Guidestar 12-2012 by Guidestar

Het GRATIS digitale magazine van de Astro Event Group vzw - Redactie@aegvzw.be - www.aegvzw.be - Jaargang 8 - December 2012

Editoriaal

Info - Patrick Jaecques is, naast grafisch vormgever en hoofdredacteur van dit magazine, ook oprichter en voorzitter van de Astro Event Group vzw uit Oostende. Een door passie gedreven levensgenieter die al meer dan een kwart eeuw lang het brede publiek informeert over de diverse hemelse wonderen...

Guidestar | 12-2012

Patrick Jaecques

Een hemelse compositie

002

Foto - Sfeerbeeld van de totale zonsverduistering gezien vanaf de kust van Australië. De volgende totale zonsverduistering doet zich voor op 20 maart 2015 en dat in het Noord Atlantische gebied.

Een voorzitter kan eigenlijk het best vergeleken worden met een dirigent, die als algemene leidraad over een partituur beschikt. Zelden zelf gecomponeerd en meestal een samenraapsel van ideeën en doelstellingen, aangebracht door derden. Geschreven met de toen heersende tijdsgeest voor ogen. Hij geeft richting aan een pallet aan muzikanten van allerlei pluimage. Elk met hun eigen inbreng, noden en kwaliteiten. Hun karakter bepaalt vaak hun keuze van instrument. En hun specifieke stijl. En, wanneer ze goed op elkaar afgestemd zijn, kan dit leiden tot de uitvoering van een prachtige symfonie...

de andere muzikanten zijn hiervan het slachtoffer. Maar wanneer alle violen op elkaar afgestemd zijn begint het werk pas...

Het volk stroomt stilaan toe. De maatpakken zijn gestreken, de instrumenten staan klaar en de partituren wachten om vertaald te worden in goddelijk geluid. Wanneer plots het licht abrupt uit gaat... een stroompanne... en iedereen kijkt naar de dirigent in de hoop dat deze een oplossing kan aanreiken. Helaas, ook deze staat niet boven de harde realiteit. Wat sommige muzikanten en bezoekers blijkbaar moeilijk kunnen verkroppen. En sommigen eisen zelfs hun geld terug. Want een schuldige Om tot uitstekende resultaten te komen dient moet blijkbaar steeds een gezicht hebben. En iedere muzikant echter, ongeacht zijn leeftijd zo leven we eigenlijk allemaal op ons eigen of ervaring, op zijn minst goed samen te morele eiland. Met onze eigen waarheden. We werken met zijn naaste buur. En vertrouwen steken nu eenmaal al te graag de beschulhebben in de leiding van de dirigent, die door digende vinger uit naar iemand anders. zijn positie vaak als enige een goed Zonder erbij stil te staan dat we zelden onszelf totaalbeeld heeft. Iets wat van beschuldigen. Of we leven ons alle partijen een inspanning helemaal niet in de beweegvraagt. Maar dit kan, mits redenen van iemand anders... voldoende oefening, leiden tot “Music gives a soul to bijzondere hoogtepunten. En toch, als we even uit onze the universe, wings to eigen individualistische cirkel the mind, flight to the Speelt één muzikant vals, dan treden, kijken naar en denken imagination and life to overstemmen zijn collega's aan een ander, kunnen we everything.” hem wel. En valt het de samen werken aan een gemeenomstaanders niet op. Wanneer schappelijk doel. Ten voordele echter een muzikant doelbevan zowel het individu als de wust zijn collega's tegenwerkt, groep. Door onze instincten door verkeerde partituren te even te negeren en gebruik te verspreiden, hun instrumenten maken van ons intellect. Maar Plato saboteert of derden inschakelt met de passie van het hart. om amok te maken, dan Om samen te werken aan de wordt de sfeer voor iedereen uitvoering van de symfonie verpest. En dan dient er ingegrepen te des levens. En het maakt eigenlijk niet uit wie worden. Niemand heeft baat bij een slecht de partituur geschreven heeft. Deze heeft klinkend orkest. Daarnaast gebeurt het ook gedirigeerd of uitgevoerd. Want het is de wel eens dat de ene sectie (blazers) zich context die telt. Die ons doet rillen van genot. belangrijker voelt dan een andere (strijkers). Terug doet denken aan vervlogen tijden, oude En meer aandacht eist... En dan mag de geliefden of, zoals vaak in mijn geval, doet dirigent vaak opnieuw beginnen. En zo gaat dromen over de toekomst... heel wat tijd en energie verloren door individualistische en / of groepsgebonden Verder wens ik iedereen, samen, een prachtig, verzuchtingen. Al dan niet terecht... En vooral gezond, leuk, helder en vrijgevig eindejaar !

Inhoudelijk 04 - Het Gentse lichtplan gemeten en gewogen. 07 - De kometen van 2013. 09 - Kortnieuws - Sterrenkunde. 10 - 'Tracktor beam' is een feit ! 11 - Het CUUSOO project 12 - Rubriek - European Southern Observatory (ESO). 14 - Koraal verslechterde al voor klimaatsverandering. 15 - Rubriek - Nieuw in de boekenkast - Stephen Hawking. 16 - Rubriek - Astrofoto van de maand. 19 - Kortnieuws - Sterrenkunde. 20 - Rubriek - Lancering in de kijker - ... 22 - Plannen voor Marskolonie zijn verrassend realistisch. 24 - Rubriek - Observatoria wereldwijd - 2,0 m Liverpool telescoop. 29 - Kortnieuws - Ruimtevaart. 30 - Schotel Dwingeloo radiotelescoop terug op toren. 31 - Rubriek - Lanceeroverzicht van de maand. 32 - Rubriek - Amateurastronoom in de kijker - Sir Patrick Moore. 34 - Rubriek - Woord van de maand - ... 37 - Kan Curiosity leven ontdekt hebben op Mars ? 39 - Kortnieuws - Klimatologie. 40 - Rubriek - Space History - Atlantis STS-45 (4) 47 - De zonsverduistering vanaf Ellis Beach Australië. 49 - Kortnieuws - Sterrenkunde. 50 - Sojoez 7K-LOK: Kosmonauten naar de Maan brengen. 52 - Verslag ESA Ministerraad. 54 - Rubriek - European Space Agency (ESA). 56 - Rubriek - Het AEG nieuws. 59 - Kortnieuws - Sterrenkunde. 60 - Rubriek - Hemelkalender. 65 - Nabijgelegen tweede Aarde. 66 - Warmt de Aarde nog wel op ? 69 - Kortnieuws - Ruimtevaart. 70 - Commerciële ruimtevaart (1/2) 76 - Rubriek - Sateria onder de sterren.

Dominique Dierick Joeri De Ro Div. / Redactioneel Barry van der Meer Patrick Jaecques ESO / Rodrigo Alvarez Prof. Dr. AJ Van Loon Redactioneel Edwin Pottillius Div. /Redactioneel Kris Christiaens Tijs Hofmans Philip Corneille Div. /Redactioneel ASTRON Kris Christiaens Philip Corneille Dirk Devlies Caroline Kraaivanger Div. /Redactioneel Danny van Hoecke Dr. Anik De Groof Redactioneel Kris Christiaens Kris Christiaens ESA / Redactioneel Div. /Redactioneel Redactioneel Marc van der Sluys Div. / Redactioneel Marlies ter Voorde Div. / Redactioneel Herman Henderickx Filip Feys

Informatief Dit digitale magazine, beschikbaar als PDF en Flash bestand, is een non-profit product van de Astro Event Group vzw uit Oostende en heeft tot doel sterrenkunde, klimatologie en ruimtevaart te promoten bij een zo breed mogelijk publiek.

De redactie bestaat uit: Patrick Jaecques (hoofdredacteur en grafisch vormgever), Hendrik De Rycke (redactie), Kris Christiaens, Sander Vancanneyt en Joeri De Ro (redactie). De vaste rubrieken worden onderhouden door Philip Corneille, Dirk Devlies, Kris Christiaens, Marc van der Sluys, Filip Feys en Danny Van Hoecke. Zin om ook een artikel te schrijven en / of rubriek te onderhouden. Contacteer ons dan via redactie@aegvzw.be.

Er is een samenwerkingsverband met diverse websites. Dankzij de steun van de diverse auteurs, de leden en natuurlijk de diverse sponsoren kunnen we deze digitale publicatie gratis verspreiden. Deze digitale publicatie is volledig ontworpen met gratis open-source en / of freeware software zijnde Scribus, Gimp, Foxit Reader, Ink-scape en Paint.net.

Ook een enthousiaste lezer van ons magazine? Steun ons dan door lid te worden van onze dynamische vereniging. Het lidgeld, op jaarbasis, bedraagt slechts 15,00 euro. Alvast van harte dank ! De 'deadline' ligt steeds vast op de 25e van de maand !

De Astro Event Group vzw, kortweg AEG, is een non-profit sterrenkundige vereniging voor volwassenen uit Oostende die geïnteresseerd zijn in sterrenkunde, klimatologie en / of ruimtevaart. Iedereen met passie voor deze boeiende wetenschappelijke takken is er van harte welkom. Van absolute beginner tot ervaren amateursterrenkundige en dit voor een boeiende, leerrijke en vooral gezellige beleving van z'n hobby. Ook wie niet in de ruime omgeving van Oostende woont heeft er baat bij om lid te worden. Want de vereniging staat ook in voor een resem andere realisaties. Van de diverse boeiende websites, tentoonstellingen, voordrachten, uitstappen, de jaarlijkse StarNights en Space Night evenementen tot dit uitvoerige magazine. Kortom, steun onze vereniging en stort vandaag nog 15,00 euro (of meer) op rekening nummer IBAN: BE84 9730 0675 3759 / BIC: ARSPBE22 met vermelding van "lidgeld" alsook uw naam, adres en e-mail. Wij danken u alvast voor uw steun !

Info - Je hoeft echt geen sterrenkundige zijn om te genieten van een fantastische sterrenhemel. Kortom, de volgende keer dat u buiten komt, alleen of met vrienden, neem dan even de tijd om naar boven te kijken. Wedden dat je ook geboeid zal zijn ? Zeker weten...

Guidestar | 12-2012

De Astro Event Group vzw, noch enige andere persoon die in zijn naam optreedt, is verantwoordelijk voor het gebruik dat zou kunnen worden gemaakt van de informatie in deze digitale publicatie of voor eventuele fouten die er, ondanks de uiterste zorg bij de voorbereiding van de teksten, nog in zouden staan. Tevens

heeft de redactie alle nodige moeite gedaan om te voldoen aan de wettelijke voorschriften inzake auteursrechten en om contact op te nemen met de rechthebbenden. Elke persoon die benadeeld meent te zijn en zijn rechten wil laten gelden wordt verzocht zich bekend te maken.

003

Hoofdartikel

Dominique Dierick

Het Gentse lichtplan g e m e t e n e n g e w og e n Info - Ter bestrijding van deze lichthinder is het aan te raden om geschikte armaturen te gebruiken, waarbij het licht naar onder schijnt in plaats van naar boven of horizontaal. Bolle verlichting dient vermeden te worden. Ook moet de vraag gesteld worden of de verlichting echt wel nuttig is. Zo kan verlichting bedoeld om ongewenste bezoekers af te schrikken beter gekoppeld worden aan een bewegingsmelder, zodat deze enkel gaat branden als het nodig is. Lichtreclames en klemtoonverlichting zijn na 23 of 24 uur meestal geheel overbodig. Ook veel wegverlichting kan na middernacht uit, aangezien op veel wegen dan nauwelijks nog verkeer is. Meer informatie : www.preventielichthinder.be

Info - Een voorbeeld van weglekkend licht. De gloed van de Baudelostraat hangt als een lichtend spoor over de Vrijdagmarkt. Illustratie van weglekkend licht zijstraat Vrijdagmarkt. Bron: D. Dierick.

Gent investeerde de voorbije jaren flink in een lichtplan voor het Gentse stadscentrum. Het ontwerp van Roland Jéol wordt geprezen en is een lust voor het oog, daar is ongeveer iedereen het over eens. De meningen beginnen te verschillen wanneer het gaat over de uitwerking van het oorspronkelijke ontwerp. Tijd voor een analyse naar aanleiding van de Nacht van de Duisternis.

In een groot aantal centrumstraten is voor middernacht de straatverlichting overwegend vervangen door gevelverlichting. Die verlichting is net als de accentverlichting voor de torengebouwen met uplighters – spotverlichting van onder naar boven. Theoretisch wordt, althans bij gevelverlichting, een natuurlijke grens getrokken door de dakgoten van de woningen om te verhinderen dat strooilicht in de atmosfeer zou terecht komen en zo de nachthemel verontreinigen. Iets wat door de stadsdiensten regelmatig wordt aangehaald. Helaas blijkt dit in Gent in de praktijk toch niet het geval. Op de meeste plaatsen is overstraling vast te stellen, lichthinder dus. Bijkomend wordt met dit soort verlichting door opwaartse reflectie tegen gevels een deel van het licht naar boven weerkaatst, en niet naar beneden waar het voetgangers en fietsers nog tot nut zou kunnen zijn. Het is één van de hardnekkig terugkerende kritiekpunten op het Gentse lichtplan. Ook al omdat de uplighters op sommige plaatsen in de praktijk onvoldoende zijn om de uitgeschakelde straatverlichting te vervangen en de ingebouwde spots in voetpaden dan weer verblindend werken.

middernacht, met de accentverlichting overal actief. Dezelfde plaatsen werden opgezocht na middernacht, wanneer de meeste accentverlichting is gedoofd en er wordt overgeschakeld op een traditioneel verlichtingsregime of verminderde accentverlichting. Hier en daar zal er natuurlijk ook nog wel een reclamebord of een etalage worden gedoofd om middernacht, maar het lichtplan levert de dominante bijdrage. Om absoluut zeker te zijn van de waarnemingen werden ze gedaan op een ideale, zeer transparante, maanloze, onbewolkte nacht met weinig luchtvochtigheid. Vochtigheid zorgt immers voor bijkomende verstrooiing en lichtverontreiniging. Als double blind test werden ook plaatsen zonder accentverlichting, met enkel traditionele straatlampen gemeten. De meetresultaten zijn voor alle meetpunten zeer significant te noemen. De invloed van het lichtplan reikt bovendien tot ver buiten het stadscentrum. Specialisten in de Vlarem 2 milieuwetgeving van de Vlaamse Overheid zouden er een vette kluif aan hebben. Die wetgeving regelt wat kan en niet kan op het gebied van lichthinder.

Guidestar | 12-2012

Meten is weten

004

Info - Nog een voorbeeld van uplighters in alle richtingen. In feite zou men dit constant moeten monitoren om te verifiëren of ze nog wel juist staan gericht. Een bijna onmogelijke opdracht. Sommige bewoners laten er zelfs een plantje over groeien. Bron: D. Dierick.

Maar hoe objectiveer je deze observaties? Hoe meten wat de invloed is op de nachthemel van dit soort ongewenst licht? De Canadese firma Unihedron brengt een meter op de markt die sinds een paar jaar in astronomiemiddens wordt aangewend om de kwaliteit van de nachthemel te testen. Het apparaatje wordt wereldwijd gebruikt en is zowat de standaard en referentie geworden, ook al omdat het geen fortuin kost om het aan te kopen. Het apparaat doet exact wat de naam zegt: ‘Sky Quality Meter’, het meet de helderheid van de hemel. Veel lichtverontreiniging levert lage meetwaarden op het toestel op, hoe beter (donkerder) de hemelkwaliteit hoe hoger de waarde. De SQM-L meter is zo geconcipieerd dat hij in een beperkte hoek meet. Dit, in combinatie met een afscherming rond de meter, zorgt ervoor dat die wel degelijk uitsluitend de nachthemel registreert, en bijvoorbeeld niet het licht van nabije straatlampen. We lieten het toestel zijn gang gaan op een aantal plaatsen in de Gentse binnenstad. Een eerste testronde werd gedaan voor

De metingen spreken boekdelen. Op alle gemeten plaatsen (Braunplein, Korenmarkt, Graslei, Zuivelbrug, Kaatsspelplein, Oudburgpark, Veerleplein, Vrijdagmarkt en Patijntjesstraat) liet de meter na middernacht plots heel wat hogere, en dus betere waarden zien. De gemiddelde stijging was 1,14 magnitude / vierkante boogseconde (helderheid per oppervlakte) op logaritmische schaal. Laten we deze technische waarde even interpreteren naar een praktisch te begrijpen schaal. Met de accentverlichting uit zou u in het Gentse centrum, rekening houdend met weglekkend licht van allerlei andere verlichting, inclusief de gewone straatverlichting, bij heldere, onbewolkte hemel zowat 320 sterren moeten kunnen tellen aan de nachthemel. Met het lichtplan actief wordt dat aantal teruggebracht tot nauwelijks 100. Op sommige plaatsen is het zelfs nog erger gesteld. Naar de buitenwijken toe daalt het

Guidestar | 12-2012

005

aantal zichtbare sterren van ongeveer 450 tot 250. Het lichtplan heeft dus wel degelijk een niet te onderschatten invloed op de nachthemel van Gent en omgeving. De bewering dat het plan de hinder vermindert klopt niet echt (ref. website Stad Gent, Nacht van de Duisternis). Foto - Meting met accentverlichting aan. De meter werd voor de leesbaarheid even uit zijn afscherming gehaald. Met lichtplan aan. Bron: D. Dierick.

Foto - Meting met accentverlichting uit. Na middernacht. Met lichtplan uit. Bron: D. Dierick.

niet functionele lichtoverdracht naar de omgeving. Vlarem laat zoiets niet toe en stelt dat de verlichting naar het doelgebied dient te zijn gericht. Daarom dat er beter neerwaarts kan worden uitgelicht. Men kan gebruik maken van toestellen die hoger op de gebouwen geplaatst worden en zo ook nog steeds een beeld geven van de gevel. Daarnaast wordt dan eveneens de straat op een degelijke wijze verlicht. Men zal ook niet langer het probleem kennen van lichtoverdracht boven de dakgoot. Er is tenslotte minder nood aan een specifieke afstelling per gebouw en men kan zich beperken tot één verlichtingssysteem in plaats van twee (accentverlichting én straatverlichting). Nieuwe toestellen moeten vandaag uitgerust zijn met dimbare elektronische ballasten en de wettelijke normen voorzien dat er na middernacht een lager verlichtingsniveau mag gebruikt worden. Nu is het zo dat juist in de stille uren de wegen veel feller verlicht worden dan tijdens de actieve uren omdat men na middernacht verlichting gebruikt die wel het doelgebied aanstraalt. Een beetje de omgekeerde wereld. Best kiest Gent ook voor een lichtbron met warmer wit licht dat minder blauw licht bevat om de wetenschappelijk vastgestelde impact op mens en natuur te beperken. Als overheid kan het nuttig zijn een oplossing te zoeken die je inwoners beschermt tegen deze problematiek in plaats van hen er extra aan bloot te stellen.’ Ecologische stad

Friedel Pas is voorzitter van Preventie Lichthinder vzw, een adviesorgaan op het gebied van lichtbeheersing, en European Liaison Officer van de International Dark-Sky association. Aan hem de vraag of hij door de resultaten is verrast. ‘Verrast ben ik niet direct. Het is meer dan logisch dat wanneer je zo goed als alle licht in de richting van de hemel stuurt dit een impact zal hebben. Je stuurt het licht weg van waar je het nodig hebt en dus zal de oppervlakte die je mee wenst te verlichten (openbare weg en voetpaden) donkerder zijn dan de hemel er boven. Vermoedelijk zijn de effecten zelfs nog sterker in de praktijk dan wat de metingen laten zien. Bovendien wordt er blauw wit licht gebruikt en het is geweten dat de hemelhelderheid tot drie keer helderder wordt als gevolg van dat soort licht. Ook heeft het meer impact op milieu en volksgezondheid dan warm licht.’ Vraag: "Wat zou er kunnen verbeteren aan de huidige implementatie van het lichtplan om ongewenste neveneffecten te vermijden?"

Guidestar | 12-2012

‘In een historische omgeving waar heel wat waardevolle gevels te zien zijn is het zeker logisch dat deze in de kijker worden gezet en mee een gezicht geven aan de stad in de avond. Dat hoeft echter niet noodzakelijk te gebeuren met uplighters. Slechts een deel van hun licht wordt in eerste instantie gestuurd naar het doelgebied en dus kan men de volledige installatie eigenlijk beschouwen als

006

Foto - Metingen voor middernacht in kaart gebracht op Google Maps. Dezelfde meetpunten na middernacht. Bron: D. Dierick.

Is dit alles dan een ramp? Het grootste kwaad is voor de nachthemel immers al geschied door de stadsomgeving en alles wat daar bij hoort van openbare en particuliere verlichting. Het weglekkende licht van het lichtplan draagt er echter extra en substantieel toe bij. Bovendien is er nog de invloed van lichthinder op milieu en gezondheid, iets waarover met de regelmaat van de klok wetenschappelijke publicaties verschijnen. Een stad die zich klimaatneutraal wil maken en bogen op een ecologische politiek moet er natuurlijk wel voor zorgen niet zelf het slechte voorbeeld te geven. In het centrum van Berlijn haalt men waarden die positief concurreren met de beste Gentse waarden. Alleen is Berlijn een flink stuk groter. Er is dus ruimte voor evolutie en verbetering in de uitwerking van de fraaie verlichting van Gent. Uplighters leveren de grootste bijdrage in het weglekken van ongewenst licht en het gebruik ervan moet misschien toch wel eens herbekeken worden. Toch is het niet allemaal kommer en kwel. De door de stad geïnstalleerde nieuwe armaturen voor gewone straatverlichting zijn gelukkig wel van een goed ontwerp. Het lichtplan bespaart Gent flink op de energieteller, zo rekende de stad al meermaals voor. Een aangepast, top down design zou de rekening allicht nog meer kunnen terugdringen. Aan een verlichte hemel heeft immers niemand iets. Hieronder werd de lichthinder in kaart gebracht. De metingen in de Patijntjeswijk vallen buiten de getoonde zone. Daar evolueert de toestand van ernstige licht-verontreiniging voor middernacht naar matige lichtverontreiniging na uitschakeling van de accentverlichting in het centrum. Het is een plaats waar je in ideale omstandigheden dan nog erg vaag een hint van de melkweg kan zien.

Artikel

De kometen van 2013

Komeet PANSTARSS

Sterrenkundigen van de universiteit van Hawaï hebben met behulp van de Pan-STARSS 1 telescoop op Maui een komeet ontdekt die in 2013 wellicht te zien zal zijn met het blote oog. De komeet werd in de nacht van 5 op 6 juni 2011 ontdekt en kreeg de naam C/2011 L4 (PANSTARRS). Volgens de eerste baanberekeningen van de komeet door het Minor Planet Center zal het object begin 2013 op een afstand van ongeveer 50 miljoen kilometer langs de zon vliegen. Het object had bij haar ontdekking in het sterrenbeeld Schorpioen een magnitude van 19, en was dus enkel zichtbaar in zeer grote telescopen. Wetenschappers gaan er vanuit dat deze komeet afkomstig is van de Oortwolk. Dit gebied bevindt zich in de buitenste regionen van het zonnestelsel en is de thuisplaats van duizenden ijskoude objecten. Door aantrekkingskrachten van andere objecten is komeet C/2011 L4 (PANSTARRS) van zijn vaste baan afgeweken waardoor het hemelobject zich nu in een paraboolbaan om de zon bevindt. De eerste baanberekeningen tonen ook aan dat komeet C/2011 L4 (PANSTARRS) geen gevaar vormt voor de Aarde.

De Pan-STARSS 1 telescoop waarmee de komeet ontdekt is maakt deel uit van het Panoramic Survey Telescope & Rapid Response System dat ontwikkeld werd om op zoek te gaan naar planetoïden die langs de Aarde scheren. De telescoop op de Haleakala vulkaan op Maui werd uitgerust met een 1,4 gigapixel digitale camera waarmee wetenschappers een groot deel van de hemel meteen kunnen fotograferen. Dit nieuwe observatorium neemt elke 30 seconden één opname en de hoeveelheid data die Pan-STARSS elke nacht produceert is te vergelijken met duizend DVD's. Elke maand fotografeert Pan-STARSS één zesde van de sterrenhemel.

Foto - De heldere komeet Hale-Bopp was de meest geobserveerde komeet van de 20e eeuw en was een van de helderste kometen van de afgelopen paar decennia. De komeet was gedurende achtien maanden met het blote oog te zien. Dit was twee maal zo lang als de vorige recordhouder uit 1811. Deze komeet komt pas terug rond het jaar 4377. Meer informatie : www.kometen.nl

Komeet ISON

Een andere komeet die met het blote oog zichtbaar zou kunnen worden is komeet C/2012 S1 ISON, die ontdekt is door een Russisch team met behulp van de 0,4 meter telescoop uit het International Scientific Optical Network. Op dit moment bevindt de komeet zich nabij de baan van Jupiter en heeft een magnitude van 18. Echter, op 28 november 2013 zal de komeet in het perihelium van haar baan komen en op ongeveer 2 milljoen kilometer van de zon passeren. Het ijs dat op deze manier smelt, laat een spoor achter en vormt een staart, die gekend is onder de naam coma. Rond deze periode zou het kunnen dat deze komeet een negatieve magnitude zal krijgen! In de huidige toestand van de komeet zal deze met het blote oog zichtbaar worden vanaf november en tot januari zichtbaar aan de hemel blijven. Schattingen van de helderheid van de komeet zeggen dat de komeet een helderheid zou kunnen hebben tussen -11 en -16. In het beste geval wordt deze komeet dus helderder dan de volle maan! Er dient echter opgemerkt te worden dat het erg riskant is om een helderheidsschatting van een komeet te doen want tijdens een komeetpassage kan er altijd met de komeet iets gebeuren. Een goed voorbeeld hiervan is komeet Elenin, die met het blote oog zichtbaar had moeten geweest zijn vorig jaar, maar in plaats daarvan in stukken brak toen hij te dicht kwam bij de zon.

Guidestar | 12-2012

Als alles goed gaat, zal de komeet na haar perihelium in haar baan rond de zon op 10 maart 2013 met het blote oog zichtbaar worden. Twee dagen na haar periheliumdoorgang, op 13 maart 2013, zal de komeet de hemelevenaar kruisen en wordt ze 's

avonds na zonsondergang zichtbaar in het westen. De komeet vervolgt een snelle noordwaartse beweging en wordt elke dag vroeger zichtbaar. Vanaf 3 april staat de komeet in oppositie met de zon, wat wilt zeggen dat het hemelobject de gehele nacht zichtbaar is. Op dat moment neemt haar helderheid echter af en blijft de komeet nog steeds aan hoogte toenemen. Eind mei 2013, wanneer de komeet normaalgezien met het blote oog niet meer zichtbaar zal zijn, zal de komeet in onze streken haar maximale hoogte bereiken.

Joeri De Ro

Voor komeetliefhebbers wordt 2013 een zeer boeiend jaar, want het zou kunnen dat volgend jaar, in 2013, twee kometen met het blote oog zichtbaar worden! Het gaat om de kometen C/2011 L4 PANSTARRS en C/2012 S1 ISON, die allebei met het blote oog zichtbaar zouden moeten zijn in onze streken.

007

Kortnieuws Met de nieuwe Nederlandse radiotelescoop LOFAR zijn de beste plaatjes tot nu toe gemaakt van een ‘bellenblazend’ zwart gat. De bel is ruwweg 100.000 lichtjaar groot en bestaat uit materiedeeltjes die door het zwarte gat zijn uitgespuwd. Dat zwarte gaten niet alleen maar dingen opslokken was al langer bekend. Aan de polen van zwart gaten worden vaak sterke, naar buiten gerichte stralen van materiedeeltjes waargenomen. Vermoed werd dat op deze manier grote bellen van materie kunnen worden ‘opgeblazen’. Het was echter niet zo makkelijk deze bellen waar te nemen. De uitgespuwde materie zendt nauwelijks zichtbaar licht uit en wordt niet waargenomen door optische telescopen. In het radiospectrum hebben astronomen van onder andere de Radboud Universiteit in Nijmegen nu meer succes. Met de gloednieuwe radiotelescoop LOFAR zagen ze rondom het sterrenstelsel M87 een enorme bel van materie afkomstig is van het zwarte gat in het centrum van dit stelsel. LOFAR is gevoelig voor radiostraling met een golflengte van 1,3 tot 30 meter. Nog niet eerder was er zo’n gevoelig meetinstrument voor dit spectrum. De telescoop bestaat uit duizenden antennes verspreid over Nederland, Duitsland, Frankrijk, Verenigd Koninkrijk en Zweden. Bron: NU / 01-11-2012. De mineralen die verkenner Curiosity op de planeet Mars heeft geanalyseerd hebben veel overeenkomsten met vulkanisch zand op aarde. Dat lieten wetenschappers, verbonden aan de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA, dinsdag weten. In de monsters heeft Curiosity kristallen ontdekt die lijken op kristallen in de bazaltachtige bodem van gebieden als Hawaii. De wetenschappers willen de informatie over de mineralen op Mars gebruiken om te kijken of er ooit leven op Mars is geweest, of nog steeds is. Daarvoor gebruiken ze voor het eerst een techniek met röntgenstraling om de mineralen in kaart te brengen. Bron: ANP / 01-11-2012. Astronomen hebben de eerste resultaten bekendgemaakt van de Calar Alto Legacy Integral Field Area-survey (CALIFA). Het gegevensbestand geeft ongekend gedetailleerde informatie over honderd relatief nabije sterrenstelsels. Behalve beeldinformatie wordt aan de hand van spectrale informatie een analyse gegeven van de chemische samenstelling van de stelsels en van de snelheden waarmee sterren en gaswolken binnen deze stelsels bewegen. Voor de CALIFA-survey zijn bijna duizend sterrenstelsels op afstanden van 70 tot 400 miljoen lichtjaar geselecteerd. De stelsels worden onderzocht met de 3,5-meter telescoop op de Calar Alto in het zuiden van Spanje. De verzamelde gegevens moeten onder meer inzicht geven in de hoeveelheid donkere materie die de stelsels bevatten. Bron: 01-11-2012. Opnamen van de NASA-ruimtesonde Cassini laten zien dat de atmosfeer van de grote Saturnusmaan Titan een zwakke gloed uitzendt. Iemand die met een ballon in de nevelachtige Titanatmosfeer zou opstijgen, zou daar weinig van merken: de gloed is tientallen miljoenen keren zo zwak als het licht van een gloeilamp. Alleen op zeer lang belichte opnamen is er iets van te zien. De gloed is enigszins vergelijkbaar met het licht van gasontladingslampen, zoals die bijvoorbeeld voor neonreclames worden gebruikt. Hij ontstaat doordat geladen deeltjes in botsing komen met gasatomen – in dit geval stikstofatomen in de atmosfeer van Titan. Soortgelijke processen spelen zich ook af in de

atmosferen van Venus en de aarde. Tot verrassing van wetenschappers beperkt de atmosferische gloed van Titan zich niet tot het bovenste deel van de atmosfeer, dat gemakkelijk bereikbaar is voor geladen deeltjes uit het magnetische veld van de planeet Saturnus. Het wordt ook op kleinere hoogte gezien, terwijl geladen deeltjes van Saturnus of de zon niet zover in de atmosfeer kunnen doordringen. Mogelijk wordt die lagere gloed veroorzaakt door de energierijkere deeltjes van de kosmische straling. Het is echter ook denkbaar dat er een nog onbekend proces achter steekt. Bron: 01-11-2012.

Astronomen hebben in het centrum van een opvallende planetaire nevel een bijzondere dubbelster ontdekt. De ontdekking bevestigt een veelbesproken theorie over het symmetrische karakter van het materiaal dat de centrale ster de ruimte in slingert. Een planetaire nevel is een gloeiende schil van gas rond een witte dwerg – een zonachtige ster die een groot deel van zijn materie de ruimte in heeft geblazen en zijn laatste levensfase heeft bereikt. Fleming 1 is een prachtig voorbeeld van zo’n nevel: hij heeft opvallend symmetrische jets die een kronkelpatroon vertonen. Astronomen discussiëren al lang over het ontstaan van die symmetrische jets, maar konden het maar niet eens worden. Nieuwe waarnemingen van Fleming 1, verkregen met de Europese Very Large Telescope (VLT) in Chili, gecombineerd met bestaande computermodellen hebben nu voor het eerst precies laten zien hoe de soms bizarre vormen van planetaire nevels tot stand komen. Gebleken is dat in het centrum van Fleming 1 niet één, maar twee witte dwergen staan, die in ruim een dag om elkaar heen cirkelen. Hoewel er meer planetaire nevels bekend zijn die een dubbelster in hun hart hebben, zijn gevallen waarbij twee witte dwergen om elkaar heen draaien zeer zeldzaam. Het tweetal sterren speelt een cruciale rol bij de verklaring van de waargenomen vorm van de planetaire nevel. Terwijl de oorspronkelijke sterren ouder werden en opzwollen, gedroeg één van hen zich bij tijd en wijle als een stellaire vampier die zijn metgezel uitzoog. Hierdoor stroomde er materiaal naar de ‘vampier’, waardoor zich rond deze een zogeheten accretieschijf vormde. Door de interactie van de om elkaar heen draaiende sterren gedroeg deze schijf zich als een wiebelende tol – een beweging die precessie wordt genoemd. Deze beweging heeft tot gevolg dat het materiaal dat in de vorm van 'jets' loodrecht op de accretieschijf wordt uitgestoten niet altijd dezelfde kant op gaat. Bron: NU / 08-11-2012.

Astronomen hebben een kaart gemaakt van het heelal zoals dat er ongeveer 11 miljard jaar geleden uitzag. De kaart toont een periode tussen de oerknal en de snelle uitbreiding van het heelal die volgde, aldus het internationale team van wetenschappers. Het onderzoek is gepubliceerd in het wetenschappelijk tijdschrift Astronomy & Astrophysics. Het toont dat de expansie van het heelal zo'n 3 miljard jaar na de oerknal begon af te nemen. Pas later, toen de zogeheten donkere energie invloed begon uit te oefenen, bewogen de sterrenstelsels steeds sneller van elkaar vandaan. ''Pas nu zien we zijn adolescentie, net voordat het zijn groeispurt kreeg'', aldus een van de onderzoekers.Bron: ANP / 13-11-2012. Meer up-to-date nieuws : www.spacepage.be

Miljarden zonnestelsels binnen en buiten ons eigen melkwegstelsel...het lijkt bijna onmogelijk dat er buiten onze blauwe planeet geen leven meer zou zijn. Maar waar zijn ze dan ? Of is het ontstaan van leven en intelligentie aan zodanige strikte voorwaarden verbonden, dat wij toch de enigen zijn die zich die vraag kunnen stellen ? Hoe kon er zowiezo uit dode materie leven ontstaan op aarde ? Of elders ? En als we ooit leven elders vinden, hoe ziet het er dan uit ? Een wetenschappelijke analyse...

Datum - Vrijdag 7 december 2012. 20.30 uur t/m 22.30 uur. Toegang: GRATIS. Locatie - Openbare bibliotheek Kris Lambert, Wellingtonstraat 7 te 8400 Oostende (B). www.aegvzw.be.

Guidestar | 12-2012

Voordracht : Buitenaards leven door Erwin Louagie

009

Artikel

' T r a c k t o r b e a m ' is e e n f e it !

Barry van der Meer

Met een enorme lichtstraal voorwerpen, ruimteschepen of mensen naar je toe trekken: in sciencefiction is de ‘tractor beam’ allang een begrip. Amerikaanse wetenschappers hebben nu voor het eerst een échte versie gemaakt. Het werkt weliswaar alleen voor hele kleine deeltjes, maar toch.

‘We zijn gevangen in een tractor beam! Het trekt ons naar binnen’, roept ruimtepiraat Han Solo in paniek als zijn schip het enorme ruimtestation, de Death Star, wordt ingezogen. Liefhebbers van sciencefiction zullen zich deze scène uit de eerste Star Wars film 'A New Hope' uit 1977 vast kunnen herinneren. Het is één van de vele voorbeelden in sciencefiction van het idee dat een laserstraal voorwerpen naar zich toe kan trekken. Na decennialang voorbehouden te zijn geweest voor de fantasie is zo’n ‘tractor beam’ (in het Nederlands: trekstraal) nu eindelijk werkelijkheid geworden. Info - Ruimtetuigen, zoals het Japanse IKAROS, maken gebruik van de energie van de lichtdeeltjes (de zonnewind) om te versnellen in de ruimte.

Reflectie aan de achterkant

Dat team berekende dat het moest lukken als je een speciaal type lichtbundel gebruikte, een zogeheten Bessel-bundel, waarbij het licht in ringen wordt uitgezonden. Van voren gezien lijkt zo’n bundel op de golven in een vijver nadat je er iets in hebt gegooid.

Zou je zo’n bundel onder een bepaalde hoek op een klein deeltje richten dan is het volgens de Chinezen mogelijk dat ook fotonen aan de ‘achterkant’ reflecteren. Sterker nog, de kracht van deze fotonen zou sterker kunnen zijn dan de fotonen die aan de voorkant op het deeltje botsen. Kortom, het deeltje zou duwtjes in de richting van de lichtbron krijgen en er langzaam naar toe bewegen. Grier en Ruffner zijn de eersten die erin slagen in hun lab zo’n bundel te maken. In feite gebruikten ze twee Bessel-bundels die ze met een lens zo konden overlappen, dat een bewegend licht-donker patroon ontstaat over de lengte van de bundel. Een foton uit een licht deel in de bundel kan een deeltje in de bundel passeren om er vervolgens aan de achterkant van te reflecteren. Hierdoor duwt dit foton het deeltje naar een volgend licht stukje, in de richting van de bron.

Guidestar | 12-2012

Interesse van NASA

010

Info - Een dwarsdoorsnede van een Bessel-bundel. Een Bessel-bundel of straal is een elektromagnetisch, acoustisch of zelfs gravitationeel veld waarvan de amplitude is beschreven in de Bessel functie van de eerste soort.

Het is bekend dat je met licht voorwerpen in beweging kunt zetten. Licht is niet alleen een golf, maar tegelijk een stroom van deeltjes, fotonen. Ze wegen weliswaar niets, maar toch hebben fotonen voldoende energie om iets een minimaal duwtje te kunnen geven. Sommige ruimtevaartuigen maken hiervan gebruik door met enorme ‘zonnezeilen’ vooruit te bewegen. Net zo gebruikt men al jaren in laboratoria de kracht van licht om kleine moleculen vast te houden. Zo’n optisch pincet (in het Engels: ‘optical tweezer’) bestaat uit meerdere laserbundels die een deeltje op één plek vastzetten, zodat je het goed kunt bestuderen. Maar in deze voorbeelden gaat het vooralsnog om het duwende effect van licht. Voor een ‘tractor beam’ is het nodig dat licht juist trekt aan een object. De Amerikaanse wetenschappers David Grier en David Ruffner, van New York University, zullen zich onsterfelijk hebben gemaakt bij sciencefictionfans, want zij zijn het die dat kunstje voor het eerst hebben geflikt. De twee baseerden zich voor een groot deel op een idee dat Chinese onderzoekers vorig jaar bedachten.

De Amerikanen slaagden er met hun opstelling in microscopisch kleine bolletjes silicium opgelost in water over afstanden van dertig micrometer (een duizendste millimeter) naar de laserbron toe trekken. Een knappe prestatie, die laat zien dat deze techniek wellicht interessant is om kleine moleculen onder de microscoop te bewegen.

Ruimtevaartorganisatie NASA heeft al interesse getoond in de ontdekking. Eind vorig jaar liet NASA al weten de mogelijkheden voor ‘tractor beams’ te bestuderen, dit om ruimtevaartuigen stof of andere deeltjes uit de ruimte op te laten vangen voor nadere analyse. Maar volgens de onderzoekers is die toepassing nog ver weg. Dus aan het binnenhalen van een ruimteschip moeten we nog helemaal niet denken. Maar het begin is er.

Artikel

H e t C U U S O O p r o je c t

De vele gekleurde blokjes zijn eigenlijk nooit echt verdwenen uit m'n leven. Ook al heb ik m'n uitvoerige collectie, tegen beter weten in, allemaal weggeschonken. Wat achteraf gezien misschien wel het meest impulsieve was dat ik ooit gedaan heb. Echter elk jaar weer, toen de eindejaarsfeesten er aan kwamen, zag ik de aantrekkelijke dozen staan in elk grootwarenhuis. En kon ik het niet laten om deze even nader te bestuderen. Ondertussen hebben de kinderen van m'n broer eveneens LEGO ontdekt en komt het kind telkens in me boven wanneer ze bij ons komen spelen. Meer nog. Ik kon het niet laten om enkele LEGO producten op te nemen in m'n online zaak. Zeker niet wanneer project CUUSOO onder ogen kreeg... Het CUUSOO project

In 2008 ontstond er een samenwerking tussen het Japanse CUUSOO en het Europese LEGO bedrijf. Met als doel LEGO sets te produceren voor een welbepaald doelpubliek. Het duurde echter tot 23 april 2011 vooraleer beide bedrijven hun samenwerking wereldwijd bekend maakten. Gevolgd door een beta-versie van hun website midden oktober van hetzelfde jaar. Waarop iedereen, ouder dan actien jaar, een voorstel kan indienen. Krijgt het voorstel 1.000 stemmen of meer, dan gaat men over tot de productie van het voorstel. Echter in een beperkte oplage. Logisch eigenlijk.

Foto - Op zoek naar de LEGO versie van de Japanse Hayabusa sonde ? Surf dan naar de Eureka shop. Zij zijn de enige verdelers in België van dit unieke model ! Meer volgt ... Meer informatie : www.eurekashop.be

Ondertussen begint het CUUSSOO project bij steeds meer LEGO fans bekend te worden en is men recent begonnen met de productie van de Minecraft Micro World set. En maakt men plannen om het Rifter ruimteschip uit de EVEonline spelwereld, de DeLorean tijdmachine uit de Back to the future trilogie alsook de held uit het Legend of Zelda computerspel te produceren. Er is dus heel wat op til... Sterrenkunde en ruimtevaart

Voor mezelf, en wellicht ook jullie, krijgt vooral de LEGO versie van de Mars Science Laboratory Curiosity rover bijval.

Maar zo zijn er nog heel wat. Ook de Russische Lunokhod 1 rover, Space Shuttle met Boeing 747, Hubble ruimtetelescoop, Voyager, maanbasis en zelfs het internationale ruimtestation zijn voorstellen die zijn ingediend. En waarop u kan stemmen. Dat is wanneer u deze ooit in uw bezit wenst te hebben. Kortom, surf als de bliksem naar de CUUSOO website en stem op uw favoriete project. Of beter nog... ontwerp uw eigen LEGO set ! Ook leuk als project voor uw vereniging...

Guidestar | 12-2012

Het eerste gekozen voorstel, met slechts 152 stemmen, was een LEGO versie van de Japanse wetenschappelijke Shinkai 6500 onderzeeër.

Waarvan uiteindelijk zo'n 10.000 exemplaren van zijn gemaakt. Begin maart van dit jaar behaalde de Japanse Hayabusa sonde, met slechts 393 stemmen, voldoende steun om over te gaan tot productie. Omdat de verkoop van het vorige model bijzonder vlot verliep alsook de succesvolle Hayabusa sonde wellicht ook een meer internationaal publiek zou aanspreken werd deze enkele maanden geleden wereldwijd in drieëntwingtig landen verdeeld. En zijn heden nog steeds enkele exemplaren hiervan te koop.

Patrick Jaecques

Terug denkend aan m'n jeugd doen vooral de vele LEGO sets m'n hart sneller slaan. Er waren ook wel de modelbouw vliegtuigen, tanks en raketten. De vele Star Wars figuren en voertuigen maar het waren vooral de vele LEGO avonturen, alleen, samen met m'n jongere broer en / of m'n vrienden, die bijgebleven zijn. Vooral omdat hoe meer LEGO blokken men had, hoe nauwkeuriger m'n z'n fantasie kon uitleven. En beiden had ik ruimschoots in overschot.

011

Rubriek - European Southern Observatory

Rodrigo Alvarez

ESO verklaard de oorspron

Info - De Europese Zuidelijke Sterrenwacht is een Europese organisatie die zich bezighoudt met astronomisch onderzoek. Het hoofdkantoor is gevestigd in Garching, nabij München. De ESO beheert twee sterrenwachten in Chili, een op La Silla, ten oosten van La Serena, de ander op Paranal, ten zuiden van Antofagasta. Op Paranal bevindt zich de Very Large Telescope (VLT). Op dit moment wordt een derde faciliteit gebouwd op de hoogvlakte van Chajnantor, op 5000 m hoogte, in de buurt van San Pedro de Atacama, waar de Atacama Large Millimeter Array (ALMA) zal verrijzen. Meer informatie :

Guidestar | 12-2012

eson-belgium@eso.org

012

Astronomen die gebruik maken van ESO’s Very Large Telescope hebben in een van de meest opvallende planetaire nevels een om elkaar cirkelend sterrenpaar ontdekt. Deze ontdekking bevestigt een veelbesproken theorie over het symmetrische karakter van het materiaal dat de ruimte in wordt geslingerd. Het resultaat wordt op 9 november 2012 in het tijdschrift Science gepubliceerd. Planetaire nevels [1] zijn gloeiende schillen van gas rond witte dwergen – zonachtige sterren die hun laatste levensfase hebben bereikt. Fleming 1 is een prachtig voorbeeld van zo’n nevel: hij heeft opvallend symmetrische jets [2] die een kronkelpatroon vertonen. De nevel staat in het zuidelijke sterrenbeeld Centaurus en werd iets meer dan een eeuw geleden ontdekt door Williamina Fleming [3], een voormalige dienstmeid die vanwege haar gebleken sterrenkundige talent een aanstelling kreeg bij de sterrenwacht van Harvard College. Astronomen discussiëren al lang over het ontstaan van die symmetrische jets, maar konden het maar niet eens worden. Nu heeft een onderzoeksteam onder leiding van Henri Boffin (ESO, Chili) nieuwe waarnemingen van Fleming 1, verkregen met de Very Large Telescope (VLT), gecombineerd met bestaande computermodellen om voor het eerst precies te laten zien hoe deze bizarre vormen tot stand zijn gekomen. Het team gebruikte ESO’s VLT om het licht van de centrale ster van Fleming 1 te bestuderen. De astronomen ontdekten dat er waarschijnlijk niet één, maar twee witte dwergen in het centrum ervan staan, die in 1,2 dag om elkaar heen cirkelen. Hoewel er meer planetaire nevels bekend zijn die een dubbelster in hun hart hebben, zijn gevallen waarbij twee witte dwergen om elkaar heen draaien zeer zeldzaam [4]. ‘De ontstaanswijze van de mooie en ingewikkelde vormen van Fleming 1 en soortgelijke objecten is al vele tientallen jaren controversieel,’ zegt Boffin. ‘Astronomen hebben al vaker voorgesteld dat het om dubbelsterren

gaat, maar daarbij werd altijd gedacht aan sterrenparen met een flinke onderlinge afstand en een omlooptijd van tientallen jaren of langer. Dankzij onze modellen en waarnemingen, die een nauwkeurig onderzoek van dit opvallende stelsel mogelijk maken en tot in het hart van de nevel doordringen, ontdekten we dat de beide sterren een paar duizend keer dichter bij elkaar staan.’ Wanneer een ster met een massa van maximaal acht zonsmassa’s het einde van zijn leven nadert, blaast hij zijn buitenste schillen weg en begint hij massa te verliezen. Hierdoor komt de hete kern van de ster bloot te liggen, waardoor de uitdijende cocon van gas als een planetaire nevel oplicht.

Terwijl sterren bolvormig zijn, zijn veel planetaire nevels opvallend complex: ze vertonen knopen, filamenten en intense jets van materiaal met ingewikkelde patronen. Sommige van de meest spectaculaire nevels – waaronder ook Fleming 1 – vertonen een puntsymmetrische structuur [5]. Bij deze planetaire nevel lijkt het materiaal weg te schieten uit de beide polen van het kerngebied van de S-vormige jetstructuur. Dit nieuwe onderzoek toont aan dat de patronen van Fleming 1 het gevolg zijn van de nauwe interactie tussen een tweetal sterren – de verrassende zwanenzang van een sterrenpaar. ‘Dit is het meest uitvoerige geval tot nu toe van een centrale dubbelster waarvoor simulaties correct hebben voorspeld hoe deze zijn omringende nevel heeft gevormd – en op werkelijk spectaculaire wijze’, legt medeauteur Brent Miszalski, van SAAO en SALT (Zuid-Afrika), uit.

Het tweetal sterren in het centrum van deze nevel speelt een cruciale rol bij de verklaring van de waargenomen structuur. Terwijl de sterren ouder werden en opzwollen, gedroeg één van hen zich bij tijd en wijle als een stellaire vampier, die zijn metgezel uitzoog.

ng van kosmische sproeiers Hierdoor stroomde er materiaal naar de ‘vampier’, waardoor zich rond deze een zogeheten accretieschijf vormde. Door de interactie van de om elkaar heen draaiende sterren gedroeg deze schijf zich als een wiebelende tol – een beweging die precessie wordt genoemd. Deze beweging heeft gevolgen voor het gedrag van het materiaal dat door de polen van het stelsel wordt uitgestoten, zoals uitstromende jets. Dit onderzoek bevestigt nu dat precesserende accretieschijven in dubbelstersystemen de oorzaak zijn van de verbluffend symmetrische patronen rond planetaire nevels als Fleming 1. De lang belichte opnamen van de VLT hebben ook geleid tot de ontdekking van een onregelmatige ring van materiaal in het hart van de nevel. Zo’n ring is ook bij andere soorten dubbelstersystemen aangetroffen en vormt een sterke aanwijzing dat er een sterrenpaar aanwezig is. ‘Onze resultaten vormen een verdere bevestiging van de rol die de interactie tussen paren van sterren speelt bij de vormgeving, en misschien zelfs bij het ontstaan van planetaire nevels,’ besluit Boffin.

[2] Jets zijn stromen van zeer snel bewegend gas dat wordt uitgestoten door het kerngebied van de planetaire nevel. Jets zijn vaak gecollimeerd – het materiaal komt in evenwijdige stromen naar buiten. Dat betekent dat het uitgestoten materiaal niet veel uitwaaiert terwijl het zich door de ruimte verplaatst.

[3] Fleming 1 is vernoemd naar Schotse astronome Williamina Fleming, die deze nevel in 1910 ontdekte. Fleming, die aanvankelijk dienstmeisje was van de directeur van de

[4] Het team bestudeerde de sterren met behulp van het FORS2-instrument van de Very Large Telescope van de ESO-sterrenwacht op Paranal (Chili). De astronomen maakten niet alleen opnamen van het object, maar splitsten zijn licht ook in zijn samenstellende kleuren om informatie te verkrijgen over de bewegingen, de temperatuur en de chemische samenstelling van het centrale object. De massa’s van de beide sterren bleken respectievelijk ongeveer 0,5 à 0,86 en 0,7 à 1,0 zonsmassa te bedragen. Door het licht van de twee sterren te analyseren en de helderheid van de dubbelster te onderzoeken, kon het team uitsluiten dat zich een ‘normale’ ster zoals onze zon in het dubbelstersysteem bevindt. Tijdens zijn draaiing blijkt de dubbelster maar heel weinig in helderheid te variëren. Een normale ster zou door de nabije witte dwerg worden verhit, en omdat deze altijd met dezelfde kant naar zijn metgezel zou zijn gericht (zoals de maan dat bij de aarde doet), zou hij een ‘hete en heldere’ en een ‘koude en donkere’ kant hebben, waardoor regelmatige helderheidsveranderingen waarneembaar zouden zijn. Het centrale object bestaat dus zeer waarschijnlijk uit twee witte dwergen – een zeldzame en bijzondere ontdekking. [5] In dit geval heeft elk deel van de nevel een identieke tegenhanger op dezelfde afstand van de ster, maar dan aan de andere kant ervan – dezelfde symmetrie die ‘boer’, ‘vrouw’ en ‘heer’ van een kaartspel vertonen.

Foto - Deze nieuwe opname van ESO’s Very Large Telescope toont de planetaire nevel Fleming 1 in het sterrenbeeld Centaurus. Dit opvallende object is een wolk van gloeiend gas rond een stervende ster. Nieuwe waarnemingen hebben laten zien dat er waarschijnlijk een zeer zeldzaam tweetal witte dwergen in het hart van de nevel staat. Hun baanbewegingen kunnen de opmerkelijk symmetrische structuren van de jets in het omringende gas van een object als dit volledig verklaren. Bron: ESO.

Guidestar | 12-2012

[1] Planetaire nevels hebben niets met planeten te maken. De naam is in de achttiende eeuw ontstaan, doordat sommige van deze objecten overeenkomsten vertoonden met de schijfjes van de verre planeten van ons zonnestelsel, zoals die door kleine telescopen te zien waren.

sterrenwacht van Harvard College, werd later aangesteld om astronomische gegevens te verwerken. Ze werd een van de ‘Harvard Computers’, een groep van bekwame vrouwelijke werknemers die wiskundige berekeningen en administratief werk deden. Tijdens die periode ontdekte Fleming tal van astronomische objecten, waaronder 59 gasnevels, meer dan 310 veranderlijke sterren en tien novae. Fleming 1 heeft ook diverse andere namen, waaronder PN G290.5+07.9, ESO 170-6 en Hen 2-66.

013

Artikel

Prof. Dr. A.J. van Loon

Koraal verslechterde al voor klimaatsverandering Foto - Onderzoekleidster Katie Cramer tijdens het verzamelen van koraal en schelpen. Bron: Cramer.

Goed nieuws en slecht nieuws met betrekking tot koraal. Laten we maar eens met het goede nieuws beginnen. De verslechtering van de toestand van koraal in grote delen van de wereld lijkt - althans in het Caraïbisch gebied geen gevolg van de huidige klimaatverandering. Die verslechtering blijkt namelijk al duidelijk voor de klimaatverandering te zijn ingezet. En er is nog meer goed nieuws: het lijkt erop dat betrekkelijk simpele maatregelen een verdere verslechtering van de toestand kunnen voorkomen. De alarmerende afname van koraalriffen sinds de tachtiger jaren van de vorige eeuw, die zich uit in ziektes van het koraal die onder meer leiden tot het ‘verbleken’ (coral bleaching) ervan, zijn tot nu toe gewoonlijk toegeschreven aan de opwarming van het zeewater die het gevolg is van de opwarming van de aarde in de laatste decennia. Dat verband is overigens door anderen betwist (ikzelf deed dat al met een commentaar in Nature in 1999), onder meer op basis van het feit dat er in het geologisch nabije verleden (het Eemien, de warme tijd tussen de laatste ijstijd en de ijstijd waarin ook Nederland door ijs werd bedekt) hogere temperaturen heersten dan nu, en dat die niet lijken te hebben geleid tot een vergelijkbare verslechtering van het koraal.

Guidestar | 12-2012

Foto - Het koraal Acropora cervicornis domineerde het rif lang. Door zijn snelle groei vormde het een soort oerwoud. Nu nemen hun aantal en grootte af.

014

Dat de stijging van de temperatuur van het zeewater inderdaad niet de schuld kan zijn, blijkt nu uit onderzoek van koraalriffen in het Panamese deel van het Caraïbisch gebied. Daarbij werd voor het eerst een vorm van ‘stratigrafisch onderzoek’ toegepast, en wel door een soort kuilen in een afgestorven deel van het koraal te maken, en de ontwikkeling van het koraal uit de verticale opbouw van het koraal te reconstrueren. Uit die ‘stratigrafie’ blijkt dat het koraal begon te verslechteren in het begin van de vorige eeuw (plaatselijk zelfs al rond 1800), toen er nog geen sprake was van een stijgende watertemperatuur. Die verslechtering uitte zich onder meer in een afname van het eerder dominante koraal Acropora cervicornis en van mollusken zoals de oester Dendrostrea frons. Om dat vast te

stellen werd uit de kuilen en van andere plaatsen meer dan een ton koraalmateriaal ‘opgevist’, evenals tienduizenden schelpen.

Dat de klimaatverandering geen rol heeft gespeeld, is uiteraard goed nieuws. Maar dat is op zichzelf geen reden om verder door te gaan zoals nu gebeurt: de verslechtering van het koraal blijkt namelijk wel een gevolg van menselijke activiteit. Eén daarvan is overbevissing, maar de negatieve gevolgen daarvan (door verstoring van het ecologisch evenwicht, en doordat de vissen niet meer talrijk genoeg zijn om de algenbedekking van koralen - die de groei daarvan onmogelijk maakt - tijdig weg te eten) zijn al langer bekend. Door daaraan, via internationale afspraken, een eind te maken, is dus al veel gewonnen.

Er is echter nog een tweede reden waarom het onderzochte koraal steeds verder verslechterde: dat is de voortdurende aanvoer van slib, voedingsstoffen en verontreinigingen, die vooral afkomstig zijn van de ontginning van ‘woeste grond’ (vnl. bos) en van landbouw. Ook daaraan is door overheidsmaatregelen in principe paal en perk te stellen. En zo kunnen de koraalriffen - een van de meest fascinerende milieus op aarde met een elders ongekende biodiversiteit - mogelijk weer herstellen.

Rubriek

Nieuw in de boekenkast... Elke maand stellen wij u een digitaal of traditioneel klassiek papieren boek voor dat beslist uw aandacht verdiend zoals... Door Kitty Furguson

Stephen Hawking dienen we wellicht aan de meesten niet meer voor te stellen : de theoretische wetenschapper die bijzonder aandacht heeft voor het heelal en de oorsprong van onze wereld, gebaseerd op de zuivere theoretische en mathematische wetenschap. Deze man heeft een bijzondere begaafdheid met zijn hersenen, en weet hiervan optimaal gebruik te maken, desondanks het feit dat hij zwaar fysisch gehandicapt is en geheel vastgekluisterd zit in een rolstoel. Tot daar zou het reeds merkwaardig zijn dat zo'n man behoort tot de keure van wetenschappers die kunnen gerekend worden tot de meest illustere binnen het domein van deze wetenschap. Maar daar stopt het niet : deze wetenschapper weet deze kennis nog op een boeiende en toegankelijke wijze te delen met de leken op dit vlak, en zijn vorig boeken (Het heelal & Het grote ontwerp) kenden een ongekend succes, en met reden.

Een reeks van boeken die hun gewicht in goud waard zijn, en waar steeds opnieuw ontdekkingen doen van mensen die op hun manier in hun vak uitblonken en van belang zijn geweest voor wetenschappelijke ontwikkelingen die ook ons leven comfortabeler maakten. Weerom een knap werk, in de reeks van wetenschappelijke biografieën die deze uitgeverij brengt onder een aantrekkelijke vorm, waarbij je wel degelijk een fraaie beschrijving krijgt van een belangrijke wetenschapper, onder woorden en beelden, en je tevens toch ook een verantwoorde duiding krijgt van het werk van deze persoon, doorheen een toegankelijke beschrijving van zijn oeuvre en het belang van dit werk voor de wetenschappelijke kennis, in zijn kader van tijd en specialiteit. Deze keer maken we kennis met Enrico Fermi, een man die leefde in de eerste helft van de vorige eeuw, en die op de halve eeuw dat hij leefde wel degelijk een statuut wist uit de bouwen van één van de meest illustere wetenschappers aller tijden... Deze Amerikaan was nochtans niet echt voorzien om één van de belangrijkste wetenschappers te worden. Als jongste van drie kinderen, zoon van een spoorwegingenieur en een onderwijzeres, bloeide hij echter uit tot een bijzonder natuurkundige... Hij stond mee aan de wieg van de eerste kernreactor, wist te werken aan de kennis van het bètaverval en werkte ook mee aan de ontwikkeling van de kwantumtheorie... De gulden regel die zijn naam draagt bewijst trouwens ook dat zijn Nobelprijs die hij in 1938 kreeg niet zomaar toeval was... Helaas overleed de man veel te vroeg aan kanker... Een genie die doorheen zijn benaderingen en beschrijvingen wel degelijk een aanvulling wist te geven aan de theorie van Einstein, waarbij hij wel degelijk op een uitzonderlijke wijze een beeld wist te geven aan de ontwikkeling van de kwantumtheorie. Het wordt wel degelijk een moeilijke en complexe materie, maar zoals gewoonlijk krijgen we hier toch wel een toegankelijke materie beschreven, en je zou zowaar gaan denken dat je het allemaal vat, maar natuurlijk is het niet zomaar een evidente materie, maar toch is het een interessante beschrijving die je wel een helderheid brengt in een anders ontoegankelijke materie. Opmerkelijke reeks en een aanrader voor wie graag eens verdiept in een wetenschappelijke kennis die niet echt vaak tot de leek wordt gebracht.

Info - Zin om een door ons aangeleverd sterrenkundig en / of ruimtevaartgericht boek te lezen en kort te bespreken ? Neem dan contact op met onze reactie... Meer informatie : redactie@aegvzw.be

Guidestar | 12-2012

Dit boek brengt echter een ander aspect van de man, nl. het geeft de biografie weer van dit genie... Want wie kent eigenlijk het verhaal achter deze man? Het is een boeiende beschrijving, niet enkel over de mens, maar ook over de manier waarop hij zijn werk verricht en kan ontwikkelen. Het is een roman, maar dan in het echt. Maar het is ook een onmogelijke taak dat werd gerealiseerd, nl. het brengen en vertalen van de grote daden van deze man op wetenschappelijk vlak, maar toegankelijk, helder en duidelijk... jaja, u leest het wel... Het vergt uiteraard wat inspanning, want het is een bijzondere wereld, die wereld van domeinen als de relativiteitstheorie van Einstein, de vorm van de tijd in samenhang met de kwantumtheorie, het mogelijk reizen door de tijd, de zwarte gaten en de theorieën m.b.t. het ontstaan van het heelal, het biologisch en elektronisch leven in de toekomst, de branenwereld, kortom termen die de doorsnee lezer niet al te veel zullen zeggen, maar die in een aangenaam kanaal tot ons gebracht worden. Een andere benadering van deze man, die werkelijk meer dan boeiend is, en waar we alleen maar kunnen stellen dat de kennis en de inzichten van deze man nooit kunnen worden overschat. Een 'waw' waard.

Door Michelangelo de Maria

Redactioneel

Stephen Hawking - Leven en werk

Fermi

015

Rubriek

Astrofoto van de maand

Guidestar | 12-2012

Hierbij een reeks foto's van Jupiter die gemaakt werden van juli tot oktober, dus tot dichtbij de oppositie.

016

Info - Edwin Pottillius is lid van de AEG vereniging en sinds zo'n 3 jaar een actief waarnemer en astrofotograaf. Volgend jaar geeft Edwin een voordracht / tutorial bij de AEG over planeetfotografie. Meer informatie : www.aegvzw.be

Bij de eerste opname's stond Jupiter nog zeer laag aan de horizon en was de planeetschijf nog redelijk klein in vergelijking met de laatste opname's. Het verschil is dan ook zeer merkbaar op de foto's.

Op 11 en 23 oktober was seeing nog eens erg goed waarbij zeer gedetailleerde opname's werden gemaakt op hoge vergroting. De grote foto werd op 16 november gemaakt bij redelijke seeing condities. De GRS (grote rode vlek) en GRS junior is ook zeer mooi te zien op deze opname, als ook de kleinere vier witte vlekken ten zuiden van de GRS. Bij elke foto is de datum geplaatst alsook de equatoriale diameter van de planeetschijf.

Wat is Jupiter ?

De massa van Jupiter is 2,5 keer zo groot als alle andere planeten bij elkaar. De massa is relatief zo groot, dat het massamiddelpunt van Zon en Jupiter waaromheen deze een baan beschrijven, buiten het oppervlak van de Zon ligt op 1,068 keer de afstand van de kern

Guidestar | 12-2012

Jupiter is vanaf de zon gezien de vijfde en tevens grootste planeet van ons zonnestelsel. Net als Saturnus is Jupiter een gasreus, hij beschikt dus niet over een vast oppervlak. Zoals de aardse planeten terrestrische planeten genoemd worden, worden gasreuzen ook wel Joviaanse planeten genoemd. Deze naam is afkomstig van het Latijnse Iovis, de genitief van het woord Jupiter. Joviaans betekent vrij vertaald Jupiterachtig. De planeet is vernoemd naar de Romeinse oppergod Jupiter.

tot het oppervlak. Hoewel de diameter van de gasreus elf keer zo groot is als de Aarde, heeft Jupiter een veel lagere dichtheid. Het volume van Jupiter is ongeveer 1321 keer dat van de Aarde en toch is de planeet 'maar' 318 keer zo zwaar. De diameter van Jupiter is ongeveer tien keer zo klein als die van de Zon. De massa van Jupiter is ongeveer 0,1% die van de Zon, dus de dichtheid van Jupiter is ongeveer gelijk aan die van de Zon. Jupiter vervult een belangrijke functie binnen het zonnestelsel. Doordat hij zwaarder is dan alle andere planeten tezamen is hij een belangrijke component van het massa-evenwicht van het zonnestelsel. Door zijn massa stabiliseert hij de planeto誰dengordel; zonder Jupiter zou gemiddeld iedere 100.000 jaar een planeto誰de uit de planeto誰dengordel de aarde treffen en hierdoor zou leven op aarde ernstig belemmerd, zo niet onmogelijk worden.

017

Kortnieuws Astronomen weten eindelijk wat de opvallende vorm van de planetaire nevel Fleming 1 heeft veroorzaakt. In het hart van de nevel bevindt zich een opvallende dubbelster. Diep in de nevelen van Fleming 1 draaien twee witte dwergen met enorme snelheid om elkaar heen. Een internationaal team van astronomen trok die conclusie na observaties met de Very Large Telescope in Chili. Door de waarnemingen te combineren met computermodellen, achterhaalde het team wat er diep in het binnenste van de nevel verscholen gaat. Ze publiceren hun resultaten op 9 november in Science. Een planetaire nevel ontstaat wanneer een ster aan het einde van zijn leven gas uitstoot, dat vervolgens in een schil om de stervende ster blijft hangen. Meestal ontstaan daarbij ingewikkelde vormen. Fleming 1 valt juist op door zijn eenvoud. De wolk van gas is sensationeel symmetrisch. Wat die symmetrie veroorzaakte, was lange tijd een raadsel. ‘Astronomen stelden al eerder een dubbelster voor, maar men dacht dat het tweetal ver van elkaar af zou staan, met een omlooptijd van enkele tientallen jaren’, meldt onderzoeksleider Henri Boffin in een persverklaring. Zijn computersimulaties schetsen echter een heel ander plaatje: twee sterren in Fleming 1 draaien in slechts 1,2 dagen om elkaar heen. Ooit stonden de sterren verder uit elkaar. Toen voor de grootste van het stel het einde van zijn leven naderde, begon hij enorm uit te zetten en kwam daardoor in het vaarwater van zijn buurster. Vervolgens vloeide gas van de gigantische ster naar zijn kleinere metgezel, waar het materiaal een schijf vormde. Doordat de sterren om elkaar draaien, raakte deze schijf uit balans en ging zich gedragen als een wiebelende tol. Gas dat aan de sterren ontsnapte, slingerde dankzij de tolbeweging in S-vormige stromen de ruimte in. De verwikkelde stromen vormden uiteindelijk de symmetrische Fleming 1-nevel. Met hun vondst hebben de astronomen een zeldzaam fenomeen in kaart gebracht. Bron: FG / 09-11-2012. Astronomen staan versteld over het gedrag van de ster 49 CETI, in het sterrenbeeld Cetus. De ster heeft een grote, onrustige gasnevel om zich heen hangen die er helemaal niet zou moeten zijn. En in die nevel botsen dagelijks honderden kometen tegen elkaar op. Jonge sterren, zoals 49 CETI, hebben in de eerste miljoen jaar van hun leven een grote wolk van gas en stof om zich heen cirkelen. Die gasnevel wordt uiteindelijk onderdeel van de ster. Na 10 miljoen moet een dergelijke gasnevel zéker opgegaan zijn, maar bij 49 CETI is dat nog steeds niet het geval. 49 CETI is inmiddels ruim 40 miljoen jaar oud, maar de stof- en gaswolk hangt er nog steeds. Benjamin Zuckerman, die het fenomeen voor het eerst waarnam, zegt voor een raadsel te staan. “Dit fenomeen is uniek in het universum, we kennen geen enkele ster die zo oud nog zo veel gas om zich heen heeft.” Wel heeft Zuckerman een vermoeden waar het gas vandaan komt: van één van de vele kometen die om de ster heen hangen. Asteroïden en kometen. Het sterrenstelsel heeft namelijk haar eigen asteroïdengordel, vergelijkbaar met de Kuipergordel in ons eigen zonnestelsel. Deze gordel vol asteroïden en kometen is echter veel groter dan de Kuipergordel: De massa van alle aanwezige kometen is ruim 4.000 keer zo groot. Rondom 49 CETI vliegen honderden biljoenen kometen met hoge snelheid rond. In de kometengordel vindt iedere zes seconden een botsing plaats. Deze botsingen zouden kunnen verklaren waarom er nog steeds zoveel gas rondom de ster te vinden is. Zuckerman heeft er namelijk wel een theorie over. “We vermoeden dat

deze kometen vol zitten met koolstofmonoxide. Die ontsnapt als een gas wanneer de kometen met elkaar botsen. Gezien het ongelooflijk hoge aantal kometen in de gordel, vermoeden we dat het gas daar vandaan komt.” Het is vooral de snelheid en de hoeveel kometen die opzienbarend zijn, zegt Zuckerman. “Iedere paar seconden ontstaat er wel een botsing. Daar waren we vooral verbaasd over.” Zuckerman en zijn collega’s ontdekten het gasveld van 49 CETI al in 1995, maar het was jarenlang onduidelijk waar het gas vandaan kwam. Bron: T. Hofmans / 09-11-2012. Zoekmachinegigant Google heeft een nieuwe visualisatie van de achtertuin van onze aarde vrijgegeven: 100.000 Stars. Het programma biedt u de mogelijkheid om heel gemakkelijk een kijkje te nemen bij sterren dichtbij en ietsje verder weg. Voor de ontwikkeling van 100.000 Stars maakte Google gebruik van beelden van ESA en NASA. Toch zijn de meeste beelden die u ziet, artistieke impressies. Maar dat maakt de beelden zeker niet minder indrukwekkend. U kunt heel gemakkelijk op de Melkweg inzoomen en een kijkje nemen bij sterren waar u interesse in heeft. Met een klik op de muis krijgt u direct wat extra informatie over de ster. Het programma is zeker leuk om eens in rond te neuzen en geeft een goed beeld van hoe onze Melkweg nu precies in elkaar steekt. Hoe groot het allemaal is en hoeveel er wel niet in zit. Wilt u eens een kijkje nemen? Klik hier (let op: 100.000 Stars werkt niet elke browser, het beste gebruikt u Chrome of Firefox). Linksboven in 100.000 Stars vindt u een play-symbooltje. Het is zeker aan te raden om dit even aan te klikken en een tour door de Melkweg te volgen. Bron: C. Kraaijvanger / 1511-2012. De Dwingeloo radiotelescoop is vanaf maandag weer in volle glorie te zien. In de loop van de ochtend wordt de schotel (doorsnee 25 meter, 38.000 kilo) weer op de toren gehesen. Die stond sinds begin juni op een speciale constructie naast de sokkel voor restauratie. Alle stalen onderdelen zijn gezandstraald, schoongemaakt en opnieuw geverfd. Ook de controle- en machinekamer zijn gerestaureerd. In de zomer van 2013 kan de telescoop weer het heelal afzoeken, zo verwacht het Nederlands Instituut voor Radioastronomie (Astron). Astron is de beheerder van het rijksmonument. De telescoop is in 1954 gebouwd en was toen de grootste ter wereld. Twee kleine sterrenstelsels in de buurt van de Melkweg zijn ermee ontdekt. Die hebben daarom de namen Dwingeloo I en Dwingeloo II meekregen. Sinds 1998 wordt het gevaarte niet meer voor wetenschappelijke doeleinden gebruikt en raakte daarna in verval. Na de restauratie kunnen radioamateurs, amateurastronomen en scholen gebruik maken van de telescoop. Bron: ANP / 19-112012.

Meer up-to-date nieuws : www.spacepage.be

Het einde van de wereld komt eraan, en dit keer is het zeker want deze apocalyps werd voorspeld door niemand minder dan de Maya's: zij lieten hun kalender immers niet voor niets stoppen op 21 december 2012 volgens onze jaartelling. Maar was de wereld eigenlijk al niet eerder vergaan, meer bepaald op 5 mei 2000, toen de gecombineerde getijdenkrachten van de planeten, Maan en Zon een verwoestend effect hadden op onze broze planeet? Of is het wachten op april 2029 wanneer planetoïde Apophis tegen de Aarde zal botsen? Verhalen over het einde van de wereld zijn zo oud als de mensheid zelf, en er zitten best wel wat bizarre theorieën bij. Mits enig logisch en kritisch denken en met enige wetenschappelijke inzichten bij de hand blijken die theorieën steevast gebaseerd op louter verzinsels of op inzichten die totaal onwetenschappelijk zijn. Datum - Zaterdag 15 december 2012. 15.00 uur t/m 17.30 uur. Toegang: 3 euro. Locatie - Abdijstraat 22 te 1850 Grimbergen (B). Tel. : 02/269.12.80. E-mail : info@mira.be.

Guidestar | 12-2012

Voordracht : Bizarre theoriën over het einde van de wereld door Tim Trachet

019

Rubriek - Lancering in de kijker

Guidestar | 12-2012

Kris Christiaens

Chinese satelliet in de strijd tegen natuurrampen

020

Info - Kris Christiaens is al sinds jeugdige leeftijd gepassioneerd door ruimtevaart. Door zijn gedrevenheid en kennis over ruimtevaart werd hij enkele jaren terug medebeheerder van de populaire websites Spacepage en Belgium In Space. Daarnaast schrijft Kris Christiaens ook artikelen voor het maandblad van de Vereniging Voor Sterrenkunde en werd hij in 2010 secretaris van de Astro Event Group vzw.

Foto - Bovenaan kan men, dankzij Google Earth, het lanceerplatform bewonderen waarvan de Huanjing IC kunstmaan werd gelanceerd. Bron: Google. Meer informatie : www.cnsa.gov.cn

China bracht op maandag 19 november 2012 met succes een aardobservatiesatelliet in een baan om de Aarde. De Huanjing 1C (HJ-1C) kunstmaan vertrok om 00u53 Belgische tijd aan boord van een 35-meter lange CZ-2C draagraket en werd enkele minuten later probleemloos uitgezet in een polaire baan om de Aarde op een hoogte van 482 kilometer. De Chinese Chang Zheng 2C draagraket werd voor het eerst gebruikt in 1982 en zijn ontwerp werd gebaseerd op dat van de Chinese DF-5 ICBM lange afstandsraket. Vandaag de dag bestaan twee versies van de CZ-2C waarbij de krachtigste variant 1,5 ton aan vracht tot in een polaire baan om de Aarde kan brengen. De lancering van de Huanjing 1C satelliet vond plaats vanop de Taiyuan lanceerbasis die zich in de noordelijke provincie Shanxi bevindt. Deze lanceerbasis bevindt zich op een hoogte van 1 400 tot 1 900 meter boven de zeespiegel en is aan de ene zijde omringd door bergketens en aan de andere kant door de Gele Rivier. Naast de Huanjing 1C aardobservatiesatelliet werden tijdens deze lancering ook nog drie kleine kunstmaantjes in de ruimte gebracht. Dit was de 171ste maal dat China een Chang Zheng (CZ) draagraket lanceerde en de 41ste lancering vanop de Taiyuan lanceerbasis.

De Huanjing 1C satelliet maakt deel uit van een kleine constellatie Chinese aardobservatiesatellieten waarvan de eerste twee kunstmanen al in 2008 gelanceerd werden. De kunstmaan heeft een gewicht van 890 kilogram en werd gebouwd door het Chinese ruimtevaartbedrijf DongFangHong Satellite Company Ltd. In tegenstelling tot de eerste twee Huanjing-satellieten, die beschikken over optische camera’s, werd Huanjing 1C uitgerust met zogenaamde ‘Synthetic-Aperture Radar’ (SAR) technologie. Een Synthetic-Aperture Radar aan boord van een satelliet maakt gebruik van een kleine antenne waarmee men, door middel van speciale verwerking, een veel grotere antenne kan nabootsen die actief microgolven uitzendt. Deze microgolven worden uiteindelijk door de satelliet terug opgevangen en vertellen onderzoekers meer over het aardoppervlak doordat objecten en structuren elk een andere terugkaatsing hebben. Hierdoor kan de Huanjing 1C satelliet in opdracht van het National Committee for Disaster Reduction and State Environmental Protection Administration of China het aardoppervlak waarnemen en foto’s nemen doorheen de wolken en dit zowel bij dag als ook bij nacht. Zo zullen de Huanjing satellieten vooral ingezet worden bij natuurrampen en als instrumenten om natuurfenomenen als zandstormen, overstromingen, aardbevingen, droogtes, bosbranden en stormen beter te kunnen voorspellen. In mei 2007 werd de China National Space Administration officieel lid van het International Charter ‘Space and Major Disasters’. Met dit charter wil men

zoveel mogelijk gegevens, afkomstig van satellieten, gratis vrijgeven aan landen die getroffen worden door natuurrampen. Zo werd de afgelopen jaren al verschillende malen een beroep gedaan op het charter in de nasleep van ondermeer aardbevingen in Haïti in 2010 en in Christchurch, Nieuw-Zeeland, in februari 2011.

De overige satellieten die tijdens deze lancering in de ruimte gebracht werden, zijn zogenaamde ‘microsatellieten’ en werden ontwikkeld om in de ruimte nieuwe technologieën uit te testen. Zo werd de 140 kilogram zware Xinyan-1 satelliet, die ook gekend is onder de naam ‘NewTech-1’, gebouwd door een pas opgericht Chinees ruimtevaartbedrijf met als doel verschillende nieuwe Chinese technologieën en onderdelen uit te testen en te demonstreren. De twee overige satellieten maken deel uit van het ‘Fengniao’ project en werden ontwikkeld om het formatievliegen in de ruimte te demonstreren. Beide satellieten, die een gewicht hebben van 160 en 30 kilogram, werden ontwikkeld door de China Academy of Space Technology (CAST) op twee gloednieuwe platformen en moeten in de ruimte ook hun nieuwe technologieën en mogelijkheden demonstreren.

Guidestar | 12-2012

021

Artikel

Tijs Hofmans

Plannen voor Marskolonie Hij heeft het verhaal al honderden keren verteld. Of moeten verdedigen, beter gezegd. Nee, hij gaat niet zelf. Ja, het wordt een enkele reis, en er zijn nu al honderden aanmeldingen. Nee, hij is niet gek. In 2023 moet er echt een menselijke kolonie op Mars staan. Aldus Bas Lansdorp, oprichter van Mars One. Een plan als het zijne kan op veel interesse rekenen. Maar ook op scepticisme. En neem het iemand eens kwalijk. Lansdorps plan is op z’n zachtst gezegd ambitieus te noemen, zeker in een tijd waarin de ruimtevaart weinig spectaculaire sprongen meer maakt en er in de budgetten voor ruimteverkenning drastisch wordt gesnoeid. Hij vertelt het verhaal met de volle overtuiging, maar geeft later wel toe dat zichzelf ook wel te hebben aangeleerd. “Je moet wel overtuigd zijn van je zaak, maar ik ben me ook bewust van de risico’s.” Die zijn niet alleen technisch van aard, want het bedrijf kan bij de minst of geringste fout een miljoeneninvestering kwijtraken.

Guidestar | 12-2012

Investeringen

012

Desondanks heeft Mars One de zaken goed voor elkaar. Het bedrijf haalde vorige maand bij een nieuwe investeringsronde genoeg geld op om een tijdje door te kunnen gaan. Om hoeveel geld het gaat, wordt expliciet niet gezegd. Lansdorp: “Dat doen we om onze sponsoren te beschermen.” Het lijkt echter onwaarschijnlijk dat het genoeg is om de reis te bekostigen. Lansdorp mag dan wel denken voor een minimaal bedrag te kunnen gaan, er is nog steeds ruim 5 miljard euro nodig om de rode planeet te bereiken. Belangrijkste veranderingen

Toch is dat maar een schijntje vergeleken met de momenteel onbetaalbare plannen die NASA in de ijskast heeft gezet. Het Amerikaanse ruimteagentschap zegt dat voor een retourtje Mars zo’n 75 miljard euro moet worden neergeteld – een bedrag dat de in

grote schuld verkerende Amerikanen voorlopig nog niet kunnen ophoesten. Het neerzetten van de Mars Science Laboratory-rover Curiosity kostte NASA ook al 2,2 miljard – en het plaatsen van een rover is slechts een deel van het plan van Lansdorp. Hoe kan hij de kosten zo drukken? Door twee belangrijke punten: een enkele reis in plaats van retour, en het gebruiken van bestaande technieken. Enkele reis

Lansdorp: “De reis naar Mars wordt een enkeltje. Dat klinkt cru, maar dat weten de astronauten die er naartoe gaan van tevoren. Het is de enige manier waarop je de kosten in de hand kan houden.” Een retourtje zou betekenen dat er een compleet nieuwe raket moet worden ontwikkeld, die meer brandstof mee kan nemen en die efficiënter werkt. Ook zou er een systeem moeten worden uitgevonden waarmee de raket zou moeten landen en weer opstijgen van Mars – een bijna onmogelijke opgave die jaren zou duren. Waarmee Lansdorp bij het andere grote voordeel van zijn plannen komt. Bestaande technieken

“We gaan alleen maar gebruik maken van nu al bestaande technieken, dus systemen die nu al ontworpen en getest zijn.” Lichtend voorbeeld is natuurlijk de Dragon, het vrachtschip van SpaceX. Deze capsule van het commerciële bedrijf uit Amerika koppelde vorig jaar succesvol aan het ISS, en was daarmee het eerste commerciële vrachtschip dat in nauwe samenwerking met NASA vracht bij het ISS mocht brengen. “We hebben al met SpaceX gesproken, en die garanderen ons dat ze de Dragon aan kunnen passen vóór we naar Mars gaan.” Maar dat is niet het enige wat Mars One nodig denkt te hebben. Eigen rover

Het werk begint met de rover. Wie denkt aan een goedkopere versie van Curiosity, heeft het

zijn verrassend realistisch mis. “Curiosity is een wetenschappelijke rover, een mobiel laboratorium,” legt Lansdorp uit. “Dat hebben wij niet nodig. Onze rover is vooral functioneel, met een robotische grijparm die het werk moet doen.” De rover gaat een goede plek zoeken voor de basis, en zal later ook de eerste leefmodules in elkaar zetten.

metselaar zou kunnen verkiezen boven de saaie, maar verder zeer gekwalificeerde wetenschapper. Toch verwerpt Lansdorp het idee van een talentenjacht. “Laat ik voorop stellen dat we alleen personen laten gaan die zich in alle velden bekwaam hebben getoond tijdens de training.”

En dan is er ook nog…

Daarnaast moeten er leefmodules worden gebouwd, waarin de astronauten de rest van hun bestaan doorbrengen. Om aan voedsel en water te komen, moet er aan landbouw en waterwinning worden gedaan. De energie komt van een groot veld van zonnepanelen, en de communicatie naar het thuisfront is ook niet zomaar te maken. Maar deze aspecten zijn volgens Lansdorp niet het grootste probleem. “We hebben toezeggingen van bedrijven van over de hele wereld. Al deze technieken bestaan allemaal al, en de bedrijven hebben al toegezegd dat ze ze op tijd kunnen leveren.

So You Wanna Be An Astronaut?

Om het plan te financieren, gaat Mars One het hele traject van begin tot eind uitzenden op TV en internet. De advertentierechten moeten genoeg opleveren om de reis te bekostigen, maar dat betekent wel: concessies doen. Al in de selectie van astronauten (die in 2016 moet beginnen) mag ‘het publiek’ gaan kiezen wie de eerste mens op een andere planeet wordt. Dat betekent dat dat publiek de jolige

Meer informatie : www.mars-one.com

Dat moet in alle velden zijn – de astronauten moeten zowel genoeg technische kennis hebben als medische, wetenschappelijke en psychologische. “Maar natuurlijk leren ze een hoop in de jaren van training.” De selectieprocedure van de astronauten begint in 2016. Onderzoek

Het aanwezige team zal zich voor een deel gaan bezig houden met wetenschappelijk onderzoek. Geologisch onderzoek, onderzoek naar eventueel leven op de planeet, het kan allemaal eigen onderzoek zijn, maar ook onderzoek voor wetenschappers op aarde. ‘Het enige’ wat Mars One nu nog hoeft te doen is de financiering rond krijgen. Het bedrijf heeft inmiddels al schriftelijke toezegging van alle producenten die de systemen zullen ontwerpen. Die hebben aangegeven op tijd alles te kunnen produceren waar Mars One om vraagt. Het wachten is nu op de volgende stap. Maar het begin is er.

Guidestar | 12-2012

Eenmaal op Mars aangekomen, zullen de vier pioniers niet de makkelijkste tijd hebben. In een dergelijk vijandige omgeving waar we nog zo weinig vanaf weten, onbereikbaar voor wie dan ook, zou u verwachten alleen de vier allerbeste mensen neer te kunnen zetten. Lansdorp denkt van niet. “Iedereen kan met de missie mee. Dat kunnen dokters of wetenschappers zijn, maar ook basisschoolleraren of IT’ers.”

Foto - Mars One is een sinds 2011 ontwikkeld en in 2012 onthuld Nederlands plan voor commerciële bemande reizen naar Mars. Net als bij de bovengenoemde projecten Mars to Stay en Hundred Year Starship biedt het ontwerp de astronauten niet de mogelijkheid terug te keren naar de Aarde, omdat die het project veel duurder en ingewikkelder zou maken. Het betreft dus emigratie en kolonisatie.

013

Rubriek - Observatoria wereldwijd

Philip Corneille FRAS

2 , 0 m L iv e r p o o l telescope - La Palma Info - Philip Corneille is AEG / VVS lid en Data Management consultant met bijzondere interesse voor sterrenkundige applicaties. Als Fellow of the British Interplanetary Society en Fellow of the Royal Astronomical Society schrijft hij regelmatig over onbemande ruimtevaart en sterrenkunde.

Begin de jaren 1980 ontstond er een grote vraag naar telescopen die gedurende geruime tijd konden gebruikt worden voor één bepaald onderzoeksproject. De dynamische aard van astronomische objecten vereist immers gedetailleerde waarnemingen over een lang tijdsbereik. De onvoorspelbaarheid van belangrijke astronomische verschijnselen zoals Gamma-ray flitsen (GRB) en supernova’s stond in schril contrast met de strikte procedures om lange tijd vooraf observatietijd te reserveren op telescopen.

Bovendien kreeg elke astronoom gemiddeld twee tot drie nachten gereserveerd op een bepaalde telescoop en diende hij/zij meestal een lange reis te ondernemen naar afgelegen observatoria. De oplossing om lange observatie periodes te bekomen lag bij een vernieuwde modus operandi voor telescopen: geautomatiseerde observatoria! Ondanks het feit dat diverse gerobotiseerde personages deel uitmaakten van de Griekse mythologie, stamt het woord “robot” slechts uit 1920. De Tsjechische schrijver Karel Capek gebruikte het woord om artificiële humanoïde androïden te beschrijven die volgens hem automatisch mechanische taken konden uitvoeren in fabrieken.

Guidestar | 12-2012

De allereerste “gerobotiseerde” telescoop was de 0,20 m spiegeltelescoop van de universiteit van Wisconsin uit 1968. Deze reflector ter observatie van Cepheïden (veranderlijke sterren) werd aangestuurd door een DEC PDP8 mini-computer met 4 KB RAM-geheugen. Medio de jaren 1970 volgden de eerste op afstand bestuurde telescopen en in 1983 werd de eerste volledig geautomatiseerde telescoop operationeel. Deze 0,25 m Phoenix T1 reflector, door Louis Boyd en Russell Genet bleef operationeel tot de zomer van 2008.

024

Foto - Mits gunstige weersomstandigheden, opent de compacte geautomatiseerde schelpvormige koepel van de Liverpool telescoop en kan het geheel via internet worden aangestuurd. Bron: Philip Corneille

Foto - De 2.0 m Liverpool RitcheyChrétien telescoop op alt-azimutale vorkmontering in de typisch blauwe Faulkes Telescope Project kleuren. Bron: Philip Corneille Meer informatie : http://telescope.livjm.ac.uk/

Echter de meeste geautomatiseerde telescopen hadden een diameter kleiner dan 1,0 m en astronomen zetten hun hoop op een 2,0 m klasse reflector. In 1987, na de realisatie van de 4,20 m William Herschel Telescoop op La Palma, zochten Professor Michael Bode van de John Moores University in Liverpool (JMU) en de bekende amateur-astronoom Sir Patrick Moore de nodige fondsen voor een geavanceerde automatische 2,0 m reflector die door de Britse industrie zou worden gebouwd.

Astronomen van het Royal Observatory Greenwich (ROG) ontwikkelden een innovatief ontwerp voor de “Future Small Telescope”, een professionele 2,0 m klasse telescoop met de hoogtechnologische functies van grotere telescopen. Echter eind de jaren sloot de Britse firma Grubb Parsons, na meer dan 150 jaren haar telescoopbouw afdeling en moest men uitkijken naar een nieuw Brits bedrijf.

Dankzij de steun van de Europese Unie, kreeg de regio van Merseyside onder het Europees Regionaal Ontwikkelingsfonds een financiële injectie en werd Telescope Technologies Limited (TTL) opgericht, in samenwerking met JMU en de Particle Physics & Astronomy Research Council (PPARC). In 1996 startte TTL met de bouw van een technologie demonstratie telescoop voor het Next Generation Astronomical Telescope project (NGAT) die zouden worden ingezet in een wereldwijd RoboNet van identieke geautomatiseerde telescopen.

De 2,0 m hoofdspiegel voor de Liverpool Telescope werd door het Duitse Carl Zeiss vervaardigd uit AstroSitall glas. De 0,62 m secundaire spiegel werd door het Britse Sinden Optics vervaardigd uit Schott ZeroDur glas. Beide glassoorten hebben een uiterst lage thermische uitzettingscoefficient en werden speciaal voor telescoopspiegels ontwikkeld. De telescoop is een RitcheyChrétien reflector met open truss Serrurier buizenstructuur en kreeg een computer gestuurde 22 ton zware alt-azimutale vorkmontering. Astronomen verkregen “First Light” in juli 2003, waarbij enkele Deepsky objecten, Messier 13 (Hercules bolhoop) en Messier 57 (Ringnevel) werden waargenomen. De 2,0 m Liverpool Telescope was bestemd voor het Observatorio del Roque de los Muchachos (ORM) op het Canarische eiland La Palma, waar de telescoop geautomatiseerde routine observaties verrichtte vanaf 20 december 2004. De telescoop had een prijskaartje van Euro 2,5 miljoen en werd ondergebracht in een compacte geautomatiseerde schelpvormige koepel die door TTL als een optie van Euro 750000 werd aangeboden. De revolutionaire aanpak van TTL bracht de aankoop van een moderne 2,0 m klasse onderzoekstelescoop binnen het budget van elke universiteit. In 2005 werd de firma overgenomen door Las Cumbres UK maar de ateliers in Birkenhead bleven actief.

Het succes van de Britse telescoop bleef niet uit en er werden meerdere clonen gebouwd, onder meer voor het Dill Faulkes Education Trust met de 2,0 m Faulkes Telescope North op de Haleakala sterrenwacht te Maui - VSA (augustus 2003) en de 2.0 m Faulkes South Telescope op de Siding Spring sterrenwacht in Australië (juli 2004). Deze telescopen maken deel uit van het Las Cumbres Observatory Global Telescope Network (LCOGT). Bovendien werd er een 2,4 m versie geconstrueerd voor de Gao Meigu sterrenwacht nabij Kunming in Yunnan - China (juli 2004).

Guidestar | 12-2012

025

De reeksproductie van wetenschappelijke telescopen kende economische voordelen die het succes van het NGAT project bevestigden. Diverse universiteiten en bedrijfstakken waren bij het automatisatie & serialisatie proces betrokken en de productie regio genoot een economisch herstel. Enerzijds zijn de voordelen van geautomatiseerde telescopen legio; mogelijkheid tot een flexibele planning, lagere personeel- en accommodatiekosten, snellere data reductie en data analyse waarbij de wetenschappelijke gegevens via databanken beschikbaar zijn voor diverse onderzoeksinstellingen. Bovendien zijn geautomatiseerde telescopen gemakkelijker inzetbaar in een wereldwijd waarnemingsnetwerk. Anderzijds brengt automatisering extra werk met zich mee zoals fail-safe operatie procedures, alsook het loggen en oplossen van fouten.

Foto - De auteur nabij de 2.0 m Liverpool telescoop van de John Moores Universiteit. De telescoop zag First Light in juli 2003. Bron: Philip Corneille. Foto - De 2.0 m Liverpool telescoop wordt aangestuurd dankzij een robotisch controle systeem (RCS) waardoor geregistreerde (amateur-) astronomen deze kunnen gebruiken via het internet. Bron: Philip Corneille.

Guidestar | 12-2012

Meer informatie : http://telescope.livjm.ac.uk/

026

De Liverpool telescoop is een veelzijdig instrument en werd uitgerust met een resem instrumenten voor diverse astronomische onderzoeksprojecten. Drie SkyCam camera’s worden gebruikt voor fotometrie van sterren tot magnitude 12. De FRODOspec (Fiber-fed RObotic Dual-beam Optical spectrograph) spectrograaf bepaalt de chemische samenstelling van sterren en andere hemellichamen. RATcam is een 2048 x 2048 pixel optische CCD

camera om digitale opnames nachtelijke hemel te realiseren.

van

De RISE camera focust op exoplaneten en meet lichtcurven van sterren om de transit timing nauwkeurig te meten.

De veelzijdige Faulkes telescoop werd reeds ingezet bij het observeren van variabele sterren, Aardscheerder asteroïden (NEA), gamma-ray flitsen (GRB), supernova’s en het zwarte gat in het midden van ons sterrenstelsel, de Melkweg. Gedurende bijna een decennium lang werd de Britse telescoop niet enkel door professionele astronomen gebruikt, maar tevens ingezet in een nationaal programma om humaniora studenten aan te sporen om een wetenschappelijke studierichting te kiezen. Via de portaal website Schoolobservatory.org.uk kunnen studenten hun eigen onderzoek verrichten aan de hand van recente observatie gegevens en software voor beeldverwerking en data analyses. De praktijk ervaring die werd opgedaan bij deze 2,0 m klasse telescoop kwam ook ten goede van grotere observatoria op het vlak van het verbeteren van de communicatie en het dataverwerkingsproces tussen de telescoop en de eindgebruikers, alsook bij het integreren van archieven en databanken bij real-time observaties. Bovendien bleek de wetenschappelijke productiviteit per geïnves-teerde Euro voor middelgrote reflectors quasi overeen te komen met deze voor zeer grote telescopen.

In mei 2012 kreeg de Liverpool Telescope een eigen ondersteuningsgebouw op ORM – La Palma. Dankzij dit extra gebouwtje beschikken de technici over ateliers voor het assembleren en uittesten van instrumenten en software. Een extra kraan kan onmiddellijk worden ingezet om de Faulkes telescoop op korte tijd in een nieuwe opstelling te configureren. Bovendien werd een moderne controlekamer voorzien die via glasvezel verbinding de sturing van de telescoop kan overnemen in geval van problemen. Vooral ’s winters zullen astronomen de extra faciliteiten en het vernieuwde weerstation kunnen gebruiken.

Sinds het nieuwe millennium zijn volledig geautomatiseerde telescopen, mede dankzij het succesverhaal van de Liverpool Telescope, alledaags gemeengoed geworden die wereldwijd intensief worden gebruikt door zowel studenten, professionele en amateur astronomen!

Guidestar | 12-2012

027

Kortnieuws Er mag dan wel een rover op Mars rondrijden, maar NASA en ESA hebben laten zien dat het ook andersom kan: de ruimteagentschappen hebben een kleine machine op aarde bestuurd vanuit het internationale ruimtestation. De test werd uitgevoerd door ESA in het Duitse Darmstadt, bij het European Space Operation Centre. Daar liet commandant van de huidige Expeditie 33, Sunita Williams, een klein Lego-autootje een paar rondjes rijden. Ze bestuurde het autootje met een speciale, door NASA ontworpen laptop. Met de test hopen de ruimteagentschappen een nieuwe interplanetaire internetverbinding te kunnen testen. Daarmee moet een signaal vanuit een bewegend ruimteobject een voertuig op aarde besturen. Dat kan later van pas komen wanneer astronauten naar een andere planeet gaan en eerst vanuit een baan om de planeet het landschap willen verkennen. Ruimteverkenning. NASA is enthousiast over de eerste resultaten, zegt Badri Younes van de ruimtevaartorganisatie. “Deze ontwikkeling is een grote stap voorwaarts in ruimteverkenning. Dit kunnen we straks gaan gebruiken voor het besturen van robots op Mars, maar ook om vanaf aarde bepaalde observatiesatellieten anders in te kunnen zetten, bijvoorbeeld voor communicatiedoeleinden.” Er moet nog wel meer met de techniek worden geëxperimenteerd. Tot nu toe zijn naast het rijden van het Lego-autootje ook enkele zwart-witfoto’s op en neer gestuurd. De techniek die gebruikt wordt, komt van NASA, en heet Disruption Tolerant Networking (DTN). Dat is een nieuw ontworpen techniek die op internetcommunicatie lijkt. Er wordt gebruik gemaakt van eenzelfde protocol, maar DNT zorgt ervoor dat informatie ook helemaal aankomt. Dat gebeurt doordat het een soort ‘stap-voorstap’-methode gebruikt, waarbij de verzonden informatie per node worden verstuurd. Er wordt dan eerst gekeken of de volgende node al werkt, voordat de informatie doorgezonden wordt. Op die manier is zeker te zeggen dat informatie echt aankomt. Bron: T. Hofmans / 12-11-2012.

Minister Henk Kamp (Economische Zaken) blijft zich sterk maken voor de Nederlandse bijdrage aan Europese ruimtevaartprojecten. Die boodschap geeft Kamp woensdag in een brief aan de Tweede Kamer. Volgens de minister spreken missies als van astronaut André Kuipers tot de verbeelding: ''Met ruimtevaart worden grenzen verlegd.'' Verder levert investeren in dergelijke missies niet alleen kennis op, maar biedt het ook kansen en banen voor het bedrijfsleven. ''Nederlandse ondernemers en TNO behoren tot de top van de wereld als het gaat om ruimtevaarttechniek'', concludeert Kamp. Volgende week praat hij in Napels met collega's over investeringen in het Europese ruimtevaartprogramma (ESA). Op de agenda staat onder meer de opvolging van de Ariane 5 draagraket. ESA is de werkgever van André Kuipers en heeft in Noordwijk satellietentestcentrum Estec waar 2500 mensen werken. Kamps voorganger Maxime Verhagen meldde in oktober nog dat Nederland met een gerust hart naar het congres in Italië kan, omdat een voorgenomen bezuiniging op de ruimtevaart deels werd teruggedraaid. Bron: ANP / 14-11-2012. Rusland heeft woensdag het contact verloren met zijn civiele satellieten en het Russische deel van het internationale ruimtestation ISS. Dat heeft het persbureau RIA Novosti gemeld. Rusland kan geen commando's naar de satellieten en zijn deel van het ruimtestation sturen. Het probleem zou zijn ontstaan

door een kapotte elektriciteitskabel in de buurt van Moskou. Het persbureau citeerde een anonieme bron binnen de Russische ruimtevaartindustrie. In reactie op het bericht van het door de staat gecontroleerde persbureau RIA Novosti liet de Russische ruimtevaartorganisatie Roskosmos weten dat de kabelbreuk geen effect heeft op het functioneren van de satellieten voor civiele doeleinden en het internationale ruimtestation. Roskosmos is via een omweg in staat om met de satellieten te communiceren en ze te controleren, zei de woordvoerder van de organisatie. Hij bevestigde dat de kabel brak in de buurt van Moskou bij werkzaamheden van een bouwbedrijf. Volgens de woordvoerder heeft het incident geen gevolgen voor de geplande terugkeer van drie astronauten van het ruimtevaartstation ISS op 19 november. Volgens de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA is de kabelbreuk een relatief klein incident, met beperkte gevolgen. Een woordvoerder zei te verwachten dat de Russen de boel weer snel op orde krijgen. Bron: ANP / 14-11-2012. De Marsverkenner Curiosity heeft in de eerste drie maanden op de Rode Planeet zeker één storm meegemaakt. Daarop duiden metingen van de luchtdruk, wind en temperatuur, aldus de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA.De Marsverkenner is op stormen gebouwd en bleef onbeschadigd. De richting waaruit de wind waait in de richting van het Marskarretje verraste de wetenschappers wel. In tegenstelling tot wat ze hadden verwacht, blaast deze niet uit het noorden en het zuiden, maar vooral uit het oosten en westen. Een verklaring kan zijn dat de Curiosity momenteel beschut staat opgesteld aan de rand van een krater. ''Als we hierin geen verandering zien zodra de verkenner de berg opgaat, zou dat een echte verrassing zijn'', aldus NASA-wetenschapper Claire Newman. De geavanceerde Marsverkenner landde ongeveer 3 maanden geleden op de Rode Planeet. Het karretje zoekt er onder meer naar tekenen van leven. Bron: ANP / 16-11-2012.

Het is nog maar de vraag of de Britse operazangeres Sarah Brightman in 2013 of 2014 een ruimtereis maakt. Het 'ruimtereisbureau' Space Adventures kondigde de reis met Brightman als toerist naar het internationale ruimtestation ISS op 10 oktober aan, maar volgens het hoofd van het opleidingscentrum voor kosmonauten in Rusland is er van een contract nog geen sprake. Sergej Krikaljow twijfelt dan ook aan de bedoelingen van de zangeres. Misschien heeft de aankondiging van de reis te maken met de nieuwe cd en de daaraan verbonden tournee. Brightman zou de achtste ruimtetoerist in de geschiedenis worden. Bron: ANP / 22-11-2012.

Meer up-to-date nieuws : www.spacepage.be

Neem plaats in de zetels van het ruimtetheater en droom mee over onverschrokken holbewoners en ontdekkingsreizigers. Held Simon Stevin vertelt ons zijn kijk op de middeleeuwse wereld en held Marcel Minnaert ontrafelt de boodschap van de Zon en de sterren. Exploreer samen met een astronoom de kleurrijke sterrenwolken en maak kennis met de mythologie van de sterrenbeelden. Een unieke ervaring!

Datum - Zondag 22 april t/m maandag 31 december 2012. 11.00 uur en 14.00 uur. Toegang: Onbekend. Locatie - Volkssterrenwacht Beisbroek, Zeeweg 96, 8200 Brugge. www.beisbroek.be.

Guidestar | 12-2012

Vertoning : Van mensen en sterren

029

Artikel

ASTRON

S c h o t e l D w in g e lo o r a d io telescoop terug op toren Foto - De Dwingeloo Radiotelescoop (DRT) is een radiotelescoop en rijksmonument met een enkele schotel en heeft een diameter van 25 meter. De locatie is in de buurt van Dwingeloo, aan de rand van de Dwingeloosche Heide in het Nationaal Park Dwingelderveld, gelegen in het noord-oosten van Nederland). Op de locatie van de Dwingeloo Radiotelescoop, aan de rand van het Nationaal Park Dwingelderveld werkt ook het grootste deel van de ASTRON-staf. Zij zijn onder andere bezig met de ontwikkeling van (hardware en software voor) de LOFAR-telescoop.

Guidestar | 12-2012

Meer informatie : www.camras.nl

030

Aanstaande maandag 19 november om 11.00 uur wordt in opdracht van ASTRON de schotel van de Dwingeloo radiotelescoop door de firma Wagenborg Nedlift uit Groningen terug op de toren getakeld. Sinds 5 juni van dit jaar staat de 38 ton wegende schotel met een diameter van 25 meter op een speciale constructie naast de toren om te worden gerestaureerd. In de afgelopen maanden zijn alle stalen onderdelen van de Dwingeloo radiotelescoop gezandstraald en opnieuw geverfd. Waar nodig zijn ook onderdelen vervangen. Alle 372 driehoekige gaasramen van de schotel zijn geĂŻnspecteerd, schoongemaakt en op 211 vernieuwde stelbouten in de vorm van paddenstoelen vastgemaakt. De parabolische schotel, met een afstand van 12 meter tot het brandpunt, is weer terug in zijn originele vorm met een nauwkeurigheid van 2 millimeter. Om de spiegel nauwkeurig in verticale richting te kunnen bewegen, zijn de tandwielkasten bovenop de toren en de lagers van de elevatieassen helemaal gereviseerd. Ook het bedieningshuis met de controlekamer en machinekamer is gerestaureerd. Holstein Restauratie Architectuur uit Groningen tekent voor het restauratieplan en het toezicht op alle werkzaamheden.

Zodra de radiotelescoop vrijgegeven en overgedragen is aan ASTRON, kunnen de vrijwilligers van stichting CAMRAS beginnen met het opnieuw inrichten van de telescoop met apparatuur en kabels en het doen van controlemetingen. De verwachting is dat de vrijwilligers de radiotelescoop omstreeks de zomer van 2013 weer kunnen gebruiken voor publieksactiviteiten en educatieve doeleinden.

De aannemers Multipaint en Oving Special Products verwachten dat de schotel om maandag weer in de takels gehesen kan worden. De operatie is echter wel afhankelijk van de weersomstandigheden en kan bij slecht weer worden uitgesteld. Over de Dwingeloo radiotelescoop

De Dwingeloo Radiotelescoop is in 1956, toen de grootste radiotelescoop ter wereld, door Koningin Juliana in werking gesteld. Met het instrument zijn de contouren van ons Melkwegstelsel in beeld gebracht. Twee ver weg gelegen sterrenstelsels zijn met de Dwingeloo radiotelescoop ontdekt (Dwingeloo I en II). Vanaf 2009 is de Dwingeloo telescoop aangewezen als Rijksmonument uit de Wederopbouwperiode in de jaren â&#x20AC;&#x2122;50.

Rubriek - Lanceeroverzicht van de maand

N ov e m b e r 2 0 1 2 Uur (GMT)

Raket

Lanceerbasis

Vracht

Gewicht

Land

Baan

Doel

02-11-2012

21.04 uur

Proton-M Briz-M

Bajkonoer

Yamal 300K

1640 Kg

Rusland

GEO

Communicatie

10-11-2012

21.05 uur

Ariane 5 ECA

Kourou

Eutelsat 21B Star One C3

32000 Kg

5000 Kg

Internat.

GEO

Communicatie

14-11-2012

11.42 uur

Sojoez-2-1a Fregat

Plesetsk

Meridian 6

2000 Kg

Rusland

900 x 39000

Communicatie

18-11-2012

22.53 uur

CZ-3C

Taiyuan

Huanjing-1C (HJ 1C)

700 Kg

China

LEO

Aardobservatie

Fengniao-1 (HummerSat)

160 Kg

China

LEO

Technologie

Luch 5B

Xinyan-1 (XY 1)

Fengniao-1 (HummerSat 1A)

1140 Kg

140 Kg 30 Kg

Rusland Brazilië

China China

GEO GEO

LEO LEO

Communicatie Communicatie

Technologie Technologie

20-11-2012

18.31 uur

Proton-M Briz-M

Bajkonoer

EchoStar 16

6258 Kg

USA

GEO

Communicatie

25-11-2012

04.06 uur

CZ-4C

Jiuquan

Yaogan 16A

? Kg

China

1085 x 1105

Spionage

Yaogan 16C

? Kg

China

1085 x 1105

Spionage

27-11-2012

10.13 uur

CZ-3B/E

Xichang

Yaogan 16B

ChinaSat-12 (ZX 12)

? Kg 5054 Kg

China China

1085 x 1105 GEO

Kris Christiaens

Datum

Spionage Communicatie

Guidestar | 12-2012

Ve rkl a re n d e wo o rd e n l i j s t

GEO LE O M i l . Com .

G e osta ti on a ry E a rth O rb i t Low E a rth O rb i t M i l i ta i re Com m u n i ca ti e sa te l l i e t

■ M i sl u kte l a n ce ri n g

031

Rubriek - Amateurastronoom in de kijker

Philip Corneille FRAS

Sir Patrick Moore

Info - Philip Corneille is AEG lid en Data Management consultant met bijzondere interesse voor sterrenkundige applicaties. Als Fellow of the British Interplanetary Society schrijft hij regelmatig over onbemande ruimtevaart en sterrenkunde voor internationale vakbladen.

Sir Patrick Moore werd op 4 maart 1923 te Pinner nabij Londen – Groot Brittannië geboren en had van kindsbeen af een enorme interesse in sterrenkunde en de Maan in het bijzonder. Als jeugdige knaap werd zijn interesse aangewakkerd door het boek “The Story of the Solar System” uit 1898 geschreven door G.F. Chambers.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog deed Patrick zijn opleiding voor de Britse luchtmacht in Canada en de V.S.A. waar hij onder meer Orville Wright en Albert Einstein ontmoette. Net zoals Albert Einstein had Patrick Moore interesse voor muziek en samen speelden ze “De Zwaan” van Camille Saint-Saëns op viool en piano. Sir Patrick Moore vloog diverse missies als navigator en had de rang van Flight Lieutenant in de Royal Air Force. Tijdens de jaren 1950 legde hij zich toe op de observatie van de Maan en bracht als eerste de naar ons gerichte zijde zeer gedetailleerd in beeld. Door de synchrone rotaties omheen haar as en omheen de Aarde, toont de Maan steeds dezelfde kant naar de Aarde toe. Echter door libratie (schommeling effect) is meer dan de helft (59%) van het Maanoppervlak zichtbaar waardoor we beurtelings iets meer van de Westrand en iets meer van de Oostrand kunnen zien. Bij de voorbereiding van NASA’s onbemande Maan-missies, kwam de Amerikaanse ruimtevaart organisatie bij Sir Patrick Moore aankloppen voor informatie!

Guidestar | 12-2012

Reeds in 1945 werd Patrick verkozen als Fellow of the Royal Astronomical Society voor zijn werk inzake Maan-observatie. In 1952 schreef Patrick Moore zijn eerste boek “Guide To The Moon” op een Woodstock schrijfmachine (die hij nog steeds gebruikt) en 1956 werd hij de allereerste editor van het magazine “Spaceflight” van de British Interplanetary Society.

032

Info - Elke maand voorzien we rond de periode van volle maan een interessante spreekbeurt. Die wordt meestal voorafgegaan door een hemeljournaal waarin de komende hemelverschijnselen worden toegelicht. Zoals altijd is er ook ruimte voor het tonen van eigen werk: waarnemingen, ervaringen, foto's, schetsen, boekbesprekingen, nieuwe aankopen, enz. Naast onze maandelijkse bijeenkomsten zijn er ook een aantal publieke sterrenkijkavonden voorzien. Meer informatie : www.vvs.be/afdelingen/ scheldeland-waasland

Begin 1957 verhuisde Sir Patrick Moore naar Selsey in West-Sussex aan de zuidelijke kust van Groot Brittannië ter hoogte van het eiland Wight, alwaar hij zijn nieuwe huis “FarThings” (Verre objecten) doopte en aan de uitbouw van z’n privé sterrenwacht begon. Hij heeft een levenslange voorkeur voor refractors (lenzenkijkers) en gebruikt een 12,8 cm Cooke refractor voor zijn Maan-observaties. Het voornaamste instrument op “FarThings” is een 38,1 cm Newtonian spiegeltelescoop waarvan de spiegel door George Hole uit Brighton werd aangepast. In april 1957 werd Patrick door de Britse televisie BBC gevraagd om drie afleveringen van een astronomie programma “The Sky At Night” te presenteren. Tijdens de pionier periode van de ruimtevaart sloeg het maandelijkse sterrenkundig TV-programma enorm aan bij het grote publiek en kreeg het

een vaste stek op de eerste zaterdag van de maand. The Sky At Night sloeg alle records en is het langst lopende TV-programma met intussen 727 afleveringen! In 1966 werd hij verkozen als lid van de Internationale Astronomische Unie (IAU), het internationale coördinatie orgaan voor professionele astronomen. Tot op heden blijft Patrick de enige amateur binnen de IAU maar zijn poging tot het oprichten van een IAU voor amateur-astronomen bleek geen succes. Voor de tiende verjaardag van “The Sky At Night” besprak hij het verschil tussen astrologie en astronomie.

Tijdens het maandelijkse programma deed Patrick Moore live verslag van hemelverschijnselen, bezocht hij diverse sterrenwachten, introduceerde hij wetenschappers en astronauten, waarbij hij een nieuwe generatie inspireerde om aan sterrenkunde te doen. Hij spoorde onder meer Brian May, gitarist van de Britse rockgroep Queen, aan om te doctoreren in de sterrenkunde. In 2000 kreeg Patrick een BAFTA televisie-prijs voor “The Sky At Night” en in 2001 werd hij geridderd als OBE (Officer of the Order of the British Empire) voor zijn inspanningen om de sterrenkunde op zeer toegankelijke wijze bij het grote publiek te brengen. Sir Patrick Moore werd tevens Fellow of the Royal Society, wellicht de titel die hij het meest waardeert! Medio 2004 verhuisde de TV-opnameset naar de tuin en woonkamer van “FarThings” aangezien Sir Patrick moeilijk te been werd en genoodzaakt was in een rolstoel te zitten. Sindsdien kreeg het bekende TV-programma ook een gelijknamig maandblad, met een wereldwijd lezerspubliek, waarin hij zijn Moonwatch opinie-rubriek publiceert. Voor de nieuwe reeks opnames van “The Sky At Night” werden zijn drie telescopen volledig gerestaureerd door een team van vrijwilligers. In 2007 werd de vijftigste verjaardag van het TV-programma gevierd en bracht de eigenzinnige amateur-astronoom een eigen DVD uit getiteld “The Astronomical Patrick Moore”. Het bleek een instant bestseller waarbij hij vooral zijn voorliefde voor de Maan en zijn collectie Maan-globes en meteorieten belichtte. Sir Patrick Moore heeft twee katten: Ptolomy en Jeannie. In 2013 zal Sir Patrick zijn 90ste verjaardag vieren, en wellicht aanwezig zijn op AstroFest te Londen alwaar de excentrieke Brit met monocle grote erkenning geniet en steeds als een beroemdheid wordt onthaald. Sir Patrick Moore blijft amateur-astronomen aanmoedigen om een rol van betekenis te spelen in de fascinerende wereld van de sterrenkunde!

Guidestar | 12-2012

033

Rubriek - Woord van de maand

Dirk Devlies

Louis Ferdinand Cruls

Info - Dirk Devlies is, naast lid van de Astro Event Group vzw, ook actief in de Vereniging Voor Sterrenkunde waar hij zetelt in de raad van bestuur. Zowat elk vrij moment steekt hij in z'n zelfgemaakt sterrenkundig en ruimtevaartgericht woordenboek. Een buitengewoon omvangrijk werk dat al enkele duizenden pagina's telt.

Foto - De cyclische variatie van het aantal zonnevlekken werd voor het eerst waargenomen en vastgelegd door Heinrich Schwabe tussen 1826 en 1843. Dit leidde Rudolf Wolf er toe om vanaf 1848 regelmatige waarnemingen te doen. Het wolfgetal is een maat voor het aantal afzonderlijke zonnevlekken en groepen. Er is gebleken dat er een verband is met een aantal andere zonnevariabelen.

Guidestar | 12-2012

Meer informatie : www.digilife.be/club/franky.dubois

034

Voor deze tiende editie van woord van de maand waarin kort het leven en werk van een Belgisch sterrenkundige wordt belicht, had ik het graag over een vrouw gehad die in de sterrenkunde actief was in de periode 18001900. Er zijn zeer waarschijnlijk vrouwen actief geweest, maar niet dat ze op de voorgrond traden of de vruchten van hun werk konden plukken. Niet over een vrouw dus, maar over een man de een groot deel van zijn leven in het buitenland doorbracht en er ook begraven is. Zijn naam wordt vaak genoemd bij de oprichting van een Zuid-Amerikaanse hoofdstad. Personalia

Louis F. Cruls is geboren in het Brabantse Diest op 21 januari 1848 en hij overleed in Parijs op 21 juni 1908. Het gezin woonde ook nog in Nevele een Doornik.

gedurende korte tijd in België en Frankrijk en werd in 1876 benoemd als assistentsterrenkundige aan de keizerlijke sterrenwacht in Rio de Janeiro. Dit was mede mogelijk door een werk over het meten van hoeken in de geodesie die hij in Gent publiceerde in 1875. Hij werd de belangrijkste persoon na de Franse directeur Emmanuel Liais (1826 – 1900). Na een flinke ruzie verliet laatstgenoemd Brazilië en volgde Cruls hem op, in 1881. Eerst ad interim en dan officieel vanaf 1886. Hij had al een flinke reputatie opgebouwd als waarnemer van planeten en kometen. Hij bleef ook na 1889, na de afzetting van de keizer en het uitroepen van de republiek, directeur van de sterrenwacht die dan de nationale sterrenwacht werd. Met Liais heeft hij onder andere een werk over de verdeling van planetoïden tussen de banen van Mars en Jupiter gepubliceerd (1879). In 1878 publiceerde hij een belangrijk werk over de planeet Mars in ‘Mémoire sur Mars’. Hij legde er onder andere in uit hoe hij met slechts enkele waarnemingen rond de oppositie van 1877 een nauwkeurige rotatieperiode voor Mars bepaalde. Hij leidde een Braziliaanse expeditie naar Punta Arenas in het zuiden van Chili voor het waarnemen van de Venusovergang van 6 december 1882. Hij was er met onder andere William H. Finlay. Cruls’ team bepaalde een waarde voor de zonneparallax van 8,808 boogseconden (tegenwoordig is de waarde 8,794”). Meer informatie over zijn werk in verband met de Venusovergang in het artikel op http://journals.cambridge.org/action/displayFullte xt?type=1&fid=303487&jid=IAU&volumeId=2 004&issueId=IAUC196&aid=303486&bodyId= &membershipNumber=&societyETOCSession=.

Doordat hij als Belgisch sterren-kundige vooral in Brazilië werkte, is hij ook gekend als Luiz of Luís Cruls. Hij is genaturaliseerd tot Braziliaan en huwde met een Braziliaanse vrouw van Portugese afkomst. Zijn oudste zoon was een bekend auteur. Opleiding

Hij studeerde voor burgerlijk ingenieur aan de École du Génie Civil van de Rijksuniversiteit Gent tussen 1863 en 1868. In die periode leerde hij enkele Brazilianen kennen die hem verzochten hun land te bezoeken. Na zijn studies diende hij als onderluitenant in het Belgisch leger van 1869 tot 1873. Hij nam ontslag om in 1874 een reis in Brazilië met een pakketboot te ondernemen. Grootse plannen had hij nog niet. Werk en leven

Dankzij journalist en later Nabuco werd hij in Rio de aan keizer Dom Pedro II en bij de cartografische dienst.

diplomaat Joaquim Janeiro voorgesteld kon hij aan de slag Hij verbleef in 1875

Hij observeerde de grote komeet van 1882 van op de sterrenwacht in Rio de Janeiro op 12 september 1882. Hij zag hem niet als eerste ter wereld, maar lichtte wel de wetenschappelijke wereld in en men noemde de komeet al snel naar hem. De komeet Cruls (C/1882 R1 en 1882 II) bereikte magnitude -4, maar volgens sommige bronnen ook magnitude -15. Hij was met het blote oog zichtbaar van september 1882 tot februari 1883. Het is zeker een van de grootste kometen aller tijden. Het perihelium werd bereikt op 14 september 1882, op een afstand van slechts 0,00775 AE. De ontdekking gebeurde op 1 september 1882. Op 17 september is de overgang over de Zon waargenomen. Na het perihelium is de komeet in vier stukken uiteen gevallen. Cruls vermoedde dat de komeet mogelijk de komeet Pons was, die in 1812 werd verwacht. Het was de eerste komeet waarvan een goede opname is gemaakt, dankzij D. Gill. Eerder werd Donati al in 1858 gefotografeerd, maar die opname was niet zo goed.

Van de helderste kometen van zijn tijd nam hij

Guidestar | 12-2012

035

spectra, hij observeerde met de meridiaankijker en bepaalde de tijd.

In 1884 vertegenwoordigde hij Brazilië op de conferentie die de nulmeridiaan in Greenwich vastlegde, dat was is Washington. In 1896 publiceerde hij een sterrenatlas.

het hooggebergte (waar Brasilia ligt), de route, de flora en fauna, de rivieren, het klimaat, de steden en hun bewoners en de meest voorkomende ziekten in het gebied. Op het einde van de expeditie stuurde hij naar elke hoek van het gebied een groep, die er een koker begroef met de coördinaten. Deze kokers zijn later opgegraven en gebruikt. In 1901 werd hij naar de grens tussen Brazilië en Bolivia gestuurd. Deze wordt deels gevormd door de rivier Javari. Hij liep er gezondheidsproblemen op die hem uiteindelijk fataal werden.

In november 2003 heeft een Braziliaanse groep, bestaande uit wetenschappers, historici en hoogleraars, zijn reis opnieuw afgelegd. Prijzen, eerbewijzen en naamdragers

Hij kreeg verschillende eerbewijzen waaronder de medaille Valz in 1883 van de Académie des Sciences de Paris. Hij werd ook Commandeur in de Orde van de Roos, toen de hoogste Braziliaanse onderscheiding.

Info - De hutten voor het waarnemingsmateriaal van Luis Cruls expeditie juist buiten Punta Arenaz in Chili. Op de dag van de transit werden, in goede omstandigheden, alle vier contacten goed waargenomen. Meer informatie : www.astro.oma.be

Info - De coördinaten op Mars, waar u de Cruls krater terug kan vinden, zijn: 43° 18' 0" S, 197° 6' 0" W (43.3°, -197.1°).

Guidestar | 12-2012

Meer informatie : http://astrogeology.usgs.gov

036

In 1908 trad hij af omwille van zijn gezondheid en hij zocht hulp in Parijs. Hij overleed er en werd in Rio de Janeiro begraven. Hij werd aan de sterrenwacht opgevolgd door Henrique Morize (1860 – 1930). Uitgelicht: een plaats zoeken voor een hoofdstad...

In 1892 kreeg hij de opdracht van de overheid om het binnenland van Brazilië te verkennen om er een plaats op te meten voor een nieuwe hoofdstad, de missie kreeg de naam ‘Comissao dos Trabalhos Geodésicos no Municipio Neutro’. De ‘missie Cruls’ bestond uit een 40-tal wetenschappers waaronder botanici, geografen, ingenieurs en dokters. Zij bakenden eind december 1892 een zone van 14.400 vierkante kilometer af (meer dan een derde van het oppervlak van België), die nu nog steeds het Braziliaanse ‘Federaal District’ of de ‘Rechthoek van Cruls’ wordt genoemd. Pas een 70-tal jaar later werd de nieuwe hoofdstad Brasilia volgens de opmetingen van Cruls opgericht. Het rapport dat hij in 1894 voltooide telde 300 bladzijden. Het is nog steeds één van de meest volledige en zorgvuldigste beschrijvingen van de streek. Het bevat informatie over onder andere

Een krater op Mars, met een diameter van 88 km, werd in 1973 naar hem genoemd. De krater werd in 1971 voor het eerst duidelijk gefotografeerd door Mariner 9.

Het jaar 1992 werd in Diest uitgeroepen tot Crulsjaar, omdat hij net honderd jaar eerder zijn veldwerk in verband met Brasilia had afgerond. Er werd onder andere een toneelstuk opgevoerd en een gedenkboek uitgegeven. Aan de gevel van zijn geboortehuis aan de Overstraat 9 werd toen een bronzen gedenkplaat aangebracht. Ook een eilandengroep in de Wilhelm Archipel op Antarctica en een Braziliaanse sterrenclub is naar hem genoemd (http://calc.zip.net). Literatuur en bronnen

Naast het eerder genoemd ‘Mémoire sur Mars’ schreef hij onder andere over de instrumenten van de sterrenwacht en over de waarnemingen die hij deed. Hij stichtte het eerste wetenschappelijke tijdschrift van Brazilië.

In Ciel et Terre werd enkele keren over hem geschreven zoals in 1908 en in 1978. In het ledenblad Heelal van de Vereniging voor Sterrenkunde verscheen een artikel over hem in mei 1993. Jean Pelseneer beschreef hem voor de Biographie Nationale.

Artikel

Kan Curiosity leven on t d e k t h e b b e n op M a r s ? breder scala aan organische moleculen te detecteren dan elk ander instrument dat tot op heden naar Mars is gestuurd,” stelt NASA. Kort gezegd kan Curiosity (op papier) dus cruciale ingrediënten van leven zoals wij dat vandaag de dag kennen, opsporen. Maar het vinden van dergelijke ingrediënten op Mars is nog geen bewijs voor leven op Mars. Daarvoor zijn nog wel meer ingrediënten nodig en dan moet ook nog maar eens bewezen worden dat die ingrediënten ooit ook echt bouwblokken van leven zijn. Meer werk

Dat veel mensen in de veronderstelling zijn dat Curiosity in staat is om leven op Mars te vinden, komt wellicht doordat de rover altijd gepresenteerd is als een machine die gaat kijken of leven op Mars mogelijk is of tot de mogelijkheden heeft behoord. Wie zoiets vluchtig leest, zou zomaar de conclusie kunnen trekken dat Curiosity op zoek is naar leven op Mars. Maar dat is niet het geval. Curiosity bestudeert het Marsoppervlak en de atmosfeer om bijvoorbeeld meer te weten te komen over hoe Mars er vroeger uitzag. Een heel belangrijk vraagstuk daarbij is bijvoorbeeld of Mars vroeger water bevatte: een substantie die van cruciaal belang is voor het leven zoals wij dat vandaag de dag kennen. Organisch materiaal

Geen bewijs

Als iemand organische moleculen op Mars kan vinden, is het Curiosity wel. “SAM is in staat om veel lagere concentraties van een veel

Meer informatie : www.nasa.gov

Schokkend voor wie?

Kort samengevat is het dus praktisch onmogelijk dat onderzoekers in december gaan aankondigen dat ze leven op Mars hebben ontdekt. Toch gebruikten onderzoekers die onlangs een tipje van de sluier oplichtten, superlatieven. Ze hadden het over gegevens die de geschiedenisboeken in zouden gaan en die zeer schokkend waren. Misschien moeten we even niet vanuit ons eigen perspectief kijken naar wat schokkend nieuws vanaf Mars zou kunnen zijn, maar even in de schoenen van de onderzoekers gaan staan. Waar zou hun bloed sneller van gaan stromen? De vondst van organische moleculen? Dat zou de bloeddruk van wetenschappers zeker wat verhogen. Het brengt ze namelijk een stapje in de richting van die ene vraag waar sommige mensen begin volgende maand al antwoord op verwachten: is er leven op Mars mogelijk (geweest)? Zo kort voor Sinterklaas een wetenschappelijk verantwoord antwoord op die vraag, zou een fraai cadeau zijn. Maar verwacht het niet. In het gunstigste geval komen we ietsje dichter bij het formuleren van een antwoord op die vraag, doordat Curiosity inderdaad organische moleculen heeft aangetroffen. Hoewel het verstandig lijkt de verwachtingen omtrent de persconferentie wat te temperen, wil dat niet zeggen dat we niet reikhalzend naar de start van die persconferentie uitkijken. Want ongeacht of die ontdekking nu het bloed van de doorgewinterde wetenschapper of de in wetenschap geïnteresseerde leek harder doet stromen, interessant wordt het zeker.

Guidestar | 12-2012

Maar water is niet het enige ingrediënt voor leven. Daar komt veel meer bij kijken. Zo gaat Curiosity ook op zoek naar organische moleculen waarvan we weten dat ze belangrijk zijn voor het leven op aarde. Daarvoor gebruikt Curiosity een instrument dat bekend staat als SAM (Sample Analysis at Mars). “De zoektocht naar organische moleculen is bijzonder belangrijk in de zoektocht naar leven op Mars, omdat leven zoals wij dat kennen niet zonder deze moleculen kan bestaan,” schrijft NASA.

Stel dat Curiosity organische moleculen vindt, dan zou dat desalniettemin een voorzichtige doorbraak zijn. Maar het zou ook betekenen dat het werk dan nog maar net begint. “Dan zouden we de gereedschappen waar we over beschikken moeten gebruiken om te bepalen waar de organische stoffen vandaan komen,” vertelt onderzoeker Paul Mahaffy. Zo moet dan eerst nog blijken of die organische moleculen wel een biologische oorsprong hebben. En dat is iets wat Curiosity niet kan, laat staan dat deze leven op Mars kan vinden.

Foto - Het Mars Science Laboratory (MSL) is een rover (onbemande verkenner) die onderzoek doet op Mars. Meestal wordt de naam Curiosity gebruikt. De Curiosity gaat bodemmonsters analyseren op het mogelijke voorkomen van leven in het verleden. De landingsplaats is uitgekozen op basis van recente satellietfoto's die in die omgeving sporen van water laten zien. Het voertuig is ongeveer drie keer zo groot als de twee Mars Exploration Rovers die in 2004 een succesvolle missie uitvoerden.

Caroline Kraaivanger

Velen hopen stiekem van wel, nadat onderzoekers eerder deze week aankondigden binnenkort met ‘schokkend’ nieuws van Mars te komen. Mensen die hopen dat er leven is ontdekt, worden echter tijdens de persconferentie van 3 december hoogstwaarschijnlijk zwaar teleurgesteld. Curiosity is namelijk helemaal niet gebouwd om leven op Mars te vinden.

037

Kortnieuws Isotopen van een stalagmiet uit een grot in Belize bevestigen het vermoeden dat de Maya-cultuur ten onder ging aan aanhoudende droogte. De verschillende lagen van de stalagmiet laten de klimaatveranderingen van de afgelopen 2000 jaar zien. Milieu-antropoloog Douglas Kennett van de staatsuniversiteit onderzocht met zijn team de isotopen in de druipsteenpilaar. Hun resultaten vergeleken ze met Maya inscripties van oorlog en onvrede. In droge periode schreven de Maya’s meer over onrust en oorlog, concludeert Kennett. Hij publiceert zijn resultaat in vakblad Science. De onderzoekers stelden met de stalagmiet vast dat tussen het jaar 800 en 870 n.Chr en tussen 1020 en 1100 n.Chr droge perioden plaatsvonden. De Maya’s legden belangrijke gebeurtenissen vast met stenen monumenten vol inscripties. Daarin komen ook onrust en spanning in de samenleving in voor. De onderzoekers zagen dat vanaf het jaar 660 tot aan 900 de Maya’s vaker over rivaliteit en onvrede schreven. Dat viel samen met drogere perioden. ‘Ook gaven de Maya’s in drogere perioden meer offers aan hun regengod Chaac’, zegt aardwetenschapper James Baldini die meewerkte aan het onderzoek. De aanhoudende droogte gedurende bijna 100 jaar deed de Maya’s uiteindelijk rond het jaar 1020 de das om. Het was niet alleen de droogte die de Maya’s naar hun ondergang leidde, maar vooral ook de tijd waarop de droogte intrad. Voor de droogte had de Mayabeschaving een periode van grote ontwikkeling. Door gunstige klimaatomstandigheden bloeide de landbouw op waardoor ook de populatie uitbreidde. Een droge periode zorgde voor een extra grote druk op hun grondstoffen en voedselvoorzieningen. ‘Die druk zorgde voor het uiteenvallen van de politieke systemen toen de omstandigheden droger werden’, verklaart Kennett. Volgens de onderzoekers konden de Maya’s zich niet voldoende aanpassen aan het drogere klimaat wat uiteindelijk resulteerde in hun ondergang. Bron: E. Krikhaar / 10-11-2012.

afwachten en observeren voor we van een trend kunnen spreken." Ook Susana Díaz, ingenieur bij het Zuidelijke Centrum voor Wetenschappelijk Onderzoek (Cadic) zegt dat "in recente jaren een kleine vermindering van het ozondeficiet is vastgesteld in het zogenaamde gat". Díaz is hoofd van het Ozonlaboratorium van Cadic in Ushuaia in de provincie Vuurland, het meest zuidelijke deel van het land. Het centrum meet de hoeveelheid ultraviolette stralen van de zon die de stad bereiken, om zo de staat van de ozonlaag te controleren. De ozonlaag bevindt zich in de stratosfeer, tussen 15 en 35 kilometer boven het aardoppervlak. De laag filtert ultraviolette stralen die schadelijk zijn voor de mens en het dieren- en plantenleven. De uv-straling kan bij de mens huidkanker en oogaandoeningen veroorzaken, met name in het zuiden van Argentinië en Chili. De afmetingen van het zogenaamde gat in de ozonlaag variëren. Op sommige jaren bereikt het een oppervlakte van 30 miljoen vierkante kilometer, maar in de laatste weken kromp het tot 22 miljoen vierkante kilometer. Wetenschappers wijten het gat aan het gebruik van chemicaliën zoals CFK's, die massaal gebruikt werden in spuitbussen en koelkasten. Met het Montrealprotocol kwamen landen wereldwijd overeen om die stoffen uit te faseren. Maar sommige van die stoffen, zoals het pesticide methylbromide, zullen pas tegen 2015 helemaal uitgefaseerd zijn. De resultaten van de wetenschappers bevestigen de bevindingen van het milieuprogramma van de VN (Unep) en de World Meteorological Organisation, die eerder al vaststelden dat het gat niet groter werd. Toch, zegt Deferrari, "zijn we nog niet terug bij de stralingsniveaus van 1980". De schadelijke chemicaliën doen er immers makkelijk tien jaar over om de laag te bereiken, en daarna heeft de laag tijd nodig om zich te herstellen. Wetenschappers vermoeden dan ook dat het volledige herstel van de ozonlaag nog 40 tot 60 jaar op zich zal laten wachten. Bron: APP / 23-11-2012.

Argentijnse wetenschappers zijn het erover eens dat de ozonlaag tekenen van beterschap toont, maar zijn voorzichtig over de toekomst. "Dit jaar was het beter, maar het probleem is nog niet opgelost", zegt Gerardo Carbajal van het Departement Atmosferische Monitoring en Geofysica. "Het gat kan in 2013 evengoed weer naar een recordgrootte groeien." Dit jaar was het gat volgens Carbajal erg klein en het sloot zich ook eerder dan verwacht, "maar we moeten

Meer up-to-date nieuws : www.spacepage.be

De temperatuur op aarde stijgt deze eeuw met 4 graden Celsius, als de wereldgemeenschap er niet in slaagt klimaatverandering afdoende te bestrijden. Dat is de conclusie van een door wetenschappers van het Duitse Potsdam Klimaatinstituut verrichte studie, in opdracht van de Wereldbank. De gevolgen van een dergelijke opwarming van de aarde zijn desastreus en vormen een bedreiging voor de hele wereld. Maar vooral arme landen zullen zwaar lijden onder de extreme hittegolven, de stijging van de zeespiegel en andere rampen die zijn te verwachten. President Jim Yong-kim van de Wereldbank zei in een reactie op het rapport dat de wereldgemeenschap klimaatverandering door de uitstoot van broeikasgassen agressiever moet aanpakken. De opwarming van de aarde moet onder de 2 graden Celsius worden gehouden, de doelstelling die eerder door de internationale gemeenschap is geaccepteerd. Kim waarschuwde echter dat een gebrek aan ambitieuze maatregelen het realiseren van deze doelstelling bedreigt. Bron: IT / 12-11-2012.

Dat de uitstoot van broeikasgassen in 2011 gedaald zou zijn, is volgens Hermes Sanctorum (Groen) nog geen reden voor grote euforie. Het stoort hem vooral dat Vlaams leefmilieuminister Joke Schauvliege zegt dat de Kyoto-doelstellingen voorlopig gehaald worden. "We halen de Kyotodoelstellingen helemaal niet. We moeten volop emissierechten in het buitenland kopen omdat de maatregelen voor het Vlaamse klimaatbeleid hopeloos tekort schieten", aldus Sanctorum. Volgens Vlaams minister Schauvliege blijkt uit voorlopige cijfers en ramingen dat de uitstoot van broeikasgassen in 2011 is gedaald in Vlaanderen. Volgens haar wordt de Kyotodoelstelling -een daling van de uitstoot van 5,2 procent tussen 2008 en 2012 ten opzichte van 1990voorlopig gehaald. Groen-parlementslid Hermes Sanctorum is het daar niet mee eens. "We halen Kyoto eigenlijk niet. We moeten emissierechten kopen in het buitenland omdat we onvoldoende investeren in onze eigen groene economie. De Vlaamse klimaatbeleidsmaatregelen schieten tekort." Volgens Sanctorum zit Vlaanderen ook helemaal niet op schema om de uitstoot op langere termijn in bedwang te houden. "De voorspellingen zijn erg negatief. Er worden gewoon onvoldoende maatregelen genomen, met name in de sectoren van de gebouwen, het transport en de landbouw. Bron: Belga / 23-11-2012.

Ooit aan Sinterklaas al eens een echt ruimteschip of lazerzwaard gevraagd... maar altijd een flauw plastic afkooksel gekregen? Misschien was dit wel niet noodzakelijk de fout van onze bebaarde vriend... Op basis van de bestseller "Physics of the Impossible" van Michio Kaku gaan Katrien Van der Heyden en Sven Baelden na wat ooit zou kunnen, wat altijd een theoretische droom blijft en wat fysisch onmogelijk is. Afgewisseld met fragmenten van science-fiction films wordt dit weeral een boeiende avond.

Datum - Donderdag 6 december 2012. 20.00 uur t/m 22.00 uur. Toegang: Onbekend. Locatie - Volkssterrenwacht Urania, Jozef Mattheesensstraat 60, 2540 Hove. www.urania.be.

Guidestar | 12-2012

Voordracht : Fysica van het onmogelijke door Sven Baelden

039

Artikel

De zonsverduistering vanaf Ellis Beach Australië

Wetenschappers willen de beelden van de zonnecorona gemaakt vanuit Australië vergelijken met beelden in het extreem ultraviolet licht die gemaakt zijn vanuit de ruimte. Hiervoor werd SWAP ingezet, een instrument van Belgische makelij aan boord van de ESA-satelliet PROBA2. Terwijl zonnewaarnemers in Australië de zonnecorona van op de grond in zichtbaar licht zagen, cirkelde PROBA2 boven hun hoofden in de ruimte en observeerde de zonnecorona en het zonneoppervlak in extreem ultraviolet licht.

'SWAP is in staat om de corona in het extreem ultraviolet in beeld te brengen, zowel dichtbij het zonneoppervlak als ver daarbuiten.

Coronografen kunnen een zonsverduistering nabootsen door een plaatje voor de zon te houden, maar je kan hiermee niet het stuk van de corona dichtbij het zonneoppervlak observeren. Dit is enkel mogelijk tijdens een echte zonsverduistering. De zonsverduistering in Australië was onze kans: we hebben nu waarnemingen van de corona dicht bij het zonneoppervlak, enerzijds gemaakt in het EUV vanuit de ruimte met ons eigen instrument, en anderzijds gemaakt in het zichtbaar licht van op de aarde door een heel leger zonnewaarnemers. We hopen zo antwoorden te vinden op fundamentele vragen over de structuur van de corona en waarom deze zo heet is.'

Foto - De totale zonsverduistering vastgelegd door ESA wetenschapper Dr. Anik De Groof (STCE) vanuit Ellis Beach in Queensland (Australië). Meer informatie : http://proba2.oma.be/

Guidestar | 12-2012

Een Belgische wetenschapper, Dr. Anik De Groof, reisde af naar Australië om de

waarnemingen van op de aarde van dichtbij te volgen:

STCE / Dr. Anik De Groof

Een totale zonsverduistering was zichtbaar in Australië op 14 november, 06:38 lokale tijd (13 november, 21:38 Belgische tijd). Voor wetenschappers en zonnewaarnemers is een totale zonsverduistering een unieke kans om de zonneatmosfeer of zonnecorona in al haar pracht en glorie waar te nemen. Tijdens een totale zonsverduistering blokkeert de maan het felle zonlicht en blijft enkel het zwakkere licht van de zonneatmosfeer zichtbaar.

047

Kortnieuws Volgens astrofysicus Konstantin Batygin staat het baanvlak van sommige exoplaneten zo schuin op het evenaarsvlak van hun moederster, doordat deze ster ooit een andere ster als begeleider had. Stelsels die vroeger meer dan één ster hadden, zouden ook kunnen verklaren waarom sommige 'hete Jupiters' om hun moederster draaien in een richting die tegengesteld is aan de draaiing van de ster zelf (Nature, 15 november).'Hete Jupiters' zijn grote, Jupiter-achtige planeten die op zeer kleine afstand om hun ster draaien. Toen zulke planeten in 1995 voor het eerst werden ontdekt, namen astronomen aan dat zij op grotere afstand van hun ster waren gevormd en pas later naar hun huidige banen waren gemigreerd door de aantrekkende werking van het gas en stof rond de ster. Die theorie viel echter aan duigen toen in 2008 werd ontdekt dat sommige hete Jupiters in tegengestelde richting om hun ster draaien.Die tegengestelde draairichting wordt wel toegeschreven aan de aantrekkingskracht die andere planeten op zo'n planeet uitoefenden terwijl deze zijn ster naderde. Volgens Batygin is er echter ook een andere mogelijkheid: de vreemde draairichting kan het gevolg zijn van de zwaartekrachtsinvloed van een andere ster, die inmiddels uit het stelsel is ontsnapt.Het idee van Batygin is gebaseerd op het feit dat veel sterren deel uitmaken van meervoudige stersystemen. Om te onderzoeken wat de aanwezigheid van meerdere sterren voor gevolgen heeft voor de planeten in het stelsel heeft Batygin computermodellen gemaakt. Zijn simulaties laten zien dat de verstoringen die in zulke stelsels optreden er inderdaad toe kunnen leiden dat planeten uiteindelijk in tegengestelde richting om hun ster draaien. Bron: AT / 15-11-2012.

Astronomen hebben de grote broer van Jupiter ontdekt. In het sterrenstelsel Kappa Andromedae staat een planeet die bijna dertien keer massiever is dan onze eigen gasreus. De vondst kan ons een goed inzicht geven in hoe grote planeten tot stand komen. Wat de ontdekking extra interessant maakt, is de ster waar de planeet omheen draait. Kappa Andromedae is 2,5 keer groter dan onze eigen zon, maar nog maar een jonkie: hij is slechts 30 miljoen jaar oud. Ter vergelijking: de zon is vijf miljard jaar oud. Kappa Andromedae is zo’n 170 lichtjaar van ons verwijderd. De nieuw ontdekte planeet heet eigenlijk k And b’, een afkorting voor Kappa Andromedae b, maar de ontdekkers hebben hem gekscherend ‘super-Jupiter’ genoemd. De gasplaneet is namelijk bijna dertien keer zo massief als de grootste planeet in ons eigen zonnestelsel. k And b is zelfs zo enorm dat het mogelijk een kleine bruine dwerg is. Super-Jupiter kan ons wellicht meer vertellen over hoe planeten normaal gesproken gevormd worden. De gegevens die astronomen tot nu toe verzamelden, laten zien dat de super-Jupiter op een soortgelijke manier is gevormd als andere exoplaneten: uit materiaal van een ring rondom de ster. Dat denken ze, omdat de planeet op ongeveer eenzelfde relatieve afstand van k And staat. Ook de leeftijd van die ster geeft aan dat dit de tijd is waarin zulke planeten kunnen ontstaan. Extra opvallend aan de ontdekking, is dat het een directe vondst betreft. De planeet werd direct waargenomen op beelden van de Japanse Subaru-telescoop. In de meeste gevallen is het licht van de ster te helder om de planeet zelf te kunnen waarnemen, maar bij super-Jupiter was dat niet het geval. De astronomen keken naar infraroodlicht uit het stelsel, en lieten in de data vervolgens het licht van de ster vervagen. Bron: T. Hofmans / 19-11-2012.

Astronomen hebben de ijskoude dwergplaneet Makemake waargenomen terwijl deze voor een verre ster langs schoof. Hierbij kon voor het eerst worden gecontroleerd of Makemake een atmosfeer heeft of niet (Nature, 22 november).Makemake is ongeveer een derde kleiner dan de 'voormalige planeet' Pluto. Hij volgt een baan om de zon die voorbij die van Pluto ligt, maar binnen de omloopbaan van Eris, de zwaarste van de vijf bekende dwergplaneten in het zonnestelsel. Eerdere waarnemingen hebben laten zien dat Makemake veel op zijn naaste buren lijkt. Sommige astronomen verwachtten dan ook dat zijn atmosfeer, indien aanwezig, op die van Pluto zou lijken. Maar het nieuwe onderzoek toont aan dat Makemake, net als Eris, geen atmosfeer van betekenis heeft. Dat laatste blijkt uit het feit dat de ster tijdens zijn bedekking door Makemake heel abrupt uitdoofde en weer tevoorschijn kwam. Als de dwergplaneet een atmosfeer had gehad, zouden de helderheidsafname en -toename veel geleidelijker zijn gegaan.Bij de sterbedekking zijn ook de afmetingen van Makemake nauwkeurig(er) gemeten. De dwergplaneet is niet volmaakt bolvormig, maar enigszins afgeplat aan zijn polen: zijn equatoriale middellijn is 1430 kilometer, zijn polaire middellijn 1502 kilometer.Ook hebben de astronomen vastgesteld dat Makemake een albedo van ongeveer 0,77 heeft. Dat betekent dat 77 procent van het weinige zonlicht dat zijn oppervlak bereikt wordt weerkaatst. Anders gezegd: het oppervlak van Makemake heeft zo ongeveer de helderheid van vuile sneeuw. Bron: EE / 21-11-2012. Terwijl de voorraden aardgas en aardolie op aarde langzaam maar zeker uitgeput raken, bestaan er elders in het heelal blijkbaar nog grote reserves. Astronomen hebben, met de 30-meter IRAM-radiotelescoop, voor het eerst cyclopropenyl-moleculen in ons Melkwegstelsel ontdekt. Cyclopropenyl behoort tot de kleine koolwaterstoffen (moleculen die uit koolstof- en waterstofatomen bestaan) en is een van de vele bestanddelen van aardolie.Het cyclopropenyl is aangetroffen in de Paardenkopnevel, een markante donkere wolk van gas en stof in het sterrenbeeld Orion. Echt om de hoek ligt dit 'galactische tankstation' niet: het is ongeveer 1300 lichtjaar van ons verwijderd. Nevels als de Paardenkopnevel staan bekend als chemische laboratoria. Door de inwerking van de intense straling van naburige sterren vinden in het gas de meest uiteenlopende chemische reacties plaats. Behalve cyclopropenyl hebben de astronomen in de Paardenkopnevel nog meer dan dertig andere moleculen aangetroffen, waaronder een flink aantal kleine koolwaterstoffen. Het gaat om verbazingwekkend grote hoeveelheden: de Paardenkopnevel bevat tweehonderd keer zoveel koolwaterstoffen dan er water is op aarde. Bron: EE / 23-11-2012.

Meer up-to-date nieuws : www.spacepage.be

JVS-Descartes is dé jeugdvereniging voor sterrenkunde in Genk. Zij organiseert elk jaar een jeugdcursus voor jongeren tussen 10 en 14 jaar die meer willen weten over alles wat je 's nachts allemaal aan de hemel ziet... en ook niet ziet! Zit je soms ook verwonderd naar de sterren te kijken? Ben je gewoon nieuwsgierig? Kunnen je ouders niet meer op alle vragen antwoorden of wil je een expert worden in de astronomie? Dan is deze jeugdcursus zeker iets voor jou. In 10 lessen, die telkens plaatsvinden op een zaterdagnamiddag van 15u30 tot 17u30 in Toegangspoort Kattevennen, kom je meer te weten over de aarde, de zon, supernova’s, zwarte gaten en vele andere dingen. In één van de lessen bouw je je eigen vastebrandstofraket die we natuurlijk ook lanceren! Datum - Vanaf 6 oktober 2012 t/m 8 december 2012. Toegang: 45 euro. Locatie - Europlanetarium - Planetariumweg 18 te 3600 Genk. www.cosmodrome.be.

Guidestar | 12-2012

Cursus : Jeugdcursus sterrenkunde

049

Artikel

Guidestar | 12-2012

Kris Christiaens

Sojoez 7K-LOK: Kosmonaut

050

Foto - De Lunniy Korabl (LK) was de Russische tegenhanger van de Amerikaanse Lunar Module (LM).

Het Russische Sojoez 7K-LOK ruimtetuig, dat ook wel ‘Lunny Orbitalny Korabl’ (LOK) genoemd werd, was de tegenhanger van de Apollo Command/Service Module (CSM) ruimtecapsule waarmee men Amerikaanse astronauten naar de Maan bracht. Net als zijn Amerikaanse tegenhanger moest de Sojoez 7K-LOK Russische kosmonauten tot in een baan om de Maan brengen waarna deze veilig zouden terugkeren naar de Aarde.

Dit ruimtetuig werd begin de jaren ’60 ontworpen door de Russische raketgeleerde Sergej Koroljov en bood plaats aan twee kosmonauten. De Sojoez 7K-LOK maakte samen met de N1 raket en de Lunniy Korabl (LK) Maanlander deel uit van één van de grootste projecten uit de Russische ruimtevaart maar omwille van vele tegenslagen en financiële problemen slaagde de Sovjet-Unie er niet in om kosmonauten aan boord van de Sojoez 7K-LOK naar de Maan te brengen.

Ontwerp

Het ontwerp van de Sojoez 7K-LOK werd door ingenieurs van het OKB-1 ontwerpbureau, onder leiding van de Russische raketgeleerde Sergej Koroljov, gebaseerd op dat van de onbemande Zond en de eerste generatie bemande Sojoez ruimtetuigen. OKB-1 was op dat moment een specialist in het ontwerpen en het bouwen van bemande ruimtetuigen en in tegenstelling tot bij het Amerikaanse Apollo programma besloot men bij het Russische ontwerpbureau om verschillende bestaande hardware samen te voegen tot één nieuw ruimtetuig in plaats van te werken aan een compleet nieuw ontwerp. Het Sovjet-ruimtetuig waarmee men kosmonauten naar de Maan wou brengen had een totale lengte van 10 meter en woog bij het lanceren 9,8 ton. Alles samen beschikte de Sojoez 7K-LOK over een leef- en werkruimte van negen kubieke meter. Net als bij de eerste generatie Sojoez ruimtetuigen bestond de Sojoez 7K-LOK ook uit drie belangrijke onderdelen: de ‘orbital module’ waarin de bemanning zich kon begeven, de ‘descent module’ waarmee de bemanning terugkeerde naar de Aarde en de ‘equipment module’ waarin zich alle cruciale elektronische onderdelen en het propulsiesysteem bevonden. Aan boord was plaats voor twee kosmonauten die op het einde van de missie naar de Aarde konden terugkeren met de descent module. Ook kon de Sojoez 7K-LOK zich door middel van het Kontakt koppelingssysteem in de ruimte vasthechten aan een ander ruimtetuig. Om zich in de Lunniy Korabl (LK) Maanlander te begeven, was één kosmonaut verplicht om een ruimtewandeling te maken. Bij het Amerikaanse Apollo Maanprogramma konden de astronauten zich vrij begeven van de Apollo Command / Service Module naar de Lunar Module via een luchtsluis. In tegenstelling tot de bemande Sojoez ruimtetuigen werd de Soyuz 7K-LOK niet voorzien van zonnepanelen maar werd deze wel uitgerust met brandstofcellen voor het opwekken van elektriciteit die te vergelijken waren met de brandstofcellen uit de Amerikaanse Apollo Command/Service Module.

t e n n a a r d e M a a n b re n g e n Dit was de eerste maal dat een Sovjet-ruimtetuig beroep deed op brandstofcellen. De orbital module werd ook voorzien van een extra venster dat de kosmonauten konden gebruiken wanneer ze zich vasthechten aan de Lunniy Korabl (LK) Maanlander. Van alle Sojoez ruimtetuigen die Rusland ooit ontwierp was de 7K-LOK versie de grootste. Vluchten

Doorheen de jaren waarin de Sovjet-Unie probeerde om kosmonauten naar de Maan te brengen, werden er maar enkele Sojoez 7K-LOK ruimtetuigen gelanceerd. Tijdens één van deze missies werd een zogenaamde ‘7K-LOK dummy’ gebruikt die op 2 december 1970 succesvol in een lage baan om de Aarde gebracht werd door een Russische Proton draagraket in het kader van een onbemande testvlucht. Tijdens deze eerste testvlucht werd een aangepast Zond ruimtetuig gebruikt. De overige Sojoez 7K-LOK ruimtetuigen maakten deel uit van twee

testvluchten waarbij men de Russische N1 Maanraket lanceerde. Normaal hadden de ruimtetuigen elk een scheervlucht langs de Maan moeten maken, maar door het falen van de N1 raketten raakten de twee Sojoez 7K-LOK ruimtetuigen nooit in de ruimte. Tijdens deze twee mislukte lanceringen op 26 juni 1971 en 23 november 1972 konden de onbemande ruimtetuigen telkens gered worden door een zogenaamd ‘launch escape system’. Dit reddingssysteem zorgde ervoor dat het ruimtetuig wegvloog van de raket indien deze in de problemen raakte gedurende de eerste minuten van de lancering. Uiteindelijk werd een volledig operationele Sojoez 7K-LOK met bijhorende Lunniy Korabl (LK) Maanlander in 1974 klaargemaakt voor een vijfde N1 lancering die voorzien was voor augustus 1974. Tijdens deze missie zou de Sovjet-Unie voor de eerste maal een volledig onbemande Maanmissie hebben uitgevoerd. Uiteindelijk kwam deze lancering er nooit doordat het Sovjet-Maanprogramma in mei 1974 werd stopgezet.

Foto - De N1 is een maanraket die door

de Sovjet-Unie is ontwikkeld. De N1 heeft een 30-tal NK-1 5 raketmotoren in de eerste trap. De raket is meer dan honderd meter hoog. De stuwkracht van de N1 is groter dan die van de Saturnus-raketten die de Apollo de ruimte in brachten. Maar omdat de capsule veel krapper is dan die van de Saturnus, konden er in de N1 raket maar twee personen. Hierdoor was de N1 een concurrent voor de raketten van de Amerikanen.

Guidestar | 12-2012 051

Artikel

Verslag ESA Ministerraad

Kris Christiaens

Tijdens een tweedaagse ESA Ministerraad in het Italiaanse Napels zijn opnieuw enkele belangrijke beslissingen genomen die Europa verder op weg moeten brengen in de ruimte. Zo werd tijdens deze vergadering Polen officieel verwelkomd als twintigste ESA-lid en werd beslist dat Europa gaat samenwerken met NASA aan het Orion-project. 10 miljard euro

Er mag dan wel een financiële crisis waaien doorheen Europa, toch blijven de ESAlidstaten investeren in de Europese ruimtevaartprogramma’s. Zo werd tijdens deze ESA Ministerraad in Napels beslist dat het Europese ruimtevaartagentschap 10,119 miljard euro krijgt voor de volgende drie jaar. Het grootste deel van de begroting van ESA wordt door de lidstaten bijeengebracht. De rest komt van de Europese Commissie. ESA-directeur Jean-Jacques Dordain had oorspronkelijk 12 miljard euro gevraagd aan de bevoegde ministers maar is tevreden met de verkregen 10 miljard euro. De grootste Info - Artistieke impressie van de toekomstige Ariane 6 raket. Bron: ESA.

Guidestar | 12-2012

Meer informatie : www.esa.int

052

verrassing tijdens de besprekingen over het ESA-budget was de verhoogde bijdrage van Engeland. Zo zal Engeland de volgende vijf jaar 296,2 miljoen euro bijdragen aan ESA waardoor dit land een belangrijke speler wordt binnen de Europese ruimtevaart. Een groot deel van ESA's budget voor de komende jaren zal gaan naar wetenschappelijke programma's zoals de verdere verkenning van het zonnestelsel (BepiColombo), astronomisch onderzoek (Gaia), aardobservatie (Sentinel, MetOp-SG) en telecommunicatie (Advanced Research in Telecommunication Systems). Ariane ME

Een heel belangrijk dossier tijdens deze ESA Ministerraad was de toekomst van de Europese Ariane 5 draagraket. De Ariane 5 is het werkpaard binnen de Europese ruimtevaart en heeft ervoor gezorgd dat Europa marktleider is op vlak van het lanceren van zware commerciële satellieten. Door de komst van nieuwe commerciële ruimtevaartbedrijven als SpaceX krijgt de Ariane 5 echter steeds meer concurrentie waardoor

men al enkele jaren nadenkt over een opvolger, de Ariane 6. Ondanks het feit dat sommige ESA-lidstaten voor de ontwikkeling van de Ariane 6 zijn, investeerde Duitsland al zeer veel geld in een opwaardering van de bestaande Ariane 5. Tijdens deze ministerraad kwam men uiteindelijk tot een compromis dat een overgangsfase bevat met een verbeterde en meer krachtige Ariane 5 raket. Deze ‘Ariane ME’ (Midlife Evolution) zou in 2017 al voor het eerst moeten gelanceerd worden en zou beschikken over een nieuwe ‘upper stage’ en een groter vrachtruim. Zo zal de tweede rakettrap uitgerust worden met de nieuwe Vinci raketmotor die men in de ruimte tot vijfmaal opnieuw tot ontbranding kan brengen. De combinatie van verbeterde aandrijving en groter vrachtruim moet er voor zorgen dat de Ariane ME twaalf ton aan vracht tot in een geostationaire overdrachtbaan kan brengen (Ariane 5 = 10,5 ton). De opvolger van de Ariane 5, de Ariane 6, moet uiteindelijk in 2021 of 2022 voor het eerst gelanceerd worden. Een deel van het budget dat tijdens deze ministerraad werd goedgekeurd, zal de volgende jaren besteed worden aan voorbereidingswerken voor de toekomstige Ariane 6. Om kosten te sparen, zal de nieuwe tweede rakettrap van de Ariane 5 ME eveneens gebruikt worden bij de Ariane 6. Volgens sommigen was deze ESA Ministerraad dan ook de officiële ‘geboorte’ van de Ariane 6. ESA en Orion

Eén van de grootste verrassingen van deze ESA Ministerraad was het nieuws dat het Europese ruimtevaartagentschap ESA gaat samenwerken met NASA in het Orion-project. Zo zal Europa de ‘Service Module’ ontwikkelen voor de Amerikaanse ‘Orion Multipurpose Crew Vehicle’. Deze ruimtecapsule moet de opvolger worden van de Space Shuttles en zal in de ruimte gebracht worden door de nieuwe Amerikaanse SLS-draagraket. De Service Module omvat alle propulsieonderdelen en energievoorzieningssystemen voor de Orion ruimtecapsule. Het ontwerp van de Service Module zal gebaseerd worden op dat van de European Transfer Vehicle (ATV) en wellicht wordt deze gebouwd door EADS Astrium in Bremen, Duitsland. De toekomstige Amerikaanse Orion ruimtecapsule zal plaats bieden aan vier ruimtevaarders en moet in staat zijn om mensen in eerste instantie naar het ISS te brengen. Later moet dit nieuwe ruimtetuig ook mensen naar de Maan en zelfs naar een asteroïde kunnen brengen. Voor NASA alsook voor ESA begint dit nieuwe ruimtevaartavontuur al in 2017 aangezien NASA dan de eerste testvlucht plant van de Orion ruimtecapsule. Tijdens deze ‘Exploration Mission 1’ staat een onbemande heen- en terugvlucht gepland naar de Maan. Het nieuws dat beide ruimtevaartnaties gaan samenwerken op vlak van bemande ruimtevaart is zeer belangrijk aangezien zowel Europa alsook de Verenigde Staten momenteel op eigen kracht geen mensen in de ruimte kunnen brengen. Het zou de eerste maal zijn dat Europa intensief meewerkt aan de ontwikkeling van een bemand ruimtetuig. De samenwerking tussen ESA en NASA is voor een groot deel te danken aan Engeland dat maar liefst 20 miljoen euro investeert in dit project. ExoMars gered door Rusland

Foto - Een occultatie of bedekking is een astronomische gebeurtenis die men kan waarnemen wanneer een niet-lichtend hemellichaam tussen de waarnemer en een verdergelegen lichaam – lichtend door ofwel straling ofwel weerkaatsing van licht – passeert. Als dit verdergelegen lichaam slechts gedeeltelijk of periodiek wordt verborgen, noemt men dit rakelingse of scherende occultatie (Engels: grazing occultation). Men spreekt van het verschijnsel (immersie) bij het verdwijnen van een ster bij bedekking door de maan, of van een satelliet bij bedekking door de planeet.

Toekomst ISS verzekerd

ESA en de bevoegde ruimtevaart-ministers besloten ook dat Europa nog tot 2020 blijft investeren en ontwikkelen in het internationaal ruimtestation ISS. Aanvankelijk zou Europa zijn deel aan boord van het ISS nog tot 2016 onderhouden maar deze plannen zijn nu omgegooid. Hierdoor is ook duidelijk geworden dat het ISS in elk geval nog tot 2020 in een baan om de Aarde blijft draaien. Buy buy Europese Maanlander

Wanneer er projecten zijn die winnen, zijn er ongetwijfeld ook projecten die verliezen. Zo liet Duitsland tijdens deze ESA Ministerraad weten dat het geen financiering meer vond voor het ‘Lunar Lander’ project. Met dit ambitieuze project wou ESA een onbemande Maanlander tot op eigen kracht tot op het oppervlak van onze trouwe buur brengen. Op die manier wou men de technologie achter het landen op een hemellichaam als de Maan in de praktijk uittesten en demonstreren. Deze technologie zou men later ook gebruiken voor toekomstige bemande ruimtereizen naar andere hemellichamen. Duitsland was bereid 45% van de totale kostprijs van het Lunar Lander project op zich te nemen maar trok zich uiteindelijk terug omdat de andere ESAlidstaten de overige 55% niet konden garanderen. Het Lunar Lander project werd nu officieel op ‘hold’ gezet. Belgische bijdrage

De Belgische Minister voor Wetenschapsbeleid Paul Magnette was eveneens in Napels aanwezig op de ministerraad van de Europese ruimtevaartorganisatie ESA. Zo maakte Paul Magnette op deze Ministerraad bekend dat België de komende vijf jaar (2013 - 2018) 1,018 miljard euro zal investeren in de ruimtevaartsector. De Belgische bijdrage werd in de periode van 2013 tot 2018 met jaarlijks 5 miljoen euro verhoogd (5 x 5 miljoen euro: 25 miljoen euro). Deze verhoging heeft Paul Magnette toch kunnen verkrijgen tijdens het recente begrotingsconclaaf waarin de financiële crisis de rode draad was. Hierbij bevestigd België zijn progressieve groei die haar 'ruimtevaartenveloppe' kent sinds 2008. België maakt op deze manier haar belang in de ruimtevaartsector duidelijk waarin vandaag de dag zo'n 2 000 directe, hoogopgeleide en niet-verplaatsbare, mensen werkzaam zijn. De steeds groter wordende 'ruimtevaartenveloppe' is dan ook zeer goed nieuws voor de 41 bedrijven, 9 universiteiten, federale wetenschappelijke instellingen en onderzoekscentra die in de ruimtevaart actief zijn. De OESO heeft berekend dat elke euro, die door de Belgische regering in de ruimtevaart wordt geïnvesteerd, tussen de 1,4 en 4,9 euro directe en indirecte voordelen oplevert. Door de verhoogde bijdrage van België aan de Europese ruimtevaart bevestigt België ook zijn positie als zesde nettobetaler aan de ESA. Volgens Paul Magnette moet de 25 miljoen euro extra voor de ruimtevaart op termijn zorgen voor bijkomende banen voor hoger opgeleiden en bijkomende economische voordelen die zo'n 100 miljoen euro kunnen opleveren.

Guidestar | 12-2012

Het Europese ruimtevaartagentschap ESA liet ook weten dat het gaat samenwerken met Rusland in het kader van het ExoMars project. Zo zal Rusland ondermeer twee draagraketten leveren aan Europa die in 2016 en 2018 een ruimtesonde en een Marsrover op weg naar de 'rode planeet' moeten brengen. Daarnaast zal Rusland voor de ruimtesonde en de rover ook een wetenschappelijk instrument ontwikkelen evenals het landingssysteem voor de rover. Oorspronkelijk zou ESA in het ExoMars project samenwerken met de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA. Uiteindelijk trok NASA zich terug uit het project omwille van financiële redenen waarna het ambitieuze Europese Marsproject op de helling kwam te staan. Na lang onderhandelen, werd uiteindelijk deze week, tijdens een belangrijke vergadering van de

ESA-lidstaten in Napels, beslist dat Rusland mee aan boord stapt in het ExoMars project. Zo zal Rusland twee Proton draagraketten leveren om de ExoMars ruimtesonde en rover in de ruimte te brengen. Het Russische ruimtevaartagentschap Roscosmos zal ook verantwoordelijk zijn voor de landing van de ExoMars rover op Mars in 2018. Het volledige ExoMars project heeft nu een prijskaartje van 1,2 miljard euro. Met het ExoMars project wil men op Mars vooral zoeken naar sporen van leven. Zo zal de ruimtesonde vanuit een baan om Mars speuren naar methaan en andere gassen in de Marsatmosfeer en zal de kleine rover met behulp van een boor zoeken naar sporen van leven in het Marsoppervlak. Volgens ESA is de kans ook heel groot dat de Europese JUICE ruimtesonde, die de planeet Jupiter moet bestuderen, in 2022 zal gelanceerd worden door middel van een Russische Proton draagraket.

053

Rubriek - European Space Agency

ESA

O n d e r z o e k o p d e z u id p o o l k

Info - De Europese Ruimtevaartorganisatie (European Space Agency, ESA) houdt zich in Europees verband bezig met projecten op het gebied van ruimtevaart, onderzoek van de Aarde, ruimteonderzoek, ontwikkeling van op satellietsystemen gebaseerde technologieĂŤn en de bevordering van de Europese economie. De ESA is onder andere verantwoordelijk voor de ontwikkeling van de Arianeraketten waarmee kunstmanen in de ruimte worden gebracht.

Guidestar | 12-2012

Meer informatie : www.esa.int

054

De Vlaamse arts Nathalie Pattyn zal deze winter op een wel heel bijzondere plek doorbrengen. Samen met nog zeven wetenschappers en een basisbemanning gaat ze onderzoek doen in het poolstation Concordia. Ze vertrok op 20 november voor een verblijf van zes maanden. Pattyn is gespecialiseerd in onderzoek naar menselijke prestaties in extreme omstandigheden. Tijdens haar verblijf op het poolstation zal ze dan ook onderzoek doen naar de manier waarop haar eigen lichaam en dat van de rest van de bemanning zich aanpast aan het leven op de zuidpool. Licht en zuurstof

Het onderzoek komt de ruimtevaart ten goede, omdat het leven in het poolstation veel lijkt op het leven aan boord van een ruimteschip. Omdat Concordia bijvoorbeeld op 3200 meter boven zeeniveau ligt is de lucht er ijler en is er minder zuurstof. Daar moeten de bemanningsleden mee leren omgaan. Van de zes maanden die Pattyn in totaal in het poolstation zal doorbrengen zijn er vier in totale duisternis gehuld. In de winter komt de zon namelijk niet op op de zuidpool. Dat heeft zo zijn effect op slaappatronen. Dat is iets waar de astronauten aan boord van het internationale ruimtestation ISS ook mee te maken krijgen: voor hen komt de zon ieder anderhalf uur opnieuw op. Compleet afgezonderd

Pattyn vertrok op 20 november om de winter door te gaan brengen op de zuidpool. Wanneer het op het noordelijk halfrond zomer is, is het op het zuidelijk halfrond winter. Naast Pattyn zullen nog zeven andere wetenschappers in het poolstation verblijven. Onder hen bevinden zich onder andere een apotheker, twee astronomen, een astrofysicus en een glacioloog. Tijdens het verblijf op het poolstation zijn Pattyn en de andere bemanningsleden compleet afgezonderd van de buitenwereld. Gedurende

de wintermaanden kan niets of niemand de basis verlaten of naar de basis toekomen. Dat betekent dat de bemanning helemaal op zichzelf is aangewezen. Ook bij een eventueel noodgeval. Net zoals dat het geval is bij astronauten in de ruimte. Veelbelovend onderzoek

Als een voormalig militair arts is Pattyn geknipt voor deze klus. Tijdens haar onderzoek zal ze onder andere microbiologische monsters verzamelen, bloed afnemen om hormonen te analyseren en de hersendruk van andere bemanningsleden meten.

Daarnaast houdt ze een videodagboek bij van haar aanwezigheid op het poolstation. Dit videodagboek wordt gebruikt om de stemming van de bemanning te analyseren zonder hen daar directe vragen over te stellen. Door te kijken naar de manier van praten van de bemanningsleden kan worden bepaald hoe zij zich voelen. â&#x20AC;&#x153;Dit onderzoek is veelbelovend omdat het een veelvoorkomend probleem binnen de psychologie kan oplossen. Het leert ons aanvoelen hoe mensen zich voelen zonder dat ze dat zelf tegen je hoeven te vertellenâ&#x20AC;?, aldus Pattyn. Humeur en slaapapneu

De resultaten van het onderzoek van Pattyn kunnen door de Europese ruimtevaartorganisatie ESA gebruikt worden om de gevoelens van astronauten te bepalen. Maar ook mensen op aarde kunnen profiteren van de onderzoeksresultaten. Bij een van de onderzoeken wordt bijvoorbeeld gekeken naar de oorzaak van slaapapneu, een ziekte waarbij het lichaam tijdens de slaap plots tot aan dertig seconden lang stopt met ademen. Pattyn en de andere bemanningsleden zijn tijdens hun missie te volgen op het Engelstalige Concordia-blog van ESA. Klik op de link in het

komt ruimtevaart ten goede menu aan de rechterkant om het te bezoeken. Concordia

Het poolstation Concordia is een van de weinige permanent bewoonde gebouwen in Antarctica. Het onderzoekscentrum ligt vlakbij de zuidpool, op zo'n 600 kilometer afstand van de Russische Vostok-basis.

Om het poolstation in de winter draaiende te houden moeten er constant minstens zeven bemanningsleden aanwezig zijn: een kok, arts, monteur, technisch manager, loodgieter, elektricien en een telecommunicatie-expert. ESA stuurt ieder jaar een arts voor medisch onderzoek naar het donkere, koude onder-zoekscentrum om onderzoek te doen naar de effecten van het leven in isolatie.

Foto - Het Concordia poolstation gelijkt

goed op de kleinere MDRS (Mars Desert Research Station) modules die bedoeld zijn om als basis te dienen voor toekomstige kolonies op Mars.

Guidestar | 12-2012 055

Rubriek - Het AEG nieuws

Guidestar | 12-2012

Redactioneel

Publieke waarnemingsacties

056

Foto - Het is niet eenvoudig om in een drukke toeristische stad als Oostende een donkere plaats te vinden. Als deze plaats op één jaar tijd met flink wat bijkomende verlichting is uitgebreid dan is dit het resultaat dat men bekomt tijdens een sterrenkijkdag. Kortom, opnieuw moeten we op zoek naar een andere locatie. Meer informatie : www.aegvzw.be

Kortnieuws

De AEG redactie is niet alleen steeds op zoek naar boeiende artikels, van zowel leden als derden, maar ook naar iemand die de vaste ' Amateur-astronoom in de kijker ' rubriek wenst over te nemen van Philip Corneille. Dit omdat hij reeds de populaire ' Observatoria wereldwijd ' rubriek onderhoud en hiervoor de komende maanden vaak op reis zal zijn. We zoeken dus iemand die, vanaf januari, deze rubriek elke maand voor z'n rekening zal nemen. En zelf contacten legt met amateursterrenkundigen naar keuze uit binnen- en / of buitenland. Om de redactie uiteindelijk van één A4 pagina tekst te voorzien en minstens één horizontale en één verticale hoge resolutie foto. Zelf genomen of voorzien door de amateur-astronoom in kwestie. Bent u niet zeker over uw schrijfcapaciteiten ? Dan helpen we je graag op weg en ondersteunen waar nodig ! Kortom, zorgt voor een eigen constructieve bijdrage door het schrijven van een artikel, of beter nog, door het beheren van de ' Amateur-astronoom in de kijker ' rubriek. We kijken al uit naar jullie tegenreactie(s) ! We zijn eveneens op zoek naar een bibliothecaris. Deze heeft tot doel om alle uitleenbare producten (boeken, magazines, cd-roms, dvd's, ... tot telescopen) in een catalogus te steken, te promoten alsook toe te zien dat alles mooi op tijd terug wordt gebracht. Vanzelfsprekend helpt het bestuur waar nodig. Ook is er recent een label-maker aangekocht !

Onze servers hebben opnieuw een kleine upgrade gekregen. Zodoende we de gigantische stroom bezoekers, van vooral de poollicht website, kunnen blijven informeren zonder te moeten vrezen dat de server het zou begeven. Gemiddeld hebben we zo'n 2.000 bezoekers per dag met, bij piekmomenten wanneer er zich een uitbarsting voordoet (met kans op poollicht), een spectaculaire stijging tot wel 16.000 bezoekers per dag. Nog voor het einde van dit jaar zullen we weten of ons nieuwe projectsubsidiedossier, voor de aankoop van twee volledig uitgeruste PST telescopen (telescopen, statieven, oculairs en zonnekap), goedgekeurd is. We kijken er al naar uit. Ideaal voor publieke activiteiten ! Op 15 december is er opnieuw een bestuursvergadering. Wie voorstellen, ideeën, opmerkingen, klachten ... heeft laat dit spoedig weten zodoende we deze kunnen opnemen in de agenda. Zoals steeds zijn alle leden hierop van harte welkom.

Hou alvast de 4e januari vrij voor onze eerste nieuwjaarsreceptie. Zeker een aanrader voor wie wil weten wat de plannen zijn voor de nabije toekomst. Vanzelfsprekend met een hapje en een drankje !

Ons jaarlijkse Space Night evenement zal vanaf volgend jaar niet langer plaatsvinden in oktober maar in maart. Kortom, we zijn er al volop mee bezig...

Aandacht !

De redactie, ondersteund door de leden alsook het voltallige bestuur, zou graag al onze sponsoren van harte willen bedanken voor hun logistieke en / of financiële steun. Dat de realisatie mogelijk maakt van heel wat gratis AEG diensten ten voordele van een breed publiek. Gaande van onze maandelijkse publieke voordrachten, onze diverse websites alsook dit magazine. U steunt hiermee heel wat vrijwilligerswerk. En promoot, samen met ons, sterrenkunde, klimatologie en ruimtevaart bij een breed publiek. Van harte dank hiervoor ! Wil u ons blijven steunen ? Neem dan contact op via redactie@aegvzw.be.

s in een stedelijke context Activiteitenkalender

VR 07-12 - Voordracht : " Buitenaards leven " door Erwin Louagie. Info: Miljarden zonnestelsels binnen en buiten ons eigen melkwegstelsel...het lijkt bijna onmogelijk dat er buiten onze blauwe planeet geen leven meer zou zijn. Maar waar zijn ze dan ? Of is het ontstaan van leven en intelligentie aan zodanige strikte voorwaarden verbonden, dat wij toch de enigen zijn die zich die vraag kunnen stellen ? Hoe kon er zowiezo uit dode materie leven ontstaan op aarde ? Of elders ? En als we ooit leven elders vinden, hoe ziet het er dan uit ? Een wetenschappelijke analyse... Locatie : Forum zaal in de Openbare bibliotheek Kris Lambert, Wellingtonstraat 7 te 8400 Oostende (B). Van 20.30 uur t/m 22.30 uur (of later). Gratis toegang !

VR 14-12 - Project & practica : Tijdens deze maandelijkse thema-avond werken we gezamenlijk aan een specifiek project ter ondersteuning van de werking zijnde : Astropolis. Breng dus zeker uw laptop mee ! Locatie: Astro Event Group vzw, Ooststraat 29 te 8400 Oostende (B). Van 20.30 uur tot 22.30 uur (of later). Gratis toegang !

VR 21-12 - Uitzonderlijk, na meer dan 25 jaar onafgebroken deelname, doen wij dit jaar helaas niet mee met de Sterrenkijkdagen. Dit omdat, enerzijds, de datum voor velen flink tegenvalt gezien de nabijheid van de feestdagen en, anderzijds, we tot op heden nog geen nieuwe waarneemlocatie hebben. Er wordt ook geen activiteit voorzien in het lokaal ! Hou er dus rekening mee !

VR 28-12 - Een oude traditie wordt opnieuw in ere hersteld met onze Nacht van de fantastische film. Uitsluitend voor leden ! Meer informatie volgt via de wekelijkse e-mail.

20.00 uur - Deuren open. 20.30 uur - Voorwoord door de voorzitter. 20.45 uur - Voorstelling en hoogtepunten van de jaarkalender door de secretaris. 21.00 uur - Kort financieel overzicht door de penningmeester. 21.10 uur - Drink met versnaperingen ! 21.30 uur - Presentatie : Astropolis - Een stand van zaken. 22.00 uur - Drink met versnaperingen ! 22.30 uur - Einde.

Info - Wilt u meer te weten komen over onze boeiende vereniging ? Raadpleeg dan onze website waar u eveneens, in beknopte vorm, alle informatie kan terugvinden in onze downloadbare PDF kleurenfolder. Meer informatie : www.aegvzw.be

Locatie: Astro Event Group vzw, Ooststraat 29 te 8400 Oostende (B). Van 20.30 uur tot 22.30 uur (of later). Gratis toegang !

VR 11-12 - Project & practica : Tijdens deze maandelijkse thema-avond werken we gezamenlijk aan een specifiek project ter ondersteuning van de werking zijnde : Astropolis. Breng dus zeker uw laptop mee ! Locatie: Astro Event Group vzw, Ooststraat 29 te 8400 Oostende (B). Van 20.30 uur tot 22.30 uur (of later). Gratis toegang ! VR 18-12 - Voordracht - " Geschiedenis van de bemande ruimtevaart - Van het Apollo-maanproject tot het Internationaal Ruimtestation ISS " door Arthur Schoeters. Info : Eind augustus 2012 overleed Neil Armstrong, de eerste mens op de maan. In december 1972, dus 40 jaar geleden, had de laatste Apollo-vlucht naar de maan plaats... Een goede gelegenheid om eens terug te blikken - met de nodige anecdotes en beeldmateriaal - op de (bemande) ruimtevaart van Gagarin tot Frimout en van De Winne tot Kuipers. Locatie : Forum zaal in de Openbare bibliotheek Kris Lambert, Wellingtonstraat 7 te 8400 Oostende (B). Van 20.30 uur t/m 22.30 uur (of later). Gratis toegang ! Zie onze website voor alle activiteiten !

Guidestar | 12-2012

VR 15-12 - Bestuursvergadering : De driemaandelijkse bestuursvergadering waarop ook steeds alle leden van harte op uitgenodigd zijn. Locatie: Gent. Van 14.00 uur tot 18.00 uur.

VR 04-01 - Vanaf heden is er een jaarlijkse nieuwjaarsreceptie voor alle leden met deze onderdelen :

057

Kortnieuws Astronomen hebben met behulp van de Very Large Telescope in het noorden van Chili een quasar ontdekt die materie uitstoot met een kracht die zeker vijf keer groter is dan wat ooit is waargenomen. Een quasar is de extreem heldere kern van een sterrenstelsel dat zijn energie ontleent aan een superzwaar zwart gat. Hoewel zwarte gaten vooral bekendstaan als materieverslinders, blazen de meeste quasars een deel van de aangetrokken materie met hoge snelheid hun omgeving in. Tot nu toe was echter bij geen enkele quasar een materiestroom waargenomen die zo sterk was als door theoretici voor mogelijk werd gehouden. Waarnemingen van quasar SDSS J1106+1939 hebben daar verandering in gebracht. Deze produceert een materiestroom waarbij energie wordt afgevoerd in een tempo dat de energieproductie van onze zon met een factor twee miljoen overtreft. Dat komt ongeveer overeen met honderd keer de totale energieproductie van het complete Melkwegstelsel. De materiestroom strekt zich uit tot op ongeveer duizend lichtjaar van het superzware zwarte gat in het hart van SDSS J1106+1939. Jaarlijks stroomt er ongeveer vierhonderd zonsmassa’s aan materie van de quasar weg, met een snelheid van 8000 kilometer per seconde. Bron: NU / 28-11-2012. Astronomen van de UvA en onderzoeksinstituut SRON hebben berekend dat waterwolken op een exoplaneet ook zijn te herkennen wanneer de planeet slechts deels met wolken is bedekt. En zelfs als deze schuilgaan onder ijswolken. De waterwolken zijn te herkennen aan het 'regenboogsignaal'. Dit signaal bestaat uit weerkaatst sterlicht dat in één richting extra sterk is gepolariseerd (Astronomy & Astrophysics). Een exoplaneet is een planeet die niet om onze zon, maar om een andere ster draait. De afstanden tot exoplaneten zijn zo groot dat we van verreweg de meeste alleen de grootte en de afstand tot hun ster kennen. Om te bepalen hoe zo'n planeet eruitziet, kunnen astronomen de eigenschappen van het door hem weerkaatste sterlicht onderzoeken. Eén van deze eigenschappen is de polarisatie. In gepolariseerd licht hebben de lichtgolven een voorkeursrichting. De waterdruppels in wolken verstrooien het licht alle kanten op, maar als een exoplaneet zich in bepaalde punten van zijn baan bevindt, gebeurt die verstrooiing vooral onder een hoek van ongeveer 140 graden. Ook wanneer de zon door een regenbui schijnt, en er een regenboog ontstaat, wordt het licht op deze manier gepolariseerd. Bron: NU / 28-11-2012. Een nieuwe computersimulatie van de atmosfeer van Pluto laat zien dat deze zich mogelijk tot op grote afstand van de dwergplaneet uitstrekt. Het model voorspelt dat de hoogste regionen van atmosfeer tot halverwege Charon, Pluto's grootste maan, reiken. En verdwaalde atmosferische moleculen zouden zelfs door deze maan kunnen worden opgepikt.De ijle atmosfeer van Pluto bestaat grotendeels uit methaan, stikstof en koolmonoxide – gassen die waarschijnlijk zijn vrijgekomen bij de verdamping van oppervlakte-ijs tijdens de perioden dat de afstand van de dwergplaneet tot de zon relatief klein is. Dat laatste is ook nu nog het geval, want Pluto bereikte zijn kleinste afstand tot de zon in 1989 en is door zijn trage baanbeweging nog niet ver opgeschoten.Het is niet eenvoudig om te voorspellen hoe zo'n ijle atmosfeer zich onder zulke omstandigheden gedraagt. De Plutoatmosfeer wordt opgewarmd door infrarode en ultraviolette straling van de zon. De ultraviolette

straling kan niet erg diep in de atmosfeer doordringen en speelt dus geen grote rol bij de opwarming van de onderste 'luchtlaag'. Hogerop is het juist de uv-straling die de atmosferische moleculen beïnvloedt. Tot op zekere hoogte dan. Want helemaal bovenin, in de zogeheten exosfeer, is de Pluto-atmosfeer zó ijl dat er praktisch geen botsingen tussen moleculen meer plaatsvinden. Onduidelijk is echter op welke hoogte die exosfeer begint, en dat maakt voorspellingen voor de omvang van de atmosfeer heel onzeker.Desalniettemin presenteerden wetenschappers van de universiteit van Virginia vorig jaar een model dat een schatting gaf van de uitgestrektheid van de Pluto-atmosfeer tijdens jaren dat de activiteit van de zon gering is en Pluto relatief weinig zonnewarmte ontvangt. Nu is dat model uitgebreid voor perioden van gemiddelde en hoge zonneactiviteit. En daaruit blijkt dat de atmosfeer van de verre, ijskoude dwergplaneet wel eens omvangrijker kan zijn dan gedacht. Bron: EE / 27-11-2012. Waarnemingen met de Europese infraroodsatelliet Herschel wijzen erop dat sterren waar geen grote, Jupiter-achtige planeten omheen cirkelen, zijn omgeven door een forse gordel van kometen. Als we mogen afgaan op de situatie bij de sterren Gliese 581 en 61 Virginis tenminste. Rond deze beide sterren cirkelen alleen planeten die qua grootte ergens tussen de aarde en Neptunus in zitten. Herschel heeft rond de twee sterren veel koud stof ontdekt, dat vermoedelijk afkomstig is van onderlinge botsingen tussen kometen. Afgaande op de waargenomen hoeveelheden stof zouden Gliese 581 en 61 Virginis omringd moeten zijn door een gordel die minstens tien keer zoveel kometen bevat als de zogeheten Kuipergordel in ons eigen zonnestelsel, voorbij de omloopbaan van de planeet Neptunus.Vermoed wordt dat de zwaartekracht van de grote planeten Jupiter en Saturnus 'onze' Kuipergordel zodanig in beroering heeft gebracht, dat veel kometen al in de begintijd van het zonnestelsel richting centrum zijn gedirigeerd. Daardoor waren de binnenste planeten, waaronder de aarde, miljoenen jaren lang doelwit van een groot kosmisch bombardement. Waarschijnlijk loopt het op de planeten van Gliese 581 en 61 Virginis zo'n vaart niet: door het ontbreken van Jupiter-achtige planeten zal de frequentie van komeetinslagen veel geringer zijn. Maar daar kleeft ook een nadeel aan: de mildere 'kometenregen' betekent ook dat de wateraanvoer naar eventuele 'leefbare' planeten trager is. Het zou dus veel langer duren voor zich daar een oceaan van betekenis vormt. Bron: EE / 27-11-2012.

Meer up-to-date nieuws : www.spacepage.be

Met Einstein begon een revolutie in de fysica, die voortduurt tot vandaag. Het belangrijke inzicht van Einstein was dat de ruimte en haar meetkunde geen a priori gegeven abstract kader is waarbinnen het drama van de wereld zich afspeelt, maar dat ruimte en meetkunde in essentie fysisch zijn en dus bepaald door fysische wetmatigheden. Deze "geometrisatie van de fysica" is de rode draad die doorheen de revolutie in de fysica loopt die Einstein begonnen is. Deze revolutie startte in 1905 met de speciale relativiteitstheorie, tien jaar later gevolgd door de algemene relativiteitstheorie. De hedendaagse Stringtheorie, die een geünificeerde theorie voor alle krachten beweert te verschaffen, is een culminatiepunt in deze geometrisatie van de fysica. Datum - Zaterdag 1 december 2012. 14.30 uur t/m 16.30 uur. Toegang: Gratis. Locatie - Volkssterrenwacht Armand Pien. Rozier 44 te 9000 Gent. Info@armandpien.be.

Guidestar | 12-2012

Voordracht : Speciale en algemene relativiteitstheorie van Einstein

059

Rubriek -Hemelkalender

Marc van der Sluys

D e z e m a a n d t e z ie n . . . Za. 01 dec. - Vandaag begint de weerkundige winter. De meteorologische winter omvat per definitie de maanden december, januari en februari. De astronomische winter begint op 21 december. Info - Marc van der Sluys is postdoctoraal onderzoeker aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Zijn werk richt zich op de evolutie van compacte dubbelsterren en het waarnemen van gravitatiegolven van witte dwergen, neutronensterren en zwarte gaten met LIGO / Virgo en LISA. Hij geeft regel-matig populaire lezingen en maakt daarnaast de populair wetenschappelijke website.

Guidestar | 12-2012

Meer informatie : http://hemel.waarnemen.com

060

Foto - De Galileïsche manen zijn de vier grootste manen van Jupiter. Ze zijn ontdekt door Galileo Galilei op 7 januari 1610. Deze manen zijn zichtbaar zonder een krachtige telescoop. Onder perfecte omstandigheden is het zelfs mogelijk om Callisto met het blote oog te zien.

Za. 01 dec. (04.22 uur) - Vannacht zijn overgangen van Io en haar schaduw over de planeetschijf van Jupiter volledig te zien. Om 4:22 uur zien we het begin van de schaduwovergang op het moment dat Io's schaduw op het oppervlak van Jupiter verschijnt, en eindigt om 6:36 uur, wanneer Io de schijf van Jupiter weer verlaat. In de tussentijd is te zien hoe Io de schijf van Jupiter betreedt (04:26 uur) en Io's schaduw de Jupiterschijf weer achter zich laat (06:33 uur). Voor het waarnemen van een overgang of een schaduwovergang is een redelijk grote telescoop nodig.

Za. 01 dec. (06.36 uur) - Van 6:36 tot 7:47 uur staan alle Galileïsche manen ten westen van Jupiter. In toenemende afstand van de planeet staan Io, Europa, Ganymedes en Callisto. Jupiter staat op een hoogte van 12° boven de westnoordwestelijke horizon, dus kies een waarneemplaats met een vrije blik op de horizon. De Zon staat 11° onder de horizon. Voor het waarnemen van de manen van Jupiter is een stabiele verrekijker voldoende. Ma. 03 dec. (02.45 uur) - Jupiter is in oppositie met de Zon. Voor een waarnemer op Aarde staat de planeet tegenover de Zon aan de hemel. Als gevolg daarvan komt Jupiter op rond zonsondergang en gaat rond zonsopkomst weer onder. De planeet is hierdoor vrijwel de gehele nacht te zien. Daarnaast staat hij relatief dicht bij de Aarde, zodat hij helder en groot lijkt. Dit zijn ideale omstandigheden om Jupiter waar te nemen. Jupiter is met het blote oog als een opvallend heldere “ster” aan de hemel zichtbaar. Al met een verrekijker (op statief) zijn de vier grote Galileïsche manen te zien. Met behulp van een telescoop kunnen de bandenstructuur en de Grote Rode Vlek van de reuzenplaneet worden waargenomen. Ook zijn dan overgangen, verduisteringen en bedekkingen van de jupitermanen te zien. De helderheid van Jupiter bedraagt -2,4m, zijn schijnbare diameter is 48,5”. We vinden de planeet in het sterrenbeeld Stier. Ma. 03 dec. (22.38 uur) - De ster 50 Cancri, een ster van magnitude +5,9 in het sterrenbeeld Kreeft, wordt bedekt door de Maan. Om 22:38 uur verdwijnt de ster achter de verlichte rand van de Maan en om 23:40 komt deze weer tevoorschijn, nu aan de onverlichte maanrand. In Utrecht staat de Maan dan 10°, respectievelijk 19° boven de horizon. De Maan is voor 76% verlicht.

Di. 04 dec. (04.13 uur) - De ster 60 Cancri, een ster van magnitude +5,4 in het sterrenbeeld Kreeft, wordt bedekt door de Maan. Om 04:13 uur verdwijnt de ster achter de verlichte rand van de Maan en om 04:46 komt deze weer tevoorschijn, nu aan de onverlichte maanrand. In Utrecht staat de Maan dan 49°, respectievelijk 49° boven de horizon. De Maan is voor 74% verlicht. De bedekking is overal in de Benelux te zien, maar duurt in het noordoosten beduidend korter dan in het zuiden.

Di. 04 dec. (17.18 uur) - Vanavond zijn overgangen van Io en haar schaduw over de planeetschijf van Jupiter volledig te zien. De overgang begint om 17:18 uur, op het moment dat Io de schijf van Jupiter betreedt, en eindigt om 19:31 uur, op het moment dat Io's schaduw de Jupiterschijf weer achter zich laat. Tussen beide gebeurtenissen in is waar te nemen hoe Io's schaduw de schijf van Jupiter betreedt (om 17:20 uur) en Io de Jupiterschijf weer achter zich laat (om 19:28 uur). Di. 04 dec. (23.24 uur) - De Galileïsche maan Io staat op 16,9” ten zuiden van Europa. Voor het waarnemen van de Galileïsche manen is een goede, stabiele verrekijker genoeg.

Di. 04 dec. (23.48 uur) - Mercurius is in grootste westelijke elongatie en te vinden aan de ochtendhemel. Mercurius staat op een afstand van 20°33’ ten westen van de Zon, beweegt voor de Zon uit en komt 's ochtends voor de Zon op. De planeet heeft nu magnitude -0,3, is voor 60% verlicht en heeft een schijnbare diameter van 6,7”. De planeet komt om 06:29 uur op, 02:01 uur voor de Zon. Wanneer 's ochtends de burgerlijke schemering begint (om 07:50 uur) is Mercurius 10° boven de zuidoostelijke horizon te vinden. Dit is dus een gunstige ochtendverschijning (zie Waardoor zijn Mercurius en Venus soms ver van de Zon slecht zichtbaar? in de veelgestelde vragen voor meer informatie over de wisselende zichtbaarheid van Mercurius met de seizoenen). Er is een horizonkaart voor deze verschijning beschikbaar. De grootte van het stipje op de kaart is een maat voor de helderheid. Na de grootste elongatie is Mercurius helderder dan ervoor. Om Mercurius waar te nemen kan het gebruik van een verrekijker van pas komen. Do. 06 dec. (03.04 uur) - Callisto is in bovenconjunctie met Jupiter. De satelliet beweegt vanaf de Aarde gezien achter Jupiter langs, maar wordt niet bedekt. Callisto staat 8,0” ten noorden van Jupiter's noordpool.

Do. 06 dec. (03.05 uur) - Van 3:05 tot 3:26 uur staan alle Galileïsche manen ten oosten van Jupiter. Van binnen naar buiten: Ganymedes, Callisto, Io en Europa. Jupiter

staat in het westzuidwesten op een hoogte van 44° boven de horizon en de planeet is gemakkelijk te vinden. De Zon staat 47° onder de horizon en het is goed donker. Om de Galileïsche manen van Jupiter te bekijken is een verrekijker op statief al genoeg.

Do. 06 dec. (03.26 uur) - Vannacht is een overgang van de Jupitermaan Ganymedes en van Ganymedes' schaduw over de planeetschijf van Jupiter in zijn geheel te zien. De overgang begint om 3:26 uur, op het moment dat Ganymedes voor de Jupiterschijf verschijnt, en duurt tot 5:45 uur, op het moment dat Ganymedes' schaduw het Jupiteroppervlak weer verlaat. Tussen beide gebeurtenissen in is waar te nemen hoe Ganymedes' schaduw op het oppervlak van Jupiter verschijnt (om 03:38 uur) en Ganymedes de Jupiterschijf weer achter zich laat (om 05:18 uur). Do. 06 dec. (16.31 uur) - De Maan is in de fase van Laatste Kwartier. De linker helft van de Maan is nu verlicht en de Maan is vooral in de late nacht en vroege ochtend zichtbaar. Rond, en vooral na Laatste Kwartier is een goed moment om het maanoppervlak waar te nemen; Op de grens tussen het verlichte en het donkere deel van de Maan gaat de Zon net onder. De lange schaduwen van de bergen en kraterranden brengen een extra diepteeffect met zich mee en de Maan is daarmee, bekeken door een verrekijker of telescoop, duidelijk meer dan een gladde schijf. Do. 06 dec. (23.17 uur) - In de nacht van 6 op 7 december is een overgang van de Jupitermaan Europa en van Europa's schaduw over de planeetschijf van Jupiter in zijn geheel te zien. Om 23:17 uur zien we het begin van de overgang wanneer Europa voor de Jupiterschijf verschijnt, en eindigt om 1:52 uur, op het moment dat Europa's schaduw het Jupiteroppervlak weer verlaat. Tussen beide gebeurtenissen in is te zien hoe Europa's schaduw op het oppervlak van Jupiter verschijnt (23:28 uur) en Europa de Jupiterschijf weer achter zich laat (01:38 uur). Zo. 09 dec. (08.42 uur) - De planetoïde 4 Vesta is in oppositie. Het kleine planeetje, in het sterrenbeeld Stier, heeft nu een schijnbare helderheid van +6,4m en kan met een verrekijker worden waargenomen. Vesta bereikt een maximale hoogte boven de horizon van circa 56°. Dit gebeurt rond 00:36 uur, en geldt strikt genomen voor een waarnemer in Utrecht. Klik op het kaartje hiernaast voor een grotere kaart, met de positie van de planetoïde en sterren tot magnitude +7,4m.

Zo. 09 dec. (13.36 uur) - De Maan staat 1,7° ten zuiden van Spica, de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd (+1,0m). De dichtste nadering gebeurt bij ons op een hoogte van 2°, maar bij daglicht. De samenstand is te zien rond 8 uur. Het tweetal staat dan in het zuidzuidoosten, circa 26° boven de horizon, op een onderlinge afstand van 3,0°. De Zon staat slechts 5° onder de horizon. De Maan is voor 23% verlicht.

een hoogte van 17°, maar bij daglicht. De samenstand is te zien rond 8 uur. De twee objecten staan dan zo'n 21° boven de zuidzuidoostelijke horizon, op een afstand van 5,1° van elkaar. De Maan is voor 14% verlicht. Ook de planeten Mercurius en Venus staan in de buurt. Samen met de ster Spica geven ze duidelijk aan hoe de dierenriem loopt.

Di. 11 dec. (15.37 uur) - De Maan staat 2,5° ten zuiden van Venus (-3,4m). De dichtste nadering vindt plaats op 5° onder de horizon en bovendien bij daglicht. De samenstand is alleen met veel moeite zichtbaar rond 8:15 uur. De twee objecten staan dan in het zuidoosten, circa 13° boven de horizon, 3,9° van elkaar vandaan. De Zon staat slechts 4° onder de horizon. De Maan is voor 6% verlicht. Di. 11 dec. (19.01 uur) - Vanavond is een overgang van de Jupitermaan Io en van Io's schaduw over de planeetschijf van Jupiter volledig waar te nemen. De overgang begint om 19:01 uur, op het moment dat Io voor de Jupiterschijf verschijnt, en duurt tot 21:25 uur, wanneer Io's schaduw het Jupiteroppervlak weer verlaat. Tussen beide gebeurtenissen in is te zien hoe Io's schaduw op het oppervlak van Jupiter verschijnt (om 19:14 uur) en Io de schijf van Jupiter weer verlaat (om 21:11 uur).

Wo. 12 dec. (00.57 uur) - De Maan staat 1,6° ten zuidwesten van Mercurius (-0,4m). De dichtste nadering vindt bij ons onder de horizon plaats. De samenstand is alleen met veel moeite zichtbaar rond 7:45 uur. De twee objecten staan dan boven de zuidoostelijke horizon, op een hoogte van ongeveer 4°, 4,6° van elkaar vandaan. De Maan is voor 2% verlicht. De Maan kan worden gebruikt om Mercurius te helpen vinden. Gebuik hiervoor een verrekijker en een waarneemplaats met vrije blik op de zuidoostelijke horizon. Eerder deze week stond de Maan al bij Venus en Saturnus. Wo. 12 dec. (01.23 uur) - Jupiter's satelliet Io staat op 16,4” ten zuiden van Europa. Om de manen van Jupiter te bekijken is een goede, stabiele verrekijker genoeg.

Wo. 12 dec. (18.00 uur) - De meteorenzwerm Monocerotiden bereikt zijn maximum. De radiant van de zwerm staat rond 02:00 uur in het hoogste punt aan de hemel, op 52° boven de horizon. Zelfs onder ideale omstandigheden zijn er van deze zwerm slechts zo'n 2 meteoren per uur te verwachten. Rond 08:00 uur gaat het schemeren en om 08:39 uur komt de Zon op. De Maan komt om 07:22 uur op, is voor ongeveer 3% verlicht en stoort niet. De piek van deze zwerm is relatief laag en de duur van het maximum is met 7 dagen vrij kort, waardoor er ook in totaal maar weinig meteoren te zien zijn.

Ma. 10 dec. (12.01 uur) - De Maan staat 4,9° ten zuiden van Saturnus (+0,8m). De dichtste nadering vindt in de Lage Landen plaats op

Wo. 12 dec. (18.46 uur) - Tussen 18:46 en 6:40 uur (13/12) nemen we alle grote Jupitermanen ten oosten van de planeetschijf waar. In toenemende afstand van de planeet staan Ganymedes, Io, Europa en Callisto. Jupiter staat op een hoogte van 57° boven de zuidzuidwestelijke horizon en de planeet is

Wo. 12 dec. (14.21 uur) - De Maan staat 4.9° ten noorden van Antares, de helderste ster van het sterrenbeeld Schorpioen (+1,0m). De dichtste nadering gebeurt bij ons op 6° hoogte, maar bij daglicht. De samenstand is vanuit de Benelux niet of nauwelijks zichtbaar, zo kort voor Nieuwe Maan.

Guidestar | 12-2012

Zo. 09 dec. (19.40 uur) - Tussen 19:40 en 0:35 uur (10 december) staan alle Galileïsche manen ten oosten van Jupiter. Van binnen naar buiten: Ganymedes, Io, Europa en Callisto. Jupiter staat in het zuidoosten op een hoogte van 52° boven de horizon en de planeet is gemakkelijk te vinden. De Zon staat 50° onder de horizon en het is goed donker.

Wo. 12 dec. (08.50 uur) - Jupiter staat 4,7° ten noorden van Aldebaran, de helderste ster van het sterrenbeeld Stier (+0,9m). De dichtste nadering gebeurt bij ons 9° onder de horizon en bovendien bij daglicht. De samenstand is te zien rond 6:45 uur, of op 12 december rond 17 uur. Het tweetal staat in het eerste geval zo'n 7° boven de westnoordwestelijke horizon, op een afstand van 4,7° van elkaar. In het tweede geval staan de twee hemellichamen op circa 8° boven de oostnoordoostelijke horizon, nog steeds 4,7° van elkaar vandaan. De Zon staat slechts 5° onder de horizon. De helderheid van Jupiter is nu -2,4m.

Ma. 10 dec. (00.35 uur) - Vannacht is een overgang van de Jupitermaan Io en van Io's schaduw over de planeetschijf van Jupiter volledig te zien. Om 0:35 uur zien we het begin van de overgang op het moment dat Io de schijf van Jupiter betreedt, en duurt tot 2:57 uur, wanneer Io's schaduw het Jupiteroppervlak weer verlaat. In de tussentijd is waar te nemen hoe Io's schaduw de schijf van Jupiter betreedt (00:46 uur) en Io de schijf van Jupiter weer verlaat (02:45 uur).

061

gemakkelijk te vinden. De Zon staat 61° onder de horizon en het is goed donker.

Do. 13 dec. (00.14 uur) - De Maan is in het punt van zijn baan dat het dichtst bij de Aarde ligt: het perigeum. De afstand tot de Maan bedraagt op dit moment 357075 km. Door de geringere afstand lijkt de Maan nu groter aan de hemel te staan dan gemiddeld: 33’27,9”. De Maan is krimpend, voor 1% verlicht en is met moeite aan het eind van de nacht, kort voor zonsopkomst, zichtbaar. Het kaartje toont de Maan om 07:58 uur in het sterrenbeeld Schorpioen, op een hoogte van slechts 3,3° boven de horizon, in het zuidoosten.

Do. 13 dec. (22.00 uur) - Het maximum van de meteorenzwerm Geminiden vindt vandaag plaats. Rond 02:30 uur staat de radiant van de zwerm in het hoogste punt (op 70°) aan de hemel. Onder ideale omstandigheden zijn er van deze zwerm zo'n 88 meteoren per uur te verwachten. De meteoren zijn snel, vaak helder en hebben korte sporen. Rond 08:00 uur gaat het schemeren en om 08:40 uur komt de Zon op. De Maan komt om 08:30 uur op, is voor ongeveer 0% verlicht en stoort niet. De piek van deze zwerm is relatief hoog, maar de duur van het maximum is met 3 dagen vrij kort, waardoor het totaal aantal meteoren in deze zwerm toch niet al te groot is. Meteoren waarnemen kan zonder speciale instrumenten. Wanneer het helder is, volstaat het blote oog, terwijl een ligstoel en warme kleding voor extra comfort kunnen zorgen. Do. 13 dec. (09.42 uur) - Het is Nieuwe Maan. De Maan staat vanaf de Aarde gezien in de richting van de Zon, zodat de donkere kant van de Maan naar de Aarde gekeerd is en de verre zijde van de Maan wordt verlicht. Daarnaast staat de Nieuwe Maan alleen bij daglicht boven de horizon. De Maan is door deze combinatie van oorzaken op dit moment onzichtbaar. Doordat de Maan zowel minimaal verlicht is, als 's nachts onder de horizon staat, zijn de dagen rond Nieuwe Maan een goed moment om deepsky-objecten waar te nemen, of de meteoren van de Geminiden (zie hierboven). Er vindt in onze streken geen zonsverduistering plaats, doordat de Maan 1,5° ten noorden langs de Zon beweegt. Vr. 14 dec. (01.31 uur) - Vannacht zijn overgangen van Europa en haar schaduw over de planeetschijf van Jupiter volledig te zien. Om 1:31 uur zien we het begin van de overgang op het moment dat Europa voor de Jupiterschijf verschijnt, en duurt tot 4:28 uur, wanneer Europa's schaduw de Jupiterschijf weer achter zich laat. Tussen beide gebeurtenissen in is waar te nemen hoe Europa's schaduw op het oppervlak van Jupiter verschijnt (om 02:04 uur) en Europa de Jupiterschijf weer achter zich laat (03:52 uur).

Guidestar | 12-2012

Za. 15 dec. (08.41 uur) - De Maan staat 4,6° ten noorden van Mars (+1,4m). De dichtste nadering vindt bij ons onder de horizon plaats en in de schemering. De samenstand is alleen met veel moeite zichtbaar rond 16:45 uur. De twee objecten staan dan in het zuidzuidwesten, circa 13° boven de horizon, op een onderlinge afstand van 6,2°. De Zon staat slechts 3° onder de horizon. De Maan is voor 8% verlicht.

062

Zo. 16 dec. - December is een goede maand om de nevel NGC1977 waar te nemen. NGC1977 is te vinden in het sterrenbeeld Orion en heeft een schijnbare afmeting van 20,0’. Het object komt om 19:01 uur op, gaat om 06:13 uur onder en staat om 00:39 uur in het hoogste punt aan de hemel, op 33° boven de horizon. Er is een behoorlijke telescoop nodig om in een zwak en contrastarm hemellichaam als deze nevel iets van details te kunnen zien. Ma. 17 dec. (02.19 uur) - Vannacht is een overgang van de Jupitermaan Io en van Io's schaduw over de planeetschijf van Jupiter in zijn geheel waar te nemen. Om 2:19 uur zien we het begin van de overgang wanneer Io de schijf van Jupiter betreedt, en eindigt om 4:52 uur, op het moment dat Io's schaduw het Jupiteroppervlak weer verlaat. In de tussentijd

is waar te nemen hoe Io's schaduw op het oppervlak van Jupiter verschijnt (om 02:41 uur) en Io de schijf van Jupiter weer verlaat (om 04:29 uur).

Ma. 17 dec. (06.00 uur) - Het maximum van de meteorenzwerm σ-Hydrusiden vindt vandaag plaats. Rond 03:30 uur staat de radiant van de zwerm in het hoogste punt (op 40°) aan de hemel. Zelfs onder ideale omstandigheden zijn er van deze zwerm slechts zo'n 3 meteoren per uur te verwachten. Rond 08:00 uur gaat het schemeren en om 08:43 uur komt de Zon op. De Maan stoort niet. De piek van deze zwerm is relatief laag, maar de duur van het maximum is met 18 dagen vrij lang, zodat in totaal toch nog een redelijk aantal meteoren te zien is. Di. 18 dec. (04.02 uur) - De planetoïde 1 Ceres is in oppositie. De planetoïde, die in het sterrenbeeld Stier staat, heeft tijdens de oppositie een schijnbare helderheid van +6,7m en kan met een verrekijker worden waargenomen. Voor een waarnemer in Utrecht staat Ceres rond 00:37 uur in het zuiden, op circa 63° boven de horizon. Klik op het kaartje hiernaast voor een grotere kaart, met de positie van de planetoïde en sterren tot magnitude +7,7m.

Di. 18 dec. (20.45 uur) - Vanavond is een overgang van de Jupitermaan Io en van Io's schaduw over de planeetschijf van Jupiter volledig waar te nemen. Om 20:45 uur zien we het begin van de overgang wanneer Io de schijf van Jupiter betreedt, en eindigt om 23:20 uur, wanneer Io's schaduw de Jupiterschijf weer achter zich laat. Tussen beide gebeurtenissen in is waar te nemen hoe Io's schaduw op het oppervlak van Jupiter verschijnt (om 21:09 uur) en Io de Jupiterschijf weer achter zich laat (om 22:55 uur).

Do. 20 dec. (06.19 uur) - De Maan is in de fase van Eerste Kwartier. De rechter helft van de Maan is nu verlicht en de Maan is met name 's avonds zichtbaar. Rond, en vooral voor Eerste Kwartier is een goed moment om het maanoppervlak waar te nemen; Op de grens tussen het verlichte en het donkere deel van de Maan komt de Zon net op. Hierdoor werpen bergen en kraterranden lange schaduwen, wat een extra diepte-effect veroorzaakt, en de Maan is daarmee duidelijk meer dan een gladde schijf, gezien door een verrekijker of telescoop. Vr. 21 dec. - Vandaag vergaat de Aarde niet (voor de zoveelste keer). De Aarde vergaat niet, zowel doordat de Mayakalender niet afloopt (zie Eindigt de Mayakalender en vergaat de Aarde op 21 december 2012?) als het feit dat de Aarde niet door het vlak van de Melkweg beweegt, zoals volgens sommigen door de Maya's voorspeld zou zijn (zie Vergaat de Aarde in 2012?). Overigens is het natuurlijk best mogelijk dat de Aarde vandaag wel vergaat, net als op iedere andere dag; het is vandaag alleen even onwaarschijnlijk als op iedere andere dag. Voor zover bekend is er vandaag niet veel bijzonders aan de hand, en dus kun je beter de zonnewende vieren (zie 21/12/2012 12:12 hieronder) dan je zorgen maken zonder goede reden. Vr. 21 dec. (06.07 uur) - Tussen 6:07 en 6:38 uur staan alle Galileïsche manen ten westen van Jupiter. In toenemende afstand van de planeet staan Europa, Io, Ganymedes en Callisto. Jupiter staat op een hoogte van 6° boven de westnoordwestelijke horizon, dus kies een waarneemplaats met een vrije blik op de horizon. De Zon staat 21° onder de horizon en het is goed donker. Vr. 21 dec. (12.12 uur) - Vandaag is het begin van de winter op het noordelijk halfrond: wintersolstitium. De Zon bereikt haar meest zuidelijke declinatie en staat boven de Steenbokskeerkring. Vandaag vinden bij ons de kortste dag en de langste nacht plaats, een goede tijd van het jaar voor mensen die de sterrenhemel en in het bijzonder deepskyobjecten willen bekijken. De nachten duren langer dan gemiddeld, maar daar komt nog bij dat de nachten ook donkerder zijn, doordat de Zon zich in de nacht dieper onder de

horizon begeeft. Na vandaag worden de nachten weer korter. De herfst telde 89,85 dagen, de winter zal 88,99 dagen duren. Het feit dat de seizoenen niet even lang zijn, wordt veroorzaakt door de elliptische baan van de Aarde om de Zon; wanneer de Aarde verder van de Zon verwijderd is in haar baan, beweegt zij langzamer. Hierdoor duurt dat seizoen (op dit moment is dat in de zomer) langer. Voor meer details, zie de tabel de seizoenen. Dit heet ook wel de astronomische winter, de meteorologische winter begon op 1 december. Op het zuidelijk halfrond zijn de seizoenen tegengesteld aan die op het noordelijk halfrond en daar begint nu de zomer. Doordat de Aarde significant verder van de Zon staat in de winter op het zuidelijk

70% verlicht, maar gaat om 02:49 uur onder. De piek van deze zwerm is relatief laag en de duur van het maximum is met 3 dagen vrij kort, waardoor er ook in totaal maar weinig meteoren te zien zijn.

halfrond, en dichter bij de Zon in hun zomer, zijn op het zuidelijk halfrond de zomers meetbaar warmer en de winters kouder dan bij ons.

23:29 uur, wanneer Ganymedes achter de schijf van Jupiter verdwijnt, en duurt tot 3:43 uur, wanneer Ganymedes weer tevoorschijn komt vanuit Jupiter's schaduw. Tussen beide gebeurtenissen in is te zien hoe Ganymedes van achter Jupiter verschijnt (01:27 uur) en Ganymedes in Jupiter's schaduw verdwijnt (01:33 uur).

Zo. 23 dec. (23.29 uur) - In de nacht van 23 op 24 december is een bedekking door de Jupiterschijf en een verduistering door de Jupiterschaduw van Ganymedes in zijn geheel waar te nemen. De bedekking begint om

Ma. 24 dec. (03.43 uur) - Tussen 3:43 en 4:04 uur nemen we alle grote Jupitermanen ten oosten van de planeetschijf waar. Vanaf Jupiter gezien zijn dat Io, Ganymedes, Europa en Callisto. Jupiter staat op een hoogte van 26° boven de westelijke horizon. De Zon staat 43° onder de horizon en het is goed donker. Di. 25 dec. (22.19 uur) - De Maan staat in het apogeum; het punt van zijn baan om de Aarde

Foto - De bovenstaande hemelkaart toont de sterrenhemel, met planeten, voor de huidige maand. Met dank aan Orion Optics voor het gebruik van deze kaart. Bron: Orion.

Guidestar | 12-2012

Za. 22 dec. (16.00 uur) - Het maximum van de meteorenzwerm Ursiden vindt vandaag plaats. De radiant van de zwerm staat rond 09:30 uur in het hoogste punt aan de hemel, op 64° boven de horizon. Onder ideale omstandigheden zijn er van deze zwerm zo'n 12 meteoren per uur te verwachten. De meteoren zijn niet erg opvallend. Rond 08:00 uur gaat het schemeren en om 08:46 uur komt de Zon op. Het beste moment om Ursiden waar te nemen is hierdoor rond 07:30 (zie het kaartje). De radiant staat op dat moment zo'n 62° boven de horizon, in het noordnoordoosten. De Maan is voor ongeveer

Za. 22 dec. (17.16 uur) - Callisto is in bovenconjunctie met Jupiter. De satelliet beweegt vanaf de Aarde gezien achter Jupiter langs, maar wordt niet bedekt. Callisto staat 7,4” ten noorden van Jupiter's noordpool.

063

dat het verst van de Aarde ligt. De afstand tot de Maan bedraagt op dit moment 406098 km. De schijnbare diameter van de Maan is kleiner dan gemiddeld (29’25,5”), door de grotere afstand. De Maan is wassend, voor 91% verlicht en is 's avonds in het oosten of zuidoosten, rond middernacht in het zuiden en aan het einde van de nacht in het (zuid)westen, dus zo'n beetje de hele nacht, te zien. Het kaartje toont de Maan om 22:42 uur in het sterrenbeeld Stier, op 58° boven de zuidelijke horizon. Di. 25 dec. (22.30 uur) - In de nacht van 25 op 26 december is een overgang van de Jupitermaan Io en van Io's schaduw over de planeetschijf van Jupiter volledig waar te nemen. Om 22:30 uur zien we het begin van de overgang wanneer Io de schijf van Jupiter betreedt, en duurt tot 1:16 uur, op het moment dat Io's schaduw de Jupiterschijf weer achter zich laat. In de tussentijd is waar te nemen hoe Io's schaduw op het oppervlak van Jupiter verschijnt (23:04 uur) en Io de Jupiterschijf weer achter zich laat (00:40 uur). Wo. 26 dec. (01.59 uur) - De Maan staat 55' ten zuidoosten van Jupiter (-2,3m). De dichtste nadering gebeurt in onze streken op 41° hoogte boven de westzuidwestelijke horizon en is dus goed te zien. De Maan is voor 95% verlicht.

Wo. 26 dec. (05.23 uur) - De Galileïsche maan Io staat op 15,2” ten zuiden van Europa. Om de manen van Jupiter te bekijken is een goede, stabiele verrekijker genoeg.

Wo. 26 dec. (06.56 uur) - De Maan staat 3,4° ten noorden van Aldebaran, de helderste ster van het sterrenbeeld Stier (+0,9m). De dichtste nadering gebeurt bij ons 3° onder de horizon. Bekijk de samenstand rond 5:45 uur. Het tweetal staat dan zo'n 7° boven de westnoordwestelijke horizon, op een onderlinge afstand van 3,5°. De Maan is voor 96% verlicht.

Wo. 26 dec. (19.25 uur) - De Maan bedekt 106 Tauri, een ster van magnitude +5,3 in het sterrenbeeld Stier. Om 19:25 wordt de ster bedekt door de zeer dunne onverlichte maanrand en om 20:36 komt deze weer tevoorschijn van achter de verlichte rand. Bij het begin van de bedekking staat de Maan te Utrecht 34° boven de horizon, bij het einde 44°. De Maan is voor 98% verlicht, wat het waarnemen van de bedekking er niet gemakkelijker op maakt.

Guidestar | 12-2012

Wo. 26 dec. (22.36 uur) - Tussen 22:36 en 6:11 uur (27/12) nemen we alle grote Jupitermanen ten oosten van de planeetschijf waar. Vanaf Jupiter gezien zijn dat Io, Ganymedes, Europa en Callisto. Jupiter staat op een hoogte van 38° boven de westzuidwestelijke horizon. De Zon staat 55° onder de horizon en het is goed donker.

064

Do. 27 dec. (17.16 uur) - Van 17:16 tot 17:33 uur zijn Io en Ganymedes' schaduw gelijktijdig zichtbaar op Jupiter's schijf. Jupiter staat in het oosten op een hoogte van 23° boven de horizon. De Zon staat 7° onder de horizon en het schemert. Io, Io's schaduw en Ganymedes' schaduw zichtbaar op Jupiter's schijfTussen 17:33 en 17:49 uur zijn Io, Io's schaduw en Ganymedes' schaduw zichtbaar op Jupiter's schijf. Jupiter staat op een hoogte van 26° boven de oostelijke horizon. De Zon staat 10° onder de horizon. Tussen 17:49 en 19:07 uur zijn Io en Io's schaduw zichtbaar op Jupiter's schijf. Om 19:07 verlaat Io de Jupiterschijf, om 19:44 gevolgd door haar schaduw. Jupiter staat op een hoogte van 25-45° boven de horizon. Voor het bekijken van een (schaduw) overgang is een redelijk grote telescoop nodig. Do. 27 dec. (17.17 uur) - Een mooie avond voor sterbedekkingen. De ster SAO 94942, een ster met een helderheid van +6,0m in het sterrenbeeld Orion, wordt bedekt door de Maan. Alleen het einde van de bedekking is zichtbaar vanuit Utrecht; om 17:17 komt de ster tevoorschijn van achter de verlichte maanrand, op een hoogte van 8°. De Maan is voor 99% verlicht, wat het waarnemen van de bedekking erg lastig maakt. Do. 27 dec. (17.40 uur) - De ster 57 Orionis,

een ster van magnitude +5,9 in het sterrenbeeld Orion, wordt bedekt door de Maan. De ster wordt bedekt door de zeer dunne onverlichte rand van de Maan om 17:40 uur. Om 18:17 uur wordt deze weer zichtbaar aan de verlichte maanrand. Een waarnemer in Utrecht ziet de Maan aan het begin op een hoogte van 11° staan, aan het einde van de bedekking op 17°. De Maan is voor 99% verlicht, wat het waarnemen van de bedekking erg lastig maakt.

Do. 27 dec. (22.29 uur) - De Maan bedekt χ 2 Orionis, een ster van magnitude +4,6 in het sterrenbeeld Orion. Om 22:29 uur verdwijnt de ster achter de zeer dunne onverlichte rand van de Maan en om 23:23 komt deze weer tevoorschijn, nu aan de verlichte maanrand. De Maan staat bij de intrede 52° boven de horizon, bij de uittrede is dat 56°, voor een waarnemer in Utrecht. De Maan is voor 100% verlicht, wat het moeilijk maakt om de bedekking waar te nemen. Vr. 28 dec. (11.21 uur) - Het is Volle Maan. De Maan staat tegenover de Zon aan de hemel. Hierdoor is de Maan vrijwel de hele nacht zichtbaar. De verlichte kant van de Maan is naar de Aarde gekeerd. Hoewel de Volle Maan veel opvallender is dan iedere andere maanfase, is dit niet het beste moment om de Maan waar te nemen. Doordat het zonlicht op de Maan ongeveer uit de richting van de Aarde komt zijn er vanaf de Aarde geen schaduwen van kraters en bergen op de Maan te zien, wat ervoor zorgt dat er nauwelijks contrast is op het maanoppervlak. Daarnaast is de Volle Maan een stoorzender bij het waarnemen van zwakkere objecten aan de sterrenhemel.

Zo. 30 dec. (14.46 uur) - Pluto is in conjunctie met de Zon en beweegt vanaf de Aarde gezien er achterlangs. De dwergplaneet is hierdoor op dit moment onzichtbaar. Pluto, de Zon en de Aarde staan nu op één lijn. De dwergplaneet wordt niet bedekt door de zonneschijf, maar beweegt er vanaf de Aarde gezien langs, 3,3° ten noorden ervan. Dit is een moment waarop een buitenplaneet ver (33,3 AE, ofwel 4988 miljoen km) van de Aarde staat en een kleine schijnbare diameter heeft (0,1”). Ma. 31 dec. (02.49 uur) - Vannacht zijn een bedekking door de planeetschijf van Jupiter en verduistering van Ganymedes voor een groot deel waar te nemen. De bedekking begint om 2:49 uur, op het moment dat Ganymedes achter Jupiter verdwijnt, en duurt tot 5:33 uur, op het moment dat Ganymedes in Jupiter's schaduw verdwijnt. In de tussentijd is te zien hoe Ganymedes van achter Jupiter verschijnt (om 04:49 uur). Ma. 31 dec. (06.20 uur) - De Maan bedekt 50 Cancri, een ster van magnitude +5,9 in het sterrenbeeld Kreeft. Om 06:20 uur verdwijnt de ster achter de verlichte rand van de Maan en om 07:15 komt deze weer tevoorschijn, nu aan de dunne onverlichte maanrand. Bij het begin van de bedekking staat de Maan te Utrecht 31° boven de horizon, bij het einde 23°. De Maan is voor 93% verlicht, wat het waarnemen van de bedekking er niet gemakkelijker op maakt.

Ma. 31 dec. (19.10 uur) - Vanavond is een overgang van de Jupitermaan Europa en van Europa's schaduw over de planeetschijf van Jupiter volledig waar te nemen. Om 19:10 uur zien we het begin van de overgang wanneer Europa voor de Jupiterschijf verschijnt, en eindigt om 22:59 uur, wanneer Europa's schaduw de Jupiterschijf weer achter zich laat. Tussen beide gebeurtenissen in is te zien hoe Europa's schaduw op het oppervlak van Jupiter verschijnt (20:34 uur) en Europa de Jupiterschijf weer achter zich laat (21:33 uur). Voor het bekijken van een overgang of een schaduwovergang is een redelijk grote telescoop nodig. Op zoek naar meer efemiriden, sterrenkaarten, baangegevens, deep-sky objecten, enz... Raadpleeg dan de uitgebreide Deep-sky interactief rubriek op de welbekende Spacepage website...

Artikel

Nabijgelegen tweede Aarde superaarde die ontdekt is, wel de dichtstbijzijnde. Dit exemplaar staat op niet meer dan 42 lichtjaar van ons vandaan, in kosmische termen dus naast de deur. Kepler 22b, die vorig jaar werd ontdekt, staat 15 keer zo ver weg. Toch waren voor het aantonen van deze nieuwste planeet meer technische hoogstandjes nodig. In een 23 pagina’s tellend artikel, dat binnenkort verschijnt in het vakblad Astronomy & Astrophysics, beschrijft de internationaal samengestelde groep onderzoekers wat ze precies hebben gedaan.

Hoe zou het zijn om te wonen op een superaarde? Misschien komen mensen daar in de verre toekomst ooit achter. Het is niet ondenkbaar dat ooit een mens zich vestigt op HD40307g, een planeet waarvan het bestaan vandaag bekend is gemaakt. Het is de buitenste van een zestal planeten die draaien om een ster die net iets kleiner is dan onze zon.

De planeet in kwestie is de enige van de zes die in de bewoonbare zone van zijn ster staat, ongeveer net zo ver van zijn ster als de aarde van de zon. Het is daar niet te koud en ook niet te warm om te leven. Als er water is op de planeet, dan is dat waarschijnlijk vloeibaar.

Hoe HD40307g eruitziet is niet bekend, wel weten de ontdekkers dat hij minstens zeven keer zo zwaar is als de aarde. Een superaarde dus, want dat betekent ‘een planeet met een massa tussen die van de aarde en de planeten Uranus en Neptunus in, met een vast oppervlak’. Voor eventuele toekomstige bewoners hoeft die grotere massa niet zo’n probleem te zijn, want de zwaartekrachtsversnelling is op een dergelijke zware planeet maar iets sterker dan hier op aarde. En verlangen ze naar een lichtvoetiger bestaan, dan kunnen ze misschien uitwijken naar een maan, als de planeet die heeft.

Meer informatie : www.ipcc.ch

In het kort komt het erop neer dat ze bestaande gegevens op een slimme manier opnieuw hebben geanalyseerd. Die kwamen van HARPS, wat staat voor High Accuracy Radial Velocity Planet Searcher, een golflengtemeter die in 2002 werd geïnstalleerd op de 3,6 meter-telescoop in La Silla, Chili. De nieuwe planeet dankt zijn ontdekking dus vooral aan handige softwareontwikkelaars. Disclaimer: omdat de onderzoekers hebben gewerkt op de grens van het waarneembare, kan het zijn dat deze planeet uiteindelijk toch niet blijkt te bestaan. Ruimtereizigers die op basis van dit artikel tevergeefs naar dit planetenstelsel afreizen, kunnen geen aanspraak maken op schadevergoeding.

Guidestar | 12-2012

Het is niet de eerste mogelijk bewoonbare

Foto - De grotendeels nomadisch levende volken in de prehistorie verzamelden al graankorrels van wilde grassen. Lang voor het begin van de jaartelling werden de planten in cultuur gebracht. De oorspronkelijke groeigebieden van gerst bevonden zich waarschijnlijk in de hooglanden van Ethiopië en het zuidoostelijk deel van Azië (Tibet, Nepal en China). Aangenomen wordt dat er meer dan 7000 jaar geleden al gerst werd gekweekt in het gebied tussen Syrië en Afghanistan. In Europa was gerst de eerst gekweekte graansoort. Archeologische vondsten bij de resten van Zwitserse paalwoningen tonen aan dat de cultuur van gerst van 20003000 v Chr. stamt. Als voedsel was gerst tot in de Middeleeuwen van groot belang. De gerstekorrels werden tot brij gekookt, maar er werden ook koeken en platte broden van bereid. Later werd gerst als voedselgewas bijna overal overvleugeld door tarwe.

Redactioneel

Bij een mild stralende ster is een stelsel van zes planeten ontdekt, waarvan er eentje vermoedelijk een aarde-achtig klimaat heeft. Met 42 lichtjaar staat hij veel dichterbij dan een eerder ontdekte leefbare planeet.

065

Artikel

Warmt de Aarde nog wel op ?

Marlies Ter Voorde

Afgelopen weekend kwam een aantal kranten en websites met het nieuws dat de aarde gestopt was met opwarmen. ‘Zie je wel!’, riepen de klimaatsceptici in koor. ‘Klinkklare onzin!’, twitterden anderen. Intussen bleef de geïnteresseerde lezer achter met de vragen. Hoe zit het nou eigenlijk? Warmt de aarde niet meer op?

De afgelopen 16 jaar is de atmosfeer rond de aarde inderdaad nauwelijks opgewarmd. Gerekend van augustus 1997 tot augustus 2012 kom je uit op een gemiddelde opwarming van 0,003 °C per jaar, terwijl het de 15 jaar daarvoor ongeveer 10 keer sneller ging. Dit blijkt uit gegevens van het Met Office Hadley Centre, het Engelse zusje van het KNMI, op basis van continue temperatuurmetingen aan zowel het aard- als het zeeoppervlak. Dat de aarde gestopt is met opwarmen valt daaruit overigens niet te concluderen. Het klimaat is grillig, hoogstwaarschijnlijk hebben we hier te maken met een tijdelijke verstoring van de opwarmende trend. En het Met Office gebruikt de beste gegevens die er zijn, mogen we aannemen?

Guidestar | 12-2012

Het zijn prima gegevens, maar er bestaan ook andere meetreeksen die weer op andere locaties gemeten zijn. Het KNMI gebruikt metingen van de NASA, en rekent vanaf januari 1997 en niet vanaf augustus. Hier komt men uit op een opwarming van 0,008 ºC per jaar sinds 1997. Ook dat is overigens een stuk lager dan het gemiddelde over de afgelopen 30 jaar.

066

Foto - De temperatuur van de atmosfeer boven land en zee, gemiddeld over de wereld, sinds 1880. Gegevens van GISS / NASA. Ta = afwijking van het gemiddelde in de periode 1951-1980. Bron: KNMI. Meer informatie : www.knmi.nl

Hoe komt dat dan?

De twee hoofdverdachten bij dit soort tijdelijke veranderingen van het klimaat zijn altijd weer dezelfden: El Niño en La Niña. Dit zijn verstoringen in de stroming en temperatuur van het oceaanwater: El Niño is een opeenhoping van relatief warm oceaanwater in de buurt van de evenaar, bij La Niña koelt de oceaan in dit gebied juist af.

In 1998 was door de sterkste El Niño van de eeuw de zeewatertemperatuur hoger dan normaal in grote delen van de wereld. Dit veroorzaakte een eenmalige piek in de wereldgemiddelde temperatuur. De afgelopen paar jaar was La Niña juist actief, waardoor de temperatuur weer wat lager lag dan je zou verwachten. Dit verklaart ongeveer de helft van het verschil tussen de langjarige trend en de trend over 1997-2011. Wat is El Niño ook alweer?

El Niño wordt veroorzaakt door abnormaal zwakke passaatwinden boven de Stille Oceaan. Deze zwakke wind is niet in staat om het warme water zoals gebruikelijk in de richting van Indonesië te drijven. Hierdoor kan het water in de centrale en oostelijke Stille Oceaan ter hoogte van de evenaar tot ruim vijf graden warmer worden. En de andere helft?

Een klein deel kan verklaard worden uit de variatie in zonnevlekken. In 1997 bevonden we ons in een piek van de zonnevlekkencyclus, terwijl de zon de laatste paar jaren juist ongebruikelijk rustig was. Omdat dit echter

slechts een klein verschil (van ongeveer 0.06%) geeft in de totale hoeveelheid zonnestraling die de aarde bereikt, kan het de luchttemperatuur op aarde met hooguit 0,001 tot 0,005ºC per jaar doen afnemen.

Over de rest van de afname in de opwarming wordt door wetenschappers nog volop gediscussieerd. Het zou te maken kunnen hebben met de luchtvervuiling boven Oost- en Zuid-Azië, met waterdamp in de stratosfeer, of met afkoeling van het oppervlaktewater rond Antarctica door het smelten van het landijs. Hoe lang moet een verstoring duren om het als trend te kunnen beschouwen?

Het klimaatdebat is een tijdschaaldebat, schreef Kennislink al in een eerder artikel. Of de aarde opwarmt hangt er immers vanaf over hoeveel jaar je de verschillen bekijkt. De grilligheid van het klimaat zie je op de schaal van enkele jaren, voor een trend moet je tientallen jaren bekijken, is het idee. De 16 jaar waarin het nu nauwelijks warmer is geworden vallen een beetje tussen deze tijdschalen in, en kan dus naar voorkeur voor één van beide scenario´s worden gebruikt. Dat zweept de discussie dus lekker op ...

opwarming uit – hoewel de afvlakking van de temperatuurcurve niet zomaar verdwijnt. En was er ook geen warmte opgeslagen in de diepe zee?

De temperaturen dieper dan 700 meter worden pas sinds tien jaar redelijk gemeten, dus we hebben alleen van het ondiepere deel een lange reeks van betrouwbare gegevens. Ook hier leek de opwarming een paar jaar geleden gestopt te zijn: van 2003 t/m 2010 was er geen trend in deze reeks. Daarna warmde het water wel weer gewoon op. Hoe gaat het nu verder?

Dat is de moeilijkste vraag om te beantwoorden. Er bestaan inmiddels een enorme hoeveelheid klimaatmodellen, die ontwikkeld zijn om de processen die het klimaat aansturen beter te begrijpen, en die om die reden ook elk de nadruk op verschillende processen leggen. Belangrijker nog is dat het klimaat in de toekomst afhankelijk is van factoren die zelf ook moeilijk te voorspellen zijn.

Creatief met trends

Soms geeft een trendlijn een vertekend beeld. Een valkuil (of truc – er wordt ook wel bewust gebruik van gemaakt) is het kiezen van een uitzonderlijk moment als startpunt van een meting, of het zover inzoomen op een grafiek dat het grote plaatje letterlijk uit beeld verdwijnt. Een bekend voorbeeld zijn de volgende twee figuren (zie hieronder). Ook in het geval van de gegevens van Met Office maakt het wel iets uit welk startpunt je kiest. In augustus 1997 zaten we midden in een uitzonderlijk sterke El Niño, schrijft Met Office in een commentaar op zijn website. Daarmee kies je dus een relatief hoge temperatuur als startpunt. Als je vanaf 1999 gaat rekenen kom je al op een hogere

Luchtvervuiling met stofdeeltjes remt de opwarming bijvoorbeeld af, omdat deze het zonlicht tegenhouden. Met name in Zuid en Oost Azië is deze vervuiling de laatste tientallen jaren sterk toegenomen, maar hoe zal dat zich verder ontwikkelen? En hoe reageren dit soort stofdeeltjes bijvoorbeeld met de wolken? Het zijn dit soort onbekende factoren die ervoor zorgen dat klimaatmodellen vaak zeer uiteenlopende voorspellingen laten zien – en vaak ook sterk afwijken van de waarnemeningen tot nu toe.

Foto - Kortom: de opwarming van de lucht heeft even stilgestaan, maar dat ‘plafond aan de opwarming’ is maar tijdelijk. De echte opwarming van de aarde is helaas gewoon doorgegaan, en zal binnenkort weer zijn tanden laten zien. Hoewel dat de afgelopen jaren lokaal ook al is gebeurd: de extreme hitte en droogte in de Verenigde Staten en het grotendeels verdwijnen van het zee-ijs aan de Noordpool kunnen met grote waarschijnlijkheid worden toegeschreven aan door de mens veroorzaakte klimaatverandering. Meer informatie : www.knmi.nl

De verwachting bij bijna alle klimaatwetenschappers is wel dat de opwarming zich gewoon doorzet. De grote vraag is vooral wat deze opwarming zelf weer teweeg gaat brengen – dus bijvoorbeeld wat de reactie zal zijn van wolken op de opwarming, en van de oceaan op het smelten van landijs van Groenland en Antarctica.

Guidestar | 12-2012 067

Kortnieuws China heeft de toekomst van haar ruimteprogramma via het staatspersbureau Xinhua bekend gemaakt. De Chinezen willen volgend jaar opnieuw een bemande capsule de ruimte insturen en op korte termijn mensen naar de maan sturen. Vorige week koos de Chinese Communistische Partij haar nieuwe leiders. Niu Hongguang, één van de hoogste bazen van het Chinese ruimteprogramma, heeft de ambities van het land over haar ruimteprogramma toegelicht. Die zijn niet mals: de Aziaten willen volgend jaar een nieuwe bemande missie lanceren, en uiteindelijk ook naar de maan. Zo willen de Chinezen een eigen bemand ruimtestation bouwen. Het Chinese ruimtestation moet, net als het ISS, een station worden waar wetenschappelijke en medische experimenten uitgevoerd gaan worden. Maar het ruimtestation dient ook andere doelen: China wil haar snel expanderende wetenschappelijke sector langzaamaan toegankelijker maken voor westerse landen. Met hun eigen station laten de Chinezen zien dat ze een goede partner zijn in internationale samenwerking – tegelijk één van de doelen van de nieuwe leiders van het land. Het ruimtestation moet in 2020 klaar zijn. China lanceerde al eerder haar eigen raketten. In juni van dit jaar werd Shenzhou-9 gelanceerd, die de eerste handmatige aankoppeling uitvoerde op China’s eigen ruimtestation, Tiangong-1. Tijdens die missie was ook de eerste vrouwelijke Chinese astronaut aanwezig. Halverwege 2013 moet wederom een Shenzhou-raket naar Tiangong (‘Hemels Paleis’) vertrekken. Naast een ruimtestation willen de Chinezen ook nog een stapje verder gaan. De maan wordt de volgende mijlpaal. Volgend jaar wordt daarom de eerste satelliet richting de maan gestuurd, de Chang’e 3. Die moet nog datzelfde jaar op het oppervlak landen. Chang’e 3 moet vooronderzoek gaan doen voor de volgende grote missie: een bemande landing op de maan. Sinds de laatste Amerikaanse Apollomissie in 1972 zijn er geen mensen meer naar de maan geweest. De Chinezen willen daar verandering in brengen. Een tijdschema werd niet gepresenteerd, maar experts vertellen aan Xinhua dat de overheid vóór het einde van dit decennium de maan wil bereiken. Waarom de Chinezen naar de maan willen, blijft een beetje onduidelijk. Experts verwachten echter dat wordt gewerkt aan een permanent bezette maanbasis. Dat zou, naast het vergaren van kennis, ook goed kunnen zijn voor het winnen van delfstoffen. Met de ruimteplannen hebben de Chinezen straks een groot voordeel op de rest van de wereld. Amerika heeft sinds het pensioen van de spaceshuttles geen eigen raket meer, en Rusland gaf al eerder aan dat bemande ruimtemissies geen prioriteit meer heeft in hun ruimteprogramma. De Chinezen timmeren daarentegen flink aan de weg, omdat het land het geld en de mankracht heeft, en de technologische kennis steeds meer in opkomst is in het land. Bron: T. Hofmans / 1311-2012. Een lichtgewicht coating die vluchtige organische stoffen absorbeert, kan de instrumenten van ruimtesatellieten beschermen tegen hun eigen plastic omhulsels. NASA heeft er zojuist octrooi op aangevraagd, meldt de organisatie in een persbericht. Die organische stoffen zijn het equivalent van de roemruchte ‘nieuwe-autolucht’: een mix van oplosmiddelen en niet geheel uitgereageerde componenten uit de gebruikte kunststoffen, lijmen en smeermiddelen. Echt gezond is die lucht niet, al vinden sommige bestuurders haar zeer aantrekkelijk. In

satellieten komen die dampen net zo goed vrij als in auto’s. En al vormt ze in de ruimte voor niemand een gezondheidsrisico, de gevoelige meetinstrumenten in een satelliet kunnen er in principe wel door kapot gaan. Op zich is het niet zo moeilijk om zulke organische stoffen weg te filteren. Het probleem met de bestaande absorptiesystemen is alleen dat bij het ontwerp niet of nauwelijks is gelet op omvang en gewicht, terwijl dat voor een satelliet juist heel belangrijk is. Vandaar de nieuwe coating, bestaande uit brokjes sterk poreuze zeoliet die met collodïale silica aan elkaar worden geplakt. Je kunt het gewoon met een spuitpistool op een aantal onderdelen van de satelliet spuiten. De verflaag weegt heel weinig en blijkt geurtjes toch zeer effectief te absorberen. Uiteraard zal de capaciteit niet oneindig zijn, maar zoalng de coating maar blijft absorberen totdat het nieuwe-satellieteffect op zijn eind loopt is het goed. Bij NASA zijn ze nu bezig om de coating te verrijken met zwart pigment zodat hij ook nog ‘vals licht’ absorbeert, zodat dat geen metingen met lichtgevoelige apparatuur meer kan verstoren. Bron: AD / 20-112012. De Bergense universiteit heeft vandaag vijf nieuwe eredoctoraten uitgereikt, onder meer aan astronaut Frank De Winne en ballonvaarder Bertrand Piccard. De ingenieursfaculteit van de Bergense universiteit (UMONS) viert dit jaar haar 175e verjaardag. Calogero Conti, de rector van de universiteit, reikte het diploma en de onderscheidingstekens uit aan vijf prominente personen voor hun bijdrage aan de ontwikkeling van de wetenschap of hun diensten aan de samenleving. Het gaat behalve De Winne en Piccard ook om André Borschberg, voorzitter van het Solar Impulse-project, het eerste langeafstandszonnevliegtuig. Dat vliegtuig toont voor de Bergense universiteit het enorme potentieel aan van hernieuwbare energie. Daarnaast werd ook Hervé Biausser eredoctor in Bergen. Hij is directeur van de Ecole Centrale in Parijs, en momenteel voorzitter van het "Top Industrial Managers for Europe"-netwerk (TIME), waar de universiteit van Bergen door zijn polytechnische faculteit deel van uitmaakt. De vijfde eredoctor is He Manchao, ondervoorzitter van de Chinese maatschappij voor rotsmechanica en professor aan de China University of Mining and Technology, in Peking, die een samenwerkingsakkoord gaat ondertekenen met UMONS. Bron: Belga / 22-11-2012

Meer up-to-date nieuws : www.spacepage.be

Het is een originele tentoonstelling geworden: 10 metershoge doeken stellen 10 zorgvuldig gekozen helden van de ruimtevaart voor. Onze helden staan representatief voor 3 verschillende categorieën: dromers, denkers en doeners. Over elke held vind je meer uitleg op de zuilen die bij de doeken opgesteld staan. Er zijn ook enkele leuke raadsels en spelletjes voor de jeugd. De tentoonstelling werd vervolledigd met enkele realistische modellen en diorama's.

Guidestar | 12-2012

Datum - Tot 31 december 2012. 09.00 uur t/m 17.00 uur. Toegang: Onbekend. Locatie - Cosmodrome - Planetariumweg 18-19, 3600 Genk. 08/965.55.55. www.cosmodrome.be.

069

Tentoonstelling : Helden - De ruimte in...

Serie

Commerciële ruimtevaart (1/2)

Herman Henderickx

Een stuiver verdienen met de ruimte.

Info - Herman Henderickx versloeg 40 jaar lang de ruimtevaart voor de BRT, dan BRTN, tenslotte VRT, eerst als freelance correspondent in Houston en New York, dan als personeelslid van de radioredactie van de openbare omroep. Sinds 1 september 2007 is hij met pensioen, maar volgt de buitenaardse activiteiten van de mens nog altijd op de voet. Hij publiceerde ”Mens op de Maan” en met zijn collega’s Boudewijn Van Spilbeeck en Tijs Mauroo “Het Ruimtedagboek van Frank De Winne”

In december 2012 – dit jaar dus 50 jaar geleden - liepen de laatste twee mensen (Eugene Cernan en Harrison Schmidt) rond op de maan. Sindsdien is de bemande ruimtevaart blijven steken in wat in het jargon “Low Earth Orbit” - LEO - wordt genoemd, op amper enkele honderden kilometer boven het aardoppervlak. Sinds de laatste landing van de laatste shuttle in juli 2011, is de NASA zelfs aangewezen op de Russische Sojoez en Progress om zijn astronauten en vracht naar het ISS te brengen, wat in de VS aangevoeld wordt als een blamage, terwijl het voor Moskou een welkome subsidie is voor de Russische ruimtevaart.

De Amerikaanse NASA werkt dezer dagen wel aan Orion, een nieuwe cabine voor astronauten (oorspronkelijk 7 koppen, nu nog 4) en aan een nieuwe super-raket om 70 ton en later zelfs 130 ton in één keer in een baan om de aarde te brengen. Tegen 2017 zou Orion met de nieuwe raket een vlucht rond de maan maken (zoals Apollo 8 in 1968). Mogelijk kom er een soort van ruimtestation om van daaruit de onzichtbare kant van de maan te bestuderen. En in de plannen van de NASA zitten ook bemande vluchten naar een planetoïde (oftewel “asteroïde” zoals de Amerikanen het noemen). Nieuwe grenzen dus, nieuwe exploratie, doelstellingen. Maar het is wachten tot in de tweede helft van deze decade voor er iets van in huis komt.

Guidestar | 12-2012

Inmiddels hebben de presidenten Bush en Obama de Amerikaanse ruimtevaart ook een ingrijpende, andere wending gegeven door meer en meer een beroep te doen op privé bedrijven om de routinevluchten over te nemen van de NASA.

070

Zo krijgt alvast 28 oktober 2012 een voetnoot in de geschiedenis van de ruimtevaart. Voor het eerst leverde een privé raket met een onbemande privé cabine onder contract met de NASA vracht af bij het ISS, En landde die dag met cargo uit het ISS in de Stille Oceaan, voor het eerst sinds de shuttle kunnen duizenden kilo’s vracht uit het ISS weer naar de aarde komen. Er beweegt opnieuw ook wat in de bemande ruimtevaart.

Een Belg wordt mogelijk de opvolger van Dirk Frimout en Frank De Winne met een sprong op en neer naar de grens van de ruimte, maar dan wel met een privé bedrijf en niet met NASA, ESA, Roscosmos of JAXA. Een gespecialiseerd reisbureau zwaait zelfs met plannen om toeristen - betalende niet-professionele astronauten - rond de maan te laten vliegen. Toeristen naar ISS.

Niet-professionele astronauten in de ruimte zijn op zichzelf niks nieuws. De NASA heeft indertijd een onderwijzeres, volksvertegenwoordigers en Mercury-astronaut en senator John Glenn laten meevliegen met wijlen de shuttles. Alleen, die passagiers moesten niet betalen voor hun reis.

Samen met de Russen heeft het Amerikaanse Space Adventures tussen 2011 en 2009 wel al enkele keren betalende toeristen naar het ISS laten reizen, voor een kost van 20 tot 35 miljoen dollar. Na een onderbreking van een paar jaar – er waren geen plaatsen beschikbaar in de Sojoez – willen de Russen ook weer opnieuw een dikke cent verdienen door toeristen naar het ISS brengen. Een sopraan zou de reis in 2015 maken. Maar die toeristen vlogen en vliegen tegen betaling met een Russische Sojoez. Nu wordt

meer en meer gemikt op puur commerciële vluchten, waarbij dus zowel het voertuig (cabine en raket of raketvliegtuig) gebouwd, getest en geëxploiteerd worden door een privébedrijf dat winst wil maken, los van de traditionele overheidsorganisaties NASA, ESA, Roscomos of JAXA. Die privé ruimtevaartondernemingen ontwikkelen zich in twee richtingen: even tot aan de grens van de ruimte op zowat 100 km hoogte, in het jargon “suborbitaal”, anderzijds echt “orbitaal” met volledige overwinning van de zwaartekracht, met bestemmingen zoals het ISS en ja, zelfs de maan. Even de neus aan de ruimte steken.

Na de geslaagde gooi naar de X-prijs ging Scaled Composites dan in zee met Virgin van de Brit Branson. Die richtte “Virgin Galactic” op om regelmatige vluchten te maken voor een half dozijn passagiers (en twee piloten) aan boord van het nieuwe SpaceShipTwo gedragen door WhiteKnightTwo, een verbeterde versies van de X-Prijs-winnende combinatie. Maar SpaceShipTwo (afgekort SS2) en WhiteKnightTwo (of kortweg WK2) moeten eind oktober 2012 nog altijd hun eerste testvlucht maken boven de Mohave woestijn in Californië.

De Amerikaanse bemande ruimtevaart begon in 1961 met de suborbitale vlucht van Alan Shepard, enkele dagen na de vlucht van Joeri Gagarin. Eerder vertrok de X-15 met één piloot (o.m. Neil Armstrong) van onder de vleugels van een B-52 bommenwerper naar de rand van de ruimte. Voor de nieuwe versie van de suboribtale vluchten of “vlooiensprongen naar de ruimte” lijkt het Brits-Amerikaanse Virgin Galactic van Richard Branson op kop te liggen van het commerciële peloton. Dat verhaal begon in 1996 met de creatie van de X-Prijs van 10 miljoen dollar voor wie eerst met een eigen gebouwd “voertuig” op enkele dagen tijd twee keer naar de grens van het heelal kon vliegen...en veilig weer kon landen.

Op 4 oktober 2004 – uitgerekend de verjaardag van Spoetnik 1 – bracht een speciaal draagvliegtuig (“WhiteKnight” draagvliegtuig met dubbele romp met vier motoren) het eigenlijke ruimteschip “SpaceShipOne” voor de tweede keer naar de grens van de atmosfeer en vandaar schoot een raketmotor “SpaceShipOne” tot in de ruimte. Burt Rutan had de firma Scaled Composites opgericht en de twee toestellen gebouwd. Financier Paul Allen (indertijd mede-oprichter van Microsoft) Allen zorgde voor het kapitaal om een gooi te doen naar de grens van de atmosfeer. Met hun tweeën haalden ze de prijs binnen van 10 miljoen dollar binnen. De vluchten van SpaceShipOne waren mogelijk geworden door het gebruik van lichte maar oersterke composieten, vezelversterkte kunststoffen, zoals ook gebruikt in bijvoorbeeld de vliegtuigbouw, botenbouw en de Formule 1 racewagens. Nieuw was ook de motor met een rubberachtige vaste brandstof en een regelbare vloeibare zuurstofdrager (N2O4), waardoor de motor kan worden stilgelegd en herstart. En de stuurvlakken achteraan konden draaien om de duik terug in de atmosfeer en de landing mogelijk te maken.

Voor de operationele vluchten heeft Virgin Galactic een gloednieuwe basis Spaceport America gebouwd in de deelstaat Nieuw Mexico. Met veel bombarie kondigde het bedrijf in het voorjaar van 2012 aan dat al 500 betalende passagiers zich hebben ingeschreven en een voorschot hadden betaald voor een ticket van 200.000 dollar (zowat 165.000 Euro) voor een vlucht van 2,5 tot 3 uur waarbij ze enkele minuten gewichtloos zijn en een snelheid halen van drie keer de snelheid van het geluid.

Intussen wordt Sir Richard Branson – de drijvende kracht achter Virgin Galactic – stilaan wel ongeduldig. Eind oktober zei Sir Richard in Polen dat het tenminste nog 12 tot 18 maanden zal duren voor Virgin Galactic betalende reizigers naar de rand van de ruimte brengt. Dus commerciële vluchten eind volgend jaar of in 2014, het hangt er van af hoe de proefvluchten verlopen. En Virgin Galactic moet daarna nog een vergunning krijgen van het Amerikaanse FAA, de “Federal Aviation Administration”, de Amerikaanse controlerende overheid van alles wat met luchtvaart heeft te maken.

Foto - SpaceShipOne (SS1) is een particulier experimenteel ruimtevaartuig voor suborbitale ruimtevluchten, dat ontworpen is door het bedrijf van Burt Rutan, Scaled Composites. Het ruimteschip won de Ansari X Prize door binnen twee weken met hetzelfde vliegtuig de eerste niet door de overheid gesteunde ruimtevluchten uit te voeren. Sinds 5 oktober 2005 maakt het ruimteschip deel uit van de collectie van het National Air and Space Museum in Washington, D.C. Bron: Scaled Composites. Meer informatie : www.scaled.com

Guidestar | 12-2012 071

Als het 2014 wordt, dan is dat tien jaar na het winnen van de X-prijs. In 1961 stuurde de toenmalige president Kennedy zijn land in 8 jaar naar de maan. Toen Branson Virgin Galactic in 2004 startte, dacht hij aan commerciële vluchten drie of vier jaar later. Zijn ongeduld is dan ook begrijpbaar. En door het uitstel zijn er concurrenten in aantocht voor Branson.

Zo is er de Lynx, een raketvliegtuig van de Amerikaanse firma XCOR Aerospace in Mojave, Californië. De Lynx moet als een vliegtuig, maar wel met een raketmotor, opstijgen van een vliegveld en na de sprong tot aan de rand van de ruimte – zoals Virgin Galactic – weer op dat vliegveld landen. Dus geen draagvliegtuig, geen verticale raketlancering. De Lynx zou een eerste testvlucht maken in 2014 en operationeel zijn in 2015.

Merkwaardig toch, in heel dit hoog technologisch gebeuren praat niemand over... hoe ga je tijdens een suborbitale vlucht naar het toilet? Voor zo ver bekend zijn er geen toiletten ingebouwd in Virgin Galactic (daar mag je uit je stoel) of in de Lynx (waar je moet blijven zitten). Een gokje: teruggrijpen naar de “technologie” van de shuttle als daar het toilet defect was (is een paar keer gebeurd): pampers dragen onder het ruimtepak? Niet alle projecten willen kampen met menselijke behoeften want ze willen niet met mensen naar de ruimte gaan. “Stratolaunch” mikt in de eerste plaats op de lancering van satellieten. Eind vorig jaar kondigde Paul Allen aan dat hij met Burt Rutan - het duo dat de XPrijs in de wacht sleepte - “Stratolaunch Systems” had opgestart voor het lanceren van kleine satellieten. Stratolaunch ziet er uit zoals het toestel van Virgin Galactic, een draagvliegtuig met dubbele romp ter grote van twee Boeing 747 maar dan wel met zes motoren (de 747 en Virgin Galactic hebben er maar vier). Onder de vleugel met een spanwijdte van bijna 120 m wordt tussen de twee rompen een raket meegedragen om satellieten.

Door een vliegbereik van een 2.000 km kan de raket boven de oceaan worden gebracht. Vandaar kan dan in om het even welke richting gelanceerd worden, iets wat op Cape Canaveral (NASA) en Koeroe (ESA) en de andere lanceerinrichtingen niet kan. Maar het eerste exemplaar van Stratolaunch moet nog getoond worden. De eerste testvlucht staat op de kalender in het jaar 2016. Nieuw is dat idee van Stratolaunch niet. De firma Orbital Sciences gebruikt al een tijdje een Lockheed 1011 om raketten met kleine satellieten tot aan de rand van de atmosfeer te brengen. En zowaar Virgin Galactic overweegt ook die toer op te gaan met de WhiteKnight. Het COTS programma van de NASA

Foto - De 18-jarige Nederlander Rowin Hellings heeft op zondag 4 november 2012 een contract afgesloten voor een korte ruimtereis ter waarde van 73.333 euro. Het contract werd ondertekend bij de winkelketen Media Markt in Eindhoven waar men van 31 oktober tot en met 4 november een suborbitale ruimtereis kon boeken. Bron: Xcor.

Guidestar | 12-2012

Meer informatie : www.xcor.com

072

Eén piloot kan één betalende passagier van de ruimte laten proeven. Kostprijs van één vlucht: 75.000 euros. Op de website van XCOR kan je je nu al inschrijven…. De enige vereisten voor zo’n sprong naar de ruimte zijn dat je betaalt, meerderjarig bent en in goede gezondheid verkeerd. Er is al een firma Spacexc of SXC of nog Space expedition corp. (niet te verwarren met SpaceX!!) die met de Lynx vanaf een vliegveld op Curaçao wil opereren. Enkele maanden geleden won een Belg zowaar een wedstrijd van Mobistar voor gratis vlucht met de Lynx. Onthou de naam “Antoine Lesceux”, Als de Lynx van XCOR doet wat ervan verwacht wordt, wordt hij de derde Belg die kennis maakt met de ruimte, na Dirk Frimout en Frank De Winne.

Op bevel van de toenmalige president George Bush Jr zette de NASA na het ongeluk met Columbia (1/2/2003) het shuttle programma stop. De NASA mocht een ander ruimtevoertuig voor de exploratie van de ruimte ontwikkelen, maar de routinevluchten moesten onder toezicht van de NASA worden toevertrouwd aan de privé sector. Onder president Obama kwam speciale wetgeving tot stand waardoor de NASA geld (en in beperkte mate ook expertise) ter beschikking kon stellen van de industrie voor de ontwikkeling van commerciële ruimtevaart. Dat is het “COTS” wat staat voor “Commercial Orbital Transportation Services”, vrij vertaald «Commercieel Transport naar een Aardbaan”. COTS slaat zowel op vracht als op mensen. Qua normen en veiligheidsvereisten houdt de NASA een grote, beslissende vinger in de pap.

Guidestar | 12-2012

073

En in tegenstelling tot de suboribtale projecten die privé gefinancierd worden, betaalt de NASA ook voor de ontwikkeling en uiteraard voor het gebruik dat de NASA ervan zal maken. Dat klinkt alsof er niks nieuws onder de zon is. Toch is de financiële aanpak anders dan bijvoorbeeld bij de maanraketten of de shuttle. Daar betaalde de NASA voor de kost van de uitvoering, ook als die de spuigaten uitliep. Met het COTS bepaalt de NASA alleen de eindbestemming en de veiligheidsregels. De belangstellenden moeten het stellen met een vast bedrag. Als de kosten hoger oplopen dan geraamd, dan is dat pech voor de firma, de NASA legt niet bij.

De tweede kandidaat vrachttransporteur voor het ISS is de “Cygnus” cabine van de firma “Oribtal Sciences” met hoofdkwartier in Virginia en opgericht in 1982. De firma heeft haar sporen verdiend met de lancering van kleine kunstmanen van onder de romp van een Lockheed 1011.

En het werkt!

De firma SpaceX (voluit “Space Exploration Technologies Corporation”) is duidelijk aan de kop van het peloton. SpaceX is opgericht in 2004 en heeft zijn hoofdkwartier in Calfonië.

Foto - Dragon is een herbruikbaar ruimtevaartuig ontwikkeld door SpaceX, een privaat ruimtevaartbedrijf uit Hawthorne, Californië. Met zijn eerste onbemande vlucht in december 2010 werd Dragon het eerste commerciële ruimtevaartuig dat succesvol op aarde terugkeerde. Op 25 mei 2012 voltooide een onbemande Dragon-variant als eerste commerciële ruimtevaartuig een rendez-vous met het International Space Station (ISS). Bron: SpaceX. Dragon vrachtcabine

Lengte: ...................... 5,96 meter Diameter: .................... 3,70 meter Bestaat uit een recupereerbare cabine onder atmosferische druk en een wegwerpcapsule. Recupereerbare cabine / hitteschild

Inhoud: .............................. 6,80 m³ Vracht: ............... 3300 kg (naar ISS) Vracht: ... 2500 kg (terug naar Aarde) Wegwerpcapsule

Guidestar | 12-2012

Inhoud: ................................. 14 m³ Vracht: ............... 3300 kg (naar ISS) Vracht: ... 2600 kg (terug naar Aarde) Brandt op in de atmosfeer, zoals de Russische Progress, de Europese ATV en de Japanse HTV.

074

In het voorjaar 2012 heeft het met een eigen ontwikkelde Falcon-9 raket (met liefst negen raketmotoren) vanop Cape Canaveral. een onbemande cargocabine “Dragon” naar het ISS gestuurd als proefvlucht, al vloog er wel bruikbare vracht mee. En op 10 oktober 2012 maakte de eerste Dragon van een dozijn vluchten die contractueel met de NASA overeengekomen zijn. Dat contract heeft een waarde van 1,6 miljard dollar. De recupereerbare cabine kan dus waardevolle vracht, zoals experimenten en appartuur, naar de aarde terugbrengen. De NASA kon dit niet meer doen sinds de shuttles aan de grond bleven. En de Dragon kan aanzienlijk meer vracht op aarde laten landen dan de maximaal 150 kilo’s die met een Sojoez mogelijk zijn. Zo landde de recupereerbare capsule van de eerste contractuele vlucht (CRS 1) op 28 oktober 2012 in de Stille Oceaan en werd daar met succes opgevist.

Oribtal Sciences heeft ook een eigen raket in de maak, de Antares (‘vroeger “Taurus” genoemd). Voor de lanceringen is Wallops Island gekozen in de deelstaat Virginia, waar de NASA vroeger ook kleine raketten lanceerde, onder meer de Scout. De Cygnus cabine kan ruim 500 kg vracht naar het ISS brengen. De cabine keert niet terug naar de aarde, maar brandt met afval van het ISS erin op in de atmosfeer.

Orbital heeft het blijkbaar wat moeilijker dan verwacht om zijn Antares raket klaar te krijgen. De lanceerinrichting op Wallops Island is gloednieuw en nog niet echt “ingereden”. En dat zorgt voor vertraging. Onlangs geraakt bekend dat de eerste Cygnus naar het ISS pas in maart of april 2013 zal vertrekken. De Antares met zijn twee motoren moet in de loop van november of december een halve minuut getest worden op de lanceerinrichting, maar zonder te vertrekken. Als alles goed gaat, mag Orbital acht bevoorradingsvluchten naar het ISS uitvoeren. Dat contract is bijna 2 miljard dollar waard voor Orbital. Waarom Orbital meer krijgt voor minder vluchten en minder vrachtcapaciteit, is niet duidelijk. Wordt vervolgd...

Rubriek -Sasteria onder de sterren

Filip Feys

Uranus dicht bij 44 Psc

Info - Geboren in het jaar 1961 te Tielt en opgegroeid in Meulebeke ben ik een West Vlamink in hart en ziel. Mijn schoolperiode heb ik dan ook doorgebracht in omstreken en later ook mijn beroep als hooggeschoold houtbewerker en later als leerkracht aan het VTI te Izegem. Ik ben getrouwd in 1981 met Chantal en samen hebben we een dochter. Sharon is afgestudeerd als Bachelor in Elektro-Mechanica en Chantal is professioneel kunstenares. Reeds meer dan 30 jaar is astronomie een ver doorgedreven hobby voor mij. Gestart met een 50 mm kijkertje en lid van de VVS en later van de werkgroep Deep-Sky en zonwaarneming is mijn hobby veranderd in dagelijkse bezigheid. Bepaalde dromen om iets op te starten en mensen een kans te geven om de sterrenhemel te bewonderen heb ik al tijd in mij gehad. Griekenland lag ons beiden nauw aan het hart en de keuze was vlug gemaakt voor een locatie waar sterren kijken vele nachten verzekerd was. Nu voel ik mij thuis hier op Kreta en ben ik één van de gelukkigen die van mijn hobby een beroep heb kunnen maken.

Guidestar | 12-2012

Meer informatie : www.sasteria.com

076

Hoewel de planeet Uranus geen grote schijfdiameter bezit, zijn er toch enkele mooie waarnemingen te doen. Ten eerste de kleur van de planeet is heel goed waarneembaar. Verschillende waarnemers, geoefend en niet geoefend zien duidelijk een homogeen blauwgroene kleur op het kleine 3.7” boogseconden schijfje. Over het algemeen iets meer blauw getint als ik alle waarnemers in acht neem. Het eigenaardige aan Uranus is dat deze met de polen naar ons gekanteld is. Welke pool is nog niet zeker. Is de noord of zuidpool, wie zal het zeggen! Dus ofwel 97.9° of 82,1° gekanteld ten opzichte van de as van ons zonnestelsel. Indien de planeet een vaste bodem zou bezitten en bewoonbaar zou kunnen zijn op die afstand. Zou een verplaatsbare woonst een noodzaak zijn, wil men niet een lange tijd in het donker wonen. De planeet heeft namelijk circa 84 jaar nodig voor een omwenteling rond de zon. Dus beeld u maar in dat u op één van de polen woont die voor vele jaren niet naar de zon gericht is! Dus toekomstige ruimtereizigers blijven best circuleren rond de evenaar waar de zon hen kan voorzien van energie. Terug op aarde, wanneer men over voldoende kijkeropening beschikt kan men het zwakke licht verzamelen van de maantjes. Een ongelooflijk beeld zover weg van onze aarde. Wat een fantastische uitvinding die telescoop. 4 maantjes omcirkelen de eigenaardig gekantelde planeet Uranus. Titania 13.9 mag. Oberon 14.1 mag. Ariel 14.4 mag. en Umbriel 14.9 mag. Echt helder zijn deze niet maar toch allen haalbaar bij visueel waarnemen zou je denken. Pluto is toch ook visueel haalbaar met een magnitude rond 14.9! Ja maar, de dichtbij gelegen heldere planeet werkt hier heel storend en daardoor kon ik maar twee maantjes waarnemen. Hier gaat het niet om het helderste maantje maar wel de verst verwijderde maantjes van de planeetschijf. Oberon en Titania, voldoen aan deze criteria en zijn meerdere malen waargenomen zowel met de C11 als de 20” Newton. Gebruik vergrotingen boven de 150x en bestudeer de ligging van de maantjes zorgvuldig. Een goede sterrenkaart zal bij sommige waarneming nodig zijn om het onderscheid tussen een zwak sterretje en het maantje te maken. Meerdere malen de planeet volgen na elkaar heeft veel voldoening aan de waarneming, dit toont duidelijk het bewegen van de maantjes rond de planeet. Een geluk dat de planeet met zijn polen gekanteld ligt naar ons zodat de maantjes zich maximaal kunnen verwijderen van de planeetschijf bij oppositie. Voldoende kijkeropening is natuurlijk niet genoeg. Een goede seeing en software die duidelijk de plaats weergeeft waar de maantjes zich bevinden is een must. Planet Vistas is daarvoor een heel groot hulpmiddel en gratis te downloaden van het Internet, dus doen maar. Je kunt de software vinden op Skyhound.com. Het programma voorziet u van alle details over

de bewegingen in ons zonnestelsel. Fotografisch vastleggen van de maantjes was niet zo gemakkelijk. Eerst en vooral een storende planeet van circa magnitude 5.7. En dan nog de geringe helderheid en de nabijheid van de maantjes bij de planeet. Hoewel het volgen met de C11 gemakkelijker is en het fotograferen in het brandpunt van de C11 een grotere afbeelding bezorgt. Was de 20” Newton niet te kloppen om dit soort werk in het brandpunt uit te voeren. Een kortere belichting en grotere spiegelopening zorgden voor een beter scheidend vermogen tijdens het fotograferen.

Belichtingen tussen 6 en 15 seconden bij ISO 1600 met de 20” Newton toonden reeds de twee mogelijk te fotograferen maantjes Oberon en Titania. Met de C11 liep dit vlug op tot boven de 25 seconden om duidelijk de 2 maantjes te zien op de digitale afbeelding. De overige twee maantjes verdwenen in het heldere licht van Uranus. Als je de afbeelding 1 bestudeerd, zie je telkens een detail van de positie die de maan bezaten op het moment van het fotograferen. De grafische afbeelding van Uranus met omliggende maantjes komt van het sofware pakket Planet Vistas. De letters T (Titania) en O (Oberon) staan voor de naam van de maan en hun onderlinge positie ten op zichtte van Uranus. Dit maakt het mogelijk om de maantjes te identificeren. Afbeelding 2 toont de afgelegde weg van Uranus tussen de sterren, dit tussen 20 en 28 september 2012. De dichte nadering, circa 50” op 23 september tussen 44Psc en Uranus is heel goed zichtbaar op de uitsnede van de foto. Op 28 september kwam een magnitude sterretje van 10.8 nog dichter bij Uranus, circa 35” zie foto uitsnede. Jammer genoeg begon de maan storend te werken, zo kon ik Oberon niet vastleggen op de gevoelige plaat. Wel was hij nipt zichtbaar met de 20” Newton heel dicht aanklevend bij het magnitude 10.8 sterretje. Afbeelding 3 is een foto genomen van Uranus op 14 oktober met de 20” Newton exp:20” ISO 1600. Uranus bevindt zich centraal op de opname, het dicht bijgelegen sterretje ten westen is van magnitude 11.4. Oost is onderaan de opname, Noord is links van de opname alsook is Titania links of ten noorden van de planeet. Oberon ligt aan de zuiderkant van de planeet. Opnieuw zijn de maantjes Titania en Oberon heel goed te zien. Dus de volgende maal bij de oppositie van Uranus, haal je het beste uit je kijker. Niet enkel voor zijn mooie kleur waar te nemen maar open ook de jacht op de dicht bijgelegen maantjes. Met een goede voorbereiding zul je zeker slagen. Nog prettige feestdagen en beste wensen voor het nieuwe jaar van Filip en Chantal. Groeten, en wie weet ontmoeten we elkaar hier op het mooie Kreta !

Guidestar | 12-2012

077

078

Guidestar | 12-2012

079