Mundua helburu: Geografia eta Historia 2. DBH. Lagina

12HILEKO

2

1. hiruhilekoa

M. Burgos, M. C. Muñoz-Delgado

Aurkibidea Ikasturtearen oinarrizko jakintzak

Trebetasunak

Komunak: Eskolako lana; Landa-lana

Historikoak: Denborazko informazioaren erabilera; Biografia historikoa; Konparazioak historian; Artelanen analisia (I). Arkitektura; Artelanen analisia (II). Pintura; Artelanen analisia (III). Eskultura; Artelanen eta estilo artistikoen konparazioak

Geografikoak: Biztanleriaren piramidea; Hiri-planoa; Mapa mentala; Hiri-inkesta IKASKUNTZA-EGOERA

1 Erdi Aroaren hasiera.

1. Erdi Aroa. Etapak eta zibilizazioak

2. Bizantziar Inperioa (I). Ezaugarri nagusiak

3. Bizantziar Inperioa (II). Gizartea eta artea

4. Germaniar erresumak. Frankoak eta inperio karolingioa

5. Islama (I). Zibilizazioaren jaiotza

6. Islama (II). Hedapena

7. Islama (III). Ekonomia

8. Islama (IV). Gizartea eta hiria

9. Islama (V). Ondare artistikoa

Aplikatu, hausnartu eta jarri proban zure konpetentziak

Protagonistak: Rufaida al-Aslamia eta Loujain Alhathloul

2 Goi Erdi Aroa. Feudalismoaren

1. Europako feudalismoa

2. Ekonomia feudala

3. Gizarte feudala

4. Nola bizi ziren nobleak?

5. Nola bizi zen apaizeria?

6. Nola bizi ziren nekazariak?

7. Arte erromanikoa (I). Arkitektura

8. Arte erromanikoa (II). Eskultura eta pintura

Aplikatu, hausnartu eta jarri proban zure konpetentziak

Protagonistak: Gudrid Thorbjarnardóttir eta Ann Bancroft

3 Iberiar penintsula VIII. eta XI.

mendeen artean

1. Al-Andalus. Islama Iberiar penintsulan

2. Al-Andalusen antolaketa politikoa eta ekonomikoa

3. Gizartea eta eguneroko bizimodua

Txosten grafikoa. Uraren cultura

4. Kalifaldiko kultura eta artea

5. Kristauen erresistentzia-guneak (722-1035)

6. Erresistentzia-guneen antolaketa

28

7. IX. eta X. mendeetako artea. Donejakue Bidea

8. Penintsulako arte erromanikoa

9. Euskal lurrak VIII. eta XI. mendeen artean

Aplikatu, hausnartu eta jarri proban zure konpetentziak

Protagonistak: Ende eta Carla Fuentes

Itzala uzten duten erronkak:

4 Erdi Aro Klasikoa eta Behe

1. Europako lurraldea. Erresumen eta herrien mosaikoa

2. Nekazaritza-aurrerapenak

3. Erdi Aroko hiriak (I). Berreskuratzea, funtzioak eta espazioak

4. Erdi Aroko hiriak (II). Gobernua eta ekonomia

5. Gizartea eta eguneroko bizimodua

6. Kultura eta erlijoa berritzea

7. Arte gotikoa (I). Arkitektura

8. Arte gotikoa (II). Eskultura, pintura eta beirateak

9. Behe Erdi Aroa Europan

Aplikatu, hausnartu eta jarri proban zure konpetentziak

Protagonistak: Hildegarda Bingengoa eta Margarethe von Trotta

Eranskinak

Hiztegia; Aplikatu konpetentziak

50

Trebetasunak: Komunak eta historikoak

5 Iberiar penintsula XI. eta XV. mendeen artean

1. Al-Andalusen politika- eta lurralde-gainbehera

2. Behe Erdi Aroa al-Andalusen. Nazaretar erresuma

3. Kristau erresumen sendotzea eta aurrerapena

4. Kristau erresumen gobernua eta administrazioa

5. Konkistatutako lurraldea birpopulatzea

6. Kristau erresumen jarduera ekonomikoak

7. Estamentuetan oinarritutako gizartea eta bizimoduak

8. Kristau erresumetako kultura eta artea

9. Behe Erdi Aroa Penintsulako kristau erresumetan

10. Euskal Herria xi. eta xv. mendeen artean

11. Hirigintzaren jatorriak Euskal Herrian

Aplikatu, hausnartu eta jarri proban zure konpetentziak

Protagonistak: Zulema, astrologoa eta G-CHIME

Ikaskuntza-egoera. Portfolioa..................................................... 146

6 Aro Modernoaren hasiera. XV. eta XVI. mendeak

1. Aro Modernoa

2. Aurkikuntzak (I). Prozesuaren arrazoiak

3. Aurkikuntzak (II). Bidaiak eta bidaiariak

4. Estatu modernoaren jaiotza

5. Eraldaketa ekonomikoak eta gizarte-aldaketak

6. Erlijio-aldaketak eta gatazkak. Erreforma eta Kontraerreforma

7. Humanismoa. Gizakiaren gaineko ikuspegi berria

8. Berpizkundea Italian (I). Arkitektura

9. Berpizkundea Italian (II). Eskultura eta pintura

10. Berpizkundea Italiatik kanpo

Aplikatu, hausnartu eta jarri proban zure konpetentziak

Protagonistak: Luisa de Medrano eta Luisa de Medrano saria

7 Aro Modernoaren hasiera

Espainian eta Amerikan

1. Errege-erregina Katolikoen erreinaldia

2. Monarkia hispaniarra

3. Austriarren politika

4. Amerikaren konkista

5. Amerikaren kolonizazioa eta antolakuntza

Txosten grafikoa. Enkomienda, indigenen eskubideak eta

Espainiak Amerikan egindako lanaren interpretazioak

6. Eguneroko bizitza, ekonomia eta gizartea

7. Urrezko Mendea (I). Kultura eta arkitektura

8. Urrezko Mendea (II). Eskultura eta pintura

9. Aro Modernoaren hasiera Euskal lurraldean

10. Euskal artea XVI. mendean

Aplikatu, hausnartu eta jarri proban zure konpetentziak

150

Trebetasunak: Komunak eta Geografikoak

IKASKUNTZA-EGOERA

Itzala uzten duten erronkak: 20-30 Egunkaria. Gaurkotasuneko informazioa 228

9 Munduko giza eremua

1. Biztanleriak munduan duen banaketa

2. Biztanleriaren mugimendu naturalak

230

3. Hazkunde naturala eta munduko biztanleriaren bilakaera

4. Biztanleriaren egitura

5. Migrazio-mugimenduak (I). Barne-migrazioak

6. Migrazio-mugimenduak (II). Kanpo-migrazioak

Txosten grafikoa. Emakumea eta nazioarteko migrazioak

7. Migrazioen ondorioak

8. Munduko populazioaren etorkizuna

Aplikatu, hausnartu eta jarri proban zure konpetentziak

Protagonistak: Aletta Jacobs eta Afrikable: Kenyan emakumeari eskainitako GKE espainiar bat

10 Giza espazioa Europan eta Espainian

1. Europako eta Espainiako biztanleria banaketa

174

2. Mugimendu naturala Europan eta Espainian

3. Migrazio-mugimenduak Europan

4. Migrazio-mugimenduak Espainian

5. Europako eta Espainiako biztanleriaren hazkundea

6. Biztanleriaren osaera edo egitura

Txosten grafikoa. Populazioarekin loturiko politikak

7. Euskal Autonomia Erkidegoko populazioa

Aplikatu, hausnartu eta jarri proban zure konpetentziak

Protagonistak: Catalina Bustamantekoa eta «Ni emakumea, zu gaizkidea, haiek borrokalariak»

8 XVII. mendea Europan eta Espainian

1. XVII. mendea. Eraldaketak eta gatazkak

2. Erregimen politikoak

3. Europako biztanleria eta ekonomia

4. Monarkia hispaniarra XVII. mendean

5. Gizartea eta eguneroko bizitza Europan eta Espainian

6. Zientzia eta kultura

7. Ondare artistikoa. Barrokoa

8. Barrokoa Europan

9. Barrokoa Espainian eta Amerikan

Txosten grafikoa. Velázquez jenioa

10. XVII. mendea Euskal lurraldean

200

Aplikatu, hausnartu eta jarri proban zure konpetentziak

Protagonistak: Josefa Óbidoskoa eta Pepa Gamboa

Ikaskuntza-egoera. Portfolioa 226

Eranskinak

Hiztegia; Aplikatu konpetentziakk

252

Protagonistak: Sofonisba Anguissola eta M.I.A. (Maya Arulpragasam)

11 Hirien mundua

1. Hiria eta urbanizatze-prozesua

2. Hiri-eremu handiak egungo munduan

3. Hiri-morfologia

Txosten grafikoa. Hiri-egiturak munduan

4. Munduko hiri-hierarkia

5. Hirietako egungo arazoak

6. Hiria ekosistema gisa

Aplikatu, hausnartu eta jarri proban zure konpetentziak

272

Protagonistak: Marion Mahony eta Emakumeen hiria Oinarrizko datuak

12 Hiriak Europan eta Espainian

1. Landa- eta hiri- populatzeak

2. Urbanizatze-prozesua (I). Industria aurreko etapa

3. Urbanizatze-prozesua (II). Aro garaikidea

4. Hiriko populazioaren ezaugarriak. Hiri motak

5. Hiriaren egitura (I). Hiriaren erdigunea

6. Hiriaren egitura (II). Hiriko periferia

7. Hiri-hierarkia

8. Euskal Autonomia Erkidegoa: populaketa eta hirigintza

Aplikatu, hausnartu eta jarri proban zure konpetentziak

Protagonistak: Diana Balmori eta Btoy

Eranskinak

Hiztegia; Aplikatu konpetentziak; Oinarrizko datuak

Honelakoa da zure liburua

IKASKUNTZA-EGOERA

ITZALA UZTEN DUTEN ERRONKAK

ERRONKA

Beraz, planteatzen dizugun erronka bideo bat egitea da, eta horren bidez talde bakoitzak aukeratutako ondare-elementua azalduko du. Bideoak editatzeko aukera asko daude, eta zuen gustukoena aukeratu ahal izango duzue. Hasierako ariketa egin ondoren, hiru pertsonako taldeak osatuko ditugu, ikaskuntza-egoeraren ariketari elkarlanean aurre egiteko. Ariketa horretan, Erdi Aroko ondareko elementu bat aukeratuko dugu: arkitektura-lan bat, musika-korronte bat, literatura-lan bat... izan daiteke Obra hori xehatuz eta aztertuz joango gara unitate hauen garapenean zehar, eta horrek askotariko tresnak eskuratuko dizkigu erronka lortzeko.

ONDAREA EZAGUTZEA

Ondarea ezagutzea funtsezkoa da hura baloratzen, babesten eta kontserbatzen

jakiteko; bai arte-, bai historia- eta bai kultura-ondareak, talde-nortasunaren oinarri direnak, aisialdiaz eta kulturaz gozatzeko ondasuntzat eta herrien garapenerako

baliabidetzat hartuta. Unitate hauek ikasteak funtsezko konpetentzia hori garatzeko balioko du. Nazio Batuek, Garapen Jasangarrirako Helburuak (GJH) izenekoen bidez, bizi garen munduaren egoerari buruz hausnar dezagun proposamen bat egin dute, eta hura hobetzeko gai izan gaitezen. Horrela, gure proiektuan, batez ere honako hauek landuko ditugu: 4. GJH, kalitatezko hezkuntza bermatzeko, eta 11. GJH, kultura-ondarea zaindu eta babesteko. Gaia sartzeko hasierako dinamika gisa, Kahoot edo Quizzi bat egingo dugu, arte gotiko eta islamikoaren funtsezko alderdietako batzuk, hiztegia, irudien analisia, elementu arkitektonikoak, musika, literatura eta abar sartzen laguntzeko; galderen eta erantzunen teknika dialektiko tradizionalaren bidez.

IKASKUNTZA-SEKUENTZIA

Aurretiko ezagutzak aktibatuko ditugu Bideoa egingo dugu Erdi Aro Klasikoa

4. unitatea 5.

UNITATEAREN HASIERA

Proiektuak sormenez eta lankidetzan planteatzen eta garatzen

Interneten bilaketak egiten baliozkotasun-, kalitate-, gaurkotasuneta fidagarritasun-irizpideen arabera, edukiak aukeratzen ikasiz.

Programa eta aplikazio informatikoak erabiltzen, ikaskuntza eta komunikazioa erraztuko duten eduki propioak sortzeko.

Hautatutako informazioa komunikatzen, ikuspegi kritikoa eta pertsonala hartuta, eta, aldi berean, jabetza intelektuala errespetatuz. Talde-lanean parte hartzen, zereginak, erantzukizunak... banatzen ikasiz, lankidetza-estrategiak erabiliz. Kultura- eta arte-ondarea ezagutzen, kritikoki balioesten eta errespetatzen, eta kultura- eta arte-aniztasunak dakarren aberastasuna balioesten. Interneten bilaketa aurreratuak egiten, baliozkotasun-, kalitate-, gaurkotasuneta fidagarritasun-irizpideei jarraiki, modu kritikoan hautatuta, eta behar bezala artxibatuz, berreskuratzeko eta erreferentzia egin ahal izateko. Hainbat iturritatik datorren informazioa aurkitzen, hautatzen eta kontrastatzen, eta fidagarritasuna eta egokitasuna ebaluatzen, irakurketa-helburuen arabera. Halaber, informazioa integratu eta komunikatzeko moduko ezagutza bilakatzen.

xi eta xiii mendeak Iberiar penintsulan Behe Erdi Aroa Bideoa egingo dugu Azken ariketa

Ikaskuntza-egoera, eduki-multzo bakoitzerako bat; unitate horietan landu dituzun ezagutzak, trebetasunak eta jarrerak erabili beharra izango duzu, eta zure gaitasunak eskuratzen eta garatzen lagunduko dizute.

Ikaskuntza-sekuentzia, proposatutako egoerari buruzkoa.

Espazioa Non sortu ziren lehenengo hiriak? Kokatu mapa batean Chandigarh hiria. Planetako zein eremu geografikotan dago urbanizatze-tasarik handiena?

11

Hirien mundua

Jane Drew.

Hirigilea eta arkitektoa

Nire izena Jane Drew da, 1911n jaio nintzen Ingalaterran, eta Londresko Arquitectural Association Schoolen titulu bat lortu zuen lehen emakumeetako bat izan nintzen; hirigilea eta arkitektoa naiz. Graduatu ondoren, ministro britainiarraren Afrika mendebaldeko hirigintza-aholkulari bihurtu nintzen, eta, 1945ean, enpresa bat sortu nuen, Nigeriako Ibadan Unibertsitatea bezalako obrak egiteko. Beti pentsatu izan dut hirietako espazioen erabilera bertan bizi diren pertsonei egokitu behar zaiela. Horregatik, gizarte-beharretara egokitutako eraikinak diseinatu ditut Ingalaterrako, Indiako eta Afrikako hainbat lekutan. Nire lanean, arkitekto handi baten lanak inspiratu ninduen: Le Corbusier; berarekin kolaboratu genuen In-

GALDERAK ETA ERANTZUNAK

Ikertu Le Corbusierren obra eta Chandigarh hirian diseinatu zituen eraikinak.

2 Informa zaitez arkitekturako Jane Drew sariei buruz. Elizabeth Dillerrek sari hau irabazi zuen 2019an.

272

diako Chandigarh hiriaren diseinuan. Hiri bakoitzak bere hiri-egitura du, funtzio desberdinak dituzten eremuetan banatuta. Planetaren urbanizatzea hobeto ulertzeko, honako hauek ezagutuko dituzu: Hiria: hirien kontzeptua eta hazkundea. Hiri-eremu handiak gaur egungo munduan. Hiri-morfologia. Plano-motak, eraikuntza eta lurzoruaren erabilerak. Hiri-egiturak munduan. Munduko hiri-hierarkia. Hiri-hazkundearen eragozpenak eta gizarte-arazoak. Hiria ekosistema gisa. Hiri-ekosistema jasangarria.

3 Egiaztatu. Ebatzi eskuineko orriko atal bakoitzean planteatutako galderak. Horretarako, unitatean dagoen informazioa kontsulta dezakezu.

Denbora Zein urtetatik hona moteldu da munduko hiri-hazkundea? Zer gertaerek eragin dute dezelerazio hori? Zein urtetan berdindu zuen munduko hiri-biztanleriak landa-biztanleria?

Kontzeptuak Definitu plano irregularra, laukiteria-planoa eta plano erradiozentrikoa.

IKASKUNTZA-SEKUENTZIA

EREMUAK, MORFOLOGIA, HIERARKIA ETA HIRI-ARAZOAK

4.1 Aztertuko dugunaren sarrera orokorraren ondoren, erredakzio-kontseilua bildu behar dugu eta zer artikulu-proposamen bururatzen zaizkigun aztertu behar dugu, bikote bakoitzak zein ikerketa egingo duen zehazteko.

4.2 Ikerketaren garapena eta artikulua.

4.3 Gaia amaitzean, erredakzio-kontseilua berriro bilduko dugu, bikote bakoitzak bere artikulua azal dezan, horiek zabaltzen hasteko eta landutako edukiak berrikusteko.

Adierazi hiri-espazioan egiten diren lurzoruaren erabilerak.

Beste begirada bat «Protagonistak» atalean, Marion Mahony Griffin arkitektoaren lana ezagutuko duzu; Jane Drewk bezala, Mugimendu Modernoaren ideiak zabaldu eta jarraitu zituen. Griffinek Australiako Canberra hiria diseinatu zuen eta Frank Lloyd Wright arkitektoarekin lan egin zuen. Bilatu XX. mendeko mugimendu arkitektoniko honi lotutako beste emakume batzuei buruzko informazioa, eta zerrendatu bere lan garrantzitsuenetako batzuk.

Proiektuaren GAKOekin erlazionatutako baliabideak

jakiteko: anayaharitza.es webgunean

Emakumezkoen ekarpena ezagutu, geografia eta historiako hainbat arloren aurrerabidean egindako ekarpenak, eta Garapen Jasangarrirako Helburuak landu.

Ikaskuntza-sekuentziaren urra-tsak, unitateari dagozkionak, garapen horretan beharrezkoak diren azalpen eta guzti.

Unitateko eduki batzuk aurkitu, banaka zein taldeka.

ERRONKA GAUZATZEKO, HAU

Urbanizatze-prozesua (I). Industria aurreko etapa

Urbanizatze-prozesua hau da: hirietan populazioa eta hirietako jarduera ekonomiko eta kultural dinamikoenak pilatzea. Europan eta Espainian, prozesu hori aspaldi sortu zen, eta hainbat etapa bereizi ohi dira.

2.1 Antzinaroa – Europan, K.a. iii milurtekoan hasi zen urbanizatze-prozesua, Mediterraneoko ekialdean zenbait merkataritza-zibilizaziok (Kretak, esaterako) hiriak sortu zituztenean. Hala ere, urbanizatze-prozesuaren behin betiko bultzada K.a. viii mendean gertatu zen, greziar kolonizazioarekin, lehenik, eta, erromatarren nagusitasunarekin, ondoren. Azken horren bidez, inperio osoan zehar zabaldu ziren hiriak. – Espainian, lehen hiriak (Cádiz, Ampurias) K.a.dean sortu ziren, Mediterraneoko herriek (feniziarrek, greziarrek) kolonizatzeari esker. Erroma nagusitu zenean, hirien kopuruak gora egin zuen, hainbat hiri berri sortu baitziren; esate baterako, Tarragona, Merida, Zaragoza, Bartzelona edo Sevilla. Erromak inperio osoan zabaldu zuten plano erregularreko hiriaren eredua, baita hainbat espazio eta eraikin publiko ere: foroak, tenpluak, antzokiak, termak, eta abar. Erromatar inperioa desagertu ondoren, hiriek gainbehera egin zuten, eta biztanle gehienek landa-ingurura alde egin zuten.

2.2 Erdi Aroa – Europan, antzinako hiriek gainbeheran jarraitu zuten Erdi Aroaren hasieran, feudalismoak nekazaritzan oinarritutako ekonomia ezarri baitzuen. Nolanahi ere, xii mendetik aurrera, merkataritzaren garapenari esker, beste ekonomia batzuen sorrera bultzatu zen. – Espainian, musulmanen konkistak musulmanen hiriak eta kristau hiriak elkarrekin bizitzea ahalbidetu zuen. Musulmanek antzinako hiriak eraldatu, eta beste batzuk sortu zituzten (Madril, Almería, Murtzia). Kristauek hiri berriak sortu zituzten Donejakue Bidean, baita musulmanei konkistatuko hainbat zonatan ere; besteak beste, Segovian, Ávilan eta Salamancan. Bi kultura zituzten hirietan (harresiz inguratuta zeuden, eta plano irregularra zuten), eraikin esanguratsuak —mezkitak, zokoak, katedralak— eta merkatu-plazak zeuden.

Kreta uhartean, K. a. milurteko zibilizazio minoikoak merkataritzan oinarritutako hiriak garatu zituen. Estolderia eta ura zuten, baita hainbat jauregi handi ere; Cnosos, esaterako.

Irudi aniztasuna, edukien arabera multzokatuta ulermena errazteko.

Erromatarrak

2.3 Aro Modernoa xvi eta xix mendeen artean, Europako estatu berriek hiriburu gisa aukeratutako hiriak hazi egin ziren, hala nola Paris, Berlin eta Viena. Gainera, aurkikuntza geografikoekin eta inperio kolonial handien sorrerarekin, hiri-hazkundea Mediterraneotik Atlantikora eta Europako iparraldera mugitu zen. Horrek azaltzen du, adibidez, Sevillak xvi   mendean, Anberesek eta Amsterdamek xvii   mendearen hasieran eta Londresek xviii   mendeaz geroztik izan zuten hazkundea. – Berpizkundean, hiri perfektuak aurreikusi zituzten, eta auzo berriek garai klasikoko plano erregularrak hartu zituzten.

– Barrokoan eta Ilustrazioan, Luis XIV.a Frantziakoa edo Karlos III.a Espainiakoa bezalako errege absolutuek hiriak ederrago eginez adierazi zuten beren boterea. Horretarako, hainbat eraikin egin zituzten; besteak beste, jauregiak, udalak, ospitaleak, elizak, komentuak eta plaza nagusiak Espainian. Gainera, hirietan etorbide nagusiak, plazak, iturriak, zubiak eta lorategiak jarri zituzten.

Konpetentziak landu, ataletan multzokatuta azpikonpetentziak lantzeko.

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN Idatzi laburpena 1 Laburbildu Europako urbanizatze-prozesua, eta azaldu nola eragin zuen bertan erromatarren nagusitasunak, germaniar inbasioek, merkataritzaren garapenak, geografiako aurkikuntzek eta monarkia absolutuek. Sortu ideia propioak 2 Eskatu ikaskide bati edukiei buruzko bost galdera idazteko. Ondoren, erantzun, eta eskatu zure emaitzak ebalua ditzala. Emaitzak aski onak ez badira, idatzi zer egin beharko zenukeen hobetzeko.

Ariketa batzuetan ageri diren ikono ek kasu bakoitzean erabil daitezkeen proiektuaren gakoa iradokitzen dute.

APLIKATU Kokatu mapamundi batean munduko urbanizazio-gune garrantzitsuenak.

Ondoren, idatzi iruzkin labur bat gutxienez termino edo kontzeptu hauek aipatuz: urbanizazioa, urbanizazio-tasa, egungo hiria, hiri-aglomerazioak, mega-hiriak eta lurraldearen urbanizazioa.

2 Beheko eskemak euskarri gisa erabiliz, azaldu honako hau: a) Zer desberdintasun daude hiri-sareen eta sare horien balizko arrazoien artean. b) Hirien mundu-sarearen antolaketa.

4 Egin hiri-biztanleriaren bilakaerari buruzko grafiko lineal multiple bat, mundu osoko eta garapen handiko eta txikiko herrialdeetakoak agertuz.

Ondoren, erantzun galdera hauei: a) Noiz hasi zen hazkundea herrialde talde bakoitzean? b) Etorkizunean, non izango da hiri biztanleriaren hazkundea eta zergatik?

5 Beheko grafikoak

etxerik gabe utzi zituen sute suntsitzaile bat jasan baino hilabete gutxi batzuk lehenago. Hondamendi horrek berreraikuntza azkar baten beharra markatu zuen. Garai hartan egurra zen eraikuntzako material nagusia, erraz erretzen dena, eta hondamendi horren ondoren material eta diseinu berriak sartu ziren. Mugimendu Modernoaren arkitektura hasi zen.

GAUR

Emakumeen hiria

Oinarrizko datuak

Aplikatu

Agian haurtzaroan bizi izan nuen suntsipen eta berritze giro horrek eragin zidan arkitektoa izateko erabakian, eta nire lanik nabarmenetako bat Canberra hiriaren diseinua izan da, Australiako hiriburua. Massachusettseko Institutu Teknologikoan arkitektura ikasi nuen eta 1895etik Frank Lloyd Wright arkitekto ezagunarekin lan egin nuen. 1911n Walter Burley Griffin arkitektoarekin ezkondu nintzen eta elkarrekin aurkeztu ginen Canberra diseinatzeko lehiaketara. Deialdi hori irabazi eta Australiara joan ginen proiektua garatzera. Batzuetan nire senarraren izena bakarrik aipatzen dute obran, baina elkarlana izan zen eta marrazkietan argi ikus daiteke nire lanaren arrastoa.

Nire ibilbidean zehar, beti saiatu naiz paisaiarekiko eta ingurumenarekiko ardura diseinuarekin lotzen.

Ariketak, hainbat maila kognitibotakoak, ikaskuntza egiaztatzeko.

Hausnartu eta probatu zure konpententziak

3 Bilatu Marrakech hiriaren plano bat, Marokon. Ondoren, erantzun: a) Zer plano mota daude? b) Nolakoa da bakoitza? c) Zein garai historikoen adierazgarri izan daitezke?

Oinarrizko datuak

Kokapena: Turbaco, Cartagena de Indias (Kolonbia). Sustatzaileak eta sortze data: Emakume Desplazatuen Liga, 2003.

Emakumeen Hiria deiturikoa, La Bonanza urbanizazioan, talde paramilitarren eta gerrillaren arteko gerratik ihesi Kolonbiako hainbat herritatik Cartagena de Indiasera ihes egin zuten familia askoren etxea da. Emakume asko izan ziren hirirako martxa horren buru, baina eguneroko gogorrarekin topo egin zuten hiriko auzo marjinaletan. Bertan, Patricia Guerrero abokatua ezagutu zuten, Emakume Desplazatuen Ligan batu zituena, biktima horiek galdutako eskubideak berreskuratzeko. (Irudian, elkarteko bi emakume). Emakume horien premia nagusia haientzat eta haien familientzat etxebizitza duina izatea zen, horregatik, kokatzeko bizileku bat bilatu eta Bonantzan aurkitu zuten. Lursailaren jabearekin akordio batera iritsi, eta beraiek eraiki zitzaketen beren etxeak. Igeltserotza lanak ikasi behar izan zituzten,

GALDERAK

1 Kontsultatu mapamundi bat eta kokatu Chicago eta Cartagena de Indias. Ondoren, adierazi hiri iparramerikarraren eta latinoamerikarraren ezaugarriak.

2 Zer ondorio izan ditzake gehien hazten diren hiriak garapen txikiko herrialdeetan egoteak? Arrazoitu zure erantzuna.

3 Egin zure ustez zure herriak dituen beharren zerrenda: espazio publikoak, aisialdia eta kirola, eraikinen egoera, etab.

baina lehen fase batean elkarrekin 98 etxebizitza sortzea lortu zuten, kale eta lorategiekin. Zailtasunak ez ziren amaitu, indarkeriak eta arazo ekonomikoek jarraitu egin zuten, baina elkartuta etorkizun hobe baten alde borrokatzen dute.

Unitateari dagokion ikaskuntzaegoeran egindako aurrerapenei buruzko hausnarketa

Zure konpetentziei buruzko ebaluazio proposamena webgunean

Ezagutu gure historia eraiki du-ten antzinako emakumeak, gaurko munduarekin lotuta.

he herrial

eraikuntza

IKTak Orientazio akademikoa eta lanbide-orientazioa Ebaluazioa Hezkuntza emozionala

Altua: ‰ 30 baino gehiago

Ertaina: ‰ 20-30 artean

Baxua: ‰ 20 baino gutxiago batez bestekoa adierazten du. ordezkatzeko, emakume bakoitzeko artean Baxua: 2 edo gutxiago Altua: % 15 baino gehiago Ertaina: % 10-15 artean Baxua: % 10 baino gutxiago Altua: % 50 baino gehiago

% 50-25 artean Baxua: % 25 baino

Honelakoa da zure proiektu digitala

Biztanleriaren mugimendu naturalak 2

2.1 Biztanleriaren dinamismoa Demografiari esker dakigu biztanleria handitu edo murriztu egiten den, denboran zehar bi eratako mu gimenduak tartekatzen direlako: – Mugimendu naturala arrazoi naturalen ondorioz leku jakin bateko biztanleria haztea edo murriz tea da; jaiotzak (biztanleria haztea eragiten dute) eta heriotzak (biztanleria murriztea eragiten dute) hartzen ditu kontuan. Jaiotza-kopuruaren eta he riotza-kopuruaren arteko balantzeari berezko haz kunde edo hazkunde begetatibo esaten zaio.

Mugimendu naturalen banaketa

Proiektu honek ikasturteko eduki guztiak eskaintzen dizkizu, bai liburu digitalaren bidez, bai era askotako baliabideen bidez.

Ikasteko beste modu bat ezagutuko duzu, erraza, intuitiboa eta edozein plataforma eta gailurekin bateragarria.

– Migrazio-mugimenduak biztanleriak espazioan zehar eginiko lekualdatzeak dira. Immigrazioak, nak leku batera heltzeak, biztanleria gehitu egiten du; emigrazioak, edo biztanleak leku batetik joateak, al diz, murriztu egiten du biztanleen kopurua. – Mugimendu horiek tasa deituriko hainbat indize kal kulatuz aztertzen dira; milakotan (‰) adierazten dira.

Bizi-itxaropen handieneko 2020ko hamar herrialdeak Iturria: Indexmundi.

Tasa demografikoak

Jaiotzak neurtzeko tasak

Jaiotza-tasa

Altua: ‰ 30 baino gehiago Jaiotza-kopurua 1 000 ‰ Populazio osoa Ertaina: ‰ 20-30 artean Baxua: ‰ 20 baino gutxiago Ugalkortasun-indize sintetikoa Emakume bakoitzeko seme-alaben batez bestekoa adierazten du. Belaunaldi batek bere burua ordezkatzeko, emakume bakoitzeko

2,1 seme-alaba behar dira batez beste. Altua: 3,5 baino gehiago Ertaina: 3,5 eta 2,1 artean Baxua: 2 edo gutxiago Heriotzak neurtzeko tasak

Mugimendu

2.3 Heriotza-tasa

Urtebetean populazio batean gertatzen diren heriotzen kopuruari

heriotza-tasa deritzogu. Hiru tasa erabiliz neurtzen da: heriotza-tasa

haurren hilkortasun-tasa, eta bizi-itxaropena.

Espazioan dituzten ezberdintasunak

2020. urtean, munduko batez besteko hilkortasun-tasa ‰ 8koa zen; hau da, balio baxua. Kasu horretan, herrialde batetik bestera dauden aldeak ez daude hain markatuta. Oro har, gutxien garatutako herrialdeetan murrizteko joera dago; eta igotzeko joera, berriz, garatuen dauden herrialdeetan, bizi-itxaropen altuaren eta zahartze demografikoaren ondorioz.

Faktore argigarriak Herrialdeen arteko ezberdintasun horiek azaltzen dituzten faktoreak ere askotarikoak dira. Biologikoak, herentzia edo sexua, adibidez, emakumeak gizonak baino gehiago bizi direlako. Demografikoak eta sozioekonomikoak, gazte edo zaharren ehunekoa, diru-sarrerak, lanbidea, kultura-maila, bizimodua edo elikadura. Eta politikoak, saneamendu publikoa eta edateko ura eskura dagoen ala ez; eta osasuna bermatuko duen ongizate-estatuaren existentzia.

– Politikoak, hala nola, familia-planifikazioa, estatuak zer jarrera duen abortuarekiko, edota familientza- ko laguntzarik dagoen ala ez.

2.3 Urtebetean populazio batean gertatzen diren heriotzen kopuruari

2.2 Jaiotzak Urtebetean herrialde edo eskualde batean gertatzen diren jaiotzen kopurua hartzen da aintzat. Hainbat tasaren bidez neurtzen dira; jaiotza-tasaren bidez eta ugalkortasun-indizearen bidez, hain zuzen ere. Espazioan dituzten ezberdintasunak 2020an, munduko jaiotza-tasa ‰ 18koa zen, eta emakume bakoitzeko 2,3 seme-alabako ugalkorta- sun-indizea. Biak dira balio moderatuak. Hala ere, batez besteko kopuru horien baitan, ezber- dintasun handiak daude espazioan: batez besteko altuak daude gutxien garatutako herrialdeetan, eta batez besteko baxuak, berriz, garatuen dauden herrialdeetan. Azalpen-eragileak Hainbat eragileren bidez azaldu daitezke herrial- deen arteko ezberdintasun horiek: – Biologikoak, amaren adina, esaterako. – Demografikoak eta sozioekonomikoak, hala nola, gazteen eta adinekoen ehunekoa, ezkontzeko adina, seme-alaben kostua, emakumeek etxetik kanpo lan egitea, antisorgailuak eskura izatea, edota erlijio-si- nesmenak.

heriotza-tasa tasa erabiliz neurtzen da: heriotza-tasa

haurren hilkortasun-tasa, eta bizi-itxaropena.

Heriotza-tasa

Nola sartu?

Zure liburuko lehenbiziko orrialdearekin batera aurkituko dituzu proiektu digitalean sartzeko behar dituzun argibide guztiak.

Espazioan dituzten ezberdintasunak

2020ko ugalkortasuna (datuak bakoitzeko)

Ugalkortasuna 1,5etik

Iturria: www.prb.org

2020. urtean, munduko batez besteko hilkortasun-tasa ‰ 8koa zen; hau

0

da, balio baxua. Kasu horretan, herrialde batetik bestera dauden aldeak

ez daude hain markatuta. Oro har, gutxien garatutako herrialdeetan mu

deetan, bizi-itxaropen altuaren eta zahartze demografikoaren ondorioz.

rrizteko joera dago; eta igotzeko joera, berriz, garatuen dauden herrial

Altua: % 15 baino gehiago 1 000 ‰

Ertaina: % 10-15 artean

Faktore argigarriak Herrialdeen arteko ezberdintasun horiek azaltzen dituzten faktoreak

ere askotarikoak dira. Biologikoak, herentzia edo sexua, adibidez,

heriotza-kopurua 1 000 ‰ Jaiotza-kopurua

Bizi-itxaropena

Baxua: % 10 baino gutxiago

Altua: % 50 baino gehiago

Ertaina: % 50-25 artean

Baxua: % 25 baino gutxiago

Populazioko kideek bizi izandako urte guztien batuketa

Bizi-itxaropena Bizi-itxaropen Monako Japonia Singapur Macao San Marino Kanada Islandia Hong Kong Andorra Israel

Populazio horretako kideen kopurua Altua: 70 baino gehiago Ertaina: 60-70 artean

Baxua: 60 baino gutxiago

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN Erabili datuak Aztertu eta lotu

1 Kalkulatu jaiotza-tasak, heriotza-tasak eta berezko hazkunde-tasak.

2020 - 2025 Biztanleria (milaka) Jaiotzak (milaka) Heriotzak (milaka) A herrialdea 127 353 1 067 1 244 B herrialdea 13 986 715 200

2 Bilatu estatistikaren eranskinean jaiotza-tasa altuak dituzten bi herrialde; eta jaiotza-tasa baxua duten beste bi. Azaldu zer eragilek izan dezaketen eragina talde bakoitzean.

2.3 Heriotza-tasa Urtebetean heriotza-tasa haurren hilkortasun-tasa, Espazioan dituzten 2020. urtean, munduko da, balio baxua. ez daude hain markatuta. rrizteko joera dago; deetan, bizi-itxaropen Faktore argigarriak Herrialdeen arteko ere emakumeakaskotarikoakgizonak sozioekonomikoak, bidea, mendukultura-maila, bermatukopublikoa duen

Biztanleriaren mugimendu naturalak 2 Mugimendu naturalen banaketa Tasa demografikoak

2.1 Biztanleriaren dinamismoa Demografiari esker dakigu biztanleria handitu edo murriztu egiten den, denboran zehar bi eratako mugimenduak tartekatzen direlako: – Mugimendu naturala arrazoi naturalen ondorioz leku jakin bateko biztanleria haztea edo murriztea da; jaiotzak (biztanleria haztea eragiten dute) eta heriotzak (biztanleria murriztea eragiten dute) hartzen ditu kontuan. Jaiotza-kopuruaren eta heriotza-kopuruaren arteko balantzearikunde edo hazkunde begetatibo esaten zaio. – Migrazio-mugimenduak biztanleriak espazioan zehar eginiko lekualdatzeak dira. Immigrazioak, edo pertsonak leku batera heltzeak, biztanleria gehitu egiten du; emigrazioak, edo biztanleak leku batetik joateak, aldiz, murriztu egiten du biztanleen kopurua. – Mugimendu horiek tasa deituriko hainbat indize kalkulatuz aztertzen dira; milakotan (‰) adierazten dira.

2.2 Jaiotzak Urtebetean herrialde edo eskualde batean gertatzen diren jaiotzen kopurua hartzen da aintzat. Hainbat tasaren bidez neurtzen dira; jaiotza-tasaren bidez eta ugalkortasun-indizearen bidez, hain zuzen ere. Espazioan dituzten ezberdintasunak 2020an, munduko jaiotza-tasa ‰ 18koa zen, eta emakume bakoitzeko 2,3 seme-alabako ugalkortasun-indizea. Biak dira balio moderatuak. Hala ere, batez besteko kopuru horien baitan, ezberdintasun handiak daude espazioan: batez besteko altuak daude gutxien garatutako herrialdeetan, eta batez besteko baxuak, berriz, garatuen dauden herrialdeetan. Azalpen-eragileak Hainbat eragileren bidez azaldu daitezke herrialdeen arteko ezberdintasun horiek: – Biologikoak, amaren adina, esaterako. – Demografikoak eta sozioekonomikoak, hala nola, gazteen eta adinekoen ehunekoa, ezkontzeko adina, seme-alaben kostua, emakumeek etxetik kanpo lan egitea, antisorgailuak eskura izatea, edota erlijio-sinesmenak. – Politikoak, hala nola, familia-planifikazioa, estatuak zer jarrera duen abortuarekiko, edota familientzako laguntzarik dagoen ala ez.

Jaiotzak neurtzeko tasak

Jaiotza-tasa Altua: ‰ 30 baino gehiago Jaiotza-kopurua

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN Erabili datuak Kalkulatu jaiotza-tasak,

2.3 Heriotza-tasa Urtebetean populazio batean gertatzen diren heriotzen kopuruari heriotza-tasa deritzogu. Hiru tasa erabiliz neurtzen da: heriotza-tasa haurren hilkortasun-tasa, eta bizi-itxaropena. Espazioan dituzten ezberdintasunak 2020. urtean, munduko batez besteko hilkortasun-tasa ‰ 8koa zen; da, balio baxua. Kasu horretan, herrialde batetik bestera dauden ez daude hain markatuta. Oro har, gutxien garatutako herrialdeetan rrizteko joera dago; eta igotzeko joera, berriz, garatuen dauden herrial deetan, bizi-itxaropen altuaren eta zahartze demografikoaren ondorioz. Faktore argigarriak Herrialdeen arteko ezberdintasun horiek azaltzen dituzten faktoreak ere askotarikoak dira. Biologikoak, herentzia edo sexua, adibidez, emakumeak gizonak baino gehiago bizi direlako. Demografikoak sozioekonomikoak, gazte edo zaharren ehunekoa, diru-sarrerak, bidea, kultura-maila, bizimodua edo elikadura. Eta politikoak, mendu publikoa eta edateko ura eskura dagoen ala ez; eta osasuna bermatuko duen ongizate-estatuaren existentzia.

Nolakoa da?

Erantzun globala era askotako hezkuntza-ingurune baterako.

Intuitiboa

behera - 2,1 2,9 4,9 edo gehiago Daturik ez Niger Angola ErrepublikaKongoko Dem. Mali Txad Uganda Hego Sudan Benin Somalia Zambia

3

Bizi-itxaropen handieneko 2020ko hamar herrialdeak Iturria: Indexmundi.

5,7 5,7 5,6

5,9

5,5

1,5etik Ugalkortasunik handieneko 2020ko hamar herrialdeak Iturria: www.prb.org

ugalkortasuna bakoitzeko)emakumeko 0 1 2 3 4 5 6 7 8 5,5 5,5 5,4

7,0 Jaiotzak / emakume bakoitzeko Bizi-itxaropena jaiotzean 60 urtetik behera 60 - 70 urte 70 - 80 urte 80 urtetik gora Daturik ez

Zuk erraz erabiltzeko modukoa.

5,5

Gailu anitzekoa

Bizi-itxaropena 2020an Iturria: www.unpd.org 0 1500 3000 6000 km 4500

da: heriotza-tasa hilkortasun-tasa, eta bizi-itxaropena. dituzten ezberdintasunak

munduko batez besteko hilkortasun-tasa ‰ 8koa zen; hau baxua. Kasu horretan, herrialde batetik bestera dauden aldeak markatuta. Oro har, gutxien garatutako herrialdeetan mudago; eta igotzeko joera, berriz, garatuen dauden herrial- bizi-itxaropen altuaren eta zahartze demografikoaren ondorioz. argigarriak arteko ezberdintasun horiek azaltzen dituzten faktoreak askotarikoak dira. Biologikoak, herentzia edo sexua, adibidez, gizonak baino gehiago bizi direlako. Demografikoak eta sozioekonomikoak, gazte edo zaharren ehunekoa, diru-sarrerak, lankultura-maila, bizimodua edo elikadura. Eta politikoak, saneaeta edateko ura eskura dagoen ala ez; eta osasuna ongizate-estatuaren existentzia.

20 40 60 80 100 Urteak 89,2 86,0 85,9 84,6 83,4 83,4 83,2 83,2 83,0 82,9 TREBETASUNA Kontsultatu lana mapen bidez. Gaikako mapak

Zer eskaintzen dizu?

Era askotako baliabideak ditu; paperezko liburuaren erreprodukzioa baino askoz gehiago da.

Honakoak egiteko aukera izango duzu:

Ariketak egin ariketa elkarreragileak

Aztertu laburpen elkarreragileak, eskemak...

Ikasi audioak, bideoak, Game Room-ak...

Ebaluatu autoebaluazioa, portfolioa...

Gailua mota guztietara (ordenagailua, tableta, smartphonea…) eta pantailaren tamaina eta bereizmena edozein direla ere, egokitu eta ikusteko moduan.

Deskargagarria

Aukera ematen du Interneteko konexiorik gabe lan egiteko eta gailu batean baino gehiagotan deskargatzeko.

Sinkronizagarria

Erabiltzaileak egiten dituen aldaketak berez sinkronizatzen dira, lan egiteko erabilitako edozein gailu konektatzean.

Unibertsala

Hasi aurretik

Ezagutu zure erronkak

IKASKUNTZA-EGOERA

NOLAKOAK DIRA?

Ikaskuntza egoeretarako lau proposamen daude, eduki multzo bakoitzeko bat:

• Ezagutza, jarrera eta trebetasunei eragitea dute helburu, baita jakintza trukea eta konpetentzien garapena bultzatzea ere.

• 2030erako Garapen Jasangarrirako Helburuekin bat datoz.

• Gertukoak eta errespetuzkoak dira zure benetako mundu eta esperientziekin.

• Egin beharko dituzun lan eta zereginen egitura argi eta erraza dute.

NOLA LANDUKO DITUZU?

EDUKI-MULTZOAREN

ERRONKA

Unitate bakoitza garatzen den bitartean, bikote bakoitzak gai horri dagokion emakume garrantzitsu bat ikertu beharko du. Lehenik eta behin, bere proposamena egingo dute, besteekin bat etor ez daitezen eta adibide ugari izan ditzagun, eta, oniritzia eman ondoren, mikrobiografia bat egiten hasiko dira. Une historiko guztietako emakumeak txertatuko ditugu, ikuspegi orokor bat egiteko. Hasierako ariketa egin ondoren, bikoteka elkartuko gara, ariketa hori elkarlanean garatzeko. Beraz, proposatzen den erronka honakoa da: bikoteka, aztertzen ari garen aldiko emakume esanguratsu baten mikrobiografia bat egitea. Gero gelan azalduko da aurkezpen digital baten bidez (Genially, Prezi, Powerpoint...) eta, aldi berean, kartoi mehe batekin horma-irudi bat egingo da eta ikasgelan jarriko da.

Espazioa Europako zein lurraldetan hedatu zen feudalismoa? dauden.

Denbora Zein mendetan garatu zen feudalismoa Europan?riotzaren urtea.

ahal izateko. Horregatik, ikaskuntza-egoera honetan haiek ere Historiaren eraikitzaileak direla nabarmendu nahi dugu. Nazio Batuek Garapen Jasangarrirako Helburuak (GJH) izenekoetan oinarrituta egindako proposamenak gure munduari buruz hausnartzera eta, hausnarketatik abiatuta, hobetzera bultzatzen gaitu. Horrela, gure proiektuan, batez ere, 4. eta 5. GJHak landuko ditugu. Horietan, bizi garen mundua eraldatzeko funtsezko bi zutabetan eragiten da: kalitatezko hezkuntza bedintasuna, eta generoen arteko berdintasuna lortzea eta emakume eta neska guztiak ahalduntzea.

eta ezagutza bihurtzen, komunikatzeko. Kultura- eta arte-ondarea ezagutzen, kritikoki balioesten eta errespetatzen, IKASKUNTZA-EGOERA Gure aurretiko ezagutzak aktibatu Islamaren sorrera Emakume nabarmenak Goi Erdi Aroa nabarmenak Iberiar penintsula nabarmenak

• Motibazioari eragiteko testu bat, eduki-multzoko unitateekin erlazionatuta dauden erronken berri emanez.

• ODS. GJH batekin edo zenbaitekin lotutako ikaskuntza-egoera bati buruzko proposamena.

• Proposaturiko egoerari buruzko ikaskuntza-sekuentzia.

Dhuoda Idazlea

daudenez, Liber manualis izeneko tratatu bat idaztea erabaki dut, eskuratu ahal izan dezaten. Eskuliburu honetan adierazten diet nola jokatu nobleziako pertsona orok bere bizitzan jarraitu behar dituen balioak eta jokabide-arauak errespetatuz.

GALDERAK ETA ERANTZUNAK Zer tratatu idatzi zuen Dhuoda Uzeskoak eta zein izan zen bere asmoa hori egitean? 2 Non dago kokatuta noblezia bizi den gaztelua eta zein da haren zati nagusia?

Goi Erdi Aroan, noblezia feudoan kokatutako gazteluetan bizi zen. Eraikin horien zati nagusia omenaldiko dorrea zen, hainbat solairutan banatzen zena, eta bertan familiaren gelak kokatzen ziren. Goi Erdi Aroa hobeto ulertzeko, honako hauek ezagutuko dituzu: Feudalismoa Europan. Kronologia, jatorria eta hedapena. Nolakoak ziren ekonomia eta gizarte feudala. Apaizeria: elizaren jarduerak. Apaizeria erregeladuna. Nekazariak: bizimodua eta egiten zituzten jarduerak. Arte erromanikoa: arkitektura, eskultura eta pintura.

Egiaztatu.

tzean planteatutako galderak. Horretarako, unitatean dagoen informazioa kontsulta dezakezu.

Kontzeptuak basailutza, omenaldialarraren arteko desberdintasunak.

Beste begirada bat Erdi Aroan, zenbait emakumek lurralde berrien bila bidaiatu zuten, Gudrig Thorbjarnardóttir nabigatzaile eta esploratzailea kasu; unitatearen amaieran, bere eta xx mendean jaiotako Ann Bancroft esploratzaile estatubatuarraren bizitzak ezagutuko dituzu. Ikertu Goi Erdi Aroko emakumeen bizimoduari buruz. Zein ziren dama nobleen betebeharrak?

IKASKUNTZA-SEKUENTZIA jakiteko, anayaharitza.es webgunean

5.1 Goi Erdi Aroa ulertzeko, haren garapen kronologikoa ezagutuko dugu. Feudalismoaren jatorria eta garapena. 5.3 Ekonomia, gizartea eta erlijio-bilakaera. 5.4 Kultura eta artea. EMAKUME NABARMENAK 6.1 Bikoteka, ikertu ikasketa-aldiko emakume nabarmenak, bat hautatu eta aurkezpen bat egingo dugu ikasgelan, baita horma-irudi sinple bat ere. 6.2 Egindako biografiak aurkeztuko ditugu.

ZEIN DIRA?

• Haiek eraikitzen dute historia

• Ondarea ezagutzea

• Edertasun-ereduaren bila

• 20-30 Egunkaria. Gaurkotasuneko informazioa

UNITATEAREN AMAIERAKO ORRIALDEETAN AURKITUKO DUZUNA: PROTAGONISTAK

3 Idatz ezazu hamar lerroko testu bat, ilustrazio honetan jasotako

APLIKATU Azaldu laburki feudo baten egitura. Beheko irudia lagungarri izan dakizuke. B

A. Jaun-andreen erreserba. B. Mantsoak. Basoa. 2. Gaztelua. 3. Herrixka. Erantzun galdera hauei: a) Zertan zetzan basailutza-harremana? b) Noren artean egiten ziren? Zertara konprometitzen zen alderdi bakoitza? c) Feudal garaian, zer beste harreman pertsonal gauzatu ziren?

hotza nire nerabe aurpegiaren gainean, familiarekin Islandiatik Groenlandiara nindoala. Gogoan ditut, halaber,

GAUR Ann Bancroft

Izena: Ann Bancroft

Herritartasuna: estatubatuarra Lana: esploratzailea, idazlea eta iraBederatziehun urte pasatxo dira Gudrid Vinlandera iritsi zenetik Ann Bancroften jaio arte. Bikingoak iritsi datoz gaur egun Kanadako lurral-

Ann Bancroft Minnesotakoa da, baina bikingoen kokaleku nagusietako batzuk ondo ezagutzen ditu, Groenlandian eskiatu zuen lehen emakumea izan baitzen eta Ipar Polora oinez iritsi zen lehena, 56 eguneko bidaiaren ondoren, 1986an.

nerbioak, itxaropen zapuztuak eta nire senar Thorirren galera, nire lehen urperatzean. Urte haietan pentsatzerakoan, uste dut nire baitan sortu zela lurrak esploratu eta aurkitzeko gogoa, bikingoen kokalekuak sortzeko. Nire bigarren senarrarekin, Thorsteinn, Erik Gorriaren seme gaztearekin, izpiritu abenturazalea eta ozeanoaren beste aldeko lurretara iristeko gogoa partekatzen nituen. Helburua Vinlandera iristea zen. Udan bidaiatzea erabaki genuen, baina garai hartan ere haizeteen indarrak, lainoek eta ekaitzek gure helburutik urruntzea eragin ziguten, eta izurrite batek tripulazio ia osoa akabatu zuen, nire senarra tartean.

Karlsefni nire hirugarren kidearekin Eskandinaviako eremu emankorren batean finkatu behar izango nuen agian, baina 1010. urte inguruan ozeanoaren beste aldeko lurralde hori zapaltzea lortu nuen. Baso, zelai berde eta izokinez betetako ibaiez betetako lekua zen. Han jaio zen nire semetako lehen eskandinaviarra, gurea bezalako herri indartsu eta gerrazaleak bizi zituena. Hiru urteren ondoren, Islandiara itzuli ginen, eta han, berriro alargundu ondoren, familiaren etxaldea gidatu nuen harik eta oso bestelako bidaia bat hasi nuen arte, Erro mara erromes joan eta gero nire jaioterrira itzuli nintzen, orain ermitau bat bezala bizi naizen lekura.

GALDERAK

Amerikaren aurkikuntza Aro Modernoaren abiapuntutzat hartzen da; hala ere, askoz lehenago ere izan ziren europarrak Amerikako lurretan. Zenbat urteko aldea dago gutxi gorabehera? Nondik egingo lukete bidaia Gudridek eta bere lagunek? Zer beste gertaera historiko hartzen da Aro Modernoaren hasieratzat? 2 Ann Bancroftek hainbat proiektu partekatu ditu Liv Arnessenekin; bilatu emakume horri buruzko informazioa eta egin aipamen biografiko labur bat.

Gudrid bezala, Ann esploratzaile negogoa baretu, beste polo bat gelau emakumez osatutako espedizio baten buru izan zen gure planetaren hegoaldeko muturrera iristeko. Latitude horietan, Antartikan, Liv Arnessenekin eskiatu zuen; beranduago, harekin batera, Bancroft Arnesen Explore sortu zuen, eta, urte batzuk geroago, 2007an, Ozeano Artikoan zehar egindako sarraldi gogor batean parte hartu zuten, ekosistema zaurgarri horren ingurumen-narriadura aztertzeko. Halaber, bere izena daraman fundazio baten buru da, Ann Bancroft Foundation, emakumeek beren ametsak eta proiektuak

• Unitatean zehar Ikaskuntza-egoerari dagokionez egindako aurrerapenei buruzko gogoeta.

• Zure konpetentziak ebaluatzeko proposamen bat; anayaharitza.es webgunean duzu, jaisteko.

BIZIKIDETZA HOBETZEA Aukeratu ditugun emakumeei buruzko gure biografiak prest ditugu, eta orain ahalik eta jende gehienari ezagutarazteko une iritsi da. Horretarako, zeregin horretan lagunduko diguten zenbait ariketa proposatzen ditugu: Argitalpen digital bat sortuko dugu aurkezpenen ezberdinen baturarekin. Azala proposatutako emakume guztien irudiak izango dira. Argitalpen hori institutuaren webgunean eta ikasgelako blogean jarriko da. Sare sozialetatik (Twitter, Instagram, Facebook...) egindako mikrobiografia bakoitzaren berri emango dugu, bana-banaka argitaratuz eta, amaiera gisa, guztiak erreferentziatuta agertzen diren argitalpen digitala. Erakusketa bat antolatuko dugu ikastetxeko sarreran/korridoreetan, hautatutako emakume bakoitzari buruz landutako horma-irudiekin egindako lana hezkuntza-komunitate osoari ezagutarazteko. Kartelen erakusketara bisitak antola daitezke.

dugu, gelako sarrerako atean hartaz egindako horma-irudia jarriz.

BERRIKUSI ZURE KONPETENTZIAK Konpetentzia Gertaerak, pentsamenduak Zeregin honetan, adierazpen-maila

eta gogoratzeko balioko dizutenak. Autoebaluazio-fitxa horien bidez, garatu beharreko konpetentzien lorpen-maila ere egiaztatu ahal izango duzu.

Nahiko pozik nago nire ahozko adierazpenzeregin honetan.

Pozik nago adierazpenzeregin honetan.

Zeregin honetan adierazpen-maila dut. produktu egiteak ingurumenean ezagutzeko eta

esparruan geratu barruan geratu anayaharitza.es webgunean aurkituko duzu zuen lana ebaluatzeko ariketa hau.

EBALUATU ZUEN LANA Alderdia Deskribatzailea 3. maila Une oro izan dut argi agindutako zeregina. anayaharitza.es webgunean aurkituko duzu talde-lana berrikusteko ariketa hau.

Erronkaren zure porfolioa, atal hauekin:

• Komunikazio eta gizarte-konpromisorako zereginak.

• Interesgarriak izan litezkeen beste erronka batzuen proposamenak.

• Diagnosi-tresnen proposamenak; anayaharitza.es webgunean dituzu, jaisteko

• Amaierako profilaren errubrika bat, lortutako konpetentziak autoebaluatzeko; anayaharitza.es webgunean duzu, jaisteko

IKASKUNTZA-EGOERA

HAIEK ERAIKITZEN DUTE HISTORIA

Duela mende batzuetatik hona emakumeak berdintasunaren alde egiten ari diren borrokak jabetu gaitu Historiaren zati bat baino ez dugula kontatu normalean, biztanleriaren erdia ahaztuz, gizonek bultzatutako aurkikuntzak eta aurrerapenak nabarmenduz, emakumeek egindakoak ahazten ziren bitartean; batzuetan emakumeek gizonezkoak zirela egin behar izan zuten ere, egindako ahalegina eta lorpenak aintzatetsi ahal izateko. Horregatik, ikaskuntza-egoera honetan haiek ere Historiaren eraikitzaileak direla nabarmendu nahi dugu.

Nazio Batuek Garapen Jasangarrirako Helburuak (GJH) izenekoetan oinarrituta egindako proposamenak gure munduari buruz hausnartzera eta, hausnarketatik abiatuta, hobetzera bultzatzen gaitu.

Horrela, gure proiektuan, batez ere, 4. eta 5. GJHak landuko ditugu. Horietan, bizi garen mundua eraldatzeko funtsezko bi zutabetan eragiten da: kalitatezko hezkuntza bedintasuna, eta generoen arteko berdintasuna lortzea eta emakume eta neska guztiak ahalduntzea.

IKASKUNTZA-SEKUENTZIA

Gure aurretiko ezagutzak aktibatu

Islamaren sorrera

Erdi Aroaren hasiera

1. unitatea

Emakume nabarmenak

ERRONKA

Unitate bakoitza garatzen den bitartean, bikote bakoitzak gai horri dagokion emakume garrantzitsu bat ikertu beharko du. Lehenik eta behin, bere proposamena egingo dute, besteekin bat etor ez daitezen eta adibide ugari izan ditzagun, eta, oniritzia eman ondoren, mikrobiografia bat egiten hasiko dira.

Une historiko guztietako emakumeak txertatuko ditugu, ikuspegi orokor bat egiteko. Hasierako ariketa egin ondoren, bikoteka elkartuko gara, ariketa hori elkarlanean garatzeko.

Beraz, proposatzen den erronka honakoa da: bikoteka, aztertzen ari garen aldiko emakume esanguratsu baten mikrobiografia bat egitea. Gero gelan azalduko da aurkezpen digital baten bidez (Genially, Prezi, Powerpoint...) eta, aldi berean, kartoi mehe batekin horma-irudi bat egingo da eta ikasgelan jarriko da.

ERRONKA GAUZATZEKO, HAU IKASIKO DUZU...

• Proiektuak sormenez eta lankidetzan planteatzen eta garatzen.

• Interneten bilaketak egiten, baliozkotasun-, kalitate-, gaurkotasun- eta fidagarritasun-irizpideen arabera, edukiak aukeratzen ikasiz.

• Programa eta aplikazio informatikoak erabiltzen, ikaskuntza eta komunikazioa erraztuko duten eduki propioak sortzeko.

• Hautatutako informazioa komunikatzen, ikuspegi kritikoa eta pertsonala hartuta, eta, aldi berean, jabetza intelektuala errespetatuz.

• Talde-lanean parte hartzen, lankidetza-estrategiak erabiliz zereginak, erantzukizunak... banatzen ikasiz.

• Hainbat iturritatik datorren informazioa aurkitzen, hautatzen eta kontrastatzen, eta fidagarritasuna eta egokitasuna ebaluatzen, irakurketa-helburuen arabera. Halaber, informazioa integratu eta ezagutza bihurtzen, komunikatzeko.

• Kultura- eta arte-ondarea ezagutzen, kritikoki balioesten eta errespetatzen, eta kultura- eta arte-aniztasunak dakarren aberastasuna balioesten.

2. unitatea

3. unitatea

Goi Erdi Aroa Emakume nabarmenak Iberiar penintsula Erdi Aroan Emakume nabarmenak Azken ariketa

2

Goi Erdi Aroa.

Feudalismoaren hasiera

Dhuoda.

Nire izena Dhuoda da eta K.o. ix . mendean jaio nintzen goi nobleziako familia batean; horregatik, heziketa ona jaso dut. Ohiturari jarraituta, laster ezkondu ninduten Karlomagnoren ahaide zen Septimaniako dukearekin. Urteak igaro ahala, nire senarra eta seme-alabak Errege Gortera joan ziren; bitartean, ni Uzesen geratu nintzen, Frantziako hegoaldean, eta han kudeatu behar izan ditut gure lurraldeak eta jabetzak. Nire seme-alabei helarazi nahi diet jaso dudan prestakuntza, eta haiek beren aitarekin gortean daudenez, Liber manualis izeneko tratatu bat idaztea erabaki dut, eskuratu ahal izan dezaten. Eskuliburu honetan adierazten diet nola jokatu nobleziako pertsona orok bere bizitzan jarraitu behar dituen balioak eta jokabide-arauak errespetatuz.

GALDERAK ETA ERANTZUNAK

1 Zer tratatu idatzi zuen Dhuoda Uzeskoak eta zein izan zen bere asmoa hori egitean?

2 Non dago kokatuta noblezia bizi den gaztelua eta zein da haren zati nagusia?

Goi Erdi Aroan, noblezia feudoan kokatutako gazteluetan bizi zen. Eraikin horien zati nagusia omenaldiko dorrea zen, hainbat solairutan banatzen zena, eta bertan familiaren gelak kokatzen ziren.

Goi Erdi Aroa hobeto ulertzeko, honako hauek ezagutuko dituzu:

• Feudalismoa Europan. Kronologia, jatorria eta hedapena.

• Nolakoak ziren ekonomia eta gizarte feudala.

• Noblezia: bizimodua eta bizilekua.

• Apaizeria: elizaren jarduerak. Apaizeria erregeladuna.

• Nekazariak: bizimodua eta egiten zituzten jarduerak.

• Arte erromanikoa: arkitektura, eskultura eta pintura.

3 Egiaztatu. Ebatzi eskuineko orriko atal bakoitzean planteatutako galderak.

Horretarako, unitatean dagoen informazioa kontsulta dezakezu.

Espazioa

Europako zein lurraldetan hedatu zen feudalismoa?

Aipatu eliza erromanikoetako batzuk eta adierazi non dauden.

Denbora

Zein mendetan garatu zen feudalismoa Europan?

Adierazi Karlomagnoren heriotzaren urtea.

Kontzeptuak

Definitu: basailutza, omenaldia eta inbestidura. Adierazi apaizeria erregeladunaren eta apaizeria sekularraren arteko desberdintasunak.

Beste begirada bat

Erdi Aroan, zenbait emakumek lurralde berrien bila bidaiatu zuten, Gudrig Thorbjarnardóttir nabigatzaile eta esploratzailea kasu; unitatearen amaieran, bere eta xx. mendean jaiotako Ann Bancroft esploratzaile estatubatuarraren bizitzak ezagutuko dituzu.

Ikertu Goi Erdi Aroko emakumeen bizimoduari buruz. Zein ziren dama nobleen betebeharrak?

IKASKUNTZA-SEKUENTZIA

GOI ERDI AROA

5.1 Goi Erdi Aroa ulertzeko, haren garapen kronologikoa ezagutuko dugu.

5.2 Feudalismoaren jatorria eta garapena.

5.3 Ekonomia, gizartea eta erlijio-bilakaera.

5.4 Kultura eta artea.

EMAKUME NABARMENAK

6.1 Bikoteka, ikertu ikasketa-aldiko emakume nabarmenak, bat hautatu eta aurkezpen bat egingo dugu ikasgelan, baita horma-irudi sinple bat ere.

6.2 Egindako biografiak aurkeztuko ditugu.

+ jakiteko, anayaharitza.es webgunean

Europako feudalismoa 1

1.1 Feudalismoaren kronologia eta ezaugarriak

Feudalismoa Europako mendebaldean ix. eta xv. mendeen artean egon zen sistema politiko, ekonomiko eta sozial bereizgarria izan zen. Sistema horrek Erdi Aroan hartu zituen bere ezaugarri bereizgarriak; hau da, ix. eta xi. mendeen artean.

Ezaugarri nabarmenenak hauek izan ziren: erregeek botere politikoa galdu zuten, ekonomia nagusiki nekazaritzan oinarrituta zegoen, gizarte-antolaketa pertsonen arteko mendetasun-harremanetan oinarrituta zegoen, eta erlijio kristauak eragin handia zuen.

Feudalismoaren hastapenetan, gainera, kulturaren eta artearen pobretzea nabarmendu zen, harik eta denborarekin arte-estilo bateratua sortu zen arte: erromanikoa.

1.2 Feudalismoaren jatorria eta hedapena

Feudalismoa ix. mendean sortu zen, Karlomagno enperadorea hil ondoren (814) sorturiko segurtasunik ezaren, krisialdiaren eta txirotasunaren ondorioz.

Gertakari hauek ekarri zuten segurtasun falta: enperadoreen ondorengoen arteko borrokek, Mediterraneoko kostetan (batez ere Italian eta Sizilian) musulmanek eginiko erasoek eta herri inbaditzaileen beste

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN

Erabili mapak

1 Zer erresuma egon ziren ix. mendean gaur egungo Espainian, Frantzian, Alemanian eta Italian? Non egon ziren musulmanen lurraldeak?

2 Begiratu arretaz ix. eta x. mendeetako inbasioen mapari, eta erantzun galdera hauei: a) Zer herrik jartzen zuten arriskuan Europako segurtasuna? b) Zer lurralde erasotzen zituzten horietako bakoitzak eta nola irudikatzen dira eraso horiek mapan?

Egin harremanak

3 Zer harreman dago feudalismoaren eta garai hartako segurtasun faltaren artean?

Nor zegoen Errege Kontseiluaren barnean? Zein zen haren eginki

EKIALDEKO

KRISTAU

Musulmanak Normandiarrak Hungariarrak ISLAMIAR

Erregeak, egoera horren aurrean, ez ziren gauza haien mendeko lurralde osoa zaintzeko, eta lekuan lekuko nobleei eman zieten lurraldea babesteko zeregina; noble horiek leialak izango zirela zin egiten zieten, eta, kontzesioen trukean, laguntza militarra ematen zieten erregeei.

Nekazariek, bere aldetik, nobleen babesa bilatu zuten, beren lurra edo lana trukean emanez.

Gertaera horiek eragin zuten lur-eremu zabalak noble, gotzain eta abadeen esku geratzea, eta horien mende jabetzarik gabeko gizon eta emakumeen masa handia geratzea.

Feudalismoa Atlantikoko itsasertzeko eta Errusiako ordokien artean, eta kontinenteko iparraldeko kosten eta Mediterraneo itsasoaren artean dauden Europako lurraldeetan barrena zabaldu zen.

1.3 Feudalismoaren monarkia

Europa feudaleko lurraldeak erresuma eta estatu independente ugaritan zeuden banatuta. Erregeek gobernatzen zuten lurralde horietan, eta agintea Jainkoarengandik zetorkiela uste zuten.

Teorian, beraz, erregearen aginpidea oso zabala zen: armada zuzendu, legeak sortu, eta epaitu egiten zuen. Praktikan, ordea, erregea «berdinen arteko lehenengoa» baino ez zen, noble handiek eta elizakoek askatasunez jarduten baitzuten zegozkien lurraldeetan.

Erregeek, gobernatzeko, Errege Kuriaren edo Errege Kontseiluaren laguntza izan zuten: gai nagusietan aholkatzen zien nobleen eta elizgizonen batzarra.

Lurraldea kudeatzeko, erresumak kondeek eta dukeek, hurrenez hurren, gobernatutako konderri eta dukerritan zeuden banatuta.

Erregeak eta Errege Kontseilua

Bikingoak, beren garaikideek normandiar deitu zietenak, Eskandinaviatik zetozen. VII. mendearen erdialdetik 1100era arte, gutxi gorabehera, 50 lagunentzako herensuge ontzietan, Europako kostaldeak arpilatu zituzten harrapakin bila. Denborarekin, Europako hainbat lurraldetan ezarri ziren. Beste herri inbaditzaile batzuk bulgariarrak eta magyarrak izan ziren, mendebaldeko Asiatik zetozenak eta Hungarian ezarri zirenak. Handik Europa mendebaldeko lurraldeak erasotzen zituzten.

Erregeek erabaki garrantzitsuak hartu behar zituztenean, Errege Kuriako kideei iritzia eskatzen zieten, nobleek, zaldunek, apezpikuek eta abadeek osatutako erakundea.

Erabili ikerketa-estrategiak

5 Segurtasuna, publikoa zein pribatua, lanbide asko hartzen dituen eremu profesionala da (zaintza, herritarren segurtasuna, nazioarteko segurtasuna, zibersegurtasuna, etab.). Segurtasunean aditu bihurtu beharko bazenu, zein esparrutan egin nahiko zenuke zure lana? Ikertu mundu profesional hau eta marraztu bertara iristeko ibilbide bat.

Segurtasun faltaren jatorriak. Bigarren inbasioak

Gotzaina

Nobleak

Erregea

2.1 Jaurerriaren antolaketa

Erdi Aroko Europan nekazaritza zen nagusi; lurren jabetzan oinarrituta zegoen aberastasuna. Ekonomia feudala nekazaritzan zegoen oinarrituta. Lana feudo edo jaurerrietan egiten zen; erregearen jabetzan zeuden lurralde zabalak ziren, edo, erregeak, nobleei nahiz goi-kleroari emandakoak euren zerbitzuen truke. Bi zati izaten zituzten: jaunaren erreserba eta mantso zeritzetenak.

– Jaunaren erreserba jaunarentzat zuzenean ustiatzen zen lurraldea zen. Honako hauek hartzen zituen barne: jaunaren egoitza (gaztelua edo jaunaren etxea); laborantza egiteko lur onena, esklaboek edo nekazari libreek landu zitzaten; abereentzako bazkalekuak; ehiza egiteko nahiz egurra lortzeko basoak; eta arrantza egiteko nahiz ura eskuratzeko ibaiak.

– Mantso zeritzetenak jaunak nekazariei ematen zizkieten lursail txikiak ziren. Lur horien ordez, uztaren zati bat eman behar zioten jaunari, eta, urtean zehar, egun batzuetan, jaunaren erreserbako lurrak ere landu behar izaten zituzten; udaberrian goldatu, belarra moztu, uzta jaso, eta beste. Horrez gain, beste zenbait zerbitzu ere ematen zituzten: etxeko lanak, eraikuntza-lanak, konponketak...

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN

Erabili kontzeptuak

1 Definitu jaurerri, jaunaren erreserba eta mantso hitzak.

2 Zer esan nahi du jaurerria autarkiko izateak?

Baloratu bilakaera historikoa

3 Azaldu esaldi hauen zergatia:

a) Nekazaritza-ekoizpena urria zen.

b) Merkataritza urria zen.

c) Nekazariek hainbat zerga ordaindu behar zizkioten jaunari.

Basoak eta larreak

HERRIXKA

GAZTELUA

Prentsa

Laborantzarako terrazak

Eliza

Zubia

JAUNTXOEN ERRESERBA

Feudoa edo jaurerria

2.2 Jaurerriko lana

Jaurerriak autarkikoak ziren; hau da, bertan egiten zituzten nekazaritza-jarduerak, eta eguneroko bizitzarako beharrezkoak ziren tresna guztiak fabrikatzen zituzten.

– Lurra lantzeko, oinarrizko lanabesak erabiltzen zituzten; besteak beste, aitzurra, sega eta golde erromatarra. Azken hori idiek tiratzen zuten, astun samarra zen, eta ez zuen sakonera handirik hartzen lurrean. Lurraren emankortasuna mantentzeko, bi urteko txandaketa egiten zuten: lurraren erdialde bat lugorrian uzten zuten urtero. Beraz, lurraren errendimendua urri samarra zen.

– Jaurerriaren tailerretan egiten ziren bizitzarako beharrezkoak ziren lanabesak: burdinezkoak, egurrezkoak, tonelak, eta beste. Zenbait instalazio —errota, dolarea, labea, prentsa edo zubia— jaunaren jabetzakoak ziren, eta zergak kobratzen zizkieten tresna horiek erabiltzen zituzten nekazariei.

Horrenbestez, merkataritza oso urria zen. Kaleko merkatariak arduratzen ziren merkataritzaz; jaurerrien artean mugitzen ziren horiek.

Erabili irudiak Zirikatzeko galderak

4 Irudiaren eta testuaren laguntzarekin, erantzun galdera hauei:

a) Jaurerriko zer alde ikusten dira?

b) Zer eraikin eta lur daude zati horien guztien barruan?

c) Zer nekazaritza-jarduera egiten zituzten? Zer tresna erabiltzen zituzten horretarako?

d) Zer elikagai lortzen zituzten?

e) Zer artikulu egiten zituzten jaurerrian? Zer instalaziotan egiten ziren?

HERRIXKA

Baratza

Errota

Zubia

MANTSOAK

Gizarte feudala 3

3.1 Estamentuetan banatutako gizartea

Gizarte feudala estamentuetan banatuta zegoen; hau da, hainbat ordena, estamentu edo gizarte multzotan banatuta. Jaiotzetik izaten ziren talde batekoak edo bestekoak, apaizeriaren kasuan izan ezik. Hiru estamentu zeuden, eta bakoitzak bere zeregina zuen gizartean:

– Nobleziak gerra egiten zuen, eta gizartea babestu.

– Apaizeriak otoitz egiten zuen, gizateria salbatzeko.

– Langileek beste bi taldeak elikatzeko eta mantentzeko lan egiten zuten. Nekazariak edo esklaboak izaten ziren gehienak, eta eskulangile eta merkatariekin batera, herritarren gehiengoa osatzen zuten.

Noblezia eta apaizeria pribilegiodun estamentuak ziren: ez zuten lanik egiten, ez zuten zergarik ordaintzen, lege bereziak zituzten, eta berariaz kargu jakin batzuk betetzen zituzten. Langileek, berriz, ez zuten pribilegiorik.

3.2 Mendetasun harremanak

Garai feudalean, pertsonen arteko mendetasun-harremanak lotzen zituen pertsonak. Baina harreman horiek desberdinak ziren, estamentu batekoak edo bestekoak izan.

– Feudo eta basailutzaren araberako harremanak jaunaren —erregea, goi- nobleziakoa edo elizakoa izan zitekeen— eta basailuaren —gehienean, kategoria txikiagoko beste noble bat— artean ezartzen ziren.

Aliantza militarreko itunak ziren, kontzesio ekonomikoen truke. Zeremonia solemne batean egiten ziren, basailutza-ekintza gisa ezagutzen dena, eta senideak eta ahaideak bertaratzen ziren. Zeremonia horrek bi zati zituen: gorazarrea eta inbestidura.

• Gorazarrean, basailuak, belauniko, bere eskuak jaunaren eskuetan sartzen zituen, bere basailua zela onartuz. Gero, leialtasuna zin egiten zion, kalterik ez egiteko eta laguntza militarra eta aholkua emateko konpromisoa hartuz.

• Inbestiduran, jaunak eskaintzen zion onuraren sinbolo bat ematen zion bere basailu berriari: lur-eskukada bat, makila bat, eraztun bat edo, apezpikuen kasuan, makulu bat. Kasu gehienetan, onura hori feudoa zen, hau da, lur eremu handia, basailuaren mantenua eta hura gobernatzeko eskubidea bermatzen zituena.

– Morrontza-harremanak nekazarien eta jaunen artean ezartzen ziren.

Jaunek babesa, justizia eta lurra lantzeko baimena ematen zien nekazariei, eta nekazariak, horren truke, jaunaren erreserban lan egiteko, beren uztaren zati bat hari emateko, eta jaunen eskubide deiturikoak ordaintzera behartuta zeuden.

Estamentuen gizartea

Gizartearen piramidea

Baserritarrak Eskulangileak

Garaikideen iritziak

… «Gerlariak gure burgoak eta gure lurra zaintzen dutenak dira; armekin borrokatzen dira hurbiltzen diren armaden aurka».

… «Elizgizonak Jainkoari guregatik otoitz egiten dutenak eta herri kristauen artean kristautasuna bultzatzen dutenak dira. Jainkoaren zerbitzura lan egiten dute lan espiritual gisa, eta horretaz soilik arduratzen dira guztion onerako».

… «Baserritarrak elikagaiak hornitzen dituztenak, nekazariak eta nekazaritzan jarduten dutenak dira».

Aelfric, Canterbury-ko gotzaina. Hizketaldia, 1005.

Erregea

Aita santua

Goi-noblezia

Behe-noblezia

Goi-apaizeria Behe-apaizeria

PRIBILEGIODUNAK

Esklaboak

PRIBILEGIORIK GABEKOAK

Harreman desorekatuak

Basailutza-harremanak

Morrontza-harremanak

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN

Egin jatorrizko produktuak

1 Egin estamentuen araberako gizartearen piramidea. Estamentu bakoitzeko kideak eta bakoitzaren zereginak aipatu behar dituzu.

Idatzi sintesia

2 Egin hitz hauek guztiak jasotzen dituen esaldi bat: estamentuak, noblezia, apaizeria langileak, pribilegiodunak, pribilegiorik gabekoak, feudo eta basailuen arteko harremanak, eta jaunaren eta mendekoen arteko harremanak.

«Aplikatu konpetentziak» atalean, proba hau duzu: Urreak, kopak, ezpatak eta bastoiak!

Morrontza-harremanek jaun eta nekazarien arteko betebeharrak arautzen zituzten. Jaunak babesa, justizia eta lurra lantzeko baimena ematen zien nekazariei. Trukean, nekazaria behartuta zegoen jaun-erreserba lantzera, bere uztaren zati bat ematera eta jaun-zergak deiturikoak ordaintzera.

Erabili irudiak Galdera zirikatzaileak

3 Begiratu arretaz irudiei eta erantzun:

a) Basailutzaren zer ekintza irudikatzen dira?

b) Zer konpromiso hartzen zituzten ekintza horietan?

c) Nor ziren jaunak feudoen eta basailutzaren arteko harremanetan? Eta basailuak?

d) Noren artean ezartzen ziren mendetasun-harremanak? Zer konpromiso hartzen zuen alde bakoitzak?

Feudo eta basailuen arteko harremanetan, goragoko gizarte taldeen arteko betebeharrak arautzen ziren; hau da, jaunaren eta bere basailuen arteko betebeharrak. Basailutza-ekintzaren bidez ezartzen ziren.

Babesa

Justizia

Jauna

Basailua

Kontseilua

Laguntza militarra

Laguntza ekonomikoa Sostengu ekonomikoa

Jaunak basailuari ematen dio Basailuak jaunari ematen dio

Babesa Justizia

Jauna

Nekazaria

Zergak

Uztaren zati bat ematea

Jaunaren erreserban lan egin

Lurra lantzeko baimena

Jaunak nekazariari ematen dio

Nekazariaren betebeharrak

Nola bizi ziren nobleak? 4 Noblezia

4.1 Nobleen estamentua

Noblezia pertsona gutxi batzuez osatutako gizarte-estamentua zen. Bi taldetan banatzen zen, aberastasunagatik eta botereagatik bereiziak:

– Goi-noblezia erregearen zuzeneko basailuek osatzen zuten; dukeek, kondeek, markesek eta baroiek, esaterako.

– Behe-noblezia maila apalagoko nobleek osatzen zuten; zaldunek, esate baterako; zaldunak zaldi bat eta gerrarako armak mantentzeko gauza ziren pertsonak ziren.

4.2 Nobleen bizimodua

Nobleziako gizonezkoen bizitza jarduera militarrean oinarrituta zegoen; umetatik hezten zituzten horretarako. Gerra-garaietan, laguntza militarra ematen zieten jaunari euren tropekin. Bake-denboran, berriz, gerrarako prestatzen ematen zuten denbora: zaldiketan, ehizan edo zaldun-guduetan.

Emakume nobleak gurasoek aukeratutako pertsonarekin ezkontzen ziren. Ordutik aurrera, senarraren esanak bete behar izaten zituzten. Hala, zerbitzariak zuzentzen, seme-alabak hezten, otoitz egiten eta brodatzen ematen zuten denbora. Ezkontzen ez zirenak monasterioetan sartzen ziren.

Noblezia janzkeragatik bereizten zen beste talde sozialetatik, oihalen kalitate eta koloreagatik eta apaingarrien aberastasunagatik. Baita elikaduragatik ere, haragi gehiago kontsumituz, espezia garestiekin onduz (azafraia, kanela, piperbeltza) eta elikagaiak errezeta finekin elaboratuz.

4.3 Gaztelua, jaunaren egoitza

Nobleak gazteluetan bizi ziren. Arriskurik izanez gero, bertan babesten ziren inguruko biztanleak. Gazteluok feudoaren erdian kokatu ohi ziren, leku garai baten gainean, eta lubaki batek eta harresi eta dorre lodi batzuek babesten zituzten. Barruan, zati nagusia gorazarrearen dorrea zen. Bertan zeuden jaunaren eta bere familiaren gelak, eta areto nagusia, non jaunak oturuntzak ospatzen zituen, zergak biltzen zituen eta justizia ematen zuen.

Gainera, gazteluek putzua, ukuiluak eta tailerrak zituzten, eguneroko bizitzarako beharrezko gaiak ekoizteko.

1. Adarbea. Gazteluaren goialdea zeharkatzen duen bidea.

2. Barbakana. Hormaren irekidura estua, erasorik izanez gero tiro egiteko balio zuena.

3. Lubakia. Gazteluaren inguruan lurra hondeatzea, makinak hurbildu ez daitezen.

4. Matakana. Dorre edo ate baten goialdean egindako eraikuntza, bere burua defendatzeko edo etsaiari erasotzeko.

5. Zubi altxagarria. Lubakia zeharkatzen zuen zubia. Gaztelua isolatzeko igo edo jaitsi zitekeelako deitzen zitzaion.

6. Eskuarea. Burdin sare astuna gazteluko sarrera eragozteko.

Nortzuk ziren zaldunak?

7. Gorazarrearen dorrea. Jaunaren eta bere familiaren egoitza. Hainbat solairutan banatuta zegoen: jaunaren eta bere familiaren logelak  (A); areto nagusia edo egongela handia (B), hormak oihal eta tapiz oparoz estalita zituena; sukaldea; guardiaren eremua  (C), eta biltegiak (D) Logela horiek hotzak, ilunak eta altzari gutxikoak izaten ziren. Zaldunak zaldi bat mantendu eta gerra-armamentua ordain zezaketen pertsonak ziren. Armak defentsiboak ziren, hala nola kasketa, sare-kota eta ezkutua, eta erasokorrak, ezpata, lantza, daga eta abar.

Zaldun bat armatzeko zeremonia

Zeremonia luzea eta korapilatsua zen. Zeremonia egunean, zaldungaiak gorputz osoa garbitu behar zuen, baraurik egon, otoitzak egin, zuriz jantzi, garbitasunaren sinbolo, eta mantu gorri batez estali, gerran azken odol tanta isurtzeko prest zegoen sinbolo gisa. Gero ilea mozten zioten, morrontza seinale gisa.

Gaua armak zaintzen ematen zuen, eta hurrengo goizean apaizaren bedeinkapena jasotzen zuen, jaun feudalaren edo erregearen aurrean belaunikatzen zen, eta zaldun-lanak beteko zituela zin egiten zuen.

Gero, armak jaso, ezpata estutu eta jaunak bizkarrekoa ematen zion, sorbaldan kolpe bat.

Lanza

Yelmo

Cota de malla

Escudo

Espada

Gazteluko biztanleak. Gizonezkoek eta emakumezkoek tunikak jartzen zituzten; horien gainean, beste tunika bat janzten zuten, gerrikoarekin lotuta (1). Neguan, horrez gain, larruzko mantua (2) eta oinetako itxiak janzten zituzten. Emakumeek askotariko orrazkerak eramaten zituzten, eta burua estalita eramaten zuten (3)

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN

Landu ezagutza

1 Azaldu noblezia altu eta baxuaren arteko ezberdintasunak, eta bataila eta torneo baten artekoak.

Irudiak erabili

2 Begiratu ilustrazioei eta erantzun:

a) Zaldun gisa armatzeko zeremoniaren zein une irudikatzen da?

b) Idatzi gazteluaren zati hauen funtzioa: lubakia, omenaldi-dorrea, tailerrak, atearen alboetako dorreak eta almenak.

Bilatu informazio garrantzitsua

Torneoak gezurrezko batailak ziren, hainbat frogaz osatuak. Froga nagusia justa izaten zen: bi zaldunek zaldi gainean korrika egiten zuten kontrako norabidean aurkariaren kontra lantza hautsi eta zalditik kentzeko asmoz topo egin arte. Garaileari hainbat opari ematen zitzaizkion; besteak beste, zintarriak, bitxiak eta armadurak.

3 Bikoteka, bilatu bi gai hauetako bati buruzko informazioa: a) Erdi Aroko txapelketak; b) Zaldunen bizitza.

Dibertimenduak. Torneoak

Egoitza. Gaztelua

Ukuilua Biltegiak 1 7 A B C D 3 1 2

5 Apaizeria

Nola bizi zen apaizeria?

5.1 Elizaren estamentua

Apaizeria ez zen estamentu homogeneoa, goi- eta behe-apaizeriaren artean ezberdintasun handiak baitzeuden. Kideen bizilekuaren arabera ere ezberdintasun handiago egoten ziren.

– Goiapaizeriaren barnean, honako hauek zeuden: aita santua, apezpikuak eta monasterio handietako abadeak nahiz abadesak. Feudo eta errenta esanguratsuak izaten zituzten.

– Beheapaizerian, berriz, honako hauek zeuden: apaizak, eta monasterioetako monjeak eta mojak. Azken hauek bizimodu pobreagoa zuten.

– Bizi ziren tokiak bereizten zituen apaizeria sekularra, laikoen artean bizi zena eta apezpikuek eta apaizek osatzen zutena; eta apaizeria erregeladuna, monasterio batean komunitatean bizi zena eta abadeek eta monjeek, edo abadesek eta mojek osatzen zutena.

5.2 Elizaren jarduerak

Feudalismoko gizartea oso erlijiosoa zen. Elizak kristau dotrina aldarrikatzen zuen, eta sakramentuak kudeatzen zituen. Horrez gain, erlijioaren esparrukoak ez ziren bizitzako beste esparru batzuetan izaten zuen eragina.

– Arlo politikoan, kristau erresumetako arazoetan esku hartzen zuen, erregeei aholkuak ematen zizkien eta euren arteko eztabaidetan arbitratzen zuen.

– Indarkeria ere geldiarazten zuen, «Jaungoikoaren bakea» ren bidez, pertsona edo babesgabeko tokiei erasotzea debekatzen zuen, eta «Jaungoikoaren su-etena» ren bidez, domeketan, jaiegunetan eta urteko zenbait garaitan gerra egitea debekatzen zuen.

– Arlo ekonomikoan, Eliza estamentu pribilegiatua zen, zergarik ordaintzen ez zuena, feudo handiak zituena eta dohaintzak jasotzen zituena. Horrez gain, uzta guztien hamarrena jasotzeko eskubidea zuen.

Arlo sozialean, pertsonen portaerak eta betebehar erlijiosoak kontrolatzen zituen.

Horrez gain, Elizak pobreei eta gaixoei laguntzen zien, umezurtzak biltzen zituen, babesa ematen zien jazarriei, eta ostatu ematen zien erromesei. Elizetako eta monasterioetako kanpaiek lan- eta atseden-orduak arautzen zituzten, eta denbora neurtzeko erreferentziarik ohikoena ziren.

Elizaren prestigioa

Erdi Aroan, Elizak ospe handia zuen. Hori dela eta, presentzia izaten zuen pertsonen bizitzako unerik garrantzitsuenetan: jaiotzan, bataioaren bidez; ezkontzan, ezkontza-ospakizunaren bidez; eta heriotzan, hiletaren bidez.

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN

Ulertu informazioa

1 Sailkatu apaizeriako kide hauek aberastasunen eta bizilekuen arabera: apaiza, moja, gotzaina, abadesa.

Antolatu informazioa

2 Egin Elizaren jarduerei buruzko eskema.

Landu irudiak Galdera zirikatzaileak

3 Begiratu arretaz irudiei eta erantzun galdera hauei:

a) Zer jarduera egiten zituzten monjeek monasterioetan?

b) Nolako abitua eramaten zuten?

c) Monasterioko zer alde erabiltzen ziren otoitz egiteko? Eta zein ziren monjeek berariaz erabiltzeko aldeak? Zertarako erabiltzen zen horietako bakoitza?

d) Monasterioko zer leku erabiltzen dira ekonomia-, gizarte- eta kultura-jardueretarako?

– Kulturaren arloan, irakaskuntza antolatu, eta artelan ugari finantzatzen zituen Elizak.

5.3 Apaizeria erregeladunaren bizimodua. Monasterioak

Monasterioko bizitzak garrantzi handia izan zuen Erdi Aroan. Monasterioak landa-inguruan eraikitzen ziren, eta eginkizun ezberdineko hainbat zati izaten zituzten: eliza (otoitz egiteko) eta monjeentzako gelak. Halaber, askotariko jarduerak egiteko espazioak izaten zituzten: jarduera ekonomikoetarako, adibidez, ortua, prentsa, ikuilua burdinlanak eta zurgintza; gizarte-jardueretarako, esaterako, ostatu ematea eta erizaintza; eta kulturalak, eskola, liburutegia eta scriptorium (idaztegia) kasurako. Azken horretan, eskuz kopiatzen zituzten kodizeak (miniatura-irudiz hornitzen ziren liburu zaharrak).

Fraideek eta mojek ordena bakoitzaren araudia betetzen zuten, eta beren abitua janzten zuten. Goi Erdi Aroan, nagusiena beneditarren ordena izan zen, VI. mendean Nursiako San Benitok sortua.

Beneditarrek abitu beltza eramaten zuten. Obedientzia-, pobrezia- eta kastitate-botoak egiten zituzten, baita ora eta labora (otoitz egin eta lan egin) praktikatu ere; hau da, otoitza eskulangintzarekin tartekatzen zuten, eta luxurik gabeko elikadura zuten: zopa, ogia, barazkiak, arrautzak, fruta, ardoa eta garagardoa. Okela eta arraina salbuespenezkoak ziren.

Beneditarren arauak ezartzen zuen fraideek otoitz egiten eta lan egiten eman behar zutela denbora. Abitu hau izaten zuten: gerrikoarekin loturiko tunika beltza; eskapularioa, bularraren eta bizkarraren gainean eskegita; kaputxa eta mauka handiak zituen kapa (kapusaia); eta galtzerdiak eta zapatak.

Apaizeria erregeladuna

Tunika

Eskapularioa

Gerrikoa

Eliza

Klaustroa

Aletegia

Kapitulu-gela

Scriptorium

Ziegak edo gelak

Ikuiluak

Atezaintza

Erizaindegia

Ostatua

Errefektorioa edo jantokia

Liburu zaharrak kopiatzen ziren

Batzartzeko gela

Erromesak hartzen zituen

Monasterioa

Nola bizi ziren nekazariak?

6.1 Langileen estamentua

Nekazariak langileen estamentuko biztanlerik gehienak ziren. Bi motatakoak zeuden:

– Bilauak pertsona libreak ziren; nahi zuten lekura joan zitezkeen bizitzera, edo bestela, feudotik joan zitezkeen.

– Jopuak ezin ziren lantzen zuten mantsotik joan, eta beren izaera herentziaz transmititzen zieten seme-alabei. Hala ere, ondasun batzuk izan zitzaketen, eta jaunak ezin zituen jo, hil edo esklabo gisa saldu, babesa eta justizia zor baitzien.

6.2 Nekazarien bizimodua

Nekazarien familiako guztiek hartzen zuten parte nekazaritzako eta bestelako lan osagarrietan.

– Gizonezkoek egiten zituzten nekazal-lanik gogorrenak; goldatzea, belarra ebakitzea edo zuhaitzak botatzea, adibidez. Batzuek zenbait lanbidetan ere aritzen ziren: zurginak, iturginak, okinak edo errementariak izaten ziren.

– Andrazkoek nekazaritzako lanetan laguntzen zuten, haziak ereiten, uzta jasotzen eta mahatsa biltzen, esaterako; etxeko lanak ere egiten zituzten: haurrak zaindu, irun eta ehundu esate baterako; batzuek etxetik kanpo ere egiten zuten lan neskame, garbitzaile edo jornalari gisa.

– Umeek lanik erosoenak egiten zituzten; Lau urterekin hasten ziren etxeko lanetan laguntzen; egurrak biltzen eta etxeko abereak zaintzen, esate baterako. Eta 14 urterekin, adin nagusikoak zirenean, nekazaritza-lanetan hasten ziren lanean.

Oso latza zen nekazarien bizimodua. Eguzkiz eguzki egiten zuten lan, eta lanabes primitiboak erabiltzen zituzten. Gainera, jaunari hainbat zerga ordaindu behar izaten zizkioten feudoko lurrak eta zenbait instalazio erabiltzeagatik (adibidez, errota, labea eta prentsa); erreserban eta jaunaren etxean doan lan egin beharra zuten, eta Elizari euren uzten eta ganaduaren hamarrena ordaindu behar zioten.

6.3 Janzkera eta elikadura

Janzkera, nekazari emakumezkoek egin ohi zutena, tindatu gabeko artilezko ehun makurrez egina zen, kolore arrexkakoa. Jantzi bakarra zuten, eta urte osoan erabiltzen zuten.

Nekazarien elikadura urria izaten zen eta beti izaten zen berdina: % 70 zekale-, artatxiki- edo olo-ogia izaten zen, eta, ogiaren gainean, lekaleak, barazkiak, esnea eta arrautzak jartzen zituzten. Okela gutxi jaten zuten, eta egun berezietan baino ez; Gabonetan edo jaiegun jakin ba-

Gizon nekazariek alkandora eta tunika laburra eramaten zuten; eta emakume nekazariek, alkandora eta tunika luzea (gerruntzea) eta gona luzea.

Biek erabiltzen zituzten galtzerdiak edo polainak; egurrezko eskalapoiak (bertan sartzen zituzten zapatak, lokatzez ez zikintzeko); eta txanoak, kaputxak edo zapiak (hotzetik eta eguzkitik babesteko).

Nolakoa zen garbitasuna Erdi Aroan

Garbitasuna oso urria zen, eta gorputzeko ageriko ataletara mugatzen zen: eskuak eta aurpegia.

Higiene-baldintza eskas horiekin, oso ohikoa zen zorriak, arkakusoak eta zimitzak ugaritzea, eta ez ziren inoiz higiene-faltarekin lotzen. Haietaz libratzeko ohiko erremedio bat pertsona upel batean sartzea zen, argi eta aire faltak parasitoak hiltzen zituela pentsatuz.

Janzkera eta lanabesak

Sega

Txanoa

Tunika laburra

Tunika luzea

Zapia

Gorua iruntzeko

tzuetan. Eskortako hegaztiak jaten zituzten, baita azaroan edo abenduan hildako txerriaren haragia ere.

6.4 Herrixka eta hango etxeak

Herrixketan, feudoko jaunaren mendeko pertsonak bizi ziren. Basotik hartutako lursailetan eraikitzen ziren, nekazarien ahaleginari esker. Horretarako, lekua aukeratu ostean, zuhaitzei su eman, kixkalitako enborrak moztu, lurrak goldatu, eta etxeak egiten zituzten.

Herrixken inguruak hainbat baliabide hornitzen zituen. Hartara, basoak honako hauek eskaintzen zituen: ganadurako larreak ehiza txikia, etxeak egiteko zura, sua egiteko egurra eta frutak (elikadura urriaren osagarri gisa). Horrez gain, urtegi eta ibaietatik honako hauek eskuratzen zituzten: kanaberak, ihiak eta arraina.

Etxeak oso bakunak izaten ziren. Oro har, hormak tokian tokiko materialekin egiten ziren (egur, lokatz edo harriarekin); estalkia, lastoz; eta lurzorua, zapaldutako lurrarekin. Logela bat edo bi izaten zituzten (gehienetan leihorik gabe), eta altzari gutxi izaten zituzten: eserlekua, lastozko hainbat kamaina, buztinezko zenbait eltze, eta egurrezko katiluak nahiz pitxerrak.

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN

Erabili kontzeptuak

1 Definitu kontzeptu hauek: bilau, esklabu eta hamarren.

Baloratu bilakaera historikoa

2 Zergatik zen oso gogorra nekazarien bizimodua? Zein desberdintasun ikusten dituzu egungo nekazariaren bizimoduarekiko?

Erabili irudiak Elkartzeanalisia

3 Irudiaren eta testuaren laguntzaz, azaldu nekazarien herrixka nolakoa zen, zer zeregin egiten ziren eta zer tresna erabiltzen ziren.

4 Deskribatu etxebizitzak nolakoak ziren: materialak, banaketa eta altzariak.

Herrixka

Sardea

Arrastelua

Erromatar goldea Aitzurra

Arkitektura 7

Arte erromanikoa (I).

7.1 Lehen estilo europarra

Arte erromanikoa xi. mendearen eta xii. mendearen erdialdearen artean garatu zen; Erdi Aroko lehen estiloa izan zen, eta ezaugarri berberak zituen Europa osoan. Izena arku bereizgarritik datorkio, erromatarrek erabili zutena ekartzen baitu gogora.

Beneditarren ordenak arte hori hedatzen lagundu zuen; ordena horrek estilo hori hartu zuen Cluny-ko (Frantziako) sortetxean, eta, handik, Europan sortu zituzten gainerako monasterioetan zehar zabaldu zen. Bestalde, gurutzadek, eta leku santuetarako erromesaldiek ere lagundu zuten hedatzen. Gainera, harrobiko maisuak egon izana ere lagungarria izan zen arte hori hedatzeko; iturgin, arotz eta eskultoreen taldeak zuzentzen zituzten, eta toki batetik bestera bidaiatzen zuten Europako eskualdeetan zehar ezagutza teknikoak emanez.

7.2 Arkitektura erromanikoa

Arkitektura-elementuak

Arkitektura erromanikoaren ezaugarri nagusiak honako hauek dira: harria erabili zuen material nagusi gisa; barruko euskarriak, zutabe eta gurutze-formako pilareen bidez; zirkuluerdiko arkuak edo erdi-puntuko arkuak, eta kanoi-gangaz estaliak (zirkuluerdiko arkuen segidaren bidez lortuak), edo ertz-gangaz (bi kanoi-gangaz osatuak).

Harrizko ganga horiek oso astunak dira. Hori dela eta, barrualdea zeharkako parpain-arkuen bidez sendotuta dago, gangaren pisua euskarrietara pasatzen baitute. Kanpoaldean horma-bularren bidez sendotzen dira, pisuaren ondorioz horma ez jausteko. Eraikinek horma lodiak eta leiho gutxi dituzte; hori dela eta, barnealde ilunak dituzte. Kanpoaldean, hormatik irteten diren zerrenda bertikalekin, arkutxo txiki itsuen galeriekin eta moldura mota desberdinekin apaintzen dira hormak.

Eraikin motak

Eliza zen eraikin nagusia. Gurutze latindar formako oinplanoa izaten zuen, arkuteriaz bereizitako habearte bat, hiru edo bost habeartez osatua; transeptoa, edo zinborioa edo dorrea duen zeharkako nabea erdian; eta abside erdizirkularrez osatutako burualdea. Erromesen elizek, horrez gainera, girola edo nabe erdizirkular bat zuten, aldare nagusia inguratzen zuena eta erromesei elizan zehar gurtza eten gabe ibiltzeko aukera ematen ziena; eta alboko habearteen gaineko tribuna edo bigarren solairu bat, leialenak hartzeko.

Honako hauek nabarmentzen dira eliza erromanikoen artean: Conquesko Sainte-Foi, Vezealayko Madeleine eta Moissac-eko Saint Pierre, Frantzian: Durhamgo katedrala, Erresuma Batuan; Worms-eko katedrala, Alemanian, eta Pisako multzoa, Italian.

Beste mota batzuetako eraikin erromanikoak ere egon ziren, besteak beste: monasterioak, gazteluak eta harresiak.

Saint Sernín-en barrualdea

Parpain-arkua

Kanoi-ganga

Zutabea

Ertz-ganga

Tribuna

Puntu erdiko arkua

Eliza erromanikoa

Saint Sernín-eko altxaera eta oinplanoa

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN

Ezagutu artea

1 Azaldu esaldi hauen zergatia: a) erromanikoa Europako nazioarteko lehen estilotzat jotzen da; b) eliza erromanikoek horma lodi asko dituzte, eta ilunak dira; c) erromesaldia egiteko elizek girola eta tribuna izaten zuten.

Aztertu artelanak

2 Deskribatu eliza erromaniko baten oinplanoa. Jarri arreta forman, eta nabeen nahiz goialdeko ezaugarrietan.

3 Zer motatako gangak erabiltzen ziren arte erromanikoan? Azaldu zer ezberdintasun zeuden. Adierazi zer motatako ganga ikusten den Saint Sernín-ko argazkian.

Aintzat hartu ondarea

4 Bilatu eliza erromaniko baten barnealdeko eta kanpoaldeko irudiak. Ondoren, azaldu ikusten den arkitektura erromanikoaren ezaugarriak.

Gangak eta sailak

Alboko nabea

Nabe nagusia

Tribuna

Absideko habeartea

Transeptuaren dorrea

Horma-bularrak

Nabe nagusia

Dorrea

Dorrea

Alboko nabea

Puntu erdiko arkuak

Absidea

Ataria

s i dea

Absideko habeartea

Dorrea

Dorrea

Fatxada Horma-bularra

Nabe nagusia

Alboko nabeak Transeptua

Kontsultatu artelanen analisia (I). Arkitektura

Arte erromanikoa (II). Eskultura eta pintura

8.1 Ezaugarri nagusiak

Eskultura eta margolan erromanikorik gehienak elizak apaintzeko egin ziren; apaingarri horiek zeregin didaktikoa zuten: irudien bidez kristau-doktrina irakastea gehienbat analfabetoa zen herriari.

Funtzio horrek azaltzen du zergatik figurek ez duten ez edertasuna ez errealismoa bilatzen, baizik eta transmititu nahi duten mezuaren adierazkortasuna edo komunikazio argia. Mezu hau betierekoa eta denboragabea denez, irudiak zurrunak, luzeak, sorgorrak eta, nolabait, antinaturalak dira.

Gai nagusiak Itun Zaharreko eta Kristoren bizitzako eszenak dira, santuen elezaharrak, eta bertuteak eta bekatuak. Munduaren amaierarekin zerikusia duten gaiak ere sarritan aurkezten dira, eta horien artean pantokrator edo Jainko Ahalguztiduna buru duen Azken Judizioa nabarmentzen da.

8.2 Erliebeak eta eskultura exentuak

Erliebezko eskultura, harrizkoa, arkitekturari aplikatzen zitzaion, non sarrerako portadetan eta kapiteletan, barnealdeetan edo klaustroetan kokatzen zen. Kasu guztietan, irudikapenek «markoaren legea» jarraitzen dute, hau da, haien forma horiek biltzen dituen esparrura egokitzen dute; eta espazio osoa betetzeko joera dute. Eskultura exentua egur polikromatuz edo marfilez egiten zen, eta gaiak ez ziren oso anitzak. Gurutziltzatutako Kristoa gurutzean iltzatuta dago, lau iltzerekin, errege koroarekin, soineko luzearekin eta sufrimendu edo oinaze adierazpenik gabe. Birjina, Jainkoaren tronua bezala irudikatzen da, eserita, haurra belaunen gainean mantenduz eta berarekin ama-harremanik gabe.

8.3 Margolanak. Freskoak eta ohol gaineko margolanak

Margolanak fresko teknikarekin egiten ziren elizetako barrualdeko hormetan edo igeltsuzko geruzaz estalitako oholetan; aldarearen aurrean jartzen ziren. Miniaturek ere garapen handia izan zuten; liburua irudiz hornitzeko erabiltzen ziren.

Margolan horien ezaugarriak honako hauek dira: marrazketa lineala izatea (marrazki lodia eta beltza); kolore lauak eta uniformeak, batez ere urdina eta gorria; eta irudien bolumena edo espazioaren sakonera adierazteko interesik eza.

Santa Fe de Conquesen tinpanoa

Arkiboltak Mainela

Tinpanoa

Ateburua

Atezangoak

Judizioa

Paradisua Infernua

Pradisuan sartzea Infernuan sartzea

Tinpanoa, Azken Judizioa irudikatzen duten eskulturekin ornatuta dago.

Erdian eta goikaldean, Ahalguztiduna aingeruekin dago. Bere eskuinean paradisua dago. Bertan, salbatu direnak zerura sartzen dira, Ama Birjinak gidatuta, eta, ondoren, san Pedro. Bere ezkerrean infernua dago kondenatuekin eta deabruarekin.

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN

Erabili kontzeptuak

1 Definitu hitz hauek: eskultura exentua, markoaren legea, pantokrator.

Ezagutu artea

2 Azaldu zergatik diren eskultura eta pintura erromanikoak espresiorik gabekoak, zurrunak eta egonkorrak.

3 Hautatu eskultura eta pintura erromaniko bana, eta egin horiei buruzko iruzkina. Gutxienez, honako hauek aipatu behar dituzu: zer kokapen, material, ezaugarri estilistiko eta gai irudikatzen diren.

TREBETASUNA Kontsultatu artelanen analisia (II) eta (III). Pintura eta eskultura

Ikonografia: eskultura eta pintura

1. Aingeruak. 2. Gurutzea. 3. San Pedro giltzekin. 4. Ama Birjina. 5. Jainko Ahalguztiduna aureola mistiko batekin, lau ebanjelistekin batera. 6. Aingerua eragozpenak jartzen zigortuak zerura sar daitezen. 7. Santa Fe elizari eusten. 8. Zigortuak infernura sartzen. 9. Zigortuen zigorra. 10. Deabrua. 11. Aukeratuak paradisura sartzen

Eskultura Pintura

Ger-eko Ama Birjina. Ama Birjinak ez du bere semearekin inolako ama-harremanik ageri.

Burgosko San Pedro elizako absidearen horma-margo erromanikoa (XI-XII. mendeak).

APLIKATU

1 Azaldu laburki feudo baten egitura. Beheko irudia lagungarri izan dakizuke.

3 Idatz ezazu hamar lerroko testu bat, ilustrazio honetan jasotako informazioa azalduz.

4 Konparatu nobleziaren eta nekazarien eguneroko bizitza.

5 Idatzi zure koadernoan ganga erromanikoetan harria erabiltzearen ondorio batzuk.

A. Jaun-andreen erreserba.

B. Mantsoak.

1. Basoa.

2. Gaztelua.

3. Herrixka.

2 Erantzun galdera hauei:

a) Zertan zetzan basailutza-harremana?

b) Noren artean egiten ziren? Zertara konprometitzen zen alderdi bakoitza?

c) Feudal garaian, zer beste harreman pertsonal gauzatu ziren?

HAUSNARTU ETA BALIOETSI

Goi Erdi Aroa eta feudalismoaren hasiera aztertzen jarraituko dugu. Banaka hausnartu, eta taldean partekatu, inplikatutako ariketei buruzko balorazioa. Horretarako, dagokion errubrika jaitsi anayaharitza.es webgunetik.

JARRI PROBAN ZURE KONPETENTZIAK

Egin konpetentzien autoebaluazioa anayaharitza.es webgunean -en aurkituko duzu.

PROTAGONISTAK

ATZO Gudrid Thorbjarnardóttir

Oinarrizko datuak

Izena: Gudrid Thorbjarnardóttir

Garaia: h. 980-1050

Herritartasuna: islandiarra

Lana: esploratzailea, nabigatzailea eta baserritarra

Urte gutxi geratzen zaizkit, baina Islandian erretiratu nintzenetik nire bizitzako une garrantzitsuak gogoratzen ditut. Sentitzen dut, bizitzen ari banintz bezala, haize hotza nire nerabe aurpegiaren gainean, familiarekin Islandiatik Groenlandiara nindoala. Gogoan ditut, halaber,

GAUR Ann Bancroft

Oinarrizko datuak

Izena: Ann Bancroft

Garaia: 1955

Herritartasuna: estatubatuarra

Lana: esploratzailea, idazlea eta irakaslea

Bederatziehun urte pasatxo dira Gudrid Vinlandera iritsi zenetik Ann Bancroften jaio arte. Bikingoak iritsi ziren lurralde amerikar horiek bat datoz gaur egun Kanadako lurralde diren Brunswick Berriko, Eskozia Berriko eta Ternua uharteko kostaldeekin.

Ann Bancroft Minnesotakoa da, baina bikingoen kokaleku nagusietako batzuk ondo ezagutzen ditu, Groenlandian eskiatu zuen lehen emakumea izan baitzen eta Ipar Polora oinez iritsi zen lehena, 56 eguneko bidaiaren ondoren, 1986an.

nerbioak, itxaropen zapuztuak eta nire senar Thorirren galera, nire lehen urperatzean. Urte haietan pentsatzerakoan, uste dut nire baitan sortu zela lurrak esploratu eta aurkitzeko gogoa, bikingoen kokalekuak sortzeko.

Nire bigarren senarrarekin, Thorsteinn, Erik Gorriaren seme gaztearekin, izpiritu abenturazalea eta ozeanoaren beste aldeko lurretara iristeko gogoa partekatzen nituen. Helburua Vinlandera iristea zen. Udan bidaiatzea erabaki genuen, baina garai hartan ere haizeteen indarrak, lainoek eta ekaitzek gure helburutik urruntzea eragin ziguten, eta izurrite batek tripulazio ia osoa akabatu zuen, nire senarra tartean.

Karlsefni nire hirugarren kidearekin Eskandinaviako eremu emankorren batean finkatu behar izango nuen agian, baina 1010. urte inguruan ozeanoaren beste aldeko lurralde hori zapaltzea lortu nuen. Baso, zelai berde eta izokinez betetako ibaiez betetako lekua zen. Han jaio zen nire seme Snorri, leku aberats eta urrun horretako lehen eskandinaviarra, gurea bezalako herri indartsu eta gerrazaleak bizi zituena. Hiru urteren ondoren, Islandiara itzuli ginen, eta han, berriro alargundu ondoren, familiaren etxaldea gidatu nuen harik eta oso bestelako bidaia bat hasi nuen arte, Erro mara erromes joan eta gero nire jaioterrira itzuli nintzen, orain ermitau bat bezala bizi naizen lekura.

Gudrid bezala, Ann esploratzaile nekaezina da, eta bere lehen konkistek ez zuten erronka berriak lortzeko gogoa baretu, beste polo bat geratzen baitzitzaion iristeko. 1993an lau emakumez osatutako espedizio baten buru izan zen gure planetaren hegoaldeko muturrera iristeko. Latitude horietan, Antartikan, Liv Arnessenekin eskiatu zuen; beranduago, harekin batera, Bancroft Arnesen Explore sortu zuen, eta, urte batzuk geroago, 2007an, Ozeano Artikoan zehar egindako sarraldi gogor ba-

1 Amerikaren aurkikuntza Aro Modernoaren abiapuntutzat hartzen da; hala ere, askoz lehenago ere izan ziren europarrak Amerikako lurretan. Zenbat urteko aldea dago gutxi gorabehera? Nondik egingo lukete bidaia Gudridek eta bere lagunek? Zer beste gertaera historiko hartzen da Aro Modernoaren hasieratzat?

2 Ann Bancroftek hainbat proiektu partekatu ditu Liv Arnessenekin; bilatu emakume horri buruzko informazioa eta egin aipamen biografiko labur bat.

tean parte hartu zuten, ekosistema zaurgarri horren ingurumen-narriadura aztertzeko. Halaber, bere izena daraman fundazio baten buru da, Ann Bancroft Foundation, emakumeek beren ametsak eta proiektuak gara ditzaten laguntzeko.

Ann Bancroft

Liv Arnesen

IKASKUNTZA-EGOERA

PORTFOLIOA

BIZIKIDETZA HOBETZEA

Utzi zuen aztarna

Ikaskuntza-egoera honetan zehar, Erdi Aroko lehen aroan bizi izan ziren askotariko emakumeak ezagutu ditugu, haiek beren gizarteei egindako ekarpena eta denboraren poderioz utzitako ondarea balioetsiz.

Ariketak amaitutakoan, egindako lanari buruz hausnartu behar dugu. Horrela, garai historiko honetan emakumeek izan duten zereginari buruz eskuratutako ezagutzak finkatzen lagunduko dugu.

Ikasgelan aztertutako biografiei buruz eztabaidatuko dugu, eta adostasunetik emakume horietako bat hautatuko dugu, hautaketaren zergatia justifikatuz. Ondoren, gure gelako erreferente bihurtuko dugu, gelako sarrerako atean hartaz egindako horma-irudia jarriz.

ZABALDU ZUEN LANA

Aukeratu ditugun emakumeei buruzko gure biografiak prest ditugu, eta orain ahalik eta jende gehienari ezagutarazteko une iritsi da. Horretarako, zeregin horretan lagunduko diguten zenbait ariketa proposatzen ditugu:

1. Argitalpen digital bat sortuko dugu aurkezpenen ezberdinen baturarekin. Azala proposatutako emakume guztien irudiak izango dira. Argitalpen hori institutuaren webgunean eta ikasgelako blogean jarriko da.

2. Sare sozialetatik (Twitter, Instagram, Facebook...) egindako mikrobiografia bakoitzaren berri emango dugu, bana-banaka argitaratuz eta, amaiera gisa, guztiak erreferentziatuta agertzen diren argitalpen digitala.

3. Erakusketa bat antolatuko dugu ikastetxeko sarreran/korridoreetan, hautatutako emakume bakoitzari buruz landutako horma-irudiekin egindako lana hezkuntza-komunitate osoari ezagutarazteko. Kartelen erakusketara bisitak antola daitezke. Bertan, ikasleak izango dira gidari, emakume bakoitzaren biografiak eta esanahi historikoa labur azalduz.

BERRIKUSI ZURE KONPETENTZIAK

Espazio digitalean landu ditugun konpetentziak probatzeko, zenbait ariketa proposatzen ditugu, eta horiei gehitu beharko dizkiezu baliabideen bankuan daudenak, errepasatzeko eta gogoratzeko balioko dizutenak.

Autoebaluazio-fitxa horien bidez, garatu beharreko konpetentzien lorpen-maila ere egiaztatu ahal izango duzu.

Konpetentzia Deskribatzailea 4. maila 3. maila 2. maila 1. maila

Gertaerak, pentsamenduak edo sentimenduak ahoz edo idatziz adierazi.

Zeregin honetan, nire ahozko eta idatzizko adierazpen-maila bikaina izan dela uste dut.

Nahiko pozik nago nire ahozko eta idatzizko adierazpenmailarekin zeregin honetan.

Pozik nago nire ahozko eta idatzizko adierazpenmailarekin zeregin honetan.

Zeregin honetan nire ahozko eta idatzizko adierazpen-maila oraindik hobetu daitekeela uste dut.

Hizkuntza komunikazioa

Hainbat iturri ulertu eta baloratu, hainbat produktu egiteak ingurumenean dituen ondorioak modu kritikoan ezagutzeko eta informatzeko.

Eleanitza

EBALUATU ZUEN LANA

Planteatutakoa hezkuntzakomunitate osora zabaldu da.

Planteatutakoa jende gehienarengana zabaldu da.

Planteatutakoa gertuko pertsonen esparruan geratu da.

Planteatutakoa eremu pertsonalaren barruan geratu da.

anayaharitza.es webgunean aurkituko duzu zuen lana ebaluatzeko ariketa hau.

Ariketen arteko lotura

BERRIKUSI TALDE-LANA

anayaharitza.es webgunean aurkituko duzu talde-lana berrikusteko ariketa hau.

Zereginak banatzeko, pertsona bakoitzaren trebetasunak eta lehentasunak hartu dira kontuan.

IKASKUNTZA-EGOERA

ONDAREA EZAGUTZEA

Ondarea ezagutzea funtsezkoa da hura baloratzen, babesten eta kontserbatzen jakiteko; bai arte-, bai historia- eta bai kultura-ondareak, talde-nortasunaren oinarri direnak, aisialdiaz eta kulturaz gozatzeko ondasuntzat eta herrien garapenerako baliabidetzat hartuta. Unitate hauek ikasteak funtsezko konpetentzia hori garatzeko balioko du.

Nazio Batuek, Garapen Jasangarrirako Helburuak (GJH) izenekoen bidez, bizi garen munduaren egoerari buruz hausnar dezagun proposamen bat egin dute, eta hura hobetzeko gai izan gaitezen. Horrela, gure proiektuan, batez ere honako hauek landuko ditugu: 4. GJH, kalitatezko hezkuntza bermatzeko, eta 11. GJH, kultura-ondarea zaindu eta babesteko.

Gaia sartzeko hasierako dinamika gisa, Kahoot edo Quizzi bat egingo dugu, arte gotiko eta islamikoaren funtsezko alderdietako batzuk, hiztegia, irudien analisia, elementu arkitektonikoak, musika, literatura eta abar sartzen laguntzeko; galderen eta erantzunen teknika dialektiko tradizionalaren bidez.

IKASKUNTZA-SEKUENTZIA

Aurretiko ezagutzak aktibatuko ditugu

Bideoa egingo dugu Erdi Aro Klasikoa

4. unitatea

ERRONKA

Beraz, planteatzen dizugun erronka bideo bat egitea da, eta horren bidez talde bakoitzak aukeratutako ondare-elementua azalduko du. Bideoak editatzeko aukera asko daude, eta zuen gustukoena aukeratu ahal izango duzue. Hasierako ariketa egin ondoren, hiru pertsonako taldeak osatuko ditugu, ikaskuntza-egoeraren ariketari elkarlanean aurre egiteko. Ariketa horretan, Erdi Aroko ondareko elementu bat aukeratuko dugu: arkitektura-lan bat, musika-korronte bat, literatura-lan bat... izan daiteke Obra hori xehatuz eta aztertuz joango gara unitate hauen garapenean zehar, eta horrek askotariko tresnak eskuratuko dizkigu erronka lortzeko.

• Proiektuak sormenez eta lankidetzan planteatzen eta garatzen

• Interneten bilaketak egiten baliozkotasun-, kalitate-, gaurkotasuneta fidagarritasun-irizpideen arabera, edukiak aukeratzen ikasiz.

• Programa eta aplikazio informatikoak erabiltzen, ikaskuntza eta komunikazioa erraztuko duten eduki propioak sortzeko.

• Hautatutako informazioa komunikatzen, ikuspegi kritikoa eta pertsonala hartuta, eta, aldi berean, jabetza intelektuala errespetatuz.

• Talde-lanean parte hartzen, zereginak, erantzukizunak... banatzen ikasiz, lankidetza-estrategiak erabiliz.

• Kultura- eta arte-ondarea ezagutzen, kritikoki balioesten eta errespetatzen, eta kultura- eta arte-aniztasunak dakarren aberastasuna balioesten.

• Interneten bilaketa aurreratuak egiten, baliozkotasun-, kalitate-, gaurkotasuneta fidagarritasun-irizpideei jarraiki, modu kritikoan hautatuta, eta behar bezala artxibatuz, berreskuratzeko eta erreferentzia egin ahal izateko.

• Hainbat iturritatik datorren informazioa aurkitzen, hautatzen eta kontrastatzen, eta fidagarritasuna eta egokitasuna ebaluatzen, irakurketa-helburuen arabera. Halaber, informazioa integratu eta komunikatzeko moduko ezagutza bilakatzen.

5. Unitatea

xi. eta xiii. mendeak Iberiar penintsulan

Behe Erdi Aroa Bideoa egingo dugu Azken ariketa

ERRONKA GAUZATZEKO, HAU IKASIKO DUZU...

Munduko giza eremua

New Jerseyn jaio nintzen, Estatu Batuetan, 1909an, eta medikuntza ikasi nuen Columbiako Unibertsitatean. Virginia Apgar dut izena, anestesiologian espezializatu nintzen, eta Sloane Hospital for Women ospitaleko Amatasun Unitatean lan egiten nuen bitartean, jaioberrien heriotza-tasak altuak zirela ohartu nintzen, batez ere bizitzako lehen hogeita lau orduetan.

Heriotza-tasa handi hori murrizten laguntzeko, jaioberrietan osasun-arazorik dagoen erakusten duen sistema bat asmatu nuen. Metodo horri Apgar testa deitu zaio nire izenaren omenez, eta bizitzako lehen minutuetan adierazle batzuk ebaluatzean datza: bihotz-maiztasuna, tonu muskularra, arnasketa-ahalegina, erreflexuak eta azalaren tonua. Bost parametro horietan lortutako puntuazioaren arabera, haurrak funtsezko arazoren bat duen antzeman daiteke, eta azkar jarduteko pres-

GALDERAK ETA ERANTZUNAK

1 Zertarako sortu zuen Virginia Apgarrek bere izena daraman testa?

2 Apgar doktorea medikuntzaz gain beste jarduera batzuez interesatu zen. Ikertu bere alderdi ugariei buruz eta idatzi bere biografia bat.

tatzen gaitu; horrela, haurraren biziraupena bermatzeko irtenbideak bilatu ahal izango ditugu.

Apgarren testa gaur egun ere erabiltzen da mundu mailan, eta haurren heriotza-tasa murrizten laguntzen du.

Munduko giza eremua hobeto ulertzeko, honako hauek ezagutuko dituzu:

• Populazioa espazioan nola banatzen den eta zergatik.

• Biztanleriaren mugimendu naturalak zein diren

• Munduko biztanleriaren hazkundea eta bilakaera nolakoak izan diren.

• Biztanleriaren osaera, sexuaren eta adinaren arabera. Biztanleriaren piramideak.

• Zer migrazio-mugimendu gertatzen diren.

3 Egiaztatu. Ebatzi eskuineko orriko atal bakoitzean planteatutako galderak.

Horretarako, unitatean dagoen informazioa kontsulta dezakezu.

Virginia Apgar. Anestesiologia

Espazioa

Non kontzentratzen dira munduko biztanleria-fokuak?

Zein herrialdek dute erregimen demografiko modernoa?

Denbora

Gutxi gorabehera noiz arte izan zuen munduko biztanleriak hazkunde baxua?

Noiz osatu zuten trantsizio demografikoa egungo herrialde garatuek?

Kontzeptuak

Definitu: populazioa, geografia, hazkunde naturala eta migrazio-mugimenduak.

Zer da biztanleria-dentsitatea eta nola kalkulatzen da?

Beste begirada bat

«Protagonistak» atalean, Aletta Jacobs ezagutuko duzu, jaiotza-kontroleko lehen klinika sortu zuen mediku eta aktibista, baita Afrikable GKEaren sortzaileak ere, Afrikako emakumeen bizi-baldintzak hobetzen laguntzen duena.

Adierazi nola kalkulatzen den jaiotza-tasa. Zein herrialdetan da altuena?

IKASKUNTZA-SEKUENTZIA

HASIERAKO ARIKETA

1.1 Gure aurretiko ezagutzak aktibatuko ditugu. Zenbait Educaplay joko erabiliko ditugu: zutabeak erlazionatu, gurutzegrama, igarkizunak...

BIZTANLERIAREN BANAKETA ESPAZIALA, MUGIMENDU NATURALAK, BILAKAERA, EGITURA ETA MIGRAZIOAK

2.1 Aztertuko dugunaren sarrera orokorra egin ondoren, erredakzio-kontseilua bildu behar dugu eta zer artikulu-proposamen bururatzen zaizkigun aztertu behar dugu, bikote bakoitzak zein ikerketa egin behar duen zehazteko.

2.2 Ikerketaren garapena eta artikulua.

2.3 Gaia amaitzean, erredakzio-kontseilua berriro bilduko dugu, bikote bakoitzak bere artikulua azal dezan, horiek zabaltzen hasteko eta landutako edukiak berrikusteko.

+ jakiteko: anayaharitza.es webgunean

Biztanleriak munduan duen banaketa

1.1 Biztanleria eta demografia-iturriak

Biztanleria lurralde batean dagoen biztanle-kopurua da. Hainbat zientzia arduratzen dira biztanleria aztertzeaz, hala nola demografia, geografia, soziologia eta ekonomia.

Geografiak biztanleen bizilekuaren ezaugarriak aztertzen ditu; hau da, biztanleen banaketa, bilakaera, mugimenduak, eta egitura (osaera). Horretarako, iturri jakin batzuetatik hartutako informazioa erabiltzen du. Informazio osatuena NBEren Populazio Banaketak emandakoa da.

1.2 Biztanleriaren banaketa ezberdina

2021ean, Lurreko populazioa 7837 milioi pertsonakoa zen. Biztanleriaren banaketa populazio-dentsitatearen arabera aztertzen da. Zehazki, lurralde bateko biztanle guztien kopurua (biztanleria absolutua) aztertzen da, hedadura kilometro koadrotan aztertuta. Dentsitate-mapak erakusten du banaketa hori oso irregularra dela, pilaketa- eta despopulazio-fokuen artean ezberdintasun handiak daudelako.

– Pilaketa-foku nagusiak hauek dira: Asiako hegoaldea eta hego-ekialdea; Europako mendebaldea eta erdialdea; eta Estatu Batuetako ekialdeko kosta. Gainera, dentsitate handiko foku txikiak ere badaude, adibidez: zenbait ibaietako haranetan (Nilon, adibidez); kosta batzuetan (Brasil, Mexiko eta Magrebeko atlantiar itsasertzean, kasurako); eta baliabide mineralak eta energetikoak dituzten lekuetan.

– Despopulazio-fokuak bat datoz poloekin eta zona hotzekin; goi-mendiko zonekin (adibidez, Himalayarekin); Tibetekin, eta Mendi Harritsuekin; basamortuekin (Sahara, Arabia, Namibia, Kalahari, Atacama eta australiarra); eta oihan handi ekuatorialekin.

1.3 Banaketaren eragileak

Lurreko biztanleriaren banaketa desberdina faktore fisikoek eta giza faktoreek eragiten dute.

– Eragile fisiko garrantzitsuenak hauek dira: erliebea, klima, ura eta lurra. Biztanleek nahiago dute erliebe lauko eta klima epeleko zonetan kokatu; zehazki, itsasotik hurbil dauden lekuetan, lur emankorrak eta baliabide mineral nahiz energetikoak dituzten zonetan.

– Gehin eragiten duten giza eragileak gertaera historikoak, politikoak eta ekonomikoak dira. Horrela, populatzearen antzinatasunak Asiako eta Europako dentsitate altuak azaltzen ditu. Erabaki politikoek —adibidez, gerrek eta muga-aldaketek—, bestalde, populazioa mugitzea eta hutsune edo pilaketa demografikoak sortzea ekarri du.

Ekonomiaren eraginez, berriz, lurralde atzeratuetan (nekazaritzan oinarritutako ekonomia duten lurraldeetan), biztanleak nekazaritza oparoa eta lur emankorrak dituzten eremuetan pilatu dira; eta gizarte aurreratuek (industrian eta hirugarren sektorean oinarritutako ekonomia duten lurraldeetan) mota horietako jarduerak egiteko leku egokienetan nahiago izan dute kokatu, esaterako, hirietan, portuetan, meatze-arro handietan, eta abar.

Populazio-dentsitatea

Populazio  Biztanleria osoa dentsitatea =  Azalera/km2 = bizt/km2

Altua = 100 bizt./km2 baino gehiago

Ertaina = 50 > 100 bizt./km2 artean

Baxua = 25 > 50 bizt./km2 artean

Oso baxua = 25 bizt./km2 baino gutxiago

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN

Erabili datuak

1 Kalkulatu kontinenteetako populazio-dentsitatea. Adierazi kasu bakoitzean dentsitate altua, ertaina edo baxua den. Halaber, aipatu kopuru horiek munduaren batez bestekoaren gainetik edo azpitik dauden.

2021. World Population Data Sheet

2 Kontsultatu estatistikaren Eranskinean herrialde hauetako dentsitateak: Libia, India, Finlandia, Brasil eta Alemania.

Ondoren, aurkitu zein den herrialde horiek munduan izandako populazio-bilakaera edo despopulazio-fokua, eta adierazi egoera hori ekarri duten zenbait eragile.

Sortu baliabideak

3 Egin PowerPoint-eko aurkezpena eta azaldu irudien bidez munduan dauden populazioaren pilaketaeta despopulazio-fokuak.

Dentsitateen munduko mapa

Munduan duen banaketa

Eta banaketa hori azaltzeko zenbait eragile

Erliebea

Populazioaren antzinatasuna

Gerra-gatazkak

Erabili mapak

4 Dentsitate-mapa erabiliz, erantzun galdera hauei:

a) Bi hemisferioetako zeinek du biztanle gehien? Zergatik?

b) Afrikako kontinentean, zer lotura dago klimen eta demografiaren despopulazio-fokuen artean?

Zirkulu polar artikoa

Kantzer tropikoa

Ekuatorea

Kaprikornio tropikoa

Mendiek biztanleriaren banaketa baldintzatzen dute. Biztanleria, oro har, jaitsi egiten da altuerak gora egin ahala.

Asian eta Europan, populazio goiztiarra egon zen, Neolitoan nekazaritza hastearen ondorioz.

Klima epela, kostaldeak eta ur geza duten lekuak dira gizakiek kokatzeko nahiago dituzten lekuak.

Klima eta ura

Batzuetan, gatazka belikoek jatorrizkoak ez diren beste leku batzuetan finkatzera behartzen dituzte herritarrak.

Lur emankorrak lagungarriak dira biztanleria bertan kokatzeko, nekazaritzarako egokiak baitira.

Lurzorua

Biztanleriaren mugimendu naturalak

2.1 Biztanleriaren dinamismoa

Demografiari esker dakigu biztanleria handitu edo murriztu egiten den, denboran zehar bi eratako mugimenduak tartekatzen direlako:

– Mugimendu naturala arrazoi naturalen ondorioz leku jakin bateko biztanleria haztea edo murriztea da; jaiotzak (biztanleria haztea eragiten dute) eta heriotzak (biztanleria murriztea eragiten dute) hartzen ditu kontuan. Jaiotza-kopuruaren eta heriotza-kopuruaren arteko balantzeari berezko hazkunde edo hazkunde begetatibo esaten zaio.

– Migrazio-mugimenduak biztanleriak espazioan zehar eginiko lekualdatzeak dira. Immigrazioak, edo pertsonak leku batera heltzeak, biztanleria gehitu egiten du; emigrazioak, edo biztanleak leku batetik joateak, aldiz, murriztu egiten du biztanleen kopurua.

– Mugimendu horiek tasa deituriko hainbat indize kalkulatuz aztertzen dira; milakotan (‰) adierazten dira.

2.2 Jaiotzak

Urtebetean herrialde edo eskualde batean gertatzen diren jaiotzen kopurua hartzen da aintzat. Hainbat tasaren bidez neurtzen dira; jaiotza-tasaren bidez eta ugalkortasun-indizearen bidez, hain zuzen ere.

Espazioan dituzten ezberdintasunak

2020an, munduko jaiotza-tasa ‰ 18koa zen, eta emakume bakoitzeko 2,3 seme-alabako ugalkortasun-indizea. Biak dira balio moderatuak.

Hala ere, batez besteko kopuru horien baitan, ezberdintasun handiak daude espazioan: batez besteko altuak daude gutxien garatutako herrialdeetan, eta batez besteko baxuak, berriz, garatuen dauden herrialdeetan.

Azalpen-eragileak

Hainbat eragileren bidez azaldu daitezke herrialdeen arteko ezberdintasun horiek:

– Biologikoak, amaren adina, esaterako.

– Demografikoak eta sozioekonomikoak, hala nola, gazteen eta adinekoen ehunekoa, ezkontzeko adina, seme-alaben kostua, emakumeek etxetik kanpo lan egitea, antisorgailuak eskura izatea, edota erlijio-sinesmenak.

– Politikoak, hala nola, familia-planifikazioa, estatuak zer jarrera duen abortuarekiko, edota familientzako laguntzarik dagoen ala ez.

Tasa demografikoak

Jaiotzak neurtzeko tasak

Jaiotza-tasa

Altua: ‰ 30 baino gehiago Jaiotza-kopurua 1 000 ‰ Populazio osoa

Ertaina: ‰ 20-30 artean

Baxua: ‰ 20 baino gutxiago Ugalkortasun-indize sintetikoa

Emakume bakoitzeko seme-alaben batez bestekoa adierazten du. Belaunaldi batek bere burua ordezkatzeko, emakume bakoitzeko 2,1 seme-alaba behar dira batez beste.

Altua: 3,5 baino gehiago Ertaina: 3,5 eta 2,1 artean Baxua: 2 edo gutxiago

Heriotzak neurtzeko tasak

Heriotza-tasa

Heriotza-kopurua 1 000 ‰ Populazio osoa

Haurren heriotza-tasa

Adingabekoen urteko heriotza-kopurua 1 000 ‰ Jaiotza-kopurua

Bizi-itxaropena

Altua: % 15 baino gehiago

Ertaina: % 10-15 artean

Baxua: % 10 baino gutxiago

Altua: % 50 baino gehiago

Ertaina: % 50-25 artean

Baxua: % 25 baino gutxiago

Populazioko kideek bizi izandako urte guztien batuketa

Populazio horretako kideen kopurua

Altua: 70 baino gehiago Ertaina: 60-70 artean

Baxua: 60 baino gutxiago

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN

Erabili datuak Aztertu eta lotu

1 Kalkulatu jaiotza-tasak, heriotza-tasak eta berezko hazkunde-tasak.

2020 - 2025 Biztanleria (milaka) Jaiotzak (milaka) Heriotzak (milaka)

herrialdea 127 353 1 067 1 244

13 986 715 200

2 Bilatu estatistikaren eranskinean jaiotza-tasa altuak dituzten bi herrialde; eta jaiotza-tasa baxua duten beste bi. Azaldu zer eragilek izan dezaketen eragina talde bakoitzean.

Mugimendu naturalen banaketa

2.3 Heriotza-tasa

Urtebetean populazio batean gertatzen diren heriotzen kopuruari heriotza-tasa deritzogu. Hiru tasa erabiliz neurtzen da: heriotza-tasa haurren hilkortasun-tasa, eta bizi-itxaropena.

Espazioan dituzten ezberdintasunak

2020. urtean, munduko batez besteko hilkortasun-tasa ‰ 8koa zen; hau da, balio baxua. Kasu horretan, herrialde batetik bestera dauden aldeak ez daude hain markatuta. Oro har, gutxien garatutako herrialdeetan murrizteko joera dago; eta igotzeko joera, berriz, garatuen dauden herrialdeetan, bizi-itxaropen altuaren eta zahartze demografikoaren ondorioz.

Faktore argigarriak

Herrialdeen arteko ezberdintasun horiek azaltzen dituzten faktoreak ere askotarikoak dira. Biologikoak, herentzia edo sexua, adibidez, emakumeak gizonak baino gehiago bizi direlako. Demografikoak eta sozioekonomikoak, gazte edo zaharren ehunekoa, diru-sarrerak, lanbidea, kultura-maila, bizimodua edo elikadura. Eta politikoak, saneamendu publikoa eta edateko ura eskura dagoen ala ez; eta osasuna bermatuko duen ongizate-estatuaren existentzia.

Prestatu jatorrizko edukiak

3 Egin kontinente bakoitzeko jaiotza-

handieneko 2020ko hamar herrialdeak

Kontsultatu lana mapen bidez. Gaikako mapak

Hazkunde

naturala eta munduko biztanleriaren bilakaera

3.1 Hazkunde naturala eta bere ezberdintasunak

Biztanleriaren hazkunde naturala edo begetatiboa jaiotzen eta heriotzen arteko aldea da. Heriotza baino jaiotza gehiago badago, hazkundea positiboa izango da, eta, bestela, negatiboa.

Gaur egun, hazkunde horrek kontraste handiak ditu herrialdeen artean. Horrela, garapen handiko herrialdeen ezaugarria hazkunde natural ahula da; batzuetan, baita negatiboa ere, heriotza-tasa jaiotza-tasa baino handiagoa baita. Garapen txikiko herrialdeek hazkunde natural handia dute, jaiotza-tasa altuak dituztelako eta heriotza-tasak murrizteko joera duelako.

3.2 Azalpen-eredua. Trantsizio demografikoaren teoria

Egungo egoera eta gizateriaren bilakaera demografikoa trantsizio demografikoaren teoriatik abiatuta azaltzen dira. Teoria horrek hiru etapa edo erregimen demografiko ezartzen ditu, jaiotza-tasak, heriotza-tasak eta hazkunde naturalak bereizitakoak.

Antzinako erregimen demografikoa

Jaiotza-tasa altua da eta ugalkortasuna naturala da, ez baita antisorgailurik aplikatzen eta seme-alabak beharrezkoak baitira gurasoei laguntzeko. Hilkortasun-tasa ere, oro har, altua zen, haurren kasuan ere bai, elikadura, medikuntza eta higienea eskasa zelako; beraz, bizi-itxaropena ere baxua zen (33-35 urte bitartekoa). Ondorioz, biztanleriaren hazkunde naturala ahula da.

1750. urtera arte, Lurreko herrialde guztiak zeuden egoera horretan. Horrenbestez, ordura arte, munduko biztanleriaren hazkundea baxua izan zen.

Trantsizio demografikoa

Bi fasetan banatzen da, eta hazkunde demografiko handiagatik bereizten da.

– Lehen fasean, jaiotza-tasa altu mantentzen da. Hilkortasun-tasa, berriz, nabarmen murrizten da elikadura, medikuntza eta higienea hobetzen direlako. Ondorioz, hazkunde naturala oso altua da.

– Bigarren fasean, jaiotza-tasa jaisten hasten da jaiotzak kontrolatzen hasten delako; hiri-, industria- eta zerbitzu-ekonomia batera igarotzea, eta langabezia-, gaixotasun-, erretiro-aseguruak eta abar hedatzea. Bitartean, hilkortasun-tasak jaisten jarraitzen du; beraz, hazkunde naturala txikiagoa da, nahiz eta nabarmen positiboa izan.

Egungo herrialde garatuek 1750. eta 1950. urteen artean egin zuten trantsizio demografikoa.

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN

Erabili informazio-iturriak

1 Kalkulatu bi herrialde hauen jaiotzen, heriotzen eta hazkunde naturalaren tasak.

Erabili grafikoak

2 Begiratu arretaz grafikoari eta erantzun galdera hauei:

a) Zer unetan da negatiboa hazkundea? Nola dakizu?

b) Zertan dute antza eta zertan ezberdintzen dira antzinako eta egungo erregimen demografikoen hazkunde naturalak?

c) Zergatik ez da transizio aurreko fasea herrialde bakar batekin ere eredutzat hartzen?

Hazkunde-etapak eta erregimen demografikoak

Hazkunde natural positiboa Hazkunde natural negatiboa

Garapen txikiko herrialde gehienak 1950 eta 1975 artean trantsizioaren lehen fasean sartu ziren, herrialde garatuetatik medikuntza- eta osasun-arloko aurrerapenak zabaldu ondoren.

Bilakaera horren ondorioz, munduko biztanleriak ezohiko hazkundea izan zuen 1950-1975 urteen artean; eztanda demografiko deitu zitzaion fenomeno horri.

Erregimen demografiko modernoa

Jaiotza-tasa eta ugalkortasun-tasa txikia da, antisorgailuak erabiltzen direlako, amatasunaren adina atzeratu egin delako, emakumeek etxetik kanpo lan egiten dutelako, eta seme-alabak hazteko kostua handia delako.

Hilkortasuna ere, orokorra eta haurrena, baxua da, elikadura-, medikuntza- eta osasun-maila ona dagoelako, eta bizi-itxaropena altua delako (70 urtetik gorakoa). Horrenbestez, hazkunde naturala txikia da.

Erregimen horretan daude 1950. urtetik aurrera garatutako herrialdeak, eta, duela gutxi, Txina eta Latinoamerikako herrialde gehienak. Hori dela eta, munduko biztanleriaren hazkundea moteldu egingo da, nahiz eta oraindik hainbat urte beharko diren nabaritzeko.

Trantsizio demografikoaren teoriaren bidez azaldu daiteke gizartearen bilakaera demografikoa. Horretarako, herrialde garatuetan izandako jaiotza- eta heriotza-kopuruen aldaketak hartuko dira oinarri, baita aldaketa horiek denboran izandako bilakaera ere.

Horrekin bat etorriz, honako etapa hauek bereiz daitezke: etapa zaharra, aurreindustriala edo tradizionala; eta etapa modernoa edo industriala, trantsizio-etapa luze edo ez hain luze batek bereizita.

Bilatu informazio garrantzitsua

3 Bilatu estatistiken eranskinean etapa eta fase bakoitzeko jaiotza-tasen eta hilkortasun-tasen adibide diren herrialdeak. Idatzi balioak eta lotu dagokion garapen-mailarekin.

Biztanleriaren egitura 4

Biztanleriaren egiturak edo osaerak biztanleria baten barneko ezaugarrien berri ematen digu: sexua, adina, egoera zibila, ikasketa-maila, jarduera profesionala, eta abar. Horietatik guztietatik, geografiak batez ere egitura biologikoa du aztergai, edo sexuaren eta adinaren araberako osaera; eta egitura ekonomikoa, edo ekonomiaren sektoreekiko harremana, hurrengo unitateetan aztertuko duguna.

4.1 Sexuaren araberako egitura

Sexuaren araberako egitura biztanleria bateko gizon eta emakume kopuruaren arteko proportzioa da. Gizon eta emakumeen tasen arabera neurtzen da.

2022an, munduan 101,6 gizonezko zeuden 100 emakumeko. Gizonak nagusi dira adin gazteen taldean, gehiago jaiotzen baitira. Hala ere, adinak aurrera egin ahala, emakumeen proportzioak gora egiten du, haien bizi-itxaropena altuagoa izaten baita arrazoi hauengatik: tradizionalki egindako lanengatik; gerretan gutxiago parte hartzeagatik; eta, oraintsu arte, bizi-ohitura osasungarriagoak izateagatik..

4.2 Adinaren araberako egitura

Adinaren araberako egitura, gizarte bateko gazteen (0-14 urte), helduen (15-64 urte) eta zaharren (65 urte eta gehiago) proportzioa da. Gaur egun, Lurrak biztanleria heldua du, gazteen eta adinekoen ehuneko moderatu batekin (‰ 25 eta ‰ 10, hurrenez hurren, 2022an). Hala ere, alde handiak daude munduan:

– Biztanleria gaztea berezkoa da trantsizio demografikoan hasi diren Saharaz hegoaldeko Afrikako, Asiako eta Latinoamerikako herrialde atzeratuetan. Horren ondorioz, populazioaren hazkundea azkarra da, eta hainbat arazo larri daude; adibidez, desnutrizioa, analfabetismoa eta langabezia-tasa altuak. Horrek guztiak gizartearen haserrea eta emigrazioa eragiten dute.

– Biztanleria heldua berezkoa da garapen bidean dauden Asiako eta Latinoamerikako herrialdeetan, trantsizio demografikoaren fase aurreratuan baitaude. Horrenbestez, hazkunde demografiko moderatua dute, eta lan egiteko adinean daudenen lanesku handia ere bai.

– Biztanleria zahartua berezkoa da Europako herrialde aberatsetan, Estatu Batuetan, Kanadan eta Japonian, trantsizio demografikoa amaitu baitute. Horren ondorioz, demografiaren hazkundea baxua da, eta horrek langile eskasia eta gastu handiak dakartza adineko pertsonen pentsioetan, osasunean eta gizarte-laguntzetan.

4.3 Adin-piramideak

Sexuaren eta adinaren araberako egitura, leku eta urte jakin batean, grafikoki irudikatu ohi da adin-piramidearen bidez. Piramide horrek biztanleria jakin bat gaztea, heldua edo zaharra adierazten du, baita biztanleria horrek duela gutxi izandako historia demografikoa ere: migrazioak, gerrak, jaiotza-tasaren kontrola edo kontrol falta, eta abar.

Egitura Herrialde azpigaratuak eta garapen bidean direnak Gizonezkoak, 0-14 urteko 100 emakumeko 106,2 105,2 106,3 Emakumeak, 65 urteko eta gehiagoko 100 gizoneko

121,8 131,1 116,7 Adinaren araberako egitura Lurra Herrialde garatuak

Herrialde azpigaratuak eta garapen bidean direnak 0-14 urteko gazteak % 25 16,1 26,6 65 eta gehiagoko adinekoak % 10 20,4 8

KONPETENTZIETAN

Erabili datuak

1 Erantzun galdera hauei datu estatistikoak erabiliz:

a) Zer ezaugarri komun ditu sexuaren araberako egiturak Lurreko eremu geografiko guztietan?

Populazio- edo adin-piramideak: 2015

Adin-piramideek bost urtetik bost urtera bitarteko populazioa irudikatzen dute ardatz bertikal batean. Eta ardatz horizontalean, tarte bakoitzean zenbat biztanle dauden; kopuru absolututan edo ehunekotan adierazten dira, sexuaren arabera sailkatuta: gizonezkoak ezkerrean, eta emakumezkoak, eskuinean.

Ateratzen diren grafikoek forma hauek izan ditzakete: triangelu-itxura populazio gaztea adierazteko; kanpai-itxura populazio heldua edo egonkorra adierazteko; edo ontzi-itxurakoa populazio zaharra edo erregresiboa adierazteko.

Triangelu-itxura. Populazio gaztea

Kanpai-itxura. Populazio heldua

Ontzi-itxura. Populazio zaharra

hegoaldeko Afrika

biztanleria osoa: 1 122 849 milaka pertsona

Munduko desberdintasunak

biztanleria osoa: 7 874 966 milaka pertsona Mundua

Asiako hego eta erdialdea

2021eko biztanleria osoa: 2 037 698 milaka pertsona

2021eko biztanleria osoa: 196 603 milaka pertsona Mendebaldeko Europa

Herrialde azpigaratuak eta garapen bidean direnak

6 599 412 milaka pertsona

Garapen handiko herrialdeak

biztanleria osoa: 1 275 554 milaka pertsona

Ezagutu demografia portaerak Gurpil logikoa

2 Begiratu piramideen profilei eta egin lan hauek:

a) Alderatu piramide bakoitzaren oinarria eta gailurra, eta azaldu ezberdintasunen arrazoiak. b) Nola ageri da bizi-itxaropenaren ezberdintasuna? c) Hiruretatik zeinetan du antza handiena adineko gizonezkoen eta emakumezkoen proportzioak? Hiruretatik

TREBETASUNA Kontsultatu biztanleriaren piramidea

zeinetan nabaritzen da ezberdintasun gehien? Zergatik daude ezberdintasun horiek?

3 Ikus itzazu orain munduko eta garapen handiko eta garapen txikiko herrialdeetako piramideak. Adinaren arabera, zer motatako populazioa dago munduan?

Eta garapen bidean diren herrialde azpigaratuetan? Eta garapen handikoetan?

Barne-migrazioak 5

Migrazio-mugimenduak (I).

5.1 Migrazioak eta migratzaileak

– Migrazio-mugimenduak espazioan eginiko populazio-mugimenduak dira.

Emigrazioa populazioa jatorrizko lekutik ateratzea da; immigrazioa, berriz, pertsonak helmugako leku batera iristea. Immigrazioaren eta emigrazioaren arteko aldeari migrazio-saldo esaten zaio, eta balio positiboa ala negatiboa izan dezake.

– Migratzaileek (migrazio-mugimendu bat egiten duten pertsonak) hainbat profil izan ditzakete.

• Herrialdean sartzeko moduaren arabera, mota hauek egon daitezke: legezkoak, baimena edo lan-kontratua badute; legez kanpokoak edo «agiririk gabekoak», ezkutuan sartzen direnak; eta errefuxiatuak, bizitza arriskuan dutelako babesa eskatzen dutenean.

• Kualifikazioaren arabera, pertsona askok ez dute kualifikaziorik edo kualifikazio baxua dute, eta lan gogorrenak eta gutxien ordaindutakoak hartzen dituzte. Beste batzuek, ordea, kualifikazioa ona/oso ona dute, eta lan espezializatuagoak eta hobeto ordaindutakoak dituzte.

5.2 Migrazioen arrazoiak

Migrazioen arrazoiak askotarikoak izan daitezke:

– Jatorrizko lekuetatik nahitaez ateratzea. Arrazoi askotarikoak izan daitezke: naturalak, hala nola, lurrikara, sumendi-erupzio, lehorte, uholde eta kontrako klima-egoerak; politikoak, hala nola gerrak, derrigorrezko joan-etorriak eta jazarpen politikoak, erlijiosoak edo arrazazkoak; eta ekonomikoak, adibidez, gehiegizko biztanleria egotea, lanik eza edo osasun- eta hezkuntza-zerbitzurik eza.

– Helmugako lekuen erakargarritasuna. Arrazoi naturalak ere egon daitezke; adibidez, inguru fisiko eta klima egokiak; politikoak, adibidez, bake soziala; eta batez ere arrazoi ekonomikoak, lan-eskaintza handiagoa egotea edo gizartean eta kulturan aukera gehiago egotea.

5.3 Barneko migrazioak

Barneko migrazioak biztanleek estatu baten barruan egiten dituzten mugimenduak dira. Garrantzitsuena nekazari-exodoa da; hots, hots, pertsonak landa-eremutik hirira emigratzea.

– Iraganean, landa-eremuko exodoak gaur egungo herrialde garatuenei eragin zien bereziki. Landa-ingurua mekanizatzearekin, eta industria eta zerbitzuen goraldiarekin lotuta egon da. Ondorioz, landa-ingurua despopulatu eta zahartu egin zen, eta hiriak handitu egin ziren.

– Gaur egun, batez ere gutxien garatutako herrialdeetan du eragina, eta hazkunde demografiko handiaren eta landa-inguruko bizi-baldintza txarren ondorioz gertatzen da. Hortaz, hiriak oso azkar hazten dira; eta horrek beste hainbat arazo dakartza: etxebizitzak eskuratzeko arazoak, zerbitzu-falta, lan prekarioa, txirotasuna eta gizarte-bazterkeria.

Migrazioak fenomeno demografiko garrantzitsuak dira, lurraldeko populazioa beste era batean banatzen dutelako, eta eraginpean dauden herrialdeetako populazioaren egitura (adinaren eta sexuaren araberakoa) ere aldatzen dutelako.

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN

Ezarri harremanak

1 Immigrazioarekin eta emigrazioarekin lotuta, zer adierazten du migrazio-saldo positiboak?

Antolatu informazioa

2 Egin landa-inguruaren exodoari buruzko konparazio-taula. Sarrera hauek jaso behar dituzu: arrazoiak, ondorioak, herrialde garatuak eta gutxien garatutako herrialdeak.

Erabili grafikoak

3 Iruzkindu beheko grafikoa. Non ikusten da landa-inguruaren exodoa? Zer ezberdintasun ikusten dituzu garatutako herrialdeen eta garapen bidean diren herrialde azpigaratuen artean?

Zenbait migrazio mota

Migrazioak sailkatzeak arazoak ekarri ohi ditu, irizpide asko eta sailkapen-eskema asko baitaude. Ohikoenek honako hauek hartzen dituzte kontuan: zer espazio ibili duten (barnekoak eta kanpokoak); iraupena (aldi baterakoak edo behin betikoak); eta zer garaitan ger-

Barnekoak

tatu edo gertatzen diren (historikoak eta egungoak). Ohiko beste sailkapen batzuek honako hauek hartzen dituzte kontuan: legezkotasuna (legezkoak eta ezkutukoak) eta forma (borondatezkoak eta indarrezkoak).

Kanpokoak

Herrialde baten barruan egiten dira. Adibidez, herrialdeko hainbat herritatik Detroit-era emigratu zuten iparramerikarrak.

Aldi baterakoak

Migrazioa denbora-tarte bakar baterako egiten da. Esate baterako, arrazoi turistikoengatik leku batera mugitzen direnak.

Historikoak edo ozeanoz gaindikoak

Migratzaileek muga politikoa zeharkatzen dute. Adibidez, Italiara eta Europar Batasunera emigratzen duten argeliarrak eta egiptoarrak.

Behin betikoak

Landatu gabeko edo populazio gutxiko lurren konkistarekin eta kolonizazioarekin lotuta egon izan dira; Ipar Amerikako kolonizazioa, kasurako.

Sustatu partehartzea Ideia-biltzarra

4 Jarri goiko informazioan aipatu ez diren migrazio moten beste zenbait adibide.

Migrazioak etxebizitza behin betiko aldatzea dakar. Adibidez, Espainian kokatzen diren europar jubilatuak.

Egungoak

Gaur egun gertatzen direnak dira. Adibidez, Latinoamerikako herrialdeen eta Estatu Batuen artean gertatzen dena.

Bilatu informazio garrantzitsua

5 Bilatu immigranteei laguntzen dien GKE baten webgunea, eta bilatu bere lanari buruzko informazioa.

Migrazio-mugimenduak (II). Kanpo-migrazioak 6

Kanpo-migrazioak edo nazioartekoak, estatuko mugak gainditzen dituzten biztanleriaren mugimenduak dira. Mugimendu horiek kontinente barruan edo kontinenteen artean eginikoak izan daitezke.

6.1 Nazioarteko egungo migrazioak

Gaur egun, nazioarteko migrazioek 280 milioi pertsonako bolumena hartu dute (2020). Hauen ondorioz gertatzen dira: herrialde aberats eta pobreen artean biztanlerian eta ekonomian dauden desorekak; komunikabideek, beste leku batzuetako baldintzen berri ematea; eta garraioak hobetzea nahiz merkatzea, leku batetik bestera mugitzea errazten baitute. Migrazio masibo horien ezaugarri bereizgarriak:

– Hegoaldetik iparralderako migrazioak izan dira, orain arte, ugarienak. Afrikan, Asian eta Latinoamerikan gutxien garatutako herrialdeen, eta Ipar Amerikako, Europako, Japoniako eta Ozeaniako herrialde garatuenen artean gertatzen dira.

– Hegoaldetik hegoalderako migrazioak gehiago hazi dira 2000. urtetik aurrera. Herrialde pobreenetan sortzen dira, eta helmuga garapen bidean dauden eta petrolio-baliabideak dituzten herrialdeak dira (Persiar Golkoa, Saudi Arabia); edo nolabaiteko dinamismo ekonomikoa dutenak (Singapur, Thailandia, Malaysia).

– Garrantzi txikiagoko beste migrazio batzuk honakoak dira: iparraldetik-hegoalderako migrazioak, lankidetza ekonomiko eta humanitarioko arrazoiei erantzuten dietenak; eta iparralde-iparralde migrazioak, kualifikazio handiko pertsonak protagonista dituztenak, lan-hobekuntzak bilatzen dituztelako edo enpresek lekualdatzen dituztelako. Errefuxiatuen migrazioak, aldiz, gora egiten ari dira; 2017an 25,4 milioiri eragiten zieten eta Asian eta Afrikan biltzen ziren.

6.2 Nazioarteko migrazio-politikak

Helmugako herrialdeetan. Sarrera eta nahi dituzten etorkin-mota arautzen dituzte. Haien eskubideak eta lan-baldintzak zehazten dituzte. Integrazio-politikak planifikatzen dituzte, multikulturalismoaren aldeko apustua egiten dutenak (harrera-herrialdeko bizitza eta kulturako prestakuntza) edo naturalizazioaren aldeko apustua egiten dutenak (etorkinei harrera-herrialdeko herritar bihurtzeko aukera ematen diena, baldintza jakin batzuk betetzen badituzte). Gainera, erraztasunak ematen dizkiete immigranteei jatorrizko herrialdera itzultzeko. Jatorrizko herrialdeetan. Migrazio-politikak anitzagoak dira.

– Zenbait estatuk emigrazioaren alde egiten dute onurak dakartzatelako: langabezia eta gizartearen haserrea, etorraldiak... murriztea. Adibidez, Magreb-eko eta Asiako hego-ekialdeko zenbait herrialdetan.

– Beste estatu batzuek, berriz, uste dute gehiegizko emigrazioa dagoela, eta, ondorioz, murrizteko neurriak hartzen dituzte; adibidez, herrialdean bertan hezkuntza- eta enplegu-aukerak hobetzea. Latinoamerikako gero eta herrialde gehiagoren kasua da..

Migrazio-korronteak

nazioarteko migrazioen banaketa, jatorriaren eta helmugaren arabera (milioiak eta ehunekoak)

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN

Erabili irudikapen grafikoak

1 Dagozkien grafikoetako datu estatistikoak emanez, azaldu zein diren nazioarteko migrazio-mugimenduen jatorrizko eta helmugako lekuak.

Bilatu informazio garrantzitsua

2 Bilatu Interneten errefuxiatuen arazoei buruzko informazioa eta idatzi laburpena koadernoan.

Jatorrizko eta helmugako espazioak

Mendebaldeko Europa

Erabili mapak

Ipar Amerika

Iparraldeko Afrika

Mendebaldeko Afrika

Kolonbia eta Peru

Hego Afrika

Indiako azpikontinentea

Filipinak

Asiako Hego-Ekialdea

Venezuela Mexiko Erdialdeko Amerika eta Karibe Ekialdeko Afrika Golkoko estatuak Turkia Erdialdeko Asia Errusiako Ekialde Urruna Brasil Txina Hego Korea Japonia India Errusia

Bolivia Paraguai

Australia

Estatu Batuetarantz

Argentina

3 Aurkitu mapan, kontinente bakoitzean, herrialde emigratzaile bat eta herrialde immigratzaile bat. Sailkatu non dauden: iparraldean ala hegoaldean.

Prestatu baliabideak

MediteEmigratzaile kuali katuen uxua Migrazio ekonomikoak zonaren barruan

Iturria: Atlas Geopolitikoa,

Le Monde Diplomatique.

rraneoa Asiako Hegoekialdea Prestakuntza gutxi edo

eta biztanleria osoaren batez besteko adina 2020an

0-4 5-9 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 75+

Nazioarteko migratzaileak helmugako herrialdeka (2020) Iturria: NBE. Milioi batetik gora 100 000 - 1 milioi 100 000tik behera 0 1 500 3 000 6 000 km 4 500 Afrika Asia Europa Latinoamerika Ipar Amerika Ozeania 0 10 20 30 40 50 Iturria: NBE. Migratzaileen

Ipar Afrika EEBB eta Mexiko arteko muga 970

Ertaina

OIM (Migrazioetarako Nazioarteko Erakundea). Saharaz Mundu osoan erregistratutako migratzaileen heriotzak, 2019 1 000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0

hegoaldeko Afrika 675 521 448 241 174 134 133 128 34 32 15 1 5

Hego

Adarra

Irteera-eskualde nagusiak

Txosten grafikoa

Emakumea eta nazioarteko migrazioak

Azken urteotan, nazioarteko migrazioaren feminizazioa gertatu da; izan ere, emakumeak munduko biztanleria migratzailearen ia erdia dira (% 48,1 2020an).

Gainera, gero eta gehiago dira modu autonomoan migratzen dutenak, mendeko senide gisa migratu beharrean, (bikotekideekin bidaiatuz edo haiekin bilduz).

Munduko eremuka, 2020an emakumeen migrazioa nagusi zen Europan (% 51,6), Ipar Amerikan (% 51,8) eta Ozeanian (% 50,5).

Emakumeen jomuga nagusiek hegoaldetik hegoalderako norabidea dute, herrialde pobreetatik garapen bidean diren ondoko eskualde edo herrialdeetara; adibidez, Ekialde Hurbilekoak. Hegoaldetik iparralderako norabidean migratzen dutenak ere ugaltzen ari dira.

MIGRAZIOAK

1. Emakumeak eta gizonak

Gaur egun, emakumeek migratzaile guztien ia erdia osatzen dute, eta nagusi dira hegoaldeko herrialde emergenteetarako migrazio-korronteetan.

2. Emigratzeko arrazoiak

Emakume migratzaile gehienak arrazoi ekonomikoengatik mugitzen dira borondatez. Bazterkeriatik, eskubide faltatik edo etxeko indarkeriatik ihes egiteko nahiak ere eragiten du.

3. Lanak

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN

Ulermena, adierazpena eta IKTak

1 Irakurri dokumentuak, atera ondorioak, eta, ondoren, erantzun galdera hauei: zer ezberdintasun ikusten dituzu emakumeen eta gizonen migrazioen artean?

2 Imajina ezazu nazioarteko migratzailea zarela. Idatzi hamar lerroko testua eta azaldu zer bidaia egin duzun jatorrizko herrialdetik jomugako herrialdera.

3 Bilatu Interneten emakume emigratzaileei laguntzen dieten erakunde edo elkarteei buruzko informazioa. Idatzi lortutako informazioari buruzko laburpena.

4. Lan-baldintzak

Kasu askotan, gutxi baloratutako eta ordaindutako lanak egiten dituzte, lan-erregularizaziorik gabe. Batzuk pertsonen salerosketaren biktimak dira, eta behartuak dira, bai prostituzioan, bai antolatutako eskean.

Helmugako herrialdeetan, hegoaldetik datozenek lan hauetan dihardute batez ere: etxeko lanetan eta seme-alabak, adinekoak, gaixoak eta mendekotasuna duten pertsonak zaintzen.

Industria intentsiboan ere lan egiten dute, lanesku merke eta malgu gisa.

5. Espazioaren banaketa

6. Emakumeen migrazioaren ondorioak

Emakume migratzaileen diru-sarrerak autoestimua, autonomia eta familia-estatusa igotzea dakar. Hala ere, genero-ideologiak bere horretan mantentzean, ideia horren baitan antolatzen dira seme-alaben zaintza eta familiaren ongizatea. Askotan, seme-alaben abandonuaren edota seme-alaben arreta faltaren erru-sentimenduak dakartza.

Emakume migratzaileek ere diru-sarrerak igortzen dizkiete familiei. Ez dira gizonek igortzen dituzten diru-sarrerak bezain handiak, soldata baxuagoak izaten baitituzte. Dena den, irabazten dutena aintzat hartuta, proportzioan diru-kopuru handiagoa igortzen dute, eurentzat gutxiago gastatzen baitute.

Negozio txikia sortzeko aukera

Ongizatea jatorrizko tokian

Etxeko estatusa hobetzea

Autoestimua eta autonomia hobetzea

Seme-alabak abandonatu izana leporatzea

Balioespen eta soldata txikiko lanak

Zaila da ongizatean eta hobekuntza pertsonalean aurreztea

Migrazioen ondorioak 7

Migrazioen ondorioz, populazioa espazioan beste era batean banatzen da. Hala ere, ondorio demografiko, ekonomiko eta sozialak desberdinak dira migratzaileen jatorrizko eta helmugako eremuetan.

7.1 Jatorrizko eremuak

Oro har, etorkinen jatorrizko eremuek onura gehiago dituzte eragozpenak baino.

– Onuren artean, populazioaren eta jaiotza-tasaren murrizketa nabarmentzen da, emigratzaile gehienak gazteak baitira. Langabezia, atsekabea eta gizarte-gatazkak murriztea, lan-aukerarik ez duten pertsonen irteera masiboa dela eta. Halaber, diru-sarrerak sartzen direla ere nabarmentzen da, emigratzaileek dirua bidaltzen baitiete jatorrizko herrialdean utzi dituzten familiei. Hortaz, euren gizarteko ekonomia-garapenean eta berrikuntzan laguntzen dute.

– Eragozpenen artean, biztanle gazte eta ekintzaileen galera, eta gizartearen zahartzea nabarmentzen dira.

7.2 Helmugako eremuak

Helmugako eremuetan, migrazioek ere badituzte onurak eta eragozpenak.

– Onuren artean, honako hauek nabarmendu behar dira: biztanleriak gora egitea eta gaztetzea, eta, ondorioz, jaiotza-tasa ere handitzea; lanesku merkea iristea, migratzaileek egiten dituztelako lan gogorrenak eta gutxien ordaindutakoak; eta hizkuntza- nahiz erlijio-aniztasuna eta kultura aniztasuna.

– Eragozpenen artean, tokian tokiko populazioaren eta immigranteen artean batzuetan sortzen diren elkarbizitza-arazoak nabarmendu behar dira, adibidez, xenofobia (immigranteak baztertzeko jarrera); eta arrazismoa (immigranteak maila baxuagoko pertsonatzat jotzen direnean).

Hona hemen beste eragozpen batzuk: zenbait immigrante harrera-herrialdeetako ohituretara ez egokitzea; etxebizitza merke gutxi eskura egotea, eta hainbat zerbitzu publikoren beharra areagotzea, hala nola ospitaleak eta ikastetxeak.

7.3 Nazioarteko lankidetza

Nazioarteko migrazioek duten garrantzia dela eta, NBEk Migrazioari eta Garapenari buruzko Nazioarteko Foroa sortu du; 150 estatuk baino gehiagok parte hartzen dute.

Hona hemen helburu nagusiak: migratzaile guztien giza eskubideak eta lan-eskubideak babestea; xenofobia saihestea; gizakien trafikoaren aurka borrokatzea; eta natura-hondamendien, gerren nahiz jazarpenen ondorioz beste leku batera joan diren pertsonak babestea eta hartzea.

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN

Antolatu informazioa

1 Alderatu taula batean migrazioen ondorioak.

2 Azaldu zer lotura dagoen bidalketen eta migrazioaren artean.

3 Aurkitu mapa batean 2020an etorrialdiak jasotzen dituzten herrialde nagusiak. Sailkatu konti-

Nazio Batuen Batzar Orokorrak Arrazismoaren, Arraza Bazterkeriaren, Xenofobiaren eta Intolerantziarekin loturiko beste forma batzuen aurkako Nazioarteko Konferentzia deitu zuen. 2001. urtean egin zen, Durban izeneko Hego Afrikako hirian. Konferentzia hartan, aldarrikapen gisa hartu zuten Durbanen Adierazpena eta Ekintza Plana. Dokumentu horretan, honako hau onartzen da lehen aldiz: munduko hiri bakar bat ere ez dagoela arrazismorik gabe, eta arrazismoari aurre egiteko mundu osoaren ahalegina beharrezkoa dela.

Erabili mapak

4 Atlasaren laguntzarekin, aipatu zein diren herrialde hauek:

a) Biztanleria osoaren % 10 edo gehiago migratzaileak dira.

b) Biztanleria osoaren % 1 baino gutxiago migratzaileak dira. Zer arrazoik azaldu ditzakete egoera horiek? Zer ondorio atera daitezke, kasu bakoitzean, arrazoi horietatik?

Sortu iritzi propioak

Dokumentuan, bazterkeriari aurre egiteko zenbait gomendio jasotzen dira. Horrez gain, aipatzen du arrazagatiko nagusitasunaren dotrina zientziaren aldetik faltsua eta moralki zigorgarria dela, arlo sozialean bidegabea eta arriskutsua dela, eta gaitzetsi egin behar dela. Halaber, nabarmentzen du pobreziak, azpigarapenak, bazterkeriak, gizarte-bazterketak eta ezberdintasun ekonomikoak oso lotuta daudela arraza-bazterkeriarekin, xenofobiarekin eta tolerantzia falta erakusten duten jokabideekin. Dokumentuan, era berean, estatuei eskatzen zaie gehiago luzatu gabe arrazismoari, arraza-bazterkeriari eta tolerantzia faltarekin loturiko bestelako jarrerei aurre egiteko politika eta ekintza plan jakin batzuk ezartzea eta gauzatzea. Arrazismoa, arraza-bereizkeria, xenofobia eta horiekin lotuta dauden intolerantzia moduen aurkako Estrategia Integrala

5 Idatzi gai hauetako bakoitzari buruzko iritzi pertsonala. Erabili testua eta goiko irudiak oinarri gisa.

a) Immigratzaileak iristea eta kulturartekotasuna areagotzea;

b) Arrazismo- eta xenofobia-jokabideak;

c) Jokabide horiei aurre egiteko hartutako nazioarteko neurriak.

Populazioaren etorkizuna ezagutzea funtsezkoa da estatuentzat. Horregatik, NBEk munduko joeren proiekzio demografikoak egiten ditu epe ertainera.

8.1 Populazioa eta ugalkortasuna

Munduko populazioa 9600 milioi pertsonara iritsiko da 2050ean, eta 10900 milioi pertsonara 2100ean. Hazkunderik handiena garapen txikiko herrialdeek izango dute, 2100ean munduko populazioaren % 88,2 bilduko baitute. Eta populazio-hazkunde horren erdia baino gehiago Asiako herrialde batzuetatik etorriko da (India, Txina, Pakistan, Indonesia, Bangladesh) eta, batez ere, Afrikatik (Nigeria, Kongoko Errepublika Demokratikoa, Uganda eta Etiopia).

Munduko ugalkortasun-tasa jaitsi egingo da. Herrialde garatuenetan, tasa baxua izango du, eta zertxobait haziko da immigrazioaren eta jaiotzekin loturiko politiken ondorioz. Gutxien garatutako herrialdeetan, berriz, murriztu egingo da, jaiotzak kontrolatzeko politiken ondorioz. 2,1 seme-alabaren kopurutik behera iritsiko da emakumeko; hau da, populazioa ordeztuko dela bermatzeko beharrezkoa den gutxieneko mailara iritsiko da.

8.2 Bizi-itxaropena eta zahartzea

Munduko bizi-itxaropena 75,9 urtera arte igoko da 2050ean. Herrialde garatuenek izango dituzte zifrarik altuenak (82,8 urte). Baina hazkunderik handiena garapen txikiko herrialdeek izango dute (74,8 urte), gaixotasun infekziosoak murrizteari esker.

Populazioaren zahartzeak herrialde guztietan izango du eragina, jaiotza-tasa murriztu egingo delako eta bizi itxaropena luzatu egingo delako.

– Garatuen dauden herrialdeetan, askoz ere handiagoa izango da; lanean dagoen populazioa ordeztea eragotziko du, eta hainbat gastu ekarriko ditu pentsioetan, osasunean eta gizarte-laguntzan. Asiako eta Latinoamerikako herrialde emergente batzuei ere eragingo die.

– Garapen txikikoetan txikiagoa izango da, eta lan egiteko adinean dagoen biztanleria gero eta handiagoa lana bilatzera behartuko du, baina mendeko biztanleria murriztuko du, hezkuntzan eta osasunean gehiago inbertitzea eta ongizate ekonomikoa eta soziala hobetzea ahalbidetuz.

8.3 Migrazioak eta hiriak

Landa-eremuetako exodoak hazten jarraituko du, batez ere garapen txikiko herrialdeetan. Horren ondorioz, 2050ean, planetako biztanle gehienak (% 72) hirietan biziko dira, eta horrek ingurumenaren degradazioa, eta elikagaien eta edateko uraren eskasia ekarriko ditu.

Nazioarteko migrazioak zailagoak dira aurreikusteko, hainbat eragile aldakorren mende baitaude; besteak beste, egoera ekonomikoaren, politikoaren eta ingurumen-egoeraren mende.

Munduko populazio-piramidea

2050. urtean, munduko populazio osoa heldua izango da. Hala ere, kontraste nabarmenak egongo dira herrialde garatuetako zahartze-prozesu bortitzaren eta garapen bidean diren herrialde azpigaratuetako gehiengo populazio helduaren artean.

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN

Sortu ideia propioak CTF

1 Etorkizunean zer joera aurreikusten dira bizi-itxaropenean, adinaren araberako egituran eta migrazioetan?

Argudiatu azalpena. Horretarako, erabili datu estatistikoak eta aztertu zerk eragingo dituen aurreikusitako bilakaera horiek.

Erabili mapak eta grafikoak

2 Zertan oinarritzen dira demografoak munduko biztanleria osoa 2050. urtean heldua izango dela jakintzat emateko?

3 Idatzi populazioaren etorkizunari buruzko testua. Horretarako, erabili orri bikoitz honetako mapek eta grafikoek ematen duten informazioa.

4 Mapaz lagunduta: Zer bilakaera izango du munduko populazioaren hazkundeak? Zer eremu haziko dira gehiago? Eta gutxiago?

TREBETASUNA Kontsultatu lana mapen bidez. Gaikako mapak

Populazioaren joerak, ugalkortasuna eta bizi-itxaropena

Populazio-hazkundea (2010-2100)

Biztanleriaren hazkundearen 2010 eta 2100 arteko proiekzioa (%)

20tik 60ra urriagotzen da 10etik 20ra urriagotzen da 10etik 30era handiagotzen da 30etik 70era handiagotzen da 70etik 220ra handiagotzen da 220tik 1 200era handiagotzen da 4

Ugalkortasuna 2050ean (jaiotzak)

Handia (3 - 5)

Iturria: NBE.

km 4500 8

3000 6

12 1950 1960 1970 1980 1990 1990 2000 2010 2020 2030 2040 2050 2060 2080 2070 2090 2100

10

Ugalkortasuna jaistea Bizi-itxaropena handitzea

90

80

70

60

Afrika Asia Europa Ipar Amerika Latinoamerika eta Karibe Ozeania 30

Milioiak Mundua

50 40

Garapen txikiagoko eskualdeak Garapen handiagoko eskualdeak

100 1960 1980 2000 2020 2040 2060 2080 2100 Iturria: NBE.

Herrialde garatuen ugalkortasun baxua zertxobait haziko da immigrazioaren eraginez eta jaiotza-tasa areagotzeko politiken eraginez. Gutxien garatutako herrialdeenak behera egingo du; ordezteko mailaren azpian egongo dira, herrialde gehienek jaiotzak kontrolatzeko politikak martxan jarriko baitituzte.

Jenderik gabe Biztanleriaren hazkunde-tasa ‰, 2020an

baino gutxiago Biziitxaropena jaiotzean, 2020an Mundua 7837 1 73 Eskualde garatuenak 1271 –0,2 79 Gutxien garatutako eskualdeak 6566 1,3 72 Afrika 1373 2,6 64 Amerika 1027 1 78 Asia 4651 0,9 74 Europa 744 –0,3 78 Ozeania 43 0,9 78 Emakumeen ugalkortasuntasa, 2020an

25era 0-14 urteko biztanleria %, 2021an Mundua 2,3 26 Eskualde garatuenak 1,5 16 Gutxien garatutako eskualdeak 2,4 27 Afrika 4,3 40 Amerika 1,8 24 Asia 1,9 24 Europa 1,6 16 Ozeania 2,2 23

milioiak

100

100

80

80

60

60

40

40

20

100era -20

milioiak 1950-1960 1960-1970 1970-1980 1990-2000 1980-1990 2000-2010 2010-2020 2020-2030 2030-2040 2040-2050 -40

50era 1950-1960 1960-1970 1970-1980 1990-2000 1980-1990 2000-2010 2010-2020 2020-2030 2030-2040 2040-2050 -40

20

0

-20

milioiak

milioiak

900 Garapen bidean dauden eskualdeak

900 Garapen bidean dauden eskualdeak

800

800

700

700

600

600

500

500

400

400

baino gehiago Biztanleria-dentsitatea (bizt./km2 ) 0 1000 2000 3000 km Biztanleria 0

300

300

200

200

100

100

0

120 Migratzaile kopurua Biztanle kopuruaren aldaketa Hazkunde naturala Iturria: NBE.

Eskualde garatuak 1950-1960 1960-1970 1970-1980 1990-2000 1980-1990 2000-2010 2010-2020 2020-2030 2030-2040 2040-2050 -100

Eskualde garatuak 1950-1960 1960-1970 1970-1980 1990-2000 1980-1990 2000-2010 2010-2020 2020-2030 2030-2040 2040-2050 -100

0

120 Migratzaile kopurua Biztanle kopuruaren aldaketa Hazkunde naturala Iturria: NBE.

HAUSNARTU ETA BALIOETSI

Gure kazetaritza-lana munduko giza espazioaren azterketarekin hasiko dugu. Hausnartu banaka eta partekatu taldean inplikatutako ariketei buruzko balorazioa. Horretarako, dagokion errubrika jaitsi anayaharitza.es webgunean.

PROTAGONISTAK

ATZO Aletta Jacobs

Oinarrizko datuak

Izena: Aletta Jacobs

Garaia: 1854-1929

Herritartasuna: holandarra

Lana: medikua, familia-plangintzaren aitzindaria, bakezalea eta sufragista

Nire izena Aletta da, eta nire ustez bidezkoa denagatik borrokatzen dut. Horrek kritikak eta atsekabeak eragin dizkit, baina baita pozak ere. Nire aita medikua izan zen eta nik bere urratsak jarraitu nahi nituen; nire herrialdeko unibertsitatera ofizialki joatea lortu nuen eta 1879an Herbehereetako

GAUR

Afrikable: Kenyan emakumeari eskainitako GKE espainiar bat

Oinarrizko datuak

Izena: Afrikable

Proiektua: Maternity Home

Ekintza esparrua: Lamu, Kenya

Afrikable bi espainiarrek, Mercedes

Cascajerok eta Lola Serrak, Kenyara bidaia bat egin ondoren 2009ko azaroan sortutako GKE bat da.

Lamu uhartean emakume gehienak bizi diren bazterketa sozial eta ekonomikoak atentzioa eman zien, eta horregatik erabaki zuten Afrikable sortzea, emakume horien eta haien familien bizi-kalitatea hobetzeko GKE bat.

2010. urteaz geroztik, Maternity Home izeneko proiektu bat dute

lehen emakume doktorea bihurtu nintzen.

Beti kezkatu ninduten emakumeen arazoek, batez ere klase herrikoienek pairatzen zituztenek. Emakume gazte askok haurdunaldi bat beste batekin lotzen zuten, eta haurtxoak, familia eta etxea zaintzea beste aukerarik ez zuten. Horregatik, 1882an, jaiotzak kontrolatzeko munduko lehen klinika sortzea erabaki nuen. Eskandalua izan zen! Baina nik irmoki defendatzen nuen ona zela biztanleriari higienea, osasuna eta jaiotza-tasaren kontrola irakastea.

Emakumeen egoera aztertzen jarraitu nuen, eta kanpainak egin nituen botoa emateko eskubidea eskatzeko edo gure lan-baldintzak eta hezkuntza jasotzeko baldintzak hobetzeko.

1923. urtea da eta nire biografia idazten hasi naiz. Oro har, pozik nago, emakumeei ikasteko aukerak hobetzen lagundu diedalako, amatasuna beraientzako nahia eta ez betebeharra izan dadin, eta beste lankide batzuekin batera berdintasun politikorako borrokatu naizelako.

martxan; helburu nagusitzat emakumeen sexu- eta ugalketa-eskubideak defendatzea du. Zergatik da beharrezkoa plan hori? Datuek ematen dute erantzuna. Amen heriotza-tasa oso altua da Kenyan, eta erditzeen % 44 soilik artatzen dituzte osasun-langileek. Lamu amen heriotza-tasarik altuena duen Kenyako barrutietako bat da (676 emakume hiltzen dira ehun mila jaiotzako), eta erditzeen % 15 bakarrik artatzen dituzte osasun-langileek.

Maternity Homek hainbat fase ditu, ikerketa eta ebaluazioko hasierako fase bat, amaitu dena, eta inple-

1 Aletta Youngek emakumeen botoa emateko eskubidea onartzea ikusi zuen Herbehereetan. Zein urtetan utzi zitzaien emakumeei herrialde horretako hauteskundeetara aurkezten? Zein urtetan bozkatu ahal izan zuten lehen aldiz?

2 Bilatu Maternity Home proiektuari buruzko informazioa Afrikableren webgunean; aukeratu bi tribu desberdin, eta alderatu erditzearekin zerikusia duten tradizio desberdinak.

mentazioko eta exekuzioko hiru fase, oraindik garatzen ari direnak. Lehen etapan egindako ekintza batzuk azpimarra ditzakegu, Aletta Jacobsek xix. mendearen amaieran Herbehereetan egindakotik oso ezberdinak ez direnak: prestakuntza, sexu-eskubideei buruzko informazioa, etab.

11

Hirien mundua

Hirigilea eta arkitektoa

Nire izena Jane Drew da, 1911n jaio nintzen Ingalaterran, eta Londresko Arquitectural Association Schoolen titulu bat lortu zuen lehen emakumeetako bat izan nintzen; hirigilea eta arkitektoa naiz.

Graduatu ondoren, ministro britainiarraren Afrika mendebaldeko hirigintza-aholkulari bihurtu nintzen, eta, 1945ean, enpresa bat sortu nuen, Nigeriako Ibadan Unibertsitatea bezalako obrak egiteko.

Beti pentsatu izan dut hirietako espazioen erabilera bertan bizi diren pertsonei egokitu behar zaiela. Horregatik, gizarte-beharretara egokitutako eraikinak diseinatu ditut Ingalaterrako, Indiako eta Afrikako hainbat lekutan.

Nire lanean, arkitekto handi baten lanak inspiratu ninduen: Le Corbusier; berarekin kolaboratu genuen In-

GALDERAK ETA ERANTZUNAK

1 Ikertu Le Corbusierren obra eta Chandigarh hirian diseinatu zituen eraikinak.

2 Informa zaitez arkitekturako Jane Drew sariei buruz. Elizabeth Dillerrek sari hau irabazi zuen 2019an.

diako Chandigarh hiriaren diseinuan. Hiri bakoitzak bere hiri-egitura du, funtzio desberdinak dituzten eremuetan banatuta.

• Planetaren urbanizatzea hobeto ulertzeko, honako hauek ezagutuko dituzu:

• Hiria: hirien kontzeptua eta hazkundea.

• Hiri-eremu handiak gaur egungo munduan.

• Hiri-morfologia. Plano-motak, eraikuntza eta lurzoruaren erabilerak. Hiri-egiturak munduan.

• Munduko hiri-hierarkia.

• Hiri-hazkundearen eragozpenak eta gizarte-arazoak.

• Hiria ekosistema gisa. Hiri-ekosistema jasangarria.

3 Egiaztatu. Ebatzi eskuineko orriko atal bakoitzean planteatutako galderak.

Horretarako, unitatean dagoen informazioa kontsulta dezakezu.

Jane Drew.

Espazioa

Non sortu ziren lehenengo hiriak? Kokatu mapa batean Chandigarh hiria.

Planetako zein eremu geografikotan dago urbanizatze-tasarik handiena?

Denbora

Zein urtetatik hona moteldu da munduko hiri-hazkundea? Zer gertaerek eragin dute dezelerazio hori?

Zein urtetan berdindu zuen munduko hiri-biz

ezagutuko duzu; Jane Drewk bezala, Mugimendu Modernoaren ideiak zabaldu eta jarraitu zituen. Griffinek Australiako Canberra hiria diseinatu zuen eta Frank Lloyd Wright arkitektoarekin lan egin zuen.

Bilatu XX. mendeko mugimendu arkitektoniko honi lotutako beste emakume batzuei buruzko informazioa, eta zerrendatu bere lan garrantzitsuenetako batzuk.

EREMUAK, MORFOLOGIA, HIERARKIA

ETA HIRI-ARAZOAK

4.1 Aztertuko dugunaren sarrera orokorraren ondoren, erredakzio-kontseilua bildu behar dugu eta zer artikulu-proposamen bururatzen zaizkigun aztertu behar dugu, bikote bakoitzak zein ikerketa egingo duen zehazteko.

4.2 Ikerketaren garapena eta artikulua.

IKASKUNTZA-SEKUENTZIA + jakiteko: anayaharitza.es webgunean

4.3 Gaia amaitzean, erredakzio-kontseilua berriro bilduko dugu, bikote bakoitzak bere artikulua azal dezan, horiek zabaltzen hasteko eta landutako edukiak berrikusteko.

Hiria eta urbanizatzeprozesua 1 Hiriak

1.1. Hiriaren kontzeptua

Gaur egun ez dago mundu osoan onartutako hiri hitzaren definizio bateraturik, herrialde bakoitzak bere irizpideak baititu hiriak definitzeko.

Hori dela eta, NBEk emandako gomendioen arabera, irizpide mistoa hartu ohi da kontuan. Horren arabera, honako hau da hiria: biztanle asko dituen populazio handiko gunea, eraikuntza trinkoa eta altueran eginikoa duena. Batez ere industriako eta hirugarren sektoreko eginkizunak ditu, eta eragina bere lurraldeaz haratago hedatzen du.

1.2 Hirien hazkundea

Mesopotamian, Egipton eta Indian duela 7500 urte inguru agertu zirenetik, hiriak hazten joan dira, eta gaur egun munduko biztanleriaren erdia baino gehixeago biltzen da horietan ( % 56, 2021ean).

Hazkunde horren erritmoa, ordea, ez da berdina izan leku guztietan.

– xx. mendearen erdialdera arte, hiri-populazioa oso motel hazi zen, mundu osoan nekazaritza-jarduerak baitziren nagusi.

– 1950-1975 urteen artean, hirien erabateko eztanda egon zen. Herrialdeen arabera, data ezberdinetan gertatu zen.

Gaur egungo garapen handiko herrialdeetan XVIII. mendearen amaieran hasi zen, eta 1950 eta 1960 artean jo zuen goia.

Industriaren eta hiri-zerbitzuen garapenak eta landa-exodoak eragin zuten hazkundea.

Garapen bidean dauden eta gaur egun garapen txikia duten herrialdeetan, hiri-biztanleriaren hazkundea geroago hasi zen, 1950 inguruan, baina biziagoa izan zen.

– 1975etik, munduko hiri-hazkundea moteldu egin da, garapen handiko herrialdeetan landa-eremuetako exodoa amaitu delako eta garapen txikiko herrialdeetan jaiotza-tasa murrizten hasi delako.

Hala eta guztiz ere, munduko hiri-populazioak 2008an berdindu zuen landa-populazioa, eta 2050ean Lurreko biztanleria osoaren % 68,35 izango dela aurreikusten da.

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN

Landu iritzi propioak Ikusi, pentsatu, neure buruari galdetu...

1 Herrialdeetako administrazioak hiritzat jotzen ditu biztanle-kopuru jakin bat gainditzen duten herriak.

a) Zer eragozpen ikusten dizkiozu irizpide kuantitatibo horri?

b) Beste zer irizpide proposatuko zenuke hiriak definitzeko?

Ezagutu demografia-portaerak

2 Zer arrazoik azaltzen dute herrialde garatu eta azpigaratuetan izandako urbanizatze-prozesuaren eztanda?

3 Zer herrialde-taldetan aurreikusten da hiri-populazioaren hazkunde handiagoa?

Hiri-populazioa hiri deitzen ditugun kokaleku handienei dagokie. Hala ere, hazkunde hori oso bestelakoa izan da garapen handiko eta garapen txikiko herrialdeetan.

Urbanizatze-tasaren bilakaera eta banaketa

Hiri-populazioaren bilakaera (milioitan)

Kopuru erlatiboetan, garapen handiko herrialdeek, 2018an, garapen txikiko herrialdeek baino askoz hiri-populazioaren ehuneko handiagoa zuten. Horregatik, etorkizunean hazkunderik handiena garapen txikiko herrialdeetan izango da.

Urbanizatze-tasa hirietan bizi den herrialde bateko biztanleriaren ehunekoa da. Gaur egun, Lurreko geografia-eremu batetik bestera, asko aldatzen da.

– Tasarik altuenak, oro har, eremu garatuenei dagozkie, eta horiei Latinoamerika gehitu behar zaie. Hala, Ipar Amerikak, Ozeaniak eta Europak, oro har, % 79,1eko hiri-biztanleria dute (2020); hala ere, zifra absolutuetan, munduko hiri-biztanleriaren % 16,3 baino ez dute biltzen.

– Tasarik txikienak gutxien garatutako eremuei dagozkie. Hala, Afrikak eta Asiak % 51,7ko hiri-biztanleria dute (2020), nahiz eta zifra absolutuetan munduko hiri-biztanleriaren % 83,7 biltzen duten. Gainera, biztanleria hori herrialde gutxi batzuetan biltzen da, hala nola Txinan, Indian, Bangladeshen, Indonesian, Nigerian eta Pakistanen.

Erabili datuak

4 Taularen datuak erabiliz, egin grafiko bat. Kopuru absolutuetan adierazi behar duzu hiri-populazioaren hazkundearen bilakaera. Ondoren, iruzkindu.

Erabili mapak Ideia biltzarrak

5 Erreparatu mapari eta idatzi urbanizatzeh-tasa altuak eta tasa baxuak dituzten hiruna herrialde. Zein kontinentetan daude?

Hiri-eremu handiak egungo munduan 2

2.1 Hiri-aglomerazioak

Hiri-populazioa haztearekin batera, hainbat hirigune handi eratu dira hiri asko elkartzearen ondorioz. Oro har, hiri-aglomerazio deitu ohi zaie, eta eredu asko daude.

– Metropoli-eremuak. Hiri nagusi edo garrantzitsu bat haztearen ondorioz sortzen dira, ondoko beste populazio batzuekin elkartzean. Besteak beste, lotura esanguratsuak sortzen dira arlo ekonomikoan eta sozialean; eguneroko mugimendu pendularra ageri da. Hona hemen adibide batzuk: Paris, Frantzian; Londres, Erresuma Batuan; eta New York, Estatu Batuetan.

– Konurbazioak. Garrantziari dagokionez antzekoak diren hainbat hiri elkartzean sortzen dira; Rotterdam-Amsterdamen, esaterako, Herbehereetan.

– Hiri-eskualdeak. Sakabanatuta baina nahiko hurbil dauden hainbat hiri haztearen ondorioz sortzen dira. Hala, urbanizatze-prozesua eskualde-eskalara iristen da. Adibidez, Rhur eskualdean, Alemanian.

– Megalopoliak. Metropoli-eremuak, hiriak eta konurbazioak segidan jartzearen ondorioz sortzen dira. Beraz, lurralde-hiritartzea eskualdeaz gaindiko eskalara iristen da. Hona hemen zenbait adibide: Boston-Washington-eko megalopolia, Estatu Batuetako ekialdeko kostaldean eta Tokio-Fukuokakoa, Japonian.

2.2 Megahiriak eta horien eginkizun dinamizatzailea

Hamar milioi biztanle baino gehiago dituzten hiri-aglomerazioei megahiriak esaten zaie. Munduko handiena Tokio da, 2021ean 40,5 milioi biztanle dituena.

Megahiri kopuruak etengabe egin du gora. Horrela, 1960an bi zeuden; 2021ean 39; eta 2035ean 48 izango direla kalkulatzen da. Gehienak Asia eta Afrikako herrialde azpigaratuetan edo gorabidean ari diren herrialdeetan kokatzen dira, eta kokatzen jarraituko dute.

Gaur egun, hiri handiak oso garrantzitsuak dira, bai mundu mailan, bai bakoitza bere herrialdean; izan ere, bizitza politiko, ekonomiko, sozial eta kulturalaren zati handiena biltzen dute.

Hala, bertan daude erakunde politikoen egoitzak, baita erabaki politikoak hartzeko zentroak ere (balio-burtsak, enpresa multinazionalak, banketxe handiak, finantza- eta informazio-zerbitzuak, berrikuntzaeta ikerketa-zentroak, eta abar).

Megahiriek, era berean, gizarte aniztasun handia dute, estatuko eta atzerriko populazioa erakartzeko fokuak baitira; gainera, kultura-ekintzak eta -instalazioak biltzen dituzte (unibertsitateak, museoak, erakusketak, eta abar). Hori dela eta, eskualde-inguruaren zentro dinamizatzaileak dira.

Aglomerazioak

Hiriz osatutako mundu baterantz

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN

Antolatu informazioa

1 Laburbildu taula batean hiri-aglomerazioetako ezaugarriak. Kontzeptua eta adibide adierazgarriren bat aipatu behar dituzu.

Erabili mapak

2 Kontsultatu atlas bat eta idatzi mapan irudikatutako 39 megahirien izenak, kontinenteka taldekatuz.. Zer kon-

Gaur egun, munduko hiri-biztanleria 500 000tik behera biztanle dituzten hiri ertain eta txikietan kontzentratzen da, guztizkoaren % 56,6 baitira (2021). Gainerakoa hiri-aglomerazioetan bizi da, batez ere 1 eta 5 milioi biztanle artekoetan.

Mega-hiriek munduko hiri-biztanleriaren % 17,1 baino ez dute biltzen (2021).

tinentetan ez dago halakorik? Zeinetan dago megahiri gehien? Zer arrazoik azaltzen dute megahirien sorrera?

Erabili IKTak

3 Bilatu Interneten Lurreko hiri-aglomerazio handi (megahiri) bati buruzko informazioa. Idatzi zer herrialdetan dagoen, zenbat biztanle dituen, eta zein diren hango jarduera nagusiak.

Hiri-morfologia 3

Hiri bakoitzak morfologia edo itxura berezia du, eta horrek bereizten du gainerako hirietatik. Morfologia lau elementuren arteko konbinaketa da: kokapena, planoa, eraikuntza eta lurzoruaren erabilerak.

3.1 Kokapena eta hiri-planoa

– Kokapena hiria kokatuta dagoen inguru fisiko jakin bat da; jatorriarekin lotuta egon ohi da. Adibidez, defentsarako sortutako hiriek muinoak nahiago izan zituzten; merkataritzarako sortutakoek, berriz, portuak, lurreko nahiz ibaiko komunikabide nagusiak edota bide horien arteko bidegurutzeak aukeratu zituzten.

Gaur egun, kokapen jakin batzuek hiria norabide batean zein bestean haztea baldintzatzen dute, tunelak edo zubiak eraiki behar izaten baitituzte ibilgailuen komunikazioa eta trafikoa errazteko.

– Hiri-planoa hiriko azalera libreen (kaleak, plazak, lorategiak) eta azalera eraikien (etxebizitzak, industriak, eraikin publikoak, eta abar) adierazpen grafikoa da. Orohar, hiri-planoak hiru motakoak izan daitezke:

• Irregularrak. Kale desordenatuak eta estuak dituena.

• Laukiterian daudenak. Kale lerrozuzenak dituzte, eta angelu zuzenean mozten dira.

• Erradiozentrikoak. Erdigune bat dute eta bertatik kale erradialak abiatzen dira, erdigunearen inguruan eraztunak osatzen dituzten beste batzuek moztuta. Hiri handiek plano konplexua izan ohi dute, hainbat plano mota elkartuta osatzen baitira.

3.2 Eraikuntza eta lurzoruaren erabilerak

– Eraikuntza hiri-eraikinen multzoa da.

Kokaera aintzat hartuta, eraikinak honelakoak izan daitezke: itxiak, bata bestearen ondoan jartzen badira, eta irekiak, horien artean espazioak uzten badituzte. Eraikin mota aintzat hartuta, eraikuntza kolektiboak eta altueran eginikoak izan daitezke; edo, bestela, indibidualak eta baxuak.

– Lurzoruaren erabilerak hiri-espazioaren erabilera desberdinak dira: bizitegikoak, merkataritzakoak eta negozioetakoak, industriakoak, ekipamendukoak, etab.

Hiri-paisaia

Paris, adibidez, K. a. 250. urte inguruan sortu zen, Sena ibaiaren erdian dauden Cite eta San Luis uharteen inguruan, eta 508an erreinu frankoko hiriburu izendatu zutenetik gaur egun arte hazkunde handia izan du.

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN

Erabili kontzeptuak

1 Egin esaldi bat hitz hauek lotuz:

a) Hiri-kokapena eta muinoa.

b) Lurzoruaren erabilerak eta hiri-morfologia.

c) Hiri-planoa eta eraikuntza.

Antolatu informazioa Sortu-sailkatulotu-garatu

2 Egin hiri-morfologiaren elementuei buruzko eskema eta kontzeptu-mapa bana. Zer lan-teknikak jasotzen ditu ondoen oinarrizko ideiak?

Kontsultatu hiri-planoa

3 Lortu zure herriko plano bat eta azaldu zer motatako planoa den. Horretarako, erabili goiko irudiak.

TREBETASUNA Kontsultatu hiri-planoa

Hiriko egungo paisaia kasuan kasu kokatuta dagoen inguru naturalaren, jatorri historikoaren, eta denboran izandako hazkunde- edo hedadura-faseen ondorioa da.

Planoa, hiriaren historiaren laburpena

Plano irregularra. Tunisia

Plano irregularrak antolaketarik gabeko kale estuak eta forma zehatzik gabeko plazak ditu.

Ohikoa da hiri askotako hiriguneetan, eta hiri musulmanetan ere bai.

Laukiterian antolatutako planoa. Lima

Laukiterian antolatutako planoan, kale lerrozuzenak ageri dira eta angelu zuzenean mozten dira.

Ohikoa da hiri berrietan, zaharretan edo garai kolonialeko hirietan; xix. mendeko zabalguneetan, eta ondoren eginiko hiri-zabalguneetan.

Plano konplexua. Coimbra

Plano konplexuak bereizitako hainbat sektore ditu. Horietako bakoitzak plano bereizgarria du.

Ohikoa da historian zehar bilakaera handia izan duten hirietan.

Tunisia

El Djem (Tunisia)

Coimbra

Hiri-egiturak munduan

Hiri-egitura hiria morfologia eta funtzio espezifikoak dituzten eremuetan banatzea da. Hiri gehienetan, eremu horiek hiru dira. Erdigunean, auzo historikoak, eta merkataritza- eta negozio-erdigunea daude, CBD bezala ere ezagutzen dena (central business district). Hiri-inguruko periferia erdigunearen ondoan dago (1950-1970 urte bitartean izandako hiri-hazkundearen ondorioa). Eta hiri-inguruko zerrenda, landa-inguruaren eta hiriaren artean dago.

Hiri-egiturek oso ezaugarri desberdinak dituzte, parte diren herrialdeen historiaren eta desberdintasun sozioekonomiko eta kulturalen arabera. Oro har, kontrajartzen dira: garapen handiko herrialdeena, Ipar Amerikako eta Europako hiriena kasu; eta gorabidean eta garapen apalean dauden herrialdeena, Latinoamerikako eta Afrikako hiriak, adibidez.

HIRI-EGITUREN MOTAK

1. Ipar Amerikako hiria

Ipar Amerikako hiriek historia laburra dute, eta hiri-egitura hiru eremutan banatu ohi da:

— Negozio-zentroan edo CBDn etxe orratz handiak daude, eta bertan biltzen dira enpresa handien eta bankuen egoitzak. Haren ondoan auzo historikoak daude, garaiera txikiko eraikinak dituztenak, eta pobreek eta ghettoak osatzen dituzten gutxiengo etnikoek okupatzen dituzte.

— Periferian, bizitegi-eremu zabalak daude. Klase ertain eta herrikoietarako etxebizitza kolektiboen zenbait auzo hartzen dituzte barne; eta, batez ere erdigunearekin ondo komunikatutako familia bakarreko etxebizitzez osatutako eremu zabalak. Industria-eremuak hartzen dituzte barne, baita zenbait zerbitzu ere; adibidez, kiroldegiak edo unibertsitateak.

— Hiri-ingurua baserriz eta laborantza-lurrez osatuta dago; hiria hornitzea dute helburu.

2. Latinoamerikako hiria

Latinoamerikako hirietan, kontraste asko izatea da bereizgarria.

— Erdigune koloniala gaur egun nahiko hondatuta dago. Oro har, xvi mendekoa izaten da, eta eraikin adierazgarrienak hartzen ditu barne; adibidez, eliza eta administrazioa. Erdigune honetako sektore suntsituetan, CBD dago; eraikin altuak hartzen ditu barne, berdegunez inguratuta. Handik hurbil, klase altuko auzoak eta etxandiak daude.

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN

Ulermena, adierazpena eta IKTak

1 Alderatu taula batean Ipar Amerikako, Latinoamerikako eta Afrikako hirietako erdiguneen, periferien eta hiri-inguruen ezaugarriak.

2 Bikoteka, bilatu Interneten garapen handiko herrialde batetako hiri baten eta garapen txikiko beste baten periferien irudi bana. Idatz itzazue hautematen diren antzekotasunak eta desberdintasunak.

3 Txabola auzoek izen ezberdinak

jasotzen dituzte herrialde bakoitzaren arabera: favelak, bidonbilleak, rantxitoak, etab.

Bilatu Interneten horiei buruzko informazioa: nolakoak diren, nola eraikitzen diren, zer arazo dituzten, eta abar. Egin azalpen-laburpena bildutako informazioarekin.

— Periferia mendi-hegal malkartsuetan edo eremu osasungaitzetan eraikitako txabolen auzo zabalek hartzen dute. Azpiegiturarik eta zerbitzurik gabeko auzoak dira, biztanle pobreenak hartzen dituztenak.

— Hiri-inguruan, landa-eremuan lanaldi partzialean lan egiten duten eta etxebizitza tradizionaletan bizi diren nekazaritza-herriak bizi dira.

3. Hiri afrikarra

Afrikako hiriek, sarritan, jatorri koloniala izaten dute, merkataritzarekin loturikoa. Hori dela eta, gehienak portu baten ondoan daude, trenbidearen bidez herrialdearen barnealdearekin komunikatuta.

— Hiriaren erdigunea portuaren ondoan dago. Honakoak egoten dira: antzinako etxe baxuen auzo koloniala, gaur egun degradazio handiago edo txikiagoaren arabera mota askotako klaseak hartzen dituena; eta eraikin garai eta berrien gune moderno bat, antzinako hiri kolonialaren zati baten gainean eraikia eta burgesiak okupatua.

— Periferian, auzo pobreenak egoten dira. Agintariek ezarritako trazatu geometriko baten arabera daude antolatuta. Material arinekin eraikitako etxolak landa-inguruko ereduari jarraikiz egiten dira, eta oinarrizko zenbait ekipamendu dituzte, eskolak edo mediku-kontsultategiak, esaterako.

— Hiri-inguruan, nekazarien etxolak daude.

Munduko hiri-hierarkia 4

4.1 Hiri-sareak

Hiriak elkarrekin lotuta egon ohi dira, sareak osatuz. Sare horiek nodoz osatuta daude -hots, hiriez-, baita elkarren artean ezartzen diren mota guztietako trukeak biltzen dituzten ardatzez ere: pertsonenak, salgaienak, kapitalenak, informazioarenak, teknologiarenak, etab. Sare horren barruan, hierarkiaren arabera antolatuta daude hiriak; hau da, munduan, estatuan, eskualdean edo herrian duten garrantziaren arabera ordenatuta.

4.2 Hiri globalak

Munduko hirien sarean, hiri globalak dira nagusi (New York, Londres, Paris, Tokio, eta abar); munduan eragin handia dutelako deitzen zaie horrela. Hona hemen hiri horien zenbait ezaugarri:

– Bertan biltzen dira nazioarteko erakundeen egoitzak, baita enpresa multinazional nagusiak ere; hiri horietan pilatzen da munduko boterea, eta bertan hartzen dira erabaki politiko eta ekonomiko garrantzitsuenak. Gainera, banketxe eta balore-burtsa asko dituzte, baita jarduera ekonomiko berritzaileak ere; adibidez, puntako teknologia eta berrikuntzaren zerbitzu aurreratuak, aholkularitza eta diseinua.

– Planetako gainerako hirien kultura-ereduak dira. Hala, zine-jaialdiak, musika-ekitaldiak, arte-erakusketak eta munduan oihartzun handia duten kirol-txapelketak antolatzen dituzte. Era berean, unibertsitateeta ikerketa-zentro nagusiak, prentsa- eta telebista-enpresa nagusiak, museo adierazgarriak, eta modako zentroak, erosketa-zentroak eta aisialdirako zentroak ere hartzen ditu barne.

Hori dela eta, hiri kosmopolitak eta kulturaniztunak dira, etengabe jasotzen baitituzte immigrazio-fluxua eta nazioarteko turistak.

– Elkarren artean harreman handia dute, nazioarteko aireportu handiak eta telekomunikazio-azpiegitura trinkoak dituztelako. Gainera, hierarkia txikiagoa duten haien herrialdeko hiriekin izaten dute harremana; beraz, ekonomia dinamizatzen laguntzen dute, baita munduko ekonomiarekin lotzen ere.

4.3 Munduko sarearen beste osagai batzuk

Estatuko metropoli handiek (Munichek, Milanek, Lisboak, eta abar) hiri globalen eginkizun berberak gauzatzen dituzte herrialdean bertan, eta elkarren artean lehiatzen dira munduko sisteman duten kokalekua hobetzeko. Horretarako, garraio- eta telekomunikazio-sareetan inbertsioak egiten dituzte; ekintza berritzaileak antolatzen dituzte; eraikin enblematikoak egiten dituzte, edokultura eta ingurugiro arloetako erakargarritasuna areagotzen dute. Munduko sistemaren osagarri dira eskualde-metropoliak, herrialde bakoitzeko lurraldearen zati bat antolatzen dutenak; eta hiri ertain eta txikiak, probintzia- edo eskualde-eragina dutenak. Azkenik, sistematik baztertuta, planetako leku atzeratuenetako hiriak daude.

Hiri-nodoak

Zentralitateen geogra aren sistema hierarkikoa

Nodo globala

Nodo multinazionala

Nodo nazionala Nodo azpinazionala / eskualdekoa

Hiriek harreman estuak dituzte beren eragin-eremuarekin eta beste hirigune batzuekin, eta lurraldearen gainean hierarkizatutako eta elkarri lotutako nodoen sarea osatzen dute.

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN

Erabili kontzeptuak

1 Definitu hiri-sareak, hiri-hierarkia eta hiri globala.

Bilatu informazio garrantzitsua

2 Bilatu hiri global bati buruzko informazioa. Adierazi zer herrialde eta kontinentetan dagoen, eta aipatu zein diren burutzen dituen ekintza globalak.

Sustatu ekimenak

3 Antolatu marketin-estrategia bat zure hiria edo zugandik hurbilen dagoen beste bat sustatzeko.

Honako hauek aipatu behar dituzu: helburuak eta hori lortzeko ekintzak.

Hiri globalak

A B

Erabili mapak

4 Azaldu idatziz zein kontinentetan dauden hiri global gehien. Zeinetan daude gutxien?

5 Zer ezberdintasun ikusten dituzu Frantziako eta Chad-eko hiri-sareen artean?

A. Herrialde garatuetan (Frantzian, esaterako), hiriak era homogeneoan banatzen dira, urbanizatze-prozesua historiako prozesu luze baten ondorioa delako. Hiri-sarean, hiri-hierarkiaren maila guztiak daude ordezkatuta.

B. Herrialde azpigaratuen (Chad-en, esaterako) kasuan, hiriek lurraldean hartzen duten banaketa ez da oso orekatua. Beraz, hiri-sarea ez dago erabat osatua. Gehienetan, hiri nagusi bat besterik ez dago, eta hiri ertain eta txiki gutxi dago. Gainera, ez daude elkarri oso lotuta.

Hirietako egungo arazoak 5

5.1 Hiri-hazkundearen eragozpenak

– Garapen handiko herrialdeetan, hiriek lortutako azalera handiak arazoak sortu ditu.

Horien artean, honako hauek nabarmendu behar dira: lurzorua eta dirua xahutzea, azpiegiturak gero eta urrunago dauden lekuetara eramateko; automobilaren gehiegizko mendetasuna izatea, horrek dakarren kutsadura eta gastu energetikoa aintzat hartuta; eta nolabaiteko gizarte isolamendua, bizitegi-gune ezberdinen artean dagoen banaketagatik.

Arazo horiei aurre egiteko, hirigintza-planen bidez, hirien hazkunde trinkoagoa bultzatu nahi dute, baita hiri barruko eremuak birgaitzea ere.

– Garapen txikiko herrialdeetan, hiri-hazkundeak desantolaketa urbanistikoa eta etxebizitza-eskasia eragiten ditu.

Horrek azaltzen du oinarrizko zerbitzurik —adibidez, edateko ura eta saneamendua— ez duten txabola-auzoak ugaritzea.

Prozesu hori gerarazteko, zenbait herrialde landa-inguruaren exodoa kontrolatzen ahalegintzen dira. NBEk gomendatzen du hazkundea aurreikustea eta hirietan populazio guztirako beharrezkoak diren azpiegiturak —adibidez, edateko ura eta saneamendua— jartzea.

5.2 Gizarte-arazoak

Herrialde guztietan daude hiri-pobreziaren poltsak eta gizarte-bazterkeriaren arazoak.

– Garapen handiko herrialdeetan, batez ere emakumeei, adinekoei, langabeei, migratzaileei eta etxerik gabeko pertsonei eragiten diete.

Arazo horri aurre egiteko, herrialdeek gizarte-zerbitzuak nahiz prebentzio-programak sustatzen dituzte.

– Garapen txikiko herrialdeetan, pobreziak hiriko biztanle gehienei eragiten die, batez ere bazter auzoetako biztanleei eta emakumeei.

Egoera konpontzeko, NBEk gomendatzen du pertsona pobreen bizi-baldintzak hobetzea; sexuen arteko berdintasuna sustatzea; eta baliabideak hobeto banatzea.

Auzo

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN

Antolatu informazioa

1 Laburbildu taula batean hiriko arazoak eta arazo horiek izan ditzaketen konponbideak.

Ezagutu eskubideak

2 NBEk proposatutako Garapen Jasangarriko Helburuen 6. zenbakiak edateko ura eta saneamendueta higiene-zerbitzuak eskuratzeko aukera aipatzen ditu, eta 11. zenbakiak hirien jasangarritasuna.

Sartu erakunde honen web-orrian (http://www. undp.org/content/undp/es/home/sustainable-development-goals.html), eta jakin ezazu zer egoeratan dauden gai horiek eta zer helburu lortu nahi diren.

3 Taldean, egin inkesta bat zuen herriko arazoei buruz.

Gaur egun, 800 milioi pertsona baino gehiago bizi dira garapen txikiko herrialdeetako auzo marjinaletan.

horietan pertsona pobreenak bizi dira, eta ez dute edateko urik, elektrizitaterik, saneamendurik eta oinarrizko beste zerbitzurik.

5.3 Ingurumen-arazoak

Hirietako ingurumen-arazo nagusiak hauek dira: baliabideen kontsumo handia; atmosferaren kutsadura, berokuntza-sistemek, industriek eta trafikoak eragindakoa; zarata edo kutsadura akustikoa, trafikoak, obrek eta establezimendu jakin batzuk eragindakoa; eta hiri-jardueretatik datozen hondakinak, uraren eta lurzoruaren kutsadura eragin dezaketenak.

Hori dela eta, NBEk garapen jasangarria bultzatzen du baliabide naturalen kontsumo arduratsuaren bidez ongizate-maila mantentzeko; herrialdeek, gainera, azpiegiturak nahiz ingurumen-arloko arauak egiten dituzte arazoak ekiditeko.

Erabili irudiak

4 Azaldu zer diren goiko irudietan ageri diren hiri-arazoak.

5 Bildu, halaber, hiri-arazoei buruzko informazioa ematen duten prentsa-albisteak, eta sailkatu garrantziaren arabera, zure irizpidea jarraituz.

Hiriko zenbait arazo

Urbanizazioaren sakabanatzea

Etxebizitzen eskasia

Pobrezia eta gizarte-bazterkeria

Trafikoa eta kutsadura

Zarata

Hiri-hondakinak

Hiria ekosistema gisa 6

6.1 Natura- eta hiri-ekosistemak

Ekosistema naturala organismo bizidunek edo biozenosiak, bizi diren ingurune fisikoak edo biotopoak eta elkarren artean ezartzen dituzten harremanek osatzen duten multzoa da. Hiriak ere ekosistematzat jotzen dira. Hirien biozenosiko biztanle nagusiak hiriko eraikinetan bizi diren eta industria- eta zerbitzu-jarduerak egiten dituzten pertsonak dira eta bertako biotopoa tokiko topografiak eta ingurukoak baino tenperatura altuagoak dituen mikroklima batek osatzen dute.

6.2 Hiri-ekosistemaren desorekak

Ekosistema naturalek landa-inguruko iraunkortasun naturalarekin funtzionatzen dute, izan ere, eguzki-argia erabiltzen dute (hau da, energia berriztagarriaren iturri bat); erabil ezin daitezkeen hondakinen ekoizpena saihesten dute, eta ahalik eta materia ahalik eta gehien birziklatzen dute elikagaiak lortzeko. Hiriko ekosistemak, berriz, funtzionamendu desorekatua du:

– Ez du energiarik edo funtzionatzeko beharrezkoak diren baliabiderik ekoizten (elikagaiak, ura, mineralak), inguru naturalaren mende baitago horiek lortzeko.

– Inguru naturala aldatzen dute, baliabide asko kontsumitzen dituztelako. Adibidez, baliabide energetikoak murrizten ditu, hiri-hedapenaren ondorioz lurzorua desagerrarazten du, sistema hidrikoak aldatzen ditu ura lortzeko, lurra gehiegi ustiatzen du elikagaiak lortzeko, eta abar.

– Hondakin-kopuru handia sortzen du. Hondakin horietako asko ez dituzte arazten edo erabat birziklatzen; beraz, galdu, pilatu edo ingurune naturalera igortzen dira, kutsadura handia eraginez.

Horrela, industrietan, etxeetan edo ibilgailuen trafikoan kontsumitutako energiak atmosfera berotzen edo kutsatzen duten isuriak eragiten ditu, argi- edo soinu-isuri kaltegarriak sortzen dira, euri-ura gutxi aprobetxatzen da estolderian zehar galtzen delako, ur beltzak ez dira erabat arazten eta zaborrak zabortegietan pilatzen dira.

6.3 Hiri-ekosistema jasangarria

Hiri-ekosistema orekatuagoa lortzeko, baliabideen kontsumo arduratsua egin behar da; adibidez, aurreztuz eta ahalik eta gehien birziklatuz. Horrez gain, kutsadura mota ezberdinetarako hainbat neurri hartu behar dira. Honako hauek, besteak beste:

– Teknologia garbiak erabiltzea, atmosferara igortzen diren isurpenak murrizteko.

– Garraio publikoa sustatzea.

– Argiztatze-sistema egokia eta ondo araututakoa.

– Euri-ura eta araztutako ura berreskuratzea eta berrerabiltzea.

– Hiriko zaborrak berrerabiltzea, birziklatzea eta berriz ere balioa ematea.

Natura-ekosistema

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN

Interpretatu ingurunea

1 Alderatu natura-ekosistemak eta hiri-ekosistemak alderdi hauek aintzat hartuta: a) Osagaiak; b) Funtzionamendua; c) Iraunkortasuna.

Aztertu giza-ekintza

2 Bilatu hiri-jardueren ondorioz natura-inguruaren aldaketa adierazten duten irudiak (gutxienez, hiru), eta idatzi oin-ohar bana aldaketak nolakoak diren azaltzeko.

Natura-ekosistemek Eguzkiaren argitik datorren energia eta materia behar dute funtzionatu ahal izateko.

Biozenosia Biotopoa

Hiri-ekosistemaren funtzionamendua: arazoak eta konponbideak

Hiriek ingurumena behar dute baliabideak lortzeko.

Energía Edateko ura Oxigenoa

Elikagaiak

Baliabideen kontsumoak ingurumena asaldatzen du.

Konponbideak

Hiri-ekosistemaren arazoak honako hauek dira, besteak beste, kutsadura atmosferikoa eta akustikoa, eta zaborraren eta ur kutsatzaileen gehiegizko ekoizpena (A) Arazo horien aurrean, konponbideak bide hauetatik etor daitezke: teknologia garbiak erabiltzea energia-iturri gisa eta kutsadurak eragiten dituen ondorioak arintzeko garraiobide ez-kutsatzaile eta isilak (B) erabiltzea, baita hondakinak birziklatzea eta ur kutsatzaileak araztea ere.

Ezagutu ingurumen arazoak

3 Aztertu hiri-ekosistemen funtzionamendua:

a) Zer baliabide kontsumitzen dituzte?

b) Nola aldatzen eta kutsatzen dute ingurumena hiri-ekosistemek?

Bilatu konponbideak

CTF

4 Zer neurri har daitezke hiri-ekosistemak jasangarriagoak egiteko?

Beharrezkoa bada, bilatu informazioa aurkezpena egin baino lehen.

Arazoak

Lurzorua okupatzea Zaborra sortzea Energiabaliabideak murriztea Kutsadura

Lurraren gehiegizko esposizioa

Hondakinurak

CO2 Zarata Argiirradiazioa

Beroa

APLIKATU

1 Kokatu mapamundi batean munduko urbanizazio-gune garrantzitsuenak.

Ondoren, idatzi iruzkin labur bat gutxienez termino edo kontzeptu hauek aipatuz: urbanizazioa, urbanizazio-tasa, egungo hiria, hiri-aglomerazioak, mega-hiriak eta lurraldearen urbanizazioa.

2 Beheko eskemak euskarri gisa erabiliz, azaldu honako hau: a) Zer desberdintasun daude hiri-sareen eta sare horien balizko arrazoien artean. b) Hirien mun du-sarearen antolaketa.

4 Egin hiri-biztanleriaren bilakaerari buruzko grafiko lineal multiple bat, mundu osoko eta garapen handiko eta txikiko herrialdeetakoak agertuz.

Iturria: http://www.ub.edu/geocrit/b3w-563.htm

3 Bilatu Marrakech hiriaren plano bat, Marokon. Ondoren, erantzun: a) Zer plano mota daude? b) Nolakoa da bakoitza? c) Zein garai historikoen adierazgarri izan daitezke?

Ondoren, erantzun galdera hauei: a) Noiz hasi zen hazkundea herrialde talde bakoitzean? b) Etorkizunean, non izango da hiri biztanleriaren hazkundea eta zergatik?

Beheko grafikoak Latinoamerikako hirietako etxebizitza-arazo nagusiak jasotzen ditu. Zer beste arazok eragiten diete garapen txikiko herrialdeetako hiriei? Aipa itzazu.

HAUSNARTU ETA BALIOETSI

Unitate honetan munduko hiriek dituzten egitura, banaketa eta arazoak aztertuko ditugu. Banaka hausnartu eta taldean partekatu inplikatutako ariketei buruzko balorazioa.

Horretarako, dagokion errubrika jaitsi anayaharitza.es webgunean.

JARRI PROBAN ZURE KONPETENTZIAK

Lehen sektorearen gaineko konpetentziak egiaztatzeko, egin konpetentzien autoebaluazioa; anayaharitza.es webgunean aurkituko duzu.

Iturria: Un espacio para el desarrrollo Rojas eta Medellín hirietan oinarrituz (2011).

PROTAGONISTAK

ATZO Marion Mahony

Oinarrizko datuak

Izena: Marion Mahony Griffin.

Garaia: 1871-1961.

Herritartasuna: estatubatuarra.

Lana: arkitektoa.

Chicagon jaio nintzen, 1871ko otsailean, hiriak 300 pertsona hil eta beste asko etxerik gabe utzi zituen sute suntsitzaile bat jasan baino hilabete gutxi batzuk lehenago. Hondamendi horrek berreraikuntza azkar baten beharra markatu zuen. Garai hartan egurra zen eraikuntzako material nagusia, erraz erretzen dena, eta hondamendi horren ondoren material eta diseinu berriak sartu ziren. Mugimendu Modernoaren arkitektura hasi zen.

GAUR Emakumeen hiria Oinarrizko datuak

Oinarrizko datuak

Kokapena: Turbaco, Cartagena de Indias (Kolonbia).

Sustatzaileak eta sortze data: Emakume Desplazatuen Liga, 2003.

Agian haurtzaroan bizi izan nuen suntsipen eta berritze giro horrek eragin zidan arkitektoa izateko erabakian, eta nire lanik nabarmenetako bat Canberra hiriaren diseinua izan da, Australiako hiriburua.

Massachusettseko Institutu Teknologikoan arkitektura ikasi nuen eta 1895etik Frank Lloyd Wright arkitekto ezagunarekin lan egin nuen.

1911n Walter Burley Griffin arkitektoarekin ezkondu nintzen eta elkarrekin aurkeztu ginen Canberra diseinatzeko lehiaketara. Deialdi hori irabazi eta Australiara joan ginen proiektua garatzera.

Batzuetan nire senarraren izena bakarrik aipatzen dute obran, baina elkarlana izan zen eta marrazkietan argi ikus daiteke nire lanaren arrastoa.

Nire ibilbidean zehar, beti saiatu naiz paisaiarekiko eta ingurumenarekiko ardura diseinuarekin lotzen.

Emakumeen Hiria deiturikoa, La Bonanza urbanizazioan, talde paramilitarren eta gerrillaren arteko gerratik ihesi Kolonbiako hainbat herritatik Cartagena de Indiasera ihes egin zuten familia askoren etxea da. Emakume asko izan ziren hirirako martxa horren buru, baina eguneroko gogorrarekin topo egin zuten hiriko auzo marjinaletan. Bertan, Patricia Guerrero abokatua ezagutu zuten, Emakume Desplazatuen Ligan batu zituena, biktima horiek galdutako eskubideak berreskuratzeko. (Irudian, elkarteko bi emakume).

Emakume horien premia nagusia haientzat eta haien familientzat etxebizitza duina izatea zen, horregatik, kokatzeko bizileku bat bilatu eta Bonantzan aurkitu zuten. Lursailaren jabearekin akordio batera iritsi, eta beraiek eraiki zitzaketen beren etxeak. Igeltserotza lanak ikasi behar izan zituzten,

1 Kontsultatu mapamundi bat eta kokatu Chicago eta Cartagena de Indias. Ondoren, adierazi hiri iparramerikarraren eta latinoamerikarraren ezaugarriak.

2 Zer ondorio izan ditzake gehien hazten diren hiriak garapen txikiko herrialdeetan egoteak? Arrazoitu zure erantzuna.

3 Egin zure ustez zure herriak dituen beharren zerrenda: espazio publikoak, aisialdia eta kirola, eraikinen egoera, etab.

baina lehen fase batean elkarrekin 98 etxebizitza sortzea lortu zuten, kale eta lorategiekin. Zailtasunak ez ziren amaitu, indarkeriak eta arazo ekonomikoek jarraitu egin zuten, baina elkartuta etorkizun hobe baten alde borrokatzen dute.

12

Hiriak Europan eta Espainian

Lotte Beese. Arkitektoa, hirigilea eta argazkilaria

Europako hiri ezberdinetan bizi izan naiz: Viena, Berlin, Rotterdam edo Pragan, besteak beste. Bertan egin nuen arkitekto, hirigile eta argazkilari lana. Lotte Beese naiz, 1903an jaio nintzen eta arkitektura ikasi nuen Bauhaus-en, Alemanian. Amsterdamgo Arkitektura Eskolan jarraitu nuen ikasten, eta Rotterdamen jarri nintzen bizitzen. Han, Arkitektura Akademiako irakasle izan nintzen eta Hirigintza Departamendua zuzendu nuen 1968 arte. Han, hirigintza-proiektu handi bat burutu nuen, bertako auzo batzuk birmoldatuz, Bigarren Mundu Gerraren osteko suntsipenaren ondoren.

Nire lanean, hiri-espazioak kolektibitaterako eta gizarte-harremanak sustatzeko pentsatuta daude eta, horregatik, plazak edo komunitate-espazioak proiektatzen ditut. Eraikinak berdeguneen inguruan egitea ere

GALDERAK ETA ERANTZUNAK

1 Adierazi zertarako dauden pentsatuta Lotte Beesek sortutako hiri-espazioak.

2 Izendatu bera bizi izan zen Europako hirietako batzuk, eta ikertu arkitekto honek hiri bakoitzean egindako lanari buruz.

planifikatzen dut. Gune horietan paisaiaz goza daiteke, eta naturaren eta hiriaren arteko trantsizio-lekuak sortzen dira.

Europako eta Espainiako hiriak hobeto ulertzeko, honako hauek ezagutuko dituzu:

• Landa- eta hiri-populazioak.

• Urbanizatze-prozesua: industriaurreko etapa eta etapa garaikidea.

• Hiri-populatzearen ezaugarriak: hiri motak.

• Hiriaren egitura: hirigunea eta periferia.

• Hiri-hierarkia: nazioarteko, nazioko, eskualdeko eta azpieskualdeetako metropoliak.

• Madrilgo Erkidegoko hiriak.

3 Egiaztatu. Ebatzi eskuineko orriko atal bakoitzean planteatutako gaiak. Horretarako, unitatean dagoen informazioa kontsulta dezakezu.

Espazioa

Non kokatu ziren hiri industrializatuak XIX. mendean?

Europako zein hiritan egin zuen Lotte Beesek bere hirigintza-proiektua? Bilatu bere kokapena mapa batean.

Denbora

Noiz hasi zen urbanizatze-prozesua Europan? Eta Espainian?

Zein unetan garatzen da Europako hirien urbanizatze industrialaren aldia?

Kontzeptuak

Definitu: populatzea, CBD eta nazioarteko metropoliak.

Adierazi zein den populatze sakabanatuaren eta kontzentratuaren arteko aldea.

IKASKUNTZA-SEKUENTZIA

LANDA- ETA HIRI-POPULAZIOA, POPULATZEA, HIRI-EGITURA ETA HIRI-HIERARKIA EUROPAN

ETA ESPAINIAN

5.1 Aztertuko dugunaren sarrera orokorra egin ondoren, erredakzio-kontseilua bildu behar dugu eta zer artikulu-proposamen bururatzen zaizkigun aztertu behar dugu, bikote bakoitzak ikertu behar duena zehazteko.

5.2 Ikerketaren garapena eta artikulua.

5.3 Gaia amaitutakoan erredakzio-kontseilua berriro bilduko dugu, bikote bakoitzak bere artikulua azal dezan, horiek zabaltzen hasteko eta landutako edukiak berrikusteko.

AZKEN ARIKETA

6.1 Egindako lana bateratu. Hausnarketa kolektiboa

6.2 «Utzi zure aztarna» ariketa egin.

6.3 Zabaldu.

Beste begirada bat

«Protagonistak» atalean, Diana Balmori Ling-en lana ezagutuko duzu, bere lanetan arkitektura, artea eta ingeniaritza lotzen dituena. Btoy-ren sorkuntzetara ere hurbilduko zara, hirietako harresien gainean arrastoa uzten duen hiri-artista.

Azaldu hiri-populatze

zer den, eta alderatu Europako eta Espainiako hiri kontzeptua.

+ jakiteko: anayaharitza.es

Landa- eta hiripopulatzeak 1

1.1 Giza populatzea

Populatzea pertsonek lurralde bat okupatzeko duten modua da. Giza kokalekuen kopurua, neurriak eta banaketa espaziala aztertzea barne hartzen du. Tamainagatik eta ezaugarriengatik bereizitako oinarrizko bi ereduri erantzuten die: landa-populazioa, nekazaritza-eremuei dagokiena, eta hiri-populazioa, industria- eta zerbitzu-jarduerekin zerikusia duena.

1.2 Landa populazioa

– Europan, ez dago landa-inguruko eta hiri-inguruko populazioaren biztanleak bereizten dituen kopururik. Oro har, honako hauek jotzen dira landa-inguruko populazioatzat: populazioaren gehiengoak nekazaritza-jardueretan lan egiten du, eta familia bakarreko eta altuera gutxiko etxebizitzetan bizi da.

– Espainian, 10.000 biztanletik beherako udalerriak dira; 2017an, biztanleriaren % 20,6 hartzen zuten. Hala ere, Penintsularen hegoaldean, kopuru hori gainditzen duten hainbat udalerri daude. Batez ere nekazaritza-jardueretan lan egiten dute; beraz, nekazaritza-hiri deitu ohi zaie.

Landa populatzea, bai Europan, bai Espainian, sakabanatua edo trinkoa izan daiteke.

– Populatze sakabanatuan, landetxeek ez dute gune trinkorik osatzen, eta elkarren artean banatuta daude laborantza-lur, baso edo zelaien bidez. Europan, atlantiar itsasaldean eta Mediterraneoko eremuan nagusitzen da; Espainian, berriz, Penintsulako periferian eta Balear eta Kanariar Uharteetan.

– Populatze trinkoan, etxebizitzak elkarren ondoan daude, herrixka eta herriak osatuz. Europan, ohikoa da kontinentearen erdigunean eta ekialdean. Espainian, berriz, Penintsularen barnealdean da nagusi.

1.3 Hiri-populazioa

Biztanle gehienek industrian eta zerbitzuetan lan egiten duten hiriek edo kokapenek osatzen dute, eta etxebizitza kolektiboetan eta altueran bizi ohi dira.

Populatze-eredu hori Europako eta Espainiako lurralde osoan hedatzen da.

– Europan, populazio jakin bat hiritzat jotzeko gutxieneko neurria oso aldakorra da. Esate baterako, Danimarkan eta Suedian, hiriak 2 000 biztanletik gorako herriak dira.

– Espainian, 10.000 biztanletik gorako udalerriak sartzen dira, 2020an biztanleriaren % 79,9 hartzen zutenak.

Hala ere, penintsulako iparraldean 10.000 biztanletik beherako udalerri batzuetan hiri-jarduerak dira nagusi.

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN Identifikatu arazoak

1 Zer irizpide erabiltzen da Espainiak landa-inguruko eta hiri-inguruko populazioa bereizteko? 1.2 eta 1.3 epigrafeetatik aurrera, eragozpenik ikusten al diozu populazio motak bereizteko irizpide horri?

Bilatu informazio garrantzitsua

2 Imajinatu Uppsalan (Suedian) bizi zarela. Landa-inguruan ala hiri-inguruan biziko zinateke? Eta Sigüenzan (Guadalajaran) biziko bazina?

Ulertu ingurunea

3 Zertan ezberdintzen dira goiko irudietako landa-inguruko bi populazio motak?

Landa populatzeko moduak

Sakabanatua

Trinkoa

Landa- eta hiri-populazio ehunekoa erkidegoka 2020an

Grafikoekin lan egin

4 Grafikoko datuak erabiliz, egin erkidegoen populazioen mapa. Ezberdindu koloreekin Espainiako hiri-populazioaren batez bestekoaren gainetik eta azpitik daudenak. Zein da zure erkidegoaren egoera?

Hiri- edo landa-eremuen nagusitasuna probintzien arabera, 2020an

Nagusiki hiritarrak diren eremuak (biztanleen % 20tik behera dira landakoak)

Tarteko eremuak (landako biztanleria biztanleria osoaren % 20 eta 50 artean dago)

Nagusiki landakoak diren eremuak (biztanleen % 50etik gora dira landakoak) 0 100 200 300 km

Landu ezagutza

5 Asmatu esaldi hauetatik zein ez den zuzena, eta idatzi behar bezala koadernoan:

a) Landa-inguruko populazio sakabanatua nagusi da Mediterraneoko itsasaldean eta Penintsularen barnealdean. b) Espainiako hiri-populazioak 10 000 biztanletik gorako guneak hartzen ditu.

Egin taulak

6 Egin taula bat informazio hauek jasoz:

a) Landa-inguruko populazio sakabanatua duten Europako eta Espainiako bost herri, eta landa-inguruko populazio trinkoa duten beste bost.

b) Hiri-populazioa duten Europako eta Espainiako bosna herri.

Urbanizatze-prozesua (I). Industria aurreko etapa

Urbanizatze-prozesua hau da: hirietan populazioa eta hirietako jarduera ekonomiko eta kultural dinamikoenak pilatzea. Europan eta Espainian, prozesu hori aspaldi sortu zen, eta hainbat etapa bereizi ohi dira.

2.1 Antzinaroa

– Europan, K.a. iii . milurtekoan hasi zen urbanizatze-prozesua, Mediterraneoko ekialdean zenbait merkataritza-zibilizaziok (Kretak, esaterako) hiriak sortu zituztenean. Hala ere, urbanizatze-prozesuaren behin betiko bultzada K.a. viii . mendean gertatu zen, greziar kolonizazioarekin, lehenik, eta, erromatarren nagusitasunarekin, ondoren. Azken horren bidez, inperio osoan zehar zabaldu ziren hiriak.

– Espainian, lehen hiriak (Cádiz, Ampurias) K.a. viii. mendean sortu ziren, Mediterraneoko herriek (feniziarrek, greziarrek) kolonizatzeari esker. Erroma nagusitu zenean, hirien kopuruak gora egin zuen, hainbat hiri berri sortu baitziren; esate baterako, Tarragona, Merida, Zaragoza, Bartzelona edo Sevilla.

Erromak inperio osoan zabaldu zuten plano erregularreko hiriaren eredua, baita hainbat espazio eta eraikin publiko ere: foroak, tenpluak, antzokiak, termak, eta abar.

Erromatar inperioa desagertu ondoren, hiriek gainbehera egin zuten, eta biztanle gehienek landa-ingurura alde egin zuten.

2.2 Erdi Aroa

– Europan, antzinako hiriek gainbeheran jarraitu zuten Erdi Aroaren hasieran, feudalismoak nekazaritzan oinarritutako ekonomia ezarri baitzuen. Nolanahi ere, xii. mendetik aurrera, merkataritzaren garapenari esker, beste ekonomia batzuen sorrera bultzatu zen.

– Espainian, musulmanen konkistak musulmanen hiriak eta kristau hiriak elkarrekin bizitzea ahalbidetu zuen.

• Musulmanek antzinako hiriak eraldatu, eta beste batzuk sortu zituzten (Madril, Almería, Murtzia).

• Kristauek hiri berriak sortu zituzten Donejakue Bidean, baita musulmanei konkistatuko hainbat zonatan ere; besteak beste, Segovian, Ávilan eta Salamancan.

Bi kultura zituzten hirietan (harresiz inguratuta zeuden, eta plano irregularra zuten), eraikin esanguratsuak —mezkitak, zokoak, katedralak— eta merkatu-plazak zeuden.

Prozesu historikoa iruditan

Kreta uhartean, K. a. iii milurteko zibilizazio minoikoak merkataritzan oinarritutako hiriak garatu zituen. Estolderia eta ura zuten, baita hainbat jauregi handi ere; Cnosos, esaterako.

Erromatarrak haien inperio osoan zabaldu zuten hiriko bizimodua. Frantziako Nimes hiria dugu horren adibide.

Erdi Aroko hiriak, adibidez, Dubrovnik (Kroazia), harresi eta dorreekin babesten zituzten lurrez edo itsasoz egiten ziren erasoetatik babesteko.

Aro Modernoan, hainbat hiriburu—Viena, esaterako— hazi egin ziren, eta eraikin izugarriak egin zituzten.

Urbanizatze-prozesua Espainian Aro Modernora arte

Antzinaroa

Aro Modernoa

Lehen hiriak merkataritza-koloniak izan ziren, eta feniziarrek edo greziarrek sortu zituzten; adibidez, Ampurias.

Erromatarrek, Hispania konkistatu ondoren, hainbat hiri sortu zituzten, adibidez, Italica. Hainbat eraikin publiko eta azpiegitura egin zituzten horietan.

Musulmanek hiri berriak sortu — adibidez, Almeria—, eta lehendik zeuden hiriak eraldatu zituzten, harresiak, mezkitak eta zokoak (merkatuak) jarriz.

Kristauek hiriak sustatu zituzten musulmanei konkistatutako lurraldeetan; adibidez, Ávilan. Ondoren, harresiz inguratu zituzten.

Hiri asko —Sevilla, esaterako— hazi egin ziren merkataritzajardueren ondorioz.

Beste batzuek, berriz —Madrilek, esaterako—, kaleak birmoldatu zituzten, eta plaza nagusiak, monumentu-ateak, zubiak, etorbideak (bulebarrak) eta lorategiak jarri zituzten.

2.3 Aro Modernoa

xvi. eta xix. mendeen artean, Europako estatu berriek hiriburu gisa aukeratutako hiriak hazi egin ziren, hala nola Paris, Berlin eta Viena. Gainera, aurkikuntza geografikoekin eta inperio kolonial handien sorrerarekin, hiri-hazkundea Mediterraneotik Atlantikora eta Europako iparraldera mugitu zen. Horrek azaltzen du, adibidez, Se

villak xvi   mendean, Anberesek eta Amsterdamek xvii   mendearen hasieran eta Londresek xviii   mendeaz geroztik izan zuten hazkundea.

– Berpizkundean, hiri perfektuak aurreikusi zituzten, eta auzo berriek garai klasikoko plano erregularrak hartu zituzten.

– Barrokoan eta Ilustrazioan, Luis XIV.a Frantziakoa edo Karlos III.a Espainiakoa bezalako errege absolutuek hiriak ederrago eginez adierazi zuten beren boterea. Horretarako, hainbat eraikin egin zituzten; besteak beste, jauregiak, udalak, ospitaleak, elizak, komentuak eta plaza nagusiak Espainian. Gainera, hirietan etorbide nagusiak, plazak, iturriak, zubiak eta lorategiak jarri zituzten.

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN

Idatzi laburpena

1 Laburbildu Europako urbanizatze-prozesua, eta azaldu nola eragin zuen bertan erromatarren nagusitasunak, germaniar inbasioek, merkataritzaren garapenak, geografiako aurkikuntzek eta monarkia absolutuek.

Sortu ideia propioak

2 Eskatu ikaskide bati edukiei buruzko bost galdera idazteko. Ondoren, erantzun, eta eskatu zure emaitzak ebalua ditzala. Emaitzak aski onak ez badira, idatzi zer egin beharko zenukeen hobetzeko.

Erdi Aroa

Urbanizatze-prozesua (II). Aro garaikidea 3

3.1 Etapa industriala

xix. mendearen eta 1980. urtearen artean, Europako eta Espainiako hiriek hazkunde handia izan zuten industriaren garapenari esker. Hori dela eta, garai horri urbanizatze-prozesu industrial ere deitu zitzaion.

– xix. mendean, hazkunde demografikoak eta Lehen Industria Iraultzak populazio nekazari ugaria erakarri zuten hiri industrializatuetara.

Hiri horiek, gehienbat, siderurgiaren (Rhurren, Asturiasen, Euskal Herrian) nahiz ehungintzaren (Manchester, Katalunia) hainbat erdigunetan, eta itsas eta ibai-portuetan, non lehengaiak inportatzen ziren edo industria-produktuak saltzen ziren (Liverpool, Hanburgo, Gijón, Bilbo, Bartzelona, Valentzia).

Hazkunde demografikoaren ondorioz, zenbait hiritako antzinako harresiak suntsitu behar izan zituzten, eta zabalguneen bidez azalera handitu, horrela auzo berriak sortuz.

• Lantegien jabe burgesei bideratuta zeuden auzoek plano erregularrak izaten zituzten, eta kalitatezko etxebizitzak egin zituzten horietan.

• Industriako langileentzat eraikitakoek ezaugarri hauek zituzten: antolaketa falta, etxebizitzen kalitate ezin eskasagoa, eta hiri-zerbitzuen falta (esate baterako, zoladurak edo estolderia).

Horrez gain, barneko zaharberritze-proiektuak (ur-hartuneak, saneamendua, kaleetan zoladura jartzea) egin zituzten, eta bide handiak ireki zituzten.

– xx mendean, hiri-hazkundea 1980. urtera arte hazi zen, Bigarren Industria Iraultzari esker. Espainian, hazkunde handiena 1960 eta 1980 urteen artean gertatu zen hiri industrial eta turistiko handietan; adibidez, Madrilen, Bartzelonan, Bilbon eta Valentzian.

Hiri handien inguruan, periferia zabalak zeuden. Bertan jarri zituzten kategoria ezberdineko bizitegi-auzoak, industrialdeak eta hiri-ekipamenduak. Hazkunde horri esker, hiri-aglomerazioak sortu ziren, bata bestetik gertu zeuden hiriak eta herriak elkartu egin baitziren.

Sarritan, ordenarik gabeko hazkundeak txabolaz beteriko guneak haztea ekarri zuen. Gune horietan, ez zegoen oinarrizko zerbitzurik.

3.2 Industria ondorengo etapa

1980. urtetik aurrera, beste garai bat hasi zen. Hala, zerbitzuak bilakatu ziren hiri-hazkundearen eragile nagusi.

Garai horri industria ondorengo urbanizatzea esaten zaio, eta ezaugarri hau nabarmentzen zen: Europako eta Espainiako hirien hazkundearen dezelerazioa, nahiz eta inguruko landa-eremutik zabaldu ziren.

Honako hauek izan dira arrazoiak: hazkunde demografikoa eta hirietara eginiko migrazioak murriztea, eta populazioa eta jarduera ekonomikoak hurbileko landa-inguruetara lekualdatzea, lurzoruaren prezioak merkeagoak zirelako.

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN

Interpretatu ingurunea

1 Zer ezberdintasun ikusten dituzu urbanizatze industrialaren eta industria ondorengo urbanizatzearen artean?

Parte hartu elkarrizketa eta eztabaidatan

2 Bilatu Europako eta Espainiako urbanizatze-prozesuaren irudiak, eta idatzi oin-oharra bakoitzarentzat. Aukeratu oin-oharretako bat eta azaldu ahoz ikasgelan.

Antolatu informazioa

3 Egin Espainiako hirien bilakaerari buruzko eskema.

Erabili irudikapen grafikoak

4 Aztertu grafikoa eta erantzun galdera hauei: a) Zer irudikatzen du? Nola daude adierazita datuak?

b) Zer alditan izan zen bizkorragoa hiri-hazkundea? Zer dela eta?

c) Zer bilakaera izan du hiri handien hazkundeak 1980. urteaz geroztik? Zein izan dira horren arrazoiak?

TREBETASUNA Kontsultatu datu estatistikoak

Europako eta Espainiako urbanizatze industriala eta industria ondorengo urbanizatzea

Europa

Manchester, Liverpool eta Tolosaren kasuak

Colomiers

Garona

TOLOSA

Portet-surGaronne

Escalquens

Lehen industria iraultzak hirien hazkundea eragin zuen hainbat hiri industrialetan; adibidez, Manchesteren (1) eta Liverpoolen (2) Beste hiri batzuek, berriz —adibidez, Tolosak (3)—, hazkunde handia izan dute xx. mendean. Urbanizatze-prozesua olio-orbain baten moduan zabaldu da, komunikatzeko bideetan zehar, eta ondoko hiriguneak ere barne hartu ditu.

Espainia

Espainiako urbanizatze garaikidea

xix. mendean, hirien hazkundearen ondorioz, zabalguneak eraikitzeko planak egin behar izan zituzten; adibidez, Bartzelonan (A) xx. mendean, hiriko paisaiak aldaketa sakonak izan zituen, eta Valladolid (B) bezalako hiri industrialetan, periferia handiak sortu ziren.

Espainiako hiri-biztanleriaren bilakaera

Hiri-biztanleria 100 000 biztanletik gorako udalerrietako hiri-biztanleria

Saint-Jean Balma

Hiriko populazioaren ezaugarriak. Hiri motak 4

4.1 Urbanizatze-tasa

– Europa bigarren kontinente urbanizatuena da Amerikaren ondoren, % 75eko tasarekin (2020). Hala ere, herrialdeen arteko aldea dago, batzuk % 80tik gorakoak baitira (Suedia, Danimarka, Islandia) eta beste batzuk % 50 ingurukoak (Errumania, Eslovakia).

– Espainiak % 79,9ko urbanizazio-tasa du (2020). Hala ere, erkidegoen arteko kontrasteak daude, adibidez, Madrilen (% 94,4) eta Gaztela -Mantxaren (% 56,3) artean.

4.2 Urbanizatze-prozesuaren banaketa

– Europan hiri asko daude, eta era uniformean banatuta daude; tzen arabera sailkatuta dauden arren. Hiri-dentsitate handieneko ar datza Erresuma Batuko hegoaldearen eta Italiako iparraldearen artean hedatzen da, Rhin haranean zehar; europar dortsala bezala ezagutzen da. Gainerako hiriak Mediterraneoko, Atlantikoko eta Baltikoko itsa saldeko ardatzetan pilatuta daude, baita Danubio ibaian zehar ere.

– Espainian ere hiri ugari dago (752). Horien lurralde-banaketan, hauek nabarmendu behar dira: hiri-aglomerazio handiena (Madril), Penin tsularen erdialdean, eta periferiako hiri-ardatzak. Zehazki, ardatz hauek: Galiziarra (merkataritzan espezializatuta dago); rra (industria-oinarria duena); Mediterraneoa (industria dibertsifikatua du eta turismoak pisu handia dauka); Ebro harana (industriaren eta zerbitzuen artean oreka dauka); eta Andaluziako ardatz bikoitza: itsasaldea (merkataritzan, turismoan eta nekazaritza teknikoan espezializatuta dago), eta, barnealdea (nekazaritzarekin, turismoarekin eta tokiko industriarekin lotuta).

Balear eta Kanariar uharteetan, zaila da ardatzak eratzea, uharteak lurraldea uharteetan zatikatua dagoelako.

4.3 Europako eta Espainiako hiriak

Hiri handiak

– Londresko aglomerazioa 14 milioitik gorakoa da eta Parisekoa 11 milioitik gorakoa, baina munduko rankingeko 25. eta 33. postuetan daude, eta bost baino ez daude munduko lehen 100 metropolien artean.

Batzuetan, hurbileko populazio-guneekin elkartu, eta hiri-aglomerazioak sortzen dituzte; nabarmenenak: metropoli-eremuak (Paris, Londres), konurbazioak (Rhin-Rhur, Alemanian; eta Manchester-Liverpool, Erresuma Batuan), eta Europako dortsalaren megalopolia, munduko hirugarren garrantzitsuena, EEBBetakoaren eta Japoniakoaren atzetik.

– Espainian, hiri handiak urriak eta txikiak dira. Soilik hamabostek dituzte 500 000 biztanle baino gehiago, eta bik bakarrik, jarduera dinamikoenak biltzen dituztenak, hartzen dute milioi bat biztanle baino gehiago: Madrilek 5,7 milioi eta Bartzelonak 3,3 milioi (2020).

Hiri-ardatzak

tamaina (biztanleak) 2019an

biztanle baino gutxiago dituzten probintzia-hiriburuak.

F.: Op. Cit eta Sustapen Ministerioa.

Hiri-aglomerazioak

500 000 biztanletik gorako aglomerazioak 2020an 5,78 3,34 1,79 1,54 0,91 0,88 0,82 0,79 0,77 0,65 0,64 0,62 0,58 0,57 0,55

Bilbo Milioika biztanle 5

6 4 3 2 0

1 Iturria: INE.

(1) Asturiasko Printzerriko eremu nagusia, 20 udalerri dituena

Hirien neurria

Espainiako hiriak demogra a-tamainaren arabera 2020an (hirien totalari buruzko %)

% 0,8

% 7,5

% 11,3

% 80,4

2. Amsterdam

Hiri handien hazkundeak hiri-aglomerazioak ekarri ditu; adibidez, metropoli-eremuak (Valentzia, Sevilla) eta konurbazioak (Malaga-Marbella). Sarritan, eskualde-mailako (Asturiasko erdigunea) edo eskualdez gaindiko (Mediterraneoko itsasertza eratzen duen megalopolia) maila gainditzen dute.

Hiri ertainak eta txikiak

– Europan, populazioaren erdia baino gehiago hartzen dute. 200 000 biztanle baino gutxiago dituzte; hiri horietako asko historikoak dira, industria- eta zerbitzu-erdigunearen eginkizuna gauzatu baitute inguruko biztanleriarentzat.

– Espainian, hiri ertainak eta txikiak oso ugariak dira, hiri handietatik populazioa nahiz jarduera ekonomikoak hedatzean, horiek izan baitute onura gehien.

mapak

1 Zer neurri nagusitzen da Europako eta Espainiako hirietan? Zer sistema erabiltzen da hiri horien neurria erakusteko? Aipatu milioi bat biztanle baino gehiago duten Europako bost hiri, eta adierazi zer herrialdetan dauden.

2 Kopiatu mapa batean hiri-ardatz bakoitzari dagozkion Espainiako hiriak, eta idatzi horien izenak.

3 Aurkitu mapan zure hiria, edo hortik hurbilen dagoen hiria. Hiri-ardatz baten baitan al dago?

4 Egin zure auzoaren mapa mentala.

1. Londres

Hiriaren egitura (I).

Hirigunea hiriaren zati nagusia da. Hauek hartzen ditu barne: industria aurreko garaian urbanizatutako eremua, Lehen Industria Iraultzako auzoak, eta egungo merkataritza-gunea eta negozio-gunea (CBD).

5.1 Industria aurreko hiria

Europako eta Espainiako hiri askoren erdigune historikoek oraindik industria aurreko hirien aztarna mantentzen dute. Askotan, antzinaroan (Grezian edo Erroman) edo Erdi Aroan du jatorria.

– Antzinaroan edo Erdi Aroan aukeratutako hiri-kokalekuak batez ere defentsarako izan ziren. Hala, hiri asko leku hauetan kokatu ziren: muinoen gainean (adibidez, Edinburgh eta Almeria); ibaien meandroen ondoan (Berna, adibidez), edo ibaiko nahiz itsasoko uharteen gainean (adibidez, Paris eta Venezia). Era berean, merkataritzarako egokiak ziren kokalekuetan hainbat hiri sortu ziren; adibidez, ibai-ibietan (Frankfurti, Zaragoza); ibai-adar eta ibai-ibilbideetan (Coblenza eta Basilea, eta Donejakue Bideko hiriak), bidegurutzeetan (Viena, Toledo) eta portuetan (Gdansk eta Bilbo).

– Hiri horiek plano irregularra dute, eta gehienak harresi batez inguratuta daude. Etxeak baxuak ziren, elkarren ondoan jarrita, espazioa aprobetxatzeko.

5.2 Industria-hirietako auzoak

Lehen Industria Iraultzan, hiria haztearekin batera, industria aurreko hiria trinkotu egin behar izan zen.

– Eraikinen altuera handitu egin zen eta etxebizitzak zatitu egin ziren.

– Gainera, hiria handitu behar izan zuten: harresi zaharrak suntsitu, eta horien ordez bulebarrak jarri zituzten.

Erdigunetik hurbil, burgesen auzoak egin zituzten. Plano erregularrak (laukiterietan, eraztun-itxuran edo erradiozentrikoak), etxe handiak eta kalitatekoak egin zituzten, baita hainbat azpiegitura ere; adibidez, estolderia eta zoladurazko kaleak. Kanpoaldean, lantegien edo trenbide-geltokien ondoan, langileen auzoak eraiki zituzten. Ordenarik gabeko planoak, kalitate eskaseko etxe txikiak, eta oinarrizko azpiegitura gutxi zituzten.

5.3 Merkataritza- eta negozio-gunea edo CBD

Gaur egun, hiriguneko sektore batzuk zahartuta eta andeatuta daude, eta adineko populazioa (edo baztertua) dute, baita jarduera degradatuak ere. Beste sektore batzuetan, aldiz, kaleak berritu, eraikinak birgaitu, eta industria zaharrak kendu edota kanpora eraman dituzte. CBD (merkataritza- eta negozio-gunea) bihurtu dira. Bertan kokatzen dira klase ertain-altuko biztanleak, baita jarduera dinamikoenak ere: enpresa handien egoitzak, bulegoak, saltoki espezializatuak, kultura- eta aisialdi-jarduerak, etab.

Hiri-kokapenak

Defentsarako

Merkataritzarako

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN

Baloratu bilakaera hirtorikoa

1 Azaldu zer aldaketa gertatu ziren denborarekin alde zaharrean eta zabalgunean.

Sustatu ekimenak

2 Zer jarduera antolatuko zenuke beste pertsona bati zure hiriko edo hortik hurbil dagoen beste bateko alde zaharra erakusteko? Zehaztu nola egingo zenukeen.

Erabili irudiak

3 Alderatu zabalgune burgesa auzo industrialekin eta langileen auzoekin: planoa eta etxebizitzak.

Baloratu Aztertu eta lotu jasangarritasuna

4 Alde zahar asko oinezko bide bihurtu dituzte. Zer onura uste duzu dakartzala neurri horrek?

Edinburgoko (Eskozia) hiri zaharra Erdi Aroan hazi zen, muino baten gainean kokatutako gazteluaren eta Holyrood abadiaren inguruan.

Toledo muino baten gainean kokatu zen (Tajok neurri batean inguratzen zuen muinoa). Hiriak kokapen estrategikoa zuen garai hartako merkataritza- eta komunikazio-bideetan.

Hirien bilakaera Europan eta Espainian

Parisen kasua

1. Industria aurreko hiria. Hiri primitiboak jatorri erromatarra zuen, eta uharte baten gainean kokatu zen, Sena ibaiaren gainean. Bi ibaiertzetan zehar hazi zen, eta zubien bidez lotzen ziren. Etxeen artean, hainbat eraikin garrantzitsu nabarmentzen ziren; adibidez, katedrala eta elizatako nahiz monasterioetako dorreak.

2. Haussmann-en plana. 1852. eta 1870. urteen artean, Hausmann baroiak Pariseko erdigunea birmoldatu zuen. Hirigintza-plan horren ondorioz, oinordekotzan jasotako hiria eraldatu zen. Hala, bulebar berriak eta zabalak eraiki zituzten, eta antzinako eraikin askoren fatxadak birgaitu zituzten.

3. CBD. Gaur egun, berritutako erdiguneko zenbait zonatan, eraikin berriak edo birgaituak daude. Bertan biltzen dira jarduera dinamikoenak: finantzak, negozioak, enpresa handien egoitzak, eta abar. Horren adibide da La Defense auzoa.

Espainiako hiri-eremu tradizionalak

Alde zaharra. Burgos

Zabalgune burgesa. Donostia

Langileen auzoa. Barakaldo

Hiriko periferia 6

Hiriaren egitura (II).

Periferia Europako eta Espainiako bilakaeraren garai berrienari dagokio, eta hiri-inguruko nahiz periferiako eremuak hartzen ditu bere baitan.

6.1 Hiri-ingurua

xx. mendean, eta batez ere 1950eko eta 1980ko hamarkaden artean, hiri-hazkundeak hiri-inguruko periferia handiak sortu zituen hiri historikoaren ondoko hiri-inguruetan.

Eremu horretan, zonifikazio berezia nagusitu zen, bizitegi-, industriaeta ekipamendu-inguruko lurzoruaren erabilerak bereizi baitziren.

– Bizitegi-eremuak pertsonen erosteko ahalmenaren arabera aldatzen dira, eta horrek ekarri du gizartea nolabait bereiztea: baliabide gutxien duten herritarrentzat (edo baztertuentzat), txabolaz beteriko auzoak; blokez osatutako auzoak edo neurri eta kalitate ezberdineko dorreak, klase ertain eta baxukoentzat; eta familia bakarreko urbanizazio esklusiboak, klase altuentzat.

– Industria-guneetan, hirigunetik ateratzen diren lantegiak eta industria berriak daude, lurzoru eta azpiegitura merkeen bila, eta zerbitzu egokiagoen bila joan direnak. Horietan, industrialdeak (industria tradizionalak hartzen dituzte barne), enpresa-parkeak (industriak eta bulegoak dituzte) eta parke teknologikoak desberdintzen dira (teknologia maila altuko industriak jartzen dituzte).

– Ekipamendu-guneetan, hainbat zerbitzu ezartzen dituzte. Horiek lurzoru emankorraren eta merkearen onurak jasotzen dituzte, baita periferiako bizitegi-auzoetan dauden kontsumitzaileen onura ere. Ekipamendu horien artean, besteak beste, merkataritza-gune handiak, aisialdirako eremuak, ospitaleak eta beste nabarmentzen dira. Mediterraneoko hirietan, eremu horren hazkundea trinkoa edo bertikala izan zen; eraikin kolektiboak eta altueran eginikoak nabarmendu ziren. Hiri anglosaxoietan, berriz, hazkundea sakabanatua, horizontala eta oso zabala izan zen lurraldean, banako etxebizitzak eta altuera gutxikoak (lorategia zutenak) nagusitu baitziren.

6.2 Hiri-inguruko eremua. Hiri zehaztugabea

1980ko hamarkadatik aurrera, Europako eta Espainiako hirien hazkunde demografikoa ez atzera ez aurrera geratu zen. Hala ere, egoitzak, industriak eta hiri-ekipamenduak urbanizatze-prozesuaz harago zabaldu ziren, eta landa-inguruaren eta hiriaren (hiri-inguruko eremu deiturikoen) arteko trantsizio-gune handiak ekarri zituen.

Dentsitate baxuko hazkunde etenaren eredu horrek hiri zehaztugabe izenekoa sortu zuen. Hasiera batean, berezko ezaugarria izan zen Europako hiri anglosaxoietan, baina, ondoren, herrialde gehienetan zabaldu zen, besteak beste, Espainian. Eredu horretan, hiri-inguruko kanpoaldeko zerrenda antzinako landa-inguruarekin lotzen da. Horiek lo-hiri bihurtu dira, gehienbat hirian lan egiten duten biztanleak bizi baitira horietan.

Hiri-kokalekuak

1. Mediterraneoko hiriak: hazkunde bertikala.

2. Hiri anglosaxoiak: hazkunde horizontala (banako etxebizitza eta lorategia).

3. Zerbitzugunea (enpresa- eta bulego-parkeak, merkataritza-guneak, unibertsitateak).

4. Naturarekin kontaktuan egon nahi duten eta prezio merkeak ordaindu nahi dituzten gizarte-taldeak kokatuta dauden urbanizazioak.

5. Industria-guneak.

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN

Sortu eduki propioak

1 Idatzi testu bat, eta azaldu Europako eta Espainiako hiri-egiturek zer bilakaera izan duten sortu zirenetik gaur egunera arte.

Hiri-bilakaera Europan eta Espainian

Hiri sakabanatuek askotariko arazoak dakartzate. Besteak beste, honako hauek: lurzoruaren gehiegizko kontsumoa; trafikoa eta kutsadura ugaritzea herritarren eguneroko joan-etorrien ondorioz; energiaren kontsumo handiagoa; eta gero eta urrunago dauden eremuetaraino hornidurak eta azpiegiturak eramateak dakartzan gastuak.

Horrenbestez, gaur egun proposatzen da hiri historikoaren lurzorua birgaitzea eta berrerabiltzea, baita hiri-hazkunde trinkoagoa egitea ere.

Prestatu baliabideak

2 Lortu zure hiriko planoa, edo zure hiritik gertuen dagoen hiriaren planoa, eta ezberdindu bertan eremu morfologiko desberdinak eta hiri-egiturak.

Erabili kontzeptuak

3 Azaldu kontzeptu hauek: hiri-inguruko eremua, periferiako eremua eta hiri zehaztugabea.

4 Asmatu zein den «gizarte-bereizketa» kontzeptuaren esanahia.

Ondoren, azaldu zergatik sortzen den bereizketa hori hirietan, eta aipatu ondorio batzuk.

Azkenik, eztabaidatu ikasgelan nola amaitu daitezkeen gizarte-bereizketa horiek hirietan.

Lo-hiria II

Lo-hiria III

Zerbitzu-eremua

Industria-eremuak

Hiri nagusia II

Hiri nagusia I

Lo-hiria I

Hiri sakabanatua

Zabalguneko bulegoak

Bizitegi-periferia

Hirigune historikoa

Langileen antzinako auzoa

Zabalgune burgesa

TREBETASUNA Kontsultatu hiri-planoa

Hiri-hierarkia 7

Europako eta Espainiako hiriek hiri-sistemak sortzen dituzte. Hiri horiek hierarkia-maila jakin bat hartzen dute, populazioaren, eginkizun garrantzitsuen, eta eragin-eremuaren zabaleraren arabera. Hainbat hiri -kategoria daude.

7.1 Nazioarteko metropoliak

Milioi bat biztanletik gorako hiriak dira; eginkizun es pezializatuagoak egiten dituzte, eta kontinente osoan eragina dute. Londres eta Paris dira aipagarrienak; 11 milioi baino gehiago dituzte, eta finantza-, politi ka-, kultura-, eta zientzia-arloko eginkizun nagusiak hartzen dituzte barne. Gainera, irisgarritasun bikaina dute, eta laneskua kualifikatuago dago. Horrenbes tez, nazioarteko metropoliak dira, eta Europako hiri -sistema munduko sistemarekin lotzen dute.

Horien azpitik beste hiri batzuk daude; besteak beste, Brusela, Zurich, Berlin, Milan eta Madril. Horiek ere nazioarteko harreman-maila handia dute.

7.2 Estatuko, eskualdeko eta eskualdeaz gaindiko metropoliak

250 000 eta milioi bat biztanle bitarteko populazioa dute, eta estatu- eta eskualde-mailako nahiz azpieskualdeko administrazio-, merkataritza- eta kultura-zerbitzuak ematen dituzte.

Talde horren baitan daude zabalera edo populazio gutxiagoko estatuko hiriburuak (Dublin, Copenhague, Oslo). Eskualdeko hiriburu sendotuak (Oporto, Bordele, Sevilla, Valentzia). Eta eskualde-eragina duten hiriak (edo azpieskualdekoa), teknologia handiko zerbitzuekin eta industriekin loturiko jarduerak gauzatzen dituztelako (Tolosa, Munich, Bilbo); portu esanguratsuak hartzen dituztelako (Anberes, Genova, Algeciras, Vigo); edo historiaren nahiz kulturaren ondare oparoa dutelako, turismo-gune garrantzitsuak bilakatu direlako (Venezia, Salzburgo, Granada, Santiago).

7.3 Hiri ertainak eta txikiak

250 000 biztanletik beherako populazioa dute, probintziako edo eskualdeko populazioari zerbitzu sakabanatuagoak eta ez hain espezializatuak ematen dituzte. Espainiaren kasuan, probintziako hainbat hiriburu (León, Albacete, Badajoz) eta hiri txiki (Tomelloso, Inca) sartzen dira.

Europako hiri-hierarkia

Herrialde osoan eragina duen metropolia

Industria-eskualde batean eragina duen metropolia

Bere eskualde-ingurunean eragina duen metropolia

Hiri-dentsitate moderatua duen metropolia

Dortsal handiko metropolia

Dortsal handia

Arku mediterraneoa

Iturria: R. Brunet, 2005 (L. Carroué, L Éurope, 2010).

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN

Antolatu informazioa

1 Egin Europako eta Espainiako hierarkiari buruzko eskema.

Erabili mapak

2 Begiratu arretaz mapei eta egin ariketa hauek:

a) Adierazi zer kategoriatakoak diren hiri hauek: Varsovia, Belgrad, Bartzelona, León, Munich, Marseilla.

b) Idatzi Europako zer herrialdetakoak diren.

TREBETASUNA

Hiri-kategoria nagusiak. Espainiaren kasua

Estatuko metropoliak

Madril

Populazioa milioi bat biztanletik gorakoa da, eta eginkizun espezializatenk ditu (goi-mailako zerbitzuak, berrikuntza, puntako teknologia, kultura). Herrialde osora zabaltzen dute eragina, eta, Madrilen kasuan, erkidegoko lurralde osoa hartzen du. Administrazio-mugak mugako probintzietara eta Espainiako gainerako lekuetara zabaltzen dira. Estatuko metropoli gisa, Espainiako hiri-sistema Europako eta munduko sistemarekin lotzen ditu.

Eskualdeko metropoliak

Valentzia

Biztanleria 500 000 eta milioi bat biztanleren artean dago. Goi-mailako eginkizunak dituzte, eta eskualdeko eragin-eremua du. Valentzian, adibidez, erkidegotik kanpo ere zabaltzen da, hurbil dauden probintzietara, hala nola, Gaztela-Mantxara (Albacete, Cuenca) eta Aragoira (Teruel), baita Murtziarantz ere.

Azpieskualdeetako metropoliak

Hiri ertainak

Valladolid Cuenca

250 000 eta 500 000 biztanle bitarteko populazioa dute, eta biztanleek eginkizun espezializatu batzuk dituzte. Azpieskualdeko eragin-eremua dute. Valladoliden kasuan, eragin-eremua batez ere Gaztela eta Leongo mugako probintzietan zehar hedatzen da, nahiz eta gero eta gehiago heda daitekeen eskualde osoan.

Populazioa 50 000 eta 250 000 biztanle ingurukoa da, eta eginkizun industrialak edo merkataritza-arlokoak ditu.

Hiri hauek probintzia-mailako eragin-eremua dute. Hori da Cuencaren kasua; gehienbat hirugarren sektoreko eginkizunak ditu, kulturaeta historia-ondare oparoa baitu.

Euskal Autonomia

Erkidegoa: populaketa eta hirigintza

8.1 Populaketa motak

Euskal Autonomia Erkidegoan, iraganean, landa-inguruko populaketa nagusitu zen hiri-ingurukoaren gainetik. Gaur egun, populazioaren % 81 10 000 biztanletik gorako hirietan bizi da. Populazio horretatik, % 36 Bilbon, Vitoria-Gasteizen eta Donostia-San Sebastiánen bizi da.

Landa-inguruko populaketa % 5 ingurukoa da; gainerakoa, berriz, (% 14) mistotzat edo tartekotzat jo daiteke. Bi motatako populaketa daude:

– Populaketa sakabanatua batez ere Bizkaian (Enkarterri eskualdean izan ezik), Gipuzkoan eta Arabako iparraldean nagusitzen da. Leku horietan, baserriek ez dute populaketa-gune argirik.

– Populaketa trinkoa Arabako lautadan eta Arabako Errioxan nagusitzen da.

8.2 Urbanizatze-prozesua

Urbanizatze-prozesuan, hainbat etapa bereiz daitezke:

– Hiriko lehen kokapen motak erromatarren garaian sortu ziren hainbat leku estrategikoren inguruan; adibidez, Iruña-Veleian (Iruña Okan).

– Behe Erdi Aroan, Donejakue Bidean hartutako garrantziari esker (hori baitzen garai hartako merkataritza- eta kultura-ardatz nagusia), hiribildu ugari sortu ziren. xii. mendearen amaieran, urbanizatze-prozesua hasi zen Araban eta Gipuzkoan, monarkiak hala eskatuta, eta, geroago, biztanleek eskatuta. Bizkaian zertxobait geroago hasi ziren urbanizatzen, Erdi Aroko jaunek bultzatuta.

– Aro Modernoan, hiri-kokapenek hazkunde orekatua izan zuten Erdi Aroko planotik abiatuta.

– Aro Garaikidean, xix. mendearen bigarren erdialdean, harresi zaharrak suntsitu zituzten hiriak handitu ahal izateko. Zabalguneak ere eraiki zituzten, eta bertan kokatu ziren klase ertainak (Bilbon eta Donostia-San Sebastianen). Bilboko itsasadarraren inguruan, auzo baztertuak sortu ziren (meategietatik hurbil: Gallarta, Arboleda eta Reineta). 1960tik

1970era bitartean, hiri-hazkunde handia egon zen hiriburuetan eta Bizkaiko eta Gipuzkoako gune tradizionaletan, immigrazio handia egon baitzen (Barakaldo, Sestao, Altza-Larratxo, Errenteria). Vitoria-Gasteizen izandako hirigintza-garapena, berriz, era orekatuago eta era antolatuagoan egin zen.

Populaketa motak

EGIN AURRERA KONPETENTZIETAN

Irudikatzea informazioa

1 Egin Euskal Herriko urbanizatze-prozesuari buruzko eskema.

Interpretatu ingurunea

2 Imajinatu nolakoa izango den etorkizunean Bilbon eta metropoli-eremuan biziko den populazioa. Egin idazki labur bat eta adierazi zer aldaketa ekarriko dituen fenomeno horrek garraio-azpiegituran.

Erabili iturriak

3 Asmatu zein den zure udalerriaren jatorria, eta azaldu zein diren zure bizilekuaren urbanizatze-ezaugarriak. Noiz urbanizatu zuten zure auzoa edo udalerria? Nolakoa da planoa?

Populaketa sakabanatua

Populaketa trinkoa

8.3 Euskal Autonomia Erkidegoko hiri-egitura

Gure hiri gehienetan, industria-, administrazio- eta merkataritza-jarduerak dira nagusi. Hiru hiriburuetan, honako hauek bereiz ditzakegu:

– Alde zaharra jatorriz Erdi Arokoa da, eta harresiz inguratuta dago; harresi horiek erabat edo neurri batean suntsitu dira. Guar egun, hiri nagusien zerbitzu-erdigunea da. Eraikinek arte-ondarearen aztarnak gordetzen dituzte.

– Zabalgunea xix mendean garatu zen, trena probintziako hiriburuetara iritsi zenean. Hainbat auzo sortu ziren, eta klase ertainak bertan kokatu ziren, lurzoruan merkataritza- eta finantza-jarduera berriak ezarriz. Lehen zabalguneak Bilboko eta Donostia-San Sebastianeko hiri- eta industria-aglomerazioetan egin ziren. Vitoria-Gasteiz, berriz, geroago sartu zen.

– Periferia 1960tik aurrera sortu zen, industria-hazkundearen eta immigrazioaren ondorioz. Periferia mota hauek bereiz daitezke: etxebizitzena, zerbitzuena eta industriala. Bizkaian eta Gipuzkoan antolamendu falta zegoenez, infraetxez beteriko auzuneak sortu ziren. Azpiegitura gutxi zituzten, eta ingurumen-narriaduraren arazoak era bai; beraz, gizartearen bereizketa areagotu egin zen. Hala ere, Vitoria-Gasteizek antolamendu ordenatua egiten jarraitu zuen Hiri Antolamendurako Plan Nagusien bidez; izan ere, xx. mendeko erdialdetik aurrera, udalak hiriaren kanpoaldean, ondo komunikatutako lekuetan, industrialdeak eraikitzea ahalbidetu zuen; hala, ingurumenarekin loturiko arazoak saihestu ziren.

8.4 Euskal hirien hierarkia

Atlantiar isurialdean pilatzen da populazioaren zati handiena (% 70). Populazio hori lurralde historikoen hiriburuetan biltzen da. Metropoli-eremu garrantzitsuak sortu dira han: Bilbo, Vitoria-Gasteiz eta Donostia-San Sebastián. Metropoli-eremu handiena Bilbo Handia da (1 000 000 biztanle). Euskal Autonomia Erkidegoko populazioaren ia erdia osatzen du.

Hiri ertainek industria-, zerbitzu- edo nekazaritza-jarduera batzuk egiten dituzte, edo birmoldaketa-prozesuan daude, oso hiri industrializatuak izan baitira; besteak beste, Barakaldo, Getxo, Sestao eta Irun.

Erkidegoan, herri txiki asko daude. Hiriaren ezaugarriren bat izaten dute, baina populazioaren okupazio nagusia landako edo arrantzako jarduerak izaten dira (Bastida, Mundaka).

Bilboko alde zaharra.

Donostiako zabalgunea.

Gojaingo industrialdea. Legutio (Araba).

1 Gure kontinenteko hiri motak bereiztu eta azaldu. Baliatu beheko taula.

3 Hiri-sektore hauek bereiztu, haien ezaugarri nagusiak aipatuz:

2 Begiratu Europako kontinenteko gaueko ikuspegi espazialaren irudiari, eta erantzun:

Hiri-inguruko eremua

a) Non kontzentratzen da hiri-dentsitate handiena?

Justifikatu «megalopolis» terminoa zonalde honetarako.

b) Non daude dentsitate handieneko beste hiri-ardatzak Europan?

HAUSNARTU ETA BALIOETSI

Amaitzeko, Europako eta Espainiako hirien ezaugarriak ezagutuko ditugu. Banaka hausnartu eta taldean partekatu inplikatutako ariketei buruzko balorazioa. Horretarako, dagokion errubrika jaitsi anayaharitza.es webgunean.

JARRI PROBAN ZURE KONPETENTZIAK

Lehen sektorearen gaineko konpetentziak egiaztatzeko, egin konpetentzien autoebaluazioa; anayaharitza.es webgunean aurkituko duzu.

Hiri-periferiako eremua

4 Azaldu zer erlazio dagoen hauen artean:

a) Kokalekua eta hiri-planoa.

b) Zabalguneak eta Lehen Industria Iraultza.

c) Hirien hazkundea eta hiri-inguruetako eremua.

d) Hiri sakabanatua eta lo-hiriak.

Hirigune historikoa

CBD

PROTAGONISTAK

ATZO Diana Balmori

Oinarrizko datuak

Izena: Diana Balmori Ling

Garaia: 1932-2016

Herritartasuna: espainiarra

Lana: paisaia-arkitektoa

Gijonen jaio nintzen, baina oso bizimodu bidaiaria izan nuen beti; nire lehen urteak Espainian eman nituen, nire aita zen tokian, eta Ingalaterran, nire ama, Dorothy Ling, zen tokian. Handik gutxira, espainiar errepublikar asko bezala, Argentinara joan ginen bizitzera. Han arkitektura ikasi nuen, gero New Yorkera joan nintzen bizitzera, eta han MOMAren berritzean lan egin nuen.

GAUR Btoy

Oinarrizko datuak

Izena: Andrea Michaelson, Btoy

Jaioterria eta jaiotza-urtea: Bartzelona, 1977

Lana: hiri-artista

Btoy 2002an hasi zen bere hiriko hormetan marrazten. Haien gainean kolorez betetako pertsonaiak

margotzen ditu, guri begira dauden irudi estatiko bihurtzen direnak eta denboraren iragaiteaz edo emakumeak historian izan duen rolaz hausnar dezagun nahi dutenak. Bere pintzelekin eta stencil teknikarekin emakume aktibistak, abeslariak edo aktoreak hilezkortu ditu.

Parisen Gare du Nord geltokian margotzeko Quai 36 kolektiboaren proiektuan parte hartu zuen, emakume afrikar anonimoen erretratuak eginez.

Nire lehen lanetatik paisaiaren diseinuaz interesatu nintzen, eta azkenerako ikusi nuen beharrezkoa zela «xxi. mendeko hiria naturan kokatzea, natura hirian jarri beharrean».

Helburu horrekin, 2003an terraza berdeak diseinatu nituen New Yorkeko «The Solaire» eraikinaren teilatuan, eta Bilboko portu eta industrialde zaharraren inguruak berreskuratzeko lanei ekin nien. Bertan espazio berri bat diseinatu nuen eta Euskadi Plaza eta Ingelesen Zelaia parkearen sorreran parte hartu nuen (irudian).

Gero, Seulen, Denverren edo New Yorken lan egin nuen, eta beti interesatu zitzaidan arkitekturaren, artearen eta ingeniaritzaren arteko harremanak esploratzea. Esperimentatzeko grina horrek 2006an

Btoyren arabera, migrazioa eta hirien kultura aniztasuna bezalako fenomeno baten garrantzia erakusten dute, aurpegi horiek baitira han ikusten direnak.

Street art -eko bere beste proiektu batzuetan, zer margotu eraba-

BAL/LAB sortzera eraman ninduen, sorkuntza mundu naturalarekin lotuko duten bide jasangarri berriak bilatu behar direla pentsatuz.

1 Bilatu Diana Balmoriren lanak Bilbon eta deskribatu horien funtzioak.

2 Pentsa ezazu natura protagonista den zure herriko edo auzoko eremuetan. Berdegune nahikoak daudela uste duzu? Nola hobetu liteke?

3 Bilatu Btoyren lanak Interneten eta aukeratu bat. Deskribatu eta azaldu zergatik aukeratu duzun.

kitzea zailagoa dela onartzen du; adibidez, Mostarreko (Bosnia) harresietan, gerraren zauriak oraindik agerian daude.

Londresen, Bergamon eta Jakartan ere lan egin du; talde ezberdinekin edo Banksy bezalako artistekin kolaboratu du, eta hezkuntza-proiektuetan ere parte hartu du, street art kohesiorako, kultur dinamizaziorako edo abandonatutako espazioak berreskuratzeko tresna izan daitekeela erakutsiz.