Operación mundo: Filosofía 1. Bacharelato (demo) by Grupo Anaya, S.A.

DEMO

INCLÚE

PROXECTO DIXITAL E

ZA 12 MES

BACHAR ELATO

FILOSOF ÍA D. Sánchez Meca, J. D. Mateu Alonso

ic ón

r pe

O u

o d n

Índice Os saberes básicos do curso

.........................................................10

BLOQUE 1.

A filosofía e o ser humano

1 Que é a filosofía

.. .............................................................

1. A que chamamos filosofía? 2. Características do saber filosófico 3. Evolución histórica da filosofía Traballa co aprendido. Organizo a miña mente. Etiquetas conceptuais. Enclave. Descubro o que aprendín A filosofía vai ao cine. Podemos crer en todo o que vemos?: O show de Truman (Unha vida en directo) Un debate. Por que perviven os mitos no noso mundo avanzado?

2 Para que serve a filosofía

.. ........................ 36

1. A filosofía hoxe 2. A filosofía, os seres humanos e o noso mundo Traballa co aprendido. Organizo a miña mente. Etiquetas conceptuais. Enclave. Descubro o que aprendín A filosofía vai ao cine. Como hai que usar a razón para analizar os problemas?: O nome da rosa Un debate. Pódese expresar con palabras todo o que se pensa?

3O rixe e natureza do ser humano

....................................................................... 48

1. O debate sobre a orixe do ser humano 2. Ser humano, animal e medio 3. Concepcións filosóficas do ser humano Traballa co aprendido. Organizo a miña mente. Etiquetas conceptuais. Enclave. Descubro o que aprendín A filosofía vai ao cine. O respecto á natureza: Parque Xurásico Un debate. É o mesmo evolucionar que perfeccionarse?

4 C orpo, mente e identidade persoal

. . ................................................................................................. 62

1. A estrutura psicosomática da personalidade 2. Os impulsos e o inconsciente 3. A sexualidade: home e muller 4. O problema da identidade persoal Traballa co aprendido. Organizo a miña mente. Etiquetas conceptuais. Enclave. Descubro o que aprendín A filosofía vai ao cine. A identidade persoal: Pequeno Buda

A filosofía en imaxes. Por que as «persoas salvaxes» son humanas (Preparativos para unha comida de caníbales en Brasil en tempo da conquista) e os que sofren unha enfermidade mental tamén (Goya, Curral de tolos)?

5 D imensións existenciais do ser humano

....................................................................... 80

1. A liberdade 2. A sociabilidade: a relación con outras persoas 3. A existencia e o tempo 4. Deus e a relixión Traballa co aprendido. Organizo a miña mente. Etiquetas conceptuais. Enclave. Descubro o que aprendín A filosofía vai ao cine. Que é un ser humano?: Blade Runner Un conto, un enigma... Educarse para chegar a constituírse como ser humano

O coñecemento e a realidade BLOQUE 2.

6 O coñecemento e a verdade

...................

104

1. Definición e límites do coñecemento 2. Coñecemento e sociedade 3. Filosofía e verdade Traballa co aprendido. Organizo a miña mente. Etiquetas conceptuais. Enclave. Descubro o que aprendín A filosofía vai ao cine. A linguaxe como instrumento de poder: Ridículo. Ninguén está a salvo Un debate. Comprometen máis os actos que as palabras?

7 R azoamento lóxico, falacias e paradoxos

. . ............................................................................ 124

1. Formas de razoamento e siloxismos 2. Lóxica de enunciados 3. Lóxica informal: falacias e paradoxos Traballa co aprendido. Exercicios de siloxística. Exercicios de lóxica de enunciados A filosofía vai ao cine. Verdades matemáticas e verdades empíricas: Os crimes de Oxford Unha falacia, unha historia... Xogos lóxicos

8O saber científico

................................................... 150

1. O saber científico 2. A práctica científica: métodos, leis e teorías 3. Filosofía contemporánea da ciencia 4. A ciencia e outras formas de saber Traballa co aprendido. Organizo a miña mente. Etiquetas conceptuais. Enclave. Descubro o que aprendín A filosofía vai ao cine. Ten a realidade unha estrutura matemática?: π: fe no caos A filosofía en imaxes. A experiencia común (Caravaggio, A incredulidade de San Tomé) e a experiencia científica (Rembrandt, Lección de anatomía)

10 O problema da realidade: ........................................................................ 188

1. A metafísica como ciencia do ser 2. Os problemas da ontoloxía 3. Os problemas da metafísica crítica Traballa co aprendido. Organizo a miña mente. Etiquetas conceptuais. Enclave. Descubro o que aprendín A filosofía vai ao cine. A percepción da realidade: Matrix Un debate. Pode ser creadora a desorde que implica o azar?

Acción e creación

11 Ética persoal

.................................................................. 206

1. Ser e deber ser 2. As distintas respostas aos problemas éticos 3. A deliberación moral Traballa co aprendido. Organizo a miña mente. Etiquetas conceptuais. Enclave. Descubro o que aprendín A filosofía vai ao cine. A responsabilidade moral: O Club dos Poetas Mortos Un debate. Que son as aporías éticas?

. . .......................................... 228

13 I ndividuo, sociedade e Estado

1. A técnica e o seu desenvolvemento histórico 2. Filosofías da técnica 3. A filosofía da mente e a intelixencia artificial (IA) Traballa co aprendido. Organizo a miña mente. Etiquetas conceptuais. Enclave. Descubro o que aprendín A filosofía vai ao cine. Tecnificación e traballo mecanizado: Tempos modernos Un xogo. Poden pensar as máquinas?

BLOQUE 3.

e dereitos humanos

1. Problemas actuais de ética aplicada 2. Ética pública e dereitos humanos 3. Grandes problemas éticos do noso tempo Traballa co aprendido. Organizo a miña mente. Etiquetas conceptuais. Enclave. Descubro o que aprendín A filosofía vai ao cine. A irracionalidade do consumismo: Comprar, tirar, comprar (AKA Fabricados para non durar – A obsolescencia programada) Un debate. Xogar para ganar: o mesmo no xogo ca nos negocios?

9A tecnociencia contemporánea 170

que é o ser?

12 É ticas aplicadas, ética pública

.... 246

1. Individuo e sociedade 2. Os fundamentos do dereito e a política 3. Poder, autoridade e lexitimidade 4. O Estado e a orde democrática Traballa co aprendido. Organizo a miña mente. Etiquetas conceptuais. Enclave. Descubro o que aprendín A filosofía vai ao cine. A autocracia e o autoritarismo: A Onda Un debate. Como funcionan as sociedades democráticas actuais?

14 A s teorías políticas

e o problema da utopía

............................. 268

1. O debate arredor do liberalismo político 2. As ideoloxías políticas 3. Utopía, distopía e realismo político Traballa co aprendido. Organizo a miña mente. Etiquetas conceptuais. Enclave. Descubro o que aprendín A filosofía vai ao cine. O control estatal da sociedade: Good Bye, Lenin! Un debate. É o Estado un instrumento de liberdade ou de dominación?

15 D efinición, ámbitos

e problemas da estética

........................... 286

1. Creación artística e experiencia estética 2. A relación do estético coa cultura 3. Problemas estéticos contemporáneos Traballa co aprendido. Organizo a miña mente. Etiquetas conceptuais. Enclave. Descubro o que aprendín A filosofía vai ao cine. O proceso de creación artística: O tormento e a éxtase A filosofía en imaxes. A beleza formal (Botticelli, A primavera [detalle das tres Grazas]) e a beleza sensual (Rubens, As tres Grazas)

Anexo As ferramentas da filosofía . . .............................. 303

6 O coñecemento e a verdade Todo o noso coñecemento ten a súa orixe na experiencia? «Supoñamos que a mente sexa unha folla de papel en branco, limpa de toda inscrición, sen ningunha idea. Como chega a telas? De onde saca todo ese material que parece estar tras dos seus razoamentos e dos seus coñecementos? A isto contesto cunha soa palabra, da experiencia: velaí o fundamento de todo o noso saber, e de aí é de onde en última instancia se deriva. As observacións que facemos acerca dos obxectos sensibles externos, ou acerca das operacións internas da nosa mente, que percibimos e sobre as cales reflexionamos nós mesmos, son as que provén ao noso entendemento de todos os materiais de pensar. Estas son as dúas fontes do coñecemento de onde dimanan todas as ideas que temos ou que poidamos naturalmente ter. En primeiro lugar, os nosos sentidos, que teñen trato con obxectos sensibles particulares, transmiten as respectivas e distintas percepcións de cousas á mente, segundo os variados modos en que eses obxectos os afectan [...]. Co que, cando digo que iso é o que os sentidos transmiten á mente, quero dicir que eles transmiten desde os obxectos externos á mente o que nela producen aquelas percepcións». J. Locke, Ensaio sobre o entendemento humano, II, cap. 1, § 2.

Cuestións sobre a lectura 1 Como usa Locke o termo «experiencia» ? Que sentido lle dá? 2 Ademais da experiencia, cal é a outra fonte do coñecemento segundo este autor? Explica en que consiste.

3 Existen coñecementos que non se refiran a ningunha experiencia que proceda dos sentidos?

4 Por que Kant considera insuficiente esta teoría sobre o coñecemento e que propón el para superala? 104

A experiencia é o principio e o límite do coñecemento e da verdade científicos.

Definición e límites do coñecemento 1.1. Racionalismo e empirismo A primeira cuestión que se suscita na filosofía para definir o coñecemento é a pregunta acerca da súa orixe. Ante esta pregunta, na filosofía déronse dúas respostas contrapostas: • Por un lado, está a corrente filosófica racionalista, desde a que se considera que o coñecemento prodúceo a razón. Pensadores como Platón ou como Descartes defenden que a nosa razón posúe en si mesma certas ideas innatas (na alma ou propias do suxeito) que garanten a obxectividade do coñecemento. • Por outro lado, está a escola filosófica empirista, desde a que se pensa que o coñecemento se produce a partir da experiencia. Pensadores como Locke ou como Hume negan a existencia das ideas innatas que se propoñen no racionalismo, que son imposibles de comprobar empiricamente e conclúen que o ser humano, ao nacer, é como unha folla de papel en branco, na que a experiencia vai gravando todo canto chega a coñecer. Para o empirismo, a percepción é a nosa única fonte de coñecemento. Ante todo, hai que caer na conta de que estas dúas posicións filosóficas coinciden, non obstante, en que en ambas as dúas se concibe o inicio do coñecemento como a captación inmediata ou a intuición (racional ou sensible) de ideas, sen considerar necesaria a inferencia ou o razoamento no inicio do coñecer. Polo tanto:

• Na filosofía racionalista fálase de intuición racional e considérase que os verdadeiros obxectos de coñecemento non son as cousas, senón as ideas ou os conceptos. Polo tanto, o verdadeiro coñecemento supón a captación inmediata destas ideas ou destes conceptos. • Na filosofía empirista, en cambio, fálase de intuición sensible como captación inmediata dos datos dos sentidos sen a intervención de ningún proceso intermedio: as cousas coñécense por experiencia (externa ou interna) inmediata e non hai ningunha outra forma de coñecer que esta. Non obstante, en ambas as dúas posicións preséntanse importantes inconvenientes: • Contra a intuición racionalista, non se pode admitir a existencia do coñecemento a priori, ou sexa, independente da experiencia e baseado en ideas innatas. Dende a filosofía racionalista pensábase que os coñecementos obxectivos e universais só podían derivar esa obxectividade do feito de ser a priori, ou sexa, de non proceder da experiencia, senón da razón, que é a mesma en todos os seres humanos. • Contra a intuición empirista, hai que dicir que non se pode aceptar a súa concepción inxenua do coñecemento como simple receptividade pasiva dos estímulos, senón que é preciso supoñer algún tipo de actividade produtora da razón por parte do suxeito. No proceso de coñecemento, algo achega o suxeito desde a súa razón, desde a súa conciencia, ou desde o seu condicionamento cultural.

Glosario

Racionalismo: corrente filosófica que se define por considerar que a razón é a facultade humana que nos distingue dos demais animais e a fonte fundamental e máis fiable de calquera coñecemento. Este fundaméntase nun coñecemento innato. O modelo paradigmático desta concepción provén da certeza matemática e do método dedutivo. René Descartes é o máximo representante desta corrente no século xvii. Outras figuras importantes do racionalismo son Baruch Spinoza e G. W. Leibniz.

Empirismo: corrente filosófica desde a que se argumenta que todo coñecemento ten a súa orixe na experiencia. Ademais, négase a existencia dun coñecemento innato e, ata certo punto, considérase que os seres humanos, ao nacer, somos como unha folla en branco. Destácase o papel que desempeña a natureza humana no proceso do coñecemento. O modelo epistemolóxico desta corrente son as ciencias naturais e o método indutivo e probabilístico. John Locke e David Hume son os seus principais representantes.

Actividades 1 Explica as visións antagónicas que sobre a orixe do

2 Analiza os inconvenientes do racionalismo e do em-

coñecemento se manteñen desde o racionalismo e o empirismo.

pirismo. É posible unha solución integradora de ambas as dúas correntes de pensamento?

105

Definición e límites do coñecemento

1.2. O transcendentalismo: a proposta unificadora de Kant Kant conseguiu, en certa medida, facer compatibles estas dúas posturas (a racionalista e a empirista) e ofrecer unha explicación convincente. Para Kant, o coñecemento obxectivo é resultado de dous procesos de síntese: • Mediante o primeiro proceso de síntese, os datos que, a través da percepción, proporcionan os sentidos son elaborados e articulados por medio do que Kant denomina «as formas a priori da sensibilidade» (o espazo e o tempo), dando lugar aos fenómenos. • Mediante o segundo, o entendemento elabora eses fenómenos con outros esquemas a priori, «as categorías», dando lugar ao coñecemento obxectivo. Tanto o espazo e o tempo (formas a priori da sensibilidade) como as categorías (esquemas a priori do entendemento) son funcións «innatas» da mente humana como tal, iguais en todos os individuos e que, ao actuar sobre o material cambiante das sensacións que achega a experiencia, proporcionan o coñecemento obxectivo.

«Sen sensacións —di Kant-, ningún obxecto nos sería perceptible; e sen entendemento, ningún sería pensado. Os pensamentos sen contido son baleiros; as intuicións sen conceptos son cegas». Kant establece, así, a distinción básica entre coñecemento sensible, ou sensación, e coñecemento intelectual: • O coñecemento sensible é a simple recepción pasiva dos datos sensoriais a través das sensacións. Estes estímulos son logo configurados polas formas a priori do espazo e do tempo que ten o suxeito para formar as percepcións. Tanto os demais animais como os seres humanos perciben, pero coa diferenza de que a percepción humana está directamente relacionada co pensamento. • O coñecemento intelectual, pola súa banda, é a captación do obxecto mediante un esquema mental, ou «categoría», normalmente chamado «concepto». As percepcións elaboradas a partir dos estímulos dos sentidos son reelaboradas de xeito activo polo entendemento e filtradas ou organizadas polos seus conceptos. Así se produce o coñecemento obxectivo.

Actividades 1 Segundo Kant, que facultades interveñen na construción do coñecemento obxectivo e como actúan?

2 Como logra Kant unificar o racionalismo e o empirismo? Que achega cada unha destas teorías?

A filosofía en persoa

René Descartes (1596-1650), fundador do racionalismo, cre que a filosofía debe constituír un saber certo e seguro das regras de uso da razón. Como aplicación á filosofía, Descartes alcanza, a través da súa «dúbida metódica», unha primeira verdade, o «cogito». Dela deduce a nosa existencia, a de Deus e a do mundo material.

106

David Hume (1711-1776) é o máximo representante do empirismo escéptico. Disolve coa súa crítica os dous conceptos fundamentais do racionalismo dogmático: a idea de substancia e o principio de causalidade. Influíu dun xeito moi destacado en Kant.

Immanuel Kant (1724-1804) considera que o coñecemento científico é produto dunha síntese na que os datos dos sentidos son configurados polas formas a priori da sensibilidade (o espazo e o tempo) e polas categorías do entendemento. A experiencia representa o límite dentro do cal o coñecemento pode considerarse válido.

Textualmente

«Calquera intuición nosa está limitada na súa orixe a certa forma tras a cal pode ver a mente algo inmediatamente, isto é, singularmente; non só, pois, pode concibir por medio de conceptos xerais. Pero este principio formal da nosa intuición (espazo e tempo) é a condición pola cal algo pode ser obxecto dos nosos sentidos; como condición que é, pois, do coñecemento sensible, non pode servir de intermediario para a intuición intelectual. Toda a materia do noso coñecemento dásenos polos sentidos; o nóumeno (o concepto intelixible) non é concibible como tal por medio de representacións obtidas dos sentidos; carece de todos os datos da

intuición humana. Todo o que non pode ser coñecemento por intuición non pode ser absolutamente pensado e, polo tanto, é imposible». I. Kant, A «Dissertatio» de 1770: Sobre a forma e os principios do mundo sensible e do intelixible.

1 Cal é, segundo este texto, a condición pola que algo pode ser obxecto do coñecemento sensible?

2 É Kant un empirista na súa concepción do coñecemento? Razoa a túa resposta.

1.3. O coñecemento segundo a filosofía analítica da linguaxe

• Se as palabras son distintas das cousas ás que representan, que relación hai entre elas e en que medida a linguaxe é un vehículo do pensamento para coñecer a realidade.

Linguaxe e realidade

Pero o estudo da linguaxe deu un xiro radical a partir da famosa distinción do lingüista Ferdinand de Saussure entre linguaxe como lingua e como fala:

Nun sentido amplo, enténdese por linguaxe calquera medio de comunicación entre seres viventes. Baixo este concepto inclúense, pois, non só a linguaxe de palabras, senón tamén as formas de comunicación animal e os medios de comunicación humana de tipo non lingüístico, como, por exemplo, o simbolismo da arte, os sons da música, os símbolos matemáticos, a linguaxe de signos, os sinais de tráfico, etc. Nun sentido restrinxido, linguaxe é un conxunto de sons portadores dun sentido ou significado. O significado é, pois, a condición básica do feito lingüístico. Para os que a estudaron tradicionalmente, sobre a linguaxe expuxéronse principalmente estes tres problemas: • Como algo físico (os sons articulados) pode converterse en portador dun significado intelectual ou universal. • Como é posible a comunicación dos significados a través da linguaxe e que relación ten esta forma idiomática de comunicación con outras formas de comunicación non idiomáticas.

Glosario Linguaxe: sistema de comunicación conformado por sons estruturados dotados dun significado. A linguaxe humana implica o coñecemento dunhas regras básicas, duns contextos e dunhas habilidades esenciais que permiten que sexa efectiva. Cabe distinguir entre as linguaxes naturais, propias das sociedades humanas e que son de uso xeral, e as linguaxes técnicas e formais, características de grupos profesionais ou de comunidades científicas.

• Como lingua, a linguaxe é un sistema pechado e autónomo, obxecto da lingüística estrutural. Así, a linguaxe é unha estrutura; ou sexa, a rede secreta que fai que as cousas se miren de certa forma unhas ás outras. Segundo Platón, articulamos o mundo en e pola linguaxe, non habendo verdade ningunha nas cousas singulares, senón no logos, na rede de significados interrelacionados. • Como fala, a linguaxe é o seu uso mesmo na comunicación; é «dicir algo a alguén sobre algo». Dende esta perspectiva, é estudada pola lingüística do discurso. Así, a estrutura en que consiste a linguaxe concrétase no discurso falado e nas referencias que nel interveñen. Para Aristóteles, o logos implica esencialmente a referencia ao obxecto. Falar é dicir algo, referirse a algo.

A filosofía en persoa Ferdinand de Saussure (1857-1913) fundou a lingüística contemporánea. A el débense as distincións entre lingua e fala, diacronía e sincronía, significante e significado... Con el, a ciencia da linguaxe abandonou problemas de difícil solución, como, por exemplo, o da orixe da linguaxe, para dedicarse a estudar o seu funcionamento como sistema de diferenzas.

107

Definición e límites do coñecemento

Hoxe dicimos que toda lingua é unha ordenación abstracta do mundo, producida pola comunidade, que se actualiza no discurso individual. A través do discurso maniféstase o mundo, que aparece como o terreo común que todas as persoas recoñecen e que liga a todos os individuos que falan.

A linguaxe como forma de vida A linguaxe cumpre, pois, unha función simbolizadora que se refire a un mundo de obxectos, que é un mundo de significados actualizados nun discurso. De aí a súa condición de elemento mediador entre o ser humano e a realidade. Relacionámonos coa realidade a través da linguaxe. Temos realidade porque pertencemos e porque vivimos inmersos nunha linguaxe como ámbito envolvente. Por iso, segundo Wittgenstein, unha linguaxe é unha forma de vida. A linguaxe ten na súa base unha comunidade de vida, unha cultura; é dicir, o mundo non se presenta na linguaxe como un obxecto que se dá a un suxeito, senón que revela o seu sentido nun proceso comunitario como proceso de interpretación continua ao longo do tempo. Por esta razón, mediante o proceso de interpretar a realidade e ir rectificando estas interpretacións unha e outra vez, o pensamento vaise corrixindo e perfeccionando, adaptando a esa comprensión o contido da estrutura lingüística. Este carácter mediador da linguaxe entre pensamento e realidade, polo tanto, invalida a teoría instrumental da linguaxe que durante tanto tempo se fixo valer. Esta teoría instrumental baseábase no principio de que a linguaxe é un instrumento útil para expresar o pensado.

A filosofía en persoa Ludwig Wittgenstein (1889-1951) deu orixe, co seu Tractatus logicophilosophicus, ao neopositivismo lóxico e á filosofía analítica. Ambos os dous movementos reflexionan sobre a estrutura da nosa linguaxe e acerca dos procedementos da ciencia, e estendéronse, sobre todo, polos países de fala inglesa. Nunha segunda etapa, na súa obra Investigacións filosóficas, afastouse dos seus postulados do Tractatus e rexeitou que se poida falar dunha soa linguaxe como estrutura formal da nosa experiencia do mundo; consideraba que o que hai son multitude de «xogos de linguaxe», cada un dos cales supón un tipo de cultura e unha «forma de vida».

108

Pero as palabras non son recipientes prefabricados para arquivar neles as ideas. O mesmo pensar é xa lingüístico, funciona como linguaxe, mediante a linguaxe. Aprendemos a pensar porque nos incorporamos á linguaxe común no noso proceso de socialización. Só desde a perspectiva instrumentalista se puido considerar a linguaxe unha limitación penosa, un instrumento esencialmente defectuoso e incapaz de expresar as ideas e os sentimentos. O desexo dunha linguaxe universal de signos e de símbolos artificiais, definidos univocamente, ten as súas raíces nesta concepción instrumental da linguaxe.

A teoría positivista do coñecemento no Tractatus do «primeiro Wittgenstein» A obra do gran filósofo austríaco Ludwig Wittgenstein considérase un dos puntos de referencia básicos para a comprensión da filosofía contemporánea no seu conxunto e, neste marco concreto, do problema do coñecemento. Pero o seu pensamento ten dúas etapas ben delimitadas («primeiro» e «segundo» Wittgenstein), representadas polas súas dúas obras máis importantes: o Tractatus logico-philosophicus e as Investigacións filosóficas. A tese básica do Tractatus logico-philosophicus é que só as fórmulas da matemática e da lóxica, e os enunciados ou proposicións das ciencias empíricas, poden ter pleno sentido. Todos os demais enunciados, incluídos os da filosofía, deben ser conceptuados de antemán como absurdos. A razón de que só os enunciados da ciencia teñan sentido é que son os únicos enunciados que resultan verificables empiricamente, mentres que con respecto ás afirmacións da filosofía non hai modo de comprobar ou de contrastar coa experiencia o seu contido concreto. Como suposto básico do labor analítico da linguaxe (que é o obxecto da súa filosofía) establécese, pois, a capacidade de verificación empírica como único criterio de todo sentido.

Glosario Forma de vida: segundo Wittgenstein, a linguaxe non ten unha estrutura fixa e unívoca que representa a realidade, senón que é unha manifestación, entre outras, aínda que moi importante, da «forma de vida» da comunidade de falantes que a emprega. Polo tanto, a linguaxe está intimamente ligada a unha cultura. Nin sequera podemos falar da linguaxe en xeral, senón dunha serie de «xogos de linguaxe», cada un coas súas propias regras.

Nesta primeira etapa do seu pensamento, Wittgenstein non nega a existencia de todo o que non pode ser expresado con sentido matemático ou cientificamente. Non se rexeita, pois, o metafísico. O que se nega é a posibilidade de constatalo, relegándoo a unha experiencia de tipo místico. As conclusións para a filosofía son estas: • A filosofía debe renunciar a constituírse como unha teoría ou como un compendio de verdades sobre a realidade, sobre o mundo e sobre o ser humano. • O establecemento de contidos teóricos corresponde en exclusiva á ciencia. • A filosofía só debe quedar como unha actividade de clarificación dos coñecementos mediante un labor de análise da estrutura lóxica da linguaxe.

Significado e regras de uso da linguaxe no «segundo Wittgenstein» Nas súas Investigacións filosóficas, escritas entre os anos 1935 e 1945, Wittgenstein retráctase desta redución da diversidade do discurso a proposicións categóricas, así como da afirmación dunha correlación entre estes enunciados e os datos da observación. Agora, Wittgenstein cre que é necesario ter en conta a complexidade dos usos lingüísticos nas diferentes culturas e que hai que desconfiar dos procedementos que supoñan unha conxunción non problemática entre os elementos da linguaxe e os elementos da realidade. En suma, Wittgenstein renuncia á súa anterior concepción «pictórica» e positivista da linguaxe («primeiro Wittgenstein»). A linguaxe non reflicte o mundo nin ten como único obxectivo describir o mundo.

Textualmente

«6.53. O verdadeiro método da filosofía sería propiamente este: non dicir nada, senón aquilo que se pode dicir; isto é, as proposicións da ciencia natural din algo, pois, que non ten nada que ver coa filosofía; e sempre que alguén quixese dicir algo de carácter metafísico, demostrarlle que non deu significado a certos signos nas súas proposicións. Este método deixaría descontentos aos demais, pois non terían o sentimento de que estabamos a ensinarlles filosofía, pero sería o único estritamente correcto.»

A linguaxe é unha forma de conduta entre outras, con pluralidade de funcións: ordenar, describir, informar, facer conxecturas, contar historias, etc., cada unha das cales pode describirse como un xogo de linguaxe. As proposicións son significativas non porque sexan (só) «figuras ou representacións» da realidade, senón porque son expresións destes xogos de linguaxe: os diversos e variados usos aos que serve a linguaxe. Estes usos da linguaxe, ao igual que sucede cos xogos, manifestan como característica común certo aire de familia que os asemella e sométense a regras, pero cada cal ás súas propias. Por isto, o significado hai que buscalo non na verificabilidade do que se di, senón no uso que se fai das palabras; ou sexa, é o contexto o que dá sentido ás palabras. A tese principal que sostén o «segundo Wittgenstein» nas Investigacións filosóficas é, pois, que toda a linguaxe consiste en multitude de xogos de linguaxe, e a linguaxe correcta é aquela que observa a correcta aplicación das regras no seu uso; polo tanto, toda palabra ten sentido se é empregada no seu contexto. O sentido das palabras dano as regras de uso, tal como, no xadrez, o sentido de cada unha das pezas o dan as regras mediante as que se describen os seus movementos.

Textualmente

«23. A expresión “xogo de linguaxe” debe poñer de relevo aquí que falar a linguaxe forma parte dunha actividade ou dunha forma de vida. Ten á vista a multiplicidade de xogos de linguaxe nestes exemplos e noutros. Dar ordes e actuar seguindo ordes. Describir un obxecto pola súa aparencia ou polas súas medidas. Fabricar un obxecto de acordo cunha descrición. Relatar un suceso. Facer conxecturas sobre o suceso. Formar e comprobar unha hipótese. Presentar os resultados dun experimento mediante táboas e diagramas. Inventar unha historia e lela. Actuar en teatro. Cantar a coro. Adiviñar adiviñas. Facer un chiste; contalo. Resolver un problema de aritmética aplicada. Traducir dunha linguaxe a outra. Suplicar, agradecer, maldicir, saudar, rezar. É interesante comparar a multiplicidade de ferramentas da linguaxe e das súas formas de uso, a multiplicidade de xéneros de palabras e oracións, co que os lóxicos dixeron sobre a estrutura da linguaxe». L. Wittgenstein, Investigacións filosóficas.

L. Wittgenstein, Tractatus logico-philosophicus.

1 Wittgenstein pon no texto varios exemplos de «xo-

1 Que criterio serve ao «primeiro Wittgenstein» para

gos de linguaxe». Podes engadir algúns exemplos novos?

afirmar neste texto do Tractatus que soamente as proposicións científicas teñen sentido, mentres que as metafísicas, non?

2 En que sentido agradecer, maldicir, saudar ou rezar son «xogos de linguaxe»? Razoa a túa resposta.

109

Definición e límites do coñecemento

1.4. Os límites do coñecemento Un dos obxectivos da Crítica da razón pura de Kant é o esclarecemento dos límites dentro dos cales ten que producirse o coñecemento para que poida ser considerado válido. Kant fixa os dous seguintes límites principais: • A admisión do principio empirista de que o entendemento non pode ir máis alá dos límites da experiencia (límite que afecta á orixe e ao desenvolvemento real da actividade racional humana). • A estimación da experiencia como único ámbito lexítimo para o exercicio do coñecemento cientificamente válido (límite que afecta ao valor do devandito coñecemento). Kant afirma que o feito de que o exercicio humano da razón recoñeza límites e os autoimpoña, lonxe de restar valor á súa práctica e aos seus resultados, reforza e garante a súa seguridade e a súa validez. O descubrimento da experiencia como límite lexítimo do noso saber non ten por que conducir a un relativismo escéptico, como si ocorre na filosofía de Hume. Máis ben ao contrario, a experiencia debe valorarse como o modo de xustificar o poder e a eficacia da razón precisamente en virtude dos seus límites e do seu fundamento. Tal é a característica principal da filosofía crítica de Kant, que el entendeu e practicou como análise transcendental.

Textualmente

«Non hai dúbida de que todo o noso coñecemento comeza coa experiencia. Pois, por onde ía espertar a facultade de coñecer, para o seu exercicio, como non fose por medio de obxectos que feren os nosos sentidos e, dunha parte, provocan por si mesmos representacións, e, doutra parte, poñen en movemento a nosa capacidade intelectual para comparalos, enlazalos ou separalos e elaborar así, coa materia bruta das sensacións, un coñecemento dos obxectos chamado experiencia? […] Non obstante, certos coñecementos mesmo abandonan o campo de todas as experiencias posibles e teñen a aparencia de ensanchar, mediante conceptos aos que non se lles pode dar ningún obxecto correspondente na experiencia, o alcance dos nosos xuízos, máis alá de todos os límites desta.»

Hume afirmaba que o saber humano é, como máximo, un saber probable. Segundo el, o ser humano non pode alcanzar, nin sequera dentro dos límites da experiencia, a estabilidade e a seguridade dun auténtico saber. Kant responde que non é certo que carezamos en termos absolutos dun saber certo e fiable. Témolo en ciencias como as matemáticas ou a física. Segundo Kant, mesmo cando os seres humanos se aventuran por ámbitos de coñecemento afastados da experiencia, como é o caso da metafísica, por máis que os seus resultados non sexan científicos, o esforzo constante despregado no seu exercicio é real, e se é real, debe ser explicado dalgún xeito. Esta determinación dos límites da razón humana só se pode levar a cabo pola razón mesma. De ningún modo se lle poden impoñer límites á razón desde fóra (pola fe, pola tradición, polo mito, polo costume, etc.). A actividade da razón é autónoma e iso significa que non está disposta a recibir de ningunha instancia exterior a dirección e a guía do seu procedemento. Kant entende que este recoñecemento autónomo dos límites lexítimos non vale só para o coñecemento racional, senón tamén para a vida moral ou para a estética. Nestes ámbitos da razón, tamén debe aplicarse o principio da filosofía transcendental de que toda facultade ou disposición do ser humano pode encontrar a garantía do seu valor, o seu fundamento, só no recoñecemento explícito dos seus mesmos límites. Así pois, o recoñecemento e a aceptación do límite convértense, en todos os dominios, na norma que dá validez e fundamento ás facultades humanas. Dende este punto de vista, Kant renuncia a saír límites das posibilidades do humano.

Actividades 1 Na tribo inuit non teñen unha palabra para referirse á neve en xeral; non obstante, posúen máis de vinte palabras distintas para referirse a distintos tipos de neve. A que cres que se debe esta variedade?

I. Kant, Crítica da razón pura, Introdución, I, III.

e como límite do coñecemento válido. Que quere dar a entender e como definirías a experiencia?

A pregunta. Redacta un breve ensaio no que expliques cal é a túa opinión sobre esta cuestión: falar a mesma lingua é falar a mesma linguaxe?

2 A que se refire Kant cando di que «certos coñece-

3 Explica coas túas palabras que quere dicir o «se-

mentos mesmo abandonan o campo de todas as experiencias posibles»?

gundo Wittgenstein» cando propón substituír na linguaxe o significado polo uso.

1 Kant sinala a experiencia como primeira condición

110

Coñecemento e sociedade 2.1. A dimensión social e política do coñecemento Despois de Kant, en moitas correntes filosóficas admitiuse que o coñecemento que se pode considerar válido é un produto da experiencia configurada por categorías a priori, como Kant afirmara. Non obstante, en moitos casos admitíase esta tese coa importante condición de considerar que as categorías non son a priori, é dicir, que non están na mente humana de forma anterior e independentemente da experiencia. Dende esta perspectiva, a mente e todas as súas categorías lóxicas son un produto social; e se non se ten presente esta condición, nunca poderá resolverse de xeito adecuado a cuestión epistemolóxica. A conclusión desta interpretación é que, se ben mediante a epistemoloxía se enriqueceu a nosa comprensión formulando certos problemas, necesítase a socioloxía para resolvelos. A tese básica da socioloxía do coñecemento é que o que consideramos que é a realidade configúrase socialmente. Ademais, a socioloxía do coñecemento, en concreto, debe analizar os procesos polos cales se produce esta configuración. Por iso, a súa atención céntrase, sobre todo, no problema de como funciona o pensamento na esfera pública e política da vida social. A súa principal hipótese de traballo é que hai que relacionar as ideas dos seres humanos co lugar particular que ocupan na estrutura social. Esta conexión axudaranos a comprender como xurdiron as súas ideas. Ademais, ao mesmo tempo, a teoría sociolóxica do coñecemento concíbese a si mesma como un instrumento moderno de análise e de reflexión que serve para avaliar a verdade e a validez desas mesmas ideas.

En conxunto, a socioloxía do coñecemento ten como obxecto analizar a realidade social das ideas, as súas causas e os seus efectos sobre o pensamento e sobre a acción humanos. Por iso, non se trata xa de poñer de manifesto o proceso da constitución do coñecemento en abstracto, como se fixo no empirismo inglés e como o estudou Kant, senón que se mostra o coñecemento como resultado dun proceso social de representacións e de valores culturais sobre o que se pode levar a cabo unha análise crítica.

2.2. Coñecemento, interese e poder A universalidade do entendemento humano como capacidade de usar a razón O programa filosófico da Ilustración, desde a súa formulación no século xviii, sobre todo por parte de Kant, caracterízase por estes dous aspectos inseparables: o progreso do coñecemento e o progreso moral ou emancipador. Enténdese por proceso emancipador a liberación dos seres humanos do dogmatismo e da autoridade que tratan de impoñerse pola forza da tradición. Hoxe ninguén discute que a racionalización do mundo e da sociedade, consecuencia do progreso do coñecemento e das ciencias, é a obra propia da Modernidade, e máis concretamente da Ilustración. Na Ilustración instaurouse a razón en contra da tradición, ou sexa, independentemente das crenzas relixiosas, filosóficas, morais e políticas transmitidas pola tradición. A Ilustración propoñíase a emancipación do ser humano mediante a disolución dos seus prexuízos. Para iso fomentou a difusión da maior cantidade posible de coñecementos científicos, xa fosen matemáticos, empíricos ou humanísticos.

Textualmente

«A idea de discurso universal contén en realidade dous proxectos utópicos. Imaxinemos que os individuos se socializasen como membros dunha comunidade ideal de comunicación. Adquirirían unha identidade con dous aspectos complementarios, o de universalización e o de particularización. Por un lado, aprenderían a orientarse dentro dun marco universalista de referencia, é dicir, a actuar autonomamente no sentido de Kant. Por outro, aprenderían a facer uso da súa autonomía, que os equipara a todos os demais axentes morais, para desenvolverse na súa subxectividade e unicidade. Mead atribúe ambas as dúas cousas, autonomía e capacidade de autorrealización espontánea, a toda persoa que no papel revolucionario dun participante no discurso universal se libera das cadeas das formas de vida concretas convertidas en hábito. A perten-

za á comunidade ideal de comunicación é, en palabras de Hegel, constitutiva tanto do eu como universal como do eu como individuo». J. Habermas, Teoría da acción comunicativa, II.

1 Os seres humanos están vinculados entre si por acordos e por consensos que son impensables sen a linguaxe, mentres que os animais estano por lazos instintivos. Significa este trazo que na sociedade humana a linguaxe é só un instrumento importante para a comunicación? ou ben, é o que constrúe o humano e á humanidade? Razoa a túa resposta.

2 Por que nunha sociedade na que a linguaxe se usase adecuadamente, a cidadanía aprendería a facer uso da súa autonomía?

111

Coñecemento e sociedade

O obxectivo do pleno dominio cognoscitivo do mundo mediante a razón científica

Precisamente, o programa da Ilustración francesa consistiu nesta difusión de coñecementos, e con ese fin compuxeron e publicaron a Enciclopedia (un compendio de todo o saber existente nese momento). Nesa época pensábase así porque semellante difusión masiva de coñecementos apoiábase nun suposto básico: a universalidade do entendemento humano, entendida como a capacidade por parte de todos os seres humanos de usar a razón.

Non obstante, toda a filosofía europea moderna estivo animada basicamente pola aspiración de alcanzar un pleno dominio cognoscitivo e técnico do mundo por parte do ser humano. E para alcanzar este obxectivo tendeu a absolutizar a razón científica como a razón en sentido estrito, e a reducir toda a realidade a un conxunto de leis e de regularidades de tipo matemático abarcables por esta razón científica.

É dicir, este obxectivo reflectía a confianza na razón por si mesma, mesmo na dos que non accederan aínda ao coñecemento e cuxo exercicio da razón se encontraba impedido ou viciado polos prexuízos ou pola ignorancia e non por falta de capacidade.

Xa o filósofo inglés Francis Bacon afirmaba que o criterio decisivo para establecer o valor dunha teoría é a súa eficacia práctica. A natureza quedou así reducida a unha especie de gran máquina e o método adecuado para coñecela eran os cálculos lóxico-matemáticos.

A partir deste suposto, na Ilustración subliñábase a importancia da razón en tanto que capacidade de todo suxeito humano para coñecer e para actuar. E só esta razón debía ser o tribunal ao que apelar contra os prexuízos procedentes da tradición e en favor da función emancipadora do saber.

Esta interpretación significaba para o racionalismo que, mediante o método matemático, era posible construír todo o saber deducíndoo loxicamente de certos principios innatos da razón. As implicacións teóricas desta concepción metodolóxica son doadas de adiviñar. Se a racionalidade matemática constitúe a estrutura ontolóxica da realidade, entón é inevitable a identidade de matemática e filosofía, ou, o que é o mesmo, a redución da razón filosófica a razón científica. Este é o propósito de Descartes de facer eficiente o saber.

Na filosofía ilustrada, pois, o progreso das ciencias non só servía para a mellora das condicións materiais de vida, senón tamén para o perfeccionamento social, moral e político dos seres humanos.

O triunfo da razón exemplifica os ideais da Ilustración (A Árbore da Liberdade e a festa da Razón, gravado do século x 112

, Museo Carnavalet, París).

Na mesma liña, Baruch Spinoza concibiu toda a realidade segundo un ríxido encadeamento lóxico-xeométrico, de modo que mesmo Deus quedaba suxeito, neste sistema, á lóxica da racionalidade matemática. E igualmente cumpríanse estas ideas na filosofía de Leibniz, para quen a continxencia do mundo resolvíase en necesidade lóxica. Mesmo en Kant, esta tendencia maniféstase con toda claridade. Para el, o entendemento ou razón científica constrúe o saber científico coas súas categorías a partir das impresións dos sentidos. Pola contra, o exercicio metafísico da razón (á marxe da experiencia dos sentidos) só é capaz de ofrecer ideas puras (o «eu», a «alma» e o «mundo») para ordenar os xuízos do entendemento en función de puntos de referencia creados por ela mesma.

Racionalidade dos medios e irracionalidade dos fins Non obstante, este indubidable éxito histórico da ciencia occidental, e da súa aplicación tecnolóxica, foi obxecto tamén de severas críticas ante a comprobación dun resultado de difícil aceptación incondicional. É un feito que, ao final de tal proceso, o ser humano, que pretendía dominar a natureza a través da súa poderosa tecnociencia, caeu finalmente tamén baixo o seu control, e a súa liberdade quedou coartada por esta mesma tecnociencia que el mesmo creou.

No idealismo transcendental de Kant, o entendemento (ou razón científica) proporciona un coñecemento positivo e verdadeiro, mentres que a razón filosófica (metafísica) só cumpre unha función reguladora e unificadora do coñecemento.

Grazas á razón científica, ou razón instrumental, foi posible a técnica e, con ela, certo tipo de emancipación e de liberdade, sobre todo en relación coa necesidade do traballo físico e das condicións materiais de existencia. Non obstante, este grande éxito conseguiuse a custa de baleirar a natureza de todo valor e de todo significado intrínseco, e de privar a vida humana de todo fin que non sexa os da supervivencia, a autoconservación e a comodidade.

Sentábanse así as bases do exitoso proceso histórico moderno no que a razón, reducida a razón científica, esforzouse por facer do mundo un complexo lóxico, tecnificado e manipulable ao servizo das necesidades do ser humano.

Dende esta perspectiva, todas as cousas convertéronse en medios para este fin, incluídos os demais seres humanos, e todo pensamento que divague sobre relacións non pragmáticas e utilitarias resulta infravalorado e desatendido.

Textualmente

«Para a ilustración tan só se require liberdade e, a dicir verdade, a máis inofensiva de cantas poden chamarse así: facer uso público da propia razón en todos os terreos. Impera por todas as partes unha restrición da liberdade. Pero cal é o límite que a obstaculiza e cal é o que, ben ao contrario, a promove? Velaquí a miña resposta: o uso público da súa razón ten que ser sempre libre e é o único que pode procurar ilustración entre os homes; en cambio, moi a miúdo cabe restrinxir o seu uso privado, sen que por iso quede particularmente obstaculizado o progreso da ilustración. Por uso público da propia razón entendo aquel que calquera pode facer, como alguén douto, ante todo ese público que configura o universo dos lectores. Denomino uso privado ao que cabe facer da propia razón nunha determinada función ou posto civil que se lle confíe».

«A crise do humanismo está seguramente relacionada, na experiencia do pensamento do século xx, co crecemento do mundo técnico e da sociedade racionalizada. A relación coa técnica considérase, neste sentido, esencialmente como unha ameaza á cal o pensamento reacciona cobrando conciencia cada vez máis aguda dos caracteres peculiares que distinguen o mundo humano do mundo da obxectividade científica; ou ben esforzándose en preparar, teórica ou practicamente, a recuperación por parte do suxeito do seu carácter central. Esta concepción restauradora non pon en discusión de xeito substancial o humanismo da tradición, pois para ela a crise non afecta os contidos do ideal humanístico, senón que só afecta a súa supervivencia histórica nas novas condicións de vida da Modernidade. No mesmo horizonte cultural e aproximadamente na mesma época se abre camiño outra actitude: é unha actitude máis radical, para a cal o feito de que a técnica se impoña configura non tanto unha ameaza como unha provocación.»

I. Kant, Contestación á pregunta: que é a ilustración?

1 Que exemplos se che ocorren de restrición de liberdades e como lles aplicarías a mensaxe que transmite Kant?

2 Cres que se pode manter na actualidade a distinción que establece Kant neste texto entre o uso privado e o uso público da razón? Razoa a túa resposta.

G. Vattimo, A fin da Modernidade, II.

1 Na túa opinión, cales son os perigos dos que advirte o autor con respecto á expansión da técnica?

2 Como definirías o concepto de humanismo?

113

Coñecemento e sociedade

O que máis chama a atención da evolución do coñecemento científico e da súa aplicación tecnolóxica no dominio da natureza e da sociedade é que, a causa dela, resulta moi difícil o funcionamento de normas éticas de validez incondicionada, como o imperativo categórico de Kant. Dende a racionalidade científica non se propoñen fins nin sentido, pois é valorativamente neutral; a súa misión consiste en, unha vez fixado un fin, establecer que medios son os adecuados para alcanzalo. Con isto xa sabemos que podemos esperar da ciencia e que non. Nesta situación, a pregunta que xorde inmediatamente é: de onde veñen os valores e os fins éticos na época da tecnociencia? A resposta é que proveñen das tradicionais cosmovisións culturais, que son as que ofrecen e as que xustifican os valores e as que propoñen os fins. O problema, entón, xorde porque estas cosmovisións presentan puntos de vista imposibles de verificar e, polo tanto, esixen unha opción puramente subxectiva e persoal dos seus valores e dos seus ideais morais. Deste xeito, resulta que os valores e os fins, que han de orientar a acción persoal e social, vense reducidos ao mundo subxectivo das crenzas e das opcións particulares, ámbito no que é imposible a ciencia. Despois de perder, así, o sentido global do mundo polo predominio absoluto da razón científica, remitímonos ao sentido que poidamos crear desde as nosas propias conviccións, puramente persoais, para realizar as nosas accións e para propoñernos as nosas metas.

Os intereses do coñecemento segundo Habermas

Está claro, entón, que o problema non é a razón técnica como tal, senón a súa xeneralización. Ou sexa, a perda dun concepto máis comprensivo e humano de razón; a redución de toda praxe a técnica e a extensión da acción racional medios-fins a todas as esferas de decisión e de comportamento. Así pois, a resposta adecuada a esta situación non pode ser unha ruptura radical coa razón técnica, senón que hai que situar adecuadamente a razón técnica dentro dunha teoría máis ampla da racionalidade. Nesta teoría xeral, Habermas distingue tres ámbitos de saber guiados por tres tipos de intereses de coñecemento. Noutras palabras: Habermas sinala unha pluralidade de esferas de interese (tres), cada unhas das cales regula un tipo de coñecemento e, polo tanto, un grupo de ciencias: • O interese técnico ou instrumental, que regula as ciencias empíricas e formais. Nelas, o valor dos enunciados sitúase fundamentalmente na súa posibilidade de aplicación técnica. Este é o interese predominante na mentalidade tecnocrática moderna. • O interese ético, que Habermas identifica coa esfera da acción comunicativa entre os individuos, distinta da acción instrumental. Correspóndelle o dominio das ciencias histórico-hermenéuticas. O interese dos coñecementos producidos neste dominio non procede da súa posible explotabilidade técnica, senón de que aumenta a nosa comprensión do sentido e do valor.

Para Habermas, a ciencia e a tecnoloxía son os medios que facilitan o traballo, a autoconservación e a emancipación do ser humano e libérano da súa dependencia material. Polo tanto, non hai ningún substituto do progreso científico-técnico que permita lograr a emancipación no nivel do material e, neste sentido, non pode ser criticado nin rexeitado.

• O interese pola emancipación, ao que Habermas asigna unha terceira especie de ciencias: as ciencias sociais críticas. O que distingue estas ciencias de todas as anteriores é o seu intento de descubrir en todas as demais efectos alienantes e culturalmente prexudiciais para os individuos, que só poden ser neutralizados mediante o exercicio da acción crítica.

A filosofía en persoa

Glosario

Jürgen Habermas (1929) é un filósofo alemán que se cuestiona se sería posible unha teoría crítica capaz de explicitar as regras pragmáticas dos procesos de constitución individual e social que desen conta da súa racionalidade. Intenta reconciliar o problema da racionalidade coa preocupación pola clarificación da acción social.

114

Intereses do coñecemento: expresión utilizada por Habermas para referirse aos intereses concretos impulsores das ciencias. Non se deben confundir cos intereses cognoscitivos da humanidade como totalidade xenérica, senón que son intereses que impulsan saberes específicos que perseguen fins tamén concretos. Habermas distingue tres tipos de intereses: o interese técnico ou instrumental, que regula as ciencias empírico-analíticas; o interese práctico, que regula a esfera da acción comunicativa, e o interese pola emancipación, correspondente ás ciencias sociais críticas.

Este interese pola emancipación, pola autonomía e pola independencia de pensamento e de decisión tería animado, segundo Habermas, a filosofía crítica do pasado. Tal interese busca desenmascarar as forzas que, con argumentos aparentemente razoables e mesmo científicos, queren exercer o poder, a manipulación e o dominio que coacciona ou que impide a liberdade dos seres humanos.

2.3. O papel da muller na ciencia e nos demais saberes Cal foi a participación da muller na ciencia? Aínda hoxe, segundo a Unesco, menos do 30 % da investigación a nivel mundial está protagonizada mulleres. Agora ben, por fin, no noso tempo, as mulleres teñen cada vez máis acceso á educación superior e moitas delas destacan en ciencia, en enxeñaría e en tecnoloxía. A historia da ciencia achega, non obstante, datos sobre o papel da muller no desenvolvemento dos saberes e da práctica científica que permiten constatar as achegas das científicas ao progreso do coñecemento e das ciencias. Desgraciadamente, desde o século xi, cando se fundaron as primeiras universidades en Europa, as mulleres foron excluídas da educación universitaria. A pesar diso, consérvanse escritos importantes de mulleres como a abadesa alemá Hildegard von Bingen que tratan de coñecementos científicos como a medicina ou a botánica. Pero houbo que esperar ata o século xviii para que, por primeira vez, unha muller, Laura Bassi, puidese doutorarse nunha universidade, a de Boloña, que era a máis antiga de Europa, e obter un posto de profesora nela. No século xix, as mulleres empezaron a conquistar un recoñecemento máis amplo ás súas aspiracións científicas en Inglaterra. Así, no ano 1835, Mary Fairfax e Caroline Herschel foron as dúas primeiras mulleres en ingresar na Royal Astronomical Society.

Marie Curie (1867-1934).

Igualmente, destaca neste período a matemática británica Ada Lovelace, autora de importantes avances no perfeccionamento das máquinas calculadoras mecánicas —antecesoras dos ordenadores actuais— e autora do primeiro algoritmo de programación. Entre as grandes científicas do século xx destaca Marie Curie (1867-1934), famosa polos seus estudos sobre a radioactividade e polo descubrimento de dous elementos químicos, o radio e o polonio, labor polo que ganou dous premios Nobel. Tamén é moi destacable Rosalind Franklin (1920-1958), que conseguiu reproducir a imaxe dunha molécula de ADN. A esta química e cristalógrafa británica debémoslle moitos dos avances do século xx en xenética. Igualmente, a española Margarita Salas (1938-2019) foi unha importante bioquímica, cuxos descubrimentos principais son a direccionalidad da lectura da información xenética e o ADN polimerasa do fago Φ29, que ten numerosas aplicacións no campo da biotecnoloxía por que é un amplificador do ADN.

Actividades 1 Que relación teñen, segundo Habermas, o exercicio da crítica e o interese pola emancipación? Está impulsada a crítica, xeralmente, por un interese ético?

Asemblea de ideas. Que opinades sobre as críticas á cultura tecnolóxica actual cando se opón a ela unha vida natural, acorde coa natureza? É posible para o ser humano unha vida estritamente natural?

3 Redacta un breve ensaio sobre os aspectos da nosa cultura tecnolóxica que se considera que limitan ou que favorecen o desenvolvemento humano e a liberdade dos individuos.

Rosalind Franklin (1920-1958).

Margarita Salas (1938-2019). 115

Filosofía e verdade 3.1. A verdade como propiedade das cousas e do entendemento A principal cuestión que se presenta en relación co concepto de verdade é a da determinación do criterio que nos permita distinguir o verdadeiro do falso. A continuación, analizaremos as diversas posibilidades que se propuxeron, no ámbito da filosofía, na busca dese criterio.

A verdade como propiedade das cousas ou dos feitos que pretendemos coñecer Na filosofía grega referíanse á verdade co termo alétheia, que literalmente quere dicir ‘non oculto’, ‘descuberto’. A verdade é un descubrimento de algo encuberto, aínda que tamén se pode entender como recordo ou superación do esquecemento, como facía Platón. En calquera caso, neste sentido, a verdade é unha propiedade das cousas ou do ser.

Asumimos como verdadeiro aquilo que se corresponde cos feitos que todas as persoas podemos comprobar. Se o pensamento se expresa mediante a linguaxe, temos que corroborar que a linguaxe se corresponde coas cousas que podemos percibir polos sentidos.

A verdade como coherencia lóxica Nesta forma de concibir a verdade, o criterio non se centra tanto no contido coma na forma do noso coñecemento. A coherencia refírese á consistencia ou non contradición entre diferentes enunciados que forman parte dunha teoría. Cando non dispoñemos dos feitos que nos permiten comprobar un enunciado, atémonos a que este non se contradiga con outros enunciados que si comprobamos empiricamente.

A verdade como consenso A verdade como a exactitude ou a adecuación do que pensamos ou do que dicimos en relación coas cousas ou cos feitos A verdade é unha propiedade dos nosos pensamentos, ou da nosa linguaxe, das teorías e do saber en xeral (crenzas, opinións, coñecementos, etc.).

Especialmente no ámbito da moral e da política, utilízase o criterio do acordo ou consenso, de forma que consideramos verdadeiras e válidas as propostas e as ideas que recibiron o apoio unánime (ou amplamente maioritario) das persoas afectadas polas ideas, polas teorías ou polas crenzas que se trataron.

A verdade como adecuación establece a relación entre o noso pensamento e as cousas (Léon-Augustin Lhermitte, Unha lección de Claude Bernard, Academia de Medicina, París). 116

Criterios para distinguir o verdadeiro do falso Desvelamento ou revelación

Correspondencia ou adecuación Teorías da verdade

A verdade é unha manifestación na linguaxe dunha realidade que é desvelada. A verdade é unha desocultación ou revelación (alétheia). O intelecto adecúase á realidade. Un xuízo é certo se se corresponde ou se adecúa á realidade. «A verdade é a correspondencia entre a linguaxe e a realidade» (Aristóteles, Tomé de Aquino). A realidade adecúase ao intelecto (idealismo, Kant).

Coherencia lóxica

Na nosa vida cotiá, non podemos comprobar se todo o que nos din se adecúa ou non á realidade, polo que o consideramos verdadeiro mentres sexa coherente. Así funciona ás veces a ciencia: unha tese é verdadeira se é coherente cunha teoría (Quine).

Convención ou consenso

A verdade é o froito dun pacto ou convenio entre diferentes individuos que acordan que é certo e que é falso, segundo certo criterio, como, por exemplo, a utilidade (pragmatismo).

3.2. Teorías sobre a verdade na historia da filosofía Clasicamente, definiuse a filosofía como a busca da verdade. Pero tamén se tachou de dogmática a actitude filosófica de admitir a posibilidade, por parte do ser humano, de alcanzar a verdade. O certo é que a definición máis tradicional da verdade como «adecuación entre o pensamento e a realidade» non foi a única nin tampouco se acepta hoxe de xeito xeral como a máis convincente. Vexamos, a continuación, as definicións máis importantes da verdade que se propuxeron ao longo da historia da filosofía.

Platón e a verdade das ideas Platón considera que a verdade das cousas encóntrase nas ideas, que son os exemplares das cousas existentes nun mundo intelixible que se sitúa por enriba e máis alá do mundo que se nos mostra aos sentidos. Polo tanto, a verdade do coñecemento enténdese como a correspondencia entre as cousas e as ideas. Por esta razón, a concepción metafísica da verdade como calidade do ser, independente do pensamento ou dos discursos humanos, parte da tradición platónica. Neste sentido, o verdadeiro non se opón ao falso, senón ao que só é aparente ou carece de ser. Esta é a orixe da consideración da verdade como un dos transcendentais do ser, presente desde entón en toda a tradición metafísica.

Aristóteles e a verdade como atributo dos xuízos Aristóteles refire a verdade ao xuízo como o seu lugar de orixe. Segundo este filósofo, o xuízo do entendemento é tanto o lugar da verdade como da falsidade e da distinción entre elas. En realidade, Aristóteles limita a aplicación dos xuízos de verdadeiro e falso ao discurso apofántico, é dicir, ás proposicións afirmativas ou negativas, excluíndo todos os discursos non apofánticos. Como consecuencia desta limitación, os xuízos de verdadeiro e falso hanse de aplicar, necesariamente, a proposicións dotadas de significado, polo que non se pode considerar verdadeira nin falsa unha proposición que careza de significado.

Tomé de Aquino e a verdade como adecuación Tomé de Aquino distingue entre unha verdade metafísica, unha verdade moral e unha verdade lóxica. Referíndose á verdade lóxica, sobre a que estamos a tratar neste apartado ao considerala o criterio para distinguir o verdadeiro do falso, e seguindo a doutrina que propuxo Aristóteles, Tomé de Aquino formulou a famosa definición da verdade como «a adecuación entre o intelecto e a cousa». Esta comprensión da verdade como adecuación contou cunha ampla aceptación ao longo de toda a historia da filosofía, suscitando a aprobación, mesmo no século xx, de personaxes tan notables como Bertrand Russell e Alfred Tarski. 117

Filosofía e verdade

Heidegger e a verdade como descubrimento

O pragmatismo e a verdade como utilidade

Heidegger afirma que todas estas caracterizacións tradicionais da verdade non son máis que descoñecemento da estrutura profunda da verdade, pois, para el, previa á verdade como adecuación está a verdade como descubrimento.

Charles S. Peirce e John Dewey, autores desta corrente de pensamento, consideraron o problema da verdade en relación coa súa utilidade ou coa súa eficacia.

De feito, segundo Heidegger, a verificación da adecuación só é posible se se dá, de antemán, a condición da revelación do ser. Polo tanto, o xuízo non é, para Heidegger, o lugar orixinario da verdade, senón á inversa. Por exemplo, o xuízo «O cadro colgado na parede está torcido» non se refire á representación do cadro, senón ao cadro mesmo, que está do xeito en que se nos aparece. A verdade, polo tanto, é, ante todo, o que descubrimos como ser de tal cadro, e non a adecuación da representación co cadro.

Dende esta perspectiva, estímase verdadeiro o saber que permite aplicacións prácticas, técnicas ou vitais que consideramos boas para mellorar a nosa vida, aínda que non poidamos comprobar se este saber se corresponde ou non cos feitos.

Textualmente

«—Manteremos, pois, con firmeza que o que existe absolutamente é tamén absolutamente cognoscible e que o que non existe en modo ningún é de todo incognoscible? —Certamente. —Ben, e se hai algo que é e non é, non estará no medio do que existe absolutamente e do que meramente non existe? —Estará entre o un e o outro. —Así pois, se hai coñecemento do que é e ignorancia necesaria do que non é, referente a isto intermedio que dixemos hai que buscar tamén algo intermedio entre a verdade e a ignorancia, se é que tal cousa pode existir? Ou sexa, diremos que existe algo así como a opinión? —Claro! —Pero acaso vale igual que o coñecemento verdadeiro ou diferénciase del? —É algo distinto. —Unha cousa é, pois, o coñecemento verdadeiro e outra distinta a opinión; cada cal co seu propio sentido». Platón, República, V, 477a-b.

1 Que definición do coñecemento verdadeiro está a defender Platón neste texto? Que relevancia ten, neste sentido, a oposición que establece entre coñecemento sensible e coñecemento intelectual?

2 Que tipo de coñecemento representan as opinións que nos facemos das cousas e que diferencia esas opinións do que Platón considera o coñecemento verdadeiro?

3 Segundo pensa Platón, os nosos coñecementos reSó é posible o coñecemento verdadeiro sobre o que existe, pois ignoramos o que non existe (escultura grega arcaica dun león alado. Museo Arqueolóxico do Cerámico, Atenas).

118

fírense sempre a cousas que existen na realidade ou son, máis ben, construcións do noso entendemento?

3.3. A perda dunha racionalidade global de sentido: o fenómeno da posverdade Como xa sabemos, na nosa época, a racionalidade técnica, como racionalidade instrumental, converteuse na racionalidade por excelencia, que se atén máis a fins prácticos que se pretenden alcanzar que a porqués, a valores e a fins como razóns últimas. Esta orientación implica a perda dunha racionalidade global de sentido que, en épocas pasadas, viña dada pola relixión e pola tradición, e cuxa achega se converteu na nosa época en imaxes do mundo ou en cosmovisións diversas de carácter profano. Por outra parte, a globalización deixou ao descuberto unha diferenciación de esferas de valor culturais autónomas, cada unha coas súas crenzas e coas súas normas de comportamento. Este mundo hiperdesenvolvido e globalizado, en lugar de ser un mundo unificado pola ciencia e pola tecnoloxía, resulta ser, máis ben, un mundo politeísta ou policultural; na esfera das cosmovisións, das opcións valorativas e no ámbito das motivacións subxectivas, e, polo tanto, é esencialmente plural. Este novo politeísmo significa, entre outras cousas, a afirmación da pluralidade esencial da «razón» (se é que se pode seguir falando da razón). Ou sexa, significa a negación da razón obxectiva como razón do verdadeiro comunmente aceptado. Así, a razón queda rota en multiplicidade de fragmentos e de interpretacións subxectivas.

Textualmente

«A multiplicidade de voces sobre cuxo fondo soamente as verdades singulares adquiren auténtica verdade non é, á súa vez, estrutura última, que se dá como verdadeira en lugar do ser como unidade, principio, fundamento. Ela é, en cambio, proveniencia: ser, que na metafísica deuse na forma da presenza despregada, ata disolverse na obxectividade dos obxectos da ciencia-técnica e na subxectividade do suxeito moderno, dáse hoxe como multiplicidade, temporalidade, mortalidade. Recoñecer isto significa tamén encontrar na multiplicidade das voces en que se disolve o a priori non só un confusionismo anárquico, senón a chamada [...] dun destino que xa non ten os trazos do fundamento metafísico, porque consiste na disolución do fundamento». G. Vattimo, Máis alá da interpretación, Apéndice 1.

1 A que se refire Vattimo cando fala da «disolución do fundamento» como unidade e como principio?

2 Que título lle poñerías a este texto?

Ante a emerxencia desta pluralidade, calquera verdade que se queira presentar como absoluta, como total, como exclusiva, por isto mesmo queda descualificada por non razoable, por falsa e por inauténtica. No seu lugar, afloran as verdades subxectivas, descentradas e ofrecidas nunha multiplicidade de versións aparentemente arbitrarias e polifacéticas. Por outra parte, hoxe os novos medios de comunicación dixitais, coa súa inmediatez e co seu alcance universal, crearon unha necesidade de información continua. Esta necesidade de información esixe a creación de contidos (información como produto de consumo rápido) nos que a conexión coa realidade é secundaria, pois o seu sentido mídese polo número de persoas que acceden á devandita información. Por último, no ámbito da política fíxose frecuente un uso da mentira (a posverdade) mediante o que se trata de negar ou de destruír os feitos como tales, ao xeito das manipulacións que permiten as aplicacións dixitais para suplantar a voz, o rostro, etc.

Glosario Posverdade: segundo a RAE, a palabra «posverdade» designa a distorsión deliberada dunha realidade, manipulando as crenzas e as emocións co obxectivo de influír na opinión pública e nas actitudes sociais. Implica que os feitos obxectivos teñen menos impacto que os argumentos emocionais e que as crenzas da persoa que constrúe un discurso coa finalidade de crear e de modelar a opinión dos que a escoitan e de influír na súa conduta. A posverdade foi un recurso amplamente utilizado por partidos políticos populistas.

Actividades 1 En que se distinguen a verdade como desvelamento e a verdade como correspondencia?

2 En que se distinguen a verdade como coherencia lóxica e a verdade como consenso?

3 Concibe Heidegger a verdade como unha propiedade das cousas? Como a entende?

4 Que relación se propón no pragmatismo entre utilidade e verdade?

5 En que consiste a posverdade? Que relación ten coa fragmentación da razón obxectiva en interpretacións subxectivas?

119

ORGANIZO A MIÑA MENTE

Traballa co aprendido

Racionalismo

Lembra seleccionar o material de traballo desta unidade para o teu portafolio.

O COÑECEMENTO

Empirismo

Razón

Experiencia

Coñecemento intelectual

Descubrimento

Límite do coñecemento

Coñecemento sensible

COÑECEMENTO OBXECTIVO Mulleres científicas

Coherencia lóxica • Quine

• Platón • Heidegger

o COÑECEMENTO e a verdade

kant

Mapa mental

Consenso • Pragmatismo

VERDADE

Correspondencia • Aristóteles • Tomé de Aquino

POSVERDADE

Linguaxe

dimensión social e política Razón

Teoría tradicional

• É unha «forma de vida»

•O utras linguaxes (animais, non lingüísticas...)

• Configura a nosa experiencia do mundo

• Técnico ou instrumental Ciencia

• Emancipador

• Linguaxe e pensamento identifícanse

Neopositivismo

Filosofía análitica

(«Primeiro Wittgenstein»)

(«Segundo Wittgenstein»)

con

Intereses do coñecemento

• Ético ou práctico

Concepción actual

• Medio de comunicación

Fins

Medios

• Proposicións das ciencias empíricas

Sentido

sen

• Linguaxe natural

• Filosofía

• «Xogos de linguaxe»

O místico

Natureza

Análise da linguaxe

Interese instrumental

«Xogo de linguaxe»

Fala

verdade

INTERESES DO COÑECEMENTO Experiencia «Forma de vida» Linguaxe POSVERDADE emancipación Interese ético

Razón 120

Uso e contexto

Evitar usos indebidos da linguaxe

Enclave

Elabora unha disertación filosófica sobre como condiciona a linguaxe a nosa forma de comprender a realidade a partir dos conceptos seguintes.

lingua

«Forma de vida»

• Función terapéutica da filosofía

ETIQUETAS CONCEPTUAIS

uso

• Mentira • Manipulación

MEDIO DE COMUNICACIÓN

O procesamento da linguaxe natural é un dos retos actuais da informática. Investigade sobre este problema: •S aberes relacionados: lingüística, computación, intelixencia artificial. • I nterpretación da linguaxe natural: sinonimia, ambigüidade, dobres sentidos, entoación, acentos, erros... •P rograma de tradución automática: probade unha destas aplicacións e avaliade como funciona.

Descubro o que aprendín 1 Sinala os erros na descrición dos pasos do proceso de coñecemento que distingue Kant. a) O primeiro proceso é a síntese dos datos que, a través da imaxinación, proporcionan os sentidos coas «formas a priori do entendemento» (o espazo e o tempo), dando lugar aos fenómenos. b) O segundo proceso é a síntese na que a sensibilidade elabora eses fenómenos con outros esquemas a posteriori, as «categorías», dando lugar ao coñecemento obxectivo.

2 Cales son as diferenzas que establece Kant entre o coñecemento sensible, ou sensación, e o coñecemento intelectual?

3 Cal das seguintes propostas non é un dos principais problemas que formulou a linguaxe aos que se dedicaron a estudala? a) A relación que hai entre as palabras e as cousas, e en que medida a linguaxe permite ao pensamento coñecer a realidade. b) A busca de similitudes entre as linguaxes humana e animal para crear unha linguaxe universal para comunicarse con todos os seres vivos. c) C omo é posible que os sons (algo físico) transmitan un significado espiritual ou universal. d) C omo é posible a comunicación de significados a través da linguaxe e cal é a relación da linguaxe con outras formas de comunicación non idiomáticas.

4 Que significa que a linguaxe é unha «forma de vida», tal como sinalou Wittgenstein? a) Q ue a linguaxe ten a súa base nunha comunidade de vida, nunha cultura, e é, polo tanto, unha manifestación da «forma de vida» da comunidade de falantes que a emprega. b) Que todos os seres vivos teñen a súa propia linguaxe, que hai que coñecer para comunicarse con eles. c) Q ue a linguaxe é consecuencia da vida e, por iso, móstranos a realidade tal como é. d) Q ue a linguaxe é unha creación humana universal, cunha estrutura invariable que nos permite definir univocamente cada obxecto que forma parte da vida humana.

a) A realidade humana configúrase socialmente. b) Non é un dos seus temas o problema de como funciona o pensamento na esfera pública e política da vida social, do que se ocupa a filosofía. c) A súa principal hipótese de traballo é que hai que relacionar as ideas dos seres humanos co lugar particular que ocupan na estrutura social. d) C oncíbese a si mesma como un instrumento moderno de análise e de reflexión que trata de avaliar a verdade e validez das ideas humanas.

6 Segundo a túa opinión, por que son difíciles de harmonizar a racionalidade instrumental propia da técnica e a racionalidade valorativa propia da ética?

7 Habermas distingue tres intereses do coñecemento: (1) técnico ou instrumental, (2) ético ou práctico e (3) emancipador. Sinala a súa explicación correcta. a) O interese das ciencias sociais críticas que tratan de descubrir en todas as demais ciencias efectos alienantes e culturalmente prexudiciais para os individuos. b) O interese que se identifica coa acción comunicativa entre os individuos e que se corresponde coas ciencias histórico-hermenéuticas. c) O interese que regula as ciencias empíricas e formais, nas que o valor dos seus enunciados se sitúa na súa posibilidade de aplicación técnica.

8 Explica que diferenza hai entre os conceptos de verdade como propiedade das cousas ou dos feitos que pretendemos coñecer e verdade como a exactitude ou a adecuación do que pensamos ou do que dicimos coas cousas ou cos feitos.

9 Sinala se é verdadeira (V) ou falsa (F) a correspondencia entre as teorías da verdade e os que as defenderon. a) O intelecto adecúase á realidade: pragmatismo. b) A realidade adecúase ao intelecto: idealismo, Kant. c) A verdade é un pacto ou convenio entre diferentes individuos: Tomé de Aquino. d) A verdade é unha desocultación ou revelación dunha realidade na linguaxe: Heidegger. e) A verdade é a coherencia lóxica: Quine.

5 A socioloxía do coñecemento é a ciencia constituída

10 Que consecuencias ten o fenómeno da posverda-

de acordo cos seguintes principios. Distingue os verdadeiros (V) dos falsos (F).

de, segundo a túa opinión, sobre a ciencia e sobre a vida dos seres humanos en sociedade?

121

A Filosofía vai ao Cine A linguaxe como instrumento de poder Ridículo. Ninguén está a salvo • Título orixinal: Ridicule. Il n'épargne personne. • Dirección: Patrice Leconte. • Guión: Rémi Waterhouse. • Intérpretes: Charles Berling, Fanny Ardant, Jean Rochefort, Judith Godrèche, Bernard Giraudeau. • Música: Antoine Duhamel. • Fotografía: Thierry Arbogast. • Produción: CNC / Cinéa / Epithète Films / France 3 Cinéma / Studio Canal / Polygram Audiovisuel / Sofica Investimage 4. • Ano: 1996. • Duración: 102 minutos. • Nacionalidade: Francia.

Nesta película nárranse as aventuras dun mozo aristócrata pobre que, nun mundo en decadencia moral e dominado polo escepticismo, loita por un fin nobre: limpar os pantanos de Dombes e rematar así coa malaria na rexión. Para ser recibido polo rei, ten que resultar enxeñoso, causar efecto na corte, especialmente mediante determinados usos e xogos de linguaxe, e non dubidar en poñer en ridículo a outras persoas. Grazas á súa habilidade, e tamén debido á súa tenacidade e á súa intelixencia, o protagonista acaba por converterse nun cortesán recoñecido na corte e polo mesmo rei. A corte de Versalles era un mundo desapiadado no que non existían a honorabilidade nin a xustiza, un mundo no que só os afagos e a hipocrisía servían para prosperar. 122

Neste mundo cortesán, o engano e a adulación eran prácticas comúns nos tribunais e tamén para lograr unha amizade íntima co rei e así conquistar os seus favores. Nas palabras do abade de Villecourt, móstrase ese mundo superficial, no que a palabra só vale para lograr prebendas, pois as alianzas do momento actual po-

PARA A REFLEXIÓN

Introdución

den dar paso á traizón e ao engano futuros. A escena entre o abade e o rei, na que o primeiro trata de demostrar a existencia de Deus e o contrario, é un exemplo perfecto. E tamén a diatriba final na que se denuncia sen compaixón a estupidez das persoas que viven na corte.

Interpretación compartida. Anotade e comentade os diferentes usos da linguaxe que podedes descubrir nesta película.

2 Na demostración da existencia de Deus do abade de Villecourt, como mestura este personaxe argumentos lóxicos con outras consideracións incluídas só para persuadir?

3 Rousseau dicía que a linguaxe culta, en vez de favorecer a liberdade, servía só para as bromas e para as diversións nas grandes festas. En que aspectos che parece falsa, hipócrita e servil a linguaxe da corte de Versalles?

4 Contra que prexuízos loitou o abade da Espada para que se recoñecese que era posible conversar coas persoas xordomudas?

Un debate Comprometen máis os actos que as palabras? Introdución ao debate En ocasións é prudente desconfiar das palabras de alguén porque nos parecen afastadas da realidade ou porque sospeitamos que nos intenta enganar. Por exemplo, ás veces fixéronnos falsas promesas ou unha persoa faltou á súa palabra. Non obstante, temos que pensar que, posto que unha promesa é a palabra dada, calquera palabra dada debería ser unha promesa auténtica. Que se cumpra ou non, iso non resta valor á súa condición de promesa e de palabra comprometida.

PARA O DEBATE

Neste caso, a palabra crea unha realidade que só existe no mundo humano: o compromiso e a responsabilidade. Se non o recoñecemos, non é culpa da palabra, senón nosa.

1 Por que se tende a desconfiar tanto das palabras? É porque abundan máis a hipocrisía e as mentiras que a sinceridade ou hai outras razóns?

2 Que induce a crer máis nos actos que nas palabras? Non hai moitas situacións —cando alguén di «Eu quero, Eu declaro, Eu prometo»- nas que as palabras son actos?

3 Non son as palabras as que fan posible a vida moral e xurídica? Non pode o testemuño, as palabras de alguén que presencia un delito, enviar ao cárcere a unha persoa ou evitalo?

Sigmund Freud practicaba a cura psicanalítica falando coa persoa enferma. É posible resolver conflitos mediante o diálogo, e non só con accións? Xustifica a túa resposta.

Un aspecto concreto para discutir Jean-Paul Sartre sinalou as causas do descrédito da linguaxe en comparación coas accións do modo seguinte:

O DESCRÉDITO DA LINGUAXE... «Só os actos poden definir o valor dunha vida. Mesmo os sentimentos xúlganse polos actos. Un amor só é auténtico cando se demostra con xestos, accións, sacrificios. Os sentimentos, como as palabras, enganan.» J. -P. Sartre, O existencialismo é un humanismo.

Pero non é posible xeneralizar a opinión de Sartre a toda relación entre linguaxe e actos. Aristóteles destaca a dimensión política e moral do diálogo ao afirmar que o ser humano só pode vivir en sociedade se delibera en común sobre os valores.

… FRONTE Á DIMENSIÓN POLÍTICA E MORAL DO DIÁLOGO... «Só o ser humano ten unha linguaxe de palabras. Esa linguaxe existe para manifestar o beneficioso e o prexudicial e, polo tanto, tamén o xusto e o inxusto. Só unha cousa é propia dos seres humanos respecto dos animais: o feito de ter a percepción do ben e do mal, do xusto e do inxusto, e doutras nocións desta clase. Ter tales nocións en común é o que fai unha familia e unha cidade». Aristóteles, Política, I, 2.

Polo tanto, o diálogo e a negociación son sempre desexables en teoría. É verdade que ás veces fracasan na práctica e xorde a violencia. Para evitalo, o diálogo debe basearse en razóns e en argumentos en defensa dos intereses de cada parte.

… PERO UN DIÁLOGO BASEADO EN RAZÓNS E EN ARGUMENTOS «Falando de xeito concreto, cando non é só un xogo (o xogo non se comprende máis que como unha imaxe do serio), o diálogo é o que nos leva sempre, en última instancia, á forma segundo a cal se debería vivir.» E. Weil, Lóxica da filosofía.

Nun xuramento, a palabra crea un compromiso e unha responsabilidade (Marcos Hiráldez Acosta, Xura de Santa Gadea, Pazo do Senado, Madrid).

123

9 A tecnociencia contemporánea O mito de Prometeo «Houbo unha vez un tempo en que existían os deuses, pero non había razas mortais. Cando tamén a estes lles chegou o tempo destinado do seu nacemento, forxáronos os deuses. E cando ían sacalos á luz, ordenaron a Prometeo e a Epimeteo que os aprestasen e lles distribuísen as capacidades a cada un de forma conveniente. [...] Como non era de todo sabio, Epimeteo non se decatou de que gastara as capacidades nos animais e aínda lle quedaba sen dotar a especie humana, e non sabía que facer. Achegóuselle entón Prometeo e viu os demais animais que tiñan coidadosamente de todo, mentres que o home estaba nu, descalzo e sen coberturas nin armas. Así que Prometeo, apurado pola carencia de recursos, tratando de encontrar unha protección para o home, roubou a Hefesto e a Atenea a súa ciencia técnica, xunto co lume [...], e ofreceuna como agasallo ao home. Deste modo, o home conseguiu tal saber para a súa vida; pero carece do saber político, pois este é propiedade de Zeus». Platón, Protágoras, 321a-323a.

Cuestións sobre a lectura 1

Segundo o mito de Prometeo, o ser humano nace nu, descalzo e sen protección. É unha criatura débil ou pode compensar a súa debilidade con outros medios? Cales?

2 Prometeo regala aos seres humanos a «ciencia técnica» e o lume, pero non «saber político», que é de Zeus. Que consecuencias ten esta carencia no desenvolvemento da civilización?

3 Na antiga Grecia, a política era unha arte. Como explicarías esta relación entre arte e política, e en que sentido os seres humanos están privados dela?

A pregunta. É a técnica só un medio de satisfacer as nosas necesidades fundamentais?

170

Torre Eiffel (Paris).

A técnica e o seu desenvolvemento histórico

1.1. Ciencia, técnica e tecnociencia Ciencia Dende a época moderna, concíbese a ciencia como un saber das causas que orixinan os fenómenos e das leis que os rexen. Estas leis refírense ao modo como se producen e como se interrelacionan os acontecementos e os feitos da natureza ou da sociedade. Polo tanto, quen coñece a causa dun fenómeno adquire un poder sobre el, pois pode decidir poñer en acción ou non a súa causa produtora tantas veces como queira. Desta capacidade da ciencia provén a famosa sentenza de Francis Bacon: «Saber é poder», ou sexa, saber é poder facer, producir. Así pois, a ciencia non é só un saber teórico sobre o mundo, senón tamén saber da acción e da intervención eficiente sobre o mundo.

Tecnociencia O termo «tecnociencia» designa as ciencias actuais desenvolvidas en estreita relación con proxectos tecnolóxicos de aplicación das súas conclusións, de modo que apenas se distinguen deles. Interaccionan de modo que os avances científicos condicionan os tecnolóxicos, e viceversa. Trátase, ademais, de ciencias aplicadas que involucran e que fan confluír unha gran cantidade de especialidades nas súas aplicacións concretas. Por exemplo, na medicina actual interveñen tecnociencias non só biolóxicas, senón tamén químicas (os medicamentos...), informáticas (as análises...), físicas (as radiacións...), de enxeñaría dos materiais (as próteses...). Desenvólvense en espiral, no sentido de que, ao modificar os seus obxectos, crean outros novos. Por exemplo, coas mutacións provocadas en plantas e en animais prodúcense os transxénicos, os clons...

Técnica A palabra «técnica» designaba tradicionalmente o conxunto de procedementos dun oficio ou dunha arte, codificados e transmitidos de profesionais a aprendices para obter un resultado útil. Así pois, técnicas son os procedementos que prolongan as capacidades dos órganos humanos para actuar sobre a natureza. As dúas condicións que caracterizaban a noción de técnica eran, por unha parte, o seu aspecto produtivo do artificial e, pola outra, o seu carácter interesado, ou sexa, que está orientada cara a un fin práctico. Na época moderna, non obstante, a técnica deixou paulatinamente de ser a mera aplicación, por parte do ser humano, da ciencia ao dominio material do mundo, para converterse nunha superestrutura, en certa medida, autónoma, de orixe científica, que domina as sociedades industrializadas e os individuos que as integran.

A combinación da ciencia e da técnica no sistema tecnocientífico permitiulle ao ser humano dominar a natureza e mellorar as súas condicións de vida.

Glosario

Ciencia: forma de saber con pretensión de universalidade acerca das causas que producen os fenómenos (naturais, históricos...) e sobre as súas posibles leis. A ciencia, desde a época moderna, está ligada á forma lización e á matematización do coñecemento humano. Remite á experiencia sensible como o límite que non pode superar e baséase nun método que parte da detección de problemas, propón hipóteses, deduce efectos a partir destas e deseña experimentos para verificar ou para falsar as hipóteses propostas.

Técnica: provén da palabra grega techné, que tradicionalmente significaba conxunto de procedementos dun oficio ou dunha arte, que eran transmitidos de profesionais a aprendices. Na actualidade, a técnica desenvolveuse grazas aos coñecementos científicos e deu lugar a unha tecnoloxía avanzada a nivel procedemental, mecánico, industrial, dixital... A interrelación entre ciencia e tecnoloxía moderna, tanto na investigación científica coma na aplicación do saber científico á técnica, denomínase «tecnociencia».

171

A técnica e o seu desenvolvemento histórico

1.2. A técnica no desenvolvemento da civilización occidental Antigüidade e Idade Media Na Prehistoria, antes da fundación das cidades, as técnicas limitábanse a instrumentos rudimentarios (machados, frechas, pancas...) utilizados por pequenos grupos tribais nómades que vivían na natureza. Co descubrimento e co desenvolvemento da agricultura, xurdiron os asentamentos estables, e neles inventáronse a roda, a escritura, o uso dos metais, a arquitectura e a utilización das enerxías eólica e hidráulica. Tamén se organizaron as cidades, e apareceron as clases sociais, o Goberno, a Administración pública, as leis, os impostos, o exército... A técnica, xunto co traballo e coas artes, formaba parte da acción produtiva, que se consideraba inferior á actividade teórica e á acción política. Nun sentido máis específico, a técnica era a actividade mediante a que se producían os obxectos artificiais a partir dunha modificación ou dunha alteración das posibilidades que ofrecía a natureza. Como saber aplicado, a técnica era un tipo de saber distinto e inferior ao saber teórico ou contemplativo —que non modifica o seu obxecto— e ao saber práctico —que articula as accións humanas (na ética e na política) co fin de conseguir a perfección ou a felicidade. Xunto a esta descualificación valorativa, no mundo antigo desconfiábase do poder da técnica, ao entender que podía chegar a representar un afán desmesurado por superar a condición natural do ser humano. As escolas morais da Antigüidade tardía criticaron toda produción de obxectos artificiais, porque estes só servían para aumentar a comodidade dos seres humanos nesta vida pasaxeira e apartábanos da sabedoría, entendida como a busca da verdade e do ben.

A filosofía en persoa Francis Bacon (1561-1626) foi un filósofo e político inglés precursor da ciencia experimental moderna ao substituír a lóxica siloxística de Aristóteles, puramente especulativa, por un novo método baseado na experimentación e na indución. Sostén que é preciso aterse aos datos da experiencia unha vez purificada dos prexuízos («ídolos») que a falsean.

172

Na Idade Media, o cristianismo engadiu a esta opinión a súa estimación da vaidade do coñecemento técnico e do poder terreal que achegaba fronte ao obxectivo verdadeiro da salvación da alma humana.

Do Renacemento á Ilustración A partir do Renacemento, o desenvolvemento das ciencias naturais exactas (especialmente da física matemática) produciu inmediatamente a aplicación práctica do saber científico ao dominio técnico da natureza. Nesta época, a estimación da técnica cambiou radicalmente, pois promoveuse a idea do ser humano como dono e señor da natureza —mesmo como creador xunto a Deus—, e para esa condición o dominio técnico era imprescindible. O primeiro grande expoñente desta nova actitude foi Francis Bacon, quen adiantou, no plano das ideas, o proxecto de transformación técnica da natureza e do mundo que se puxo en práctica a partir da Revolución Industrial.

Textualmente

«Que haxa, pois, dúas fontes e como dúas correntes de ciencia (o que, así o esperamos, será de favorable augurio para os dous partidos); que haxa tamén dúas tribos e dúas familias de sabios e de filósofos, e que esas familias, moi lonxe de hostilizarse, estean aliadas e se presten mutuo socorro; nunha palabra, que haxa un método para cultivar as ciencias e outro para crealas. En canto aos que prefiren o cultivo á invención, sexa por ganar tempo, sexa atentos á aplicación práctica, ou xa porque a debilidade da súa intelixencia non lles permite pensar na invención e consagrarse a ela (o que necesariamente debe acontecer a moi gran número), desexámoslles que o éxito coroe os seus desexos e que alcancen o obxecto dos seus esforzos. Pero se hai no mundo homes que tomen a peito non se ater aos descubrimentos antigos e servirse deles, senón ir máis alá; non o triunfar dun adversario pola dialéctica, senón da natureza pola industria; non, en fin, ter opinións fermosas e verosímiles, senón coñecementos certos e fecundos, que tales homes, como verdadeiros fillos da ciencia, se unan a nós, se queren, e abandonen o vestíbulo da natureza no que só se ven sendeiros mil veces practicados, para penetrar finalmente no interior e no santuario». F. Bacon, Novum Organum, «Prefacio do autor», V.

1 Neste texto, Bacon describe dúas «correntes de ciencia». A favor de cal se decanta el?

2 Por que se caracteriza esa ciencia que defende Bacon?

Partindo do seu pragmatismo epistemolóxico, Bacon priorizou a vida activa sobre a contemplativa; a práctica sobre a teoría e o útil sobre o fermoso. Tamén asignou o mesmo valor ontolóxico tanto aos obxectos naturais coma aos obxectos técnicos.

O mundo actual

Co desenvolvemento da mecánica, Galileo e Newton converteron o modelo técnico (a máquina) na metáfora suprema para entender a natureza: entón, o Universo pasou a ser comprendido como unha gran máquina que funcionaba automaticamente.

no aspecto máis destacable do mundo contemporáneo.

Paralelamente, as ciencias biolóxicas e médicas utilizaron esa mesma metáfora da máquina para comprender o ser humano e o funcionamento do seu corpo. As invencións da máquina de vapor e do tear mecánico no século xix impulsaron a Revolución Industrial, ou sexa, o emprego de novas enerxías e de motores que non existían na natureza. A principal novidade foi a dispoñibilidade de máquinas que realizaban o traballo e, polo tanto, a creación de produtos en serie mediante a mecanización do seu proceso de produción.

Co desenvolvemento exponencial da Revolución Industrial e mediante o uso de novas fontes de enerxía, como a electricidade, o petróleo e a enerxía nuclear, a técnica converteuse Os numerosos adiantos técnicos actuais permitiron un gran dominio da natureza e aumentaron considerablemente a comodidade dun número cada vez maior de seres humanos. A tecnoloxía configura hoxe, de xeito directo e decisivo, a nosa vida diaria, o noso fogar, o noso traballo, a aprendizaxe, os desprazamentos, así como os nosos procesos de comunicación e de decisión. A tecnoloxía tamén impregna e configura de xeito importante os procesos de produción, de almacenamento, de venda, de distribución e de control dos produtos, e, ademais, a eliminación de residuos ou a súa reciclaxe. O impacto da tecnoloxía na nosa vida foi determinante, por

A apoteose do mecanicismo e o éxito deste modelo técnico transformaron profundamente a mentalidade do ser humano moderno. Empezaron a proliferar máquinas e artefactos de diversos tipos que impulsaron a industrialización a grande escala, as relacións comerciais internacionais, a formación de grandes metrópoles...

exemplo, no que se refire á biotecnoloxía, que se utiliza para

Pero, ao mesmo tempo, xeraron o proletariado e producíronse as revolucións sociais, as guerras mundiais e profundas modificacións nas condicións de vida que se ampliaron nos nosos días.

ción no que fai referencia ao almacenamento, á ordenación

a produción de alimentos, para o tratamento de enfermidades, para a busca de novas posibilidades no ámbito biolóxico ou bioquímico... Por outra parte, as novas tecnoloxías informáticas que se desenvolveron na actualidade non só supoñen unha revolue á transmisión da información, senón que tamén transformaron radicalmente os modelos fundamentais de coñecemento nos que se inspira a nosa visión do mundo.

Textualmente

«Hoxe en día empezamos a “crear”, por dicilo así, ou sexa, a desencadear procesos naturais propios que nunca se darían sen nós. Xa non se trataría de desencadear e liberar os procesos naturais elementais, senón de manexar na vida cotiá da nosa Terra enerxías e forzas que só se dan no Universo; isto xa se fixo, se ben só nos laboratorios dos físicos nucleares. Se a actual tecnoloxía consiste en canalizar forzas naturais cara ao mundo do artificio humano, a futura pode consistir en canalizar as forzas universais do cosmos ao noso arredor cara á natureza da Terra. Queda por ver se estas futuras técnicas transformarán a familia da natureza, tal como a coñecemos desde o comezo do noso mundo, na mesma medida, ou mesmo maior, en que a presente tecnoloxía cambiou a mesma mundanidade do artificio humano. A canalización das forzas naturais cara ao mundo humano esnaquizou o determinado propósito do mundo, o feito de

que os obxectos son os fins para os que se deseñan os útiles e instrumentos». H. Arendt, A condición humana, cap. 7.

1 Sinala cal é a idea principal deste texto. É unha expresión de esperanza en relación coa tecnoloxía ou, pola contra, é unha mostra de temor?

2 Segundo Arendt, converteuse o obxecto técnico en modelo da obxectividade do mundo? Xustifica a túa resposta.

3 Comenta o enunciado: «A canalización das forzas naturais cara ao mundo humano esnaquizou o determinado propósito do mundo, o feito de que os obxectos son os fins para os que se deseñan os útiles e instrumentos».

173

A técnica e o seu desenvolvemento histórico

O Universo xa non se concibe como unha máquina, senón como un gran sistema de sistemas definido por fluxos de información. Os nosos conceptos e as nosas analoxías explicativas fundamentais baséanse agora, en vez de nas máquinas, en procesos e en artefactos asociados á tecnoloxía da información e ao control de sistemas. Nocións como as de feedback, software, sistema, cibernética ou byte, por exemplo, están desprazando as metáforas tradicionais creadas na fase industrial na práctica totalidade dos nosos ámbitos de saber, incluídas a física ou a filosofía. Esta nova situación atraeu o interese da filosofía, que, xa desde o século xx, vén reflexionando sobre as condicións, os factores, os métodos e as finalidades do desenvolvemento tecnolóxico, e tamén sobre as importantes implicacións antropolóxicas, éticas e políticas dunha transformación tan radical e tan profunda das nosas vidas.

1.3. O traballo O traballo como actividade transformadora do mundo Para Aristóteles, a técnica implicaba un saber práctico, ou sexa, certa especialización do traballo, e, por iso, constitúe un dos tres tipos principais de actividade humana material, xunto coa poiética (que é a actividade relacionada coa invención e coa creatividade) e a pragmática (que é a actividade relacionada coa artesanía). Esta distinción aristotélica supoñía separar o ámbito das actividades especificamente humanas, como actividades que están dirixidas a un fin, do ámbito dos instrumentos e das técnicas, que están desprovistos dunha finalidade propia. Na época moderna rexeitouse esta separación, ao subliñar que a actividade humana, no seu conxunto (e, polo tanto, tamén o traballo), non pode desvincularse dos medios e das técnicas coas que se leva a cabo.

Glosario Traballo: actividade humana que transforma o mundo natural mediante a aplicación dun esforzo físico ou mental para xerar un produto ou un servizo incorporado ao mundo social. Neste sentido, o traballo (a súa organización, a súa división, as súas características...) é un fenómeno ou unha institución social que xera un produto, unha mercadoría ou un servizo co fin de satisfacer as necesidades do ser humano. O traballo está intimamente vinculado coa técnica de produción e coas formas de organización social (traballo asalariado, autónomo, escravo...).

174

Por exemplo, a carpintaría consiste en saber fabricar unha cadeira empregando determinadas ferramentas; a arquitectura e a albanelaría consisten en construír casas utilizando uns medios concretos. Así pois, tanto o traballo coma a técnica forman parte da cultura, entendida como forma de apropiación e de cultivo da natureza por parte do ser humano. A definición común do traballo é a que o considera a actividade mediante a cal o ser humano fai uso das cousas naturais ou transforma o medio no que vive co fin de satisfacer as súas necesidades.

Textualmente

«A natureza quixo que o home extraia de si mesmo por completo todo o que vai máis alá da disposición mecánica da súa existencia animal, e que non participe en ningunha outra felicidade ou perfección que a que se crease el mesmo, independentemente da do instinto, pola súa propia razón. A natureza non fai nada en van, e non é pródiga no uso dos medios para alcanzar os seus obxectivos. Ao proporcionar ao home a razón e a liberdade da vontade que se basea nesta razón, xa se indica claramente o seu plan en materia de dotación de medios. O ser humano non debe ser gobernado polo instinto, nin ten tampouco a asistencia ou o asesoramento dun coñecemento innato, senón que, máis ben, debe tomar todo de si mesmo. Ha de centrar a súa atención en inventar a súa vida, a súa roupa, a súa seguridade e defensa exterior (para a que a el non lle foron dados os cornos do touro ou as poutas do león, ou os cairos do can, senón só mans), todas as diversións que poden facer a vida máis agradable, a súa intelixencia, a súa propia sabedoría e a bondade da súa vontade, todo iso debe ser obra súa. A natureza parece que quixo facer aquí a súa maior economía e mediu a súa dotación animal o máis curta e axustada posible, de acordo ás necesidades máis urxentes da existencia nos seus comezos, como se quixese que o home, tratando un día de superarse e saír fóra da grosaría do primitivo para elevarse á altura da técnica máis perfeccionada, e á perfección interior dos seus pensamentos, e (na medida do posible na Terra) á felicidade, se obrigase a que todo iso deba ser absolutamente só mérito seu e ser responsable diso só el». I. Kant, Idea dunha historia universal en sentido cosmopolita.

1 Para Kant, o traballo é unha maldición que pesa sobre o ser humano, como ensina o mito bíblico de Adán e Eva? Argumenta a túa resposta.

2 Sinala que propósito lle asigna Kant ao traballo humano.

Por exemplo, a diferenza dos demais animais, o ser humano non consume moitos dos produtos naturais que necesita tal como os encontra, senón que, nos modos e para os fins máis diversos, elabora as materias que proporciona a natureza conformándoas de acordo cos seus obxectivos. Na medida en que representa unha dependencia e unha constrición, o traballo é o oposto ao xogo e aparece (sobre todo no seu aspecto de traballo manual) como unha actividade penosa, un castigo ou unha maldición (así se vía en Grecia e se expón tamén na Biblia). Pero o traballo, en canto realización dun proxecto creativo, é unha característica distintiva do ser humano, pois significa un rexeitamento do meramente dado na natureza e a súa transformación ou humanización. Nese sentido, o traballo distínguese do mero esforzo físico, da fatiga, que non implica creatividade, e corresponde á vocación do individuo e ás súas tendencias máis profundas.

máis elevado, pois mediante o traballo o egoísmo subxectivo de cada individuo dá paso a unha colaboración colectiva dirixida á satisfacción das necesidades comúns. Traballar, producir e consumir para satisfacer as propias necesidades tamén beneficia as outras persoas. Este é o sentido positivo da división do traballo e da especialización, que aumentan o rendemento produtivo e minimizan o esforzo individual. Marx insiste nesta relación do traballo coa vida social, ata o punto de afirmar que as relacións de produción constitúen a trama ou estrutura auténtica da historia, da cal son un reflexo as diversas formas de conciencia (moral, relixión, filosofía...). Pero Marx tamén critica o traballo alienado; é dicir, o traballo que se converte en mercadoría no seo da sociedade capitalista, que arrebata ao proletariado a súa dignidade de persoa para convertelo en mero obxecto.

A división do traballo Na tradición occidental valoráronse de xeito diferente o traballo manual e o intelectual, as artes mecánicas e as liberais, a vida activa e a contemplativa; e na devandita tradición predominou a consideración positiva da actividade intelectual e o desprezo ao traballo físico. Non obstante, a partir da Ilustración, no século xviii, a relación que se estableceu entre o traballo e a natureza humana cambiou a valoración do traballo no mundo contemporáneo. Para Hegel e para Fichte, a ocupación máis baixa, en canto conectada coa conservación e coa libre actividade dos individuos na comunidade, ten o mesmo valor que o traballo

Actividades 1 Explica que significa a imaxe de que as tecnociencias se desenvolven en espiral.

2 Explica a concepción do traballo como capacidade creativa fronte á súa interpretación como un castigo divino.

1-2-4. Cando credes que o traballo representa unha forma de escravitude para o ser humano e, pola contra, cando credes que representa para el un modo privilexiado de realizarse?

Textualmente

«Recoñécese que cando un traballador non se ocupa cada día nada máis que do mesmo detalle, lógrase máis doadamente, máis rapidamente e con maior economía a produción global da obra. Tamén se recoñece que canto maior é a industria maior é o negocio, pois dispón de grandes capitais, gran crédito e os produtos resúltanlle máis baratos. Estas verdades sábense desde hai moito, pero demostráronse hoxe. Xa se aplican a varias industrias moi importantes e as máis pequenas vanas aprendendo. Non vexo no mundo da política nada que deba preocupar máis ao lexislador que estes dous novos axiomas da ciencia industrial. Cando o artesán só fabrica un único obxecto, chega a facer o traballo con notable destreza. Pero pérdese ao mesmo tempo a facultade xeral de aplicar a súa mente á dirección

da obra. Cada vez é máis hábil, pero podemos dicir que o home deteriórase mentres o obreiro mellora. Que debemos esperar dun home que pasou vinte anos da súa vida facendo cabezas de alfinete? En que pode aplicar a súa poderosa intelixencia humana se non é en fabricar máis e máis cabezas de alfinete? Cando un traballador pasou deste xeito unha parte importante da súa vida, o seu pensamento encóntrase anulado polo obxecto do seu traballo diario, o seu corpo contraeuse en certos hábitos fixos e, nunha palabra, xa non se pertence a si mesmo, senón á súa profesión». A. de Tocqueville, A democracia en América, II, 2.ª parte, cap. XX.

1 Que principios da división do traballo se expresan nos dous novos axiomas da ciencia industrial?

2 Que consecuencias ten a división do traballo?

175

Filosofías da técnica 2.1. Actitudes ambivalentes ante a técnica

Tecnofobia

Tecnofilia

A tecnofobia é a actitude de receo e de rexeitamento á técnica por medo a que o ser humano e o seu mundo sexan dominados e destruídos por ela.

A tecnofilia é a valoración da técnica como conxunto de posibilidades, de medios, de ferramentas e de máquinas ao servizo da humanidade, das súas necesidades e das súas aspiracións. Considérase que os problemas da humanidade resolveranse grazas á tecnoloxía. Son problemas relativos á natureza, que debe ser explotada, e á sociedade, que debe ser organizada de xeito funcional e práctico. E os problemas derivados da aplicación da técnica tamén se solucionan con máis técnica, ata alcanzar o nivel de desenvolvemento no que os problemas deixen de existir. Segundo esta actitude, o progreso da tecnoloxía coincide co da humanidade, ata que se alcance o estado ideal no que finalice a historia (pois cre que será posible alcanzar a perfección e xa non será necesario avanzar máis). Atribúense á técnica os seguintes efectos positivos: • É dinamizadora da cultura: actualmente, o verdadeiro motor da cultura e do progreso non son as invencións da cultura teórica, senón as tecnociencias. • Desenvólvese con certa autonomía: os obxectos técnicos son cada vez máis funcionais, están máis integrados e son máis enlazables en conxuntos. • Universalízanse os seus mecanismos de desenvolvemento: esta posibilidade débese á súa independencia das subxectividades individuais ou colectivas, sempre particulares. Así, os grandes proxectos tecnolóxicos actuais (conquista do espazo, xenoma humano, intelixencia artificial...) teñen un alcance transnacional, concirnen a toda a humanidade. • Ten un efecto emancipatorio: libera o ser humano das súas limitacións físicas, das súas servidumes como ser natural e das coaccións da ideoloxía, da sociedade, da política..., promovendo as liberdades de investigación, de pensamento, de crítica...

Estas son, en síntese, algunhas das acusacións que, desde esta actitude, se dirixen ao desenvolvemento tecnolóxico: • Fixo cambiar profundamente a relación do ser humano coa natureza, reducida a mera materia prima que ha de ser explotada: a tecnificación alterou os ritmos e os equilibrios naturais pola emisión de gases á atmosfera e pola vertedura de residuos contaminantes nos ríos e no mar. A natureza está a ser destruída pola crecente explotación planetaria e debido á alarmante deterioración da biosfera. • O desenvolvemento dos medios tecnolóxicos de destrución masiva (armas nucleares, armas químicas...) e o avance das técnicas de enxeñaría xenética (clonación, investigación con células nai...) instrumentalizan o ser humano e ameazan a súa existencia. • Impón un novo modo de vida que contrasta cos que antes se consideraban os valores superiores do ser humano: a reflexión, a busca da verdade e do ben, a serenidade e a paz internas... Eses valores son substituídos pola présa, pola maquinización da vida, polo consumismo, polo hedonismo... A tecnificación impulsa o consumo de masas e o hedonismo para manter o sistema produtivo e privilexia os valores materiais sobre os espirituais. • Xeneraliza unha visión materialista e desacralizada da vida que elimina os límites morais, relixiosos ou metafísicos: o ser humano e a súa vida xa non son obxecto dun respecto absoluto, pois nin na natureza nin no Universo hai ningún valor en si nin ningunha finalidade dada. Todo se reduce a cousas. Só a vontade humana e os seus desexos se converten en ilimitados.

Textualmente

«[...] todo o noso ser moderno, en canto non é debilidade, senón poder e consciencia de poder, preséntase como pura hybris [orgullo sacrílego] e impiedade [...]. Hybris é hoxe toda a nosa actitude con respecto á natureza, a nosa violentación desta con axuda das máquinas e da tan irreflexiva inventiva dos técnicos e enxeñeiros; hybris é hoxe a nosa actitude con [...] respecto a calquera presunta tea de araña da finalidade e a eticidade situadas por detrás do gran tecido da causalidade [...]; hybris é a nosa actitude con respecto a nós, –– pois connosco facemos experimentos que non nos permitiriamos con ningún animal e, satisfeitos e curiosos,

176

seccionamos a alma en carne viva: que nos importa xa a nós a “saúde” da alma!». F. Nietzsche, A xenealoxía da moral, III, 9.

1 A que ámbitos se dirixe o orgullo do ser humano moderno e que teñen en común como actitude característica?

2 Comenta o enunciado: «Hybris é hoxe toda a nosa actitude con respecto á natureza, a nosa violentación desta con axuda das máquinas e da tan irreflexiva inventiva dos técnicos e enxeñeiros».

2.2. Críticas contemporáneas á tecnificación José Ortega y Gasset Para Ortega, a técnica non é a prolongación dos órganos de acción humana. O ser humano non se adapta á natureza, senón que adapta a natureza ás súas necesidades e ao seu proxecto de vida mediante o conxunto de accións e de instrumentos que achega a técnica. A diferenza dos demais animais, o ser humano non se reduce ás súas necesidades biolóxicas. Por isto, a técnica forma parte do humano e sitúase por enriba da pura necesidade de sobrevivir. A técnica fai ao ser humano, constitúeo a partir da súa condición de proxecto, posto que é o ser que vive sempre en movemento entre o dado e o posible. Con este fin, a técnica modifica a natureza.

Martin Heidegger A dominación que a técnica exerce sobre o mundo a nivel planetario non é senón a realización da tendencia máis fundamental do pensamento occidental, que se desenvolveu ao longo da historia como coñecemento científico orientado á súa aplicación práctica. O pensamento occidental é o proceso ao final do cal o ser é esquecido para atender só aos entes e a súa ordenación como sistema de causas e efectos, de explicacións e de razoamentos organicamente articulados. Cando o esquecemento do ser é total, a metafísica remata, ao quedar completamente realizada a súa tendencia profunda. Este esquecemento total do ser, como metafísica acabada, é a total organización técnica do mundo. Nesta situación non queda xa nada imprevisto, é imposible a novidade, e nada se subtrae á completa programación orgánica e administrativa do mundo.

A filosofía en persoa José Ortega y Gasset (1883-1955) foi un filósofo español empeñado en abrir a pobre cultura española a visións europeas máis modernas. Tratou de conciliar a razón e a vida coa súa teoría da razón vital, en resposta ao traxicismo de Unamuno. O ser humano vive inmerso na súa circunstancia, polo que o seu coñecemento depende da súa propia perspectiva.

O ser humano está apresado polas cousas e comprende o mundo como un obxecto que debe ser explotado e dominado. Neste contexto, o cálculo non designa xa a práctica do saber matemático, senón que se converte nunha lei fundamental do comportamento humano, nunha nova regra que vale para toda clase de acción. O cálculo transfórmase na actitude de non recoñecer como real senón a acción prevista, organizada e planificada. Calquera cambio espontáneo, ligado ao crecemento intrínseco das cousas, é rexeitado e excluído. Todo suceder debe quedar inserto nos programas de planificación e ha de ser explicado coas ecuacións apropiadas, para que todo estea organizado, dispoñible, accesible e para que todo teña solución. A todos os fenómenos aplícanselles os procedementos da maquinización, consagrándose o dominio universal da produtividade e os seus mecanismos preestablecidos. Na nosa época, ser humano significa ser traballador manual ou intelectual; ou sexa, fabricar, producir, transformar, consumir. Así, o ser humano interioriza a esencia da técnica e encontra nela a súa identidade metafísica xusta e adecuada.

Textualmente

«Somos testemuñas dunha misteriosa lei da historia, a saber, que chega un día en que o home non está xa á altura da metafísica no instante mesmo en que esta metafísica se converteu en absoluto. Agora aparece o que Nietzsche recoñecera metafisicamente: que a moderna economía maquinalista, o cálculo maquinizante de toda acción e de toda planificación baixo a súa forma absoluta esixe unha humanidade nova que vaia máis alá do que o home foi ata agora. Non abonda con posuír carros blindados, avións e aparatos de transmisión. Non abonda tampouco con dispoñer de individuos capaces de manipular este xénero de enxeños e de instrumentos. Non abonda nin sequera con que o home saiba dominar a técnica coma se esta fose algo neutro en si, máis alá do proveito e das perdas, das vantaxes e das servidumes, da construción e da destrución, algo utilizable ata non importa en que grao nin con que fins. É precisa unha humanidade que sexa principalmente conforme coa esencia fundamental singular da técnica moderna e da súa verdade metafísica, é dicir, que se deixe dominar totalmente pola esencia da técnica co fin de poder dirixir e utilizar os diferentes procesos e posibilidades técnicos». M. Heidegger, Nietzsche, II.

1 A que chama Heidegger a «esencia da técnica»? 2 Que relación establece entre pasividade e organización?

177

Filosofías da técnica

A Escola de Frankfurt

Hans Jonas

Na Escola de Frankfurt, en especial Horkheimer e Adorno, insístese nos efectos alienantes sobre o individuo e sobre a súa liberdade da total organización técnica do mundo na nosa época. Habermas denuncia a técnica como ideoloxía.

Para este pensador, a técnica presenta na actualidade, sobre todo, o importante problema moral da responsabilidade do seu uso, pois os progresos técnicos non só contribúen a mellorar as condicións da vida humana, senón que tamén provocan a deterioración irreversible e a destrución do medio natural e do sentido do humano.

Rexeitan que a única racionalidade e a única obxectividade que se admiten sexan as que ofrecen as ciencias físico-matemáticas. Esta limitación prodúcese en virtude do método que estas ciencias aplican, que trata de estenderse tamén ao suxeito humano, á sociedade e á cultura. Con esta aplicación, o humano e o social non serían xa obxectos para a comprensión, senón só para a cuantificación e para a planificación. O ser humano, a súa subxectividade capaz de reflexión e de liberdade, a súa dinámica interpersoal e histórica, na que intervén a súa liberdade, quedan matematizadas en beneficio da redución cientifista e do dominio técnico da sociedade. No terreo político, esta redución crea o contexto favorable para o imperio da tecnocracia. A tecnocracia é a supremacía de dirixentes que deciden sen que o seu obxectivo sexa a emancipación da sociedade, senón unicamente o poder e a optimización dos seus sistemas de programación, de control e de dominio. Habermas sinala que esta apoteose contemporánea das tecnociencias impide o ideal ilustrado dunha sociedade do coñecemento no que cada individuo poida tomar conciencia da súa liberdade e exercer a súa autonomía. O proxecto de regular a sociedade como unha megamáquina perfectamente funcional ata nas súas menores engrenaxes é represivo e dominador. Nesta sociedade, o suxeito queda baixo o control dunha oligarquía tecnocrática que goberna en nome dunha verdade que é a do obxecto e non a do ser humano, unha verdade que permite a esa oligarquía asegurar cada vez máis o seu poder.

A filosofía en persoa Theodor W. Adorno (1903-1969) foi un filósofo alemán, destacado representante da Escola de Frankfurt. Denuncia a dexeneración contemporánea da razón en mero poder de instrumentalización e de control dos individuos. O progreso técnico e científico, á vez que nos libera da nosa suxeición á natureza, produce novas formas de dominación e de barbarie.

178

A discusión acerca dos aspectos cientifistas, pragmatistas e tecnocráticos dos que se encontran impregnadas as tecnociencias actuais debería reorientarse para conxugar o uso racional das posibilidades abertas pola técnica coas orientacións prácticas, sociais e morais, que han de determinar o respecto á vida. Actualmente, xa no século xxi, a posibilidade dunha organización ciberneticamente autorregulada da sociedade aparécesenos como a expresión máxima da mentalidade tecnocrática. O ser humano xa non é só un animal que fabrica instrumentos, senón que el mesmo se converte nun instrumento fabricado, programado e integrado na megamáquina planetaria. A liberdade humana extrapolouse e autonomizouse en entes e en organismos anónimos que consideran lícito facer calquera cousa e de calquera xeito, sen atender ás consecuencias, grazas ás posibilidades que outorga a técnica. Non se trata, polo tanto, de ir contra o progreso científicotécnico nin de aplicar no presente modos de vida e modelos normativos do pasado. A principal tarefa na actualidade consiste en encontrar o modo de desenvolver unha ética específica que regulamente as actividades humanas de uso dos medios técnicos, de modo que se eviten efectos prexudiciais e dexeneracións perigosas.

A filosofía en persoa Hans Jonas (1903-1993) foi un filósofo alemán preocupado polos problemas derivados dos avances das tecnociencias, especialmente os ligados á biotecnoloxía, que poden ameazar a vida e a liberdade humanas. Para evitar este perigo asociado á técnica, é necesario desenvolver unha ética que regule e que limite o uso dos medios que nos proporciona a técnica.

Textualmente

«A característica eticamente relevante común a todos os exemplos mencionados é o que poderiamos chamar o seu trazo “utópico” —trazo inherente á nosa acción nas condicións da técnica moderna—, ou a súa tendencia utópica (drift), afecte á natureza non humana ou á humana e estea ou non planificada a “utopía” que se acha ao final do camiño. En virtude do carácter e a extraordinaria magnitude do seu efecto de bóla de neve, a capacidade tecnolóxica empúrranos cara a metas outrora reservadas ás utopías. Dito doutro modo, a capacidade tecnolóxica transformou o que antes eran xogos experimentais e quizais instrutivos da razón especulativa en deseños competitivos de proxectos realizables. E ao elixir entre eles habemos de elixir entre extremos con efectos remotos e na súa maior parte descoñecidos. O único que podemos coñecer deles é o seu carácter extremo, ou sexa: que afectan á condición total da natureza no noso planeta e á clase de criaturas que deben ou non poboalo. A inevitable dimensión “utópica” da tecnoloxía moderna fai que se reduza cada vez máis a saudable distancia entre os desexos cotiáns e os fins últimos, entre as ocasións de exercer a prudencia usual e as de exercer unha sabedoría iluminada. Dado que hoxe en día vivimos á sombra dun utopismo non querido, incorporado a nós, automático, continuamente estamos a enfrontarnos a perspectivas últimas cuxa elección positiva require da maior sabedoría. É unha situación imposible para o home en xeral, que non posúe esa sabedoría, e,

2.3. O control social da técnica A nova cultura tecnolóxica A grande importancia que se atribuía tradicionalmente á cultura humanística, literaria e teórica, á que se consideraba a auténtica cultura, xunto ao menosprezo polo traballo manual e pola actividade técnica non son xa actitudes comunmente compartidas, senón que actualmente volvéronse estimacións anacrónicas. En realidade, esta forma de valorar a cultura e a técnica era un modo de pensar propio dun contexto de moito menor desenvolvemento tecnocientífico que o noso. Considerábase que o ser humano producía os significados en virtude da súa relación lingüística e simbólica co mundo. Deste modo construía a cultura e comprendíase a si mesmo como humano. A relación que mantiña coas cousas materiais, co traballo e coa fabricación de obxectos só tiña o fin práctico de satisfacer as necesidades humanas, pero non se consideraba parte substancial da cultura.

en particular, para o home contemporáneo, que nega mesmo a existencia do obxecto desa sabedoría, é dicir, a existencia de valores absolutos e dunha verdade obxectiva. A sabedoría énos máis necesaria precisamente cando menos cremos nela. Así pois, se a nova natureza da nosa acción esixe unha nova ética de máis ampla responsabilidade, proporcionada ao alcance do noso poder, entón esixe tamén —precisamente en nome desa responsabilidade— unha nova clase de humildade. Pero unha humildade non debida, como antes, á nosa insignificancia, senón á excesiva magnitude do noso poder; é dicir, ao exceso da nosa capacidade de facer sobre a nosa capacidade de prever e sobre a nosa capacidade de valorar e de xulgar. Ante o potencial case escatolóxico dos nosos procesos técnicos, a ignorancia das consecuencias últimas será en si mesma razón abonda para unha moderación responsable, que é o mellor, tras a posesión da sabedoría.» H. Jonas, O principio de responsabilidade, cap. I, VIII.

1 Que significa ese carácter «utópico» que Jonas atribúe á tecnoloxía que desenvolvemos na actualidade?

2 Por que cres que resulta perigoso ceder ao impulso utópico que favorecen os actuais adiantos tecnolóxicos?

3 En que consisten esa «nova ética de máis ampla responsabilidade» e esa «nova clase de humildade» que, segundo Jonas, deben orientar a acción humana?

Na actualidade, non obstante, este modo de pensar cambiou radicalmente, debido á enorme influencia dos cambios tecnolóxicos. Por exemplo, os experimentos que se realizaron sobre a clonación ou sobre a hibernación, as investigacións sobre o xenoma ou sobre o ADN..., fixeron cambiar a nosa noción do ser humano. Esta transformación significa que as tecnociencias e a súa aplicación constitúen agora o principal obxecto e o contexto máis relevante no que se desenvolve a argumentación teórica, moral e política da nosa cultura, porque estes saberes desprazaron e subsumiron as demais instancias culturais que tradicionalmente desempeñaran esta función. Así pois, na actualidade é necesaria unha nova idea da cultura en harmonía co mundo tecnocientífico, que poida ser o adecuado instrumento de mediación entre a técnica e o ser humano. Polo tanto, é precisa a xénese dunha nova cultura tecnolóxica que articule de xeito apropiado natureza, técnica e humanidade. 179

Filosofías da técnica

Tecnocracia ou democracia? Tecnofilia e tecnofobia coincidirían, sen dúbida, en que, considerada en si mesma, a técnica non é nin un monstro perigoso que ameaza con destruílo todo nin un instrumento de salvación que vaia rematar por elevar os seres humanos á condición divina. A técnica é boa ou mala en función do uso que se faga dela. Polo tanto, a cuestión máis importante que actualmente se presenta é a de establecer se é posible decidir acerca dese uso e como facelo. Entón, a pregunta é a seguinte: quen decide?, quen controla o uso da técnica? E a resposta non pode ser outra que a sociedade, mediante un adecuado funcionamento democrático. Non obstante, esta opción, que en teoría é unha idea razoable, ten moitas dificultades na práctica. Por exemplo, habería que someter a referendo a política nuclear dun país ou esa decisión deberían tomala especialistas, militares e investigadores? Moitos opinarían que os que deberían tomar esas decisións son especialistas no ámbito concreto da decisión de que se trate. Esta postura favorece o gran poder social que exercen na nosa sociedade economistas e empresariado na marcha dos asuntos públicos. Habermas defende a posibilidade de que os procesos de toma de decisión se baseen nunha discusión xeral, pública e democrática, libre do interese polo dominio. A mentalidade tecnocrática trata de impedir esta discusión facendo crer que os informes realizados por especialistas deben tomarse en consideración por enriba das decisións políticas, tendo sempre a última palabra as análises científicas e a planificación técnica.

O reforzamento desta mentalidade tecnocrática significará, consecuentemente, o abandono da idea democrática dunha racionalización do poder mediante a discusión parlamentaria, realizada con intención crítica e, á vez, institucionalmente garantida. É dicir, a tecnocracia ameaza con deixar obsoleta a idea da sociedade como un sistema de interacción democrática entre seres humanos que organizan conscientemente a súa práctica a través da comunicación e da discusión entre puntos de vista diferentes. En calquera caso, a proposta racional e o control democrático da tecnificación constitúen hoxe a tarefa máis importante, tarefa que apunta a un modo de organización democrática mundial, xa que os cambios tecnolóxicos sitúannos a todos os seres humanos nun mesmo nivel de implicación, máis alá de diferenzas xeográficas ou culturais.

Actividades 1

CTF. É unha opinión estendida no ámbito tecnocientífico que os problemas que xorden pola falta de control da aplicación da técnica resolveranse creando os medios e os instrumentos que os eviten e que os solucionen. Que obxeccións se poderían poñer desde o sector tecnófobo a esta afirmación?

2 Situarías a Ortega y Gasset no campo da tecnofilia, no ámbito da tecnofobia ou en ningún dos dous? Razoa a túa resposta.

Sumamos. Propoñede un imperativo ético tecnolóxico inspirado en Jonas que actúe como lei moral para controlar as tecnociencias.

Textualmente

«Na conciencia tecnocrática non se reflicte a ruptura dunha totalidade ética, senón a represión da eticidade como categoría de vida. O núcleo ideolóxico desta conciencia é a eliminación da diferenza entre práctica e técnica. A conciencia tecnocrática viola con iso un interese que é inherente a unha das dúas condicións fundamentais da nosa existencia cultural: á linguaxe, ou máis exactamente, a unha forma de socialización e de individuación determinadas pola comunicación no medio da linguaxe ordinaria. Este interese esténdese tanto ao mantemento dunha intersubxectividade do entendemento mutuo coma ao establecemento dunha comunicación libre de dominio. A conciencia tecnocrática fai desaparecer ese interese práctico tras o interese pola ampliación do noso poder de control técnico. A reflexión que está a esixir esta nova ideoloxía ten que remontarse por detrás dun interese de clase determinado historicamente e sacar á luz o complexo de in-

180

tereses que como tal caracteriza a unha especie que se constitúe a si mesma». J. Habermas, Coñecemento e interese.

1 Habermas critica que a transformación das cuestións prácticas en cuestións técnicas ten como obxectivo a súa exclusión da discusión pública democrática. En que expresións deste texto se reflicte a devandita crítica?

2 Por que di Habermas no texto que a tecnocracia rexeita a linguaxe como forma de socialización e de individuación humanas?

3 Explica as expresións: «ruptura dunha totalidade ética» e «represión da eticidade como categoría de vida», e sinala as súas diferenzas.

A filosofía da mente e a intelixencia artificial (IA) 3.1. A filosofía da mente Hoxe considérase que a descrición dos fenómenos mentais non pode quedar reducida a unha simple descrición dos estados do cerebro. Segundo a escola funcionalista, a mente funcionaría como un ordenador, de modo que o mesmo cálculo poden realizalo máquinas de características e de marcas diferentes; ou sexa, o mesmo software pode executarse en diferentes dispositivos. Esta teoría tampouco é totalmente satisfactoria, pois, por exemplo, sabemos que os tradutores mecánicos son capaces de traducir un texto do alemán ao ruso en ordenadores de moi diverso tipo, o cal non significa que o ordenador saiba nin alemán nin ruso, nin que entenda o que está a traducir. Ou sexa, desde o funcionalismo tampouco é posible xustificar os aspectos subxectivos e persoais que teñen os actos mentais das persoas. Este problema é o que se pretendeu corrixir na chamada «filosofía da mente». Esta disciplina parte do traballo científico da neurofisioloxía para formular, a partir dela, preguntas filosóficas.

Por exemplo, consideran cuestións de carácter ético como a seguinte: tras un derramo cerebral, un individuo que antes de sufrilo era pacífico e bo convértese agora nun criminal antisocial. Este individuo é responsable do seu comportamento despois de padecer ese trastorno cerebral? Sexa cal sexa a resposta, trátase de facer ver que hai funcións do noso cerebro que nos permiten comportarnos como persoas singulares nos distintos ámbitos da nosa vida. En todo caso, aínda hai moito que estudar sobre a relación que existe entre as nosas funcións cerebrais e a nosa personalidade ou modo de ser persoal. Este descoñecemento presenta o problema de se algunhas diferenzas que se dan entre os seres humanos poderían deberse á forma en que os seus cerebros están configurados, xa sexa por herdanza xenética, xa sexa pola forma en que cada individuo se desenvolveu en interacción co seu medio. Neste sentido, xorde a pregunta de por que hai persoas que destacan en calidades sociais fronte a outras con comportamentos gravemente antisociais e criminais.

Textualmente

«A mente funciona como un ordenador que, grazas ao seu software, recibe un input e elabora un output correcto. Nesta concepción, os estados mentais son identificados a partir do seu papel funcional dentro dos distintos estadios do proceso de cálculo. Os estados mentais non se identifican, pois, cun determinado estado do cerebro. Ao contrario, esta concepción, que é a do funcionalismo, sostén a tese da realización múltiple, segundo a cal os mesmos cálculos da mente poden ser realizados por máquinas de diferentes clases. O hardware da mente humana ao que estamos afeitos é certamente o cerebro, pero nada exclúe que outro hardware, por exemplo, o dun ordenador, sexa capaz de calcular como a mente humana, ou sexa: o mesmo software pode funcionar en aparatos diferentes. As cousas complícanse, non obstante, cando a esta tese se lle opón a comprensión do cerebro como unha rede neuronal, defendida pola teoría conexionista». F. Trabattoni, Como funciona a mente?

1 Que aspectos poderías sinalar que creas que diferencian o funcionamento da mente e o dun ordenador?

2 No texto fálase da posibilidade de que un ordenador realice cálculos como os da mente humana. Podería reproducir tamén os sentimentos?

Na filosofía da mente estúdase a relación que existe entre as nosas funcións cerebrais e a nosa personalidade ou modo de ser persoal. 181

A filosofía da mente e a intelixencia artificial (IA)

Esta presentación do problema abriría perspectivas con profundas implicacións éticas, como a posibilidade de restrinxir a liberdade de calquera delincuente actuando sobre os centros do seu cerebro que regulan a agresividade e a conduta criminal. En resumo, desde o ámbito da filosofía insístese na idea de que o cerebro é o órgano principal da subxectivación ou sexa, do proceso mediante o cal un individuo se fai suxeito consciente duns fenómenos psíquicos (sensacións, pensamentos, actos...) e de si mesmo como realidade persoal da que xermolan eses fenómenos. Ese proceso de subxectivación empeza pola actividade bioeléctrica que ten lugar no cerebro, pero de aí xorde unha experiencia mental reflexiva mediante a que o suxeito se comunica coa realidade exterior a través dunhas vivencias. Así se orixina no ser humano a conciencia ou experiencia intelixente do seu eu.

Por exemplo, en relación co poder, tanto político como económico, estase a producir dun xeito cada vez máis irresistible unha vixilancia e un control crecentes no exercicio e na administración dos datos persoais dos individuos. Esta situación pode representar unha ameaza e un grave risco para o exercicio libre da democracia e para o respecto aos dereitos de cada persoa. Neste sentido, moitas voces alertan hoxe de que non é unha decisión acertada delegar voluntariamente nos dispositivos dixitais e informáticos a nosa capacidade de discernimento e de xuízo. Esta cesión implica presupoñer que o ordenador, por exemplo, ou o buscador de internet, ou determinado algoritmo teñen unha indiscutible superioridade sobre as nosas capacidades mentais.

3.2. O debate arredor da intelixencia artificial (IA)

Tendemos a atribuír aos procesadores ou aos algoritmos da intelixencia artificial calidades humanas para avaliar situacións e para extraer consecuencias delas, dando por feito que saben facelo mellor que a nosa pobre e limitada intelixencia.

É un feito evidente que as tecnoloxías dixitais e informáticas produciron xa un cambio moi profundo na forma de percibir, de coñecer e de vivir a realidade os seres humanos actuais.

Non obstante, sabemos que, en realidade, todos estes artefactos intelixentes funcionan reducindo a información a expresións matemáticas binarias que facilitan logo a xestión algorítmica.

Textualmente

«A expansión do uso de recursos electrónicos foi aumentando de xeito considerable nos últimos anos, ao mesmo tempo que se converteron en obxectos de estudo en si mesmos para un novo grupo de especialistas que investigan as virtualidades educativas destes recursos. No mundo do ensino xa se desenvolveron moito as páxinas webs, internet, bases de datos, textos en liña, tradutores en liña, bibliotecas dixitais, etc., aínda que o seu uso creou tamén malentendidos e discusións acerca do que realmente está involucrado na construción e o uso de recursos como estes. Todo iso suscitou polémicas acendidas sobre a necesidade de cambios substanciais na comprensión de que significa aprender, se memorizar datos para que estean dispoñibles nas nosas cabezas cando os necesitemos ou se abondaría con que aprendésemos a usar todos eses recursos onde tales datos están almacenados». J. Richards, Training Students to Use Computers.

1 Explica a túa experiencia no uso dos recursos dixitais na aprendizaxe.

2 Que opinas con respecto á concepción segundo A dixitalización e a intelixencia artificial poden xerar un novo modelo de humanidade e de existencia. 182

a cal a memoria non cumpre un papel esencial na aprendizaxe?

Ou sexa, o que fan é imitar unha parte da intelixencia humana e maximizala, pero só unha parte moi pequena, de modo que en ningún sentido son capaces de pensar como o podemos facer as persoas.

Non é crible esta afirmación sen máis. Favorece, en todo caso, aos que poñen por enriba de calquera outro valor a optimización utilitarista, a produtividade e os resultados en termos de ganancia económica ou política.

Teñen unha capacidade analítica case ilimitada, pero carecen das características que nos seres humanos chamamos «espírito», «alma», «corazón», «gusto estético» ou «conciencia moral».

En calquera caso, xa é un feito a tendencia a dixitalizalo todo: a sociedade, as institucións, mesmo o Estado. Estanse a obter inxentes cantidades de datos da poboación, actividade que é dun valor incalculable para exercer sobre ela os poderes económico e político.

De ningún xeito a intelixencia artificial é, en termos absolutos, unha forma de coñecer a realidade moito máis fiable do que podemos facelo as persoas. Certamente, débense subliñar os beneficios da intelixencia artificial e o progreso do coñecemento ao que nos leva en moitos ámbitos da actividade práctica coas súas múltiples virtualidades e aplicacións. Pero recoñecer estes beneficios non debe facernos esquecer o que a súa influencia ten de interferencia na vida e no ser dos seres humanos. Por exemplo, pódese pensar na relación entre a intelixencia artificial e o poder. Un dos argumentos que se propoñen en favor do uso masivo da intelixencia artificial é o de que a racionalidade tecnolóxica é superior á humana porque é neutral; ou sexa, que a máquina, polo seu automatismo, non ten segundas intencións e di a verdade.

A dixitalización e a intelixencia artificial poden facer posible mesmo un novo modelo de humanidade e de existencia, imposibles aínda de prever.

Actividades 1 Enumera as vantaxes e os inconvenientes que ten para os seres humanos a intelixencia artificial.

2 Cres que a intelixencia artificial pode acabar con xogos como o xadrez, a lotaría ou as apostas?

Comenta esta opinión de Stephen Hawking: «Conseguir crear unha intelixencia artificial sería un grande acontecemento na historia da humanidade. Pero podería ser tamén o último».

Textualmente

«So pena de caer nun delirio paranoico, paréceme absurdo prestar a unhas máquinas emocións que non teñen ningún medio nin razón de experimentar. Aínda que imiten perfectamente a vida, non están vivas, da mesma forma que un papagaio que fala non comprende o que di. Poderán dicir que o cerebro é só unha máquina, pero o pensamento existe fóra del. Para ser totalmente claros: é necesario un cerebro, un moi bo cerebro, para descubrir, como fixo Newton, a lei da gravitación universal. Esta lei non está nas nosas cabezas, non a descubrimos nós, non a inventamos ou producimos, senón que está encarnada na realidade, o mesmo que acontece cos famosos casos de igualdade dos triángulos: fai falta un cerebro para comprendelos, porque as leis das matemáticas existen tamén fóra de nós, polo que non me parece que haxa que deixar de lado certo dualismo. Polo demais gustaríame que me explicasen, desde o punto de vista do monismo materialista, que diferenza hai entre un cerebro humano de dereitas e un cerebro humano de esquerdas, ou entre un cerebro que se equivoca ao facer unha suma e este, uns instantes máis tarde, que se decata do erro e corríxeo. Paréceme que a diferenza coas máquinas está noutro lugar: na vida psíquica dos seres humanos. E isto é o que o enfoque comportamental, que queda nos datos exteriores, non pode ver. Penso que teriamos que ser moi

prudentes. Se tivese que adiviñar o que representa a maior ameaza para a nosa existencia, diría probablemente que é a intelixencia artificial. Cada vez son máis proclive a pensar que tería que haber unha regulación, a un nivel nacional ou internacional, para estar segura de que non estamos a facer unha estupidez. Coa intelixencia artificial estamos a tentar un demo. Como nos peores supostos de ciencia ficción, as máquinas intelixentes que son capaces de ler nuns segundos millóns de páxinas saberíano todo sobre nós, empezando polo feito de que nós, os humanos, somos os únicos que podemos desenchufalas, o que nos convertería nos seus primeiros e principais inimigos. Ao controlar todos os servizos informatizados, por exemplo, os dos exércitos serían capaces de destruírnos». L. Ferry, A revolución transhumanista.

1 Imaxina que es xornalista e que vas publicar este texto nun xornal. Que título lle poñerías?

2 Cres, como di o autor, que o desenvolvemento da intelixencia artificial pode chegar mesmo a destruír o xénero humano? Razoa a túa resposta.

3 Habería que regular a intelixencia artificial? Como?

183

ORGANIZO A MIÑA MENTE

Traballa co aprendido

Lembra seleccionar o material de traballo desta unidade para o teu portafolio.

A TeCNociencia

Mapa mental

Funcións cerebrais

Subxectivación

Xestión algorítmica

Neutralidade

Actividade bioeléctrica do cerebro

Experiencia mental reflexiva

Expresións matemáticas binarias

Sen segundas intencións

Mente

Filosofía da mente

Intelixencia artificial (IA)

Descrición dos fenómenos mentais

Imitación da intelixencia humana

A ACTIVIDADE tÉcnica

Cerebro Órgano principal da subxectivación

ACTITUDES

técnica

Ciencia Saber teórico

Aplicación práctica

Heidegger Necesidades humanas

Esquecemento do ser

ETIQUETAS CONCEPTUAIS

Responsabilidade TECNOCIENCIA Traballo SUBXECTIVACIÓN Técnica Ciencia CEREBRO

Tecnofilia Tecnofobia ALIENACIÓN

TECNOCRACIA

INTELIXENCIA ARTIFICIAL (IA)

Escola de Frankfurt Tecnocracia

Jonas Responsabilidade

Enclave

Elabora unha disertación filosófica sobre o poder que a tecnoloxía dá ao ser humano para transformar a natureza e defende unha actitude tecnófila ou tecnófoba a partir dos seguintes conceptos.

184

Tecnofilia

Traballo

Tecnoloxía

Natureza

Tecnofobia

Ortega

Tecnociencia

natureza

Dixitalización Novo modelo de humanidade e de existencia

dixitalización

Mente

Analizade os datos do paro en España a finais do ano 2019. Pensades que o traballo é unha oportunidade ou que é un castigo? Total: 3 191 900 (13,78 %) Mulleres 15,55 % Mulleres: 1 685 800

Homes 12,23 % Homes: 1 506 100

Menores de 25 anos: 462 800 30,51 % Fonte: INE.

Descubro o que aprendín 1 Define en que consisten: (1) a ciencia, (2) a técnica, (3) a tecnociencia e (4) o traballo.

a) A total organización técnica do mundo provocou o esquecemento do ser.

a) D esigna as ciencias actuais desenvolvidas en relación con proxectos tecnolóxicos, de modo que apenas se distinguen deles.

b) O ser humano queda matematizado en beneficio da redución cientifista e do dominio técnico da sociedade.

b) É a actividade mediante a cal o ser humano usa as cousas naturais ou transforma o medio no que vive para satisfacer as súas necesidades.

c) A técnica formula na actualidade o importante problema moral da responsabilidade do seu uso.

c) É o conxunto de procedementos que prolongan as capacidades dos órganos humanos para actuar sobre a natureza. d) É un saber das causas que orixinan os fenómenos e das súas leis.

2 Explica que importancia atribúe Marx ao traballo e en que consiste a súa crítica ao traballo alienado.

3 Relaciona cada época histórica coa súa consideración da técnica: (1) a Prehistoria, (2) a Antigüidade e a Idade Media, (3) o Renacemento e a Ilustración e (4) o mundo actual. a) P riorizouse a vida activa sobre a contemplativa; a práctica sobre a teoría, e o útil sobre o fermoso. b) A técnica converteuse no aspecto máis destacable da época. c) A s técnicas limitábanse a instrumentos rudimentarios utilizados por pequenos grupos tribais nómades que vivían na natureza. d) A técnica era un tipo de saber distinto e inferior ao saber teórico ou contemplativo e ao práctico.

4 Explica os efectos positivos que se atribúen á técnica desde unha actitude tecnófila: dinamiza a cultura, desenvólvese con certa autonomía, universalízanse os seus mecanismos de desenvolvemento e ten un efecto emancipatorio.

5 Explica os efectos negativos que se atribúen á técnica desde unha actitude tecnófoba: cambiou a relación do ser humano coa natureza, instrumentaliza o ser humano e ameaza a súa existencia, impón un novo modo de vivir sen aterse aos valores humanos que se consideraran superiores e xeneraliza unha visión materialista e desacralizada da vida.

6 Relaciona cada crítica á tecnificación na filosofía contemporánea con quen a propuxo: (1) Ortega y Gasset, (2) Heidegger, (3) a Escola de Frankfurt e (4) Jonas.

d) O ser humano adapta a natureza ás súas necesidades e ao seu proxecto de vida mediante o conxunto de accións e de instrumentos que achega a técnica.

7 Explica en que consiste a tecnocracia e en que medida representa un perigo para a democracia, segundo a interpretación de Habermas.

8 Por que as tecnociencias e a súa aplicación son agora o principal obxecto e o contexto máis relevante no que se desenvolven as argumentacións teórica, moral e política da nosa cultura? Razoa a túa resposta.

9 Explica a comparación que se propón no funcionalismo da mente humana cun ordenador e a resposta desde a filosofía da mente.

10 Comenta, a partir do seguinte texto, que cousas poden facer as persoas mellor que os ordenadores e por que. «Dende a Revolución Industrial, a humanidade aceptou o feito de que as máquinas poden superar o home en actividades físicas puramente mecánicas. De forma similar, a partir da realización do primeiro ordenador, empezamos a aceptar que as computadoras poden superar o home en actividades mentais de tipo mecánico. Esta aceptación non dana a nosa autoestima, pois estamos seguros de que as persoas podemos facer moitas cousas mellor que as computadoras. Que poden facer as persoas mellor que as computadoras? As persoas podemos ver o noso ámbito e procesar información sobre este; podemos entender e facernos entender extraendo significado dunha serie de sons e imaxes. Utilizamos o que se denomina sentido común para movemos por un mundo que parece ás veces completamente ilóxico. En definitiva, podemos dicir que as persoas superan ás computadoras en actividades que necesitan intelixencia». S. Durmido, Intelixencia artificial. Pasado, presente e futuro.

185

A Filosofía vai ao cine Tecnificación e traballo mecanizado Tempos modernos • Título orixinal: Modern Times. • Dirección: Charles Chaplin. • Guión: Charles Chaplin. • Intérpretes: Charles Chaplin, Paulette Goddard, Henry Bergman, Chester Conklin, Stanley Stanford, Hank Mann, Allan Garcia, Richard Alexander, Cecil Reynolds, Mira McKinney, Murdock MacQuarrie, Wilfred Lucas, Edward LeSaint. • Música: Charles Chaplin. • Fotografía: Rollie Totheroh e Ira Morgan (B & W). • Produción: United Artists. • Ano: 1936. • Duración: 89 minutos. • Nacionalidade: Estados Unidos.

Nesta película trátanse moitos temas que estimulan a reflexión crítica sobre as condicións de traballo e de existencia nas sociedades tecnificadas e con economías desenvolvidas. A organización —neste caso, unha fábrica— é unha gran máquina na que os seres humanos forman parte das súas engrenaxes e están completamente sometidos ao seu funcionamento. Charlot encarna un traballador que debe adaptarse á máquina para non ser substituído. Este comportamento esíxeo a cadea de produción, na que xa non é o ser humano quen marca o ritmo do seu traballo, senón a fita transportadora, e todas as persoas deben mantelo para evitar o despedimento. Por outra parte, o cronómetro —unha das expresións das relacións de traballo na organización mecanizada— acaba co control humano sobre as ope186

racións, parcializa os movementos e mídeos, e elimina a importancia de coñecer o oficio. A comunicación prodúcese sempre «de arriba cara a abaixo» e o trato é formal e impersoal.

PARA A REFLEXIÓN

Introdución

Non se dá lugar á comunicación entre as persoas integrantes da organización, e cando esta se produce, aparece sempre só baixo a forma de conflito.

1 Nesta película denúncianse as condicións alienantes que padecen as persoas que traballan nun sistema estandarizado. Que aspectos morais, sociais e políticos concretos se recollen nesta crítica?

2 Ao longo da película, en ningún momento podemos saber que tipo de produto é o que se fabrica nesa empresa. Ao parecer, tampouco o saben os que o fan. Que relación entre a clase traballadora e o produto do seu traballo se expresa aquí?

Como se interpretan nesta película as tecnoloxías da comunicación? por exemplo, o uso que o director da fábrica fai do monitor desde o pode vixiar todo o que acontece na factoría e comunicarse cos seus capataces para transmitirlles as súas ordes?

4 Uns anos despois da estrea da película, Charles Chaplin dixo nunha entrevista: «A introdución das máquinas no traballo debería ser de axuda á humanidade e non unha fonte de traxedia e de conflito». Comenta brevemente esta opinión do cineasta.

Un XOGO

Poden pensar as máquinas? Proposta dun xogo Para dar unha resposta práctica a esta pregunta, propoñémosche o seguinte xogo, que chamaremos «xogo de imitación», ideado por Alan Turing no seu libro Pode pensar unha máquina? No xogo interveñen tres persoas: un home (A), unha muller (B) e unha terceira persoa que propoña preguntas (C) que pode ser de calquera sexo.

Instrucións do xogo Cada persoa colocarase nun cuarto, separado do resto de participantes no xogo. O obxectivo da persoa que fai as preguntas (C) é determinar cal das outras persoas é o home e cal a muller. Referirase a elas coas letras X e Y, e ao final do xogo dirá «X é A e Y é B», ou ben «X é B e Y é A». Pode formular a A e a B preguntas como a seguinte: «Podería X dicirme a lonxitude do seu pelo?». Supoñamos que, de feito, X é A; entón debe ser A quen conteste. A misión de A no xogo consiste en tratar de conseguir que C se equivoque ao realizar a identificación. A súa resposta, polo tanto, podería ser a seguinte: «O meu pelo está cortado a capas e os cabelos máis longos miden, máis ou menos, 23 cm». Para evitar que o ton da voz axude á persoa que pregunta, as respostas daranse por escrito. Outra alternativa é que outra persoa repita as preguntas e as respostas. O obxectivo do xogo para B é axudar a C. A súa mellor estratexia consistirá, probablemente, en dar respostas verdadeiras. Pode engadir ás súas respostas expresións tales como «Eu son a muller, non lle faga caso!», pero sen garantía de seguridade, posto que B, o home, pode facer observacións similares.

Obxectivo do xogo Unha vez efectuado o xogo, preguntámonos: «Que acontecerá cando unha máquina realice o papel de A neste xogo?». Equivocarase C cando o xogo se faga deste xeito coa mesma frecuencia que cando se realiza entre un home e unha muller? Se te fixas, estas preguntas substitúen aquela da que partimos: «Poden pensar as máquinas?».

Unha cuestión fundamental para as neurociencias e para a informática é determinar se pod en pensar as máquinas no mesmo sentido en que pensa o ser humano.

Un complemento á cuestión Para achegarche algún dato máis, co fin de que dispoñas doutros elementos de xuízo para responder a pregunta proposta, velaquí un breve texto. Nel critícase a actitude dalgunha corrente neurolóxica que tende a reducir os nosos pensamentos e as nosas experiencias a simples mecanismos maquinais das neuronas. Co exemplo da percepción dunha cor, o autor quere mostrar o carácter específico e insubstituíble da subxectividade e da conciencia.

CONTRA O MECANICISMO NEURONAL «Admitamos que un conxunto de neuronas encóntrase en certo estado cando o ollo é estimulado polo límite visible do espectro de descomposición da luz solar correspondente ás maiores lonxitudes de onda. Constatarase nese caso a concomitancia destes dous fenómenos físicos: por un lado, un raio luminoso cuxa lonxitude de onda media sitúase arredor dos 630 nanómetros e que incide sobre a retina; polo outro, despois dun proceso de cálculo neuronal complicado, certo número de neuronas encóntrase nunha situación X. Pois ben, non é posible comprender, neste encadeamento físico, de onde poden xurdir na percepción da cor vermella os matices do escarlata ou do vermellón. Porque a cor non está no mundo externo, que só coñece diferenzas de lonxitude de onda, nin está na maquinaria neuronal, que só coñece conexións ou estados de excitación incoloros.» P. Lévy, Intelixencia dos mecanismos, mecanismos da intelixencia.

187

© GRUPO ANAYA, S.A., 2022 - C/ Juan Ignacio Luca de Tena, 15 - 28027 Madrid. Reservados todos os dereitos. O contido desta obra está protexido pola Lei, que establece penas de prisión e/ou multas, amais das correspondentes indemnizacións por perdas e danos, para quen reproduza, plaxie, distribúa ou comunique publicamente, en todo ou en parte, unha obra literaria, artística ou científica, ou a súa transformación, interpretación ou execución artística fixada en calquera tipo de soporte ou comunicada a través de calquera medio, sen a preceptiva autorización.