

2 Adierazi iturri historiko hauek idatziak ala ez-idatziak diren.

• Labar-pinturak.

• Monumentu megalitikoak.

• Merkataritza-akordio bat, produktuen trukea dela eta.

3 Kopiatu eta osatu historiaurreko aroak al deratzeko taula hau.

Bizilekua Aurrerapenak

Paleolitoa

Neolitoa

Metal Aroa

4 Erreparatu irudiei, eta ordenatu behar bezala, erakusten duten aro historikoaren arabe ra. Adierazi zer gertaera ikusten den irudi bakoitzean.

5 Zure ustez, zergatik ziren nomadak Paleolitoko gizakiak? Paleolitoaren hasieratzat.

• Gure lehen arbasoak duela milioi bat urte inguru heldu ziren Penintsulara; hegoaldetik, Gibraltarko itsasartea zeharkatuta, eta, iparraldetik, Pirinioetan zehar.

• Nekazaritzari eta abeltzaintzari esker, gizakiek beren elikagaiak ekoizten ikasi zuten, eta, hori dela eta, sedentario izateari utzi eta nomada bihurtu ziren.

• Neolitoan, sakon aldatu zen lehen hirietako bizimodua, metalak fabrikatzearen eta merkataritzaren eraginez.

Semaforoa. Margotu koadernoan, ariketa bakoitzaren ondoan, honela:

Erantzuna badakizu

Laguntza behar izan baduzu

Erantzuna jakin ez baduzu

HELBURUA AURRERA

Egin kanpaina bat bizimodu osasungarriaren alde!

1 Hausnartu unitatean zehar egin dituzun ikerketei buruz, «Zer dela eta diozu hori?» teknika baliatuta. Gogoeta horiek kanpaina egiteko ideia gisa erabili ahal izango dituzu, jendeak bizimodu osasungarriarekin bat egin dezan lortzeko.

Egunero hiruzpalau fruta-ale eta barazkiak jatea osasungarriaohiturada.

Zer dela eta diozu hori?

Arrazoiak eta ebidentziak

Bizi-itxaropena luzatu izanaren arrazoietako bat ohitura osasunga- rriak hartzea izan da. Arrazoiak eta ebidentziak

Zer dela eta diozu hori?

Gure aho-hortzen higienea hobetu dezakegu. Arrazoiak eta ebidentziak

N ola ikasi dut?

Zer dela eta diozu hori?

Gure herrian guztiontzako moduko jarduera fisikoak daude. Arrazoiak eta ebidentziak

Zer dela eta diozu hori?

1 Ikasi duzu lehen ez zenekien zerbait? Zer irudi gogoratzen dituzu? Ikasi dituzun gauzetatik zer gustatu zaizu gehien? Zertarako balio du ikasi duzunak? Zertarako balioko dizu zure eguneroko bizitzan?

2 Pentsatu zertan hobetzen jarraitu dezakezun aurrerantzean eta egin horri buruzko gogoeta. Hausnarketa zabaltzeko, pentsatu zer hobetu dezaketen ikaskideek.

Galdetu hau zeure buruari!

Zer egin dezakezu zuk, egin dituzun ikerketa historikoetan oinarrituta, bizimodu osasungarriaren ohiturak ezagutu eta hartzeko beharraz jendea kontzientziatzeko?

Izan ohitura osasungarriak egunerokoan.

Partekatu ikasitakoa zure senide eta lagunekin. Egin bizimodu osasungarriaren aldeko kanpaina bat zure hezkuntza-komunitatean.

12 Historia ezagutzea bakerako bidea da

«Bakea zuhur ibili da urteen joan-etorrian, baina hor ibili da olatu urdin bizietan, mendirik garaienetara igo da eta amaierarik gabeko basamortuetan galdu da».

Horra hor gizakiaren historian bakeak izan duen lekuari buruz gogoeta egitera bultzatzen gaituen esaldi bat. Gernikako Bakearen Museoan irakur daiteke. Museo horren helburua da bake-kulturaren oinarrizko ideiak eta historiarekin izan duen eta daukan zerikusia kontserbatu, erakutsi, zabaldu, ikertu eta bisitariak ideiotan heztea. Horretarako, lan handia egiten du bakearen eta kulturaren alde.

Zer deritzozu?

Inoiz egon al zara museo arkeologiko edo historiari buruzko batean? Zeinetan? Bake-kulturan hezteko museo bat baliagarria dela uste duzu? Zergatik? Zure ustez, historiako zer gertaerak edo pertsonak aberastuko lukete bakearen museo bat?

Datua

Ikertu iragana, etorkizun baketsua eraikitzeko! Herritarrak

bakearen kulturaren gainean hezteko, kontzientziatzeko eta gogoeta egitera bultzatzeko

balioko duten datu

eta ideia baliagarriak eman.

Helburua aurrera Jarraitu hariari!

UNHCR agentziaren arabera, 2018an 70 milioi pertsona baino gehiago lekuz aldatu ziren, gerra, jazarpen eta gatazketatik ihesi. Halaber, 28,5 milioi adingabe gatazka-eremuetan bizi dira.

Herri kolonizatzaileak

1

Zergatik izan zen garrantzitsua

beste kulturekiko harremana?

Erromatarren aurreko herriak

2

Zer herri bizi ziren Penintsulan Antzinaroaren hasieran?

Unitate honetarako...

Erromatar

Inperioa eta

Penintsularen konkista

3

Zer ondorio izan zituen Penintsulako

herrien arteko lehen gerra handiak?

Hispaniaren erromanizazioa

4

Nola gertatu zen Penintsularen erromanizazioa?

Gizartea eta bizimodua

erromatarren

Hispanian

5

Nolakoa zen bizimodua

erromatarren

Hispanian?

Erkidegoa

Antzinaroan

6

Antzinaroaren aztarnak

erkidegoan

Antzinaroko

pertsona

historikoak

7

Nor da nor?

Antzinaroko

gertaerak eta pertsonak

Zergatik izan zen garrantzitsua beste kulturekiko harremana?

Zure ustez, Iberiar penintsula zergatik sartu zen historian

herri kolonizatzaileak iristearekin batera?

Iberia historian sartu zen

K.a. 1000. urteaz geroztik, Mediterraneo itsasotik eta greziarrak iristen hasi ziren Iberiar penintsulara, eta, askoz geroago, kartagotarrak

Herri horiei herri kolonizatzaile zenbait hiri eraiki zituzten (koloniak), eta, haien bidez, Antzi naroan Penintsula harremanetan jarri zuten garatuago zegoen mundu batekin.

Herri haiek, batez ere, merkataritzan aritzen ziren hainbat produkturekin: zerealak, olioa, eztainua, metalak, ehunak...

Herri kolonizatzaileen ekarpenak

Antzinaroan herri kolonizatzaileak Iberiar penintsulara heldu izanak kulturek elkarren artean ezagutza eta produktuak trukatzeko bidea eman zuen. Iker ezazu zer ekarpen zehatz egin zituen feniziarren eta greziarren kulturak Iberiar penintsulan.

• Osa tu taula hau bildutako datuekin. Aberastu zure ikerketaren emaitzak ikaskideen emaitzekin.

Herria Teknologia

Feniziarrak ?

Greziarrak ?

1 Zein izan ziren herri kolonizatzaileak? Zer asmorekin heldu ziren? Zer esan nahi du koloniak eratzeak?

2 Aipatu honako herri hauek sortutako hiri bat:

Feniziarrek ?

OZEANO ATLANTIKOA

Emporion (Empúries)

Kartago Nova (Cartagena)

Gades (Cádiz)

Malaka (Málaga)

Akra Leuke (Alacant)

Antzinako greziar historialariek idatzi zituzten Iberiar penintsula eta han bizi ziren herriak deskribatzen dituzten lehen testuak. Guadalquivir ibaiaren bokalean Tartessos zibilizazioa garatu zen K.a. 1000-500 urte bitartean. Merkataritzan aritzen ziren feniziar eta greziarrekin, beren idazkera garatu zuten eta bazekiten metalak nola landu.

Ebussus (Eivissa)

Ontzia, koadriga margotuarekin.

Greziarrek Penintsulako ipar-ekialdeko kostaldean eratu zituzten lehen koloniak, hala nola Emporion (Empúries) eta Rhodes (Rodas).

Filosofia, antzerkia eta poesia ekarri zuten berekin. Demokraziaren aitzindariak izan ziren.

Rodas (Roses)

Ebussus (Eivissa)

KARTAGO

Kartagotarrak Kartagotik

heldu ziren, hau da, Afrikako iparraldean zegoen antzinako feniziar kolonia batetik. Iberiar penintsulan, greziarren lekua hartu zuten Mediterraneoko kostaldean, eta Kartago Nova (Cartagena) hiria sortu zuten. Gerora, Penintsulako barnealdeko herriak konkistatzeari ekin zioten.

GREZIA

M e d i t e r r a n e o i t s a s o a

«Berehala kontatuko dizut»: unitatearen laburpena eskuragarri duzu anayaharitza.es webgunean.

Enclaves y procedencia de los pueblos colonizadores de la Península

Poblamiento fenicio

Poblamiento griego Poblamiento cartaginés

Rutas comerciales fenicias Rutas comerciales griegas Expansión cartaginesa Área de in uencia tartésica

Itsaso Beltza

Feniziarrek Gadir (Cádiz) hiria eratu zuten, eta koloniak ezarri zituzten Penintsulako hegoaldeko kostaldean, hala nola Malaka (Málaga), Abdera (Adra), Sexi (Almuñécar), eta Balearretan.

Ondare garrantzitsua utzi zuten; adibidez, alfabetoa eta zenbait aurrerapen nabigazioan, metalurgian, nekazaritzan eta merkataritzan.

FENIZIA

Gogoan

Historian zehar kulturen arteko truke baketsuak egon direla ikus daiteke, eta horrek bi kulturen aberastasuna ekarri zuela.

Cádizko apaiza.

Eivissako Dama.

Zer herri bizi ziren Penintsulan Antzinaroaren hasieran?

Herri gerrazaleak baziren ere, zer ekarpen egin diezaioke

erromatarren aurreko herrien historiak bakearen museo bati?

Erromatarren armadak iritsi aurretik, Iberiar penintsulan eta

Balear uharteetan zenbait herri bizi ziren, eta horiei erromatarren aurreko herriak esaten zaie.

Erromatarren aurreko herriak

Indoeuroparrak

Indoeuroparrak edo zelten aurreko herriak K.a. 1100. urtearen inguruan iritsi ziren Penintsulara. Iparraldean eta mendebaldean kokatu ziren.

Etxola zirkularrek osatzen zituzten herrixka gotortuetan, kastro izenekoetan, bizi ziren.

Erromatarren aurreko herriei buruz gehiago jakiteko, anayaharitza.es webgunean, ikusi «Iberiar herriak» bideoa

Iberia, erromatarren konkistaren aurretik

Iberiarra Indoeuroparra/Zelten aurrekoa

Zelta/zeltiberiarra

Turdetaniarra Baskoia

Greziar koloniak

Feniziar koloniak

Kartagotar koloniak

Kantauri

Turdetaniarrak

Gaur egun Andaluzia den eremuaren mendebaldean bizi ziren, garai bateko Tartessosen; tartesiarren ondorengotzat jotzen dira. Hizkuntza propioa zuten, tartesieratik eratorria, eta alfabeto propioa ere bazuten, horrek iberiar herrietatik bereizten zituen.

OZEANO ATLANTIKOA

Gadir (Cádiz)

Malaka (Málaga)

Soldadua adarra jotzen.

Malaka (Málaga)

1 Margotu edo kalkatu Penintsulako mapa bat, eta kokatu erromatarren aurreko herri nagusiak. Zergatik dute izen hori?

2 Ikertu, eta egin erromatarren aurreko herriei buruzko konparazio-taula bat: herrixkak, idazkera, ekonomia...

itsasoa

Rhode (Roses)

Emporion (Empúries)

3 Nor da nor. Ikasle bakoitzak erromatarren aurreko herri bat aukeratu behar du, eta gogoan hartu haren bi ezaugarri. Bere txandan, ezaugarrietako bat aipatuko du; inork ez badu asmatzen, beste ezaugarria azalduko du. Asmatzen duenak hartuko du txanda.

Iberiarrak

Antzinaroan Penintsulan zeuden lehen biztanleak ziren. Ezezaguna da haien jatorria. K.a. 1100. urtetik gutxi gorabehera, Mediterraneoko kostaldeko eremuetan bizi izan ziren; Penintsulako ekialdean eta hegoaldean, hain zuzen.

– Herrixka gotortuetan bizi ziren. Herrixketako batzuk oso handiak ziren.

– Idazkera propioa zuten.

– Nekazaritzan eta abeltzaintzan jarduten zuten.

Mago (Maó)

– Trebeak ziren eskulangintzan eta zeramikan, baita burdina eta beste metal batzuk lantzen ere.

– Diru propioa zuten merkataritzan jarduteko.

Hemeroskopeion (Dénia)

Akra Leuke (Alacant)

Qart Hadashit (Cartagena)

Ebusus (Eivissa)

Zeltak/zeltiberiarrak

Sexi (Almuñécar)

Abdera (Adra) Rusadir (Melilla)

Gutxi gorabehera, K.a. vi mendean iritsi ziren Iberiara. Iberian beren kultura garatu zuten, iberiar kulturaren eragina jasota; horregatik dute zeltiberiar izena. Gogor egin zioten aurre Iberiar penintsulan erromatarren inbasioari, eta historian horren arrastoak geratu dira; adibidez, erromatarrek Numantzia hiria setiatuta eduki zutenekoa.

– Etxe errektangularreko herrixketan bizi ziren.

– Batez ere, abeltzaintzan jarduten zuten.

– Iberiar idazkera eta dirua erabiltzen zituzten.

– Burdinaren metalurgian nabarmendu ziren; armak, erremintak eta apaingarriak egiteko baliatzen zuten.

Zeltiberiar kultura beste herri batzuetara zabaldu zen; adibidez, betoien herrira. Haiek zezenen eta txerrien harrizko eskulturak egin zituzten.

Elxeko Dama.

Guisandoko Zezenak.

Zer ondorio izan zituen Penintsulako herrien arteko lehen gerra handiak?

Erromatarren eta kartagotarren zibilizazioek zergatik egin zuten borrokan Gerra Punikoetan?

Erromak inperio bat eratu zuen

Antzinaroan handia izan zen erromatarren zibilizazioaren garapena eta hedapena. Erromak inperio handi bat eratu zuen, eta hura Mediterraneo itsasoaren inguruan hedatu zen, Europako, Asiako eta Afrikako lurraldeetan zehar.

• K.a. 753. urte inguruan, Erromako hiria sortu zen Italiar penintsulan.

• Erromaren kultura eta eragina Italiar penintsula osora zabaldu zen. Erroma potentzia bihurtu zen itsas merkataritzan, eta lehia zuen beste herri batzuekin —adibidez, kartagotarrekin— Mediterraneo itsasoko bideak kontrolatu nahian.

• Erroma inperio handi bat eratzera heldu zen, eta inperio hura elkartuta zegoen galtzada izeneko bideen sare zabal bati eta hizkuntza komun baten erabilerari esker, latina alegia. Gainera, Erromak armada handi bat zeukan lurraldeak konkistatzeko eta haiek kontrolpean edukitzeko.

• K.a. i . mendean, urte askoan erromatarren aurreko herrien

Erromatar inperioaren hedapena

1 Zer dela eta diozu hori? Erromatarren zibilizazioari zerk ahalbidetu zion inperio handi bat eratzea eta

Galtzada nagusien sarea

Penintsularen eta Balearren konkista

Erromatarrak eta kartagotarrak lehian aritu ziren Mediterraneoko merkataritza-bideak kontrolatu nahian. Horrek haien arteko hiru gerra eragin zituen:

K.a. 219. urtean, Hanibal kartagotar jeneralak Iberiako Sagunto hiria hartu zuen; hiria Erromaren aliatua zen. Orduan, Erromak gerra deklaratu zion Kartagori, eta, hala, Bigarren Gerra Punikoa hasi zen.

irabazi zuten, eta Penintsulako ekialdean eta hegoal dean nagusi izan ziren.

Hanibal kartagotar jeneralak ia-ia konkistatu zuen Erro ma. Bere armada ikaragarriarekin, gerrako elefante eta guzti, Pirinioak eta Alpeak zeharkatu zituen. Azkenean, Publio Kornelio Eszipion jeneralaren erromatar legioek menderatu zuten.

Bi mendeko konkista luzea

Bi mende igaro behar izan zuten erromatarren arma dek Iberiar penintsula osoa kontrolpean eduki arte.

• Kartagotarren armadak garaitu zituzten, eta Penin tsulatik kanporatu. Erromatarren legioek ekialdea eta hegoaldea eskuratu zituzten, lurralde haietan bizi ziren iberiarrak eta turdetaniarrak menderatuta.

• Penintsulako barnealdearen konkistak luze jo zuen, hango herriek erresistentzia handia egin baitzioten Erromaren botereari. Lusitaniarrek, Viriatoren agindupean, zenbait bider irabazi zieten erromatarren legioei, baina, azkenean, haiek ere mendean hartu zituzten. Zeltiberiarrek eutsi egin zioten erromatarren aurrerapenari, baina ezin izan zuten eragotzi Numantzia hiria haien esku erortzea, K.a. 133. urtean. Gertaera horien ondoren, Erromak Penintsulako barnealdeko gainerako herri guztiak eta Balear uharteak menderatu zituen (K.a. 123. urtea).

• Azkenik, K.a. 29-19 urte bitartean, Iberiar penintsulako iparraldeko asturak eta kantabriarrak menderatu zituzten Oktavio Augusto enperadorearen armadek. Hala amaitu zen Hispaniaren konkista erromatarren aldetik.

Mediterraneoitsasoa

Erromatarrek Hispania konkistatu

Bigarren Gerra Punikoaren garaiko konkistak (K.a. 219-197)

Lusitaniarren eta zeltiberiarren aurkako gerren osteko konkistak (K.a. 197-121)

Herri galaikoak, asturiarrak eta kantabriarrak menderatu (K.a. 75-19)

Erromatar Hispaniaren azken probintzia-banaketa

2 Ordenatu gertaera historikoak, eta egin K.a. 753-19 urte bitarteko erromatarren konkistaren ardatz kronologiko bat.

• Erromak Iberiar penintsulako barneko herriak menderatu.

• Erromako hiria sortu.

• Hanibal kartagotarra Erromarantz abiatu bere armadarekin.

• Oktavio Augustok asturak eta kantabriarrak menderatu.

• Kartagotarren armada menderatu, eta Iberiar Penintsulatik kanporatu.

• Zeltiberiarrek erromatarrei eutsi, baina ezin eragotzi Numantzia erortzea.

Lusitania Betika

Balearika

Tarraconensis Gallaecia Kartagotarra

Kantauri itsasoa

OZEANO ATLANTIKOA

Nola gertatu zen Penintsularen erromanizazioa?

Erromatarren kulturako zer ondarek iraun du Iberiar penintsulan?

Hispaniaren erromanizazioa

Hispania erromatarren legioek kontrolpean zituzten probintziatan banatu zen. Horrela, lurraldeen administrazioa eta kontrola hobetu zituzten. Legeak eta erromatar zuzenbidea ezarri zituzten, baita beraien gobernatzeko modua ere.

Erromatarren zibilizazioari buruz gehiago jakiteko, ikusi «Erromatarrak» bideoa, hemen: anayaharitza.es.

Erromatarren hizkuntza bereganatu zuten: latina. Handik mende batzuetara, latinetik gaztelania eta Espainiako gaur egungo gainerako hizkuntzak sortu ziren, euskara izan ezik.

Hiri garrantzitsuak eratu ziren: Tarraco (Tarragona), Emerita Augusta (Mérida), Italika (Sevillatik gertu), Zesar Augusta (Zaragoza)...

Erromatar erlijioa ezarri zuten. Mende batzuk geroago, K.o. 313. urtean, herritarrak kristautasunera bihurtu ziren.

Probintzien banaketa, IV. mendean

Italikako antzokia, Sevilla.

Zenbait hizkuntza, gure kultura-ondarearen aberastasuna

Dakizun bezala, hizkuntza da erromanizazioak utzi zigun ondaretako bat. Gaztelania latinetik dator, hau da, Antzinaroan Penintsulan hitz egiten zen hizkuntza. Espainian, gaztelaniaz gain, lurralde batzuetan hizkuntza koofizialak hitz egiten dira. Horrek gure kultura aberasten du, eta erakusten du aniztasun handiko herrialdea eta herrialde tolerantea garela.

galegoa euskara

katalana/ valentziera gaztelania

• Zein dira hizkuntza horiek?

• Latinetik al datoz, gaztelania bezala?

• Ikertu, eta egin bakearen kulturarekin lotutako hitzen zerrenda bat: tolerantzia, errespetua, enpatia… Bururatzen zaizkizu gehiago?

1

Halaber, antzokiak, zirkuak eta anfiteatroak eraiki zituzten, herritar libreen entretenimendu eta olgetarako, bai eta termak edo bainu publikoak ere.

Erromatarrek, hirien arteko komunikazioa eta garraioa errazteko, galtzada-sare handi bat eta zubiak eraiki zituzten.

• Galtzadarik eraiki izan ez balitz.

• Erromatar legeak ezarri izan ez balira.

• Latinaren erabilera zabaldu izan ez balitz.

2 Aurkitu hitz ezkutua. Zer esan nahi du?

3 Ikertu erromatarren erlijioari eta haren jainko-jainkosei buruz. Zer izen ematen zaie jainko bat baino gehiago gurtzen dituzten erlijioei?

Espainiako Konstituzioaren 3. artikuluak onartzen du Espainiako hizkuntza moten aberastasuna kultura-ondarea dela, eta ondare horrek begirune eta babes berezia izango duela, hiztunen eskubideak bermatuz, kultura-, gizarte- eta ekonomia-aberastasuna sortzen duen elementu bat den aldetik.

Ondorioak eta emaitzak Imajinatu eta hausnartu. Zer gertatuko zen, baldin eta...?

Gogoan hartu!

Hirietara ura eramateko, akueduktuak eraiki zituzten.

Carcauzko akueduktua, Almerían.

Tarracoko anfiteatroa, Tarragonan.

Ziraukiko erromatar galtzada, Nafarroan.

Nolakoa zen bizimodua erromatarren Hispanian?

Erroman

pertsona guztiak herritar libre modura

tratatzen al zituzten?

Erromatarren gizartea

Erromatarren gizartean, alde batetik, pertsona libreak zeuden eta, bestetik, esklaboak.

• Patrizioak. Familia aberats eta boteretsuetako kideak ziren.

• Plebeioak. Familia xumeetako kideak ziren. Plebeioen artean, libertoak ere bazeuden, askatasuna eskuratu zuten esklaboak.

• Esklaboak. Erromatarren ekonomiaren funtsezko oinarria ziren. Esklaboek ez zuten inolako eskubiderik, eta beren nagusien jabetzakoak ziren. Esklaboak erosi eta saldu egin zitezkeen. Meategietan, soroetan, eraikuntzan, etxeko lanetan eta beste edozein langintzatan aritzen ziren; adibidez, zurgintzan, buztingintzan, gladiatore modura...

Erromatarren gizartea

1 1-2-4 Bat-bateko desberdintasunak. Jolastu ikaskide batekin. Bilatu azkar hemen proposatzen diren hitzen arteko desberdintasun bat. Kronometratu erantzuteko denbora, eta egiaztatu zuzena dela. Nork lortuko du azkarren esatea desberdintasun bat?

• Patrizioa vs plebeioa.

• Esklaboa vs libertoa.

• Domusa vs insula

• Zirkua vs antzokia.

• Soldadua vs gladiatorea.

Patrizioak

Esklaboak

Plebeioak

Erromatarren garaiko Hispaniako bizimodua

Erromatarren garaiko Hispaniako bizimodua Erromako bizitzaestiloak markatua zegoen, eta, nagusiki, hirietan egiten zen.

Domusak Insulak

Villak

Erromatar militar erretiratuei lursail bat ematen zieten landa-eremuan, eta han landetxeak edo villak eraikitzen zituzten.

1. Etxebizitzak. 2. Baltsa. 3. Soroak. 4. Buztinola. 5. Biltegia. 6. Errota. 7. Labea. 8. Aletegia. 9. Olio-dolarea. 10. Mirabeen logela. 11. Errementeria. 12. Ukuilua

Familia aberatsak domusetan bizi ziren, familia bakarreko etxebizitzetan.

Familia xumeak insuletan bizi ziren, zenbait solairutako blokeetan.

Nolakoa zen bizimodua erromatarren Hispanian?

Erromatarren artea

Hispanian eraikuntza eta herri-lan handiak egin zituzten. Eredu modura, Erroman garai hartan egiten zituzten eraikuntzak hartzen ziren. Eta, bestalde, Erromako eraikuntzek orduko zibilizazio handietakoak, batez ere greziar zibilizaziokoak, imitatzen zituzten.

Arkitektura Eskultura

Gurtzarako tenpluak eta merkataritzan aritzeko basilikak eraiki zituzten.

Anfiteatroak, antzokiak eta zirkuak, eta garaipen militarrak ospatzeko garaipen-arkuak.

Pintura

Akueduktuak eta zubiak garai hartako erromatarren ingeniaritzaren adibideak dira.

Eraikinetako zoruan mosaikoak egiten zituzten: tesela izeneko pieza txikiekin egindako lanak.

Erromatarren arteak marmolezko eskultura ederrak ere utzi ditu.

Dianaren tenplua, Méridan.

Medinaceliko arkua.

Trespondeko erromatar zubia, Iruña-Okan.

Livia Drusila.

Ikuskizunak

Erromatar gizartea ikuskizun handien oso zalea zen; esate baterako, antzezlanak eta zirku-jokoak asko gustatzen zitzaizkien.

Koadriga-lasterketak eta gladiatoreen arteko borrokak ziren erromatarren ikuskizun gogokoenetakoak. Ikuskizun horiek zirkuetan egiten zituzten.

2 Azaldu, zure hitzak erabiliz, nolakoa zen erromatarren gizartea.

3  Ikertu Iberiar penintsulan oraindik zutik dirauten erromatarren herri-lanei eta eraikuntzei buruz.

4 Antzinateko zer zibilizaziotan oinarrituta dago erromatarren kultura?

Aurreko orrialdeetan ikusi dugun bezala, Antzinaroan herritar batzuek ez zuten inolako eskubiderik, ez ziren libreak. Antzinatean esklabo-merkatuak zeuden, eta merkatu haietan pertsonak saldu eta erosi egiten zituzten. Pertsona haiek gerretan preso hartutakoak izan ohi ziren.

Mende asko igaro behar izan ziren esklabotza bertan behera geratu arte. Gaur egun, badira nazioarteko hitzarmenak edo itunak pertsonak, gizaki izateagatik beragatik, duintzen dutenak; adibidez, Giza Eskubideen Aldarrikapen Unibertsala.

• Badakizu zer den NBE?

• Ezagutzen duzu Giza Eskubideen Aldarrikapen Unibertsala?

Ikertu, aukeratu, eta eztabaidatu ikaskideekin giza eskubideei buruz!

Giza Eskubideen Aldarrikapen

Unibertsalaren 1. artikuluak dio gizon-emakume guztiak aske jaiotzen direla, duintasun eta eskubide berberekin, eta, ezaguera eta kontzientzia dutenez gero, elkarren artean senide legez jokatu beharra daukatela.

Giza eskubideak

Gogoan hartu!

Méridako zirkua.

Antzinaroaren aztarnak gure erkidegoan

Zer herri bizi ziren gure erkidegoan Antzinaroan?

Erromatarren aurreko herriak

Erromatarrek konkistatu zutenean, gure lurraldean herri hauek

bizi ziren:

• Barduliarrak: Gipuzkoa ia osoan eta Arabako ekialdean bizi ziren.

• Karistiarrak: Deba eta Nerbioi ibaien artean bizi ziren, eta Arabako erdialderaino iristen ziren.

• Autrigoiak: Arabako eta Bizkaiko mendebaldean bizi ziren.

• Beroiak: gaur egungo Arabako Errioxan zuten bizilekua.

• Baskoiak: Gipuzkoako ekialdea eta Nafarroa hartzen zuten.

1 Kokatu zure herria Euskal Herriko mapa batean. Ondoren, orrialde honetako maparen laguntzaz, esan erromatarren aurreko zer herri zegoen finkatuta inguru horretan.

2 Zer antzekotasun zituzten elkarren artean Euskal Herrian finkatuta zeuden herri zeltek? Gogoan

Kantauri itsasoa

Nafarroako Irulegi herrixkan, duela 2 100 urteko brontzezko pieza bat aurkitu da, eta garrantzi handia du arkeologiaren eta hizkuntzaren ikuspegitik; izan ere, garai hartako euskaraz idatzita egon litekeela diote adituek.

Zeltiberiar kulturako eta baskoien eraginpeko herriak

Erromatarren aurreko Euskal Herriko herriak, K.a. I. eta II. mendeetan

herriak

Erromatarrak

Euskal lurralde osoan erromanizazioa ez zen berdina izan. Araban azkarragoa eta sakonagoa izan zen, hango lautadak egokiagoak zirelako nekazaritza mediterraneorako. Bizkaian eta Gipuzkoan, berriz, erromanizazioak ez zuen indar handirik izan, erromatarrentzat lur haiek ez zutelako interes handirik.

Garai hartan gure autonomia-erkidegoan finkatuta zeuden herriak gogor borrokatu ziren erromatarren okupazioaren kontra. Hala ere, K.a. i . mendean, baskoiek harremana izan zuten erromatarrekin, eta horrek euskal lurraldeak Erromaren mendean geratzea erraztu zuen.

Erromatarren ondarea

Gogoan hartu!

Latina erromatarren inperioan zabaltzean, euskara izan zen bizirik iraun zuen hizkuntza bakanetako bat; hala ere, latinak eragin nabarmena izan zuen euskaran.

1 Nolakoa izan zen gure lurraldearen erromanizazioa?

2 Zein herri aritu zen lankidetzan erromatarrekin?

3 Bisitatu Oiasso museoaren webgunea (www.oiasso.com/ eu/), eta aztertu zer bisitatu daitekeen gaur egun.

Oppidum erromatarra Foruan, Bizkaian.

Zeramikazko ontzi erromatarra Oiasso Museoan, Gipuzkoan.

Bizkaian eta Gipuzkoan, hainbat aztarna daude: oppidumak, nekropoliak edo galtzadak; azken horiek euskal lurraldeko herriak eta Iberiar penintsula lotzen zituzten.

Veleiako oppidumean aurkitutako mosaikoaren aztarnak.

Gaur egungo Arabako zatirik handienean, erromanizazioa oso sakona izan zen. Hiriak eraiki zituzten, Veleia (egungo Iruña Oka), adibidez, eta landainguruneko villa ugari, Arkaia, esaterako.

Nor da nor? Antzinaroko gertaerak eta pertsonak

Zer gertaeratan nabarmendu ziren honako pertsona hauek?

Zergatik izan ziren garrantzitsuak gertaera haiek?

Erromako lehen enperadore modura gogoratzen naute. Julio Zesarren ondorengoa naiz. Marko Antonio erromatar jeneralaren eta Egiptoko erregina Kleopatraren arteko ituna garaituta lortu nuen boterea. Nire agintaldian konkistatu zen azkenean Iberiar penintsula osoa.

Erromatar militarra eta politikaria izan nintzen. Hispanian borrokan aritu nintzen, nire aurkari Ponpeioren aurka. Galia konkistatu ondoren, Erromako botere guztia nire esku biltzen ahalegindu nintzen. Horregatik, Errepublikako senatari batzuek, elkar hartuta, traizio egin, eta hil ninduten.

Egiptoko erregina eta azken faraoia izan nintzen. Zeregin erabakigarria izan nuen Julio Zesarren garaian, Erroma errepublika izatetik inperio izatera igarotzeko orduan, baita gero Oktavio Augustoren kontrako borrokan ere. Hark irabazi zuen.

Erromatarren Korduban jaio nintzen (Kordoba). Pentsalari, filosofo eta politikari modura gogoratzen naute. Neron Erromako enperadorearen aholkularia izatera iritsi nintzen. Hari nire desadostasuna agertu nion, egiten zituen ankerkeriengatik. Horren ondorioz, heriotzara zigortu ninduten.

Oktavio Zesar Augusto (K.a. I. mendea-K.o. I. mendea)

Kaio Julio Zesar (K.a. I. mendea)

Luzio Aneo Seneka (K.o. I. mendea)

Kleopatra (K.a. I. mendea)

Italikan jaio nintzen (Sevilla), eta enperadore izatera iritsi nintzen. Nire agintaldian Inperioaren mugak indartu ziren, eta herri­lan handiak egin ziren.

Italikan jaio nintzen (Sevilla), eta Erromako enperadore izatera iritsi nintzen. Nire lorpenen artean, Daziaren (gaur egun, Errumania) konkista dago. Konkista horrekin lortu zuen Erromatar Inperioak lurralde­hedapen handiena.

1 Antzinaroko zer pertsona iruditzen zaizu interesgarriena? Azaldu zer egin zuen.

2 Bilatu informazioa Antzinaroko emakume hauei buruz. Horren ondoren, bat aukeratu, eta komentatu hari buruz zer gustatu zaizun gehien: Gala Plazidia, Agripina Gaztea, Livia, Julia Domna, Egeria, Safo Mitilenekoa.

Eskola bat izan nuen Alexandrian (Egipto), eta mundu guztiko eta sinesmen guztietako ikasleak heltzen ziren hara, filosofia, literatura, matematika, astronomia eta beste zientzia batzuk ikastera. Nire ikaspenak kristautasunaren kontrakotzat jotzen zituzten, eta heriotzara kondenatu ninduen nire ideien aurkako jende­oste fanatiko batek.

Konstantino Handia esaten zidaten. Ni izan nintzen Inperio osoko erlijio ofizialtzat kristautasuna ezarri zuen erromatar enperadorea, eta, horrekin batera, bertan behera geratu zen erlijio horren jazarpena.

Marko Ulpio Trajano (K.o. I-II)

Hipatia (K.o. IV-V)

Flavio Valerio Konstantino (K.o. III-IV)

1 Esan baieztapen hauek zuzenak (Z) edo okerrak (O) diren. Zuzendu okerrak direnak.

• Erromatarrak Iberiar penintsulara heldu aurretik, penintsulan ez zen inor bizi.

• Hauek ziren erromatarren aurreko herriak: iberiarrak, zeltiberiarrak, turdetaniarrak eta greziarrak.

• Herri kolonizatzaileek koloniak sortu zituzten, eta Penintsula harremanetan jarri zuten mundu garatuago batekin.

• Erromatarrek erraz eta azkar hartu zuten Penintsula; ez zuten erresistentziarik izan.

6 Izendatu erromatarren zibilizazioak egindako eraikuntza eta herri-lan hauek. Zertarako ziren eraikuntza horiek?

a) Zein zibilizazioren ondorengotzat jotzen dira turdetaniarrak?

b) Zein izan ziren herri kolonizatzaileak? Zer esan nahi du koloniak sortu zituztela? Zer produkturekin aritzen ziren merkataritzan?

c) Zer aurrerapen garrantzitsu ekarri zituen greziar zibilizazioak Penintsulara?

d) Nola esaten zaio erromatarrek beren kultura eta ohiturak Penintsulan ezarri zituzten prozesuari?

3 Osatu erromatarrek Iberiar penintsulan egindako konkistaren ardatz kronologiko bat.

4 Zerrendatu eta azaldu erromanizazioaren hiru ezaugarri.

5 Idatzi Penintsulako erromatar probintzien eta hiri nagusien izenak.

7 Asma tu erromatarren garaiko pertsonaia bat; azaldu erromatar gizarteko zer sektoretako kidea zen, eta zergatik. Ikerketa egin, eta eman erromatarren garaiko izen tipiko bat.

8 Erreparatu honako irudi hauei, eta azaldu erromatarren zer arte motari dagokion bakoitza.

9 Hausnartu gladiatoreen ikuskizunei buruz. Zer ziren ikuskizun haiek? Zertarako egiten ziren? Gaur egungo gizartean ba al du lekurik halako ikuskizun batek? Zergatik?

10 Zure ustez, zein da erromatarren zibilizazioak utzi digun ondare garrantzitsuena? Komentatu zure gogoeta gainerako ikaskideekin.

Semaforoa. Margotu koadernoan, ariketa bakoitzaren ondoan, honela:

erantzuna badakizu

laguntza behar izan baduzu

erantzuna jakin ez baduzu

2 Erantzun galdera hauei:

HELBURUA AURRERA

Hausnartu, ideiak proposatu eta jendea kontzientziatu bakearen kulturak duen garrantziari buruz

1 Aztertu eta lotu teknikaren bidez, gogoeta egin historian zehar egin ditugun hutsegiteei buruz, berriro gerta ez daitezen . Gogoeta horiek baliagarriak izango zaizkizu bakearen museo bateko erakusketa-aretoko proposamenetarako ideiak planteatzeko.

Bakearen museoak. Zer dira? Zertarako balio dute? Non daude?

Espainiako hizkuntzak. Nondik datoz? Zer ezaugarri komun dituzte? Zer balio ematen diegu?

Esklabotza. Nor ziren esklaboak? Zer ondorio zituen esklabo izateak? Zein da hutsegite historiko hori berriro ez egiteko bermea?

Aztertu eta lotu

Bakezaleak. Zer da Bakearen Nobel saria? Nork sustatu dute bakearen kultura ?

N ola ikasi dut?

1 Ikasi duzu lehen ez zenekien zerbait? Zer irudi gogoratzen dituzu? Ikasi duzunetik zer gustatu zaizu gehien? Zertarako da baliagarria ikasi duzuna? Zertarako balioko dizu zure eguneroko bizitzan?

2 Pentsatu zertan hobetzen jarraitu dezakezun aurrerantzean eta egin horri buruzko gogoeta. Hausnarketa zabaltzeko, pentsatu zer hobetu dezaketen ikaskideek.

Bake-itunak. Noiz sinatu zen lehena? Zer itun sinatu ziren Antzinaroan?

3

Elkarbizitza eta kultura-trukeak. Zer truke izan ziren kulturen artean Antzinaroan? Zer ekarpen egin zituzten?

Galdetu hau zeure buruari!

Historiaren ikerketan oinarrituta, zuk zer egin dezakezu bakearen eta elkarbizitzaren kultura ezagutzeak eta horretan hezteak duen garrantzia zabaltzeko eta kontzientzia pizteko?

Sortu ikastetxean bertan zure bakearen museoa.

Komentatu eta zabaldu zure gogoetak.

Prestatu gatazken bitartekaritzan, eta bitartekaritza-talde bat sortu ikastetxean.

L agundu zalantzak argitzen

Gaur nire lehen bosturtekoa betetzen dut! Ezagutzen al duzu aspaldiko edo duela gutxiko gertaerak datatzeko beste denbora-unitaterik?

Duela urte asko ez dudala bizitoki finkorik. Hori dela eta, familiak nomada naizela esaten dit. Noiz bizi izan ziren aspaldiko nomadak? Zer bizimodu zuten?

Sinestezina dirudien arren, nekazaritza Neolito garaian agertu zen! Zer aldaketa ekarri zizkion garai hartako gizarteari? Zer beste aurkikuntza egin zituzten orduan?

Metalgintzaren industriako langilea naiz, eta hauek jakin nahiko nituzke: Noiz sortu zen? Zer aldaketa ekarri zizkion gizarteari ekonomiaren arloan?

Liluratuta nauka Atapuercako haitzuloak. Diotenez, hemen bizi izan zen Homo antecessor espeziea. Nor ziren? Hominidoen zer beste espezie bizi izan ziren Iberiar penintsulan?

Ama, begiratu margo hauei: labar-artea dira! Gure autonomiaerkidegoan ikus ditzakegun historiaurreko zer beste bi aztarna artistiko (gutxienez) bururatzen zaizkizu?

Gozagarria da erromatarren aurreko herrixka honen hondakinak bisitatzea. Zer herri bizi izan ziren Iberiar penintsulan erromatarrak etorri aurretik?

Ez nekien ez Erroma K.a. 753. urte inguruan sortu zenik, ez, ondoren, bertako armada Penintsula konkistatzera bidali zutenik. Noiz eta non hasi eta amaitu zen erromatarren konkista?

Cádizen bizi gara, antzina Gadir esaten zioten hirian, alegia. Zer herrik sortu zuen gure hiria, eta zer ondare utzi zigun?

Biharko latineko azterketan nota ona ateratzea espero dut. Ba al dakizu zer herrik ekarri zuen latina Penintsulara? Hizkuntzaz gainera ekarri zituzten zer beste bi gauza (gutxienez) bururatzen zaizkizu?

Irakurri dudanez, erromatarren garaiko Hispaniari buruzko antzezlan honetan, patrizio, plebeio eta esklaboek hartzen dute parte. Zein ziren?

Erromatarren garaiko zoru hau zaharberritzen ari naiz. Ba al dakizu nola esaten zaion artelan mota honi? Zerez egina dago?

ITZALAPROIEKTUAK UZTENDUTEN

EZAGUTU DIZIPLINARTEKO PROIEKTUA

Uraren isilpeko kutsadura

EKOXABOITXOA

Zer egin etxeko olio erabiliarekin?

Gure xaboia egingo dugu!

Etxeko olio erabilia zenbait modutan birzikla dezakegu.

Eta modu horietako bat xaboia egitea da!

Bildu, eta honetaz hitz egingo dugu:

Inoiz egin al duzu xaboirik etxean?

Lehenago inoiz bururatu al zaizu halakorik?

Badakizu nola egiten den?

Zure xaboia nolakoa izatea nahiko zenuke?

Zer nahiago, arropa garbitzeko xaboia ala gorputza garbitzeko xaboia?

Etxean xaboia egiteak abantaila asko ditu, besteak beste, dirua aurrezten dugu, eta gutxiago kutsatu.

Ohikoa da xaboia egitea eskuak edo arropa garbitzeko, baina errezeta batzuek soda kaustikoa erabiltzen dute, eta hori oso kaltegarria eta arriskutsua gerta liteke larruazalerako eta ingurumenerako.

Ikertu Interneten soda kaustikorik gabeko errezetak; adibidez, hauek dituztenak: aloe vera, oloa, glizerina, izpilikua…

Alderatu zuen errezetak!

Zer osagai behar dituzue?

Zuen lana aurkezteko unea da.

Garrantzitsua da aldez aurretik zenbait bider probak egitea eta esan nahi dugun hori ikastea, ideiak garbi edukitzeko, eta zer iturri erabili ditugun aipatzea.

Talde bakoitzak bere horma-irudia aurkeztu behar du, baita xaboia ere, egin baduzue.

Beste ikasgela batzuk gonbida ditzakezue, edo zuen burua bideoan grabatu, eta zabaldu, denengana irits dadin.

Arazo hau konpondu beharra daukagu, eta zuek guztiak behar zaituztegu!

Beti da ona zenbait aukera aurkeztea; hala, jendeak bere beharretara ondoen egokitzen den xaboi-errezeta aukeratu dezake.

Talde bakoitzak xaboi mota bat egiteko pausoak jasoko dituen horma-irudi bat egingo du.

Gogoan izan argazkiak gehitu behar dituzuela, eta informazioa argi eta txukun azaldu.

Paperean edo kartoi mehean egin dezakezue, edo, nahiago baduzue, formatu digitalean.

Eta zer iruditzen horma-irudi bakoitza zuek egindako xaboiarekin batera aurkeztea?

Sekulakoa izango litzateke!

Harrigarria izan da…