كانوونی یه‌كه‌می 2011
1
2
هه‌ڵبژاردن ژماره ()16
دوایین ژماره‌ی ساڵی ٢٠١١
خه‌سرۆ گۆران ،خاوه‌نی ئیمتیاز
سپێك ده
ئهم ژماره‌یه‌ی گۆڤاری هه‌ڵبژاردن ،دوایین ژماره‌ی ساڵی ٢٠١١یه ،که ده‌زگای هه‌ڵبژاردنی پارتیمان ،پارتی دیموکراتی کوردستان ده‌ریده‌کات .ئهم ژمارهیه له کاتێکدا ده‌رده‌چێت ،که یاده‌کانی جه‌ژنی له دایکبوونی (سیدنا المسیح) و سه‌ری ساڵی زایینی ده‌که‌ینه‌وه .به‌داخه‌وه گێره‌شێوێنان له ڕۆژانی ڕابردوودا ویستیان له پارێزگای دهۆک ئاشتی و ئارامیی واڵته‌که‌مان بشێوێنن ،بهاڵم خۆشبه‌ختانه هه‌وڵه‌کانیان پووچه‌ڵ کرانهوه و گێره‌شێوێنان ڕیسوا کران. خه‌ڵکی کوردستان چاوه‌ڕوانی ئهوه بوون ،که پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاکان ببین و به‌شێوه‌یه‌کی شارستانیانه ئه‌نجامی بدهن و ئاڵوگۆڕی ئاشتیانه‌ی دهسهاڵت به‌چاوی خۆیان ببین و له پارێزگاکانی هه‌ولێر ،دهۆک و سلێمانی نوێنه‌رانی ڕاسته‌قینه‌ی گه‌له‌که‌مان سه‌رکه‌ون و شوێنی خۆیان بگرن و بۆ خزمه‌تکردنی خه‌ڵک و ئاوه‌دانکردنه‌وه‌ی کوردستان به‌رده‌وام بن. جێی داخه له‌و کوردستانه دیموکراتییه ،چهند الیهن و که‌سانێک هه‌ن ده‌یانه‌وێت به بیانووی جۆراوجۆر و دواکه‌وتووان‌ه جوانیی واڵته‌که‌مان تێک بدهن. کوردستانی خۆمان بهوه جوانه ،که جێگه‌ی پێکهوه ژیان ،ئازادیی ئایین و زمان و ڕاده‌ربڕینه ،نه‌ک جێی تاکڕۆیی ،یه‌کڕه‌نگی ،یه‌کئۆلی ،یه‌کنه‌ته‌وه‌یی و یه‌ک مه‌زهه‌بییه. کوردستانێک که ده‌وراده‌ور‌ه له دوژمن و نه‌یاران ،ته‌نها به ئازادیی ئایین ،مه‌زهه‌ب و فره‌نه‌ته‌وه‌یییه‌و‌ه دهتوانێت ڕای گشتیی جیهان بۆ خۆی ڕاکێشێت و سۆزی واڵته زلهێزه‌کان و کۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی به‌ده‌ست بێنێت. کوردستان نه ده‌وڵه‌تێکی سه‌ربه‌خۆی‌ه و نه هێزێکی ئابووری یان سیاسی و عه‌سکه‌ری ئهوهنده گرنگه، که بایه‌خی واڵتانی جیهان بۆ خۆی ڕابکێشێت و نه شوێنه جیۆپۆلیتییه‌که‌ی ئهوهنده شیاو‌ه که چۆنی بییه‌وێت ڕه‌فتار بکات. تاکه ئاسۆ و ڕووناهی بۆ ئێمه ئهو ڕوخساره جوانه‌یه که ئهوه بۆ زیاتر له ده ساڵ ده‌چێت پاراستوومانه، ئه‌ویش به په‌یڕه‌وکردنی کولتووری له‌خۆبورده‌یی (تسامح) و پێکهوه ژیان و ئاشتی و ئازادییه .ده‌ستبردن بۆ توندوتیژی و په‌یڕه‌وکردنی سیاسه‌تی توندوتیژی مانای ئازادیی ڕاده‌ربڕین ناگه‌یه‌نێت ،جا به هه‌ر هۆکارێک بێت .له دهوڵهتی یاسا یان هه‌رێمی یاسادا ،ده‌بی بۆ ناڕه‌زایی ده‌ربڕین و ڕا ده‌ربڕین ،ڕێگه‌ی یاسایی و شارستانی بگرینه به‌ر ،چونکه ته‌نها ئهو ئارامی و ئاشتییه‌ی له کوردستانی ئه‌مڕۆدا ههیه ،ڕوخساری واڵتی ئێمه‌ی له جیهاندا شیرن کردووه .ئه‌مڕۆ له جیهاندا به‌سه‌ر سوڕمانه‌وه ده‌ڕواننه هه‌رێمی کوردستان .ئهوه ته‌نها سه‌رمایه‌یه که دهبێ (استثمار)ی بکه‌ین و له پێناو سه‌رکه‌وتنی ئه‌زموونه‌که‌مان و گه‌ڕاندنه‌وه‌ی ناوچه دابڕاوه‌کان و به‌رقه‌رارکردنی کوردستانی ئازاد و ئارامدا. ئهگهر کێشه‌ی هه‌ندێک الیه‌نی سیاسی دهسهاڵته ،ئهوه سندووقه‌کانی ده‌نگدانه دهبێ ببن به پێوه‌ر بۆ ئاڵوگۆڕ و پراکتیزه‌کردنی دهسهاڵت .بۆی‌ه نابێت ئهوهی له زاخۆ و دهۆک ڕوویاندا ،بارودۆخی کوردستان بشێوێنن و دهبێت ببێته ده‌رس و عیبره‌ت بۆ خه‌ڵکی کوردستان ،که به هیچ شێوه‌یه‌ک ڕێگه نه‌دات به ئاژاو‌ه نانه‌و‌ه که ئهو ئه‌زموون‌ه دیموکراتییه تازه‌یه‌ی هه‌رێمی کوردستان له‌که‌دار بکرێت ،یان ببێته جێگه‌ی پرسیار له‌الیه‌ن دۆستانی ئهو ئه‌زموونه‌وه. با هه‌موومان ،خۆمان ئاماده بکه‌ین بۆ هه‌ڵبژاردنه‌کانی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاکانی هه‌رێم ،که بڕیاره له به‌هاری ساڵی داهاتوودا ئه‌نجامی بده‌ین .با پێکهوه به که‌رنه‌ڤالی ئاشتی و چه‌سپاندنی کولتووری دادپه‌روه‌ری و پێکه‌وه‌ژیان و نوێبوونه‌وه ،ڕوخساری شارستانییه‌تی گه‌له‌که‌مان به جیهان نیشان بده‌ین .ئیتر بهرهو هه‌ڵبژاردن. سه‌ری ساڵی نوێ ل ه هه‌موو خوێنه‌رانی به‌ڕێز پیرۆز بێت
كانوونی یه‌كه‌می 2011
3
چهند ده‌‌نگیی سیاسی – ئایینی‌و پێكه‌‌وه‌‌هه‌ڵكردن
قه‌ره‌نی قادری ڕه‌‌نگاوڕه‌‌نگبوون ،فره‌‌چه‌‌شنه‌‌بوونی پێكهاتهی سیاسی و كۆمهاڵیهتی و ئایینیی هه‌رێمی كوردستان ،گه‌‌اڵڵه‌‌یه‌‌كی فره‌‌چه‌‌ش������نه‌‌ی گهرهكه كه بتوانێت ناس������نامه‌‌ی گشت پێكهاته‌‌كان بپارێزێت ،بهاڵم له هه‌مانكاتیش������دا ،یه‌‌كه‌‌ی سیاس������ی و نهتهوهیی هه‌رێمی كوردستان بپارێزێت و به‌‌هێزتری بكات. لهم س������ۆنگه‌‌وه ،چهند ده‌‌نگیی سیاسی (پلۆرالیسمی سیاس������ی) و پێكه‌‌وه‌‌هه‌ڵك������ردن ( )Toleranceدوو كۆڵه‌‌كه‌‌ی كۆمهڵگهیهكی فره‌‌چه‌‌شنه‌‌ی دیموكراتیكن ،كه له قۆناغ������ی ده‌‌ربازبووندا بوار بۆ هاوواڵتیانی كۆمهڵگه خۆشده‌‌كات ،تا له ڕهوتی بنیاتنانه‌‌وه‌‌ی واڵتدا بهشداری بكهن. بهاڵم بۆ دروس������تكردنی كۆمهڵگهیهكی دیموكراتیك، فه‌‌رهه‌نگێكی دیموكراتیكی گهرهكه .ئهوانهی الیه‌‌نگری له كۆمهڵگهیهكی كراوه و دیموكراتی دهكهن ،دهبێ خۆیان
4
هه‌ڵبژاردن ژماره ()16
دیموكرات بن و هه‌ڵگری فه‌‌رهه‌نگێكی لهم چهش������نه بن، ههروهها پش������تیوان و بهشداری له دیالۆگ و وتووێژی ئه‌‌قاڵنی������دا بكهن .بۆ به‌‌جێگه‌‌یاندنیش������یان دهبێ ئه‌‌قڵ و ئاوه‌‌ز وه‌‌گه‌‌ڕكه‌‌ون .بێشك لهم مه‌‌یدانه‌‌دا ،چهند ده‌‌نگیی سیاسی و پێكه‌‌وه‌‌هه‌ڵكردن دوو مه‌‌رجی پێویستن. دووانه‌‌ی چهند ده‌‌نگیی سیاسی و پێكه‌‌وه‌‌هه‌ڵكردن له ڕوانگ������هی فكری و عه‌‌مه‌‌لیی������هوه" ،چهند ده‌‌نگیی سیاسی پرۆژه‌‌ی مۆدێرنیته"یه كه له واڵته پێشكه‌‌وتووكانی س������ه‌‌رمایه‌‌داریدا به‌‌ڕێوده‌‌چێت و هه‌ر ئێس������تاش گهشه دهس������تێنێت .لهم كۆمه‌‌ڵگه‌‌یانه‌‌دا ،دهس������هاڵت به ڕێگای هه‌ڵبژاردن ،پێكه‌‌وه‌‌هه‌ڵكردن و دیالۆگه‌‌وه‌‌‌‌ده‌‌ستاوده‌‌ست دهكرێت .بنهمای ئهمهش ،ئازادییه به‌‌رفراوانه سیاسی و كۆمه‌‌اڵیه‌‌تییه‌‌كانن ،كه ئهم ئامانجه ده‌‌پێكن. هاوواڵتیانی ئهم كۆمه‌‌ڵگه‌‌یانه تهنانهت بهبێ ئهوهی بیر ل������ه كوده‌‌تای نیزامی ،جموجۆڵی چه‌‌كداری ،توندوتیژی،
گوشارهێنان ،به‌ڕه‌اڵیی کۆمه‌اڵیه‌تی ،چهمكی ده‌‌مارگیری و س������ڕینه‌‌وه‌‌ی یهكتر بكه‌‌نه‌‌وه ،ب������ه ڕێگایه‌‌كی مه‌‌ده‌‌نیدا و لهس������هر بنهمای مافی بهرامبهر ،كێشه‌‌ی دهسهاڵت، پرسه سیاس������ی و كۆمه‌‌اڵیه‌‌تییه‌‌كانیان یه‌‌كالده‌‌كه‌‌نه‌‌وه. لهم ده‌‌ڤه‌‌رانه‌‌دا ئازادیی سیاسی ،كۆمهاڵیهتی و ئایینی دهس������تهبهر كراون و دهسهاڵتی یاسا و عه‌‌قڵیش جێگیر كراون .کێش������ه و پرسه‌کان به‌ڕێگه‌ی وتووێژ و یاساوه چارهس������هر ده‌کرێن و جیا له دامه‌زراوه‌کانی دهسهاڵت (یاسادانان ،جێبه‌جێکردن و دادوهری) هیچ هێزێک بۆی نییه دهوری دهس������هاڵتی هاوشان بگێڕێت و حوکمڕانی یان به‌شێک له کاروباری یاسایی واڵت بهڕێوه به‌رێت. ئازادی و سه‌روه‌ریی یاسا كاتێ������ك باس له ئازادی دهكرێت ،پێویس������ته باس له یاس������اش بكرێت .ئازادیی بهبێ یاس������ا كۆمهڵگه بهرهو هه‌ڵدێر ده‌‌بات ،بهاڵم یاس������اش بهبێ ئازادیی ،كۆمهڵگه ده‌‌خنكێنێت .هه‌ر لهم په‌‌یوه‌‌ندییه‌‌دا ،دیالۆگی به‌‌رفراوان، ئاشكرا و كولتووری دیموكراتیكه كه ئه‌‌مانه ده‌‌چه‌‌سپێنێت. باڵوكردن������هوهی زانیاری و پێكهوه ئاخا‌فتن ،خوڵقێنه‌‌ری كولتووری دیموكراس������ین ،كه ئهمهش هاوواڵتیی یاسا قبووڵكه‌‌ر ،ههروهها حكوومه‌‌تێكی بهرپرس و واڵمده‌‌ره‌‌وه دێننه كایه‌‌وه. ب������ه گوێ������رهی بۆچوون������ی كۆمه‌‌ڵناس������ه لیبراڵه‌‌كان، پلـۆرالیسم ،پهیوهندی به‌‌وه‌‌وه ههیه كه "كۆمهڵگه ،مهودا بۆ كۆمهڵێك حزب و ڕێكخراو ،بیروڕای جیاواز ،ڕێكخراوی كه به‌‌ڕه‌‌س������می ناحكوومی و تاك ، دان ب������ه بهرژهوهندی������ی جیاواز دادهنێن دروست بكات "،ههروهها ب������ه ڕێگای كێبه‌‌ركێی سیاس������ی، �����تییانه و دیموكراتییان������هوه، ئاش� كێشه‌‌كان چارهسهر بكهن. كاتێك ب������اس له پلـۆرالیس������م دهكرێ ،دهبێ باس له جیاوازییش بكرێ������ت .بهب������ێ ڕهچاوكردن������ی جیاوازی������ی بیروڕا و بهرژهوهندی ئه‌‌وانی تر ،پلـۆرالیس������م مانایهكی نییه .كاتێك باس له پلـۆرالیسم و جیاوازیی دهكرێت ،دهبێت باس له دانوستان و لێدوانیش (دیالۆگ) بكرێت .بۆ گه‌‌ییشتن بهم ئامانجه،
باڵوكردن������هوهی زیاتری زانیاری له الیهن حكوومه‌‌ته‌‌وه، ههروهها هه‌وڵی بێوچانی ئامرازی ڕاگهیاندنی گش������تی بۆ باڵوكردنه‌‌وه و ده‌‌ستاوده‌‌ستكردنی زانیاریی دروست و جێی متمان������ه ،دهوری گه‌‌لێك گرین������گ و بنهڕهتی له به‌‌دیموكراتیكردنی كۆمهڵگهدا دهگێڕن. پلـۆرالیسم و جیاوازی له بیروڕا و بهرژهوهندی ،تهنیا به ڕێگای دیالۆگ و پێكه‌‌وه‌‌هه‌ڵكردنی ژیرانه‌‌یه كه گهشه دهس������تێنێت .بوونی زمانی هاوبهش و ئاڕاس������ته‌‌كردنی پالنی گشتگر ،ههروهها دۆزینه‌‌وه‌‌ی میكانیزمی سیاسی و مهدهنی بۆ چارهس������هركردنی كێش������هكان ،له توانای س������ه‌روه‌ریی یاس������ا ،دیال������ۆگ و كاری ئه‌‌قاڵنیدایه .به عه‌‌قڵ و ڕێكاری ژیرانه‌‌یه كه كۆمهڵگهیهكی دیموكراتیك، دهوڵهتی بهرپرس و واڵم������دهرهوه ،ههروهها هاوواڵتیی وش������یار و یاس������اقبووڵكه‌‌ر دێنه كایه‌‌وه .لهم سۆنگه‌‌وه، حكوومهتی یاس������ا یهكێك له پێشمه‌‌رجه سه‌‌ره‌‌كییه‌‌كانی دامهزراندن������ی دهوڵهتێكی دیموكراتیكه" .دیموكراس������ی بهبێ دهوڵهتی یاس������ا (سه‌روه‌ریی یاسا) بوونی نییه و نابێت". ه������هر لهم په‌‌یوه‌‌ندییه‌‌دا ،تهنیا دهس������هاڵت و هێزه كه دهتوانن حكوومهتی یاس������ا جێگیر بك������هن ،بهاڵم تهنیا یاساش������ه كه دهتوانێت "دهس������هاڵت و هێزی دهوڵهتی سنووردار بكاتهوه" و دهوڵهتێكی ئه‌‌قاڵنی كه بنه‌‌ماكه‌‌ی لهس������هر ئازادی������ی سیاس������ی و كۆمهاڵیهتیی������ه ،بێنێته كایه‌‌وه.
كانوونی یه‌كه‌می 2011
5
بهاڵم پێویس������ته جهخت لهسهر ئهوهش بكرێته‌‌وه ،كه هه‌ر سێ پێكهاتهی دهسهاڵت واته دهسهاڵتی یاسادانان، دهس������هاڵتی جێبه‌‌جێكردن‌و دهس������هاڵتی دادوهری ،لێك نه بهشێوهیهكی جیا بكرێنه‌‌وه و هه‌ر یهك لهم دهس������ه‌‌اڵتا س������ه‌‌ربه‌‌خۆ كاروب������اری خۆی������ان ڕاپه‌‌ڕێن������ن .دهبێ ئهو ڕێنوێنییه یاس������ایییانه‌‌ش له دهس������تووری واڵتدا باسیان له لێوه بكرێت ،كه دهس������ه‌‌اڵته‌‌كان بۆیان نهبێت دهست كاروباری یهكتر وه‌‌ربده‌‌ن یان به‌‌چه‌‌شنێك ڕێوشوێنیان بۆ دیاری بكهن ،كه چی بكهن و چی نه‌‌كه‌‌ن ،ههروهها ڕێگه له‌و دامه‌زراوانه‌ی که له دهرهوهی ئهم س������ێ ده‌سه‌اڵتن بگرن ،که بخوازن دهوری جێبه‌جێکاری یاسا بگێڕن. ب������ه واتایه‌‌كی تر ،دهبێ هه‌ر دهس������ه‌‌اڵتێك لهس������هر شوێنی خۆی دابنیشێت ،بهاڵم پێكهوه هه‌ماهه‌نگیشیان هه‌بێت تا بواری دیارده‌‌ی گهندهڵی به‌‌رته‌‌سكتر بكرێته‌‌وه و هیچ بوارێکیش بۆ ده‌سه‌اڵتێکی هاوشان ،ههروهها بۆ ئاژاوه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی نه‌هێڵێته‌وه. دهس������هاڵتی یاس������اش بهو مانایهیه ،كه هیچ كهس������ێك ج������ا پایه‌‌به‌‌رزێك������ی حكووم������ی ،ئایینی و حزب������ی بێت یان �����اوه نهبێت. له س������هرووی یاس� هاوواڵتییه‌‌ك������ی ئاس������ایی ، دهس������هاڵتێكی دیموكراتی������ك كاروب������ار و ڕێوش������وێنهكانی �����اوه به‌‌ڕێوه‌‌ده‌‌بات و ه������هر ئهوانیش دهبێ به‌‌ڕێ������گای یاس� پێڕه‌‌وی له یاس������ایه‌‌كه بكهن .ئهگهر یاسا ،ماف و ئهرك بۆ شنه دهبێ هاوواڵتییه‌‌كی ئاسایی دیاریده‌‌كات ،هه‌ر بهو چه بۆ حوكمڕانانی واڵتیش دیاری ب������كات .ئهگهر حكوومهتی له هاوواڵتییه‌‌كی ئاس������ایی بكات ،كه دهبێ له یاس������ا داوا پێیهش كۆمهڵگهدا پێڕه‌‌وی له دهسهاڵتی یاسا بكات ،هه‌ر بهو دهبێ ژنان و پیاوانی دهس������هاڵت و دام������ه‌زراو‌ه ئایینییه‌کانیش ڕێز له دهوڵهتی یاس������ا بگرن و به‌‌ڕێوه‌‌ی بهرن .کارکردن له
6
هه‌ڵبژاردن ژماره ()16
دهرهوهی ئهم پره‌نس������یپه ،کۆمه‌ڵگ‌ه بهرهو قه‌یران ڕاکێش ده‌کات و نه‌زمی کۆمه‌اڵیه‌تیش لێک ده‌ترازێت. دیال������ۆگ ،زم������ان و پێناس������هی پلـۆرالیس������مه، پێكه‌‌وه‌‌هه‌ڵكردنی������ش گهش������هی پێده‌‌دات و به‌‌یاس������ایی دهكات .جیاوازیی بیروڕاش ،پلـۆرالیس������م بههێز دهكات و دهتوان������ێ له درێژهی خۆی������دا بیكاته دامه‌‌زراوه‌‌یه‌‌كی كۆمهاڵیهتی. جێی ئاماژه پێكردنه ،كه بوونی پلۆرالیسمی سیاسی و پێكه‌‌وه‌‌هه‌ڵكردن لهگهڵ تێڕوانینی چڕ ،به‌‌سته‌‌ڵه‌‌كی فكری، سانترالیس������می ڕۆژهه‌اڵتییانه ،دهوڵهت������ی ئایدۆلۆژیكی و ئایینی������دا یه‌‌كت������ر ناگرنه‌‌وه .لهبهر ئ������هوه ،ئاڵوگۆڕ و چاكس������ازی له بواری سیاسی ،كۆمهاڵیهتی ،كولتووری، هزری و تێڕوانینی ئایینی ،ههروهها گهش������هی ئه‌‌قاڵنیی ئابووری له واڵتی ئێمهدا ،مه‌‌رجی هه‌ره سه‌‌ره‌‌كین. كۆبه‌‌ندی چهند ده‌‌نگیی سیاسی و پێكه‌‌وه‌‌هه‌ڵكردن پلۆرالیسمی سیاسی و ئایینی بۆ كۆمهڵگهی هه‌رێمی كوردستان ئهم دهرفهته به هاوواڵتیانی ئهو یه‌‌كه سیاسی و نه‌‌ته‌‌وه‌‌ییی������ه‌‌ده‌‌دات ،كه له ژیانی سیاس������ی ،ئابووری و كۆمهاڵیهتیی هه‌رێمی كوردس������تاندا گه‌‌لێك چاالك بن. ئهمهش له به‌‌هێزتركردن و پاراستنی هه‌رێمی كوردستاندا ده‌‌ورێكی گه‌‌لێك گرنگ ده‌‌گێڕێت .چهند ده‌‌نگیی سیاسی یهكێك له بنهما سه‌‌ره‌‌كییه‌‌كانی دیموكراسییه ،ههروهها هۆكارێكی گرنگیشه بۆ بههێزكردنی هه‌ستی نه‌‌ته‌‌وایه‌‌تی و بهش������دارییه‌‌كی به‌‌رفراوانی سیاس������ی و كۆمهاڵیهتیی هاوواڵتیان له كاروباری هه‌رێمی كوردستاندا .الیه‌‌نێكی تری ئهم دیارده‌‌یه ،یارمه‌‌تیده‌‌ر دهبێت بۆ به‌‌رزتر ڕاگرتنی پلهی ئاسایش������ی کۆمه‌اڵیه‌ت������ی و نهتهوهیی له هه‌رێمی كوردستاندا.
هه‌ڵبژاردنه‌کانی نیکاراگووا و کێشه‌کان
ئاماده‌کردن :هه‌ڵبژاردن
له ( )٢٠١١/١١/٦هاوواڵتیانی نیکاراگووا ڕوویان له سندووقه‌کانی ده‌نگدان کرد تا سه‌رکۆماری خۆیان هه‌ڵبژێرن .به پێی ئاکامه کۆتایییه‌کانی هه‌ڵبژاردن ،دانییه‌ل ئۆرتێگا سه‌رکۆماری ئهو واڵته ()%٦٣،٧ی ده‌نگه‌کانی به‌ده‌ستهێنا .ئهمه سێیه‌مین جار‌ه که دانییه‌ل ئۆرتێگا به سه‌رکۆماری ئهو واڵته هه‌ڵده‌بژێردرێت .له الیه‌کی تره‌وه ،فابیۆ گادائێ پاڵێوراوی حزبی سه‌ربه‌خۆی لیبڕاڵ که پاڵێوارێکی تری سه‌رکۆماری بوو ،توانی ()%٣٠،٨ی ده‌نگه‌کان مسۆگه‌ر بکات. ئهمه جاری سێیه‌مه که ئۆرتێگا به سه‌رکۆمار هه‌ڵده‌بژێردرێته‌وه. تا ساڵی ٢٠٠٩له ده‌ستووری گشتیی نیکاراگووادا ئاماژه بهوه درا بوو ،که هه‌ر پاڵێوراوێک تهنیا دوو جار دهتوانێت له هه‌ڵبژاردنی سه‌رکۆماریدا به‌شدار بێت .له ساڵی ٢٠٠٩دا داده‌گای بااڵی ئهو واڵته ،ئهم سنووره‌ی هه‌ڵگرت تا پاڵێوراوان بتوانن زیاتر له دوو جار له هه‌ڵبژاردنی سه‌رکۆماریدا بهشداری بکه‌ن .هه‌ندێک له چاودێره سیاسییه‌کان وای بۆ ده‌چن ،که ئهم ئاڵوگۆڕه له ده‌ستووری گشتی ئهو واڵته‌دا "لهسهر داوای" دانییه‌ل ئۆرتێگا کراوه ،تا بتوانێت درێژه به سه‌رکۆماربوونی خۆی بدات. پرسی ئابووری له‌و واڵته‌دا ،یه‌کێک دروشمه سه‌ره‌کییه‌کانی هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردن بوو .نیکاراگووا دوای واڵتی هائیتی ،یه‌کێک له
هه‌ژارترین واڵتانی ئه‌مریکای التینه .له ساڵی ٢٠٠٥دا ()%٦٥ی خه‌ڵکی ئهو واڵته له ژێر هێڵی هه‌ژاریدا ده‌ژیان .هه‌ندێک که کارناسانی ئابووری باس له‌وه ده‌که‌ن ،که له سه‌رده‌می ئێستا "نزیک ()%٥٧ ی هاوواڵتیانی نیکاراگووا له ژێر هێڵی هه‌ژاری"دان. "تێبینی" و "ڕه‌خنه‌کان" سه‌باره‌ت به هه‌ڵبژاردنه‌کان به‌شێک له ڕای گشتیی نیکاڕاگووا و هه‌ندێک له چاودێره بیانییه‌کانیش ڕه‌خنه‌یان له ڕه‌وت و به‌ڕێوه‌چوونی هه‌ڵبژاردنه‌کان گرتووه و باسیان له "ساخته‌کاری و فرتوفێڵ" کردووه. فابیۆ گادائێ پاڵێوراوی حزبی سه‌ربه‌خۆی لیبڕاڵ که توانی ()%٣٠،٨ی ده‌نگه‌کان مسۆگه‌ر بکات ،ئاکامی هه‌ڵبژاردنه‌کانی قبووڵ نه‌کرد. چاودێره ئه‌ورووپییه‌کان سه‌باره‌ت بهو ههڵبژاردنه ڕایانگه‌یاند: ڕێکخه‌رانی ههڵبژاردنهکه به‌ته‌واوه‌تی بێالیه‌ن نه‌بوون و الگیریان له الیه‌نێکی تایبه‌تیی ده‌کرد .ههروهها له ڕاپۆرتی چاودێره ئه‌ورووپییه‌کاندا ئاماژه به‌وه‌ش دراوه ،که ژماره‌یه‌کی به‌رچاو له مه‌ئموورانی بنکه‌کانی ده‌نگدان ،سه‌ر به حزبی ده‌سه‌اڵتدار بوون. دوای چهند ڕۆژ له ناڕه‌زایه‌تییه‌کان ،له چهند شار و شارۆچکه‌ی ئهو واڵته‌دا توندوتیژی و پێکدادان له نێوان پۆلیس و هاوواڵتیاندا ڕووی داو و ٤که‌س کوژران و چهند که‌سیش برینداربوون.
نیکاراگووا ناوی ڕه‌سمی:
کۆماری نیکاراگووا
پایته‌خت:
ماناگووا ،دانیشتووان 927.000که‌س ،ئاماری ساڵی ٢٠١٠
پانتایی خاک:
130،000کیلۆمه‌تری چوارگۆشه
هه‌ڵکه‌وته‌ی جوگرافیایی:
له باکوور و باکووری ڕۆژئاوا دراوسێی هۆندووراسه ،له باشووریشه‌وه لهگهڵ کۆستاریکا ،له ڕۆژهه‌اڵته‌وه زه‌ریای کارائیب و له ڕۆژاواشهوه لهگهڵ زه‌ریای هێمن.
ژماره‌ی دانیشتووانی واڵت:
5.822.265که‌س
شارنشینی:
( )%٥٧ئاماری ساڵی ٢٠٠٩
ڕێژه‌ی ژنان:
()%٥٠،٥
ڕێژه‌ی پیاوان:
()%٤٩،٥
ڕێژه‌ی خوێنده‌واری (خوێنده‌وه و نووسین) )%٧٨( :ئامار ساڵی ٢٠٠٥ ڕێژه‌ی خوێنده‌واری له‌ناو ژنان:
()%٧٧،٩
ڕێژه‌ی خوێنده‌واری له ناو پیاوان:
()%٧٨،١
ئابووری:
( )%،١٩کشتوکاڵ )%٢٩،٦( ،پیشه‌سازی و ()%٥١،٤یش به‌شی خزمهتگوزارییه .ئاماری ساڵی ٢٠٠٩
كانوونی یه‌كه‌می 2011
7
"ژێنڕاڵی ئاشتی" بوو به سه‌رکۆماری گواتماال هه‌ڵبژاردن له دهوری دووه‌می هه‌ڵبژاردنی سه‌رکۆماری له گواتماال که له ڕۆژی یه‌کشه‌مم‌ه ()٢٠١١/١١/٦دا به‌ڕێوه‌چوو ،ئۆتۆ پێرێز مۆلینا ژێنڕاڵی پێشوو و سیاسه‌توانی ڕاستئاژۆی گواتماال بوو به سه‌رکۆماری ئهو واڵته .له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا)%٥٤( ،ی گواتماالیییه‌کان ده‌نگیان به مۆلینای ٦٠ساڵی دا. پاڵێواری تر ،مانووئێل بالدیزۆن بوو که له دهوری دووه‌مدا نه‌یتوانی زیاتر له ڕێژه‌ی ()%٤٥ی ده‌نگ به‌ده‌ست بێنێت ،لهبهر ئهوه ،پێش کۆتایی هاتنی ژماره‌ی ده‌نگه‌کان ،ئۆتۆ پێرێز مۆلینا به براوهی ئهو ههڵبژاردنه ڕاگه‌یه‌ندرا. دوای ٢٥ساڵ له کۆتاییهاتنی دیکتاتۆریی نیزامی له گواتماالدا، جارێکی تر ژێنڕاڵێکی پێشووی ئه‌رته‌شی ئهو واڵته بوو به سه‌رکۆماری گواتماال .به پێی ڕاپۆرتی هه‌واڵده‌رییه‌کان ،یه‌کێک له به‌رنامه‌کانی مۆلینا بۆ داهاتووی واڵته‌که‌ی" ،ڕێفۆرمی ئابووری"یه. هه‌ر به‌دوای خوێندنه‌وه‌ی ئاکامی ده‌نگه‌کان ،ئۆتۆ پێرێز مۆلینا پاڵێوراوی حزبی پارێزکاران له بهرامبهر ڕاگه‌یاندنه‌کانی واڵته‌که‌یدا ڕایگه‌یاند" :به ته‌واوی تواناو‌ه هه‌وڵده‌ده‌م توندوتیژی و تاوان له واڵتدا که‌م بکرێته‌وه ".ئۆتۆ پێرێزی ٦٠ساڵه ژێنڕاڵێکی خانه‌نشینه ،به‌ڵێنی داوه که به دامه‌زراندنی ١٠هه‌زار پۆلیسی تر و ٢٥٠٠سه‌رباز بۆ هێزه ئه‌منییه‌کانی واڵت ،بۆ به‌ربه‌ره‌کانی به دژی توندوتیژی هه‌وڵی خۆی وه‌گه‌ڕ بخات. نزیک به ته‌واوی "قۆناغی خزمه‌ت"ی ئۆتۆ پێرێز مۆلینا له ناو شه‌ڕی
ژێنڕاڵ ئۆتۆ پێرێز مۆلینا سه‌ركۆماری گواتماال
ناوخۆدا بووه .ئهو له ساڵی ١٩٩٦ڕێککه‌وتننامه‌ی ئاشتی واژۆ کرد و دوایی به "ژێنڕاڵی ئاشتی" ناوی ده‌رکرد .بهاڵم به‌شێک له چاالکوانانی مافی مرۆڤ ،مۆلینا بهوه "تاوانبار" ده‌که‌ن ،که له شه‌ڕ و پێکدادانه‌کانی ٣٦ساڵه‌دا ،به‌رپرسی زۆرێک له پێشێلکردنه‌کانی یاسا و مافی مرۆڤ بووه .بهاڵم مۆلینا له هه‌ڵمه‌ته‌کانی هه‌ڵبژاردندا ،ئهم "تاوان"انهی ره‌تکردنه‌وه .به‌پێی ئاماره‌کان له ماوه‌ی ٣٦ساڵه‌ی شه‌ڕی ناوخۆ له گواتماالدا ،نزیک به ( )٢٠٠هه‌زار که‌س کوژران و بێسه‌روشوێن کران.
گواتماال
ناوی ڕه‌سمی:
کۆماری گواتماال
پایته‌خت:
گواتماال سیستی ،دانیشتووانی نزیک به 2.700.000که‌س‌ه (ئامار ساڵی )٢٠٠٩
پانایی خاک:
109.000کیلۆمه‌تری چوارگۆشه .ئاماری ساڵی ٢٠١٠
هه‌ڵکه‌وته‌ی جوگرافیایی:
(ئه‌مریکای التین) له ڕۆژاواو‌ه دراوسێی هۆندووڕاس و بێلیزێ ،له باشووری ڕۆژاواشهوه ئێل سالوادۆر .له ڕۆژهه‌اڵتیشه‌وه ،دراوسێی مێکزیکه.
دانیشتووان:
١٤٣٧٦٨٨١ئاماری ساڵی ٢٠١٠
شارنشینی:
( )%٤٩ئاماری ساڵی ٢٠٠٩
پێکهاته‌ی دانیشتووان:
گه‌وره‌ترین گرووپی نهتهوهیی ،هیندی (مایا)یی
ڕێژه‌ی ژنان:
( )%٥١،٣ئامار ساڵی ٢٠٠٩
ڕێژه‌ی پیاوان:
()%٤٨،٣
ڕێژه‌ی خوێنده‌واری (خوێندنهوه و نووسین) )%٧٣،٨( :ئامار ساڵی ٢٠٠٨ ڕێژه‌ی خوێنده‌واری له ناو ژنان: ڕێژه‌ی خوانده‌واری له ناو پیاوان: ئابووری:
8
هه‌ڵبژاردن ژماره ()16
()%٦٨،٧ ()%٧٩،٥ ( )%١٢،٤کشتوکاڵ )%٢٨،٥( ،پیشه‌سازی و ()%٥٩،١یش به‌شی خزمهتگوزارییه.
ن :فوئاد ره‌وه‌ند
ی ی و ملكه‌چی بۆ یاس������ا ،دهوڵهت ش������ار لهبهر جه‌نگاوه‌ر ی یوناند‌ا هه‌بووه .تا ی له مێ������ژوو ی تایبه‌ت س������پارتا جێگه‌یه‌ك ی ی سیسته‌می دهسهاڵت ئه‌مڕۆش خه‌ڵكانێك هه‌ن ،سه‌رس������ام ێ ی ژیارییان ،ناكر ێ تێگه‌یشتن له گشت بواره‌كان سپارتان .ب ی به كار بهێنرێت. بۆ جارێكی تر وه‌ك جۆرێك له ده‌سه‌اڵتدار س������تالین ،هیتلێر ،ماو تسێ تونگ ،موسولینی ،محه‌ممه‌د ڕه‌زا ی ئهم ی پیاده‌كردن ی و سه‌دام حوسێن به نیاز ی په‌هله‌و ش������ا سیستهمه بوون و به ئامانج نه‌گه‌یشتن. وش������هی س������پارتا ،یانی (په‌رت و باڵو)ی .گه‌لی باكووری دووری له ( ١١٠٢پ .ز) توانیان شارس������تانیه‌تی موكیناییان بڕوخێنن و دواتر به سه‌ر گه‌لی (ئاخایی) و (كرتیش)دا زاڵ ی دانیش������توانی بن .هه‌رێمی الكونیا كه پێنج ناوچه‌یه و ڕێژه ( )٧٠٠٠٠كهس������ه و دوورییه سه‌روه‌ره‌كان به پشتبه‌ستن به شمشیره‌ئاسنین و حه‌زی ش������ه‌ڕئه‌‌نگێزییان ،فراوانخوازییان كرد و دهوڵهت شارێكی تایبه‌تیان دامه‌زراند. ی ی دانیش������تووان ی پێش زایین ،ڕێژه ی حه‌وته‌م له س������ه‌ده ێ چین پێك ده‌هات������ن ،بریتیبوون :له ناوچه‌كه‌ی������ان كه له س������ ی س������ه‌روه‌ران )١٢٠٠٠٠( ،كهس له ( )٣٢٠٠٠كهس له چین ی پێش هاتنی (دووری) ی خۆجێییه‌كان ،كه خه‌ڵكی ڕه‌سه‌ن چین ی ش������ه‌ڕن یان یه‌كانن )٢٢٤٠٠٠( ،كهس كویله ،كه ئه‌س������یر ی ئه‌وانن .سه‌رجه‌میان ( )٣٧٦٠٠٠كهس ،كه له‌و كاتدا وه‌چه ی به‌رچاو بوون. ژماره‌یه‌ک
س������هدهی حه‌فته‌می پێ������ش زایین ،به س������هدهی كۆكردنه‌وه‌و هه‌مواركردنی یاس������ا كۆنه‌کان و یاسادانان له یونانی كۆندا دێته ئه‌ژمار و یاس������ایه‌کی گونجاویان دروست ده‌كرد .زالیوكوس له دهوڵهت ش������اری لوكری������ش له س������اڵی ( ٦٦٠پ .ز) ،دراگون له دهوڵهت ش������اری ئه‌سینا ،له س������اڵی ( ٦٢٠پ .ز) ،خارونداس له دورگه‌ی سیس������لیا (صقلیه) له ساڵی ( ٦١٠پ .ز) ،له دهوڵهت شاری (سپارتا)ش لوكورگوس له هه‌مان سه‌ده ژێرخانی ژیاریی یونانی كۆنێان داڕشت .لوكورگوس ره‌شۆكیی نییه ،له بنه‌ماڵه‌ی خانه‌دانه‌كان و برازای ش������ای س������پارتا خاریالئوس بوو ،كه له دوڕگه‌ی كرت ده‌ژیا و سه‌رس������امی یاس������ای ئه‌وان بوو ،چونکه دیسیپلین و رێزگرتن له یاس������ا ڕه‌چاو ده‌كرا .له گه‌ڕانه‌وه‌ی‌بۆ نیشتمان یاساكانی سپارتا داده‌رێژێ .به جاڕدانی خوداوه‌ندیی بوونی یاس������اكه‌ی و له دوای نووس������ینی یاساكان له په‌رستگه‌ی دولفی له خواردن و خواردنه‌وه مان ده‌گری تا گیانی ده‌رده‌چێ. به‌مه‌ش پیرۆزییه‌ک به ئهم یاسایه ده‌دات.
یاسای لوكورگوس ی خاڵ ه سه‌ره‌كییه‌كان
ی بۆ یاس������ا ئه‌رك‌ه بۆ -١رێزگرتن له یاس������ا و س������ه‌روه‌ر ی هه‌مووان ،له هه‌ر پله و پایه‌یه‌کدا بێت .جا ئهگهر سه‌روه‌ری یاسا فه‌زیله‌ته ،سپارتییه‌كان له لووتكه‌ی فه‌زیله‌تدا بوون. ی سه‌روه‌ران و هه‌ر -٢ئه‌زبه‌ركردنی یاساكان له‌الیه‌ن چین ی ی هیچ بیانووێك بۆ نه‌زانی ی ٧س������اڵییه‌و‌ه ،بۆ ئهوه له ته‌مه‌ن نهبێت.
كانوونی یه‌كه‌می 2011
9
-٣له ته‌مه‌نی ٧س������اڵید‌ا مندااڵن له خێزانه‌كانیان جودا ی خوێندن و ێ فێر ده‌كرێنه‌و‌ه و مه‌شق و ڕاهێنان دهكهن ،ده‌ب ی بكرێن .ئازایه‌تی، ی و كاری جه‌نگ نووسین ،سروود ،بیركار ی په‌روه‌رده‌یه له ی له س������ه‌رووتر ،بنهما ی و گۆێڕایه‌ل جوامێر سپارتادا. ی -٤گرن������گ نیی������ه که ڤیان و خواس������تی تاک ل������ه پێناو ی (هێگل) و ێ به قوربانی ،له‌ال ی كۆمهڵگهدا بكر بهرژهوهندی������ ی ههیه. (نیچه)ش ڕه‌نگدانه‌وه ی ی ل������ه نێوان دوو كهس ل������ه دوو چین -٥ژن و ژنخ������واز ی پاكیی خوێن جی������اوازدا قه‌ده‌غه‌یه ،هیتلێر ئه‌مه‌ی به بیانوو له ئه‌ڵمانیادا چه‌سپاند. ی ی له خواردن ی و ژیان به كۆمه‌ڵ كه خۆ -٦خوشگوزه‌ران ی له فیستڤاڵه‌كاندا ی گشتی ،سروودخوێندن و به‌شدار فراڤین ێ وه‌رده‌گرت. ده‌بینی ،دواتر كۆمۆنیسته‌كان سوودیان ل ی بۆ ئافره‌تان ٢٠س������ا ڵ و بۆ ی هاوس������ه‌رگیر -٧ته‌مه‌ن������ پیاوانیش ٣٠سا ڵ بوو. ی ڕه‌به‌نایه‌تی. -٨قه‌ده‌غه‌كردن ی پیرانه ،كه له ی ئه‌نجومه‌ن -٩گش������ت هێزه‌كان له دهست ی خانه‌دانه‌كانن. ی سه‌روه‌ران و له بنهماڵه چین -١٠قه‌ده‌غه‌كردن������ی له‌شفروش������ی ،زن������ا ،ڕیب������ا و به‌دڕه‌وشتی. ی سروشتی. ی و كه‌مئه‌ندام ی نه‌زۆك -١١سه‌ركونه‌كردن ی له‌سكه‌دانی دراو له زێڕ و زیۆ .سك‌ه -١٢قه‌ده‌غه‌كردن له ئاسن بوو. ی بیانییه‌كان -١٣چاودێری ی ده‌نگدان بۆ پیاوا ن ٣٠ساڵه بهرهو سه‌روو. -١٤ته‌مه‌ن -١٥ژن می������رات وه‌رده‌گرێت و میراتیش ده‌دات ،ههروهها ی هه‌بووه. ی ئازاد قس‌ه كردنیش ماڤ
داموده‌زگاكان
ی ی گشت -١ئه‌نجومه‌ن گش������ت پیاوانی س������هرووی ته‌مه‌ن������ی ٣٠س������اڵه‌ی چینی سه‌روه‌ران ،كه هاوس������ه‌ریان هه‌بێت و ئه‌ركی سه‌ربازییان به ئازایه‌تی ئه‌نجامدابێت ،رۆژانه بهش������داری فراڤینی گشتی بوو بێت و بڕێ خوراكی سفره‌ی گشتی هه‌بێت ،تۆمه‌تی ترسه‌نۆكی و به‌دڕه‌وش������تی لهس������هر نهبێت و نه‌زۆك نهبێت ،ئه‌ندامی ئهم ئهنجومهنه بوون ،كه ژماره‌یان ٨٠٠٠كهس بووه واته دهكاته ½ %ڕێژه‌ی دانیش������تووان له یه‌كه‌مین رۆژی مانگی چوارده له گۆڕه‌پانی گه‌وره‌ی شاردا كۆبوونه‌وه‌یان ده‌كرد. ئه‌نجومه‌ن������ی پیران ،یاس������اكانیان ده‌خس������ته ب������هر ده‌می
10هه‌ڵبژاردن ژماره ()16
ئه‌نجومه‌نی گش������تی ،ئهوانیش به (به‌ڵێ) ی������ا (نا) بڕیاریان لهس������هر ده‌دا ،ب������ه‌اڵم بۆی������ان نه‌بوو هیچ یاس������ایه‌ک هه‌موار بكهن .له كاتی خاڵی بوونی كورس������یی ئه‌نجومه‌نی پیران ،له ئه‌نجومه‌نی گش������تی به ده‌نگدانی ئاشكرا به پاڵێوراوان ده‌نگ ده‌درا .ه������هر كام له پاڵێوراوان زیاترین و درێژترین هاواری به‌ده‌ست خستبا ،ده‌بوو به ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌نی پیران ،به‌مه‌ش سیسته‌می دیموكراسی لهم ئهنجومهنه به‌دی دهكرێ. ی پیران -٢ئه‌نجومه‌ن ی سه‌روه‌ران و بنهماڵه به ژماره ٢٨ئه‌ندام بوون و له چین ی كه به ئازایه‌تی ،لێهاتووی، ی ٦٠ساڵ ی سه‌روو خانه‌دانه‌كان ی به ڕه‌وشت و زانایی ناسراون ،پێکده‌هات .له‌الیه‌ن ئه‌نجومه‌ن گشتی و تا مردن دههاتنه هه‌ڵبژاردن که به بااڵترین دهسهاڵت له دهوڵهت ش������اری س������پارتا ده‌هات‌ه ژماردن .به‌مش������ێوه‌یه، سیسته‌می ئه‌ریستۆكراسی له سپارتادا به‌رچاوه.
ئه‌ركه‌كانیان :
ی یاساكان -١ده‌رچواندن و هه‌مواركردن ی -٢ڤیتوكردن������ی هه‌ر یاس������ایه‌ک كه له‌الی������هن ئه‌نجومه‌ن ی ی یاساكان ی جه‌ختی لهس������هر دهكرێ كه لهگهڵ گیان گش������ت لوكورگوس سازگار نهبێت ی ئه‌وان بوو. -٣بڕیاری شه‌ڕ و ئاشتی به دهست ی چاودێران. ی دهسته -٤هه‌ڵبژاردن ی دوو پاشا بۆ واڵت. -٥هه‌ڵبژاردن ی دادگای بااڵی كه‌تن. -٦سه‌رپه‌رشت ی دهوڵهت. ی سیاسی ی گشتی -٧پالن ی ی پیران هێمای ئه‌ریستۆكراس ی باسه ،ئه‌نجومه‌ن شایان ئهم دهوڵهت شار‌ه بووه.
چاودێره‌كان :
ی شایسته‌یان ی پیران ،س������ااڵن‌ه پێنج كه‌سایه‌ت ئه‌نجومه‌ن ی ێ به ئه‌نجومه‌ن ب������ۆ به‌ڕێوه‌بردنی واڵت هه‌ڵده‌بژارد .ده‌ك������ر ی و سیاسیی ی كارگێڕی ،ئه‌من وه‌زیران بیشوبهێنین ،كاروبار
و دادوه‌ریی س������پارتایان كردووه .گه‌نده‌لی به هیچ شێوه‌ێك نه‌یتوان������ی له ناویان������دا هه‌بێت ،چونكه یاس������ا لهم دهوڵهت شاره‌دا سه‌روه‌ر بوو.
سوپا
ی ی باڵێوز و چاوپێكه‌وتن ی ئه‌وان بوو .دانان واڵت له ئه‌س������تۆ ی ی ناو ی بیانیی������هكان ،تومار باڵی������ۆز‌ه بیانییه‌كان ،نش������ینگه ی تۆمه‌تبار و الده‌ره‌كانیشیان له ی شه‌ڕ ،س������زادان كوژراوان ئه‌س������تۆدا بووه .هێزێكی گورجوگۆڵ������ی چه‌كدار كه زۆر جار به نهێن������ی كاری ده‌كرد ،له ژێر دهس������تیاندا بووه ،ههروهها ی پاشا و ی كوێله‌كانیشیان هه‌بووه .مافی الدان مافی كوشتن ی ئه‌ویشیان هه‌بووه. سزادان یان به‌خشین
پاشاكان
دوو ك������ه‌س بۆ ماوه‌ی س������اڵێك له‌الی������هن ئه‌نجومه‌ن ی پیرانه‌وه له نێوان چینی سه‌روه‌ران و بنه‌ماڵه‌خانه‌دانه‌كان دههاتنه هه‌ڵب������ژاردن و له‌الیه‌ن دهس������ته‌ی چاودێرانه‌وه الده‌دران ،یان له كاتی سه‌رپێچیدا سزا ده‌دران .له كاتی شه‌ڕدا یه‌كێكیان ده‌بووه فه‌رمانده‌ی سوپا و ئه‌وی تریان له واڵت ده‌مای������هوه .دواتر رومانیه‌كانیش به هه‌ڵبژاردنی دوو كۆنسووڵ السای ئه‌وانیان كرده‌وه .بنهمای پاشایی له س������پارتا ره‌چاو ده‌كرا كه پێش یاساكانی لوكورگوس كاری پێده‌ك������را ،بهاڵم ئه‌مجاره به دهس������هاڵتێكی كه‌متر له پێشوو .دهس������ه‌اڵتیان سنووردار بوو و سه‌رپه‌رشتی دادوه‌رانیشیان ده‌كرد ،بهاڵم گوێڕایه‌ڵی ئه‌نجومه‌نی پیران بوون .سه‌رپه‌رشتی قوربانیكردن له په‌ره‌ستگه‌كانیش له ئه‌ركه‌كانیان بوو ،كه نیش������انهی دهس������ه‌اڵتداری ڕۆحانی بووه. بنه‌م������ای لوكورگ������وس ئاوێته‌یه‌که له س������ێ رژێمی باوی یونان كه دیموکراس������ی ،ئه‌ریستۆكراس������ی و پاشایی بووه. هه‌ر بۆیه‌ش دهوڵهت ش������اری س������پارتا توانی بۆ ماوه‌یه‌كی درێژخایه‌ن درێژه به ژیانی خۆی بدات و خرابیی هه‌ركامیان ل������ه ناو خۆیدا بتوێنێته‌وه .ش������ایانی باس������ه ،ئه‌فالتوون به س������وودوه‌رگرتن له ئه‌زمونی ئه‌وان نه‌خشه‌ی شاری فه‌زیله ده‌كێش������ی .ئهوهش له دوای تێكش������كانی ئه‌سینا له سپارتا دێت .گه‌زنفون و پلوتاركیش ستایشی سیسته‌می كارگێڕی
ێ چین ی ته‌مه‌ن ٢٠تا ٦٠ساڵی له هه‌ر س گش������ت پیاوان له سه‌ریان ئهرك بووه ،كه بهشداری له شه‌ڕدا بكهن ،سوپای ی ی كه‌م ی قورس ب������وون ،ژماره‌یه‌ک پیاده ک������ه هه‌ڵگری چه‌ك ی زیات������ر و هه‌ڵنه‌هاتن، س������وار‌ه له خانه‌دان������ه‌كا ن بۆ به‌رگر سپه‌ری گه‌وره‌و قورس������یان هه‌بووه ،له گه‌لیاندا بوون ،هه‌ر چهند خاوه‌ن هێزێكی ده‌ریاییش بوون. وه ل������ه خێزانه‌كانیان جیا من������دااڵن له ته‌مه‌ن������ی ٧س������اڵییه ده‌كرانه‌و‌ه و له قوتابخانه‌كاندا پهروهرده ده‌كران .له ته‌مه‌ن ی ١٢ ساڵی به توێی كراسێک لهسهر پووش ی وشك و له ژێر ئاسماندا ده‌نووستن ،مه‌شق ی س������ه‌ربازیی قورس ،دیسیپلینی سه‌ربازی ی به‌رده‌وام ،سوپایه‌ک ی چوستوچاالك و ئازایان پهروهرده ده‌کرد. ئه‌ییوبییه‌كان و عوس������مانییه‌كانیش دواتر س������وود له ئه‌زموون ی ئه‌وان وه‌رده‌گرن .ئه‌ییوبییه‌كان (مه‌مالیك) و عوس������مانییه‌كانیش هێزی (یه‌نی چیری ) داده‌مه‌زرێنن. ی سپارتییه‌كا ن ئهوه ده‌رده‌خات، گرنگیی جه‌نگ و سوپا له ال ی ی سیاسی و كارگێڕ بێ خزمه‌تكردن له س������وپا هیچ پله‌یه‌ک ی سپارتا بوو. ی دهوڵهت شار به‌ده‌ست نه‌ده‌هات ،سوپا ڕۆح ی ئهم دهوڵهت شار‌ه ی ئهم س������وپا سه‌رکه‌وتووه ،ژیان به بوون ی یاساش مس������ۆگه‌ر بوو .هه‌رچه‌ند پهروهرده و ڕهچاوكردن ئهگهر نه‌بوایه ،سوپایه‌کی پۆاڵیین دورست نه‌ده‌بوو .ئهوانهی له دیموكراسیی س������پارتا تێنه‌گه‌ن ،ناتوانن سیسته‌مه‌كه‌شی پیاده بكهن.
سهرچاوه :داستان تمدن ،ویل دورانت – جلد اول
كانوونی یه‌كه‌می 11 2011
ده‌ستاوده‌ستکردنی دهسهاڵت ه ئیسپانیادا ل
ئالفرێدۆ پێرێز رووبالکابا
ماریانۆ ڕاخۆی سه‌رۆکی حزبی گه‌لی ئیسپانیا
(سۆسیالیسته‌کانی ئیسپانیا دوای حه‌وت ساڵ حوکمڕانی ،بوون ب ه ئۆپۆزسیۆن) ئاماده‌کردنی :باوکی زاگرۆس له ( )٢٠١١/١١/٥تا ( )٢٠١١/١١/١٨هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردن بۆ په‌رله‌مانی ئیسپانیا به‌ڕێوه‌چوو .دوو حزبی سه‌ره‌کی، حزبی سۆسیالیست و حزبی گه‌ڵ که به (ڕاستی مامناوه‌ندی پارێزکار) ده‌ناسرێت ،لهم ملمالنێیه‌دا هه‌وڵیان بۆ به‌ده‌ستهێنانی زۆرترین کورسی وه‌گه‌ڕ خستبوو .حزبی سۆسیالیستی ئیسپانیا له ساڵی ()٢٠٠٤هوه لهسهر حوکمه .هه‌ر له کاتی هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردنه‌کاندا ،زۆرینه‌ی ڕاپرسییه‌کان وای بۆ ده‌چوون که سۆسیالیسته‌کان ناتوانن دهسهاڵت بگرنه‌وه دهست .هۆکاره‌که‌شیان بۆ ئهوه ده‌گه‌ڕانده‌وه ،که واڵتیان تووشی قه‌یرانی ئابووری کردووه و هه‌ر له ساڵی ٢٠١٠دا ،ئیسپانیا ()٢٢٥ میلیارد یۆرۆ قه‌رزدار بووه .ئهم ڕێژه‌یه له قه‌رز ،نزیکه
12هه‌ڵبژاردن ژماره ()16
له گشت بودجه‌ی سااڵنه‌ی دهوڵهتی یوونان و یه‌کێک له زۆرترین قه‌رزی ده‌وڵه‌تییه له سه‌رانسه‌ری جیهاندا. ههروهها ڕێژه‌ی بێکاریش له‌و واڵته‌دا ()%٢١،٥ـه .ئهمهش به‌رزترین ڕێژه‌ی بێکارییه له ناو یه‌کێتی ئه‌وڕووپا و واڵته پیشه‌سازییه‌کاندا .ڕێژه‌ی بێکاریش له ناو گه‌نجاندا ()%٤٥ـه. که‌مکردن������هوهی ()%٥ی مووچ������هی کارمه‌ن������دان ،بڕین������ی مووچه‌ی خانه‌نشینه‌کان و زیادکردنی ته‌مه‌نی خانه‌نشینی له ٦٥ساڵه‌وه بۆ ٦٧ساڵ ،بوون به هۆکاری ڕووخانی دهوڵهتی سۆسیالیس������ته‌کان .لهبهر ئهوه ل������ه ()٢٠١١/٩/٢٦دا خۆزێ لووییس زاپاتێرۆ سه‌رۆکوه‌زیرانی ئهو واڵته نه‌یتوانی درێژه به دهسهاڵت بدات و به‌ناچار ،په‌رله‌مانی هه‌ڵوه‌شانده‌وه و
(فرانسیس������کۆ فرانکۆ )١٩٧٥-١٨٩٢و مردنی له ساڵی ()١٩٧٥دا ،ئ������هوه یه‌که‌مین جار‌ه که حزبێکی راس������تئاژۆ بهو ڕێژه‌یه ( )%٤٥دهس������هاڵت بگرێت‌ه دهست .کارناسان و پس������پۆرانی کاروباری ئیسپانیا ،ئهم سه‌رکه‌وتن‌ه بۆ ئهو قه‌یرانه قورس‌ه ئابوورییه‌ی که به‌رهه‌می دهسهاڵتی حه‌وت ساڵه‌ی سۆسیالیسته‌کانه ،ده‌گه‌ڕێننه‌وه .حزبی گه‌ڵ له ژێر سه‌رکردایه‌تیی ماریانۆ ڕاخۆی به به‌دستهێنانی ()%٤٥ی ده‌نگه‌کان ،توانی دوای ١٧ساڵ له‌و واڵته قه‌یراناوه‌ییه‌دا دهسهاڵت بگرێتهوه دهست. ماریانۆ ڕاخۆی س������ه‌رۆکی حزبی گه‌لی ئیس������پانیا که هه‌ر ئێستا س������ه‌رۆکوه‌زیرانی واڵته‌که‌یه‌تی ،به ڕاگهیاندنی ئاکامی هه‌ڵبژاردنه‌کان به هاوواڵتیانی ئیس������پانیای گوت: "هاوواڵتیان������ی ئیس������پانیا بۆ ماوه‌یه‌ک������ی دورودرێژ لهگهڵ خزمه‌تگوزارییه‌کی به‌رزی کۆمه‌اڵیه‌تی ڕاهاتبوون ،ئهمهش کاتی ده‌وێت تا ئهو ڕاس������تیی‌ه تاڵ‌ه قبوول بکه‌ین ،که ئێستا واڵته‌که‌م������ان ه������ه‌ژار‌ه و خاوه‌نی قه‌رزێک������ی زۆرین و بۆ دانه‌وه‌ی ئهم قه‌رزانه‌ش ،دهبێت به‌شێک له خزمهتگوزارییه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان نه‌مێنن". هه‌ر دوای ڕاگهیاندنی ئه‌نجام������ی هه‌ڵبژاردنه‌کان ،نوێنه‌ری سۆسیالیس������ته‌کان "ئالفرێدۆ پێرێ������ز رووبالکابا" گوتی" :حزبی
به‌ڵێنی هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خته‌ی له واڵتدا ڕاگه‌یاند. به‌گشتی ،سه‌ره‌کیترین دروشم له هه‌ڵمه‌ته‌که‌دا ،قه‌یرانی دارایی و ئابووری و کارتێکه‌ریی لهسهر بێکاری له واڵتدا بوو. ڕۆژی یه‌کشه‌مم‌ه ( )٢٠١١/١١/٢٠بنکه و سندووقه‌کانی ده‌نگدان بۆ ٣٥ملیۆن و ٨٠٠هه‌زار هاوواڵتیی ئیس������پانیا ئاماده‌کرابوون تا له ده‌نگداندا به‌شدار بن .له‌و ملمالنێیه قورسه‌دا ،حزبی ڕاس������تئاژۆی (گه‌ل) توانی ()%٤٤،٦٢ی ده‌نگه‌کان به‌ده‌س������ت بێنیت ،که سه‌رجه‌م خاوه‌نی ()١٨٦ کورس������ی له کۆی ( )٣٥٠کورسییه .حزبی سۆسیالیستی ده‌سه‌اڵتدار به ()%٢٨،٧٣ی ده‌نگ بوو به خاوه‌نی ()١١٠ کورس������ی له په‌رله‌مانی ئهو واڵته‌دا .به ب������ه‌راورد لهگهڵ کورسییه‌کانی پێشوودا ،سۆسیالیسته‌کان له‌و هه‌ڵبژاردندا ( )٥٩کورسییان له‌ده‌ستدا. له‌و هه‌ڵبژاردنه‌ی ئێستادا ()%٧١،٧ی هاوواڵتیانی ئیسپانی به‌شدار بوون ،بهاڵم له س������الی ٢٠٠٨دا ،ڕێژه‌ی به‌شداربووان ( )%٧٥،٣بوو .هه‌ڵبژاردن که له ()٩ی به‌یانییه‌وه تا ()٨ی شه‌و بهڕێوه چوو ،ده‌نگده‌رانی ئیسپانیا ( )٣٥٠نوێنه‌ر بۆ په‌رله‌مان و ( )٢٠٨سێناتۆریشیان بۆ ماوه‌ی چوار ساڵ هه‌ڵبژارد. ل������ه دوای کۆتاییهاتن������ی دهس������هاڵتی دیکتاتۆری������ی
خشته‌ی ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنی ئیسپانیا له ساڵی 2011به به‌راور لهگهڵ هه‌ڵبژاردنی ساڵی 2008 لۆگۆ
ژماره‌ی كورسی 2011
ژماره‌ی كورسی 2008
رێژه‌ی ده‌نگ
+ _
153
%44.62
+
%28.73
_ +
ز
ناوی پارت
1
PP
186
2
PSOE
110
169
3
CiU
16
11
%4.17
4
IU-LV
11
2
%6.92
+
5
AMAIUR
7
0
%1.37
+
6
UPyD
5
1
%4.69
+
7
EAJ-PNV
5
6
%1.33
_
8
ESQUERRA
3
3
%1.05
9
BNG
2
2
%0.75
كانوونی یه‌كه‌می 13 2011
سۆسیالیس������ت نه‌یتوانی بهو ئاکامه بگات که پێی قاییل بین و به ئاشكرا دۆڕا .هاوواڵتیانی ئیسپانیا بڕیاریان دا ،که هه‌ر له ئێستاوه حزبی سۆسیالیست له په‌رله‌ماندا وه‌کو ئۆپۆزیسیۆن چاالکیی بنوێنێت و له خزمه‌ت به‌رژه‌وه‌ندیی گشتیدا بێت". ڕووداوێک������ی ت������ر ک������ه ل������ه‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا ن������وێ بوو، س������ه‌رکه‌وتنی سه‌ربه‌خۆییخوازانی (باس������ک) بوو ،که به (ئامایۆر) ناسراون .ئامایۆر توانی ٧کورسی له په‌رله‌مانی
ئیسپانیادا به‌دست بێنێت .جۆن ئیناریتۆ پاڵێوراوی (ئامایۆر) سه‌باره‌ت به پالنیان له په‌رلماندا ده‌لێ������ت" :ئه‌وله‌وییه‌تی ئێمه سیاسه‌ته‌کانی مادرید نییه ،به‌ڵکو پرسی باس������ک له پلهی یه‌که‌م������دا دایه .ئێمه بۆ به‌رگری له مافی خه‌ڵکی باس������ک ده‌چین‌ه مادرید". حزب������ی گه‌لی ئیس������پانیا ل������ه کاتێکدا دهسهاڵت ده‌گرێت‌ه دهس������ت که ئه‌وڕووپا تووش������ی قه‌یرانی ئابووری بووه ،هه‌ندێک له واڵته‌کانی ئهم یه‌کێتییه‌ش وه‌کو یوونان، ئیرله‌ندا و ئیتالیا تووشی کێشه‌ی گه‌لێک جددی بوونه .له جوگرافیای نه‌ته‌وه‌ییش������دا ،سێبه‌ری له ڕاده‌به‌ده‌ر قورس������ی قه‌رز ،بێکاری و قه‌یرانی دارایی باڵی به‌س������هر ئیس������پانیادا گرتووه .له بارودۆخی قه‌یراناویی ئیس������پانیادا سه‌رکه‌وتن به‌سه‌ر پرس و کێشه قورسه‌کانی ڕابردوودا ،دهبێته س������ه‌ره‌کیترین به‌رنامه‌ی حزبی گه‌ل له ماوه‌ی چوار ساڵی داهاتوودا.
ئیسپانیا ناوی ڕه‌سمی:
پاشایه‌تیی ئیسپانیا
پایته‌خت:
مادرید
پانتایی واڵت:
504.880کیلۆمه‌تری چوارگۆشه
هه‌ڵکه‌وته‌ی جوگرافیایی:
ئه‌وڕووپا – له‌الی باکووره‌وه دراوسێی فرانسه‌یه ،له باشووره‌وه لهگهڵ مه‌راکیش ،له ڕۆژاوا و باکووری ڕۆژاوا لهگهڵ ده‌ریای ئه‌تڵه‌سی و پۆرتوگال و له ڕۆژهه‌اڵتیشه‌وه لهگهڵ ده‌ریای سپی ناوه‌ڕاست دراوسێیه.
دانیشتووان:
46.217.400ئاماری ساڵی ٢٠١٠
ڕێژه‌ی ژنان:
( )%٥٠،٧ئاماری سالی ٢٠٠٩
ڕێژه‌ی پیاوان:
()%٤٩،٣
ڕێژه‌ی خوێنده‌واری (خوێندنهوه و نووسین):
( )%٩٧،٦ئاماری ساڵی ٢٠٠٨
ڕێژه‌ی خوێنده‌واری له ناو ژناندا:
()%٩٦،٩
ڕێژه‌ی خوێنده‌واری له ناو پیاواندا:
()%٩٨،٤
شارنشینی:
( )%٧٧،٣ئاماری سالی ٢٠٠٩
ئابووری:
( )%٢،٧کشتوکاڵ )%٢٦،٢( ،پیشه‌سازی و ()%٧١،١یش به‌شی خزمهتگوزارییه.
بێکاری:
له ساڵی ٢٠٠٨دا ( )%١١،٣بوو ،بهاڵم له ساڵی ٢٠١١دا به ( )%٢١،٥٢گه‌یشت.
سه‌رچاوه‌کان: بی بی سی ،هه‌واڵده‌ریی ئه‌ڵمان www.landguiden.se،و http://persian.euronews.net
14هه‌ڵبژاردن ژماره ()16
یه‌کێتیی ئه‌ورووپا
()E U ئاماده‌کردنی سواره به‌شی دووه‌م
هه‌موو ڕۆژێ ده‌نگوباسی بڕیاره‌کانی یه‌کێتیی ئه‌ورووپا له ده‌نگه‌وه‌ر ه گشتییه‌کاندا باڵو ده‌بنه‌وه .هه‌ندێ له‌و بڕیاران ه کارتێکه‌رییان لهسهر ژیانی ڕۆژانه‌ی ئێمه‌ش ههیه .لهم کورته‌باسه‌دا وه‌اڵمی ئهو پرسیارانه ده‌ده‌ینه‌وه: یه‌کێتیی ئه‌ورووپا چی ده‌کات؟ هاوکارییه‌کان لهم یه‌کێتییه‌دا ب ه چ شێوه‌یه‌کن؟ واڵتێک چهند ه پار ه ده‌دا تا ببێته ئه‌ندام؟ کارتێکه‌ریی واڵتان له سه‌ریه‌کێتییه‌ک ه ب ه چ شێوه‌یه‌که؟ كانوونی یه‌كه‌می 15 2011
یه‌کێتیی ئه‌ورووپا ل ه ژیانی ڕۆژانه‌دا
به‌شێکی به‌رچاوی کاری یه‌کێتیی ئه‌ورووپا بۆ ئاسانکاریی بازرگانیی نێوان واڵتانی ئه‌ندامه .له ئاکامی ئهم هاوکارییه‌شدا گشت ئهو کااڵ و بهرههمانه ،مۆری یه‌کێتییه‌که‌یان لێده‌درێ که دوو پێتیی ( )CEیه .مۆره‌ک‌ه نیشان ده‌دات که مه‌رجه‌کانی یه‌کێتیی ئه‌ورووپا لهس������هر ئ������ه‌و کااڵ و بهرههمانه جێبه‌جێ کراوه و جێ������ی دڵنیایین .کات������ێ به‌رهه‌مێک مۆری ()CEی پێوه‌ب������ێ ،ئه‌وا ئیزن������ی ده‌درێتێ له گش������ت واڵتانی ئه‌ندامی یه‌کێتییه‌که‌دا بفرۆشرێ. ن������ه ته‌نی������ا کااڵ و به‌رهه‌م ،به‌ڵک������و خزمه‌تگوزارییه‌کانیش س������نوور ناناس������ن و له گش������ت واڵتانی ئه‌ندامدا پێشکه‌ش ده‌کرێن .بۆ وێنه له‌وانه‌ی������ه کۆمپانییه‌ک له واڵتێکی ئه‌ندامدا ئه‌رکی پێبسپێردرێ که کاری گواستنه‌و‌ه له واڵتێکی دیکه‌ی ئه‌ندامدا ئه‌نجامی بدات. ئاخ������ۆ ده‌زان������ی نزیکه‌ی ٦٠لهس������ه‌دی ئ������ه‌و بڕیارانه‌ی سیاس������ه‌توانان له ئه‌نجومه‌نی ش������اره‌وانییی باژاری واڵتێکی ئه‌ندام������دا ده‌یگرن ،له ژێر کارتێکه‌ریی یاس������ا و ڕێس������اکانی یه‌کێتیی ئه‌ورووپادای������ه؟ تهنانهت چۆنه‌تیی ئاوی زه‌ریاکان بۆ مه‌له‌کردن یا خود به‌رمیله‌ی زبڵکۆکردنه‌وه‌ش دهبێ مه‌رجه‌کانی ژینگه‌پارێزیی یه‌کێتیی ئه‌ورووپایان تێدا لهبهر چاو گیرابێ.
سه‌فه‌ر ،جێگۆڕکێ و ده‌رسخوێندن
هاوکاریی نێوان واڵتانی یه‌کێتی������ی ئه‌ورووپا دهبێته هۆی هه‌ڵگیرانی سنووری سه‌فه‌رکردن ،جێگۆڕکێی نیشته‌جێبوون و بواری ده‌رسخوێندن له واڵتێکی دیکه‌ی ئه‌ندامدا .کارکردن له واڵتێکی دیکه‌ش������دا پێویس������تی به ئیزن������ی تایبه‌تیی کار یا مۆڵه‌تی مانه‌و‌ه نییه. یۆرۆ ،یه‌که‌ی هاوبهش������ی پاره‌ی نێ������وان واڵتانی ئه‌ندامی یه‌كێتیی ئه‌ورووپایه .بێت و که‌س������ێک له کاتی س������ه‌فه‌ردا بۆ واڵتێکی دیکه‌ی ئه‌ندام ،نه‌خۆش که‌وێ ئه‌وا مافی که‌ڵکوه‌رگرتن له گشت خزمه‌ت‌ه نه‌خۆشه‌وانییه‌کانی ههیه تهنیا بهو مه‌رجه‌ی کارتی بیمه‌ی نه‌خۆشیی ئه‌ورووپای خۆی پێ بێ .که ئه‌ویش هه‌ر کاتێ بی������ه‌وێ ده‌توانێ له واڵتی خۆی و تهنیا له ماوه‌ی چهند ڕۆژاندا وه‌ریگرێ.
ئاخۆ یه‌کێتیی ئه‌ورووپا خۆ ل ه هه‌موو پرسێک ده‌دا؟
یه‌کێتیی ئه‌ورووپا خۆ به گه‌لێ پرس������هوه ده‌به‌ستێته‌وه .بۆ نموونه ئهوانهی خوارهوه: ژینگ������ه :یه‌کێتیی ئه‌ورووپا بۆ نموون������ه ئامانجێکی دیاری
16هه‌ڵبژاردن ژماره ()16
ک������ردووه که چۆن واڵتانی ئه‌ندامی ڕێ������ژه‌ی گازی ناودێر به گوڵخانه‌کانیان که‌م بکه‌نه‌وه. ماسی :واڵتانی یه‌کێتیی ئه‌ورووپا پێکهوه بڕیارله‌سه‌ر ئهوه ده‌ده‌ن که سااڵن‌ه دهبێ چه‌نده ماسی له ئاوی واڵتانی ئه‌ندام بگیرێ. هاوکاریی پۆلیس :پۆلیسی واڵتانی ئه‌ندام و هێزی دادوهری ئیزن������ی ئه‌وه‌یان ههیه که بۆ خه‌بات دژی تاوانکاریی گه‌وره‌ی نێوان واڵتاندا ـ بۆ وێنه قاچاغی ماد‌ه سه‌رخۆش������که‌ره‌کان ـ هاوکاریی یه‌کتر بکه‌ن. ڕێگه و ژێرخان :واڵتانی ئه‌ندامی یه‌كێتیی ئه‌ورووپا بڕیایان داوه که جیاوازییه ئابووری و کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کانی نێوان واڵتان و هه‌رێمه‌کانی ئهم یه‌کێتیی‌ه که‌م که‌نه‌و‌ه و بۆ ئهم مه‌به‌سته‌ش پاره‌یه‌کی زۆری یهکێتییهکه بۆ پشتگیریی هه‌رێمه‌کان و لهوانه بواری ڕێگه‌وباندا خه‌رج ده‌کرێ. سیاس������ه‌تی په‌ناخ������وازی :یه‌کێتیی ئه‌ورووپا له کێش������هی په‌ناخوازیدا خاوه‌نی هه‌ندێ یاس������ای هاوبهش������ه بۆ نموونه ئهوهی کام واڵت ده‌توانێ له داواکاریی په‌نابه‌ری بکۆڵێته‌وه.
یه‌کێتیی ئه‌ورووپا نایکات
واڵتانی ئه‌ندام خۆیان له هه‌ندێ کێش������ه‌دا به‌رپرسیارن و یه‌کێتییه‌ک������ه خۆ له کاروباریان وه‌رن������ادات .بۆ نموونه باجی داهات ،نه‌خۆش������ه‌وانی و چاوه‌دێریی ده‌رمان و نه‌خۆش������ی، فێرگه‌کان ،بیم‌ه و پاره‌ی یارمه‌تیی منداڵ.
گفتوگۆ لهسهر هاوکاری لهگهڵ یه‌کێتیی ئه‌ورووپادا
له هه‌موو واڵتێکی ئه‌ندامدا گفتوگۆ لهس������هر هاوکاریکردن له‌گ������ه‌ڵ یه‌کێتیی ئه‌ورووپا ده‌کرێ .دیاره ده‌کرێ بۆچوونه‌کان زۆر لێ������ک جیاوازیش بن بۆ نموونه لهس������هر بوونه‌ئه‌ندام (بۆ ئهوانهی هێشتا نه‌بوون) ،یا باشی و خراپییه‌کانی بڕیارگیران له ئاس������تی نهتهوهیی یا خود ئاس������تی گشت ئه‌ورووپادا .ئهو واڵتانه‌ش که هێش������تا ئه‌ندام نین یا ب������هر له‌وه‌ی ببنه ئه‌ندام، گفتوگۆی ئه‌وه‌یان ده‌ک������رد که دهبێ چه‌نده پاره‌ی ئه‌ندامه‌تی بدهن و ئهو پارانه بۆ چ مه‌به‌ستێک خه‌رج بکرێ؟ دیاره یاسا و ڕێسای هاوکاریکردن لهگهڵ یه‌کێتیی ئه‌ورووپا له پهیماننامهی یه‌کێتییه‌که‌دا هه‌ی������ه .ئهو په‌یماننامه‌یه‌ش ب������ه بڕیاری نێوان واڵتانی ئه‌ندام داده‌نرێ و له س������هر ماڵپ������ه‌ڕی یه‌کێتییه‌که‌دا ب������ه زمانانی جۆراوج������ۆر دانراوه و ده‌ک������رێ بخوێندرێنه‌وه. په‌رله‌مانی واڵتانی ئه‌ندام له‌سه‌ریانه که به زمانی نه‌ته‌وه‌کانی خۆیان هه‌موو زانیارییه‌کان لهس������هر یه‌کێتیی ئه‌ورووپا بده‌نه هاوواڵتیانیان.
خه‌رجی یه‌کێتیی ئه‌ورووپا چهند ه و چۆن به‌کار ده‌هێنرێ؟
گشت واڵتانی ئه‌ندام هه‌موو ساڵێ پاره‌ی ئه‌ندامێتی ده‌ده‌ن‌ه یه‌کێتییه‌ک������ه .ڕێ������ژه‌ی ئهو پاره‌یه‌ش پێوه‌ن������دی به ئیمکاناتی دارایی و ڕاده‌ی س������امانداربوونی واڵتی ئه‌ندامه‌وه ههیه .بۆ نموونه واڵتی سوید نزیکه‌ی ٢٥تا سی میلیارد کرۆن ده‌دات که دهبێته نێوان چوار تا پێنج میلیارد دۆالر. به‌گش������تی یه‌کێتیی ئه‌ورووپا هه‌موو س������اڵی نزیکه‌ی ١٦٣ میلیارد دۆالر کۆده‌کاته‌وه ٨٥ .له‌سه‌دی ئهو پارانه ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ واڵتانی ئه‌ندام ،ئه‌ویش له ش������ێوهی پشتگیری و کۆمه‌کدا بۆ دوو مه‌به‌ست: ـ گه‌شه‌سه‌ندنی هه‌رێمه‌کانی واڵتانی ئه‌ندام له بواری بۆ نموونه ڕێگه و بان ،پشتگیریی توێژینه‌وه و پهروهرده له بازاڕی کاردا. ـ پشتگیری له کشتوکاڵ ،بیناسازی له گوند و ماسیگری. پاره‌کان ههروهها بۆ گه‌یاندنی کۆمه‌ک ،یارمه‌تیی فه‌رهه‌نگی و هاوکاریی نێوان پۆلیس������یش ب������ه‌کار ده‌هێنرێن .یه‌کێ له‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی زۆرترین پاره‌ی پش������تگیرییه‌کان وه‌رده‌گرێ و بۆ کاروباری لێکۆڵینه‌و‌ه به‌کاریان دێنێ ،واڵتی سویده .به‌جۆرێک که زێده‌تری یه‌ک له‌سێی ده‌رچووه‌کانی بۆ یه‌کێتیی ئه‌ورووپا، لهم ڕێیه‌و‌ه وه‌رده‌گرێته‌وه.
بڕیاردانه‌کانی یه‌کێتیی ئه‌ورووپا
واڵتانی یه‌کێتیی ئه‌ورووپا پێکهوه بڕیار لهسهر یاساکانی یهکێتییهکه ده‌ده‌ن .بهو مانایه که واڵتان دهتوانن کاریگه‌رییان لهس������هر بڕیاره‌کان هه‌بێ بهاڵم بێت و واڵتێک لهگهڵ بڕیارێک ه������اوڕا ،دیس������انیش هه‌ر ده‌ب������ێ جێبه‌جێی ب������کات .ڕهوتی له‌یه‌کهاتنی واڵتان بۆ بڕیاردان لهس������هر یاسایه‌کی نوێ بهم قۆناغانه‌ی خواره‌وه‌دا ده‌ڕوات: .١کۆمیس���یۆنی یه‌کێتی���ی ئه‌ورووپا پێش���نیاری یاسایه‌کی نوێ ده‌دات. ئه‌رکی کۆمیس������یۆنی ئه‌ورووپا دانی پێشنیاره بۆ یاسای نوێ. واڵتان������ی ئه‌ندام هه‌موویان خاوه‌نی نوێنه‌رن له کۆمیس������یۆنه‌که‌دا. بهاڵم که‌س له‌وێ بۆ واڵتی خۆی هه‌وڵ نادا ،به‌ڵکوو سوودی گشت یه‌کێتییه‌ک������ه له‌به‌رچاو ده‌گیرێ .کۆمیس������یۆنی ئه‌ورووپا بۆ ماوه‌ی پێنج سااڵن له‌الیه‌ن حکوومه‌تی واڵته‌کانی خۆیانه‌وه هه‌ڵده‌بژێردرێن و دوات������ر دهبێ له‌الی������هن په‌رله‌مانی ئه‌ورووپاوه په‌س������ند بکرێن. کۆمیسیۆنی ئێستای ئه‌ورووپا ،ساڵی ٢٠٠٩هه‌ڵبژێردراوه. .٢حوکوومه‌ت و په‌رله‌مان بڕیار ده‌ده‌ن کۆمیس������یۆنی یه‌کێتیی ئه‌ورووپا پێش������نیاره‌کانی خۆی بۆ گشت ئه‌ندامان ده‌نێرێت .حوکوومه‌ت و په‌رله‌مانی ئهو واڵته بڕیار لهسهر پێشنیارهکه ده‌ده‌ن .حوکوومه‌ت ڕوانگه‌ی خۆی
لهسهر پێشنیارهکه به په‌رله‌مانی واڵت ڕاده‌گه‌یێنێ و ڕوانگ‌ه وه‌رگیراوه‌کانی په‌رله‌مانیش لهبهر چاو ده‌گرێ و سه‌ر له‌ئاخر بۆچوونی خۆی لهسهر پێشنیارهکه به نوێنه‌ری واڵته‌که‌ی له کۆمیسیۆنی ئه‌ورووپادا ڕاده‌گه‌یێنێت. .٣په‌رله‌مان���ی ئه‌ورووپ���ا ل���ه بڕیاردان���دا بهش���دار دهبێت. په‌رله‌مانی ئه‌ورووپاش له بڕیاردان لهس������هر یاس������ا نوێیه‌کانی یه‌کێتیی ئه‌ورووپادا بهش������داره .په‌رله‌مانه‌که ٧٨٥ئه‌ندامی ههیه. نوێنه‌رانی ئهم په‌رله‌مانه هاوڕێی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران بڕیار لهسهر زوربه‌ی هه‌ره‌زۆری پرسه‌کان ده‌ده‌ن .له هه‌ندێ کێشه‌دا په‌رله‌مانی ئه‌ورووپا بڕیارده‌ر نییه ،به‌ڵکوو تهنیا ڕوانگه‌ی خۆی به ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران ڕاده‌گه‌یێنێت .بۆ وێنه لهسهر پرسگه‌لی کشتوکاڵدا. شیاوی باسه که هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی ئه‌ورووپا هه‌ر پێنج ساڵ جارێ������ک ده‌کرێت .هاوواڵتیانی هه‌ر واڵت������ه‌و خۆیان نوێنه‌ری خۆیان هه‌ڵده‌بژێرن .ئهو واڵتانه‌ی حه‌شیمه‌تیان زۆرتره چهند نوێنه‌ریان ههیه و واڵتانی که‌محه‌ش������یمه‌ت ،نوێنه‌ریان که‌متره .دوایین هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی ئه‌ورووپا له مانگی شه‌شی ساڵی ٢٠٠٩دا کرا. .٤ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران بڕیار ده‌ستێنێ. حوکوومه‌ته‌کانی ئه‌ندام ل������ه یه‌کێتیی ئه‌ورووپادا خاوه‌نی وه‌زی������رن له ئه‌نجومه‌ن������ی وه‌زیراندا .ئ������ه‌م ئهنجومهنه بڕیار لهسهر یاس������ا نوێیه‌کان ده‌دات .هه‌ندێ واڵت پێشتر بابه‌تی بڕیاره‌که‌یان له په‌رله‌مانی خۆیاندا تاووتوێ کردووه. وه‌زیری تایبه‌تیی هه‌ر بواره‌ی حوکوومه‌ت ،دهچێته ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران و بڕیار لهسهر پرسه‌که ده‌دات .بۆنموونه وه‌زیری ژینگه‌ی حوکووم������هت دهچێته ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران و لهس������هر پێش������نیاری دراو ده‌رباره‌ی ژینگه ،بۆچوون������ی حوکوومه‌ته‌که‌ی دێنێته گۆڕێ و
كانوونی یه‌كه‌می 17 2011
له‌بڕیارداندا بهش������دار دهبێ .بۆ هه‌ندێ پ������رس ،دهبێ هه‌ر هه‌موو وه‌زیرانی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران هاوبیر بن تا یاساکه په‌سند بکرێ، بهاڵم له پرسه‌کانی دیکه‌دا ده‌نگی زۆرینه بۆ په‌سندکردن کافییه. .٥حوکوومه‌ته‌کان دهبێ یاساکان جێبه‌جێ بکه‌ن. کاتێ ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران لهس������هر یاسایه‌کی نوێ ڕێک که‌وتن، ئه‌وا گشت حوکوومه‌ته‌کان دهبێ یاساکه جێبه‌جێ بکه‌ن .جاری وایه په‌رله‌مانی واڵتی ئه‌ندام ،لێبڕاو دهبێ که یاسای واڵتی خۆی بگۆڕێ تا لهگهڵ یاس������ا نوێیه‌کائی یه‌کێتیی ئه‌ورووپ������ادا یه‌ک بگرێتهوه .له حاڵه‌تی دیکه‌دا یاساکانی یه‌کێتیی ئه‌ورووپا دهبێ ده‌سبه‌جێ بکه‌ون‌ه بواری جێبه‌جێکردنه‌وه. لهم پێوه‌ندییه‌دا دهبێ بگوترێ که س������ه‌رۆکایه‌تیی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی یه‌کێتیی ئه‌ورووپا به نۆر‌ه دهدرێت������ه واڵتێکی ئه‌ندام و خولی س������ه‌رۆکایه‌تیش ،تهنیا شه‌ش مانگ ده‌خایێنێ.
ئهگهر واڵتێکی ئه‌ندام ،یاساکانی یه‌کێتییه‌ک ه جێبه‌جێ نه‌کات چی دهبێ؟
کۆمیس������یۆنی یه‌کێتی������ی ئه‌ورووپا کۆنترۆڵی ئهوه ده‌کات که واڵتان ،یاسا بڕیاردراوه‌کانی یه‌کێتی������ی ئه‌ورووپ������ا جێبه‌جێ بکه‌ن .بێت و کۆمیس������یۆن بۆی ده‌رکه‌وێ که واڵتێک ڕه‌چاوی یاساکان ناکات ،ئه‌وا ده‌توانێ له دادگای ئه‌ورووپادا سکااڵی لهسهر تۆمار بکات. ئه‌رکی یه‌کێ له دادگه‌کانی یه‌کێتیی ئه‌ورووپا ڕێک ئهوهیه که بزانێ ئایا واڵتێکی ئه‌ندام ،یاساگه‌لی یه‌کێتیی ئه‌ورووپای پێش������ێل کردووه یان نا .دادگه‌کانی هه‌ر واڵته‌ش دهتوانن بۆ چۆنه‌تیی لێکدانه‌و‌ه و هه‌ڵسه‌نگاندنیان لهسهر یاساکان ،ڕوو له دادگه‌کانی یه‌کێتیی ئه‌ورووپا بکه‌ن. ئهگهر که‌س������ێک ب������ۆی ده‌رکه‌وێ که واڵته‌ک������هی ،یا خود هه‌ر واڵتێکی دیکه‌ی ئه‌ندام ،یاساپه‌س������ندکراوه‌کانی یه‌کێتیی ئه‌ورووپا له‌به‌رچاو ناگرێ ئه‌وا ده‌توانێ هه‌ر خۆی سكااڵ له الی کۆمیسیۆنی یه‌کێتیی ئه‌ورووپا تۆمار بکات. له دادگه‌ی یه‌کێتیی ئه ورووپا هه‌ر واڵته‌ی قازییه‌کی ههیه
که له‌الیه‌ن حوکوومه‌تی واڵته‌که‌یه‌وه بۆ ماوه‌ی ش������هش ساڵ هه‌ڵده‌بژێردرێ.
چۆن ده‌کرێ کاریگه‌ریت لهسهر یه‌کێتیی ئه‌ورووپادا هه‌بێ؟
ئه‌گ������هر ده‌ته‌وێ کاریگه‌ریت لهس������هر بڕیاره‌کانی یه‌کێتیی ئه‌ورووپا هه‌بێت ،ئه‌وا ده‌توانیت لهگهڵ یه‌کێ له‌و ناوه‌ندانه‌ی خوارهوه که لهگهڵ پرسگه‌لی یه‌کێتیی ئه‌ورووپادا کار ده‌که‌ن، پێوه‌ندی بگریت: ڕێکخراوه به‌رژه‌وه‌ندیداره‌کان: گه‌ل������ێ کۆمه‌ڵه و ڕێکخ������راو له ئاس������تی یه‌کێتی������ی ئه‌ورووپادا هاوکاری ده‌که‌ن و هه‌وڵ ده‌ده‌ن هه‌ر له قۆناغی پێش������نیارکراندا کاریگه‌رییان لهسهر کۆمیسیۆنی یه‌کیتیی ئه‌ورووپاوه هه‌بێ. نوێنه‌ران������ی په‌رله‌مان������ی ئه‌ورووپا :نوێنه‌رانی په‌رله‌مان، کاریگه‌رییان لهسهر بڕیاره‌کانی یه‌کیتیی ئه‌ورووپادا ههیه و له هه‌موو واڵتێکی ئه‌ندامدا خاوه‌نی نووسینگه‌یه‌کی زانیاریدانن. ئه‌ندامان������ی په‌رله‌م������ان :ئه‌ندام پارله‌مانه‌کان ل������ه هه‌موو واڵتێکدا یاسا ده‌نووسن و په‌سندی ده‌که‌ن، بۆی������هش کاریگه‌ریی������ان لهس������هر حوکوومه‌ته‌که‌یان بۆ ڕاگهیاندنی بۆچوون له ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی یه‌کیتیی ئه‌ورووپادا ههیه. وه‌زیران������ی حوکوومه‌ت :ئ������ه‌م وه‌زیران‌ه ل������ه کۆبوونه‌وه‌ی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیراندا بهش������دار ده‌بن و بڕیار لهس������هر یاسا نوێیه‌کانی یه‌کێتیی ئه‌ورووپا ده‌گرن. کۆمیس������یۆنی ئه‌ورووپا :به‌ر ل������هوهی یه‌کێتیی ئه‌ورووپا پێش������نیاری یاس������ایه‌کی ن������وێ پێش������که‌ش ب������کات ،ئه‌وا ڕه‌شنووسێکی باڵو ده‌بێته‌وه و بۆچوونی جیاوازی لهسهر ده‌درێ .ده‌کرێ پێوه‌ندی به کۆمیسیۆنه‌وه بگیرێ به‌تایبه‌ت کاتێ داوای بیر و بۆچوون له س������هر پێشنیاره‌یاس������ایه‌که ده‌کرێ .کۆمیسیۆنی ئه‌ورووپا له هه‌موو واڵتێکی ئه‌ندامدا نووسینگه‌یه‌کی ههیه. (له ماڵپه‌ڕی ڕه‌سمیی یه‌کێتیی ئه‌ورووپا وه‌رگیراوه)
18هه‌ڵبژاردن ژماره ()16
مه‌غریب
ئاماده‌كردن :هه‌ڵبژاردن
هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی
دوای س������ه‌رهه‌ڵدانی ناڕه‌زایییه‌كانی دانیشتووانی مه‌غریب، ش������ای واڵت محه‌مه‌دی شه‌ش������ه‌م هه‌نگاوه‌كانی چاكسازی راگه‌یان������د ،له ناویاندا هه‌مواركردنه‌وه‌ی دهس������تووری واڵت بوو .به‌پێی ده‌ستووری نوێ ،سه‌رۆكی حكوومه‌ت له‌و كوتله‌یه دهبێ ،كه زۆرترین كورسیی په‌رله‌مان به‌ده‌ست دێنێت. ل������ه رۆژی هه‌ین������ی 2011/11/25هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی له‌و واڵت������ه‌دا ئه‌نجامدرا و تێیدا پارتی داد و گهش������ه‌پێدانی مه‌غریبی له پلهی یه‌كه‌مدا بوو .ئهو پارته به به‌ده‌س������تهێنانی 107كورسی ،له به‌رامبه‌ردا پارتی سه‌ربه‌خۆیی 60كورسی، پارتی گردبوونه‌وه‌ی نیشتمانی بۆ ئازادیخوازان 52كورسی، پارتی ره‌س������ه‌نایه‌تی و س������ه‌رده‌م 47كورسی ،پارتی یه‌كێتی سوسیالیس������ت بۆ هێزه میللییه‌كان 39كورس������ی ،بزووتنه‌وه میللی ،32پارتی یه‌كگرتنی ده‌ستووری 23و پارتی پێشكه‌وتن و سوسیالیستی 18كورسیان به‌ده‌ستهێنا. به‌پێی ده‌ستووری نوێ كه له راپرسییه‌كی جه‌ماوه‌ریدا ده‌نگی لهس������هر درا ،شای واڵت كه‌سایه‌تییه‌ك له‌ناو پارتی داد و گه‌شه‌پێدان وه‌ك سه‌رۆكی حكومه‌ت داده‌مه‌زرێنێت. لهم هه‌ڵبژاردنه‌دا رێژه‌ی بهشداری گهیشته ()،%45.5 ئهمهش به ب������ه‌راورد لهگهڵ هه‌ڵبژاردنی 2007كه ڕێژه‌ی به‌شداریكردن %37بوو ،به‌رزبوونه‌وه‌یه‌كی باشی به‌خۆیه‌وه بینیوه. ب������ۆ پێكهێنانی حكوم������هت ،پارتی داد و گهش������ه‌پێدان پێویستی به به‌س������تنی هاوپه‌یمانی لهگهڵ پارته براوه‌كانی دیكهی ناو په‌رله‌ماندا ههیه .سه‌باره‌ت بهم پرسه ،رابه‌ری داد و گه‌شه‌پێدان (عهبدولئیالھ بن كیران) رایگه‌یاند :تا وه‌كو شای مه‌غریب سه‌رۆكی حكوومه‌ت دی������اری نه‌كات ،هیچ هه‌نگاوێك بهم ئاراسته‌یه‌دا نانێین .بن کیران وتیشی: پارته‌كانی ناو قه‌واره‌ی دیموكراتی (الكتلة الدیمقراطیة) كه له س������ێ پارتی سه‌ره‌كی پێك دێ������ت (پارتی س������ه‌ربه‌خۆیی ،یه‌كێتی سوسیالیس������تی ب������ۆ هێ������زه میللییه‌كان و پارتی پێش������كه‌وتن و سوسیالیس������تی) که پێشتر حكوومه‌تیان پێكهێنابوو ،ئاماده‌یی
خۆیان بۆ به‌س������تنی هاوپه‌یمانی لهگهڵ داد و گه‌شه‌پێداندا دهربڕیوه. بن كیران س������ه‌باره‌ت ب������ه بزووتن������هوهی 20ی فبرایه‌ر (بزووتنه‌و‌هه‌ك������ی مهدهنی میللی������ی مه‌غریبییه) و كومه‌ڵه‌ی داد و چاكه‌خوازی (كومه‌ڵه‌یه‌كی یاس������اغ‌ه له واڵتدا) وتی: بزووتنه‌وه‌ی 20ی فبرایه‌ر كهس������وكاری ئه‌مه‌ن و كوڕه‌كه‌م یهكێك ب������وو‌ه ل������ه چااڵكوانه‌كانی و ئاماده‌ی������ن هه‌ركاتێك بیانه‌وێ دانوستانیان له‌گه‌ڵدا ده‌كه‌ین .داواشی له كومه‌ڵه‌ی داد و چاكه‌خ������وازی كرد ،دوای ئ������هوهی پاك و بێگه‌ردیی هه‌ڵبژاردنی ئه‌مجاره‌یان بینی ،به سیاسه‌ته‌كه‌یاندا بچنه‌و‌ه و دڵنیای كردنه‌وه ،كه حكوومهتی نوێ ته‌واو جیاواز دهبێت له حكوومه‌ته‌كانی پێشتر. زه‌ره‌رمه‌ندی یهك������ه‌م لهم هه‌ڵبژاردن������ه‌دا (هاوپه‌یمانی �����ه دیارتری������ن پارته‌كانی له پێن������او دیموكراتیی������هت)ه ،ك� (گردبوونه‌وه‌ی نیش������تمانی ب������ۆ ئازادیخ������وازان و پارتی ره‌س������ه‌نایه‌تی و س������ه‌رده‌م)ن و پلهی سێیه‌م و چواره‌میان به‌ده‌ستهێنا .پارتی داد و گه‌شه‌پێدان ،هاوپه‌یمانی به‌ستن لهگهڵ ئهو هاوپه‌یمانییه به هێڵی سوور داده‌نێت. دوای ڕاگهیاندنی ئه‌نجام������هكان ،عهبدولئیالھ بن كیران وتی" :ئێم������ه له مه‌غریب به رێگایه‌كی تایبه‌ت به خۆمانه‌و‌ه لهگهڵ به‌هاری عه‌ره‌بی ژیاین و به باشترمان زانی لهسهر س������ه‌قامگیری واڵته‌كه‌مان سه‌ركێش������ی نه‌كه‌ین ".له رۆژی سێشه‌مم‌ه 2011/11/29شای مه‌غریب( ،بن كیران)ی بۆ پێكهێنانی حكومه‌تی نوێ راسپارد.
كانوونی یه‌كه‌می 19 2011
به‌راوردێك له نێوان ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنی 2011لهگهڵ 2007ی په‌رله‌مانی مه‌غریب ی كورسیی په‌رله‌مان ژماره
پارته‌كان
+ _
2011
2007
داد و گه‌شه‌پێدان
107
46
61+
پارتی سه‌ربه‌خۆیی
60
52
+8
گردبوونه‌وه‌ی نیشتمانی بۆ ئازادیخوازان
52
39
13+
پارتی ره‌سه‌نایه‌تی و سه‌رده‌م -له 2008دامهزراوه
47
---
---
پارتی یه‌كێتی سو‌سیالیست بۆ هێزه میللییه‌كان
39
38
1+
پارتی بزووتنه‌وه‌ی میللی
32
41
-9
پارتی یه‌كگرتنی ده‌ستووری
23
27
-4
پارتی پێشكه‌وتن و سوسیالیستی
18
17
1+
سیسته‌می سیاسیی مه‌غریب سیس������ته‌می فه‌رمانڕه‌وایی ل������ه مه‌غریب ،مه‌له‌كیی دهس������تووریی دیموكراتییه .به‌پێی ده‌ستووری هه‌مواركراو ،شای مه‌غریب ده‌سه‌اڵتێكی س������نورداری ههیه .حكوومه‌ت رێگه به دامه‌زراندنی پارتی سیاسیی ئۆپۆزس������یۆن ده‌دات و چهند پارتێكی لهم جۆره‌ش هه‌ن .دهس������هاڵتی جێبه‌جێكردن له دهس������ت حكوومه‌تدایه و دهسهاڵتی یاسادانانیش بۆ هه‌ردوو ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران و ئه‌نجومه‌نی راوێژكاران ده‌گه‌رێته‌وه. به‌پێی ده‌ستوور ،دادگا سه‌ربه‌خۆی‌ه و رووبه‌ڕووی هه‌ردوو دهسهاڵتی یاسادانان و جێبه‌جێكردن ده‌بێته‌وه.
په‌رله‌مان������ی مه‌غری������ب ل������ه دوو ئه‌نجوم������هن پێكدێت، ئه‌نجومه‌ن������ی نوێنه‌ران كه له 325ئه‌ن������دام پێكدێت و هه‌ر به ده‌نگدانی گشتی هه‌ڵده‌بژێردرێن. پێنج ساڵ جارێكیش دووه‌میان ئه‌نجومه‌نی راوێ������ژكاران 270ئه‌ندامی ههیه و ماوه‌كه‌ی نۆ س������اڵه .سێ لهسهر پێنجی ئه‌ندامانی له‌الیه‌ن نوێنه‌ران������ی گرووپ������ه خۆجێییه‌كانی سه‌رتاس������ه‌ری واڵت هه‌لده‌بژێردرێن ،دوو لهس������هر پێنج������ی ئه‌ندامانی له‌الیه‌ن دهسته پیشه‌وه‌رییه‌كانه‌وه هه‌ڵده‌بژێردرێن.
ناوی فه‌رمی:
شانشینی مه‌غریب
پایته‌خت:
ریبات
پانتایی واڵت:
446.300کیلۆمه‌تری چوارگۆشه
ژماره‌ی دانیشتووان:
32.381.283ئامار )2010( -
ڕێژه‌ی ژنان:
( )%٥٠،٩ئامار ٢٠٠٩ -
ڕێژه‌ی پیاوان:
()%٤٩،١
پێکهاته‌ی نهتهوهیی:
( )%٦٥عه‌ره‌ب و ()%٣٥یش به‌ربه‌ر (ئامازیخ)
خوێنده‌واری ،خوێندنهوه و نووسین )%٥٦،٤( :ئامار – ٢٠٠٨ ڕێژه‌ی خوێنده‌واری له ناو ژناندا:
()%٤٤،١
ڕێژه‌ی خوێنده‌واری له ناوپیاواندا:
()%٦٩،٤
شارنشینی:
()%٥٦،٤
ئابووری:
( )%١٦،٤کشتوکاڵ )%٢٨،٥( ،پیشه‌سازی و ()%٥٥،١یش به‌شی خزمه‌تگوزاییه .ئامار - ٢٠٠٩
20هه‌ڵبژاردن ژماره ()16
ی شكست ی ده‌ربڕین و قبووڵكردن شێواز ل ه دیموكراسیدا نووسینی :پۆڵ كۆركۆران* وه‌رگێڕانی :ته‌حسین ته‌ها به‌هائه‌دین ئهو وتارانه‌ی له كۆتایی ركابه‌ری و ملمالنێ سه‌خته‌كان ی هه‌ڵبژاردنه‌وه پێشكه‌ش ده‌كرێن ،رۆڵێكی له‌وه زیاتریان ههیه ك������ه زنجیره دابونه‌ریتێكی ناوبه‌تاڵ و كلۆر بن .ئهم وتارانه گه‌واهییه‌كن لهس������هر هه‌قانییه‌تی ئه‌نجام������هكان ،پته‌وكه‌ری یه‌كێتی������ی نهتهوهیی و رێخۆش������كه‌ری رێگای ئاش������تیانه و كاریگه‌ری گواستنه‌وه‌ی دهسهاڵت. ل������ه چواری نۆڤه‌مبه‌ری س������اڵی ،٢٠٠٨ل������ه كاتێكدا كه ژماردن������ی ده‌نگه‌كان كۆتایی نه‌هاتب������وو ،هه‌ر دوو كاندیدای یه‌كه‌م������ی س������ه‌رۆككۆماریی ئه‌مری������كا ل������ه كۆتاییهێنان به رووداوی فه‌رمیی سیاس������یدا رۆڵی خۆیان گێڕا .یه‌كه‌م وتار هی جۆن مه‌ك كه‌ین ،كاندیدای دۆڕاو بوو .ئهو وته‌یه‌ی پاش هه‌ڵبژاردن پێشكه‌ش������ی كرد ،په‌یڕه‌ویكردن بوو له رێس������ای دێرینی زمانپاراوی: هه‌ڤااڵنم ،گهش������تێكی دوورودرێژم������ان گه‌یانده كۆتایی. خه‌ڵكی ئه‌مریكا قس������هی خۆیان كرد و ،داوای خۆیان به‌ڕوونی به‌یان كرد. كه‌مێك به‌ر له ئێستا ،ئهو شانازییه‌م پێ بڕا كه پهیوهندی به سیناتۆر باراك ئۆباماوه بكه‌م و پیرۆزبایی لێ بكه‌م ...بۆ هه‌ڵبژاردنی به سه‌رۆككۆماریی ئاییندهی واڵتێك كه هه‌ردووكمان عاشقانه خۆشمان ده‌وێ .لهم ركابه‌رییه دوورودرێژ و دژوارانه‌دا ،سه‌ركه‌وتوویی ،توانایی و ،تێكۆشان و كۆڵنه‌دانی ئ������ه‌و جێگای رێزه بۆ من .ئ������ه‌و بهم كاره‌ی توانی ببێت������ه ئیلهامبه‌خش و مایه‌ی ئۆمێدی ملیۆنان كهس له خه‌ڵكی ئه‌مریكا كه سه‌روه‌ختێك به هه‌ڵه وایان ده‌زانی پش������ك یا نفووزێكی كه‌میان له هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆككۆماری له ئه‌مریكادا ههیه و من له‌ناخی دڵمه‌وه ئهم ش������ته س������تایش ده‌كه‌م و بۆ گه‌یشتن بهو ئه‌نجامه ده‌ستخۆشیی لێ ده‌كه‌م. باراك ئۆباما له وته‌ی دوای س������ه‌ركه‌وتنی خۆیدا ،وه‌اڵمی ئه‌وی دایه‌وه و جه‌ختی لهس������هر ئهو خاڵه كرده‌وه كه " ئێم������ه هه‌رگیز كۆمهڵێك كهس یا كۆمهڵه ویالیه‌تێكی س������وور (ئهو ویالیه‌تانه‌ی به ش������ێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی كۆماریخوازن) و ویالیه‌تی ش������ین (ویالیه‌ته‌كانی به شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی دیموكرات) نه‌بووین .ئێمه ویالیه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكاین و هه‌میشه‌ش وا ده‌مێنینه‌وه" وته‌كانی دواتری س������ه‌رۆككۆماری هه‌ڵبژێردراو ،نیشانه‌ی
قه‌در و پێزانینی بوو ده‌رهه‌ق به ركابه‌ره‌ك‌هی له هه‌ڵبژاردندا: ئه‌مش������ه‌و ،كه‌مێك پێش ئێس������تا ،په‌یامی پڕ لوتف و خۆشه‌ویس������تیم له‌الیه‌ن سیناتۆر (جۆن مه‌ككه‌ین)هوه پێ گه‌یش������ت .سیناتۆر مه‌ككه‌ی������ن ملمالنێیه‌كی هه‌ڵبژاردنی دژوار و دوورودرێژی تێ په‌ڕاندووه .و له‌پێناو واڵتێكدا كه عاشقیه‌تی ،خه‌باتێكی تهنانهت سه‌ختتر و دوورودرێژتریش������ی كردووه .ئهو ،گیانفیدایی وای بۆ ئه‌مریكا ك������ردووه كه زۆرێك له ئێمه تهنانهت ناتوانین ته‌س������ه‌وڕی بكه‌ین .ئێمه بۆ بارودۆخی باش������ی ئهم������ڕۆی واڵت قه‌رزاری خزمه‌ته‌كانی ئهم سه‌ركرده له‌خۆبردووه‌ین. له هه‌م������وو ئ������ه‌و واڵتانهدا ك������ه خاوه‌ن ی دیموكراس������ییه‌ك ی س������اخله‌م و ته‌ندروستن، ی گێڕانه‌وه‌ی جیاجیاین له‌و به‌سه‌رهاته. شاهید
كانوونی یه‌كه‌می 21 2011
ی ی هیوا س������ێگۆلن رۆیاڵ بۆ نیكۆاڵ س������اركۆز ی خواست " له جێبه‌جێكردنی ئه‌ركه‌كه‌یدا ئهوه له خزمه‌تكردن به گش������ت خه‌ڵكی فه‌ڕه‌نس������ا باشترین سه‌ركه‌تن وه‌ده‌س������ت بهێنێت ".تارۆ ی ئ������ازۆ ،س������ه‌رۆكوه‌زیران ی شكس������تخواردوو ژاپۆن ،رای گه‌یاند " ،من له‌و بڕوایه‌دام كه ئهمه بڕیار و داوه‌ری ی گه‌ل‌ه و پێویس������ته به ڕێزه‌و‌ه ی له‌گه‌ڵدا بكه‌ین ".له كۆتایی چاالكییه مامهڵه سیاسییه‌كاندا له سه‌رانسه‌ری جیهان ،كۆمهڵه ی هاوش������ێوه ئه‌نجام ئاڵوگۆڕێك������ی رێزداران‌ه دهدرێت .هه‌ندێ كهس ئ������ه‌م ده‌ربڕینانه تهنیا به جۆرێك له ره‌چاوكردنی دابونه‌ریت ده‌زانن: ناڕاسته‌قینه ،بێهۆ و ،له باشترین حاڵه‌تدا ،به قاره‌مانبازیی له مۆده‌كه‌وتووی دادهنێن .لێ هه‌ر ئهم ده‌ربڕینانه ،رۆڵێك ی هه‌ستیار دهگێڕن: ل������ه وتاره‌كان������ی دوای هه‌ڵبژاردندا ،ئهو ركابه‌ره‌ی كه له گۆڕه‌پ������ان چووه‌ته دهرهوه، جه‌خ������ت لهس������هر هه‌قانیه‌ت (راس������تیه‌تی) ی هه‌ڵب������ژاردن دهكات������هوه .وه‌اڵمی كهس������ی س������ه‌ركه‌وتوو ئ������هوه نیش������ان ده‌دات ك������ه به‌چ������اوی بهش������ی به‌هاگ������ران و پڕبایه‌خی سیاس������ه‌تی نهتهوهیی ،سه‌رنج له الیه‌نگرانی هه‌م������وو كاندیداكان ده‌درێ .ب������ه‌م پێیه ،هه‌ر هه‌ڵبژاردنێك ،به چاوپۆش������ین ل������ه توندی و گه‌رموگوڕیی ملمالنێ������كان ،به جه‌ختكردنه‌وه لهسهر یه‌كێتیی نهتهوهیی كۆتایی دێت.
رێوره‌سمی فه‌رمی بۆ گواستنه‌وه‌ی دهسهاڵت به‌وپه‌ڕی سه‌رسوڕمانه‌وه دهبێ بگوترێ كه كاندیدای دۆڕاو ،خاوه‌نی ده‌رفه‌تێكی زیاتره بۆ پێشكه‌شكردنی وتار له شه‌وی پڕڕووداوی ئه‌نجام������ی هه‌ڵبژاردنه‌كاندا كه له پرۆس������هی دیموكراس������یدا گرنگییه‌ك������ی زۆری هه‌ی������ه. كهس������ی براوه ،به‌ناچار ،دهبێ بۆ به‌ڵێنه‌كانی هه‌ڵبژاردن بگه‌ڕێته‌وه .ئهو به سوپاسگوزاری ده‌رهه‌ق به لوتف و خۆشه‌ویس������تیی ركابه‌ر، وه‌ك جوامێرێ������ك ده‌رده‌كه‌وێت ،له‌كاتێكدا كه ئهم گه‌وره‌كردنه‌ی ركابه‌ر ،دهس������تكه‌وته‌كانی خۆیشی به گرنگتر ده‌نوێنێ. 22هه‌ڵبژاردن ژماره ()16
ش������ێوازی ده‌ربڕینی قبووڵكردنی شكس������ت ،ئه‌ركێكی گرنگتریشی له رێوره‌س������می فه‌رمیی گواستنه‌وه‌ی دهسهاڵت له واڵتی دیموكراتدا ههیه. وته‌ی ده‌ستاوده‌س������تكردنی دوای هه‌ڵبژاردن ،كه له‌الیه‌ن كه‌سایه‌تییه‌كی بههێز و پته‌و و له ئان و س������اتی فش������اری توندی سۆزاوی (عاتیفی)دا پێش������كه‌ش دهكرێت ،هه‌ڵومه‌رجی پێویس������تی فه‌رهه‌نگی بۆ سه‌قامگیریی كۆمهاڵیهتی و دهس������هاڵتی (برحق)ی سیاس������ی به‌رجه‌س������ته دهكات .به شێوه‌یه‌كی ته‌ش������ریفاتی كۆتایی بهو قه‌یرانه س������یمبولییه (هه‌ڵبژاردن) ده‌هێنێ كه واڵتانی دیموكرات به‌رده‌وام و به ئامانجی دیاریكراو ئه‌زموونی دهكهن و ،بهم پێیه فه‌رمانڕه‌وایی گه‌ل و سیس������ته‌می پشتئه‌س������توور به دستوور بههێز دهكات. بۆ كهس������ی شكس������تخواردوو ،ئهم وت������ه و قس������ه‌زانییه (وتاربێژییه) دهبێته هۆی ئهوهی كه شكس������تی هه‌ڵبژاردن ببێ به گێڕانه‌وه (ریوایه‌ت) ی س������ه‌ركه‌وتن :الیه‌نی شكس������تخواردوو ،به‌ڵێنه‌كانی ئاییندهی خۆی بۆ س������ه‌ركه‌وتن له ئایینده‌دا تازه ده‌كاته‌وه .زمانی ملمالنێ ،به‌س������تراوه‌یی حزبی و ،بنهما لێكدژه‌کان (متضاد) ،ده‌گۆڕێن بۆ سیمبوله‌كانی فه‌زیله‌تی كۆن ،جوامێری و ،رۆحی‌هی وه‌رزش������كاری – واته له‌و جار‌هی كه كاری س������ه‌ره‌كی ،بردنه‌پێش������ی یارییه و ره‌چاوكردنی رێسا و یاساكانی یاری، بردنه‌وه یا دۆڕاندن زیاتر گرنگییان ههیه. هه‌ندێ كهس ،هه‌ڵبژاردنی س������ه‌رۆككۆماری له ئه‌مریكادا به چاالكییه رێكخراویی������هكان ده‌یچوێنن كه له نێ������وان دوو ركابه‌ری دوژمندا ئه‌نجام ده‌درێ .ئهم چاالكییانه چهش������نی جه‌نگ ،پڕجه‌نجاڵ و ده‌نگه‌ده‌نگ و به جۆش و خرۆشن .میدیاكان حه‌زیان له‌وه‌یه به پشتبه‌ستن به دووبه‌ره‌كی و ش������ه‌ڕ و ،راگه‌یاندنی ناوی براوه‌كان و دۆڕاوه‌كان له راپرس������ییه‌كانی هه‌فتانه‌دا ،ئاگری ئهم بابهته خۆش بكهن .كاندیداكان توانایی ،كه‌سایه‌تی و به‌هره‌ی سه‌ركردایه‌تیی ركابه‌ره‌كانیان ده‌به‌نه ژێر پرسیاره‌وه .لهبارهی رابردووی ئهو كاندیدایانهی لهس������هر كارن ،به‌وردی لێكۆڵینه‌وه دهكرێ. له نیش������انه‌كانی الوازیی كاندیداكان ده‌كۆڵرێته‌وه .ئهو كاندیدایانهی كه كار ده‌ك������هن دهچنه نێو "باری هه‌ڵبژاردن"هوه و هه‌وڵێكی زۆر لهم جۆره چاالكییانه‌دا ده‌ده‌ن.
رێكخراوه پێش������كه‌وتووه‌كانی تایبه‌ت به هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆككۆماری ت ێ ده‌كۆش������ن ده‌نگده‌ران به‌سه‌ر چهند بهش������ێكی بچووكتردا دابه‌ش بكهن و دواتر زۆرینه‌ی ده‌نگی ئهم گرووپانه‌ی ده‌نگده‌ر تێكه‌ڵ به‌یه‌كتر دهكهن .ئهم میت������ۆده ،تاكه‌كانی گه‌ل به‌گوێره‌ی حزب ،ویالیه‌ت ،ناوچه و ،هتد لێك جیا ده‌كاته‌وه .راده‌گه‌یه‌نرێ كه هه‌ر خولێكی هه‌ڵبژاردن ،دووبه‌ره‌كیهێنه‌رترین، سه‌رسه‌ختترین و نه‌رێنیترین(سلبی) ملمالنێ بووه .زۆرێك له خاوه‌نڕایان بهم ئه‌نجامه گه‌یشتوون كه واڵت زیاتر له جاران بۆ دوو جه‌مسه‌ر دابه‌ش دهبێت. بنهما په‌سه‌ندكراوه‌كانی دیموكراسی ده‌كه‌ونه ژێر فشاری راسته‌قینه‌وه. ئینتیماكان ،گالیه‌كان و ،پێش������داوه‌رییه كۆنه‌كان ،سه‌رله‌نوێ ده‌رده‌كه‌ون. جۆش و خرۆش و گوڕوتین ،بهرهو توندی هه‌ڵده‌كشێن .و دواجار ،هه‌موو كاندیداكان ،یه‌كێكیان نه‌بێ و ،نزیكه‌ی نیوه‌ی ده‌نگده‌ران دڵسارد و دڵشكاو ده‌بن ،ئۆمێده‌كانیان به‌بادا ده‌چن و ،گومانه‌كانیان دهبێت.
كاتێ هه‌موو شتێك به‌باشی دهچێته پێش ئهم شته روو ده‌دات شێوازی ده‌ربڕین له وتاره‌كانی دوای هه‌ڵبژاردندا ،به‌مانای سارێژكردنی زامه‌كان و چارهس������هركردنی ئهو زیانانه‌یه ك������ه هه‌ر دوو حزبه‌كه به‌ریان كه‌وتووه .ئهوه تهنیا كاندیدای شكس������تخواردووه كه ده‌توانێ شكس������تی خۆی پشتڕاس������ت بكاتهوه و ،سه‌ركه‌وتنی كه‌سی براوه رابگه‌یه‌نێت ،خه‌ڵك بۆ یه‌كێتیی نهتهوهیی بانگهێش������ت بكات و ،داوا بكات كه پش������تگیری له‌و كاندیدای������ه بكهن ،كه ب������ۆ چه‌ندین مانگ ملمالنێی لهگهڵ������دا كردووه .ئهم هه‌نگاوه به‌مانای بازدان به‌س������هر هیواكان و به‌رزه‌فڕییه كهس������ییه‌كاندا، به بانگهێش������ت بۆ یه‌كێتی������ی نهتهوهیی ،گرێدراویی س������ه‌رله‌نوێ بۆ حزب و ،دڵنیابوون له ئایینده‌یه‌كی رۆش������نتر بۆ س������ه‌ركه‌وتنه‌كانی دواتر پاساو دهكرێت. هه‌ر بهو ش������ێوه‌یه بوو كه له س������اڵی ٢٠٠٤دا ،جۆن كێ������ری لهبارهی "مه‌ترس������یی دووبه‌ره‌كی له واڵتی ئێمهدا و پێویستی – ئه‌وپه‌ڕی پێویستی – به یه‌كێتی ،بۆ دۆزین������هوهی وه‌رزێكی هاوبهش و خڕبوونه‌وه له دهوری یهكتر" قس������هی لهگهڵ الیه‌نگره وه‌فاداره‌كانی������دا كرد .ئاواته‌خوازم ئه‌مڕۆ ره‌وتی كۆتاییهێنان به ناكۆكییه‌كان دهس������ت پێ بكرێت ...ئێمه ئێس������تاكه دهبێ له‌به‌رخاتری واڵتمان هاوكاریی یه‌كتری بكه‌ین .له رۆژانی ئایینده‌دا گهرهكه به‌دوای ئارمانجێكی هاوبه‌شدا بگه‌ڕێین .و دهبێ بهبێ په‌شیمانی یا تۆمه‌تباركردنی یه‌كتری ،بهبێ تووڕه‌یی یا دڵڕه‌نجان ،هه‌وڵه‌كانمان یهك بخه‌ین. چوار س������اڵ دوای ئهوه ،جۆن مه‌ككه‌ین هه‌ر ئهم بابه‌ته‌ی له قسه‌كانیدا وه‌بیرهێنایه‌وه :سیناتۆر ئۆباما و من له كۆمهڵه شتێكدا بۆچوونی جیاوازمان هه‌بووه و له‌باره‌یه‌وه قس������ه‌مان كردووه و ،ئهو س������ه‌ركه‌وت ...شێلگیرانه داوا له هه‌موو ئهو ئه‌مریكاییانه‌ی كه پش������تگیرییان ك������ردووم ،ده‌كه‌م كه ن������ه‌ك هه‌ر لهگهڵ م������ن پیرۆزبایی له‌و بكهن ،به‌ڵكوو ئی������راده ،جددییه‌ت و،
هه‌وڵ������ی خۆیان بخه‌نه گه‌ڕ ب������ۆ دۆزینه‌وه ی رێگاكانی هاوكاری و ئاش������ته‌وایی ،له‌پێناو زاڵبوون به‌سه‌ر ناكۆكییه‌كاندا و یارمه‌تیدان به پێش������كه‌وتن و خۆش������گوزه‌رانیی واڵت، به‌رگریكردن ل������ه ئاسایش������ی نهتهوهیی له جیهانێكی پڕمه‌ترس������یدا و ،به‌جێهێش������تنی واڵتێكی به‌هێزتر و باش������تر ل������هوهی پێمان گه‌یش������تووه ،بۆ من������دااڵن و نه‌وه‌كانمان و بیخه‌نه به‌رده‌ستی سه‌رۆككۆماری ئاییندهی واڵت .ناكۆكییه‌كانمان هه‌رچییه‌ك بێت ،ئێمه هه‌موومان ئه‌مریكایین".
گواستنه‌وه‌ی هێواش و رێكوپێك ی دهسهاڵت :به‌ره‌نگارییه‌كی جیهانی نه‌ریتی قبووڵكردنی شكس������ت و داوا بۆ یه‌كێتی و هاوكاری ،له ویالیه‌ته یه‌كگرتووه‌كاندا ب������ه نه‌ریتی دێرینی هه‌ڵبژاردنی ركابه‌رانه‌ی ئهو ،به‌باش������ی جێی خۆی گرتووه و جێگیر بووه .لێ نه‌ریتێكی ئاوا ،به پلهی توندتر یا الوازتره‌وه ،له واڵتانی دیكهی دیموكراتیشدا ههیه .تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی ،ل������ه هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانیی س������اڵی ٢٠٠٥ی بریتانیاش������دا خۆی ده‌رخست .بی بی سی رای گه‌یاند كه مایكڵ هاورد ،س������ه‌ركرد‌هی حزبی پارێزكار (موحاف������زكار) ،به گوتنی ئهم دهس������ته‌واژه لێبڕاوانه ،شكستی خۆی قبووڵ كرد :گوایه به‌ڕێز بلێر ،بووه‌ته براوهی سێیه‌مین خولی س������ه‌رۆكوه‌زیری بۆ حزبی كرێكار و ،من بۆ ئهم سه‌ركه‌وتنه پیرۆزبایی لێ ده‌كه‌م .كاتی ئهوه هاتووه ئهو به‌ڵێنانه بباته سه‌ر ،كه بۆ گه‌ل و واڵت زۆر گرنگن ...كاتێ ئهو كاره‌ی كرد ،پشتگیریی من به‌ده‌ست ده‌هێنێت". چه‌مكه‌كان������ ی دیموكراس������ی ل������ه وته‌ی س������ێگۆلن رۆی������اڵ-دا ،دوای هه‌ڵبژاردن������ی سه‌رۆككۆماریی س������اڵی ٢٠٠٧ی فه‌ڕه‌نسا، روونترن " :هاوڕێیان ،هاوواڵتیان ...ئه‌نجامی ده‌نگی گش������تی راگه‌یه‌نراوه و ،هیوام وایه سه‌رۆككۆماری تاز‌هی واڵت به سه‌ركه‌وتوویی كۆتایی ب������ه ئه‌ركی خۆی بهێنێت و ،له‌ناخی دڵمه‌وه سوپاسی خۆم ئاراسته‌ی ١٧ملیۆن كانوونی یه‌كه‌می 23 2011
ك������ه‌س ده‌كه‌م ...من ئه‌وپ������ه‌ڕی هه‌وڵی خۆمم خس������ته گه‌ڕ و ،لهس������هر ئهم هه‌وڵه به‌رده‌وام ده‌بم ...ده‌مه‌وێ سوپاسی هه‌موو ئهو خهڵكه بكه‌م ،ك������ه خه‌باتیان ك������رد ،وه‌رن با قه‌دری وزه(تاقه‌ت) و ش������ادی بزانین ...هه‌ڵبژاردن، دیموكراس������یی زین������دوو كردۆت������هوه ...هه‌ر شتێكمان به‌یه‌كه‌وه دهست پێكردووه ،پێكهوه به‌ره‌وپێشی ده‌به‌ین". وت������اری دوای هه‌ڵب������ژاردن ل������ه ئه‌مریكای باش������وور ،ئه‌فریق������ا ،ئاس������یا ،ئه‌وروپ������ا و ئۆسترالیاش������دا پێش������كه‌ش دهكرێ ،بهاڵم به ده‌گمه‌ن دابوده‌ستووری فه‌رمی له‌خۆ ده‌گرێ و ئه‌وه‌نده‌ی هه‌ڵبژاردنی س������ه‌رۆككۆماری له ئه‌مریكادا خاوه‌ن ستانده‌ری میدیایی نین .ئهم بابهته نه‌مازه له‌و واڵتانهدا راسته كه یا خاوه‌ن حزبی جیاجیان و یا سیسته‌می په‌رله‌مانییان به ش������ێوه‌یه‌كه كه بۆ پێكهێنان������ی زۆرینه له ده‌وڵه‌تدا ،پێویستی به ئیئتیالف(هاوپه‌یمانی) ی چهند حزبێكه. ناتوانین گواس������تنه‌وه‌ی ئ������ارام و رێكوپێكی دهس������هاڵت له حزبێك������هوه بۆ حزبێك������ی تر به شتێكی مس������ۆگه‌ر دابنێین .ئهم كاره پێویستیی به پێوه‌ری یاس������ایی و متمانه‌ی قووڵ لهس������هر بنهمای ئه‌زموونی پراكتیكی ههیه كه گوزارشت ل������ه دادوه‌رانه‌بوون������ی هه‌ڵب������ژاردن ب������كات .له دیموكراسییه تازه سه‌رهه‌ڵدراوه‌كاندا یا ئهوانهی له گه‌شه‌كردندان ،به‌تایبه‌ت ئهوانهی كه به‌ده‌ست دووبه‌ره‌كییه فه‌رهه‌نگییه‌كانه‌وه گیریان خواردووه، نه‌بوونی ئه‌زموون له پرۆس������هی هه‌ڵبژاردندا یا متمانه‌پێنه‌بوونی ،به به‌ره‌نگاری(ته‌حه‌ددا)یه‌كی راسته‌قینه دێته هه‌ژمار. ئهو رژێمان������هی كه دوای كۆده‌تا ،كۆده‌تای ئاش������تیانه یا جگ������ه له‌وه ،س������ه‌قامگیر ده‌بن، له بااڵده‌س������تبوون له هه‌ڵبژاردن������دا به‌دوای هه‌قانیه‌ت������ی دیموكراتیك������ی خۆیاندا ده‌گه‌ڕێن تهنانهت ئهگهر به زه‌بری چه‌ك س������ه‌ركه‌تنیان وه‌ده‌س������ت هێنابێت .ل������ه حاڵه‌ت������ی وه‌هادا، رێبه‌رانی حزب������هكان له‌جیاتی ملدان بهرامبهر شكستی خۆیان ،تانه له ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردن ده‌ده‌ن و الف������ی س������اخته‌كاری ل������ه ژماردنی
24هه‌ڵبژاردن ژماره ()16
ده‌نگه‌گان ،سانسوور و ،ترساندن و توندوتیژی لێ ده‌ده‌ن .ئه‌وان ره‌نگب ێ داوا ل������ه الیه‌نگرانیان بكهن ك������ه خۆیان راگرن و ملمالنێ بكهن و خۆیان به‌كوشت بدهن .بۆ واڵتێك كه به‌نیازه دامه‌زراو‌هی دیموكراتیك بنیات بنێت و جێگیریان بكات ،ئهو به‌ره‌نگاریی‌هی كه رێبه‌ره ركابه‌ره‌كان به‌ره‌وڕووی ده‌بنه‌وه ،قبووڵكردنی شكسته وه‌ك پردێكی سه‌رووتر له ده‌سه‌اڵتخوازییه تاكه‌كه‌سی و به‌رژه‌وه‌ندییه حزبییه‌كان. رۆڵ������ی نه‌ریتی وتاره‌كان������ی دوای هه‌ڵبژاردن ،ل������هوه زیاتره كه به‌س هۆكاری چارهسهر بێت .ئاڵوگۆڕی فه‌رمیی رێزگرتنه‌كان ،ره‌نگ‌ه به چهند نیش������انه‌یه‌كی به‌جێماو له سه‌رده‌مێكی مه‌ند و كه‌متر به‌رژه‌وه‌ندخوازانه لێك بدرێته‌وه ،بهاڵم راس������تییه‌كه ئهوهیه كه ئهوانهی تیایدا بهش������دارن، س������ه‌رله‌نوێ نمایشێكی سیاسیی كالس������یكی ده‌به‌نه سه‌ر شانۆ .دوای ملمالنێیه‌كی س������ه‌خت و دژوار ،ئهم جۆره وتاران������ه ده‌ربڕ و به‌یانكه‌ری چهمكی زۆر ئه‌بس������تراكت(رووت)ن " :چۆنیه‌تیی كاری دیموكراس������ی" و " ده‌نگی خه‌ڵك" .ئهو كهس������انهی به‌توندی نه‌یاری یه‌كتری بوونه ،دهچنه رێ������زی هاوواڵتیانی دیكه‌وه ،س������ه‌رله‌نوێ یهك ده‌گرنه‌وه و به‌نیس������به‌ت به‌هاكانه‌وه دیسان ده‌روه‌سته ده‌بنه‌وه ،به شێوه‌یه‌ك كه دهچێته سه‌رووی ركابه‌رییه‌كانی پێشوو. رێوڕه‌سمی په‌یوه‌ست به ته‌سلیمبوون بهرامبهر شكست و راگه‌یاندنی س������ه‌ركه‌وتن ،كه به ش������ێوه‌یه‌كی گش������تگیر له‌الیه‌ن میدیاكانه‌وه په‌خش دهكرێت ،خاوێنك������ه‌ره‌وه‌ی قۆناغ������ی كۆتایی ههڵبژاردنه .ب������ه ژماردنی ده‌نگه‌كان له‌الیه‌ن بهرپرس������انی په‌یوه‌ندیداره‌وه ،په‌یامنێران ئه‌نجامه‌كان لهسهر ئینتێرنێت شی ده‌كه‌نه‌وه و ،له‌باره‌یه‌وه لێكۆڵینه‌وه دهكهن و لێكی ی دوای هه‌ڵبژاردنی خۆی پێشكه‌ش ده‌ده‌نه‌وه :دۆڕاوی مسۆگه‌ر ك‌هی وت‌ه دهكات؟ ئای������ا ئه‌گه‌ری ئهوه ههیه كاندیدای دۆڕاو ئاهه‌نگه‌كانی ش������ه‌وی س������ه‌ركه‌وتن بۆ كهس������ی براوه به رێگه‌پێدراو نه‌زانێت؟ و ئایا كاندیدای دۆڕاو تووش������ی تاڵی و تووڕه‌یی دهبێت و یا له س������اتی نائۆمێدیدا " به لوتف و خۆشه‌ویستی" ده‌رده‌كه‌وێت؟ ئهم رێوڕه‌سم‌هی شكست ،به‌مانای گواستنه‌وه‌ی س������یمبولیكی دهس������ه‌اڵته .ئهم وتارانه ،به درێژایی كات و له چوارچێوهی ئ������ه‌و میدیایانه‌دا كه خاوه‌ن هێزێك������ی رووه‌وزیادبوونن، گۆڕاون بۆ هه‌نگاوه دیموكراتیكه جێگیركراوه‌كان كه هه‌رچی زیاتر ئێمه شاره‌زای چۆنیه‌تیی چه‌سپاندنی فه‌رمانڕه‌وایی نهتهوهیی و جێگیركردنی سیمبولیكی ئهو دهكهن. تێبینی: * پۆڵ كۆركۆران )Paul Corcoran( ،توێژه‌ری سیاسی و ئه‌مریكایی و مامۆستای یاریده‌ده‌ره له زانكۆی ئادالید له ئوسترالیا .ئهو به شێوه‌یه‌كی تایبه‌ت گرنگی بهو بابه‌تانه ده‌دات كه لهبارهی په‌یوه‌ندییه سیاس������ییه‌كان، لهوانه س������تراتیژییه‌كانی پشتبه‌س������توو به ته‌كنیكی ده‌ربڕین و پێكهاتهی كۆمهاڵیهتیی میدیاكان ،فه‌لسه‌فه‌ی سیاسی و ،سیاسه‌ت و هونه‌رن. سهرچاوه :ماڵپه‌ڕی وه‌زاره‌تی دهرهوهی ئه‌مریکا
نیوزیله‌نداو
سه‌رکه‌وتنی دووباره‌ی حزبی ده‌سه‌اڵتدار نه‌یتوانی ببێته خاوه‌نی زۆرینه‌ی کورسییه‌کانی په‌رله‌مان. لهبهر ئهوه بۆ پێکهێنانی حکوومه‌ت پێویستی به هاوپه‌یمانی لهگهڵ حزبه‌کانی تردا دهبێت.
له ڕۆژی شه‌ممه‌دا ( )٢٠١١/١١/٢٦هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی له (نیوزیله‌ند)دا به‌ڕێوه‌چوو .حزبی نهتهوهیی (National )Partyئهو واڵته که ده‌سه‌اڵتداره ،ئه‌مجاره‌ش توانی زۆرینه‌ی ده‌نگه‌کان به‌ده‌ست بێنێت .به پێی ده‌رئه‌نجامی ده‌نگه‌کان ،حزبی میللی که به (ڕاستئاژۆی مامناوه‌ند) ده‌ناسرێت ،له ڕێژ سه‌رکردایه‌تیی (جۆن کێی)دا ()%٤٨ی ده‌نگه‌کانی مسۆگه‌ر کرد .ئهو حزبه له ساڵی ()٢٠٠٨هوه تا ئێستا دهسهاڵتی نیوزیله‌ندای له‌ده‌ست دایه. (حزبی میللی) نیوزیله‌ندا له ساڵی ١٩٩٦هوه به ته‌نیایی و بهبێ هاوپه‌یمانی لهگهڵ حزبی تردا ،به دهسهاڵت گه‌یشتووه .ئهو حزبه له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا ( )٦٠کورسی له کۆی ( )١٢١کورسیی په‌رله‌مانی به‌ده‌ستهێنا. دووه‌مین حزبی تر که ڕکابه‌ری (حزبی میللی) بوو، حزبی کرێکار ( )Labour Partyبه سه‌رکردایه‌تیی فیل گۆف بوو ،که توانی ()%٢٧ی ده‌نگه‌کان مسۆگه‌ر بکات و به به‌ده‌ستهێنانی ٣٤کورسی ،له پلهی دووه‌مدا بێت. پارتی ژینگه‌ش توانی به رێژه‌یه‌کی "باشتر" بگات و له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا ( )١٣کورسی مسۆگه‌ر کرد. پرسی ئابووری و چاره‌سه‌رکردنی کێشه‌کانی له کۆمه‌ڵگه‌ی نیۆزیله‌نددا ،یه‌کێک له دروشمه‌کانی هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردن بوو. گه‌رچی حزبی نهتهوهیی نیۆزیله‌ندا توانی له هه‌ڵبژاردنه‌که‌دا زۆرینه‌ی ده‌نگه‌کان به‌ده‌ست بێنێت ،بهاڵم
كانوونی یه‌كه‌می 25 2011
سیسته‌می فیدڕاڵی له ئه‌ڵمانیا
نووسینی :حه‌سیب ئه‌دیب عه‌بدی دروستبوونی سیسته‌می فیدراڵی له ئه‌ڵمانیا ،به هاوکاریی واڵتانی هاوپیمان دوای شه‌ری دووه‌می جیهانی بۆ ڕێگه‌گرتن له چڕیی توانا و دهسهاڵت هاته کایه‌وه و تا ئێستاش زۆر به رێکوپێکی و سه‌رکه‌وتووانه به‌رده‌وامه و زوربه‌ی واڵتانی ده‌وروبه‌ریش پشتگیری لهم سیستهمه ده‌که‌ن. واڵتی ئه‌ڵمانیا ئێستا به بوونی زیاتر له هه‌شتا ملیۆن که‌س که واڵته‌کی فیدراڵییه ،خاوه‌ن ١٦هه‌رێمه، هه‌موویان خاوه‌ن سنووری جوگرافی ،کولتووری و مێژوویی تایبه‌ت به خۆیانن .واته هه‌ر یه‌ک لهم هه‌رێمانه له ڕووی دروستکردنی حکوومه‌ت وه‌ک په‌رله‌مان، دادوهری ،ئه‌نجومه‌نی وه‌زاره‌ته‌کان و ده‌زگا ئیدارییه‌کان سه‌ربه‌خون .سه‌رۆکی کابینه‌ی هه‌رێم یا خود سه‌روك وه‌زیر که له‌الیه‌ن گرووپێکی گه‌وره‌ی هاوپه‌یمان یا فراکسیۆنی حزبی ،ئه‌ندامانی په‌رله‌مانی فیدراڵ دێته هه‌ڵبژاردن و سه‌رۆکی دهوڵهتی فیدراڵیش (سه‌رۆك) که له‌الیه‌ن گه‌وره‌ترین ئه‌ندامانی هاوپه‌یمان و فراکسیۆنی حزبی ئه‌ندامانی په‌رله‌مانی فیدراڵ دێته هه‌ڵبژاردن. سه‌رۆکی واڵت که هه‌ر ٥سال جارێک به ده‌نگی هه‌موو ئه‌ندامانی په‌رله‌مانی فیدراڵ و به ڕێژه‌ی ده‌نگی ئه‌ندامانی په‌رڵه‌مانی هه‌رێمه‌کان دێته هه‌ڵبژاردن و رۆڵی سه‌ره‌کی ههیه له کاروبار و به‌ڕێوه‌بردنی حکوومه‌ت ،تهنیا کاروباری سیاسی ڕۆژانه نهبێت.
26هه‌ڵبژاردن ژماره ()16
له واڵتی ئه‌ڵمانیادا ،دهسهاڵت له نێوان سیسته‌می فیدراڵ و سیسته‌می هه‌رێمه‌کان دابه‌ش کراوه .بۆ نموونه، سیاسه‌تی گشتی ،ئابووریی گشتی و سیاسه‌تی دهرهوه، ههروهها پاره و پاراستنی واڵت له دهسهاڵتی سیسته‌می فیدراڵیدا دهبێ و نیزامی پهروهرده ،زانکۆ و کولتووری و ئاسایش له دهسهاڵتی سیسته‌می هه‌رێمه‌کانه .بهاڵم ئهوه بهم مانایه نییه که هه‌رێمه‌کان له‌و کارانه که له سنوورییاندا نییه ،نه‌توانن هه‌ندێک کاروبار نه‌که‌ن .بۆ نموونه ،ده‌سه‌اڵتیان ههیه بهبێ ئاگاداریی حکوومه‌تی فیدراڵی ،پهیوهندی به واڵتانی بیانییه‌وه بکه‌ن و حکوومه‌تی فیدراڵیش کۆسپیان له به‌رامبه‌ردا دروست ناکات .بۆ نموونه ،هه‌رێمی شلێسویگ هولشتاین دهتوانێت پهیوهندی به دهوڵهتی روسیا ،یان هه‌رێمی بادن ورتێمبرگ لهگهڵ دانیمارکدا بکات. ئه‌ڵمانیا ٣بنهمای گرنگی ده‌ستووری ههیه که به‌مجۆره داڕێژراوه :ده‌ستووری بنه‌ڕه‌تیی فیدراڵی که داڕێژراوی بڕیاره‌کانی په‌رله‌مانی فیدراڵ و ٢به‌شی ئه‌ندامانی هه‌رێمه‌کان له ده‌سته‌ی فیدراڵیی هه‌رێمه‌کان و ده‌ستووری بنهڕهتی هه‌رێمه‌کان که دارێژراوی په‌سه‌ندی په‌رله‌مانی هه‌رێمه‌کانه و ده‌ستووری بنه‌ڕه‌تیی شاره‌وانییه‌کان ،که له لیژنه‌ی په‌رله‌مانی شاره‌کاندا په‌سه‌ند کراوه .ئهم دابه‌شکردنه هه‌ریه‌ک له سنووری خۆیاندا و له ژێر ده‌ستووری فیدراڵیدا ده‌ستێوه‌ردانی تێدا ده‌کرێت.
كۆمهڵگهی مهدهنی، دیموكراسی و هه‌ڵبژاردن به‌هێزیی دیموكراسیی ته‌ندروست ،له گره‌وی كۆمهڵگهیهكی مه‌ده‌نیی به‌هێزدایه
نووسینی :برووس گێللی وه‌رگێڕانی :سووسه‌ن محه‌ممه‌د میرخان به‌دان������ی متمان������هی هه‌ڵبژاردن������ی ڕه‌وا و پابه‌ندكردن������ ی براوه‌كانی هه‌ڵبژاردن ب������ه حوكمڕانیی باش ،ئه‌وان دهتوانن هه‌لومه‌رجێکی سیاس������یی گونجاو بۆ گهش������هی دیموكراسی بڕه‌خسێنن. لهس������ااڵنی ڕابردوودا نیشاندرا ،كه هه‌ڵبژاردنه‌كان به ته‌نیایی گه‌ره‌نتیی حكومه‌تی دیموكراتیک نین .له‌و واڵتانه‌ی ی كه هه‌ڵبژاردن������ی دادپهروهرانه ئه‌نجام دهدرێت ،براوه‌كان وێ پێویسته وه‌اڵمده‌ر‌ی ستاندا‌ردی حوکمڕانیی باش بن. خالێكی هاوبهش ههیه :ئهنجومهنه به‌هێزه‌کانی كۆمهڵگهی مهدهنی ،خۆیندنه‌وه سه‌باره‌ت به دیموكراسیی ڕاسته‌قین‌ه و ئهو واڵتانه‌ی كه ئۆمێدی گه‌یش������تن به دیموكراس������ییان تێدا به‌دی ده‌کرێت ،نیشان دراوه كه كۆمهڵگهی مهدهنی و دیموكراسی ،پێکهوه یه‌کتر بههێز دهكهن. ئه‌ندۆنێسیا دوای رووخانی سوهارتۆ ،دیكتاتۆری كۆنی ئه‌ندۆنێسیا، لهس������اڵی ١٩٩٨دا ،ئ������ه‌و واڵته چوار خول������ی هه‌ڵبژاردنی ئاش������تییانه‌ی تاقی كردۆته‌وه .لهس������ااڵنی ،٢٠٠١ ،١٩٩٩ ٢٠٠٤و ٢٠٠٩دا دهس������که‌وته‌کانی دیموکراس������ی به‌رچاو
واڵته له ڕیزبه‌ندیی سیاس������ی و مهدهنی له بوون .پلهی ئهو ساڵی ١٩٩٧ی (ماڵی ئازادی)دا ()freedom house له پلهی شه‌ش������ه‌مدا بووه" .ب������ه له‌به‌رچاوگرتنی ئهوه که ژم������اره‌ی ( )٧نزمترین پله‌یه" ،ئهو واڵته لهس������اڵی ،٢٠٠٩ و لهگهڵ گه‌یش������تن به‌ڕیزی واڵتانی تا ڕاده‌یه‌ک دیموكرات لیبرا‌ل ،پلهی ( )٢/٥ی به‌ده‌ستهێنا. سه‌ره‌ڕای ترس له شه‌ڕ و دابڕانی سیاسی ،كۆمهڵگهی مه‌ده‌نیی چاالك و ڕێکخراوی ئهو واڵته بووه هۆی ئهوهی كه ی ئه‌ندۆنێسیا به هه‌مان ویست و پێوه‌ره‌كان ،بچێته ناو ڕیز به‌ره‌ی واڵت������ه دیموكراتییه‌كانه‌وه .گرووپی ئه‌نجومه‌نه‌کانی دیموكراس������ی ،ئه‌نجومه‌ن������ی س������ه‌رۆكایه‌تیی زانكۆ‌كان و ڕایه‌ڵه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كانی ئ������ازاد و دادپه‌روه‌رانه‌ی زانكۆ، گه‌ره‌نت������ی ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردن������ی دادپه‌روه‌رانه‌یان دا. ی ئه‌ندۆنیس������یاش ی مهدهنی ئه‌نجومه‌نه‌كانی تری كۆمهڵگه ی یارییه‌کان سیاسه‌توانانیان ناچار كردن كه ڕه‌چاوی ڕێسا بکه‌ن ،س������ۆز به به‌ڵێنه‌كانی خۆیان بدهن و له ماوه‌ی نێوان دوو هه‌ڵبژاردنیش له بهرامبهر ده‌نگده‌راندا وه‌المده‌ر بن. دكتۆر هادی سوزاسترۆ به‌ڕێوه‌به‌ری هه‌ڵمه‌تی ناوه‌ندیی ی و نێونه‌ته‌وه‌یی ل������ه جاكارتا، توێژینه‌وه‌كان������ی س������تراتیژ
كانوونی یه‌كه‌می 27 2011
لهس������الی ٢٠٠١دا گوتی :دیموكراس������یی نوێی واڵته‌كه‌ی هێشتا زۆر الوازه و گه‌وره‌ترین مه‌ترسی ،ڕووبه‌ڕووبوونه‌و‌ه لهگهڵ ڕهوتی پێچه‌وانه‌یه .ئهو وتی :كۆمهڵگهی مهدهنی له ی سه‌ره‌كی خۆی پێش������گرتن بهو ڕه‌وت‌ه ئه‌ندونیس������یا ئهرك پێچه‌وانه‌یه ده‌زانێت .ئهو مه‌سه‌له‌یه یه‌كه‌مین ئه‌وله‌وییه‌تی ئێمه‌یه .نۆ سال دوای ئهوه ،كۆمهڵگهی مهدهنی ڕایگه‌یاند كه ئهو ئه‌ركه‌ی خۆی به ئه‌نجام گه‌یاندووه. زۆر ئاش������كرای‌ه ك������ه پێویس������تیی دیموكراس������ییه‌كی ته‌ندروس������ت ،تهنیا ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنه‌كان نییه ،لهبهر ئهوه ،یارمه‌تیی گه‌شه‌ی دیموكراسی له ئه‌وله‌وییه‌ت دایه. له پشتیوانیکردن له کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نییه‌وه بگر‌ه تا ده‌گات‌ه به‌هێزکردنی ڕهوتی به‌هێزی یاس������ایی .ب������ه‌اڵم الیه‌نه‌کانی هه‌ڵب������ژاردن و ناهه‌ڵبژاردنه‌كانی دیموكراس������یش پێكهوه گرێدراون :هه‌بوونی یهكێك بهبێ بوونی ئه‌وی تر ناڕه‌خسێت و هه‌ندێك كاتیش بهشێوهیهكی هاوكات پێکدێن .كۆمهڵگهی مه‌ده‌نیی زیندوو كه له‌الیه‌ن چاپه‌مه‌نیی ئازاد و رێكخراوه س������ه‌ربه‌خۆکانی تره‌وه پش������تیوانی لێ ده‌کرێت ،نه‌ك تهنیا پش������تیوانی ده‌ره‌نجامه‌كانی هه‌ڵبژاردنن ،به‌ڵكو له‌ش������كلی وه‌اڵمده‌ره‌وه‌ی������ی حكومه‌ت ،ش������ه‌فافییه‌ت و ڕه‌چاو كردنی یاساكان ،پاڵپش������تی له ڕووداوه‌كانی دوای هه‌ڵبژاردنیش دهكهن. ئهتیۆپیا له ئه‌تیۆپیاش������دا ڕهوتی "هه‌ڵقواڵو له ناخی كۆمهڵگه"دا بۆ پته‌وكردنی دیموكراسی پێکهاتووه .له‌ساڵی ٢٠٠٥له‌و واڵته‌دا هه‌ڵبژاردنی نهتهوهیی ،ڕ‌كه‌به‌رایه‌تیی ڕاسته‌قین‌ه به
28هه‌ڵبژاردن ژماره ()16
یارمه‌تی ڕێكخراوه‌كانی كۆمهڵگهی مه‌ده‌نیی ئه‌تیۆپیاوه ،كه پێشتر هه‌وڵه‌كانیان له بواره‌كانی پێشكه‌وتن و یارمه‌تیدان بوو ،ئه‌نجام درا .حزبه به‌رهه‌ڵستکاره‌کان له ٥٤٧كورسیی ئه‌نجومه‌نی یاس������ادانان ١٧٣ ،كورس������ییان به‌ده‌س������تهێنا. به‌وه‌بیرهێنانه‌وه‌ی ئهوه که پێشتر ئهو ژمارهیه ٩کورسی بوو. ی ئهمه یه‌كه‌مین زه‌بری جددی بوو له به‌ره‌ی دیموكراتیک نهتهوهیی شۆڕش������گێری ئهتیۆپیا ( )EPRDFو دهسهاڵته ده س������اڵه‌که‌ی .له ڕهوتی هه‌ڵبژاردنه‌كاندا ،رێكخراوه‌كانی كۆمهڵگهی مهدهنی وه‌ك رێكخراوی پێش������كه‌وتنی (فاخن) و كۆنگره‌ی دیموكراس������یی چهش������نی ئێتۆپیایی ،ڕاهێنانی مه‌ده‌نییان پێش������كه‌ش ب������ه هاوواڵتیان ک������رد و چاودێرانی هه‌ڵبژاردنیش������یان دامهزراندن .رژێم هه‌وڵی دا كه گرینگی ب������ه ده‌ره‌‌نجامه‌كان������ی هه‌ڵبژاردن نه‌دات .ب������ه دوای ئه‌ودا ناڕه‌زای������ی و س������ه‌ركوتکردن له ئادیس ئاباب������ا ،پایته‌ختی ئهتیۆپیا ده‌ستی پێكرد. ڕێكخراوه‌كان������ی كۆمه‌ڵگ������هی مهدهنی ،ل������ه به‌ره‌یه‌کی ی په‌یماننامه‌یه‌ک كه له هاوبهش������دا یه‌کیان گرت و به پێ������ مانگی س������ێی س������اڵی ٢٠٠٦دا گرێدرا ،رژێمی������ان ناچار كرد ده‌ره‌نجامی دروس������تی هه‌ڵبژاردنه‌كان په‌سند بكات. ی كۆمه‌ڵگ������هی مهدهنی كه ئ������ه‌و گرووپه له س������ه‌ركرده‌كان ده‌ستبه‌سه‌ر كرابوون ،ئازاد كران. له‌و كاتهوه گرووپه‌كانی كۆمهڵگهی مهدهنی بۆ رێزگرتن ک لهس������هر بنهمای ڕێککه‌وتن له ئۆپۆزس������یۆن و حكومه‌تێ ی نه‌ك به زۆر ،گوشار بۆ ( )EPRDFدێنن .وه‌اڵمده‌ره‌وه‌ی مانایهكی نوێی بهخۆوه گرتووه. لهس������اڵی ،٢٠٠٧له کاردانه‌و‌ه سه‌باره‌ت به نیگه‌رانیی گه‌وره‌ی گرووپه‌كانی الیه‌نگر له كۆمهڵگهی مهدهنی ،سه‌ره‌تا ی پێش������وو و وه‌زیری به‌رگریی پێشوو ،به س������ه‌رۆكوه‌زیران گهندهڵی تاوانبار كران و دوایی مه‌حكوم كران. ل������ه‌و كات و لهس������اڵی ٢٠٠٨دا ،په‌رله‌مانی ئهتیۆپیا به هه‌وڵی كۆمهڵگهی مهدهنی که هه‌ر ئێستا ئه‌ندامانی سه‌ر به ی حزبه جیاواز‌ه سیاسییه‌كان و خاوه‌ن تێڕوانینی جیاوازیش له‌خۆ ده‌گرت ،یاس������ایه‌كی نوێیان بۆ چاپه‌مه‌نییه‌كان دانا. به پێی ئهو یاسایه ،سانس������ۆری دهوڵهتی لهسهر رۆژنام‌ه ئه‌هلییه‌كان و ده‌ستبه‌سه‌رکردنی په‌یامنێران و رۆژنامه‌وانان قه‌ده‌غ‌ه كرا .ئهوه نموونه‌یه‌ك‌ه له چۆنیه‌تیی پێشكه‌وتنی دوو الیهنه له نێوان كۆمهڵگهی مهدهنی و هه‌ڵبژاردنی ڕكابه‌ردا. هه‌روه‌كو سه‌ركۆمار ئۆباما له وتاری ئاكرا ئاماژه‌ی پێدا:
"له هه‌م������وو ئه‌فریقادا ئێمه ش������اهیدی نموونه‌یه‌كی زۆری خه‌ڵك بووینه ،كه چاره‌نووسی خۆیان به ده‌سته‌وه گرتووه و گۆرانكارییه‌كان������ی "هه‌ڵقواڵو له ناخی كۆمهڵگه"ش������یان دروست كردووه". نموونه‌كانی تر ل������ه س������اڵه‌كانی ١٩٩٨و ٢٠٠٤پێنج واڵت كه پێش������تر له ریزی واڵته كۆمۆنیس������ته‌كاندا بوون ،وه‌ک گورجس������تان، ئۆكراینا ،س������لۆڤاكیا ،كرۆڤاتیا و سێربس������تان" ،شۆڕش������ی دیموكراتی"ی س������ه‌رکه‌وتوویان تاقی كردۆته‌وه .كۆمهڵگهی مهدهنی له هه‌ر یهك له‌و واڵتانهدا ڕۆڵێكی یه‌كس������انی گێڕا. جموجۆڵی س������ه‌ره‌تایی كۆمهڵگهی مهدهنی ،له‌ویستی خه‌ڵك ب������ۆ ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردن������ی پ������اك و دادپهروهرانه بوو. "بزووتن������هوهی هه‌ڵبژاردن������ی ئازاد" كه وزه ب������ه كۆمهڵگهی مهدهنی ده‌به‌خش������ێت و بهرهو كاركردی ئاشکرای سیاسی رێنمایی دهكات ،له سه‌رانسه‌ری جیهاندا و له‌و كاتهوه كه واڵته‌كان بۆ گه‌یشتن به دیموكراسی تێده‌كۆشن ،ده‌بینرێت. نموونه‌كانی دوایی بریتین له :فیلیپین ،غه‌نا ،ئیران و كێنیا. ی هه‌ڵبژاردنه‌كان له‌دوا ی ئ������ازاد و دادپهروهرانه، ی هه‌ڵبژاردن دوای ئه‌نجامدان ی مهدهنی روو له چاالكی������ی كه‌متر گه‌رموگوڕ و كۆمه‌ڵگ������ه بێ ده‌نگتر ده‌کات ،بهاڵم گرنگتر بۆ دهس������ه‌اڵتداریه‌تی باش ی بۆ هه‌ڵوه‌ش������اندنه‌وه‌ی ده‌گه‌رێته‌وه .كۆمه‌ڵگ������هی مه‌ده‌ن ی ی بێبه‌زه‌ییانه ،ل������ه قاودانی گه‌نده‌ل������ی و زه‌مانه‌ت یاس������ا بهش������داری هه‌موو گرووپه‌كان ،خ������اوه‌ن به‌رژه‌وه‌نده‌‌كان و ی بیروبۆچوونه‌كان������ی له گۆڕه‌پان ،دهچنه ن������او ملمالنێیه‌ك ی مهدهنی تێده‌كۆش������ێت ،كه حكوومه‌ت ڕۆژانه‌وه .كۆمهڵگه ی كه ناچار ب������ه وه‌اڵمدان������هوه ب������كات و دڵنیابێت ل������هوه ی ده‌که‌ن. ی یاری ده‌سه‌اڵتداره‌كان ،ڕه‌چاوی رێوشوێنه‌كان
ی مه‌ده‌ن ی ی كۆمهڵگه نه‌بوون ی ێ بوون له‌و س������ااڵنه‌ی دواییدا هه‌ندێ له واڵت������ان بهب ی مه‌ده‌نیی چاالك ،هه‌ڵبژاردنیان ئه‌نجامداوه. كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك ی نیوه‌ڕكه‌به‌ریان زانای������ان ،ئهو واڵتانه‌ی ک������ه هه‌ڵبژاردن������ ی كۆمه‌ڵگه‌یه‌ک������ی مه‌ده‌نیی الواز یا ئه‌نج������ام داوه و خاوه‌ن گهش������ه نه‌کردوون و توانایان نیی������ه زه‌مانه‌تی ده‌وڵه‌تێکی ی (دیموكراس������ی بێ ناوه‌رۆك)، وه‌اڵمده‌ره‌و‌ه بدهن،نازناو ی نائازاد)یان پێ ی نالیبراڵ) و (دیموكراس (دیموكراس������ داون. ی كۆمۆنیس������تی پێشوو مه به ڕوونی ل‌ه‌واڵتان ده‌کرێت ئه بدیترێت ،كه له‌وێدا شۆڕش������ه دیموكراتییه‌كان شكستیان هێن������ا .بێ���ل��اروس ( )٢٠٠٥و قرقیزس������تانیش (.)٢٠٠٨ ی مهدهنی له‌و واڵتان������ه‌دا گرێدراوییه‌كی زۆریان كۆمه‌ڵگ������ه ی واڵت، ب������ه یارمه‌تیده‌ران������هوه هه‌بووه و جگ������ه له‌پایته‌خت ی ئه‌وتۆیان نه‌كردووه .له‌ده‌رئه‌نجامدا ،كاتێک گهش������ه‌یه‌ک ی ل������ه‌و واڵتانهدا بۆ ی مه‌ده‌ن ی كۆمه‌ڵگ������ه ك������ه چاالكوانان ی ئازاد" ده‌که‌ون������ه جموجۆڵه‌وه، ی هه‌ڵبژاردن "بزووتن������هوه ی تر كه له‌ودا هیچ كهس پش������تیوانییان لێ ن������اكات .واڵتان ی ی پشتگیر ی له‌رزۆك و الواز بوونه‌ت‌ه هۆ كۆمهڵگهی مهدهنی ی ملهور‌ه هه‌ڵبژێ������ردراوه‌كان، ل������ه بههێزكردنی بارودۆخ������ بریتی������ن له مالیزییا ،روس������یا و كامبۆدیا .به‌خۆش������ییه‌وه، ی خۆی ههیه ،كاتێك ی سیاسی ،جموجۆل و حه‌ره‌كه ئازادی ی ئازادی دهس������تهبهر دهكات ،به‌زه‌حمه‌ت ی مه‌ده‌ن كۆمه‌ڵگا ده‌توانرێت له‌ناو ببرێت.
* برووس گێللی مامۆستای یاریده‌ده‌ره له زانسته سیاسییه‌كان له زانكۆی‌پۆرتله‌ند. تێبینی :ئهم بابهته کورت کراوه‌ته‌وه سهرچاوه :ماڵپه‌ڕی وه‌زاره‌تی دهرهوهی ئه‌مریکا
كانوونی یه‌كه‌می 29 2011
کۆماری دیموکراتی کۆنگۆ سه‌رکۆماری خۆی هه‌ڵبژارد
ڕۆژی دووشه‌ممه ( )٢٠١١/١١/٢٨له کۆماری دیموکراتی کۆنگ������ۆدا بنکه‌کان������ی ده‌نگه‌کاندا ب������ه‌ڕووی هاوواڵییاندا کرانهوه .هه‌ڵبژاردنی س������ه‌رکۆماری له‌و واڵته له کاتێکدا به‌ڕێوه‌چوو ،که چهند ڕۆژ پێش هه‌ڵبژاردن ،شه‌قامه‌کانی کینشازا ،لۆمۆمبا و چهند شاری تر شایه‌تی توندوتیژی له نێوان الیه‌نگرانی سه‌رکۆمار و به‌رهه‌ڵستکارانی دهوڵهت بوو .ه������هر له کاتی هه‌ڵبژاردنه‌کاندا له ش������اری کانانگا به‌رهه‌ڵس������تکاران ١٥بنکه‌ی ده‌نگدانیان ئاگر تێبه‌ردا .له شاری (لۆمۆمباش������ی)دا چهند چه‌کدار هێرشیان کرده س������هر بنه‌که‌کانی ده‌نگدان ،که له ئاکام������دا دوو پۆلیس گیانیان له‌ده‌ستدا. له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا ژۆزێف کابیالی سه‌رکۆمار و ته‌مه‌ن ٤٠ساڵه و ئه‌تین چێس������کێدی پاڵێوراوی ئۆپۆزسیۆن له حزبی "یه‌کێتی بۆ دیموکراس������ی و گه‌شه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی" دوو پاڵێوراوی ئهو ملمالنێیه بوون. کۆمیسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌کانی کۆنگۆ کۆتایی ئاکامه‌کانی هه‌ڵبژاردنی س������ه‌رکۆماری بهم شێوه‌یه ڕاگه‌یاند :ژۆزێف
ژۆزێف کابیالی سه‌رکۆماری كۆنگۆ کابیال ()%٤٩ی ده‌نگی به‌ده‌س������تهێنا و جارێکی تر بووه سه‌رکۆمار .ئه‌تین چێس������کێدی پاڵێوراوی ئۆپۆزسیۆنیش توان������ی ( )%٣٢ده‌نگ������ه‌کان به‌ده‌س������ت بێنێ������ت .دوای باڵوکردنه‌وه‌ی ئاکامه‌کانی هه‌ڵبژاردن ،ئه‌تین چێسکێدی له په‌یامێکدا ده‌ریبڕی ک������ه "ئاکامه‌کانی ئهو ههڵبژاردنه قبووڵ ناکات ".بهاڵم ئهوه چهند ڕۆژه نائارامی و پشێوی چه‌ندین شار و شارۆچکه‌ی ئهو واڵته‌ی گرتۆته‌وه. له هه‌ش������تا و نه‌وه‌ده‌کانی سه‌ده‌ی ڕابردوودا ،نزیک به دوو ملی������ۆن هاوواڵتیی کۆنگۆ له ش������ه‌ڕی ناوخۆدا گیان له‌ده‌س������ت .واڵتی کۆنگۆ بهو پێش������ینه‌ی شه‌ر و ملمالنێ سیاس������ییانه و پرس و کێش������ه‌کانی ئێس������تای ،واڵتێکی گڕگرتووه.
30هه‌ڵبژاردن ژماره ()16
حوکمڕانی ل ه سوڵتاننشینی (عومان)دا
ئاماده‌کردنی :سنۆبه‌ر ته‌یب سوڵتاننشینی عومان کۆنترین واڵتی سه‌ربه‌خۆ له جیهانی عه‌ره‌بدایه ،بهاڵم تا س������اڵی ١٩٧٠دووره‌په‌رێز و داخراوترین واڵت ل������ه‌م ده‌ڤه‌ره‌دا بوو .له س������ه‌ده‌کانی ڕابردوودا ،عومان ده‌ور و شوێنێکی گرینگی لهم ناوچه‌یه‌دا هه‌بوو ،سه‌رده‌مانێک له ملمالنێ و کێبه‌رکێ لهگهڵ ده‌ستڕۆییش������توویی به‌ریتانیا و پورته‌گال له که‌نداوی فارسدا بوو. له ساڵی ١٩٣٨که (سوڵتان سه‌عید بن ته‌یموور) دهسهاڵتی له عوماندا گرته دهست ،ئهم واڵته بۆ ده‌یان ساڵ دووره‌په‌رێز و داخراو مایه‌وه .نیمچ������ه ده‌ره‌به‌گایه‌تی و قه‌بیله‌یی بوونی عوم������ان که هاوکات ب������وو لهگهڵ س������ه‌رهه‌ڵدان و نائارامی، پێناس������هی ئهو واڵته بوو .له س������اڵی ١٩٧٠سوڵتان قابووس به هۆی کوده‌تایه‌که‌وه ،باوکی خۆی لهسهر دهسهاڵت الدا و جڵه‌وی ئهو واڵته‌ی گرته دهس������ت .سوڵتان قابووس هه‌ندێک "چاکس������ازی" له بواره‌کانی ئابووری������دا ئه‌نجامدا ،ههروهها وه‌گه‌ڕخس������تنی س������ه‌رمایه‌ی دهوڵهتی له بواری پهروهرده و فێرکردندا وه‌گه‌ڕ خس������ت( .عومان)ی������ش وه‌کو واڵتانی تری که‌نداوی فارس ،نه‌وت پاڵپشی بوو بۆ ئهو "چاکسازی"یانه. توریسم یه‌کێکی تر له سه‌رچاوه‌کانی داهاتی ئهو واڵته‌یه، ده‌ر و ده‌شتی نه‌کێڵدراو ،ههروهها کۆشک و قه‌اڵ کۆنه‌کانی، سه‌رنجی گه‌ڕیده‌کانی به‌ره‌وخۆی ڕاکێشاوه. ڕادی������و و ته‌له‌فزیۆنه‌کان������ی ئهو واڵته له‌الی������هن ده‌وڵه‌ته‌و‌ه بهڕێوه ده‌چ������ن .یه‌که‌مین ڕادیۆی خسووس������ی ئهو واڵته له مانگی ٥ی س������اڵی ٢٠٠٧دهس������تی به کار ک������رد .ده‌رفه‌ت ب������ۆ هاوواڵتیانی عومان������ی ههیه ،تا که‌ناڵ‌ه ئه‌س������مانییه‌کانی
عه‌ره‌بس������تان ،ئه‌لجه‌زیر‌ه و ئیمارات ل������ه‌و واڵته‌که‌ی خۆیاندا ببینن .به گوێره‌ی یاسای چاپه‌مه‌نی ،دهوڵهت "بۆی ههیه" به هۆکاری سیاسی و کولتوورییه‌وه بابه‌ته‌کان سانسۆر بکات. پارتی و ڕێکخراوی سیاسی له‌و واڵته‌دا بوونیان نییه. ه سوڵتاننشینی پێکهاته‌ی دهسهاڵت ل (عومان)دا تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی حكوومهتی عومان ،پاشایه‌تییه‌کی ڕه‌های‌ه و گش������ت كاره‌كان به‌ڕێگه‌ی ده‌ركردنی ئه‌مری س������وڵتانهوه ت به‌پێ������ی فه‌رمانی ده‌رچوو ئه‌نج������ام دهدرێت ،كاروباری واڵ و ڕێنوێنییه‌کانی س������وڵتان به‌ڕێوه‌ده‌چن و گشت كاره‌كان به خودی سوڵتانهوه په‌یوه‌ستن .هه‌موو یاسا و بڕیاره گرنگه‌كان به فه‌رمانی سوڵتان ده‌رده‌چن و پێویسته گشتییان جێبه‌جێ بکرێن .یاسا ،فه‌رمان و بڕیاره‌كان له الیهن خودی سوڵتانهوه په‌سه‌ند ده‌كرێن ،ههروهها سوڵتان ( )٥٢ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌نی راوێژكاری واڵت ده‌ستنیشان دهكات. سوڵتان به‌رپرسه له پاراس������تنی سه‌ربه‌خۆیی و ته‌واوییه‌تی خاك ،پاراس������تنی ئاسایش������ی ناوخۆیی و دهرهوه ،دابینكردنی ماف و ئازادییه‌كانی تاكه كهس������ی ،پاراستنی حكوومهتی یاسا، ڕێنوێنیی سیاس������ه‌تی گش������تیی واڵت ،بڕیاردانی پێویس������ت بۆ ڕووبه‌رووبوونه‌وه‌ی هه‌ڕه‌شه و پاراستنی یه‌كپارچه‌یی نهتهوهیی و هاوواڵتیانی عومان ،ڕاگهیاندنی حاڵه‌تی نائاس������ایی جه‌نگ و ئاشتی ،ناس������اندنی یاساكان ،په‌س������ه‌ندكردنی رێككه‌وتننامه و په‌یماننامه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان ،ڕاگهیاندنی فه‌رمیی بودجه‌ی گشتیی
كانوونی یه‌كه‌می 31 2011
سولتان سه‌عید كوڕی ته‌یمور 1972 - 1910 دهوڵهت ،ههروهها لێخۆشبوون یا كه‌مكردنه‌وه‌ی سزاكان. فه‌رمان������هكان به ناوی س������وڵتانهوه ده‌رده‌چن و جێبه‌جێ ده‌كرێن ،ههروهها سوڵتان س������ه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی حكوومه‌ت������ه و ده‌ستنیش������انكردن و البردن������ی جێگران������ی س������ه‌رۆكوه‌زیران ،وه‌زی������ره‌كان ،یاری������ده‌ده‌ری وه‌زی������ره‌كان، به‌ڕێوه‌ب������ه‌ری گش������تیی وه‌زاره‌تخان������هكان ،دادوهری بااڵ و سه‌فیره‌كانی له ئه‌ستۆدایه. پێكهاتهی ئیداری و سیاسیی حكوومه‌ت راسته‌وخۆ له ژێر چاودێریی سوڵتاندایه ،كه لهم به‌شان‌ه پێك دێت: دهسهاڵتی جێبه‌جێكردن: ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران به‌رزترین دهسهاڵتی جێبه‌جێكردنه ،كه له ٢٣وه‌زیر و ٣٠ئه‌ندام پێك هاتووه و هه‌موو دهس������هاڵت و ڕاسپارده‌كان له‌الیه‌ن سوڵتانهوه رێیپێده‌درێت و ده‌ستنیشان ده‌كرێن. ئه‌ندامانی كابینه‌ی حكوومه‌ت كه زۆربه‌یان له بنه‌ماڵه‌ی سه‌ڵته‌نه‌تی و كه‌سوكاری سوڵتانن ،له‌الیه‌ن سوڵتانهوه ده‌ستنیشان ده‌كرێن و له بهرامبهر ئه‌ودا به‌رپرسیاریه‌‌تیان ههیه. س������وڵتان قابووس ،سه‌ره‌ڕای س������ه‌رۆكایه‌تیكردنی واڵت، فه‌رمانده‌ی گشتیی هێزه چه‌كداره‌كان و پۆلیسی سه‌ڵته‌نه‌تییه، پۆس������تی س������ه‌رۆكوه‌زیری ،وه‌زاره‌تی به‌رگ������ری ،وه‌زاره‌تی دهرهوه ،س������ه‌رۆكی ئه‌نجومه‌ن������ی گهش������ه‌پێدان ،ئه‌نجومه‌نی بااڵی دادوهری و ئه‌نجومه‌نی بااڵی س������ه‌رچاوه‌كانی وزه و كاروباری دارایی له ژێر دهس������ه‌اڵتیدایه .ههروهها كه‌سانێك وه‌ك فه‌ه������هد بن مه‌حم������وود ئال س������ه‌عید وه‌ك یاریده‌ده‌ری سه‌رۆكوه‌زیر له كاروباری ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران ،یووسف بن عه‌لوی ب������ن عه‌بدوڵاڵ وه‌ك وه‌زیر و به‌رپ������رس له كاروباری دهرهوه ،س������ه‌ید به‌در بن س������عوود ئه‌بوسه‌عیدی وه‌ك وه‌زیر
32هه‌ڵبژاردن ژماره ()16
له كاروباری به‌رگری ،به نوێنه‌رایه‌تیی س������وڵتان ئه‌ركه‌كان جێبه‌جێ دهكهن. لهس������هر بنهمای دابه‌ش������بوونی واڵت و ئی������داری ،عومان خاوه‌نی ٦١ویالیه‌ت و ٤پارێزگایه (مه‌سقه‌ت ،زو‌فار ،مسندم، ئه‌لبریمی و پێنج ناوچه‌ی باتینه ،زاهیره ،ش������ه‌رقییه ،داخلییه و ئه‌لووستا) ئیداره‌ی هه‌ر یهك لهم ویالیه‌تانه ئه‌ركی والیانه كه له‌الیه‌ن س������وڵتانهوه ده‌ستنیش������ان ده‌كرێن و له بهرامبهر سعوود بن ئیبراهیم ئه‌بوس������ه‌عیدی وه‌زیری واڵت بهرپرس و وه‌اڵمده‌رن .پارێزگاره‌کان كه هه‌ر چوار پارێزگا به‌رێوه ده‌به‌ن، له دهرهوهی سیس������ته‌می وه‌زاره‌تی واڵتن و له ژێر چاودێری راسته‌‌وخۆی (سوڵتان)دا ئه‌ركه‌كانیان ئه‌نجام ده‌ده‌ن. دهسهاڵتی یاسادانان: سیس������ته‌می په‌رله‌مانی عومان له دوو ئه‌نجومه‌نی پیران و نوێنه‌ران پێك دێت .لهس������هر بنهمای مادده‌ی ()٥٨ی یاسای بنه‌ره‌تی ،ئهم دوو ئهنجومهنه( ،پیران و نوێنه‌ران) ئه‌نجومه‌نی عومان پێك دێنن ،كه خاوه‌نی پله و پێناس������هی س������ه‌ربه‌خۆی یاسایییه و هه‌ر كاتێ سوڵتان به پێویستی زانی به مه‌به‌ستی گفتوگ������ۆ و لێكۆلینهوه له مه‌ر پرس������ه دیاریك������راوه‌كان ،ئه‌وا دانیشتن ڕێك ده‌خرێت. ئه‌نجومه‌ن������ی عومان ئه‌نجامه‌كانی خ������ۆی له چوارچێوهی پێش������نیاز و ڕاس������پاردندا پێش������كه‌ش به س������وڵتان دهكات. ده‌سپێكردنی كۆبوونه‌وه‌ی ئه‌نجومه‌ن له‌الیه‌ن خودی سوڵتان و ب������ه ئاماده‌بوونی ته‌واوی ئه‌ندامان������ی ئه‌نجومه‌ن ،بنه‌ماڵه‌ی س������ه‌ڵته‌نه‌تی ،فه‌رمانده‌كانی هێزه چه‌كداره‌كان و ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران ئه‌نجام دهدرێت. ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی عومان ،خاوه‌نی ٨٣نوێنه‌ره و ٢نوێنه‌ری ئافره‌تیش له‌خۆ ده‌گرێت ،هه‌ڵبژاردنی ئهم ئهنجومهنه هه‌ر ٤ساڵ جارێك به شێوه‌یه‌كی راسته‌وخۆ هه‌ڵده‌بژێردرێن. ئ������ه‌م ئه‌نجومه‌ن������ه پێنجه‌مین خولی له س������اڵی ٢٠٠٣-٢٠٠٧ تێپه‌ڕاندووه .به‌پێی یاس������ا ،ئه‌ركه‌كان������ی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران، تاوتوێكردنی ڕه‌ش������نووس و دهس������تكاری یاساكان‌و پرۆژه‌كانی به‌ره‌وپێش������بردنی ٥س������اڵه و ده‌ستنیش������انكردنی پێداویستیی ویالیه‌ته‌كان ،ههروهها پاراستنی ژینگه ،په‌ره‌سه‌ندن و گه‌شه‌پێدانی خزمه‌تگوزاری و كه‌ره‌س������هی خۆش������گوزه‌رانی ب������ۆ هاوواڵتیان، (بهبێ ده‌ستێوه‌ردانی له كاروباری به‌رگری ،سیاسه‌تی دهرهوه، بابهته هه‌س������تیاره‌کان) .ئه‌رکه‌کانی ئه‌نجومه‌ن بۆ گه‌یشتن بهم ئامانج و ئه‌ركانه ،خاوه‌نی كه‌ره‌سه‌ی وه‌ك گوێگرتن له ڕاپۆرتی سااڵنه‌ی وه‌زیره‌كان ،گفتوگۆکان و پێداچوونهوه به ئاماده‌بوونی وه‌زیره‌كان ،ههروهها پرسیاره‌کان به نووسین ده‌بن.
ئێس������تاش س������ه‌رۆكایه‌تیی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران كه له‌الیه‌ن سوڵتانهوه ده‌ستنیشان ده‌كرێن ،له ئه‌ستۆی شێخ عه‌بدوڵاڵ بن عه‌ل������ی ئه‌لقوتبی دایه .ئه‌نجومه‌نی دهوڵهت خاوه‌نی ٥٩نوێنه‌ره و ٩نوێن������ه‌ری ئافره‌تیش له‌خۆ ده‌گرێ������ت ،خولی ئهو هه‌ر وه‌ك ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران ٤ساڵ جارێكه .ئه‌ندامانی ئهم ئهنجومهنه كه زۆربه‌یان له نێوان خانه‌نش������ینه‌كان ،وه‌زیره‌كانی پێش������وو و كه‌سانێك كه خاوه‌نی ناوبانگێكی باش و ئه‌زموونی به‌رێوه‌به‌ریی شیاون ،له الیهن سوڵتانهوه دیاری ده‌كرێن و له بهرامبهر ئه‌ودا س������وێند ده‌خۆن .ڕهوتی ئهم ئهنجومهنه به مه‌به‌ستی په‌ره‌پێدان و ده‌وڵه‌مه‌ن������د كردنی ره‌وتی ئاڵوگۆڕكردنی بی������ر و گفتوگۆ له سیسته‌می په‌رله‌مانی عوماندا پێك هاتووه و هاوكاری زۆر نزیك له گه‌ڵ ئه‌نجومه‌نی ڕاوێژدا دهكات .ئه‌نجومه‌نی دهوڵهت هه‌ندێ پێشنیاز و ڕاسپارده ئاڕاسته‌ی سوڵتان ده‌کات.
دهسهاڵتی دادوهری: سیس������ته‌می دادوه‌ریی عومان لهس������ه ر بنهمای شه‌ریعه‌ت و یاس������اكانی قورئان و زانیارییه‌كانی ئیس���ل��ام دامهزراوه. دادگاكان������ی عومان ل������ه ژێر چاودێ������ری وه‌زاره‌ت������ی داد و سه‌رپه‌رشتی محه‌ممه‌د بن عه‌بدوڵاڵ ئه‌لهه‌نایی به‌ڕێوه‌ده‌چێت. ئهم دادگه‌یان‌ه بریتی ن ل������ه :دادگه‌ی بااڵ ،دادگه‌ی لێكۆڵینه‌وه، دادگه‌ی س������ه‌ره‌تایی ،ك������ه بهرپرس������ان و دادوه‌رانی له‌الیه‌ن س������وڵتانهوه ده‌ستنیش������ان ده‌كرێن .دادگه‌ی ئاسایشی واڵت ب������ه مه‌به‌س������تی به‌دواداچوون������ی تاوانه‌كانی عه‌س������كه‌ری و ی كاربه‌ده‌س������تانی هێزه چه‌كداه‌ركانی سه‌ڵته‌نه‌تی له شوبات ساڵی ٢٠٠٣پێك هات .سه‌رۆكایه‌تی ئهم دادگای‌ه له ئه‌ستۆی هیالل بن حه‌مه‌د ئه‌بووس������ه‌عیدی ڕاوێ������ژكاری دهوڵهت و له بنه‌ماڵه‌ی سه‌ڵته‌نه‌تییه.
عـــومــان
ناو:
سوڵتاننشینی عومان
پایته‌خت:
مه‌سقه‌ت
پانتایی واڵت:
212.500کیلۆمه‌تری چوارگۆشه
هه‌ڵکه‌وته‌ی جوگرافیایی:
له ڕۆژهه‌اڵته‌وه ،دراوسێی ئیماراتی یه‌کگرتوو ،عه‌ره‌بستان و یه‌مه‌نه .له ڕۆژاواشهوه زه‌ریای عومان.
دانیشتووان:
2.905.114که‌س – ئامار ساڵی ٢٠١٠
پێکهاته‌ی دانیشتووان:
( )%٤٨عه‌ره‌بی عومانی )%٧( ،ئهو عه‌ره‌بانه‌ی که هاوواڵتیی عومانی نین، ( )%٣٢بیانی (باشووری ئاسیا))%١٣( ،یش گرووپی تری نهتهوهیی.
ڕێژه‌ی ژنان:
( )%٤٣،٦ئاماری ساڵی ٢٠٠٩
ڕێژه‌ی پیاوان:
()%٥٦،٤
ڕێژه‌ی خوێنده‌واری (نووسین و خوێندنهوه):
( )%٨٦،٧ئاماری ساڵی ٢٠٠٨
ڕێژه‌ی خوێنده‌واری ل ه ناو ژنان)%٨٠،٩( : ڕێژه‌ی خوێنده‌واری ل ه ناو پیاوان:
()%٩٠
ئابووری:
( )%١،٩کشتوکاڵ )%٥٥،١( ،پیشه‌سازی و ()%٤٣یش به‌شی خزمهتگوزارییه .ئامار ساڵی ٢٠٠٤
سه‌رچاوه‌کان:
ماڵپه‌ڕی وه‌زاره‌تی دهرهوهی ئه‌مریکا بی بی سیwww.landguiden.se -
كانوونی یه‌كه‌می 33 2011
چه‌په‌کانی سڵۆڤێنیا ل ه هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانیدا سه‌رکه‌وتن ئاماده‌کردنی هه‌ڵبژاردن ڕۆژی یه‌کش������ه‌مم‌ه ( )٢٠١١/١٢/٤هاوواڵتیانی سڵۆڤێنیا بۆ هه‌ڵبژاردن������ی ٩٠نوێنه‌ر ب������ۆ په‌رله‌مانی ئهو واڵت������ه ،ڕوویان له سندووقه‌کانی ده‌نگدان کرد. ڕاپرس������ییه‌کان لهس������هر ئهو ڕایه بوون که لهم هه‌ڵبژاردنه‌دا (پارتی س������ڵۆڤێنیای دیموکرات) که ڕاس������تئاژۆیه ،س������ه‌رکه‌وتن به‌ده‌س������ت دێنێت و حزبی چه‌پی (س������ڵۆڤێنیای ئه‌رێنی) له‌پله‌ی دووه‌مدا دێت .بهاڵم ئاکامی هه‌ڵبژاردنه‌کان ڕێک پێچه‌وانه‌ی ئهم ڕاپرس������ییانه‌ی نیشاندا .له مانگی س������ێپته‌مبه‌ر ()٩دا به هۆی ناکۆکیی سیاس������ی ،حکوومه‌تی سۆسیالیستیی بۆرووت پاهوور ده‌ستی له کار کێشایه‌وه و هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خته ڕاگه‌یێندرا. له هه‌ڵبژاردنی ()٤ی ئهم مانگه‌دا ،زۆران یانکۆڤیچ شاره‌داری به‌ناوبانگی پایته‌خت (لیووبلییانا) که له مانگی ئۆکتۆبه‌ردا پارتی چه‌پی (سڵۆڤێنیای ئه‌رێنی) دامه‌زراند ،توانی لهم هه‌ڵبژاردنه‌دا ( )%28.5ده‌نگه‌کان به‌ده‌س������ت بێنیت و بوو به سه‌رۆکوه‌زیرانی ئهو واڵته .بهاڵم بۆ پێکهێنانی حکوومه‌ت ،پێویستی به هاوپه‌یمانی لهگهڵ پارته براوه‌کانی تردا ههیه .پارتی سڵۆڤێنیای دیموکرات که ڕاس������تئاژۆیه ،له پل������هی دووه‌مدا دێ������ت)%26.3( ،ی ده‌نگی به‌ده‌س������تهێنا .حزبی سۆس������یالدیموکراتیش به سه‌رکردایه‌تیی
بۆڕووت پاهوور س������ه‌رۆکوه‌زیرانی پێش������وو ،به به‌ده‌س������تهێنانی ( )%10.5پلهی سێیه‌می بۆ خۆی تۆمار کرد. به‌پێ������ی ئام������اری کۆمیس������یۆنی هه‌ڵبژاردنی س������ڵۆڤێنیا ،لهم هه‌ڵبژاردنه‌دا نزیک به ( )%٧٠ده‌نگده‌ران بهش������دار بوون ،که به به‌راورد لهگهڵ ساڵی ٢٠٠٨دا ڕێژه‌که زیادی کردووه .سڵۆڤێنیا خاوه‌نی دوو ئه‌نجومه‌نی (پی������ران) و (نوێنه‌ران)ه .ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران خاوه‌نی ٩٠کورسییه. هه‌ندێک له کارناس������انی کاروباری واڵتانی پێش������ووی به‌ره‌ی سۆسیالیس������تی لهس������هر ئهو ڕایه‌ن که س������ڵۆڤێنیا نموونه‌یه‌کی س������ه‌رکه‌وتوو بوو که ده‌ربازبوون له سیس������ته‌می کۆمۆنیس������تی بۆ سیس������ته‌می س������ه‌رمایه‌داری .لهم ماوه‌یه‌دا ،سڵۆڤێنیا توانی چاکسازی له سیس������ته‌می خانه‌نشینیدا بکات و به گوێره‌ی ئهم سیس������ته‌مه ،ته‌مه‌نی خانه‌نشینی بۆ ژنا ٥٧ساڵ و بۆ پیاوانیش ٥٨ساڵه ،که یه‌که‌مین سیستهمه له بواری که‌مته‌مه‌نی له یه‌کێتی ئه‌رووپادا .ههروهها ئهو واڵته له ساڵی ٢٠٠٧دا به دراوی یۆرۆ په‌یویست بوو .سڵۆڤێنیا به گه‌شه‌ی ئابوورییه‌که‌یه‌وه ،یه‌کێک له باشترین ئابووری له یه‌کێتی ئه‌ورووپادا بوو ،بهاڵم لهم دواییانه‌دا تووشی بێکاری و کزیی ئابووری بۆته‌وه.
سڵۆڤێنیا ناوی ڕه‌سمی:
کۆماری سڵۆڤێنیا
پایته‌خت:
لیووبلییانا
پانتایی واڵت:
پانتایی واڵت 20.253 :کیلۆمه‌تری چوارگۆشه
ژماره‌ی دانیشتووان:
2.065.110که‌س ،ئاماری ساڵی ٢٠١٠
ڕێژه‌ی ژنان:
( )%٥١،٢ئامار ساڵی ٢٠٠٩
ڕێژه‌ی پیاوان:
()%48.8
ڕێژه‌ی خوێنده‌واری (خوێنده‌نه‌وه و نووسین):
( )%99.7ئاماری سالی ٢٠٠٨
ڕێژه‌ی خوێنده‌واری له ناو ژناندا:
()%99.7
ڕێژه‌ی خوێنده‌واری له ناو پیاواندا:
()%99.7
شارنشینی:
( )%48.3ئاماری ساڵی ٢٠٠٩
پێکهاته‌ی نهتهوهیی:
( )%٨٣سڵۆڤێنی )%٢( ،سێربی )%1.8( ،کرۆواتی و ( )%١بۆسنی و نزیک به ()%١٣یش ئه‌ڵبانی ،مه‌جار ،ئیتالیایی و ڕۆمییه‌کانن.
ئابووری:
( )%2.4کشتوکاڵ )%33.9( ،پیشه‌سازی و ()%63.7یش خزمهتگوزارییه .ئاماری ساڵی ٢٠٠٨
34هه‌ڵبژاردن ژماره ()16
هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی ل ه كرواتیا و سه‌ركه‌وتنی هاوپه‌یمانیی چه‌پ
ئاماده‌کردنی هه‌ڵبژاردن ڕۆژی یه‌کشه‌مم‌ه ( )٢٠١١/١٢/٤هاوواڵتیانی کرواتیا ڕوویان له سندووقه‌کانی کرد ،تا نوێنه‌رانی په‌رله‌مان هه‌ڵبژێرن. هاوپه‌یمانی������ی حزبه چه‌پ������ه‌کان که ل������ه ڕاگه‌یاندنه‌کاندا به "چه‌پی مامناوه‌ند" ده‌ناس������رێت ،به ڕێژه‌یه‌کی به‌رچاو به‌س������هر حزب������ی (یه‌کێت������ی دیموکرات������ه‌کان) که حزبی دهس������ه‌اڵتداره، سه‌رکه‌وت .هاوپه‌یمانیی چه‌په‌کان که به ناوی (کووکووریکوو) له هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردندا بهشداری کرد ،له چوار حزب له ژێر سه‌رکردایه‌تیی حزبی سۆسیالدیموکراتی کرواتیادا پێکهاتووه. له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا (کووکووریکوو) توانی ٧٨کورس������ی له کۆی ١٥١کورسیی په‌رله‌مانی ئهو واڵته مسۆگه‌ر بکات. زۆران میالنۆڤیچ که س������ه‌رۆکی حزبی سۆسیالدیموکرات و س������ه‌رکردایه‌تیی هاوپه‌یمانیی (کووکووریکوو) ده‌کات ،به دروشمی باش������تربوون و س������ه‌قامگیریی دارایی و ئابووریی واڵت ،ههروهها ڕه‌خساندنی هه‌لی کار و ڕاکێشانی سه‌رمای‌ه بۆ واڵته‌که‌ی ،بهشداری له هه‌ڵبژاردنه‌کاندا کرد. حزبی یه‌کێتی دیموکراته‌کانی کرواتیا که له ساڵی ١٩٩١هوه حزبێکی بههێز و تاک له کرواتیادا بوو و جیا له سااڵنی (٢٠٠٠
زۆران میالنۆڤیچ سه‌رۆکی هاوپه‌یمانیی (کووکووریکوو)
تا )٢٠٠٣دهس������هاڵتی ئهو واڵته‌ی له‌ده‌ستدا بوو .له‌و مانگانه‌ی دواییدا به هۆی "گه‌نده‌ڵیی دارایی و قه‌یرانی ئابووریی ئه‌ورووپا" له پاشه‌کش������ه‌دا بووه .له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا یه‌کێتی دیموکراته‌کان توانیان تهنیا ٤٨کورسی مسۆگه‌ر بکه‌ن. لهبهر ئ������هوه ،دهوڵهتی داهاتووی ئهو واڵت������ه ،دهبێته خاوه‌نی "ئابوورییه‌ک������ی الواز و نه‌خۆش" ،ههروهها ڕێ������ژه‌ی بێکاری له‌و واڵت������ه‌دا ،زیاتر له ( )%١٧و س������تانداردی ژیانی������ش دابه‌زیوه. دهوڵهتی نوێی کرواتیا ،دهبێ له داهاتوودا ده‌سته‌وخه بێت لهگهڵ کێشه‌ی ئابووری و گرفتی بێکاری له واڵته‌دا .بڕیار وایه له ساڵی ٢٠١٣دا ،کرواتیا ببێته ئه‌ندام له یه‌کێتی ئه‌ورووپادا.
کرواتیا ناوی ڕه‌سمی:
کۆماری کرواتیا
پایته‌خت:
زاگرێب ،دانیشتووان 704.000ئاماری ساڵی ٢٠٠٩
پانتایی واڵت:
56.538کیلۆمه‌تری چوارگۆشه
ژماره‌ی دانیشتووان:
4.430.003که‌س ،ئامار ساڵی ٢٠١٠
ڕێژه‌ی ژنان:
( )%51.8ئامار ساڵی ٢٠٠٩
ڕێژه‌ی پیاوان:
()%48.2
شارنشینی:
( )%57.5ئامار ساڵی ٢٠٠٩
پێکهاته‌ی نهتهوهیی:
( )%٨٩کرواتی )%4.5( ،سێربی و ()%6.5ی تریش گرووپه نه‌ته‌وه‌یییه‌کانی تر وه‌ک بۆسنی ،سڵۆڤێنی ،مه‌جار ،ئیتالیایی ،سڵۆڤاکی و ئه‌ڵبانیایی.
ڕێژه‌ی خوێنده‌واری (خوێندنهوه و نووسین) )%98.7( :ئامار ساڵی ٢٠٠٨ ڕێژه‌ی خوێنده‌واری له ناو ژناندا:
()%٩٨
ڕێژه‌ی خوێنده‌واری له ناو پیاواندا:
()%99.5
ئابووری:
( )%6.7کشتوکاڵ )%27.2( ،پیشه‌سازی و ()%66.1یش خزمهتگوزارییه .ئامار ساڵی ٢٠٠٩
كانوونی یه‌كه‌می 35 2011
گازى و خازیا مه
بۆ بیر و روشنبیریا هه‌لبژاردنان
سه‌الم باالیى balayi_selam@yahoo.com
روش������نبیرى د هه‌موو بیاڤاندا پێتڤیه‌كه بۆ هه‌ر تاكه كهس������ه‌كى و بۆ هه‌موو كومه‌لگایه‌كێ وه‌كو چاوان نانێ روژانه ئهم دخوین و په‌یدا دكه‌ین ،وه‌سان فهره ئهم خۆ روشنبیر بكه‌ین دا جڤاكه‌ك پێشكه‌فتى ئاڤا بكه‌ین. ئی������رۆ مه‌پێتڤى ب روش������نبیریا هه‌لبژاردن������ان ههیه چونكه ئهم یێ ڕاهاتنا دیموكراتیێ ب رێكێن ده‌نگدان و هه‌لبژاردنان دكه‌ین. ئه‌ڤ په‌یڤه زۆر كه‌هى بویه ل جه‌م مه ته‌ڤان ،چونكه جڤاكا عێراقى بگش������تى و یا كوردس������تانى ب تایبه‌تى ب ئه‌نجامدانا هه‌لبژاردنان ئه‌ڤ په‌یڤه ئێخس������ته دناف جڤاكێ دا و هێدى ..هێدى فێرى په‌یره‌وكرنا دیموكراتیێ بووین ،ب چ رێژه ئهو بابه‌ته‌ك دى یه ،لێ هه‌ر فێربوونا په‌یڤا دیموكراتیێ و هه‌لبژاردنان پێنگاڤه‌ك سه‌رده‌مه و به‌ره‌ف په‌یداكرنا جڤاكه‌ك سڤیل و دیموكراتخواز .مه ل هه‌رێما كوردستانێ پتر سه‌ربۆر ههیه ژ عێراقێ چونكه ل ساال 1992ێ گه‌لێ كوردستانێ ب ئیرادا خۆ یه‌كه‌م په‌رله‌مان ب ئاوایه‌كێ دیموكراتى هه‌لبژارد ،سه‌ره‌راى هه‌بوونا ملمالنێیا حزبى یا گه‌رم ،ب دیتنا من سه‌ركه‌فتنا
36هه‌ڵبژاردن ژماره ()16
وان هه‌لبژاردنان بخۆ ئه‌وێ ڕامانێ دگه‌هینیت كو ملله‌تێ كورد بۆ دیموكراتیێ و به‌ره‌ف س������ندوقێن ده‌نگدانێ یێ په‌یت و به‌رهه‌ڤه .لێ هێش������تا ئ������ه‌م ب ره‌نگه‌ك باش و ل دوی������ف حه‌زا پێتڤى نه گه‌هش������تینه وێ روش������نبیریا هه‌لبژاردنان یا ئه‌ڤرۆ جڤاكێن پێشكه‌فتى په‌یره‌و دكه‌ن. مێژوو ش������اهده كو شۆره‌شێن كوردى و سه‌ركردایه‌تیا كوردى ،نه‌مازه ل باشورێ كوردستانێ گه‌له‌ك قوربانى دان داكو گه‌لێ ك������ورد ب ره‌نگه‌ك دیموكراتى بگه‌هیته مافێن خۆ یێن ره‌وا ،لێ دوژمنان به‌رده‌وام ئه‌ڤ چه‌نده ره‌ت دكر و ب زمانێ كوش������تن و ژنافبرنێ سه‌ره‌ده‌رى دگه‌ل ملله‌تێ كورد دك������رن .تاكو ده‌رفه‌ت په‌یدابووى و رژێما دكتاتۆر روخی������اى و ژناڤچووى ،هند گوهورینێن م������ه‌زن ل ده‌ڤه‌رێ په‌یدابوون و هش������یاریا دیموكراتیێ سه‌رهلدا و زه‌مانێ تاكه حزب و تاكه سیسته‌م نه‌ما ،ژ بۆ ڤان گوهورینان ژى ئاماده‌كارى دڤێت بۆ په‌یره‌وكرنا دیموكراتیێ ئهو ژى دڤێت ئهم ملله‌تێ خۆ فێرى پرنسیپ و پراكتیزێ������ن دیموكراتیێ بكه‌ین و فێرى روش������نبیریا دروستا هه‌لبژاردنان بكه‌ین.
ئهم دێ چاوان ملله‌ت و جادێ فێرى روشنبیریا هه‌لبژاردنان كه‌ین؟! به‌ربه‌الفكرنا پرنسیپ و سیسته‌مێن دیموكراتیێ ژ الیێ پسپۆر و شاره‌زایان ڤه و رونكرنا وان بۆ ته‌ڤ چین و ته‌خێن جڤاكى ،كۆمسیۆنا بلند یا هه‌لبژاردنان ڕاببیت ب گێرانا ورك شوپ و كوڕ و سمیناران بۆ خه‌لكى و فێركرنا وان ل سه‌ر رێكێن درست یێن ده‌نگدانێ و هه‌ولدان بێنه‌كرن كو پتریا خه‌لكى پشكداریێ د هه‌لبژاردنادا بكهن .زانكۆ روشنبیریا هه‌لبژاردنان نیشا ته‌ڤایا قوتابى و شاگردان بدهن .هه‌ر یهك ل ماال خۆ ئه‌ندامێن خێزانا خۆ روشنبیربكه‌ت ژ پێخه‌مه‌ت پشكدارى كرن د هه‌لبژاردنان دا ،لێ فهره مرۆڤ یه‌كه‌م جار خۆ ژ گیرها عه‌شیره‌تگه‌رى و مه‌زهه‌بیه‌تێ رزگار بكه‌ت داكو بكاریت د رۆژێن هه‌لبژاردنادا مافێ دیموكراتیێ بده‌تێ ،ئانكو وێ یه‌كێ به‌رچاڤ وه‌رگرین ده‌ما دبێژن (كه‌سێ گونجاى بۆ جهێ گونجاى) .ب دیتنا من خاال گرنگ یا هه‌ر پارته‌كێ ب تایبه‌ت ئه‌وێن خۆدان جه‌ماوه‌رن و دزانن كو دێ ب هێز چنه هه‌لبژاردنان بۆ خۆ به‌رنامه‌كێ گونجاى دارێژن كو بكارن د وى ماوێ حوكمرانیێدا دێ شێن ژ ئالیێ كێم %60-50پروگرامێ خۆ یێ هه‌لبژاردنان و سوزا بۆ هاوالتیان داى بجهـ ئینن ،نه‌ك ئهم پروگرامه‌ك مه‌زن دانین و نه‌شێین وان سوزێن مه داین ب رێژه‌ك باش بجهـ بینین و جه‌ماوه‌رى باوه‌رى نه‌مینیت و دداهاتیدا قوربانیا وێ شاشیێ بده‌ین ،كو د هه‌لبژاردنێن بوریدا ئه‌ڤ چه‌نده به‌رچاڤ دبوو ئه‌ڤه هه‌موو ئهو رێكێن یێن روشنبیریا هه‌لبژاردنان تێدا خۆیا دبیت. هه‌لبژاردن ب������ۆ وه‌التیان تاكه دهرفهته كو ب ئازادى نوینه‌رێن خۆ هه‌لبژێرن بێى گڤاش������تنا ئێكى ل س������هر هه‌بیت .لێ هه‌ر ده‌ما مه ده‌رفه‌تا ده‌نگدانێ ژ ده‌ستدا، هینگێ نابیت مرۆڤ گازندێ ژ ئه‌نجامان بكه‌ت ،چونكه ه������هر ده‌نگه‌ك و هه‌ر پێرابون������ه‌كا دیموكراتیێ هیڤیه‌كا گهشه بۆ مرۆڤى و بۆ وێ چڤاكا تێدا دژیت. د كومبونه‌كێدا ل په‌یمانگه‌ها دیموكراتى ل واشنتن، وه‌زیرا به‌رێ یا ئه‌مریكى (كوندالیزا رایس) دئاخفتنه‌كا خۆدا گوت: (هه‌لب������ژاردن نه نێزیكترین په‌یس������كه تۆ پێ بگه‌هى دیموكراتی������ێ ،به‌لكو تش������ته‌ك گرنگتر هه‌ی������ه ئهو ژى به‌رهه‌فكرن������ا خه‌لكیه بۆ روش������نبیریا هه‌لبژاردنان ،كو سه‌ربورا مه ل ئه‌فغانستان و ئیراقێ ڤێ چه‌ندێ خویا دكه‌ت).
ئهگهر ئهم به‌رێ خۆ بده‌ینه سه‌ربورێن هه‌لبژاردنان ل ئیراق و كوردس������تانێ ،دێ ب������ۆ مه گه‌له‌ك نمونه هێن پێش������چاڤ كو هێشتا مه روش������نبیریا هه‌لبژارنان باش وه‌رنه‌گرتی������ه ،چونك������ه زۆر كهس هه‌ن������ه تاكو ئیرۆ ژى ده‌نگێ خۆ ل س������هر بنه‌مایێن خێله‌ك������ى و مه‌زهه‌بى و مرۆڤكانێ دده‌ن ،نه‌ك ته‌ماش������اى هن������دێ دكه‌ن كا كیژ پارت ی������ان كهس خۆدان ش������یانه و دكاریت پروگرامێ خ������ۆ یێ هه‌لبژاردن������ان بجهـ بینی������ت و خزمه‌تا خه‌لكى بك������هت .ئه‌ڤه هه‌موو ئهو رێك و ئهو رێبازن كو هاوالتى فێرى روش������نبیریا هه‌لبژاردنان ببی������ت ،داكو ب ویژدان ده‌نگێ خۆ ب������ده‌ت و بهایێ ده‌نگێ خۆ بزانیت و بهایێ دیموكراتیێ بده‌تێ. ئه‌ڤ چه‌نده ن������ه‌ك بۆ پارتان بیتنێ یه ،به‌لكو بۆ هه‌ر س������ازى و س������ه‌ندیكایه‌كێ یه یێن نوینه‌رێن خۆ ب رێیا هه‌لبژاردنان ده‌ستنیشان دكه‌ن ،ده‌م هات ئهم ل هه‌رێما كوردستانێ هشیاریا روشنبیرى دكومه‌لگه‌هێدا بكه‌ین، داكو ئه‌ڤ نموونا مه هه‌ى به‌ره‌ف پێش ببه‌ین و سه‌ربورا خۆ خورت بكه‌ین ،چ كار و بزاڤ دبێ كێماسى نینن لێ هیڤى و ئومێدا مه ئهوه رۆژ ب رۆژ كومه‌لگه‌ها مه دهه‌ر بواره‌كیدا به‌ره‌ف پێش بچیت و دیموكراتى و په‌یدا كرنا جڤاكه‌ك سڤیل ببیته ئارمانجا مه یا سه‌ره‌كى.
كانوونی یه‌كه‌می 37 2011
هه‌ڵسه‌نگاندن ی هه‌ڵبژاردن
ی كانی وه‌رگێڕانی :باوك ی أ .پێودانگ������ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كانی هه‌ڵبژاردن و مافه‌كان مرۆڤ ب .س������وودوه‌رگرتن له پێودانگ������ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان له هه‌ڵسه‌نگاندنی هه‌ڵبژاردندا ج .س������وودوه‌رگرتن ل������ه پێودانگ������ه نهتهوهیی������هكان له هه‌ڵسه‌نگاندنی هه‌ڵبژاردندا ی پێشوودا د .به‌راوردكردن لهگهڵ هه‌ڵبژاردن *هه‌ڵبژاردن������ی هه‌ر واڵتێك به‌س������ه‌رنجدان له ده‌روه‌س������تهییه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان و چوارچێوهی یاسایی ئهو واڵته هه‌ڵ سه‌نگێنن. ی ی تایبه‌ت بده‌نه ده‌روه‌سته‌ییه‌كانی "رێكخراو * سه‌رنج ی ی دیموكراتیك ی ئه‌ورووپا" بۆ هه‌ڵبژاردن ئاسایش و هاوكاری ی ساڵی .1990 ی كۆپێنهاگن" نووسراو له "بهڵگهنامه * له‌به‌رچ������او بگرن ،كه ه������هر هه‌ڵبژاردنێك تا چ ڕاد‌ه ی پێشوو پێشكه‌وتنی بهخۆوه دیوه. له‌چاو هه‌ڵبژاردن
38هه‌ڵبژاردن ژماره ()16
ی هه‌ڵب���ژاردن و أ .پێودانگ��� ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان��� ()1 ی مرۆڤ مافه‌كان ی كه هه‌ڵبژاردنی كراوه و شه‌فاف ئهو ڕۆڵه س������ه‌ره‌كیی‌ه له جێگیركردنی مافی بنهڕهتی و یونیڤه‌رساڵ (جیهانگیر)ی به‌هره‌مه‌ندبوون ،له دهوڵهتێكی دیموكراتیكی به‌شداریخوازانه و رێزگرتن له مافه سیاس������ییه‌كانی تاكه‌كاندا ده‌یگێڕێ له‌و دیكۆمێنته جیاجیا نێوده‌وڵه‌تییانه‌دا ،كه بۆ واڵتانی ئه‌ندامی "رێكخ������راوی ئاس������ایش و هاوكاری������ی ئه‌ورووپا" ش������یاوی سوودوه‌رگرتن بوونه ،جه‌ختیان لهسهر كراوه‌ته‌وه .گرنگتر له هه‌موویان م������اددهی 21ی جاڕنامهی جیهانیی مافه‌كانی مرۆڤه كه ده‌ڵێ(:)2 -1هه‌م������وو كهس مافی ئ������هوهی ههیه كه ل������ه به‌ڕێوه‌بردنی كاروباری گشتیی واڵته‌كه‌یدا بهشداری بكات ،جا راسته‌وخۆ بێت یا به‌واست‌هی ئهو نوێنه‌رانه‌وه بێت كه ئازادانه هه‌ڵ بژێردرابن.
-2هه‌موو كه‌سێك مافی ههیه كه به یه‌كسانیی هه‌ڵومه‌رجه‌كان، كاره گشتییه‌كانی واڵتی خۆی وه‌ده‌ست بهێنێت. ی هێز و دهسهاڵتی حكومه‌ت، -3بنه‌ڕه‌ت و س������هرچاوه ی ویس������ت (ئیراده)ی خهڵكه ،ئهم ویس������ته ،گهرهكه به‌هۆ یو ی راسته‌قینه‌وه و بهشێوهی خولی (ده‌وره‌ی هه‌ڵبژاردن ماوه به ماوه) خویا بكرێت .هه‌ڵبژاردن پێویسته پشت به ێ هیچ هه‌اڵواردنێك ده‌نگی یه‌كسانی هه‌موو هاواڵتیان بهب ی ی هاوشێو‌ه ی یا رێگه‌یه‌ك ببه‌س������تێ و به ده‌نگدانی نهێن ی بی������روڕا دابین بكات ئهم������ه ئه‌نجام بدرێت ،ك������ه ئازادی (بپارێزێت). "جاڕنامهی جیهانیی مافه‌كانی مرۆڤ" ( )UDHRپایه‌ی ئهو ده‌روه‌سته‌یی و پێودانگانه‌ی مافه‌كانی مرۆڤه كه دوای ئهو داڕێژراون ،وه‌ك������و "په‌یمانی نێوده‌وڵه‌تیی مافه مهدهنی و سیاسییه‌كان()ICCPR( ")3 ی نه‌ت������هوه یه‌كگرت������ووه‌كان، "رێككه‌وتننام������هی ئه‌ورووپایی مافه‌كانی م������رۆڤ و ئازادییه بنه‌ڕه‌تیی������هكان" ()ECHR ی ئه‌نجومه‌ن������ی ئه‌ورووپ������او، ده‌روه‌سته‌ییه په‌سندكراوه‌كان ل������ه كۆنفڕانس������ی "رێكخراوی ئاسایش و هاوكاریی ئه‌ورووپا" )CSCEو دوات������ر OSCE (له 1990ل������ه كۆپنهاگن كه به‌ناوی "به‌ڵگه‌نامه‌ی كۆپنهاگن" ناس������راوه( .)4ئ������ه‌م بهڵگهنامه كلیلی(س������ه‌ره‌كی)یه ک������ە جهخت لهس������هر ڕۆڵی سه‌ره‌كیی هه‌ڵبژاردن له پاراستنی مافی هاوواڵتیان بۆ به‌شداریكردن له دهسهاڵتی واڵته‌كه‌یاندا ده‌كاته‌وه. به‌كورتی" ،به‌ڵگه‌نامه‌ی كۆپنهاگن" واڵتانی ئه‌ندام پابه‌ند دهكات كه: ی ی و ش������یاو ی ئ������ازاد له وه‌رزی مه‌نتیق * هه‌ڵبژاردن قبووڵكردندا بهڕێوه بهرن. ی * رێگه بدهن النیكه‌م یه‌كێ له ئهنجومهنه نه‌ته‌وه‌ییه‌كان یاس������ادانان هه‌موو كورسییه‌كانی له ڕكابه‌رییه‌كی ئازاددا ی بكرێن، دیار یو ی گشت * مافی ده‌نگدان و به‌شداریی له هه‌ڵبژاردن ی بكهن. یه‌كساندا گرێنت
ی * دڵنیا بن له‌وه‌ی كه ده‌نگی خه‌ڵك بهش������ێوهی نهێن خراوه‌ت������ه س������ندووقه‌كانه‌و‌ه و راس������تگۆیانه بژمێردرێت (جیا بكرێت������هوه) و ڕاپۆرت بكرێت ،ههروهها ئه‌نجامه‌كان ڕابگه‌یه‌نرێت. * رێز له مافی خه‌ڵك بۆ وه‌رگرتنی پۆسته سیاسییه‌كان بگرن. ی پارته ی پێكهێن������ان و دامهزراندن������ * ڕێ������ز له ماف������ سیاس������ییه‌كان بگرن و دڵنیا بن كه یاساكان و به‌رپرسان ی پارت������هكان لهگهڵ هه‌ڵومه‌رج������ی یه‌كس������ان بۆ ڕكابه‌رێتی یه‌كتریدا گرێنتی دهكهن. * گرێنتی������ی ئهوه بك������هن كه ملمالنێ������ی هه‌ڵبژاردن له فه‌زا و كه‌ش������وهه‌وایه‌كی ئازاد و دادپه‌روه‌رانه‌دا و دوور ێ توندوتیژی ،تۆقاندن ،یا ی دهوڵهت ،بهب له دهس������تێوه‌ردان ی دژ ترس له تۆڵه‌س������ه‌ندنه‌و‌ه به پاڵێ������وراوان ،پارته‌كان ،یا ده‌نگده‌ران ئه‌نجام بدرێت. ێ ی ب������ * ده‌ستگه‌یش������تن كۆسپ و ته‌گه‌ر‌ه و بهرامبهر (یه‌كسان) بۆ میدیاكان دابین بكهن. ی ئهو * دڵنی������ا بن ل������هوه ی ی ك������ه ده‌نگ������ پالێوراوان������ه پێویس������ت به‌ده‌س������ت ده‌هێنن ی دیاریك������راودا له ل������ه كات������ پۆسته‌كانیاندا داده‌نرێن. ی یاس������ا و ڕێس������اكان په‌یوه‌ست به داكۆكیكردن له ی ی تاك ب������ۆ به‌دواداچوون ماف ی یاس������ایی لهم دیكۆمێنتانه‌دا ڕوون كراونه‌ته‌وه" :جاڕنامه ی 10 ،8و ،)11 ی م������رۆڤ" (مادده‌كان ی مافه‌كان جیهانی������ ی ی و سیاس������ییه‌كان" "په‌یمان������ی نێوده‌وڵه‌تیی مافه مه‌ده‌ن ی 3له 9 ،2و )140 نه‌ت������هوه یه‌كگرتووه‌كان (مادده‌كان������ "رێككه‌وتننام������هی ئه‌ورووپایی مافه‌كانی مرۆڤ و ئازادییه ی 7 ،6 بنه‌ڕه‌تییه‌كان"ی ئه‌نجومه‌ن������ی ئه‌ورووپا (مادده‌كان ی .)5 و )13و" ،به‌ڵگه‌نامه‌ی كۆپنهاگن" (مادده ی ی ڕوو له زیاد سه‌باره‌ت به بهشداری واڵتان به‌شێوه‌یه‌ك ی خۆیان دهربڕیوه. ی گشتیدا نیگه‌رانی ئافره‌تان له گۆڕه‌پان "جاڕنام������هی جیهانی" و ئامرازه نێوده‌وڵه‌تییه‌كانی دیكه و ی ده‌روه‌س������ته‌یییه‌كانی "رێكخراوی ئاس������ایش و هاوكاری
كانوونی یه‌كه‌می 39 2011
ئه‌ورووپا" به رۆش������نی ده‌رده‌خه‌ن كه هه‌ر تاكێك پێویسته ی تر له ی سێكس������ی یا هه‌اڵواردنێك بهبێ هیچ هه‌اڵواردنێك ی سیاسی، گش������ت مافێكی مرۆیی ،لهوانه مافی بهشداری ی زیاتر س������ه‌باره‌ت به‌هره‌مه‌ن������د بێت .ده‌توانین ورده‌كاری به پێودانگ������ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كانی په‌یوه‌س������ت بهم بابهته له ی "رێككه‌وتننام������هی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرت������ووه‌كان بۆ نه‌هێش������تن جیاكاری(ه������ه‌اڵواردن) له دژ ی ئافره‌تان" ()CEDAW ی 1991ی "رێكخراوی ئاسایش ی مۆس������كۆ" و "بهڵگهنامه ی و هاوكاری������ی ئه‌ورووپ������ا"دا له‌ب������اره‌ی ره‌هه‌ن������دی مرۆی ی ،40-4 ،40و )40-8هوه بدۆزینه‌وه. (مادده‌كان پاڵپشتی له كهمه نه‌ته‌وه‌كان و مافه سیاسییه یه‌كسانه‌كان بۆ كهس������انی په‌یوه‌ست به كه‌مینه‌كان له زۆرێك له بهڵگهنامه نێوده‌وڵه‌تییه‌كاندا نووس������راوه .ههروهها سه‌رنج و بایه‌خدان بهم بابه‌تانه گهش������هی زیاتری بهخۆوه بینی������وه و پێودانگه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان ل������ه‌م باره‌یه‌وه له‌و به‌ڵگه‌نامانه‌دا كه ئاماژه به ناویان ده‌ك������رێ به‌یان ك������راون" :رێككه‌وتننامه‌ی نهتهوه یه‌كگرتووه‌كان بۆ نه‌هێش������تنی گشت ش������ێوه‌كانی جیاكاریی ره‌گه‌زی" (مادده‌ی " ،)2جاڕنام������هی نهتهوه یه‌كگرتووه‌كان مافه‌كانی كهس������انی په‌یوه‌ست به كه‌مینه‌ی نهتهوهیی ،ئێتنی، ئایینی ،یا زمانی" (مادده‌ی "،)2 ی ی چوارچێوه پهیماننامهی ئه‌نجومه‌نی ئه‌ورووپا له‌باره ی ی ،)15و بهڵگهنامه ی له كهمه نه‌ته‌وه‌كان" (مادده پاڵپشت ی ئاس������ایش و هاوكاریی ئه‌ورووپا". ی "رێكخراو مۆسكۆ" ی روونكردنه‌و‌هی زیاتر له‌مه‌ڕ ئهم پێوه‌رانه له "ڕاسپارده‌كان ی كاریگه‌ری كهمه نه‌ته‌وه‌كان له الند ( )Lundبۆ بهشداری ژیان ی گشتیدا"( )5هاتووه.
40هه‌ڵبژاردن ژماره ()16
ی كۆپنهاگن" ی "بهڵگهنامه ی8 بهشێوهیهكی تایبه‌ت ،به‌ند ی رۆڵ������ی چاودێره خۆجێی������ی و نێوده‌وڵه‌تییه‌كان له ناوچه ی ئاسایش و هاوكاریی ئه‌ورووپا"، ژێرپۆشش������ی "رێكخراو ی كه "ئاماده‌یی چاودێران، به جه‌ختكردنه‌وه لهسهر ئهوه ی دروس������تیی هه‌م بیان������ی و هه‌م خۆجێیی ،ده‌توانێ راده پرۆس������هی هه‌ڵب������ژاردن ب������ه‌رز بكاتهوه" پاس������او دهكات. ی 7داكۆك������ی له مافی رێكخ������راوه مه‌ده‌نییه‌كان بۆ به‌ند "ده‌ستگه‌یشتن و پهیوهندی لهگهڵ رێكخراوه هاوشێوه‌كان له ناوخ������ۆ و دهرهوهی واڵت و هه‌مدیس لهگهڵ رێكخراوه نێوده‌وڵه‌تییه‌كاندا" و "داواكاری ،وه‌رگرتن و ،سوودوه‌رگرتن یو ل������ه هاوكاریی������ه داراییه‌كان ل������ه س������هرچاوه نه‌ته‌وه‌ی ی 12دا، نێونه‌ته‌وه‌یی������هكان" دهكات .جگه له‌وه‌ش ،له به‌ند ی واڵتانی ئه‌ندام "بڕیار ده‌ده‌ن ك������ه ئاماده‌یی ...نوێنه‌ران ێ ڕێكخ������راوه ناحكومییه‌كان ...ل������ه دادگاكاندا وه‌كو یهك له ته‌گبیر و رێوش������وێنهكانی متمانه‌سازی(دروستكردنی متمانه) قبووڵ بكهن. ب .سوودوه‌رگرتن له پێودانگه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان ی هه‌ڵبژاردندا ل ه هه‌ڵسه‌نگاندن ی پێك������هوه گونجان (هاوتاب������وون)ی هه‌ڵبژاردنێك پله ی لهگهڵ پێودانگه په‌سندكراوه نێوده‌وڵه‌تییه‌كاندا ،رێگه‌یه‌ك ی ئ������ه‌و ههڵبژاردنه له‌ب������ار و گونجاوه بۆ هه‌ڵس������ه‌نگاندن له‌الیه‌ن چاودێره خۆجێیی و نێوده‌وڵه‌تییه‌كانه‌وه .پێودانگه ی سروش������تیان حاڵه‌تی گشتییان نێوده‌وڵه‌تییه‌كان به‌گوێر‌ه ههیه و پره‌نس������یپه گش������تییه‌كان بۆ جێبه‌جێكردن ده‌خه‌ن‌ه ی ی خۆجێی ی چاودێر به‌رده‌س������ت واڵتانه‌وه .هه‌ر لیژنه‌یه‌ك ی خۆیدا ڕووبه‌ڕوو لهگهڵ زۆر كێش������هی تایبه‌ت به واڵت������ ده‌بێته‌وه كه پێویس������ته هاوته‌ریب لهگهڵ پێودانگه گشتیی‌ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كاندا هه‌ڵیان سه‌نگێنێت. له بنه‌مادا ،پێودانگ������ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان ئهوهنده روون و ئاش������كران كه ه������هر لیژنه‌یه‌كی چاودێ������ری خۆجێیی به‌سانایی دهتوانێت له جێبه‌جێكردن یا جێبه‌جێنه‌كردنیان دڵنیا بێته‌وه .لهگهڵ ئه‌وه‌شدا ،له هه‌ندێ حاڵه‌تدا لیژنه‌ی چاودێ������ر لهگهڵ بارودۆخی ئالۆزدا به‌ره‌وڕوو ده‌بێته‌وه و گه‌ر واب������وو دهبێت ورد و وریا بێت كه له‌نێوان پێودانگه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان كه هه‌موو واڵتان له سه‌ریانه جێبه‌جێی بك������هن و ئه‌خالق و ئاكاری چاك������دا كه پێڕه‌ویكردن لێی په‌س������ند و ستایش������كراوه ،بهاڵم واجب (پێویست) نییه جیاوازی دابنێت. به‌ندی خوارهوه به‌كورتی دهچێته سه‌ر هه‌ندێ حاڵه‌تی
تایبه‌ت سه‌باره‌ت به چه‌ندین پێودانگی نێوده‌وڵه‌تیی سه‌ره‌كی ی په‌سندكراوی گشت واڵتانی ئه‌ندام له "ڕێكخراوی ئاسایش و هاوكاری������ی ئه‌ورووپا" كه لیژن������ه چاودێره خۆجێییه‌كان دهبێ لێیان ورد ببنه‌وه .ئهو بابه‌تانه بریتین له :هه‌ڵبژاردنی ده‌وره‌یی ،هه‌ڵبژاردنی راسته‌قینه ،هه‌ڵبژاردنی ئازاد ،مافی ده‌نگدانی یه‌كسان و گشتی و ،به‌شداریكردن له هه‌ڵبژاردندا له رێگهی ده‌نگدانی نهێنیی������هوه .به پلهی یه‌كه‌م ،دهوڵهتی هه‌ر واڵتێك ،دهبێ له جێبه‌جێكردنی ئهم ده‌روه‌س������ته‌ییانه دڵنیا بێته‌وه. ی ده‌وره‌یی(خولی) وات������ه هه‌ڵبژاردنێك * هه‌ڵبژاردن������ ی ی دیاریكراودا به‌هۆ كه ل������ه وه‌رز و ماوه‌یه‌كی زه‌مه‌نی������ ی نێ������وان دوو هه‌ڵبژاردن یاس������اوه بهڕێوه بچێت .مهودا نابێت بهش������ێوه‌یه‌كی نامه‌عقووڵ زۆر بێت .حه‌وت ساڵ بۆ ی جێبه‌جێكردن (ته‌نفیزی) هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكی دهسهاڵت ی و پێنج س������اڵ بۆ هه‌ڵبژاردنی ئاس������ته‌كانی خواره‌وه‌تر ی نێوان ی زۆری ماوه‌ی جێی په‌سند په‌رله‌مان ،به‌گشتی الن دوو ههڵبژاردنه .به‌رپرسانی دهسهاڵتی جێبه‌جێكردن نابێت ی (تا كۆتایی ژیان) هه‌ڵ بژێردرێن. بهشێوهی هه‌تاهه‌تای ی * هه‌ڵبژاردنی راسته‌قینه له بنه‌ڕه‌تدا ئاماژه به بوون ی ئه‌گه‌ر‌ه راسته‌قینه‌كان بۆ ده‌نگده‌ران دهكات و ره‌نگده‌ره‌وه مافی خهڵكه بۆ گۆڕینی ده‌وڵه‌ته‌كه‌یان. ی ئهگهر هیچ پاڵێوڕاوێكی جێی قبووڵ مووڵه‌تی به‌شداریكردن ی نامه‌عقووڵ ی و توندییه‌ك وه‌ر نه‌گرتبێت ،ئهگهر س������ه‌ختگیر ی لهس������هر دامهزراندن������ی پارته سیاس������ییه‌كان و ش������ێواز ئیش������كردنیان و پاڵێ������وڕاوان به‌كار بهێنرێ������ت و ،ئهگهر هیچ ی ی ده‌نگده‌ران بۆ له‌سه‌ركار الدان ی له هێز ی مه‌نتیق ئاسۆیه‌ك ی به‌شداریكردن له هه‌ڵبژاردندا ی ئێس������تا له رێگه به‌رپرسان ی هه‌ڵبژاردن دهچێته ی وێناكردن نهبێت ،راسته‌قینه‌بوون شیاو ژێر پرسیاره‌وه. * هه‌ڵبژاردن������ی ئازاد واته مافه‌كانی مرۆڤ و ئازادییه ی پێش������وو ،دواتر و ،ب������ه درێژایی هه‌ڵبژاردن بنه‌ڕه‌تییه‌كان ره‌چ������او بكرێن و بپارێزرێن .هه‌موو هاوواڵتیان پێویس������ته ی ی ئازادی������ی ده‌ربڕی������ن ،گردبوونه‌وه له‌گ������ه‌ڵ ئه‌وان ماف������ ی ی ئاش������تیانه و ،هاتوچۆ ی كۆڕ و كۆمهڵه ت������ردا ،پێكهێنان ئازادانه‌یان هه‌بێت .دهبێت پرۆس������هی هه‌ڵبژاردن ئازادانه ی هێز، و دوور له ترس و تۆقاندن ،توندوتیژی ،به‌كارهێنان یا ترس له تۆڵه‌س������ه‌ندنه‌و‌ه بێت .میدیاكان دهبێ مۆڵه‌تیان ی ێ بدرێ������ت ئازادانه رووماڵ������ی هه‌واڵه‌كان������ی ملمالنێ پ������ ی هه‌ڵب������ژاردن بكهن و ،دامه‌زراوه‌كان������ی كۆمهڵگهی مه‌ده‌ن
ده‌ب������ێ ئازادیی ئه‌نجامدانی چاالكییه‌كانی په‌یوه‌س������ت به هه‌ڵبژاردنیان هه‌بێت .بۆ نموون������ه ،چاودێره خۆجێییه‌كان ی ێ بتوانن ئازادانه لهس������هر وه‌رگرتن و جیاكردنه‌وه ده‌ب ده‌نگه‌كان چاودێری بكهن و ،خش������ته‌به‌ندیی ئه‌نجامه‌كان ی له ئاستی بنكه‌كانی وه‌رگرتنه‌وه تا ئاست‌ه مامناوه‌نده‌كان ی ی "كۆمیسیۆن به‌ڕێوه‌بردنی هه‌ڵبژاردن و دواجار تا خود ی پێوان ی بینین و شیاو ناوه‌ندیی هه‌ڵبژاردن" دهبێت شیاو و هه‌ڵسه‌نگاندن بێت. * ب������ۆ هه‌ڵبژاردنێك������ی دادپه‌روه‌ران������ه یاس������اكان و به‌رپرسانی واڵت ،پێویسته بوونی زه‌مینه و بواری یه‌كسان و بهرامبهر ب������ۆ چاالكیی هه‌موو ركابه‌ران گرێنتی بكهن. یاس������اكان دهبێ دوور بن له ه������ه‌اڵواردن و جیاكاری و بهشێوهیهكی دادپهروهرانه بخرێنه بواری جێبه‌جێكردنه‌وه. دهبێ������ت مافی خۆپااڵوتن بۆ هه‌ر كهس������ێك كه ئاره‌زووی ههیه خۆی بپاڵێوێت ،پارێزراو بێت .ئیمكانیاتی گش������تی نابێ بهش������ێوهی نادادپه‌روه‌رانه به‌كار ببردرێن .میدیای گشتی دهبێ لهگهڵ هه‌مواندا به یه‌كسانی مامهڵه بكات. به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی������ی هه‌ڵب������ژاردن پێویس������ته بێالیه‌نانه كار بكات .خستنه ناو س������ندووق ،ژماردن (جیاكردنه‌وه) و، خشته‌به‌ندیی ده‌نگه‌كان دهبێت بهبێ ساخته‌كاری ئه‌نجام بدرێن. ی پێویست به‌ده‌ست ده‌هێنن، ئهو پاڵێوڕاوانه‌ی كه ده‌نگ ێ ی دیاریك������راوی خۆیدا پۆس������ته‌كانیان پ دهبێ������ت له كات بدرێ������ت .پالێوڕاوان و ده‌نگده‌ران دهبێ دهس������تیان بگاته ی سه‌ربه‌خۆ، رێكاره كاریگه‌ره‌كان ،لهوانه ده‌زگای دادوهری ی ی س������كااڵ و تانه‌كانیان .بهرپرس������ان ب������ۆ به‌دواداچوون سه‌رپێچیكارییه یاساییه‌كان دهبێ لێپرسینه‌وه‌یان له‌گه‌ڵدا بكرێت. * مافی ده‌نگدانی یه‌كس������ان و گش������تی واته گشت ئهو هاوواڵتیانه‌ی كه به ته‌مه‌نی یاس������ایی گه‌ییشتوون ،پێویسته بهبێ هیچ جۆره هه‌اڵواردنێك له مافی ده‌نگدان به‌هره‌مه‌ند بن .بوونی سیسته‌مێكی كاریگه‌ر و بێالیه‌ن بۆ ناونووسكردنی ده‌نگده‌ران ،بهب������ێ وه‌رگرتنی باجی ده‌نگدان ،پێویس������ته. هه‌موو ده‌نگده‌ران ،نه‌مازه په‌ككه‌وتوان (كه‌مئه‌ندامان) و بێ ماڵ و حاڵ و ده‌ربه‌ده‌ران ،دهبێ دهس������تیان بگاته بنكه‌كانی ده‌نگ������دان و باقیی پێداویس������تییه‌كانی بهش������داریكردن له هه‌ڵبژاردندا .نابێت هیچ جۆره سنووردارییه‌ك لهسهر مافی كه‌سانی په‌یوه‌ست به كه‌مینه‌كان ،ئافره‌تان ،یا ده‌نگده‌رانی دیكه دابنرێت.
كانوونی یه‌كه‌می 41 2011
ی ده‌نگدانی یه‌كسان ههروهها بهو مانایهیه ،كه هه‌ر ماف ده‌نگێك لهگهڵ ده‌نگه‌ك‌هی تردا به‌هایه‌كی یه‌كسانی دهبێت. ی له سیسته‌می نوێنه‌رایه‌تیی هاوڕێژه و گونجاودا ،ژماره نوێنه‌ران������ی هه‌ر ناوه‌ندێك دهبێ لهگهڵ ژماره‌ی هه‌ڵبژێران ی (ئه‌وان������هی هه‌ڵ ده‌بژێرن)دا بگونجێ و النی كه‌می ده‌نگ ی نوێنه‌رێ������ك ،نابێت ئهوهنده به‌رز پێویس������ت بۆ هه‌ڵبژاردن ێ بێت كه كۆمه‌ڵێكی زۆر له ده‌نگده‌ران به‌كرده‌و‌ه پش������تگو ی زۆرینه‌دا، ی پشتبه‌س������توو به ده‌نگ بخرێن .له سیسته‌م ێ ی گشت ناوه‌نده‌كان ده‌ب دانیشتوان یا ژماره‌ی هه‌ڵبژێران ته‌قریبه‌ن یه‌كس������ان بێت ،جیاوازیی ژماره‌ی زیاتر له %10 ی بێت. ی نیگه‌ران ده‌توانێ مایه ی * بهش������داریكردن ل������ه هه‌ڵبژاردندا ل������ه رێگه ده‌نگدان������ی نهێنییه‌وه بهو مانایه‌ی������ه ،كه ده‌نگده‌ران ی ی هۆده‌یه‌ك ی خۆیان به‌ته‌نیایی و ل������ه خه‌ڵوه‌ت ده‌نگ ی ئه‌من و پارێزراودا ده‌خه‌ن‌ه نێو سندووقه‌و‌ه و ئه‌وان تر به‌ر له هاوێش������تنی ده‌نگ بۆ ناو سندووق ناتوانن ی نیشانه‌كانی سه‌ر به‌رگه‌كه(وه‌ره‌قه‌كه) ببینن و ئهگهر ناسینه‌و‌هی ده‌نگده‌ر له‌ڕووی وه‌ره‌قه‌ی ده‌نگه‌كه‌یه‌و‌ه بوونی نابێت .هه‌ر جۆره هاوێش������تنێكی ده‌نگ بۆ ناو س������ندووق بهشێوهی به‌كۆمه‌ڵ ،هاوێشتنی ده‌نگی ئهو ی بۆ ناو سندووق له‌الیه‌ن كه‌سێكی تره‌وه ،یا هاوێشتن ده‌نگ بۆ ناو س������ندووق له دهرهوهی ده‌القه (هۆده) ێ نهێنیبوونی ده‌نگه‌ك‌ه ی وه‌رگرتن������ی ده‌نگه‌وه دهتوان بخاته مه‌ترسییه‌وه. ج .سوودوه‌رگرتن له پێودانگه نه‌ته‌وه‌ییه‌كان ل ه ی هه‌ڵبژاردندا هه‌ڵسه‌نگاندن
42هه‌ڵبژاردن ژماره ()16
ی ێ جگه‌ل‌ه هه‌ڵسه‌نگاندن ی ده‌ب ی خۆجێی ی چاودێر لیژنه ی و گونجان������ی هه‌ڵب������ژاردن له‌گ������ه‌ڵ پێودانگ������ه ته‌بای������ ی نێوده‌وڵه‌تییه‌كان������دا ،رادهی گونجانی لهگهڵ دهس������توور واڵت و یاس������ا ئاساییه‌كانیشدا هه‌ڵ س������ه‌نگێنێ .له‌وێو‌ه ی واڵت سه‌رتره ،ده‌توانین ی تر كه ده‌ستوور له یاس������اكان ی ی رادهی پابه‌ندبوون مه‌شروعییه‌تی یاساكان لهسهر بنهما ی به دهس������توور هه‌ڵ س������ه‌نگێنین .بهم پێیه ،یاسا و رێسا ی ی خۆیان ل������ه یه‌كگرتنه‌وه و ته‌بای ئیداری مه‌ش������روعییه‌ت ی واڵت وه‌ر ده‌گرن. لهگهڵ یاساكان به‌كورتی ،یاس������اكان و دهس������تووری هه‌ر واڵتێك دهبێت لهگهڵ ده‌روه‌س������تهییه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان������دا یه‌كانگیر و ته‌با ی ی خۆجێیی دهبێ لهسهر بنهما ی چاودێر بێت و ،لیژنه‌یه‌ك ه������هر دوو چوارچێوه ،واته یاس������اكان و ده‌روه‌س������تهییه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان و یاس������ا نه‌ته‌وه‌ییه‌كان ،هه‌ڵبژاردن هه‌ڵ سه‌نگێنێت(.)6 د .به‌راوردكردن لهگهڵ هه‌ڵبژاردنی پێشوودا ی ی هه‌ڵبژاردندا ،لیژنه‌ی چاودێر ی هه‌ڵسه‌نگاندن له كات ی دهبێ ههروهها بایه‌خ به رادهی پێشكه‌وتنی ئهو خۆجێی ههڵبژاردنه بدات .ده‌توانی������ن ئهم كاره به گه‌ڕانه‌و‌ه بۆ ی پێشوو كه له‌الیه‌ن رێكخراوه سه‌ر راپۆرتی هه‌ڵبژاردن نێوده‌وڵه‌تییه‌كان و لیژنه چاودێره خۆجێییه‌كانه‌وه ئاماده كراوه ،ئه‌نجام بده‌ین .ده‌توانین له وێبسایتی رێكخراودا راپۆرته‌كانی "رێكخراوی ئاسایش و هاوكاریی ئه‌وروپا/ ی نووس������ینگهی دامهزراوه دیموكراتیكه‌كان و مافه‌كان مرۆڤ" بدۆزینه‌وهhttp://www.osce.org/odihr :
پەراوێزه‌کان: ی هه‌مه‌الیه‌نتر له نۆرم‌ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان -1بۆ ش������یكارێك ی ی دیموكراتیك له ناوچه‌ی ژێر پۆشش سه‌باره‌ت به هه‌ڵبژاردن ی ئه‌وڕووپا" بگه‌ڕێنه‌و‌ه بۆ" : ی ئاس������ایش و هاوكاری "رێكخراو ی دیموكراتیك له ی له‌ئارادان بۆ هه‌ڵبژاردن ئهو ده‌روه‌سته‌ییانه ی ئه‌وڕووپا: ی رێكخراوی ئاس������ایش و هاوكاری ی ئه‌ندام واڵتان ی ی " رێكخراو راپۆرتی پێش������كه‌وتن ".دهتوانن له وێبس������ایت ی ئه‌وروپ������ا /نووس������ینگهی دامهزراوه ئاس������ایش و هاوكاری ی ی مرۆڤ" دا ئهم راپۆرت‌ه و بابه‌ت دیموكراتیكه‌كان و مافه‌كان تری به‌پێز بدۆزنه‌وه: http://www.osce.org/odihr/elections/ standards
ی ی مافه‌كان ی جیهانی ی " جاڕنامه -2دهتوانن ده‌قی ته‌واو ی و سیاسییه‌كان" ی مافه مه‌ده‌ن ی نێوده‌وڵه‌تی مرۆڤ"" ،په‌یمان ی نهتهوه یه‌كگرتووه‌كان له ی تری مافه‌كانی مرۆڤ و پێوه‌ڕه‌كان ی نهتهوه ی مافه‌كانی مرۆڤ ی "كۆمیسیۆنی بااڵ ی وێبسایت رێگه یه‌كگرتووه‌كان" بدۆزنه‌وهhttp://www.unhchr.ch : -3م������اددهی 25ی ئهم په‌یمانه ه������هر هاواڵتییه‌ك ،بهبێ هیچ جیاوازییه‌ك ،به شایه‌نی به‌شداریكردن له هه‌ڵبژاردنه‌كان ده‌زانێت، جا چ وه‌كو پاڵێوڕاو و چ به‌ناوی ده‌نگده‌ر به‌شدار بێت. ی -4دهتوان������ن پێ������وه‌ڕه‌كان و رێككه‌وتننامه‌كانی مافه‌كان ی وێبسایتی ئه‌نجومه‌ن مرۆڤی ئه‌نجومه‌نی ئه‌وڕووپا به رێگه ی ی "ڕێكخراو ( )htt://www.coe.intو گشت دیكۆمێنته‌كان ی ی وێبس������ایته‌كه ی ئه‌وروپا" به رێگه ئاس������ایش و هاوكاری������ ( )http://www.osce.orgبدۆزنه‌وه. ی ی ١٩٩٩لهسهر دهست ی الند له س������اڵ -5راسپارده‌كان ی لیژنه‌یه‌ك له پسپۆڕانی راس������پێردراو له‌الیه‌ن "كۆمیسیۆنێر ی ی ئه‌وڕووپا له بوار بااڵی رێكخراوی ئاس������ایش و هاوكاری ی ئهم ی شێوه‌گرتن كهمه نه‌ته‌وه‌كان" نووس������را .بۆ خوێندنهوه ی ی "س������هرچاوه و جه‌هه‌ر راس������پاردان‌ه بگه‌ڕێنه‌و‌ه بۆ بهش ی كهمه ی الند سه‌باره‌ت به به‌شداریی كاریگه‌ر راسپارده‌كان ی گش������تیدا" له "دیده‌وان هێلس������ینكی" نه‌ته‌وه‌كان له گۆڕه‌پان ی ( ،)2000منشا و ماهیت توصیه ی ،2ژماره ،4ساڵ (به‌رگ ی الند در مورد مشاركت مۆپر اقلیت های ملی در عرص‌ه ها عمومی_ از دیده بان هلس������ینكی ،جلد ،2ش������مار‌ه ،4سال ی ی ئاسایش و هاوكاری ی " ،2001رێكخراو .)2000له ساڵ ی كهمه ی بۆ یارمه‌تیدان به بهشداری ئه‌وروپا" "كۆمهڵه رێكارێك ی هه‌ڵبژاردندا" به چاپ گه‌یاند كه لهم نه‌ته‌وه‌كان له پرۆس������ه رێگه‌یه‌و‌ه ده‌ستتان پێڕا ده‌گات:
http://www.osce.org/odihr/ducuments/ .guidelines/gl_nmpa_eng.pdf
ی ئهم واڵته‌دا ی ده‌ستوور" س������لۆڤاكیادا هاتبوو له "دادگا ی به س������ینگی ده‌رپه‌ڕاند .له بڕیارێكی بێوێن������ه‌دا ،دادگا ماف ی هاوواڵتیاندا نا "چ������اوی مهدهنی" دا و بهم پێیه دانی به ماف بۆ چاودێری لهسهر هه‌ڵبژاردن له سلۆڤاكیا. ی ی چاودێر ی خۆجێیی س������لۆڤاكیا ماف������ ی چاودێر لیژنه لهسهر هه‌ڵبژاردن وه‌ده‌ست ده‌هێنێت ی ی س������لۆڤاكیای ی ،1998لیژنه‌یه‌ك له هاواڵتیان له س������اڵ ی ی "چاو ی خۆجێیی(لۆكاڵ)ی������ان به‌ناو ی چاودێر لیژنه‌یه‌ك������ مه‌ده‌ن������ی" ( )Obciansko Okoپێ������ك هێن������ا تا لهس������هر ی هه‌مان س������اڵدا هه‌ڵبژاردن������ی په‌رله‌مان كه له س������ێپتێمبه‌ر ی چاودێره ی بكهن .بهاڵم به پێچه‌وانه بهڕێوه ده‌چوو چاودێر نێوده‌وڵه‌تییه‌كان������هوه ك������ه مۆڵه‌تی ئهوهی������ان هه‌بوو بچن‌ه نێو ی ی ده‌نگ������دان و دهس������تیان بگات������ه به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی بنكه‌كان������ ی "چاوی مهدهنی" هه‌ڵبژاردن له هه‌موو ئاسته‌كاندا ،چاودێران له‌الیه‌ن به‌رپرسانی هه‌ڵبژاردنه‌وه لهم مافه بێبه‌ش كرابوون. ی ئهم بڕیاره‌دا به "چاوی مهدهنی" له‌هه‌مبه‌ر یاس������اییبوون پشتبه‌س������تن به مافی هاواڵتیان بۆ بهشداری له هه‌ڵبژاردندا ی كه له ده‌ستوور (یاسای بنچینه‌یی) ی -6رێكخراوی ئاسایش و هاوكاریی ئه‌وروپا /نووسینگه ی مرۆڤ" به‌رده‌وام دام������ه‌زراو‌ه دیموكراتیكه‌كان و مافه‌كان������ ی ی خۆ ی په‌یوه‌ست به هه‌ڵبژاردن را و بۆچوون لهسهر یاساكان ی ی پێڕستكردنی یاسا خۆجێیه‌كان ده‌ر ده‌بڕێ و به‌مه‌به‌س������ت ی له ی مرۆی ی ره‌هه‌ن������د پهیوهندی������دار له گش������ت الیه‌نه‌كان������ ی ی ئاس������ایش و هاوكاری ی ژێر پۆشش������ی "رێكخراو ناوچه ی ی " نووسینگه ئه‌وروپا" وێبسایتێكی داناوه .دهتوانن شیكار ی ی مرۆڤ" بۆ یاساكان دامهزراوه دیموكراتیكه‌كان و مافه‌كان ی په‌یوه‌س������ت به هه‌ڵبژاردن و راپرته‌كانی هه‌ڵبژاردن له رێگه ی ئهم رێكخ������راوه‌و‌ه بدۆزن������هوهhttp://www. : وێبس������ایت ی http:// ی وێبسایت . Osce.org/odihrدهتوانن به رێگه ی یاساكان بدۆزنه‌وه. www.legislationline.orgپێڕست ی ی یاساكان را "كۆمیسیۆنی ئه‌نجومه‌نی ئه‌وڕووپا"ش له‌باره ی ده‌ر ده‌بڕێت http://www.venice.coe.int خۆ سەرچاوه: مەرجی پێویست بۆ هەڵبژاردنی ئازاد و دادپەروه‌رانە ی ئه‌وڕووپا نووسینی :رێكخراوی ئاسایش و هاوكاری
كانوونی یه‌كه‌می 43 2011
هه‌ڵبژاردنی ئازاد و دادپهروهرانه
دی هه‌ڵبژار د ن � � � ی م رێ وكراس���ییه ئازاد و د ا د پ ه ك ر گا ی دان ی په‌رڵ همانی��� و هران ه ا ن ر ێ ی � � � گ س ا د یاس هت ی داها ا د هژین ،د هد بهو خ ه ڵ ك ا ن ی خۆ ات تا پێكه هی ،ك توو ی ا ا ی ه ل هناو ن ته دیار بكهن .سیا س � � � ی و
وه‌رگێڕانی :نه‌زیر ه خانۆ
هه‌ڵبژاردن������ی ئ������ازاد و دادپه‌روه‌ران������ه ئهگهریگواس������تنه‌وه‌ی ئاشتیانه‌ی دهس������هاڵت زیاتر ده‌کات. ئه‌مجۆره هه‌ڵبژاردنانه گه‌ره‌نتی دهكهن ،كه پاڵێوراو‌ه دۆڕاوه‌كان متمانه به ده‌ره‌نجامه‌كانی هه‌ڵبژاردن بكهن و دهسهاڵت به دهوڵهتی نوێ بدهن. هه‌ڵب������ژاردن ،به‌ته‌نیا گه‌ره‌نتی دیموكراس������یناكات ،چونكه دیكتات������ۆره‌كان دهتوانن له رێگهی ئیمكاناتی ده‌وڵه‌تییه‌وه به‌مه‌به‌ستی ده‌ستێوه‌ردان 44هه‌ڵبژاردن ژماره ()16
و ش������ێواندنی ره‌وت������ی هه‌ڵبژاردن س������وودی لێ وه‌رگرن. ی بهو هه‌ڵبژاردن������ی ئازاد و دادپهروهرانه پێویس������ت كارانه‌ی خوارهوه ههیه: ماف������ی ده‌نگدان بۆ هه‌موو ئهو پی������او و ئافره‌تانه‌ی كه ماف������ی ده‌نگدانیان ههیه -دیموكراس������ییه‌كان ئهم مافه له كه‌مینه‌كان و له‌كاركه‌وتووه‌كان وه‌رناگرن ،یاخود ئهم مافه تهنیا به خوێنده‌واران و خاوه‌نی ماڵ و دارایی نادرێت.
ی ناونووس������كردن وه‌ك ده‌نگده‌رێ������ك ،یا ئازادی������ خوپااڵوتن بۆ به‌ده‌ستهێنانی پۆستی دهوڵهتی. ئازادی������ی راده‌ڕبری������ن ب������ۆ پاڵێ������وراو و حزب������هسیاسییهكان :دیموكراسییه‌كان سنوورێك بۆ پاڵێوراو یا حزبه سیاس������ییه‌كان ،له بهرامبهر ره‌خنه گرتن له كار و كرده‌وه‌ی پایه‌به‌رزه حكوومییه‌كان دانانێت. ی ره‌خس������اندنی ده‌رفه‌ت بۆ ئه‌نجومه‌نی هه‌ڵبژێر ی ی زانی������اری بێالیه‌نانه له چاپه‌مه‌ن بۆ به‌ده‌س������تهێنان ئازاد. ی كۆبوونه‌و‌ه بۆ س������ازدانی به‌رنامه‌كان و ئازادی كۆره سیاسییه‌كان. ئهو یاسایانه‌ی كه پاڵێوراوانی حزبه‌كان پێویستهبزانن تا له رۆژی هه‌ڵب������ژاردن له بنكه‌كانی ده‌نگدان دووربکه‌ونه‌وه. ی هه‌ڵب������ژاردن ،ئهو كهس������انهی كه كارمه‌ندان������ ی بهش������ێوهی خۆبه‌خش له‌بنكه‌كانی ده‌نگدان سه‌رقاڵ كاركردنن ،ههروهها پشكنه‌رانی نێوده‌وڵه‌تی دهتوانن تهنیا له پڕۆسه‌ی ده‌نگدان یارمه‌تی ده‌نگده‌ران بكهن، نه‌ك له هه‌ڵبژاردنی ئهو که‌سه‌ی كه ده‌نگی پێده‌ده‌ن. ی ب������ۆ ی ی������ان هاوس������ه‌نگ سیس������ته‌می بێالیه‌ن������ ی به‌ڕێوه‌چوونی هه‌ڵب������ژاردن و به‌دواداچوون له باره راستی و دروستیی ئه‌نجامه‌كانی. كارمه‌ندان������ی ڕاهێندراوی هه‌ڵب������ژاردن دهبێت لهی ب������ه هیچ حزبێكه‌و‌ه ی سیاس������ییه‌وه په‌یوه‌ند روانگه نه‌بێ������ت ،هه‌روه‌ه������ا چاودێران������ی هه‌ڵب������ژاردن دهبێت
نوێنه‌رانی حزبه به‌شداربووه‌كان له هه‌ڵبژاردن بن. خه‌ڵك ده‌ستیان به شوێنه‌كانی ده‌نگدان ڕابگات،ی ده‌نگدان ی تایبه‌ت بۆ ده‌نگدان ،سه‌ندووقه‌كان كه‌ش������ ی پارێزراو بن و هه‌ژماركردنی ده‌نگه‌كان بهش������ێوه‌یه‌ك شه‌فاف بێت. ی ی پسووله ده‌نگدانی نهێنی – ده‌نگدان به ڕێگه ی ئ������ه‌م كاره دهكات ،كه ده‌نگدان������ی نهێنییه‌وه گه‌ره‌نت ی حزب یا پاڵێوراوێک له رێگهی شه‌خسه‌و‌ه هه‌ڵبژاردن ناتوانێت دژی ئهو به‌كار بێت. ی یاسایی ساخته‌كاری له هه‌ڵبژاردن: قه‌ده‌غه‌كردن ی دهبێت یاسای پێویست بۆ رێگه گرتن له ده‌ستێوه‌ردان ی دووباره، ده‌نگ������دان هه‌بێت( .وه‌ك������و هه‌ژماركردن������ ده‌نگدانی كه‌سانی ناڕاسته‌قینه). ی ی دووب������اره و به‌دواداچوون ره‌وت������ی هه‌ژماركردن ناڕه‌زایه‌تیی������هكان – دهبێت پڕۆس������ه و میكانیزمێك بۆ ێ ی قۆناغه‌كانی هه‌ڵبژاردن جێبه‌ج ی دووباره لێكۆلینهوه بكرێ������ت ،تا وه‌كو گه‌ره‌نتی بكات ك������ه هه‌ڵبژاردنه‌کان ی دروست به‌ڕێوه‌چوونه. به‌شێوه‌یه‌ك ی ده‌نگدان – له واڵتانی جیاواز و هه‌تا له شێوه‌كان ی واڵتێك بهشێوهی جیاواز ئه‌نجام دهدرێت ،كه به‌شێو‌ه خواره‌وه‌یه: پسووله‌كانی کاغه‌زیی ده‌نگدان – ده‌نگدان له‌سه‌ری لێ دهدرێت ،یان كون دهكرێت. كاغه‌زێك نیشانه پسووله‌كانی ده‌نگدان دهبێت وێنه‌ی پاڵێوراوان یانی ی پێ������وه دیار بێت ،تا كو هاوواڵتیان لۆگۆی حزبه‌كان ی دروس������ت بخه‌نه ناو نه‌خوێن������ده‌وار بتوان������ن ده‌نگ سه‌ندووقی ده‌نگدانه‌وه. ی – ده‌نگده‌ران به ڕێگه‌ی ئهو ی ئه‌لیكترۆن سیسته‌م ئامێره ئه‌لکترۆنیانه‌ی که هه‌ستیارن و به هۆی دانانی په‌نجه له‌سه‌ری ،یان لێدانی کلیک ،ده‌نگ ده‌ده‌ن. ی غای������ب – رێگه پس������ووله‌ی ده‌نگدانی كهس������ان ده‌دات بهو كه‌سانه‌ی كه ناتوانن له رۆژی هه‌ڵبژاردن له پڕۆسه‌ی ده‌نگداندا بهش������داری بكهن ،ئیزنیان پێ ده‌دات که رۆژێك پێش هه‌ڵبژاردن پس������ووله‌كان بخه‌نه ناو سندووقی ده‌نگدانه‌وه.
سهرچاوه :ماڵپه‌ڕی وه‌زاره‌تی دهرهوهی ئه‌مریکا
كانوونی یه‌كه‌می 45 2011
میسر و
هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی گه‌ل
دوای وازهێنانی موباره‌ك و گرتنه‌ده‌ستی دهسهاڵت له‌الیه‌ن ئه‌نجومه‌نی بااڵی هێزه چه‌كداره‌كانه‌وه ،ناره‌زایه‌تییه‌كانی ئهو واڵته درێژهی هه‌بوو و داوای كۆتاییهێنانیان به دهسهاڵتی سه‌ربازی ده‌كرد .بۆی‌ه سه‌رۆكی ئهو ئهنجومهنه كه‌سێكی به‌ناوی (ئه‌لجه‌نزوری) راسپارد بۆ پێكهێنانی حكومه‌ت و فه‌رمانێكیشی ده‌ركرد بۆ دیاریكردنی كات و شێوازی ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردن. له میسر دوو ئه‌نجومه‌نی سه‌ره‌كی هه‌ن ،كه به هه‌ڵبژاردنی گشتی ئه‌ندامه‌كانیان ده‌سنیشان ده‌كرێن ،ئه‌نجومه‌نی گه‌ل و ئه‌نجومه‌نی راوێژكاری .ئهوهی ئێستا و هه‌ڵبژاردنی بۆ دهكرێت( ،ئه‌نجومه‌نی گه‌ل)ه. به‌پێی فه‌رمانی ئه‌نجومه‌نی بااڵی هێزه چه‌كداره‌كان كه پشت به یاسای ژماره 73ی ساڵی 1 956بۆ رێكخستنی مافه سیاسییه‌كان ده‌به‌ستێ ،ئه‌نجومه‌نی گه‌ل له 498كورسی پێكدێت .ئه‌ندامانی ئهو ئهنجومهنه له رێگهی 46بازن‌ه بۆ لیسته داخراوه حزبییه‌كان و 83بازن‌ه بۆ لیستی كراوه‌ی تاكه‌كه‌سی هه‌ڵده‌بژێردرێن. ماوه‌ی ئه‌نجامدانی ئه‌نجومه‌نی گه‌ل به‌سه‌ر سێ قۆناغدا دابه‌ش كراوه .هه‌ر قۆناغێك دوو رۆژی بۆ ته‌رخان كراوه كه پێشتر ته‌نها یهك رۆژ بوو و له هه‌ر قۆناغێكیشدا چهند پارێزگایه‌ك هه‌ڵبژاردنی تیادا دهكرێت .قوناغی یه‌كه‌م
46هه‌ڵبژاردن ژماره ()16
له رۆژی 2011/11/28ده‌ستپێده‌كات و قۆناغی دووه‌م له 2011/12/14ده‌ستپێده‌كات و به‌كۆتایی هاتنی قۆناغی سێیه‌م له 2012/1/10كۆتایی به پروسه‌ی هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی گه‌ل دێت. كورسییه‌كانی لیستی داخراوی حزبه‌كان بۆ ئهو ئهنجومهنه له هه‌ر بازنه‌یه‌كدا ،له نێوان 12-4كورسی دهبێت ،هه‌رچی كورسییه‌كانی لیستی كراوه‌ی تاكه‌كه‌سییه ،بۆ هه‌ر بازنه‌یه‌ك دوو كورسی بۆ ته‌رخان كراوه ،به‌شێوه‌یه‌ك النیكه‌م یه‌كێكیان بۆ كرێكار و جوتیاران دهبێت. دوو لهسهر سێی ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌نی گه‌ل له‌رێگای لیستی داخراوی حزبه‌كانه‌وه هه‌ڵده‌بژێردرێن و یهك لهسهر سێی ئه‌ندامانیش به لیستی كراوه‌ی تاكه‌كه‌سی دیاریده‌كرێن. ژماره‌ی پاڵێوراوانی هه‌ر لیستێكی داخراو له هه‌ر بازنه‌یه‌كی هه‌ڵبژاردندا ،پێویسته یه‌كسان بێت به دوو لهسهر سێی ژماره‌ی كورسییه ته‌رخانكراوه‌كانی ئهو بازنه‌یه و دهبێت النیكه‌م نیوه‌ی پاڵێوراوانی ناو لیسته‌كه له كرێكار و جوتیاران بن .بۆ هه‌ر لیستێكی داخراو مه‌رجه ،به‌النیكه‌م ئافره‌تێكی تێدا بێت. ی 2011/11/28یه‌كه‌م رۆژ و رۆژی دووشه‌ممه رێكه‌وت یه‌كه‌م قۆناغی هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی گه‌ل بوو .لهم قوناغه‌دا یهك لهسهر سێی پارێزگاكانی میسر كه دهكاته نۆ پارێزگا له كۆی بیست و حه‌وت پارێزگا ،به‌شدارییان كرد بۆ هه‌ڵبژاردنی
168نوێنه‌ر له كۆی 498نوێنه‌ری ئه‌ندام له ئه‌نجومه‌نی گه‌ل (112یان به سیسته‌می لیستی داخراوه و 56یان به سیسته‌می لیستی تاكه‌كه‌سی) ،رێژه‌ی به‌شداریكردن گهیشته %52ی ژماره‌ی ئهو كه‌سانه‌ی مافی ده‌نگدانیان هه‌بوو .پارتی ئازادی و دادپه‌روه‌ری به به‌ده‌ستهێنانی %39.9ی ده‌نگه‌كان له پلهی یه‌كه‌مدا بوو ،پارتی نور(سه‌له‌فی) له ریزی دووه‌مدا بوو به رێژه‌ی %24.36ی ده‌نگه‌كان ،هه‌رچی قه‌واره‌ی میسریه(الكتلة المصریة) كه چهند پارتێكی لیبراڵ و چه‌پی له خۆ گرتووه %15 ،ی ده‌نگه‌كانی به‌ده‌ستهێنا و له ریزی
سێیه‌مدا بوو .پارتی ئه‌لوه‌فد به‌رێژه‌ی %9.08له ریزی چواره‌مدا دێت ،له پلهی پێنجه‌مدا ،پارتی ناوه‌ند دێت به به‌ده‌ستهێنانی %3.6ی ده‌نگه‌كان. جگه لهم پێنج لیسته ،پێنج لیستی دیكه‌ش توانیان سه‌ركه‌وتن به‌ده‌ست بێنن ،ئهوانیش( :هاوپه‌یمانی شۆڕش به‌رده‌وامه ) به %3له‌پله‌ی شه‌شه‌م ،پارتی چاكسازی و گه‌شه‌پێدان به %1.8 له پلهی حه‌وته‌م ،پارتی نهتهوهیی میسری به %0.9له پلهی هه‌شته‌م ،پارتی ئازادی به %0.8له پلهی نۆیه‌م و له پلهی ده‌یه‌میشدا پارتی دادپه‌روه‌ری به %0.6ی ده‌نگه‌كان.
كورسی مه‌زه‌نده‌كراو
ژماره‌ی ده‌نگه‌كان
رێژه‌ی ده‌نگه‌كان
لیسته‌كان ئازادی و دادپه‌روه‌ری
44
29
3.56مليون
%39.9
پارتی نور (سه‌له‌فی)
27
4
2.37مليون
%24.36
قه‌واره‌ی میسری(الكتلة المصریة)
14
1
1.29مليون
%15
پارتی ئه‌لوه‌فد
10
1
690هه‌زار
%9.08
پارتی ناوه‌ند (حزب الوسط)
3
---
590.415هه‌زار
%3.6
لیستی داخراو لیستی كراوه
سیسته‌می سیاسیی میسر میس������ر ده‌وڵه‌تێك������ی كوماریی سوسیالیس������تی دیموكراتیی������ه و سیس������ته‌مه‌كه‌ی لهس������هر بنهمای فره‌حزب������ی دامهزراوه .دهس������هاڵتی یاس������ادانان بریتیی‌ه له هه‌ردوو ئه‌نجومه‌نی گه‌ل و راوێژكاری. ئه‌نجومه‌ن������ی گه‌ل یاس������ا داده‌نێ������ت و ئه‌نجومه‌نی راوێژكاریش تاوتوێی دهكات .هه‌رچی دهس������هاڵتی جێبه‌جێكردنه ،سه‌ركۆمار س������ه‌رۆكایه‌تی دهكات، كه هه‌ر ش������هش س������اڵ جارێ������ك له‌الی������هن گه‌له‌و‌ه هه‌ڵده‌بژێردێت و ده‌ك������رێ بۆ چهند خولێكی تریش هه‌ڵبژێردرێته‌وه. س������ه‌ركۆمار له‌گ������ه‌ڵ ئه‌نجومه‌ن������ی وه‌زی������ران سیاسه‌ت‌ه گشتییه‌كانی دهوڵهت داده‌نێت و خویشی سه‌رپه‌رش������تی دهكات ،هه‌ر خۆیش������ی سه‌ركرده‌ی بااڵی هێزه چه‌كداره‌كان و س������ه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی ب������ااڵی پولیس و س������ه‌رۆكی ئه‌نجومه‌ن������ی به‌رگری نیش������تمانییه .به پێی ده‌ستوور ،دهسهاڵتی دادوه‌ر س������ه‌ربه‌خۆیه و دادگاكان به‌رێوه‌ده‌ب������هن و چهند جۆرێكی ههیه ،له‌وان������ه دادگای به‌رایی و دادگای پێداچوونهوه و ئه‌نجومه‌نی دهوڵهت و دادگای بااڵی ده‌ستووری.
ناوی فه‌رمیی دهوڵهت
كۆماری میسری عه‌ره‌بی
پایته‌خت
قاهیره
زمانی فه‌رمی
عه‌ره‌بی
سه‌ربه‌خۆیی
28ی فبرایه‌ری 1922
راگه‌یاندنی كۆمار
18ی یونیو 1953
پانتایی واڵت
1.002.450كیلۆمه‌تری چوارگۆشه
ژماره‌ی دانیشتووان
/76.699.427سه‌رژمێری2006
چڕی دانیشتووان
/82.3كم2
ئایین
%94موسڵمان و %6مه‌سیحی سه‌رژمێری 1986
دراو
جنه‌یهی میسری EGP
هێمای ئینته‌رنیت
eg.
هێمای تلفونی نێوده‌وڵه‌تی
+20
رێژه‌ی نه‌خوێنده‌واری
%29سه‌رژمێری 2006
رێژه‌ی نێر و مێ
%51.12نێر و %48.88مێ سه‌رژمێری 2006
كانوونی یه‌كه‌می 47 2011
هه‌ڵبژاردنی ڕووسیا؛ ئاکام و کارتێکه‌رییه‌کانی ل ه ناوه‌وه و ده‌ره‌وه‌دا
ئاماده‌كردنی :هێلن له ()٢٠١١/١٢/٤دا هه‌ڵبژاردن������ی ئه‌نجوومه‌نی نوێنه‌رانی په‌رله‌م������ان (دووم������ا) ل������ه ڕووس������یادا به‌رێوه‌چ������وو .لهم هه‌ڵبژاردنه‌دا 3053پالێ������وراو له حه‌وت حزبی تۆماركراو به‌شداریان کرد. س������هر له به‌یانیی رۆژی یه‌كشه‌ممه ،نزیكه‌ی 110میلیون كهس ب������ۆ هه‌ڵبژاردنی 450نوێنه‌ر بۆ دوومای ڕووس������یا له حه‌وت حزبی سیاس������ی ،چوونه ناو بنكه‌كان������ی ده‌نگدانه‌وه. نوێنه‌ران������ی 146واڵتی جیه������ان ،کار بۆ چاودێری 96هه‌زار بنكه‌ی ده‌نگدان و كۆكردنه‌وه‌ی ده‌نگه‌كانیان له ئه‌ستۆ گرت. له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا بۆ یه‌كه‌مین جار ئه‌ندامانی په‌رله‌مان بۆ ماوه‌ی 5س������اڵ ده‌ستنیش������ان ده‌كرێن و بۆ ئهوهی حزبه‌کان بتوان������ن ب������ه په‌رله‌مانی ئهو واڵته بگ������هن ،دهبێ ڕێژه‌ی %7ی ده‌نگه‌کان به‌ده‌ست بێنن .ئهم ڕێژه‌یه به‌هۆی ئهو چاكسازییه‌یه
48هه‌ڵبژاردن ژماره ()16
که له سیسته‌می هه‌ڵبژاردنی ڕووسیادا کراوه ،تا ده‌رفه‌ت به حزبه بچوكه‌كان بدرێت ،نوێنه‌ریان له په‌رله‌ماندا هه‌بێت.
حزب ه به‌شداربووه‌کان
حزبی ڕووس������یای یه‌كگرتوو كه (دێمیت������ری مێدڤیدیێڤ ) س������ه‌ركۆماری ڕووسیایه و له سه‌رووی لیستی پالێوراوانی ئهم حزبه‌یه ،زۆرینه‌ی ئه‌ندامانی په‌رله‌مان سه‌ر بهم حزبه‌ن و حزبی ده‌سه‌اڵتداریشه .ئه‌وله‌وییه‌ته سیاسییه‌کانی حزبی ڕووس������یای یه‌كگرتوو ،سیاس������ه‌تی كۆمهاڵیهتی و ئابوورییه، ههروهها پش������تیوانی له ئابووریی ب������ازار له ژێر كونترۆڵی ده‌وڵه‌تدا ده‌کات .ههروهها هه‌وڵده‌دات که ڕووسیه یه‌کێک له جه‌مسه‌ر جیهانییه‌کانی ناو جیهانی چهند جه‌مسه‌ره بێت. حزبی كۆمۆنیست به سه‌رۆكایه‌تیی (گنادی زووگانۆڤ)، حزبی دووه‌مه له ناو حزبه سیاس������ییه‌كانی ڕووس������یادا.
زووگان������ۆڤ له هه‌موو ئهو هه‌ڵبژاردنان������هی كه له زه‌مانی روخان������ی یه‌كێتی س������ۆڤییه‌ته‌وه له س������اڵی 1991ئه‌نجام دراوه ،پل������هی دووه‌می ب������ۆ حزبی خوی دابی������ن كردووه. دروش������مه‌کانی ئهو حزبه له هه‌ڵمه‌ته‌کان������ی هه‌ڵبژاردندا، نه‌ته‌وه‌ییكردن������ی بنكه‌ی كه‌ره‌س������هی خ������او و كه‌نزاكان و سهرچاوه سروشتییه‌كانه. حزبی لیبراڵ دیموكراتی ڕووس������یا به س������ه‌رۆكایه‌تیی (ڤالدیمیر ژیرینۆڤسكی) ،له چاالكییه‌كانی خویدا پشتی به ناڕازییهكان له ناو ناسیۆنالیسته‌كانی ڕووسیادا به‌ستوو‌ه و دروشمه‌كانی پۆپۆلیستی زۆر به‌كار دێنێت. حزبی ڕووسیای دادپه‌روه‌ر به سه‌رۆكایه‌تیی (سێرگێی میرۆنۆڤ) ،حزبی س������ێیه‌مه له ناو حزبه سیاس������ییه‌كانی ببێته ئۆپۆزسیۆنی ڕووس������یادا .ئهو حزبه بڕیاری داوه كه سه‌رس������ه‌ختی حزبی ڕووس������یای یه‌كگرتوو .ههروهها له كۆنگ������رهی خۆیدا ،خه‌بات ب������ه دژی به‌رزبوونه‌وه‌ی رێژه‌ی هه‌ژاری و گه‌نده‌لی و پاوانی سیاس������یی حزبی ڕووسیای یه‌كگرتووی له سه‌رووی كاره‌كانی خۆی داناوه. حزب������ی یابڵه‌كا (س������ێو) به س������ه‌رۆكایه‌تیی (گریگۆری یاولینس������كی) له س������اڵی 1993وه دامهزراوه .به درێژایی ئهم 10ساڵه‌ی دوایی الیه‌نگرانی به شێوه‌یه‌كی به‌رچاو دابه‌زیوه .له س������اڵی 2003دا ئهم حزب������ه نه‌یتوانی بچێته ناو په‌رله‌مانی ڕووسیاوه .پالێوراوانی ئهم حزبه الیه‌نگریی چاكسازی و پاراستنی مافی مرۆڤن.
حزبی نیش������تمانپه‌روه‌رانی ڕووس������یا به سه‌رۆكایه‌تیی (گنادی سمیگین) ،دروش������مه‌كانی ناسیونالیستی و الیهنه جۆراوجۆره‌كان������ی به‌رنام������هی كۆمۆنیس������تی ب������ه بنهمای چاالكییه‌كانی خۆی داده‌نێت.
ئاکامی ده‌نگه‌کان و حزبه سه‌رکه‌وتووه‌کان
كۆمیس������ۆنی ناوه‌ندیی هه‌ڵبژاردنی فیدراسیۆنی ڕووسیا، ئه‌نجامه‌کان������ی به‌مش������ێوه‌یه راگه‌یان������د :یه‌كه‌مین حزب كه زۆرترین ده‌نگی به‌ده‌ست هێنا ،حزبی ڕووسیای یه‌كگرتووه كه له كۆی 450كورس������یی په‌رله‌مان 238 ،كورسی ،حزبی كۆمۆنیس������ت 92كورس������ی ،حزبی لیب������راڵ -دیموكرات 56 كورسی و حزبی ڕووسیای دادپه‌روه‌ر 64كورسی به‌ده‌ست هێنا .به‌پێی ڕاپۆرتی کۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌کان له ڕووسیا، ڕێژه‌ی بهش������داربوون خۆی ()%60دا ،بهاڵم له هه‌ڵبژاردنی ساڵی ()2007دا ڕێژه‌ی ده‌نگده‌ران ( )%64بوو.
دراوی خه‌رجکراو ل ه هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردندا
كۆمیسیۆنی ناوه‌ندیی هه‌ڵبژاردنه‌کان ،ئاماژه‌ی به‌وه‌دا، که له هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردندا نزیک به ( )٥٢ملیۆن و س������هد و شێس������ت هه‌زار دۆاڵر خه‌رجکراوه .ڕووسیای یه‌كگرتوو 18ملیۆن و 700هه‌زار دۆالر ،حزبی لیبراڵ دیموكرات 15 ملیون و 600هه‌زار دۆاڵر ،حزبی ڕووسیای دادپه‌روه‌ر 10 ملیۆن و 600هه‌زار دۆاڵر و حزبی كۆمۆنیستیش 7ملیون و 260هه‌زاری دۆاڵری خه‌رج کردووه.
كانوونی یه‌كه‌می 49 2011
ناکۆکییه‌کان و ناڕه‌زایه‌تییه‌کان سه‌باره‌ت ب ه ئاکامی ده‌نگه‌کان
دوای باڵوكردن������هوهی ئاكامه‌كان ،ناره‌زاییه‌كان س������ه‌ریان هه‌ڵدا و باس له‌وه ده‌کرا كه ساخته له هه‌ڵبژاردنه‌که‌دا كراوه. بهاڵم پێش هه‌ڵبژاردنه‌كانیش هه‌ندێ راپرس������ی باسی ئه‌وه‌یان کردبوو ،که له‌وانه‌یه س������اخته‌كاری له هه‌ڵبژاردندا بكرێت ،بۆ نموونه به‌پێی ئهو راپرس������ییه‌ی كه له مانگی نیس������ان له الیهن ناوه‌ندی (لوادا)دا كرابوو %39 ،پێیان وا بوو كه كۆمیسیۆنی هه‌ڵبژاردن ده‌نگه‌کان ده‌ش������ێوێنێت ،ههروهها %33پێیان وابوو ك������ه حكوومه‌ت ده‌نگ������ده‌ران ده‌کڕێت و %30یش لهس������هر ئهو ڕایه‌بوون ،که ئۆپۆزسیۆنیش ده‌نگی خه‌ڵك ده‌كڕێت. دوای ڕاگه‌یاندن������ی ئاکام������ه‌کان ،هه‌ندێ ل������ه داموده‌زگا ناحكوومی و حزبه ئۆپوزسیۆنه‌کان پێیان وایه كه ساخته‌كاری كراوه .یه‌كێ له سه‌رۆكه‌كانی حزبی (یابڵه‌كا) ده‌ڵێت :گشت چاودێران������ی ئهم حزبه پێ������ش هه‌ژماركردن������ی ده‌نگه‌كان له بنكه‌كانی ده‌نگدان ده‌رچوون ،ههروهها ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردن له گه‌ڵ خواستی ده‌نگده‌ران یهك نییه و به‌پێی ئهم بارۆدوخ‌ه پێویسته ههڵبژاردنهکه هه‌ڵوه‌شێندرێته‌وه سه‌رۆكی حزبی كۆمۆنیست ،حزبی ڕووسیای یه‌كگرتووی به س������اخته‌كاریی سیستامیك له بنكه‌كانی ده‌نگدان تۆمه‌تبار ک������رد ،ههروهها به‌پێ������ی راپۆرته‌كان زۆرتر له 100س������كااڵ تۆمار كراوه .ناڕازییهكان ڤالدیمیر پووتین ،سه‌رۆكی حزبی له ڕووس������یای یه‌كگرتوو بهوه تۆمه‌تبار دهكهن ،كه دهس������تی ئه‌نجامه‌كانی هه‌ڵبژاردن وه‌رداو‌ه و به فرتوفێل س������ه‌ركه‌وتنی به‌ده‌ستهێناوه.
له الیه‌كی تره‌وه نزیک به 100هه‌زار هاوواڵتی له مۆس������کۆ خۆپێشاندانیان دژی ساخته‌كاری له ئه‌نجامه‌كانی هه‌ڵبژاردندا كرد و خوازیاری دوباره‌بوونه‌وه‌ی هه‌ڵبژاردنن .به پێی هه‌ندێ راپۆرت ،ئهم خۆپیشاندانه به گه‌وره‌ترین ناره‌زایی دژی دهوڵهتی ڕووسیا لهم 10ساڵی دواییدا له قه‌له‌م دهدرێت. به وته‌ی (گۆرباچوڤ) دوایین س������ه‌رکۆماری پێش������ووی یه‌کێتی سۆڤیه‌ت ،پێویسته دهس������ه‌اڵتدارانی دهوڵهت دان به س������اخته‌كاری دابنێن ،چونکه ئه‌نجام������هكان به گوێره‌ی ویس������تی خه‌ڵ������ك نی������ن .هه‌روه‌ه������ا ده‌زگای گۆڵۆس كه س������ه‌ربه‌خۆیه 5 ،هه‌زار و 300سكااڵی لهسهر هه‌ڵبژاردن تۆماركردب������وو ،بهاڵم له ژێر گوش������اری كرێملی������ن و هه‌ندێ ده‌سه‌اڵتدارانی حكوومه‌ت ،نه‌یتوانی باڵویان بكاتهوه. بهاڵم هه‌ندێ له دهس������ه‌اڵتدارانی حكوومه‌ت و ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌نی چاودێرانی هه‌ڵبژاردن كه له ئه‌ندامانی ڕووس������یا و نوێنه‌ران������ی نێوده‌وڵه‌ت������ی پێکهاتب������وو ،ل������ه به‌رێوه‌چوون و ئه‌نجامه‌كان������ی هه‌ڵبژاردن ڕازی ب������وون و پێیان وابوو كه هه‌ڵبژاردنێكی پاك بووه.
ڕووسیا
ناوی ڕه‌سمی:
کۆماری فێدراتیوی ڕووسیا
پایته‌خت:
مۆسکۆ
پانتایی واڵت:
17.075.000کیلۆمه‌تری چوارگۆشه
ژماره‌ی دانیشتووانی واڵت:
141.750.000که‌س ،ئاماری ساڵی ٢٠١٠
ڕێژه‌ی ژنان:
( )%53.8ئاماری ساڵی ٢٠٠٩
ڕێژه‌ی پیاوان:
()%46.2
شارنشینی:
( )%72.8ئاماری ساڵی ٢٠٠٩
ڕێژه‌ی خوێنده‌واری (خوێندنهوه و نووسین):
( )%99.5ئامار ساڵی ٢٠٠٨
ڕێژه‌ی خوێنده‌واری له ناو ژناندا:
()%94.4
ڕێژه‌ی خوێنده‌واری له ناو پیاواندا:
()%99.7
ئابووری:
( )%4.7کشوکاڵ )%32.8( ،پیشه‌سازی و ()%62.5یش خزمهتگوزارییه.
50هه‌ڵبژاردن ژماره ()16
كانوونی یه‌كه‌می 51 2011
52هه‌ڵبژاردن ژماره ()16