Boken vil være særlig relevant for praktikere i næringen og studenter innen maritim sikkerhet.
Trond Kongsvik er sosiolog (PhD) og forskningsleder for sikkerhetsfeltet ved Studio Apertura. Han har hatt sikkerhet som kjerneområde de siste 15 årene, og i den forbindelse har han jobbet særlig innen den maritime næringen og oljebransjen. Trond Kongsvik har også en professor II-stilling innen sikkerhet ved NTNU. Stian Antonsen er sosiolog (PhD) og er utdannet organisasjonssosiolog fra NTNU. Han er forskningssjef for avdeling Sikkerhet i SINTEF Teknologi og samfunn. I tillegg er han førsteamanuensis II i sikkerhetsledelse ved NTNU. Stian Antonsen har jobbet med sikkerhet innen blant annet olje og gass, sjøfart og jernbane.
SIKKERHET i norske farvann
Tematisk er boken delt i tre: Del 1 beskriver historiske trekk med betydning for sjøfolks arbeidssituasjon og sikkerhet. Del 2 fokuserer på sjømannskap og rammebetingelser, mens del 3 handler om hvordan maritim sikkerhet kan forbedres.
Antonsen • Kongsvik (red.)
Sjøfart og fiskeri har alltid spilt en sentral rolle i norsk historie og kultur. Samtidig er den maritime industrien svært ulykkeutsatt. Mange norske sjøfarere har mistet livet gjennom tidene, og mange fartøy er gått tapt. Denne boken beskriver hvordan sikkerheten i næringen har sammenheng med utviklingen i konkurranseforhold, internasjonalisering, sjømannskap og andre rammebetingelser, og hvordan sikkerheten kan styrkes i næringen gjennom blant annet teknologi, trening og kultur. De 17 forfatterne representerer et bredt utvalg av fagområder knyttet til maritim sikkerhet.
Stian Antonsen • Trond Kongsvik (red.)
SIKKERHET i norske farvann
Innhold
innledning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11
Av Stian Antonsen og Trond Kongsvik Mangfoldet i den maritime næringen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bokens hovedtema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Om de enkelte kapitlene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Referanser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12 16 16 19
del 1 maritim sikkerhet før og nå . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
21
kapittel 1 fra kullblussfyr til satellittovervåkning . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Av Knut Baar Innledning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De eldste spor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Losvesenet institusjonaliseres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Modernitet, statsdannelse og fremskritt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Norges første direktorat – Fyrdirektoratet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Økt samferdsel globalt og folkelige bevegelser lokalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Et statlig redningsvesen etableres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Losene forener seg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Et privat redningsvesen slår rot og spirer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . «Automatisering» av fyrlykter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Refleksjoner: en ny virkelighet for sjøsikkerheten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nye navigasjonshjelpemidler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . To kriger – som både splittet og forente losene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fyrvesenet i ruiner . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Trafikksentraler og satellittovervåkning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Refleksjoner: en ny tid for sjøsikkerhetsarbeidet? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Referanser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sikkerhet i norske farvann.indd 7
23 24 26 28 29 30 31 31 32 33 34 34 35 36 37 38 39
2015-10-07 06:50:33
8 innhold
kapittel 2 fra sjømann til systemoperatør . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Av Knut Torsethaugen, Helene Katrine Moe og Svein Ording Innledning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . En historisk gjennomgang av navigasjonshjelpemidler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Utvikling av IKT for sikker og effektiv sjøtransport . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dagens skipsbro og den menneskelige faktor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Praktiske utfordringer på dagens bro med hurtigbåter som case . . . . . . . . . . . . . . . Framtidas navigatør: Tar IKT-maskinene og systemene over sjømannens rolle? . . Konklusjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Referanser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
41 42 48 50 52 55 57 58
kapittel 3 personulykker og årsaksforhold i den norske fiskeflåten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 Av Ingunn Marie Holmen og Halvard L. Aasjord Innledning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Den norske fiskerinæringa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fiskerulykker og årsaksforhold . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dødsulykker i fiskeflåten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dødsulykker og aldersfordeling blant omkomne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tiltak mot arbeidsulykker i fiskeflåten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bakenforliggende årsaksforhold . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Konklusjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Referanser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
60 61 64 66 68 74 77 82 84
kapittel 4 internasjonalisering av norsk innenriksfart og sikkerhet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Av Rolf Johan Bye og Jens Olgard Dalseth Røyrvik Innledning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Regelverk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Skipsregistre og arbeidsbetingelser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Forskjeller i arbeidspraksis, sikkerhetsklima og antall ulykker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sikkerhetsutfordringer ved internasjonaliseringen av innenriksfarten . . . . . . . . . . . Referanser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
85 86 88 90 100 103
del 2 rammebetingelser, sjømannskap og sikkerhet . . . . . . . . . . . .
105
kapittel 5 godt sjømannskap – ferdigheter og yrkesidentitet . . . . . . . . 106 Av Rolf Bye, Stian Antonsen og Gunnar Lamvik Innledning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hva er godt sjømannskap? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ulike bruksområder for begrepet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sjøfolks oppfatninger av godt sjømannskap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sikkerhet i norske farvann.indd 8
106 107 108 112
2015-10-07 06:50:33
innhold 9 Sjømannskap og sikkerhet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Konklusjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 Referanser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
kapittel 6 «vi» og «de andre» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 Av Stian Antonsen og Rolf Bye Innledning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hva er identitet? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Identitet og kultur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Forholdet mellom sjøfolk og offshorearbeidere . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hav versus land . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hva betyr identitet for sikkerheten? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Konklusjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Referanser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
126 127 128 129 134 135 139 139
kapittel 7 språk som sikkerhetsutfordring? Flerspråklige mannskap på norske fiskefartøy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 Av Trine Thorvaldsen, Signe Sønvisen og Ingunn Marie Holmen Innledning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Utenlandske fiskere i den norske fiskeflåten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Språk, kommunikasjon og sikkerhet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Relevante lover og forskrifter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Språk som sikkerhetsutfordring . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Opplæring . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kritiske situasjoner . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Oppsummering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Referanser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
141 142 142 144 146 148 150 151 152
kapittel 8 stress og utmattelse til sjøs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 Av Jon Ivar Håvold Innledning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hva er stress og utmattelse? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Noen aktuelle stressteorier og -modeller . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Noen eksempler fra forskningsartikler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Symptomer på stress og utmattelse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Utmattelse og sikkerhet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Forebygging og mestring . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Konklusjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Referanser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
154 156 158 160 165 165 166 168 168
kapittel 9 fungerer sikkerhetsreguleringa? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 Av Kristine Vedal Størkersen Innledning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 Regulering og maritim transport . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
Sikkerhet i norske farvann.indd 9
2015-10-07 06:50:33
10 innhold Datamateriale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Reguleringas betydning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vanskelig å endre reguleringa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Drøfting av sjøfartsbeskrivelsene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Referanser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
176 177 186 190 194
del 3 veien videre for maritim sikkerhet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
199
kapittel 10 trening og kompetanse – marine resource management . 200 Av Jens Christen Rolfsen Innledning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . MRM – hvorfor det? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . MRM og sikkerhetsstyring . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Simulatortrening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Avslutning og videre forskning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Referanser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
200 201 205 207 212 212
kapittel 11 utvikling av sikkerhetskultur i praksis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214 Av Anniken Solem og Trond Kongsvik Innledning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Teoretiske innfallsvinkler til kulturendringer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Utviklingen i kollisjoner og personulykker blant servicefartøyer . . . . . . . . . . . . . . . . Kapteinforum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tiltaksområder og forskningsoppgaver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Læringspunkter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Referanser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
214 216 218 220 221 226 228
om forfatterne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 stikkord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
Sikkerhet i norske farvann.indd 10
2015-10-07 06:50:33