Ghj

‫كانوونی یه‌كه‌می ‪2011‬‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژماره‌ (‪)16‬‬

‫دوایین ژماره‌ی ساڵی ‪٢٠١١‬‬

‫خه‌سرۆ گۆران‪ ،‬خاوه‌نی ئیمتیاز‬

‫‌سپێك‬ ‫ده‬

‫ئه‌م ژماره‌یه‌ی گۆڤاری هه‌ڵبژاردن‪ ،‬دوایین ژماره‌ی ساڵی ‪٢٠١١‬یه‌‪ ،‬که‌ ده‌زگای هه‌ڵبژاردنی پارتیمان‪ ،‬پارتی‬ ‫دیموکراتی کوردستان ده‌ریده‌کات‪ .‬ئه‌م ژماره‌یه‌ له‌ کاتێکدا ده‌رده‌چێت‪ ،‬که‌ یاده‌کانی جه‌ژنی ل‌ه دایکبوونی‬ ‫(سیدنا المسیح) و سه‌ری ساڵی زایینی ده‌که‌ینه‌وه‌‪ .‬به‌داخه‌وه‌ گێره‌شێوێنان ل‌ه ڕۆژانی ڕابردوودا‬ ‫ویستیان له‌ پارێزگای دهۆک ئاشتی و ئارامیی واڵته‌که‌مان بشێوێنن‪ ،‬به‌اڵم خۆشبه‌ختانه‌ هه‌وڵه‌کانیان‬ ‫پووچه‌ڵ کرانه‌و‌ه و گێره‌شێوێنان ڕیسوا کران‪.‬‬ ‫خه‌ڵکی کوردستان چاوه‌ڕوانی ئه‌و‌ه بوون‪ ،‬که‌ پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاکان ببین و‬ ‫به‌شێوه‌یه‌کی شارستانیانه‌ ئه‌نجامی بده‌ن و ئاڵوگۆڕی ئاشتیانه‌ی ده‌سه‌اڵت به‌چاوی خۆیان ببین و ل‌ه‬ ‫پارێزگاکانی هه‌ولێر‪ ،‬دهۆک و سلێمانی نوێنه‌رانی ڕاسته‌قینه‌ی گه‌له‌که‌مان سه‌رکه‌ون و شوێنی خۆیان‬ ‫بگرن و بۆ خزمه‌تکردنی خه‌ڵک و ئاوه‌دانکردنه‌وه‌ی کوردستان به‌رده‌وام بن‪.‬‬ ‫جێی داخه‌ له‌و کوردستانه‌ دیموکراتییه‌‪ ،‬چه‌ند الیه‌ن و که‌سانێک هه‌ن ده‌یانه‌وێت به‌ بیانووی جۆراوجۆر و‬ ‫دواکه‌وتووان‌ه جوانیی واڵته‌که‌مان تێک بده‌ن‪.‬‬ ‫کوردستانی خۆمان به‌و‌ه جوانه‌‪ ،‬ک‌ه جێگه‌ی پێکه‌و‌ه ژیان‪ ،‬ئازادیی ئایین و زمان و ڕاده‌ربڕینه‌‪ ،‬نه‌ک‬ ‫جێی تاکڕۆیی‪ ،‬یه‌کڕه‌نگی‪ ،‬یه‌کئۆلی‪ ،‬یه‌کنه‌ته‌وه‌یی و یه‌ک مه‌زهه‌بییه‌‪.‬‬ ‫کوردستانێک ک‌ه ده‌وراده‌ور‌ه ل‌ه دوژمن و نه‌یاران‪ ،‬ته‌نها به‌ ئازادیی ئایین‪ ،‬مه‌زهه‌ب و فره‌نه‌ته‌وه‌یییه‌و‌ه‬ ‫ده‌توانێت ڕای گشتیی جیهان بۆ خۆی ڕاکێشێت و سۆزی واڵته‌ زلهێزه‌کان و کۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی‬ ‫به‌ده‌ست بێنێت‪.‬‬ ‫کوردستان ن‌ه ده‌وڵه‌تێکی سه‌ربه‌خۆی‌ه و ن‌ه هێزێکی ئابووری یان سیاسی و عه‌سکه‌ری ئه‌وه‌ند‌ه گرنگه‌‪،‬‬ ‫ک‌ه بایه‌خی واڵتانی جیهان بۆ خۆی ڕابکێشێت و نه‌ شوێنه‌ جیۆپۆلیتییه‌که‌ی ئه‌وه‌ند‌ه شیاو‌ه ک‌ه چۆنی‬ ‫بییه‌وێت ڕه‌فتار بکات‪.‬‬ ‫تاکه‌ ئاسۆ و ڕووناهی بۆ ئێمه‌ ئه‌و ڕوخساره‌ جوانه‌یه‌ که‌ ئه‌وه‌ بۆ زیاتر له‌ ده‌ ساڵ ده‌چێت پاراستوومانه‌‪،‬‬ ‫ئه‌ویش به‌ په‌یڕه‌وکردنی کولتووری له‌خۆبورده‌یی (تسامح) و پێکه‌وه‌ ژیان و ئاشتی و ئازادییه‌‪ .‬ده‌ستبردن بۆ‬ ‫توندوتیژی و په‌یڕه‌وکردنی سیاسه‌تی توندوتیژی مانای ئازادیی ڕاده‌ربڕین ناگه‌یه‌نێت‪ ،‬جا به‌ هه‌ر هۆکارێک‬ ‫بێت‪ .‬له‌ ده‌وڵه‌تی یاسا یان هه‌رێمی یاسادا‪ ،‬ده‌بی بۆ ناڕه‌زایی ده‌ربڕین و ڕا ده‌ربڕین‪ ،‬ڕێگه‌ی یاسایی و‬ ‫شارستانی بگرینه‌ به‌ر‪ ،‬چونکه‌ ته‌نها ئه‌و ئارامی و ئاشتییه‌ی له‌ کوردستانی ئه‌مڕۆدا هه‌یه‌‪ ،‬ڕوخساری واڵتی‬ ‫ئێمه‌ی له‌ جیهاندا شیرن کردووه‌‪ .‬ئه‌مڕۆ له‌ جیهاندا به‌سه‌ر سوڕمانه‌وه‌ ده‌ڕواننه‌ هه‌رێمی کوردستان‪ .‬ئه‌وه‌‬ ‫ته‌نها سه‌رمایه‌یه‌ که‌ ده‌بێ (استثمار)ی بکه‌ین و له‌ پێناو سه‌رکه‌وتنی ئه‌زموونه‌که‌مان و گه‌ڕاندنه‌وه‌ی ناوچه‌‬ ‫دابڕاوه‌کان و به‌رقه‌رارکردنی کوردستانی ئازاد و ئارامدا‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر کێشه‌ی هه‌ندێک الیه‌نی سیاسی ده‌سه‌اڵته‌‪ ،‬ئه‌وه‌ سندووقه‌کانی ده‌نگدانه‌ ده‌بێ ببن ب‌ه پێوه‌ر بۆ‬ ‫ئاڵوگۆڕ و پراکتیزه‌کردنی ده‌سه‌اڵت‪ .‬بۆی‌ه نابێت ئه‌وه‌ی له‌ زاخۆ و دهۆک ڕوویاندا‪ ،‬بارودۆخی کوردستان‬ ‫بشێوێنن و ده‌بێت ببێته‌ ده‌رس و عیبره‌ت بۆ خه‌ڵکی کوردستان‪ ،‬ک‌ه به‌ هیچ شێوه‌یه‌ک ڕێگه‌ نه‌دات ب‌ه‬ ‫ئاژاو‌ه نانه‌و‌ه ک‌ه ئه‌و ئه‌زموون‌ه دیموکراتیی‌ه تازه‌یه‌ی هه‌رێمی کوردستان له‌که‌دار بکرێت‪ ،‬یان ببێت‌ه جێگه‌ی‬ ‫پرسیار له‌الیه‌ن دۆستانی ئه‌و ئه‌زموونه‌وه‌‪.‬‬ ‫با هه‌موومان‪ ،‬خۆمان ئاماده‌ بکه‌ین بۆ هه‌ڵبژاردنه‌کانی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاکانی هه‌رێم‪ ،‬که‌ بڕیاره‌ له‌ به‌هاری‬ ‫ساڵی داهاتوودا ئه‌نجامی بده‌ین‪ .‬با پێکه‌وه‌ به‌ که‌رنه‌ڤالی ئاشتی و چه‌سپاندنی کولتووری دادپه‌روه‌ری و پێکه‌وه‌ژیان‬ ‫و نوێبوونه‌وه‌‪ ،‬ڕوخساری شارستانییه‌تی گه‌له‌که‌مان به‌ جیهان نیشان بده‌ین‪ .‬ئیتر به‌ره‌و هه‌ڵبژاردن‪.‬‬ ‫سه‌ری ساڵی نوێ ل ‌ه هه‌موو خوێنه‌رانی به‌ڕێز پیرۆز بێت‬

‫كانوونی یه‌كه‌می ‪2011‬‬

‫‪3‬‬

‫چه‌‌ند ده‌‌نگیی سیاسی – ئایینی‌و‬ ‫پێكه‌‌وه‌‌هه‌ڵكردن‬

‫قه‌ره‌نی قادری‬ ‫ڕه‌‌نگاوڕه‌‌نگبوون‪ ،‬فره‌‌چه‌‌شنه‌‌بوونی پێكهاته‌‌ی سیاسی‬ ‫و كۆمه‌‌اڵیه‌‌تی و ئایینیی هه‌رێمی كوردستان‪ ،‬گه‌‌اڵڵه‌‌یه‌‌كی‬ ‫فره‌‌چه‌‌ش������نه‌‌ی گه‌‌ره‌‌كه‌‌ كه‌ بتوانێت ناس������نامه‌‌ی گشت‬ ‫پێكهاته‌‌كان‌ بپارێزێت‪ ،‬به‌‌اڵم له‌‌ هه‌مانكاتیش������دا‪ ،‬یه‌‌كه‌‌ی‌‬ ‫سیاس������ی و نه‌‌ته‌‌وه‌‌یی هه‌رێمی كوردستان بپارێزێت و‬ ‫به‌‌هێزتری بكات‪.‬‬ ‫له‌‌م س������ۆنگه‌‌وه‪ ‌‌،‬چه‌‌ند ده‌‌نگیی سیاسی (پلۆرالیسمی‬ ‫سیاس������ی) و پێكه‌‌وه‌‌هه‌ڵك������ردن (‪ )Tolerance‬دوو‬ ‫كۆڵه‌‌كه‌‌ی كۆمه‌‌ڵگه‌‌یه‌‌كی فره‌‌چه‌‌شنه‌‌ی دیموكراتیكن‪ ‌‌،‬كه‌‬ ‫له‌‌ قۆناغ������ی ده‌‌ربازبووندا بوار بۆ هاوواڵتیانی كۆمه‌‌ڵگه‌‌‬ ‫خۆشده‌‌كات‪ ،‬تا له‌‌ ڕه‌‌وتی بنیاتنانه‌‌وه‌‌ی واڵتدا به‌‌شداری‬ ‫بكه‌‌ن‪.‬‬ ‫به‌‌اڵم بۆ دروس������تكردنی كۆمه‌‌ڵگه‌‌یه‌‌كی دیموكراتیك‪،‬‬ ‫فه‌‌رهه‌نگێكی دیموكراتیكی گه‌‌ره‌‌كه‌‌‪ .‬ئه‌‌وانه‌‌ی الیه‌‌نگری له‌‬ ‫كۆمه‌‌ڵگه‌‌یه‌‌كی كراوه‌‌ و دیموكراتی ده‌‌كه‌‌ن‪ ،‬ده‌‌بێ خۆیان‬

‫‪4‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژماره‌ (‪)16‬‬

‫دیموكرات بن و هه‌ڵگری فه‌‌رهه‌نگێكی له‌‌م چه‌‌ش������نه‌‌ بن‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها پش������تیوان و به‌‌شداری له‌‌ دیالۆگ و وتووێژی‬ ‫ئه‌‌قاڵنی������دا بكه‌‌ن‪ .‬بۆ به‌‌جێگه‌‌یاندنیش������یان ده‌‌بێ ئه‌‌قڵ و‬ ‫ئاوه‌‌ز وه‌‌گه‌‌ڕكه‌‌ون‪ .‬بێشك له‌‌م مه‌‌یدانه‌‌دا‪ ،‬چه‌‌ند ده‌‌نگیی‬ ‫سیاسی و پێكه‌‌وه‌‌هه‌ڵكردن دوو مه‌‌رجی پێویستن‌‪.‬‬ ‫دووانه‌‌ی چه‌‌ند ده‌‌نگیی سیاسی و پێكه‌‌وه‌‌هه‌ڵكردن‬ ‫له‌‌ ڕوانگ������ه‌‌ی فكری و عه‌‌مه‌‌لیی������ه‌‌وه‌‌‪" ،‬چه‌‌ند ده‌‌نگیی‬ ‫سیاسی پرۆژه‌‌ی مۆدێرنیته"‌‌یه‌ كه‌‌ له‌‌ واڵته‌‌ پێشكه‌‌وتووكانی‬ ‫س������ه‌‌رمایه‌‌داریدا به‌‌ڕێوده‌‌چێت‌ و هه‌ر ئێس������تاش گه‌‌شه‌‌‬ ‫ده‌‌س������تێنێت‪ .‬له‌‌م كۆمه‌‌ڵگه‌‌یانه‌‌دا‪ ،‬ده‌‌س������ه‌‌اڵت به‌‌ ڕێگای‬ ‫هه‌ڵبژاردن‪ ،‬پێكه‌‌وه‌‌هه‌ڵكردن و دیالۆگه‌‌وه‌‌‌‌ده‌‌ستاوده‌‌ست‬ ‫ده‌‌كرێت‪ .‬بنه‌‌مای ئه‌‌مه‌‌ش‪ ،‬ئازادییه‌‌ به‌‌رفراوانه‌‌ سیاسی‬ ‫و كۆمه‌‌اڵیه‌‌تییه‌‌كانن‪ ،‬كه‌ ئه‌‌م ئامانجه‌‌ ده‌‌پێكن‪.‬‬ ‫هاوواڵتیانی ئه‌‌م كۆمه‌‌ڵگه‌‌یانه‌‌ ته‌‌نانه‌‌ت به‌‌بێ ئه‌‌وه‌‌ی بیر‬ ‫ل������ه‌‌ كوده‌‌تای نیزامی‪ ،‬جموجۆڵی چه‌‌كداری‪ ،‬توندوتیژی‪،‬‬

‫گوشارهێنان‪ ،‬به‌ڕه‌اڵیی کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬چه‌‌مكی ده‌‌مارگیری‬ ‫و س������ڕینه‌‌وه‌‌ی یه‌‌كتر‌ بكه‌‌نه‌‌وه‌‌‪ ،‬ب������ه‌‌ ڕێگایه‌‌كی مه‌‌ده‌‌نیدا‬ ‫و له‌‌س������ه‌‌ر بنه‌‌مای مافی به‌‌رامبه‌‌ر‪ ،‬كێشه‌‌ی ده‌‌سه‌‌اڵت‪،‬‬ ‫پرسه‌‌ سیاس������ی و كۆمه‌‌اڵیه‌‌تییه‌‌كانیان یه‌‌كالده‌‌كه‌‌نه‌‌وه‌‌‪.‬‬ ‫له‌‌م ده‌‌ڤه‌‌رانه‌‌دا ئازادیی سیاسی‪ ،‬كۆمه‌‌اڵیه‌‌تی و ئایینی‬ ‫ده‌‌س������ته‌‌به‌‌ر كراون و ده‌‌سه‌‌اڵتی یاسا و عه‌‌قڵیش جێگیر‬ ‫كراون‌‪ .‬کێش������ه‌ و پرسه‌کان به‌ڕێگه‌ی وتووێژ و یاساوه‌‬ ‫چاره‌س������ه‌ر ده‌کرێن و جیا له‌ دامه‌زراوه‌کانی ده‌سه‌اڵت‬ ‫(یاسادانان‪ ،‬جێبه‌جێکردن و دادوه‌ری) هیچ هێزێک بۆی‬ ‫نییه‌ ده‌وری ده‌س������ه‌اڵتی هاوشان بگێڕێت و حوکمڕانی‬ ‫یان به‌شێک له‌ کاروباری یاسایی واڵت به‌ڕێوه‌ به‌رێت‪.‬‬ ‫ئازادی و سه‌روه‌ریی یاسا‬ ‫كاتێ������ك باس له‌ ئازادی ده‌‌كرێت‪ ،‬پێویس������ته‌‌ باس له‌‬ ‫یاس������اش بكرێت‪ .‬ئازادیی به‌‌بێ یاس������ا كۆمه‌‌ڵگه‌‌ به‌‌ره‌‌و‬ ‫هه‌ڵدێر ده‌‌بات‪ ،‬به‌‌اڵم یاس������اش به‌‌بێ ئازادیی‪ ،‬كۆمه‌‌ڵگه‌‌‬ ‫ده‌‌خنكێنێت‪ .‬هه‌ر له‌‌م په‌‌یوه‌‌ندییه‌‌دا‪ ‌،‬دیالۆگی به‌‌رفراوان‪،‬‬ ‫ئاشكرا و كولتووری دیموكراتیكه‌‌ كه‌‌ ئه‌‌مانه‌‌ ده‌‌چه‌‌سپێنێت‪.‬‬ ‫باڵوكردن������ه‌‌وه‌‌ی زانیاری و پێكه‌‌وه‌‌ ئاخا‌فتن‪ ،‬خوڵقێنه‌‌ری‬ ‫كولتووری دیموكراس������ین‌‪ ،‬كه‌‌ ئه‌‌مه‌‌ش هاوواڵتیی یاسا‬ ‫قبووڵكه‌‌ر‪ ،‬هه‌روه‌ها حكوومه‌‌تێكی به‌‌رپرس و واڵمده‌‌ره‌‌وه‌‌‬ ‫دێننه‌‌‌ كایه‌‌وه‌‌‪.‬‬ ‫ب������ه‌‌ گوێ������ره‌‌ی بۆچوون������ی كۆمه‌‌ڵناس������ه‌‌ لیبراڵه‌‌كان‪،‬‬ ‫پلـۆرالیسم‪ ،‬په‌‌یوه‌‌ندی به‌‌وه‌‌وه‌‌ هه‌یه‌‌ كه‌‌ "كۆمه‌‌ڵگه‌‌‪ ،‬مه‌‌ودا بۆ‬ ‫كۆمه‌‌ڵێك حزب و ڕێكخراو‪ ،‬بیروڕای جیاواز‪ ،‬ڕێكخراوی‬ ‫كه به‌‌ڕه‌‌س������می‬ ‫ناحكوومی و تاك‪‌‌ ،‬‬ ‫دان ب������ه‌‌ به‌‌رژه‌‌وه‌‌ندی������ی جیاواز‬ ‫داده‌‌نێن دروست بكات‪ "،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ب������ه‌‌ ڕێگای كێبه‌‌ركێی سیاس������ی‪،‬‬ ‫�����تییانه و دیموكراتییان������ه‌‌وه‌‪،‬‬ ‫‌‌‬ ‫ئاش�‬ ‫كێشه‌‌كان چاره‌‌سه‌‌ر بكه‌‌ن‪.‬‬ ‫كاتێك ب������اس له‌‌ پلـۆرالیس������م‬ ‫ده‌‌كرێ‪ ،‬ده‌‌بێ باس له‌‌ جیاوازییش‬ ‫بكرێ������ت‪ .‬به‌‌ب������ێ ڕه‌‌چاوكردن������ی‌‌‬ ‫جیاوازی������ی بیروڕا و به‌‌رژه‌‌وه‌‌ندی‬ ‫ئه‌‌وانی تر‪ ،‬پلـۆرالیس������م مانایه‌‌كی‬ ‫نییه‌‌‪ .‬كاتێك باس له‌‌ پلـۆرالیسم و‬ ‫جیاوازیی ده‌‌كرێت‪ ،‬ده‌‌بێت باس له‌‌‬ ‫دانوستان و لێدوانیش (دیالۆگ)‬ ‫بكرێت‪ .‬بۆ گه‌‌ییشتن به‌‌م ئامانجه‌‌‪،‬‬

‫باڵوكردن������ه‌‌وه‌‌ی زیاتری زانیاری له‌‌ الیه‌‌ن حكوومه‌‌ته‌‌وه‌‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها هه‌وڵی بێوچانی ئامرازی ڕاگه‌‌یاندنی گش������تی‬ ‫بۆ باڵوكردنه‌‌وه‌‌ و ده‌‌ستاوده‌‌ستكردنی زانیاریی دروست‬ ‫و جێی متمان������‌ه‪ ‌،‬ده‌‌وری گه‌‌لێك گرین������گ و بنه‌‌ڕه‌‌تی له‌‬ ‫به‌‌دیموكراتیكردنی كۆمه‌‌ڵگه‌‌دا ده‌‌گێڕن‪.‬‬ ‫پلـۆرالیسم و جیاوازی له‌‌ بیروڕا و به‌‌رژه‌‌وه‌‌ندی‪ ،‬ته‌‌نیا‬ ‫به‌‌ ڕێگای دیالۆگ و پێكه‌‌وه‌‌هه‌ڵكردنی ژیرانه‌‌یه‌‌‌ كه‌‌ گه‌‌شه‌‌‬ ‫ده‌‌س������تێنێت‪ .‬بوونی زمانی هاوبه‌‌ش و ئاڕاس������ته‌‌كردنی‬ ‫پالنی گشتگر‪ ،‬هه‌روه‌ها دۆزینه‌‌وه‌‌ی میكانیزمی سیاسی‬ ‫و مه‌‌ده‌‌نی بۆ چاره‌‌س������ه‌‌ركردنی كێش������ه‌‌كان‪ ،‬له‌‌ توانای‬ ‫س������ه‌روه‌ریی یاس������ا‪ ،‬دیال������ۆگ و كاری ئه‌‌قاڵنیدایه‌‌‪ .‬به‌‌‬ ‫عه‌‌قڵ و ڕێكاری ژیرانه‌‌یه‌‌ كه‌ كۆمه‌‌ڵگه‌‌یه‌‌كی دیموكراتیك‪،‬‬ ‫ده‌‌وڵه‌‌تی به‌‌رپرس و واڵم������ده‌‌ره‌‌وه‌‌‪ ،‬هه‌روه‌ها هاوواڵتیی‬ ‫وش������یار و یاس������اقبووڵكه‌‌ر دێنه‌‌ كایه‌‌وه‌‌‪ .‬له‌‌م سۆنگه‌‌وه‌‌‪،‬‬ ‫حكوومه‌‌تی یاس������ا یه‌‌كێك له‌‌ پێشمه‌‌رجه‌‌ سه‌‌ره‌‌كییه‌‌كانی‬ ‫دامه‌‌زراندن������ی ده‌‌وڵه‌‌تێكی دیموكراتیكه‌‌‪" .‬دیموكراس������ی‬ ‫به‌‌بێ ده‌‌وڵه‌‌تی یاس������ا (سه‌روه‌ریی یاسا) بوونی نییه‌‌ و‬ ‫نابێت‪".‬‬ ‫ه������ه‌ر له‌‌م په‌‌یوه‌‌ندییه‌‌دا‪ ،‬ته‌‌نیا ده‌‌س������ه‌‌اڵت و هێزه‌‌ كه‌‬ ‫ده‌‌توانن حكوومه‌‌تی یاس������ا جێگیر بك������ه‌‌ن‪ ،‬به‌‌اڵم ته‌‌نیا‬ ‫یاساش������ه‌‌ كه‌ ده‌‌توانێت "ده‌‌س������ه‌‌اڵت و هێزی ده‌‌وڵه‌‌تی‬ ‫سنووردار بكاته‌‌وه‌"‌ و ده‌‌وڵه‌‌تێكی ئه‌‌قاڵنی كه‌ بنه‌‌ماكه‌‌ی‬ ‫له‌‌س������ه‌‌ر ئازادی������ی سیاس������ی و كۆمه‌‌اڵیه‌‌تیی������ه‌‌‪ ،‬بێنێته‌‌‬ ‫كایه‌‌وه‌‌‪.‬‬

‫كانوونی یه‌كه‌می ‪2011‬‬

‫‪5‬‬

‫به‌‌اڵم پێویس������ته‌‌ جه‌‌خت له‌‌سه‌‌ر ئه‌‌وه‌‌ش بكرێته‌‌وه‌‌‪ ،‬ك‌ه‬ ‫هه‌ر سێ پێكهاته‌‌ی ده‌‌سه‌‌اڵت واته‌ ده‌‌سه‌‌اڵتی یاسادانان‪،‬‬ ‫ده‌‌س������ه‌‌اڵتی جێبه‌‌جێكردن‌و ده‌‌س������ه‌‌اڵتی دادوه‌‌ری‪ ،‬لێك‬ ‫‌نه به‌‌شێوه‌‌یه‌‌كی‬ ‫جیا بكرێنه‌‌وه‌‌ و هه‌ر یه‌‌ك له‌‌م ده‌‌س������ه‌‌اڵتا ‌‌‬ ‫س������ه‌‌ربه‌‌خۆ كاروب������اری خۆی������ان ڕاپه‌‌ڕێن������ن‪ .‬ده‌‌بێ ئه‌‌و‬ ‫ڕێنوێنییه یاس������ایییانه‌‌ش له‌‌ ده‌‌س������تووری واڵتدا باسیان‬ ‫‌‌‬ ‫له‬ ‫لێوه‌‌ بكرێت‪ ،‬ك‌ه ده‌‌س������ه‌‌اڵته‌‌كان بۆیان نه‌‌بێت ده‌‌ست ‌‌‬ ‫كاروباری یه‌‌كتر وه‌‌ربده‌‌ن یان به‌‌چه‌‌شنێك ڕێوشوێنیان بۆ‬ ‫دیاری بكه‌‌ن‪ ،‬ك‌ه چی بكه‌‌ن و چی نه‌‌كه‌‌ن‪ ،‬هه‌روه‌ها ڕێگ‌ه‬ ‫له‌و دامه‌زراوانه‌ی که‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ی ئه‌م س������ێ ده‌سه‌اڵتن‬ ‫بگرن‪ ،‬ک‌ه بخوازن ده‌وری جێبه‌جێکاری یاسا بگێڕن‪.‬‬ ‫ب������ه‌‌ واتایه‌‌كی تر‪ ،‬ده‌‌بێ هه‌ر ده‌‌س������ه‌‌اڵتێك له‌‌س������ه‌‌ر‬ ‫شوێنی خۆی دابنیشێت‪ ،‬به‌‌اڵم پێكه‌‌وه‌‌ هه‌ماهه‌نگیشیان‬ ‫هه‌بێت تا بواری دیارده‌‌ی گه‌‌نده‌‌ڵی به‌‌رته‌‌سكتر بكرێته‌‌وه‌‌‬ ‫و هیچ بوارێکیش بۆ ده‌سه‌اڵتێکی هاوشان‪ ،‬هه‌روه‌ها بۆ‬ ‫ئاژاوه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی نه‌هێڵێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ده‌‌س������ه‌‌اڵتی یاس������اش به‌‌و مانایه‌‌یه‌‌‪ ،‬كه‌ هیچ كه‌‌س������ێك‬ ‫ج������ا پایه‌‌به‌‌رزێك������ی حكووم������ی‪ ،‬ئایینی و حزب������ی بێت یان‬ ‫�����اوه نه‌‌بێت‪.‬‬ ‫له س������ه‌‌رووی یاس� ‌‌‬ ‫هاوواڵتییه‌‌ك������ی ئاس������ایی‪‌‌ ،‬‬ ‫ده‌‌س������ه‌‌اڵتێكی دیموكراتی������ك كاروب������ار و ڕێوش������وێنه‌‌كانی‬ ‫�����اوه به‌‌ڕێوه‌‌ده‌‌بات و ه������ه‌ر ئه‌‌وانیش ده‌‌بێ‬ ‫به‌‌ڕێ������گای یاس� ‌‌‬ ‫پێڕه‌‌وی ل‌ه یاس������ایه‌‌كه‌‌ بكه‌‌ن‪ .‬ئه‌‌گه‌‌ر یاسا‪ ،‬ماف و ئه‌‌رك بۆ‬ ‫‌‌شنه ده‌‌بێ‬ ‫هاوواڵتییه‌‌كی ئاسایی دیاریده‌‌كات‪ ،‬هه‌ر به‌‌و چه ‌‌‬ ‫بۆ حوكمڕانانی واڵتیش دیاری ب������كات‪ .‬ئه‌‌گه‌‌ر حكوومه‌‌تی‬ ‫له هاوواڵتییه‌‌كی ئاس������ایی بكات‪ ،‬ك‌ه ده‌‌بێ ل‌ه‬ ‫یاس������ا داوا ‌‌‬ ‫پێیهش‌‬ ‫كۆمه‌‌ڵگه‌‌دا پێڕه‌‌وی له‌ ده‌‌سه‌‌اڵتی یاسا بكات‪ ،‬هه‌ر به‌‌و ‌‌‬ ‫ده‌‌بێ ژنان و پیاوانی ده‌‌س������ه‌‌اڵت و دام������ه‌زراو‌ه ئایینییه‌کانیش‬ ‫ڕێز له‌‌ ده‌‌وڵه‌‌تی یاس������ا بگرن و به‌‌ڕێوه‌‌ی به‌‌رن‪ .‬کارکردن ل‌ه‬

‫‪6‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژماره‌ (‪)16‬‬

‫ده‌ره‌وه‌ی ئه‌م پره‌نس������یپه‌‪ ،‬کۆمه‌ڵگ‌ه به‌ره‌و قه‌یران ڕاکێش‬ ‫ده‌کات و نه‌زمی کۆمه‌اڵیه‌تیش لێک ده‌ترازێت‪.‬‬ ‫دیال������ۆگ‪ ،‬زم������ان و پێناس������ه‌‌ی پلـۆرالیس������مه‌‌‪،‬‬ ‫پێكه‌‌وه‌‌هه‌ڵكردنی������ش گه‌‌ش������ه‌‌ی پێده‌‌دات و به‌‌یاس������ایی‬ ‫ده‌‌كات‪ .‬جیاوازیی بیروڕاش‪ ،‬پلـۆرالیس������م به‌‌هێز ده‌‌كات‬ ‫و ده‌‌توان������ێ له‌‌ درێژه‌‌ی خۆی������دا بیكاته‌‌ دامه‌‌زراوه‌‌یه‌‌كی‬ ‫كۆمه‌‌اڵیه‌‌تی‪.‬‬ ‫جێی ئاماژه‌‌ پێكردنه‌‌‌‪ ‌،‬كه‌‌ بوونی پلۆرالیسمی سیاسی و‬ ‫پێكه‌‌وه‌‌هه‌ڵكردن له‌‌گه‌‌ڵ تێڕوانینی چڕ‪ ،‬به‌‌سته‌‌ڵه‌‌كی فكری‪،‬‬ ‫سانترالیس������می ڕۆژهه‌اڵتییانه‌‌‪ ،‬ده‌‌وڵه‌‌ت������ی ئایدۆلۆژیكی‬ ‫و ئایینی������دا یه‌‌كت������ر ناگرنه‌‌وه‌‪ ‌.‬له‌‌به‌‌ر ئ������ه‌‌وه‌‌‪ ،‬ئاڵوگۆڕ و‬ ‫چاكس������ازی له‌ بواری سیاسی‪ ،‬كۆمه‌‌اڵیه‌‌تی‪ ،‬كولتووری‪،‬‬ ‫هزری و تێڕوانینی ئایینی‪ ،‬هه‌روه‌ها گه‌‌ش������ه‌‌ی ئه‌‌قاڵنیی‬ ‫ئابووری له‌ واڵتی ئێمه‌‌دا‪ ،‬مه‌‌رجی هه‌ره‌‌ سه‌‌ره‌‌كین‪.‬‬ ‫كۆبه‌‌ندی چه‌‌ند ده‌‌نگیی سیاسی و پێكه‌‌وه‌‌هه‌ڵكردن‬ ‫پلۆرالیسمی سیاسی و ئایینی بۆ كۆمه‌‌ڵگه‌‌ی هه‌رێمی‬ ‫كوردستان ئه‌‌م ده‌‌رفه‌‌ته‌‌ به‌‌ هاوواڵتیانی ئه‌‌و یه‌‌كه‌‌ سیاسی‬ ‫و نه‌‌ته‌‌وه‌‌ییی������ه‌‌ده‌‌دات‪ ،‬كه‌ له‌ ژیانی سیاس������ی‪ ،‬ئابووری‬ ‫و كۆمه‌‌اڵیه‌‌تیی هه‌رێمی كوردس������تاندا گه‌‌لێك چاالك بن‪.‬‬ ‫ئه‌‌مه‌‌ش له‌ به‌‌هێزتركردن و پاراستنی هه‌رێمی كوردستاندا‬ ‫ده‌‌ورێكی گه‌‌لێك گرنگ ده‌‌گێڕێت‪ .‬چه‌‌ند ده‌‌نگیی سیاسی‬ ‫یه‌‌كێك له‌ بنه‌‌ما سه‌‌ره‌‌كییه‌‌كانی دیموكراسییه‌‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫هۆكارێكی گرنگیشه‌‌ بۆ به‌‌هێزكردنی هه‌ستی نه‌‌ته‌‌وایه‌‌تی‬ ‫و به‌‌ش������دارییه‌‌كی به‌‌رفراوانی سیاس������ی و كۆمه‌‌اڵیه‌‌تیی‬ ‫هاوواڵتیان له‌ كاروباری هه‌رێمی كوردستاندا‪ .‬الیه‌‌نێكی‬ ‫تری ئه‌‌م دیارده‌‌یه‌‪ ‌،‬یارمه‌‌تیده‌‌ر ده‌‌بێت بۆ‌ به‌‌رزتر ڕاگرتنی‬ ‫پله‌‌ی ئاسایش������ی کۆمه‌اڵیه‌ت������ی و نه‌‌ته‌‌وه‌‌یی له‌‌ هه‌رێمی‬ ‫كوردستاندا‪.‬‬

‫هه‌ڵبژاردنه‌کانی نیکاراگووا و کێشه‌کان‬

‫ئاماده‌کردن‪ :‬هه‌ڵبژاردن‬

‫له‌ (‪ )٢٠١١/١١/٦‬هاوواڵتیانی نیکاراگووا ڕوویان له‌ سندووقه‌کانی‬ ‫ده‌نگدان کرد تا سه‌رکۆماری خۆیان هه‌ڵبژێرن‪ .‬به‌ پێی ئاکامه‌‬ ‫کۆتایییه‌کانی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬دانییه‌ل ئۆرتێگا سه‌رکۆماری ئه‌و واڵته‌‬ ‫(‪)%٦٣،٧‬ی ده‌نگه‌کانی به‌ده‌ستهێنا‪ .‬ئه‌مه‌ سێیه‌مین جار‌ه که‌‬ ‫دانییه‌ل ئۆرتێگا به‌ سه‌رکۆماری ئه‌و واڵته‌ هه‌ڵده‌بژێردرێت‪ .‬له‌‬ ‫الیه‌کی تره‌وه‌‪ ،‬فابیۆ گادائێ پاڵێوراوی حزبی سه‌ربه‌خۆی لیبڕاڵ‬ ‫که‌ پاڵێوارێکی تری سه‌رکۆماری بوو‪ ،‬توانی (‪)%٣٠،٨‬ی ده‌نگه‌کان‬ ‫مسۆگه‌ر بکات‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ جاری سێیه‌مه‌ که‌ ئۆرتێگا به‌ سه‌رکۆمار هه‌ڵده‌بژێردرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫تا ساڵی ‪ ٢٠٠٩‬له‌ ده‌ستووری گشتیی نیکاراگووادا ئاماژه‌ به‌وه‌‬ ‫درا بوو‪ ،‬که‌ هه‌ر پاڵێوراوێک ته‌نیا دوو جار ده‌توانێت له‌ هه‌ڵبژاردنی‬ ‫سه‌رکۆماریدا به‌شدار بێت‪ .‬له‌ ساڵی ‪٢٠٠٩‬دا داده‌گای بااڵی‬ ‫ئه‌و واڵته‌‪ ،‬ئه‌م سنووره‌ی هه‌ڵگرت تا پاڵێوراوان بتوانن زیاتر له‌‬ ‫دوو جار له‌ هه‌ڵبژاردنی سه‌رکۆماریدا به‌شداری بکه‌ن‪ .‬هه‌ندێک‬ ‫له‌ چاودێره‌ سیاسییه‌کان وای بۆ ده‌چن‪ ،‬که‌ ئه‌م ئاڵوگۆڕه‌ له‌‬ ‫ده‌ستووری گشتی ئه‌و واڵته‌دا "له‌سه‌ر داوای" دانییه‌ل ئۆرتێگا‬ ‫کراوه‌‪ ،‬تا بتوانێت درێژه‌ به‌ سه‌رکۆماربوونی خۆی بدات‪.‬‬ ‫پرسی ئابووری له‌و واڵته‌دا‪ ،‬یه‌کێک دروشمه‌ سه‌ره‌کییه‌کانی‬ ‫هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردن بوو‪ .‬نیکاراگووا دوای واڵتی هائیتی‪ ،‬یه‌کێک له‌‬

‫هه‌ژارترین واڵتانی ئه‌مریکای التینه‌‪ .‬له‌ ساڵی ‪٢٠٠٥‬دا (‪)%٦٥‬ی خه‌ڵکی‬ ‫ئه‌و واڵته‌ له‌ ژێر هێڵی هه‌ژاریدا ده‌ژیان‪ .‬هه‌ندێک که‌ کارناسانی‬ ‫ئابووری باس له‌وه‌ ده‌که‌ن‪ ،‬که‌ له‌ سه‌رده‌می ئێستا "نزیک (‪)%٥٧‬‬ ‫ی هاوواڵتیانی نیکاراگووا له‌ ژێر هێڵی هه‌ژاری"دان‪.‬‬ ‫"تێبینی" و "ڕه‌خنه‌کان" سه‌باره‌ت به‌ هه‌ڵبژاردنه‌کان‬ ‫به‌شێک له‌ ڕای گشتیی نیکاڕاگووا و هه‌ندێک له‌ چاودێره‌‬ ‫بیانییه‌کانیش ڕه‌خنه‌یان له‌ ڕه‌وت و به‌ڕێوه‌چوونی هه‌ڵبژاردنه‌کان‬ ‫گرتووه‌ و باسیان له‌ "ساخته‌کاری و فرتوفێڵ" کردووه‌‪.‬‬ ‫فابیۆ گادائێ پاڵێوراوی حزبی سه‌ربه‌خۆی لیبڕاڵ که‌ توانی‬ ‫(‪)%٣٠،٨‬ی ده‌نگه‌کان مسۆگه‌ر بکات‪ ،‬ئاکامی هه‌ڵبژاردنه‌کانی‬ ‫قبووڵ نه‌کرد‪.‬‬ ‫چاودێر‌ه ئه‌ورووپییه‌کان سه‌باره‌ت به‌و هه‌ڵبژاردن‌ه ڕایانگه‌یاند‪:‬‬ ‫ڕێکخه‌رانی هه‌ڵبژاردنه‌که‌ به‌ته‌واوه‌تی بێالیه‌ن نه‌بوون و الگیریان‬ ‫له‌ الیه‌نێکی تایبه‌تیی ده‌کرد‪ .‬هه‌روه‌ها له‌ ڕاپۆرتی چاودێر‌ه‬ ‫ئه‌ورووپییه‌کاندا ئاماژه‌ به‌وه‌ش دراوه‌‪ ،‬که‌ ژماره‌یه‌کی به‌رچاو ل‌ه‬ ‫مه‌ئموورانی بنکه‌کانی ده‌نگدان‪ ،‬سه‌ر به‌ حزبی ده‌سه‌اڵتدار بوون‪.‬‬ ‫دوای چه‌ند ڕۆژ له‌ ناڕه‌زایه‌تییه‌کان‪ ،‬له‌ چه‌ند شار و شارۆچکه‌ی‬ ‫ئه‌و واڵته‌دا توندوتیژی و پێکدادان له‌ نێوان پۆلیس و هاوواڵتیاندا‬ ‫ڕووی داو و ‪ ٤‬که‌س کوژران و چه‌ند که‌سیش برینداربوون‪.‬‬

‫نیکاراگووا‬ ‫ناوی ڕه‌سمی‪:‬‬

‫کۆماری نیکاراگووا‬

‫پایته‌خت‪:‬‬

‫ماناگووا‪ ،‬دانیشتووان ‪ 927.000‬که‌س‪ ،‬ئاماری ساڵی ‪٢٠١٠‬‬

‫پانتایی خاک‪:‬‬

‫‪ 130،000‬کیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌‬

‫هه‌ڵکه‌وته‌ی جوگرافیایی‪:‬‬

‫له‌ باکوور و باکووری ڕۆژئاوا‌ دراوسێی هۆندووراسه‌‪ ،‬له‌ باشووریشه‌وه‌ له‌گه‌ڵ کۆستاریکا‪ ،‬له‌‬ ‫ڕۆژهه‌اڵته‌وه‌ زه‌ریای کارائیب و له‌ ڕۆژاواشه‌وه‌ له‌گه‌ڵ زه‌ریای هێمن‪.‬‬

‫ژماره‌ی دانیشتووانی واڵت‪:‬‬

‫‪ 5.822.265‬که‌س‬

‫شارنشینی‪:‬‬

‫(‪ )%٥٧‬ئاماری ساڵی ‪٢٠٠٩‬‬

‫ڕێژه‌ی ژنان‪:‬‬

‫(‪)%٥٠،٥‬‬

‫ڕێژه‌ی پیاوان‪:‬‬

‫(‪)%٤٩،٥‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری (خوێنده‌وه‌ و نووسین)‪ )%٧٨( :‬ئامار ساڵی ‪٢٠٠٥‬‬ ‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری له‌ناو ژنان‪:‬‬

‫(‪)%٧٧،٩‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری له‌ ناو پیاوان‪:‬‬

‫(‪)%٧٨،١‬‬

‫ئابووری‪:‬‬

‫(‪ )%،١٩‬کشتوکاڵ‪ )%٢٩،٦( ،‬پیشه‌سازی و (‪)%٥١،٤‬یش به‌شی خزمه‌تگوزارییه‌‪ .‬ئاماری ساڵی ‪٢٠٠٩‬‬

‫كانوونی یه‌كه‌می ‪2011‬‬

‫‪7‬‬

‫"ژێنڕاڵی ئاشتی" بوو به‌ سه‌رکۆماری گواتماال‬ ‫هه‌ڵبژاردن‬ ‫له‌ ده‌وری دووه‌می هه‌ڵبژاردنی سه‌رکۆماری له‌ گواتماال که‌ ل‌ه ڕۆژی‬ ‫یه‌کشه‌مم‌ه (‪)٢٠١١/١١/٦‬دا به‌ڕێوه‌چوو‪ ،‬ئۆتۆ پێرێز مۆلینا ژێنڕاڵی پێشوو‬ ‫و سیاسه‌توانی ڕاستئاژۆی گواتماال بوو به‌ سه‌رکۆماری ئه‌و واڵته‌‪ .‬له‌و‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌دا‪)%٥٤( ،‬ی گواتماالیییه‌کان ده‌نگیان به‌ مۆلینای ‪ ٦٠‬ساڵی دا‪.‬‬ ‫پاڵێواری تر‪ ،‬مانووئێل بالدیزۆن بوو که‌ له‌ ده‌وری دووه‌مدا نه‌یتوانی زیاتر‬ ‫له‌ ڕێژه‌ی (‪)%٤٥‬ی ده‌نگ به‌ده‌ست بێنێت‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌‪ ،‬پێش کۆتایی هاتنی‬ ‫ژماره‌ی ده‌نگه‌کان‪ ،‬ئۆتۆ پێرێز مۆلینا به‌ براوه‌ی ئه‌و هه‌ڵبژاردنه‌ ڕاگه‌یه‌ندرا‪.‬‬ ‫دوای ‪ ٢٥‬ساڵ ل‌ه کۆتاییهاتنی دیکتاتۆریی نیزامی ل‌ه گواتماالدا‪،‬‬ ‫جارێکی تر ژێنڕاڵێکی پێشووی ئه‌رته‌شی ئه‌و واڵت‌ه بوو ب‌ه سه‌رکۆماری‬ ‫گواتماال‪ .‬ب‌ه پێی ڕاپۆرتی هه‌واڵده‌رییه‌کان‪ ،‬یه‌کێک ل‌ه به‌رنامه‌کانی مۆلینا‬ ‫بۆ داهاتووی واڵته‌که‌ی‪" ،‬ڕێفۆرمی ئابووری"یه‌‪.‬‬ ‫هه‌ر به‌دوای خوێندنه‌وه‌ی ئاکامی ده‌نگه‌کان‪ ،‬ئۆتۆ پێرێز مۆلینا‬ ‫پاڵێوراوی حزبی پارێزکاران ل‌ه به‌رامبه‌ر ڕاگه‌یاندنه‌کانی واڵته‌که‌یدا‬ ‫ڕایگه‌یاند‪" :‬ب‌ه ته‌واوی تواناو‌ه هه‌وڵده‌ده‌م توندوتیژی و تاوان له‌ واڵتدا‬ ‫که‌م بکرێته‌وه‌‪ ".‬ئۆتۆ پێرێزی ‪ ٦٠‬ساڵ‌ه ژێنڕاڵێکی خانه‌نشینه‌‪ ،‬به‌ڵێنی‬ ‫داو‌ه ک‌ه به‌ دامه‌زراندنی ‪ ١٠‬هه‌زار پۆلیسی تر و ‪ ٢٥٠٠‬سه‌رباز بۆ‬ ‫هێز‌ه ئه‌منییه‌کانی واڵت‪ ،‬بۆ به‌ربه‌ره‌کانی به‌ دژی توندوتیژی هه‌وڵی خۆی‬ ‫وه‌گه‌ڕ بخات‪.‬‬ ‫نزیک به‌ ته‌واوی "قۆناغی خزمه‌ت"ی ئۆتۆ پێرێز مۆلینا له‌ ناو شه‌ڕی‬

‫ژێنڕاڵ ئۆتۆ پێرێز مۆلینا سه‌ركۆماری گواتماال‬

‫ناوخۆدا بووه‌‪ .‬ئه‌و له‌ ساڵی ‪ ١٩٩٦‬ڕێککه‌وتننامه‌ی‬ ‫ئاشتی واژۆ کرد و دوایی به‌ "ژێنڕاڵی ئاشتی"‬ ‫ناوی ده‌رکرد‪ .‬به‌اڵم به‌شێک له‌ چاالکوانانی مافی‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬مۆلینا به‌وه‌ "تاوانبار" ده‌که‌ن‪ ،‬که‌ له‌ شه‌ڕ‬ ‫و پێکدادانه‌کانی ‪ ٣٦‬ساڵه‌دا‪ ،‬به‌رپرسی زۆرێک له‌‬ ‫پێشێلکردنه‌کانی یاسا و مافی مرۆڤ بووه‌‪ .‬به‌اڵم‬ ‫مۆلینا له‌ هه‌ڵمه‌ته‌کانی هه‌ڵبژاردندا‪ ،‬ئه‌م "تاوان"انه‌ی‬ ‫ره‌تکردنه‌وه‌‪ .‬به‌پێی ئاماره‌کان له‌ ماوه‌ی ‪ ٣٦‬ساڵه‌ی‬ ‫شه‌ڕی ناوخۆ له‌ گواتماالدا‪ ،‬نزیک به‌ (‪ )٢٠٠‬هه‌زار‬ ‫که‌س کوژران و بێسه‌روشوێن کران‪.‬‬

‫گواتماال‬

‫ناوی ڕه‌سمی‪:‬‬

‫کۆماری گواتماال‬

‫پایته‌خت‪:‬‬

‫گواتماال سیستی‪ ،‬دانیشتووانی نزیک ب‌ه ‪ 2.700.000‬که‌س‌ه (ئامار ساڵی ‪)٢٠٠٩‬‬

‫پانایی خاک‪:‬‬

‫‪ 109.000‬کیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌‪ .‬ئاماری ساڵی ‪٢٠١٠‬‬

‫هه‌ڵکه‌وته‌ی جوگرافیایی‪:‬‬

‫(ئه‌مریکای التین) ل‌ه ڕۆژاواو‌ه دراوسێی هۆندووڕاس و بێلیزێ‪ ،‬ل‌ه باشووری‬ ‫ڕۆژاواشه‌و‌ه ئێل سالوادۆر‪ .‬ل‌ه ڕۆژهه‌اڵتیشه‌وه‌‪ ،‬دراوسێی مێکزیکه‌‪.‬‬

‫دانیشتووان‪:‬‬

‫‪ ١٤٣٧٦٨٨١‬ئاماری ساڵی ‪٢٠١٠‬‬

‫شارنشینی‪:‬‬

‫(‪ )%٤٩‬ئاماری ساڵی ‪٢٠٠٩‬‬

‫پێکهاته‌ی دانیشتووان‪:‬‬

‫گه‌وره‌ترین گرووپی نه‌ته‌وه‌یی‪ ،‬هیندی (مایا)یی‬

‫ڕێژه‌ی ژنان‪:‬‬

‫(‪ )%٥١،٣‬ئامار ساڵی ‪٢٠٠٩‬‬

‫ڕێژه‌ی پیاوان‪:‬‬

‫(‪)%٤٨،٣‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری (خوێندنه‌وه‌ و نووسین)‪ )%٧٣،٨( :‬ئامار ساڵی ‪٢٠٠٨‬‬ ‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری ل‌ه ناو ژنان‪:‬‬ ‫ڕێژه‌ی خوانده‌واری ل‌ه ناو پیاوان‪:‬‬ ‫ئابووری‪:‬‬

‫‪8‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژماره‌ (‪)16‬‬

‫(‪)%٦٨،٧‬‬ ‫(‪)%٧٩،٥‬‬ ‫(‪ )%١٢،٤‬کشتوکاڵ‪ )%٢٨،٥( ،‬پیشه‌سازی و (‪)%٥٩،١‬یش به‌شی خزمه‌تگوزارییه‌‪.‬‬

‫ن‪ :‬فوئاد ره‌وه‌ند‬

‫ی‬ ‫ی و ملكه‌چی‌ بۆ یاس������ا‪ ،‬ده‌وڵه‌ت ش������ار ‌‬ ‫له‌به‌ر جه‌نگاوه‌ر ‌‬ ‫ی یوناند‌ا هه‌بووه‌‪ .‬تا‬ ‫ی ل‌ه مێ������ژوو ‌‬ ‫ی تایبه‌ت ‌‬ ‫س������پارتا جێگه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی سیسته‌می‌ ده‌سه‌اڵت ‌‬ ‫ئه‌مڕۆش خه‌ڵكانێك هه‌ن‪ ،‬سه‌رس������ام ‌‬ ‫ێ‬ ‫ی ژیارییان‪ ،‬ناكر ‌‬ ‫ێ تێگه‌یشتن ل‌ه گشت بواره‌كان ‌‬ ‫سپارتان‪ .‬ب ‌‬ ‫ی ب‌ه كار بهێنرێت‪.‬‬ ‫بۆ جارێكی‌ تر وه‌ك جۆرێك له‌ ده‌سه‌اڵتدار ‌‬ ‫س������تالین‪ ،‬هیتلێر‪ ،‬ماو تسێ تونگ‪ ،‬موسولینی‌‪ ،‬محه‌ممه‌د ڕه‌زا‬ ‫ی ئه‌م‬ ‫ی پیاده‌كردن ‌‬ ‫ی و سه‌دام حوسێن ب‌ه نیاز ‌‬ ‫ی په‌هله‌و ‌‬ ‫ش������ا ‌‬ ‫سیسته‌م‌ه بوون و ب‌ه ئامانج نه‌گه‌یشتن‪.‬‬ ‫وش������ه‌ی س������پارتا‪ ،‬یانی (په‌رت و باڵو)ی‪ .‬گه‌لی‌ باكووری‌‬ ‫دووری‌ له‌ (‪ ١١٠٢‬پ‪ .‬ز) توانیان شارس������تانیه‌تی‌ موكیناییان‬ ‫بڕوخێنن و دواتر به‌ سه‌ر گه‌لی‌ (ئاخایی)‌ و (كرتیش)دا زاڵ‬ ‫ی دانیش������توانی‌‬ ‫بن‪ .‬هه‌رێمی‌ الكونیا كه‌ پێنج ناوچه‌یه‌‌ و ڕێژه‌ ‌‬ ‫(‪ )٧٠٠٠٠‬كه‌س������ه‌‌ و دوورییه‌ سه‌روه‌ره‌كان ب‌ه پشتبه‌ستن به‌‬ ‫شمشیره‌ئاسنین و حه‌زی‌ ش������ه‌ڕئه‌‌نگێزییان‪ ،‬فراوانخوازییان‬ ‫كرد و ده‌وڵه‌ت شارێكی‌ تایبه‌تیان دامه‌زراند‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی دانیش������تووان ‌‬ ‫ی پێش زایین‪ ،‬ڕێژه‌ ‌‬ ‫ی حه‌وته‌م ‌‬ ‫ل‌ه س������ه‌ده‌ ‌‬ ‫ێ چین پێك ده‌هات������ن‪ ،‬بریتیبوون‌‪ :‬ل‌ه‬ ‫ناوچه‌كه‌ی������ان ك‌ه له‌ س������ ‌‬ ‫ی س������ه‌روه‌ران‪ )١٢٠٠٠٠( ،‬كه‌س ل‌ه‬ ‫(‪ )٣٢٠٠٠‬كه‌س ل‌ه چین ‌‬ ‫ی پێش هاتنی‌ (دووری)‬ ‫ی خۆجێییه‌كان‪ ،‬كه‌ خه‌ڵكی‌ ڕه‌سه‌ن ‌‬ ‫چین ‌‬ ‫ی ش������ه‌ڕن یان‬ ‫یه‌كانن‪ )٢٢٤٠٠٠( ،‬كه‌س كویله‌‪ ،‬ك‌ه ئه‌س������یر ‌‬ ‫ی ئه‌وانن‪ .‬سه‌رجه‌میان (‪ )٣٧٦٠٠٠‬كه‌س‪ ،‬ك‌ه له‌و كاتدا‬ ‫وه‌چه‌ ‌‬ ‫ی به‌رچاو بوون‪.‬‬ ‫ژماره‌یه‌ک ‌‬

‫س������ه‌ده‌ی‌ حه‌فته‌می‌ پێ������ش زایین‪ ،‬به‌ س������ه‌د‌هی‌ كۆكردنه‌وه‌و‬ ‫هه‌مواركردنی یاس������ا كۆنه‌کان و یاسادانان له‌ یونانی‌ كۆندا دێته‌‬ ‫ئه‌ژمار و یاس������ایه‌کی گونجاویان دروست ده‌كرد‪ .‬زالیوكوس له‌‬ ‫ده‌وڵه‌ت ش������اری‌ لوكری������ش له‌ س������اڵی‌ (‪ ٦٦٠‬پ‪ .‬ز)‪ ،‬دراگون له‌‬ ‫ده‌وڵه‌ت ش������اری‌ ئه‌سینا‪ ،‬له‌ س������اڵی‌ (‪ ٦٢٠‬پ‪ .‬ز)‪ ،‬خارونداس له‌‬ ‫دورگه‌ی‌ سیس������لیا (صقلیه‌) له‌ ساڵی‌ (‪ ٦١٠‬پ‪ .‬ز)‪ ،‬له‌ ده‌وڵه‌ت‬ ‫شاری‌ (سپارتا)ش لوكورگوس له‌ هه‌مان سه‌ده‌ ژێرخانی‌ ژیاریی‌‬ ‫یونانی‌ كۆنێان داڕشت‪ .‬لوكورگوس ره‌شۆكیی نییه‌‪ ،‬له‌ بنه‌ماڵه‌ی‌‬ ‫خانه‌دانه‌كان و برازای‌ ش������ای‌ س������پارتا خاریالئوس بوو‪ ،‬كه‌ له‌‬ ‫دوڕگه‌ی‌ كرت ده‌ژیا و سه‌رس������امی‌ یاس������ای‌ ئه‌وان بوو‪ ،‬چونکه‌‬ ‫دیسیپلین و رێزگرتن له‌ یاس������ا ڕه‌چاو ده‌كرا‪ .‬له‌ گه‌ڕانه‌وه‌ی‌بۆ‬ ‫نیشتمان یاساكانی‌ سپارتا داده‌رێژێ‌‪ .‬به‌ جاڕدانی‌ خوداوه‌ندیی‌‬ ‫بوونی‌ یاس������اكه‌ی‌ و له‌ دوای‌ نووس������ینی‌ یاساكان له‌ په‌رستگه‌ی‌‬ ‫دولفی‌ له‌ خواردن و خواردنه‌وه‌ مان ده‌گری‌ تا گیانی‌ ده‌رده‌چێ‌‪.‬‬ ‫به‌مه‌ش پیرۆزییه‌ک به‌ ئه‌م یاسایه ده‌دات‌‪.‬‬

‫یاسای لوكورگوس‬ ‫‌‌‬ ‫ی‬ ‫خاڵ ‌ه سه‌ره‌كییه‌كان ‌‬

‫ی بۆ یاس������ا ئه‌رك‌ه بۆ‬ ‫‪ -١‬رێزگرتن ل‌ه یاس������ا و س������ه‌روه‌ر ‌‬ ‫ی‬ ‫هه‌مووان‪ ،‬ل‌ه هه‌ر پله‌ و پایه‌یه‌کدا بێت‪ .‬جا ئه‌گه‌ر سه‌روه‌ری ‌‬ ‫یاسا فه‌زیله‌ته‌‪ ،‬سپارتییه‌كان ل‌ه لووتكه‌ی‌ فه‌زیله‌تدا بوون‪.‬‬ ‫ی سه‌روه‌ران و هه‌ر‬ ‫‪ -٢‬ئه‌زبه‌ركردنی‌ یاساكان له‌الیه‌ن چین ‌‬ ‫ی‬ ‫ی هیچ بیانووێك بۆ نه‌زانی ‌‬ ‫ی ‪ ٧‬س������اڵییه‌و‌ه‌‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ ‌‬ ‫ل‌ه ته‌مه‌ن ‌‬ ‫نه‌بێت‪.‬‬

‫كانوونی یه‌كه‌می ‪2011‬‬

‫‪9‬‬

‫‪ -٣‬ل‌ه ته‌مه‌نی‌ ‪ ٧‬س������اڵید‌ا مندااڵن ل‌ه خێزانه‌كانیان جودا‬ ‫ی خوێندن و‬ ‫ێ فێر ‌‬ ‫ده‌كرێنه‌و‌ه و مه‌شق و ڕاهێنان ده‌كه‌ن‪ ،‬ده‌ب ‌‬ ‫ی بكرێن‪ .‬ئازایه‌تی‌‪،‬‬ ‫ی و كاری‌ جه‌نگ ‌‬ ‫نووسین‪ ،‬سروود‪ ،‬بیركار ‌‬ ‫ی په‌روه‌رده‌یه‌ ل‌ه‬ ‫ی ل‌ه س������ه‌رووتر‪ ،‬بنه‌ما ‌‬ ‫ی و گۆێڕایه‌ل ‌‬ ‫جوامێر ‌‬ ‫سپارتادا‪.‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -٤‬گرن������گ نیی������‌ه ک‌ه ڤیان و خواس������تی‌ تاک ل������‌ه پێناو ‌‬ ‫ی (هێگل) و‬ ‫ێ ب‌ه قوربانی‌‪ ،‬له‌ال ‌‬ ‫ی كۆمه‌ڵگه‌دا بكر ‌‬ ‫به‌رژه‌وه‌‌ندی������ ‌‬ ‫ی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫(نیچه)‌ش ڕه‌نگدانه‌وه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ل������‌ه نێوان دوو كه‌س ل������‌ه دوو چین ‌‬ ‫‪ -٥‬ژن و ژنخ������واز ‌‬ ‫ی پاكیی‌ خوێن‬ ‫جی������اوازدا قه‌ده‌غه‌یه‌‪ ،‬هیتلێر ئه‌مه‌ی ب‌ه بیانوو ‌‬ ‫له‌ ئه‌ڵمانیادا چه‌سپاند‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی له‌ خواردن ‌‬ ‫ی و ژیان ب‌ه كۆمه‌ڵ ك‌ه خۆ ‌‬ ‫‪ -٦‬خوشگوزه‌ران ‌‬ ‫ی ل‌ه فیستڤاڵه‌كاندا‬ ‫ی گشتی‌‪ ،‬سروودخوێندن و به‌شدار ‌‬ ‫فراڤین ‌‬ ‫ێ وه‌رده‌گرت‪.‬‬ ‫ده‌بینی‌‪ ،‬دواتر كۆمۆنیسته‌كان سوودیان ل ‌‬ ‫ی بۆ ئافره‌تان ‪ ٢٠‬س������ا ‌ڵ و بۆ‬ ‫ی هاوس������ه‌رگیر ‌‬ ‫‪ -٧‬ته‌مه‌ن������ ‌‬ ‫پیاوانیش ‪ ٣٠‬سا ‌ڵ بوو‪.‬‬ ‫ی ڕه‌به‌نایه‌تی‌‪.‬‬ ‫‪ -٨‬قه‌ده‌غه‌كردن ‌‬ ‫ی پیرانه‌‪ ،‬ك‌ه ل‌ه‬ ‫ی ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫‪ -٩‬گش������ت هێزه‌كان ل‌ه ده‌ست ‌‬ ‫ی خانه‌دانه‌كانن‪.‬‬ ‫ی سه‌روه‌ران و ل‌ه بنه‌ماڵه‌ ‌‬ ‫چین ‌‬ ‫‪ -١٠‬قه‌ده‌غه‌كردن������ی‌ له‌شفروش������ی‌‪ ،‬زن������ا‪ ،‬ڕیب������ا و‬ ‫به‌دڕه‌وشتی‌‪.‬‬ ‫ی سروشتی‌‪.‬‬ ‫ی و كه‌مئه‌ندام ‌‬ ‫ی نه‌زۆك ‌‬ ‫‪ -١١‬سه‌ركونه‌كردن ‌‬ ‫ی له‌سكه‌دانی‌ دراو له‌ زێڕ و زیۆ‪ .‬سك‌ه‬ ‫‪ -١٢‬قه‌ده‌غه‌كردن ‌‬ ‫ل‌ه ئاسن بوو‪.‬‬ ‫ی بیانییه‌كان‬ ‫‪ -١٣‬چاودێری ‌‬ ‫ی ده‌نگدان بۆ پیاوا ‌ن ‪ ٣٠‬ساڵ‌ه به‌ره‌و سه‌روو‪.‬‬ ‫‪ -١٤‬ته‌مه‌ن ‌‬ ‫‪ -١٥‬ژن می������رات وه‌رده‌گرێت و میراتیش ده‌دات‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ی هه‌بووه‌‪.‬‬ ‫ی ئازاد قس‌ه كردنیش ‌‬ ‫ماڤ ‌‬

‫داموده‌زگاكان‬

‫ی‬ ‫ی گشت ‌‬ ‫‪ -١‬ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫گش������ت پیاوانی‌ س������ه‌رووی‌ ته‌مه‌ن������ی‌ ‪ ٣٠‬س������اڵه‌ی‌ چینی‌‬ ‫سه‌روه‌ران‪ ،‬كه‌ هاوس������ه‌ریان هه‌بێت و ئه‌ركی‌ سه‌ربازییان به‌‬ ‫ئازایه‌تی‌ ئه‌نجامدابێت‪ ،‬رۆژانه‌ به‌ش������داری‌ فراڤینی‌ گشتی‌ بوو‬ ‫بێت و بڕێ‌ خوراكی‌ سفره‌ی‌ گشتی‌ هه‌بێت‪ ،‬تۆمه‌تی‌ ترسه‌نۆكی‌‬ ‫و به‌دڕه‌وش������تی‌ له‌س������ه‌ر نه‌بێت و نه‌زۆك نه‌بێت‪ ،‬ئه‌ندامی‌ ئه‌م‬ ‫ئه‌نجومه‌نه‌ بوون‪ ،‬كه‌ ژماره‌یان ‪ ٨٠٠٠‬كه‌س بووه‌ واته‌ ده‌كاته‌‬ ‫½‪ %‬ڕێژه‌ی‌ دانیش������تووان له‌ یه‌كه‌مین رۆژی‌ مانگی‌ چوارده‌ له‌‬ ‫گۆڕه‌پانی گه‌وره‌ی شاردا كۆبوونه‌وه‌یان ده‌كرد‪.‬‬ ‫ئه‌نجومه‌ن������ی‌ پیران‪ ،‬یاس������اكانیان ده‌خس������ته‌ ب������ه‌ر ده‌می‌‬

‫‪ 10‬هه‌ڵبژاردن ژماره‌ (‪)16‬‬

‫ئه‌نجومه‌نی‌ گش������تی‪ ‌،‬ئه‌وانیش به‌ (به‌ڵێ)‌ ی������ا (نا)‌ بڕیاریان‬ ‫له‌س������ه‌ر ده‌دا‪ ،‬ب������ه‌اڵم بۆی������ان نه‌بوو هیچ یاس������ایه‌ک هه‌موار‬ ‫بكه‌ن‪ .‬له‌ كاتی‌ خاڵی‌ بوونی‌ كورس������یی‌ ئه‌نجومه‌نی‌ پیران‪ ،‬له‌‬ ‫ئه‌نجومه‌نی‌ گش������تی‌ به‌ ده‌نگدانی‌ ئاشكرا به‌ پاڵێوراوان ده‌نگ‬ ‫ده‌درا‪ .‬ه������ه‌ر كام له‌ پاڵێوراوان زیاترین و درێژترین هاواری‌‬ ‫به‌ده‌ست خستبا‪ ،‬ده‌بوو به‌ ئه‌ندامی‌ ئه‌نجومه‌نی‌ پیران‪ ،‬به‌مه‌ش‬ ‫سیسته‌می‌ دیموكراسی‌ له‌م ئه‌نجومه‌نه‌ به‌دی‌ ده‌كرێ‌‪.‬‬ ‫ی پیران‬ ‫‪ -٢‬ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫ی سه‌روه‌ران و بنه‌ماڵ‌ه‬ ‫به‌ ژمار‌ه ‪ ٢٨‬ئه‌ندام بوون و له‌ چین ‌‬ ‫ی ك‌ه ب‌ه ئازایه‌تی‌‪ ،‬لێهاتووی‌‪،‬‬ ‫ی ‪ ٦٠‬ساڵ ‌‬ ‫ی سه‌روو ‌‬ ‫خانه‌دانه‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫به‌ ڕه‌وشت و زانایی ناسراون‪ ،‬پێکده‌هات‪ .‬له‌الیه‌ن ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫گشتی‌ و تا مردن ده‌هاتن‌ه هه‌ڵبژاردن ک‌ه ب‌ه بااڵترین ده‌سه‌اڵت‬ ‫ل‌ه ده‌وڵه‌ت ش������اری‌ س������پارتا ده‌هات‌ه ژماردن‪ .‬به‌مش������ێوه‌یه‌‪،‬‬ ‫سیسته‌می ئه‌ریستۆكراسی‌ ل‌ه سپارتادا به‌رچاوه‌‪.‬‬

‫ئه‌ركه‌كانیان ‪:‬‬

‫ی یاساكان‬ ‫‪ -١‬ده‌رچواندن و هه‌مواركردن ‌‬ ‫ی‬ ‫‪ -٢‬ڤیتوكردن������ی‌ هه‌ر یاس������ایه‌ک كه‌ له‌الی������ه‌ن ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی یاساكان ‌‬ ‫ی جه‌ختی‌ له‌س������ه‌ر ده‌كرێ‌ كه‌ له‌گه‌ڵ گیان ‌‬ ‫گش������ت ‌‬ ‫لوكورگوس سازگار نه‌بێت‬ ‫ی ئه‌وان بوو‪.‬‬ ‫‪ -٣‬بڕیاری‌ شه‌ڕ و ئاشتی‌ ب‌ه ده‌ست ‌‬ ‫ی چاودێران‪.‬‬ ‫ی ده‌سته‌ ‌‬ ‫‪ -٤‬هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫ی دوو پاشا بۆ واڵت‪.‬‬ ‫‪ -٥‬هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫ی دادگای‌ بااڵی‌ كه‌تن‪.‬‬ ‫‪ -٦‬سه‌رپه‌رشت ‌‬ ‫ی ده‌وڵه‌ت‪.‬‬ ‫ی سیاسی ‌‬ ‫ی گشتی ‌‬ ‫‪ -٧‬پالن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی پیران هێمای‌ ئه‌ریستۆكراس ‌‬ ‫ی باسه‪ ‌،‬ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫شایان ‌‬ ‫ئه‌م ده‌وڵه‌ت شار‌ه بووه‌‪.‬‬

‫چاودێره‌كان ‪:‬‬

‫ی شایسته‌یان‬ ‫ی پیران‪ ،‬س������ااڵن‌ه پێنج كه‌سایه‌ت ‌‬ ‫ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫ی‬ ‫ێ ب‌ه ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫ب������ۆ به‌ڕێوه‌بردنی‌ واڵت هه‌ڵده‌بژارد‪ .‬ده‌ك������ر ‌‬ ‫ی و سیاسیی‬ ‫ی كارگێڕی‌‪ ،‬ئه‌من ‌‬ ‫وه‌زیران بیشوبهێنین‪ ،‬كاروبار ‌‬

‫و دادوه‌ریی‌ س������پارتایان كردووه‪ ‌.‬گه‌نده‌لی‌ به‌ هیچ شێوه‌ێك‬ ‫نه‌یتوان������ی‌ له‌ ناویان������دا هه‌بێت‪ ،‬چونكه‌ یاس������ا له‌م ده‌وڵه‌ت‬ ‫شاره‌دا‌ سه‌روه‌ر بوو‪.‬‬

‫سوپا‬

‫ی‬ ‫ی باڵێوز و چاوپێكه‌وتن ‌‬ ‫ی ئه‌وان بوو‪ .‬دانان ‌‬ ‫واڵت ل‌ه ئه‌س������تۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ناو ‌‬ ‫ی بیانیی������ه‌كان‪ ،‬تومار ‌‬ ‫باڵی������ۆز‌ه بیانییه‌كان‪ ،‬نش������ینگه‌ ‌‬ ‫ی تۆمه‌تبار و الده‌ره‌كانیشیان ل‌ه‬ ‫ی شه‌ڕ‪ ،‬س������زادان ‌‬ ‫كوژراوان ‌‬ ‫ئه‌س������تۆدا بووه‌‪ .‬هێزێكی‌ گورجوگۆڵ������ی چه‌كدار ك‌ه زۆر جار‬ ‫به‌ نهێن������ی‌ كاری‌ ده‌كرد‪ ،‬له‌ ژێر ده‌س������تیاندا بووه‪ ،‬هه‌روه‌ه‌ا‬ ‫ی پاشا و‬ ‫ی كوێله‌كانیشیان هه‌بووه‌‪ .‬مافی‌ الدان ‌‬ ‫مافی‌ كوشتن ‌‬ ‫ی ئه‌ویشیان هه‌بووه‌‪.‬‬ ‫سزادان یان به‌خشین ‌‬

‫پاشاكان‬

‫دوو ك������ه‌س بۆ ماوه‌ی‌ س������اڵێك له‌الی������ه‌ن ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫ی‬ ‫پیرانه‌وه‌ له‌ نێوان چینی‌ سه‌روه‌ران و بنه‌ماڵه‌خانه‌دانه‌كان‬ ‫ده‌هاتنه‌ هه‌ڵب������ژاردن و له‌الیه‌ن ده‌س������ته‌ی‌ چاودێرانه‌وه‌‬ ‫الده‌دران‪ ،‬یان له‌ كاتی سه‌رپێچیدا سزا ده‌دران‪ .‬له‌ كاتی‌‬ ‫شه‌ڕدا یه‌كێكیان ده‌بووه‌ فه‌رمانده‌ی‌ سوپا و ئه‌وی‌ تریان‬ ‫له‌ واڵت ده‌مای������ه‌وه‌‪ .‬دواتر رومانیه‌كانیش به‌ هه‌ڵبژاردنی‌‬ ‫دوو كۆنسووڵ السای‌ ئه‌وانیان كرده‌وه‌‪ .‬بنه‌مای‌ پاشایی‌‬ ‫ل‌ه س������پارتا ره‌چاو ده‌كرا كه‌ پێش یاساكانی‌ لوكورگوس‬ ‫كاری‌ پێده‌ك������را‪ ،‬به‌اڵم ئه‌مجاره‌ به‌ ده‌س������ه‌اڵتێكی كه‌متر‬ ‫له‌ پێشوو‪ .‬ده‌س������ه‌اڵتیان سنووردار بوو و سه‌رپه‌رشتی‌‬ ‫دادوه‌رانیشیان ده‌كرد‪ ،‬به‌اڵم گوێڕایه‌ڵی‌ ئه‌نجومه‌نی‌ پیران‬ ‫بوون‪ .‬سه‌رپه‌رشتی‌ قوربانیكردن له‌ په‌ره‌ستگه‌كانیش له‌‬ ‫ئه‌ركه‌كانیان بوو‪ ،‬كه‌ نیش������انه‌ی‌ ده‌س������ه‌اڵتداری‌ ڕۆحانی‌‬ ‫بووه‌‪.‬‬ ‫بنه‌م������ای‌ لوكورگ������وس ئاوێته‌یه‌که‌ له‌ س������ێ‌ رژێمی‌ باوی‌‬ ‫یونان كه‌ دیموکراس������ی‪ ‌،‬ئه‌ریستۆكراس������ی‌ و پاشایی‌ بووه‌‪.‬‬ ‫هه‌ر بۆیه‌ش ده‌وڵه‌ت ش������اری‌ س������پارتا توانی‌ بۆ ماوه‌یه‌كی‌‬ ‫درێژخایه‌ن درێژه‌ به‌ ژیانی‌ خۆی‌ بدات و خرابیی‌ هه‌ركامیان‬ ‫ل������ه‌ ناو خۆیدا‌ بتوێنێته‌وه‌‪ .‬ش������ایانی‌ باس������ه‪ ‌،‬ئه‌فالتوون به‌‬ ‫س������وودوه‌رگرتن له‌ ئه‌زمونی‌ ئه‌وان نه‌خشه‌ی‌ شاری‌ فه‌زیله‌‬ ‫ده‌كێش������ی‌‪ .‬ئه‌وه‌ش له‌ دوای تێكش������كانی ئه‌سینا له‌ سپارتا‬ ‫دێت‪ .‬گه‌زنفون و پلوتاركیش ستایشی‌ سیسته‌می‌ كارگێڕی‌‬

‫ێ چین‬ ‫ی ته‌مه‌ن ‪ ٢٠‬تا ‪ ٦٠‬ساڵی‌ ل‌ه هه‌ر س ‌‬ ‫گش������ت پیاوان ‌‬ ‫ل‌ه سه‌ریان ئه‌رك بووه‌‪ ،‬ك‌ه به‌شداری‌ ل‌ه شه‌ڕدا بكه‌ن‪ ،‬سوپای‬ ‫ی‬ ‫ی كه‌م ‌‬ ‫ی قورس‌ ب������وون‪ ،‬ژماره‌یه‌ک ‌‬ ‫پیاده‌‌ ک������ه‌ هه‌ڵگری چه‌ك ‌‬ ‫ی زیات������ر و هه‌ڵنه‌هاتن‪،‬‬ ‫س������وار‌ه له‌ خانه‌دان������ه‌كا ‌ن بۆ به‌رگر ‌‬ ‫سپه‌ری گه‌وره‌و قورس������یان هه‌بووه‌‪ ،‬ل‌ه گه‌لیاندا بوون‌‪ ،‬هه‌ر‬ ‫چه‌ند خاوه‌ن هێزێكی ده‌ریاییش بوون‪.‬‬ ‫‌وه ل������ه‌ خێزانه‌كانیان جیا‬ ‫من������دااڵن له‌ ته‌مه‌ن������ی ‪ ٧‬س������اڵییه ‌‌‬ ‫ده‌كرانه‌و‌ه و له‌ قوتابخانه‌كاندا په‌روه‌رد‌ه ده‌كران‪ .‬له‌ ته‌مه‌ن ‌ی ‪١٢‬‬ ‫ساڵی‌ ب‌ه توێی كراسێک له‌سه‌ر پووش ‌ی وشك و له‌ ژێر ئاسماندا‬ ‫ده‌نووستن‪ ،‬مه‌شق ‌ی س������ه‌ربازیی‌ قورس‪ ،‬دیسیپلینی سه‌ربازی ‌ی‬ ‫به‌رده‌وام‪ ،‬سوپایه‌ک ‌ی چوستوچاالك و ئازایان‌ په‌روه‌رده‌ ده‌کرد‪.‬‬ ‫ئه‌ییوبییه‌كان و عوس������مانییه‌كانیش دواتر س������وود له‌ ئه‌زموون ‌ی‬ ‫ئه‌وان وه‌رده‌گرن‪ .‬ئه‌ییوبییه‌كان (مه‌مالیك) و عوس������مانییه‌كانیش‬ ‫هێزی‌ (یه‌نی‌ چیری ‌) داده‌مه‌زرێنن‪.‬‬ ‫ی سپارتییه‌كا ‌ن ئه‌وه‌ ده‌رده‌خات‪،‬‬ ‫گرنگیی‌ جه‌نگ و‌ سوپا له‌‌ ال ‌‬ ‫ی‬ ‫ی سیاسی و كارگێڕ ‌‬ ‫بێ‌ خزمه‌تكردن له‌ س������وپا هیچ پله‌یه‌ک ‌‬ ‫ی سپارتا بوو‪.‬‬ ‫ی ده‌وڵه‌ت شار ‌‬ ‫به‌ده‌ست نه‌ده‌هات‪ ،‬سوپا ڕۆح ‌‬ ‫ی ئه‌م ده‌وڵه‌ت شار‌ه‬ ‫ی ئه‌م س������وپا سه‌رکه‌وتووه‌‪ ،‬ژیان ‌‬ ‫ب‌ه بوون ‌‬ ‫ی یاساش‬ ‫مس������ۆگه‌ر بوو‪ .‬هه‌رچه‌ند په‌روه‌رده‌ و ڕه‌چاوكردن ‌‬ ‫ئه‌گه‌ر نه‌بوایه‌‪ ،‬سوپایه‌کی پۆاڵیین دورست نه‌ده‌بوو‪ .‬ئه‌وانه‌ی‬ ‫له‌ دیموكراسیی س������پارتا تێنه‌گه‌ن‪ ،‬ناتوانن سیسته‌مه‌كه‌شی‬ ‫پیاد‌ه بكه‌ن‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌‪ :‬داستان تمدن‪ ،‬ویل دورانت – جلد اول‬

‫كانوونی یه‌كه‌می ‪11 2011‬‬

‫ده‌ستاوده‌ستکردنی ده‌سه‌اڵت‬ ‫ه ئیسپانیادا‬ ‫ل‌‬

‫ئالفرێدۆ پێرێز رووبالکابا‬

‫ماریانۆ ڕاخۆی سه‌رۆکی حزبی گه‌لی ئیسپانیا‬

‫(سۆسیالیسته‌کانی ئیسپانیا دوای حه‌وت ساڵ حوکمڕانی‪ ،‬بوون ب ‌ه ئۆپۆزسیۆن)‬ ‫ئاماده‌کردنی‪ :‬باوکی زاگرۆس‬ ‫له‌ (‪ )٢٠١١/١١/٥‬تا (‪ )٢٠١١/١١/١٨‬هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردن‬ ‫بۆ په‌رله‌مانی ئیسپانیا به‌ڕێوه‌چوو‪ .‬دوو حزبی سه‌ره‌کی‪،‬‬ ‫حزبی سۆسیالیست و حزبی گه‌ڵ که‌ به‌ (ڕاستی‬ ‫مامناوه‌ندی پارێزکار) ده‌ناسرێت‪ ،‬له‌م ملمالنێیه‌دا هه‌وڵیان‬ ‫بۆ به‌ده‌ستهێنانی زۆرترین کورسی وه‌گه‌ڕ خستبوو‪ .‬حزبی‬ ‫سۆسیالیستی ئیسپانیا له‌ ساڵی (‪)٢٠٠٤‬ه‌وه‌ له‌سه‌ر‬ ‫حوکمه‌‪ .‬هه‌ر له‌ کاتی هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردنه‌کاندا‪ ،‬زۆرینه‌ی‬ ‫ڕاپرسییه‌کان وای بۆ ده‌چوون که‌ سۆسیالیسته‌کان‬ ‫ناتوانن ده‌سه‌اڵت بگرنه‌وه‌ ده‌ست‪ .‬هۆکاره‌که‌شیان بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ ده‌گه‌ڕانده‌وه‌‪ ،‬که‌ واڵتیان تووشی قه‌یرانی ئابووری‬ ‫کردووه‌ و هه‌ر له‌ ساڵی ‪٢٠١٠‬دا‪ ،‬ئیسپانیا (‪)٢٢٥‬‬ ‫میلیارد یۆرۆ قه‌رزدار بووه‌‪ .‬ئه‌م ڕێژه‌یه‌ له‌ قه‌رز‪ ،‬نزیکه‌‬

‫‪ 12‬هه‌ڵبژاردن ژماره‌ (‪)16‬‬

‫له‌ گشت بودجه‌ی سااڵنه‌ی ده‌وڵه‌تی یوونان و یه‌کێک‬ ‫له‌ زۆرترین قه‌رزی ده‌وڵه‌تییه‌ له‌ سه‌رانسه‌ری جیهاندا‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها ڕێژه‌ی بێکاریش له‌و واڵته‌دا (‪)%٢١،٥‬ـه‌‪ .‬ئه‌مه‌ش‬ ‫به‌رزترین ڕێژه‌ی بێکارییه‌ له‌ ناو یه‌کێتی ئه‌وڕووپا و واڵته‌‬ ‫پیشه‌سازییه‌کاندا‪ .‬ڕێژه‌ی بێکاریش له‌ ناو گه‌نجاندا‬ ‫(‪)%٤٥‬ـه‌‪.‬‬ ‫که‌مکردن������ه‌وه‌ی (‪)%٥‬ی مووچ������ه‌ی کارمه‌ن������دان‪ ،‬بڕین������ی‬ ‫مووچه‌ی خانه‌نشینه‌کان و زیادکردنی ته‌مه‌نی خانه‌نشینی له‌‬ ‫‪ ٦٥‬ساڵه‌وه‌ بۆ ‪ ٦٧‬ساڵ‪ ،‬بوون به‌ هۆکاری ڕووخانی ده‌وڵه‌تی‬ ‫سۆسیالیس������ته‌کان‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ ل������ه‌ (‪)٢٠١١/٩/٢٦‬دا خۆزێ‬ ‫لووییس زاپاتێرۆ سه‌رۆکوه‌زیرانی ئه‌و واڵت‌ه نه‌یتوانی درێژ‌ه‬ ‫به‌ ده‌سه‌اڵت بدات و به‌ناچار‪ ،‬په‌رله‌مانی هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌ و‬

‫(فرانسیس������کۆ فرانکۆ ‪ )١٩٧٥-١٨٩٢‬و مردنی ل‌ه ساڵی‬ ‫(‪)١٩٧٥‬دا‪ ،‬ئ������ه‌وه‌ یه‌که‌مین جار‌ه ک‌ه حزبێکی راس������تئاژۆ‬ ‫به‌و ڕێژه‌یه‌ (‪ )%٤٥‬ده‌س������ه‌اڵت بگرێت‌ه ده‌ست‪ .‬کارناسان‬ ‫و پس������پۆرانی کاروباری ئیسپانیا‪ ،‬ئه‌م سه‌رکه‌وتن‌ه بۆ ئه‌و‬ ‫قه‌یرانه‌ قورس‌ه ئابوورییه‌ی که‌ به‌رهه‌می ده‌سه‌اڵتی حه‌وت‬ ‫ساڵه‌ی سۆسیالیسته‌کانه‌‪ ،‬ده‌گه‌ڕێننه‌وه‌‪ .‬حزبی گه‌ڵ ل‌ه ژێر‬ ‫سه‌رکردایه‌تیی ماریانۆ ڕاخۆی ب‌ه به‌دستهێنانی (‪)%٤٥‬ی‬ ‫ده‌نگه‌کان‪ ،‬توانی دوای ‪ ١٧‬ساڵ له‌و واڵت‌ه قه‌یراناوه‌ییه‌دا‬ ‫ده‌سه‌اڵت بگرێته‌و‌ه ده‌ست‪.‬‬ ‫ماریانۆ ڕاخۆی س������ه‌رۆکی حزبی گه‌لی ئیس������پانیا ک‌ه‬ ‫هه‌ر ئێستا س������ه‌رۆکوه‌زیرانی واڵته‌که‌یه‌تی‪ ،‬ب‌ه ڕاگه‌یاندنی‬ ‫ئاکامی هه‌ڵبژاردنه‌کان ب‌ه هاوواڵتیانی ئیس������پانیای گوت‪:‬‬ ‫"هاوواڵتیان������ی ئیس������پانیا بۆ ماوه‌یه‌ک������ی دورودرێژ له‌گه‌ڵ‬ ‫خزمه‌تگوزارییه‌کی به‌رزی کۆمه‌اڵیه‌تی ڕاهاتبوون‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫کاتی ده‌وێت تا ئه‌و ڕاس������تیی‌ه تاڵ‌ه قبوول بکه‌ین‪ ،‬که‌ ئێستا‬ ‫واڵته‌که‌م������ان ه������ه‌ژار‌ه و خاوه‌نی قه‌رزێک������ی زۆرین و بۆ‬ ‫دانه‌وه‌ی ئه‌م قه‌رزانه‌ش‪ ،‬ده‌بێت به‌شێک ل‌ه خزمه‌تگوزاریی‌ه‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان نه‌مێنن‪".‬‬ ‫هه‌ر دوای ڕاگه‌یاندنی ئه‌نجام������ی هه‌ڵبژاردنه‌کان‪ ،‬نوێنه‌ری‬ ‫سۆسیالیس������ته‌کان "ئالفرێدۆ پێرێ������ز رووبالکابا" گوتی‪" :‬حزبی‬

‫به‌ڵێنی هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خته‌ی ل‌ه واڵتدا ڕاگه‌یاند‪.‬‬ ‫به‌گشتی‪ ،‬سه‌ره‌کیترین دروشم له‌ هه‌ڵمه‌ته‌که‌دا‪ ،‬قه‌یرانی‬ ‫دارایی و ئابووری و کارتێکه‌ریی له‌سه‌ر بێکاری ل‌ه واڵتدا‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫ڕۆژی یه‌کشه‌مم‌ه (‪ )٢٠١١/١١/٢٠‬بنکه‌ و سندووقه‌کانی‬ ‫ده‌نگدان بۆ ‪ ٣٥‬ملیۆن و ‪ ٨٠٠‬هه‌زار هاوواڵتیی ئیس������پانیا‬ ‫ئاماده‌کرابوون تا له‌ ده‌نگداندا به‌شدار بن‪ .‬له‌و ملمالنێی‌ه‬ ‫قورسه‌دا‪ ،‬حزبی ڕاس������تئاژۆی (گه‌ل) توانی (‪)%٤٤،٦٢‬ی‬ ‫ده‌نگه‌کان به‌ده‌س������ت بێنیت‪ ،‬ک‌ه سه‌رجه‌م خاوه‌نی (‪)١٨٦‬‬ ‫کورس������ی ل‌ه کۆی (‪ )٣٥٠‬کورسییه‌‪ .‬حزبی سۆسیالیستی‬ ‫ده‌سه‌اڵتدار به‌ (‪)%٢٨،٧٣‬ی ده‌نگ بوو به‌ خاوه‌نی (‪)١١٠‬‬ ‫کورس������ی ل‌ه په‌رله‌مانی ئه‌و واڵته‌دا‪ .‬ب‌ه ب������ه‌راورد له‌گه‌ڵ‬ ‫کورسییه‌کانی پێشوودا‪ ،‬سۆسیالیسته‌کان له‌و هه‌ڵبژاردندا‬ ‫(‪ )٥٩‬کورسییان له‌ده‌ستدا‪.‬‬ ‫له‌و هه‌ڵبژاردنه‌ی ئێستادا (‪)%٧١،٧‬ی هاوواڵتیانی ئیسپانی‬ ‫به‌شدار بوون‪ ،‬به‌اڵم له‌ س������الی ‪٢٠٠٨‬دا‪ ،‬ڕێژه‌ی به‌شداربووان‬ ‫(‪ )%٧٥،٣‬بوو‪ .‬هه‌ڵبژاردن که‌ له‌ (‪)٩‬ی به‌یانییه‌وه‌ تا (‪)٨‬ی شه‌و‬ ‫به‌ڕێوه‌ چوو‪ ،‬ده‌نگده‌رانی ئیسپانیا (‪ )٣٥٠‬نوێنه‌ر بۆ په‌رله‌مان‬ ‫و (‪ )٢٠٨‬سێناتۆریشیان بۆ ماوه‌ی چوار ساڵ هه‌ڵبژارد‪.‬‬ ‫ل������ه‌ دوای کۆتاییهاتن������ی ده‌س������ه‌اڵتی دیکتاتۆری������ی‬

‫خشته‌ی ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنی ئیسپانیا له‌ ساڵی ‪ 2011‬به‌ به‌راور له‌گه‌ڵ هه‌ڵبژاردنی ساڵی ‪2008‬‬ ‫لۆگۆ‬

‫ژماره‌ی‬ ‫كورسی ‪2011‬‬

‫ژماره‌ی‬ ‫كورسی ‪2008‬‬

‫رێژه‌ی ده‌نگ‬

‫‪+‬‬ ‫_‬

‫‪153‬‬

‫‪%44.62‬‬

‫‪+‬‬

‫‪%28.73‬‬

‫_‬ ‫‪+‬‬

‫ز‬

‫ناوی پارت‬

‫‪1‬‬

‫‪PP‬‬

‫‪186‬‬

‫‪2‬‬

‫‪PSOE‬‬

‫‪110‬‬

‫‪169‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CiU‬‬

‫‪16‬‬

‫‪11‬‬

‫‪%4.17‬‬

‫‪4‬‬

‫‪IU-LV‬‬

‫‪11‬‬

‫‪2‬‬

‫‪%6.92‬‬

‫‪+‬‬

‫‪5‬‬

‫‪AMAIUR‬‬

‫‪7‬‬

‫‪0‬‬

‫‪%1.37‬‬

‫‪+‬‬

‫‪6‬‬

‫‪UPyD‬‬

‫‪5‬‬

‫‪1‬‬

‫‪%4.69‬‬

‫‪+‬‬

‫‪7‬‬

‫‪EAJ-PNV‬‬

‫‪5‬‬

‫‪6‬‬

‫‪%1.33‬‬

‫_‬

‫‪8‬‬

‫‪ESQUERRA‬‬

‫‪3‬‬

‫‪3‬‬

‫‪%1.05‬‬

‫‪9‬‬

‫‪BNG‬‬

‫‪2‬‬

‫‪2‬‬

‫‪%0.75‬‬

‫كانوونی یه‌كه‌می ‪13 2011‬‬

‫سۆسیالیس������ت نه‌یتوانی به‌و ئاکامه‌ بگات که‌ پێی قاییل بین و‬ ‫به‌ ئاشكرا دۆڕا‪ .‬هاوواڵتیانی ئیسپانیا بڕیاریان دا‪ ،‬که‌ هه‌ر له‌‬ ‫ئێستاوه‌ حزبی سۆسیالیست له‌ په‌رله‌ماندا وه‌کو ئۆپۆزیسیۆن‬ ‫چاالکیی بنوێنێت و له‌ خزمه‌ت به‌رژه‌وه‌ندیی گشتیدا بێت‪".‬‬ ‫ڕووداوێک������ی ت������ر ک������‌ه ل������ه‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا ن������وێ بوو‪،‬‬ ‫س������ه‌رکه‌وتنی سه‌ربه‌خۆییخوازانی (باس������ک) بوو‪ ،‬ک‌ه ب‌ه‬ ‫(ئامایۆر) ناسراون‪ .‬ئامایۆر توانی ‪ ٧‬کورسی ل‌ه په‌رله‌مانی‬

‫ئیسپانیادا به‌دست بێنێت‪ .‬جۆن ئیناریتۆ‬ ‫پاڵێوراوی (ئامایۆر) سه‌باره‌ت ب‌ه پالنیان‬ ‫له‌ په‌رلماندا ده‌لێ������ت‪" :‬ئه‌وله‌وییه‌تی ئێم‌ه‬ ‫سیاسه‌ته‌کانی مادرید نییه‌‪ ،‬به‌ڵکو پرسی‬ ‫باس������ک ل‌ه پله‌ی یه‌که‌م������دا دایه‌‪ .‬ئێمه‌ بۆ‬ ‫به‌رگری ل‌ه مافی خه‌ڵکی باس������ک ده‌چین‌ه‬ ‫مادرید‪".‬‬ ‫حزب������ی گه‌لی ئیس������پانیا ل������‌ه کاتێکدا‬ ‫ده‌سه‌اڵت ده‌گرێت‌ه ده‌س������ت ک‌ه ئه‌وڕووپا‬ ‫تووش������ی قه‌یرانی ئابووری بووه‌‪ ،‬هه‌ندێک‬ ‫ل‌ه واڵته‌کانی ئه‌م یه‌کێتییه‌ش وه‌کو یوونان‪،‬‬ ‫ئیرله‌ندا و ئیتالیا تووشی کێشه‌ی گه‌لێک‬ ‫جددی بوونه‌‪ .‬ل‌ه جوگرافیای نه‌ته‌وه‌ییش������دا‪ ،‬سێبه‌ری ل‌ه‬ ‫ڕاده‌به‌ده‌ر قورس������ی قه‌رز‪ ،‬بێکاری و قه‌یرانی دارایی باڵی‬ ‫به‌س������ه‌ر ئیس������پانیادا گرتووه‌‪ .‬ل‌ه بارودۆخی قه‌یراناویی‬ ‫ئیس������پانیادا سه‌رکه‌وتن به‌سه‌ر پرس و کێشه‌ قورسه‌کانی‬ ‫ڕابردوودا‪ ،‬ده‌بێت‌ه س������ه‌ره‌کیترین به‌رنامه‌ی حزبی گه‌ل ل‌ه‬ ‫ماوه‌ی چوار ساڵی داهاتوودا‪.‬‬

‫ئیسپانیا‬ ‫ناوی ڕه‌سمی‪:‬‬

‫پاشایه‌تیی ئیسپانیا‬

‫پایته‌خت‪:‬‬

‫مادرید‬

‫پانتایی واڵت‪:‬‬

‫‪ 504.880‬کیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌‬

‫هه‌ڵکه‌وته‌ی جوگرافیایی‪:‬‬

‫ئه‌وڕووپا – له‌الی باکووره‌وه‌ دراوسێی فرانسه‌یه‌‪ ،‬ل‌ه باشووره‌وه‌ له‌گه‌ڵ مه‌راکیش‪ ،‬ل‌ه ڕۆژاوا و باکووری‬ ‫ڕۆژاوا له‌گه‌ڵ ده‌ریای ئه‌تڵه‌سی و پۆرتوگال و له‌ ڕۆژهه‌اڵتیشه‌وه‌ له‌گه‌ڵ ده‌ریای سپی ناوه‌ڕاست دراوسێیه‌‪.‬‬

‫دانیشتووان‪:‬‬

‫‪ 46.217.400‬ئاماری ساڵی ‪٢٠١٠‬‬

‫ڕێژه‌ی ژنان‪:‬‬

‫(‪ )%٥٠،٧‬ئاماری سالی ‪٢٠٠٩‬‬

‫ڕێژه‌ی پیاوان‪:‬‬

‫(‪)%٤٩،٣‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری (خوێندنه‌وه‌ و نووسین)‪:‬‬

‫(‪ )%٩٧،٦‬ئاماری ساڵی ‪٢٠٠٨‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری له‌ ناو ژناندا‪:‬‬

‫(‪)%٩٦،٩‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری له‌ ناو پیاواندا‪:‬‬

‫(‪)%٩٨،٤‬‬

‫شارنشینی‪:‬‬

‫(‪ )%٧٧،٣‬ئاماری سالی ‪٢٠٠٩‬‬

‫ئابووری‪:‬‬

‫(‪ )%٢،٧‬کشتوکاڵ‪ )%٢٦،٢( ،‬پیشه‌سازی و (‪)%٧١،١‬یش به‌شی خزمه‌تگوزارییه‌‪.‬‬

‫بێکاری‪:‬‬

‫ل‌ه ساڵی ‪٢٠٠٨‬دا (‪ )%١١،٣‬بوو‪ ،‬به‌اڵم ل‌ه ساڵی ‪٢٠١١‬دا ب‌ه (‪ )%٢١،٥٢‬گه‌یشت‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌کان‪:‬‬ ‫بی بی سی‪ ،‬هه‌واڵده‌ریی ئه‌ڵمان‪ www.landguiden.se،‬و ‪http://persian.euronews.net‬‬

‫‪ 14‬هه‌ڵبژاردن ژماره‌ (‪)16‬‬

‫یه‌کێتیی ئه‌ورووپا‬

‫(‪)E U‬‬ ‫ئاماده‌کردنی سواره‌‌‬ ‫به‌شی دووه‌م‬

‫هه‌موو ڕۆژێ ده‌نگوباسی بڕیاره‌کانی یه‌کێتیی ئه‌ورووپا له‌ ده‌نگه‌وه‌ر ‌ه‬ ‫گشتییه‌کاندا باڵو ده‌بنه‌وه‌‪ .‬هه‌ندێ له‌و بڕیاران ‌ه کارتێکه‌رییان له‌سه‌ر ژیانی‬ ‫ڕۆژانه‌ی ئێمه‌ش هه‌یه‌‪ .‬له‌م کورته‌باسه‌دا وه‌اڵمی ئه‌و پرسیارانه‌ ده‌ده‌ینه‌وه‌‪:‬‬ ‫یه‌کێتیی ئه‌ورووپا چی ده‌کات؟ هاوکارییه‌کان له‌م یه‌کێتییه‌دا ب ‌ه چ شێوه‌یه‌کن؟‬ ‫واڵتێک چه‌ند ‌ه پار ‌ه ده‌دا تا ببێته‌ ئه‌ندام؟ کارتێکه‌ریی واڵتان له‌ سه‌ریه‌کێتییه‌ک ‌ه‬ ‫ب ‌ه چ شێوه‌یه‌که‌؟‬ ‫كانوونی یه‌كه‌می ‪15 2011‬‬

‫یه‌کێتیی ئه‌ورووپا ل ‌ه ژیانی ڕۆژانه‌دا‬

‫به‌شێکی به‌رچاوی کاری یه‌کێتیی ئه‌ورووپا بۆ ئاسانکاریی‬ ‫بازرگانیی نێوان واڵتانی ئه‌ندامه‌‪ .‬ل‌ه ئاکامی ئه‌م هاوکارییه‌شدا‬ ‫گشت ئه‌و کااڵ و به‌رهه‌مانه‌‪ ،‬مۆری یه‌کێتییه‌که‌یان لێده‌درێ ک‌ه‬ ‫دوو پێتیی (‪ )CE‬یه‌‪ .‬مۆره‌ک‌ه نیشان ده‌دات ک‌ه مه‌رجه‌کانی‬ ‫یه‌کێتیی ئه‌ورووپا له‌س������ه‌ر ئ������ه‌و کااڵ و به‌رهه‌مان‌ه جێبه‌جێ‬ ‫کراو‌ه و جێ������ی دڵنیایین‪ .‬کات������ێ به‌رهه‌مێک مۆری (‪)CE‬ی‬ ‫پێوه‌ب������ێ‪ ،‬ئه‌وا ئیزن������ی ده‌درێتێ ل‌ه گش������ت واڵتانی ئه‌ندامی‬ ‫یه‌کێتییه‌که‌دا بفرۆشرێ‪.‬‬ ‫ن������‌ه ته‌نی������ا کااڵ و به‌رهه‌م‪ ،‬به‌ڵک������و خزمه‌تگوزارییه‌کانیش‬ ‫س������نوور ناناس������ن و ل‌ه گش������ت واڵتانی ئه‌ندامدا پێشکه‌ش‬ ‫ده‌کرێن‪ .‬بۆ وێن‌ه له‌وانه‌ی������‌ه کۆمپانییه‌ک ل‌ه واڵتێکی ئه‌ندامدا‬ ‫ئه‌رکی پێبسپێردرێ ک‌ه کاری گواستنه‌و‌ه ل‌ه واڵتێکی دیکه‌ی‬ ‫ئه‌ندامدا ئه‌نجامی بدات‪.‬‬ ‫ئاخ������ۆ ده‌زان������ی نزیکه‌ی ‪ ٦٠‬له‌س������ه‌دی ئ������ه‌و بڕیارانه‌ی‬ ‫سیاس������ه‌توانان له‌ ئه‌نجومه‌نی ش������اره‌وانییی باژاری واڵتێکی‬ ‫ئه‌ندام������دا ده‌یگرن‪ ،‬له‌ ژێر کارتێکه‌ریی یاس������ا و ڕێس������اکانی‬ ‫یه‌کێتیی ئه‌ورووپادای������ه‌؟ ته‌نانه‌ت چۆنه‌تیی ئاوی زه‌ریاکان بۆ‬ ‫مه‌له‌کردن یا خود به‌رمیله‌ی زبڵکۆکردنه‌وه‌ش ده‌بێ مه‌رجه‌کانی‬ ‫ژینگه‌پارێزیی یه‌کێتیی ئه‌ورووپایان تێدا له‌به‌ر چاو گیرابێ‪.‬‬

‫سه‌فه‌ر‪ ،‬جێگۆڕکێ و ده‌رسخوێندن‬

‫هاوکاریی نێوان واڵتانی یه‌کێتی������ی ئه‌ورووپا ده‌بێت‌ه هۆی‬ ‫هه‌ڵگیرانی سنووری سه‌فه‌رکردن‪ ،‬جێگۆڕکێی نیشته‌جێبوون‬ ‫و بواری ده‌رسخوێندن ل‌ه واڵتێکی دیکه‌ی ئه‌ندامدا‪ .‬کارکردن‬ ‫له‌ واڵتێکی دیکه‌ش������دا پێویس������تی ب‌ه ئیزن������ی تایبه‌تیی کار یا‬ ‫مۆڵه‌تی مانه‌و‌ه نییه‌‪.‬‬ ‫یۆرۆ‪ ،‬یه‌که‌ی هاوبه‌ش������ی پاره‌ی نێ������وان واڵتانی ئه‌ندامی‬ ‫یه‌كێتیی ئه‌ورووپایه‌‪ .‬بێت و که‌س������ێک ل‌ه کاتی س������ه‌فه‌ردا بۆ‬ ‫واڵتێکی دیکه‌ی ئه‌ندام‪ ،‬نه‌خۆش که‌وێ ئه‌وا مافی که‌ڵکوه‌رگرتن‬ ‫ل‌ه گشت خزمه‌ت‌ه نه‌خۆشه‌وانییه‌کانی هه‌ی‌ه ته‌نیا به‌و مه‌رجه‌ی‬ ‫کارتی بیمه‌ی نه‌خۆشیی ئه‌ورووپای خۆی پێ بێ‪ .‬ک‌ه ئه‌ویش‬ ‫هه‌ر کاتێ بی������ه‌وێ ده‌توانێ ل‌ه واڵتی خۆی و ته‌نیا له‌ ماوه‌ی‬ ‫چه‌ند ڕۆژاندا وه‌ریگرێ‪.‬‬

‫ئاخۆ یه‌کێتیی ئه‌ورووپا خۆ ل ‌ه هه‌موو‬ ‫پرسێک ده‌دا؟‬

‫یه‌کێتیی ئه‌ورووپا خۆ به‌ گه‌لێ پرس������ه‌و‌ه ده‌به‌ستێته‌وه‌‪ .‬بۆ‬ ‫نموون‌ه ئه‌وانه‌ی خواره‌وه‌‪:‬‬ ‫ژینگ������ه‌‪ :‬یه‌کێتیی ئه‌ورووپا بۆ نموون������‌ه ئامانجێکی دیاری‬

‫‪ 16‬هه‌ڵبژاردن ژماره‌ (‪)16‬‬

‫ک������ردووه‌ ک‌ه چۆن واڵتانی ئه‌ندامی ڕێ������ژه‌ی گازی ناودێر ب‌ه‬ ‫گوڵخانه‌کانیان که‌م بکه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫ماسی‪ :‬واڵتانی یه‌کێتیی ئه‌ورووپا پێکه‌و‌ه بڕیارله‌سه‌ر ئه‌و‌ه‬ ‫ده‌ده‌ن که‌ سااڵن‌ه ده‌بێ چه‌نده‌ ماسی ل‌ه ئاوی واڵتانی ئه‌ندام‬ ‫بگیرێ‪.‬‬ ‫هاوکاریی پۆلیس‪ :‬پۆلیسی واڵتانی ئه‌ندام و هێزی دادوه‌ری‬ ‫ئیزن������ی ئه‌وه‌یان هه‌ی‌ه که‌ بۆ خه‌بات دژی تاوانکاریی گه‌وره‌ی‬ ‫نێوان واڵتاندا ـ بۆ وێن‌ه قاچاغی ماد‌ه سه‌رخۆش������که‌ره‌کان ـ‬ ‫هاوکاریی یه‌کتر بکه‌ن‪.‬‬ ‫ڕێگه‌ و ژێرخان‪ :‬واڵتانی ئه‌ندامی یه‌كێتیی ئه‌ورووپا بڕیایان‬ ‫داوه‌ ک‌ه جیاوازییه‌ ئابووری و کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کانی نێوان واڵتان‬ ‫و هه‌رێمه‌کانی ئه‌م یه‌کێتیی‌ه که‌م که‌نه‌و‌ه و بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش‬ ‫پاره‌یه‌کی زۆری یه‌کێتییه‌که‌ بۆ پشتگیریی هه‌رێمه‌کان و له‌وان‌ه‬ ‫بواری ڕێگه‌وباندا خه‌رج ده‌کرێ‪.‬‬ ‫سیاس������ه‌تی په‌ناخ������وازی‪ :‬یه‌کێتیی ئه‌ورووپا ل‌ه کێش������ه‌ی‬ ‫په‌ناخوازیدا خاوه‌نی هه‌ندێ یاس������ای هاوبه‌ش������‌ه بۆ نموون‌ه‬ ‫ئه‌وه‌ی کام واڵت ده‌توانێ ل‌ه داواکاریی په‌نابه‌ری بکۆڵێته‌وه‌‪.‬‬

‫یه‌کێتیی ئه‌ورووپا نایکات‬

‫واڵتانی ئه‌ندام خۆیان له‌ هه‌ندێ کێش������ه‌دا به‌رپرسیارن و‬ ‫یه‌کێتییه‌ک������ه‌ خۆ له‌ کاروباریان وه‌رن������ادات‪ .‬بۆ نموون‌ه باجی‬ ‫داهات‪ ،‬نه‌خۆش������ه‌وانی و چاوه‌دێریی ده‌رمان و نه‌خۆش������ی‪،‬‬ ‫فێرگه‌کان‪ ،‬بیم‌ه و پاره‌ی یارمه‌تیی منداڵ‪.‬‬

‫گفتوگۆ له‌سه‌ر هاوکاری له‌گه‌ڵ یه‌کێتیی‬ ‫ئه‌ورووپادا‬

‫له‌ هه‌موو واڵتێکی ئه‌ندامدا گفتوگۆ له‌س������ه‌ر هاوکاریکردن‬ ‫له‌گ������ه‌ڵ یه‌کێتیی ئه‌ورووپا ده‌کرێ‪ .‬دیاره‌ ده‌کرێ بۆچوونه‌کان‬ ‫زۆر لێ������ک جیاوازیش بن بۆ نموونه‌ له‌س������ه‌ر بوونه‌ئه‌ندام (بۆ‬ ‫ئه‌وانه‌ی هێشتا نه‌بوون)‪ ،‬یا باشی و خراپییه‌کانی بڕیارگیران‬ ‫له‌ ئاس������تی نه‌ته‌وه‌یی یا خود ئاس������تی گشت ئه‌ورووپادا‪ .‬ئه‌و‬ ‫واڵتانه‌ش که‌ هێش������تا ئه‌ندام نین یا ب������ه‌ر له‌وه‌ی ببنه‌ ئه‌ندام‪،‬‬ ‫گفتوگۆی ئه‌وه‌یان ده‌ک������رد که‌ ده‌بێ چه‌نده‌ پاره‌ی ئه‌ندامه‌تی‬ ‫بده‌ن و ئه‌و پارانه‌ بۆ چ مه‌به‌ستێک خه‌رج بکرێ؟ دیاره‌ یاسا و‬ ‫ڕێسای هاوکاریکردن له‌گه‌ڵ یه‌کێتیی ئه‌ورووپا له‌ په‌یماننامه‌ی‬ ‫یه‌کێتییه‌که‌دا هه‌ی������ه‌‪ .‬ئه‌و په‌یماننامه‌یه‌ش ب������ه‌ بڕیاری نێوان‬ ‫واڵتانی ئه‌ندام داده‌نرێ و له‌ س������ه‌ر ماڵپ������ه‌ڕی یه‌کێتییه‌که‌دا‬ ‫ب������ه‌ زمانانی جۆراوج������ۆر دانراوه‌ و ده‌ک������رێ بخوێندرێنه‌وه‌‪.‬‬ ‫په‌رله‌مانی واڵتانی ئه‌ندام له‌سه‌ریانه‌ که‌ به‌ زمانی نه‌ته‌وه‌کانی‬ ‫خۆیان هه‌موو زانیارییه‌کان له‌س������ه‌ر یه‌کێتیی ئه‌ورووپا بده‌نه‌‬ ‫هاوواڵتیانیان‪.‬‬

‫خه‌رجی یه‌کێتیی ئه‌ورووپا چه‌ند ‌ه و چۆن‬ ‫به‌کار ده‌هێنرێ؟‬

‫گشت واڵتانی ئه‌ندام هه‌موو ساڵێ پاره‌ی ئه‌ندامێتی ده‌ده‌ن‌ه‬ ‫یه‌کێتییه‌ک������ه‌‪ .‬ڕێ������ژه‌ی ئه‌و پاره‌یه‌ش پێوه‌ن������دی ب‌ه ئیمکاناتی‬ ‫دارایی و ڕاده‌ی س������امانداربوونی واڵتی ئه‌ندامه‌وه‌ هه‌یه‌‪ .‬بۆ‬ ‫نموون‌ه واڵتی سوید نزیکه‌ی ‪ ٢٥‬تا سی میلیارد کرۆن ده‌دات‬ ‫ک‌ه ده‌بێت‌ه نێوان چوار تا پێنج میلیارد دۆالر‪.‬‬ ‫به‌گش������تی یه‌کێتیی ئه‌ورووپا هه‌موو س������اڵی نزیکه‌ی ‪١٦٣‬‬ ‫میلیارد دۆالر کۆده‌کاته‌وه‌‪ ٨٥ .‬له‌سه‌دی ئه‌و پارانه‌ ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه‬ ‫بۆ واڵتانی ئه‌ندام‪ ،‬ئه‌ویش له‌ ش������ێوه‌ی پشتگیری و کۆمه‌کدا‬ ‫بۆ دوو مه‌به‌ست‪:‬‬ ‫ـ گه‌شه‌سه‌ندنی هه‌رێمه‌کانی واڵتانی ئه‌ندام له‌ بواری بۆ نموونه‌‬ ‫ڕێگه‌ و بان‪ ،‬پشتگیریی توێژینه‌وه‌ و په‌روه‌رده‌ له‌ بازاڕی کاردا‪.‬‬ ‫ـ پشتگیری له‌ کشتوکاڵ‪ ،‬بیناسازی ل‌ه گوند و ماسیگری‪.‬‬ ‫پاره‌کان هه‌روه‌ها بۆ گه‌یاندنی کۆمه‌ک‪ ،‬یارمه‌تیی فه‌رهه‌نگی‬ ‫و هاوکاریی نێوان پۆلیس������یش ب������ه‌کار ده‌هێنرێن‪ .‬یه‌کێ له‌و‬ ‫ده‌وڵه‌تانه‌ی زۆرترین پاره‌ی پش������تگیرییه‌کان وه‌رده‌گرێ و بۆ‬ ‫کاروباری لێکۆڵینه‌و‌ه به‌کاریان دێنێ‪ ،‬واڵتی سویده‌‪ .‬به‌جۆرێک‬ ‫ک‌ه زێده‌تری یه‌ک له‌سێی ده‌رچووه‌کانی بۆ یه‌کێتیی ئه‌ورووپا‪،‬‬ ‫له‌م ڕێیه‌و‌ه وه‌رده‌گرێته‌وه‌‪.‬‬

‫بڕیاردانه‌کانی یه‌کێتیی ئه‌ورووپا‬

‫واڵتانی یه‌کێتیی ئه‌ورووپا پێکه‌و‌ه بڕیار له‌سه‌ر یاساکانی‬ ‫یه‌کێتییه‌ک‌ه ده‌ده‌ن‪ .‬به‌و مانای‌ه ک‌ه واڵتان ده‌توانن کاریگه‌رییان‬ ‫له‌س������ه‌ر بڕیاره‌کان هه‌بێ به‌اڵم بێت و واڵتێک له‌گه‌ڵ بڕیارێک‬ ‫ه������اوڕا‪ ،‬دیس������انیش هه‌ر ده‌ب������ێ جێبه‌جێی ب������کات‪ .‬ڕه‌وتی‬ ‫له‌یه‌کهاتنی واڵتان بۆ بڕیاردان له‌س������ه‌ر یاسایه‌کی نوێ به‌م‬ ‫قۆناغانه‌ی خواره‌وه‌دا ده‌ڕوات‪:‬‬ ‫‪ .١‬کۆمیس���یۆنی یه‌کێتی���ی ئه‌ورووپا پێش���نیاری‬ ‫یاسایه‌کی نوێ ده‌دات‪.‬‬ ‫ئه‌رکی کۆمیس������یۆنی ئه‌ورووپا دانی پێشنیاره‌ بۆ یاسای نوێ‪.‬‬ ‫واڵتان������ی ئه‌ندام هه‌موویان خاوه‌نی نوێنه‌رن له‌ کۆمیس������یۆنه‌که‌دا‪.‬‬ ‫به‌اڵم که‌س له‌وێ بۆ واڵتی خۆی هه‌وڵ نادا‪ ،‬به‌ڵکوو سوودی گشت‬ ‫یه‌کێتییه‌ک������ه‌ له‌به‌رچاو ده‌گیرێ‪ .‬کۆمیس������یۆنی ئه‌ورووپا بۆ ماوه‌ی‬ ‫پێنج سااڵن له‌الیه‌ن حکوومه‌تی واڵته‌کانی خۆیانه‌وه‌ هه‌ڵده‌بژێردرێن‬ ‫و دوات������ر ده‌بێ له‌الی������ه‌ن په‌رله‌مانی ئه‌ورووپاوه‌ په‌س������ند بکرێن‪.‬‬ ‫کۆمیسیۆنی ئێستای ئه‌ورووپا‪ ،‬ساڵی ‪ ٢٠٠٩‬هه‌ڵبژێردراوه‌‪.‬‬ ‫‪ .٢‬حوکوومه‌ت و په‌رله‌مان بڕیار ده‌ده‌ن‬ ‫کۆمیس������یۆنی یه‌کێتیی ئه‌ورووپا پێش������نیاره‌کانی خۆی بۆ‬ ‫گشت ئه‌ندامان ده‌نێرێت‪ .‬حوکوومه‌ت و په‌رله‌مانی ئه‌و واڵت‌ه‬ ‫بڕیار له‌سه‌ر پێشنیاره‌ک‌ه ده‌ده‌ن‪ .‬حوکوومه‌ت ڕوانگه‌ی خۆی‬

‫له‌سه‌ر پێشنیاره‌ک‌ه ب‌ه په‌رله‌مانی واڵت ڕاده‌گه‌یێنێ و ڕوانگ‌ه‬ ‫وه‌رگیراوه‌کانی په‌رله‌مانیش له‌به‌ر چاو ده‌گرێ و سه‌ر له‌ئاخر‬ ‫بۆچوونی خۆی له‌سه‌ر پێشنیاره‌که‌ ب‌ه نوێنه‌ری واڵته‌که‌ی ل‌ه‬ ‫کۆمیسیۆنی ئه‌ورووپادا ڕاده‌گه‌یێنێت‪.‬‬ ‫‪ .٣‬په‌رله‌مان���ی ئه‌ورووپ���ا ل���ه‌ بڕیاردان���دا به‌ش���دار‬ ‫ده‌بێت‪.‬‬ ‫په‌رله‌مانی ئه‌ورووپاش له‌ بڕیاردان له‌س������ه‌ر یاس������ا نوێیه‌کانی‬ ‫یه‌کێتیی ئه‌ورووپادا به‌ش������داره‌‪ .‬په‌رله‌مانه‌که‌ ‪ ٧٨٥‬ئه‌ندامی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫نوێنه‌رانی ئه‌م په‌رله‌مانه‌ هاوڕێی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران بڕیار له‌سه‌ر‬ ‫زوربه‌ی هه‌ره‌زۆری پرسه‌کان ده‌ده‌ن‪ .‬له‌ هه‌ندێ کێشه‌دا په‌رله‌مانی‬ ‫ئه‌ورووپا بڕیارده‌ر نییه‌‪ ،‬به‌ڵکوو ته‌نیا ڕوانگه‌ی خۆی ب‌ه ئه‌نجومه‌نی‬ ‫وه‌زیران ڕاده‌گه‌یێنێت‪ .‬بۆ وێنه‌ له‌سه‌ر پرسگه‌لی کشتوکاڵدا‪.‬‬ ‫شیاوی باس‌ه که‌ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی ئه‌ورووپا هه‌ر پێنج ساڵ‬ ‫جارێ������ک ده‌کرێت‪ .‬هاوواڵتیانی هه‌ر واڵت������ه‌و خۆیان نوێنه‌ری خۆیان‬ ‫هه‌ڵده‌بژێرن‪ .‬ئه‌و واڵتانه‌ی حه‌شیمه‌تیان زۆرتره‌ چه‌ند نوێنه‌ریان هه‌ی‌ه‬ ‫و واڵتانی که‌محه‌ش������یمه‌ت‪ ،‬نوێنه‌ریان که‌متره‌‪ .‬دوایین هه‌ڵبژاردنی‬ ‫په‌رله‌مانی ئه‌ورووپا له‌ مانگی شه‌شی ساڵی ‪٢٠٠٩‬دا کرا‪.‬‬ ‫‪ .٤‬ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران بڕیار ده‌ستێنێ‪.‬‬ ‫حوکوومه‌ته‌کانی ئه‌ندام ل������ه‌ یه‌کێتیی ئه‌ورووپادا خاوه‌نی‬ ‫وه‌زی������رن ل‌ه ئه‌نجومه‌ن������ی وه‌زیراندا‪ .‬ئ������ه‌م ئه‌نجومه‌ن‌ه بڕیار‬ ‫له‌سه‌ر یاس������ا نوێیه‌کان ده‌دات‪ .‬هه‌ندێ واڵت پێشتر بابه‌تی‬ ‫بڕیاره‌که‌یان له‌ په‌رله‌مانی خۆیاندا تاووتوێ کردووه‌‪.‬‬ ‫وه‌زیری تایبه‌تیی هه‌ر بواره‌ی حوکوومه‌ت‪ ،‬ده‌چێته‌ ئه‌نجومه‌نی‬ ‫وه‌زیران و بڕیار له‌سه‌ر پرسه‌که‌ ده‌دات‪ .‬بۆنموونه‌ وه‌زیری ژینگه‌ی‬ ‫حوکووم������ه‌ت ده‌چێته‌ ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران و له‌س������ه‌ر پێش������نیاری‬ ‫دراو ده‌رباره‌ی ژینگه‌‪ ،‬بۆچوون������ی حوکوومه‌ته‌که‌ی دێنێته‌ گۆڕێ و‬

‫كانوونی یه‌كه‌می ‪17 2011‬‬

‫له‌بڕیارداندا به‌ش������دار ده‌بێ‪ .‬بۆ هه‌ندێ پ������رس‪ ،‬ده‌بێ هه‌ر هه‌موو‬ ‫وه‌زیرانی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران هاوبیر بن تا یاساکه‌ په‌سند بکرێ‪،‬‬ ‫به‌اڵم له‌ پرسه‌کانی دیکه‌دا ده‌نگی زۆرینه‌ بۆ په‌سندکردن کافییه‌‪.‬‬ ‫‪ .٥‬حوکوومه‌ته‌کان ده‌بێ یاساکان جێبه‌جێ بکه‌ن‪.‬‬ ‫کاتێ ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران له‌س������ه‌ر یاسایه‌کی نوێ ڕێک که‌وتن‪،‬‬ ‫ئه‌وا گشت حوکوومه‌ته‌کان ده‌بێ یاساکه‌ جێبه‌جێ بکه‌ن‪ .‬جاری وای‌ه‬ ‫په‌رله‌مانی واڵتی ئه‌ندام‪ ،‬لێبڕاو ده‌بێ ک‌ه یاسای واڵتی خۆی بگۆڕێ‬ ‫تا له‌گه‌ڵ یاس������ا نوێیه‌کائی یه‌کێتیی ئه‌ورووپ������ادا یه‌ک بگرێته‌وه‌‪ .‬ل‌ه‬ ‫حاڵه‌تی دیکه‌دا یاساکانی یه‌کێتیی ئه‌ورووپا ده‌بێ ده‌سبه‌جێ بکه‌ون‌ه‬ ‫بواری جێبه‌جێکردنه‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌م پێوه‌ندییه‌دا ده‌بێ بگوترێ‬ ‫ک‌ه س������ه‌رۆکایه‌تیی ئه‌نجومه‌نی‬ ‫وه‌زیرانی یه‌کێتیی ئه‌ورووپا ب‌ه‬ ‫نۆر‌ه ده‌درێت������‌ه واڵتێکی ئه‌ندام‬ ‫و خولی س������ه‌رۆکایه‌تیش‪ ،‬ته‌نیا‬ ‫شه‌ش مانگ ده‌خایێنێ‪.‬‬

‫ئه‌گه‌ر واڵتێکی‬ ‫ئه‌ندام‪ ،‬یاساکانی‬ ‫یه‌کێتییه‌ک ‌ه جێبه‌جێ‬ ‫نه‌کات چی ده‌بێ؟‬

‫کۆمیس������یۆنی یه‌کێتی������ی‬ ‫ئه‌ورووپا کۆنترۆڵی ئه‌و‌ه ده‌کات‬ ‫که‌ واڵتان‪ ،‬یاسا بڕیاردراوه‌کانی‬ ‫یه‌کێتی������ی ئه‌ورووپ������ا جێبه‌جێ‬ ‫بکه‌ن‪ .‬بێت و کۆمیس������یۆن بۆی‬ ‫ده‌رکه‌وێ ک‌ه واڵتێک ڕه‌چاوی یاساکان ناکات‪ ،‬ئه‌وا ده‌توانێ‬ ‫ل‌ه دادگای ئه‌ورووپادا سکااڵی له‌سه‌ر تۆمار بکات‪.‬‬ ‫ئه‌رکی یه‌کێ له‌ دادگه‌کانی یه‌کێتیی ئه‌ورووپا ڕێک ئه‌وه‌ی‌ه‬ ‫ک‌ه بزانێ ئایا واڵتێکی ئه‌ندام‪ ،‬یاساگه‌لی یه‌کێتیی ئه‌ورووپای‬ ‫پێش������ێل کردوو‌ه یان نا‪ .‬دادگه‌کانی هه‌ر واڵته‌ش ده‌توانن بۆ‬ ‫چۆنه‌تیی لێکدانه‌و‌ه و هه‌ڵسه‌نگاندنیان له‌سه‌ر یاساکان‪ ،‬ڕوو‬ ‫ل‌ه دادگه‌کانی یه‌کێتیی ئه‌ورووپا بکه‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر که‌س������ێک ب������ۆی ده‌رکه‌وێ که‌ واڵته‌ک������ه‌ی‪ ،‬یا خود‬ ‫هه‌ر واڵتێکی دیکه‌ی ئه‌ندام‪ ،‬یاساپه‌س������ندکراوه‌کانی یه‌کێتیی‬ ‫ئه‌ورووپا له‌به‌رچاو ناگرێ ئه‌وا ده‌توانێ هه‌ر خۆی سكااڵ ل‌ه‬ ‫الی کۆمیسیۆنی یه‌کێتیی ئه‌ورووپا تۆمار بکات‪.‬‬ ‫له‌ دادگه‌ی یه‌کێتیی ئ‌ه ورووپا هه‌ر واڵته‌ی قازییه‌کی هه‌ی‌ه‬

‫ک‌ه له‌الیه‌ن حوکوومه‌تی واڵته‌که‌یه‌وه‌ بۆ ماوه‌ی ش������ه‌ش ساڵ‬ ‫هه‌ڵده‌بژێردرێ‪.‬‬

‫چۆن ده‌کرێ کاریگه‌ریت له‌سه‌ر یه‌کێتیی‬ ‫ئه‌ورووپادا هه‌بێ؟‬

‫ئه‌گ������ه‌ر ده‌ته‌وێ کاریگه‌ریت له‌س������ه‌ر بڕیاره‌کانی یه‌کێتیی‬ ‫ئه‌ورووپا هه‌بێت‪ ،‬ئه‌وا ده‌توانیت له‌گه‌ڵ یه‌کێ له‌و ناوه‌ندانه‌ی‬ ‫خواره‌و‌ه ک‌ه له‌گه‌ڵ پرسگه‌لی یه‌کێتیی ئه‌ورووپادا کار ده‌که‌ن‪،‬‬ ‫پێوه‌ندی بگریت‪:‬‬ ‫ڕێکخراوه‌ به‌رژه‌وه‌ندیداره‌کان‪:‬‬ ‫گه‌ل������ێ کۆمه‌ڵه‌ و ڕێکخ������راو ل‌ه‬ ‫ئاس������تی یه‌کێتی������ی ئه‌ورووپادا‬ ‫هاوکاری ده‌که‌ن و هه‌وڵ ده‌ده‌ن‬ ‫هه‌ر ل‌ه قۆناغی پێش������نیارکراندا‬ ‫کاریگه‌رییان له‌سه‌ر کۆمیسیۆنی‬ ‫یه‌کیتیی ئه‌ورووپاوه‌ هه‌بێ‪.‬‬ ‫نوێنه‌ران������ی په‌رله‌مان������ی‬ ‫ئه‌ورووپا‪ :‬نوێنه‌رانی په‌رله‌مان‪،‬‬ ‫کاریگه‌رییان له‌سه‌ر بڕیاره‌کانی‬ ‫یه‌کیتیی ئه‌ورووپادا هه‌یه‌ و له‌‬ ‫هه‌موو واڵتێکی ئه‌ندامدا خاوه‌نی‬ ‫نووسینگه‌یه‌کی زانیاریدانن‪.‬‬ ‫ئه‌ندامان������ی په‌رله‌م������ان‪ :‬ئه‌ندام‬ ‫پارله‌مانه‌کان ل������ه‌ هه‌موو واڵتێکدا‬ ‫یاسا ده‌نووسن و په‌سندی ده‌که‌ن‪،‬‬ ‫بۆی������ه‌ش کاریگه‌ریی������ان له‌س������ه‌ر‬ ‫حوکوومه‌ته‌که‌یان بۆ ڕاگه‌یاندنی بۆچوون له‌ ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی‬ ‫یه‌کیتیی ئه‌ورووپادا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫وه‌زیران������ی حوکوومه‌ت‪ :‬ئ������ه‌م وه‌زیران‌ه ل������‌ه کۆبوونه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌نجومه‌نی وه‌زیراندا به‌ش������دار ده‌بن و بڕیار له‌س������ه‌ر یاسا‬ ‫نوێیه‌کانی یه‌کێتیی ئه‌ورووپا ده‌گرن‪.‬‬ ‫کۆمیس������یۆنی ئه‌ورووپا‪ :‬به‌ر ل������ه‌وه‌ی یه‌کێتیی ئه‌ورووپا‬ ‫پێش������نیاری یاس������ایه‌کی ن������وێ پێش������که‌ش ب������کات‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫ڕه‌شنووسێکی باڵو ده‌بێته‌وه‌ و بۆچوونی جیاوازی له‌سه‌ر‬ ‫ده‌درێ‪ .‬ده‌کرێ پێوه‌ندی به‌ کۆمیسیۆنه‌وه‌ بگیرێ به‌تایبه‌ت‬ ‫کاتێ داوای بیر و بۆچوون له‌ س������ه‌ر پێشنیاره‌یاس������ایه‌که‌‬ ‫ده‌کرێ‪ .‬کۆمیسیۆنی ئه‌ورووپا له‌ هه‌موو واڵتێکی ئه‌ندامدا‬ ‫نووسینگه‌یه‌کی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫(له ماڵپه‌ڕی ڕه‌سمیی یه‌کێتیی ئه‌ورووپا وه‌رگیراوه)‬

‫‪ 18‬هه‌ڵبژاردن ژماره‌ (‪)16‬‬

‫مه‌غریب‬

‫ئاماده‌كردن‪ :‬هه‌ڵبژاردن‬

‫هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی‬

‫دوای س������ه‌رهه‌ڵدانی ناڕه‌زایییه‌كانی دانیشتووانی مه‌غریب‪،‬‬ ‫ش������ای واڵت محه‌مه‌دی شه‌ش������ه‌م هه‌نگاوه‌كانی چاكسازی‬ ‫راگه‌یان������د‪ ،‬له‌ ناویاندا هه‌مواركردنه‌وه‌ی ده‌س������تووری واڵت‬ ‫بوو‪ .‬به‌پێی ده‌ستووری نوێ‪ ،‬سه‌رۆكی حكوومه‌ت له‌و كوتله‌یه‌‬ ‫ده‌بێ‪ ،‬كه‌ زۆرترین كورسیی په‌رله‌مان به‌ده‌ست دێنێت‪.‬‬ ‫ل������ه‌ رۆژی هه‌ین������ی ‪ 2011/11/25‬هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی‬ ‫له‌و واڵت������ه‌دا ئه‌نجامدرا و تێیدا پارتی داد و گه‌ش������ه‌پێدانی‬ ‫مه‌غریبی له‌ پله‌ی یه‌كه‌مدا بوو‪ .‬ئه‌و پارته‌ به‌ به‌ده‌س������تهێنانی‬ ‫‪ 107‬كورسی‪ ،‬له‌ به‌رامبه‌ردا پارتی سه‌ربه‌خۆیی ‪ 60‬كورسی‪،‬‬ ‫پارتی گردبوونه‌وه‌ی نیشتمانی بۆ ئازادیخوازان ‪ 52‬كورسی‪،‬‬ ‫پارتی ره‌س������ه‌نایه‌تی و س������ه‌رده‌م ‪ 47‬كورسی‪ ،‬پارتی یه‌كێتی‬ ‫سو‌سیالیس������ت بۆ هێزه‌ میللییه‌كان ‪ 39‬كورس������ی‪ ،‬بزووتنه‌وه‌‬ ‫میللی ‪ ،32‬پارتی یه‌كگرتنی ده‌ستووری ‪ 23‬و پارتی پێشكه‌وتن‬ ‫و سوسیالیستی ‪ 18‬كورسیان به‌ده‌ستهێنا‪.‬‬ ‫به‌پێی ده‌ستووری نوێ ك‌ه له‌ راپرسییه‌كی جه‌ماوه‌ریدا‬ ‫ده‌نگی له‌س������ه‌ر درا‪ ،‬شای واڵت كه‌سایه‌تییه‌ك له‌ناو پارتی‬ ‫داد و گه‌شه‌پێدان وه‌ك سه‌رۆكی حكومه‌ت داده‌مه‌زرێنێت‪.‬‬ ‫له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا رێژه‌ی به‌شداری گه‌یشته (‌‪)،%45.5‬‬ ‫ئه‌مه‌ش به‌ ب������ه‌راورد له‌گه‌ڵ هه‌ڵبژاردنی ‪ 2007‬كه‌ ڕێژه‌ی‬ ‫به‌شداریكردن ‪ %37‬بوو‪ ،‬به‌رزبوونه‌وه‌یه‌كی باشی به‌خۆیه‌وه‌‬ ‫بینیوه‌‪.‬‬ ‫ب������ۆ پێكهێنانی حكوم������ه‌ت‪ ،‬پارتی داد و گه‌ش������ه‌پێدان‬ ‫پێویستی به‌ به‌س������تنی هاوپه‌یمانی له‌گه‌ڵ پارت‌ه براوه‌كانی‬ ‫دیكه‌ی ناو په‌رله‌ماندا هه‌یه‌‪ .‬سه‌باره‌ت به‌م پرسه‌‪ ،‬رابه‌ری‬ ‫داد و گه‌شه‌پێدان (عه‌بدو‌لئیالھ بن كیران)‬ ‫رایگه‌یاند‪ :‬تا وه‌كو شای مه‌غریب سه‌رۆكی‬ ‫حكوومه‌ت دی������اری نه‌كات‪ ،‬هیچ هه‌نگاوێك‬ ‫به‌م ئاراسته‌یه‌دا نانێین‪ .‬بن کیران وتیشی‪:‬‬ ‫پارته‌كانی ناو قه‌واره‌ی دیموكراتی (الكتلة‬ ‫الدیمقراطیة) كه‌ ل‌ه س������ێ پارتی سه‌ره‌كی‬ ‫پێك دێ������ت (پارتی س������ه‌ربه‌خۆیی‪ ،‬یه‌كێتی‬ ‫سوسیالیس������تی ب������ۆ هێ������زه‌ میللییه‌كان و‬ ‫پارتی پێش������كه‌وتن و سوسیالیس������تی) ک‌ه‬ ‫پێشتر حكوومه‌تیان پێكهێنابوو‪ ،‬ئاماده‌یی‬

‫خۆیان بۆ به‌س������تنی هاوپه‌یمانی له‌گه‌ڵ داد و گه‌شه‌پێداندا‬ ‫ده‌ربڕیوه‌‪.‬‬ ‫بن كیران س������ه‌باره‌ت ب������‌ه بزووتن������ه‌وه‌ی ‪20‬ی فبرایه‌ر‬ ‫(بزووتنه‌و‌هه‌ك������ی مه‌ده‌نی میللی������ی مه‌غریبییه‌) و كومه‌ڵه‌ی‬ ‫داد و چاكه‌خوازی (كومه‌ڵه‌یه‌كی یاس������اغ‌ه ل‌ه واڵتدا) وتی‪:‬‬ ‫بزووتنه‌وه‌ی ‪20‬ی فبرایه‌ر كه‌س������وكاری ئه‌مه‌ن و كوڕه‌كه‌م‬ ‫یه‌كێك ب������وو‌ه ل������‌ه چااڵكوانه‌كانی و ئاماده‌ی������ن هه‌ركاتێك‬ ‫بیانه‌وێ دانوستانیان له‌گه‌ڵدا ده‌كه‌ین‪ .‬داواشی ل‌ه كومه‌ڵه‌ی‬ ‫داد و چاكه‌خ������وازی كرد‪ ،‬دوای ئ������ه‌وه‌ی پاك و بێگه‌ردیی‬ ‫هه‌ڵبژاردنی ئه‌مجاره‌یان بینی‪ ،‬ب‌ه سیاسه‌ته‌كه‌یاندا بچنه‌و‌ه‬ ‫و دڵنیای كردنه‌وه‌‪ ،‬ك‌ه حكوومه‌تی نوێ ته‌واو جیاواز ده‌بێت‬ ‫له‌ حكوومه‌ته‌كانی پێشتر‪.‬‬ ‫زه‌ره‌رمه‌ندی یه‌ك������ه‌م له‌م هه‌ڵبژاردن������ه‌دا (هاوپه‌یمانی‬ ‫�����ه دیارتری������ن پارته‌كانی‬ ‫له‌ پێن������او دیموكراتیی������ه‌ت)ه‌‪ ،‬ك� ‌‌‬ ‫(گردبوونه‌وه‌ی نیش������تمانی ب������ۆ ئازادیخ������وازان و پارتی‬ ‫ره‌س������ه‌نایه‌تی و س������ه‌رده‌م)ن ‌و پله‌ی سێیه‌م و چواره‌میان‬ ‫به‌ده‌ستهێنا‪ .‬پارتی داد و گه‌شه‌پێدان‪ ،‬هاوپه‌یمانی به‌ستن‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌و هاوپه‌یمانییه‌ ب‌ه هێڵی سوور داده‌نێت‪.‬‬ ‫دوای ڕاگه‌یاندنی ئه‌نجام������ه‌كان‪ ،‬عه‌بدولئیالھ بن كیران‬ ‫وتی‪" :‬ئێم������‌ه ل‌ه مه‌غریب ب‌ه رێگایه‌كی تایبه‌ت ب‌ه خۆمانه‌و‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ به‌هاری عه‌ره‌بی ژیاین و ب‌ه باشترمان زانی له‌سه‌ر‬ ‫س������ه‌قامگیری واڵته‌كه‌مان سه‌ركێش������ی نه‌كه‌ین‪ ".‬له‌ رۆژی‬ ‫سێشه‌مم‌ه ‪ 2011/11/29‬شای مه‌غریب‪( ،‬بن كیران)ی بۆ‬ ‫پێكهێنانی حكومه‌تی نوێ راسپارد‪.‬‬

‫كانوونی یه‌كه‌می ‪19 2011‬‬

‫به‌راوردێك ل‌ه نێوان ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنی ‪ 2011‬له‌گه‌ڵ ‪2007‬ی په‌رله‌مانی مه‌غریب‬ ‫ی كورسیی په‌رله‌مان‬ ‫ژماره‌ ‌‬

‫پارته‌كان‬

‫‪+‬‬ ‫_‬

‫‪2011‬‬

‫‪2007‬‬

‫داد و گه‌شه‌پێدان‬

‫‪107‬‬

‫‪46‬‬

‫‪61+‬‬

‫پارتی سه‌ربه‌خۆیی‬

‫‪60‬‬

‫‪52‬‬

‫‪+8‬‬

‫گردبوونه‌وه‌ی نیشتمانی بۆ ئازادیخوازان‬

‫‪52‬‬

‫‪39‬‬

‫‪13+‬‬

‫‌پارتی ره‌سه‌نایه‌تی و سه‌رده‌م ‪ -‬ل‌ه ‪ 2008‬دامه‌زراوه‬

‫‪47‬‬

‫‪---‬‬

‫‪---‬‬

‫پارتی یه‌كێتی سو‌سیالیست بۆ هێزه‌ میللییه‌كان‬

‫‪39‬‬

‫‪38‬‬

‫‪1+‬‬

‫پارتی بزووتنه‌وه‌ی میللی‬

‫‪32‬‬

‫‪41‬‬

‫‪-9‬‬

‫پارتی یه‌كگرتنی ده‌ستووری‬

‫‪23‬‬

‫‪27‬‬

‫‪-4‬‬

‫پارتی پێشكه‌وتن و سوسیالیستی‬

‫‪18‬‬

‫‪17‬‬

‫‪1+‬‬

‫سیسته‌می سیاسیی مه‌غریب‬ ‫سیس������ته‌می فه‌رمانڕه‌وایی ل������‌ه مه‌غریب‪ ،‬مه‌له‌كیی ده‌س������تووریی‬ ‫دیموكراتییه‌‪ .‬به‌پێی ده‌ستووری هه‌مواركراو‪ ،‬شای مه‌غریب ده‌سه‌اڵتێكی‬ ‫س������نورداری هه‌یه‌‪ .‬حكوومه‌ت رێگه‌ به‌ دامه‌زراندنی پارتی سیاسیی‬ ‫ئۆپۆزس������یۆن ده‌دات و چه‌ند پارتێكی له‌م جۆره‌ش هه‌ن‪ .‬ده‌س������ه‌اڵتی‬ ‫جێبه‌جێكردن له‌ ده‌س������ت حكوومه‌تدایه‌ و ده‌سه‌اڵتی یاسادانانیش بۆ‬ ‫هه‌ردوو ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران و ئه‌نجومه‌نی راوێژكاران ده‌گه‌رێته‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌پێی ده‌ستوور‪ ،‬دادگا سه‌ربه‌خۆی‌ه و رووبه‌ڕووی هه‌ردوو ده‌سه‌اڵتی‬ ‫یاسادانان و جێبه‌جێكردن ده‌بێته‌وه‌‪.‬‬

‫په‌رله‌مان������ی مه‌غری������ب ل������‌ه دوو ئه‌نجوم������ه‌ن پێكدێت‪،‬‬ ‫ئه‌نجومه‌ن������ی نوێنه‌ران كه‌ ل‌ه ‪ 325‬ئه‌ن������دام پێكدێت و هه‌ر‬ ‫به ده‌نگدانی گشتی هه‌ڵده‌بژێردرێن‪.‬‬ ‫پێنج ساڵ جارێكیش ‌‌‬ ‫دووه‌میان ئه‌نجومه‌نی راوێ������ژكاران ‪ 270‬ئه‌ندامی هه‌ی‌ه و‬ ‫ماوه‌كه‌ی نۆ س������اڵه‌‪ .‬سێ له‌سه‌ر پێنجی ئه‌ندامانی له‌الیه‌ن‬ ‫نوێنه‌ران������ی گرووپ������‌ه خۆجێییه‌كانی سه‌رتاس������ه‌ری واڵت‬ ‫هه‌لده‌بژێردرێن‪ ،‬دوو له‌س������ه‌ر پێنج������ی ئه‌ندامانی له‌الیه‌ن‬ ‫ده‌ست‌ه پیشه‌وه‌رییه‌كانه‌وه‌ هه‌ڵده‌بژێردرێن‪.‬‬

‫ناوی فه‌رمی‪:‬‬

‫شانشینی مه‌غریب‬

‫پایته‌خت‪:‬‬

‫ریبات‬

‫پانتایی واڵت‪:‬‬

‫‪ 446.300‬کیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌‬

‫ژماره‌ی دانیشتووان‪:‬‬

‫‪ 32.381.283‬ئامار ‪)2010( -‬‬

‫ڕێژه‌ی ژنان‪:‬‬

‫(‪ )%٥٠،٩‬ئامار ‪٢٠٠٩ -‬‬

‫ڕێژه‌ی پیاوان‪:‬‬

‫(‪)%٤٩،١‬‬

‫پێکهاته‌ی نه‌ته‌وه‌یی‪:‬‬

‫(‪ )%٦٥‬عه‌ره‌ب و (‪)%٣٥‬یش به‌ربه‌ر (ئامازیخ)‬

‫خوێنده‌واری‪ ،‬خوێندنه‌وه‌ و نووسین‪ )%٥٦،٤( :‬ئامار – ‪٢٠٠٨‬‬ ‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری له‌ ناو ژناندا‪:‬‬

‫(‪)%٤٤،١‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری له‌ ناوپیاواندا‪:‬‬

‫(‪)%٦٩،٤‬‬

‫شارنشینی‪:‬‬

‫(‪)%٥٦،٤‬‬

‫ئابووری‪:‬‬

‫(‪ )%١٦،٤‬کشتوکاڵ‪ )%٢٨،٥( ،‬پیشه‌سازی و (‪)%٥٥،١‬یش به‌شی خزمه‌تگوزاییه‌‪ .‬ئامار ‪-‬‬ ‫‪٢٠٠٩‬‬

‫‪ 20‬هه‌ڵبژاردن ژماره‌ (‪)16‬‬

‫ی شكست‬ ‫ی ده‌ربڕین ‌و قبووڵكردن ‌‬ ‫شێواز ‌‬ ‫ل ‌ه دیموكراسیدا‬ ‫نووسینی‌‪ :‬پۆڵ كۆركۆران*‬ ‫وه‌رگێڕانی‌‪ :‬ته‌حسین ته‌ها به‌هائه‌دین‬ ‫ئه‌و وتارانه‌ی‌ له‌ كۆتایی‌ ركابه‌ری‌ و ملمالنێ‌ سه‌خته‌كان ‌ی‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌وه‌ پێشكه‌ش ده‌كرێن‪ ،‬رۆڵێكی‌ له‌وه‌ زیاتریان هه‌یه‌‬ ‫ك������ه‌ زنجیره‌ دابونه‌ریتێكی‌ ناوبه‌تاڵ و كلۆر بن‪ .‬ئه‌م وتارانه‌‬ ‫گه‌واهییه‌كن له‌س������ه‌ر هه‌قانییه‌تی‌ ئه‌نجام������ه‌كان‪ ،‬پته‌وكه‌ری‌‬ ‫یه‌كێتی������ی‌ نه‌ته‌وه‌یی‌ و رێخۆش������كه‌ری‌ رێگای‌ ئاش������تیانه‌ و‬ ‫كاریگه‌ری‌ گواستنه‌وه‌ی‌ ده‌سه‌اڵت‪.‬‬ ‫ل������ه‌ چواری‌ نۆڤه‌مبه‌ری‌ س������اڵی‌ ‪ ،٢٠٠٨‬ل������ه‌ كاتێكدا كه‌‬ ‫ژماردن������ی‌ ده‌نگه‌كان كۆتایی‌ نه‌هاتب������وو‪ ،‬هه‌ر دوو كاندیدای‌‬ ‫یه‌كه‌م������ی‌ س������ه‌رۆككۆماریی‌ ئه‌مری������كا ل������ه‌ كۆتاییهێنان به‌‬ ‫رووداوی‌ فه‌رمیی‌ سیاس������یدا رۆڵی‌ خۆیان گێڕا‪ .‬یه‌كه‌م وتار‬ ‫هی‌ جۆن مه‌ك كه‌ین‪ ،‬كاندیدای‌ دۆڕاو بوو‪ .‬ئه‌و وته‌یه‌ی‌ پاش‬ ‫هه‌ڵبژاردن پێشكه‌ش������ی‌ كرد‪ ،‬په‌یڕه‌ویكردن بوو له‌ رێس������ای‌‬ ‫دێرینی‌ زمانپاراوی‌‪:‬‬ ‫هه‌ڤااڵنم‪ ،‬گه‌ش������تێكی‌ دوورودرێژم������ان گه‌یانده‌ كۆتایی‌‪.‬‬ ‫خه‌ڵكی‌ ئه‌مریكا قس������ه‌ی‌ خۆیان كرد و‪ ،‬داوای‌ خۆیان به‌ڕوونی‌ به‌یان كرد‪.‬‬ ‫كه‌مێك به‌ر له‌ ئێستا‪ ،‬ئه‌و شانازییه‌م پێ‌ بڕا كه‌ په‌یوه‌ندی‌ به‌ سیناتۆر باراك‬ ‫ئۆباماوه‌ بكه‌م و پیرۆزبایی‌ لێ‌ بكه‌م‪ ...‬بۆ هه‌ڵبژاردنی‌ به‌ سه‌رۆككۆماریی‌‬ ‫ئایینده‌ی‌ واڵتێك كه‌ هه‌ردووكمان عاشقانه‌ خۆشمان ده‌وێ‌‪ .‬له‌م ركابه‌رییه‌‬ ‫دوورودرێژ و دژوارانه‌دا‪ ،‬سه‌ركه‌وتوویی‌‪ ،‬توانایی‌ و‪ ،‬تێكۆشان و كۆڵنه‌دانی‌‬ ‫ئ������ه‌و جێگای‌ رێزه‌ بۆ من‪ .‬ئ������ه‌و به‌م كاره‌ی‌ توانی‌ ببێت������ه‌ ئیلهامبه‌خش و‬ ‫مایه‌ی‌ ئۆمێدی‌ ملیۆنان كه‌س له‌ خه‌ڵكی‌ ئه‌مریكا كه‌ سه‌روه‌ختێك به‌ هه‌ڵه‌‬ ‫وایان ده‌زانی‌ پش������ك یا نفووزێكی‌ كه‌میان له‌ هه‌ڵبژاردنی‌ سه‌رۆككۆماری‌‬ ‫له‌ ئه‌مریكادا هه‌یه‌ و من له‌ناخی‌ دڵمه‌وه‌ ئه‌م ش������ته‌ س������تایش ده‌كه‌م و بۆ‬ ‫گه‌یشتن به‌و ئه‌نجامه‌ ده‌ستخۆشیی‌ لێ‌ ده‌كه‌م‪.‬‬ ‫باراك ئۆباما له‌ وته‌ی‌ دوای‌ س������ه‌ركه‌وتنی‌ خۆیدا‪ ،‬وه‌اڵمی‌ ئه‌وی‌ دایه‌وه‌‬ ‫و جه‌ختی‌ له‌س������ه‌ر ئه‌و خاڵه‌ كرده‌وه‌ كه‌ " ئێم������ه‌ هه‌رگیز كۆمه‌ڵێك كه‌س‬ ‫یا كۆمه‌ڵه‌ ویالیه‌تێكی‌ س������وور (ئه‌و ویالیه‌تانه‌ی‌ به‌ ش������ێوه‌یه‌كی‌ سه‌ره‌كی‌‬ ‫كۆماریخوازن) و ویالیه‌تی‌ ش������ین (ویالیه‌ته‌كانی‌ به‌ شێوه‌یه‌كی‌ سه‌ره‌كی‌‬ ‫دیموكرات) نه‌بووین‪ .‬ئێمه‌ ویالیه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانی‌ ئه‌مریكاین و هه‌میشه‌ش‬ ‫وا ده‌مێنینه‌وه‌" وته‌كانی‌ دواتری‌ س������ه‌رۆككۆماری‌ هه‌ڵبژێردراو‪ ،‬نیشانه‌ی‌‬

‫قه‌در و پێزانینی‌ بوو ده‌رهه‌ق به‌ ركابه‌ره‌ك‌هی‌‬ ‫له‌ هه‌ڵبژاردندا‪:‬‬ ‫ئه‌مش������ه‌و‪ ،‬كه‌مێك پێش ئێس������تا‪ ،‬په‌یامی‌‬ ‫پڕ لوتف و خۆشه‌ویس������تیم له‌الیه‌ن سیناتۆر‬ ‫(جۆن مه‌ككه‌ین)ه‌وه‌ پێ‌ گه‌یش������ت‪ .‬سیناتۆر‬ ‫مه‌ككه‌ی������ن ملمالنێیه‌كی‌ هه‌ڵبژاردنی‌ دژوار و‬ ‫دوورودرێژی‌ تێ‌ په‌ڕاندووه‌‪ .‬و له‌پێناو واڵتێكدا‬ ‫كه‌ عاشقیه‌تی‌‪ ،‬خه‌باتێكی‌ ته‌نانه‌ت سه‌ختتر و‬ ‫دوورودرێژتریش������ی‌ كردووه‌‪ .‬ئه‌و‪ ،‬گیانفیدایی‌‬ ‫وای‌ بۆ ئه‌مریكا ك������ردووه‌ كه‌ زۆرێك له‌ ئێمه‌‬ ‫ته‌نانه‌ت ناتوانین ته‌س������ه‌وڕی‌ بكه‌ین‪ .‬ئێمه‌ بۆ‬ ‫بارودۆخی‌ باش������ی‌ ئه‌م������ڕۆی‌ واڵت قه‌رزاری‌‬ ‫خزمه‌ته‌كانی‌ ئه‌م سه‌ركرده‌ له‌خۆبردووه‌ین‪.‬‬ ‫ل‌ه هه‌م������وو ئ������ه‌و واڵتانه‌دا ك������‌ه خاوه‌ن ‌ی‬ ‫دیموكراس������ییه‌ك ‌ی س������اخله‌م و ته‌ندروستن‪،‬‬ ‫ی گێڕانه‌وه‌ی‌ جیاجیاین له‌و به‌سه‌رهاته‌‪.‬‬ ‫شاهید ‌‬

‫كانوونی یه‌كه‌می ‪21 2011‬‬

‫ی‬ ‫ی هیوا ‌‬ ‫س������ێگۆلن رۆیاڵ بۆ نیكۆاڵ س������اركۆز ‌‬ ‫ی خواست " له‌ جێبه‌جێكردنی‌ ئه‌ركه‌كه‌یدا‬ ‫ئه‌وه‌ ‌‬ ‫له‌ خزمه‌تكردن ب‌ه گش������ت خه‌ڵكی‌ فه‌ڕه‌نس������ا‬ ‫باشترین سه‌ركه‌تن وه‌ده‌س������ت بهێنێت‪ ".‬تارۆ‬ ‫ی‬ ‫ئ������ازۆ‪ ،‬س������ه‌رۆكوه‌زیران ‌ی شكس������تخواردوو ‌‬ ‫ژاپۆن‪ ،‬رای‌ گه‌یاند‪ " ،‬من له‌و بڕوایه‌دام كه‌ ئه‌م‌ه‬ ‫بڕیار و داوه‌ری ‌ی گه‌ل‌ه و پێویس������ته‌ به‌ ڕێزه‌و‌ه‬ ‫ی له‌گه‌ڵدا بكه‌ین‪ ".‬له‌ كۆتایی‌ چاالكیی‌ه‬ ‫مامه‌ڵ‌ه ‌‬ ‫سیاسییه‌كاندا ل‌ه سه‌رانسه‌ری‌ جیهان‪ ،‬كۆمه‌ڵ‌ه‬ ‫ی هاوش������ێوه‌ ئه‌نجام‬ ‫ئاڵوگۆڕێك������ی‌ رێزداران‌ه ‌‬ ‫ده‌درێت‪ .‬هه‌ندێ‌ كه‌س ئ������ه‌م ده‌ربڕینانه‌ ته‌نیا‬ ‫ب‌ه جۆرێك ل‌ه ره‌چاوكردنی‌ دابونه‌ریت ده‌زانن‪:‬‬ ‫ناڕاسته‌قینه‌‪ ،‬بێهۆ و‪ ،‬له‌ باشترین حاڵه‌تدا‪ ،‬ب‌ه‬ ‫قاره‌مانبازیی‌ له‌ مۆده‌كه‌وتووی‌ داده‌نێن‪ .‬لێ‌ هه‌ر‬ ‫ئه‌م ده‌ربڕینانه‌‪ ،‬رۆڵێك ‌ی هه‌ستیار ده‌گێڕن‪:‬‬ ‫ل������ه‌ وتاره‌كان������ی‌ دوای‌ هه‌ڵبژاردندا‪ ،‬ئه‌و‬ ‫ركابه‌ره‌ی‌ كه‌ له‌ گۆڕه‌پ������ان چووه‌ته‌ ده‌ره‌وه‌‪،‬‬ ‫جه‌خ������ت له‌س������ه‌ر هه‌قانیه‌ت (راس������تیه‌تی‌)‬ ‫ی‌ هه‌ڵب������ژاردن ده‌كات������ه‌وه‌‪ .‬وه‌اڵمی‌ كه‌س������ی‌‬ ‫س������ه‌ركه‌وتوو ئ������ه‌وه‌ نیش������ان ده‌دات ك������ه‌‬ ‫به‌چ������اوی‌ به‌ش������ی‌ به‌هاگ������ران و پڕبایه‌خی‌‬ ‫سیاس������ه‌تی‌ نه‌ته‌وه‌یی‌‪ ،‬سه‌رنج له‌ الیه‌نگرانی‌‬ ‫هه‌م������وو كاندیداكان ده‌درێ‌‪ .‬ب������ه‌م پێیه‌‪ ،‬هه‌ر‬ ‫هه‌ڵبژاردنێك‪ ،‬به‌ چاوپۆش������ین ل������ه‌ توندی‌ و‬ ‫گه‌رموگوڕیی‌ ملمالنێ������كان‪ ،‬به‌ جه‌ختكردنه‌وه‌‬ ‫له‌سه‌ر یه‌كێتیی‌ نه‌ته‌وه‌یی‌ كۆتایی‌ دێت‪.‬‬

‫رێوره‌سمی‌ فه‌رمی‌ بۆ گواستنه‌وه‌ی‌‬ ‫ده‌سه‌اڵت‬ ‫به‌وپه‌ڕی‌ سه‌رسوڕمانه‌وه‌ ده‌بێ‌ بگوترێ‌ كه‌‬ ‫كاندیدای‌ دۆڕاو‪ ،‬خاوه‌نی‌ ده‌رفه‌تێكی‌ زیاتره‌‬ ‫بۆ پێشكه‌شكردنی‌ وتار له‌ شه‌وی‌ پڕڕووداوی‌‬ ‫ئه‌نجام������ی‌ هه‌ڵبژاردنه‌كاندا كه‌ ل‌ه پرۆس������ه‌ی‌‬ ‫دیموكراس������یدا گرنگییه‌ك������ی‌ زۆری‌ هه‌ی������ه‌‪.‬‬ ‫كه‌س������ی‌ براوه‌‪ ،‬به‌ناچار‪ ،‬ده‌بێ‌ بۆ به‌ڵێنه‌كانی‌‬ ‫هه‌ڵبژاردن بگه‌ڕێته‌وه‌‪ .‬ئه‌و به‌ سوپاسگوزاری‌‬ ‫ده‌رهه‌ق به‌ لوتف و خۆشه‌ویس������تیی‌ ركابه‌ر‪،‬‬ ‫وه‌ك جوامێرێ������ك ده‌رده‌كه‌وێت‪ ،‬له‌كاتێكدا كه‌‬ ‫ئه‌م گه‌وره‌كردنه‌ی‌ ركابه‌ر‪ ،‬ده‌س������تكه‌وته‌كانی‌‬ ‫خۆیشی‌ به‌ گرنگتر ده‌نوێنێ‌‪.‬‬ ‫‪ 22‬هه‌ڵبژاردن ژماره‌ (‪)16‬‬

‫ش������ێوازی‌ ده‌ربڕینی‌ قبووڵكردنی‌ شكس������ت‪ ،‬ئه‌ركێكی‌ گرنگتریشی‌ ل‌ه‬ ‫رێوره‌س������می‌ فه‌رمیی‌ گواستنه‌وه‌ی‌ ده‌سه‌اڵت له‌ واڵتی‌ دیموكراتدا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫وته‌ی‌ ده‌ستاوده‌س������تكردنی‌ دوای‌ هه‌ڵبژاردن‪ ،‬كه‌ له‌الیه‌ن كه‌سایه‌تییه‌كی‌‬ ‫به‌هێز و پته‌و و له‌ ئان و س������اتی‌ فش������اری‌ توندی‌ سۆزاوی‌ (عاتیفی‌)دا‬ ‫پێش������كه‌ش ده‌كرێت‪ ،‬هه‌ڵومه‌رجی‌ پێویس������تی‌ فه‌رهه‌نگی‌ بۆ سه‌قامگیریی‌‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‌ و ده‌س������ه‌اڵتی‌ (برحق)ی‌ سیاس������ی‌ به‌رجه‌س������ته‌ ده‌كات‪ .‬به‌‬ ‫شێوه‌یه‌كی‌ ته‌ش������ریفاتی‌ كۆتایی‌ به‌و قه‌یرانه‌ س������یمبولییه‌ (هه‌ڵبژاردن)‬ ‫ده‌هێنێ‌ كه‌ واڵتانی‌ دیموكرات به‌رده‌وام و به‌ ئامانجی‌ دیاریكراو ئه‌زموونی‌‬ ‫ده‌كه‌ن و‪ ،‬به‌م پێیه‌ فه‌رمانڕه‌وایی‌ گه‌ل و سیس������ته‌می‌ پشتئه‌س������توور به‌‬ ‫دستوور به‌هێز ده‌كات‪.‬‬ ‫بۆ كه‌س������ی‌ شكس������تخواردوو‪ ،‬ئه‌م وت������ه‌ و قس������ه‌زانییه‌ (وتاربێژییه‌)‬ ‫ده‌بێته‌ هۆی‌ ئه‌وه‌ی‌ كه‌ شكس������تی‌ هه‌ڵبژاردن ببێ‌ به‌ گێڕانه‌وه‌ (ریوایه‌ت)‬ ‫ی‌ س������ه‌ركه‌وتن‪ :‬الیه‌نی‌ شكس������تخواردوو‪ ،‬به‌ڵێنه‌كانی‌ ئاییند‌هی‌ خۆی‌ بۆ‬ ‫س������ه‌ركه‌وتن له‌ ئایینده‌دا تازه‌ ده‌كاته‌وه‌‪ .‬زمانی‌ ملمالنێ‌‪ ،‬به‌س������تراوه‌یی‬ ‫حزبی‌ و‪ ،‬بنه‌ما لێكدژه‌کان (متضاد)‪ ،‬ده‌گۆڕێن بۆ سیمبوله‌كانی‌ فه‌زیله‌تی‌‬ ‫كۆن‪ ،‬جوامێری‌ و‪ ،‬رۆحی‌هی‌ وه‌رزش������كاری‌ – واته‌ له‌و جار‌هی‌ كه‌ كاری‌‬ ‫س������ه‌ره‌كی‌‪ ،‬بردنه‌پێش������ی‌ یارییه‌ و ره‌چاوكردنی‌ رێسا و یاساكانی‌ یاری‌‪،‬‬ ‫بردنه‌وه‌ یا دۆڕاندن زیاتر گرنگییان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫هه‌ندێ‌ كه‌س‪ ،‬هه‌ڵبژاردنی‌ س������ه‌رۆككۆماری‌ له‌ ئه‌مریكادا به‌ چاالكییه‌‬ ‫رێكخراویی������ه‌كان ده‌یچوێنن كه‌ له‌ نێ������وان دوو ركابه‌ری‌ دوژمندا ئه‌نجام‬ ‫ده‌درێ‌‪ .‬ئه‌م چاالكییانه‌ چه‌ش������نی‌ جه‌نگ‪ ،‬پڕجه‌نجاڵ و ده‌نگه‌ده‌نگ و به‌‬ ‫جۆش و خرۆشن‪ .‬میدیاكان حه‌زیان له‌وه‌یه‌ به‌ پشتبه‌ستن به‌ دووبه‌ره‌كی‌‬ ‫و ش������ه‌ڕ و‪ ،‬راگه‌یاندنی‌ ناوی‌ براوه‌كان و دۆڕاوه‌كان له‌ راپرس������ییه‌كانی‌‬ ‫هه‌فتانه‌دا‪ ،‬ئاگری‌ ئه‌م بابه‌ته‌ خۆش بكه‌ن‪ .‬كاندیداكان توانایی‌‪ ،‬كه‌سایه‌تی‌‬ ‫و به‌هره‌ی‌ سه‌ركردایه‌تیی‌ ركابه‌ره‌كانیان ده‌به‌نه‌ ژێر پرسیاره‌وه‌‪ .‬له‌بار‌هی‌‬ ‫رابردووی‌ ئه‌و كاندیدایان‌هی‌ له‌س������ه‌ر كارن‪ ،‬به‌وردی‌ لێكۆڵینه‌وه‌ ده‌كرێ‌‪.‬‬ ‫له‌ نیش������انه‌كانی‌ الوازیی‌ كاندیداكان ده‌كۆڵرێته‌وه‌‪ .‬ئه‌و كاندیدایانه‌ی‌ كه‌‬ ‫كار ده‌ك������ه‌ن ده‌چنه‌ نێو "باری‌ هه‌ڵبژاردن"ه‌وه‌ و هه‌وڵێكی‌ زۆر له‌م جۆره‌‬ ‫چاالكییانه‌دا ده‌ده‌ن‪.‬‬

‫رێكخراوه‌ پێش������كه‌وتووه‌كانی‌ تایبه‌ت به‌ هه‌ڵبژاردنی‌ سه‌رۆككۆماری‌ ت ‌ێ‬ ‫ده‌كۆش������ن ده‌نگده‌ران به‌سه‌ر چه‌ند به‌ش������ێكی‌ بچووكتردا دابه‌ش بكه‌ن و‬ ‫دواتر زۆرینه‌ی‌ ده‌نگی‌ ئه‌م گرووپانه‌ی‌ ده‌نگده‌ر تێكه‌ڵ به‌یه‌كتر ده‌كه‌ن‪ .‬ئه‌م‬ ‫میت������ۆده‌‪ ،‬تاكه‌كانی‌ گه‌ل به‌گوێره‌ی‌ حزب‪ ،‬ویالیه‌ت‪ ،‬ناوچه‌ و‪ ،‬هتد لێك جیا‬ ‫ده‌كاته‌وه‌‪ .‬راده‌گه‌یه‌نرێ‌ كه‌ هه‌ر خولێكی‌ هه‌ڵبژاردن‪ ،‬دووبه‌ره‌كیهێنه‌رترین‪،‬‬ ‫سه‌رسه‌ختترین و نه‌رێنیترین‌(سلبی‌) ملمالنێ‌ بووه‌‪ .‬زۆرێك له‌ خاوه‌نڕایان‬ ‫به‌م ئه‌نجامه‌ گه‌یشتوون كه‌ واڵت زیاتر له‌ جاران بۆ دوو جه‌مسه‌ر دابه‌ش‬ ‫ده‌بێت‪.‬‬ ‫بنه‌ما په‌سه‌ندكراوه‌كانی‌ دیموكراسی‌ ده‌كه‌ونه‌ ژێر فشاری‌ راسته‌قینه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئینتیماكان‪ ،‬گالیه‌كان و‪ ،‬پێش������داوه‌رییه‌ كۆنه‌كان‪ ،‬سه‌رله‌نوێ‌ ده‌رده‌كه‌ون‪.‬‬ ‫جۆش و خرۆش و گوڕوتین‪ ،‬به‌ره‌و توندی‌ هه‌ڵده‌كشێن‪ .‬و دواجار‪ ،‬هه‌موو‬ ‫كاندیداكان‪ ،‬یه‌كێكیان نه‌بێ‌ و‪ ،‬نزیكه‌ی‌ نیوه‌ی‌ ده‌نگده‌ران دڵسارد و دڵشكاو‬ ‫ده‌بن‪ ،‬ئۆمێده‌كانیان به‌بادا ده‌چن و‪ ،‬گومانه‌كانیان ده‌بێت‪.‬‬

‫كاتێ‌ هه‌موو شتێك به‌باشی‌ ده‌چێته‌ پێش ئه‌م شته‌ روو‬ ‫ده‌دات‬ ‫شێوازی‌ ده‌ربڕین له‌ وتاره‌كانی‌ دوای‌ هه‌ڵبژاردندا‪ ،‬به‌مانای‌ سارێژكردنی‌‬ ‫زامه‌كان و چاره‌س������ه‌ركردنی‌ ئه‌و زیانانه‌یه‌ ك������ه‌ هه‌ر دوو حزبه‌كه‌ به‌ریان‬ ‫كه‌وتووه‌‪ .‬ئه‌وه‌ ته‌نیا كاندیدای‌ شكس������تخواردووه‌ كه‌ ده‌توانێ‌ شكس������تی‌‬ ‫خۆی‌ پشتڕاس������ت بكاته‌وه‌ و‪ ،‬سه‌ركه‌وتنی‌ كه‌سی‌ براوه‌ رابگه‌یه‌نێت‪ ،‬خه‌ڵك‬ ‫بۆ یه‌كێتیی‌ نه‌ته‌وه‌یی‌ بانگهێش������ت بكات و‪ ،‬داوا بكات كه‌ پش������تگیری‌ له‌و‬ ‫كاندیدای������ه‌ بكه‌ن‪ ،‬كه‌ ب������ۆ چه‌ندین مانگ ملمالنێی‌ له‌گه‌ڵ������دا كردووه‌‪ .‬ئه‌م‬ ‫هه‌نگاوه‌ به‌مانای‌ بازدان به‌س������ه‌ر هیواكان و به‌رزه‌فڕییه‌ كه‌س������ییه‌كاندا‪،‬‬ ‫به‌ بانگهێش������ت بۆ یه‌كێتی������ی‌ نه‌ته‌وه‌یی‌‪ ،‬گرێدراویی س������ه‌رله‌نوێ‌ بۆ حزب‬ ‫و‪ ،‬دڵنیابوون له‌ ئایینده‌یه‌كی‌ رۆش������نتر بۆ س������ه‌ركه‌وتنه‌كانی‌ دواتر پاساو‬ ‫ده‌كرێت‪.‬‬ ‫هه‌ر به‌و ش������ێوه‌یه‌ بوو كه‌ له‌ س������اڵی‌ ‪٢٠٠٤‬دا‪ ،‬جۆن كێ������ری‌ له‌بار‌هی‌‬ ‫"مه‌ترس������یی‌ دووبه‌ره‌كی‌ له‌ واڵتی‌ ئێمه‌دا و پێویستی‌ – ئه‌وپه‌ڕی‌ پێویستی‌‬ ‫– به‌ یه‌كێتی‌‪ ،‬بۆ دۆزین������ه‌وه‌ی‌ وه‌رزێكی‌ هاوبه‌ش و خڕبوونه‌وه‌ له‌ ده‌وری‌‬ ‫یه‌كتر" قس������ه‌ی‌ له‌گه‌ڵ الیه‌نگره‌ وه‌فاداره‌كانی������دا كرد‪ .‬ئاواته‌خوازم ئه‌مڕۆ‬ ‫ره‌وتی‌ كۆتاییهێنان به‌ ناكۆكییه‌كان ده‌س������ت پێ‌ بكرێت‪ ...‬ئێمه‌ ئێس������تاكه‌‬ ‫ده‌بێ‌ له‌به‌رخاتری‌ واڵتمان هاوكاریی‌ یه‌كتری‌ بكه‌ین‪ .‬له‌ رۆژانی‌ ئایینده‌دا‬ ‫گه‌ره‌كه‌ به‌دوای‌ ئارمانجێكی‌ هاوبه‌شدا بگه‌ڕێین‪ .‬و ده‌بێ‌ به‌بێ‌ په‌شیمانی‌‬ ‫یا تۆمه‌تباركردنی‌ یه‌كتری‌‪ ،‬به‌بێ‌ تووڕه‌یی‌ یا دڵڕه‌نجان‪ ،‬هه‌وڵه‌كانمان یه‌ك‬ ‫بخه‌ین‪.‬‬ ‫چوار س������اڵ دوای‌ ئه‌وه‌‪ ،‬جۆن مه‌ككه‌ین هه‌ر ئه‌م بابه‌ته‌ی‌ له‌ قسه‌كانیدا‬ ‫وه‌بیرهێنایه‌وه‌‌‪ :‬سیناتۆر ئۆباما و من له‌ كۆمه‌ڵه‌ شتێكدا بۆچوونی‌ جیاوازمان‬ ‫هه‌بووه‌ و له‌باره‌یه‌وه‌ قس������ه‌مان كردووه‌ و‪ ،‬ئه‌و س������ه‌ركه‌وت‪ ...‬شێلگیرانه‌‬ ‫داوا له‌ هه‌موو ئه‌و ئه‌مریكاییانه‌ی‌ كه‌ پش������تگیرییان ك������ردووم‪ ،‬ده‌كه‌م كه‌‬ ‫ن������ه‌ك هه‌ر له‌گه‌ڵ م������ن پیرۆزبایی‌ له‌و بكه‌ن‪ ،‬به‌ڵكوو ئی������راده‌‪ ،‬جددییه‌ت و‪،‬‬

‫هه‌وڵ������ی‌ خۆیان بخه‌نه‌ گه‌ڕ ب������ۆ دۆزینه‌وه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫رێگاكانی‌ هاوكاری‌ و ئاش������ته‌وایی‌‪ ،‬له‌پێناو‬ ‫زاڵبوون به‌سه‌ر ناكۆكییه‌كاندا و یارمه‌تیدان‬ ‫به‌ پێش������كه‌وتن و خۆش������گوزه‌رانیی‌ واڵت‪،‬‬ ‫به‌رگریكردن ل������‌ه ئاسایش������ی‌ نه‌ته‌وه‌یی‌ له‌‬ ‫جیهانێكی‌ پڕمه‌ترس������یدا و‪ ،‬به‌جێهێش������تنی‌‬ ‫واڵتێكی‌ به‌هێزتر و باش������تر ل������ه‌و‌هی‌ پێمان‬ ‫گه‌یش������تووه‌‪ ،‬بۆ من������دااڵن و نه‌وه‌كانمان و‬ ‫بیخه‌نه‌ به‌رده‌ستی‌ سه‌رۆككۆماری‌ ئایینده‌ی‌‬ ‫واڵت‪ .‬ناكۆكییه‌كانمان هه‌رچییه‌ك بێت‪ ،‬ئێمه‌‬ ‫هه‌موومان ئه‌مریكایین"‪.‬‬

‫گواستنه‌وه‌ی‌ هێواش و رێكوپێك ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌سه‌اڵت‪ :‬به‌ره‌نگارییه‌كی‌ جیهانی‌‬ ‫نه‌ریتی‌ قبووڵكردنی‌ شكس������ت و داوا بۆ‬ ‫یه‌كێتی‌ و هاوكاری‌‪ ،‬له‌ ویالیه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كاندا‬ ‫ب������ه‌ نه‌ریتی‌ دێرینی‌ هه‌ڵبژاردنی‌ ركابه‌رانه‌ی‌‬ ‫ئه‌و‪ ،‬به‌باش������ی‌ جێی‌ خۆی‌ گرتووه‌ و جێگیر‬ ‫بووه‌‪ .‬لێ‌ نه‌ریتێكی‌ ئاوا‪ ،‬به‌ پله‌ی‌ توندتر یا‬ ‫الوازتره‌وه‌‪ ،‬له‌ واڵتانی‌ دیك‌هی‌ دیموكراتیشدا‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی‌‪ ،‬ل������ه‌ هه‌ڵبژاردنی‌‬ ‫په‌رله‌مانیی‌ س������اڵی‌ ‪٢٠٠٥‬ی بریتانیاش������دا‬ ‫خۆی‌ ده‌رخست‪ .‬بی‌ بی‌ سی‌ رای‌ گه‌یاند كه‌‬ ‫مایكڵ هاورد‪ ،‬س������ه‌ركرد‌هی‌ حزبی‌ پارێزكار‬ ‫(موحاف������زكار)‪ ،‬به‌ گوتنی‌ ئه‌م ده‌س������ته‌واژه‌‬ ‫لێبڕاوانه‌‪ ،‬شكستی‌ خۆی‌ قبووڵ كرد‪ :‬گوایه‌‬ ‫به‌ڕێز بلێر‪ ،‬بووه‌ته‌ براو‌هی‌ سێیه‌مین خولی‌‬ ‫س������ه‌رۆكوه‌زیری‌ بۆ حزبی‌ كرێكار و‪ ،‬من بۆ‬ ‫ئه‌م سه‌ركه‌وتنه‌ پیرۆزبایی‌ لێ‌ ده‌كه‌م‪ .‬كاتی‌‬ ‫ئه‌وه‌ هاتووه‌ ئه‌و به‌ڵێنانه‌ بباته‌ سه‌ر‪ ،‬كه‌ بۆ‬ ‫گه‌ل و واڵت زۆر گرنگن‪ ...‬كاتێ‌ ئه‌و كاره‌ی‌‬ ‫كرد‪ ،‬پشتگیریی‌ من به‌ده‌ست ده‌هێنێت"‪.‬‬ ‫چه‌مكه‌كان������ ‌ی دیموكراس������ی‌ ل������ه‌ وته‌ی‌‬ ‫س������ێگۆلن رۆی������اڵ‪-‬دا‪ ،‬دوای‌ هه‌ڵبژاردن������ی‌‬ ‫سه‌رۆككۆماریی‌ س������اڵی‌ ‪٢٠٠٧‬ی فه‌ڕه‌نسا‪،‬‬ ‫روونترن‪ " :‬هاوڕێیان‪ ،‬هاوواڵتیان‪ ...‬ئه‌نجامی‌‬ ‫ده‌نگی‌ گش������تی‌ راگه‌یه‌نراوه‌ و‪ ،‬هیوام وایه‌‬ ‫سه‌رۆككۆماری‌ تاز‌هی‌ واڵت به‌ سه‌ركه‌وتوویی‌‬ ‫كۆتایی‌ ب������ه‌ ئه‌ركی‌ خۆی‌ بهێنێت و‪ ،‬له‌ناخی‌‬ ‫دڵمه‌وه‌ سوپاسی‌ خۆم ئاراسته‌ی‌ ‪ ١٧‬ملیۆن‬ ‫كانوونی یه‌كه‌می ‪23 2011‬‬

‫ك������ه‌س ده‌كه‌م‪ ...‬من ئه‌وپ������ه‌ڕی‌ هه‌وڵی‌ خۆمم‬ ‫خس������ته‌ گه‌ڕ و‪ ،‬له‌س������ه‌ر ئه‌م هه‌وڵه‌ به‌رده‌وام‬ ‫ده‌بم‪ ...‬ده‌مه‌وێ‌ سوپاسی‌ هه‌موو ئه‌و خه‌ڵكه‌‬ ‫بكه‌م‪ ،‬ك������ه‌ خه‌باتیان ك������رد‪ ،‬وه‌رن با قه‌دری‌‬ ‫وزه‌(تاقه‌ت) و ش������ادی‌ بزانین‪ ...‬هه‌ڵبژاردن‪،‬‬ ‫دیموكراس������یی‌ زین������دوو كردۆت������ه‌وه‌‪ ...‬هه‌ر‬ ‫شتێكمان به‌یه‌كه‌وه‌ ده‌ست پێكردووه‌‪ ،‬پێكه‌وه‌‬ ‫به‌ره‌وپێشی‌ ده‌به‌ین"‪.‬‬ ‫وت������اری‌ دوای‌ هه‌ڵب������ژاردن ل������ه‌ ئه‌مریكای‌‬ ‫باش������وور‪ ،‬ئه‌فریق������ا‪ ،‬ئاس������یا‪ ،‬ئه‌وروپ������ا و‬ ‫ئۆسترالیاش������دا پێش������كه‌ش ده‌كرێ‌‪ ،‬به‌اڵم به‌‬ ‫ده‌گمه‌ن دابوده‌ستووری‌ فه‌رمی‌ له‌خۆ ده‌گرێ‌‬ ‫و ئه‌وه‌نده‌ی‌ هه‌ڵبژاردنی‌ س������ه‌رۆككۆماری‌ له‌‬ ‫ئه‌مریكادا خاوه‌ن ستانده‌ری‌ میدیایی‌ نین‪ .‬ئه‌م‬ ‫بابه‌ته‌ نه‌مازه‌ له‌و واڵتانه‌دا راسته‌ كه‌ یا خاوه‌ن‬ ‫حزبی‌ جیاجیان و یا سیسته‌می‌ په‌رله‌مانییان‬ ‫به‌ ش������ێوه‌یه‌كه‌ كه‌ بۆ پێكهێنان������ی‌ زۆرینه‌ له‌‬ ‫ده‌وڵه‌تدا‪ ،‬پێویستی‌ به‌ ئیئتیالف(هاوپه‌یمانی‌)‬ ‫ی‌ چه‌ند حزبێكه‌‪.‬‬ ‫ناتوانین گواس������تنه‌وه‌ی‌ ئ������ارام و رێكوپێكی‌‬ ‫ده‌س������ه‌اڵت له‌ حزبێك������ه‌وه‌ بۆ حزبێك������ی‌ تر به‌‬ ‫شتێكی‌ مس������ۆگه‌ر دابنێین‪ .‬ئه‌م كاره‌ پێویستیی‌‬ ‫به‌ پێوه‌ری‌ یاس������ایی‌ و متمانه‌ی‌ قووڵ له‌س������ه‌ر‬ ‫بنه‌مای‌ ئه‌زموونی‌ پراكتیكی‌ هه‌یه‌ كه‌ گوزارشت‬ ‫ل������ه‌ دادوه‌رانه‌بوون������ی‌ هه‌ڵب������ژاردن ب������كات‪ .‬له‌‬ ‫دیموكراسییه‌ تازه‌ سه‌رهه‌ڵدراوه‌كاندا یا ئه‌وانه‌ی‌‬ ‫له‌ گه‌شه‌كردندان‪ ،‬به‌تایبه‌ت ئه‌وانه‌ی‌ كه‌ به‌ده‌ست‬ ‫دووبه‌ره‌كییه‌ فه‌رهه‌نگییه‌كانه‌وه‌ گیریان خواردووه‌‪،‬‬ ‫نه‌بوونی‌ ئه‌زموون له‌ پرۆس������‌هی‌ هه‌ڵبژاردندا یا‬ ‫متمانه‌پێنه‌بوونی‌‪ ،‬به‌ به‌ره‌نگاری‌(ته‌حه‌ددا)یه‌كی‌‬ ‫راسته‌قینه‌ دێته‌ هه‌ژمار‪.‬‬ ‫ئه‌و رژێمان������ه‌ی‌ كه‌ دوای‌ كۆده‌تا‪ ،‬كۆده‌تای‌‬ ‫ئاش������تیانه‌ یا جگ������ه‌ له‌وه‌‪ ،‬س������ه‌قامگیر ده‌بن‪،‬‬ ‫له‌ بااڵده‌س������تبوون له‌ هه‌ڵبژاردن������دا به‌دوای‌‬ ‫هه‌قانیه‌ت������ی‌ دیموكراتیك������ی‌ خۆیاندا ده‌گه‌ڕێن‬ ‫ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر به‌ زه‌بری‌ چه‌ك س������ه‌ركه‌تنیان‬ ‫وه‌ده‌س������ت هێنابێت‪ .‬ل������ه‌ حاڵه‌ت������ی‌ وه‌هادا‪،‬‬ ‫رێبه‌رانی‌ حزب������ه‌كان له‌جیاتی‌ ملدان به‌رامبه‌ر‬ ‫شكستی‌ خۆیان‪ ،‬تانه‌ له‌ ئه‌نجامی‌ هه‌ڵبژاردن‬ ‫ده‌ده‌ن و الف������ی‌ س������اخته‌كاری‌ ل������ه‌ ژماردنی‌‬

‫‪ 24‬هه‌ڵبژاردن ژماره‌ (‪)16‬‬

‫ده‌نگه‌گان‪ ،‬سانسوور و‪ ،‬ترساندن و توندوتیژی‌ لێ‌ ده‌ده‌ن‪ .‬ئه‌وان ره‌نگب ‌ێ‬ ‫داوا ل������ه‌ الیه‌نگرانیان بكه‌ن ك������ه‌ خۆیان راگرن و ملمالنێ‌ بكه‌ن و خۆیان‬ ‫به‌كوشت بده‌ن‪ .‬بۆ واڵتێك كه‌ به‌نیازه‌ دامه‌زراو‌هی‌ دیموكراتیك بنیات بنێت‬ ‫و جێگیریان بكات‪ ،‬ئه‌و به‌ره‌نگاریی‌هی‌ كه‌ رێبه‌ره‌ ركابه‌ره‌كان به‌ره‌وڕووی‌‬ ‫ده‌بنه‌وه‌‪ ،‬قبووڵكردنی‌ شكسته‌ وه‌ك پردێكی‌ سه‌رووتر له‌ ده‌سه‌اڵتخوازییه‌‬ ‫تاكه‌كه‌سی‌ و به‌رژه‌وه‌ندییه‌ حزبییه‌كان‪.‬‬ ‫رۆڵ������ی‌ نه‌ریتی‌ وتاره‌كان������ی‌ دوای‌ هه‌ڵبژاردن‪ ،‬ل������ه‌وه‌ زیاتره‌ كه‌ به‌س‬ ‫هۆكاری‌ چاره‌سه‌ر بێت‪ .‬ئاڵوگۆڕی‌ فه‌رمیی‌ رێزگرتنه‌كان‪ ،‬ره‌نگ‌ه به‌ چه‌ند‬ ‫نیش������انه‌یه‌كی‌ به‌جێماو له‌ سه‌رده‌مێكی‌ مه‌ند و كه‌متر به‌رژه‌وه‌ندخوازانه‌‬ ‫لێك بدرێته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم راس������تییه‌كه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئه‌وانه‌ی‌ تیایدا به‌ش������دارن‪،‬‬ ‫س������ه‌رله‌نوێ‌ نمایشێكی‌ سیاسیی‌ كالس������یكی‌ ده‌به‌نه‌ سه‌ر شانۆ‪ .‬دوای‌‬ ‫ملمالنێیه‌كی‌ س������ه‌خت و دژوار‪ ،‬ئه‌م جۆره‌ وتاران������ه‌ ده‌ربڕ و به‌یانكه‌ری‌‬ ‫چه‌مكی‌ زۆر ئه‌بس������تراكت(رووت)ن‪ " :‬چۆنیه‌تیی‌ كاری‌ دیموكراس������ی‌" و‬ ‫" ده‌نگی‌ خه‌ڵك"‪ .‬ئه‌و كه‌س������ان‌هی‌ به‌توندی‌ نه‌یاری‌ یه‌كتری‌ بوونه‌‪ ،‬ده‌چنه‌‬ ‫رێ������زی‌ هاوواڵتیانی‌ دیكه‌وه‌‪ ،‬س������ه‌رله‌نوێ‌ یه‌ك ده‌گرنه‌وه‌ و به‌نیس������به‌ت‬ ‫به‌هاكانه‌وه‌ دیسان ده‌روه‌سته‌ ده‌بنه‌وه‌‪ ،‬به‌ شێوه‌یه‌ك كه‌ ده‌چێته‌ سه‌رووی‌‬ ‫ركابه‌رییه‌كانی‌ پێشوو‪.‬‬ ‫رێوڕه‌سمی‌ په‌یوه‌ست به‌ ته‌سلیمبوون به‌رامبه‌ر شكست و راگه‌یاندنی‌‬ ‫س������ه‌ركه‌وتن‪ ،‬كه‌ به‌ ش������ێوه‌یه‌كی‌ گش������تگیر له‌الیه‌ن میدیاكانه‌وه‌ په‌خش‬ ‫ده‌كرێت‪ ،‬خاوێنك������ه‌ره‌وه‌ی‌ قۆناغ������ی‌ كۆتایی‌ هه‌ڵبژاردنه‌‪ .‬ب������ه‌ ژماردنی‌‬ ‫ده‌نگه‌كان له‌الیه‌ن به‌رپرس������انی‌ په‌یوه‌ندیداره‌وه‌‪ ،‬په‌یامنێران ئه‌نجامه‌كان‬ ‫له‌سه‌ر ئینتێرنێت شی‌ ده‌كه‌نه‌وه‌ و‪ ،‬له‌باره‌یه‌وه‌ لێكۆڵینه‌وه‌ ده‌كه‌ن و لێكی‌‬ ‫ی دوای‌ هه‌ڵبژاردنی‌ خۆی‌ پێشكه‌ش‬ ‫ده‌ده‌نه‌وه‌‪ :‬دۆڕاوی‌ مسۆگه‌ر ك‌هی‌ وت‌ه ‌‬ ‫ده‌كات؟ ئای������ا ئه‌گه‌ری‌ ئه‌وه‌ هه‌یه‌ كاندیدای‌ دۆڕاو ئاهه‌نگه‌كانی‌ ش������ه‌وی‌‬ ‫س������ه‌ركه‌وتن بۆ كه‌س������ی‌ براوه‌ به‌ رێگه‌پێدراو نه‌زانێت؟ و ئایا كاندیدای‌‬ ‫دۆڕاو تووش������ی‌ تاڵی‌ و تووڕه‌یی‌ ده‌بێت و یا له‌ س������اتی‌ نائۆمێدیدا " به‌‬ ‫لوتف و خۆشه‌ویستی‌" ده‌رده‌كه‌وێت؟ ئه‌م رێوڕه‌سم‌هی‌ شكست‪ ،‬به‌مانای‌‬ ‫گواستنه‌وه‌ی‌ س������یمبولیكی‌ ده‌س������ه‌اڵته‌‪ .‬ئه‌م وتارانه‌‪ ،‬به‌ درێژایی‌ كات و‬ ‫له‌ چوارچێوه‌ی‌ ئ������ه‌و میدیایانه‌دا كه‌ خاوه‌ن هێزێك������ی‌ رووه‌وزیادبوونن‪،‬‬ ‫گۆڕاون بۆ هه‌نگاوه‌ دیموكراتیكه‌ جێگیركراوه‌كان كه‌ هه‌رچی‌ زیاتر ئێمه‌‬ ‫شاره‌زای‌ چۆنیه‌تیی‌ چه‌سپاندنی‌ فه‌رمانڕه‌وایی‌ نه‌ته‌وه‌یی‌ و جێگیركردنی‌‬ ‫سیمبولیكی‌ ئه‌و ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫تێبینی‪:‬‬ ‫* پۆڵ كۆركۆران‪ )Paul Corcoran( ،‬توێژه‌ری‌ سیاسی‌ و ئه‌مریكایی‌ و‬ ‫مامۆستای‌ یاریده‌ده‌ره‌ له‌ زانكۆی‌ ئادالید له‌ ئوسترالیا‪ .‬ئه‌و به‌ شێوه‌یه‌كی‌‬ ‫تایبه‌ت گرنگی‌ به‌و بابه‌تانه‌ ده‌دات كه‌ له‌باره‌ی‌ په‌یوه‌ندییه‌ سیاس������ییه‌كان‪،‬‬ ‫له‌وانه‌ س������تراتیژییه‌كانی‌ پشتبه‌س������توو به‌ ته‌كنیكی‌ ده‌ربڕین و پێكهاته‌ی‌‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیی‌ میدیاكان‪ ،‬فه‌لسه‌فه‌ی‌ سیاسی‌ و‪ ،‬سیاسه‌ت و هونه‌رن‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪ :‬ماڵپه‌ڕی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریکا‬

‫نیوزیله‌نداو‬

‫سه‌رکه‌وتنی دووباره‌ی حزبی ده‌سه‌اڵتدار‬ ‫نه‌یتوانی ببێت‌ه خاوه‌نی زۆرینه‌ی کورسییه‌کانی په‌رله‌مان‪.‬‬ ‫له‌به‌ر ئه‌و‌ه بۆ پێکهێنانی حکوومه‌ت پێویستی به‌ هاوپه‌یمانی‬ ‫له‌گه‌ڵ حزبه‌کانی تردا ده‌بێت‪.‬‬

‫له‌ ڕۆژی شه‌ممه‌دا (‪ )٢٠١١/١١/٢٦‬هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی‬ ‫له‌ (نیوزیله‌ند)دا به‌ڕێوه‌چوو‪ .‬حزبی نه‌ته‌وه‌یی (‪National‬‬ ‫‪ )Party‬ئه‌و واڵته‌ که‌ ده‌سه‌اڵتداره‌‪ ،‬ئه‌مجاره‌ش توانی‬ ‫زۆرینه‌ی ده‌نگه‌کان به‌ده‌ست بێنێت‪ .‬به‌ پێی ده‌رئه‌نجامی‬ ‫ده‌نگه‌کان‪ ،‬حزبی میللی که‌ به‌ (ڕاستئاژۆی مامناوه‌ند)‬ ‫ده‌ناسرێت‪ ،‬له‌ ڕێژ سه‌رکردایه‌تیی (جۆن کێی)دا (‪)%٤٨‬ی‬ ‫ده‌نگه‌کانی مسۆگه‌ر کرد‪ .‬ئه‌و حزبه‌ له‌ ساڵی (‪)٢٠٠٨‬ه‌وه‌ تا‬ ‫ئێستا ده‌سه‌اڵتی نیوزیله‌ندای له‌ده‌ست دایه‌‪.‬‬ ‫(حزبی میللی) نیوزیله‌ندا ل‌ه ساڵی ‪١٩٩٦‬ه‌و‌ه ب‌ه ته‌نیایی‬ ‫و به‌بێ هاوپه‌یمانی له‌گه‌ڵ حزبی تردا‪ ،‬به‌ ده‌سه‌اڵت‬ ‫گه‌یشتووه‌‪ .‬ئه‌و حزب‌ه له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا (‪ )٦٠‬کورسی ل‌ه‬ ‫کۆی (‪ )١٢١‬کورسیی په‌رله‌مانی به‌ده‌ستهێنا‪.‬‬ ‫دووه‌مین حزبی تر که‌ ڕکابه‌ری (حزبی میللی) بوو‪،‬‬ ‫حزبی کرێکار (‪ )Labour Party‬ب‌ه سه‌رکردایه‌تیی فیل‬ ‫گۆف بوو‪ ،‬که‌ توانی (‪)%٢٧‬ی ده‌نگه‌کان مسۆگه‌ر بکات‬ ‫و ب‌ه به‌ده‌ستهێنانی ‪ ٣٤‬کورسی‪ ،‬له‌ پله‌ی دووه‌مدا بێت‪.‬‬ ‫پارتی ژینگه‌ش توانی ب‌ه رێژه‌یه‌کی "باشتر" بگات و له‌و‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌دا (‪ )١٣‬کورسی مسۆگه‌ر کرد‪.‬‬ ‫پرسی ئابووری و چاره‌سه‌رکردنی کێشه‌کانی له‌ کۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫نیۆزیله‌نددا‪ ،‬یه‌کێک له‌ دروشمه‌کانی هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردن بوو‪.‬‬ ‫گه‌رچی حزبی نه‌ته‌وه‌یی نیۆزیله‌ندا توانی ل‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌که‌دا زۆرینه‌ی ده‌نگه‌کان به‌ده‌ست بێنێت‪ ،‬به‌اڵم‬

‫كانوونی یه‌كه‌می ‪25 2011‬‬

‫سیسته‌می فیدڕاڵی له‌ ئه‌ڵمانیا‬

‫نووسینی‪ :‬حه‌سیب ئه‌دیب عه‌بدی‬ ‫دروستبوونی سیسته‌می فیدراڵی له‌ ئه‌ڵمانیا‪ ،‬به‌ هاوکاریی‬ ‫واڵتانی هاوپیمان دوای شه‌ری دووه‌می جیهانی بۆ‬ ‫ڕێگه‌گرتن له‌ چڕیی توانا و ده‌سه‌اڵت هاته‌ کایه‌وه‌ و تا‬ ‫ئێستاش زۆر به‌ رێکوپێکی و سه‌رکه‌وتووانه‌ به‌رده‌وامه‌‬ ‫و زوربه‌ی واڵتانی ده‌وروبه‌ریش پشتگیری له‌م سیسته‌مه‌‬ ‫ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫واڵتی ئه‌ڵمانیا ئێستا به‌ بوونی زیاتر له‌ هه‌شتا ملیۆن‬ ‫که‌س که‌ واڵته‌کی فیدراڵییه‌‪ ،‬خاوه‌ن ‪ ١٦‬هه‌رێمه‌‪،‬‬ ‫هه‌موویان خاوه‌ن سنووری جوگرافی‪ ،‬کولتووری و‬ ‫مێژوویی تایبه‌ت به‌ خۆیانن‪ .‬واته‌ هه‌ر یه‌ک له‌م هه‌رێمانه‌‬ ‫له‌ ڕووی دروستکردنی حکوومه‌ت وه‌ک په‌رله‌مان‪،‬‬ ‫دادوه‌ری‪ ،‬ئه‌نجومه‌نی وه‌زاره‌ته‌کان و ده‌زگا ئیدارییه‌کان‬ ‫سه‌ربه‌خون‪ .‬سه‌رۆکی کابینه‌ی هه‌رێم یا خود سه‌روك‬ ‫وه‌زیر که‌ له‌الیه‌ن گرووپێکی گه‌وره‌ی هاوپه‌یمان یا‬ ‫فراکسیۆنی حزبی‪ ،‬ئه‌ندامانی په‌رله‌مانی فیدراڵ دێته‌‬ ‫هه‌ڵبژاردن و سه‌رۆکی ده‌وڵه‌تی فیدراڵیش (سه‌رۆك) که‌‬ ‫له‌الیه‌ن گه‌وره‌ترین ئه‌ندامانی هاوپه‌یمان و فراکسیۆنی‬ ‫حزبی ئه‌ندامانی په‌رله‌مانی فیدراڵ دێته‌ هه‌ڵبژاردن‪.‬‬ ‫سه‌رۆکی واڵت که‌ هه‌ر ‪ ٥‬سال جارێک به‌ ده‌نگی هه‌موو‬ ‫ئه‌ندامانی په‌رله‌مانی فیدراڵ و به‌ ڕێژه‌ی ده‌نگی ئه‌ندامانی‬ ‫په‌رڵه‌مانی هه‌رێمه‌کان دێته‌ هه‌ڵبژاردن و رۆڵی سه‌ره‌کی‬ ‫هه‌یه‌ له‌ کاروبار و به‌ڕێوه‌بردنی حکوومه‌ت‪ ،‬ته‌نیا کاروباری‬ ‫سیاسی ڕۆژانه‌ نه‌بێت‪.‬‬

‫‪ 26‬هه‌ڵبژاردن ژماره‌ (‪)16‬‬

‫له‌ واڵتی ئه‌ڵمانیادا‪ ،‬ده‌سه‌اڵت له‌ نێوان سیسته‌می فیدراڵ‬ ‫و سیسته‌می هه‌رێمه‌کان دابه‌ش کراوه‌‪ .‬بۆ نموونه‌‪،‬‬ ‫سیاسه‌تی گشتی‪ ،‬ئابووریی گشتی و سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها پاره‌ و پاراستنی واڵت له‌ ده‌سه‌اڵتی سیسته‌می‬ ‫فیدراڵیدا ده‌بێ و نیزامی په‌روه‌رده‌‪ ،‬زانکۆ و کولتووری‬ ‫و ئاسایش له‌ ده‌سه‌اڵتی سیسته‌می هه‌رێمه‌کانه‌‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌وه‌ به‌م مانایه‌ نییه‌ که‌ هه‌رێمه‌کان له‌و کارانه‌ که‌ له‌‬ ‫سنوورییاندا نییه‌‪ ،‬نه‌توانن هه‌ندێک کاروبار نه‌که‌ن‪ .‬بۆ‬ ‫نموونه‌‪ ،‬ده‌سه‌اڵتیان هه‌یه‌ به‌بێ ئاگاداریی حکوومه‌تی‬ ‫فیدراڵی‪ ،‬په‌یوه‌ندی به‌ واڵتانی بیانییه‌وه‌ بکه‌ن و حکوومه‌تی‬ ‫فیدراڵیش کۆسپیان له‌ به‌رامبه‌ردا دروست ناکات‪ .‬بۆ‬ ‫نموونه‌‪ ،‬هه‌رێمی شلێسویگ هولشتاین ده‌توانێت په‌یوه‌ندی‬ ‫به‌ ده‌وڵه‌تی روسیا‪ ،‬یان هه‌رێمی بادن ورتێمبرگ له‌گه‌ڵ‬ ‫دانیمارکدا بکات‪.‬‬ ‫ئه‌ڵمانیا ‪ ٣‬بنه‌مای گرنگی ده‌ستووری هه‌یه‌ که‌ به‌مجۆره‌‬ ‫داڕێژراوه‌‪ :‬ده‌ستووری بنه‌ڕه‌تیی فیدراڵی که‌ داڕێژراوی‬ ‫بڕیاره‌کانی په‌رله‌مانی فیدراڵ و ‪ ٢‬به‌شی ئه‌ندامانی‬ ‫هه‌رێمه‌کان له‌ ده‌سته‌ی فیدراڵیی هه‌رێمه‌کان و ده‌ستووری‬ ‫بنه‌ڕه‌تی هه‌رێمه‌کان که‌ دارێژراوی په‌سه‌ندی په‌رله‌مانی‬ ‫هه‌رێمه‌کانه‌ و ده‌ستووری بنه‌ڕه‌تیی شاره‌وانییه‌کان‪ ،‬که‌‬ ‫له‌ لیژنه‌ی په‌رله‌مانی شاره‌کاندا په‌سه‌ند کراوه‌‪ .‬ئه‌م‬ ‫دابه‌شکردنه‌ هه‌ریه‌ک له‌ سنووری خۆیاندا و له‌ ژێر‬ ‫ده‌ستووری فیدراڵیدا ده‌ستێوه‌ردانی تێدا ده‌کرێت‪.‬‬

‫كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی‪،‬‬ ‫دیموكراسی و هه‌ڵبژاردن‬ ‫به‌هێزیی دیموكراسیی ته‌ندروست‪ ،‬له‌ گره‌وی‌ كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی‌ مه‌ده‌نیی به‌هێزدایه‌‬

‫نووسینی‪ :‬برووس گێللی‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬سووسه‌ن محه‌ممه‌د میرخان‬ ‫به‌دان������ی‌ متمان������ه‌ی هه‌ڵبژاردن������ی ڕه‌وا و پابه‌ندكردن������ ‌ی‬ ‫براوه‌كانی هه‌ڵبژاردن ب������ه‌ حوكمڕانیی باش‪ ،‬ئه‌وان ده‌توانن‬ ‫هه‌لومه‌رجێکی سیاس������یی گونجاو بۆ گه‌ش������ه‌ی دیموكراسی‬ ‫بڕه‌خسێنن‪.‬‬ ‫ل‌ه‌س������ااڵنی ڕابردوودا نیشاندرا‌‪ ،‬ك‌ه هه‌ڵبژاردنه‌كان ب‌ه‬ ‫ته‌نیایی گه‌ره‌نتیی حكومه‌تی دیموكراتیک نین‪ .‬له‌و واڵتانه‌ی‬ ‫ی‬ ‫كه‌ هه‌ڵبژاردن������ی دادپه‌روه‌رانه‌ ئه‌نجام ده‌د‌رێت‪ ،‬براوه‌كان ‌‬ ‫وێ پێویست‌ه وه‌اڵمده‌ر‌ی ستاندا‌ردی حوکمڕانیی باش بن‪.‬‬ ‫خالێكی هاوبه‌ش هه‌یه‌‪ :‬ئه‌نجومه‌نه‌‌ به‌هێزه‌کانی كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫مه‌ده‌نی‪ ،‬خۆیندنه‌وه‌ سه‌باره‌ت ب‌ه دیموكراسیی ڕاسته‌قین‌ه‬ ‫و ئه‌و واڵتانه‌ی كه‌ ئۆمێدی گه‌یش������تن ب‌ه دیموكراس������ییان‬ ‫تێدا به‌دی ده‌کرێت‌‪ ،‬نیشان دراوه‌ ك‌ه كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی و‬ ‫دیموكراسی‪ ،‬پێکه‌وه‌ یه‌کتر به‌هێز ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌ندۆنێسیا‬ ‫دوای رووخانی سوهارتۆ‪ ،‬دیكتاتۆری كۆنی ئه‌ندۆنێسیا‪،‬‬ ‫له‌س������اڵی ‪١٩٩٨‬دا‪ ،‬ئ������ه‌و واڵت‌ه چوار خول������ی هه‌ڵبژاردنی‬ ‫ئاش������تییانه‌ی تاقی كردۆته‌وه‌‪ .‬له‌س������ااڵنی ‪،٢٠٠١ ،١٩٩٩‬‬ ‫‪ ٢٠٠٤‬و ‪٢٠٠٩‬دا ده‌س������که‌وته‌کانی دیموکراس������ی به‌رچاو‬

‫واڵته ل‌ه ڕیزبه‌ندیی سیاس������ی و مه‌ده‌نی ل‌ه‬ ‫بوون‪ .‬پله‌ی‌ ئه‌و ‌‌‬ ‫ساڵی ‪١٩٩٧‬ی (ماڵی ئازادی)دا (‪)freedom house‬‬ ‫له‌ پله‌ی شه‌ش������ه‌مدا بووه‌‪" .‬ب������‌ه له‌به‌رچاوگرتنی ئه‌و‌ه ک‌ه‬ ‫ژم������اره‌ی (‪ )٧‬نزمترین پله‌یه‌"‪ ،‬ئه‌و واڵته‌ له‌س������اڵی ‪،٢٠٠٩‬‬ ‫و له‌گه‌ڵ گه‌یش������تن به‌ڕیزی واڵتانی تا ڕاده‌یه‌ک دیموكرات‬ ‫لیبرا‌ل‪ ،‬پله‌ی (‪ )٢/٥‬ی به‌ده‌ستهێنا‪.‬‬ ‫سه‌ره‌ڕای ترس له‌ شه‌ڕ و دابڕانی سیاسی ‪ ،‬كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫مه‌ده‌نیی چاالك و ڕێکخراوی ئه‌و واڵت‌ه بوو‌ه هۆی ئه‌وه‌ی ك‌ه‬ ‫ی‬ ‫ئه‌ندۆنێسیا ب‌ه هه‌مان ویست و پێوه‌ره‌كان‪ ،‬بچێته‌‌ ناو ڕیز ‌‬ ‫به‌ره‌ی واڵت������‌ه دیموكراتییه‌كانه‌وه‌‪ .‬گرووپی ئه‌نجومه‌نه‌کانی‬ ‫دیموكراس������ی‪ ،‬ئه‌نجومه‌ن������ی س������ه‌رۆكایه‌تیی زانكۆ‌كان و‬ ‫ڕایه‌ڵه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كانی ئ������ازاد و دادپه‌روه‌رانه‌ی زانكۆ‪،‬‬ ‫گه‌ره‌نت������ی ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردن������ی دادپه‌روه‌رانه‌یان دا‪.‬‬ ‫ی ئه‌ندۆنیس������یاش‬ ‫ی مه‌ده‌نی ‌‬ ‫ئه‌نجومه‌نه‌كانی تری كۆمه‌ڵگ‌ه ‌‬ ‫ی یارییه‌کان‬ ‫سیاسه‌توانانیان ناچار كردن كه‌ ڕه‌چاوی ڕێسا ‌‬ ‫بکه‌ن‪ ،‬س������ۆز ب‌ه به‌ڵێنه‌كانی خۆیان بده‌ن و له‌ ماوه‌ی نێوان‬ ‫دوو هه‌ڵبژاردنیش ل‌ه به‌رامبه‌ر ده‌نگده‌راندا وه‌المده‌ر بن‪.‬‬ ‫دكتۆر هادی سوزاسترۆ به‌ڕێوه‌به‌ری‌ هه‌ڵمه‌تی ناوه‌ندیی‬ ‫ی و نێونه‌ته‌وه‌یی ل������‌ه جاكارتا‪،‬‬ ‫توێژینه‌وه‌كان������ی‌ س������تراتیژ ‌‬

‫كانوونی یه‌كه‌می ‪27 2011‬‬

‫له‌س������الی ‪٢٠٠١‬دا گوتی‪ :‬دیموكراس������یی نوێی واڵته‌كه‌ی‬ ‫هێشتا زۆر الوازه‌ و گه‌وره‌ترین مه‌ترسی‪ ،‬ڕووبه‌ڕووبوونه‌و‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ ڕه‌وتی‌ پێچه‌وانه‌یه‌‪ .‬ئه‌و وتی‪ :‬كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی ل‌ه‬ ‫ی سه‌ره‌كی خۆی پێش������گرتن به‌و ڕه‌وت‌ه‬ ‫ئه‌ندونیس������یا ئه‌رك ‌‬ ‫پێچه‌وانه‌یه‌ ده‌زانێت‪ .‬ئه‌و مه‌سه‌له‌یه‌ یه‌كه‌مین ئه‌وله‌وییه‌تی‬ ‫ئێمه‌یه‌‪ .‬نۆ سال دوای ئه‌وه‌‪ ،‬كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی ڕایگه‌یاند‬ ‫كه‌ ئه‌و ئه‌ركه‌ی‌ خۆی به‌ ئه‌نجام گه‌یاندووه‌‪.‬‬ ‫زۆر ئاش������كرای‌ه ك������‌ه پێویس������تیی دیموكراس������ییه‌كی‬ ‫ته‌ندروس������ت‪ ،‬ته‌نیا ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنه‌كان نییه‌‪ ،‬له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌‪ ‌،‬یارمه‌تیی گه‌شه‌ی دیموكراسی ل‌ه ئه‌وله‌وییه‌ت دایه‌‪.‬‬ ‫ل‌ه پشتیوانیکردن له‌ کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نییه‌وه‌ بگر‌ه تا ده‌گات‌ه‬ ‫به‌هێزکردنی ڕه‌وتی به‌هێزی یاس������ایی‪ .‬ب������ه‌اڵم الیه‌نه‌کانی‬ ‫هه‌ڵب������ژاردن و ناهه‌ڵبژاردنه‌كانی دیموكراس������یش پێكه‌و‌ه‬ ‫گرێدراون‪ :‬هه‌بوونی یه‌كێك به‌بێ بوونی ئه‌وی تر ناڕه‌خسێت‬ ‫و هه‌ندێك كاتیش به‌شێوه‌یه‌كی هاوكات پێکدێن‪ .‬كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫مه‌ده‌نیی زیندوو ك‌ه له‌الیه‌ن چاپه‌مه‌نیی ئازاد و رێكخراو‌ه‬ ‫س������ه‌ربه‌خۆکانی تره‌وه‌ پش������تیوانی لێ ده‌کرێت‪ ،‬نه‌ك ته‌نیا‬ ‫پش������تیوانی ده‌ره‌نجامه‌كانی هه‌ڵبژاردنن‪ ،‬به‌ڵكو له‌ش������كلی‬ ‫وه‌اڵمده‌ره‌وه‌ی������ی حكومه‌ت‪ ،‬ش������ه‌فافییه‌ت و ڕه‌چاو كردنی‬ ‫یاسا‌كان‪ ،‬پاڵپش������تی له‌ ڕووداوه‌كانی دوای هه‌ڵبژاردنیش‬ ‫ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌تیۆپیا‬ ‫له‌ ئه‌تیۆپیاش������دا ڕه‌وتی "هه‌ڵقواڵو له‌ ناخی كۆمه‌ڵگه‌"دا‬ ‫بۆ پته‌وكردنی دیموكراسی پێکهاتووه‌‌‪ .‬له‌ساڵی ‪ ٢٠٠٥‬له‌و‬ ‫واڵته‌دا هه‌ڵبژاردنی نه‌ته‌وه‌یی‪ ،‬ڕ‌كه‌به‌رایه‌تیی ڕاسته‌قین‌ه ب‌ه‬

‫‪ 28‬هه‌ڵبژاردن ژماره‌ (‪)16‬‬

‫یارمه‌تی ڕێكخراوه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نیی ئه‌تیۆپیاوه‌‪ ،‬ك‌ه‬ ‫پێشتر هه‌وڵه‌كانیان ل‌ه بواره‌كانی پێشكه‌وتن و یارمه‌تیدان‬ ‫بوو‪ ،‬ئه‌نجام درا‪ .‬حزب‌ه به‌رهه‌ڵستکاره‌کان ل‌ه ‪ ٥٤٧‬كورسیی‬ ‫ئه‌نجومه‌نی‌ یاس������ادانان‪ ١٧٣ ،‬كورس������ییان به‌ده‌س������تهێنا‪.‬‬ ‫به‌وه‌بیرهێنانه‌وه‌ی ئه‌و‌ه ک‌ه پێشتر ئه‌و ژماره‌ی‌ه ‪ ٩‬کورسی‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ئه‌م‌ه یه‌كه‌مین زه‌بری جددی بو‌و ل‌ه به‌ره‌ی دیموكراتیک ‌‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی شۆڕش������گێری ئه‌تیۆپی‌ا (‪ )EPRDF‬و ده‌سه‌اڵت‌ه‬ ‫د‌ه س������اڵه‌که‌ی‪ .‬ل‌ه ڕه‌وتی هه‌ڵبژاردنه‌كاندا‪ ،‬رێكخراوه‌كانی‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی وه‌ك رێكخراوی پێش������كه‌وتنی (فاخن)‬ ‫و كۆنگره‌ی دیموكراس������یی چه‌ش������نی ئێتۆپیایی‪ ،‬ڕاهێنانی‬ ‫مه‌ده‌نییان‌ پێش������كه‌ش ب������‌ه هاوواڵتیان ک������رد و چاودێرانی‬ ‫هه‌ڵبژاردنیش������یان دامه‌زراندن‪ .‬رژێم هه‌وڵی دا كه‌ گرینگی‬ ‫ب������ه‌ ده‌ره‌‌نجامه‌كان������ی هه‌ڵبژاردن نه‌دات‪ .‬ب������‌ه دوای ئه‌ودا‬ ‫ناڕه‌زای������ی و س������ه‌ركوتکردن ل‌ه ئادیس ئاباب������ا‪ ،‬پایته‌ختی‬ ‫ئه‌تیۆپیا ده‌ستی پێكرد‪.‬‬ ‫ڕێكخراوه‌كان������ی كۆمه‌ڵگ������ه‌ی مه‌ده‌نی‪ ،‬ل������ه‌ به‌ره‌یه‌کی‬ ‫ی په‌یماننامه‌یه‌ک ك‌ه ل‌ه‬ ‫هاوبه‌ش������دا یه‌کیان گرت و ب‌ه پێ������ ‌‬ ‫مانگی س������ێی س������اڵی ‪٢٠٠٦‬دا گرێدرا‌‪ ،‬رژێمی������ان ناچار‬ ‫كرد ده‌ره‌نجامی دروس������تی هه‌ڵبژاردنه‌كان په‌سند بكات‪.‬‬ ‫ی كۆمه‌ڵگ������ه‌ی مه‌ده‌نی ك‌ه‬ ‫ئ������ه‌و گرووپه‌ ل‌ه س������ه‌ركرده‌كان ‌‬ ‫ده‌ستبه‌سه‌ر كرابوون‪ ،‬ئازاد كران‪.‬‬ ‫له‌و كاته‌و‌ه گرووپه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی بۆ رێزگرتن‬ ‫ک له‌س������ه‌ر بنه‌مای ڕێککه‌وتن‬ ‫له‌ ئۆپۆزس������یۆن و حكومه‌تێ ‌‬ ‫ی‬ ‫نه‌ك ب‌ه زۆر‪ ،‬گوشار بۆ (‪ )EPRDF‬دێنن‪ .‬وه‌اڵمده‌ره‌وه‌ی ‌‬ ‫مانایه‌كی نوێی‌ به‌خۆو‌ه گرتووه‌‪.‬‬ ‫له‌س������اڵی ‪ ،٢٠٠٧‬ل‌ه کاردانه‌و‌ه سه‌باره‌ت ب‌ه نیگه‌رانیی‬ ‫گه‌وره‌ی گرووپه‌كانی الیه‌نگر‌ ل‌ه كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی‪ ،‬سه‌ره‌تا‬ ‫ی پێش������وو و وه‌زیری به‌رگریی پێشوو‪ ،‬ب‌ه‬ ‫س������ه‌رۆكوه‌زیران ‌‬ ‫گه‌نده‌ڵی تاوانبار كران و دوایی مه‌حكوم كران‪.‬‬ ‫ل������ه‌و كات و له‌س������اڵی ‪٢٠٠٨‬دا‪ ،‬په‌رله‌مانی ئه‌تیۆپی‌ا ب‌ه‬ ‫هه‌وڵی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی ک‌ه هه‌ر ئێستا ئه‌ندامانی سه‌ر ب‌ه‬ ‫ی‬ ‫حزبه‌ جیاواز‌ه سیاسییه‌كان و خاوه‌ن تێڕوانینی جیاوازیش ‌‬ ‫له‌خۆ ده‌گرت‪ ،‬یاس������ایه‌كی نوێیان بۆ چاپه‌مه‌نییه‌كان دانا‪.‬‬ ‫ب‌ه پێی ئه‌و یاسایه‪ ‌،‬سانس������ۆری ده‌وڵه‌تی له‌سه‌ر رۆژنام‌ه‬ ‫ئه‌هلییه‌كان و ده‌ستبه‌سه‌رکردنی په‌یامنێران و رۆژنامه‌وانان‬ ‫قه‌ده‌غ‌ه كرا‪ .‬ئه‌و‌ه نموونه‌یه‌ك‌ه ل‌ه چۆنیه‌تیی پێشكه‌وتنی دوو‬ ‫الیه‌نه‌ ل‌ه نێوان كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی و هه‌ڵبژاردنی ڕكابه‌ردا‪.‬‬ ‫هه‌روه‌كو سه‌ركۆمار ئۆباما ل‌ه وتاری ئاكرا ئاماژه‌ی پێدا‌‪:‬‬

‫"له‌ هه‌م������وو ئه‌فریقادا ئێمه‌ ش������اهیدی نموونه‌یه‌كی زۆری‬ ‫خه‌ڵك بووینه‪ ‌،‬كه‌ چاره‌نووسی خۆیان ب‌ه ده‌سته‌وه‌ گرتوو‌ه‬ ‫و گۆرانكارییه‌كان������ی "هه‌ڵقواڵو له‌ ناخی كۆمه‌ڵگه‌"ش������یان‬ ‫دروست كردووه‌‪".‬‬ ‫نموونه‌كانی تر‬ ‫ل������ه‌ س������اڵه‌كانی ‪ ١٩٩٨‬و ‪ ٢٠٠٤‬پێنج واڵت كه‌ پێش������تر‬ ‫له‌ ریزی واڵته‌ كۆمۆنیس������ته‌كاندا بوون‪ ،‬وه‌ک گورجس������تان‪،‬‬ ‫ئۆكراینا‪ ،‬س������لۆڤاكیا‪ ،‬كرۆڤاتیا و سێربس������تان‪" ،‬شۆڕش������ی‬ ‫دیموكراتی"‌ی س������ه‌رکه‌وتوویان تاقی‌ كردۆته‌وه‌‪ .‬كۆمه‌ڵگه‌ی‌‬ ‫مه‌ده‌نی‌ له‌ هه‌ر یه‌ك له‌و واڵتانه‌دا‌ ڕۆڵێكی‌ یه‌كس������انی‌ گێڕا‪.‬‬ ‫جموجۆڵی‌ س������ه‌ره‌تایی كۆمه‌ڵگه‌ی‌ مه‌ده‌نی‌‪ ،‬له‌ویستی‌ خه‌ڵك‬ ‫ب������ۆ ئه‌نجامدانی‌ هه‌ڵبژاردن������ی‌ پ������اك و دادپه‌روه‌رانه‌ بوو‪.‬‬ ‫"بزووتن������ه‌وه‌ی‌ هه‌ڵبژاردن������ی‌ ئازاد" كه‌ وزه‌ ب������ه‌ كۆمه‌ڵگه‌ی‌‬ ‫مه‌ده‌نی‌ ده‌به‌خش������ێت و به‌ره‌و كاركردی‌ ئاشکرای سیاسی‬ ‫رێنمایی ده‌كات‪ ،‬له‌ سه‌رانسه‌ری جیهاندا و له‌و كاته‌وه‌ كه‌‬ ‫واڵته‌كان بۆ گه‌یشتن به‌ دیموكراسی‌ تێده‌كۆشن‪ ،‬ده‌بینرێت‪.‬‬ ‫نموونه‌كانی‌ دوایی بریتین له‪ ‌:‬فیلیپین‪ ،‬غه‌نا‪ ،‬ئیران و كێنیا‪.‬‬ ‫ی هه‌ڵبژاردنه‌كان‬ ‫له‌دوا ‌‬ ‫ی ئ������ازاد و دادپه‌روه‌رانه‌‪،‬‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫دوای‌ ئه‌نجامدان ‌‬ ‫ی مه‌ده‌نی‌ روو له‌ چاالكی������ی كه‌متر گه‌رموگوڕ و‬ ‫كۆمه‌ڵگ������‌ه ‌‬ ‫بێ‌ ده‌نگتر ده‌کات‪ ،‬به‌اڵم گرنگتر بۆ ده‌س������ه‌اڵتداریه‌تی‌ باش‬ ‫ی بۆ هه‌ڵوه‌ش������اندنه‌وه‌ی‬ ‫ده‌گه‌رێته‌وه‌‪ .‬كۆمه‌ڵگ������ه‌ی‌ مه‌ده‌ن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی بێبه‌زه‌ییانه‌‪ ،‬ل������‌ه قاودانی گه‌نده‌ل������ی‌ و زه‌مانه‌ت ‌‬ ‫یاس������ا ‌‬ ‫به‌ش������داری‌ هه‌موو گرووپه‌كان‪ ،‬خ������اوه‌ن به‌رژه‌وه‌نده‌‌كان و‬ ‫ی‬ ‫بیروبۆچوونه‌كان������ی له‌ گۆڕه‌پان‪ ،‬ده‌چن‌ه ن������او ملمالنێیه‌ك ‌‬ ‫ی مه‌ده‌نی‌ تێده‌كۆش������ێت‪ ،‬كه‌ حكوومه‌ت‬ ‫ڕۆژانه‌وه‌‌‪ .‬كۆمه‌ڵگه‌ ‌‬ ‫ی ك‌ه‬ ‫ناچار ب������‌ه وه‌اڵمدان������ه‌و‌ه ب������كات و دڵنیابێت ل������ه‌وه‌ ‌‬ ‫ی ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫ی یاری ‌‬ ‫ده‌سه‌اڵتداره‌كان‪ ،‬ڕه‌چاوی رێوشوێنه‌كان ‌‬

‫ی مه‌ده‌ن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی كۆمه‌ڵگه‌ ‌‬ ‫نه‌بوون ‌‬ ‫ی‬ ‫ێ بوون ‌‬ ‫له‌و س������ااڵنه‌ی دواییدا هه‌ندێ‌ ل‌ه واڵت������ان به‌ب ‌‬ ‫ی مه‌ده‌نیی‌ چاالك‪ ،‬هه‌ڵبژاردنیان ئه‌نجامداوه‌‪.‬‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی نیوه‌ڕكه‌به‌ریان‬ ‫زانای������ان‪ ،‬ئه‌و واڵتانه‌ی‌ ک������‌ه هه‌ڵبژاردن������ ‌‬ ‫ی كۆمه‌ڵگه‌یه‌ک������ی مه‌ده‌نیی‌ الواز یا‬ ‫ئه‌نج������ام داو‌ه و خاوه‌ن ‌‬ ‫گه‌ش������‌ه نه‌کردوون ‌و توانایان نیی������ه‌ زه‌مانه‌تی ده‌وڵه‌تێکی‬ ‫ی (دیموكراس������ی‌ بێ‌ ناوه‌رۆك)‪،‬‬ ‫وه‌اڵمده‌ره‌و‌ه بد‌هن‌‪‌،‬نازناو ‌‬ ‫ی نائازاد)یان پێ‬ ‫ی نالیبراڵ) و (دیموكراس ‌‬ ‫(دیموكراس������ ‌‬ ‫داون‪.‬‬ ‫ی كۆمۆنیس������تی‌ پێشوو‬ ‫‌مه ب‌ه ڕوونی ل‌ه‌واڵتان ‌‬ ‫ده‌کرێت ئه ‌‌‬ ‫بدیترێت‪ ،‬كه‌ له‌وێدا شۆڕ‌ش������‌ه دیموكراتییه‌كان شكستیان‬ ‫هێن������ا‌‪ .‬بێ���ل��اروس (‪ )٢٠٠٥‬و قرقیزس������تانیش (‪.)٢٠٠٨‬‬ ‫ی مه‌ده‌نی‌ له‌و واڵتان������ه‌دا گرێدراوییه‌كی‌ زۆریان‬ ‫كۆمه‌ڵگ������ه‌ ‌‬ ‫ی واڵت‪،‬‬ ‫ب������ه یارمه‌تیده‌ران������ه‌و‌ه هه‌بووه‌ و جگ������ه‌ له‌پایته‌خت ‌‬ ‫ی ئه‌وتۆیان نه‌كردووه‌‪ .‬له‌ده‌رئه‌نجامدا‪ ،‬كاتێک‬ ‫گه‌ش������ه‌یه‌ک ‌‬ ‫ی ل������ه‌و واڵتانه‌د‌ا بۆ‬ ‫ی مه‌ده‌ن ‌‬ ‫ی كۆمه‌ڵگ������ه‌ ‌‬ ‫ك������‌ه چاالكوانان ‌‬ ‫ی ئازاد" ده‌که‌ون������ه‌ جموجۆڵه‌وه‌‪،‬‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫"بزووتن������ه‌وه‌ ‌‬ ‫ی تر ك‌ه له‌ودا‬ ‫هیچ كه‌س پش������تیوانییان لێ ن������اكات‪ .‬واڵتان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی پشتگیر ‌‬ ‫ی له‌رزۆك و الواز بوونه‌ت‌ه هۆ ‌‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی‌ مه‌ده‌نی ‌‬ ‫ی ملهور‌ه هه‌ڵبژێ������ردراوه‌كان‪،‬‬ ‫ل������ه‌ به‌هێزكردنی‌ بارودۆخ������ ‌‬ ‫بریتی������ن له‌ مالیزییا‪ ،‬روس������یا و كامبۆدیا‪ .‬به‌خۆش������ییه‌وه‌‌‪،‬‬ ‫ی خۆی‌ هه‌یه‌‪ ،‬كاتێك‬ ‫ی سیاسی‪ ،‬جموجۆل و حه‌ره‌كه‌ ‌‬ ‫ئازادی ‌‬ ‫ی ئازادی‌ ده‌س������ته‌به‌ر ده‌كات‪ ،‬به‌زه‌حمه‌ت‬ ‫ی مه‌ده‌ن ‌‬ ‫كۆمه‌ڵگا ‌‬ ‫ده‌توانرێت له‌ناو ببرێت‪.‬‬

‫* برووس گێللی مامۆستای یاریده‌ده‌ره‌ له‌ زانسته‌ سیاسییه‌كان‬ ‫ل‌ه زانكۆی‌پۆرتله‌ند‪.‬‬ ‫تێبینی‪ :‬ئه‌م بابه‌ت‌ه کورت کراوه‌ته‌وه‌‬ ‫سه‌رچاوه‌‪ :‬ماڵپه‌ڕی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریکا‬

‫كانوونی یه‌كه‌می ‪29 2011‬‬

‫کۆماری دیموکراتی کۆنگۆ‬ ‫سه‌رکۆماری خۆی هه‌ڵبژارد‬

‫ڕۆژی دووشه‌ممه‌ (‪ )٢٠١١/١١/٢٨‬له‌ کۆماری دیموکراتی‬ ‫کۆنگ������ۆدا بنکه‌کان������ی ده‌نگه‌کاندا ب������ه‌ڕووی هاوواڵییاندا‬ ‫کرانه‌وه‌‪ .‬هه‌ڵبژاردنی س������ه‌رکۆماری له‌و واڵته‌ ل‌ه کاتێکدا‬ ‫به‌ڕێوه‌چوو‪ ،‬که‌ چه‌ند ڕۆژ پێش هه‌ڵبژاردن‪ ،‬شه‌قامه‌کانی‬ ‫کینشازا‪ ،‬لۆمۆمبا و چه‌ند شاری تر شایه‌تی توندوتیژی له‌‬ ‫نێوان الیه‌نگرانی سه‌رکۆمار و به‌رهه‌ڵستکارانی ده‌وڵه‌ت‬ ‫بوو‪ .‬ه������ه‌ر له‌ کاتی هه‌ڵبژاردنه‌کاندا له‌ ش������اری کانانگا‬ ‫به‌رهه‌ڵس������تکاران ‪ ١٥‬بنکه‌ی ده‌نگدانیان ئاگر تێبه‌ردا‪ .‬له‌‬ ‫شاری (لۆمۆمباش������ی)دا چه‌ند چه‌کدار هێرشیان کرده‌‬ ‫س������ه‌ر بنه‌که‌کانی ده‌نگدان‪ ،‬که‌ له‌ ئاکام������دا دوو پۆلیس‬ ‫گیانیان له‌ده‌ستدا‪.‬‬ ‫له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا ژۆزێف کابیالی سه‌رکۆمار و ته‌مه‌ن‬ ‫‪ ٤٠‬ساڵه‌ و ئه‌تین چێس������کێدی پاڵێوراوی ئۆپۆزسیۆن له‌‬ ‫حزبی "یه‌کێتی بۆ دیموکراس������ی و گه‌شه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی"‬ ‫دوو پاڵێوراوی ئه‌و ملمالنێیه‌ بوون‪.‬‬ ‫کۆمیسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌کانی کۆنگۆ کۆتایی ئاکامه‌کانی‬ ‫هه‌ڵبژاردنی س������ه‌رکۆماری به‌م شێوه‌یه‌ ڕاگه‌یاند‪ :‬ژۆزێف‬

‫ژۆزێف کابیالی سه‌رکۆماری كۆنگۆ‬ ‫کابیال (‪)%٤٩‬ی ده‌نگی به‌ده‌س������تهێنا و جارێکی تر بوو‌ه‬ ‫سه‌رکۆمار‪ .‬ئه‌تین چێس������کێدی پاڵێوراوی ئۆپۆزسیۆنیش‬ ‫توان������ی (‪ )%٣٢‬ده‌نگ������ه‌کان به‌ده‌س������ت بێنێ������ت‪ .‬دوای‬ ‫باڵوکردنه‌وه‌ی ئاکامه‌کانی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬ئه‌تین چێسکێدی‬ ‫له‌ په‌یامێکدا ده‌ریبڕی ک������ه‌ "ئاکامه‌کانی ئه‌و هه‌ڵبژاردنه‌‬ ‫قبووڵ ناکات‪ ".‬به‌اڵم ئه‌وه‌ چه‌ند ڕۆژه‌ نائارامی و پشێوی‬ ‫چه‌ندین شار و شارۆچکه‌ی ئه‌و واڵته‌ی گرتۆته‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ هه‌ش������تا و نه‌وه‌ده‌کانی سه‌ده‌ی ڕابردوودا‪ ،‬نزیک به‌‬ ‫دوو ملی������ۆن هاوواڵتیی کۆنگۆ له‌ ش������ه‌ڕی ناوخۆدا گیان‬ ‫له‌ده‌س������ت‪ .‬واڵتی کۆنگۆ به‌و پێش������ینه‌ی شه‌ر و ملمالنێ‬ ‫سیاس������ییانه‌ و پرس و کێش������ه‌کانی ئێس������تای‪ ،‬واڵتێکی‬ ‫گڕگرتووه‌‪.‬‬

‫‪ 30‬هه‌ڵبژاردن ژماره‌ (‪)16‬‬

‫حوکمڕانی ل ‌ه سوڵتاننشینی‬ ‫ (عومان)دا‬

‫ئاماده‌کردنی‪ :‬سنۆبه‌ر ته‌یب‬ ‫سوڵتاننشینی عومان کۆنترین واڵتی سه‌ربه‌خۆ له‌ جیهانی‬ ‫عه‌ره‌بدایه‌‪ ،‬به‌اڵم تا س������اڵی ‪ ١٩٧٠‬دووره‌په‌رێز و داخراوترین‬ ‫واڵت ل������ه‌م ده‌ڤه‌ره‌دا بوو‪ .‬له‌ س������ه‌ده‌کانی ڕابردوودا‪ ،‬عومان‬ ‫ده‌ور و شوێنێکی گرینگی له‌م ناوچه‌یه‌دا هه‌بوو‪ ،‬سه‌رده‌مانێک‬ ‫ل‌ه ملمالنێ و کێبه‌رکێ له‌گه‌ڵ ده‌ستڕۆییش������توویی به‌ریتانیا و‬ ‫پورته‌گال له‌ که‌نداوی فارسدا بوو‪.‬‬ ‫ل‌ه ساڵی ‪ ١٩٣٨‬ک‌ه (سوڵتان سه‌عید بن ته‌یموور) ده‌سه‌اڵتی‬ ‫ل‌ه عوماندا گرته‌ ده‌ست‪ ،‬ئه‌م واڵته‌ بۆ ده‌یان ساڵ دووره‌په‌رێز‬ ‫و داخراو مایه‌وه‌‪ .‬نیمچ������‌ه ده‌ره‌به‌گایه‌تی و قه‌بیله‌یی بوونی‬ ‫عوم������ان ک‌ه هاوکات ب������وو له‌گه‌ڵ س������ه‌رهه‌ڵدان و نائارامی‪،‬‬ ‫پێناس������ه‌ی ئه‌و واڵت‌ه بوو‪ .‬له‌ س������اڵی ‪ ١٩٧٠‬سوڵتان قابووس‬ ‫ب‌ه هۆی کوده‌تایه‌که‌وه‌‪ ،‬باوکی خۆی له‌سه‌ر ده‌سه‌اڵت الدا و‬ ‫جڵه‌وی ئه‌و واڵته‌ی گرت‌ه ده‌س������ت‪ .‬سوڵتان قابووس هه‌ندێک‬ ‫"چاکس������ازی" ل‌ه بواره‌کانی ئابووری������دا ئه‌نجامدا‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫وه‌گه‌ڕخس������تنی س������ه‌رمایه‌ی ده‌وڵه‌تی ل‌ه بواری په‌روه‌رد‌ه و‬ ‫فێرکردندا وه‌گه‌ڕ خس������ت‪( .‬عومان)ی������ش وه‌کو واڵتانی تری‬ ‫که‌نداوی فارس‪ ،‬نه‌وت پاڵپشی بوو بۆ ئه‌و "چاکسازی"یانه‌‪.‬‬ ‫توریسم یه‌کێکی تر له‌ سه‌رچاوه‌کانی داهاتی ئه‌و واڵته‌یه‌‪،‬‬ ‫ده‌ر و ده‌شتی نه‌کێڵدراو‪ ،‬هه‌روه‌ها کۆشک و قه‌اڵ کۆنه‌کانی‪،‬‬ ‫سه‌رنجی گه‌ڕیده‌کانی به‌ره‌وخۆی ڕاکێشاوه‌‪.‬‬ ‫ڕادی������و و ته‌له‌فزیۆنه‌کان������ی ئه‌و واڵت‌ه له‌الی������ه‌ن ده‌وڵه‌ته‌و‌ه‬ ‫به‌ڕێو‌ه ده‌چ������ن‪ .‬یه‌که‌مین ڕادیۆی خسووس������ی ئه‌و واڵت‌ه ل‌ه‬ ‫مانگی ‪٥‬ی س������اڵی ‪ ٢٠٠٧‬ده‌س������تی به‌ کار ک������رد‪ .‬ده‌رفه‌ت‬ ‫ب������ۆ هاوواڵتیانی عومان������ی هه‌یه‌‪ ،‬تا که‌ناڵ‌ه ئه‌س������مانییه‌کانی‬

‫عه‌ره‌بس������تان‪ ،‬ئه‌لجه‌زیر‌ه و ئیمارات ل������ه‌و واڵته‌که‌ی خۆیاندا‬ ‫ببینن‪ .‬ب‌ه گوێره‌ی یاسای چاپه‌مه‌نی‪ ،‬ده‌وڵه‌ت "بۆی هه‌یه‌" ب‌ه‬ ‫هۆکاری سیاسی و کولتوورییه‌وه‌ بابه‌ته‌کان سانسۆر بکات‪.‬‬ ‫پارتی و ڕێکخراوی سیاسی له‌و واڵته‌دا بوونیان نییه‌‪.‬‬ ‫ه سوڵتاننشینی‬ ‫پێکهاته‌ی ده‌سه‌اڵت ل ‌‬ ‫(عومان)دا‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی حكوومه‌تی عومان‪ ،‬پاشایه‌تییه‌کی ڕه‌های‌ه‬ ‫و گش������ت كاره‌كان به‌ڕێگه‌ی ده‌ركردنی ئه‌مری س������وڵتانه‌و‌ه‬ ‫ت به‌پێ������ی فه‌رمانی ده‌رچوو‬ ‫ئه‌نج������ام ده‌درێت‪ ،‬كاروباری واڵ ‌‬ ‫و ڕێنوێنییه‌کانی س������وڵتان به‌ڕێوه‌ده‌چن و گشت كاره‌كان ب‌ه‬ ‫خودی سوڵتانه‌وه‌ په‌یوه‌ستن‪ .‬هه‌موو یاسا و بڕیار‌ه گرنگه‌كان‬ ‫ب‌ه فه‌رمانی سوڵتان ده‌رده‌چن و پێویست‌ه گشتییان جێبه‌جێ‬ ‫بکرێن‪ .‬یاسا‪ ،‬فه‌رمان و بڕیاره‌كان ل‌ه الیه‌ن خودی سوڵتانه‌و‌ه‬ ‫په‌سه‌ند ده‌كرێن‪ ،‬هه‌روه‌ها سوڵتان (‪ )٥٢‬ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌نی‬ ‫راوێژكاری واڵت ده‌ستنیشان ده‌كات‪.‬‬ ‫سوڵتان به‌رپرسه‌ له‌ پاراس������تنی سه‌ربه‌خۆیی و ته‌واوییه‌تی‬ ‫خاك‪ ،‬پاراس������تنی ئاسایش������ی ناوخۆیی و ده‌ره‌وه‌‪ ،‬دابینكردنی‬ ‫ماف و ئازادییه‌كانی تاكه‌ كه‌س������ی‪ ،‬پاراستنی حكوومه‌تی یاسا‪،‬‬ ‫ڕێنوێنیی سیاس������ه‌تی گش������تیی واڵت‪ ،‬بڕیاردانی پێویس������ت بۆ‬ ‫ڕووبه‌رووبوونه‌وه‌ی هه‌ڕه‌شه‌ و پاراستنی یه‌كپارچه‌یی نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫و هاوواڵتیانی عومان‪ ،‬ڕاگه‌یاندنی حاڵه‌تی نائاس������ایی جه‌نگ و‬ ‫ئاشتی‪ ،‬ناس������اندنی یاساكان‪ ،‬په‌س������ه‌ندكردنی رێككه‌وتننامه‌ و‬ ‫په‌یماننامه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كان‪ ،‬ڕاگه‌یاندنی فه‌رمیی بودجه‌ی گشتیی‬

‫كانوونی یه‌كه‌می ‪31 2011‬‬

‫سولتان سه‌عید كوڕی ته‌یمور ‪1972 - 1910‬‬ ‫ده‌وڵه‌ت‪ ،‬هه‌روه‌ها لێخۆشبوون یا كه‌مكردنه‌وه‌ی سزاكان‌‪.‬‬ ‫فه‌رمان������ه‌كان ب‌ه ناوی س������وڵتانه‌وه‌ ده‌رده‌چن و جێبه‌جێ‬ ‫ده‌كرێن‪ ،‬هه‌روه‌ها سوڵتان س������ه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی‬ ‫حكوومه‌ت������ه و ده‌ستنیش������انكردن و البردن������ی جێگران������ی‬ ‫س������ه‌رۆكوه‌زیران‪ ،‬وه‌زی������ره‌كان‪ ،‬یاری������ده‌ده‌ری وه‌زی������ره‌كان‪،‬‬ ‫به‌ڕێوه‌ب������ه‌ری گش������تیی وه‌زاره‌تخان������ه‌كان‪ ،‬دادوه‌ری بااڵ و‬ ‫سه‌فیره‌كانی ل‌ه ئه‌ستۆدایه‌‪.‬‬ ‫پێكهاته‌ی ئیداری و سیاسیی حكوومه‌ت راسته‌وخۆ ل‌ه ژێر‬ ‫چاودێریی سوڵتاندایه‌‪ ،‬كه‌ له‌م به‌شان‌ه پێك دێت‪:‬‬ ‫ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكردن‪:‬‬ ‫ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران به‌رزترین ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكردنه‌‪ ،‬ك‌ه‬ ‫ل‌ه ‪ ٢٣‬وه‌زیر و ‪ ٣٠‬ئه‌ندام پێك هاتووه‌ ‌و هه‌موو ده‌س������ه‌اڵت و‬ ‫ڕاسپارده‌كان له‌الیه‌ن سوڵتانه‌و‌ه رێیپێده‌درێت و ده‌ستنیشان‬ ‫ده‌كرێن‪.‬‬ ‫ئه‌ندامانی كابینه‌ی حكوومه‌ت كه‌ زۆربه‌یان له‌ بنه‌ماڵه‌ی سه‌ڵته‌نه‌تی‬ ‫و كه‌سوكاری سوڵتانن‪ ،‬له‌الیه‌ن سوڵتانه‌وه‌ ده‌ستنیشان ده‌كرێن و له‌‬ ‫به‌رامبه‌ر ئه‌ودا به‌رپرسیاریه‌‌تیان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫س������وڵتان قابووس‪ ،‬سه‌ره‌ڕای س������ه‌رۆكایه‌تیكردنی واڵت‪،‬‬ ‫فه‌رمانده‌ی گشتیی هێزه‌ چه‌كداره‌كان‌ و پۆلیسی سه‌ڵته‌نه‌تییه‌‪،‬‬ ‫پۆس������تی س������ه‌رۆكوه‌زیری‪ ،‬وه‌زاره‌تی به‌رگ������ری‪ ،‬وه‌زاره‌تی‬ ‫ده‌ره‌وه‌‪ ،‬س������ه‌رۆكی ئه‌نجومه‌ن������ی گه‌ش������ه‌پێدان‪ ،‬ئه‌نجومه‌نی‬ ‫بااڵی دادوه‌ری و ئه‌نجومه‌نی بااڵی س������ه‌رچاوه‌كانی وزه‌ و‬ ‫كاروباری دارایی له‌ ژێر ده‌س������ه‌اڵتیدایه‌‪ .‬هه‌روه‌ها كه‌سانێك‬ ‫وه‌ك فه‌ه������ه‌د بن مه‌حم������وود ئال س������ه‌عید وه‌ك یاریده‌ده‌ری‬ ‫سه‌رۆكوه‌زیر له‌ كاروباری ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران‪ ،‬یووسف بن‬ ‫عه‌لوی ب������ن عه‌بدوڵاڵ وه‌ك وه‌زیر و به‌رپ������رس له‌ كاروباری‬ ‫ده‌ره‌وه‌‪ ،‬س������ه‌ید به‌در بن س������عوود ئه‌بوسه‌عیدی وه‌ك وه‌زیر‬

‫‪ 32‬هه‌ڵبژاردن ژماره‌ (‪)16‬‬

‫له‌ كاروباری به‌رگری‪ ،‬به‌ نوێنه‌رایه‌تیی س������وڵتان ئه‌ركه‌كان‬ ‫جێبه‌جێ ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫له‌س������ه‌ر بنه‌مای دابه‌ش������بوونی واڵت و ئی������داری‪ ،‬عومان‬ ‫خاوه‌نی ‪ ٦١‬ویالیه‌ت و ‪ ٤‬پارێزگایه‌ (مه‌سقه‌ت‪ ،‬زو‌فار‪ ،‬مسندم‪،‬‬ ‫ئه‌لبریمی و پێنج ناوچه‌ی باتینه‌‪ ،‬زاهیره‌‪ ،‬ش������ه‌رقییه‌‪ ،‬داخلییه‌‬ ‫و ئه‌لووستا) ئیداره‌ی هه‌ر یه‌ك له‌م ویالیه‌تانه‌ ئه‌ركی والیانه‌‌‬ ‫كه‌ له‌الیه‌ن س������وڵتانه‌وه‌‌ ده‌ستنیش������ان ده‌كرێن و له‌ به‌رامبه‌ر‬ ‫سعوود بن ئیبراهیم ئه‌بوس������ه‌عیدی وه‌زیری واڵت به‌رپرس و‬ ‫وه‌اڵمده‌رن‌‪ .‬پارێزگاره‌کان كه‌ هه‌ر چوار پارێزگا به‌رێوه‌ ده‌به‌ن‪،‬‬ ‫له‌ ده‌ره‌وه‌ی سیس������ته‌می وه‌زاره‌تی واڵتن‌ و له‌ ژێر چاودێری‬ ‫راسته‌‌وخۆی (سوڵتان)دا ئه‌ركه‌كانیان ئه‌نجام ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫ده‌سه‌اڵتی یاسادانان‪:‬‬ ‫سیس������ته‌می په‌رله‌مانی عومان له‌ دو‌و ئه‌نجومه‌نی پیران و‬ ‫نوێنه‌ران پێك دێت‪ .‬له‌س������ه‌ر بنه‌مای مادده‌ی (‪)٥٨‬ی یاسای‬ ‫بنه‌ره‌تی‪ ،‬ئه‌م دوو ئه‌نجومه‌نه‌‪( ،‬پیران و نوێنه‌ران) ئه‌نجومه‌نی‬ ‫عومان پێك دێنن‪ ،‬ك‌ه خاوه‌نی پل‌ه و پێناس������ه‌ی س������ه‌ربه‌خۆی‬ ‫یاسایییه‌ و هه‌ر كاتێ سوڵتان به‌ پێویستی زانی ب‌ه مه‌به‌ستی‬ ‫گفتوگ������ۆ و لێكۆلینه‌و‌ه له‌ مه‌ر پرس������ه دیاریك������راوه‌كان‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫دانیشتن ڕێك ده‌خرێت‪.‬‬ ‫ئه‌نجومه‌ن������ی عومان ئه‌نجامه‌كانی خ������ۆی ل‌ه چوارچێوه‌ی‬ ‫پێش������نیاز و ڕاس������پاردندا پێش������كه‌ش ب‌ه س������وڵتان ده‌كات‪.‬‬ ‫ده‌سپێكردنی كۆبوونه‌وه‌ی ئه‌نجومه‌ن له‌الیه‌ن خودی سوڵتان‬ ‫و ب������ه‌ ئاماده‌بوونی ته‌واوی ئه‌ندامان������ی ئه‌نجومه‌ن‪ ،‬بنه‌ماڵه‌ی‬ ‫س������ه‌ڵته‌نه‌تی‪ ،‬فه‌رمانده‌كانی هێز‌ه چه‌كداره‌كان و ئه‌نجومه‌نی‬ ‫وه‌زیران ئه‌نجام ده‌درێت‪.‬‬ ‫ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی عومان‪ ،‬خاوه‌نی ‪ ٨٣‬نوێنه‌ره‌ و ‪ ٢‬نوێنه‌ری‬ ‫ئافره‌تیش له‌خۆ ده‌گرێت‪ ‌،‬هه‌ڵبژاردنی ئه‌م ئه‌نجومه‌نه‌ هه‌ر ‪ ٤‬ساڵ‬ ‫جارێك به‌ شێوه‌یه‌كی راسته‌وخۆ هه‌ڵده‌بژێردرێن‪.‬‬ ‫ئ������ه‌م ئه‌نجومه‌ن������‌ه پێنجه‌مین خولی ل‌ه س������اڵی ‪٢٠٠٣-٢٠٠٧‬‬ ‫تێپه‌ڕاندووه‌‪ .‬به‌پێی یاس������ا‪ ،‬ئه‌ركه‌كان������ی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران‪،‬‬ ‫تاوتوێكردنی ڕه‌ش������نووس و ده‌س������تكاری یاساكان‌و پرۆژه‌كانی‬ ‫به‌ره‌وپێش������بردنی ‪ ٥‬س������اڵ‌ه و ده‌ستنیش������انكردنی پێداویستیی‬ ‫ویالیه‌ته‌كان‪ ،‬هه‌روه‌ها پاراستنی ژینگه‌‪ ،‬په‌ره‌سه‌ندن و گه‌شه‌پێدانی‬ ‫خزمه‌تگوزاری و كه‌ره‌س������ه‌ی خۆش������گوزه‌رانی ب������ۆ هاوواڵتیان‪،‬‬ ‫(به‌بێ ده‌ستێوه‌ردانی له‌ كاروباری به‌رگری‪ ،‬سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌‪،‬‬ ‫بابه‌ته‌ هه‌س������تیاره‌کان)‪ .‬ئه‌رکه‌کانی ئه‌نجومه‌ن بۆ گه‌یشتن به‌م‬ ‫ئامانج و ئه‌ركانه‌‪ ،‬خاوه‌نی كه‌ره‌سه‌ی وه‌ك گوێگرتن له‌ ڕاپۆرتی‬ ‫سااڵنه‌ی وه‌زیره‌كان‪ ،‬گفتوگۆکان و پێداچوونه‌وه‌ به‌ ئاماده‌بوونی‬ ‫وه‌زیره‌كان‪ ،‬هه‌روه‌ها پرسیاره‌کان‌ ب‌ه نووسین ده‌بن‪.‬‬

‫ئێس������تاش س������ه‌رۆكایه‌تیی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران كه‌ له‌الیه‌ن‬ ‫سوڵتانه‌وه‌ ده‌ستنیشان ده‌كرێن‪ ،‬له‌ ئه‌ستۆی شێخ عه‌بدوڵاڵ بن‬ ‫عه‌ل������ی ئه‌لقوتبی دایه‌‪ .‬ئه‌نجومه‌نی ده‌وڵه‌ت خاوه‌نی ‪ ٥٩‬نوێنه‌ره‌‬ ‫و‌ ‪ ٩‬نوێن������ه‌ری ئافره‌تیش له‌خۆ ده‌گرێ������ت‪ ،‬خولی ئه‌و هه‌ر وه‌ك‬ ‫ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران ‪ ٤‬ساڵ جارێكه‌‪ .‬ئه‌ندامانی ئه‌م ئه‌نجومه‌نه‌‬ ‫كه‌ زۆربه‌یان له‌ نێوان خانه‌نش������ینه‌كان‪ ،‬وه‌زیره‌كانی پێش������وو و‬ ‫كه‌سانێك كه‌‌ خاوه‌نی ناوبانگێكی باش و ئه‌زموونی به‌رێوه‌به‌ریی‬ ‫شیاون‪ ،‬له‌ الیه‌ن سوڵتانه‌وه‌ دیاری ده‌كرێن و له‌ به‌رامبه‌ر ئه‌ودا‬ ‫س������وێند ده‌خۆن‪ .‬ڕه‌وتی ئه‌م ئه‌نجومه‌نه‌ به‌ مه‌به‌ستی په‌ره‌پێدان‬ ‫و ده‌وڵه‌مه‌ن������د كردنی ره‌وتی ئاڵوگۆڕكردنی بی������ر و گفتوگۆ له‌‬ ‫سیسته‌می په‌رله‌مانی عوماندا پێك هاتووه‌ و هاوكاری زۆر نزیك‬ ‫له‌ گه‌ڵ ئه‌نجومه‌نی ڕاوێژدا ده‌كات‪ .‬ئه‌نجومه‌نی ده‌وڵه‌ت هه‌ندێ‬ ‫پێشنیاز و ڕاسپارده‌ ئاڕاسته‌ی سوڵتان ده‌کات‪.‬‬

‫ده‌سه‌اڵتی دادوه‌ری‪:‬‬ ‫سیس������ته‌می دادوه‌ریی عومان له‌س������ه‌ ‌ر بنه‌مای شه‌ریعه‌ت‬ ‫و یاس������اكانی قورئان و زانیارییه‌كانی ئیس���ل��ام دامه‌زراوه‌‪.‬‬ ‫دادگاكان������ی عومان ل������ه‌ ژێر چاودێ������ری وه‌زاره‌ت������ی داد و‬ ‫سه‌رپه‌رشتی محه‌ممه‌د بن عه‌بدوڵاڵ ئه‌لهه‌نایی به‌ڕێوه‌ده‌چێت‪.‬‬ ‫ئه‌م دادگه‌یان‌ه بریتی ‌ن ل������ه‌‪ :‬دادگه‌ی بااڵ‪ ،‬دادگه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌‪،‬‬ ‫دادگه‌ی س������ه‌ره‌تایی‪ ،‬ك������ه‌ به‌رپرس������ان و دادوه‌رانی له‌الیه‌ن‬ ‫س������وڵتانه‌وه‌ ده‌ستنیش������ان ده‌كرێن‪ .‬دادگه‌ی ئاسایشی واڵت‬ ‫ب������‌ه مه‌به‌س������تی به‌دواداچوون������ی تاوانه‌كانی عه‌س������كه‌ری و‬ ‫ی‬ ‫كاربه‌ده‌س������تانی هێزه‌ چه‌كداه‌ركانی سه‌ڵته‌نه‌تی له شوبات ‌‬ ‫ساڵی ‪ ٢٠٠٣‬پێك هات‪ .‬سه‌رۆكایه‌تی ئه‌م دادگای‌ه ل‌ه ئه‌ستۆی‬ ‫هیالل بن حه‌مه‌د ئه‌بووس������ه‌عیدی ڕاوێ������ژكاری ده‌وڵه‌ت و‌ ل‌ه‬ ‫بنه‌ماڵه‌ی سه‌ڵته‌نه‌تییه‌‪.‬‬

‫عـــومــان‬

‫ناو‪:‬‬

‫سوڵتاننشینی عومان‬

‫پایته‌خت‪:‬‬

‫مه‌سقه‌ت‬

‫پانتایی واڵت‪:‬‬

‫‪ 212.500‬کیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌‬

‫هه‌ڵکه‌وته‌ی جوگرافیایی‪:‬‬

‫ل‌ه ڕۆژهه‌اڵته‌وه‌‪ ،‬دراوسێی ئیماراتی یه‌کگرتوو‪ ،‬عه‌ره‌بستان و یه‌مه‌نه‌‪ .‬ل‌ه‬ ‫ڕۆژاواشه‌و‌ه زه‌ریای عومان‪.‬‬

‫دانیشتووان‪:‬‬

‫‪ 2.905.114‬که‌س – ئامار ساڵی ‪٢٠١٠‬‬

‫پێکهاته‌ی دانیشتووان‪:‬‬

‫(‪ )%٤٨‬عه‌ره‌بی عومانی‪ )%٧( ،‬ئه‌و عه‌ره‌بانه‌ی ک‌ه هاوواڵتیی عومانی نین‪،‬‬ ‫(‪ )%٣٢‬بیانی (باشووری ئاسیا)‪)%١٣( ،‬یش گرووپی تری نه‌ته‌وه‌یی‪.‬‬

‫ڕێژه‌ی ژنان‪:‬‬

‫(‪ )%٤٣،٦‬ئاماری ساڵی ‪٢٠٠٩‬‬

‫ڕێژه‌ی پیاوان‪:‬‬

‫(‪)%٥٦،٤‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری (نووسین و‬ ‫خوێندنه‌وه‌)‪:‬‬

‫(‪ )%٨٦،٧‬ئاماری ساڵی ‪٢٠٠٨‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری ل ‌ه ناو ژنان‪)%٨٠،٩( :‬‬ ‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری ل ‌ه ناو‬ ‫پیاوان‪:‬‬

‫(‪)%٩٠‬‬

‫ئابووری‪:‬‬

‫(‪ )%١،٩‬کشتوکاڵ‪ )%٥٥،١( ،‬پیشه‌سازی و (‪)%٤٣‬یش به‌شی‬ ‫خزمه‌تگوزارییه‌‪ .‬ئامار ساڵی ‪٢٠٠٤‬‬

‫سه‌رچاوه‌کان‪:‬‬

‫ ماڵپه‌ڕی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریکا‬‫ بی بی سی‬‫‪www.landguiden.se -‬‬

‫كانوونی یه‌كه‌می ‪33 2011‬‬

‫ چه‌په‌کانی سڵۆڤێنیا ل ‌ه هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانیدا سه‌رکه‌وتن‬ ‫ئاماده‌کردنی هه‌ڵبژاردن‬ ‫ڕۆژی یه‌کش������ه‌مم‌ه (‪ )٢٠١١/١٢/٤‬هاوواڵتیانی سڵۆڤێنیا بۆ‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ی ‪ ٩٠‬نوێنه‌ر ب������ۆ په‌رله‌مانی ئه‌و واڵت������ه‌‪ ،‬ڕوویان ل‌ه‬ ‫سندووقه‌کانی ده‌نگدان کرد‪.‬‬ ‫ڕاپرس������ییه‌کان له‌س������ه‌ر ئه‌و ڕایه‌ بوون که‌ له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا‬ ‫(پارتی س������ڵۆڤێنیای دیموکرات) که‌ ڕاس������تئاژۆیه‌‪ ،‬س������ه‌رکه‌وتن‬ ‫به‌ده‌س������ت دێنێت و حزبی چه‌پی (س������ڵۆڤێنیای ئه‌رێنی) له‌پله‌ی‬ ‫دووه‌مدا دێت‪ .‬به‌اڵم ئاکامی هه‌ڵبژاردنه‌کان ڕێک پێچه‌وانه‌ی ئه‌م‬ ‫ڕاپرس������ییانه‌ی نیشاندا‪ .‬ل‌ه مانگی س������ێپته‌مبه‌ر (‪)٩‬دا به‌ هۆی‬ ‫ناکۆکیی سیاس������ی‪ ،‬حکوومه‌تی سۆسیالیستیی بۆرووت پاهوور‬ ‫ده‌ستی له‌ کار کێشایه‌وه‌ و هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خته‌ ڕاگه‌یێندرا‪.‬‬ ‫له‌ هه‌ڵبژاردنی (‪)٤‬ی ئه‌م مانگه‌دا‪ ،‬زۆران یانکۆڤیچ شاره‌داری‬ ‫به‌ناوبانگی پایته‌خت (لیووبلییانا) که‌ ل‌ه مانگی ئۆکتۆبه‌ردا پارتی‬ ‫چه‌پی (سڵۆڤێنیای ئه‌رێنی) دامه‌زراند‪ ،‬توانی له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا‬ ‫(‪ )%28.5‬ده‌نگه‌کان به‌ده‌س������ت بێنیت و بوو به‌ سه‌رۆکوه‌زیرانی‬ ‫ئه‌و واڵته‌‪ .‬به‌اڵم بۆ پێکهێنانی حکوومه‌ت‪ ،‬پێویستی ب‌ه هاوپه‌یمانی‬ ‫له‌گه‌ڵ پارته‌ براوه‌کانی تردا هه‌یه‌‪ .‬پارتی سڵۆڤێنیای دیموکرات‬ ‫ک‌ه ڕاس������تئاژۆیه‌‪ ،‬ل‌ه پل������ه‌ی دووه‌مدا دێ������ت‪)%26.3( ،‬ی ده‌نگی‬ ‫به‌ده‌س������تهێنا‪ .‬حزبی سۆس������یالدیموکراتیش ب‌ه سه‌رکردایه‌تیی‬

‫بۆڕووت پاهوور س������ه‌رۆکوه‌زیرانی پێش������وو‪ ،‬به‌ به‌ده‌س������تهێنانی‬ ‫(‪ )%10.5‬پله‌ی سێیه‌می بۆ خۆی تۆمار کرد‪.‬‬ ‫به‌پێ������ی ئام������اری کۆمیس������یۆنی هه‌ڵبژاردنی س������ڵۆڤێنیا‪ ،‬له‌م‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌دا نزیک ب‌ه (‪ )%٧٠‬ده‌نگده‌ران به‌ش������دار بوون‪ ،‬ک‌ه ب‌ه‬ ‫به‌راورد له‌گه‌ڵ ساڵی ‪٢٠٠٨‬دا ڕێژه‌که‌ زیادی کردووه‌‪ .‬سڵۆڤێنیا‬ ‫خاوه‌نی دوو ئه‌نجومه‌نی (پی������ران) و (نوێنه‌ران)ه‌‪ .‬ئه‌نجومه‌نی‬ ‫نوێنه‌ران خاوه‌نی ‪ ٩٠‬کورسییه‌‪.‬‬ ‫هه‌ندێک ل‌ه کارناس������انی کاروباری واڵتانی پێش������ووی به‌ره‌ی‬ ‫سۆسیالیس������تی له‌س������ه‌ر ئه‌و ڕایه‌ن ک‌ه س������ڵۆڤێنیا نموونه‌یه‌کی‬ ‫س������ه‌رکه‌وتوو بوو که‌ ده‌ربازبوون ل‌ه سیس������ته‌می کۆمۆنیس������تی‬ ‫بۆ سیس������ته‌می س������ه‌رمایه‌داری‪ .‬له‌م ماوه‌یه‌دا‪ ،‬سڵۆڤێنیا توانی‬ ‫چاکسازی ل‌ه سیس������ته‌می خانه‌نشینیدا بکات و ب‌ه گوێره‌ی ئه‌م‬ ‫سیس������ته‌مه‌‪ ،‬ته‌مه‌نی خانه‌نشینی بۆ ژنا ‪ ٥٧‬ساڵ و بۆ پیاوانیش‬ ‫‪ ٥٨‬ساڵه‌‪ ،‬که‌ یه‌که‌مین سیسته‌مه‌ ل‌ه بواری که‌مته‌مه‌نی له‌ یه‌کێتی‬ ‫ئه‌رووپادا‪ .‬هه‌روه‌ها ئه‌و واڵته‌ ل‌ه ساڵی ‪٢٠٠٧‬دا به‌ دراوی یۆرۆ‬ ‫په‌یویست بوو‪ .‬سڵۆڤێنیا به‌ گه‌شه‌ی ئابوورییه‌که‌یه‌وه‌‪ ،‬یه‌کێک ل‌ه‬ ‫باشترین ئابووری له‌ یه‌کێتی ئه‌ورووپادا بوو‪ ،‬به‌اڵم له‌م دواییانه‌دا‬ ‫تووشی بێکاری و کزیی ئابووری بۆته‌وه‌‪.‬‬

‫سڵۆڤێنیا‬ ‫ناوی ڕه‌سمی‪:‬‬

‫کۆماری سڵۆڤێنیا‬

‫پایته‌خت‪:‬‬

‫لیووبلییانا‬

‫پانتایی واڵت‪:‬‬

‫پانتایی واڵت‪ 20.253 :‬کیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌‬

‫ژماره‌ی دانیشتووان‪:‬‬

‫‪ 2.065.110‬که‌س‪ ،‬ئاماری ساڵی ‪٢٠١٠‬‬

‫ڕێژه‌ی ژنان‪:‬‬

‫(‪ )%٥١،٢‬ئامار ساڵی ‪٢٠٠٩‬‬

‫ڕێژه‌ی پیاوان‪:‬‬

‫(‪)%48.8‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری (خوێنده‌نه‌وه‌ و نووسین)‪:‬‬

‫(‪ )%99.7‬ئاماری سالی ‪٢٠٠٨‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری له‌ ناو ژناندا‪:‬‬

‫(‪)%99.7‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری له‌ ناو پیاواندا‪:‬‬

‫(‪)%99.7‬‬

‫شارنشینی‪:‬‬

‫(‪ )%48.3‬ئاماری ساڵی ‪٢٠٠٩‬‬

‫پێکهاته‌ی نه‌ته‌وه‌یی‪:‬‬

‫(‪ )%٨٣‬سڵۆڤێنی‪ )%٢( ،‬سێربی‪ )%1.8( ،‬کرۆواتی و (‪ )%١‬بۆسنی و نزیک به‌ (‪)%١٣‬یش‬ ‫ئه‌ڵبانی‪ ،‬مه‌جار‪ ،‬ئیتالیایی و ڕۆمییه‌کانن‪.‬‬

‫ئابووری‪:‬‬

‫(‪ )%2.4‬کشتوکاڵ‪ )%33.9( ،‬پیشه‌سازی و (‪)%63.7‬یش خزمه‌تگوزارییه‌‪ .‬ئاماری ساڵی ‪٢٠٠٨‬‬

‫‪ 34‬هه‌ڵبژاردن ژماره‌ (‪)16‬‬

‫ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی ل ‌ه كرواتیا و‬ ‫سه‌ركه‌وتنی هاوپه‌یمانیی چه‌پ‬

‫ئاماده‌کردنی هه‌ڵبژاردن‬ ‫ڕۆژی یه‌کشه‌مم‌ه (‪ )٢٠١١/١٢/٤‬هاوواڵتیانی کرواتیا ڕوویان‬ ‫ل‌ه سندووقه‌کانی کرد‪ ،‬تا نوێنه‌رانی په‌رله‌مان هه‌ڵبژێرن‪.‬‬ ‫هاوپه‌یمانی������ی حزبه‌ چه‌پ������ه‌کان که‌ ل������ه‌ ڕاگه‌یاندنه‌کاندا به‌‬ ‫"چه‌پی مامناوه‌ند" ده‌ناس������رێت‪ ،‬به‌ ڕێژه‌یه‌کی به‌رچاو به‌س������ه‌ر‬ ‫حزب������ی (یه‌کێت������ی دیموکرات������ه‌کان) که‌ حزبی ده‌س������ه‌اڵتداره‌‪،‬‬ ‫سه‌رکه‌وت‪ .‬هاوپه‌یمانیی چه‌په‌کان که‌ به‌ ناوی (کووکووریکوو)‬ ‫له‌ هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردندا به‌شداری کرد‪ ،‬له‌ چوار حزب له‌ ژێر‬ ‫سه‌رکردایه‌تیی حزبی سۆسیالدیموکراتی کرواتیادا پێکهاتووه‌‪.‬‬ ‫له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا (کووکووریکوو) توانی ‪ ٧٨‬کورس������ی له‌ کۆی‬ ‫‪ ١٥١‬کورسیی په‌رله‌مانی ئه‌و واڵته‌ مسۆگه‌ر بکات‪.‬‬ ‫زۆران میالنۆڤیچ ک‌ه س������ه‌رۆکی حزبی سۆسیالدیموکرات‬ ‫و س������ه‌رکردایه‌تیی هاوپه‌یمانیی (کووکووریکوو) ده‌کات‪ ،‬ب‌ه‬ ‫دروشمی باش������تربوون و س������ه‌قامگیریی دارایی و ئابووریی‬ ‫واڵت‪ ،‬هه‌روه‌ها ڕه‌خساندنی هه‌لی کار و ڕاکێشانی سه‌رمای‌ه‬ ‫بۆ واڵته‌که‌ی‪ ،‬به‌شداری ل‌ه هه‌ڵبژاردنه‌کاندا کرد‪.‬‬ ‫حزبی یه‌کێتی دیموکراته‌کانی کرواتیا که‌ ل‌ه ساڵی ‪١٩٩١‬ه‌وه‌‬ ‫حزبێکی به‌هێز و تاک له‌ کرواتیادا بوو و جیا له‌ سااڵنی (‪٢٠٠٠‬‬

‫زۆران میالنۆڤیچ سه‌رۆکی هاوپه‌یمانیی (کووکووریکوو)‬

‫تا ‪ )٢٠٠٣‬ده‌س������ه‌اڵتی ئه‌و واڵته‌ی له‌ده‌ستدا بوو‪ .‬له‌و مانگانه‌ی‬ ‫دواییدا به‌ هۆی "گه‌نده‌ڵیی دارایی و قه‌یرانی ئابووریی ئه‌ورووپا"‬ ‫له‌ پاشه‌کش������ه‌دا بووه‌‪ .‬له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا یه‌کێتی دیموکراته‌کان‬ ‫توانیان ته‌نیا ‪ ٤٨‬کورسی مسۆگه‌ر بکه‌ن‪.‬‬ ‫له‌به‌ر ئ������ه‌وه‌‪ ،‬ده‌وڵه‌تی داهاتووی ئه‌و واڵت������ه‌‪ ،‬ده‌بێته‌ خاوه‌نی‬ ‫"ئابوورییه‌ک������ی الواز و نه‌خۆش"‪ ،‬هه‌روه‌ها ڕێ������ژه‌ی بێکاری له‌و‬ ‫واڵت������ه‌دا‪ ،‬زیاتر له‌ (‪ )%١٧‬و س������تانداردی ژیانی������ش دابه‌زیوه‌‪.‬‬ ‫ده‌وڵه‌تی نوێی کرواتیا‪ ،‬ده‌بێ له‌ داهاتوودا ده‌سته‌وخه‌ بێت له‌گه‌ڵ‬ ‫کێشه‌ی ئابووری و گرفتی بێکاری له‌ واڵته‌دا‪ .‬بڕیار وایه‌ له‌ ساڵی‬ ‫‪٢٠١٣‬دا‪ ،‬کرواتیا ببێته‌ ئه‌ندام له‌ یه‌کێتی ئه‌ورووپادا‪.‬‬

‫کرواتیا‬ ‫ناوی ڕه‌سمی‪:‬‬

‫کۆماری کرواتیا‬

‫پایته‌خت‪:‬‬

‫زاگرێب‪ ،‬دانیشتووان ‪ 704.000‬ئاماری ساڵی ‪٢٠٠٩‬‬

‫پانتایی واڵت‪:‬‬

‫‪ 56.538‬کیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌‬

‫ژماره‌ی دانیشتووان‪:‬‬

‫‪ 4.430.003‬که‌س‪ ،‬ئامار ساڵی ‪٢٠١٠‬‬

‫ڕێژه‌ی ژنان‪:‬‬

‫(‪ )%51.8‬ئامار ساڵی ‪٢٠٠٩‬‬

‫ڕێژه‌ی پیاوان‪:‬‬

‫(‪)%48.2‬‬

‫شارنشینی‪:‬‬

‫(‪ )%57.5‬ئامار ساڵی ‪٢٠٠٩‬‬

‫پێکهاته‌ی نه‌ته‌وه‌یی‪:‬‬

‫(‪ )%٨٩‬کرواتی‪ )%4.5( ،‬سێربی و (‪)%6.5‬ی تریش گرووپ‌ه نه‌ته‌وه‌یییه‌کانی تر وه‌ک‬ ‫بۆسنی‪ ،‬سڵۆڤێنی‪ ،‬مه‌جار‪ ،‬ئیتالیایی‪ ،‬سڵۆڤاکی و ئه‌ڵبانیایی‪.‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری (خوێندنه‌و‌ه و نووسین)‪ )%98.7( :‬ئامار ساڵی ‪٢٠٠٨‬‬ ‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری ل‌ه ناو ژناندا‪:‬‬

‫(‪)%٩٨‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری ل‌ه ناو پیاواندا‪:‬‬

‫(‪)%99.5‬‬

‫ئابووری‪:‬‬

‫(‪ )%6.7‬کشتوکاڵ‪ )%27.2( ،‬پیشه‌سازی و (‪)%66.1‬یش خزمه‌تگوزارییه‌‪ .‬ئامار ساڵی ‪٢٠٠٩‬‬

‫كانوونی یه‌كه‌می ‪35 2011‬‬

‫گازى و خازیا مه‌‬

‫بۆ بیر و روشنبیریا هه‌لبژاردنان‬

‫سه‌الم باالیى‬ ‫‪balayi_selam@yahoo.com‬‬

‫روش������نبیرى د هه‌موو بیاڤاندا پێتڤیه‌كه‌ بۆ هه‌ر تاك‌ه‬ ‫كه‌س������ه‌كى و بۆ هه‌موو كومه‌لگایه‌كێ وه‌كو چاوان نانێ‬ ‫روژانه‌ ئه‌م دخوین و په‌یدا دكه‌ین‪ ،‬وه‌سان فه‌ر‌ه ئه‌م خۆ‬ ‫روشنبیر بكه‌ین دا جڤاكه‌ك پێشكه‌فتى ئاڤا بكه‌ین‪.‬‬ ‫ئی������رۆ مه‌پێتڤى ب روش������نبیریا هه‌لبژاردن������ان هه‌یه‌‬ ‫چونكه‌ ئه‌م یێ ڕاهاتنا دیموكراتیێ ب رێكێن ده‌نگدان و‬ ‫هه‌لبژاردنان دكه‌ین‪.‬‬ ‫ئه‌ڤ په‌یڤه‌ زۆر كه‌هى بویه‌ ل جه‌م مه‌ ته‌ڤان‪ ،‬چونكه‌‬ ‫جڤاكا عێراقى بگش������تى و یا كوردس������تانى ب تایبه‌تى‬ ‫ب ئه‌نجامدانا هه‌لبژاردنان ئه‌ڤ په‌یڤه‌ ئێخس������ته‌ دناف‬ ‫جڤاكێ دا و هێدى ‪ ..‬هێدى فێرى په‌یره‌وكرنا دیموكراتیێ‬ ‫بووین‪ ،‬ب چ رێژه‌ ئه‌و بابه‌ته‌ك دى یه‌‪ ،‬لێ هه‌ر فێربوونا‬ ‫په‌یڤا دیموكراتیێ و هه‌لبژاردنان پێنگاڤه‌ك سه‌رده‌مه‌ و‬ ‫به‌ره‌ف په‌یداكرنا جڤاكه‌ك سڤیل و دیموكراتخواز‪ .‬مه‌ ل‬ ‫هه‌رێما كوردستانێ پتر سه‌ربۆر هه‌یه‌ ژ عێراقێ چونكه‌‬ ‫ل ساال ‪ 1992‬ێ گه‌لێ كوردستانێ ب ئیرادا خۆ یه‌كه‌م‬ ‫په‌رله‌مان ب ئاوایه‌كێ دیموكراتى هه‌لبژارد‪ ،‬سه‌ره‌راى‬ ‫هه‌بوونا ملمالنێیا حزبى یا گه‌رم‪ ،‬ب دیتنا من سه‌ركه‌فتنا‬

‫‪ 36‬هه‌ڵبژاردن ژماره‌ (‪)16‬‬

‫وان هه‌لبژاردنان بخۆ ئه‌وێ ڕامانێ دگه‌هینیت كو ملله‌تێ‬ ‫كورد بۆ دیموكراتیێ و به‌ره‌ف س������ندوقێن ده‌نگدانێ یێ‬ ‫په‌یت و به‌رهه‌ڤه‌‪ .‬لێ هێش������تا ئ������ه‌م ب ره‌نگه‌ك باش و‬ ‫ل دوی������ف حه‌زا پێتڤى نه‌ گه‌هش������تینه‌ وێ روش������نبیریا‬ ‫هه‌لبژاردنان یا ئه‌ڤرۆ جڤاكێن پێشكه‌فتى په‌یره‌و دكه‌ن‪.‬‬ ‫مێژوو ش������اهده‌ كو شۆره‌شێن كوردى و سه‌ركردایه‌تیا‬ ‫كوردى‪ ،‬نه‌مازه‌ ل باشورێ كوردستانێ گه‌له‌ك قوربانى‬ ‫دان داكو گه‌لێ ك������ورد ب ره‌نگه‌ك دیموكراتى بگه‌هیته‌‬ ‫مافێن خۆ یێن ره‌وا‪ ،‬لێ دوژمنان به‌رده‌وام ئه‌ڤ چه‌نده‌‬ ‫ره‌ت دكر و ب زمانێ كوش������تن و ژنافبرنێ سه‌ره‌ده‌رى‬ ‫دگه‌ل ملله‌تێ كورد دك������رن‪ .‬تاكو ده‌رفه‌ت په‌یدابووى و‬ ‫رژێما دكتاتۆر روخی������اى و ژناڤچووى‪ ،‬هند گوهورینێن‬ ‫م������ه‌زن ل ده‌ڤه‌رێ په‌یدابوون و هش������یاریا دیموكراتیێ‬ ‫سه‌رهلدا و زه‌مانێ تاكه‌ حزب و تاكه‌ سیسته‌م نه‌ما‪ ،‬ژ‬ ‫بۆ ڤان گوهورینان ژى ئاماده‌كارى دڤێت بۆ په‌یره‌وكرنا‬ ‫دیموكراتیێ ئه‌و ژى دڤێت ئه‌م ملله‌تێ خۆ فێرى پرنسیپ‬ ‫و پراكتیزێ������ن دیموكراتیێ بكه‌ین و فێرى روش������نبیریا‬ ‫دروستا هه‌لبژاردنان بكه‌ین‪.‬‬

‫ئه‌م دێ چاوان ملله‌ت و جادێ فێرى روشنبیریا‬ ‫هه‌لبژاردنان كه‌ین؟! به‌ربه‌الفكرنا پرنسیپ و سیسته‌مێن‬ ‫دیموكراتیێ ژ الیێ پسپۆر و شاره‌زایان ڤه‌ و رونكرنا‬ ‫وان بۆ ته‌ڤ چین و ته‌خێن جڤاكى‪ ،‬كۆمسیۆنا بلند‬ ‫یا هه‌لبژاردنان ڕاببیت ب گێرانا ورك شوپ و كوڕ و‬ ‫سمیناران بۆ خه‌لكى و فێركرنا وان ل سه‌ر رێكێن درست‬ ‫یێن ده‌نگدانێ و هه‌ولدان بێنه‌كرن كو پتریا خه‌لكى‬ ‫پشكداریێ د هه‌لبژاردنادا بكه‌ن‪ .‬زانكۆ روشنبیریا‬ ‫هه‌لبژاردنان نیشا ته‌ڤایا قوتابى و شاگردان بده‌ن‪ .‬هه‌ر‬ ‫یه‌ك ل ماال خۆ ئه‌ندامێن خێزانا خۆ روشنبیربكه‌ت‬ ‫ژ پێخه‌مه‌ت پشكدارى كرن د هه‌لبژاردنان دا‪ ،‬لێ‬ ‫فه‌ره‌ مرۆڤ یه‌كه‌م جار خۆ ژ گیرها عه‌شیره‌تگه‌رى‬ ‫و مه‌زهه‌بیه‌تێ رزگار بكه‌ت داكو بكاریت د رۆژێن‬ ‫هه‌لبژاردنادا مافێ دیموكراتیێ بده‌تێ‪ ،‬ئانكو وێ یه‌كێ‬ ‫به‌رچاڤ وه‌رگرین ده‌ما دبێژن (كه‌سێ گونجاى بۆ جهێ‬ ‫گونجاى)‪ .‬ب دیتنا من خاال گرنگ یا هه‌ر پارته‌كێ ب‬ ‫تایبه‌ت ئه‌وێن خۆدان جه‌ماوه‌رن و دزانن كو دێ ب هێز‬ ‫چنه‌ هه‌لبژاردنان بۆ خۆ به‌رنامه‌كێ گونجاى دارێژن‬ ‫كو بكارن د وى ماوێ حوكمرانیێدا دێ شێن ژ ئالیێ‬ ‫كێم ‪ %60-50‬پروگرامێ خۆ یێ هه‌لبژاردنان و سوزا‬ ‫بۆ هاوالتیان داى بجهـ ئینن‪ ،‬نه‌ك ئه‌م پروگرامه‌ك مه‌زن‬ ‫دانین و نه‌شێین وان سوزێن مه‌ داین ب رێژه‌ك باش‬ ‫بجهـ بینین و جه‌ماوه‌رى باوه‌رى نه‌مینیت و دداهاتیدا‬ ‫قوربانیا وێ شاشیێ بده‌ین‪ ،‬كو د هه‌لبژاردنێن بوریدا‬ ‫ئه‌ڤ چه‌نده‌ به‌رچاڤ دبوو ئه‌ڤه‌ هه‌موو ئه‌و رێكێن یێن‬ ‫روشنبیریا هه‌لبژاردنان تێدا خۆیا دبیت‪.‬‬ ‫هه‌لبژاردن ب������ۆ وه‌التیان تاكه‌ ده‌رفه‌ته‌ كو ب ئازادى‬ ‫نوینه‌رێن خۆ هه‌لبژێرن بێى گڤاش������تنا ئێكى ل س������ه‌ر‬ ‫هه‌بیت‪ .‬لێ هه‌ر ده‌ما مه‌ ده‌رفه‌تا ده‌نگدانێ ژ ده‌ستدا‪،‬‬ ‫هینگێ نابیت مرۆڤ گازندێ ژ ئه‌نجامان بكه‌ت‪ ،‬چونكه‌‬ ‫ه������ه‌ر ده‌نگه‌ك و هه‌ر پێرابون������ه‌كا دیموكراتیێ هیڤیه‌كا‬ ‫گه‌شه‌ بۆ مرۆڤى و بۆ وێ چڤاكا تێدا دژیت‪.‬‬ ‫د كومبونه‌كێدا ل په‌یمانگه‌ها دیموكراتى ل واشنتن‪،‬‬ ‫وه‌زیرا به‌رێ یا ئه‌مریكى (كوندالیزا رایس) دئاخفتنه‌كا‬ ‫خۆدا گوت‪:‬‬ ‫(هه‌لب������ژاردن نه‌ نێزیكترین په‌یس������كه‌ تۆ پێ بگه‌هى‬ ‫دیموكراتی������ێ‪ ،‬به‌لكو تش������ته‌ك گرنگتر هه‌ی������‌ه ئه‌و ژى‬ ‫به‌رهه‌فكرن������ا خه‌لكیه‌ بۆ روش������نبیریا هه‌لبژاردنان‪ ،‬كو‬ ‫سه‌ربورا مه‌ ل ئه‌فغانستان و ئیراقێ ڤێ چه‌ندێ خویا‬ ‫دكه‌ت)‪.‬‬

‫ئه‌گه‌ر ئه‌م به‌رێ خۆ بده‌ینه‌ سه‌ربورێن هه‌لبژاردنان‬ ‫ل ئیراق و كوردس������تانێ‪ ،‬دێ ب������ۆ مه‌ گه‌له‌ك نمونه‌ هێن‬ ‫پێش������چاڤ كو هێشتا م‌ه روش������نبیریا هه‌لبژارنان باش‬ ‫وه‌رنه‌گرتی������ه‌‪ ،‬چونك������ه‌ زۆر كه‌س هه‌ن������ه‌ تاكو ئیرۆ ژى‬ ‫ده‌نگێ خۆ ل س������ه‌ر بنه‌مایێن خێله‌ك������ى و مه‌زهه‌بى و‬ ‫مرۆڤكانێ دده‌ن‪ ،‬نه‌ك ته‌ماش������اى هن������دێ دكه‌ن كا كیژ‬ ‫پارت ی������ان كه‌س خۆدان ش������یانه‌ و دكاریت پروگرامێ‬ ‫خ������ۆ یێ هه‌لبژاردن������ان بجهـ بینی������ت و خزمه‌تا خه‌لكى‬ ‫بك������ه‌ت‪ .‬ئه‌ڤه‌ هه‌موو ئه‌و رێك و ئه‌و رێبازن كو هاوالتى‬ ‫فێرى روش������نبیریا هه‌لبژاردنان ببی������ت‪ ،‬داكو ب ویژدان‬ ‫ده‌نگێ خۆ ب������ده‌ت و بهایێ ده‌نگێ خۆ بزانیت و بهایێ‬ ‫دیموكراتیێ بده‌تێ‪.‬‬ ‫ئه‌ڤ چه‌نده‌ ن������ه‌ك بۆ پارتان بیتنێ یه‌‪ ،‬به‌لكو بۆ هه‌ر‬ ‫س������ازى و س������ه‌ندیكایه‌كێ یه‌ یێن نوینه‌رێن خۆ ب رێیا‬ ‫هه‌لبژاردنان ده‌ستنیشان دكه‌ن‪ ،‬ده‌م هات ئه‌م ل هه‌رێما‬ ‫كوردستانێ هشیاریا روشنبیرى دكومه‌لگه‌هێدا بكه‌ین‪،‬‬ ‫داكو ئه‌ڤ نموونا مه‌ هه‌ى به‌ره‌ف پێش ببه‌ین و سه‌ربورا‬ ‫خۆ خورت بكه‌ین‪ ،‬چ كار و بزاڤ دبێ كێماسى نینن لێ‬ ‫هیڤى و ئومێدا مه‌ ئه‌وه‌ رۆژ ب رۆژ كومه‌لگه‌ها مه‌ دهه‌ر‬ ‫بواره‌كیدا به‌ره‌ف پێش بچیت و دیموكراتى و په‌یدا كرنا‬ ‫جڤاكه‌ك سڤیل ببیته‌ ئارمانجا مه‌ یا سه‌ره‌كى‪.‬‬

‫كانوونی یه‌كه‌می ‪37 2011‬‬

‫هه‌ڵسه‌نگاندن ‌ی هه‌ڵبژاردن‬

‫ی كانی‌‬ ‫وه‌رگێڕانی‌‪ :‬باوك ‌‬ ‫ی‬ ‫أ‌‪ .‬پێودانگ������ه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كانی‌ هه‌ڵبژاردن و مافه‌كان ‌‬ ‫مرۆڤ‬ ‫ب‌‪ .‬س������وودوه‌رگرتن ل‌ه پێودانگ������‌ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان ل‌ه‬ ‫هه‌ڵسه‌نگاندنی‌ هه‌ڵبژاردندا‬ ‫ج‌‪ .‬س������وودوه‌رگرتن ل������‌ه پێودانگ������ه‌ نه‌ته‌وه‌یی������ه‌كان ل‌ه‬ ‫هه‌ڵسه‌نگاندنی‌ هه‌ڵبژاردندا‬ ‫ی پێشوودا‬ ‫د‌‪ .‬به‌راوردكردن له‌گه‌ڵ هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫*هه‌ڵبژاردن������ی‌ هه‌ر واڵتێك به‌س������ه‌رنجدان له‌ ده‌روه‌س������ته‌ییه‌‬ ‫نێوده‌وڵه‌تییه‌كان و چوارچێو‌هی‌ یاسایی‌ ئه‌و واڵته‌ هه‌ڵ سه‌نگێنن‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی تایبه‌ت بده‌نه‌ ده‌روه‌سته‌ییه‌كانی‌ "رێكخراو ‌‬ ‫* سه‌رنج ‌‬ ‫ی‬ ‫ی دیموكراتیك ‌‬ ‫ی ئه‌ورووپا" بۆ هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫ئاسایش و هاوكاری ‌‬ ‫ی ساڵی‌ ‪.1990‬‬ ‫ی كۆپێنهاگن" ‌‬ ‫نووسراو له‌ "به‌ڵگه‌نام‌ه ‌‬ ‫* له‌به‌رچ������او بگرن‪ ،‬ك‌ه ه������ه‌ر هه‌ڵبژاردنێك تا چ ڕاد‌ه‬ ‫ی پێشوو پێشكه‌وتنی‌ به‌خۆو‌ه دیوه‪‌.‬‬ ‫له‌چاو هه‌ڵبژاردن ‌‬

‫‪ 38‬هه‌ڵبژاردن ژماره‌ (‪)16‬‬

‫ی هه‌ڵب���ژاردن و‬ ‫أ‌‪ .‬پێودانگ��� ‌ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان��� ‌‬ ‫(‪)1‬‬ ‫ی مرۆڤ‬ ‫مافه‌كان ‌‬ ‫ی كه‌ هه‌ڵبژاردنی‌ كراوه‌ و شه‌فاف‬ ‫ئه‌و ڕۆڵه‌ س������ه‌ره‌كیی‌ه ‌‬ ‫له‌ جێگیركردنی‌ مافی‌ بنه‌ڕه‌تی‌ و یونیڤه‌رساڵ (جیهانگیر)ی‌‬ ‫به‌هره‌مه‌ندبوون‪ ،‬له‌ ده‌وڵه‌تێكی‌ دیموكراتیكی‌ به‌شداریخوازانه‌‬ ‫و رێزگرتن له‌ مافه‌ سیاس������ییه‌كانی‌ تاكه‌كاندا ده‌یگێڕێ‌ له‌و‬ ‫دیكۆمێنته‌ جیاجیا نێوده‌وڵه‌تییانه‌دا‪ ،‬كه‌ بۆ واڵتانی‌ ئه‌ندامی‌‬ ‫"رێكخ������راوی‌ ئاس������ایش و هاوكاری������ی‌ ئه‌ورووپا" ش������یاوی‌‬ ‫سوودوه‌رگرتن بوونه‌‪ ،‬جه‌ختیان له‌سه‌ر كراوه‌ته‌وه‌‪ .‬گرنگتر‬ ‫له‌ هه‌موویان م������ادد‌هی‌ ‪21‬ی‌ جاڕنام‌هی‌ جیهانیی‌ مافه‌كانی‌‬ ‫مرۆڤه‌ كه‌ ده‌ڵێ(‌‪:)2‬‬ ‫‪ -1‬هه‌م������وو كه‌س مافی‌ ئ������ه‌وه‌ی‌ هه‌یه‌ كه‌ ل������ه‌ به‌ڕێوه‌بردنی‌‬ ‫كاروباری‌ گشتیی‌ واڵته‌كه‌یدا به‌شداری‌ بكات‪ ،‬جا راسته‌وخۆ بێت‬ ‫یا به‌واست‌هی‌ ئه‌و نوێنه‌رانه‌وه‌ بێت كه‌ ئازادانه‌ هه‌ڵ بژێردرابن‪.‬‬

‫‪ -2‬هه‌موو كه‌سێك مافی‌ هه‌یه‌ كه‌ به‌ یه‌كسانیی‌ هه‌ڵومه‌رجه‌كان‪،‬‬ ‫كاره‌ گشتییه‌كانی‌ واڵتی‌ خۆی‌ وه‌ده‌ست بهێنێت‪.‬‬ ‫ی هێز و ده‌سه‌اڵتی‌ حكومه‌ت‪،‬‬ ‫‪ -3‬بنه‌ڕه‌ت و س������ه‌رچاوه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ویس������ت (ئیراده‌)ی‌ خه‌ڵكه‌‪ ،‬ئه‌م ویس������ته‌‪ ،‬گه‌ره‌كه‌ به‌هۆ ‌‬ ‫یو‬ ‫ی راسته‌قینه‌وه‌ و به‌شێوه‌ی‌ خولی ‌(ده‌وره‌ی ‌‬ ‫هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫ماوه‌ به‌ ماوه‌) خویا بكرێت‪ .‬هه‌ڵبژاردن پێویسته‌ پشت ب‌ه‬ ‫ێ هیچ هه‌اڵواردنێك‬ ‫ده‌نگی‌ یه‌كسانی‌ هه‌موو هاواڵتیان به‌ب ‌‬ ‫ی‬ ‫ی هاوشێو‌ه ‌‬ ‫ی یا رێگه‌یه‌ك ‌‬ ‫ببه‌س������تێ‌ و به‌ ده‌نگدانی‌ نهێن ‌‬ ‫ی بی������روڕا دابین بكات‬ ‫ئه‌م������‌ه ئه‌نجام بدرێت‪ ،‬ك������ه‌ ئازادی ‌‬ ‫(بپارێزێت)‪.‬‬ ‫"جاڕنامه‌ی‌ جیهانیی‌ مافه‌كانی‌ مرۆڤ" (‪ )UDHR‬پایه‌ی‌‬ ‫ئه‌و ده‌روه‌سته‌یی‌ و پێودانگانه‌ی‌ مافه‌كانی‌ مرۆڤه‌ كه‌ دوای‌‬ ‫ئه‌و داڕێژراون‪ ،‬وه‌ك������و "په‌یمانی‌ نێوده‌وڵه‌تیی‌ مافه‌ مه‌ده‌نی‌‬ ‫و سیاسییه‌كان(‪)ICCPR( ")3‬‬ ‫ی‌ نه‌ت������ه‌وه‌ یه‌كگرت������ووه‌كان‪،‬‬ ‫"رێككه‌وتننام������ه‌ی‌ ئه‌ورووپایی‌‬ ‫مافه‌كانی‌ م������رۆڤ و ئازادییه‌‬ ‫بنه‌ڕه‌تیی������ه‌كان" (‪)ECHR‬‬ ‫ی‌ ئه‌نجومه‌ن������ی‌ ئه‌ورووپ������او‪،‬‬ ‫ده‌روه‌سته‌ییه‌ په‌سندكراوه‌كان‬ ‫ل������ه‌ كۆنفڕانس������ی‌ "رێكخراوی‌‬ ‫ئاسایش و هاوكاریی‌ ئه‌ورووپا"‬ ‫‪ )CSCE‬و دوات������ر ‪OSCE‬‬ ‫(له‌ ‪ 1990‬ل������ه‌ كۆپنهاگن كه‌‬ ‫به‌ناوی‌ "به‌ڵگه‌نامه‌ی‌ كۆپنهاگن"‬ ‫ناس������راوه(‌‪ .)4‬ئ������ه‌م به‌ڵگه‌نامه‌‬ ‫كلیلی‌(س������ه‌ره‌كی‌)یه‌ ک������ە‬ ‫جه‌خت له‌س������ه‌ر ڕۆڵی‌ سه‌ره‌كیی‌‬ ‫هه‌ڵبژاردن له‌ پاراستنی‌ مافی‌ هاوواڵتیان بۆ به‌شداریكردن‬ ‫له‌ ده‌سه‌اڵتی‌ واڵته‌كه‌یاندا ده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌كورتی‌‪" ،‬به‌ڵگه‌نامه‌ی‌ كۆپنهاگن" واڵتانی‌ ئه‌ندام پابه‌ند‬ ‫ده‌كات كه‌‪:‬‬ ‫ی‬ ‫ی و ش������یاو ‌‬ ‫ی ئ������ازاد له‌ وه‌رزی‌ مه‌نتیق ‌‬ ‫* هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫قبووڵكردندا به‌ڕێوه‌ به‌رن‪.‬‬ ‫ی‬ ‫* رێگه‌ بده‌ن النیكه‌م یه‌كێ‌ له‌ ئه‌نجومه‌نه‌ نه‌ته‌وه‌ییه‌كان ‌‬ ‫یاس������ادانان هه‌موو كورسییه‌كانی‌ ل‌ه ڕكابه‌رییه‌كی‌ ئازاددا‬ ‫ی بكرێن‪،‬‬ ‫دیار ‌‬ ‫یو‬ ‫ی گشت ‌‬ ‫* مافی‌ ده‌نگدان و به‌شداریی‌ له‌ هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫ی بكه‌ن‪.‬‬ ‫یه‌كساندا گرێنت ‌‬

‫ی‬ ‫* دڵنیا بن له‌وه‌ی‌ كه‌ ده‌نگی‌ خه‌ڵك به‌ش������ێو‌هی‌ نهێن ‌‬ ‫خراوه‌ت������‌ه س������ندووقه‌كانه‌و‌ه و راس������تگۆیانه‌ بژمێردرێت‬ ‫(جیا بكرێت������ه‌وه‌) و ڕاپۆرت بكرێت‪ ،‬هه‌روه‌ها ئه‌نجامه‌كان‬ ‫ڕابگه‌یه‌نرێت‪.‬‬ ‫* رێز له‌ مافی‌ خه‌ڵك بۆ وه‌رگرتنی‌ پۆسته‌ سیاسییه‌كان‬ ‫بگرن‪.‬‬ ‫ی پارت‌ه‬ ‫ی پێكهێن������ان و دامه‌زراندن������ ‌‬ ‫* ڕێ������ز ل‌ه ماف������ ‌‬ ‫سیاس������ییه‌كان بگرن و دڵنیا بن كه‌ یاساكان و به‌رپرسان‬ ‫ی پارت������ه‌كان له‌گه‌ڵ‬ ‫هه‌ڵومه‌رج������ی‌ یه‌كس������ان بۆ ڕكابه‌رێتی ‌‬ ‫یه‌كتریدا گرێنتی‌ ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫* گرێنتی������ی‌ ئه‌و‌ه بك������ه‌ن ك‌ه ملمالنێ������ی‌ هه‌ڵبژاردن ل‌ه‬ ‫فه‌زا و كه‌ش������وهه‌وایه‌كی‌ ئازاد و دادپه‌روه‌رانه‌دا و دوور‬ ‫ێ توندوتیژی‌‪ ،‬تۆقاندن‪ ،‬یا‬ ‫ی ده‌وڵه‌ت‪ ،‬به‌ب ‌‬ ‫له‌ ده‌س������تێوه‌ردان ‌‬ ‫ی دژ‬ ‫ترس له‌ تۆڵه‌س������ه‌ندنه‌و‌ه ‌‬ ‫ب‌ه پاڵێ������وراوان‪ ،‬پارته‌كان‪ ،‬یا‬ ‫ده‌نگده‌ران ئه‌نجام بدرێت‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫ی ب������ ‌‬ ‫* ده‌ستگه‌یش������تن ‌‬ ‫كۆسپ و ته‌گه‌ر‌ه و به‌رامبه‌ر‬ ‫(یه‌كسان) بۆ میدیاكان دابین‬ ‫بكه‌ن‪.‬‬ ‫ی ئه‌و‬ ‫* دڵنی������ا بن ل������ه‌و‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ك������ه‌ ده‌نگ������ ‌‬ ‫پالێوراوان������‌ه ‌‬ ‫پێویس������ت به‌ده‌س������ت ده‌هێنن‬ ‫ی دیاریك������راودا ل‌ه‬ ‫ل������‌ه كات������ ‌‬ ‫پۆسته‌كانیاندا داده‌نرێن‪.‬‬ ‫ی‬ ‫یاس������ا و ڕێس������اكان ‌‬ ‫په‌یوه‌ست ب‌ه داكۆكیكردن ل‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی تاك ب������ۆ به‌دواداچوون ‌‬ ‫ماف ‌‬ ‫ی‬ ‫یاس������ایی‌ له‌م دیكۆمێنتانه‌دا ڕوون كراونه‌ته‌وه‌‪" :‬جاڕنام‌ه ‌‬ ‫ی ‪ 10 ،8‬و ‪،)11‬‬ ‫ی م������رۆڤ" (مادده‌كان ‌‬ ‫ی مافه‌كان ‌‬ ‫جیهانی������ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی و سیاس������ییه‌كان" ‌‬ ‫"په‌یمان������ی‌ نێوده‌وڵه‌تیی‌ مافه‌ مه‌ده‌ن ‌‬ ‫ی ‪ 3‬ل‌ه ‪ 9 ،2‬و ‪)140‬‬ ‫نه‌ت������ه‌و‌ه یه‌كگرتووه‌كان (مادده‌كان������ ‌‬ ‫"رێككه‌وتننام������ه‌ی‌ ئه‌ورووپایی‌ مافه‌كانی‌ مرۆڤ و ئازادیی‌ه‬ ‫ی ‪7 ،6‬‬ ‫بنه‌ڕه‌تییه‌كان"ی‌ ئه‌نجومه‌ن������ی‌ ئه‌ورووپا (مادده‌كان ‌‬ ‫ی ‪.)5‬‬ ‫و‪ )13‬و‪" ،‬به‌ڵگه‌نامه‌ی‌ كۆپنهاگن" (مادد‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ڕوو له‌ زیاد سه‌باره‌ت به‌ به‌شداری ‌‬ ‫واڵتان به‌شێوه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی خۆیان ده‌ر‌بڕیوه‌‪.‬‬ ‫ی گشتیدا نیگه‌رانی ‌‬ ‫ئافره‌تان له‌ گۆڕه‌پان ‌‬ ‫"جاڕنام������ه‌ی‌ جیهانی‌" و ئامرازه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كانی‌ دیكه‌ و‬ ‫ی‬ ‫ده‌روه‌س������ته‌یییه‌كانی‌ "رێكخراوی‌ ئاس������ایش و هاوكاری ‌‬

‫كانوونی یه‌كه‌می ‪39 2011‬‬

‫ئه‌ورووپا" ب‌ه رۆش������نی‌ ده‌رده‌خه‌ن كه‌ هه‌ر تاكێك پێویست‌ه‬ ‫ی تر ل‌ه‬ ‫ی سێكس������ی‌ یا هه‌اڵواردنێك ‌‬ ‫به‌بێ‌ هیچ هه‌اڵواردنێك ‌‬ ‫ی سیاسی‌‪،‬‬ ‫گش������ت مافێكی‌ مرۆیی‌‪ ،‬له‌وان‌ه مافی‌ به‌شداری ‌‬ ‫ی زیاتر س������ه‌باره‌ت‬ ‫به‌هره‌مه‌ن������د بێت‪ .‬ده‌توانین ورده‌كاری ‌‬ ‫ب‌ه پێودانگ������‌ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كانی‌ په‌یوه‌س������ت به‌م بابه‌ته‌ ل‌ه‬ ‫ی‬ ‫"رێككه‌وتننام������ه‌ی‌ نه‌ته‌وه‌یه‌كگرت������ووه‌كان بۆ نه‌هێش������تن ‌‬ ‫جیاكاری‌(ه������ه‌اڵواردن) له‌ دژ ‌‬ ‫ی ئافره‌تان" (‪)CEDAW‬‬ ‫ی ‪1991‬ی‌ "رێكخراوی‌ ئاسایش‬ ‫ی مۆس������كۆ" ‌‬ ‫و "به‌ڵگه‌نام‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫و هاوكاری������ی‌ ئه‌ورووپ������ا"دا له‌ب������اره‌ی‌ ره‌هه‌ن������دی‌ مرۆی ‌‬ ‫ی ‪ ،40-4 ،40‬و ‪)40-8‬ه‌و‌ه بدۆزینه‌وه‌‪.‬‬ ‫(مادده‌كان ‌‬ ‫پاڵپشتی‌ له‌ كه‌مه‌ نه‌ته‌وه‌كان و مافه‌ سیاسییه‌ یه‌كسانه‌كان‬ ‫بۆ كه‌س������انی‌ په‌یوه‌ست به‌ كه‌مینه‌كان له‌ زۆرێك له‌ به‌ڵگه‌نامه‌‬ ‫نێوده‌وڵه‌تییه‌كاندا نووس������راوه‌‪ .‬هه‌روه‌ها سه‌رنج و بایه‌خدان‬ ‫به‌م بابه‌تانه‌ گه‌ش������ه‌ی‌ زیاتری‌ به‌خۆوه‌ بینی������وه‌ و پێودانگه‌‬ ‫نێوده‌وڵه‌تییه‌كان ل������ه‌م باره‌یه‌وه‌ له‌و به‌ڵگه‌نامانه‌دا كه‌ ئاماژه‌‬ ‫به‌ ناویان ده‌ك������رێ‌ به‌یان ك������راون‪" :‬رێككه‌وتننامه‌ی‌ نه‌ته‌وه‌‬ ‫یه‌كگرتووه‌كان بۆ نه‌هێش������تنی‌ گشت ش������ێوه‌كانی‌ جیاكاریی‌‬ ‫ره‌گه‌زی‌" (مادده‌ی‌ ‪" ،)2‬جاڕنام������ه‌ی‌ نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان‬ ‫مافه‌كانی‌ كه‌س������انی‌ په‌یوه‌ست به‌ كه‌مینه‌ی‌ نه‌ته‌وه‌یی‌‪ ،‬ئێتنی‌‪،‬‬ ‫ئایینی‌‪ ،‬یا زمانی‌" (مادده‌ی‌ ‪"،)2‬‬ ‫ی‬ ‫ی چوارچێوه‌ ‌‬ ‫په‌یماننام‌هی‌ ئه‌نجومه‌نی‌ ئه‌ورووپا له‌باره‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ‪ ،)15‬و به‌ڵگه‌نام‌ه ‌‬ ‫ی له‌ كه‌مه‌ نه‌ته‌وه‌كان" (مادده‌ ‌‬ ‫پاڵپشت ‌‬ ‫ی ئاس������ایش و هاوكاریی‌ ئه‌ورووپا"‪.‬‬ ‫ی "رێكخراو ‌‬ ‫مۆسكۆ" ‌‬ ‫ی‬ ‫روونكردنه‌و‌هی‌ زیاتر له‌مه‌ڕ ئه‌م پێوه‌رانه‌ له‌ "ڕاسپارده‌كان ‌‬ ‫ی كاریگه‌ری‌ كه‌مه‌ نه‌ته‌وه‌كان ل‌ه‬ ‫الند (‪ )Lund‬بۆ به‌شداری ‌‬ ‫ژیان ‌‬ ‫ی گشتیدا"(‪ )5‬هاتووه‌‪.‬‬

‫‪ 40‬هه‌ڵبژاردن ژماره‌ (‪)16‬‬

‫ی كۆپنهاگن"‬ ‫ی "به‌ڵگه‌نامه‌ ‌‬ ‫ی‪‌8‬‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی‌ تایبه‌ت‪ ،‬به‌ند ‌‬ ‫ی‬ ‫رۆڵ������ی‌ چاودێر‌ه خۆجێی������ی‌ و نێوده‌وڵه‌تییه‌كان ل‌ه ناوچه‌ ‌‬ ‫ی ئاسایش و هاوكاریی‌ ئه‌ورووپا"‪،‬‬ ‫ژێرپۆشش������ی‌ "رێكخراو ‌‬ ‫ی كه‌ "ئاماده‌یی‌ چاودێران‪،‬‬ ‫به‌ جه‌ختكردنه‌وه‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌ ‌‬ ‫ی دروس������تیی‌‬ ‫هه‌م بیان������ی‌ و هه‌م خۆجێیی‌‪ ،‬ده‌توانێ‌ راده‌ ‌‬ ‫پرۆس������ه‌ی‌ هه‌ڵب������ژاردن ب������ه‌رز بكاته‌وه‌" پاس������او ده‌كات‪.‬‬ ‫ی ‪ 7‬داكۆك������ی‌ له‌ مافی‌ رێكخ������راوه‌ مه‌ده‌نییه‌كان بۆ‬ ‫به‌ند ‌‬ ‫"ده‌ستگه‌یشتن و په‌یوه‌ندی‌ له‌گه‌ڵ رێكخراوه‌ هاوشێوه‌كان‬ ‫له‌ ناوخ������ۆ و ده‌ره‌وه‌ی‌ واڵت و هه‌مدیس له‌گه‌ڵ رێكخراو‌ه‬ ‫نێوده‌وڵه‌تییه‌كاندا" و "داواكاری‌‪ ،‬وه‌رگرتن و‪ ،‬سوودوه‌رگرتن‬ ‫یو‬ ‫ل������‌ه هاوكاریی������ه‌ داراییه‌كان ل������‌ه س������ه‌رچاو‌ه نه‌ته‌وه‌ی ‌‬ ‫ی ‪12‬دا‪،‬‬ ‫نێونه‌ته‌وه‌یی������ه‌كان" ده‌كات‪ .‬جگ‌ه له‌وه‌ش‪ ،‬ل‌ه به‌ند ‌‬ ‫ی‬ ‫واڵتانی‌ ئه‌ندام "بڕیار ده‌ده‌ن ك������ه‌ ئاماده‌یی‌‪ ...‬نوێنه‌ران ‌‬ ‫ێ‬ ‫ڕێكخ������راوه‌ ناحكومییه‌كان‪ ...‬ل������ه‌ دادگاكاندا وه‌كو یه‌ك ‌‬ ‫له‌ ته‌گبیر و رێوش������وێنه‌كانی‌ متمانه‌سازی‌(دروستكردنی‌‬ ‫متمانه‌) قبووڵ بكه‌ن‪.‬‬ ‫ب‌‪ .‬سوودوه‌رگرتن له‌ پێودانگه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كان‬ ‫ی هه‌ڵبژاردندا‬ ‫ل ‌ه هه‌ڵسه‌نگاندن ‌‬ ‫ی پێك������ه‌و‌ه گونجان (هاوتاب������وون)ی‌ هه‌ڵبژاردنێك‬ ‫پله‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫له‌گه‌ڵ پێودانگه‌ په‌سندكراوه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كاندا‪ ،‬رێگه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی ئ������ه‌و هه‌ڵبژاردن‌ه‬ ‫له‌ب������ار و گونجاوه‌ بۆ هه‌ڵس������ه‌نگاندن ‌‬ ‫له‌الیه‌ن چاودێره‌ خۆجێیی‌ و نێوده‌وڵه‌تییه‌كانه‌وه‌‪ .‬پێودانگ‌ه‬ ‫ی سروش������تیان حاڵه‌تی‌ گشتییان‬ ‫نێوده‌وڵه‌تییه‌كان به‌گوێر‌ه ‌‬ ‫هه‌یه‌ و پره‌نس������یپ‌ه گش������تییه‌كان بۆ جێبه‌جێكردن ده‌خه‌ن‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی خۆجێی ‌‬ ‫ی چاودێر ‌‬ ‫به‌رده‌س������ت واڵتانه‌وه‌‪ .‬هه‌ر لیژنه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی خۆیدا ڕووبه‌ڕوو‬ ‫له‌گه‌ڵ زۆر كێش������ه‌ی‌ تایبه‌ت ب‌ه واڵت������ ‌‬ ‫ده‌بێته‌وه‌ ك‌ه پێویس������ته‌ هاوته‌ریب له‌گه‌ڵ پێودانگه‌ گشتیی‌ه‬ ‫نێوده‌وڵه‌تییه‌كاندا هه‌ڵیان سه‌نگێنێت‪.‬‬ ‫له‌ بنه‌مادا‪ ،‬پێودانگ������ه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كان ئه‌وه‌نده‌ روون‬ ‫و ئاش������كران كه‌ ه������ه‌ر لیژنه‌یه‌كی‌ چاودێ������ری‌ خۆجێیی‌‬ ‫به‌سانایی‌ ده‌توانێت له‌ جێبه‌جێكردن یا جێبه‌جێنه‌كردنیان‬ ‫دڵنیا بێته‌وه‌‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‪ ،‬له‌ هه‌ندێ‌ حاڵه‌تدا لیژنه‌ی‌‬ ‫چاودێ������ر له‌گه‌ڵ بارودۆخی‌ ئالۆزدا به‌ره‌وڕوو ده‌بێته‌وه‌ و‬ ‫گه‌ر واب������وو ده‌بێت ورد و وریا بێت كه‌ له‌نێوان پێودانگه‌‬ ‫نێوده‌وڵه‌تییه‌كان كه‌ هه‌موو واڵتان له‌ سه‌ریانه‌ جێبه‌جێی‌‬ ‫بك������ه‌ن و ئه‌خالق و ئاكاری‌ چاك������دا كه‌ پێڕه‌ویكردن لێی‌‬ ‫په‌س������ند و ستایش������كراوه‪ ‌،‬به‌اڵم واجب (پێویست) نییه‌‬ ‫جیاوازی‌ دابنێت‪.‬‬ ‫به‌ندی‌ خواره‌وه‌ به‌كورتی‌ ده‌چێته‌ سه‌ر هه‌ندێ‌ حاڵه‌تی‌‬

‫تایبه‌ت سه‌باره‌ت به‌ چه‌ندین پێودانگی‌ نێوده‌وڵه‌تیی‌ سه‌ره‌كی ‌‬ ‫ی‬ ‫په‌سندكراوی‌ گشت واڵتانی‌ ئه‌ندام له‌ "ڕێكخراوی‌ ئاسایش‬ ‫و هاوكاری������ی‌ ئه‌ورووپا" كه‌ لیژن������ه‌ چاودێره‌ خۆجێییه‌كان‬ ‫ده‌بێ‌ لێیان ورد ببنه‌وه‌‪ .‬ئه‌و بابه‌تانه‌ بریتین له‌‪ :‬هه‌ڵبژاردنی‌‬ ‫ده‌وره‌یی‌‪ ،‬هه‌ڵبژاردنی‌ راسته‌قینه‌‪ ،‬هه‌ڵبژاردنی‌ ئازاد‪ ،‬مافی‌‬ ‫ده‌نگدانی‌ یه‌كسان و گشتی‌ و‪ ،‬به‌شداریكردن له‌ هه‌ڵبژاردندا‬ ‫له‌ رێگه‌ی‌ ده‌نگدانی‌ نهێنیی������ه‌وه‌‪ .‬به‌ پله‌ی‌ یه‌كه‌م‪ ،‬ده‌وڵه‌تی‌‬ ‫هه‌ر واڵتێك‪ ،‬ده‌بێ‌ له‌ جێبه‌جێكردنی‌ ئه‌م ده‌روه‌س������ته‌ییانه‌‬ ‫دڵنیا بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ی ده‌وره‌یی‌(خولی‌) وات������ه‌ هه‌ڵبژاردنێك‬ ‫* هه‌ڵبژاردن������ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی دیاریكراودا به‌هۆ ‌‬ ‫ك‌ه ل������ه‌ وه‌رز و ماوه‌یه‌كی‌ زه‌مه‌نی������ ‌‬ ‫ی نێ������وان دوو هه‌ڵبژاردن‬ ‫یاس������اوه‌ به‌ڕێوه‌ بچێت‪ .‬مه‌ودا ‌‬ ‫نابێت به‌ش������ێوه‌یه‌كی‌ نامه‌عقووڵ زۆر بێت‪ .‬حه‌وت ساڵ بۆ‬ ‫ی جێبه‌جێكردن (ته‌نفیزی‌)‬ ‫هه‌ڵبژاردنی‌ سه‌رۆكی‌ ده‌سه‌اڵت ‌‬ ‫ی‬ ‫و پێنج س������اڵ بۆ هه‌ڵبژاردنی‌ ئاس������ته‌كانی‌ خواره‌وه‌تر ‌‬ ‫ی نێوان‬ ‫ی زۆری‌ ماوه‌ی‌ جێی‌ په‌سند ‌‬ ‫په‌رله‌مان‪ ،‬به‌گشتی‌ الن ‌‬ ‫دوو هه‌ڵبژاردنه‌‪ .‬به‌رپرسانی‌ ده‌سه‌اڵتی‌ جێبه‌جێكردن نابێت‬ ‫ی (تا كۆتایی‌ ژیان) هه‌ڵ بژێردرێن‪.‬‬ ‫به‌شێو‌هی‌ هه‌تاهه‌تای ‌‬ ‫ی‬ ‫* هه‌ڵبژاردنی‌ راسته‌قینه‌ له‌ بنه‌ڕه‌تدا ئاماژه‌ به‌ بوون ‌‬ ‫ی‬ ‫ئه‌گه‌ر‌ه راسته‌قینه‌كان بۆ ده‌نگده‌ران ده‌كات و ره‌نگده‌ره‌وه‌ ‌‬ ‫مافی‌ خه‌ڵك‌ه بۆ گۆڕینی‌ ده‌وڵه‌ته‌كه‌یان‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ئه‌گه‌ر هیچ پاڵێوڕاوێكی‌ جێی‌ قبووڵ مووڵه‌تی‌ به‌شداریكردن ‌‬ ‫ی نامه‌عقووڵ‬ ‫ی و توندییه‌ك ‌‬ ‫وه‌ر نه‌گرتبێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر س������ه‌ختگیر ‌‬ ‫ی‬ ‫له‌س������ه‌ر دامه‌زراندن������ی‌ پارت‌ه سیاس������ییه‌كان و ش������ێواز ‌‬ ‫ئیش������كردنیان و پاڵێ������وڕاوان به‌كار بهێنرێ������ت و‪ ،‬ئه‌گه‌ر هیچ‬ ‫ی‬ ‫ی ده‌نگده‌ران بۆ له‌سه‌ركار الدان ‌‬ ‫ی ل‌ه هێز ‌‬ ‫ی مه‌نتیق ‌‬ ‫ئاسۆیه‌ك ‌‬ ‫ی به‌شداریكردن ل‌ه هه‌ڵبژاردندا‬ ‫ی ئێس������تا له‌ رێگ‌ه ‌‬ ‫به‌رپرسان ‌‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن ده‌چێت‌ه‬ ‫ی وێناكردن نه‌بێت‪ ،‬راسته‌قینه‌بوون ‌‬ ‫شیاو ‌‬ ‫ژێر پرسیاره‌وه‌‪.‬‬ ‫* هه‌ڵبژاردن������ی‌ ئازاد واته‌ مافه‌كانی‌ مرۆڤ و ئازادیی‌ه‬ ‫ی پێش������وو‪ ،‬دواتر و‪ ،‬ب������ه‌ درێژایی‌ هه‌ڵبژاردن‬ ‫بنه‌ڕه‌تییه‌كان ‌‬ ‫ره‌چ������او بكرێن و بپارێزرێن‪ .‬هه‌موو هاوواڵتیان پێویس������ت‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی ئازادی������ی‌ ده‌ربڕی������ن‪ ،‬گردبوونه‌وه‌ له‌گ������ه‌ڵ ئه‌وان ‌‬ ‫ماف������ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئاش������تیان‌ه و‪ ،‬هاتوچۆ ‌‬ ‫ی كۆڕ و كۆمه‌ڵه‌ ‌‬ ‫ت������ردا‪ ،‬پێكهێنان ‌‬ ‫ئازادانه‌یان هه‌بێت‪ .‬ده‌بێت پرۆس������‌هی‌ هه‌ڵبژاردن ئازادانه‌‬ ‫ی هێز‪،‬‬ ‫و دوور ل‌ه ترس و تۆقاندن‪ ،‬توندوتیژی‌‪ ،‬به‌كارهێنان ‌‬ ‫یا ترس ل‌ه تۆڵه‌س������ه‌ندنه‌و‌ه بێت‪ .‬میدیاكان ده‌بێ‌ مۆڵه‌تیان‬ ‫ی‬ ‫ێ بدرێ������ت ئازادان‌ه رووماڵ������ی‌ هه‌واڵه‌كان������ی‌ ملمالنێ ‌‬ ‫پ������ ‌‬ ‫ی‬ ‫هه‌ڵب������ژاردن بكه‌ن و‪ ،‬دامه‌زراوه‌كان������ی‌ كۆمه‌ڵگ‌هی‌ مه‌ده‌ن ‌‬

‫ده‌ب������ێ‌ ئازادیی‌ ئه‌نجامدانی‌ چاالكییه‌كانی‌ په‌یوه‌س������ت ب‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردنیان هه‌بێت‪ .‬بۆ نموون������ه‌‪ ،‬چاودێر‌ه خۆجێییه‌كان‬ ‫ی‬ ‫ێ بتوانن ئازادان‌ه له‌س������ه‌ر وه‌رگرتن و جیاكردنه‌وه‌ ‌‬ ‫ده‌ب ‌‬ ‫ده‌نگه‌كان چاودێری‌ بكه‌ن و‪ ،‬خش������ته‌به‌ندیی‌ ئه‌نجامه‌كان‬ ‫ی‬ ‫له‌ ئاستی‌ بنكه‌كانی‌ وه‌رگرتنه‌وه‌ تا ئاست‌ه مامناوه‌نده‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی "كۆمیسیۆن ‌‬ ‫به‌ڕێوه‌بردنی‌ هه‌ڵبژاردن و دواجار تا خود ‌‬ ‫ی پێوان‬ ‫ی بینین و شیاو ‌‬ ‫ناوه‌ندیی‌ هه‌ڵبژاردن" ده‌بێت شیاو ‌‬ ‫و هه‌ڵسه‌نگاندن بێت‪.‬‬ ‫* ب������ۆ هه‌ڵبژاردنێك������ی‌ دادپه‌روه‌ران������ه‌ یاس������اكان و‬ ‫به‌رپرسانی‌ واڵت‪ ،‬پێویسته‌ بوونی‌ زه‌مینه‌ و بواری‌ یه‌كسان‬ ‫و به‌رامبه‌ر ب������ۆ چاالكیی‌ هه‌موو ركابه‌ران گرێنتی‌ بكه‌ن‪.‬‬ ‫یاس������اكان ده‌بێ‌ دوور بن له‌ ه������ه‌اڵواردن و جیاكاری‌ و‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی‌ دادپه‌روه‌رانه‌ بخرێنه‌ بواری‌ جێبه‌جێكردنه‌وه‌‪.‬‬ ‫ده‌بێ������ت مافی‌ خۆپااڵوتن بۆ هه‌ر كه‌س������ێك كه‌ ئاره‌زووی‌‬ ‫هه‌یه‌ خۆی‌ بپاڵێوێت‪ ،‬پارێزراو بێت‪ .‬ئیمكانیاتی‌ گش������تی‌‬ ‫نابێ‌ به‌ش������ێوه‌ی‌ نادادپه‌روه‌رانه‌ به‌كار ببردرێن‪ .‬میدیای‌‬ ‫گشتی‌ ده‌بێ‌ له‌گه‌ڵ هه‌مواندا به‌ یه‌كسانی‌ مامه‌ڵه‌ بكات‪.‬‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی������ی‌ هه‌ڵب������ژاردن پێویس������ته‌ بێالیه‌نانه‌ كار‬ ‫بكات‪ .‬خستنه‌ ناو س������ندووق‪ ،‬ژماردن (جیاكردنه‌وه‌) و‪،‬‬ ‫خشته‌به‌ندیی‌ ده‌نگه‌كان ده‌بێت به‌بێ‌ ساخته‌كاری‌ ئه‌نجام‬ ‫بدرێن‪.‬‬ ‫ی پێویست به‌ده‌ست ده‌هێنن‪،‬‬ ‫ئه‌و پاڵێوڕاوانه‌ی‌ ك‌ه ده‌نگ ‌‬ ‫ێ‬ ‫ی دیاریك������راوی‌ خۆیدا پۆس������ته‌كانیان پ ‌‬ ‫ده‌بێ������ت له‌ كات ‌‬ ‫بدرێ������ت‪ .‬پالێوڕاوان و ده‌نگده‌ران ده‌بێ‌ ده‌س������تیان بگات‌ه‬ ‫ی سه‌ربه‌خۆ‪،‬‬ ‫رێكاره‌ كاریگه‌ره‌كان‪ ،‬له‌وانه‌ ده‌زگای‌ دادوه‌ری ‌‬ ‫ی‬ ‫ی س������كااڵ و تانه‌كانیان‪ .‬به‌رپرس������ان ‌‬ ‫ب������ۆ به‌دواداچوون ‌‬ ‫سه‌رپێچیكارییه‌ یاساییه‌كان ده‌بێ‌ لێپرسینه‌وه‌یان له‌گه‌ڵدا‬ ‫بكرێت‪.‬‬ ‫* مافی‌ ده‌نگدانی‌ یه‌كس������ان و‌ گش������تی‌ واته‌ گشت ئه‌و‬ ‫هاوواڵتیانه‌ی‌ كه‌ به‌ ته‌مه‌نی‌ یاس������ایی‌ گه‌ییشتوون‪ ،‬پێویسته‌‬ ‫به‌بێ‌ هیچ جۆره‌ هه‌اڵواردنێك له‌ مافی‌ ده‌نگدان به‌هره‌مه‌ند‬ ‫بن‪ .‬بوونی‌ سیسته‌مێكی‌ كاریگه‌ر و بێالیه‌ن بۆ ناونووسكردنی‌‬ ‫ده‌نگده‌ران‪ ،‬به‌ب������ێ‌ وه‌رگرتنی‌ باجی‌ ده‌نگدان‪ ،‬پێویس������ته‌‪.‬‬ ‫هه‌موو ده‌نگده‌ران‪ ،‬نه‌مازه‌ په‌ككه‌وتوان (كه‌مئه‌ندامان) و بێ‌‬ ‫ماڵ و حاڵ و ده‌ربه‌ده‌ران‪ ،‬ده‌بێ‌ ده‌س������تیان بگاته‌ بنكه‌كانی‌‬ ‫ده‌نگ������دان و باقیی‌ پێداویس������تییه‌كانی‌ به‌ش������داریكردن له‌‬ ‫هه‌ڵبژاردندا‪ .‬نابێت هیچ جۆره‌ سنووردارییه‌ك له‌سه‌ر مافی‌‬ ‫كه‌سانی‌ په‌یوه‌ست به‌ كه‌مینه‌كان‪ ،‬ئافره‌تان‪ ،‬یا ده‌نگده‌رانی‌‬ ‫دیكه‌ دابنرێت‪.‬‬

‫كانوونی یه‌كه‌می ‪41 2011‬‬

‫ی ده‌نگدانی‌ یه‌كسان هه‌روه‌ها به‌و مانایه‌یه‌‪ ،‬كه‌ هه‌ر‬ ‫ماف ‌‬ ‫ده‌نگێك له‌گه‌ڵ ده‌نگه‌ك‌هی‌ تردا به‌هایه‌كی‌ یه‌كسانی‌ ده‌بێت‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ل‌ه سیسته‌می‌ نوێنه‌رایه‌تیی‌ هاوڕێژه‌ و گونجاودا‪ ،‬ژماره‌ ‌‬ ‫نوێنه‌ران������ی‌ هه‌ر ناوه‌ندێك ده‌بێ‌ له‌گه‌ڵ ژماره‌ی‌ هه‌ڵبژێران‬ ‫ی‬ ‫(ئه‌وان������ه‌ی‌ هه‌ڵ ده‌بژێرن)دا بگونجێ‌ و النی‌ كه‌می‌ ده‌نگ ‌‬ ‫ی نوێنه‌رێ������ك‪ ،‬نابێت ئه‌وه‌نده‌ به‌رز‬ ‫پێویس������ت بۆ هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫ێ‬ ‫بێت كه‌ كۆمه‌ڵێكی‌ زۆر له‌ ده‌نگده‌ران به‌كرده‌و‌ه پش������تگو ‌‬ ‫ی زۆرینه‌دا‪،‬‬ ‫ی پشتبه‌س������توو به‌ ده‌نگ ‌‬ ‫بخرێن‪ .‬ل‌ه سیسته‌م ‌‬ ‫ێ‬ ‫ی گشت ناوه‌نده‌كان ده‌ب ‌‬ ‫دانیشتوان یا ژماره‌ی‌ هه‌ڵبژێران ‌‬ ‫ته‌قریبه‌ن یه‌كس������ان بێت‪ ،‬جیاوازیی‌ ژماره‌ی‌ زیاتر ل‌ه ‪%10‬‬ ‫ی بێت‪.‬‬ ‫ی نیگه‌ران ‌‬ ‫ده‌توانێ‌ مایه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫* به‌ش������داریكردن ل������ه‌ هه‌ڵبژاردندا ل������ه‌ رێگه‌ ‌‬ ‫ده‌نگدان������ی‌ نهێنییه‌وه‌ به‌و مانایه‌ی������ه‌‪ ،‬كه‌ ده‌نگده‌ران‬ ‫ی‬ ‫ی هۆده‌یه‌ك ‌‬ ‫ی خۆیان به‌ته‌نیایی‌ و ل������‌ه خه‌ڵوه‌ت ‌‬ ‫ده‌نگ ‌‬ ‫ی‬ ‫ئه‌من و پارێزراودا ده‌خه‌ن‌ه نێو سندووقه‌و‌ه و ئه‌وان ‌‬ ‫تر به‌ر ل‌ه هاوێش������تنی‌ ده‌نگ بۆ ناو سندووق ناتوانن‬ ‫ی‬ ‫نیشانه‌كانی‌ سه‌ر به‌رگه‌كه‌(وه‌ره‌قه‌كه‌) ببینن و ئه‌گه‌ر ‌‬ ‫ناسینه‌و‌هی‌ ده‌نگده‌ر له‌ڕووی‌ وه‌ره‌قه‌ی‌ ده‌نگه‌كه‌یه‌و‌ه‬ ‫بوونی‌ نابێت‪ .‬هه‌ر جۆر‌ه هاوێش������تنێكی‌ ده‌نگ بۆ ناو‬ ‫س������ندووق به‌شێو‌هی‌ به‌كۆمه‌ڵ‪ ،‬هاوێشتنی‌ ده‌نگی‌ ئه‌و‬ ‫ی‬ ‫بۆ ناو سندووق له‌الیه‌ن كه‌سێكی‌ تره‌وه‌‪ ،‬یا هاوێشتن ‌‬ ‫ده‌نگ بۆ ناو س������ندووق له‌ ده‌ره‌و‌هی‌ ده‌القه‌ (هۆده‌)‬ ‫ێ نهێنیبوونی‌ ده‌نگه‌ك‌ه‬ ‫ی وه‌رگرتن������ی‌ ده‌نگه‌وه‌ ده‌توان ‌‬ ‫‌‬ ‫بخاته‌ مه‌ترسییه‌وه‌‪.‬‬ ‫ج‌‪ .‬سوودوه‌رگرتن له‌ پێودانگه‌ نه‌ته‌وه‌ییه‌كان ل ‌ه‬ ‫ی هه‌ڵبژاردندا‬ ‫هه‌ڵسه‌نگاندن ‌‬

‫‪ 42‬هه‌ڵبژاردن ژماره‌ (‪)16‬‬

‫ی‬ ‫ێ جگه‌ل‌ه هه‌ڵسه‌نگاندن ‌‬ ‫ی ده‌ب ‌‬ ‫ی خۆجێی ‌‬ ‫ی چاودێر ‌‬ ‫لیژنه‌ ‌‬ ‫ی و گونجان������ی‌ هه‌ڵب������ژاردن له‌گ������ه‌ڵ پێودانگ������‌ه‬ ‫ته‌بای������ ‌‬ ‫ی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تییه‌كان������دا‪ ،‬راده‌ی‌ گونجانی‌ له‌گه‌ڵ ده‌س������توور ‌‬ ‫واڵت و یاس������ا ئاساییه‌كانیشدا هه‌ڵ س������ه‌نگێنێ‌‪ .‬له‌وێو‌ه‬ ‫ی واڵت سه‌رتره‌‪ ،‬ده‌توانین‬ ‫ی تر ‌‬ ‫كه‌ ده‌ستوور ل‌ه یاس������اكان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی راد‌هی‌ پابه‌ندبوون ‌‬ ‫مه‌شروعییه‌تی‌ یاساكان له‌سه‌ر بنه‌ما ‌‬ ‫ی‬ ‫به‌ ده‌س������توور هه‌ڵ س������ه‌نگێنین‪ .‬به‌م پێیه‌‪ ،‬یاسا و رێسا ‌‬ ‫ی‬ ‫ی خۆیان ل������ه‌ یه‌كگرتنه‌وه‌ و ته‌بای ‌‬ ‫ئیداری‌ مه‌ش������روعییه‌ت ‌‬ ‫ی واڵت وه‌ر ده‌گرن‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ یاساكان ‌‬ ‫به‌كورتی‌‪ ،‬یاس������اكان و ده‌س������تووری‌ هه‌ر واڵتێك ده‌بێت‬ ‫له‌گه‌ڵ ده‌روه‌س������ته‌ییه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كان������دا یه‌كانگیر و ته‌با‬ ‫ی‬ ‫ی خۆجێیی‌ ده‌بێ‌ له‌سه‌ر بنه‌ما ‌‬ ‫ی چاودێر ‌‬ ‫بێت و‪ ،‬لیژنه‌یه‌ك ‌‬ ‫ه������ه‌ر دوو چوارچێوه‌‪ ،‬وات‌ه یاس������اكان و ده‌روه‌س������ته‌یی‌ه‬ ‫نێوده‌وڵه‌تییه‌كان و یاس������ا نه‌ته‌وه‌ییه‌كان‪ ،‬هه‌ڵبژاردن هه‌ڵ‬ ‫سه‌نگێنێت(‪.)6‬‬ ‫د‪ .‬به‌راوردكردن له‌گه‌ڵ هه‌ڵبژاردنی‌ پێشوودا‬ ‫ی‬ ‫ی هه‌ڵبژاردندا‪ ،‬لیژنه‌ی‌ چاودێر ‌‬ ‫ی هه‌ڵسه‌نگاندن ‌‬ ‫له‌ كات ‌‬ ‫ی ده‌بێ‌ هه‌روه‌ها بایه‌خ به‌ راد‌هی‌ پێشكه‌وتنی‌ ئه‌و‬ ‫خۆجێی ‌‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌ بدات‪ .‬ده‌توانی������ن ئه‌م كاره‌ به‌ گه‌ڕانه‌و‌ه بۆ‬ ‫ی پێشوو كه‌ له‌الیه‌ن رێكخراو‌ه‬ ‫سه‌ر راپۆرتی‌ هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫نێوده‌وڵه‌تییه‌كان و لیژنه‌ چاودێره‌ خۆجێییه‌كانه‌وه‌ ئاماد‌ه‬ ‫كراوه‪ ‌،‬ئه‌نجام بده‌ین‪ .‬ده‌توانین له‌ وێبسایتی‌ رێكخراودا‬ ‫راپۆرته‌كانی‌ "رێكخراوی‌ ئاسایش و هاوكاریی‌ ئه‌وروپا‪/‬‬ ‫ی‬ ‫نووس������ینگه‌ی‌ دامه‌زراو‌ه دیموكراتیكه‌كان و مافه‌كان ‌‬ ‫مرۆڤ" بدۆزینه‌وه‌‪http://www.osce.org/odihr :‬‬

‫پەراوێزه‌کان‪:‬‬ ‫ی هه‌مه‌الیه‌نتر ل‌ه نۆرم‌ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان‬ ‫‪ -1‬بۆ ش������یكارێك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی دیموكراتیك ل‌ه ناوچه‌ی‌ ژێر پۆشش ‌‬ ‫سه‌باره‌ت ب‌ه هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫ی ئه‌وڕووپا" بگه‌ڕێنه‌و‌ه بۆ‪" :‬‬ ‫ی ئاس������ایش و هاوكاری ‌‬ ‫"رێكخراو ‌‬ ‫ی دیموكراتیك ل‌ه‬ ‫ی له‌ئارادان بۆ هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫ئه‌و ده‌روه‌سته‌ییانه‌ ‌‬ ‫ی ئه‌وڕووپا‪:‬‬ ‫ی رێكخراوی‌ ئاس������ایش و هاوكاری ‌‬ ‫ی ئه‌ندام ‌‬ ‫واڵتان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی " رێكخراو ‌‬ ‫راپۆرتی‌ پێش������كه‌وتن‪ ".‬ده‌‌توانن ل‌ه وێبس������ایت ‌‬ ‫ی ئه‌وروپ������ا‪ /‬نووس������ینگ‌هی‌ دامه‌زراو‌ه‬ ‫ئاس������ایش و هاوكاری ‌‬ ‫ی‬ ‫ی مرۆڤ" دا ئه‌م راپۆرت‌ه و بابه‌ت ‌‬ ‫دیموكراتیكه‌كان و مافه‌كان ‌‬ ‫تری‌ به‌پێز بدۆزنه‌وه‪:‬‬ ‫‪http://www.osce.org/odihr/elections/‬‬ ‫‪standards‬‬

‫ی‬ ‫ی مافه‌كان ‌‬ ‫ی جیهانی ‌‬ ‫ی " جاڕنامه‌ ‌‬ ‫‪ -2‬ده‌توانن ده‌قی‌ ته‌واو ‌‬ ‫ی و سیاسییه‌كان"‬ ‫ی ماف‌ه مه‌ده‌ن ‌‬ ‫ی نێوده‌وڵه‌تی ‌‬ ‫مرۆڤ"‪" ،‬په‌یمان ‌‬ ‫ی نه‌ته‌و‌ه یه‌كگرتووه‌كان ل‌ه‬ ‫ی تری‌ مافه‌كانی‌ مرۆڤ ‌‬ ‫و پێوه‌ڕه‌كان ‌‬ ‫ی نه‌ته‌و‌ه‬ ‫ی مافه‌كانی‌ مرۆڤ ‌‬ ‫ی "كۆمیسیۆنی‌ بااڵ ‌‬ ‫ی وێبسایت ‌‬ ‫رێگه‌ ‌‬ ‫یه‌كگرتووه‌كان" بدۆزنه‌وه‌‪http://www.unhchr.ch :‬‬ ‫‪ -3‬م������ادده‌ی‌ ‪25‬ی‌ ئه‌م په‌یمانه‌ ه������ه‌ر هاواڵتییه‌ك‪ ،‬به‌بێ‌ هیچ‬ ‫جیاوازییه‌ك‪ ،‬به‌ شایه‌نی‌ به‌شداریكردن له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كان ده‌زانێت‪،‬‬ ‫جا چ وه‌كو پاڵێوڕاو و چ به‌ناوی‌ ده‌نگده‌ر به‌شدار بێت‪.‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -4‬ده‌توان������ن پێ������وه‌ڕه‌كان و رێككه‌وتننامه‌كانی‌ مافه‌كان ‌‬ ‫ی وێبسایتی‌ ئه‌نجومه‌ن‬ ‫مرۆڤی‌ ئه‌نجومه‌نی‌ ئه‌وڕووپا ب‌ه رێگه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی "ڕێكخراو ‌‬ ‫(‪ )htt://www.coe.int‬و گشت دیكۆمێنته‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی وێبس������ایته‌كه‌ ‌‬ ‫ی ئه‌وروپا" ب‌ه رێگه‌ ‌‬ ‫ئاس������ایش و هاوكاری������ ‌‬ ‫(‪ )http://www.osce.org‬بدۆزنه‌وه‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی ‪ ١٩٩٩‬له‌سه‌ر ده‌ست ‌‬ ‫ی الند له‌ س������اڵ ‌‬ ‫‪ -5‬راسپارده‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫لیژنه‌یه‌ك ل‌ه پسپۆڕانی‌ راس������پێردراو له‌الیه‌ن "كۆمیسیۆنێر ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌وڕووپا له‌ بوار ‌‬ ‫بااڵی‌ رێكخراوی‌ ئاس������ایش و هاوكاری ‌‬ ‫ی ئه‌م‬ ‫ی شێوه‌گرتن ‌‬ ‫كه‌م‌ه نه‌ته‌وه‌كان" نووس������را‪ .‬بۆ خوێندنه‌وه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی "س������ه‌رچاو‌ه و جه‌هه‌ر ‌‬ ‫راس������پاردان‌ه بگه‌ڕێنه‌و‌ه بۆ به‌ش ‌‬ ‫ی كه‌م‌ه‬ ‫ی الند سه‌باره‌ت ب‌ه به‌شداریی‌ كاریگه‌ر ‌‬ ‫راسپارده‌كان ‌‬ ‫ی گش������تیدا" له‌ "دیده‌وان هێلس������ینكی‌"‬ ‫نه‌ته‌وه‌كان له‌ گۆڕه‌پان ‌‬ ‫ی ‪( ،)2000‬منشا و ماهیت توصیه‬ ‫ی ‪ ،2‬ژمار‌ه ‪ ،4‬ساڵ ‌‬ ‫(به‌رگ ‌‬ ‫ی الند در مورد مشاركت مۆپر اقلیت های‌ ملی‌ در عرص‌ه‬ ‫ها ‌‬ ‫عمومی‌_ از دیده‌ بان هلس������ینكی‌‪ ،‬جلد ‪ ،2‬ش������مار‌ه ‪ ،4‬سال‬ ‫ی‬ ‫ی ئاسایش و هاوكاری ‌‬ ‫ی ‪ " ،2001‬رێكخراو ‌‬ ‫‪ .)2000‬ل‌ه ساڵ ‌‬ ‫ی كه‌م‌ه‬ ‫ی بۆ یارمه‌تیدان به‌ به‌شداری ‌‬ ‫ئه‌وروپا" "كۆمه‌ڵ‌ه رێكارێك ‌‬ ‫ی هه‌ڵبژاردندا" ب‌ه چاپ گه‌یاند ك‌ه له‌م‬ ‫نه‌ته‌وه‌كان ل‌ه پرۆس������ه‌ ‌‬ ‫رێگه‌یه‌و‌ه ده‌ستتان پێڕا ده‌گات‪:‬‬

‫‪http://www.osce.org/odihr/ducuments/‬‬ ‫‪.guidelines/gl_nmpa_eng.pdf‬‬

‫ی ئه‌م واڵته‌دا‬ ‫ی ده‌ستوور" ‌‬ ‫س������لۆڤاكیادا هاتبوو له‌ "دادگا ‌‬ ‫ی ب‌ه‬ ‫س������ینگی‌ ده‌رپه‌ڕاند‪ .‬ل‌ه بڕیارێكی‌ بێوێن������ه‌دا‪ ،‬دادگا ماف ‌‬ ‫ی هاوواڵتیاندا نا‬ ‫"چ������اوی‌ مه‌ده‌نی‌" دا و به‌م پێیه‌ دانی‌ ب‌ه ماف ‌‬ ‫بۆ چاودێری‌ له‌سه‌ر هه‌ڵبژاردن ل‌ه سلۆڤاكیا‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی چاودێر ‌‬ ‫ی خۆجێیی‌ س������لۆڤاكیا ماف������ ‌‬ ‫ی چاودێر ‌‬ ‫لیژنه‌ ‌‬ ‫له‌سه‌ر هه‌ڵبژاردن وه‌ده‌ست ده‌هێنێت‬ ‫ی‬ ‫ی س������لۆڤاكیای ‌‬ ‫ی ‪ ،1998‬لیژنه‌یه‌ك ل‌ه هاواڵتیان ‌‬ ‫له‌ س������اڵ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی "چاو ‌‬ ‫ی خۆجێیی‌(لۆكاڵ)ی������ان به‌ناو ‌‬ ‫ی چاودێر ‌‬ ‫لیژنه‌یه‌ك������ ‌‬ ‫مه‌ده‌ن������ی‌" (‪ )Obciansko Oko‬پێ������ك هێن������ا تا له‌س������ه‌ر‬ ‫ی هه‌مان س������اڵدا‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ی‌ په‌رله‌مان كه‌ ل‌ه س������ێپتێمبه‌ر ‌‬ ‫ی چاودێر‌ه‬ ‫ی بكه‌ن‪ .‬به‌اڵم به‌ پێچه‌وانه‌ ‌‬ ‫به‌ڕێو‌ه ده‌چوو چاودێر ‌‬ ‫نێوده‌وڵه‌تییه‌كان������ه‌و‌ه ك������ه‌ مۆڵه‌تی‌ ئه‌وه‌ی������ان هه‌بوو بچن‌ه نێو‬ ‫ی‬ ‫ی ده‌نگ������دان و ده‌س������تیان بگات������‌ه به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی ‌‬ ‫بنكه‌كان������ ‌‬ ‫ی "چاوی‌ مه‌ده‌نی‌"‬ ‫هه‌ڵبژاردن ل‌ه هه‌موو ئاسته‌كاندا‪ ،‬چاودێران ‌‬ ‫له‌الیه‌ن به‌رپرسانی‌ هه‌ڵبژاردنه‌وه‌ له‌م ماف‌ه بێبه‌ش كرابوون‪.‬‬ ‫ی ئه‌م بڕیاره‌دا ب‌ه‬ ‫"چاوی‌ مه‌ده‌نی‌" له‌هه‌مبه‌ر یاس������اییبوون ‌‬ ‫پشتبه‌س������تن به‌ مافی‌ هاواڵتیان بۆ به‌شداری‌ ل‌ه هه‌ڵبژاردندا‬ ‫ی‬ ‫ك‌ه ل‌ه ده‌ستوور (یاسای‌ بنچینه‌یی‌) ‌‬ ‫ی‬ ‫‪ -6‬رێكخراوی‌ ئاسایش و هاوكاریی‌ ئه‌وروپا‪ /‬نووسینگه‌ ‌‬ ‫ی مرۆڤ" به‌رده‌وام‬ ‫دام������ه‌زراو‌ه دیموكراتیكه‌كان و مافه‌كان������ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی خۆ ‌‬ ‫ی په‌یوه‌ست ب‌ه هه‌ڵبژاردن را و بۆچوون ‌‬ ‫له‌سه‌ر یاساكان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی پێڕستكردنی‌ یاسا خۆجێیه‌كان ‌‬ ‫ده‌ر ده‌بڕێ‌ و به‌مه‌به‌س������ت ‌‬ ‫ی ل‌ه‬ ‫ی مرۆی ‌‬ ‫ی ره‌هه‌ن������د ‌‬ ‫په‌یوه‌ندی������دار له‌ گش������ت الیه‌نه‌كان������ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئاس������ایش و هاوكاری ‌‬ ‫ی ژێر پۆشش������ی‌ "رێكخراو ‌‬ ‫ناوچه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی " نووسینگه‌ ‌‬ ‫ئه‌وروپا" وێبسایتێكی‌ داناوه‌‪ .‬ده‌توانن شیكار ‌‬ ‫ی‬ ‫ی مرۆڤ" بۆ یاساكان ‌‬ ‫دامه‌زراو‌ه دیموكراتیكه‌كان و مافه‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫په‌یوه‌س������ت به‌ هه‌ڵبژاردن و راپرته‌كانی‌ هه‌ڵبژاردن ل‌ه رێگ‌ه ‌‬ ‫ی ئه‌م رێكخ������راوه‌و‌ه بدۆزن������ه‌وه‌‪http://www. :‬‬ ‫وێبس������ایت ‌‬ ‫ی ‪http://‬‬ ‫ی وێبسایت ‌‬ ‫‪ . Osce.org/odihr‬ده‌توانن ب‌ه رێگه‌ ‌‬ ‫ی یاساكان بدۆزنه‌وه‌‪.‬‬ ‫‪ www.legislationline.org‬پێڕست ‌‬ ‫ی‬ ‫ی یاساكان را ‌‬ ‫"كۆمیسیۆنی‌ ئه‌نجومه‌نی‌ ئه‌وڕووپا"ش له‌باره‌ ‌‬ ‫ی ده‌ر ده‌بڕێت ‪http://www.venice.coe.int‬‬ ‫خۆ ‌‬ ‫سەرچاوه‌‪:‬‬ ‫مەرجی پێویست بۆ هەڵبژاردنی ئازاد و دادپەروه‌رانە‬ ‫ی ئه‌وڕووپا‬ ‫نووسینی‪ :‬رێكخراوی‌ ئاسایش و هاوكاری ‌‬

‫كانوونی یه‌كه‌می ‪43 2011‬‬

‫هه‌ڵبژاردنی‬ ‫ئازاد و دادپه‌روه‌رانه‌‬

‫دی هه‌ڵبژار‬ ‫د‬ ‫ن‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫‌‬ ‫ی‬ ‫م‬ ‫رێ وكراس���ییه‌ ئازاد و‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫د‬ ‫پ‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ك‬ ‫ر‬ ‫‌‬ ‫گا ‌‬ ‫ی دان‬ ‫ی په‌رڵ ‌همانی��� و ‌هران ‌ه‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫ر‬ ‫ێ‬ ‫‌‬ ‫ی‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫گ‬ ‫س‬ ‫ا‬ ‫د‬ ‫یاس ‌هت‬ ‫ی داها ا د ‌هژین‪ ،‬د ‌هد به‌و خ‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ڵ‬ ‫ك‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫ی خۆ ات تا پێكه ‌هی‪ ‌،‬ك‬ ‫توو ‌‬ ‫ی‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ی ‌ه ل ‌هناو‬ ‫ن‬ ‫ته‌‬ ‫دیار بكه‌ن‪ ‌ .‬سیا‬ ‫س‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫ی‬ ‫‌‬ ‫و‬

‫وه‌رگێڕانی‪ :‬نه‌زیر ‌ه خانۆ‬

‫ هه‌ڵبژاردن������ی‌ ئ������ازاد و دادپه‌روه‌ران������ه‌ ئه‌گه‌ری‬‫گواس������تنه‌وه‌ی ئاشتیانه‌ی ده‌س������ه‌اڵت زیاتر ده‌کات‪.‬‬ ‫ئه‌مجۆره‌ هه‌ڵبژاردنانه‌ گه‌ره‌نتی‌ ده‌كه‌ن‪ ،‬كه‌ پاڵێوراو‌ه‬ ‫دۆڕاوه‌كان متمانه‌ به‌ ده‌ره‌نجامه‌كانی‌ هه‌ڵبژاردن بكه‌ن‬ ‫و ده‌سه‌اڵت به‌ ده‌وڵه‌تی‌ نوێ بده‌ن‌‪.‬‬ ‫ هه‌ڵب������ژاردن‪ ،‬به‌ته‌نیا‌ گه‌ره‌نتی‌ دیموكراس������ی‌‬‫ناكات‪ ،‬چونكه‌ دیكتات������ۆره‌كان ده‌توانن له‌ رێگه‌ی‌‬ ‫ئیمكاناتی‌ ده‌وڵه‌تییه‌وه‌‌ به‌مه‌به‌ستی‌ ده‌ستێوه‌ردان‬ ‫‪ 44‬هه‌ڵبژاردن ژماره‌ (‪)16‬‬

‫و ش������ێواندنی‌ ره‌وت������ی‌ هه‌ڵبژاردن س������وودی‌ لێ‌‬ ‫وه‌رگرن‪.‬‬ ‫ی به‌و‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ی‌ ئازاد و دادپه‌روه‌ران‌ه پێویس������ت ‌‬ ‫كارانه‌ی‌ خواره‌وه‌ هه‌یه‌‪:‬‬ ‫ماف������ی‌ ده‌نگدان بۆ هه‌موو ئه‌و پی������او و ئافره‌تانه‌ی كه‌‬ ‫ماف������ی‌ ده‌نگدانیان هه‌یه‌‪ -‬دیموكراس������ییه‌كان ئه‌م مافه‌ له‌‬ ‫كه‌مینه‌كان و له‌كاركه‌وتووه‌كان وه‌رناگرن‪ ،‬یاخود ئه‌م مافه‌‬ ‫ته‌نیا به‌ خوێنده‌واران و خاوه‌نی‌ ماڵ و دارایی نادرێت‪.‬‬

‫ی ناونووس������كردن وه‌ك ده‌نگده‌رێ������ك‪ ،‬یا‬ ‫ ئازادی������ ‌‬‫خوپااڵوتن بۆ به‌ده‌ستهێنانی‌ پۆستی‌ ده‌وڵه‌تی‌‪.‬‬ ‫ ئازادی������ی‌ راده‌ڕبری������ن ب������ۆ پاڵێ������وراو و حزب������‌ه‬‫سیاسییه‌كان‪ :‬دیموكراسییه‌كان سنوورێك بۆ پاڵێوراو‬ ‫یا حزب‌ه سیاس������ییه‌كان‪ ،‬له‌ به‌رامبه‌ر ره‌خنه‌ گرتن ل‌ه‬ ‫كار و كرده‌وه‌ی‌ پایه‌به‌رزه‌ حكوومییه‌كان دانانێت‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ ره‌خس������اندنی‌ ده‌رفه‌ت بۆ ئه‌نجومه‌نی‌ هه‌ڵبژێر ‌‬‫ی‬ ‫ی زانی������اری‌ بێالیه‌نانه‌ له‌ چاپه‌مه‌ن ‌‬ ‫بۆ به‌ده‌س������تهێنان ‌‬ ‫ئازاد‪.‬‬ ‫ی كۆبوونه‌و‌ه بۆ س������ازدانی‌ به‌رنامه‌كان و‬ ‫ ئازادی ‌‬‫كۆره‌ سیاسییه‌كان‪.‬‬ ‫ ئه‌و یاسایانه‌ی‌ كه‌ پاڵێوراوانی‌ حزبه‌كان پێویسته‌‬‫بزانن تا ل‌ه رۆژی‌ هه‌ڵب������ژاردن ل‌ه بنكه‌كانی‌ ده‌نگدان‬ ‫دووربکه‌ونه‌وه‌‪.‬‬ ‫ی هه‌ڵب������ژاردن‪ ،‬ئه‌و كه‌س������انه‌ی‌ ك‌ه‬ ‫ كارمه‌ندان������ ‌‬‫ی‬ ‫به‌ش������ێوه‌ی خۆبه‌خش له‌بنكه‌كانی‌ ده‌نگدان سه‌رقاڵ ‌‬ ‫كاركردنن‪ ،‬هه‌روه‌ها پشكنه‌رانی‌ نێوده‌وڵه‌تی‌ ده‌توانن‬ ‫ته‌نیا له‌ پڕۆسه‌ی‌ ده‌نگدان یارمه‌تی‌ ده‌نگده‌ران بكه‌ن‪،‬‬ ‫نه‌ك له‌ هه‌ڵبژاردنی‌ ئه‌و که‌سه‌ی‌ كه‌ ده‌نگی‌ پێده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫ی ب������ۆ‬ ‫ی ی������ان هاوس������ه‌نگ ‌‬ ‫ سیس������ته‌می‌ بێالیه‌ن������ ‌‬‫ی‬ ‫به‌ڕێوه‌چوونی‌ هه‌ڵب������ژاردن و به‌دواداچوون له‌ باره‌ ‌‬ ‫راستی‌ و دروستیی‌ ئه‌نجامه‌كانی‌‪.‬‬ ‫ كارمه‌ندان������ی‌ ڕاهێندراوی‌ هه‌ڵب������ژاردن ده‌بێت ل‌ه‬‫ی ب������ه‌ هیچ حزبێكه‌و‌ه‬ ‫ی سیاس������ییه‌وه‌‌ په‌یوه‌ند ‌‬ ‫روانگه‌ ‌‬ ‫نه‌بێ������ت‪ ،‬هه‌روه‌ه������ا چاودێران������ی‌ هه‌ڵب������ژاردن ده‌بێت‬

‫نوێنه‌رانی‌ حزبه‌ به‌شداربووه‌كان له‌ هه‌ڵبژاردن بن‪.‬‬ ‫ خه‌ڵك ده‌ستیان به ‌شوێنه‌كانی‌ ده‌نگدان ڕابگات‪،‬‬‫ی ده‌نگدان‬ ‫ی تایبه‌ت بۆ ده‌نگدان‪ ،‬سه‌ندووقه‌كان ‌‬ ‫كه‌ش������ ‌‬ ‫ی‬ ‫پارێزراو بن و هه‌ژماركردنی‌ ده‌نگه‌كان به‌ش������ێوه‌یه‌ك ‌‬ ‫شه‌فاف بێت‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی پسووله‌ ‌‬ ‫ ده‌نگدانی‌ نهێنی‌ – ده‌نگدان به‌ ڕێگ‌ه ‌‬‫ی ئ������ه‌م كار‌ه ده‌كات‪ ،‬ك‌ه‬ ‫ده‌نگدان������ی‌ نهێنییه‌وه‌ گه‌ره‌نت ‌‬ ‫ی حزب یا پاڵێوراوێک له‌ رێگ‌هی‌ شه‌خسه‌و‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫ناتوانێت دژی‌ ئه‌و به‌كار بێت‪.‬‬ ‫ی یاسایی‌ ساخته‌كاری‌ ل‌ه هه‌ڵبژاردن‪:‬‬ ‫ قه‌ده‌غه‌كردن ‌‬‫ی‬ ‫ده‌بێت یاسای‌ پێویست بۆ رێگه‌ گرتن ل‌ه ده‌ستێوه‌ردان ‌‬ ‫ی دووباره‌‪،‬‬ ‫ده‌نگ������دان هه‌بێت‪( .‬وه‌ك������و هه‌ژماركردن������ ‌‬ ‫ده‌نگدانی‌ كه‌سانی‌ ناڕاسته‌قینه‌‌)‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی دووب������اره‌ و به‌دواداچوون ‌‬ ‫ره‌وت������ی‌ هه‌ژماركردن ‌‬ ‫ناڕه‌زایه‌تیی������ه‌كان – ده‌بێت پڕۆس������‌ه و میكانیزمێك بۆ‬ ‫ێ‬ ‫ی قۆناغه‌كانی‌ هه‌ڵبژاردن جێبه‌ج ‌‬ ‫ی دووباره‌ ‌‬ ‫لێكۆلینه‌وه‌ ‌‬ ‫بكرێ������ت‪ ،‬تا وه‌كو گه‌ره‌نتی‌ بكات ك������ه‌ هه‌ڵبژاردنه‌کان‬ ‫ی دروست به‌ڕێوه‌چوونه‌‌‪.‬‬ ‫به‌شێوه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی ده‌نگدان – ل‌ه واڵتانی‌ جیاواز و هه‌تا له‌‬ ‫شێوه‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫واڵتێك به‌شێوه‌ی‌ جیاواز ئه‌نجام ده‌درێت‪ ،‬كه‌ به‌شێو‌ه ‌‬ ‫خواره‌وه‌یه‌‪:‬‬ ‫ پسووله‌كانی‌ کاغه‌زیی ده‌نگدان – ده‌نگدان له‌سه‌ر‬‫ی لێ‌ ده‌درێت‪ ،‬یان كون ده‌كرێت‪.‬‬ ‫كاغه‌زێك نیشانه‌ ‌‬ ‫ پسووله‌كانی‌ ده‌نگدان ده‌بێت وێنه‌ی پاڵێوراوان یان‬‫ی‬ ‫ی پێ������و‌ه دیار بێت‪ ،‬تا كو هاوواڵتیان ‌‬ ‫لۆگۆی‌ حزبه‌كان ‌‬ ‫ی دروس������ت بخه‌نه‌ ناو‬ ‫نه‌خوێن������ده‌وار بتوان������ن ده‌نگ ‌‬ ‫سه‌ندووقی‌ ده‌نگدانه‌وه‌‪.‬‬ ‫ی – ده‌نگده‌ران ب‌ه ڕێگه‌ی ئه‌و‬ ‫ی ئه‌لیكترۆن ‌‬ ‫سیسته‌م ‌‬ ‫ئامێره‌ ئه‌لکترۆنیانه‌ی که‌ هه‌ستیارن و ب‌ه هۆی دانانی‬ ‫په‌نجه‌ له‌سه‌ری‪ ،‬یان لێدانی کلیک‪ ،‬ده‌نگ ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫ی غای������ب – رێگ‌ه‬ ‫ پس������ووله‌ی‌ ده‌نگدانی‌ كه‌س������ان ‌‬‫ده‌دات به‌و كه‌سانه‌ی‌ كه‌ ناتوانن ل‌ه رۆژی‌ هه‌ڵبژاردن‬ ‫له‌ پڕۆسه‌ی‌ ده‌نگداندا به‌ش������داری‌ بكه‌ن‪ ،‬ئیزنیان پێ‬ ‫ده‌دات ک‌ه رۆژێك پێش هه‌ڵبژاردن پس������ووله‌كان بخه‌نه‌‬ ‫ناو سندووقی‌ ده‌نگدانه‌وه‌‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌‪ :‬ماڵپه‌ڕی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریکا‬

‫كانوونی یه‌كه‌می ‪45 2011‬‬

‫میسر و‬

‫هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی گه‌ل‬

‫دوای وازهێنانی موباره‌ك و گرتنه‌ده‌ستی ده‌سه‌اڵت له‌الیه‌ن‬ ‫ئه‌نجومه‌نی بااڵی هێز‌ه چه‌كداره‌كانه‌وه‌‪ ،‬ناره‌زایه‌تییه‌كانی ئه‌و‬ ‫واڵته‌ درێژه‌ی هه‌بوو و داوای كۆتاییهێنانیان به‌ ده‌سه‌اڵتی‬ ‫سه‌ربازی ده‌كرد‪ .‬بۆی‌ه سه‌رۆكی ئه‌و ئه‌نجومه‌ن‌ه كه‌سێكی‬ ‫به‌ناوی (ئه‌لجه‌نزوری) راسپارد بۆ پێكهێنانی حكومه‌ت و‬ ‫فه‌رمانێكیشی ده‌ركرد بۆ دیاریكردنی كات و شێوازی‬ ‫ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردن‪.‬‬ ‫ل‌ه میسر دوو ئه‌نجومه‌نی سه‌ره‌كی هه‌ن‪ ،‬ك‌ه ب‌ه هه‌ڵبژاردنی‬ ‫گشتی ئه‌ندامه‌كانیان ده‌سنیشان ده‌كرێن‪ ،‬ئه‌نجومه‌نی گه‌ل‬ ‫و ئه‌نجومه‌نی راوێژكاری‪ .‬ئه‌وه‌ی ئێستا و هه‌ڵبژاردنی بۆ‬ ‫ده‌كرێت‪( ،‬ئه‌نجومه‌نی گه‌ل)ه‪.‬‬ ‫به‌پێی فه‌رمانی ئه‌نجومه‌نی بااڵی هێزه‌ چه‌كداره‌كان ك‌ه‬ ‫پشت ب‌ه یاسای ژمار‌ه ‪73‬ی ساڵی ‪ 1‌ 956‬بۆ رێكخستنی ماف‌ه‬ ‫سیاسییه‌كان ده‌به‌ستێ‪ ،‬ئه‌نجومه‌نی گه‌ل ل‌ه ‪ 498‬كورسی‬ ‫پێكدێت‪ .‬ئه‌ندامانی ئه‌و ئه‌نجومه‌نه‌ ل‌ه رێگه‌ی ‪ 46‬بازن‌ه بۆ‬ ‫لیست‌ه داخراوه‌ حزبییه‌كان و ‪ 83‬بازن‌ه بۆ لیستی كراوه‌ی‬ ‫تاكه‌كه‌سی هه‌ڵده‌بژێردرێن‪.‬‬ ‫ماوه‌ی ئه‌نجامدانی ئه‌نجومه‌نی گه‌ل به‌سه‌ر سێ قۆناغدا‬ ‫دابه‌ش كراوه‪ .‬هه‌ر قۆناغێك دوو رۆژی بۆ ته‌رخان كراو‌ه‬ ‫ك‌ه پێشتر ته‌نها یه‌ك رۆژ بوو و ل‌ه هه‌ر قۆناغێكیشدا‬ ‫چه‌ند پارێزگایه‌ك هه‌ڵبژاردنی تیادا ده‌كرێت‪ .‬قوناغی یه‌كه‌م‬

‫‪ 46‬هه‌ڵبژاردن ژماره‌ (‪)16‬‬

‫له‌ رۆژی ‪ 2011/11/28‬ده‌ستپێده‌كات و قۆناغی دووه‌م ل‌ه‬ ‫‪ 2011/12/14‬ده‌ستپێده‌كات و به‌كۆتایی هاتنی قۆناغی‬ ‫سێیه‌م ل‌ه ‪ 2012/1/10‬كۆتایی به‌ پروسه‌ی هه‌ڵبژاردنی‬ ‫ئه‌نجومه‌نی گه‌ل دێت‪.‬‬ ‫كورسییه‌كانی لیستی داخراوی حزبه‌كان بۆ ئه‌و ئه‌نجومه‌ن‌ه‬ ‫ل‌ه هه‌ر بازنه‌یه‌كدا‪ ،‬له‌ نێوان ‪ 12-4‬كورسی ده‌بێت‪ ،‬هه‌رچی‬ ‫كورسییه‌كانی لیستی كراوه‌ی تاكه‌كه‌سییه‌‪ ،‬بۆ هه‌ر بازنه‌یه‌ك‬ ‫دوو كورسی بۆ ته‌رخان كراوه‌‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌ك النیكه‌م یه‌كێكیان‬ ‫بۆ كرێكار و جوتیاران ده‌بێت‪.‬‬ ‫دوو له‌سه‌ر سێی ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌نی گه‌ل له‌رێگای‬ ‫لیستی داخراو‌ی حزبه‌كانه‌وه‌ هه‌ڵده‌بژێردرێن و یه‌ك له‌سه‌ر‬ ‫سێی ئه‌ندامانیش به‌ لیستی كراوه‌ی تاكه‌كه‌سی دیاریده‌كرێن‪.‬‬ ‫ژماره‌ی پاڵێوراوانی هه‌ر لیستێكی داخراو له‌ هه‌ر بازنه‌یه‌كی‬ ‫هه‌ڵبژاردندا‪ ،‬پێویسته یه‌كسان بێت به‌ دوو له‌سه‌ر سێی ژماره‌ی‬ ‫كورسییه‌ ته‌رخانكراوه‌كانی ئه‌و بازنه‌یه‌ و ده‌بێت النیكه‌م نیوه‌ی‬ ‫پاڵێوراوانی ناو لیسته‌كه‌ له‌ كرێكار و جوتیاران بن‪ .‬بۆ هه‌ر‬ ‫لیستێكی داخراو مه‌رجه‌‪ ،‬به‌النیكه‌م ئافره‌تێكی تێدا بێت‪.‬‬ ‫ی ‪ 2011/11/28‬یه‌كه‌م رۆژ و‬ ‫رۆژی دووشه‌ممه رێكه‌وت ‌‬ ‫یه‌كه‌م قۆناغی هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی گه‌ل بوو‌‪ .‬له‌م قوناغه‌دا‬ ‫یه‌ك له‌سه‌ر سێی پارێزگاكانی میسر كه‌ ده‌كات‌ه نۆ پارێزگا ل‌ه‬ ‫كۆی بیست و حه‌وت پارێزگا‪ ،‬به‌شدارییان كرد بۆ هه‌ڵبژاردنی‬

‫‪ 168‬نوێنه‌ر له‌ كۆی ‪ 498‬نوێنه‌ری ئه‌ندام ل‌ه ئه‌نجومه‌نی‬ ‫گه‌ل (‪112‬یان ب‌ه سیسته‌می لیستی داخراو‌ه و ‪56‬یان ب‌ه‬ ‫سیسته‌می لیستی تاكه‌كه‌سی)‪ ،‬رێژه‌ی به‌شداریكردن گه‌یشت‌ه‬ ‫‪%52‬ی ژماره‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی مافی ده‌نگدانیان هه‌بوو‪ .‬پارتی‬ ‫ئازادی و دادپه‌روه‌ری به‌ به‌ده‌ستهێنانی ‪%39.9‬ی ده‌نگه‌كان‬ ‫ل‌ه پله‌ی یه‌كه‌مدا بوو‪ ،‬پارتی نور(سه‌له‌فی) ل‌ه ریزی دووه‌مدا‬ ‫بوو ب‌ه رێژه‌ی ‪%24.36‬ی ده‌نگه‌كان‪ ،‬هه‌رچی قه‌واره‌ی‬ ‫میسریه‌(الكتل‌ة المصریة) ك‌ه چه‌ند پارتێكی لیبراڵ و چه‌پی‬ ‫ل‌ه خۆ گرتووه‌‪ %15 ،‬ی ده‌نگه‌كانی به‌ده‌ستهێنا و له‌ ریزی‬

‫سێیه‌مدا بوو‪ .‬پارتی ئه‌لوه‌فد به‌رێژه‌ی ‪ %9.08‬له‌ ریزی‬ ‫چواره‌مدا دێت‪ ،‬له‌ پله‌ی پێنجه‌مدا‪ ،‬پارتی ناوه‌ند دێت ب‌ه‬ ‫به‌ده‌ستهێنانی ‪%3.6‬ی ده‌نگه‌كان‪.‬‬ ‫جگه‌ له‌م پێنج لیسته‌‪ ،‬پێنج لیستی دیكه‌ش توانیان سه‌ركه‌وتن‬ ‫به‌ده‌ست بێنن‪ ،‬ئه‌وانیش‪( :‬هاوپه‌یمانی شۆڕش به‌رده‌وامه ‌) ب‌ه‬ ‫‪ %3‬له‌پله‌ی شه‌شه‌م‪ ،‬پارتی چاكسازی و گه‌شه‌پێدان ب‌ه ‪%1.8‬‬ ‫ل‌ه پله‌ی حه‌وته‌م‪ ،‬پارتی نه‌ته‌وه‌یی میسری ب‌ه ‪ %0.9‬ل‌ه پله‌ی‬ ‫هه‌شته‌م‪ ،‬پارتی ئازادی ب‌ه ‪ %0.8‬له‌ پله‌ی نۆیه‌م و ل‌ه پله‌ی‬ ‫ده‌یه‌میشدا پارتی دادپه‌روه‌ری ب‌ه ‪%0.6‬ی ده‌نگه‌كان‪.‬‬

‫كورسی مه‌زه‌نده‌كراو‬

‫ژماره‌ی ده‌نگه‌كان‬

‫رێژه‌ی ده‌نگه‌كان‬

‫لیسته‌كان‬ ‫ئازادی و دادپه‌روه‌ری‬

‫‪44‬‬

‫‪29‬‬

‫‪ 3.56‬مليون‬

‫‪%39.9‬‬

‫پارتی نور (سه‌له‌فی)‬

‫‪27‬‬

‫‪4‬‬

‫‪ 2.37‬مليون‬

‫‪%24.36‬‬

‫قه‌واره‌ی میسری‌(الكتل‌ة المصریة)‬

‫‪14‬‬

‫‪1‬‬

‫‪ 1.29‬مليون‬

‫‪%15‬‬

‫پارتی ئه‌لوه‌فد‬

‫‪10‬‬

‫‪1‬‬

‫‪690‬هه‌زار‬

‫‪%9.08‬‬

‫پارتی ناوه‌ند (حزب الوسط)‬

‫‪3‬‬

‫‪---‬‬

‫‪ 590.415‬هه‌زار‬

‫‪%3.6‬‬

‫لیستی داخراو لیستی كراوه‌‬

‫سیسته‌می سیاسیی میسر‬ ‫میس������ر ده‌وڵه‌تێك������ی كوماریی سوسیالیس������تی‬ ‫دیموكراتیی������‌ه و سیس������ته‌مه‌كه‌ی له‌س������ه‌ر بنه‌مای‬ ‫فره‌حزب������ی دامه‌زراوه‌‪ .‬ده‌س������ه‌اڵتی یاس������ادانان‬ ‫بریتیی‌ه له‌ هه‌ردوو ئه‌نجومه‌نی گه‌ل و راوێژكاری‪.‬‬ ‫ئه‌نجومه‌ن������ی گه‌ل یاس������ا داده‌نێ������ت و ئه‌نجومه‌نی‬ ‫راوێژكاریش تاوتوێی ده‌كات‪ .‬هه‌رچی ده‌س������ه‌اڵتی‬ ‫جێبه‌جێكردنه‌‪ ،‬سه‌ركۆمار س������ه‌رۆكایه‌تی ده‌كات‪،‬‬ ‫كه‌ هه‌ر ش������ه‌ش س������اڵ جارێ������ك له‌الی������ه‌ن گه‌له‌و‌ه‬ ‫هه‌ڵده‌بژێردێت و ده‌ك������رێ بۆ چه‌ند خولێكی تریش‬ ‫هه‌ڵبژێردرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫س������ه‌ركۆمار له‌گ������ه‌ڵ ئه‌نجومه‌ن������ی وه‌زی������ران‬ ‫سیاسه‌ت‌ه گشتییه‌كانی ده‌وڵه‌ت داده‌نێت و خویشی‬ ‫سه‌رپه‌رش������تی ده‌كات‪ ،‬هه‌ر خۆیش������ی سه‌ركرده‌ی‬ ‫بااڵی هێزه‌ چه‌كداره‌كان و س������ه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی‬ ‫ب������ااڵی پولیس و س������ه‌رۆكی ئه‌نجومه‌ن������ی به‌رگری‬ ‫نیش������تمانییه‌‪ .‬ب‌ه پێی ده‌ستوور‪ ،‬ده‌سه‌اڵتی دادوه‌ر‬ ‫س������ه‌ربه‌خۆیه‌ و دادگاكان به‌رێوه‌ده‌ب������ه‌ن و چه‌ند‬ ‫جۆرێكی هه‌یه‌‪ ،‬له‌وان������‌ه دادگای به‌رایی و دادگای‬ ‫پێداچوونه‌و‌ه و ئه‌نجومه‌نی ده‌وڵه‌ت و دادگای بااڵی‬ ‫ده‌ستووری‪.‬‬

‫ناوی فه‌رمیی ده‌وڵه‌ت‬

‫كۆماری میسری عه‌ره‌بی‬

‫پایته‌خت‬

‫قاهیره‌‬

‫زمانی فه‌رمی‬

‫عه‌ره‌بی‬

‫سه‌ربه‌خۆیی‬

‫‪28‬ی فبرایه‌ری ‪1922‬‬

‫راگه‌یاندنی كۆمار‬

‫‪18‬ی یونیو ‪1953‬‬

‫پانتایی واڵت‬

‫‪ 1.002.450‬كیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌‬

‫ژماره‌ی دانیشتووان‬

‫‪/76.699.427‬سه‌رژمێری‪2006‬‬

‫چڕی دانیشتووان‬

‫‪/82.3‬كم‪2‬‬

‫ئایین‬

‫‪ %94‬موسڵمان و ‪ %6‬مه‌سیحی‬ ‫سه‌رژمێری ‪1986‬‬

‫دراو‬

‫جنه‌یهی میسری ‪EGP‬‬

‫هێمای ئینته‌رنیت‬

‫‪eg.‬‬

‫هێمای تلفونی نێوده‌وڵه‌تی‬

‫‪+20‬‬

‫رێژه‌ی نه‌خوێنده‌واری‬

‫‪ %29‬سه‌رژمێری ‪2006‬‬

‫رێژه‌ی نێر و مێ‬

‫‪ %51.12‬نێر و ‪%48.88‬مێ سه‌رژمێری‬ ‫‪2006‬‬

‫كانوونی یه‌كه‌می ‪47 2011‬‬

‫هه‌ڵبژاردنی ڕووسیا؛ ئاکام و‬ ‫کارتێکه‌رییه‌کانی ل ‌ه ناوه‌وه‌ و ده‌ره‌وه‌دا‬

‫ئاماده‌كردنی‪ :‬هێلن‬ ‫ل‌ه (‪)٢٠١١/١٢/٤‬دا هه‌ڵبژاردن������ی ئه‌نجوومه‌نی نوێنه‌رانی‬ ‫په‌رله‌م������ان (دووم������ا) ل������ه‌ ڕووس������یادا به‌رێوه‌چ������وو‪ .‬له‌م‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌دا ‪ 3053‬پالێ������وراو ل‌ه حه‌وت حزبی تۆماركراو‬ ‫به‌شداریان کرد‪.‬‬ ‫س������ه‌ر له‌ به‌یانیی رۆژی یه‌كشه‌ممه‌‪ ،‬نزیكه‌ی ‪ 110‬میلیون‬ ‫كه‌س ب������ۆ هه‌ڵبژاردنی ‪ 450‬نوێنه‌ر بۆ دوومای ڕووس������یا له‌‬ ‫حه‌وت حزبی سیاس������ی‪ ،‬چوونه‌ ناو بنكه‌كان������ی ده‌نگدانه‌وه‌‪.‬‬ ‫نوێنه‌ران������ی ‪ 146‬واڵتی جیه������ان‪ ،‬کار بۆ چاودێری ‪ 96‬هه‌زار‬ ‫بنكه‌ی ده‌نگدان و كۆكردنه‌وه‌ی ده‌نگه‌كانیان له‌ ئه‌ستۆ گرت‪.‬‬ ‫له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا بۆ یه‌كه‌مین جار ئه‌ندامانی په‌رله‌مان بۆ‬ ‫ماوه‌ی ‪ 5‬س������اڵ ده‌ستنیش������ان ده‌كرێن و بۆ ئه‌وه‌ی حزبه‌کان‬ ‫بتوان������ن ب������ه‌ په‌رله‌مانی ئه‌و واڵته‌ بگ������ه‌ن‪ ،‬ده‌بێ ڕێژه‌ی ‪%7‬ی‬ ‫ده‌نگه‌کان به‌ده‌ست بێنن‪ .‬ئه‌م ڕێژه‌یه‌ به‌هۆی ئه‌و چاكسازییه‌یه‌‌‬

‫‪ 48‬هه‌ڵبژاردن ژماره‌ (‪)16‬‬

‫که‌ له‌ سیسته‌می هه‌ڵبژاردنی ڕووسیادا کراوه‌‪ ،‬تا ده‌رفه‌ت به‌‬ ‫حزبه‌ بچوكه‌كان بدرێت‌‪ ،‬نوێنه‌ریان له‌ په‌رله‌ماندا هه‌بێت‪.‬‬

‫حزب ‌ه به‌شداربووه‌کان‬

‫حزبی ڕووس������یای یه‌كگرتوو كه‌ (دێمیت������ری مێدڤیدیێڤ ‌)‬ ‫س������ه‌ركۆماری ڕووسیایه‌ و له‌ سه‌رووی لیستی پالێوراوانی‬ ‫ئه‌م حزبه‌یه‌‪ ،‬زۆرینه‌ی ئه‌ندامانی په‌رله‌مان سه‌ر به‌م حزبه‌ن‬ ‫و حزبی ده‌سه‌اڵتداریشه‌‪ .‬ئه‌وله‌وییه‌ته‌ سیاسییه‌کانی حزبی‬ ‫ڕووس������یای یه‌كگرتوو‪ ،‬سیاس������ه‌تی كۆمه‌اڵیه‌تی و ئابوورییه‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها‌ پش������تیوانی له‌ ئابووریی ب������ازار له‌‌ ژێر كونترۆڵی‬ ‫ده‌وڵه‌تدا ده‌کات‪ .‬هه‌روه‌ها هه‌وڵده‌دات که‌ ڕووسیه‌ یه‌کێک له‌‬ ‫جه‌مسه‌ر جیهانییه‌کانی ناو جیهانی چه‌ند جه‌مسه‌ره‌ بێت‪.‬‬ ‫حزبی كۆمۆنیست به‌ سه‌رۆكایه‌تیی (گنادی زووگانۆڤ)‌‪،‬‬ ‫حزبی دووه‌مه‌ ل‌ه ناو حزب‌ه سیاس������ییه‌كانی ڕووس������یادا‪.‬‬

‫زووگان������ۆڤ ل‌ه هه‌موو ئه‌و هه‌ڵبژاردنان������ه‌ی ك‌ه له‌ زه‌مانی‬ ‫روخان������ی یه‌كێتی س������ۆڤییه‌ته‌وه‌ ل‌ه س������اڵی ‪ 1991‬ئه‌نجام‬ ‫دراوه‌‪ ،‬پل������ه‌ی دووه‌می ب������ۆ حزبی خوی دابی������ن كردووه‌‌‪.‬‬ ‫دروش������مه‌کانی ئه‌و حزب‌ه له‌ هه‌ڵمه‌ته‌کان������ی هه‌ڵبژاردندا‪،‬‬ ‫نه‌ته‌وه‌ییكردن������ی بنكه‌ی كه‌ره‌س������ه‌ی خ������او و كه‌نزاكان و‬ ‫سه‌رچاو‌ه سروشتییه‌كانه‌‪.‬‬ ‫حزبی لیبراڵ دیموكراتی ڕووس������یا ب‌ه س������ه‌رۆكایه‌تیی‬ ‫(ڤالدیمیر ژیرینۆڤسكی)‪ ،‬له‌ چاالكییه‌كانی خویدا پشتی ب‌ه‬ ‫ناڕا‌زییه‌كان له‌ ناو ناسیۆنالیسته‌كانی ڕووسیادا به‌ستوو‌ه‬ ‫و دروشمه‌كانی پۆپۆلیستی زۆر به‌كار دێنێت‪.‬‬ ‫حزبی ڕووسیای دادپه‌روه‌ر به‌ سه‌رۆكایه‌تیی (سێرگێی‬ ‫میرۆنۆڤ)‪ ،‬حزبی س������ێیه‌مه‌ له‌ ناو حزب‌ه سیاس������ییه‌كانی‬ ‫ببێته ئۆپۆزسیۆنی‬ ‫ڕووس������یادا‪ .‬ئه‌و حزبه‌ بڕیاری داوه‌ كه ‌‌‌‬ ‫سه‌رس������ه‌ختی حزبی ڕووس������یای یه‌كگرتوو‪ .‬هه‌روه‌ها ل‌ه‬ ‫كۆنگ������ره‌ی خۆیدا‪ ،‬خه‌بات ب������ه‌ دژی به‌رزبوونه‌وه‌ی رێژه‌ی‬ ‫هه‌ژاری و گه‌نده‌لی و پاوانی سیاس������یی حزبی ڕووسیای‬ ‫یه‌كگرتووی له‌ سه‌رووی كاره‌كانی خۆی داناوه‌‪.‬‬ ‫حزب������ی یابڵه‌كا (س������ێو) ب‌ه س������ه‌رۆكایه‌تیی (گریگۆری‬ ‫یاولینس������كی) ل‌ه س������اڵی ‪1993‬وه‌ دامه‌زراوه‌‪ .‬به‌ درێژایی‬ ‫ئه‌م ‪ 10‬ساڵه‌ی دوایی الیه‌نگرانی ب‌ه شێوه‌یه‌كی به‌رچاو‬ ‫دابه‌زیوه‌‪ .‬ل‌ه س������اڵی ‪2003‬دا ئه‌م حزب������ه‌ نه‌یتوانی بچێت‌ه‬ ‫ناو په‌رله‌مانی ڕووسیاوه‌‪ .‬پالێوراوانی ئه‌م حزب‌ه الیه‌نگریی‬ ‫چاكسازی و پاراستنی مافی مرۆڤن‪.‬‬

‫حزبی نیش������تمانپه‌روه‌رانی ڕووس������یا به‌ سه‌رۆكایه‌تیی‬ ‫(گنادی سمیگین)‪ ،‬دروش������مه‌كانی ناسیونالیستی و الیه‌ن‌ه‬ ‫جۆراوجۆره‌كان������ی به‌رنام������ه‌ی كۆمۆنیس������تی ب������ه‌ بنه‌مای‬ ‫چاالكییه‌كانی خۆی داده‌نێت‪.‬‬

‫ئاکامی ده‌نگه‌کان و حزبه‌ سه‌رکه‌وتووه‌کان‬

‫كۆمیس������ۆنی ناوه‌ندیی هه‌ڵبژاردنی فیدراسیۆنی ڕووسیا‪،‬‬ ‫ئه‌نجامه‌کان������ی به‌مش������ێوه‌یه‌ راگه‌یان������د‪ :‬یه‌كه‌مین حزب كه‌‬ ‫زۆرترین ده‌نگی به‌ده‌ست هێنا‪ ‌،‬حزبی ڕووسیای یه‌كگرتووه‌‬ ‫كه‌ له‌ كۆی ‪ 450‬كورس������یی په‌رله‌مان‪ 238 ،‬كورسی‪ ،‬حزبی‬ ‫كۆمۆنیس������ت ‪ 92‬كورس������ی‪ ،‬حزبی لیب������راڵ‪ -‬دیموكرات ‪56‬‬ ‫كورسی و حزبی ڕووسیای دادپه‌روه‌ر ‪ 64‬كورسی به‌ده‌ست‬ ‫هێنا‪ .‬به‌پێی ڕاپۆرتی کۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌کان له‌ ڕووسیا‪،‬‬ ‫ڕێژه‌ی به‌ش������داربوون خۆی (‪)%60‬دا‪ ،‬به‌اڵم له‌ هه‌ڵبژاردنی‬ ‫ساڵی (‪)2007‬دا ڕێژه‌ی ده‌نگده‌ران (‪ )%64‬بوو‪.‬‬

‫دراوی خه‌رجکراو ل ‌ه هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردندا‬

‫كۆمیسیۆنی ناوه‌ندیی هه‌ڵبژاردنه‌کان‪ ،‬ئاماژه‌ی به‌وه‌دا‪،‬‬ ‫که‌ له‌ هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردندا نزیک ب‌ه (‪ )٥٢‬ملیۆن و س������ه‌د‬ ‫و شێس������ت هه‌زار دۆاڵر خه‌رجکراوه‌‪ .‬ڕووسیای یه‌كگرتوو‬ ‫‪ 18‬ملیۆن و‪ 700‬هه‌زار دۆالر‪ ،‬حزبی لیبراڵ دیموكرات ‪15‬‬ ‫ملیون و‪ 600‬هه‌زار دۆاڵر‪ ،‬حزبی ڕووسیای دادپه‌روه‌ر ‪10‬‬ ‫ملیۆن و ‪ 600‬هه‌زار دۆاڵر و حزبی كۆمۆنیستیش ‪ 7‬ملیون‬ ‫و ‪ 260‬هه‌زاری دۆاڵری خه‌رج کردووه‌‌‪.‬‬

‫كانوونی یه‌كه‌می ‪49 2011‬‬

‫ناکۆکییه‌کان و ناڕه‌زایه‌تییه‌کان سه‌باره‌ت‬ ‫ب ‌ه ئاکامی ده‌نگه‌کان‬

‫دوای باڵوكردن������ه‌وه‌ی ئاكامه‌كان‪ ،‬ناره‌زاییه‌كان س������ه‌ریان‬ ‫هه‌ڵدا و باس له‌وه‌ ده‌کرا كه‌ ساخته‌ له‌ هه‌ڵبژاردنه‌که‌دا كراوه‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم پێش هه‌ڵبژاردنه‌كانیش هه‌ندێ راپرس������ی باسی ئه‌وه‌یان‬ ‫کردبوو‪ ،‬که‌ له‌وانه‌یه‌ س������اخته‌كاری له‌ هه‌ڵبژاردندا بكرێت‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونه‌ به‌پێی ئه‌و راپرس������ییه‌ی كه‌ له‌ مانگی نیس������ان له‌ الیه‌ن‬ ‫ناوه‌ندی (لوادا)دا كرابوو‪ %39 ،‬پێیان وا بوو كه‌ كۆمیسیۆنی‬ ‫هه‌ڵبژاردن ده‌نگه‌کان ده‌ش������ێوێنێت‪ ،‬هه‌روه‌ها ‪ %33‬پێیان وابوو‬ ‫ك������ه‌ حكوومه‌ت ده‌نگ������ده‌ران ده‌کڕێت و ‪%30‬یش له‌س������ه‌ر ئه‌و‬ ‫ڕایه‌بوون‪ ،‬که‌ ئۆپۆزسیۆنیش ده‌نگی خه‌ڵك ده‌كڕێت‪.‬‬ ‫دوای ڕاگه‌یاندن������ی ئاکام������ه‌کان‪ ،‬هه‌ندێ ل������ه‌ داموده‌زگا‬ ‫ناحكوومی و حزب‌ه ئۆپوزسیۆنه‌کان پێیان وای‌ه كه‌ ساخته‌كاری‬ ‫كراوه‌‪ .‬یه‌كێ ل‌ه سه‌رۆكه‌كانی حزبی (یابڵه‌كا) ده‌ڵێت‪ :‬گشت‬ ‫چاودێران������ی ئه‌م حزب‌ه پێ������ش هه‌ژماركردن������ی ده‌نگه‌كان ل‌ه‬ ‫بنكه‌كانی ده‌نگدان ده‌رچوون‪ ،‬هه‌روه‌ها ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردن‬ ‫ل‌ه گه‌ڵ خواستی ده‌نگده‌ران یه‌ك نیی‌ه و به‌پێی ئه‌م بارۆدوخ‌ه‬ ‫پێویسته‌ هه‌ڵبژاردنه‌ک‌ه هه‌ڵوه‌شێندرێته‌وه‌‌‬ ‫سه‌رۆكی حزبی كۆمۆنیست‪ ،‬حزبی ڕووسیای یه‌كگرتووی‬ ‫ب‌ه س������اخته‌كاریی سیستامیك ل‌ه بنكه‌كانی ده‌نگدان تۆمه‌تبار‬ ‫ک������رد‪ ،‬هه‌روه‌ها به‌پێ������ی راپۆرته‌كان زۆرتر ل‌ه ‪ 100‬س������كااڵ‬ ‫تۆمار كراوه‌‪ .‬ناڕازییه‌كان ڤالدیمیر پووتین‪ ،‬سه‌رۆكی حزبی‬ ‫له‬ ‫ڕووس������یای یه‌كگرتوو به‌و‌ه تۆمه‌تبار ده‌كه‌ن‪ ،‬كه ده‌س������تی ‌‌‬ ‫ئه‌نجامه‌كانی هه‌ڵبژاردن وه‌رداو‌ه و ب‌ه فرتوفێل س������ه‌ركه‌وتنی‬ ‫به‌ده‌ستهێناوه‌‪.‬‬

‫له‌ الیه‌كی تره‌وه‌ نزیک به‌ ‪ 100‬هه‌زار هاوواڵتی له‌ مۆس������کۆ‬ ‫خۆپێشاندانیان دژی ساخته‌كاری له‌ ئه‌نجامه‌كانی هه‌ڵبژاردندا‬ ‫كرد و خوازیاری دوباره‌بوونه‌وه‌ی هه‌ڵبژاردنن‪ .‬به‌ پێی هه‌ندێ‬ ‫راپۆرت‪ ،‬ئه‌م خۆپیشاندانه‌ به‌ گه‌وره‌ترین ناره‌زایی دژی ده‌وڵه‌تی‬ ‫ڕووسیا له‌م ‪ 10‬ساڵی دواییدا له‌ قه‌له‌م ده‌درێت‪.‬‬ ‫به‌ وته‌ی (گۆرباچوڤ) دوایین س������ه‌رکۆماری پێش������ووی‬ ‫یه‌کێتی سۆڤیه‌ت‪ ،‬پێویسته‌ ده‌س������ه‌اڵتدارانی ده‌وڵه‌ت دان ب‌ه‬ ‫س������اخته‌كاری دابنێن‪ ،‬چونکه‌ ئه‌نجام������ه‌كان به‌ گوێره‌ی‬ ‫ویس������تی خه‌ڵ������ك نی������ن‪ .‬هه‌روه‌ه������ا ده‌زگای گۆڵۆس كه‌‬ ‫س������ه‌ربه‌خۆیه‌‪ 5 ،‬هه‌زار و ‪ 300‬سكااڵی له‌سه‌ر هه‌ڵبژاردن‬ ‫تۆماركردب������وو‪ ،‬به‌اڵم له‌ ژێر گوش������اری كرێملی������ن و هه‌ندێ‬ ‫ده‌سه‌اڵتدارانی حكوومه‌ت‪ ،‬نه‌یتوانی باڵویان بكاته‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم هه‌ندێ له‌ ده‌س������ه‌اڵتدارانی حكوومه‌ت و ئه‌ندامانی‬ ‫ئه‌نجومه‌نی چاودێرانی هه‌ڵبژاردن كه‌ له‌ ئه‌ندامانی ڕووس������یا‬ ‫و نوێنه‌ران������ی نێوده‌وڵه‌ت������ی پێکهاتب������وو‪ ،‬ل������‌ه به‌رێوه‌چوون‬ ‫و ئه‌نجامه‌كان������ی هه‌ڵبژاردن ڕازی ب������وون و پێیان وابوو ك‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردنێكی پاك بووه‌‪.‬‬

‫ڕووسیا‬

‫ناوی ڕه‌سمی‪:‬‬

‫کۆماری فێدراتیوی ڕووسیا‬

‫پایته‌خت‪:‬‬

‫مۆسکۆ‬

‫پانتایی واڵت‪:‬‬

‫‪ 17.075.000‬کیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌‬

‫ژماره‌ی دانیشتووانی واڵت‪:‬‬

‫‪ 141.750.000‬که‌س‪ ،‬ئاماری ساڵی ‪٢٠١٠‬‬

‫ڕێژه‌ی ژنان‪:‬‬

‫(‪ )%53.8‬ئاماری ساڵی ‪٢٠٠٩‬‬

‫ڕێژه‌ی پیاوان‪:‬‬

‫(‪)%46.2‬‬

‫شارنشینی‪:‬‬

‫(‪ )%72.8‬ئاماری ساڵی ‪٢٠٠٩‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری (خوێندنه‌و‌ه و نووسین)‪:‬‬

‫(‪ )%99.5‬ئامار ساڵی ‪٢٠٠٨‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری ل‌ه ناو ژناندا‪:‬‬

‫(‪)%94.4‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری ل‌ه ناو پیاواندا‪:‬‬

‫(‪)%99.7‬‬

‫ئابووری‪:‬‬

‫(‪ )%4.7‬کشوکاڵ‪ )%32.8( ،‬پیشه‌سازی و (‪)%62.5‬یش خزمه‌تگوزارییه‌‪.‬‬

‫‪ 50‬هه‌ڵبژاردن ژماره‌ (‪)16‬‬

‫كانوونی یه‌كه‌می ‪51 2011‬‬

‫‪ 52‬هه‌ڵبژاردن ژماره‌ (‪)16‬‬