Gova hr 35

Page 1

‫ته‌مووزی ‪2013‬‬

‫‪1‬‬


‫‪2‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)35‬‬


‫دۆخێکی گونجاو بۆ سازدانی‬ ‫کۆنگره‌ی نه‌ته‌وه‌یی‬

‫‌سپێك‬ ‫ده‬

‫بوونی حکوومه‌تی هه‌رێمی کوردس������تان‪ ،‬گه‌شه‌ی خه‌باتی سیاس������ی له‌ پارچه‌کانی تری کوردستان‪ ،‬هه‌روه‌ها ئاڵوگۆڕ‌ه‬ ‫خێراکان������ی ئه‌مدوایییه‌ی ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاس������ت‪ ،‬ئه‌و ده‌رفه‌ت������ه‌ی پێکهێناوه‌ که‌ نه‌ته‌وه‌ی کورد ل������‌ه هه‌ر چوارپارچه‌ی‬ ‫کوردس������تان هه‌نگاو بۆ لێکنزیکبوونه‌وه‌ و گوتاری هاوبه‌ش بنێت‪ .‬بێشک یاریی ئاڵۆزی شه‌تره‌نجی سیاسیی ناوچه‌ک‌ه و‬ ‫ش������نه‌بای جێگۆڕکێی بنه‌ڕه‌تی له‌ ده‌ڤه‌ری ئێمه‌دا‪ ،‬پێویس������تی به‌ نزیکی و هه‌وڵدان بۆ تێگه‌ییشتنی هاوبه‌ش و توانه‌وه‌ی‬ ‫سه‌هۆڵ‌ه نێوخۆیییه‌کان هه‌یه‌‌‪.‬‬ ‫ل‌ه ناوه‌ڕاس������تی ساڵی ‪٢٠١١‬دا‪ ،‬مه‌س������عوود بارزانی سه‌رۆکی هه‌رێمی کوردستان له‌ دیداری له‌گه‌ڵ هه‌ندێک له‌ پارت و‬ ‫الیه‌ن‌ه سیاسییه‌کانی کوردستانی پارچه‌ی تورکیادا‪ ،‬باسی له‌ کۆنفرانسێکی نه‌ته‌وه‌یی کرد و ئاژماه‌ی به‌وه‌ دا‌‪" :‬به‌ستنی‬ ‫ئه‌و کۆنفرانسه‌ یه‌کێک له‌ به‌رنام‌ه سیاسییه‌کانی ئێمه‌یه‌ بۆ ئه‌وه‌ی گوتارێکی یه‌کگرتووی کوردی ل ‌ێ ده‌ربچێت‪ ،‬که‌ ئه‌ویش‬ ‫گوتاری ئاشتییه‌‪".‬‬ ‫ب������ه‌ له‌به‌رچاوگرتنی ئاڵوگۆڕه‌کانی ناوچه‌که‌مان‪ ،‬بوونی حکوومه‌تی هه‌رێمی کوردس������تان که‌ ئه‌مڕۆکه‌ خاوه‌نی کێش������ی‬ ‫سیاس������ی له‌ ناو عێراق و ناوچه‌که‌دایه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها بارودۆخی سیاسی‪ ،‬گه‌شه‌ و هه‌ڵدانی خه‌باتی سیاسی له‌ پارچه‌کانی‬ ‫تری کوردستاندا‪ ،‬کۆنگره‌یه‌کی له‌م چه‌شنه‌ وه‌کو پێویست دێنێته‌ گۆڕێ‪ ،‬که‌ یه‌کپارچه‌بوونی کورد ب‌ه په‌یامێکی ڕوون بۆ‬ ‫ناوخ������ۆ و ده‌وروبه‌ر‌‌‪ ،‬هه‌م حکوومه‌تی هه‌رێم به‌هێزتر ده‌کات و هه‌میش هه‌س������تی نه‌ته‌وه‌یی له‌ پارچه‌کانی تردا به‌هێزتر‬ ‫ده‌کات‌‪ .‬له‌ هه‌مان کاتدا‪ ،‬پاڵپشتیی پارچه‌کانی تر بۆ حکوومه‌تی هه‌رێمی کوردستان به‌تینتر ده‌کات‪ ،‬که‌ ئه‌مه‌یان ده‌وڕی‬ ‫ڕای گشتی وه‌کو هاوکێشه‌یه‌ک له‌ به‌رژه‌وه‌ندیی حکوومه‌تی هه‌رێمی کوردستان و پارچه‌کانی تردا ده‌بێت‪.‬‬ ‫بڕیارێکی له‌م چه‌ش������ن‌ه (کۆنگره‌ی نه‌ته‌وه‌یی) که‌ ده‌چێته‌ خانه‌ی ستراتێژیی نه‌ته‌وه‌یییه‌وه‌‪ ،‬سه‌ره‌ڕای ئه‌و‌ه که‌ ده‌توانێت‬ ‫وه‌کو "چه‌ترێکی نه‌ته‌وه‌یی" ل‌ه گش������ت پارچه‌کاندا هه‌س������تی نه‌ته‌وه‌یی ببزوێنێت و گه‌لێک خورتیان بکات‪ ،‬هه‌روه‌ها گشت‬ ‫پارت و الیه‌ن‌ه سیاسییه‌کان لێک نزیک بکاته‌وه‌ و بواری گوێگرتن و تێگه‌ییشتنی هاوبه‌ش ل‌ه نێوان گشت هێزه‌کاندا بێنێت‌ه‬ ‫کایه‌وه‌ و‪ ،‬یارمه‌تی به‌ نه‌مانی دڕدۆنگی بدات‪.‬‬ ‫ل‌ه هێڵی گشتیدا (کۆنگره‌ی نه‌ته‌وه‌یی) ده‌توانێت هه‌ڵگری په‌یامێکی هاوبه‌ش بێت و ده‌توانێت‌ کار له‌سه‌ر ئه‌و ڕووداوان‌ه‬ ‫بکات‪ ،‬که‌ په‌یوه‌ندییان به‌ پرسی کورده‌وه‌ له‌ ناوچه‌که‌دا هه‌ی‌ه‪ ‌،‬ئه‌مه‌ش سه‌ره‌تایه‌کی باش و گونجاو ده‌بێت بۆ یه‌کپارچه‌یی‬ ‫کورد له‌ ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاس������تدا‪ ،‬چونک‌ه بوونی هه‌رێمی کوردس������تان وه‌کو یه‌که‌یه‌کی سیاسی و کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ئاڵوگۆڕه‌کانی ئه‌مدوایییه‌ ناوچه‌که‌‪ ،‬ده‌رفه‌تێکی له‌بار‌ بۆ نه‌ته‌وه‌ی کورد ده‌ڕه‌خس������ێنێت‪ ،‬که‌ ل‌ه هێڵی گش������تی و له‌ بواری‬ ‫نه‌ته‌وه‌ییدا په‌یامێکی هاوبه‌شی هه‌بێت‪.‬‬ ‫به‌ له‌به‌رچاوگرتنی بزووتنه‌وه‌ی دیموکراس������ی و مافی مرۆڤ له‌ ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاس������ت و ڕه‌وتی ئاڵوگۆڕ‌ له‌ ده‌س������ه‌اڵت‌ه‬ ‫سیاسییه‌کانی ئه‌م ناوچه‌یه‌دا‪ ،‬هه‌روه‌ها بۆ ئه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌ی کوردیش بتوانێت ل‌ه شه‌ترنجی سیاسیی ناوچه‌که‌دا یاریکه‌ر‬ ‫و هاوکێش������‌ه بێ������ت‪ ،‬ئه‌م کۆبوونه‌وه‌ نه‌ته‌وه‌یییه ده‌توانێت هانده‌رێکی باش بێت ک������ه‌ نه‌ته‌وه‌ی کورد خۆی گه‌اڵڵ‌ه و تۆکم‌ه‬ ‫بکات‪.‬‬ ‫ئه‌و کۆنگره‌یه‌‌ ده‌توانێت سه‌ره‌تایه‌کی روون و ئاشکرا بێت‪ ،‬تا کورد وه‌ک نه‌ته‌وه‌یه‌ک هه‌ندێک په‌یامی گشتی بۆ واڵتانی‬ ‫ده‌وروبه‌ر‪ ،‬ناوچه‌ و جیهانی پێ بێت‪ .‬ئاشتی نه‌ته‌وه‌یی‪ ،‬ده‌توانێت په‌یامێکی تری ئه‌و کۆنگره‌یه‌‌ بێت‪ .‬به‌هێزکردنی هه‌ستی‬ ‫نه‌ته‌وایه‌تی له‌ هه‌رێمی کوردس������تان و پارچه‌کانی تر‪ ،‬مه‌رج‌ه بۆ پێش������که‌وتن ‌ی پرس������ی کورد ل������ه‌م قۆناغه‌دا‪ .‬کۆنگره‌ی‬ ‫نه‌ته‌وه‌ی������ی‪ ،‬ده‌بێ ئه‌وه‌ له‌به‌رچاو بگرێت‪ .‬کورد هاوکێش������ه‌یه‌ و ده‌بێ یاریکه‌ر بێت ل������‌ه ناوچ‌ه گڕگرتووه‌که‌ی ڕۆژهه‌اڵتی‬ ‫ناوه‌ڕاستدا‪ .‬جاران چیاکان دۆستمان بوون‪ ،‬ئێستا ده‌بێ گشتمان دۆستی یه‌کتر بین‪.‬‬

‫سه‌رنووسه‌ر‬

‫ته‌مووزی ‪2013‬‬

‫‪3‬‬


‫په‌یامی مه‌سعوود بارزانی سه‌رۆکی‬ ‫هه‌رێمی کوردستان‬

‫"ده‌بێ ب ‌ه هه‌موومان نموونه‌یه‌كی جوانی دیموكراسی پێشكه‌ش بكه‌ین‪،‬‬ ‫نابێت هیچ كه‌س ب ‌ه كورسییه‌كه‌یه‌و ‌ه بچه‌سپێت و‪ ،‬نابێت ڕێگ ‌ه بدرێت‬ ‫سه‌رۆكی هه‌تاهه‌تایی هه‌بێت ل ‌ه كوردستاندا‪ .‬من خۆم باوه‌ڕێكی ته‌واوم‬ ‫به‌و ‌ه هه‌ی ‌ه ك ‌ه كاتێك پۆس���تێك ل ‌ه الیه‌ن كه‌س���ێكه‌و ‌ه به‌جێده‌هێڵدرێت‪،‬‬ ‫ده‌بێ گه‌ل ئه‌و پرس���یار ‌ه بكات ك ‌ه بۆچی ئه‌و پۆس���ت ‌ه به‌جێده‌هێڵێت‪،‬‬ ‫نه‌ك گه‌ل بگات ‌ه راده‌ی ئه‌وه‌ی ئه‌و پرسیار ‌ه بكات ك ‌ه بۆچی ناڕوات‪".‬‬ ‫‪4‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)35‬‬


‫به‌ناوی خوای گه‌ور ‌ه و میهره‌بان‬ ‫گه‌لی خۆشه‌ویستی كوردستان‪....‬‬ ‫هێز و الیه‌ن ‌ه سیاسییه‌كان و رێكخراوه‌كانی‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی‪...‬‬ ‫بۆ من خۆش������ترین بڕیار ئه‌و‌ه ب������ووه‌ كه‌ له‌ ته‌مه‌نی ‪16‬‬ ‫ساڵیدا له‌ پێناو ئازادی و ماف‌ه نه‌ته‌وه‌یی و دیموكراتییه‌كانی‬ ‫گه‌لی كوردستان و ڕزگاركردنی خاكی كوردستاندا بووم‌ه‬ ‫پێشمه‌رگه‌ی كوردستان‪.‬‬ ‫پێشمه‌رگایه‌تیش گه‌وره‌ترین شانازیی ژیانی منه و‪ ،‬ل‌ه هه‌ر‬ ‫پل‌ه و پۆس������تێكدا بووبم به‌ گیانی پێشمه‌رگان‌ه كار و خه‌باتم‬ ‫كردووه‌ و‪ ،‬به‌ بیروباوه‌ڕی پێشمه‌رگانه‌وه‌ كارم بۆ به‌رژه‌وه‌ندیی‬ ‫گه‌له‌كه‌م كردووه‌ و‪ ،‬هه‌ر له‌و ڕوانگه‌شه‌و‌ه هه‌موو پۆسته‌كانم‬ ‫بۆ به‌رژه‌وه‌ندیی بااڵی نیشتمانه‌كه‌م به‌كارهێناوه‌ن‪.‬‬ ‫زۆریش سه‌ربه‌رزم به‌وه‌ی ك‌ه هه‌ر ل‌ه سه‌ره‌تای راپه‌ڕینی‬ ‫ش������كۆداری گه‌لی كوردس������تان ل‌ه به‌هاری ‪1991‬ـه‌و‌ه وه‌ك‬ ‫پابه‌ندبوون ب‌ه ئامانجه‌كانمان له‌ ئازادی و دیموكراسی ل‌ه‬ ‫كاتی شۆڕش و خه‌باتی پێشمه‌رگایه‌تیدا ل‌ه شاخ‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫وه‌ك ئه‌ركێك������ی نیش������تمانی و چه‌س������پاندنی بنه‌ماكان������ی‬ ‫دیموكراس������ی و دامه‌زراندنی سیس������ته‌مێكی سیاس������ی و‬ ‫ئیداریی دیموكراسیانه‌‪ ،‬داوام كرد به‌ره‌ی كوردستانی ب‌ه‬ ‫زووترین كات هه‌ڵبژاردنێكی ئازاد ئه‌نجام بدات‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫گه‌لی كوردس������تان له‌ ڕێگه‌ی س������ندوقه‌كانی ده‌نگدانه‌وه‌‪،‬‬ ‫چاره‌نووس و سیسته‌می سیاسیی خۆی دیاری بكات‪.‬‬ ‫له‌وكاته‌و‌ه گه‌لی كوردستان‪ ،‬به‌ هاوكاریی هه‌موو الیه‌ن‌ه‬ ‫شۆڕش������گێره‌كانییه‌و‌ه پڕۆس������ه‌یه‌كی دیموكراس������ییانه‌ی‬ ‫ده‌س������تپێكرد‪ .‬ئێس������تاش ب‌ه پش������تێوانیی خوای گه‌ور‌ه و‬ ‫هاوكاریی دڵس������ۆزان و خه‌بات و خۆڕاگریی گه‌له‌كه‌مان‪،‬‬ ‫پێش������كه‌وتنی گه‌ور‌ه له‌ هه‌موو ئاس������ته‌كانی ژیانی خه‌ڵكی‬ ‫كوردس������تاندا به‌دیهاتوون‪ .‬هه‌ر به‌و هۆیه‌و‌ه كوردس������تان‬ ‫ئه‌مڕۆ نێوبانگێكی باشی هه‌ی‌ه ل‌ه ڕووی جێگیریی سیسته‌می‬ ‫سیاس������ی و س������ه‌قامگیریی باری ئه‌من������ی و پێكه‌وه‌ژیان‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها پێش������كه‌وتنه‌كان ل‌ه بواری ئابووری و ئاوه‌دانیدا‪،‬‬ ‫ڕۆژ ب‌ه ڕۆژ پێگه‌ی كوردستان ل‌ه جیهاندا به‌هێزتر ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫له‌ ماوه‌ی ڕاب������ردوودا له‌ هه‌رێمی كوردس������تاندا‪ ،‬وه‌ك‬ ‫به‌ش������ێك ل‌ه نه‌ریتی دیموكراسی‪ ،‬گفتوگۆ و گه‌نگه‌شه‌یه‌كی‬ ‫زۆر له‌سه‌ر سروش������ت و پێناسه‌ی سیسته‌می سیاسی و‬ ‫پڕۆژه‌ی ده‌ستوور هاته‌ ئاراوه‌‪.‬‬

‫بۆ پێشكه‌ش������كردنی نموونه‌یه‌كی جوانتری پڕۆس������ه‌ی‬ ‫دیموكراس������ی و پابه‌ندبوون به‌ یاساوه‌‪ ،‬نامه‌ی فه‌رمیم نارد‬ ‫بۆ كۆمسیۆنی بااڵی سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردنه‌كان‪ ،‬تاوه‌كو ل‌ه‬ ‫مانگ������ی ‪9‬ی ئه‌مس������اڵدا هه‌ڵبژاردنه‌كان������ی په‌رله‌م������ان و‬ ‫س������ه‌رۆكایه‌تیی هه‌رێمی كوردس������تان ئه‌نجام بدرێن‪ .‬به‌و‬ ‫شێوه‌یه‌ ئه‌وه‌ی ئه‌ركی سه‌رشانی من بوو‌ه به‌جێمگه‌یاندووه‌‪،‬‬ ‫ل‌ه نامه‌ن������اردن و داواكردنی ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنه‌كان و‬ ‫پاشان دیاریكردنی كاتی هه‌ڵبژاردنه‌كان‪ ،‬ك‌ه ئه‌ویش رۆژی‬ ‫‪ 2013/9/21‬بووه‌‪.‬‬ ‫له‌ دوای ئه‌و فه‌رمان‌ه و پێش ده‌رچوونیش������ی‪ ،‬جیاوازیی‬ ‫بیروڕا هه‌بوو له‌س������ه‌ر میكانیزمی هه‌ڵبژاردنی س������ه‌رۆكی‬ ‫هه‌رێمی كوردس������تان‪ ،‬ك‌ه ئایا به‌پێی یاسای سه‌رۆكایه‌تی‬ ‫هه‌رێمی كوردستان ژمار‌ه ‪1‬ی ساڵی ‪2005‬ی هه‌مواركراو‬ ‫و پڕۆژه‌ی ده‌س������توور بێت‪ ،‬ك‌ه سه‌رۆكی هه‌رێم راسته‌وخۆ‬ ‫ل‌ه الیه‌ن خه‌ڵكه‌وه‌ هه‌ڵبژێردرێت‪ ،‬یان ب‌ه پێی بۆچوونی چه‌ند‬ ‫حیزبێك ك‌ه داوا ده‌كه‌ن س������ه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان ل‌ه‬ ‫نێو په‌رله‌ماندا هه‌ڵبژێردرێت‪ .‬ئه‌مه‌یش جیاوازی خست‌ه ناو‬ ‫الیه‌نه‌كانه‌وه‌ پاشان پرس������ی پڕۆژه‌ی ده‌ستووری هه‌رێمی‬ ‫خرای‌ه س������ه‌ر و ده‌رئه‌نجام به‌داخه‌وه‌ مامه‌ڵه‌كردنی توندی‬ ‫هه‌ندێ الیه‌ن پڕۆسه‌ی سیاسی به‌ره‌و قه‌یران برد‪.‬‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی بتوانین زه‌مینه‌ی پێكه‌وه‌كاركردنێكی باش������تر‬ ‫بهێنین‌ه ئارا سه‌باره‌ت به‌و پرسان‌ه و بۆ ئه‌وه‌ی نموونه‌یه‌كی‬ ‫جوانتری پڕۆسه‌ی سیاسی ل‌ه هه‌رێمی كوردستان پێشانی‬ ‫خه‌ڵك������ی خۆمان و ده‌ره‌وه‌ش بده‌ی������ن‪ ،‬هه‌روه‌ها بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫بتوانین زه‌مینه‌ی ته‌وافوق بڕه‌خسێنین و الیه‌ن‌ه سیاسییه‌كان‬ ‫و پێكهاته‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی كوردستان‪ ،‬سه‌رنج و تێڕوانینی‬ ‫خۆیان له‌س������ه‌ر ش������ێوازی هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆك و پڕۆژه‌ی‬ ‫ده‌ستوور بخه‌نه‌ڕوو‪ ،‬به‌نامه‌یه‌ك ل‌ه ‪25‬ـی ‪5‬ـی ‪ 2013‬داوام‬ ‫ل‌ه هه‌موو الیه‌نه‌ سیاس������ییه‌كانی كوردستان كرد‪ ،‬تێبینی و‬ ‫سه‌رنجه‌كانیان له‌س������ه‌ر پڕۆژه‌ی ده‌ستوور بۆ ئێمه‌ بنێرن‪.‬‬ ‫دوای گه‌یشتنی وه‌اڵمه‌كان‪ ،‬داوام ل‌ه سه‌رۆكایه‌تیی په‌رله‌مان‬ ‫ك������رد له‌گه‌ڵ س������ه‌رجه‌م الیه‌ن و پێكهاته‌كان������ی كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫كوردستان كۆ ببنه‌و‌ه بۆ ئه‌وه‌ی بگه‌ن‌ه ئه‌نجامێك‪.‬‬ ‫ئامانجی من ل‌ه ناردنی تێبینیی الیه‌نه‌كان بۆ سه‌رۆكایه‌تیی‬ ‫په‌رله‌مان بۆ ئه‌و‌ه بوو ك‌ه ته‌وافوقی الیه‌نه‌كانی ناو په‌رله‌مان‬ ‫و ده‌ره‌وه‌ی په‌رله‌مان و سه‌رنجی هه‌موو پێكهاته‌كان ببێت‌ه‬ ‫نه‌خشه‌ڕێگه‌یه‌كی باش������تر و زه‌مینه‌یه‌كی گونجاوتر دابین‬ ‫بكه‌ی������ن بۆ پڕۆژه‌ی ده‌س������توور و هه‌ڵبژاردنه‌كان‪ ،‬ئینجا ب‌ه‬

‫ته‌مووزی ‪2013‬‬

‫‪5‬‬


‫هه‌موو س������ه‌راحه‌تێكه‌و‌ه به‌ گه‌لی كوردستان ڕابگه‌یێنم ك‌ه‬ ‫من وه‌ك شه‌خسی خۆم هیچ نییه‌تێكم بۆ خۆكاندیدكردنه‌و‌ه‬ ‫نیی������‌ه و ڕێ������ز له‌ هه‌م������وو یاس������اكان ده‌گ������رم و ئه‌مانه‌تی‬ ‫سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێمی كوردستان ڕاده‌ستی هه‌ر به‌ڕێزێكی‬ ‫دیك‌ه ده‌كه‌م كه‌ هه‌ڵده‌بژێردرێت‪.‬‬ ‫ب������ه‌اڵم به‌ داخ������ه‌وه‌ ئۆپۆزیس������یۆن س������ه‌ركه‌وتوو نه‌بوون له‌‬ ‫هاوكاریكردن بۆ سه‌رخس������تنی پڕۆس������ه‌كه‌‪ ،‬به‌ڵكو به‌و ش������ێوه‌‬ ‫ڕه‌فتاره‌یان كه‌ قبووڵیان نه‌كرد الیه‌نه‌كانی دیكه‌ له‌ كۆبوونه‌وه‌كانی‬ ‫س������ه‌رۆكایه‌تی په‌رله‌ماندا به‌ش������دار بن‪ ،‬هه‌وڵ و پرۆسه‌كه‌یان‬ ‫په‌كخس������ت‪ .‬له‌وه‌دا ده‌رك������ه‌وت كه‌ مه‌فهووم������ی ته‌وافوق الی‬ ‫ئۆپۆزیسیۆن ته‌نیا سه‌پاندن و جێبه‌جێكردنی ئه‌و داوایانه‌یه‌ كه‌‬ ‫خۆیان هه‌یانه‌‪ ،‬به‌ بێ گوێدانه‌ داواكانی الیه‌نه‌كانی دیكه‌‪.‬‬ ‫ده‌مه‌وێت لێره‌دا زۆر به‌ ڕاشكاوی بیڵێم‪ ،‬ته‌وافوق ئه‌وه‌ نییه‌‬ ‫ك������ه‌ ته‌نیا پارتی و یه‌كێتی و س������ێ الیه‌نه‌كه‌ی ئۆپۆزیس������یۆن‬ ‫رێكبكه‌ون‪ ،‬به‌ڵكو په‌یوه‌س������ته‌ به‌وان و هه‌موو الیه‌ن و پێكهاته‌‬ ‫جیاجیاكانی دیكه‌ی كوردستانیشه‌وه‌‪ .‬پڕۆژه‌ی ده‌ستوور كاتی‬ ‫خۆی له‌ الیه‌ن ‪ 36‬حیزب و هه‌موو نه‌ته‌وه‌كانی كوردس������تانه‌وه‌‬ ‫گفتوگۆی له‌سه‌ر كراوه‌‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ش ئه‌مڕۆ نابێ پشتگوێ و‬ ‫په‌راوێز بخرێن‪ ،‬چونكه‌ كوردستان هه‌ر ته‌نیا ئه‌و پێنج الیه‌نه‌ی‬ ‫تێی������دا نییه‌‪ .‬لێره‌ش������دا دووب������اره‌ داوا له‌ هه‌م������وو الیه‌نه‌كان‬ ‫ده‌كه‌مه‌وه‌‪ ،‬له‌سه‌ر پرسی ده‌ستوور به‌ره‌و ته‌وافوق هه‌نگاو بنێن‬ ‫و منیش به‌ هه‌موو توانایه‌كه‌وه‌ پشتیوانیتان ده‌كه‌م‪ ،‬با قه‌یرانی‬ ‫سیاسی دروس������ت نه‌بێ و بۆ ئه‌وه‌ی ئارامیی ژیان له‌ خه‌ڵكی‬ ‫كوردستان تێكنه‌درێت و‪ ،‬هه‌موو هێز و توانای خۆمان بخه‌ینه‌‬ ‫گه‌ڕ بۆ ئه‌وه‌ی س������وود له‌و ده‌رفه‌تان������ه‌ وه‌ربگرین كه‌ ئه‌مڕۆ بۆ‬ ‫گه‌ل و نیشتیمانه‌كه‌مان له‌ ناوچه‌كه‌دا هاتوونه‌ته‌ پێش‪.‬‬ ‫هه‌م������وو هه‌وڵێكی خ������ۆم ده‌خه‌م������ه‌ گه‌ڕ بۆ ڕه‌خس������اندنی‬ ‫زه‌مینه‌یه‌كی نوێی گه‌ییش������تن به‌ ته‌وافوق‪ .‬خه‌ڵكی كوردستان و‬ ‫حیزب������ه‌كان ش������ایه‌تی ئه‌وه‌م ب������ۆ ده‌ده‌ن‪ ،‬كه‌ له‌ س������ه‌روبه‌ندی‬ ‫په‌سه‌ندكردنی پڕۆژه‌ی ده‌ستووری هه‌رێمی كوردستان له‌ ساڵی‬ ‫‪2009‬دا له‌ الی������ه‌ن په‌رله‌مانه‌وه‌‪ ،‬هه‌وڵێك������ی زۆرمدا بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫ته‌وافوقی له‌س������ه‌ر دروس������ت ببێ و به‌ دڵی هه‌موو الیه‌نه‌كانی‬ ‫كوردس������تان بێ������ت و‪ ،‬پێداگیریم له‌س������ه‌ر ئه‌وه‌ ك������رد كه‌ ده‌بێ‬ ‫تێڕوانینی هه‌موو نه‌ته‌وه‌ و پێكهاته‌ ئایینییه‌كانی تێدا جێبكرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌رواش كرا و‪ ،‬دوای ئه‌وه‌ له‌ په‌رله‌مان ده‌نگی له‌سه‌ر درا‪.‬‬ ‫ئه‌مج������اره‌ش ده‌مویس������ت دوور ل������‌ه هه‌م������وو گرژی و‬ ‫هه‌ڵچوونێكی ناو پڕۆسه‌ی سیاسی هه‌مان زه‌مین‌ه دروست‬ ‫بكه‌مه‌و‌ه بۆ گه‌ییشتن به‌ ته‌وافوق‪.‬‬

‫‪6‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)35‬‬

‫به‌داخه‌وه‌ ئۆپۆزیسیۆن به‌ ڕه‌فتار و شێوه‌ی مامه‌ڵه‌كردنیان‬ ‫له‌و چوار س������اڵه‌ی رابردوودا‪ ،‬ئه‌و تێڕوانینه‌ی به‌شێكی زۆر‬ ‫له‌ خه‌ڵك و الیه‌نه‌كانیان له‌سه‌ر خۆیان چه‌سپاندووه‌‪ ،‬كه‌ به‌‬ ‫هیچ شتێك رازی نابن و‪ ،‬ته‌وافوق له‌ ڕوانگه‌ و به‌ لێكدانه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌وان سه‌پاندنی بیروڕاكانی خۆیانه‌ كه‌ ئه‌وه‌ش پێچه‌وانه‌ی‬ ‫ڕێسا و عورفه‌ سیاسی و دیموكراسییه‌كانه‌‪.‬‬ ‫سێ الیه‌نه‌كه‌ی ئۆپۆزیسیۆن ده‌بێ بزانن كه‌ جگه‌ له‌ پارتی و‬ ‫یه‌كێتی‪ ،‬زۆر حیزبی دییش هه‌ن له‌ كوردس������تاندا له‌ سه‌ختترین‬ ‫ڕۆژگاری ژێر ده‌س������ته‌ییدا ئه‌و پ������ه‌ڕی فیداكارییان نواندووه‌ بۆ‬ ‫به‌رگریك������ردن ل������ه‌ هه‌بوون������ی گه‌له‌كه‌م������ان و مان������ه‌وه‌ی ناوی‬ ‫كوردس������تاندا‪ ،‬هه‌روه‌ها زۆر حیزبی دیك������ه‌ی مۆڵه‌تپێدراو هه‌ن‬ ‫ئه‌مڕۆ ڕا و قسه‌یان هه‌یه‌ بۆ پێشكه‌وتنی كوردستان‪ .‬نابێ سێ‬ ‫الیه‌نه‌كه‌ی ئۆپۆزیس������یۆن ڕێگه‌ ب‌ه خۆی������ان بده‌ن و هه‌وڵی ئه‌وه‌‬ ‫بده‌ن له‌ الی������ه‌ن ده‌زگا بااڵكانی كوردس������تانه‌وه‌ ڕا و بۆچوونی‬ ‫الیه‌نه‌كان������ی دیكه‌ نادیت‌ه بگیرێن‪ .‬ی������ان رێگه‌ به‌ خۆیان بده‌ن به‌‬ ‫شێوه‌یه‌ك له‌ س������ووكایه‌تی پێكردنه‌وه‌ باسیان بكه‌ن‪ ،‬چونكه‌ به‌‬ ‫هیچ شێوه‌یه‌ك ئه‌وه‌ نه‌ریتێكی دیموكراسیانه‌ نییه‌‪ .‬بۆیه‌ داوا له‌‬ ‫برایان������ی ئۆپۆزیس������یۆن ده‌ك������ه‌م ب������ه‌ س������ینگێكی فراوان������ی‬ ‫یه‌كترقبوڵكردن������ه‌وه‌ و ب������ه‌ پێی بنه‌ما دیموكراس������ییه‌كان كار و‬ ‫چاالكییه‌ سیاسییه‌ یاساییه‌كانیان ئه‌نجام بده‌ن و‪ ،‬هه‌موو ڕه‌فتار‬ ‫و مامه‌ڵه‌كانیان له‌سه‌ر بنه‌مای قبوڵكردنی ئه‌وانیتره‌وه‌ بێت‪.‬‬

‫خه‌ڵكی خۆڕاگری كوردستان‪....‬‬

‫په‌رله‌مانی كوردس������تان‪ ،‬ل������‌ه ڕۆژی ‪ 2013/6/30‬دا ب‌ه‬ ‫ده‌ركردنی دوو یاس������ا‪ ،‬ماوه‌ی په‌رله‌مان و س������ه‌رۆكایه‌تی‬ ‫هه‌رێمی كوردس������تانی درێژ ك������رده‌وه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ش دواكه‌وتنی‬ ‫هه‌ڵبژاردنی س������ه‌رۆكی هه‌رێمی كوردس������تانی لێكه‌وته‌وه‌‪.‬‬ ‫لێره‌دا دووپاتی ده‌كه‌مه‌و‌ه هیچ كات خولیای كورس������ی و‬ ‫پۆست نه‌بوومه‌‪ .‬ئه‌مڕۆش نامه‌وه‌ێ مێژووی خۆم ل‌ه خه‌بات‬ ‫بۆ رزگاری و ئازادی كوردس������تان ب‌ه هیچ ش������تێكی دیك‌ه‬ ‫بگۆڕمه‌وه‌‪ .‬مرۆڤ زیاتر ب‌ه خه‌بات و كار و به‌خش������ش بۆ‬ ‫گه‌ل و نیش������تمان و مرۆڤایه‌تی ده‌ناسرێته‌و‌ه نه‌ك ب‌ه پل‌ه و‬ ‫پۆست و ناونیشانی وه‌زیفی و ئیدارییه‌وه‌‪.‬‬ ‫یاس������ای درێژكردنه‌وه‌ی ماوه‌ی په‌رله‌مانی كوردستانم‬ ‫ئیمزا كرد تاوه‌كو هیچ بۆشاییه‌كی یاسایی و ده‌ستووری‬ ‫ل‌ه هه‌رێمی كوردستاندا دروست نه‌بێت‪ .‬ماو‌ه و ویالیه‌تی‬ ‫س������ه‌رۆكایه‌تی هه‌رێمی كوردس������تان‪ ،‬ل‌ه الیه‌ن په‌رله‌مانی‬ ‫كوردستانه‌و‌ه به‌ ده‌نگی فراكسیۆنی كوردستانیی (پارتی‬


‫و یه‌كیێتی) له‌گه‌ڵ فراكس������یۆنه‌كانی حیزب و نه‌ته‌وه‌كانی‬ ‫دیكه‌ی ناو په‌رله‌مان و سه‌ربه‌خۆكان جگ‌ه ل‌ه فراكسیۆنه‌كانی‬ ‫حیزبه‌كانی ئۆپۆزیسیۆن‪ ،‬درێژكرایه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئێس������تا من له‌به‌رده‌م ئه‌ركه‌كانی ئه‌و هاوپه‌یمانییه‌ته‌دام‬ ‫ك‌ه ل‌ه نێ������وان پارت������ی دیموكراتی كوردس������تان و یه‌كێتی‬ ‫نیشتمانی كوردستاندا هه‌یه‌‪ ،‬كه‌ پێكه‌و‌ه له‌گه‌ڵ چه‌ند حیزب‬ ‫و نه‌ته‌وه‌ی كوردس������تاندا له‌ناو پارله‌م������ان بڕیاریان داو‌ه‬ ‫ماوه‌ی سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێمی كوردستان بۆ دوو ساڵ درێژ‬ ‫بكرێته‌وه‌‪ ،‬به‌ بێ ئه‌وه‌ی من تێیدا به‌شدار بووبم‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها من له‌به‌رده‌م به‌رپرسیارێتیی ئه‌خالقی و كۆمه‌ڵێ‬ ‫ئ������ه‌رك و كاری هاوبه‌ش������ی درێژخایه‌ن������دام له‌گ������ه‌ڵ برای‬ ‫خۆشه‌ویستم مام جه‌الل بۆ درێژه‌دان به‌ هاوپه‌یمانێتییه‌كه‌‪،‬‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی وه‌فاداری ئه‌و كاروانه‌ بم كه‌ ده‌س������تمان پێكرد و‬ ‫ئه‌نجامه‌كانیشی به‌ ئیجابییه‌وه‌ به‌رده‌وام بن و‪ ،‬ئینشاڵاڵ كه‌‬ ‫ئه‌ویش به‌ خۆشی ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ كوردستان‪ ،‬هه‌موو شتێك‬ ‫له‌وپه‌ڕی س������ه‌قامگیریدا ببینێ‪ .‬ل������ه‌ هه‌مانكاتدا من باش له‌‬ ‫ئه‌ركه‌كانی هاوپه‌یمانێتی نێوان یه‌كێتی و پارتی تێده‌گه‌م‪ ،‬كه‌‬ ‫به‌ ڕاستیش ئه‌و هاوپه‌یمانێتییه‌ سه‌قامگیری و پێشكه‌وتنێكی‬ ‫زۆر گ������ه‌وره‌ی ل������ه‌ كوردس������تاندا دروس������تكردووه‌‪ ،‬ك������ه‌‬ ‫به‌رهه‌مه‌كه‌شی ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئێستا هه‌رێمی كوردستان جێگه‌ی‬ ‫سه‌رنجی هه‌موو جیهانه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها وایكرد كورد به‌شدارێكی‬ ‫چاالك بێت له‌ گۆڕانكارییه‌كانی عێراق و ناوچه‌كه‌دا‪.‬‬ ‫ئه‌م������ڕۆش كه‌ جه‌نابی مام جه‌الل له‌به‌ر باری ته‌ندروس������تی له‌‬ ‫كوردس������تان نییه‌ هه‌ست ده‌كه‌م به‌رپرسیارێتییه‌كه‌ی ئه‌ویش ده‌بێ‬ ‫من ئه‌نجامی بده‌م له‌ پاراستن و به‌هێزكردنی ئه‌و هاوپه‌یمانییه‌تییه‌دا‬ ‫وه‌ك وه‌فاداریی������ه‌ك بۆ پێكه‌وه‌كاركردن و هاوخه‌باتیی و هاوكاریی‬ ‫چه‌ندساڵه‌ی نێوانمان له‌ پێناو گه‌ل و واڵته‌كه‌ماندا‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ه������ا بۆ ره‌چاوكردن������ی نیگه‌رانییه‌كان������ی پێكهات‌ه‬ ‫نه‌ته‌وه‌ی������ی و ئایینییه‌كانی كوردس������تان له‌م������ه‌ڕ ئه‌گه‌ری‬ ‫قوڵتربوونی قه‌یرانی سیاس������ی و پاراستنی سه‌قامگیری ل‌ه‬ ‫كوردستاندا و‪ ،‬له‌به‌رده‌م داوای كه‌سایه‌تییه‌ خه‌باتگێڕه‌كانی‬ ‫كوردس������تانی عێراق و پارچه‌كانی دیكه‌ی كوردستاندا‪ ،‬و‬ ‫پاش ڕاوێژكردن له‌گه‌ڵ زۆربه‌ی هێز و الیه‌ن‌ه سیاسییه‌كانی‬ ‫كوردس������تان یاس������ای درێژكردنه‌وه‌ی ماوه‌ی سه‌رۆكایه‌تی‬ ‫هه‌رێم������ی كوردس������تانم ڕه‌تنه‌ك������رده‌وه‌‪ .‬ب������ه‌اڵم ئ������ه‌و‬ ‫ڕه‌تنه‌كردنه‌وه‌یه‌ش به‌و مانای‌ه نیی‌ه كه‌ من له‌گه‌ڵ شێواز و‬ ‫ناوه‌ڕۆك������ی یاس������ای درێژكردنه‌وه‌ی ویالیه‌تی س������ه‌رۆكی‬ ‫هه‌رێمدا بم‪ ،‬بۆیه‌ش ئیمزام نه‌كرد‪.‬‬

‫لێره‌دا وه‌ك ڕێزگرتنێك له‌ ده‌نگی زۆربه‌ی فراكسیۆنه‌كانی‬ ‫په‌رله‌مانی كوردس������تان و ب������ۆ ئیحراج نه‌كردنی������ان‪ ،‬به‌ گه‌لی‬ ‫خۆشه‌ویس������تی كوردس������تان راده‌گه‌یێنم‪ ،‬كه‌ من به‌ شێوه‌یه‌كی‬ ‫كاتی تا وه‌كو خولی چواره‌می په‌رله‌مانی كوردس������تان ده‌ست‬ ‫ب������ه‌كار ده‌بێ������ت و به‌ په‌له‌ ده‌گه‌ن������ه‌ ته‌وافوقێك‪ ،‬ئ������ه‌و ئه‌رك و‬ ‫ئه‌مانه‌ته‌ی ك������‌ه خراوه‌ته‌ سه‌رش������انم به‌جێیده‌گه‌یێنم‪ ،‬هه‌ر له‌‬ ‫ئێستاشه‌وه‌ داوا له‌ سه‌رۆكایه‌تیی خولی داهاتووی په‌رله‌مانی‬ ‫كوردستان ده‌كه‌م كه‌ له‌ژێر ڕۆشنایی ئه‌و نامه‌یه‌م كه‌ له‌ ‪12‬ـی‬ ‫‪6‬ـی ‪2013‬ـدا ئاراسته‌ی سه‌رۆكایه‌تیی خولی ئێستای په‌رله‌مانم‬ ‫كردب������وو‪ ،‬دوای هه‌ڵبژاردنه‌كانی ‪ 2013/9/21‬ده‌س������تبه‌جێ له‌‬ ‫كۆبوون������ه‌وه‌ ده‌س������تپێكییه‌كانی س������ه‌رۆكایه‌تیی په‌رله‌ماندا به‌‬ ‫زووترین كات میكانیزمێك بدۆزنه‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی له‌ ماوه‌ی كه‌متر‬ ‫له‌ س������اڵێكدا بگه‌ن������ه‌ ته‌وافوق له‌س������ه‌ر هه‌مواركردنی پڕۆژه‌ی‬ ‫ده‌س������توور و ئالییه‌تی هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكی هه‌رێم‪ .‬ئه‌و كات‬ ‫هه‌ڵبژاردنی س������ه‌رۆكێكی نوێی هه‌رێمی كوردس������تان ئه‌نجام‬ ‫بدرێ������ت و ئه‌و ئه‌مانه‌ته‌ی له‌ ده‌س������ت ئێمه‌ دای������ه‌ بده‌ینه‌ هه‌ر‬ ‫به‌ڕێزێك������ی دیك������ه‌ كه‌ متمانه‌ی گه‌لی كوردس������تان به‌ده‌س������ت‬ ‫ده‌هێنێت‪ .‬خۆم و كاك كۆس������ره‌ت‪ ،‬جێگری س������ه‌رۆكی هه‌رێمی‬ ‫كوردستان و دیوانی سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێمی كوردستانیش‪ ،‬وه‌ك‬ ‫ده‌زگای سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێمی كوردستان هه‌موو هاوكارییه‌كی‬ ‫سه‌رۆكایه‌تی په‌رله‌مانی تازه‌ ده‌كه‌ین بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌‪.‬‬ ‫ده‌ب������ێ ب‌ه هه‌موومان نموونه‌یه‌كی جوانی دیموكراس������ی‬ ‫پێش������كه‌ش بكه‌ین‪ ،‬نابێت هیچ كه‌س ب‌ه كورس������ییه‌كه‌یه‌و‌ه‬ ‫بچه‌س������پێت و‪ ،‬نابێت ڕێگه‌ بدرێت س������ه‌رۆكی هه‌تا هه‌تایی‬ ‫هه‌بێت له‌ كوردس������تاندا‪ .‬من خ������ۆم باوه‌ڕێكی ته‌واوم به‌و‌ه‬ ‫هه‌ی‌ه ك‌ه كاتێك پۆستێك ل‌ه الیه‌ن كه‌سێكه‌و‌ه به‌جێده‌هێڵدرێت‪،‬‬ ‫ده‌ب������ێ گه‌ل ئه‌و پرس������یار‌ه ب������كات ك‌ه بۆچی ئه‌و پۆس������ت‌ه‬ ‫به‌جێده‌هێڵێت‪ ،‬نه‌ك گه‌ل بگاته‌ راده‌ی ئه‌وه‌ی ئه‌و پرس������یار‌ه‬ ‫بكات ك‌ه بۆ چی ناڕوات‪.‬‬ ‫گه‌لی خۆشه‌ویس������تی كوردستان من دڵنیاتان ده‌كه‌مه‌و‌ه‬ ‫ك‌ه ته‌نیا ئێوه‌ ده‌توانن بڕیار له‌س������ه‌ر چاره‌نووسی خۆتان‬ ‫بده‌ن و‪ ،‬كه‌س ناتوانێ ئه‌و مافه‌تان لێ زه‌وت بكات‪.‬‬ ‫بژی كوردستان‪...‬‬ ‫نه‌مری بۆ ش������ه‌هیدانی ڕێگه‌ی رزگاری كوردس������تان و‬ ‫سه‌رفرازی سه‌ربه‌رزی بۆ گه‌لی كوردستان‬

‫ مسعود بارزانی‬ ‫سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان‬ ‫ ‪٢٠١٣/٧/١٦‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪http://www.krp.org :‬‬

‫ته‌مووزی ‪2013‬‬

‫‪7‬‬


‫ل ‌ه سینۆهه‌ی میسرییه‌وه‌‬ ‫تا ئیخوانه‌کان!‬

‫* قه‌ره‌نی قادری‬ ‫له‌ دیسامبری ساڵی ‪٢٠١٠‬دا‪ ،‬بڵێسه‌ی ئاگری جه‌سته‌ی‬ ‫(محه‌مم������ه‌د بووعه‌زیزی) ده‌س������پێکی ته‌قین������ه‌وه‌ی ڕق و‬ ‫ناڕه‌زایه‌تیی که‌ڵه‌که‌کراوی هاوواڵتیان توونسی بوو‪ .‬زۆری‬ ‫نه‌خایاند که‌ ئاگره‌ک‌ه په‌رێزی واڵت‌ه عه‌ره‌بییه‌کانی گرته‌و‌ه‬ ‫و‪ ،‬به‌ "به‌هاری عه‌ره‌بی" ده‌نگی دایه‌وه‌‪.‬‬ ‫یه‌کێک له‌ ئامانج‌ه س������ه‌ره‌کییه‌کانی "به‌هاری عه‌ره‌بی"‬ ‫ئه‌وه‌ بوو‪ ،‬کۆتایی ب‌ه ده‌سه‌اڵتی سه‌رکۆماره‌ هه‌تاهه‌تایی و‬ ‫حوکم������ی دیکتات������ۆری بێنێ������ت‪ .‬ه������ه‌ر له‌و کۆاڵنه‌ش������ه‌وه‌‪،‬‬ ‫"به‌هار"ه‌ک������ه‌‪ ،‬چاره‌س������ه‌رێک بۆ "ه������ه‌ژاری"‪" ،‬گه‌نده‌ڵی" و‬ ‫"پێش������ێلکردنی مافی م������رۆڤ" بدۆزێته‌وه‌‪ .‬ئ������ه‌و "به‌هار"ه‌‪،‬‬ ‫هه‌ڵگری دوو جه‌مس������ه‌ری ئیس���ل��امی و الیه‌نگرانی مافی‬ ‫مرۆڤ و ئازادییه‌کانه‌‪.‬‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌ی میس������ر خاوه‌نی شارس������تانییه‌ت و کولتووری‬ ‫جی������اوازه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها خێوی کێش������ێکی به‌رچ������اوه‌ له‌ جیهانی‬ ‫عه‌ره‌بی و ئیس���ل��امیدا‪ .‬ه������ه‌ر به‌ ده‌س������تپێکردنی "به‌هاری‬ ‫عه‌ره‌بی"یه‌وه‌‪ ،‬کانگای هزری زۆربه‌ی بزووتنه‌وه‌ ئیسالمییه‌کانی‬ ‫ناوچه‌که‌‪ ،‬واته‌ ئیخوانه‌کان که‌وتنه‌ به‌ر تاقیکردنه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئیخوانه‌کانی میس������ر ب������‌ه ‪ ٨٥‬س������اڵ ته‌مه‌نیانه‌و‌ه ته‌نیا‬ ‫ساڵێک ده‌سه‌اڵتیان تاقی کردووه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌ کۆتاییدا که‌وتن‌ه‬ ‫به‌ر الفاوی هاوواڵتیانی (نیل)ه‌وه‌‪ .‬ئه‌وه‌ش له‌ حاڵێکدای‌ه ک‌ه‬ ‫ئیخوانه‌کان ب������ه‌رده‌وام به‌ گوێره‌ی بیروب������اوه‌ڕی ئایینیی‬

‫‪8‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)35‬‬

‫خۆیانه‌وه‌‪ ،‬بانگه‌ش������ه‌ی ئه‌وه‌یان ده‌کرد‪ ،‬بۆ هه‌موو پرسێک‪،‬‬ ‫چاره‌سه‌رێکیان هه‌یه‌!‬ ‫فه‌ریدوون خاوه‌ند کارناس������ی کاروب������اری ئابووری له‌و‬ ‫باره‌یه‌و‌ه ده‌ڵێت‪" :‬به‌اڵم هه‌ر ئه‌و ماوه‌ کورته‌‪ ،‬میسرییه‌کانی‬ ‫ئاگادار کرده‌وه‌‪ ،‬که‌ ل‌ه ڕاستیدا (ئیخوانه‌کان) سه‌ریان ل‌ه‬ ‫ئابووری ده‌رناچێت و هیچ پالنێکیشیان بۆ داهاتوو نییه‌‪ .‬ب‌ه‬ ‫ئه‌زموونی یه‌کساڵه‌ی ده‌سه‌اڵتیانه‌وه‌‪ ،‬بانگه‌شه‌ی هه‌شتا و‬ ‫پێنج ساڵه‌یان به‌بادا!"‬ ‫الفاوی ئاڵوگۆڕ ل‌ه میسری که‌ونارادا‪ ،‬خه‌ریک‌ه ئاواته‌کانی‬ ‫سینۆه‌ه به‌دی دێنێت‪ ٣٣٥٠ .‬ساڵ به‌ر ل‌ه ئێستا سینۆهه‌ی‬ ‫‌یه جلوبه‌رگ‪،‬‬ ‫میس������ری پزشکی فیرعه‌ون نووس������ی‪" :‬له‌وانه ‌‌‬ ‫زمان‪ ،‬دابونه‌ریت و بڕواکانی خه‌ڵک ئاڵوگۆڕیان به‌س������ه‌ردا‬ ‫بێ������ت‪ ،‬به‌اڵم گه‌مژه‌یی ئه‌وان ناگۆڕێت و ده‌کرێت له‌ ته‌واوی‬ ‫سه‌ده‌کاندا ب‌ه هۆی وت‌ه و نووسراوه‌ی درۆیین خه‌ڵک فریو‬ ‫بدرێ������ت‪ ‌.‬هه‌ر وه‌ک مێش������ه‌هه‌نگوین حه‌زی ل������ه‌ هه‌نگوینه‌‪،‬‬ ‫خه‌ڵکی������ش حه‌زیان له‌ درۆ‪ ،‬فرتوفێ������ڵ و واده‌ی به‌تاڵه‌‪ ،‬ک‌ه‬ ‫هه‌رگیز له‌ کرده‌وه‌دا جێبه‌جێ ناکرێن‪ ".‬س������ینۆهه‌ی پیر و‬ ‫ماندوو‪ ،‬ئیتر خه‌ڵکی واڵته‌که‌ت گه‌مژ‌ه نین!‬ ‫ملمالنێ ل‌ه نێوان جه‌مس������ه‌ری ئیس���ل��امییه‌کان له‌گه‌ڵ‬ ‫ئازادیخوازانی الیه‌نگری مافی مرۆڤ و دیموکراسی‪ ،‬چه‌قی‬ ‫که‌ڵه‌وه‌کێشیی ئێستا و داهاتووی ئه‌و ده‌ڤه‌ره‌یه‌!‬


‫ئه‌ركی بریكاری قه‌واره‌ سیاسییه‌كان‬ ‫و چاودێرانی هه‌ڵبژاردن‬ ‫سه‌كوان ئه‌رگوشی‬ ‫گش����ت پرۆس����ه‌یه‌كی هه‌ڵبژاردن به‌ چه‌ند قۆناغێكی جیادا تێده‌په‌ڕێت‪ ،‬هه‌ر له‌ تۆماركردنی‬ ‫ق����ه‌واره‌ و پاڵێوراوانه‌وه‌ تا ده‌گاته‌ هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬ده‌نگدان و جیاكردنه‌وه‌ و ژماردنی‬ ‫ده‌نگ����ه‌كان و ڕاگه‌یاندن����ی ئه‌نجامه‌ به‌راییی����ه‌كان‪ .‬له‌ قۆناغه‌ س����ه‌ره‌تایییه‌كانی هه‌ڵبژاردندا‬ ‫ق����ه‌واره‌ سیاس����ییه‌كان یاخود پاڵێوراوان خۆیان هه‌ڵده‌س����تن ب����ه‌ ئه‌نجامدانی كار و ڕێكاره‌‬ ‫یاسایییه‌كانی تایبه‌ت به‌ هه‌ڵبژاردن‪.‬‬ ‫ڕۆژی ده‌نگ����دان قۆناغی یه‌كالكه‌ره‌وه‌ی پرۆس����ه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌‪ ،‬بۆیه‌ به‌پێی یاس����ا قه‌واره‌‬ ‫سیاسییه‌كان و پاڵێوراوان بۆیان نییه‌ له‌م ڕۆژه‌دا و له‌ناو بنكه‌كانی ده‌نگدان هیچ چاالكییه‌ك‬ ‫ئه‌نجام بده‌ن‪ .‬لێره‌دا ڕۆڵی بریكاری قه‌واره‌ سیاس����ییه‌كان و پاڵێوراوان دێته‌ پێش����ه‌وه‌ و به‌‬ ‫موڵه‌توه‌رگرتن����ی فه‌رمی له‌الیه‌ن به‌ڕێوه‌به‌رانی هه‌ڵبژاردن����ه‌وه‌ ده‌توانن بچنه‌ ناو بنكه‌كانی‬ ‫ده‌نگدان����ه‌وه‌ و‪ ،‬چاودێری پرۆس����ه‌كه‌ بكه‌ن و پارێ����زه‌ری به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی قه‌واره‌كه‌یان یا‬ ‫پاڵێوراوه‌كه‌یان بن‪.‬‬ ‫له‌ناو بنكه‌كانی ده‌نگداندا شانبه‌شانی فه‌رمانبه‌رانی‬ ‫ده‌زگای به‌ڕێوه‌ب������ه‌ری هه‌ڵبژادن و بریكاره‌كان‪ ،‬الیه‌نێكی‬ ‫دیك������ه‌ی كاریگ������ه‌ر بوونی هه‌ی������ه‌‪ ،‬ئه‌وی������ش چاودێرانی‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ن (چ ناوخۆیی یا بیانی)‪ .‬له‌م س������ێ الیه‌ن‌ه‬ ‫زیاتر‪ ،‬هیچ كه‌سێكی تر بۆی نیی‌ه به‌شێوه‌یه‌كی به‌رده‌وام‬ ‫چاودێریی هه‌ڵبژاردن بكات‪.‬‬ ‫هه‌رچ������ی الیه‌نی به‌ڕێوه‌به‌ری هه‌ڵبژاردنه‌‪ ،‬ئه‌وا ئه‌ركی‬

‫ڕێكخس������تن و به‌ڕێوه‌بردن������ی پرۆس������ه‌ی ده‌نگ������دان و‬ ‫جیاكردنه‌وه‌ و ژماردنی ده‌نگه‌كانی ده‌كه‌وێت‌ه ئه‌س������تۆ و‪،‬‬ ‫پێویس������ته‌ به‌بێالیه‌ن������ی ئه‌نجام������ی ب������دات‪ .‬بریكارانیش‬ ‫نوێنه‌رایه‌تی������ی ق������ه‌وار‌ه و پاڵێوراوه‌كانی������ان ده‌ك������ه‌ن و‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانیان ده‌پارێ������زن‪ ،‬چاودێرانیش چاودێری‬ ‫كۆی پرۆس������ه‌ك‌ه ده‌كه‌ن و هه‌ڵس������ه‌نگاندنێكی گشتی بۆ‬ ‫ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ته‌مووزی ‪2013‬‬

‫‪9‬‬


‫بری������كار و چاودێران������ی هه‌ڵبژاردن ل‌ه س������ه‌ره‌تای‬ ‫پرۆس������ه‌ی ده‌نگدانه‌وه‌ ئاماده‌ییی������ان ده‌بێت تا كاتی‬ ‫لێكجیاكردنه‌وه‌ و ژماردن������ی ده‌نگه‌كان و ڕاگه‌یاندنی‬ ‫ئه‌نجامه‌ به‌رایییه‌كان‪.‬‬

‫ئه‌رك و مافی بریكاران و چاودێرانی‬ ‫هه‌ڵبژاردن‪:‬‬

‫ا‪ -‬ئه‌رك و مافی بریكار‪:‬‬ ‫‪ -1‬پێویس������ته‌ بری������كاره‌كان له‌الی������ه‌ن به‌ڕێوه‌به‌رانی‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌و‌ه ڕێگه‌پێدراو و تۆماركراو بن‪.‬‬ ‫‪ -2‬چاودێریكردن������ی وردی پرۆس������ه‌ی ده‌نگ������دان و‬ ‫جیاكردنه‌و‌ه و ژماردنی ده‌نگه‌كان‪.‬‬ ‫‪ -3‬گرێدانی په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ به‌ڕێوه‌به‌رانی هه‌ڵبژاردن‬ ‫به‌مه‌به‌ستی به‌ده‌ستهێنانی زانیاری له‌سه‌ر پرۆسه‌كه‌‪.‬‬ ‫‪ -4‬پشكنینی هۆیه‌كانی ده‌نگدان و دڵنیابوون له‌ ڕاست‬ ‫و دروس������تیی كه‌ره‌سته‌كان‪ ،‬وه‌ك س������ندووقی ده‌نگدان‪،‬‬ ‫ژم������اره‌ی قوفڵ������ه‌كان‪ ،‬مه‌ره‌ك������ه‌ب‪ ،‬پێن������ووس‪ ،‬كابینه‌ی‬ ‫ده‌نگدان‪...‬هتد‪.‬‬ ‫‪ -5‬پێویست‌ه بریكار كه‌سێكی وشیار بێت و ئاگاداری‬ ‫یاسا و رێساكانی هه‌لبژاردن بێت و پێیانه‌وه‌ پابه‌ند بێت‪.‬‬ ‫‪ -6‬پارێزگاریك������ردن له‌ به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی قه‌واره‌كه‌ی‬ ‫یا پاڵێوراوه‌كه‌ی له‌ چوارچێوه‌ی ڕێكار‌ه یاس������ایییه‌كانی‬ ‫به‌ڕێوه‌بردنی هه‌ڵبژاردن‪.‬‬ ‫‪ -7‬رێگه‌نه‌دان به‌ ئه‌نجامدانی س������ه‌رپێچی له‌ كاتی‬ ‫پرۆس������ه‌كه‌دا و ئاگاداركردن������ه‌وه‌ی به‌ڕێوه‌به‌ران������ی‬ ‫هه‌ڵبژاردن له‌ ئه‌گه‌ری هه‌بوونی هه‌ر‬ ‫س������ه‌رپێچییه‌ك‪ .‬ل‌ه كاتێك������دا ئه‌گه‌ر‬ ‫و‌اڵمی به‌رێوه‌به‌رانی هه‌ڵبژاردن جێی‬ ‫ڕه‌زامه‌ندی بریكاره‌كه‌ نه‌بوو‪ ،‬ئه‌وا ل‌ه‬ ‫ڕێگه‌ی تۆماركردنی سكااڵوه‌ سه‌رنج‬ ‫و تێبینییه‌كانی خۆی تۆمار ده‌كات‪.‬‬ ‫‪ -8‬به‌رزكردن������ه‌وه‌ی ڕاپۆرت بۆ ئه‌و‬ ‫الیه‌نه‌ی متمانه‌ی پێداو‌ه و وه‌ك بریكاری‬ ‫خۆی هه‌ڵیبژاردووه‌‪.‬‬

‫‪ 10‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)35‬‬

‫ب ‪ -‬ئه‌رك و مافی چاودێرانی هه‌ڵبژاردن‪:‬‬ ‫‪ -1‬به‌هه‌مان شێوه‌ی بریكاره‌كان‪ ،‬پێویست‌ه چاودێرانیش‬ ‫له‌الی������ه‌ن به‌ڕێوه‌به‌ران������ی هه‌ڵبژاردن������ه‌و‌ه تۆمارك������راو و‬ ‫ڕێگه‌پێدراو بن‪.‬‬ ‫‪ -2‬بێالی������ه‌ن بن و به‌یه‌ك ئاس������ت س������ه‌یری گش������ت‬ ‫به‌ش������داربووانی پرۆس������ه‌ك‌ه (له‌ ده‌نگ������ده‌ر و بریكار و‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌رانی هه‌ڵبژاردن) بكه‌ن‪.‬‬ ‫‪ -3‬چاودێریی وردی پرۆس������ه‌ك‌ه بكه‌ن و به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫بابه‌تی سه‌رپێچی و الدانه‌كان تۆمار بكه‌ن‪.‬‬ ‫‪ -4‬ب������ه‌ ئام������وژگاری و تێڕوانینه‌كانیان‪ ،‬هاوكار بن بۆ‬ ‫سه‌رخستنی پرۆسه‌كه‌‪.‬‬ ‫‪ -5‬بالوكردن������ه‌وه‌ی ڕاپۆرتێكی تێروته‌س������ه‌ل بۆ ڕای‬ ‫گشتی له‌باره‌ی چۆنایه‌تیی به‌ڕێوه‌چوونی پرۆسه‌كه‌‪.‬‬ ‫بێگومان قۆناغه‌ هه‌ره‌ هه‌ستیاره‌كانی هه‌ڵبژاردن بریتین‬ ‫له‌ قۆناغی ده‌نگدان و قۆناغه‌كانی دوای ئه‌و‪ .‬له‌م قۆناغانه‌شدا‬ ‫كاره‌كته‌ر‌ه سه‌ره‌كییه‌كان بریتین له‌ به‌ڕێوه‌به‌رانی هه‌ڵبژاردن‬ ‫و بریكار و چاودێرانی هه‌ڵبژاردن‪ .‬كاتێك ئه‌م سێ كوڵه‌كه‌یه‌ی‬ ‫هه‌ڵبژاردن به‌ش������ێوه‌یه‌كی یاس������ایی و دوور ل������ه‌ الیه‌نگیری‬ ‫ئه‌ركه‌كانیان ئه‌نجام بده‌ن و مافه‌كانیان ده‌س������ته‌به‌ر بكرێن‪،‬‬ ‫ئ������ه‌وا ت������ا ڕاده‌یه‌ك������ی زۆر ده‌س������ته‌به‌ری به‌ڕێوه‌چوون������ی‬ ‫هه‌ڵبژاردنێكی پاك و س������ه‌ركه‌وتوو ده‌كرێت‪ .‬ب‌ه پێچه‌وانه‌وه‌‪،‬‬ ‫الیه‌نگیری هه‌ر یه‌ك له‌م سێ كۆڵه‌كه‌ی‌ه بۆ الیه‌نێك یان چه‌ند‬ ‫الیه‌نێكی به‌شداربووی هه‌ڵبژاردن دوور ل‌ه یاسا و رێساكانی‬ ‫هه‌ڵبژاردن‪ ،‬كۆی پرۆسه‌ك‌ه ده‌كه‌وێته‌ مه‌ترسییه‌و‌ه و چه‌ندین‬ ‫نیشانه‌ی پرسیاری ده‌كه‌وێت‌ه سه‌ر‪.‬‬


‫هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگای نەینه‌وا‬

‫ئا‪ :‬ئاران جه‌مال‬ ‫به‌ هۆی "بارودۆخ������ی ئه‌منی"‪ ،‬هه‌ڵبژاردن������ی پارێزگای‬ ‫نه‌ینه‌وا له‌گه‌ڵ هه‌ڵبژاردنی گشتیی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكانی‬ ‫عێ������راق ئه‌نجام ن������ه‌درا‪ ،‬ئه‌و پرۆس������ه‌یه‌ش ل������‌ه ڕێكه‌وتی‬ ‫‪ 2013/4/20‬به‌ڕێوه‌چوو و کۆتاییهات‪ .‬ب‌ه بڕیاری كۆمسیۆنی‬ ‫بااڵی سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردنه‌كان ل‌ه ‪ 2013/6/17‬ده‌نگدانی‬ ‫تایبه‌ت بۆ هێزه‌كانی س������وپا و پۆلی������س له‌و پارێزگه‌یه‌دا ب‌ه‬ ‫به‌ش������داری ‪ 51‬هه‌زار و ‪ 438‬ده‌نگده‌ر ده‌ستنیشان كرا و‬ ‫ئه‌نجامدرا‪ .‬دوای ئه‌و پرۆس������ه‌یه‌‪ ،‬سندووقه‌كانی ده‌نگدان‬ ‫گوێزرانه‌و‌ه بۆ ش������وێنی تایبه‌ت تا له‌گه‌ڵ ده‌نگدانی گشتی‪،‬‬ ‫ده‌نگ������ه‌كان جیاكرانه‌وه‌‪ .‬له‌ پارێزگای‌ نه‌ینه‌وا یه‌ك ملیۆن و‬ ‫ی ده‌نگدانیان هه‌بوو‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫‪ 827‬هه‌زار و ‪ 416‬كه‌س ماف ‌‬ ‫به‌ بڕیاری كۆمسیۆنی بااڵ ل‌ه ‪ 2013/6/20‬ده‌نگدانی گشتی‬

‫ب������ۆ ئه‌نجومه‌نی پارێزگای نه‌ینه‌وا ئه‌نجامدرا و ‪ 28‬قه‌وار‌ه‬ ‫و ئیئتالف������ی سیاس������ی و ‪ 637‬كاندید ل������ه‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا‬ ‫كێبركێیان ل‌ه سه‌ر ‪ 39‬كورسیی ئه‌نجوومه‌نی ئه‌و پارێزگای‌ه‬ ‫كرد‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها ‪ 6521‬كه‌س وه‌ك چاودێری هه‌ڵبژاردنه‌كان ل‌ه‬ ‫ڕێكخراوه‌كان������ی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی و نوێن������ه‌ری قه‌وار‌ه‬ ‫سیاس������ییه‌كان تۆمار كران و‪ ،‬بۆ ئ������ه‌و هه‌ڵبژاردنه ‪4337‬‬ ‫ی‬ ‫وێس������تگه‌ی ده‌نگ������دان كراوه‌ب������وون‪ .‬لە کۆتاییدا لیس������ت ‌‬ ‫هاوپەیمانیی برایه‌تی‌‌و پێكه‌وه‌ژیان‪ -‬ب‌ه به‌ده‌ستهێنانی ‪173‬‬ ‫ی ‪11‬‬ ‫ی به‌ده‌ستهێنا و‪ ،‬بوو‌ه خاوه‌ن ‌‬ ‫ی یه‌كه‌م ‌‬ ‫هه‌زار ده‌نگ پله‌ ‌‬ ‫ی ئه‌نجومەن������ی پارێزگای‬ ‫ی ‪ 39‬كورس������ی ‌‬ ‫ی له‌كۆ ‌‬ ‫كورس������ ‌‬ ‫نەینەوا‪ .‬ڕێژه‌ی به‌شداریكردن له‌و هه‌ڵبژاردنه‌د‌ا ‪ %38‬بوو‪.‬‬

‫ئه‌نجامی كۆتاییی هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌تی‬ ‫پارێزگای نه‌ینه‌وا‬ ‫ژماره‌ی ده‌نگی ته‌واو‬

‫‪581449‬‬

‫ژماره‌ی كورسیيه‌كان‬

‫‪39‬‬

‫ل‌ه كۆی ‪ 39‬كورسی‪ )3( ،‬كورسی بۆ كۆتای كه‌مین‌ه و (‪ )10‬كورسیش بۆ ئافره‌تان‬ ‫ته‌رخانكراوه‌‪.‬‬

‫ته‌مووزی ‪2013‬‬

‫‪11‬‬


‫ناوی قه‌وار ‌ه سه‌ركه‌وتووه‌كان‬ ‫موتته‌حیدوون (متحدون)‬

‫لیستی هاوپه‌یمانیی برایه‌تی و پێكه‌وه‌ژیان‬

‫ژماره‌ی لیست‬

‫‪444‬‬

‫ژماره‌ی ده‌نگه‌كان‬

‫‪129556‬‬

‫ژماره‌ی كورسی‬

‫‪8‬‬

‫زنجیره‌ی پاڵێوراوی‬ ‫سه‌ركه‌وتوو‬

‫ناوی پاڵێوراوی‬ ‫سه‌ركه‌وتوو‬

‫‪1‬‬ ‫‪15‬‬

‫ئه‌سیل عه‌بدولعه‌زیز محه‌مه‌د‬ ‫عه‌بدولعه‌زیز‬ ‫خه‌له‌ف ئه‌عبه‌ید عه‌بدواڵ‌ هالل‬ ‫لوقمان نه‌جم ئه‌حمه‌د نه‌جم‬

‫ژماره‌ی لیست‬

‫‪469‬‬

‫ژماره‌ی ده‌نگه‌كان‬

‫‪173687‬‬

‫‪19‬‬

‫ژماره‌ی كورسی‬

‫‪11‬‬

‫‪10‬‬

‫حوسامه‌دین سه‌عدون حامد حه‌مدوون‬

‫‪12‬‬

‫عه‌بدولره‌حمان حه‌سه‌ن ئیبراهیم‬ ‫عه‌بدولره‌حمان‬ ‫نوره‌دین یونس حوسێن عومه‌ر‬

‫زنجیره‌ی پاڵێوراوی‬ ‫سه‌ركه‌وتوو‬

‫ناوی پاڵێوراوی‬ ‫سه‌ركه‌وتوو‬

‫‪4‬‬

‫‪6‬‬

‫به‌شار حه‌مید مه‌حموود عه‌بدو‌لغه‌فوور‬

‫‪66‬‬

‫ئه‌سین حه‌مزه‌ خه‌لیل ئه‌مین‬

‫‪1‬‬

‫داوود جوندی سله‌یمان كاڵۆ‬

‫‪58‬‬

‫له‌لیال محه‌مه‌د عه‌لی یونس وهه‌یب‬

‫‪14‬‬

‫روقه‌ییه‌ محه‌مه‌د سالح عه‌بدولره‌حمان‬

‫‪10‬‬

‫عومه‌ر ئه‌لیاس عه‌لی ئه‌لیاس‬

‫‪9‬‬

‫عه‌بدولقادرعه‌بدواڵ به‌تووش یوسف‬

‫‪41‬‬

‫سه‌یدۆ حوسێن خدر ئه‌وس‬

‫‪37‬‬

‫خدر ئیالس ئا‌دی كه‌چۆ هاشم‬

‫‪15‬‬

‫محه‌مه‌دعه‌لی تاها‬

‫‪44‬‬

‫گولستان حه‌سه‌ن عه‌لی سله‌یمان‬

‫‪35‬‬

‫به‌ره‌كات شه‌مۆ نایف قه‌تۆ‬

‫‪21‬‬

‫گه‌الوێژ عه‌لی ئه‌مین پیرداوود‬

‫‪ 12‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)35‬‬

‫ئیئتالفی وه‌فا بۆ نه‌ینه‌وا (ائتالف وفاء لنینوی)‬ ‫ژماره‌ی لیست‬

‫‪476‬‬

‫ژماره‌ی ده‌نگه‌كان‬

‫‪66517‬‬

‫ژماره‌ی كورسی‬

‫‪4‬‬

‫زنجیره‌ی پاڵێوراوی‬ ‫سه‌ركه‌وتوو‬

‫ناوی پاڵێوراوی سه‌ركه‌وتوو‬

‫‪1‬‬

‫غانم سوڵتان عه‌بدواڵ عه‌لی‬

‫‪2‬‬

‫مه‌روان ره‌شید زێدان خه‌له‌ف‬

‫‪4‬‬

‫نه‌وفه‌ل حه‌مادی سوڵتان ئه‌لبووحه‌مه‌د‬

‫‪55‬‬

‫خالیده‌ ئیسماعیل محه‌یمید حوسین‬


‫ئیئتیالفی یه‌كگرتووی نەینەوا (ائتالف نینوی الموحدة)‬

‫ئیئتالفی شكۆمه‌ندی نه‌ینه‌وا (ائتالف نخوة نینوی)‬

‫ژماره‌ی لیست‬

‫‪421‬‬

‫ژماره‌ی لیست‬

‫‪435‬‬

‫ژماره‌ی ده‌نگه‌كان‬

‫‪23361‬‬

‫ژماره‌ی ده‌نگه‌كان‬

‫‪45971‬‬

‫ژماره‌ی كورسی‬

‫‪1‬‬

‫ژماره‌ی كورسی‬

‫‪3‬‬

‫زنجیره‌ی پاڵێوراوی‬ ‫سه‌ركه‌وتوو‬

‫ناوی پاڵێوراوی‬ ‫سه‌ركه‌وتوو‬

‫‪3‬‬

‫عه‌بدولره‌حیم جاسم محه‌مه‌د موتڵه‌گ‬

‫‪12‬‬

‫ئه‌زحوی جه‌فال محه‌مه‌د ئه‌لسوعه‌یب‬

‫‪13‬‬

‫جه‌میله‌ محه‌مه‌د سوڵتان سوادی‬

‫گردبوونه‌وه‌ی بنیاتنان و دادپه‌روه‌ری عێراقی (تجمع‬ ‫البناء والعدالة العراقی)‬ ‫ژماره‌ی لیست‬

‫‪448‬‬

‫ژماره‌ی ده‌نگه‌كان‬

‫‪39126‬‬

‫ژماره‌ی كورسی‬

‫‪3‬‬

‫زنجیره‌ی پاڵێوراوی‬ ‫سه‌ركه‌وتوو‬

‫ناوی پاڵێوراوی‬ ‫سه‌ركه‌وتوو‬

‫‪2‬‬

‫محه‌مه‌د نووری ئه‌حمه‌د حه‌مود ئه‌لعه‌بد‬ ‫ڕبه‌‬

‫هاوپه‌یمانیی نیشتمانیی نه‌ینه‌وا (تحالف تينوى الوطني)‬ ‫ژماره‌ی لیست‬

‫‪463‬‬

‫ژماره‌ی ده‌نگه‌كان‬

‫‪22734‬‬

‫ژماره‌ی كورسی‬

‫‪1‬‬

‫زنجیره‌ی پاڵێوراوی‬ ‫سه‌ركه‌وتوو‬

‫ناوی پاڵێوراوی‬ ‫سه‌ركه‌وتوو‬

‫‪4‬‬

‫محه‌مه‌د ئیبراهیم عه‌لی سه‌لیم‬

‫گردبوونه‌وه‌ی هوزه‌كانی ئومولره‌بیعه‌ینی نیشتمانی‬ ‫(تجمع عشائر ام الربیعین الوطنی)‬

‫زنجیره‌ی پاڵێوراوی‬ ‫سه‌ركه‌وتوو‬

‫ناوی پاڵێوراوی‬ ‫سه‌ركه‌وتوو‬

‫ژماره‌ی لیست‬

‫‪437‬‬

‫‪1‬‬

‫دڵدار عه‌بدواڵ ئه‌حمه‌د محه‌مه‌د‬

‫ژماره‌ی ده‌نگه‌كان‬

‫‪21349‬‬

‫‪44‬‬

‫عاید ره‌حیل محه‌مه‌د فه‌ره‌ج‬

‫ژماره‌ی كورسی‬

‫‪1‬‬

‫‪52‬‬

‫هه‌یام ئه‌لهام عه‌بدال عه‌زۆ‬

‫ئیئتالفی نیشتمانیی عێراقی یه‌كگرتوو (ائتالف العراقیة‬ ‫الوطنی الموحد)‬ ‫ژماره‌ی لیست‬

‫‪486‬‬

‫ژماره‌ی ده‌نگه‌كان‬

‫‪31276‬‬

‫ژماره‌ی كورسی‬

‫‪2‬‬

‫زنجیره‌ی پاڵێوراوی‬ ‫سه‌ركه‌وتوو‬

‫ناوی پاڵێوراوی‬ ‫سه‌ركه‌وتوو‬

‫زنجیره‌ی پاڵێوراوی‬ ‫سه‌ركه‌وتوو‬

‫ناوی پاڵێوراوی‬ ‫سه‌ركه‌وتوو‬

‫‪17‬‬

‫عووه‌ید عه‌لی خدر جاسم‬

‫ئیئتالفی جه‌ماوه‌ری عێراقی (ائتالف الجماهیر‬ ‫العراقیة)‬ ‫ژماره‌ی لیست‬

‫‪430‬‬

‫ژماره‌ی ده‌نگه‌كان‬

‫‪8633‬‬

‫ژماره‌ی كورسی‬

‫‪1‬‬

‫‪1‬‬

‫عه‌به‌دولره‌حمان سولتان محه‌مه‌د‬ ‫سه‌لمان‬

‫زنجیره‌ی پاڵێوراوی‬ ‫سه‌ركه‌وتوو‬

‫ناوی پاڵێوراوی‬ ‫سه‌ركه‌وتوو‬

‫‪21‬‬

‫محه‌مه‌د ئه‌لیاس جه‌میل تالب‬

‫‪13‬‬

‫شه‌زا سه‌عه‌د سه‌عدواڵ مه‌حموود خه‌لیل‬

‫ته‌مووزی ‪2013‬‬

‫‪13‬‬


‫لیستی عێراقی خێر و به‌خشین (قائمة عراق الخیر‬ ‫والعطاء)‬

‫بزووتنه‌وه‌ی ئێزیدی له‌پێناو چاكسازی و پێشكه‌وتن‬ ‫(حركة االزیدیة من اجل االصالح والتقدم)‬

‫ژماره‌ی لیست‬

‫‪429‬‬

‫ژماره‌ی لیست‬

‫‪532‬‬

‫ژماره‌ی ده‌نگه‌كان‬

‫‪8076‬‬

‫ژماره‌ی ده‌نگه‌كان‬

‫‪10397‬‬

‫ژماره‌ی كورسی‬

‫‪1‬‬

‫ژماره‌ی كورسی‬

‫‪1‬‬

‫زنجیره‌ی پاڵێوراوی‬ ‫سه‌ركه‌وتوو‬

‫ناوی پاڵێوراوی‬ ‫سه‌ركه‌وتوو‬

‫زنجیره‌ی پاڵێوراوی‬ ‫سه‌ركه‌وتوو‬

‫ناوی پاڵێوراوی‬ ‫سه‌ركه‌وتوو‬

‫‪9‬‬

‫به‌لقیس تاها حه‌سه‌ن شنین‬

‫‪2‬‬

‫خودێدا خه‌له‌ف عیدۆ حه‌مۆ‬

‫ئه‌نجوومه‌نی ئازاده‌كانی شه‌به‌ك (مجلس احرار‬ ‫الشبك)‬

‫گردبوونه‌وه‌ی كلدانی سریانی ئاشووری (التجمع‬ ‫الكلدانی السریانی االشوری)‬

‫ژماره‌ی لیست‬

‫‪538‬‬

‫ژماره‌ی لیست‬

‫‪524‬‬

‫ژماره‌ی ده‌نگه‌كان‬

‫‪12689‬‬

‫ژماره‌ی ده‌نگه‌كان‬

‫‪8635‬‬

‫ژماره‌ی كورسی‬

‫‪1‬‬

‫ژماره‌ی كورسی‬

‫‪1‬‬

‫زنجیره‌ی پاڵێوراوی‬ ‫سه‌ركه‌وتوو‬

‫ناوی پاڵێوراوی‬ ‫سه‌ركه‌وتوو‬

‫زنجیره‌ی پاڵێوراوی‬ ‫سه‌ركه‌وتوو‬

‫ناوی پاڵێوراوی‬ ‫سه‌ركه‌وتوو‬

‫‪2‬‬

‫غه‌زوان حامد حه‌مید خه‌لیل‬

‫‪1‬‬

‫ئانۆ مه‌تی یوسف باهی‬

‫سه‌رچاوه‌كان‪:‬‬

‫‪ 14‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)35‬‬

‫‪/http://www.ihec.iq/ar‬‬ ‫‪/www.kurdistantv.net‬‬


‫جیهان له‌ ڕوانگه‌ی ئاماره‌وه‌‬ ‫دانیشتووانی جیهان‬

‫کۆمه‌ڵگ ‌ه و چاپه‌مه‌نی‬ ‫ژماره‌ی کتێب‌ه چاپکراوه‌کان ل‌ه ئه‌مساڵدا‬

‫‪1.294.107‬‬

‫له‌دایکبووانی ئه‌مساڵ‬

‫‪ 74.576.066‬منداڵ‬

‫ژماره‌ی ڕۆژنام‌ه چاپکراوه‌کان له‌ ئه‌مڕۆدا‬

‫‪402.894.567‬‬

‫له‌دایکبووانی ئه‌مڕۆ‬

‫‪ 301.658‬منداڵ‬

‫کۆچی دوایی له‌ ئه‌مساڵدا‬

‫‪ 30.770.980‬که‌س‬

‫ژماره‌ی ته‌له‌فزیۆنه‌ فرۆشراوه‌کان ل‌ه‬ ‫ئه‌مڕۆدا‬

‫‪561.842‬‬

‫کۆچی دوایی له‌ ئه‌مڕۆدا‬

‫‪ 124.468‬که‌س‬

‫ژماره‌ی ته‌له‌فۆنی ده‌ستی (مۆبایل) ل‌ه‬ ‫ئه‌مساڵدا‬

‫‪4.150.745‬‬

‫زیادبوونی ژماره‌ی‬ ‫دانیشتووان له‌ ئه‌مساڵدا‬

‫‪ 43.805.086‬که‌س‬

‫به‌کارهێنه‌رانی ئینترنێت له‌ جیهاندا‬

‫‪2.562.396.398‬‬

‫ژماره‌ی نامه‌ ئه‌لێکترۆنییه‌ نێردراوه‌کان له‌‬ ‫ئه‌مڕۆدا‬

‫‪369.095.830.530‬‬

‫ئه‌و بابه‌تانه‌ی که‌ له‌ ئه‌مڕۆدا خراونه‌ته‌‬ ‫سه‌ر وێبالگه‌کانه‌وه‌‬

‫‪3.216.040‬‬

‫به‌دواداچوون ل‌ه گووگڵ له‌ ئه‌مڕۆدا‬

‫‪3.493.459.387‬‬

‫ژماره‌ی دانیشووانی جیهان ‪ 7.165.363.630‬که‌س‬

‫ ‬

‫حکوومه‌ت و ئابووری‬ ‫تێچووی ته‌ندروستی و ده‌رمان‬ ‫له‌ الیه‌ن واڵتانی جیهانه‌و‌ه بۆ ‪8.018.819.866 $‬‬ ‫ئه‌مڕۆ (دۆالری ئه‌مریکی)‬ ‫تێچووی فێرکردن له‌ الیه‌ن‬ ‫واڵتانی جیهانه‌و‌ه بۆ ئه‌مڕۆ‬

‫‪7.073.919.888 $‬‬

‫تێچووی نیزامی له‌الیه‌ن‬ ‫واڵتانی جیهانه‌و‌ه بۆ ئه‌مڕۆ‬

‫‪3.642.883.991 $‬‬

‫فرۆشتنی کۆمپیوتێر ل‌ه‬ ‫ئه‌مساڵدا‬

‫‪188.817.768‬‬

‫ئاو‬ ‫ئه‌وانه‌ی ده‌س������تیان ب������‌ه ئاوی‬ ‫خاوێنی خواردنه‌و‌ه ڕاناگات‬

‫‪ 776.069.634‬که‌س‬

‫تێبینی‪ :‬ئه‌م ئاماران‌ه ل‌ه ‪ ٢٠١٣/١/١‬تا ‪٢٠١٣/٧/١٥‬دایه‌‪.‬‬ ‫ئاماره‌کان تا کاتژمێر ‪ ١٩:٠٠‬ڕۆژی ‪٢٠١٣/٧/١٥‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪http://www.worldometers.info/se :‬‬

‫ته‌مووزی ‪2013‬‬

‫‪15‬‬


‫"زیابوونی گه‌نده‌ڵیی دارایی ل ‌ه‬ ‫جیهانی عه‌ره‌بدا دوای به‌هاره‌که‌ی"‬ ‫ڕێکخ������راوی ناحکوومی������ی "ش������ه‌فافیه‌تی نێونه‌ته‌وه‌یی" ل‌ه‬ ‫ڕاپۆرتی خۆی که‌ له‌ مانگ������ی حه‌وتدا باڵو کرایه‌وه‌‪ ،‬باس‬ ‫ل������ه‌وه‌ ده‌کات‪ :‬گه‌نده‌ڵی������ی دارایی له‌ جیهان������دا ڕووی له‌‬ ‫زیادب������وون ک������ردووه‌‪ .‬ئ������ه‌م گه‌نده‌ڵییه‌ ل������ه‌ دوای به‌هاری‬ ‫عه‌ره‌بییه‌وه‌ (‪ )٢٠١١‬له‌و واڵته‌ عه‌ربییه‌کاندا زیاتر بووه‌‪.‬‬ ‫به‌ گوێره‌ی سه‌رچاوه‌ هه‌واڵده‌رییه‌کان‪ ،‬ئه‌و ڕاپۆرته‌ له‌‬ ‫چه‌ش������نی خۆی������دا گه‌وره‌ترین توێژینه‌وه‌ی������ه‌ له‌ بواری‬ ‫گه‌نده‌ڵیی دارایی له‌ جیهاندا‪ .‬له‌ ڕاپۆرته‌که‌دا هه‌روه‌ها‬ ‫ب������اس ل������ه‌وه‌ ک������راوه‌‪" .‬زیادبوونی گه‌نده‌ڵی������ی دارایی‬ ‫له‌جیهانی عه‌ره‌بدا‪ ،‬دوای به‌هاری عه‌ره‌بی له‌ ‪٢٠١١‬دا‬ ‫ڕووی له‌ زیادبوون کردووه‌‪".‬‬ ‫"شه‌فافیه‌تی نێونه‌ته‌وه‌یی" که‌ بنکه‌ی له‌ شاری به‌رلینی‬ ‫ئه‌ڵمانیایه‌‪ ،‬بۆ ئه‌نجامدانی توێژینه‌وه‌ له‌سه‌ر گه‌نده‌ڵیی‬ ‫ئیداری‪ ،‬په‌یوه‌ندی به‌ ‪ ١١٤‬هه‌زار که‌س له‌ ‪ ١٠٧‬واڵتدا‬ ‫کردووه‌‪.‬‬ ‫له‌ ڕاپۆرت������ی "ش������ه‌فافیه‌تی نێونه‌ته‌وه‌ی������ی"دا هاتووه‌‪:‬‬ ‫گه‌نده‌ڵی و به‌رتیلوه‌رگرتن له‌ زۆربه‌ی واڵته‌ عه‌ره‌بییه‌کاندا‬ ‫به‌تایبه‌ت له‌ سه‌رده‌می شۆڕشه‌کانی به‌هاری عه‌ره‌بیدا‬ ‫چۆته‌ دۆخێکی خراپتره‌وه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ش له‌ حاڵێکدایه‌ که‌ ڕق‬ ‫‪ 16‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)35‬‬

‫و تووڕه‌ی������ی به‌ دژی به‌رپرس������ه‌ گه‌نده‌ڵه‌کان‪ ،‬هۆکاری‬ ‫سه‌ره‌کیی ڕاپه‌ڕینی خه‌ڵک به‌ دژی ئه‌وان بوو‪".‬‬ ‫به‌ پێی ئه‌و ڕاپرس������ییه‌‪)%٦٤( ،‬ی واڵمده‌رانی میسری‬ ‫له‌س������ه‌ر ئه‌و باوه‌ڕه‌ن‪ ،‬بارودۆخی گه‌نده‌ڵیی دارایی له‌‬ ‫میس������ر خراپتر له‌ پێش شۆڕشه‌‪ .‬له‌ توونسدا "‪"%٨٩‬ه‌‪.‬‬ ‫ل������ه‌ لوبناندا (‪ )%٨٤‬پێیان وایه‌ که‌ گه‌نده‌ڵیی دارایی له‌‬ ‫دوو ساڵی ڕابردوودا خراپتر بووه‌‪ ،‬له‌ مه‌راکیش (‪)%٥٦‬‬ ‫و له‌ عێراقیشدا (‪)%٦٠‬ه‌‪.‬‬ ‫ڕێکخراوی ناحکوومیی "شه‌فافیه‌تی نێونه‌ته‌وه‌یی" هه‌ر‬ ‫س������اڵه‌ی ڕاپۆرتێک له‌سه‌ر گه‌نده‌ڵی له‌ بواری جیهانیدا‬ ‫باڵو ده‌کاته‌وه‌‪ .‬ل������ه‌ ڕاپۆرتی ئه‌مس������اڵیدا به‌و ئاکامه‌‬ ‫گه‌ییشتووه‌‪ ،‬که‌ "به‌رتیل" بۆته‌ دیارده‌یه‌کی گشتگیر‪.‬‬ ‫له‌ ڕاپۆرته‌که‌دا ئه‌وه‌ به‌رچاوه‌‪ ،‬هێزی دادوه‌ری و پۆلیس‬ ‫دوو دام������ه‌زراوه‌ن که‌ ڕێژه‌ی گه‌نده‌ڵی له‌واندا زیاتر له‌‬ ‫دام������ه‌زراوه‌ ده‌وڵه‌تییه‌کان������ی ت������ره‌‪ .‬زۆرب������ه‌ی‬ ‫به‌رتیلوه‌رگرتنه‌کان په‌یوه‌ندییان به‌ به‌رپه‌سانی پۆلیس و‬ ‫‌هێزی دادوه‌رییه‌وه‌ هه‌یه‌‪ .‬به‌اڵم له‌ ڕوانگه‌ی خه‌ڵکه‌وه‌‪،‬‬ ‫حزب������ه‌ سیاس������ییه‌کان ب������ه‌ گه‌نده‌ڵترین دام������ه‌زراوه‌‬ ‫گشتییه‌کان ده‌ژمێردرێن‪.‬‬


‫دیموكراسی‪،‬‬ ‫میدیا و هه‌ڵبژاردن‬

‫ی‬ ‫پێشه‌ك ‌‬ ‫هه‌ڵب������ژاردن ب������ۆ زۆرب������ه‌ی هاوواڵتی������ان‪ ،‬بڕیارێك������ی‬ ‫چاره‌‌نووسس������ازی داهاتوویانه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر هه‌ڵبژاردنه‌كان ب‌ه‬ ‫باشی به‌ڕێوه‌‌بچن‪ ،‬ئه‌وا واڵت به‌ره‌و دیموكراسی و ئاشتی‬ ‫هه‌ن������گاو ده‌نێت‪ .‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر به‌خراپی ئه‌نجام بدرێن‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫ده‌بێت‌ه هۆی داڕمانی دیموكراس������ی و واڵتیش ڕووبه‌ڕووی‬ ‫قه‌یران ده‌بێته‌وه‌‪ .‬له‌م س������ه‌رده‌مه‌ مۆدێرنه‌دا‪ ،‬میدیا یه‌كێك‌ه‬ ‫له‌و فاكته‌ره‌ گرینگانه‌ ك‌ه كاریگه‌رییه‌كی زۆر به‌هێزی هه‌ی‌ه‬ ‫له‌سه‌ر ئاڕاس������ته‌كردن و به‌ڕێوه‌چوونی هه‌ڵبژاردنه‌كان ل‌ه‬ ‫ناوخۆی واڵت و‪ ،‬ب‌ه هه‌مان شێوه‌ش ده‌رخستنی بۆ ده‌ره‌وی‬ ‫واڵت و چاودێرانی ده‌ره‌كی‪.‬‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی هه‌ڵبژاردنێك باش به‌ڕێوه‌بچێت‪ ،‬پێویسته‌ ئازاد‬ ‫و دادوه‌ران‌ه بێ������ت‪ .‬ئازادیی گوتار و ڕاده‌ربڕین‪ ،‬ده‌بێت بۆ‬ ‫هه‌م������وو هاوواڵتیان ده‌س������ته‌به‌ر بكرێت و گش������ت كاندیدا‬ ‫سیاسییه‌كان بتوانن ڕا و بۆچونی خۆیان ب‌ه بێ ترس‪ ،‬ده‌ر‬ ‫ببڕن‪ .‬میدیاكان پێویس������ت‌ه ئازاد بن و هیچ گوش������ارێكیان‬ ‫له‌س������ه‌ر نه‌بێت‪ ،‬تاوه‌كو بتوانن ڕاستییه‌كان بۆ ڕای گشتی‬ ‫بگوازنه‌وه‌‪ .‬پیشه‌ییبوونی كاری ڕۆژنامه‌گه‌ری واده‌خوازێت‬ ‫كه‌ میدیا‪ ،‬هه‌واڵ و بابه‌ته‌كان ده‌قاوده‌ق وه‌ك خۆی بگه‌یێنێت‌ه‬ ‫هاوواڵتیان‪ ،‬تاكو خۆیان یه‌كال بكه‌نه‌وه‌ كه‌ ده‌نگ ب‌ه چ كه‌س‬ ‫و الیه‌نێك بده‌ن‪.‬‬ ‫ب‌ه هه‌مان شێوه‌ پێویست‌ه هه‌ڵبژاردن دادپه‌روه‌رانه‌ بێت‪،‬‬ ‫ب������ه‌و واتای������ه‌ هه‌موو كاندی������داكان‪ ،‬ده‌بێت ل������‌ه كه‌مپه‌ین و‬ ‫پڕوپاگه‌نده‌كانی هه‌ڵبژاردندا‪ ،‬به‌ بێ ده‌س������تێوه‌ردانی هیچ‬ ‫كه‌س و الیه‌نێك‪ ،‬ماف و هه‌لی یه‌كسانیان هه‌بێت‪ .‬یاساكان‬ ‫ده‌بێت دادوه‌رانه‌ جێبه‌جێ بكرێن و هه‌موو كه‌س و الیه‌نه‌كان‬ ‫پێویست‌ه ڕێز له‌ ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنه‌كان بگرن‪.‬‬ ‫هه‌ڵب������ژاردن الی میدی������اكان‪ ،‬بابه‌تێك������ی زۆر گرنگه‌ و‬ ‫ڕكه‌به‌رایه‌تی و ملمالنێیه‌كی زۆریشی له‌سه‌ر ده‌كرێت‪ .‬بۆی‌ه‬ ‫ڕۆژنامه‌نووسان ده‌بێت هه‌موو یاساكانی هه‌ڵبژاردن بزانن‬

‫كۆسار مه‌حمود‬ ‫و ب‌ه ش������ێوه‌یه‌كی یه‌كس������ان‪ ،‬ڕووماڵی ه������ه‌واڵ و بابه‌تی‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ی گش������ت كاندید و حزب و الیه‌ن������ه‌كان بكه‌ن‪.‬‬ ‫میدیاكان پێویس������ت‌ه ده‌نگی ڕاس������ته‌قینه‌ی ده‌نگده‌ران بن‪.‬‬ ‫پابه‌ندب������وون ب������ه‌ س������تانداردی پیش������ه‌یی وه‌ك‪ ،‬بێالیه‌نی‪،‬‬ ‫به‌رپرسیاریه‌تی و ڕاس������تگۆیی‪ ،‬ئه‌ركی سه‌رشانی هه‌موو‬ ‫ڕۆژنامه‌نووس������انه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها حه‌ز و تواناش‪ ،‬دوو مه‌رجی‬ ‫تری ڕۆژنامه‌گه‌رین‪.‬‬ ‫ئه‌م بابه‌ت‌ه تایبه‌ت‌ه به‌و واڵتانه‌ی كه‌ دیموكراسی تیاندا‬ ‫الواز‌ه یا بیرۆكه‌یه‌كی نوێیه‌‪ .‬هه‌ر واڵتێك یاسای هه‌ڵبژاردنی‬ ‫تایبه‌ت ب‌ه خۆی هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم كۆمه‌ڵێك س������تاندارد هه‌یه‌‪ ،‬ب‌ه‬ ‫پێی ئه‌وان بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت ك������ه‌ ئاخۆ ئه‌و هه‌ڵبژاردن‌ه‬ ‫ئازاد و دادپه‌روه‌رانه‌ی‌ه یان نا؟ كۆمه‌ڵێك ئه‌رك و ماف هه‌ن‬ ‫كه‌ هه‌موو ڕۆژنامه‌نووسێكی كارامه‌ پێویست‌ه بیانزانێت‪ .‬ب‌ه‬ ‫هه‌مان ش������ێو‌ه كۆمه‌ڵێ������ك ته‌كنی������ك و لێهاتوویش هه‌ن ك‌ه‬ ‫ڕۆژنامه‌نووسان پێویست‌ه به‌كاریان بێنن بۆ ئه‌وه‌ی هه‌واڵ و‬ ‫زانیارییه‌كان باش������تر بۆ ده‌نگده‌ران بگوازنه‌وه‌‪ .‬مه‌به‌ستی‬ ‫ئ������ه‌م بابه‌ت‌ه یارمه‌تیدانی ڕۆژنامه‌نووس������انه‌ تاكو ئاس������تی‬ ‫توانای بڕیاردانی هاوواڵتیان به‌رز بكه‌نه‌وه‌‪.‬‬

‫ته‌مووزی ‪2013‬‬

‫‪17‬‬


‫دیموكراسی و میدیا‬ ‫چوار مه‌رجی بنچینه‌یی‪:‬‬

‫حكوومه‌تی دیموكراس������ی‪ ،‬بێ كه‌م و كۆڕی نییه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫بوونی حكوومه‌تێكی وا‪ ،‬بۆ زۆربه‌ی خه‌ڵكی له‌ ئه‌گه‌ره‌كانی‬ ‫ت������ر (ئاڵترناتیڤی تر) باش������تره‌‪ .‬حكوومه‌ت������ی دیموکراتی‬ ‫الیه‌نگ������ری زۆری هه‌یه‪ ‌،‬چونك‌ه مان������ای وایه‌ ك‌ه خه‌ڵكی ل‌ه‬ ‫ڕێگ������ه‌ی هه‌ڵبژاردنی ئ������ازاد و دادپه‌روه‌ران������ه‌وه‌‪ ،‬ده‌توانن‬ ‫بڕیاری چاره‌نووسس������از ب������ده‌ن و حكوومه‌تی������ش ڕێز ل‌ه‬ ‫بڕیاره‌كانی������ان بگرێ������ت‪ .‬خه‌ڵكی‪ ،‬ل������‌ه هه‌ڵبژاردنی ئازاد و‬ ‫دادپه‌روه‌رانه‌دا‪ ،‬ده‌توانن ئه‌و نوێنه‌ر‌ه سیاسییانه‌ هه‌ڵبژێرین‬ ‫كه‌ له‌ ئاستی به‌رپرسیاریه‌تی و دابینكردنی پێداویستییه‌كانی‬ ‫ده‌نگده‌راندا بن‪ .‬ل‌ه میانه‌ی پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردندا‪ ،‬خه‌ڵكی‬ ‫ده‌نگ به‌و حزب و الیه‌ن‌ه سیاس������یی‌ه ده‌ده‌ن ك‌ه بتوانێت ب‌ه‬ ‫گوتار و پرۆگرامه‌كه‌ی متمانه‌یان به‌ده‌ست بێنێت و به‌ڵێنی‬ ‫جێبه‌جێكردنی ویس������ت و داخوازییه‌كان������ی خه‌ڵكی بدات‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر هات و پارته‌كه‌یان حكوومه‌تی پێكهێنا‪ .‬له‌ هه‌ڵبژاردنی‬ ‫ئ������ازاد و دیموكراتیدا‪ ،‬هه‌مووكه‌س������ێك مافی هه‌ڵبژاردن یا‬ ‫ره‌دكردنه‌وه‌ی حكوومه‌تی هه‌یه‌‪ .‬ئه‌م ماف‌ه ل‌ه مادده‌ی‪21‬ی‬ ‫جاڕنام������ه‌ی گه‌ردون������ی ماف������ی مرۆڤدا جه‌ختی له‌س������ه‌ر‬ ‫كراوه‌ت������ه‌وه‌‪ .‬ئه‌و مادده‌یه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ش������مان بۆ ده‌رده‌خات ك‌ه‬ ‫هه‌موو كه‌سێك مافی ئازادیی بیروڕا و ڕاده‌ربڕینی هه‌ی‌ه و‬ ‫له‌وانه‌ش مافی گه‌ڕان‪ ،‬وه‌رگرتن و گواستنه‌وه‌ی زانیاری و‬ ‫بیروباوه‌ڕی هه‌یه‌ له‌ ڕێی میدیاكانه‌وه‌ به‌بێ هیچ گوشار و‬ ‫سانسۆڕێك‪.‬‬ ‫ب������ۆ ئه‌وه‌ی هه‌ڵبژاردنێك دیموكراتیك بێت و ل‌ه ئاس������تی‬ ‫داخوازییه‌ ڕه‌واكانی خه‌ڵكیدا بێت‪ ،‬پێویسته‌ چه‌ند مه‌رجێكی‬ ‫دیاریك������راوی تیا به‌دی بكرێت‪ ،‬ك������ه‌ له‌ خواره‌و‌ه ئاماژه‌ ب‌ه‬ ‫هێندێكیان ده‌كه‌ین‪:‬‬ ‫* پێویست‌ه ل‌ه هه‌ڵبژاردنه‌كاندا‪ ،‬قه‌واره‌ و حزبی سیاسی‬ ‫و كاندی������دی زۆر به‌ش������دار بن تاكو ده‌نگده‌ران چانس������ی‬ ‫بژارده‌یه‌كی ڕاسته‌قینه‌یان له‌به‌رده‌ستدا بێت‪ .‬ئه‌گه‌ر ته‌نیا‬ ‫حزبێك������ی دیاریكراو خوازی������اری هه‌ڵب������ژاردن بێت‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫كێبه‌ركێ و مێزگرد و گفتوگۆ و ئاڵوگۆڕی بیروڕا‪ ،‬بۆ باشتر‬ ‫به‌ڕێوه‌بردنی واڵت دروست نابێت‪ .‬كاتێكیش ئه‌و تاك حزب‌ه‬ ‫هه‌ڵبژێ������ردرا‪ ،‬ناچار نییه‌ گوێ ب������ۆ خه‌ڵكی بگرێت‪ ،‬چونك‌ه‬ ‫خه‌ڵك هیچ په‌نایه‌كی تریان نیی‌ه ڕوی تێ بكه‌ن‪.‬‬ ‫* له‌ كێبڕكێی هه‌ڵبژاردنی نێوان پارته‌ سیاسییه‌كاندا‪،‬‬

‫‪ 18‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)35‬‬

‫پێویس������ت‌ه ئازادیی كه‌مپه‌ین و پڕوپاگه‌نده‌ی هه‌ڵبژاردن بۆ‬ ‫پارته‌ سیاسییه‌ جیاوازه‌كان دابین بكرێت‪ .‬به‌ مانایه‌كی تر‪،‬‬ ‫ئازادیی كۆڕوكۆبوونه‌وه‌‪ ،‬چاوپێكه‌وتن‪ ،‬په‌یوه‌ندیگرتن له‌گه‌ڵ‬ ‫ده‌نگده‌ران (له‌ ڕێی چاوپێكه‌وتن‪ ،‬باڵوكراو‌ه و به‌یاننامه‌دا)‬ ‫سه‌باره‌ت به‌ پرۆگرام و سیاسه‌ته‌كانیان‪ ،‬بۆیان ده‌سته‌به‌ر‬ ‫بكرێت‪ .‬ئه‌گه‌ر پارته‌ سیاسییه‌كان و كاندیداكان نه‌توانن ب‌ه‬ ‫ئازادی قسه‌ بكه‌ن‪ ،‬ئه‌وا بیرۆكه‌ی نوێ و چاره‌سه‌ری نوێی‬ ‫كێشه‌كان نایه‌ت‌ه گۆڕێ‪ .‬وات‌ه هاوواڵتیان ناتوانن بژارده‌یه‌كی‬ ‫ته‌ندروستیان هه‌بێت‪.‬‬ ‫* له‌و شوێنه‌ی ك‌ه هه‌ڵبژاردنه‌كان به‌رێوه‌ ده‌چن‪ ،‬پێوست‌ه‬ ‫یاسا چاودێر بێت و ل‌ه رێی یاساو‌ه كۆنترۆڵی هه‌ڵبژاردنه‌كان‬ ‫بكرێت‪ .‬پێویست‌ه هه‌موو به‌شداربووان‪ ،‬شاره‌زایی ته‌واویان‬ ‫ل‌ه یاساكان هه‌بێت‪ ،‬ملكه‌چیان بن و لێشیان سوودمه‌ند بن‪.‬‬ ‫جێبه‌جێكردن������ی پرۆس������ه‌ی هه‌ڵب������ژاردن و یاس������اكانی‬ ‫هه‌ڵبژاردنی������ش ل������ه‌ الی������ه‌ن ده‌زگای داده‌وه‌ چاودێ������ری و‬ ‫سه‌رپه‌رش������تی بكرێ������ن‪ ،‬تا هه‌موو الیه‌ك ل������‌ه دادپه‌روه‌ریی‬ ‫پرۆسه‌ك‌ه دڵنیا بن‪ .‬یاساكان پێویسته‌ پێگ‌ه و شه‌رعییه‌تێكی‬ ‫قانونیی به‌هێزیان هه‌بێت ب‌ه مه‌به‌س������تی به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی‬ ‫گه‌نده‌ڵ������ی‪ ،‬یا ئه‌گ������ه‌ری توندوتی������ژی ل‌ه كاتی پرۆس������ه‌ی‬ ‫ده‌نگدان������دا‪ .‬هیچ كه‌س بۆی نییه‌ ب������‌ه ده‌نگده‌ران بڵێت‪ ،‬ك‌ه‬ ‫ده‌ن������گ ب‌ه چ ك������ه‌س و الیه‌نێك بده‌ن‪ .‬ئه‌گ������ه‌ر ئه‌م مافه‌ی‬ ‫هاوواڵتی������ان پارێزراو نه‌بێ������ت‪ ،‬ئه‌وا ڕه‌نگ‌ه ل������ه‌ ئه‌نجامی‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كاندا ساخته‌كاری بكرێت و خه‌ڵكیش هه‌ست ب‌ه‬ ‫فریوخواردن������ی خۆیان بكه‌ن‪ .‬ڕه‌نگ������ه‌ خه‌ڵكی ناڕه‌زایه‌تیی‬ ‫خۆیان ده‌رببڕن و تان‌ه ل‌ه ئه‌نجامه‌كانی هه‌ڵبژاردن بده‌ن و‪،‬‬ ‫دوور نیی������ه‌ هه‌وڵ������ی دامه‌زراندنی جۆرێك������ی جیاوازتری‬ ‫ده‌سه‌اڵت و حوكمڕانی بده‌ن‪.‬‬ ‫ب������ه‌اڵم ئه‌گ������ه‌ر هاوواڵتیان بزان������ن هه‌ڵبژاردن������ه‌كان ب‌ه‬ ‫ڕێكوپێكی و به‌ بێ هیچ س������اخته‌كارییه‌ك ئه‌نجام دراون و‬ ‫ش������ه‌فافیه‌تیش ل‌ه ئارادای������ه‌‪ ،‬ئه‌وا متمان������ه‌ی ته‌واویان ب‌ه‬ ‫حكوومه‌ت و ده‌سه‌اڵتی هه‌ڵبژێردراو ده‌بێت‪.‬‬ ‫* ل������‌ه هه‌م������ووی ئه‌و مه‌رجان������‌ه گرینگت������ر ئه‌وه‌یه‪ ‌،‬ك‌ه‬ ‫هاوواڵتیان سه‌باره‌ت ب‌ه پاڵێوراوان و بژارده‌كانیان زانیاری‬ ‫ته‌واو دروس������ت و وردیان هه‌بێت‪ ،‬تا به‌ به‌رچاوڕوونییه‌كی‬ ‫باش������ه‌و‌ه بزانن ده‌نگ ب‌ه كێ بده‌ن‪ ،‬چۆن ده‌نگی پێ بده‌ن و‬ ‫چۆنییه‌تی ده‌نگدان له‌به‌رچی گرینگه‌‪ .‬هاوواڵتیان پێویست‌ه‬ ‫ب‌ه باشترین شێو‌ه زانیارییان پێ بگات‪ ،‬دروستی و وردیی‬ ‫هه‌واڵ و زانیارییه‌كانی هه‌ڵبژاردن و پاكیی كۆی پرۆسه‌ك‌ه‬ ‫بۆ خۆی هۆكارێكی گرنگ‌ه بۆ ڕاكێشانی هاوواڵتیان بۆ سه‌ر‬


‫س������ــــــــندووقه‌كانی ده‌نگـــ������دان‪.‬‬ ‫هه‌ندێجاریش ره‌نگه‌ پالێوراو یا‬ ‫پارتێك������ی سیاس������ی هاوواڵتیان‬ ‫فریو بدات ل‌ه هه‌ڵبژاردنه‌كاندا و‬ ‫ده‌نگ بێنێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌وا ئه‌وان داوای‬ ‫هه‌رچی بكه‌ن و به‌ڵێنی ئه‌وه‌یان‬ ‫بدات������ێ ك������ه‌ ئه‌گه‌ر ه������ات و ل‌ه‬ ‫سه‌روه‌ت و سامانی واڵتدا بۆیان‬ ‫دابین بكات‪.‬‬ ‫ئه‌گ������ه‌ر ئه‌و چ������وار مه‌رجه‌ی‬ ‫كه‌باس������ــــــمان كــــــــــ������رد لـــــ������‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كاندا به‌دیكران‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتی هه‌ڵبژێردراو بۆی هه‌ی������‌ه حوكمڕانیی خۆی ب‌ه‬ ‫ڕه‌وا بزانێ������ت‪ .‬ب������‌ه مانایه‌ك������ی تر‪ ،‬ئ������ه‌و كات خه‌ڵكی له‌و‬ ‫بڕوایه‌دان كه‌ پارتی براوه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كان‪ ،‬مافی پێكهێنانی‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتی هه‌یه‌ و بڕیاره‌كانیش������ی به‌دڵ������ی هه‌موو الیه‌ك‬ ‫ده‌بێ������ت‪ .‬هه‌روه‌ها الرییان نیی‌ه ل������ه‌وه‌ی ك‌ه واڵتانی تریش‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌كه‌ی به‌ فه‌رمی بناسن‪.‬‬ ‫نه‌بوونی‌ میدیایی‌ ئازاد = نه‌بوونی‌ دیموكراس������ی‌ به‌ بێ‬ ‫بوونی میدیای ئ������ازاد و كارامه‌‪ ،‬ئه‌وا زۆر زه‌حمه‌ته‌ بتوانین‬ ‫هه‌ڵبژاردنێكی دیموكراتییانه‌مان هه‌بێت‪ ،‬كه‌ ئه‌و چوار مه‌رجه‌‬ ‫سه‌ره‌كییه‌شی تیابێت كه‌ له‌ سه‌ره‌وه‌ ئاماژه‌مان پێكرد‪.‬‬ ‫میدیا ڕێگایه‌كی زۆر گرینگه‌ ك‌ه خه‌ڵكی بۆ به‌ش������داریی‬ ‫سیاس������ی و هه‌ڵبژاردن������ه‌كان دۆزیویانه‌ت������ه‌وه‌‪ .‬میدیاكان‬ ‫پێویستیان ب‌ه ئازادییه‌ بۆ ئه‌وه‌ی بتوانن ل‌ه هه‌ڵبژاردنه‌كاندا‪،‬‬ ‫بێ جیاوازی و دادپه‌روه‌رانه‌ ڕووماڵی كه‌مپه‌ینی هه‌ڵبژاردنی‬ ‫پارت و الیه‌ن‌ه سیاس������ییه‌كان و پاڵێ������وراوان بكه‌ن‪ .‬كه‌وات‌ه‬ ‫ئه‌گه‌ر جیاوازییه‌ك له‌ ڕووماڵكردنه‌كاندا به‌دی بكرێت‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫خه‌ڵكی هه‌س������تی پێ ده‌كه‌ن‪ .‬میدی������اكان ده‌بێت زانیاریی‬ ‫پێویس������ت له‌س������ه‌ر چۆنیه‌تی ده‌نگ������دان‪ ،‬بگه‌یێننه‌ هه‌موو‬ ‫هاوواڵتیان‪ .‬هه‌روه‌ه������ا ئازادبوونی میدیا مه‌رجه‌ بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫بتوانن له‌سه‌ر ش������ه‌فافبوونی پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن پرسیار‬ ‫بكه‌ن و واڵم وه‌ربگرن و‪ ،‬ئه‌گه‌ر كێش������ه‌یه‌كیش هه‌بێت ئه‌وا‬ ‫بۆ ده‌نگده‌رانی ڕوون بكه‌نه‌وه‌‪ ،‬كه‌وات‌ه ئه‌مه‌ ده‌بێت‌ه هۆكاری‬ ‫چاره‌سه‌ری كێشه‌كه‌‪.‬‬ ‫ئه‌ركی میدیایه‌‪ ،‬چاودێری هه‌ردوو الیه‌نی ده‌س������ه‌اڵت و‬ ‫پارته‌كانی ئۆپۆزس������یۆن بكات و له‌سه‌ر كاركردی قۆناغی‬ ‫پێشوویان‪ ،‬پرس������یار و لێكۆڵنه‌وه‌یان لێ بكات‪ .‬هاوواڵتیان‬

‫پێویس������ت‌ه ئاگاداری ئه‌و‌ه بن ك‌ه ل‌ه دوایه‌مین هه‌ڵبژاردنه‌و‌ه‬ ‫تاكو ئێس������تا‪ ،‬حكووم������ه‌ت‪ ،‬چه‌ند‌ه توانیویه‌تی ب‌ه باش������ی‬ ‫ئیداره‌ی واڵت بكات‪ .‬هه‌روه‌ها پارته‌كانی ئۆپۆزس������یۆن ب‌ه‬ ‫درێژایی ئه‌م قۆناغه‌‪ ،‬چه‌ند پرۆژه‌ی ئاڵتێرناتیڤیان ئاڕاسته‌ی‬ ‫ده‌سه‌اڵت كردووه‌‪ .‬ئایا حكوومه‌ت هه‌موو ئه‌و قوتابخان‌ه و‬ ‫پردان������ه‌ی ك‌ه به‌ڵێنی دابوو‪ ،‬دروس������ت ك������ردووه‌؟ الدێی و‬ ‫گوندنش������ینه‌كان ئ������اوی خاوێنی خواردنه‌وه‌ی������ان‪ ،‬به‌ پێی‬ ‫پێویست بۆ دابین كراوه‌؟ ئایا حكوومه‌ت‪ ،‬گوێی گرتووه‌ بۆ‬ ‫ئه‌و بیرۆكه‌ باش������انه‌ی ك‌ه ل‌ه الیه‌ن پارته‌كانی ئۆپۆزسیۆن‪،‬‬ ‫ڕێكخراوه‌كانی ژن������ان و كه‌مایه‌تییه‌كانه‌وه‌‪ ،‬ئاماد‌ه كرابوو؟‬ ‫هه‌روه‌ها كاتێك ك‌ه باسی حكوومه‌ت ده‌كه‌ین‪ ،‬مه‌به‌ستمان‬ ‫هه‌موو دا‌موده‌زگا حكوومی و الیه‌نی سیاسیی هه‌ڵبژێردراو‬ ‫و فه‌رمانبه‌رانی حكوومه‌ته‌‪ :‬پۆلیس‪ ،‬هێزی عه‌سكه‌ری‪ ،‬ئه‌و‬ ‫خه‌ڵكان������ه‌ی كه‌ ش������ار و ویالیه‌ت������ه‌كان‪ ،‬نه‌خۆش������خانه‌ و‬ ‫قوتابخان������ه‌كان به‌ڕێوه‌ده‌به‌ن‪ .‬ڕۆژنامه‌وان������ان‪ ،‬ده‌بێت ئه‌و‬ ‫پرس������یاران‌ه بپرسن و له‌س������ه‌ر و‌اڵمی پارت‌ه سیاسییه‌كان‪،‬‬ ‫ڕاپۆرت ئاماد‌ه بكه‌ن‪.‬‬ ‫ل������‌ه ئه‌نجامی هه‌موو ئه‌و ش������تانه‌ی ك‌ه باس������مان كرد‪،‬‬ ‫ده‌توانی������ن بڵێی������ن ك������ه‌ دیموكراس������ی و میدی������ای ئازاد‪،‬‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌ك������ی تایبه‌تی������ان پێكه‌و‌ه هه‌ی‌ه و پێویس������تیان ب‌ه‬ ‫یه‌ك������دی هه‌ی������ه‌‪ .‬میدیای ئ������ازاد ده‌توانێ������ت یارمه‌تیده‌ری‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ی پ������اك و دیموكرات������ی بێ������ت و حكوومه‌ت������ی‬ ‫هه‌ڵبژێ������ردراوی دیموكراتی������ش‪ ،‬پارێ������زه‌ری ئازادییه‌كانی‬ ‫ڕاگه‌یاندنه‌‪ .‬ئ������ازادی‪ ،‬كاتێك‌ه خه‌ڵك بتوانن قس������ه‌ بكه‌ن‪.‬‬ ‫دیموكراس������ی‪ ،‬كاتێك‌ه حكووم������ه‌ت گوێگر بێ������ت‪ .‬ئه‌ركی‬ ‫راگه‌یاندن‪ ،‬گواستنه‌و‌ه و گه‌یاندنه‌‪.‬‬

‫ته‌مووزی ‪2013‬‬

‫‪19‬‬


‫سێ كۆڵه‌كه‌ی سه‌ره‌كیی‬ ‫هه‌ڵبژاردنێك‬ ‫س������ێ الیه‌ن������ی س������ه‌ره‌كی و گرینگ هه‌ن ك������ه‌ النیكه‌م‬ ‫ڕاگه‌یاندن������ه‌كان ده‌بێت ب‌ه درێژایی م������اوه‌ی كه‌مپه‌ینه‌كانی‬ ‫هه‌ڵبژاردن تا رۆژی پێش ده‌نگدان‪ ،‬ڕووماڵی بكه‌ن‪ ،‬ئه‌وانیش‬ ‫بریتین له‌‪:‬‬

‫* پارت ‌ه سیاسییه‌كان و پاڵێوراوان‬

‫ئ������ه‌و پاڵێوراوانه‌ی ك‌ه ب������ۆ خزمه‌تگوزاریی هاوواڵتیان‪،‬‬ ‫پرۆگرام و دروشمی هاوشێوه‌یان هه‌یه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها په‌یڕه‌وی‬ ‫ل‌ه س������ه‌ركرده‌یه‌كی دیاریكراو ده‌كه‌ن‪ ،‬ئه‌وا ده‌كرێ له‌ ژێر‬ ‫چه‌تری پارتێكی سیاس������یدا كۆ ببن������ه‌وه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر زۆرینه‌ی‬ ‫ده‌نگده‌ران������ی واڵت ده‌نگیان پێ بده‌ن و هه‌ڵبژێردرێن‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫س������ه‌ركرده‌ی پارته‌ك������ه‌ ده‌بێت������‌ه س������ه‌رۆكی حكوومه‌ت یا‬ ‫س������ه‌ركۆمار‪ .‬ی������ا ئ������ه‌و پارته‌ی ك������‌ه زۆرین������ه‌ی ده‌نگ و‬ ‫كورس������ییه‌كانی بردۆته‌وه‌‪ ،‬ئه‌وا ئ������ه‌و پارت‌ه حكوومه‌ت پێك‬ ‫دێنێت و سه‌ركرده‌ی ئه‌و حزبه‌ش ده‌بێت‌ه سه‌رۆكوه‌زیران یا‬ ‫سه‌رۆكی حكوومه‌ت‪.‬‬ ‫ڕه‌نگه‌ چه‌ندی������ن پارتی سیاس������یی جۆراوجۆر‪ ،‬هه‌وڵی‬ ‫بردنه‌وه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كان ب������ده‌ن‪ .‬هێندێك ل‌ه حزبه‌كان ل‌ه‬ ‫هه‌م������وو به‌ش������ه‌كانی واڵت������دا پاڵێوراویان نابێ������ت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ڕاگه‌یاندنه‌كان پێویسته‌ زانیاری له‌ سه‌ر هه‌موو پارته‌كان‬ ‫بخه‌ن������ه‌ به‌ر دیدی ده‌نگده‌ران‪ .‬هێندێكی تری پاڵێوراوانیش‬ ‫س������ه‌ر به‌ هیچ پ������ارت و الیه‌نێكی سیاس������ی ناب������ن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ده‌یانه‌وێت بۆ خزمه‌تكردنی هاوواڵتیان ل‌ه هه‌ڵبژاردنه‌كاندا‬ ‫هه‌ڵبژێردرێن‪ .‬ئه‌مانه‌ ب‌ه پاڵێوراوی سه‌ربه‌خۆ ناو ده‌برێن‪.‬‬

‫* دروشمه‌كانی هه‌ڵبژاردن‬

‫هه‌ر پارتێكی سیاسی ڕوانگه‌ و بۆچوونی تایبه‌تی خۆی‬ ‫هه‌ی‌ه سه‌باره‌ت به‌وه‌ی ك‌ه چ ش������تێك زۆر گرینگه‌‪ ،‬به‌ڵێنی‬ ‫ئه‌نجامدانی چ شتێك ده‌دات و بۆچی ده‌نگده‌ران ده‌بێ ئه‌و‬ ‫پارت������‌ه هه‌ڵبژێرن؟ ئه‌م ش������تانه‌ی باس������كرا‪ ،‬بانگه‌ش������ه‌ی‬ ‫هه‌ڵبژاردن‪ ،‬پالتفۆرم یا سیاس������ه‌ته‌كانی ئه‌و پارته‌یان پێ‬ ‫ده‌گوترێت‪ .‬هێندێ بابه‌تی ت������ر هه‌ن كه‌ خه‌ڵكی به‌الیانه‌و‌ه‬ ‫گرینگن و به‌اڵم ڕه‌نگ‌ه چه‌ند پارتێكی سیاس������ی نه‌یانه‌وێت‬ ‫باسیان بكه‌ن‪ .‬زۆرجار له‌ الیه‌ن پاڵێوراوه‌ سیاسییه‌كانه‌و‌ه‬

‫‪ 20‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)35‬‬

‫ڕاگه‌یێن������راو و به‌یاننامه‌ی وا ده‌رده‌كرێت ك‌ه مش������تومڕی‬ ‫لێده‌كه‌وێت������ه‌وه‌‪ .‬ڕاگه‌یاندن������ی كارام������ه‌و لێهات������وو‪ ،‬ئ������ه‌و‬ ‫ڕاگه‌یاندنه‌ی‌ه ك‌ه ڕووماڵی ئه‌و بابه‌تان‌ه بكات و به‌مه‌به‌ستی‬ ‫و‌اڵمدان������ه‌وه‌‪ ،‬پارت‌ه سیاس������ییه‌كان ڕووبه‌ڕووی پرس������یار‬ ‫بكاته‌وه‌‪.‬‬

‫*پرۆسه‌ی ده‌نگدان‬

‫پێدانی زانیاری و هۆشیاری سه‌باره‌ت ب‌ه كۆی پرۆسه‌ی‬ ‫هه‌ڵبژاردن و یاساكانی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬زه‌روور و یارمه‌تیده‌رن‬ ‫ب������ۆ ئ������ه‌وه‌ی هاوواڵتی������ان به‌ش������داری پرۆس������ه‌كه‌ بكه‌ن‪.‬‬ ‫زانیاریی������ه‌كان بریتین ل‌ه دیاریكردنی ئه‌وه‌ی كه‌ ده‌نگده‌ران‬ ‫چ������ۆن ناوه‌كانیان تۆمار بكرێت‪ ،‬ماو‌ه و كاتی پروپاگه‌نده‌ی‬ ‫پاڵێوراوان چه‌ن������ده‌‪ ،‬كێ ده‌نگ������ه‌كان ده‌ژمێرێت‪ ،‬پارته‌كان‬ ‫چه‌ند بودج������‌ه و پار‌ه ب������ۆ كه‌مپه‌ینه‌كان ب������ه‌كار ده‌هێنن‪،‬‬ ‫ڕێنماییه‌كان������ی پڕوپاگه‌ند‌ه و ڕووماڵكردن������ی بابه‌ته‌كان ل‌ه‬ ‫میدیاكاندا‪ ،‬چ كه‌سێك سزای ئه‌و پارت و میدیایان‌ه ده‌دات‬ ‫ك‌ه س������ه‌رپێچیان ل‌ه یاسا و ڕێنماییه‌كان كردووه‌‪ .‬پێویست‌ه‬ ‫ڕاگه‌یاندنه‌كان چاودێری كۆی گش������تی پرۆس������ه‌ك‌ه بن بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی بزانن به‌باشی به‌رێوه‌ده‌چێت یان نا‪ .‬یا ڕێنماییه‌كان‬ ‫تا چه‌ند به‌باش������ی په‌یڕه‌و ده‌كرێ������ن‪ ،‬دوور ل‌ه گه‌نده‌ڵی و‬ ‫الیه‌نگری ب������ۆ یه‌كێك ل‌ه پارته‌كان‪ ،‬یا پێش������ێلكردنی مافی‬ ‫ده‌نگده‌ران‪.‬‬ ‫ب������ه‌اڵم پێش ئ������ه‌وه‌ی ئێمه‌ بیر ل������ه‌وه‌ بكه‌ینه‌وه‌ ك‌ه چۆن‬ ‫س������ه‌باره‌ت ب‌ه كه‌مپه‌ینه‌كانی هه‌ڵب������ژاردن زانیاری بده‌ین‌ه‬ ‫هاوواڵتیان‪ ،‬ئه‌وا پێویس������ت‌ه وه‌ك������و ڕۆژنامه‌وانێكی لێهاتوو‪،‬‬ ‫تواناكانی خۆمان به‌هێز بكه‌ین‪.‬‬


‫ڕای گشتی و ڕۆڵی‬ ‫میدیاكان‬

‫* و‪ :‬سنۆبه‌ر ته‌یب‬

‫س������ه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌‌ ك‌ه چه‌مكی ڕای گش������تی‪ ،‬له‌ جیهانی‬ ‫سیاس������ی و كۆمه‌اڵیه‌تیی ئێستادا ته‌وه‌رێكی تایبه‌ته‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئ������ه‌م چه‌مك‌ه ل������‌ه درێ������ژه‌ی س������ااڵنێكی زۆره‌وه‌‪ ،‬به‌ هۆی‬ ‫گه‌اڵڵه‌كردنی هزری دژ به‌ یه‌ك‪ ،‬تووشی كێشه‌ و گرفتی زۆر‬ ‫بووه‌‪ .‬س������ه‌رچاوه‌ی به‌رهه‌ڵس������تکارییه‌کانی په‌یوه‌ست ب‌ه‬ ‫ت������ه‌واوی كۆمه‌ڵگ������ه‌‪ ،‬ده‌كرێت ل‌ه بیرۆڕای فه‌یله‌س������ووفانی‬ ‫یوونانی كۆن بدۆزێنه‌وه‌‌‪.‬‬ ‫(ئه‌فالتوون) س������ووكایه‌تی به‌ ته‌واوی خه‌ڵكی كۆمه‌ڵگ‌ه‬ ‫ده‌كرد و‪ ،‬باوه‌ڕی به‌ یاسای پاشایانی فه‌یله‌سووف هه‌بوو‪،‬‬ ‫ل‌ه كاتێكدا (ئه‌ره‌س������توو) گه‌ش������بینتر ب������وو و‪ ،‬باوه‌ڕی ب‌ه‬ ‫ده‌سه‌اڵتی كۆمه‌ڵگه‌ و ئاوه‌زی گشتی هه‌بوو‪ .‬ئه‌م جیاوازیی‌ه‬ ‫ل‌ه ڕوانگه‌ی هزری ئه‌ورووپاییی س������ه‌ده‌ی ش������انزده‌هه‌م و‬ ‫حه‌فده‌هه‌مدا به‌دی كران‪ .‬بۆ نموونه‌‪( ،‬مه‌كیاڤێللی) وریایی‬ ‫ئه‌وه‌ی دایه‌ سه‌ركرده‌كان‪ ،‬ك‌ه ده‌بێت سه‌باره‌ت به‌ خه‌ڵكی‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ وش������یار بن‪ ،‬به‌اڵم (ڕۆس������ۆ) ڕایگه‌یاند‪ ‌،‬ئیراده‌ و‬ ‫خواس������تی خه‌ڵكی كۆمه‌ڵگه‌‪ ،‬له‌بن نه‌هاتووه‌ و ئاشكرایكرد‬ ‫كه‌ به‌رپرس������ان ده‌بێت‪ ،‬جه‌خت له‌‌س������ه‌ر خۆشگوزه‌رانیی‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ بكه‌نه‌و‌ه و پارێزگارییان لێ بكه‌ن‪.‬‬ ‫بیروبۆچوونه‌كانی هاوچه‌رخی په‌یوه‌ست به‌ ڕای گشتیی‬ ‫خه‌ڵكی كۆمه‌ڵگه‌‪ ،‬له‌س������ه‌ر ئه‌م گریمانه‌ی������ه‌ دامه‌زرێنراوه‪،‬‬ ‫حكوومه‌تێ������ك ده‌بێت ئه‌و سیاس������ه‌تانه‌ په‌س������ه‌ند بكات‪ ،‬که‌‬ ‫ڕه‌نگدانه‌وه‌ی ئیراده‌ی میلله‌ت بێت‪ .‬سه‌ره‌ڕای ئه‌و ڕێککه‌وتنه‌‬ ‫‌گشتییه‌‪ ،‬ئاستی ئه‌و و‌اڵمدانه‌وه‌ ئه‌رێنییه‌ی كه‌ سه‌ركرده‌كان‬ ‫به‌ پێداویستییه‌كان و مه‌یلی شوێنكه‌وتووانیان ده‌ده‌نه‌وه‌‪ ،‬له‌‬ ‫كات‪ ،‬شوێن و پێكهاته‌ی كۆمه‌ڵگه‌ی جۆراوجۆردا‪ ،‬جیاوازه‌‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا بیروبۆچوونی خه‌ڵكی كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك‪ ،‬جگه‌ له‌‬ ‫كۆكردنه‌وه‌ی ڕای گشتی‪ ،‬له‌ ڕێگه‌ی تریشه‌وه‌ ده‌رده‌بڕێن‌‪.‬‬

‫به‌ له‌به‌رچاوگرتنی پێناسه‌ باوه‌كان‪ ،‬هاوواڵتیان ده‌توانن‬ ‫بیروباوه‌ڕه‌كانیان له‌ وتووێژه‌ سیاسییه‌كان له‌گه‌ڵ هاوڕێ و‬ ‫خێزان و دراوسێکانیاندا ده‌رببڕن‪ ،‬ئه‌وان ده‌توانن ڕاسته‌وخۆ‬ ‫په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ میدیا یان نوێنه‌ره‌کانیاندا بكه‌ن‪ ،‬ده‌توانن‬ ‫ده‌نگ بده‌ن‪ ،‬هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردن بكه‌ن و هاوكاریی دارایی‬ ‫پێشكه‌ش به‌ پاڵێوراوانی هه‌ڵبژێردراویان بده‌ن‪ ،‬سكااڵ واژۆ‬ ‫بكه‌ن و له‌گه‌ڵ ئه‌وانیتردا ناڕه‌زایی ده‌رببڕن‪.‬‬ ‫به‌ڕاستی ئه‌و پێشكه‌وتنانه‌ی كه‌ له‌ بواری ته‌كنه‌لۆژیادا‬ ‫هاتوونه‌ته‌‌كایه‌وه‌‪ ،‬ئه‌م ده‌رفه‌ته‌ی ڕه‌خساندووه‪ ،‬كه‌ توانا‬ ‫و ده‌رفه‌ت������ی جۆراوجۆر‪ ،‬بۆ ده‌ربڕین و ش������رۆڤه‌كردنی‬ ‫بیروبۆچوونه‌كان بۆ خه‌ڵكی كۆمه‌ڵگه‌ له‌ كاته جیاوازه‌كاندا‪،‬‬ ‫بڕه‌خسێت‪ .‬له‌ سااڵنی دواییدا قه‌ڵه‌مڕۆی گشتی‪ ،‬كه‌ به‌ر‬ ‫له‌وه‌ به‌هۆی س������نووره‌ جوگرافیایییه‌كانه‌وه‌ س������نووردار‬

‫ته‌مووزی ‪2013‬‬

‫‪21‬‬


‫كرابوو‪ ،‬ده‌ستپێڕاگه‌ییش������تووتر بووه‌‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌ش������دا‬ ‫سه‌یر نییه‌‌ ئه‌و پێشكه‌وتنانه‌ی كه‌ له‌ بواری ته‌كنه‌لۆژیای‬ ‫زانیاری������دا به‌دی كراون‌‪ ،‬ئاڵوگۆڕی به‌س������ه‌ر پێناس������ه‌ی‬ ‫ده‌س������ته‌واژه‌ی خه‌ڵك������ی كۆمه‌ڵگ������ه‌ و ده‌ربڕین������ی‬ ‫بیروبۆچوونه‌كانی هێناوه‌ته‌ کایه‌وه‌‪.‬‬ ‫خوێندنه‌وه‌ی ڕای گشتیی خه‌ڵكی كۆمه‌ڵگه‌‪ ،‬تایبه‌تمه‌ندی‬ ‫له‌ نێ������وان بواره‌ جۆراوجۆره‌کاندا هه‌یه‌‪ .‬لێكۆڵه‌رانی بوار‌ه‬ ‫جۆراوج������ۆره‌كان به‌یه‌كه‌و‌ه له‌ باره‌ی ئه‌م پرس������ه‌‪ ،‬ك‌ه ڕای‬ ‫گشتی له‌ سه‌ر بابه‌تێك چییه‌ و چ به‌شه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ ئه‌م‬ ‫جۆره‌ باوه‌ڕه‌یان هه‌یه‌ و چۆن ئه‌م بیروباوه‌ڕان‌ه دروس������ت‬ ‫ده‌بن و‪ ،‬ئه‌م هزرانه‌ چۆن ده‌توانن دروستكردنی گۆڕانه‌كان‬ ‫بخه‌ن‌ه ژێر كارتێكه‌رییه‌وه‌ و توێژینه‌وه‌ی له‌س������ه‌ر بكه‌ن‪ .‬بۆ‬ ‫نموونه‌‪ ،‬كۆمه‌ڵناس������ان ده‌یانه‌وێت له‌ باره‌ی ئه‌و بابه‌ته‌ ك‌ه‬ ‫چۆن ده‌كرێت بزووتنه‌وه‌ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان و‪ ،‬ئه‌و هه‌واڵنه‌ی‬ ‫كه‌ به‌مه‌به‌س������تی چاالككردنی خه‌ڵك������ی كۆمه‌ڵگ‌ه ده‌یده‌‌ن‪،‬‬ ‫كارتێكه‌ر بن و چۆن پێناسه‌ی گرووپی ده‌توانێت هزره‌كان‬ ‫بخات‌ه ژێر كارتێكه‌رییه‌و‌ه و هه‌ڵیسه‌نگێنێت‪.‬‬ ‫له‌كاتێكدا كه‌ ده‌روونناس������ان كاتێکی زۆر بۆ توێژینه‌وه‌ی‬ ‫ئ������ه‌وه‌ ك������ه‌ چ������ۆن زانیاریی������ه‌كان كۆكراونه‌ت������ه‌وه‌ و چ‬ ‫سه‌رنجڕاكێشییه‌کی هه‌ڵخه‌ڵه‌تێنه‌رانه‌ كارتێكه‌ریی زۆرتری‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ته‌رخان ده‌که‌ن‪ .‬هه‌ر به‌م ش������ێوه‌یه‌‪ ،‬توێژینه‌وه‌ی ڕای‬ ‫گشتی كه‌ به‌ هۆی زانایانی زانسته‌ سیاسییه‌کانه‌وه‌‌ ده‌كرێت‬ ‫و ڕاپرسی له‌ باره‌ی ده‌نگه‌ گشتییه‌كان‌ یا شێوازه‌كانی تری‬ ‫ڕه‌فتاری سیاس������ی له‌خۆ بگرێت‪ ،‬یا لێكۆڵینه‌وه‌ی ئاسه‌واری‬ ‫هۆكاری جۆراوجۆر به‌سه‌ر پێكهاته‌ی سیاسه‌ت و ڕێبازه‌كانی‬ ‫كه‌ جێبه‌جێ كراون‌‪ ،‬بكات‪.‬‬ ‫به‌ گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ زۆربه‌ی بواره‌ زانس������تییه‌كان‪ ،‬زانایانی‬ ‫به‌ش������ی په‌یوه‌ندیی سیاس������ی‪ ،‬ڕای گش������تی له‌ ئاس������تی‬ ‫به‌رزتره‌وه‌ ده‌خرێنه‌ ژێر لێكۆڵینه‌وه‌‪ .‬هه‌ندێك ڕای گش������تی‬ ‫وه‌ك به‌رهه‌م (ئه‌وه‌ كه‌ چه‌ند كه‌س هه‌س������تی تایبه‌تییان به‌‬ ‫بابه‌تێكی پێشكه‌ش������كراوه‌وه‌ هه‌ی������ه‌) له‌به‌رچاو ده‌گرن‪ ،‬له‌‬ ‫کاتێکدا‌ هه‌ندێكیش جه‌خت له‌سه‌ر دیارده‌كانی په‌یوه‌ست‬ ‫به‌ پڕۆس������ه‌ی سیاس������ی ده‌كه‌ن������ه‌وه‌‪( ،‬ب������ۆ نموونه‪ ‌،‬چۆن‬ ‫بیروبۆچوون پێكدێت)‪ .‬هه‌ن������دێ لێكۆڵه‌ران ڕوو له‌ بابه‌ته‌‬ ‫زله‌كان ده‌كه‌ن (چۆن هه‌ستی متمانه‌ له‌ نێوان حکوومه‌ت‬ ‫و تاکه‌کانی کۆمه‌ڵگه‌ له‌ واڵته‌ جۆراوجۆره‌کاندا جیاوازه‌)‬ ‫و ئه‌وانیت������ر ڕوو ل������ه‌ بابه‌ت������ی بچووك ده‌ك������ه‌ن‪ ،‬كه‌ چۆن‬

‫هاوواڵتی������ان زانیاری������ی سیاس������ییان به‌ده‌س������ت هێناوه‌ و‬ ‫به‌كارییان دێنن‪.‬‬ ‫ڕێ������ژه‌ی زۆر ل‌ه توێژینه‌وه ئه‌نجام������دراوه‌كان له‌ بواری‬ ‫په‌یوه‌ندیی سیاسی کار له‌سه‌ر خوێندنه‌وه‌ی په‌یامه‌كان‪ ،‬ک‌ه‬ ‫بریتی ده‌بێت ل������‌ه پێكهاته‌‪ ،‬ناوه‌ڕۆك و ئه‌نجامه‌کان ده‌که‌ن‌‪.‬‬ ‫ب‌ه ش������ێوه‌یه‌كی تر‪ ،‬ئ������ه‌و‌ه كه‌ كام ه������ۆكاری ئایدۆلۆژی و‬ ‫دامه‌زراوه‌یی له‌م پرس������ه‌دا به‌شدارن‪ ،‬ك‌ه ئایا بابه‌تێك باڵو‬ ‫‌وه یان نا‌‪ ،‬یا ئ������ه‌و‌ه كه‌ چ������ۆن ڕاپۆرتی خه‌به‌ری‬ ‫بکرێت������ه ‌‌‬ ‫ده‌گوازرێته‌وه‌؟ كارتێكه‌ریی گه‌یاندن به‌ ڕێگه‌ی ئامرازه‌كانی‬ ‫ڕاگه‌یاندن������ه‌و‌ه یا باس و گفتوگۆی خه‌ڵك ل‌ه باره‌ی بابه‌تێك‬ ‫له‌س������ه‌ر تاكه‌كه‌سێك یا گرووپێك چییه‌؟ ئایا بیروبۆچوون‪،‬‬ ‫‌وه یا ڕه‌فتاره‌كان ل‌ه ڕێگه‌ی ئه‌م په‌یامه‌ دروس������ت‬ ‫بیركردنه ‌‌‬ ‫ده‌بێ������ت‪ ،‬ئایا ئه‌مان‌ه ل‌ه گفتوگۆ‪ ،‬خه‌ب������ه‌ر و به‌رنامه‌یه‌ك ب‌ه‬ ‫‌نده یا ل������‌ه مێزگردی‬ ‫ناوه‌ڕۆكێك������ی س������ه‌رگه‌رمی‪ ،‬پروپاگه ‌‌‬ ‫سیاسیدا سه‌رهه‌ڵده‌ده‌ن؟‬ ‫به‌پێ������ی بیروبۆچوون������ی بیرمه‌ندان������ی په‌یوه‌ندیی������ه‌كان‪،‬‬ ‫ڕاگه‌یاندنه‌كان نه ‌ته‌نیا كارتێكه‌ریی یه‌كالكه‌ره‌وه‌یان هه‌یه‬ ‫‌(توانای گه‌یاندنی بابه‌تێك ب‌ه گوێگر)‪ ،‬به‌ڵكو ئاسه‌واره‌كانی‬ ‫ڕاپۆرتێكی خه‌به‌رییان رێكخستووه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ئه‌م توانایه‌یان‬ ‫هه‌یه ك������‌ه بیروبۆچوون و هزره‌كان������ی خه‌ڵكی كۆمه‌ڵگ‌ه ب‌ه‬ ‫ش������ێوه‌یه‌ك‪ ،‬كه‌ ب������ۆ پێشكه‌ش������كردنی ڕاپۆرتێكی خه‌به‌ری‬ ‫جێبه‌ج������ێ ده‌كه‌ن‪ ،‬به‌ ش������ێوه‌یه‌كی به‌رچ������او بخرێنه‌ ژێر‬ ‫كارتێكه‌رییه‌وه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪www.aftabir.com :‬‬

‫‪ 22‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)35‬‬


‫کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی و‬ ‫دیموکراسی‬

‫* نووسه‌ر‪ :‬فه‌تاح ئونس‬

‫* وه‌رگێڕ‪ :‬م‪ .‬ساماڵ ئه‌حمه‌دی‬

‫به‌کورتی‪ :‬کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌‌نی یه‌کێک ‌ه ل ‌ه پێچه‌اڵوپێچترین چه‌مک ‌ه سیاسی‪ -‬فه‌لسه‌فییه‌کانی‬ ‫چاخی ئێس���تا ک ‌ه س���ه‌ره‌ڕای گه‌لێک لێکدانه‌وه‌ی زۆر و زه‌وه‌ند لێی‪ ،‬که‌چی هێشتا زانایان و‬ ‫بیرمه‌ندان پێناس���ه‌یه‌کی قووڵی گش���تگیر و بێ ئاس���ته‌نگیان لێ به‌ده‌سته‌و ‌ه نه‌داو ‌ه و تاکوو‬ ‫ئێستاش له‌به‌ر هاوالیه‌نبوونی له‌گه‌ڵ وه‌چه‌یی ڕیسا حاکمه‌کانی دنیا‪ ،‬گه‌لێک شک و دڕدۆنگیی‬ ‫یه‌کجار زۆری له‌س���ه‌ره‌‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه پێکهات ‌ه و نیشانه‌کانی کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی و دیموکراسی وا‬ ‫ده‌رده‌که‌وێ‪ ،‬ک ‌ه دانووی کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی و دیموکراسی ل ‌ه زۆربه‌ی سیستم ‌ه حکوومه‌تییه‌کانی‬ ‫ت���ر زیات���ر پێکه‌و ‌ه ده‌کوڵ���ێ و‪ ،‬ئ���ه‌و دوو ‌ه پێکه‌و ‌ه زووت���ر ده‌توانن کۆمه‌ڵگ ‌ه ب��� ‌ه بلیمه‌تی و‬ ‫تێگه‌یشتوویی سیاسی بگه‌یه‌نن‪.‬‬

‫ته‌مووزی ‪2013‬‬

‫‪23‬‬


‫وش ‌ه سه‌ره‌کییه‌کان‪ :‬کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی‪ ،‬دیموکراسی‬ ‫و ده‌وڵه‌ت‬ ‫پێشه‌کی‪ :‬له‌ پڕۆسه‌ی چاخی ته‌قینه‌وه‌ی زانیارییه‌کان‬ ‫و کران������ه‌وه‌ی ڕه‌هۆڵه‌کان������ی ده‌ر و ژووری کۆمه‌ڵگه‌ به‌ره‌و‬ ‫گه‌ش������ه‌کاندا‪ ،‬پێداویستییه‌کی یه‌کجار زۆر و بنه‌ڕه‌تی هه‌ی‌ه‬ ‫ب‌ه ڕوونبوونه‌وه‌ و ده‌رکه‌وتنی چه‌مکه‌ نوێکان‪ ،‬ئه‌و چه‌مکانه‌ی‬ ‫ک������ه‌ زۆر جاران نوس������خه‌ی ده‌کار ک������راو و ناکارایان ب‌ه‬ ‫ناچاری (به‌ هۆی جیهانیبوون یا جیهانیسازییه‌وه‌) ده‌خزێت‌ه‬ ‫ئه‌و واڵتانه‌وه‪ ،‬که‌ زۆر پێویست‌ه هه‌ر دیارد‌ه یا دیارکه‌وتوویه‌ک‬ ‫گه‌شه‌ی سروشتیی خۆی تێپه‌ڕ بکات‪.‬‬ ‫ل������ه‌م وتاره‌دا حه‌ول دراو‌ه س������ه‌ره‌تا ب‌ه کورتی باس������ی‬ ‫چییه‌ت������ی چه‌مکه‌کانی کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی و دیموکراس������ی‬ ‫بکرێت و پاش������ان ئه‌گه‌ری هاوالیه‌نبوونیان له‌ توێی نیشان‌ه‬ ‫و پێکهاته‌کانیاندا لێک بدرێته‌وه‌‪.‬‬

‫پێڕستی بابه‌ته‌کان‪:‬‬

‫*‌ چه‌مک و پێشینه‌ی کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی و دیموکراسی‬ ‫* کاره‌ تایبه‌تییه‌کانی کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی و دیموکراسی‬ ‫‌‬ ‫* پێکه‌ڵ������ه‌ی لێکهه‌ڵنه‌ب������ڕی کۆمه‌ڵگ������ه‌ی مه‌ده‌ن������ی و‬ ‫‌‬ ‫دیموکراسی‬

‫‪ ‌.1‬چه‌مک و پێش���ینه‌ی کۆمه‌ڵگ���ه‌ی مه‌ده‌نی و‬ ‫دیموکراسی‬

‫چه‌مک������ی کۆمه‌ڵگ������ه‌ی مه‌ده‌نی له‌ مێژووی هزری سیاس������یدا‬ ‫ڕۆڵێکی دێرینی هه‌یه‌‪ .‬یه‌که‌مجار له‌ نووس������راوه‌ سیاسییه‌کانی‬ ‫ڕووم������ی که‌ونارادا چاوم������ان به‌و چه‌مکه‌ ده‌که‌وێ‪ ،‬پاش������ان به‌‬ ‫بیچمگرتن������ی زه‌ینی مۆدێ������ڕن له‌ چاخی ڕێنێسانس������دا چه‌مکی‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی‪ ،‬ژیان و چاره‌نووسێکی نوێی به‌ نسیب ده‌بێ‪.‬‬ ‫کۆمه‌ڵگ������ه‌ی مه‌ده‌نی یه‌کێک ل‌ه پڕ باس و خواس������ترین‬ ‫چه‌مکه‌کانی فه‌لسه‌فه‌ی سیاس������ییه‌‪ ،‬ئه‌م ده‌سته‌واژه‌یه‌ ل‌ه‬ ‫به‌رانبه‌ر ده‌س������ته‌واژه‌ی ئینگلیزی������ی (‪)Civil Society‬دا‬ ‫به‌کار ده‌هێنرێ‪.‬‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی (‪ )Civil Society‬به‌ له‌بز‪ ،‬پێکهاتووه‌‬ ‫له‌ کۆمه‌ڵگ������ه‌ و مه‌ده‌نی‪ .‬کۆمه‌ڵگه‌‪ ،‬کۆمه‌ڵ������ه‌ خه‌ڵکێکن که‌‬ ‫پێوه‌ندیی مانادار و خۆپیشاندانه‌وه‌ی به‌رانبه‌ریان له‌ نێواندا‬ ‫هه‌یه‌ و مه‌ده‌نی وشه‌یه‌کی عه‌ڕه‌بییه‌ به‌ مانای شارنشینی؛‬ ‫به‌ گش������تی کۆمه‌ڵگ������ه‌ی مه‌ده‌نی‪ ،‬چه‌م������ک و مانای ژیانی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی له‌ شاردا (شارستانی) ده‌گه‌یه‌نێ‪.‬‬

‫‪ 24‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)35‬‬

‫ئه‌م چه‌مک‌ه له‌ پانتایی مێژوودا هێندێک جار ب‌ه شێوه‌ی‬ ‫کرده‌و‌ه و ئه‌غڵه‌ب جارانیش به‌ ش������ێوه‌ی تیۆری که‌ڵکی لێ‬ ‫وه‌رگی������راو‌ه و پێناس������ه‌گه‌لێکی زۆری لێ خراوه‌ت‌ه ڕوو‪ ،‬ک‌ه‬ ‫هه‌ر کامیان پێگه‌ی تایبه‌تی خۆیان هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم ب‌ه شێوه‌یه‌کی‬ ‫بڕاو‌ه ناکرێ له‌جێدابوونی هه‌موویان په‌سند بکرێ؛ چونک‌ه‬ ‫له‌الیه‌ک������ه‌و‌ه به‌رباڵویی ئه‌م چه‌مک‌ه و ئ������ه‌وه‌ی له‌ ژێر ئه‌م‬ ‫سه‌یوانه‌دا جێی ده‌بێته‌و‌ه نێوه‌رۆکه‌که‌ی ئاڵۆز و پێچه‌اڵوپێچ‬ ‫کردوو‌ه و ل‌ه الیه‌کی تریش������ه‌و‌ه ل‌ه زۆربه‌ی پێناس������ه‌کانی‬ ‫زانای������ان و بیرمه‌نداندا‪ ،‬بێالیه‌نییه‌کی ئه‌وتوی نه‌پارێزراوه‌؛‬ ‫ته‌نانه‌ت ده‌کرێ بڵێین له‌ وه‌رگێڕان و پێناسه‌ی ئه‌م چه‌مکه‌دا‬ ‫ب‌ه شێوه‌ی ئایدیالۆژی هه‌ڵسوکه‌وت کراوه‌‪.‬‬ ‫سه‌ره‌ڕای هه‌مووی ئه‌مانه‌ش ناکرێ ل‌ه ڕاستیی کۆمه‌ڵێک‬ ‫له‌و پێناس������ان‌ه چاوپۆشی بکرێ‪ ،‬بۆ نموونه‌ ئه‌و پێناسه‌یه‌ی‬ ‫ک‌ه (محه‌مه‌دهادی مه‌عڕه‌فه‌ت) ل‌ه وتارێکدا له‌ ژێر سه‌رناوی‬ ‫"دین و کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی" له‌ ڕۆژنامه‌ی (اعتماد)دا باڵوی‬ ‫کردۆت������ه‌وه‌‪ ،‬النیکه‌م ل‌ه ڕوانگه‌ی نووس������ه‌ری ئه‌م وتاره‌و‌ه‬ ‫خاوه‌نی هه‌ر دوو تایبه‌تمه‌ندیی گشتگیری و بێ به‌رهه‌ڵستییه‪:‬‬ ‫"کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی‪ ،‬بریتیی‌ه ل‌ه کۆمه‌ڵێک مه‌کۆی کارا و‬ ‫ڕێکخراوه‌ی پیش������ه‌یی‪ ،‬کۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسیی قانوونی و‬ ‫س������ه‌ربه‌خۆ ک‌ه ڕوانگه‌کانی ئه‌ندامانی کۆمه‌ڵگه‌ بۆ نیزامی‬ ‫سیاس������یی حاکم ده‌خه‌ن‌ه ڕوو و ده‌ب������ن به‌ پردی پێوه‌ندیی‬ ‫نێوان ده‌وڵه‌ت و خه‌ڵک‪ .‬ئه‌و مه‌کۆیان‌ه گه‌ره‌نتیی جێکه‌وتنی‬ ‫ئ������ازادی و به‌رباڵوبوون������ه‌وه‌ی به‌ش������داریی خه‌ڵکن‪ ،‬که‌ ل‌ه‬ ‫کۆنتڕۆڵی ده‌سه‌اڵتی سه‌ره‌ڕۆدا ڕۆڵی بنه‌ڕه‌تی ده‌گێڕن‪ ".‬ب‌ه‬ ‫بۆچوون������ی زانایان‪ ،‬چه‌مکی کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی ل‌ه درێژایی‬ ‫مێژوودا‪ ،‬ب‌ه س������ێ قۆناغ و له‌ س������ێ بیچمی جۆراوجۆردا‬ ‫نموونه‌ی به‌رچاوی له‌خۆ گرتووه‌‪:‬‬

‫* قۆناغی پێش ده‌وڵه‌ت‬ ‫‌‬

‫پێش په‌یدابوونی ده‌وڵ������ه‌ت و دوای به‌دیهاتنی کۆمه‌ڵگ‌ه‬ ‫س������ه‌ره‌تایییه‌کان ت������ا س������ه‌ده‌کانی نێوه‌ڕاس������ت‪ ،‬کۆمه‌ڵ‌ه‬ ‫مرۆڤیی������ه‌کان و ئه‌نجومه‌ن������ی جۆرواج������ۆری دابینکردنی‬ ‫ئاس������ایش و نه‌زم و پێوه‌ندیی‌ه جۆراوج������ۆره‌کان ل‌ه ئارادا‬ ‫هه‌بوون‪.‬‬

‫* قۆناغی به‌رانبه‌ریی له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌ت‬

‫ئه‌م سه‌رده‌مه‌ که‌ دوای ڕێنێسانس و پێش سه‌رده‌می‬ ‫مۆدێ������ڕن له‌خۆ ده‌گ������رێ‪ ،‬تێی������دا کۆمه‌ڵگ������ه‌ی مه‌ده‌نی‬


‫هاوس������ه‌نگیی به‌ستێنی ده‌س������ه‌اڵتی کۆمه‌اڵیه‌تییه‌ و ئه‌و‬ ‫ده‌س������ه‌اڵته‌‪ ،‬هه‌لی بیچمگریی گرووپه‌ کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کانی‬ ‫ڕه‌خس������اند و کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی ل������ه‌ به‌رانبه‌ر ده‌وڵه‌تدا‬ ‫قوت کرده‌وه‌‪.‬‬

‫* قۆناغی دوای ده‌وڵه‌ت‬

‫پ������اش س������ه‌رده‌می مۆدیڕن ت������ا ئه‌مڕۆ؛ ئ������ه‌م قۆناغه‌ی‬ ‫کۆمه‌ڵگ������ه‌ی مه‌ده‌ن������ی ل‌ه خۆرئاوا دروس������ت ب������ووه‌ که‌ ل‌ه‬ ‫س������ۆنگه‌یه‌و‌ه کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی بێ بااڵده‌ستی به‌دیهات‪ ،‬یانی‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی مه‌یدانێکه‌ ک‌ه ش������ه‌ڕه‌کان و کاردانه‌و‌ه‬ ‫ئابووری‪ ،‬کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬باوه‌ڕمه‌ندی و ئایینزایییه‌کان له‌وڕا‬ ‫سه‌ر هه‌ڵده‌ده‌ن‪.‬‬

‫به‌اڵم دیموکراسی‪:‬‬

‫زاراوه‌ی دیموکراس������ی ل������ه‌ دوو وش������ه‌ی یۆنان������ی‬ ‫‪ Demos‬و ‪ Kratia‬پێکهاتووه‌‪ ،‬که‌ دێمۆس (‪)Demos‬‬ ‫به‌ مانای عه‌وام (خه‌ڵک) و کڕاتیا (‪ )Kratia‬به‌ مانای‬ ‫حوکمڕان������ی و فه‌رمانڕه‌وایییه‌‪ ،‬ک������ه‌ پێکه‌ڵه‌ی ئه‌و دوو‬ ‫وشه‌یه‌ مانای حکوومه‌تی خه‌ڵک و فه‌رمانڕه‌وایی خه‌لک‬ ‫ده‌گه‌یه‌نێ‪.‬‬ ‫دیموكراس������ی جۆرێ������ک حکوومه‌ته‌ که‌ تێی������دا خه‌ڵک ب‌ه‬ ‫شێوه‌ی ڕاسته‌وخۆ (دیموکراسیی ڕاسته‌وخۆ) یا له‌ ڕێگای‬ ‫نوێنه‌ره‌کانیانه‌و‌ه (دیموکراس������ی ناڕاس������ته‌وخۆ) ل‌ه بڕیار‌ه‬ ‫گشتییه‌کانی ده‌وڵه‌تدا به‌شداری ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫ڕه‌نگه‌ به‌بره‌وترین پێناس������ه‌ی دیموکراسی ئه‌و پێناسه‌ی‌ه‬ ‫بێ ک‌ه سه‌رۆک لینکۆڵن ل‌ه نێوان یه‌کێک له‌ شه‌ڕه‌ نێوخۆییی‌ه‬ ‫سامداره‌کاندا که‌ بۆ پاراستنی ویالیه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کان ل‌ه‬ ‫گۆڕێ������دا بوو‪ ،‬ل������ه‌ کۆتای������ی وتارێکی پڕخرۆش������دا گوتی‪:‬‬ ‫"حکوومه‌ت������ی خه‌ڵک‪ ،‬له‌ الیه‌ن خه‌ڵک������ه‌وه‌ و بۆ خه‌ڵک"‪ .‬ل‌ه‬ ‫نیزامی دیموکراتدا‪ ،‬حکوومه‌تی ڕه‌ها هی خه‌ڵکه‌‪.‬‬ ‫پێشینه‌ی دیموکراس������ی ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ فیلسووفه‌کانی‬ ‫پێش زایین که‌ بۆ یه‌که‌مین جار تیۆریسیه‌ن و دامه‌زرێنه‌ری‬ ‫ئه‌و ڕێسایه‌ بوون‪ .‬له‌ پانتای مێژوودا ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌کان‬ ‫له‌گه‌ڵ دیموکراس������یدا ج������وداواز ب������وون؛ هێندێکیان پێیان‬ ‫وابوو‌ه ک‌ه ڕێسایه‌کی به‌که‌ڵک نه‌هاتوو‌ه و ده‌بێ له‌نێو ببرێ‪،‬‬ ‫هێندێک پێیان وابوو‌ه ک‌ه به‌که‌ڵکترین و کاریگه‌رترین ڕێسای‬ ‫سیاس������ییه‌ و هێندێکی������ش به‌ پێی به‌س������تێنی کولتووری و‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی ڕه‌تیان کردۆته‌وه‌(حکوومه‌تی ئیسالمی)‪.‬‬

‫‪ ‌.2‬کار‌ه تایبه‌تییه‌کان���ی کۆمه‌ڵگ���ه‌ی مه‌ده‌نی و‬ ‫دیموکراسی‬

‫هه‌موو چه‌مکێکی سیاس������ی و کۆمه‌اڵیه‌تی و فه‌لسه‌فی‬ ‫خاوه‌نی ڕه‌هه‌ند و کاری تایبه‌ت ب‌ه خۆیه‌تی‪ ،‬ک‌ه ناس������ینی‬ ‫وردتری ئه‌و چه‌مکه‌‪ ،‬پێویس������تیی ب������‌ه لێتوێژینه‌وه‌ی قووڵی‬ ‫ڕه‌هه‌نده‌کان و کاره‌ تایبه‌تییه‌کانیه‌تی‪.‬‬ ‫ل������‌ه یه‌که‌می������ن هه‌ن������گاوی وه‌ڕاس������تگه‌ڕانی کۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫‌کێتییه تایبه‌ت������ی و ڕێکخراو‌ه‬ ‫مه‌ده‌نیدا پێویس������ت‌ه ک������‌ه یه ‌‌‬ ‫سه‌ربه‌خۆکان که‌ هه‌وێنی س������ه‌ره‌کی کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نین‪،‬‬ ‫به‌شێوه‌ی خۆڕس������ک و هه‌ڵقواڵو له‌نێو دڵی کۆمه‌ڵگه‌دا ب‌ه‬ ‫پێی پێداویس������تییه‌کانی خه‌ڵک سه‌ر هه‌ڵبده‌ن؛ ئه‌گه‌ر بێتوو‬ ‫ئه‌و ڕێکخراوان‌ه یا ئه‌و یه‌کێتیانه‌ ڕواڵه‌تی بن یا هه‌ر له‌به‌ر‬ ‫جێبه‌جێکردنی پڕۆژه‌ی کورت مه‌ودا پێکهاتبن له‌ ڕاس������تیدا‬ ‫ده‌بێ هه‌ر ل������‌ه ڕۆژی ل‌ه دایکبوونیانه‌وه‌ ش������ینی مردنیان‬ ‫بگێڕی������ن‪ ،‬وه‌کوو ئه‌و ئه‌زموونه‌ تاڵه‌ی که‌ له‌ ئه‌فغانس������تان‬ ‫هه‌ستی پێ ده‌کرێ‪.‬‬ ‫له‌ هه‌ن������گاوی دووه‌م������دا ده‌بێ بزانین که‌ به‌س������تێنه‌‬ ‫کولتوورییه‌کان������ی ئه‌و چه‌مکه‌ له‌ توێژه‌ کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کانی‬ ‫ئه‌و کۆمه‌ڵگه‌ی������ه‌دا وه‌به‌رچاو ده‌که‌ون یا نا؛ کۆمه‌ڵێک له‌‬ ‫لێکۆڵه‌ران������ی ئه‌فغان که‌ له‌ وه‌ڕاس������تگه‌ڕانی کۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫مه‌ده‌نی له‌ ئه‌فغانستان ناهومێد بوون پێداگری له‌ سه‌ر‬ ‫ئ������ه‌و خاڵه‌ ده‌که‌ن ک������ه‌ "نامه‌ده‌نیبوونی کۆمه‌ڵگه‌ی ئێمه‌"‬ ‫بووه‌ته‌ به‌ربه‌س������تی گه‌ش������ه‌ی نیش������انه‌کانی کۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫مه‌ده‌نی له‌ واڵته‌که‌دا؛ ئ������ه‌وه‌ زۆر گرینگه‌ که‌ کۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫مه‌ده‌نی ده‌بێ له‌ ئاس������تێکی باش و که‌ش������ێکی شیاودا‬ ‫گه‌شه‌ بکات‪.‬‬ ‫به‌ گشتی تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی بریتین‬ ‫له‌‪‌:‬که‌سێتی و پارێزرانی شوناسی تاکه‌که‌سی‪ ،‬دامه‌زرانی‬ ‫ش������ار به‌ ئه‌ندامه‌ت������ی تاکه‌کانه‌وه‌‪ ،‬ئاوه‌زمه‌ن������دی‪ ،‬فره‌یی‪،‬‬ ‫ڕکه‌به‌رایه‌تی‪ ،‬ڕه‌س������انایه‌تیی قان������وون و قانوونخوازی ل‌ه‬ ‫بازنه‌ی گرێبه‌س������تی کۆمه‌اڵیه‌تیدا‪ ،‬به‌شداریی هاوواڵتیان‪،‬‬ ‫پارێزرانی ماف و ئازادیی هاوواڵتیان‪ ،‬به‌رابه‌ری له‌ به‌رانبه‌ر‬ ‫قانووندا‪ ،‬کارکه‌ریی ده‌وڵه‌ت ن������ه‌ک خاوه‌نکاریی ده‌وڵه‌ت‪.‬‬ ‫ئ������ه‌م تایبه‌تمه‌ندییان‌ه ب������‌ه زاتی کۆمه‌ڵگ������ه‌ی مه‌ده‌نی دێن‌ه‬ ‫ئه‌ژمار‪.‬‬ ‫لێره‌دا ده‌گه‌ین به‌ بابه‌تی س������ه‌ره‌کی به‌ر باسه‌که‌مان؛‬ ‫ئ������ه‌و تایبه‌تمه‌ندییانه‌ی که‌ له‌ س������ه‌ره‌وه‌ ب������ۆ کۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫مه‌ده‌نی باس������مان کردن‪ ،‬له‌ڕاس������تیدا به‌بێ به‌ستێنێکی‬

‫ته‌مووزی ‪2013‬‬

‫‪25‬‬


‫یاریده‌ری سیاس������ی له‌ کۆمه‌ڵگه‌دا ب������واری به‌دیهاتن یا‬ ‫گه‌شه‌یان نالوێ‪.‬‬ ‫دیموکراس������ی هه‌ر ل������‌ه بناغه‌و‌ه بنچین������ه‌ی کۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫مه‌ده‌ن������ی پێک دێنێ‪ ،‬ک������ه‌ هاوکات به‌گوڕترین پش������تیوانی‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نیش������ه‌؛ چونکه‌ گه‌یش������تن ب������ه‌ کۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫مه‌ده‌نی پێویستیی ب‌ه نێوه‌ندسڕینه‌وه‌ هه‌یه‌‪ ،‬ده‌بێ ده‌سه‌اڵتی‬ ‫سیاس������یی هه‌ڵبژاردن بێت‌ه ئاراوه‌‪ ،‬ده‌بێ بواری ده‌ربڕینی‬ ‫ئازاد و باڵوکردنه‌وه‌ی ئازادانه‌ی هزری تاک ل‌ه کۆمه‌ڵگه‌دا‬ ‫هه‌بێ‪ ،‬ده‌ب������ێ دامه‌زرانی یه‌کێتیی������ه‌کان‪ ،‬ڕێکخراوه‌کان و‬ ‫یه‌کێتیی������‌ه پیش������ه‌یییه‌کان ل������ه‌ ده‌ق������ی قانوون������ی بنه‌ڕه‌تی‬ ‫(ده‌ستوور) و دانراودا تۆمار بکرێ‪ ،‬ده‌بێ پاراستنی مافی‬ ‫مرۆڤایه‌تی������ی هاوواڵتیان ل‌ه به‌رنام������ه‌ی کاری هه‌موواندا‬ ‫بکه‌وێته‌ به‌ر سه‌رنج و‪ ...‬که‌ له‌ بنه‌ڕه‌تدا ئه‌مانه‌ بنچینه‌کانی‬ ‫نیزامی دیموکراسین‪.‬‬ ‫له‌ پێناس������ه‌ی حکوومه‌تی دیموک������رات یا حکوومه‌تی‬ ‫داڕژاو له‌سه‌ر بناغه‌ی دیموکراسی‪ ،‬ئه‌م بابه‌ته‌ به‌رچاوه‌‬ ‫ک������ه‌ بیچمگریی کۆمه‌ڵگ������ه‌ له‌ کۆمه‌ڵگ������ه‌ی مه‌ده‌نیدا له‌‬ ‫خواره‌وه‌یه‌ و له‌ کۆمه‌ڵگه‌ی نامه‌ده‌نیدا له‌ سه‌ره‌وه‌یه‌‪ .‬له‌‬ ‫کۆمه‌ڵگ������ه‌ی مه‌ده‌نیدا خه‌ڵک چاره‌ن������ووس و ئیختیاری‬ ‫خۆیان له‌ ده‌ستی خۆیاندایه‌‪ ،‬خه‌ڵک ده‌سه‌اڵت و ئیراده‌ی‬ ‫خۆیان به‌ حکوومه‌ت ده‌س������پێرن بۆ ئه‌وه‌ی حکوومه‌ت به‌‬ ‫نوێنه‌رایه‌تیی خه‌ڵک‪ ،‬ئیداره‌ی گش������تیی نیزام له‌ ئه‌ستۆ‬ ‫بگرێ������ت‪ .‬خه‌ڵ������ک چاودێ������ری ک������رده‌وه‌ی حکوومه‌تن و‬ ‫حکوومه‌تیش له‌ خزم������ه‌ت خه‌ڵکدایه‌‪ ،‬حکوومه‌ت مه‌کۆی‬ ‫خه‌ڵکیی������ه‌ و خه‌ڵک‪ ،‬ت������ه‌وه‌ری حکوومه‌ت������ن‪ ،‬ئه‌مه‌ یانی‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی‪.‬‬

‫‪ .3‬پێکه‌ڵه‌ی لێکهه‌ڵنه‌بڕی کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی و‬ ‫دیموکراسی‬

‫ئه‌گه‌ر ویستبێتمان به‌ شێوه‌ی بڕاوه‌ به‌ستێنی گوورانی‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی ل‌ه نیزام‌ه سیاس������ییه‌کانی تری وه‌کوو‬ ‫ی تۆتالیتێ������ر‪ ،‬پاش������ایه‌تی‪ ،‬دین������ی و ئه‌وانه‌دا ڕه‌ت‬ ‫نیزام������ ‌‬ ‫بکه‌ینه‌وه‌‪ ،‬ش������کی تێدا نییه‌ ئه‌گه‌ر کارێک������ی نه‌فامانه‌مان‬ ‫نه‌کردب������ێ‪ ،‬کارێکی دروس������تیش نییه‌؛ چونک������ه‌ ئه‌زموونی‬ ‫هه‌بوونی ئه‌و نیزامان‌ه له‌ واڵتانی دنیادا پیش������انی داوه‪ ‌،‬ک‌ه‬ ‫ح������زووری کۆمه‌ڵگ������ه‌ی مه‌ده‌نی که‌م ت������ا زۆر ته‌نانه‌ت ل‌ه‬ ‫ملهوڕترین و سه‌ره‌ڕۆترین نیزامه‌ سیاسییه‌کانیشدا ئه‌گه‌ر‬

‫‪ 26‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)35‬‬

‫به‌رچاویش نه‌بووه‌‪ ،‬النیکه‌م به‌رهه‌س������ت بوو‌ه و ئه‌گه‌ر له‌و‬ ‫جۆره‌ نیزامانه‌دا که‌ش������ی گه‌شه‌ش������یان نه‌بووبێ‪ ،‬النیکه‌م‬ ‫حاش������ا ل‌ه دامه‌زران و بزووتنه‌وه‌ی ئاقاڵن‌ه و هه‌س������تیار و‬ ‫ش������ێوازمه‌ندیان ناکرێ؛ به‌اڵم به‌ ش������ێوه‌ی ڕێژه‌یی شیاوی‬ ‫به‌راورد نین‪.‬‬ ‫نیزامی دیموکراسی به‌ تایبه‌تمه‌ندییه‌ بێ وێنه‌کانییه‌وه‌‬ ‫له‌ تیۆریدا‪ ،‬ئاوه‌زمه‌ندترین نیزامه‌ بۆ گه‌شه‌ی کۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫مه‌ده‌نی‪ ،‬له‌ ڕاستیدا به‌ بوێرییه‌وه‌ ده‌توانین بڵێین که‌ ئه‌و‬ ‫دووانه‌ له‌ په‌نا یه‌کتردا هه‌م زیاتر گه‌ش������ه‌ ده‌که‌ن و هه‌م‬ ‫بۆ نیزامی سیاس������ی و کولت������ووری کۆمه‌ڵگه‌کانیش پتر‬ ‫ده‌بن به‌ یاریده‌ده‌ر؛ چونکه‌ چاکس������ازیی دیموکراتیک‪،‬‬ ‫بواری به‌دیهاتنی کولتووری مه‌ده‌نی‪ ،‬ده‌ستپێش������خه‌ری‪،‬‬ ‫وی������ژدان‪ ،‬هاوپێوه‌ن������دی و ئه‌خالق ده‌ڕه‌خس������ێنێ‪ .‬به‌و‬ ‫ئه‌ندازه‌ی������ه‌ی ک������ه‌ توخمه‌کانی کۆمه‌ڵگ������ه‌ی مه‌ده‌نی و‬ ‫ئه‌خالقی سیاس������یی ئه‌و به‌هێز بێ‪ ،‬ده‌سه‌اڵتی ڕه‌های‬ ‫ده‌وڵه‌ت که‌م ده‌بێته‌وه‌ و ئه‌مه‌ش بنچینه‌ییترین ش������وێنی‬ ‫سه‌رهه‌ڵدانی دیموکراسییه‌‪.‬‬ ‫که‌وات‌ه ل‌ه ئاکامدا لێمان ڕوون ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬ک‌ه باشتر وای‌ه‬ ‫ئه‌و دوو تێکهااڵویی لێکهه‌ڵنه‌بڕاو‌ه له‌ یه‌کتر جودا نه‌که‌ینه‌وه‌‪،‬‬ ‫چونک‌ه لێکهه‌اڵواردنیان ده‌بێت‌ه هۆی چه‌مینه‌وه‌ و به‌ستوویی‬ ‫و ته‌نان������ه‌ت مه‌رگی یه‌کتر‪ ،‬هه‌ر وه‌کوو چۆن پێکه‌وه‌بوونیان‬ ‫ده‌بێ ب‌ه هۆی گه‌ش‌ه و به‌رزبوونه‌وه‌ی یه‌کتر‪.‬‬ ‫ژێده‌ره‌کان‪:‬‬ ‫‪ .1‬رامین جهانبلگو‪ ،‬مجله ی گفتگو (سیر تکوین فلسفی‬ ‫جامعه ی مدنی) صفحه ی ‪97 – 86‬‬ ‫‪ .2‬کمیس������یون مستقل انتخابات‪ ،‬انتخابات و دولتداری‪،‬‬ ‫چاپ اول‪ ،‬نشر ‪ 1387‬صفحه ی ‪13 – 11‬‬ ‫‪ .3‬ملوین یوروفس������کی ‪ ،‬دموکراس������ی‪ ،‬نش������ر باشگاه‬ ‫اندیشه‪ ،‬سال ‪ ، 1384‬صفحه ی اول و سایت های انترنتی‬ ‫زیر‪:‬‬ ‫‪http://www.aftab.ir/‬‬ ‫‪http://www.sharghian.com‬‬ ‫‪http://www.aftab.ir‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪http://afghanistantoday.org :‬‬


‫"هه‌ڵبژاردنی ئازاد" چیی ‌ه و چۆن‬ ‫به‌ڕێوه‌ده‌چێت؟‬ ‫* و‪ :‬زاگرۆس ئه‌لند‬ ‫هه‌ڵبژاردنی دادپه‌روه‌رانه‌ و ئازاد‬ ‫چه‌مکێک������ی نێونه‌ته‌وه‌ییی������‌ه و ل������‌ه‬ ‫ڕوانگ������ه‌ی جۆراوج������ۆره‌و‌ه باس و‬ ‫لێدوانی له‌س������ه‌ر ده‌کرێت‪ .‬ماسیمۆ‬ ‫تۆماس������ۆلی نوێنه‌ری ئه‌نستیتووتی‬ ‫نێونه‌ته‌وه‌ی������ی ب������ۆ دیموکراس������ی و‬ ‫یارمه‌تی������ی هه‌ڵبژاردن ل������ه‌ نه‌ته‌و‌ه‬ ‫یه‌کگرتووه‌کان‪ ،‬له‌و باره‌یه‌و‌ه ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ی دادپه‌روه‌رانه‌ و ئازاد‬ ‫وه‌ک������و کۆاڵنێک‌ه بۆ گواس������تنه‌وه‌ی‬ ‫ده‌سه‌اڵت به‌ شێوه‌یه‌کی دیموکراتی‪.‬‬ ‫زۆر گرینگ������ه‌ ک‌ه ئێم������ه‌ جه‌خت ل‌ه‬ ‫مان������ای وردی وش������ه‌که‌ بکه‌ینه‌وه‌‪،‬‬ ‫چونک‌ه وش������ه‌کان ده‌توانن ناوه‌ڕۆکی خۆیان له‌ده‌س������ت بده‌ن‪،‬‬ ‫کاتێک تێگه‌یشتنێکی دروستیان لێی نه‌کرێت‪.‬‬ ‫وات������ای هه‌ڵبژاردن������ی دادپه‌روه‌ران‌ه و ئ������ازاد له‌ بنه‌ما‬ ‫س������ه‌ره‌کییه‌کانی ڕه‌وتێکی دیموکراتیکه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر هه‌لبژاردن‬ ‫به‌شێوه‌یه‌کی ته‌واو و بێخه‌وش به‌ڕێو‌ه نه‌چێت‪ ،‬دادپه‌روه‌ران‌ه‬ ‫و ئازاد نیی������ه‌‪ .‬بۆ ئه‌و چه‌ش������ن‌ه هه‌ڵبژاردن‌ه پێنج چه‌مکی‬ ‫سه‌ره‌کی پێویستن؛ یه‌که‌میان‪ .‬کۆمه‌ڵێک پێودانگن ک‌ه ده‌بێت‬ ‫به‌ گوێ������ره‌ی زنجیره‌یه‌ک پێوه‌ری دیموکراتی قبووڵ کرابن‪،‬‬ ‫له‌دوای ئه‌ودا پێویسته‌ چوارچێوه‌یه‌کی یاسایی هه‌بێت‪.‬‬ ‫ئه‌و چوارچێو‌ه یاسایییه‌ ده‌بێ هاوسه‌نگیی هێزه‌کان ل‌ه‬ ‫پێکهات������ه‌ی دامه‌زراوه‌کان������ی حكوومه‌ت������دا دابی������ن بکات‪.‬‬ ‫هاوکاتیش پێویستی ب‌ه ژماره‌یه‌ک میکانیزمی پشتیوانیکردن‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬ئ������ه‌و میکانیزم������ه‌ یارمه‌تیده‌ره‌‪ ،‬چاودێری به‌س������ه‌ر‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ه‌کان ل������‌ه الیه‌ن دام������ه‌زراو‌ه س������ه‌ربه‌خۆکان‪،‬‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی و ڕاگه‌یاندنی ئازاد ده‌گرێته‌وه‌‪.‬‬

‫ل������ه‌ الیه‌ک������ی تریش������ه‌وه‌‪ ،‬پێویس������تمان ب‌ه دام������ه‌زراو‌ه‬ ‫مه‌ده‌نییه‌کان هه‌ی‌ه بۆ ئه‌و چه‌شن‌ه هه‌ڵبژاردنه‌‪ .‬ل‌ه کۆتاییدا‬ ‫پێویست‌ه تا به‌ڕێوه‌به‌رانی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬دادپه‌روه‌ر‪ ،‬شه‌فاف‬ ‫و س������ه‌ربه‌خۆ بن‪ ،‬له‌ب������ه‌ر ئه‌وه‌ ته‌نیا بوونی یاس������ایه‌ک و‬ ‫ڕێوشوێنێک بۆ ئه‌م کاره‌ به‌س نییه‌‪.‬‬ ‫ئ������ه‌و ڕه‌وته‌ی ک‌ه ئه‌مڕۆ س������نووری واڵتێکی به‌زاندوو و‬ ‫وه‌کو پرسێکی نێونه‌ته‌وه‌یی ل‌ه گۆڕێدایه‌‪ ،‬تا ئه‌و جێگه‌یه‌ ک‌ه‬ ‫ل������ه‌ به‌یاننام������ه‌ی جیهانی������ی ماف������ی م������رۆڤ و یه‌کێک ل‌ه‬ ‫په‌یماننامه‌کانی نه‌ت������ه‌و‌ه یه‌کگرتووه‌کان‪ ،‬په‌یماننامه‌ی ماف‌ه‬ ‫مه‌ده‌نی و سیاس������ییه‌کاندا باس������ی لێو‌ه ده‌کات‪( ،‬ده‌بێ) و‬ ‫(نابی)یه‌کانیشی بۆ ئه‌م کار‌ه گه‌اڵڵ‌ه کردووه‌‪.‬‬ ‫به‌ پێی مادده‌ی ‪٢٥‬ی ئه‌و په‌یماننامه‌یه‌‪ ،‬گشت هاوواڵتیان‬ ‫به‌بێ هیچ هه‌اڵواردنێک ده‌بێ له‌ کاروباری گشتیی واڵت‪ ،‬جا‬ ‫چ به‌ ش������ێوه‌یه‌کی ڕاس������ته‌وخۆ ی������ان ب‌ه ڕێگ������ه‌ی نوێنه‌ره‌‬ ‫هه‌ڵبژێردراوه‌کانیانه‌وه‌ به‌شدار بن‪ ،‬هه‌روه‌ها ده‌بێ بتوانن له‌‬

‫ته‌مووزی ‪2013‬‬

‫‪27‬‬


‫هه‌ڵبژاردنی خولی و له‌سه‌ر بنه‌مای پێودانگه‌ نێونه‌ته‌وه‌یییه‌کان‬ ‫که‌ ئازادیی ڕاده‌ربڕین دابین ده‌کات‪ ،‬به‌شداری بکه‌ن‪.‬‬ ‫بیل س������وئێمی به‌ڕێوه‌به‌ری دام������ه‌زراوه‌ی نێونه‌ته‌وه‌ییی‬ ‫سیس������ته‌مه‌کانی هه‌لبژاردن له‌ واش������نگتۆن سه‌باره‌ت ب‌ه‬ ‫نێونه‌ته‌وه‌ییبوونی هه‌ڵبژاردن ده‌ڵێت‪ :‬من له‌سه‌ر ئه‌و بڕوایه‌م‬ ‫که‌ هه‌ڵبژاردن پرس������ێکی نه‌ته‌وه‌ی������ی و نێونه‌ته‌وه‌ییی‌ه و ل‌ه‬ ‫هه‌م������ان کات������دا‪ ،‬هه‌ڵبژاردن ل������‌ه هه‌ر واڵتێک������دا بابه‌تێکی‬ ‫نێونه‌ته‌وه‌ییشه‌‪ .‬هه‌ڵبژاردن کاتێک‌ه ک‌ه کۆمه‌ڵگه‌یه‌ک خاوه‌نی‬ ‫توانا و بوێریی‌ه تا به‌ڕێگه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌و‌ه خۆی به‌ جیهانیان‬ ‫بناس������ێنێت‪ .‬هه‌روه‌ها س������ه‌رده‌می هه‌ڵبژاردن کاتێک‌ه ک‌ه‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌یه‌ک له‌ هه‌موو کاتێکدا کراوه‌تره‌‪ ،‬جا چ ل‌ه به‌رامبه‌ر‬ ‫هاوواڵتیان و چ له‌ به‌رامبه‌ر کۆمه‌ڵگه‌ی نێونه‌ته‌وه‌ییدا‪.‬‬ ‫ماسیمۆ تۆماس������ۆلی له‌و باریه‌و‌ه ده‌ڵێت‪ :‬له‌ ڕابردوودا‪،‬‬ ‫زۆرتر چڕیی له‌سه‌ر ڕۆژی هه‌ڵبژاردن یا کاتی هه‌ڵبژاردن‬ ‫ده‌کرا‪ .‬ش������ێوه‌یه‌ک ل‌ه سیسته‌م‌ه سیاس������ییه‌کان درێژه‌ ب‌ه‬ ‫ژیان������ی خۆی������ان ده‌ده‌ن‪ ،‬ئ������ه‌وه‌ش ئ������ه‌و‌ه ده‌رده‌خات‪ ،‬ک‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردن له‌ بۆشایییه‌کی سیاسیدا به‌ڕێوه‌ناچێت‪ .‬ئه‌وه‌ی‬ ‫ک������‌ه ل������ه‌ بواره‌کان������ی ت������ری سیاس������ه‌تدا ڕوو ده‌ده‌ن‪ ،‬بۆ‬ ‫هه‌ڵبژاردنێکی دادپه‌روه‌ران‌ه و ئازاد گرینگن‪.‬‬ ‫بێشک ئه‌وه‌ی که‌ له‌ ڕۆژه‌کانی پێش و دوای هه‌ڵبژاردن‬ ‫ڕووده‌ده‌ن‪ ،‬هه‌ر به‌و ڕاده‌ی‌ه گرینگه‌‪ .‬ل‌ه کۆتاییدا بۆ به‌رگرتن‬ ‫ل‌ه که‌ڵکوه‌رگرتنی خراپ له‌و ڕه‌ته‌ سیاسییه‌ و ده‌ستتێوه‌ردان‬ ‫ل������ه‌ هه‌ڵبژاردن‪ ،‬ده‌بێ ت������ه‌واوی پرۆس������ه‌ی هه‌ڵبژاردن ل‌ه‬ ‫واڵتێکدا بێ که‌موکورتی بێت‪ ،‬ته‌نیا ئه‌وه‌ نییه‌ ک‌ه ل‌ه ڕۆژی‬ ‫هه‌ڵبژاردندا پابه‌ندی یاس������اکان بین‪ .‬گه‌رچی س������ه‌رده‌می‬ ‫به‌ڕێوه‌بردن������ی هه‌ڵبژاردنیش یه‌کێک‌ه ل������ه‌ نیگه‌رانییه‌کانی‬ ‫کۆمه‌ڵگ������ه‌ی نێونه‌ته‌وه‌ی������ی‪ .‬له‌ب������ه‌ر ئه‌وه‌یه‌ ک������ه‌ زۆربه‌ی‬ ‫ده‌وڵه‌ته‌کان‪ ،‬چاودێره‌ نێونه‌ته‌وه‌یییه‌کان بانگهێشت ده‌که‌ن‬ ‫تا چاودێری به‌سه‌ر ڕه‌وتی هه‌ڵبژاردندا بکه‌ن‪.‬‬ ‫ماسیمۆ تۆماسۆلی نوێنه‌ری ئه‌نستیتووتی نێونه‌ته‌وه‌یی بۆ‬ ‫دیموکراسی و یارمه‌تیی هه‌ڵبژاردن له‌ نه‌ته‌وه‌ یه‌کگرتووه‌کان‪،‬‬ ‫گرینگیی چاودێره‌ نێونه‌ته‌وه‌ییه‌کان به‌مشێوه‌یه‌ باس ده‌کات‪:‬‬ ‫له‌ بواری چاودێری به‌س������ه‌ر هه‌ڵبژاردندا دوو بابه‌تی گرینگ‬ ‫هه‌ن‪ .‬یه‌کێک پرسی چاودێره‌ نێونه‌ته‌وه‌یییه‌کانه‌ که‌ کۆمه‌ڵێک‬ ‫پێوه‌ر بۆ ش������ێوه‌ی کاری ئه‌وان هه‌یه‌ و ده‌بێ له‌سه‌ر بنه‌مای‬ ‫ئه‌و کاره‌کانی������ان به‌ڕێوه‌ به‌رن و‪ ،‬ئه‌و بنه‌مایه‌ش له‌ س������اڵی‬ ‫‪ ٢٠٠٠‬له‌ نه‌ته‌وه‌ یه‌کگرتووه‌کاندا په‌سند کرا‪.‬‬ ‫ئ������ه‌و بنه‌مایان������ه‌ش ل������‌ه الی������ه‌ن هه‌ندێ������ک ڕێکخراوی‬

‫‪ 28‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)35‬‬

‫ناوچه‌ییش������ه‌وه‌ واژۆ ک������ران‪ ،‬به‌اڵم ل‌ه ب������واری چاودێریدا‬ ‫گرووپی دووه‌میش هه‌ن‪ ،‬ئه‌وی������ش ڕێکخراوی هاوواڵتیانی‬ ‫ناوخۆی ه������ه‌ر واڵتێکن و ئه‌و ڕێکخراوانه‌ش ده‌ورێکی زۆر‬ ‫گرینگی������ان له‌ ڕه‌وتی ده‌ستاوده‌س������تکردنی دیموکراتیانه‌ی‬ ‫ده‌سه‌اڵت ل‌ه واڵته‌کاندا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫له‌ سالی ‪١٩٨٦‬دا بزووتنه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌ییی هاوواڵتیان بۆ‬ ‫هه‌ڵبژاردنی ئازاد ل‌ه فیلیپیندا کۆتایی به‌ حکوومه‌تی نیزامی‬ ‫ئه‌و واڵت‌ه هێنا‪ .‬بۆ ئه‌و ڕێکخراو‌ه نێوخۆیییانه‌ش کارکردی‬ ‫دی������اری کراو و یه‌کگرتوو ل‌ه بواری نێونه‌ته‌وه‌ییدا هه‌یه‌‪ .‬ب‌ه‬ ‫ڕای من ئه‌و دوو چه‌مکی چاودێریی ده‌بێت ل‌ه ئاڕاس������ته‌ی‬ ‫به‌ڕێوه‌بردن������ی هه‌ڵبژاردنی دادپه‌روه‌ران������ه‌ و ئازاددا بێت‪.‬‬ ‫بێش������ک بۆ ئه‌و چه‌ش������ن‌ه چاودێرییانه‌ به‌رهه‌ڵس������تکارانی‬ ‫جددیش هه‌ن و هه‌ندێک ل‌ه ده‌وڵه‌ته‌کان‪ ،‬ئه‌و چاودێرییان‌ه ب‌ه‬ ‫ده‌ستتێوه‌ردان ل‌ه کاروباری ناوخۆی خۆیان ده‌زانن‪.‬‬ ‫بیل سوئێمی سه‌باره‌ت به‌ ده‌وری چاودێره‌ نێونه‌ته‌وه‌یییه‌کان‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬من تا ئێستا چوار جار ده‌وری چاودێری نێونه‌ته‌وه‌ییم‬ ‫بینیوه‌‪ .‬یه‌که‌مین جار له‌ س������اڵی ‪ ١٩٨٦‬ل������ه‌ فیلیپیندا بوو و‬ ‫ئه‌زموون������ی نیش������انیدا‪ ،‬ئه‌و کۆمه‌ڵگه‌یانه‌ی که‌ ش������تێکیان بۆ‬ ‫شاردنه‌وه‌ هه‌یه‌‪ ،‬تێده‌کۆشن دژایه‌تیی چاودێره‌ نێونه‌ته‌وه‌یی‬ ‫و دامه‌زراوه‌ ناوخۆیییه‌ س������ه‌ربه‌خۆکان بک������ه‌ن‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌‬ ‫بابه‌تی هه‌ڵبژاردن������ی دادپه‌روه‌رانه‌ و ئازاد هه‌روا یه‌کێک له‌‬ ‫باس گرینگه‌کانی بواری نێونه‌ته‌وه‌یی ده‌مێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ ساڵی رابردوودا‪ ،‬گرووپێکی پایه‌به‌رز ب‌ه سه‌رۆکایه‌تیی‬ ‫کووفی عه‌ننان سه‌رۆکی پێشووی نه‌ته‌وه‌ یه‌کگرتووه‌کان ب‌ه‬ ‫ناوی کۆمسیۆنی جیهانی ڕاپۆرتێکی ئاماده‌ کردبوو و تێیدا‬ ‫هاتووه‌‪ :‬له‌ س������اڵی ‪٢٠٠٠‬ه‌وه‌ تا ئیستا (‪ )٢٠١٣‬جیا ل‌ه ‪١١‬‬ ‫واڵت‪ ،‬له‌ گش������تیاندا هه‌ڵبژاردن به‌ڕێوه‌چ������وو‪ .‬له‌ هه‌ندێک‬ ‫واڵتدا هه‌ڵبژاردن ب‌ه پێی پێوه‌ری نێونه‌ته‌وه‌یی به‌ڕێوه‌چوون‪،‬‬ ‫له‌ هه‌ندێکی تردا که‌موکورتی به‌رچاو بووه‌‪.‬‬ ‫سه‌باره‌ت ب‌ه هه‌ڵبژاردنی بێخه‌وش‪ ،‬ماسیمۆ تۆماسۆلی‬ ‫نوێن������ه‌ری ئه‌نس������تیتووتی نێونه‌ته‌وه‌یی بۆ دیموکراس������ی و‬ ‫یارمه‌تی������ی هه‌ڵبژاردن له‌ نه‌ته‌و‌ه یه‌کگرتووه‌کان ده‌ڵێت‪" :‬ب‌ه‬ ‫بڕوای من له‌و‌ه به‌دواو‌ه هه‌ڵبژاردنی بێخه‌وش ده‌بێت‌ه یه‌کێک‬ ‫له‌ گرینگترین پرس������ه‌کان‪ ،‬ک‌ه بۆ پالن������ی په‌ره‌پێدان دوای‬ ‫س������اڵی ‪ ٢٠١٥‬ده‌که‌وێت‌ه به‌ر باس و لێدوان‪ .‬ئه‌و به‌رنامه‌ی‌ه‬ ‫له‌ دوو س������اڵی داهاتوودا‪ ،‬یه‌کێک ل‌ه گرینگترین بابه‌ته‌کان‬ ‫ده‌بێت له‌ نه‌ته‌وه‌ یه‌کگرتووه‌کاندا‪".‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪http://www.radiofarda.com :‬‬


‫كؤنفرانسي جيهانيي‬ ‫ِراطةياندنةكان‬ ‫* و‪ :‬گ‪ .‬هـ‬

‫ل������‌ه ‪ ١٧‬تا ‪١٩‬ی مانگی ش������ه‌ش‪ ،‬ب‌ه‬ ‫به‌شداریی زیاتر ل‌ه ‪ ٢‬هه‌زار سیاسه‌توان‪،‬‬ ‫ئابوورین������اس و ڕۆژنام������ه‌وان ل������‌ه‬ ‫سه‌رانس������ه‌ری جیهان‪ ،‬ل‌ه (کۆنفرانسی‬ ‫جیهانی������ی ڕاگه‌یاندنه‌کان) ل‌ه ئه‌ڵمانیادا‬ ‫به‌ش������دار بوون‪ .‬چوار بابه‌تی سه‌ره‌کی‬ ‫(داهات������ووی گه‌ش������ه‌کردن‪ ،‬ئاب������ووری‪،‬‬ ‫بایه‌خ������ه‌کان و ڕاگه‌یاندن) ته‌وه‌ری ئه‌و‬ ‫کۆنفرانسه‌یان پێکهێنا‪.‬‬ ‫ئێریک بێترمه‌ن‪ ،‬به‌ڕێوه‌به‌ری گش������تیی‬ ‫ده‌نگی ئه‌ڵمان و به‌رپرسی ئه‌و کۆنفرانسه‌‬ ‫ده‌ڵێ������ت‪" :‬کۆنفرانس������ی جیهانی������ی‬ ‫ڕاگه‌یاندن������ه‌کان‪ ،‬گۆڕه‌پان������ی کۆبوونه‌وه‌ی‬ ‫که‌سانێکه‌ که‌ خاوه‌نی پسپۆریی تایبه‌تن‪".‬‬ ‫جێی ئاماژه‌یه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ شه‌شه‌مین کۆنفرانسی‬ ‫س������ااڵنه‌ی جیهانیی ڕاگه‌یاندنه‌کان که‌ له‌‬ ‫شاری بێرلێنی ئه‌ڵمانیادا به‌ڕێوه‌ده‌چێت‪ .‬بۆ‬ ‫ئه‌و کۆنفرانس������ه‌ سێ ڕۆژه‌یه‌‪ ،‬زیاتر له‌ ‪٥٠‬‬ ‫باب������ه‌ت له‌به‌رچاو گیراب������وون و زیاتر له‌ ‪٢‬‬ ‫هه‌زار که‌س ب������اس و لێدوانیان له‌باره‌یه‌وه‌‬ ‫کرد‪.‬‬ ‫به‌ گوێره‌ی ڕاپۆرتی ڕاگه‌یاندنه‌کانی‬ ‫ئه‌ڵمانی������ا‪ ،‬کۆنفرانس������ی جیهانی������ی‬ ‫ڕاگه‌یاندنه‌کان‪ ،‬ئه‌مساڵیش شوێنێک‌ه بۆ‬ ‫به‌ش������داربووانی واڵتانی جواروجۆر و‪،‬‬ ‫ئ������ه‌وان خوازی������اری ئه‌وه‌ن ک������ه‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫که‌س������انی ت������ردا یه‌کتر بناس������ن و ئه‌و‬ ‫ئاواته‌یان هه‌یه‌‪ ،‬ک‌ه ئاڕاسته‌ی جیهان بۆ‬

‫ئه‌و‌ه بگ������ۆڕن‪ ،‬تا ژیانی باش������تری تێدا‬ ‫به‌دی بێت‪".‬‬ ‫س������ه‌باره‌ت ب‌ه ده‌وری ڕاگه‌یاندنه‌کان‬ ‫هات������ووه‌‪" :‬ده‌وری په‌یامنێران������ی‬ ‫ڕاگه‌یاندنه‌کان له‌ واڵتانی جۆراوجۆردا‬ ‫زه‌حمه‌ت������ه‌‪ .‬ئه‌وان ل‌ه الی������ه‌ک ده‌بێت ل‌ه‬ ‫پانتاییی گش������تیدا ڕۆش������نگه‌ری به‌ڕێو‌ه‬ ‫بب������ه‌ن و‪ ،‬هه‌س������تیاریی ڕای گش������تی‬ ‫س������ه‌باره‌ت ب������ه‌ پرس������‌ه گرینگ������ه‌کان‬ ‫بورووژێنن و ل‌ه الیه‌کی تریشه‌وه‌‪ ،‬ده‌بێ‬ ‫که‌موکورتییه‌کانی ڕاگه‌یاندنیش به‌ ڕای‬ ‫گش������تی بگه‌یێنن‪ ،‬هه‌روه‌ه������ا داواکاری‬ ‫ئه‌وه‌ش بن‪ ،‬ک‌ه یاریکه‌ر‌ه سیاس������ییه‌کان‬ ‫واڵم������ده‌ر ب������ن‪ .‬ل������ه‌و واڵتان������ه‌ی ک������‌ه‬ ‫س������ه‌قامگیریی سیاس������ییان نیی������‌ه و‬ ‫بارودۆخێکی ناله‌باری ئابوورییان هه‌یه‌‪،‬‬ ‫چاالکانی ب������واری ڕاگه‌یاندن ده‌ورێکی‬ ‫گرینگیان هه‌یه‌‪".‬‬ ‫یه‌کێک له‌ میوانه‌کانی ئه‌و کۆنفرانسه‌‪،‬‬ ‫گی������دۆ وێس������ترۆلێ وه‌زی������ری ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫ئه‌ڵمانی������ا ب������وو‪ .‬ئه‌و له‌‬ ‫قسه‌کانی خۆیدا باسی‬ ‫ل������ه‌وه‌ ک������رد‪" :‬زۆربه‌ی‬ ‫واڵتانی له‌ دۆخی گه‌شه‌‬ ‫و په‌ره‌گرتن������دا گله‌یییان‬ ‫له‌وه‌ هه‌یه‌‪ ،‬که‌ ڕاگه‌یاندنه‌‬ ‫نێـــــونه‌ته‌وه‌یییـــــــ������ه‌کان‬ ‫سه‌رنجیان ناخه‌نه‌ سه‌ر‬

‫پ������رس و کێش������ه‌ی ئ������ه‌وان و‪ ،‬ل������‌ه‬ ‫ڕاپۆرته‌کانیشیاندا باس له‌ پێشکه‌وتن و‬ ‫ئه‌و ده‌رفه‌تانه‌ی که‌ بۆ ئه‌وان ڕه‌خساوه‌‪،‬‬ ‫ناک������ه‌ن‪ ".‬وه‌زی������ری ده‌ره‌وه‌ی ئه‌ڵمانیا‬ ‫س������ه‌باره‌ت به‌ "به‌هاری عه‌ره‌بی" گوتی‪:‬‬ ‫"ڕاپه‌ڕین������ی خه‌ڵک له‌ واڵته‌ عه‌ره‌بییه‌کان‬ ‫جه‌خت������ی له‌وه‌ ک������ردووه‌‪ ،‬ک������ه‌ گه‌نجان‬ ‫سه‌باره‌ت به‌ چاره‌نووسی خۆیان بێالیه‌ن‬ ‫نین‪ .‬له‌به‌ر ئ������ه‌وه‌ بوونی ڕاگه‌یاندنه‌کان‬ ‫ل������ه‌و ده‌ڤه‌ره‌دا گرینگ������ه‌ و‪ ،‬ده‌توانێت له‌‬ ‫ده‌ستاوده‌س������تکردنی زانیاریدا ده‌وری‬ ‫گرینگیان هه‌بێت‪".‬‬ ‫ئێری������ک بێترمه‌ن به‌ڕێوه‌به‌ری گش������تیی‬ ‫ده‌نگ������ی ئه‌ڵمان س������ه‌باره‌ت ب������ه‌ ده‌ور و‬ ‫گرینگی������ی ڕاگه‌یاندنه‌کان ئه‌وه‌ی ڕاگه‌یاند‪:‬‬ ‫"هی������وادارم کۆنفرانس������ی جیهانی������ی‬ ‫ڕاگه‌یاندن������ه‌کان توانیبێت������ی گرینگی������ی‬ ‫ڕاگه‌یاندن������ه‌کان و ڕۆژنامه‌وان������ان وه‌ک������و‬ ‫گوێزه‌ره‌وه‌ی زانیاری که‌ له‌ سه‌رانسه‌ری‬ ‫جیهاندا ده‌ستاوده‌ست ده‌کرێت‪ ،‬ببینێت‪".‬‬

‫ته‌مووزی ‪2013‬‬

‫‪29‬‬


‫کۆماری كرواتیا بوو ب ‌ه‬ ‫بیست و هه‌شته‌مین واڵتی ئه‌ندام‬ ‫ل ‌ه یه‌كێت ‌ی ئه‌ورووپادا‬ ‫* ئاماده‌کردنی‪ :‬له‌یال محه‌مه‌د ته‌ها‬ ‫ڕۆژی‌ یه‌كشه‌مم‌ه (‪ )٢٠١٣/٦/٣٠‬کرواتیا بوو بیست‬ ‫و هه‌ش������ته‌مین واڵتی‌ ئه‌ندام له‌ یه‌كێت������ی‌ ئه‌ورووپادا‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی چڕوپڕ‪ ،‬ل������ه‌ كۆتاییدا توان ‌‬ ‫ده س������اڵ گفتوگۆ ‌‬ ‫دوای‌ ‌‌‬ ‫یه‌كێت������ی‌ ئه‌و‌رووپا ڕازی‌ بكات‪ ،‬كه‌ ببێت به‌ ئه‌ندام له‌و‬ ‫ی‬ ‫یه‌كێتیی������ه‌دا‌‪ ،‬ب������ه‌اڵم یه‌كێت������ی‌ ئه‌ورووپ������ا داواكاری ‌‬ ‫چاكسازی‌ زیاتر له‌و واڵته‌ ده‌کات‪.‬‬ ‫ی ئه‌ورووپا ل‌ه‬ ‫ی په‌رله‌مان ‌‬ ‫مارتین ش������ۆلتس‪ ،‬س������ه‌رۆك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ‪30‬ی‌ مانگی ش������ه‌ش ب������‌ه ش������وبهاندنی‌ یه‌كێتی ‌‬ ‫رۆژ ‌‬ ‫ی‬ ‫ئه‌ورووپا ب������‌ه خێزانێك‪ ،‬وت������ی‪"‌:‬فراوانكردنی‌ ئه‌ندامان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی باش������‌ه ب‌ه تایبه‌ت كاتێ������ك ك‌ه ئه‌ندامان ‌‬ ‫خێزان كارێك ‌‬ ‫ی‬ ‫خێزانێك خۆیان له‌ پرۆسه‌كانی‌ دیموكراسی‌‪ ،‬دادپه‌روه‌ر ‌‬ ‫ی‬ ‫و ده‌سه‌اڵتی‌ یاسادا به‌ڵێنده‌ر بزانن‪ ".‬سه‌رۆكی‌ په‌رله‌مان ‌‬ ‫ی دووپات كرده‌وه‌‪"‌:‬بوون ب‌ه ئه‌ندام ل‌ه‬ ‫ئه‌ورووپا ئه‌مه‌ش������ ‌‬ ‫ی كۆتایی‌ ب‌ه‬ ‫یه‌كێتی������ی‌ ئه‌ورووپ������ا ناتوانێ������ت به‌ ته‌نیای������ ‌‬ ‫‪ 30‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)35‬‬

‫قه‌یرانه‌كان������ی‌ ئ������ه‌م واڵته‌ بێنێ������ت‪ ".‬بۆی������‌ه داواکاری بۆ‬ ‫چاکسازی له‌الیه‌ن ئه‌ورووپاوه‌ ل‌ه کرواتیا ئاڕاسته‌ی ئه‌و‬ ‫واڵت‌ه کرایه‌وه‌‪.‬‬ ‫زیاتر له‌ سه‌د كه‌س له‌ ڕابه‌رانی‌ یه‌كێتیی‌ ئه‌ورووپا‬ ‫و زۆر ل������ه‌ س������ه‌ركرده‌ و س������ه‌رۆكوه‌زیرانی‌ واڵتانی‌‬ ‫ئه‌ن������دام ل������ه‌ یه‌كێتی������ی‌ ئه‌ورووپا‪ ،‬به‌ش������دارییان له‌‬ ‫ڕێوڕه‌س������می‌ به‌ئه‌ندامبوونی‌ کرواتیا له‌و یه‌كێتییه‌دا‬ ‫كرد‪ .‬له‌ كاتژمێر ‪12‬ی‌ ش������ه‌و له‌ (‪)٢٠١٣/٦/٣٠‬دا‪،‬‬ ‫س������نووری‌ نێ������وان واڵت������ی‌ کرواتیا و‌س������ڵۆڤێنیا به‌‬ ‫شێوه‌یه‌كی‌ سه‌مبولیك البردرا‪.‬‬ ‫ئه‌نجێ���ل��ا میركێ������ل س������ه‌رۆكوه‌زیری‌ ئه‌ڵمانی������ا ل������‌ه‬ ‫ی له‌ کرواتیا كرد‌ تا به‌رده‌وام بێت‬ ‫ڕێوڕه‌س������مه‌که‌دا داوا ‌‬ ‫ی ئه‌نجێال میركێل‪ ،‬پێویست‌ه‬ ‫له‌ چاكس������ازییه‌كانی‌‪ .‬ب‌ه ڕا ‌‬ ‫ی‬ ‫ی پاراستن ‌‬ ‫کرواتیا‌ چاكسازی‌ له‌ باره‌ی‌ "ده‌سته‌به‌ركردن ‌‬


‫ی ئیداری‌" ب‌ه‬ ‫ی و به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ ب‌ه دژی گه‌نده‌ڵی ‌‬ ‫یاسای ‌‬ ‫ی به‌رفراوان ئه‌نجام بدات‪.‬‬ ‫شێوه‌ ‌‬

‫ی گرفتی‬ ‫ی بچووك خاوه‌ن ‌‬ ‫کرواتیا واڵتێك ‌‬ ‫گه‌وره‌‬

‫ی ئه‌ورووپا‬ ‫ی ناوه‌ند ‌‬ ‫کرواتیا واڵتێك‌ه ده‌كه‌وێت‌ه باشوور ‌‬ ‫ی‬ ‫ی زاگرێبه‌‪ .‬ئه‌و واڵت‌ه له‌ س������اڵ ‌‬ ‫ك‌ه پایته‌خته‌كه‌ی‌ ش������ار ‌‬ ‫ی له‌‌ یوگوس���ڵ��اڤیای‌ جاران جیا بوویه‌و‌ه و‬ ‫‪1991‬ی‌ زایین ‌‬ ‫ی دانیشتووانی‌ ئه‌م‬ ‫ی ڕاگه‌یاند‪ .‬ژماره‌ ‌‬ ‫سه‌ربه‌خۆیی‌ خۆ ‌‬ ‫واڵت‌ه ‪ 4‬میلیون و ‪ ٤٠٠‬هه‌زار که‌س‌ه و ‪%93‬ی خه‌ڵكی‌ ئه‌و‬ ‫ی سڵۆڤێنی‌ا دووه‌مین واڵت‌ه‬ ‫واڵته‌ مه‌سیحین‪ .‬کرواتیا دوا ‌‬ ‫ی‬ ‫ل‌ه یوگوس���ڵ��اڤیای‌ جاران‪ ،‬ك‌ه بوو ب������‌ه ئه‌ندام ل‌ه یه‌كێت ‌‬ ‫ئه‌ورووپادا‪.‬‬ ‫ی زۆر له‌گه‌ڵ خۆیدا‌ دێنێت‌ه‬ ‫ی ئابووری ‌‬ ‫ئه‌و واڵت‌ه گرفت������ ‌‬ ‫ی ئه‌و واڵت‌ه‬ ‫ن������او ئه‌و یه‌كێتیی������ه‌‪ .‬ئابووری‌ و پیشه‌س������از ‌‬ ‫ی‬ ‫ی پێكه‌وتووه‌ و ژم������ار‌هی‌ بێكاران زیاد ‌‬ ‫ی زۆر ‌‬ ‫زیانێك������ ‌‬ ‫ی خه‌ریك������‌ه‬ ‫ی كۆمه‌اڵیه‌تی������ ‌‬ ‫ك������ردوو‌ه و‪ ،‬داهات������ ‌‬ ‫ی ڕۆمانیا و بولغاریا‪،‬‬ ‫لێكهه‌ڵده‌وه‌ش������ێته‌وه‌‪ .‬کرواتیا دوا ‌‬ ‫ی هه‌ژار‌ه له‌ یه‌كێتی‌ ئه‌ورووپادا‪ .‬زۆران‬ ‫س������ێیه‌مین واڵت ‌‬ ‫میالنۆڤیچ سه‌رۆكوه‌زیری‌ کرواتیا له (‪ )٢٠١٣/٦/٢٩‬ل‌ه‬ ‫ی‬ ‫په‌رلمانی‌ واڵته‌که‌یدا‌ له‌ باره‌ی‌ بوون به‌ ئه‌ندام له‌ یه‌كێت ‌‬ ‫ی‬ ‫ئه‌ورووپ������ادا وت������ی‪"‌ :‬ئێس������تا بواره‌كانی‌ پێش������كه‌وتن ‌‬ ‫ی ئێمه‌دایه‌‪ ".‬ئییوو یوس������پۆڤیچ‬ ‫واڵته‌كه‌مان له‌ ده‌س������تان ‌‬

‫س������ه‌ركۆماری‌ کرواتی������اش ئه‌مه‌ی‌ دووپات ك������رد‪ ،‬ك‌ه ب‌ه‬ ‫ێ‬ ‫ی ئه‌ورووپا قۆناغێكی نو ‌‬ ‫ی بۆ نێو یه‌كێت ‌‬ ‫چوونی‌ واڵته‌كه‌ ‌‬ ‫ی ئه‌و واڵت‌ه ده‌ست پێ ده‌كات‪.‬‬ ‫ل‌ه پێشكه‌وتن ‌‬ ‫کرواتیا ك‌ه به‌ش������ێك بوو له‌‌ یوگوساڵڤیای‌ جاران‪ ،‬ل‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی باڵكان بوو و‪ ،‬دوا ‌‬ ‫ی گیرۆد‌هی‌ شه‌ڕ ‌‬ ‫ی زایین ‌‬ ‫ی ‪‌ 90‬‬ ‫ده‌یه‌ ‌‬ ‫ی ببێت ب‌ه ئه‌ندام‬ ‫چه‌نده‌ها ساڵ هه‌وڵدان‪ ،‬ل‌ه كۆتاییدا توان ‌‬ ‫له‌ یه‌كێتی‌ ئه‌ورووپادا‪.‬‬ ‫زۆران میالنۆڤیچ سه‌رۆكوه‌زیری‌ کرواتیا له‌باره‌ی‌‬ ‫ئه‌و ڕێوڕه‌سمه‌ وتی‪"‌:‬هه‌ر كه‌س له‌باره‌ی‌ ئێمه‌ شتێك‬ ‫بڵێت ئێوه‌ پێویس������ته‌ كه‌ ئه‌مه‌ بزان������ن‪ ،‬ئێمه‌ واڵتێكین‌‬ ‫خه‌ڵكانم������ان خه‌ڵكانێك������ی‌ مه‌نتیقین ك������ه‌ نیگایه‌كی‌‬ ‫ماقووڵی������ان هه‌یه‌ به‌رامبه‌ر ب������ه‌ خۆیان‪ ،‬واڵته‌كه‌یان و‬ ‫ڕۆڵی‌ واڵته‌كه‌یان له‌ یه‌كێتی‌ ئه‌ورووپا و جیهاندا‪ ".‬ئه‌م‬ ‫واڵته‌ تا س������اڵی‌ ‪ 2020-2019‬نابێته‌‌ ئه‌ندامی‌ شێنگن‬ ‫و یه‌كه‌ی‌ پاره‌ك������ه‌ی‌ ناگۆڕدرێت‪ .‬ئه‌و واڵته‌ ڕێگایه‌كی‌‬ ‫س������ه‌خت و درێژی‌ بۆ به‌ ده‌ستهێنانی‌ ئه‌ندامییه‌تی‌ له‌‬ ‫یه‌كێتی‌ ئه‌ورووپادا بڕی‌‪.‬‬ ‫ی ئ������ه‌و واڵت‌ه بۆ بوون‬ ‫ی په‌یامنیران‪ ،‬داواكاری ‌‬ ‫ب������‌ه وته‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌ورووپا‪ ،‬ل������ه‌ ژێر كاریگه‌رییه‌كان ‌‬ ‫به‌ئه‌ن������دام ل‌ه یه‌كێت ‌‬ ‫ی یۆرۆ‪ ،‬هه‌روه‌ها گرفته‌‌ ئابوورییه‌کانی‌ ئه‌م‬ ‫ی ناوچ‌ه ‌‬ ‫واڵتان ‌‬ ‫ی ئه‌نجامدراو له‌و‬ ‫ی و مرۆڤكۆژییه‌كان ‌‬ ‫واڵت‌ه بووه‌‪ .‬گه‌نده‌ڵ ‌‬ ‫ی‬ ‫واڵته‌ تا ئێس������تاش یه‌كێك������‌ه ل‌ه نیگه‌رانیی������ه‌ گه‌وره‌كان ‌‬ ‫ی ئه‌ورووپا‪.‬‬ ‫هه‌ندێك له‌ سه‌ركرده‌كانی‌ یه‌كێت ‌‬ ‫ی‬ ‫دوو ب������ه‌ش ل‌ه س������ێ‌ به‌ش������ ‌‬ ‫دانیش������تووانی‌ ئ������ه‌م واڵت������‌ه ل‌ه‬ ‫ی ڕابردوودا‬ ‫ڕاپرسییه‌ك ك‌ه له‌ ساڵ ‌‬ ‫ی خۆیان‬ ‫ئه‌نج������ام درا‪ ،‬ڕه‌زامه‌ندی ‌‬ ‫ی‬ ‫ب������ۆ‌ب������وون به‌ئه‌ندام ل������‌ه یه‌كێت ‌‬ ‫ئه‌ورووپادا ڕاگه‌یاند‪ .‬ئه‌و واڵته‌ ب‌ه‬ ‫ی ‪ 56‬ه������ه‌زار كیلۆمه‌تری‬ ‫ڕووبه‌ر ‌‬ ‫ی‬ ‫چوارگۆش������‌ه ده‌كه‌وێت‌ه ناوچه‌ ‌‬ ‫ی س������ه‌ره‌كییان‬ ‫باڵ������كان و ئایین������ ‌‬ ‫ی فه‌رمییان‬ ‫مه‌سیحییه‌ت و زه‌مان ‌‬ ‫كرۆاتییه‌‪.‬‬

‫ته‌مووزی ‪2013‬‬

‫‪31‬‬


‫چه‌ند هه‌لویستێن جودا‬ ‫ئاماده‌كرن و وه‌رگێران ژ عه‌ره‌بی و ئنگلیزی‪ :‬ع‪ .‬ی‬ ‫ه كه‌سه‌كی‬ ‫سه‌رۆكا وه‌زیرێن ئوسترالیا گوت ‌‬ ‫سه‌رۆكا وه‌زیرێن ئوسترالیا یا‬ ‫ب������ه‌رێ‌ (جولی������ا جی���ل��ارد) گوته‌‬ ‫كه‌س������ه‌كێ‌ توندره‌و تۆ مرۆڤه‌كێ‌‬ ‫هش������كباوه‌ری بۆچی ل سعودییێ‌‬ ‫بنه‌جه نابی!‬ ‫فه‌یسبووك و تویته‌ری په‌یامه‌كا‬ ‫س������ه‌رۆكا وه‌زیرێ������ن ئوس������ترالیا‬ ‫ڤه‌گوهاست كو ره‌خنه‌كا دژوار ئاراسته‌ی كه‌سه‌كێ‌ توندره‌و‬ ‫و هشكباوه‌ر دكه‌ت و دبێژتێ‌ ماده‌م تو خودانێ‌ ئه‌ڤێ‌ هزرێی‬ ‫ئه‌رێ‌ بۆچی تۆ ل سعودییێ‌ یان پاكستانێ‌ ناژی و ئاكنجی‬ ‫نابی؟‬ ‫(جولیا جیالرد) گوته‌ كه‌سه‌كێ‌ توندره‌و‪( :‬تۆ مروڤه‌كێ‌‬ ‫هش������كباوه‌ری بۆچی ل س������عودییێ‌ بنه‌جه نابی! هون وار و‬ ‫وه‌التێ‌ خۆ بجه دهێلن یێكو هون دبێژن خودای نه‌عمه‌تا خۆ‬ ‫یا لێباراندی و مشه‌خت دبنه‌ ده‌وله‌تێن ب گوتنا هه‌وه‌ جهێ‌‬ ‫س������ه‌رداچوونێ‌ و غه‌زه‌بێ‌ یه‌‪ ..‬هون قه‌ستا ئه‌ڤان ده‌وله‌تان‬

‫دك������ه‌ن ژ پێخه‌مه‌ت������ێ‌ ئازادییێ‌‪..‬‬ ‫عه‌داله‌تێ‌‪ ..‬خوشییێ‌‪ ..‬چاڤدێرییا‬ ‫ساخله‌مییێ‌‪ ..‬پاراستنا چڤاكی‪..‬‬ ‫وه‌كهه‌ڤییێ‌ هه‌مبه‌ری یاس������ایێ‌‪..‬‬ ‫ده‌لیڤا كاری‪ ..‬ئایینده‌یێ‌ زارۆكێن‬ ‫خۆ‪ ..‬ئازادییا ده‌ربرینێ‌‪ ،‬كه‌واته‌ ب‬ ‫رق و كین دگ������ه‌ل مه‌ نه‌ئاخڤن‪...‬‬ ‫ئه‌و تش������تێ‌ هه‌وه‌ نه‌ی و پێتڤی مه‌ پێشكه‌شی هه‌وه‌ كر‪...‬‬ ‫رێزێ‌ ل مه‌ بگرن یانژی ژ وه‌التێ‌ مه‌ باركه‌ن)‪.‬‬ ‫ێ ی������‌ه گه‌له‌ك جاران كه‌س������ێن ته‌كفیری و‬ ‫ه������ه‌ژی گوتن ‌‬ ‫توندره‌و قه‌س������تا ده‌وله‌تێن رۆژئاڤایێ‌ علمانی میتۆد دكه‌ن‬ ‫پش������تی ژ وه‌التێن خۆ یێن ئه‌س������لی ب تومه‌تا په‌یوه‌ست ب‬ ‫ێ دهێنه‌ ده‌رێخس������تن و س������ه‌قایێ‌ ئازادییا ئه‌وان‬ ‫تی������رۆر ‌‬ ‫ێ ژ الیه‌نگرێن خۆ‬ ‫ده‌وله‌تان ب كه‌ی������س وه‌ردگرن و داخاز ‌‬ ‫ێ‬ ‫دكه‌ن ره‌ڤه‌ندێن وان ب بیانوویا س������ه‌رداچوون و خریان ‌‬ ‫بكوژن‪.‬‬

‫ێ خۆ بكه‌‪،‬‬ ‫مریان لوبان بۆ بوته‌فلیقه‌‪ :‬هه‌ر ‌ه چاره‌سه‌رییا خۆ ل وه‌الت ‌‬ ‫ه هه‌وه‌؟‬ ‫ه سه‌ربه‌خۆیی نه‌دای ‌‬ ‫ه جه‌م مه‌‪ ،‬ما م ‌‬ ‫بۆچی دهێی ‌‬ ‫سه‌رۆكا به‌ره‌یێ‌ نیشتمانییا فه‌ره‌نسی ژ راستا توندڕه‌و‬ ‫(مریان لوبان) هێرش كره‌ سه‌ر چاره‌سه‌ریكرنا نه‌خوشییا‬ ‫س������ه‌رۆكێ‌ جه‌زائی������رێ‌ (عه‌بدولعه‌زی������ز بوته‌فلیق������ه‌) ل‬ ‫خه‌س������ته‌خانا س������وپایی (فال دوگراس) ل فه‌ره‌سا و ل‬ ‫كه‌نالی (‪ )BFM‬خو نه‌رازیك������ر و گۆت‪( :‬بۆچی تۆ بۆ‬ ‫چاره‌س������ه‌رییێ‌ دهێی������ه‌ وه‌التێ‌ م������ه‌‪ ،‬ئ������ه‌رێ‌ ئه‌ڤه‌ ئه‌و‬ ‫سه‌ربه‌خۆیی بوو یا هه‌وه‌ ژ مه‌ دخواست؟ هه‌ره‌ وه‌التێ‌‬ ‫خو ئاڤا بكه‌ و چاره‌سه‌ریا خو لێبكه‌!)‬

‫‪ 32‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)35‬‬


‫(لوبان) ئه‌نداما په‌رله‌مانێ‌ ئوروپییه‌ هه‌ر ژ ساال ‪،2004‬‬ ‫ل هه‌لبژارتنێن سه‌رۆكاتییا فه‌ره‌نسا ل ساال ‪ 2012‬شیا‬ ‫رێژا ‪ %14‬یا ده‌نگان ب ده‌ستخۆڤه‌ بینیت‪.‬‬ ‫هه‌روه‌سا ئه‌ندامێ‌ پارتا راستا توندڕه‌و (جیلبار كوالر)‪،‬‬ ‫داخ������از ژ حكومه‌تا فه‌ره‌نس������ا ك������ر پاره‌ی������ێ‌ تێچوونا‬ ‫چاره‌سه‌ریا (عه‌بدولعه‌زیز بوتفلیقه‌) ل فه‌ره‌نسا ئاشكه‌را‬ ‫بكه‌ت‪ .‬لدوڤ گوتنا وی مه‌زاختییێ‌ چاره‌سه‌رییا سه‌روكێ‌‬ ‫جه‌زائی������ری ب درێژاهیا مه‌هه‌كێ‌ گران لس������ه‌ر خه‌زینا‬ ‫وه‌زاره‌تا به‌رگرییا فه‌ره‌نسا رادوه‌ستیت‪ ،‬به‌ری پرسیار‬ ‫بكه‌ت ئه‌رێ‌ كی دێ‌ خه‌زینا ده‌وله‌تا فه‌ره‌نسا هه‌مبه‌ری‬ ‫مه‌زاختنا ئه‌ڤێ‌ ئێش������ا (بوتفلیقه‌) قه‌ره‌بوو كه‌ت‪ ،‬ده‌وله‌تا‬

‫جه‌زائیر یان سه‌روك (بوتفلیقه‌) بخۆ‪ ،‬پرسیار كر ئه‌ر ‌‬ ‫ێ‬ ‫حكومه‌تا وه‌التێ‌ وی داخاز ژ جه‌زائیر كریه‌ پارێ‌ ئه‌ڤێ‌‬ ‫مه‌زاختنێ‌ ئه‌دا بكه‌ت؟!‬

‫ێ‬ ‫ه یا ره‌نگینم ل ‌‬ ‫وه‌زیرا ئیتالی (كینجــی)‪ :‬ئه‌ز ن ‌‬ ‫ێ دبه‌م ئه‌زا ره‌شم‬ ‫شانازیی ‌‬

‫ئێكه‌مین وه‌زیرا پیستره‌ش������ا ئه‌س������ل ئه‌فریكی د مێژوویا‬ ‫حكومه‌تێن ئیتالیادا به‌رسڤا كومه‌كا چكیێن ره‌گه‌زپه‌رستی و‬ ‫نه‌ژادپه‌رستی دده‌ت و دبێژیت ئه‌ز شانازیێ‌ ب ره‌نگره‌شاتیا‬ ‫خۆ دب������ه‌م‪ ،‬داكوكیی������ێ‌ دكه‌ت ك������و ئیتالیا ن������ه‌ ده‌وله‌ته‌كا‬ ‫ره‌گه‌زپه‌رسته‌ و وه‌سفا (ره‌نگین) ی لسه‌رخۆ ره‌تدكه‌ت‪.‬‬ ‫(سیسیل كینجی)‪ ،‬كو ئێكه‌مین وه‌زیرا ره‌شه‌ ل ئیتالیا‪ ،‬ل ‪4‬‬ ‫مایو ‪ 2013‬داخازكر كه‌س ب (ره‌نگینی) ئه‌وێ‌ وه‌سف نه‌كه‌ت‬ ‫و گوت ئه‌ز نه‌ یا دلگرانم هه‌مبه‌ری هێرشێن ره‌گه‌زپه‌رستی‪ .‬د‬ ‫پرێس كونفرانس������ه‌كی دا راگه‌هاند (ل گه‌له‌ك جهان من گوهلێ‌‬ ‫بوویه‌ ساخله‌تێ‌ (ره‌نگینی) دده‌نه‌ من‪ ...‬ئه‌ز نه‌ یا ره‌نگینم ئه‌زا‬ ‫ره‌ش������م‪ ،‬یا گرنگترژی ئه‌وه‌ ئه‌ز شانازییێ‌ ب ره‌نگێ‌ خۆ دبه‌م‪.‬‬ ‫ئه‌ز دبێژمه‌ هه‌وه‌ ئه‌ز كونگولییا ئیتالییا ره‌شم)‪.‬‬ ‫(كینج������ی) ئاماژه‌ كره‌ رێكخراوێن چڤاكا س������یڤیل كو‬ ‫ێ ریسوا كرین‌ه و (لیتا) و وه‌زیرێن دیتر‬ ‫هێرش������ێن دژی و ‌‬ ‫ێ كرین‌ه و گ������وت‪( :‬ئیتالیا ن������ه‌ ده‌وله‌ته‌كا‬ ‫پش������ته‌ڤانییا و ‌‬ ‫ێ‬ ‫ره‌گه‌زپه‌رسته‌‪ ،‬ته‌قالیدێن خۆ یێن مێڤاندارییێ‌ و بخێرهاتن ‌‬

‫ێ‬ ‫ێ باوه‌رێدای‌ه ك������و ئالییێن دژ ژ ئه‌نجام ‌‬ ‫هه‌ن������ه‌)‪ .‬ئه‌و د و ‌‬ ‫نه‌زانینێ‌ په‌یدابووینه‌‪.‬‬ ‫سه‌رۆكوه‌زیرێن ئیتالیا (ئه‌نریكۆ لیتا) خانما (كینجــی) كو‬ ‫ێ وێ‌ بۆ (كۆم������ارا كونگو یا‬ ‫پزیش������كا چاڤان������ه‌ و ره‌گ������ه‌ز ‌‬ ‫دیمۆكرات������ی) دزڤریت وه‌كو وه‌زیرا (یه‌كبوون ‪) Merger-‬‬ ‫دامه‌زراند كو ئێكه‌ ژ ‪ 7‬وه‌زیرێن ژن د كابینا حكومه‌تا نوودا‪.‬‬ ‫(كینجــ������ی) ب رێكا س������ایتێن ئه‌لیكترونی كه‌ت‌ه به‌ر پێال‬ ‫ێ راس������تره‌وێن توندره‌و‪ ،‬كو ب‬ ‫چكی و س������ڤكاتییێ‌ ژ ئالیی ‌‬ ‫ساخله‌تێن ناشیرین وه‌كو (مه‌یمونكا كونگولی)‪( ,‬زولو) و‬ ‫ێ‬ ‫(ره‌ش������ا دژی ئیتالیا) هات‌ه وه‌سفكرن‪ .‬هه‌روه‌سا ژ ئالیی ‌‬ ‫ێ ئوروپی ژ پارت������ا (هه‌ڤبه‌ندا باكوور) یا‬ ‫ئه‌ن������دام په‌رله‌مان ‌‬ ‫ێ (ماریۆ بورجیزی������ۆ)‪ ،‬كو‬ ‫الیه‌نگی������ر ب������و نامه‌ركه‌زیه‌ت������ ‌‬ ‫هه‌ڤپه‌یمانێ‌ س������ه‌رۆكوه‌زیران (س������یلڤیۆ بارلیسكونی) بوو‬ ‫س������ڤكاتی پێهاته‌كرن‪( .‬بورجیزیۆ) حكومه‌ت������ا هه‌ڤپه‌یمانا‬ ‫(لیت������ا) ب حكومه‌تا (بونجا بونجا) ناڤب������ر و ئاماژ‌ه كر‌ه‬ ‫ێ‬ ‫(كینجــی) و گوت ئه‌و ن‌ه به‌س بكێر وه‌زیراتییێ‌ ناهێت‪ ،‬ل ‌‬ ‫ئه‌و هه‌تا بكێر كابانیا مالێژی ناهێت‪.‬‬ ‫(كینجــی) كۆمارا كونگو یا دیمۆكرات بۆ خوێندنا پزیشكی‬ ‫بجه هێالیه‌‪ ,‬گۆت‪( :‬ل ژییێ‌ ‪ 18‬سالییێ‌ ئه‌ز بتنێ‌ گه‌هشتمه‌‬ ‫ئیتالیا و ئه‌ز باوه‌ر ناكه‌م ئه‌ز راده‌ستی ئاسته‌نگان ببم)‪.‬‬ ‫(كینجــ������ی) ب نیاز‌ه به‌رهه‌نگاریی������ا (هه‌ڤبه‌ندا باكوور)‬ ‫ێ بده‌ت ئه‌و زارۆكێن ژ دایكو بابێن مشه‌خت‬ ‫بكه‌ت داكو ر ‌‬ ‫ێ نه‌كو ژیێ‌ وان بگه‌هت‌ه‬ ‫دبن ئێكسه‌ر ره‌گه‌زناما ئیتالێ‌ بده‌ن ‌‬ ‫ێ بكه‌ن‪.‬‬ ‫ێ پاشان داخازا ره‌گه‌زنام ‌‬ ‫‪ 18‬سالیی ‌‬

‫ته‌مووزی ‪2013‬‬

‫‪33‬‬


‫راستره‌وا نوو ل ئوروپا‬

‫ێ ل س������تادیۆم و یاریگه‌هێن‬ ‫گه‌ش������ه‌كرنا ره‌گه‌زپه‌رستیی ‌‬ ‫ئیتالیا ژ روخسارێن توندره‌وییا سیاسی ل ئوروپا دهێت‪.‬‬ ‫ل هاڤینا ‪ 2012‬رۆژناما (الریبوبلی������كا) لیبرالیا ئیتالی‬ ‫ڤه‌كولین������ه‌ك لدور (راس������تره‌وا تون������دره‌وا ئوروپی یا نوو)‬ ‫ێ گه‌ش������ه‌كرنا خێرا یا ئه‌ندامێن پارتێن‬ ‫به‌الڤه‌كر‪ ،‬ڤه‌كولین ‌‬ ‫راس������تره‌وێن توندره‌و دیاركر‪ .‬هه‌رچه‌نده‌ ئه‌ڤ جور‌ه پارت‌ه‬ ‫ێ‬ ‫ل چاڤ پارتێن ته‌قلیدی ده‌نگێن كێم بده‌ستخۆڤه‌ دئینن‪ ،‬ل ‌‬ ‫ێ ژێدكه‌ن بله‌ز ل كومه‌لگه‌هێن‬ ‫ئ������ه‌و هزرێن یێن كو به‌رگریی ‌‬ ‫ئوروپی به‌الڤ‌ه دب������ن هه‌تا لده‌ف ده‌نگده‌رێن كو ل رابردوو‬ ‫ده‌نگێن خۆ ب������ۆ به‌رژه‌وه‌ندا پارتێن چه‌پ������ره‌وژی ددان‪ .‬ژ‬ ‫ێ خۆڤ������ه‌‪ ،‬راپۆرتا كوما (ه������زرا به‌ریتانی دیموس ‪-‬‬ ‫ئالیی ‌‬ ‫‪ )Think-Tank Demos‬داكوكی كر كو (هه‌لویستێن‬ ‫ێ كو س������اخله‌ته‌كێ‌ راستا‬ ‫ره‌گه‌زپه‌رس������تی دژی س������امیه‌ت ‌‬ ‫ێ‬ ‫ێ ل ش������وینا ڤ ‌‬ ‫ێ چوویی)‪ ،‬ل ‌‬ ‫توندره‌و بوو بووی‌ه تش������ته‌ك ‌‬

‫هه‌روه‌كو راپۆرت دبێژیت‪( :‬به‌هایێن ره‌وشه‌نبیری و به‌هایێن‬ ‫ێ و ئیسالما ئوروپی‪ ،‬مه‌ترسییه‌كا‬ ‫هه‌مبه‌ر مه‌زنییا كۆچكرن ‌‬ ‫ره‌وشه‌نبیرییه‌)‪.‬‬ ‫(هه‌ڤبه‌ندییا باكوور) ل ئیتالیا خۆ وه‌كو پارته‌كا راستا‬ ‫ێ خۆ وه‌كو پارته‌كا شه‌عبه‌وی و‬ ‫توندره‌و نیش������ان ناده‌ت‪ ،‬ل ‌‬ ‫جودا پێناس������‌ه دك������ه‌ت‪ .‬گوت������ارا وێ‌ ب ئاوایه‌كێ‌ تایبه‌ت‬ ‫ێ لسه‌ر (مه‌ترسیا توندره‌ویا ئیسالمی) دكه‌ت‪ ،‬كو‬ ‫داكوكیی ‌‬ ‫ئه‌ڤه‌ژی گه‌ف‌ه بۆ (ژێرده‌س������تكرنا ئوروپ������ا)‪( .‬هه‌ڤبه‌ندییا‬ ‫باكوور) ره‌وشه‌كا جودای‌ه ژ راستره‌وییا توندره‌وا ئوروپی‪،‬‬ ‫ێ پارته‌ك‌ه‬ ‫ێ جودابوویه‌‪ ،‬ل ‌‬ ‫چونكی نه‌ پارته‌كه‌ ژ په‌راوێزكرن ‌‬ ‫ێ ژیانا سیاس������ی یا ئیتالیا ب‬ ‫ێ م������ه‌زن د گه‌وهه‌ر ‌‬ ‫روله‌ك ‌‬ ‫ێ‬ ‫درێژاهیی������ا چه‌ندین س������االن‌ه دگێریت‪ .‬هه‌روه‌س������ا ئه‌ڤ ‌‬ ‫هه‌ڤبه‌ندیێ‌ پش������كداری د ه������ه‌ردوو حكومه‌تێن داویێ‌ یێن‬ ‫(سیلڤو برلسكونی) دا كرینه‌‪.‬‬

‫ێ ژ (عه‌بدولعه‌زیز) دكه‌ت ویالیه‌تا خۆ ته‌واو‬ ‫ئۆپزسیۆنا موریتانی داخاز ‌‬ ‫بكه‌ت و وازبینیت‬ ‫هه‌ماهه‌نگییا ئۆپزس������یۆنا دیمۆكراسی كو ژ ده‌ه پارتێن‬ ‫ئوپزس������یۆنا موریتانی پێكدهێن داخازێ‌ ژ سه‌رۆك (محمد‬ ‫ێ ل ساال ‪ 2009‬هاتییه‌ هه‌لبژارتن‬ ‫ولد عه‌بدولعه‌زیز) كو ی ‌‬ ‫ێ كو لبه‌ره‌ ل ساال ‪2014‬‬ ‫خۆ بۆ ویالیه‌تا نوو یا سه‌رۆكاتیی ‌‬ ‫بهێته‌ ئه‌نجامدان هه‌لنه‌بژێریت‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫ێ د داخویانییه‌كێدا جه‌خت لس������ه‌ر ئه‌ڤ ‌‬ ‫هه‌ماهه‌نگیی������ ‌‬ ‫ێ كر و دیتنا خۆژی ب������ۆ هه‌لبژارتنێن ئازاد و پاك و‬ ‫پرس������ ‌‬ ‫ێ‬ ‫ێ ده‌وله‌تێ‌ و سه‌رۆك ‌‬ ‫شه‌فاف ده‌ربری‪ ،‬پێتڤییه‌ س������ه‌رۆك ‌‬

‫‪ 34‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)35‬‬


‫ێ س������وزبده‌ن خو ل‬ ‫ێ حكومه‌ت ‌‬ ‫حكومه‌ت������ێ‌ و ئه‌ندامێن ئه‌ڤ ‌‬ ‫هه‌لبژارتنێ������ن داهاتی������دا هه‌لنه‌بژێرن و پش������ته‌ڤانییا هیچ‬ ‫به‌ربژێراژی نه‌كه‌ن‪.‬‬ ‫وه‌س������ا بریار‌ه هه‌لبژارتنێن ته‌ش������ریعی و شاره‌وانی ل‬ ‫ئوكتوبه‌ر و نوڤه‌مبه‌را داهاتی بهێنه‌كرن‪ ,‬پاش پاشخستنا‬ ‫ێ‬ ‫ێ دیاركری ل س������اال ‪ ،2011‬لێ‌ ئوپزس������یۆن ‌‬ ‫ێ وان ی ‌‬ ‫ژڤان ‌‬ ‫ێ د ئه‌ڤان هه‌لبژارتناندا بكه‌ت ئه‌گه‌ر ب‬ ‫ره‌تكر پش������كداریی ‌‬ ‫س������ه‌ركردایه‌تییا س������ه‌رۆكه‌كێ‌ وه‌زێرێن بێالیه‌ن و خودان‬ ‫كامل ده‌ستهه‌الت نه‌بیت‪ .‬ئوپزسیۆن وه‌سا د هه‌ژمێریت كو‬ ‫نها هیچ گه‌ره‌نتی بۆ هه‌بوونا هه‌لبژارتنێن شه‌فاف نینه‌‪.‬‬ ‫ێ ل موریتانیا ل‬ ‫وه‌س������ا بریار‌ه هه‌لبژارتنێن سه‌رۆكاتیی ‌‬ ‫ساال ‪ 2014‬بهێنه‌كرن پاش ب دۆماهیهاتنا ویالیه‌تا (محمد‬ ‫ێ كو ل ساال ‪ 2009‬هاتیی‌ه‬ ‫ێ به‌ر ‌‬ ‫ولد عه‌بدولعه‌زیز) ژه‌نه‌رال ‌‬ ‫ێ كوده‌تایا‬ ‫هه‌لبژارت������ن پاش وه‌رگرتنا حوكم������ی ژ ئه‌نجام ‌‬ ‫ێ س������ه‌ركه‌فتنا وی د هه‌لبژارتنێن ساال‬ ‫ساال ‪ .2008‬دوخ ‌‬ ‫ێ گومان و پرسیارێ‌ بوو‪.‬‬ ‫‪ 2009‬ژ ئالییێ‌ ئۆپزسیۆنێڤ‌ه جه ‌‬ ‫ێ ئاماژ‌ه كر كو‬ ‫داخویانیی������ا هه‌ماهه‌نگیی������ا ئوپزس������یۆن ‌‬

‫پسپۆری و ش������اره‌زاییا هه‌لبژارتنێن سه‌رۆكاتییێ‌ ل ساال‬ ‫‪ 2009‬و ڕاهاتنا سیاس������ی ب درێژاهییا سالێن چوویی و‬ ‫ێ و س������ه‌رۆكێ‌ حكومه‌تێ‌ بۆ‬ ‫الوازیی������ا س������ه‌رۆكێ‌ ده‌وله‌ت ‌‬ ‫سه‌رپه‌رش������تیكرنا هه‌لبژارتنێ������ن ئازاد و پاك و ش������ه‌فاف‬ ‫س������ه‌لماند‪ ،‬هه‌روه‌س������ا دیار كر كو هه‌بوون������ا حكومه‌ته‌كا‬ ‫ێ وه‌زێرانێن بێالیه‌ن و‬ ‫ته‌وافقی ب س������ه‌رۆكاتییا سه‌رۆكه‌ك ‌‬ ‫ێ دشێت گه‌ره‌نتییا‬ ‫خودان ده‌س������تهه‌التا ته‌واو و پێتڤی بتن ‌‬ ‫شه‌فافییا هه‌لبژارتنێن داهاتی بكه‌ت‪.‬‬ ‫ێ داخازا سه‌رپه‌رشتییا سیاسییا‬ ‫هه‌روه‌سا ئۆپزس������یۆن ‌‬ ‫ێ باوه‌رییێ‌ و‬ ‫راس������ت و ده‌زگه‌هێن هه‌لبژارتنان یێ������ن جه ‌‬ ‫ێ و به‌رهه‌ڤیی������ا ته‌كنیكیی������ا ته‌واو بۆ‬ ‫بێالیه‌نیی������ا ده‌وله‌ت������ ‌‬ ‫ێ و ره‌تكرنێ‌‪.‬‬ ‫ێ گومان ‌‬ ‫هه‌لبژارتنان كر داكو نه‌بیته‌ جه ‌‬ ‫ێ بۆ پێنج ساالن دهێت‌ه‬ ‫ل موریتانیا‪ ،‬س������ه‌رۆكێ‌ ده‌وله‌ت ‌‬ ‫ێ‬ ‫ێ بتن ‌‬ ‫هه‌لبژارتن و لدوڤ ده‌س������تووری دكاریت بۆ جاره‌ك ‌‬ ‫نوو بكه‌ته‌ڤه‌‪ .‬دیرۆكا دوماهیك هه‌لبژارتنێن ته‌ش������ریعی بۆ‬ ‫ساال ‪ 2007‬دزڤرن به‌ری (محمد ولد عه‌بدولعه‌زیز) بگه‌هت‌ه‬ ‫ێ ده‌ستهه‌التێ‌‪.‬‬ ‫سه‌ر ‌‬

‫ده‌ره‌نجامێ‌ ئاریشه‌یێن دارایی‪ ،‬ئیسله‌ند ‌ه دژی ئێكه‌تییا ئوروپی ده‌نگ دده‌ت‬

‫بیامی بێنیدكسون‬ ‫ل هه‌لبژارتنێ������ن گش������تی ل ئیس������له‌ندا ل ‪2013/4/27‬‬ ‫راستره‌وا ناڤین دزڤریت‌ه ده‌س������تهه‌التێ‌ پشتی ده‌نگده‌ران‬ ‫سیاسه‌تا ته‌قه‌شفا حكومه‌تا سوسیال دیمۆكراتا ویالیه‌تا‬ ‫ێ ب س������ه‌رڤ‌ه چووی ره‌تكری‪ .‬ره‌نگه‌ ئه‌ڤ س������ه‌ركه‌فتن‌ه‬ ‫و‌‬ ‫هه‌وال ئیسله‌ندا بۆ گه‌هشتنا ئێكه‌تییا ئوروپی تێكبده‌ت‪.‬‬ ‫پارتا س������ه‌ربه‌خۆ و پارتا پێشكه‌فتن شیان ‪ 38‬كورسییان‬ ‫ژ كوما ‪ 63‬كورسییێن په‌رله‌مانی ب ده‌ستخۆڤه‌ بینن پشتی‬

‫رێژا ‪ %51‬ژ ده‌نگان لسه‌ر ئاستێ‌ نیشتمانی مسوگه‌ر كرین‪.‬‬ ‫هه‌ڤپه‌یمانا سوس������یال دیمۆكرات و هه‌ڤپشكا خۆ یا بچوك و‬ ‫بزاڤا سه‌وزا چه‌پ پتر ژ نیڤا كورسییێن خۆ ژ ده‌ستدان‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫ێ ئه‌گه‌ردار ‌‬ ‫ێ پارتا س������ه‌ربه‌خۆ و كاندی������د ‌‬ ‫س������ه‌رۆك ‌‬ ‫ێ وه‌زیران (بیامی بێنیدكسۆن) گۆت‪( :‬ئه‌م‬ ‫ێ سه‌رۆك ‌‬ ‫پۆست ‌‬ ‫ێ‬ ‫دلخوش������ین‪ ،‬ئه‌م سوپاسدارێن ئه‌ڤان ده‌نگده‌راینه‌‪ ،‬ئه‌م د ‌‬ ‫ێ ئومێدا وان)‪.‬‬ ‫بینه‌ جه ‌‬ ‫پارتا س������ه‌ربه‌خۆ و پارتا پێشكه‌فتن هه‌ر ئێك ژ وان شیان‬ ‫بگه‌هنه‌ ‪ 19‬كورس������ییان‪ ،‬پشتی پارتا سه‌ربه‌خۆ رێژا ‪ 26,7‬و‬ ‫پارت������ا پێش������كه‌فتن ‪ 24,4‬ژ ده‌نگان وه‌رگرتی������ن‪ ،‬هه‌ڤپه‌یمانا‬ ‫سوس������یال دیمۆكرات������ا ویالیه‌تا وێ‌ ته‌واو بوویژی ش������یا ‪9‬‬ ‫كورس������ییان ب رێژا ‪ 12,9‬و بزاڤا سه‌وزا چه‌پ ‪ 7‬كورسییان‬ ‫ب رێژا ‪ 10,9‬وه‌رگرن‪ .‬پارتا گه‌شا ئایندا یا الیه‌نگرا ئێكه‌تییا‬ ‫ئوروپی كو بتنێ‌ ئه‌ڤه‌ س������اله‌كه‌ هاتییه‌ دامه‌زراندن ش������یا ‪6‬‬ ‫كورس������ییان ب رێ������ژا ‪ 8,1‬ده‌نگان ب ده‌س������تخۆڤه‌ بینیت‪ ،‬و‬ ‫كومه‌ال (پیراتز) ئه‌و ئێكه‌مین جاره‌ پشكدارییێ‌ د هه‌لبژارتناندا‬ ‫دكه‌ت ب سێ‌ كورسییان ب رێژا ‪ 5,1‬سه‌ركه‌فت‪.‬‬

‫ته‌مووزی ‪2013‬‬

‫‪35‬‬


‫ئه‌ڤه‌ و رێژا پش������كدارییێ‌ د هه‌لبژارتناندا گه‌هشت‌ه ‪%80‬‬ ‫ێ ده‌نگدانێ‌ هه‌بوو‪.‬‬ ‫كو ‪ 238000‬كه‌سان ماف ‌‬ ‫(بیامی بێنیدكسۆن)‪ 43 ،‬سالی كو پتر شانسێ‌ وه‌رگرتنا‬ ‫پۆس������تێ‌ س������ه‌رۆكاتییا وه‌زیران هه‌ی������ه‌ دێ‌ جهێ‌ (جوهانا‬

‫سیگورداردوتی) یا ‪ 70‬سالی گریت‪ ،‬یا كو خانه‌نشینییا خو‬ ‫راگه‌هاندی و ب حه‌زا خۆ خۆ هه‌لنه‌بژارد‪ .‬سه‌رۆكوه‌زیرێن‬ ‫نوو دبێژیت ئ������ه‌و دێ‌ رادده‌كی بو دوماهیئینانا ئه‌ندامه‌تییا‬ ‫ئیسله‌ندا بۆ ئێكه‌تییا ئوروپی دانیت‪.‬‬

‫ه لێدهێته‌كرن و بریندار دبیت‬ ‫ێ سه‌رۆكاتییا ئه‌رمینیا ته‌ق ‌‬ ‫كاندیده‌ك ‌‬ ‫ێ س������ه‌رۆكاتییا ئه‌رمینیا (پاریی������ر ئاركاین) ل‬ ‫كاندی������د ‌‬ ‫ێ حه‌فتیی������ان ژ ئه‌نجامدانا‬ ‫پایته‌خت������ی یه‌ریڤان پێش س������ ‌‬ ‫ێ‬ ‫ێ ‪ 2013‬ژ ئالیی ‌‬ ‫هه‌لبژارتنێ������ن نیش������تمانی ل ‪ 8‬ش������وات ‌‬ ‫چه‌كدارێ������ن نه‌ناس������را و د كه‌فت‌ه ب������ه‌ر گولله‌بارانكرنێ‌ و‬ ‫بریندار دبیت‪( .‬ئاركاین) ‪ 63‬سالی‪ ،‬سه‌رۆكێ‌ پارتا ئێكه‌تییا‬ ‫چاره‌نڤێسا نیشتمانی كو پارته‌كا ئۆپزسیۆنا میانره‌وه‌‪ ،‬ئێك‬ ‫ێ ل ئه‌رمینیا‪.‬‬ ‫بوو ژ ‪ 8‬كاندیدێن هه‌لبژارتنێن سه‌رۆكاتیی ‌‬ ‫ێ ‪3,2‬‬ ‫ده‌وله‌تا ئه‌رمینیا س������ه‌ر ب كۆمارا سوڤیه‌تا به‌ر ‌‬ ‫ملیۆن كه‌س������ی‪ ،‬ده‌وله‌ته‌كا ده‌ردور هش������كاتیی‌ه و د كه‌ڤیت‌ه‬ ‫س������ه‌ر س������نورێن جورجیا و ئازربابجان و توركیا و ئیران‪،‬‬ ‫ێ و هه‌ڤپه‌یمانا روسیای‌ه‬ ‫ناكه‌ڤیت‌ه سه‌ر هیچ كه‌نارێن ده‌ریای ‌‬ ‫ێ‬ ‫ل باش������وورێ‌ قوقاز و كێش‌ه و گرفتێن كه‌ڤن د ناڤبه‌را و ‌‬ ‫و ده‌وله‌تا ئازربایجاندا سه‌را هه‌رێما (ناگورنۆ ‪ -‬كاراباخ)‬ ‫ێ لس������ه‌ر دكه‌ت هه‌یه‌‪ ،‬ل ساال ‪1990‬‬ ‫كو ئه‌رمینیا كونترول ‌‬ ‫ێ كوشتنا ‪30‬‬ ‫ش������ه‌ر دناڤبه‌را واندا په‌یدا بوو و بۆ ئه‌گه‌ر ‌‬ ‫هه‌زار كه‌سان و هه‌تا ل ساال ‪ 1994‬شه‌ر هاتییه‌ راگرتن‪.‬‬ ‫د هه‌لبژارتنێن ساال ‪ 2008‬ژی شه‌ر و ڤێكراچوونێن دژوار‬ ‫د ناڤبه‌را نه‌رازیبوویێن ئۆپزسیۆنێ‌ و پولیسان سه‌رهلدابوو‪.‬‬

‫‪ 36‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)35‬‬

‫ێ ئه‌رمینیا بوویه‌ر دشیا هه‌لبژارتنان بۆ‬ ‫لدوڤ ده‌ستوور ‌‬ ‫دوو هه‌فتییان پاش بێخیت ژبه‌ر كو ره‌نگه‌ كاندیدێ‌ بریندار‬ ‫نكاریت ب هه‌وا خۆ یا هه‌لبژارتان راببیت‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫به‌ری هه‌لبژارتنان راپرس������ییان دیاركر بوو كو چانس ‌‬ ‫ێ‬ ‫ێ الواز‌ه و ب پال سیی ‌‬ ‫ێ گه‌له‌ك ‌‬ ‫(ئاركاین) بۆ س������ه‌ركه‌فتن ‌‬ ‫دهێت‪ ،‬راس������تییا وێژی وه‌س������ا بوو ك������و د هه‌لبژارتناندا‬ ‫س������ه‌رۆكێ‌ ب������ه‌رێ‌ (سه‌ركیس������یان)‬ ‫ج������اره‌كا دی هات������‌ه هه‌لبژارت������ن و‬ ‫(ئاركای������ن)ی رێژه‌كا كێم������ا ده‌نگان‬ ‫بده‌ستخۆڤ‌ه ئینا‪.‬‬ ‫پ������اش راگه‌هاندن������ا ئه‌نجام������ان‬ ‫سه‌رۆكێ‌ نها (سه‌ركیسیان ) جاره‌كا‬ ‫دی ب رێ������ژا ‪ %58,64‬ژ ده‌ن������گان ب‬ ‫ێ ده‌رڤ‌ه‬ ‫س������ه‌ركه‌فت و دویڤرا وه‌زیر ‌‬ ‫ێ (رافی هوڤانس������یان) ب پال‬ ‫ێ به‌ر ‌‬ ‫ی‌‬ ‫ێ ه������ات ب رێ������ژا ‪ %36,75‬ژ‬ ‫دوو ‌‬ ‫ده‌نگان‪.‬‬


‫ێ‬ ‫ێ دوبه‌ی‪ :‬من شیره‌ت ل حاكمێن ده‌وله‌تێن بوهارا عه‌ره‌بی كرن؛ من گوت ‌‬ ‫حاكم ‌‬ ‫ه گوهارتن)‪.‬‬ ‫(خو بگهورن به‌ری بهێن ‌‬

‫(ش������ێخ محه‌مه‌د بن راش������د ئێ‌ل مه‌كتوم)‪ ،‬جێگر ‌‬ ‫ێ‬ ‫سه‌رۆكێ‌ ده‌وله‌تا ئیمارات و سه‌رۆكێ‌ چڤاتا وه‌زیران و‬ ‫حاكمێ‌ دوب������ه‌ی گوت ئه‌وی پێش������بینی دكر كو جوره‌‬ ‫گوهورینه‌ك دێ‌ ل وان ده‌وله‌تان په‌یدا بیت یێن چاڤدێرییا‬ ‫پێتڤییێ������ن ئابووری و سیاس������ی و چڤاكی ل وه‌التێ‌ خو‬ ‫ناك������ه‌ن‪ ،‬ئه‌وی هنده‌ك ژ س������ه‌رۆكێن ئ������ه‌وان ده‌وله‌تان‬

‫هوش������دار كرن ك������و دێ‌ خراب بس������ه‌رێ‌ وان هێت‪ ،‬ب‬ ‫ده‌ربرینا خو گۆتێ‌ (خو بگهورن به‌ری بهێنه‌ گوهارتن)‪.‬‬ ‫ئه‌ڤه‌ ژ به‌رس������ڤدانا پرس������یاره‌كا ئاراس������ته‌ی وی‬ ‫هاتیه‌كرن هات لدور ئایینده‌یێ‌ ئیمارات ل بن روش������نییا‬ ‫(بوه������ارا عه‌ره‌ب������ی)‪ ،‬ل ده‌مێ‌ ڤه‌كرن������ا وی بۆ گوپیتكا‬ ‫حكومه‌تا ئێكێ‌ یا ك������و وه‌زاره‌تا كاروبارێن ئه‌نجومه‌نێ‌‬ ‫وه‌زیران لدور بجهئینانا پێش������ه‌نگییا خزمه‌تگوزارییێن‬ ‫حكومی یێن پێشكه‌شی هاوالتییان ل ئیمارات دكه‌ن‪.‬‬ ‫هه‌روه‌سا (بن راش������د) گوت ئه‌وی ئه‌ڤ شیره‌ته‌ ل‬ ‫هنده‌ك س������ه‌ركردێن عه‌ره‌ب ل ده‌مێ‌ سه‌ره‌دانا خۆ بۆ‬ ‫جه‌م وان دكر و هنده‌ك ژ وان (س������ل) دبوون‪ ،‬لێ‌ ئه‌وان‬ ‫دگوتن لدوڤ ئه‌و راپۆرتێن دگه‌هنێ‌ هه‌می تشتێ‌ ئارام‬ ‫و ته‌نایه‌‪ ،‬به‌رس������ڤا (بن راش������د) یژی ئه‌و بوو كو (به‌ال‬ ‫سه‌رێ‌ وان راپۆرتن)‪.‬‬ ‫هه‌روه‌سا (بن راشد)ی گوت ئه‌وی ئه‌ڤ شیره‌ته‌ ژبۆ‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندا هاوالتییان نه‌كو حاكمان پێش������كه‌ش دكرن‪،‬‬ ‫هه‌روه‌سا داكوكی لسه‌ر زیره‌كی و شاره‌زاتییا هاوالتییان‬ ‫كر‪ .‬هێش������تا گوت ئه‌گه‌ر حاكم بشێن ساله‌كێ‌ یان دوان‬ ‫دره‌وا ل گه‌لێ‌ خو بكه‌ن‪ ,‬لێ‌ نه‌ش������ێن بۆ ده‌مه‌كێ‌ درێژتر‬ ‫یان هه‌روهه‌ر لێبكه‌ن‪ ،‬ب ده‌ورێ‌ خۆژی ئه‌ڤان گه‌الن هه‌تا‬ ‫راده‌كێ‌ زۆر هه‌دار كێش������ا و خۆ لبه‌ر حاكمێن خۆ گرتن‬ ‫پاشی ب ئێك جار وه‌كو ڤولكانه‌كێ‌ لبه‌ر سینگی په‌قین‪.‬‬

‫ژێده‌رێن عه‌ره‌بی‪:‬‬

‫ژێده‌رێن ئنگلیزی‪:‬‬

‫ االستقام‌ه االلكترونی‬‫‪- http://www.algeriatimes.net/‬‬ ‫‪algerianews25086.html‬‬ ‫الوزيرة ‪ -‬اإليطالية‪-‬كينجي‪- http://www.dw.de/-‬‬ ‫‪/ a-16791105‬لست‪-‬ملونة‪ -‬وفخورة‪ -‬بأني‪ -‬سوداء‬ ‫‪- http://www.algeriatimes.net/‬‬

‫‪- guardian.co.uk, Friday 17 May 2013‬‬ ‫‪- http://www.dw.de/in-wake-of-financial‬‬‫‪woes-iceland-votes-in-anti-eu-right‬‬ ‫‪- http://www.france24.com/ar‬‬

‫ته‌مووزی ‪2013‬‬

‫‪37‬‬


‫هه‌وێن هه‌لبژارتنان دناڤبه‌را‬ ‫هوزان و په‌خشانێدا‌‬ ‫ن‪ :‬عبدالكه‌ریم یه‌حیا زێباری‬

‫و‪ :‬عزه‌ت یوسف عومه‌ر‬

‫ئه‌رس���تۆ دبێژیت‪( :‬سیاسه‌ت بێی شوره‌ش دهێت ‌ه گوهورین‪ ،‬ب رێكا‬ ‫پیالنگێ���ری‪ ،‬هه‌روه‌ك���و ل هیرئ���ا روودای ك���و ئ���ه‌وان پ���اش پۆس���تێن‬ ‫ێ كرن ‌ه پش���ك‬ ‫ێ ب هه‌لبژارتن���ان ددان ‌ه خودانان ش���وینا و ‌‬ ‫ده‌س���تهه‌التیی ‌‬ ‫كێشان‪ ،‬چونكی خودانێن ته‌شقه‌الن د هه‌لبژارتناندا د سه‌ركه‌فتن)(‪.)1‬‬ ‫(ماری������ۆ كومۆ) حاكم������ێ‌ پێنجی و‬ ‫ێ تێرمان‬ ‫ێ نیویورك بۆ س������ ‌‬ ‫ێ ی������ ‌‬ ‫دوو ‌‬ ‫ێ‬ ‫(‪ )1994 - 1983‬و سیاس������ه‌تمه‌دار ‌‬ ‫ناڤدار دبێژیت (مرۆڤ ركابه‌رییا خۆ یا‬ ‫ێب‬ ‫هه‌لبژارتن������ان ب هوزانێ‌ دكه‌ت‪ ،‬ل ‌‬ ‫په‌خش������انێ‌ حكومدارییێ‌ دكه‌ت)(‪ .)2‬د‬ ‫ێ دیمۆكرات ل‬ ‫ێ نیش������تمانی ی ‌‬ ‫كونگر ‌‬ ‫س������اال ‪( 1984‬كوم������ۆ) ی ب په‌یڤێن‬ ‫ناهێنه‌ ژبیركرن هێرش������‌ه كر‌ه س������ه‌ر‬ ‫س������ه‌رۆك (رێگان)ی (سه‌رۆكێ‌ مه‌زن‪،‬‬ ‫بێ‌ ئومێدبوونی هه‌یه‌‪ ،‬د س������ه‌روچاڤێن‬ ‫كه‌سێن تو نابینی‪ ،‬ل جهێن تو ناچییێ‌‪،‬‬ ‫ێ پرش������ه‌نگدار) بڤان‬ ‫ل باژێ������رێ‌ ته‌ ی ‌‬ ‫په‌یڤێن شاكار گرنگییا میللی به‌ر بخۆ‬ ‫راكێش������ا‪ ،‬دوو جاران داخ������ازا پارتا‬ ‫دیمۆك������رات ب������ۆ خۆكاندیدكرنا خۆ بۆ‬ ‫ێ سه‌رۆكاتییا ویالیه‌تێن ئێكگرتی‬ ‫پۆست ‌‬ ‫ێ وی (ئه‌ندرۆ كامۆ) بۆ‬ ‫ره‌تكر‪ ،‬ك������ور ‌‬ ‫پۆستێ‌ حاكمێ‌ نیویورك د هه‌لبژارتنێن‬ ‫ساال ‪ 2010‬بسه‌ركه‌فت‪.‬‬ ‫هوزان ب������ۆ هه‌م������ی هه‌لكه‌فتان‪ :‬د‬

‫‪ 38‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)35‬‬

‫هه‌لبژارتنان������دا ده‌نگ دهێنه‌ جه‌ماندن‪،‬‬ ‫ێ خۆ‬ ‫دل دهێنه‌ ده‌سته‌سه‌ركرن و جه ‌‬ ‫دپارێزیت كو ب درێژاهییا پێنج هه‌زار‬ ‫ساالن‌ه نه‌هاتییه‌ هه‌ژاندن ب ئیعتیبارا‬ ‫ڤه‌كولینا راستییێ‌‪ ،‬هه‌روه‌كو زانستی‬ ‫ێ دی و ب‬ ‫دك������ه‌ت‪ ،‬ل������ێ‌ ب ئاوایه‌ك������ ‌‬ ‫ێ جوانت������ر‪ .‬جاده‌یێن م‌ه ب‬ ‫زمانه‌ك������ ‌‬ ‫دروش������مێن ساروبار و پڕ كه‌نی دهێن‌ه‬ ‫خه‌مالندن كو گه‌له‌ك نێزیكی خواستن‬ ‫و خازخازوكییێن������ه‌ و تێبینیی������ا ئیرادا‬ ‫ێ هوزانڤان‬ ‫ێ شه‌رخواز دكه‌ت‪ ،‬ل ‌‬ ‫كاندید ‌‬ ‫ێ‬ ‫دروش������مێن هه‌لبژارتنان ب ئاوایه‌ك ‌‬ ‫ێ‬ ‫ته‌مام و ته‌ن������ا‪ ،‬بێده‌نگ مینا كه‌ڤره‌ك ‌‬ ‫خورس������تێ‌ ژییێ‌ وی هه‌زاران س������ال‪،‬‬ ‫خه‌وندارا مینا چه‌رخ و فرینا بالندان‪،‬‬ ‫ن‌ه راسته‌وخۆ ده‌ستنیش������انا نه‌په‌نییا‬ ‫ێ دكه‌ت‪ .‬ئه‌ڤ هوزان‌ه‬ ‫گه‌هشتنا خه‌ون ‌‬ ‫ێ ده‌رمان دكه‌ت‪ ،‬ئه‌و برینا ئاقل ژ‬ ‫برین ‌‬ ‫ێ ته‌حل‬ ‫ێ تێس������تا واقع������ ‌‬ ‫ئه‌نجامه‌ك������ ‌‬ ‫ێ دوماهی‬ ‫دروست دكه‌ت‪ ،‬ترسا مه‌ یا ب ‌‬ ‫م‌ه ڕادكێش������ت‌ه به‌ر هوزانڤانان‪ ،‬داكو‬

‫هاریكارییا م‌ه بۆ تێگه‌هشتنا نه‌زه‌اللییا‬ ‫ێ‬ ‫ێ زه‌الل بكه‌ن‪ ،‬تژیكرنا جیهان ‌‬ ‫یا دبێژن ‌‬ ‫ب وێنه‌یێن ساكارێن مینا یێن مه‌‪ ،‬یان‬ ‫مینا ئه‌وێن ئه‌م هزر دكه‌ین ئه‌م لسه‌ر‬ ‫دچی������ن‪( .‬شلوفس������كی) دبێژی������ت‪:‬‬ ‫(هوزانڤان بشقه‌س������تی قالبێن زمانی‬ ‫دش������كێنیت‪ ،‬داك������و م‌ه ناچ������ار بكه‌ت‬ ‫وه‌رگرتن������ا خۆ ب������ۆ تش������تێن ب رێكا‬ ‫ڤه‌گوهاس������تنا مه‌جازی ن������وو بكه‌ین‪،‬‬ ‫ئه‌ڤ������ه‌ژی ئ������ه‌و پروس������ا لكه‌داركرنا‬ ‫ێ‬ ‫راستییێی‌ه یا كو تیژییا رادده‌یا هزر ‌‬ ‫بۆ م‌ه ریس������توور دكه‌ت پاش كو ل م‌ه‬ ‫ێ م‌ه‬ ‫بژال‌ه كری‪ ،‬چڕییا جیهانا ده‌ردور ‌‬ ‫ئاش������كه‌را دكه‌ت پ������اش روتینێ‌ ڤاال‬ ‫كری)(‪.)3‬‬ ‫ێ هه‌وا خۆ یا‬ ‫دیك چینی(‪ )4‬د ماوه‌ی ‌‬ ‫ێ ب������ۆ ئه‌ندامه‌تییا‬ ‫هه‌لبژارتننێ������ن ئێك ‌‬ ‫كونگرێسی سه‌ر ب ویالیه‌تا (وایومنگ)‬ ‫ێ (مه‌زن و ج������وان تژی چیا و‬ ‫باژێ������ر ‌‬ ‫ده‌ش������ت و به‌ڕی������ا به‌ردڕی������ای‪ ،‬ژمارا‬ ‫دانیشتوانا لێ‌ كێم) ڕامان ئه‌و‌ه كو تۆ‬


‫ێ درێژ ببڕی بێی كو تو‬ ‫دكاری ماوه‌ك ‌‬ ‫كه‌سه‌كی ببینی‪ ..‬كێمیا چڕیا ئاكنجیان‬ ‫وات‌ه سیاس������ه‌ت گه‌له‌كا كه‌سایه‌تییه‌‪،‬‬ ‫ده‌نگده‌ران دڤێن ت‌ه ببینن و ل ناڤچاڤێن‬ ‫ێژ‬ ‫ته‌ بنێ������رن و گوهبده‌نه‌ ته‌ كا چ د ‌‬ ‫چانت������كا ته‌ ده‌ركه‌ڤی������ت‪ ..‬دبێژیت ئه‌م‬ ‫ده‌مژمێره‌كێ‌ ی������ان كێمتر چووین بێی‬ ‫ێ من ‪300‬‬ ‫باژێركه‌كی ببینین‪ ..‬جاره‌ك ‌‬ ‫میل بڕی������ن داكو قه‌ه������وێ‌ دگه‌ل دوو‬ ‫كه‌س������ان ڤه‌خوم‪ ..‬وه‌سا دیار بوو كو‬ ‫ێ ‪ -‬ركابه‌ریا س������اال‬ ‫هه‌لبژارتن������ا ئێك ‌‬ ‫‪ - 1978‬ژ هه‌ر شه‌ش هه‌وێن من یێن‬ ‫ێ‬ ‫هه‌لبژارتنان بۆ ئه‌ندامه‌تییا ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫نوین������ه‌ران ب زه‌حمه‌تر ب������وو‪ ..‬ئه‌ز ژ‬ ‫ێ زڕبه‌هر نه‌بووم ئه‌ز بۆ‬ ‫خالێن الواز ی ‌‬ ‫ماوه‌یێ‌ دوازد‌ه س������االن ژ (وایومنگ)‬ ‫ێ هوشیار بام و‬ ‫دوور مام‪ ..‬دڤیا ئه‌ز ی ‌‬ ‫ێ‬ ‫دووری روخسارێ‌ بكڕه‌كێ‌ شاره‌زای ‌‬ ‫واش������نتون بام و یێ‌ شاش بام كو ئه‌و‬ ‫یێ‌ هه‌ژی كورسیه‌كا په‌رله‌مانییه‌)(‪.)5‬‬ ‫گرنگیی������ا كۆمبوونێ������ن نه‌فه‌رم������ی ل‬ ‫ریس������تورانێن ناڤخۆیی دی������ار بوو‪ ،‬ب‬ ‫به‌رهه‌ڤبوون������ا بازرگانێ������ن جاده‌یێ������ن‬ ‫س������ه‌ره‌كی و قازانجێ������ن م������ه‌زن ب������ۆ‬ ‫گوهداریا بۆچوون و شیره‌تێن وان‪( .‬ل‬ ‫هنده‌ك جهان مرۆڤی ساخله‌تێن نادیار‬ ‫ێ پیر به‌رێ‌ خۆ دا‬ ‫پێخۆشه‌‪ ..‬كاوبویه‌ك ‌‬ ‫ێ تۆ‬ ‫من و پرسیار كر‪ :‬كوڕێ‌ من‪ ،‬ئه‌ر ‌‬ ‫ێ تۆ‬ ‫دیمۆكراتی؟ نه‌خێر گه‌وره‌م‪ .‬ئه‌ر ‌‬ ‫پارێزه‌ری؟ من ب نه‌رێ‌ به‌رسڤدا‪ .‬ئینا‬ ‫گۆت‪ :‬پا ئه‌ز دێ‌ ده‌نگ ‌ێ خۆ ده‌مه‌ ته‌)(‪.)6‬‬ ‫ره‌نگه‌ ل هنده‌ك ده‌ڤه‌ران ئێك پرسیار‬ ‫ێ‬ ‫بكه‌ت‪ :‬ئه‌رێ‌ تۆ مالكیی؟ نه‌خێر‪ .‬ئه‌ر ‌‬ ‫ێ‬ ‫تو عه‌لالوی������ی؟ نه‌خێ������ر‪ .‬كه‌واته‌ د ‌‬ ‫ێ خ������ۆ ده‌م‌ه ت������ه‌!! (تونی بلێر)‬ ‫ده‌نگ ‌‬ ‫دبێژی������ت‪( :‬ل بیرا منه‌ ل ده‌س������تپێكا‬ ‫س������الێن هه‌ش������تیان ژ رێب������ازا گه‌له‌ك‬ ‫هه‌ولێ������ن من یێ������ن س������ه‌رنه‌كه‌فتی بۆ‬

‫كاندیدكرنا خۆ بۆ كورسییا نوینه‌ران‪.‬‬ ‫ئێكی پرسیارا سه‌ده‌ما دۆڕاندنا پارتا‬ ‫كرێكاران ل هه‌لبژارتنێن ‪ 1979‬ژ من‬ ‫كر‪ .‬خاال سه‌ره‌كی د پرسیارا ویدا ئه‌و‬ ‫بوو ك������و پارتا كرێكاران گه‌له‌ك یا به‌ر‬ ‫ێ‬ ‫راس������تره‌وییێ‌ مه‌یلدار بووی‪ ،‬ئه‌م ی ‌‬ ‫هه‌مبه‌ر خیانه‌تكارییا چینا خۆ رابووین‬ ‫و م‌ه هه‌موو تشت لدور ڕه‌هێن خۆ یێن‬ ‫چه‌پره‌وییێ‌ ژبیركریه‌‪ ..‬ئینا ئه‌ز گه‌له‌ك‬ ‫ته‌ن������گاڤ بووم و م������ن ب ره‌قی گۆت‪:‬‬ ‫(ئه‌گه‌ر جه‌ماوه‌ر وه‌سا هزر بكه‌ت ئه‌م‬ ‫نه‌ تێرا خ������ۆ د چه‌پڕه‌وین‪ ،‬ئه‌ی هه‌وار‬ ‫ێ بۆچی ئه‌و ده‌نگ������ی خۆ دده‌ن‌ه‬ ‫ئ������ه‌ر ‌‬ ‫ێ وه‌س������ا هزر‬ ‫پارتا پارێزگاران؟ ئه‌ر ‌‬ ‫دك������ه‌ن ك������و پارات������ا پارێ������زگاران ب‬ ‫سه‌رۆكاتییا (مارگرێت تاتچه‌ر) و پارتا‬ ‫كرێ������كاران ب س������ه‌رۆكاتییا (ج������ون‬ ‫ێ دڤێن‬ ‫كاالهان) پت������را چه‌پڕه‌وه‌؟ ئه‌ر ‌‬ ‫بێژن‌ه م������ن كو جه‌م������اوه‌ر هه‌تا ئه‌ڤی‬ ‫ێ نه‌زانه‌؟)(‪ . )7‬جه‌ماوه‌ر ن‌ه‬ ‫رادده‌ی ی ‌‬ ‫ێ س������ه‌فیل و نه‌زانه‌‪ ،‬ل������ێ‌ الیه‌نگرێن‬ ‫ی‌‬ ‫ێ د هه‌لبژێرن‬ ‫پارتا كرێكاران (تاتچه‌ر) ‌‬ ‫و ئ������ه‌و دزان������ن ك������و ئه‌و ن������ه‌ ژ پارتا‬ ‫كرێكاران نێزكتری چه‌پانه‌‪ ،‬هه‌روه‌سا‬ ‫چاك دزاننژی كو ئه‌و دوژمنا كه‌لله‌ره‌قا‬ ‫ێ دڤێن‬ ‫چین������ا كرێكار و هه‌ژاران������ه‌‪ ،‬ل ‌‬ ‫حزبا خۆ سزا بده‌ن كو ئه‌و گه‌هاندین‌ه‬ ‫ێ‬ ‫ێ ژ ئه‌نجام ‌‬ ‫ێ بێ‌ ئومێدی ‌‬ ‫ئه‌ڤی رادده‌ی ‌‬ ‫ده‌س������تبه‌رداربوونێ‌ ژ پرانسیبێن خۆ‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫ژبه‌ر هندێ‌ پێگیری و گوهدانا سه‌رۆك ‌‬ ‫ێ پارتێ‌ بۆ داخازێن‬ ‫سیاسی و سه‌رۆك ‌‬ ‫جه‌ماوه‌ری هه‌تا كو ئه‌وژی دزانیت كو‬ ‫د ش������اش و هه‌لهه‌لی و د بێسه‌روبه‌رن‬ ‫و هیچ ده‌س������تكه‌فته‌ ‌ك بۆ وه‌التی ژبلی‬ ‫قه‌دا و به‌ال په‌یدا ناكه‌ت‪.‬‬ ‫ئه‌ڤه‌ ره‌فتاره‌كا كرێت و فهێتیی‌ه و‬ ‫قوربانیدانه‌ ب به‌رژه‌وه‌ندا گش������تی ژ‬ ‫پێخه‌مه‌ت ناڤداری و به‌رژه‌وه‌ندا خۆ یا‬

‫تایبه‌ت‪ .‬هه‌روه‌كو ئه‌ڤ‌ه نها رودده‌ت و‬ ‫ئالۆزی و مه‌یلدارییا سیه‌سه‌تا جیهانی‬ ‫ێ‬ ‫و هه‌رێمایه‌ت������ی ب ئاراس������ته‌ی ‌‬ ‫ێ و توندوتیژییێ‌ دبه‌ت‪.‬‬ ‫هش������كباوه‌ریی ‌‬ ‫پاشی (دیك چینی) توشی گرفتا دلی‬ ‫یا گران بوو و (د ژییێ‌ سیھ و حه‌فت‬ ‫سالییێدا ئێش������ا دلی هه‌ی و پرسیار‬ ‫ێ ئه‌ركه‌ ئه‌ز ده‌ست ژ هه‌وا‬ ‫دكه‌ت‪ :‬ئه‌ر ‌‬ ‫ێ پڕ‬ ‫ێ سیاسی ی ‌‬ ‫ێ خۆ ی ‌‬ ‫خۆ و ئایینده‌ی ‌‬ ‫هیڤ������ی ب������ه‌رده‌م؟ نوژداره‌ك������ێ‌ گه‌نج‬ ‫ێ‬ ‫به‌رسڤدا‪ :‬گوهبد‌ه قه‌ت نه‌بووی‌ه كار ‌‬ ‫ێ‬ ‫ێ تشت ‌‬ ‫گران كه‌س������ه‌ك كوش������تی‪ .‬ل ‌‬ ‫مرۆڤ������ی به‌ر ب مرنێ‌ دب������ه‌ت ئه‌وه‌ تۆ‬ ‫ێ قه‌ت ت‌ه نه‌ڤێت‬ ‫ژیانا خۆ بۆ تش������ته‌ك ‌‬ ‫(‪)8‬‬ ‫ئه‌نج������ام ب������ده‌ی ببورین������ی) ‪ .‬ژ‬ ‫ێ ده‌ركه‌ت و جگاره‌ هێالن‬ ‫نه‌خوشخان ‌‬ ‫و هوش������یاری خوارنا خۆ بوو‪ .‬رۆژان‌ه‬ ‫ێ دوورتر د مه‌شیا‪ ،‬به‌رده‌وامییا‬ ‫ماوه‌ك ‌‬ ‫خوێندن������ێ‌ كر‪ .‬بیره‌وه‌رییێن س������ه‌رۆك‬ ‫ێ‬ ‫نیكسون و هه‌وا به‌رده‌وام لبه‌ر ده‌ست ‌‬ ‫وی ب������وو‪ .‬فلیمه‌ك لس������ه‌ر كه‌س������اتییا‬ ‫هن������ده‌ك سیاس������ه‌تمه‌داران وه‌ك������و‬ ‫ئیزنهاوه‌ر و جونسون و هنده‌كێن دی‬ ‫به‌رهه‌ڤكر‪ ،‬كو هه‌رچه‌ند‌ه توشی ئێشا‬ ‫ێ به‌رهه‌مدارتر‬ ‫ێ بشێوه‌یه‌ك ‌‬ ‫دلی ببوون ل ‌‬ ‫به‌رده‌وامی ب پۆستێ خۆ ددان‪ .‬پاش‬ ‫ب دوماهیكئینان������ا فیلم������ی ژ ه������زرا‬ ‫ێ ڤه‌گه‌ریا‪ .‬چ هوزان د ئه‌ڤی‬ ‫په‌خشكرن ‌‬ ‫فیلمێ‌ س������ار و خاڤدا هه‌ی������ه‌؟ ئینا ب‬ ‫ێ ب������ۆ‬ ‫ه������زرا وه‌ش������اندنا گوتاره‌ك������ ‌‬ ‫ێ‬ ‫ێ خۆ گوهارت‪ ،‬تێدا ئه‌گه‌ر ‌‬ ‫جه‌ماوه‌ر ‌‬ ‫كاندیدكرنا خۆ هه‌رچه‌ند‌ه ئێشا گرفتا‬ ‫دلی هه‌یه‌ ش������روڤ‌ه كر‪( :‬من دیت كو‬ ‫گرفتا دلی سه‌رباری حه‌زا من یا زێد‌ه‬ ‫نه‌ب������وو فاكته‌ره‌كێ‌ هاری������كار د دیتنا‬ ‫سیاسیدا)(‪.)9‬‬ ‫ێ د هه‌لبژارتنان‪:‬‬ ‫به‌رزه‌یا هوزان������ ‌‬ ‫ێ نزمبوون������ا رێژه‌یا‬ ‫بووی������‌ه ئه‌گ������ه‌ر ‌‬

‫ته‌مووزی ‪2013‬‬

‫‪39‬‬


‫پشكدارییێ‌‪ ،‬كو كاندیدی گه‌له‌ك دوور‬ ‫ێ‬ ‫ب دروشمێن وی یێن نێزیكی توباویی ‌‬ ‫ێ ژ ده‌نگده‌ری و خه‌مێن‬ ‫و به‌هره‌داریی ‌‬ ‫وی و ژیان������ا وی یا رۆژان������‌ه دبینیت‪.‬‬ ‫سه‌رباری گرنگییا كه‌سێن سیاسی ب‬ ‫ئه‌نجامێ������ن هه‌لبژارتنان و هه‌روه‌س������ا‬ ‫جه‌ماوه‌ره‌كێ‌ به‌رفره‌ھ یێ‌ رۆشنبیرژی‪،‬‬ ‫ێ ئه‌و گرنگییا دگه‌ل‬ ‫لێ‌ رێژا پشكداریی ‌‬ ‫ێ دگونجی������ت نه‌دایێ‌‪ ،‬د‬ ‫مه‌ترس������ییا و ‌‬ ‫ده‌مه‌كی بنگه‌هێن ڤه‌كولینێن ئه‌مه‌ریكی‬ ‫داكوكییێ‌ دكه‌ن كو سیاس������ه‌تمه‌دارێن‬ ‫حزبی یێن ئه‌مه‌ریكی په‌یوه‌ندییێن خۆ‬ ‫ێ‬ ‫یێن سیاسی و چڤاكی دگه‌ل جه‌ماوه‌ر ‌‬ ‫ده‌نگده‌ر ژ ده‌س������تدایه‌‪ ،‬له‌وا ده‌ست ب‬ ‫دیتنا چاره‌س������ه‌رییان هاته‌كرن‪( ،‬فراك‬ ‫ێ زانس������تێن‬ ‫فوری������دی) مامۆس������تای ‌‬ ‫كومه‌الیه‌ت������ی ل زانكۆی������ا (كینت) یا‬ ‫به‌ریتان������ی دبێژیت‪( :‬ئێدی ش������ێوه‌یێن‬ ‫ته‌قلیدی یێن سیاسه‌تا حزبی و به‌ها و‬ ‫ێ‬ ‫ناس������نامه‌یێن سیاس������ی ژ ئالیی������ ‌‬ ‫جه‌م������اوه‌رێ‌ هاتییه‌ بێ‌ ئومێدبوون و ژ‬ ‫پروسێن سیاس������ی ناهێت‌ه قه‌بیلكرن‪..‬‬ ‫ێ لسه‌ر رێبازا‬ ‫بێ‌ پویته‌یی بۆ ده‌نگدان ‌‬ ‫ێل‬ ‫ئه‌مه‌ریكی بووی‌ه راس������تییه‌كا ژیان ‌‬ ‫ئوروپا نوو‪ ،‬كو رێ������ژه‌كا بلندا خه‌لكی‬ ‫وه‌س������ا هزر دكه‌ن ده‌نگدان زه‌عیكرنا‬ ‫ێد‬ ‫ده‌مییه‌‪ .‬نزمبوونا رێژا پش������كداریی ‌‬ ‫ێ لس������ه‌ر‬ ‫هه‌لبژارتنان������دا كارتێكرن������ ‌‬ ‫ده‌ستهه‌التا حكومه‌تێن گه‌له‌ك نازك و‬ ‫هه‌س������ته‌وه‌ر دكه‌ت هه‌مبه‌ری الوازییا‬ ‫ش������ه‌رعییه‌تا وێ‌‪ ،‬مخابن به‌رس������ڤدانا‬ ‫كول������ه‌دارا ب������ۆ سیاس������ه‌تێن‌ه برێ������كا‬ ‫ێب‬ ‫په‌یوه‌نیكرنێ‌ دگه‌ل جه‌ماوه‌ریه‌‪ ،‬ل ‌‬ ‫ێ‬ ‫دووركه‌تنا ئارێش������ێی‌ه برێكا گه‌ریان ‌‬ ‫لدوڤ چاره‌س������ه‌رییێن كه‌ڤ������ن و ده‌م‬ ‫بسه‌رداچووییه‌)(‪ .)10‬ل شوینا راستییا‬ ‫ڤه‌شێرن یان ساخته‌كارییێ‌ تێدا بكه‌ن‬ ‫ب ئاش������كه‌رایی بالڤ������‌ه دك������ه‌ن و‬

‫‪ 40‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)35‬‬

‫ێ ب ئاشكه‌رایی د هه‌موو‬ ‫دانوستاندن ‌‬ ‫ده‌زگه‌هێن راگه‌هاندنێدا ڤه‌دكه‌ن‪ ،‬گه‌لی‬ ‫ێ یا مه‌زن‬ ‫مرۆڤان م‌ه گرفته‌كا باوه‌ریی ‌‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬وه‌رن بهه‌ڤ������را هاریكار بین كا‬ ‫چه‌وا دكارین چاره‌سه‌ر بكه‌ین؟‬ ‫ێد‬ ‫ل ساال ‪ ،1960‬رێژا پشكداریی ‌‬ ‫هه‌لبژارتنێن س������ه‌رۆكاتییا ئه‌مه‌ریكیدا‬ ‫‪ %62،2‬ب������وو‪ ،‬ل س������اال ‪ 1986‬رێ������ژا‬ ‫ێ ب������ۆ ‪ %50،1‬دابه‌زی‪ ،‬ل‬ ‫پش������كداریی ‌‬ ‫هه‌لبژارتنێ������ن س������اال ‪ 1996‬رێ������ژا‬ ‫ێ ژم������ارا‬ ‫ێ ژ س������ه‌رجه‌م ‌‬ ‫پش������كداریی ‌‬ ‫ێ‬ ‫ده‌نگده‌رێ������ن تۆمارك������ری یێ������ن ماف ‌‬ ‫ێ هه‌ین ژ ‪ %49‬ده‌رباز نه‌بوو‪،‬‬ ‫ده‌نگدان ‌‬ ‫ێ بوو‬ ‫ئه‌ڤه‌ژی كێمترین رێژا پشكداری ‌‬ ‫ێو‬ ‫هه‌ر ژ س������اال ‪ ،1924‬زه‌مانێ‌ برس ‌‬ ‫خه‌ما مه‌زن‪ ،‬ره‌وشه‌نبیر و ده‌زگه‌هێن‬ ‫ێ‬ ‫راگه‌هاندن������ێ‌ و بنگه‌هێ������ن ڤه‌كولین ‌‬ ‫ێ دا‪،‬‬ ‫ێ دیارد ‌‬ ‫گه‌ل������ه‌ك گرنگی ب ئه‌ڤ������ ‌‬ ‫(فوری������دی) به‌رده‌وامییێ‌ دده‌ت (پاش‬ ‫بوویه‌را یازده‌ی ئیلۆنی‪ ،‬رۆژنامه‌ڤانێن‬ ‫كومێنتڤان وه‌س������ا هزر دكرن كو ئه‌ڤ‬ ‫بووی������ه‌را تراژی������دی و هه‌س������تكرن ب‬ ‫ێ‬ ‫ێ ی������ا ژ ئه‌نجام ‌‬ ‫نیش������تمانپه‌روه‌ریی ‌‬ ‫ێ په‌یدابووی‪ ،‬ره‌نگ������ه‌ ببیت‌ه‬ ‫بووی������ه‌ر ‌‬ ‫ێد‬ ‫ئه‌گ������ه‌رێ‌ زێده‌بوون������ا پش������كداری ‌‬ ‫ێ هه‌ر زوو ده‌ركه‌ت كو‬ ‫هه‌لبژارتناندا‪ ،‬ل ‌‬ ‫بووی������ه‌ره‌كا هن������دا زه‌به‌لالح نه‌ش������یا‬ ‫رادده‌كی بۆ ئه‌ڤی شێوازێ‌ نه‌پشكدارییا‬ ‫سیاس������ی دابنیت‪ ،‬هه‌ژد‌ه هه‌لبژارتنێن‬ ‫ێ تیرمه‌ها‬ ‫ده‌س������تپێكی یێن به‌ری پێنج ‌‬ ‫ێ‬ ‫‪ ،2002‬نه‌به‌س رێژه‌كا كێما پشكداریی ‌‬ ‫بخۆڤ������‌ه دیت‪ ،‬ل������ێ‌ الوازتری������ن رێژا‬ ‫ێ ‪ %8‬ژ‬ ‫ێ تۆمار كر كو بتن ‌‬ ‫پش������كداریی ‌‬ ‫دیمۆكراتییا و ‪ %7‬ژ كۆمارییا پشكداری‬ ‫د ده‌نگدانێ������دا ك������ر)(‪ .)11‬هه‌رچه‌ند‌ه‬ ‫پش������كدارییا جه‌م������اوه‌رێ‌ ده‌نگده‌ر د‬ ‫هه‌لبژارتنێن سه‌رۆكاتییێدا گه‌له‌ك پتر‬ ‫بوو ژ پشكداری د هه‌لبژارتنێن هه‌ردوو‬

‫ئه‌نجومه‌نێن كونگرێ������س و پیران یێن‬ ‫ئه‌مه‌ریكی‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫هه‌روه‌س������ا ل هه‌رێما كوردستان ‌‬ ‫رێ������ژا پش������كداری د هه‌لبژارتنێ������ن‬ ‫س������ه‌رۆكاتییا هه‌رێمێدا پتر بوو ژ رێژا‬ ‫ێ د هه‌لبژارتنێن ئه‌نجومه‌نێن‬ ‫پشكداریی ‌‬ ‫ێ نوێنه‌ران‪.‬‬ ‫پارێزگه‌هان یان ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫ل به‌ریتانیا ل هه‌لبژارتنێن ساال ‪1997‬‬ ‫ێ هات‌ه‬ ‫كێمتری������ن رێ������ژا پش������كداریی ‌‬ ‫تۆمارك������رن‪ ،‬هه‌ر ژ س������اال ‪ 1945‬كو‬ ‫ێ وێنه‌دا‬ ‫به‌ریتانی������ا د وێرانكارییه‌كا ب ‌‬ ‫بوو د مێژوویا خ������ۆدا‪ ،‬پاش ده‌ركه‌تنا‬ ‫ێ جیهانی ی������ێ‌ دوێ‌‪ ،‬كو‬ ‫وێ‌ ژ ش������ه‌ر ‌‬ ‫ێ ‪ %31‬ژ‬ ‫پارتا كرێكاران ش������یا بتن������ ‌‬ ‫ێ‬ ‫ێ ماف������ێ‌ ده‌نگدان ‌‬ ‫ده‌نگێن جه‌ماوه‌ر ‌‬ ‫هه‌ی بده‌ستخۆڤ‌ه بینیت‪ .‬ل هه‌لبژارتنێن‬ ‫ل س������اال ‪ 2001‬تۆنی بلێر گه‌هش������ت‌ه‬ ‫ێ ب رێژا‬ ‫س������ه‌رۆكاتییا حكومه‌تێ‌ بتن ‌‬ ‫ێ‬ ‫‪ %24‬ژ كۆم������ا ده‌نگێن كه‌س������ێن ماف ‌‬ ‫ێ هه‌ین‪.‬‬ ‫ده‌نگدان ‌‬ ‫ێ و هێشتا هه‌تا نهاژی گرفتا‬ ‫د به‌ر ‌‬ ‫ێ د هه‌لبژارتناندا یا زال‌ه‬ ‫نه‌پشكداریی ‌‬ ‫ل كۆمب������وون و دیبێتێ������ن سیاس������ی و‬ ‫ێ‬ ‫ڤه‌كولی������ن و ده‌زگه‌هێ������ن راگه‌هاندن ‌‬ ‫وه‌سا به‌رهنگاری ئاریشه‌یێن خۆ دبن‪.‬‬ ‫بازارێ‌ پش������كێن ئه‌مه‌ریكی ل ‪29‬‬ ‫‪ 1929 / 10/‬یا كو دبێژنێ‌ پێنجشه‌مبا‬ ‫ره‌ش هه‌ڕفت‪ ،‬هه‌تا دوو سێكا بازرگانییا‬ ‫جیهانێ‌ داب������ه‌زی‪ .‬تێكرای������ێ‌ داهاتێ‌‬ ‫كه‌ساتی و داهاتێ‌ خویكا و نرخ و مفا‬ ‫دابه‌زین‪ .‬پیشه‌س������ازییێن پێشكه‌فتی و‬ ‫كارێ������ن ئاڤاكرنێ‌ راوه‌س������تیان‪ ،‬بهایێ‌‬ ‫ده‌رامه‌تێ‌ جوتی������اران ب رێژا ‪ %60‬ژ‬ ‫قیمه‌تا وان هاته‌ خ������وارێ‪ ‌.‬كارتێكرن‬ ‫لس������ه‌ر ره‌وشا وان كر‪ ،‬داخازی لسه‌ر‬ ‫كه‌ره‌ستێن سه‌ره‌كی نزم بوو‪ ،‬حكومه‌ت‬ ‫نه‌دشیان ده‌لیڤه‌یێن كارێ‌ به‌دیل په‌یدا‬ ‫بكه‌ن‪ .‬كارگه‌ھ راوه‌س������تیان‪ ،‬خێزانێن‬


‫بۆش د كوخێن كارتۆنیدا دنڤس������تن‪ ،‬ل‬ ‫گویفك و عمبارێن گلێش������ی ل خوارنێ‌‬ ‫دگه‌ری������ان‪ .‬بنگه‌ه������ێ‌ س������اخله‌مییێ‌ ل‬ ‫نیوی������ورك تۆمارك������ر كو پت������ر ژ ئێك ژ‬ ‫پێنجێ‌ ژ زارۆكان توش������ی به‌دخوراكی‬ ‫ببوون‪( .‬فرانكلی������ن روزه‌فلت ‪- 1882‬‬ ‫‪ )1945‬ئه‌وی ده‌می (‪)1932 - 1929‬‬ ‫حاكمێ‌ ویالیه‌تا نیویورك بوو‪ ،‬قه‌باره‌یێ‌‬ ‫گرفتێ‌ نه‌ڤه‌ش������ارت‪ ،‬تا‌‏‪16‬‏‪07/‬‏‪2013/‬‬ ‫ش������قه‌له‌ ل خه‌لكێ‌ نه‌كر‪ ،‬هه‌روه‌س������ا‬ ‫ب������ه‌ره‌ف بێ‌ ئومێدبوونێ������ژی نه‌پالدان‪،‬‬ ‫به‌لكو ه������ه‌ر تۆڤ������ێ‌ هیڤیبوونێ‌ دناڤدا‬ ‫دچاند‪ ،‬سه‌رۆكی گۆتێ‌‪( :‬تشتێ‌ ئێكانه‌‬ ‫یێ‌ دڤێت ئه‌م ژێ‌ بترس������ین‪ ،‬هه‌ر ترس‬ ‫بخۆی������ه‌)‪ .‬قه‌ت دره‌و نه‌ دگه‌ل خۆ و نه‌‬ ‫دگ������ه‌ل خه‌لك������ی نه‌ك������ر ب گۆتنا (كو‬ ‫ویالیه‌ت������ا نیوی������ورك ب گه‌نده‌لیی������ێ‌‬ ‫كارتێكرن ل������ێ نه‌بوویه‌) لێ‌ به‌روڤاژی‬ ‫ره‌نجه‌كێ‌ زه‌حمه‌ت كێش������ا بۆ فوتویا‬ ‫قه‌باره‌یێ‌ ئاتاف������ێ‌‪ ،‬ب ئامارێن هویر و‬ ‫ش������ه‌فاف‪ ،‬نه‌وه‌كو هنده‌ك ژ به‌رپرسێن‬ ‫دكه‌نه‌ گازی (عیراق ژ هه‌موو ده‌وله‌تێن‬ ‫ده‌ڤه‌رێ‌ س������ه‌قامگیرتره‌) به‌حسی كیژ‬ ‫س������ه‌قامگیرییێ‌ دك������ه‌ن؟ ئه‌من������ی‪ ،‬یان‬ ‫ئابووری؟ یان قه‌بارێ‌ گه‌نده‌لییێ‌ ده‌مێ‌‬ ‫عیراق ل س������ه‌رێ‌ لیستا ده‌وله‌تێن پتر‬ ‫گه‌نده‌ل دهێت‪ .‬ئه‌گه‌ر ئێك ژ مه‌ هه‌ر د‬ ‫بنه‌ره‌تدا هه‌بوونا ئاریشێ‌ ئینكار بكه‌ت‪،‬‬ ‫ئه‌رێ‌ چه‌وا دێ‌ گه‌هیته‌ چاره‌سه‌ریێ‌؟‬ ‫ده‌مێ‌ روزه‌فلتی پۆستێ‌ سه‌رۆكاتییێ‌‬ ‫وه‌رگرتی‪ ،‬كو سه‌رۆكێ‌ سیھ و دووێ‌‬ ‫یێ‌ ئه‌مه‌ریكا بوو‪ ،‬س������ێزده‌ ملیۆن بێكار‬ ‫هه‌ب������وون‪ .‬ره‌نجه‌كێ‌ زێده‌ بۆ په‌یداكرنا‬ ‫ده‌لیڤه‌یێن كاری كێشا‪ .‬هێشتا دیرۆكا‬ ‫ئه‌مه‌ریك������ی ب مه‌زنتری������ن س������ه‌رۆكێ‌‬ ‫ئه‌مه‌ریكی دگه‌ل (لینكولن) و (واشنتون)‬ ‫دزانیت‪ .‬سه‌رۆكاتی (‪)1945 – 1933‬‬ ‫وه‌كو كاندیدێ‌ پارتا دیمۆكرات وه‌رگرت‪،‬‬

‫بۆ چ������وار جارێ������ن لدوڤ ی������ه‌ك هات‌ه‬ ‫هه‌لبژارتن‪ ،‬ل ساال ئێكێ‌ یا ویالیه‌تا خۆ‬ ‫ی������ا چ������وارێ‌ مالئاڤایی ك������ر‪ .‬قه‌یرانا‬ ‫ئابووری بۆ سه‌ده‌ما تێكچوونا سیاسی‬ ‫و وه‌الت بۆ باس������كێ‌ چه‌پ و راس������ت‬ ‫داب������ه‌ش كر‪ .‬كه‌س������ێن بێئومێد به‌ر ب‬ ‫دیمۆگوجیی������ا گوتارێ‌ پال������دان‪ ،‬وه‌كو‬ ‫س������تراتیژیه‌ك بۆ قاییلكرنا ده‌نگده‌ر و‬ ‫جه‌ماوه‌ری بۆ دیتنه‌كا دیاركری‪ ،‬لسه‌ر‬ ‫بنچینه‌یێ‌ بێئومێدبوون و ترسا وان كو‬ ‫هزرێ������ن وان یێن پێش������وه‌خت پێكئینان‬ ‫بوون و كارتێكرن لسه‌ر هه‌لبژارده‌یێن‬ ‫وان دكرن‪.‬‬ ‫وه‌سا ب ڤێ‌ ستراتیژییێ‌ گه‌له‌ك ل‬ ‫ێ‬ ‫ێ یا هه‌لبژارتنێن ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫خوال دوو ‌‬ ‫ێ شیان ژماره‌كا هه‌ر‌ه‬ ‫نوینه‌رێن عیراق ‌‬ ‫زۆرا ده‌ن������گان بده‌س������تخۆڤه‌ بین������ن‪،‬‬ ‫س������ه‌ره‌نجام هێ������زه‌كا سیاس������ی یا ژ‬ ‫ێ راس������ته‌قین‌ه مه‌زنتر‬ ‫قه‌باره‌یێ‌ خۆ ی ‌‬ ‫ێ به‌رده‌وام‬ ‫وه‌رگرت‪ .‬وه‌س������ا ئ������ه‌و د ‌‬ ‫الیه‌نگرییا میللی راگریت ب بكارئینانا‬ ‫بابه‌تێن نه‌ته‌وه‌یی و میللی و تائیفه‌گه‌ری‬ ‫و ره‌گ������ه‌زی ب رێكا ئازراندنا س������وزا‬ ‫جه‌م������اوه‌رێ‌ واس������تیای و بێئومێد‪ .‬ب‬ ‫رێكا ئیغرائا جه‌ماوه‌ری ب بهه‌ش������تا‬ ‫به‌ری������ن‪ ،‬وه‌س������ا خۆ دی������ار دكه‌ت كو‬ ‫ێ‬ ‫ێ جه‌ماوه‌رییه‌ و هنگڤین ی ‌‬ ‫خه‌مخور ‌‬ ‫ێ بۆ‬ ‫ێ یا راستی بیت ئه‌و بتن ‌‬ ‫نێزیكه‌‪ ،‬ل ‌‬ ‫گه‌هشتنا حوكمێ‌ خۆ یێ‌ ره‌به‌ق دكێت‬ ‫و دكه‌ت������‌ه غار‪ ،‬ی������ان دكتاتۆرییه‌ت ب‬ ‫ێ‬ ‫ێ ن������وو و ب كراس������ه‌ك ‌‬ ‫س������تایله‌ك ‌‬ ‫دیمۆكرات������ی‪ .‬هه‌روه‌ك������و هێتل������ه‌ر و‬ ‫موسولینی ئه‌ڤه‌كری و قه‌یرانا ئابووری‬ ‫ب كه‌یس وه‌رگرتی و وه‌التێن خۆ به‌ر‬ ‫ێ برین‪ ،‬كو د حاش������یه‌تا‬ ‫ب چاال نه‌مان ‌‬ ‫ه������ه‌ر ئێك ژ واندا ژم������اره‌كا نه‌یاكێما‬ ‫هزرمه‌ن������د و هوزانڤ������ان و هونه‌رمه‌ند‬ ‫هه‌ب������وون كو باوه‌ریه‌كا بێ‌ دوماهی ب‬

‫ێ (دوتشی)‬ ‫سه‌رۆكێ‌ س������ومبل و فه‌ر ‌‬ ‫یان (فوهره‌ر) هه‌بوون‪.‬‬ ‫ێ ب������ه‌ر ب رۆژهه‌الت������ی ل جیهانا‬ ‫ل‌‬ ‫عه‌ره‌بی‪ ،‬راس������تی دهێن‌ه شێواندن یان‬ ‫لدوڤ خۆ هێالن‪ ،‬یان پشتگوهخستنا‬ ‫راددێ‌ مه‌ترسیا وێ‌‪ .‬هه‌ر راستییه‌كا‬ ‫ێ د ره‌ڤینژی مینا وه‌ش������اندنا‬ ‫ئ������ه‌م ژ ‌‬ ‫ێ ل‬ ‫خه‌نج������ه‌ره‌كا ل پش������تێیه‌ و د ‌‬ ‫دوارۆژه‌كا نێزی������ك بۆ م‌ه ده‌ركه‌ڤیت و‬ ‫دی������ار بیت‪ ،‬هه‌روه‌كو ئه‌ڤه‌ ب روونی ل‬ ‫بوویه‌رێ������ن كه‌تن������ا پارتا نیش������تمانییا‬ ‫ێ گرۆڤ‌ه دبیت‪:‬‬ ‫ده‌ستهه‌التدار ل مسر ‌‬ ‫ل ئیلۆنا ‪ 2005‬پارتا نیش������تمانییا‬ ‫ده‌ستهه‌التدار ل مسرێ‌ ب سه‌ركه‌فتنا‬ ‫ه������ه‌ر‌ه مه‌زن������ا (موباره‌ك������ی) ب رێژا‬ ‫ێ‬ ‫ێ كه‌س������ ‌‬ ‫‪ %88.6‬ئاهه‌ن������گ گێران‪ ،‬ل ‌‬ ‫ێ‬ ‫ئاگه‌هداری نه‌كر كو رێژا پشكداریی ‌‬ ‫د ده‌نگدانێ������دا ژ ‪ %23‬ده‌رب������از نه‌بوو‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫ژمارا ده‌نگێن پش������كدار ژ سه‌رجه‌م ‌‬ ‫ده‌نگێ������ن تۆمارك������ری ‪31.826.284‬‬ ‫گه‌هشت‌ه ‪.7.305.063‬‬ ‫كه‌س������ ‌ێ هیچ تش������ت لس������ه‌ر ئه‌ڤێ‌‬ ‫غه‌ریبییا مه‌زن د ناڤب������ه‌را جه‌ماوه‌رێ‌‬ ‫ده‌نگده‌ر و س������ه‌ركردایه‌تییا سیاسیدا‬ ‫نه‌نڤێس������ی‪ ،‬هه‌روه‌سا كه‌س������ێ‌ ئاماژه‌‬ ‫نه‌كره‌ ئه‌ڤ������ێ‌ جوداتییا مه‌زن د ناڤبه‌را‬ ‫ئه‌ڤ������ی ئه‌نجامێ‌ بێئومێ������د و دوماهیك‬ ‫ریفراندۆما ل ئیلۆنا ساال ‪ 1999‬هاتییه‌‬ ‫ئه‌نجام������دان‪ ،‬كو موب������اره‌ك بۆ ویالیه‌تا‬ ‫چوارێ‌ ب رێژا ‪ %93.79‬سه‌ركه‌فتبوو و‬ ‫رێژا پشكدارییێ‌ تێدا گه‌هشتبوو ‪. %79‬‬ ‫رۆژا ئێكش������ه‌مبی رێكه‌فت������ی‬ ‫‪ 2011/11/28‬پارت������ا نیش������تمانییا‬ ‫ده‌ستهه‌التدار ب سه‌رۆكاتییا موباره‌كی‬ ‫ی‬ ‫ب ‪ 507‬كورسییان سه‌ركه‌فت‪ ،‬پشت ‌‬ ‫ێ كوتا‬ ‫‪ 63‬كورس������ی لدوڤ سس������ته‌م ‌‬ ‫داین‌ه ژن������ێ‌‪ ،‬لدوڤ په‌یام������ێ‌ رۆژناما‬ ‫(یه‌دیع������وت ئه‌حرانوت) ك������و ل رۆژا‬

‫ته‌مووزی ‪2013‬‬

‫‪41‬‬


‫پاش������تر ده‌ركه‌تی رێژا پشكدارییێ‌ ژ‬ ‫س������ه‌رجه‌مێ‌ ده‌نگێ������ن تۆماركری تێدا‬ ‫نه‌گه‌هشتبوو ‪ .%25‬پارتا ده‌ستهه‌التدار‬ ‫هن������ده‌ك ژ وان ب رێكا به‌رتیال ب دانا‬ ‫پاره‌ی و هنده‌كژی ب رێكا پێشكه‌شكرنا‬ ‫خوارن������ێ‌ ئیناب������وون دا ده‌نگێ‌ خۆ بۆ‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندا وان بده‌ن‪ .‬ئه‌ڤ‌ه و سه‌رباری‬ ‫ێ س������اخته‌كارییێن مه‌زن هه‌روه‌كو‬ ‫كار ‌‬ ‫لدوڤ راپۆرتێن گرۆپا ئیخوان مسلمین‬ ‫هاتین������ه‌ راگه‌هاندن‪( .‬یه‌دیعوت) گۆت‪:‬‬ ‫ێ‬ ‫هه‌لبژارتنێن ئه‌نجومه‌نێ‌ گه‌لێ‌ میسر ‌‬ ‫كارێن مه‌زنێن توندوتیژی بخۆڤ‌ه دیتن‪،‬‬ ‫نه‌م������از‌ه ل ه������ه‌ردوو پارێزگه‌هێ������ن‬ ‫ئه‌سكه‌نده‌ری‌ه و قاهیر‌ه و بۆ سه‌ده‌ما‬ ‫كوشتنا چوار كه‌سان‪ ،‬ژ وان (عومه‌ر‬ ‫ێ وی ‪ 24‬سال‬ ‫سه‌عید سه‌عید) كو ژیی ‌‬ ‫ێ ئێك ژ كاندیدان بوو و‬ ‫بوون و ك������وڕ ‌‬ ‫‪ 66‬كه‌س������ێن دیتر ژی بریندار بوون‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫ێ پت������ر ژ مادده‌ك ‌‬ ‫هه‌روه‌س������ا رۆژنام ‌‬ ‫فیلمگه‌ری ژ بوویه‌رێن س������اخته‌كرییا‬ ‫ێ‬ ‫هه‌لبژارتنێ������ن ته‌ش������ریعی ل مس������ر ‌‬ ‫تایبه‌ت ساخته‌كاریكرنا هه‌لبژارتنێن ل‬ ‫(كومیت������ا ‪ 27‬قۆتابخانا ئه‌لحه‌دیدی ل‬ ‫فارسكور و مه‌ته‌ریه‌) نیشاندان‪.‬‬ ‫ێ لێ‌ ئه‌و‬ ‫س������ه‌رباری گرنگییا هوزان ‌‬ ‫ێ‬ ‫ێ ناكه‌ت‪ ،‬ل ده‌م ‌‬ ‫بتنێ‌ تێرا سه‌ركه‌فتن ‌‬ ‫نه‌خشه‌كێشانا هه‌وا هه‌لبژارتنان دڤێت‬ ‫پرس������یارێن پێتڤی بهێن‌ه ئاراسته‌كرن‪:‬‬ ‫ژمارا دانیش������توانان ب������ۆ هه‌ر بازنه‌كا‬ ‫هه‌لبژارتنان چ ڕامان دگه‌هینیت؟ ژمارا‬ ‫خێزانان چ ڕام������ان دگه‌هینیت؟ ژمارا‬ ‫ده‌نگ������ده‌ران چ ڕامان هه‌ی������ه‌؟ ژمارا‬ ‫ده‌نگێ������ن ئیحتیمال������ی چ ڕامان هه‌یه‌؟‬ ‫ێ‬ ‫ژمارا ده‌نگێن پێتڤی بۆ س������ه‌ركه‌فتن ‌‬ ‫چه‌ن������ده‌؟ ژێده‌رێ������ن ه������ه‌وێ‌‪ ،‬بودجه‌‪،‬‬ ‫ش������ێوازێن رازیكرن������ا ده‌نگده‌رێ������ن‬ ‫ئارمانجدار‪ ،‬ڤه‌كولینا چه‌وانیا دارشتنا‬ ‫به‌س������تنا هه‌ڤپه‌یمانییێ‌ دگه‌ل گوند و‬

‫‪ 42‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)35‬‬

‫ده‌ڤه‌رێن ئاكنج������ی و ئیجاخ و كومێن‬ ‫پیش������ه‌یی‪ ،‬ئ������ه‌ڤ كومێ������ن چاڤه‌رێی‬ ‫قاره‌مانه‌ك������ێ‌ وێره‌ك و س������ه‌ركێش و‬ ‫س������اكار و زیره‌ك و مه‌رد‪...‬هتد دكه‌ن‬ ‫داكو وان قورتال بكه‌ت‪ .‬ئه‌گه‌ر كاندیدی‬ ‫بڤێت سه‌ربكه‌ڤیت دڤێت بۆ ده‌نگده‌ری‬ ‫پتر ژ كاندیدی بیت‪ ،‬دڤێت س������اخله‌تێن‬ ‫ێ یان هه‌ر‬ ‫كه‌ساتییا خۆ بۆ هه‌ر لڤینه‌ك ‌‬ ‫په‌یڤ������ه‌كا ژ ده‌ڤ������ی ده‌ردكه‌ڤیت دیار‬ ‫بكه‌ت‪ ،‬هه‌روه‌ك������و (ماریۆ بوزۆ) وه‌كو‬ ‫ته‌گبیركه‌ر (دون كورلیۆنی) وه‌سفكری‪.‬‬ ‫ئاماده‌كاری بۆ س������ه‌ره‌ده‌ریكرن دگه‌ل‬ ‫خافله‌تییێن زێده‌ و قه‌باره‌ جودا هه‌ر ژ‬ ‫رۆژا ده‌س������تپێكرنا هه‌وا هه‌لبژارتنان‬ ‫هه‌ت������ا رۆژا راگه‌هاندن������ا ئه‌نجام������ان‬ ‫هه‌بیت‪ ،‬دڤێت فێ������ر ببیت مفای ژ هه‌ر‬ ‫تشته‌كی هه‌تا بوویه‌رێن زیانبه‌خشژی‬ ‫بۆ به‌رژه‌وه‌ندا خۆ وه‌رگریت‪ ،‬هه‌روه‌كی‬ ‫(دیك چینی) س������ه‌ره‌ده‌ری دگه‌ل ئێشا‬ ‫خۆ یا دلی ك������ری‪ ،‬هێزا ئیرادا خۆ ب‬ ‫رێكا ستراتیژی دارێژتی و بكارئینای‬ ‫ێ ده‌نگده‌ری بڤێت و‬ ‫و شیا ئه‌وی په‌یام ‌‬ ‫قانع بكه‌ت بگه‌هینتێ‌‪.‬‬ ‫دڤێت هێزا هه‌وا هه‌لبژارتنان به‌ره‌ڤ‬ ‫س���ل��ال یا خ������ورت بیت ه������ه‌ر ژ رۆژا‬ ‫ێ‬ ‫ێ هه‌تا رۆژا داویا ده‌نگدان ‌‬ ‫ده‌ستپێك ‌‬ ‫دگه‌ل پاراستنا هه‌ول و ژێده‌رێن پێتڤی‬ ‫بۆ رۆژێن داوییێ‌‪ ،‬پڕانییا جاران هه‌وێن‬ ‫هه‌لبژارتن������ان ب هێ������ز و ب گه‌رم������ی‬ ‫ده‌س������پێدكه‌ن و به‌ربه‌ر‌ه سست دبن و‬ ‫دكه‌ڤن������‌ه د خان������ا بێئومێدییێدا‪ .‬ئه‌ڤ‬ ‫ێ بلندبین‬ ‫بێئومێدیی������ه‌ژی بۆ كاندی������د ‌‬ ‫گه‌له‌كا ب ئێش������ه‌‪ ،‬هه‌روه‌س������ا كاندید‬ ‫دڤێ������ت گه‌له‌ك������ێ‌ هوش������یار بی������ت بۆ‬ ‫هێرشكرنا سه‌ر ركبه‌رێن خۆ‪ ،‬چونكی‬ ‫ێ بۆ‬ ‫ئه‌ڤ هێرشه‌ ئه‌نجامێن نه‌حه‌ز د ‌‬ ‫په‌یداكه‌ت و دچیته‌ د خانا به‌رژه‌وه‌ندا‬ ‫ێ ویدا‪.‬‬ ‫ركبه‌ر ‌‬

‫(هوانگ لوزهی) دبێژیت‪ :‬ئه‌گه‌ر تۆ‬ ‫ب دوڤ ئێك ژ وان كه‌تی هه‌رده‌م دێ‌‬ ‫مین������ی دیڤه‌النك‪ ،‬حه‌رامیی������ا ئێكێ‌ د‬ ‫نڤێسینێدا ئه‌وه‌ ده‌مێ‌ ل پاش خه‌لكی‬ ‫دچی)(‪ .)12‬واته‌ رێسا ئێكێ‌ د هوزانێدا‬ ‫ئ������ه‌وه‌ ب������زار كه‌س������ێ‌ نه‌ڤه‌ك������ه‌ی‪ ،‬د‬ ‫دروش������مێن هه‌لبژارتنان و د شێوازێ‌‬ ‫رێڤه‌برنا هه‌وێدا بزار كه‌سێ‌ نه‌ڤه‌كه‌ی‪.‬‬ ‫ل ب������ن ناڤ و نیش������انێ‌ ش������یره‌ت بۆ‬ ‫ده‌ستپێكان هوانگ لوزهی یێ‌ نڤێسی‪:‬‬ ‫(چێت������ره‌ بۆ ته‌ نه‌ یێ‌ لێهاتی بی ژ كو‬ ‫یێ‌ ژیر بی‪ ،‬دیار بی ژ كو یێ‌ ده‌عوه‌دار‬ ‫بی‪ ،‬یێ‌ خ������اڤ بی ژ كو یێ‌ الواز بی‪،‬‬ ‫یێ‌ لوغزدار بی ژ كو یێ‌ ئاسایی بی‪،‬‬ ‫ئه‌ڤ������ه‌ لس������ه‌ر هوزان������ێ‌ و لس������ه‌ر‬ ‫په‌خشانێژی دگونجیت)(‪ ،)13‬هه‌روه‌سا‬ ‫(می یاوش������ن)ژی یا نڤێسی‪( :‬لدوڤ‬ ‫شێوازێ‌ ئاسان بگه‌ریێ‌‪ ،‬گه‌له‌ك كه‌س‬ ‫هه‌نه‌ هوزانا ساده‌ و ساكار دنڤێسن‬ ‫و پیرۆزباهییێ‌ ل خۆ دكه‌ن كو ئه‌وان‬ ‫ب ته‌مامی شێوازێ‌ ساكار به‌رێكڤه‌ئینا‪،‬‬ ‫ئه‌ز تڕانه‌كرن������ێ‌ ب ڤێ‌ چه‌ندێ‌ دكه‌م‪،‬‬ ‫هوزانڤ������ان دزان������ن كو ئاس������انی ب‬ ‫زه‌حمه‌ته‌‪ ،‬هوزان هه‌نه‌ ئه‌وێ‌ موكومییێ‌‬ ‫دی������ار دكه‌ن ی������ا كو پێتڤی ش������ێوازێ‌‬ ‫ئاسان‪ :‬ئه‌ڤرۆ هه‌روه‌كو رۆژێن گویینێ‌؛‬ ‫زه‌حمه‌ته‌ هوزانه‌كا ئاسان بنڤێسی)(‪.)14‬‬ ‫هوزانڤان (لوتش������ی) س������ه‌ركرده‌ك و‬ ‫هوزانڤانه‌كێ‌ چینی بوو‪ ،‬ل ساال ‪303‬ز‬ ‫ب حوكمێ‌ س������ێدارێ‌ هاته‌ س������زادان‬ ‫ژبه‌ر شكه‌س������تنا وی د ش������ه‌ره‌كیدا‪،‬‬ ‫به‌ری سێداره‌دانا وی ده‌مه‌كێ‌ باش بۆ‬ ‫نڤێس������ینا هوزانا په‌خش������انا درێژا ب‬ ‫ناڤ������ێ‌ (فو) دی������ت‪( :‬ئ������ه‌م هوزانڤان‬ ‫خولێكدانێ‌ دگ������ه‌ل نه‌بوونێ‌ دكه‌ین دا‬ ‫ناچار كه‌ین بوونێ‌ په‌یدا بكه‌ین‪ ،‬دا كو‬ ‫موزیكێ‌ بۆ مه‌ بینیت ‪ /‬ئه‌وان روبه‌ران‬ ‫دگرین یێ������ن كو هیچ دوماهی ب مه‌تر‬


‫دووج������ا لس������ه‌ر كاغه‌زێ‌ ب������ۆ نه‌بیت‪،‬‬ ‫توفانه‌ك������ێ‌ ژ دل������ێ‌ بچوك������ێ‌ هندی‬ ‫ئینجه‌ك������ێ‌ بۆ درێژین)‪ .‬هه‌روه‌س������ا ژ‬ ‫تێبینیێن (په‌نج������ه‌را رۆژهه‌التی) لبن‬ ‫ناڤونیش������انێ‌ ( ئێش������ا وه‌كهه‌ڤییا نه‌‬ ‫مه‌ره‌م) هوزانڤ������ان دبێژیت‪( :‬ده‌مێ‌ ‪-‬‬ ‫تشینگ ش������ی میگ ‪ -‬حاكمێ‌ ویالیه‌تا‬ ‫‪ -‬هونگ زه������و ‪ -‬بوو‪ ،‬ل جهوارێ‌ خۆ‬

‫ژووره‌ك بۆ ئومێدبوونێ‌ بۆ خۆ ئاڤاكر‪،‬‬ ‫ئه‌وی ئ������ه‌ڤ ژووره‌ بێق������ام دڤیا هه‌تا‬ ‫رۆژانه‌ دچوویێ‌‪ ،‬ئه‌ڤ دوو مالكه‌ لسه‌ر‬ ‫ب������ه‌ری نكران������دن‪( :‬چه‌ن������دی ئه‌زێ‌‬ ‫سه‌رقالبم‪ ،‬هه‌موو رۆژان دهێمه‌ ڤێره‌‪،‬‬ ‫پڕانیی������ا جاران ل نیڤا ش������ه‌ڤێ‌ دهێم‪،‬‬ ‫فانوسه‌كێ‌ هه‌لدگرم)‪ .‬هوزانڤان (لی‬ ‫یوان گوی) ئه‌ڤان دوو مالكان دبینیت‬

‫و ب كه‌ن������ی دبێژیت‪( :‬ئ������ه‌ڤ هوزان‌ه‬ ‫لسه‌ر چوونا ده‌ستاڤێیه‌!!) ‪ .14‬ئه‌ڤان‬ ‫گاڤان كو پێتڤییه‌ مرۆڤ رۆژانه‌ چه‌ند‬ ‫جاركی تێدا بچیت ب په‌یڤێن سه‌یر و‬ ‫ساكار وه‌سف دكه‌ت‪( :‬چه‌ندی ئه‌زێ‌‬ ‫سه‌رقالبم‪ ،‬هه‌موو رۆژان دهێمه‌ ڤێره‌‪،‬‬ ‫پڕانیی������ا جاران ل نیڤا ش������ه‌ڤێ‌ دهێم‪،‬‬ ‫فانوسه‌كێ‌ هه‌لدگرم)‪.‬‬

‫ژێده‌ر‪:‬‬ ‫‪ .1‬أرسطو ‪ -‬كتاب السیاس������ة‌‪ -‬ترجمة‌ اوغسطین بربارا ‪ -‬بیروت‬

‫– ‪ 2000‬كاركر‪ ،‬پاشی بۆشێ‌ كوڕ وه‌كو جێگرێ‌ سه‌رۆكی دامه‌زراند‬

‫‪ - 1957 -‬اللجن������‌ة الدولیة‌ لترجمة‌ الروائع اإلنس������انیة‪ -‬ص ‪.252‬‬

‫و بۆ دوو ویالیه‌تا لسه‌ر پۆستێ‌ خۆ ما‪.‬‬

‫هیرئا باژێره‌كێ‌ بچوك‌ه ژ كارێن ئاركنیا‪.‬‬

‫‪ .5‬دیك تش������ینی‪ -‬في زماني‪ -‬ترجمة فاض������ل جتكر‪ -‬دار الكتاب‬

‫‪ . 2‬مذكرات تونی بلیر‪ -‬ترجمة سعید حسنیه‌‪ -‬شركة المطبوعات‬

‫العربي‪ -2012 -‬بیروت‪ -‬ص‪.135‬‬

‫للتوزیع والنشر‪ -‬ط‪ -2011 -1‬ص ‪.285‬‬

‫‪ .6‬دیك تش������ینی‪ -‬في زماني‪ -‬ترجمة فاض������ل جتكر‪ -‬دار الكتاب‬

‫‪ . 3‬د‪.‬صالح فضل ‪ -‬نظریة البنائیة فی النقد األدبی‪ -‬ط‪-1998 -2‬‬

‫العربي‪ -2012 -‬بیروت‪ -‬ص‪.139‬‬

‫مكتبة الشروق‪ -‬القاهرة‪ -‬ص‪.57‬‬

‫‪ .7‬مذكرات تونی بلیر‪ -‬ترجمة س������عید حسنیه‌‪ -‬شرك‌ه المطبوعات‬

‫‪ .4‬ده‌م������ێ‌ پتریا هه‌ڤالێن وی بیره‌وه‌ریێن خۆ نڤێس������ین‪ ،‬ئه‌وی مفا ژ‬

‫للتوزیع والنشر‪ -‬ط‪ -2011 -1‬ص‪.288‬‬

‫شاش������ییێن وان وه‌گرتن و خۆ ژ هه‌ڤدژییا ئه‌و كه‌تینێ‌ دوور راگرت‪.‬‬

‫‪ .8‬دیك تش������ینی‪ -‬في زماني‪ -‬ترجمة فاض������ل جتكر‪ -‬دار الكتاب‬

‫وانه‌ك بوو ئه‌و لس������ه‌ر راهات ده‌مێ‌ ل مه‌كته‌ب������ا وارل نوز حاكمێ‌‬

‫العربي‪ -2012 -‬بیروت‪ -‬ص‪.141‬‬

‫ویالیه‌تا مایس������ۆن كاردكر و دگه‌ل گه‌ش������تێن وی ئه‌ڤ رێسایه‌ یاكو‬

‫‪ .9‬دیك تش������ینی‪ -‬في زماني‪ -‬ترجمة فاض������ل جتكر‪ -‬دار الكتاب‬

‫روب������ه‌رت گرین د په‌رتۆكا خۆ (كیف تمس������ك بزم������ام القوة) ل ژێر‬

‫العربي‪ -2012 -‬بیروت‪ -‬ص ‪.143‬‬

‫ناڤونیش������انێ‌ یاسا ژماره‌ ئێك (ال تشرق أكثر من السید) هه‌ڤالبه‌ند‬

‫‪ .10‬فران������ك فوریدی‪ -‬أین ذه������ب كل المثقفی������ن؟‪ -‬ترجمة‪ :‬نایف‬

‫بوو‪ .‬چینی ب درێژاهییا هه‌ر نه‌ھ س������الێن ده‌س������تهه‌التییا خۆ وه‌كو‬

‫الیاسین‪ -‬مكتبة العبیكان‪ -2010 -‬الریاض‪ -‬ص‪.102‬‬

‫جێگرێ‌ بوش������ێ‌ كوڕ پێگیری پێدكر‪ .‬دیك چینی ژ دایكبوویێ‌ ‪،1941‬‬

‫‪ .11‬فران������ك فوریدی‪ -‬أین ذه������ب كل المثقفی������ن؟‪ -‬ترجمة‌‪ :‬نایف‬

‫وه‌ك������و راهێنه‌رێ‌ دگه‌ل ئه‌ندام������ێ‌ كونگرێس������ێ‌ ئه‌مه‌ریكی ژ پارتا‬

‫الیاسین‪ -‬مكتب‌ه العبیكان‪ -2010 -‬الریاض‪ -‬ص‪.104‬‬

‫كۆماری ویلیه‌م س������تیگه‌ر كاردر و كاردكر پاش������ی وه‌كو سه‌رۆكێ‌‬

‫‪ .12‬تونی بارنس������تون وتش������او بینغ‪ -‬فن الكتابة‪ -‬ترجمة د‪ .‬عابد‬

‫س������تافێ‌ كۆچكا سپی ل سه‌رده‌مێ‌ سه‌رۆك جیرالد فورد (‪– 1975‬‬

‫إسماعیل‪ -‬دار المدی‪ -2004 -‬دمشق‪ -‬ص‪.91‬‬

‫‪ )1977‬ل س������اال ‪ 1978‬بۆ ئه‌ندامه‌تییا كونگرێسێ‌ ئه‌مه‌ریكی هاته‌‬

‫‪ .13‬تونی بارنس������تون وتش������او بینغ‪ -‬فن الكتابة‪ -‬ترجمة د‪ .‬عابد‬

‫هه‌لبژارت������ن و بۆ پێنج جاران لدوڤ ئێك به‌ده‌وام هاته‌ هه‌لبژارتن‪ ،‬ل‬

‫إسماعیل‪ -‬دار المدی‪ -2004 -‬دمشق‪ -‬ص‪.98‬‬

‫س������اال ‪ 1989‬جورج بۆشی وه‌كو وه‌زیرێ‌ به‌رگری هه‌تا ساال ‪1993‬‬

‫‪ .14‬تونی بارنس������تون وتش������او بینغ‪ -‬فن الكتاب������ة‪ -‬ترجمة د‪.‬عابد‬

‫دامه‌زراند‪ ،‬د پۆستێ‌ سه‌رۆكێ‌ ته‌نفیزی ل كۆمپانیا هالیبرتۆن ‪1995‬‬

‫إسماعیل‪ -‬دار المدی‪ -2004 -‬دمشق‪ -‬ص‪.118‬‬

‫ته‌مووزی ‪2013‬‬

‫‪43‬‬


‫کۆماری سه‌یشێل‬

‫* و‪ :‬هێلن‬ ‫كۆماری سه‌یش������ێل كۆمه‌ڵ‌ه دوڕگه‌یه‌كه‌ ده‌كه‌وێت‌ه ناو‬ ‫زه‌ری������ای هێند و باك������ووری ڕۆژهه‌اڵتی ماداگاس������كار و‬ ‫ڕۆژهه‌اڵتی تانزانیا‪ .‬پایته‌خته‌كه‌ی ش������اری (ڤیكتوریا)یه‪،‬‬ ‫ك‌ه ‪ 26‬هه‌زار دانیشتووی هه‌یه‌‌‪ .‬ڕووبه‌ری ئه‌م واڵت‌ه ‪455‬‬ ‫كیلومه‌ت������ری چوارگۆش������ه‌ی‌ه و‪ ،‬ژماره‌ی دانیش������تووانی‬ ‫‪ 86،525‬که‌سه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها خاوه‌نی كه‌مترین دانیشتووانه‬ ‫ل‌ه نێو واڵتانی ئه‌فریقادا‪.‬‬ ‫ته‌نیا یه‌ك له‌س������ه‌ر سێی دوڕگه‌كانی سه‌یشێل شوێنی‬ ‫نیش������ته‌جێبوون‌ه و‪%90 ،‬ی دانیش������تووانی ئ������ه‌و واڵت‌ه ل‌ه‬ ‫دوڕگه‌ی بنه‌ڕه‌تیی (ماهه‌)دا نیشته‌جێن‪ .‬سه‌یشێل شاری‬ ‫گرنگ‌ه نییه‌‪ ،‬به‌اڵم گرنگترین دوڕگه‌كانی (ماهه‌‪ ،‬پراسلین‬ ‫و الدیگ������و)ه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ئه‌و واڵت‌ه ‪ 41‬دوڕگه‌ی گرانیتی و‬ ‫‪ 75‬دوڕگه‌ی مه‌رجانی ل‌ه خۆ ده‌گرێت‪ .‬ئاو و هه‌وایه‌كه‌ی‬ ‫ده‌ریایی و به‌ شێی به‌رز و شنه‌بای گونجاوه‌‌‪ ،‬ك‌ه له‌ ژێر‬ ‫كاریگه‌ری ئاڵوگۆڕه‌كانی ده‌ریادایه‌‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها ناوی ئێستای سه‌یشێل ل‌ه ناوی فه‌رمانده‌ی‬ ‫ده‌سته‌ی نێردراو‌ی فه‌ره‌نسا بۆ ئه‌م دوڕگه‌یه‌ وه‌رگیراوه‌‪،‬‬ ‫ناوی ئه‌و فه‌رمانده‌ی‌ه (ڤیكۆمتێ مۆریوو سه‌یش������ێل) بوو‪،‬‬ ‫‌رمانده فه‌ره‌نسیی‌ه‬ ‫‌‌‬ ‫له‌ دواییدا ئه‌م دوڕگه‌یه‌ به‌ ناوی ئه‌م فه‬ ‫كرا‪.‬‬ ‫به‌رهه‌می خاوی ناوخۆیی له‌م واڵته‌دا ‪ 1‬ملیارد و ‪655‬‬ ‫دواڵره‌‪ 39 ،‬هه‌زار كه‌س هێزی كار له‌م واڵته‌دا پێك دێنن‪.‬‬

‫‪ 44‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)35‬‬

‫به‌رهه‌م������ی هه‌نارده‌یی له‌م واڵته‌دا (ماس������ی قوتووكراو‪،‬‬ ‫ماسی به‌ستراو‪ ،‬پێستی دارچین‪ ،‬كاكڵی گوێزی هێندی و‬ ‫به‌رهه‌می نه‌وتییه‌‪ ،‬كه‌ ب������ه‌ ڕێگه‌ی ترانزیته‌و‌ه بۆ واڵتانی‬ ‫(بریتانیا‪ ،‬فه‌ڕه‌نسا‪ ،‬ئیتالیا‪ ،‬موریس‪ ،‬ژاپوون و هۆڵه‌ندا)‬ ‫هه‌نارده‌ ده‌كرێت‪ .‬به‌رهه‌می هاورده‌ییش وه‌ك (ئاسنه‌واڵه‌‪،‬‬ ‫كه‌ره‌س������ه‌‪ ،‬خوارده‌مه‌نی‪ ،‬به‌رهه‌می نه‌وتی و كه‌ره‌سه‌ی‬ ‫كیمیایی)‪ ،‬ك‌ه له‌ واڵتانی عه‌ره‌بستانی سعوودی‪ ،‬ئه‌فریقای‬ ‫باشووری‪ ،‬ئس������پانیا‪ ،‬فه‌ڕه‌نسا‪ ،‬س������ینگافوور‪ ،‬ئیتالیا و‬ ‫بریتانیا هاورد‌ه ده‌كرێن‪.‬‬ ‫بریتانیا له‌گه‌ڵ فه‌ڕه‌نسا له‌ مه‌ودای نێوان ساڵه‌كانی‬ ‫‪ 1794‬ت������ا ‪1812‬دا‪ ،‬ده‌س������تیان به‌س������ه‌ر دوڕگه‌كانی‬ ‫سه‌یش������ێلدا گ������رت و له‌ دواییدا‪ ،‬له‌ س������اڵی ‪ 1812‬به‌‬ ‫ته‌واوه‌تی ده‌ستیان به‌سه‌ر دوڕگه‌كه‌دا گرت‪ .‬سه‌یشێل‬ ‫له‌ س������اڵی ‪ 1975‬ئۆتۆنۆمی به‌ده‌ست هێنا و‪ ،‬له‌ ‪29‬ی‬ ‫مانگی حوزه‌یرانی ساڵی ‪ 1976‬به‌ فه‌رمی سه‌ربه‌خۆیی‬ ‫خۆی له‌ بریتانیا ڕاگه‌یاند‪ ،‬هه‌روه‌ها دوای سه‌ربه‌خۆیی‪،‬‬ ‫سه‌یش������ێل ئه‌ندام������ی كۆمه‌ڵی واڵتان������ی به‌رژه‌وه‌ندیی‬ ‫هاوبه‌ش مایه‌وه‌‪ .‬س������ه‌ركۆمار له‌و واڵته‌دا س������ه‌رۆكی‬ ‫حكوومه‌ته‌ و له‌هه‌مان كاتدا سه‌رۆكی ده‌وڵه‌تیشه‌ و‪ ،‬به‌‬ ‫ده‌نگی خه‌ڵك بۆ خۆلێكی پێنج س������اڵه‌‌ هه‌ڵده‌بژێردرێت‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ه������ا س������ه‌رکۆمار وه‌زیره‌كان������ی كابین������ه‌ش‬ ‫هه‌ڵده‌بژێرێت‪.‬‬


‫ئه‌نجومه‌نی نه‌ته‌وه‌یی ئه‌و واڵته‌‪ 34 ،‬كورسی هه‌یه‪ ،‬ك‌ه‬ ‫‪ 25‬كه‌س ل������ه‌وان ب‌ه ده‌نگی ڕاس������ته‌وخۆی خه‌ڵك و‪9 ،‬‬ ‫كه‌سی تر ل‌ه الیه‌ن حزبه‌كانه‌وه‌ هه‌ڵده‌بژێردرێن‪ .‬ماوه‌ی‬ ‫نوێنه‌رایه‌تی له‌و واڵته‌دا‪ ،‬پێنج ساڵه‌‪.‬‬

‫خه‌ڵك������ی ئه‌و واڵت‌ه تێكه‌اڵوێكه‌ ل‌ه نه‌ژادی فه‌ڕه‌نس������ی‪،‬‬ ‫ئه‌فریق������ی‪ ،‬هیندی‪ ،‬چینی و عه‌ره‌ب‪ .‬ل������ه‌ ڕووی ئایینه‌و‌ه‬ ‫‪ %82‬سه‌ر به‌ که‌نیسه‌ی كاتۆلیكی ڕۆمن و نزیكه‌ی ‪%1‬یش‬ ‫مسوڵمانن‪.‬‬

‫سه‌یشێل‬ ‫ناوی ڕه‌سمی‪:‬‬

‫کۆماری سه‌یشێل‬

‫پایته‌خت‪:‬‬

‫ڤیکتۆریا‪ ،‬ژماره‌ی دانیشتووانی ‪ 26.000‬که‌س‬

‫ژماره‌ی دانیشووانی واڵت‪:‬‬

‫‪ 86.000‬که‌س‪ .‬ئامار ‪٢٠٠٩‬‬

‫پانتاییی خاک‪:‬‬

‫‪ ٤٥٤‬کیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌‬

‫ڕێژه‌ی شارنشینی‪:‬‬

‫(‪ )%٥٣،٦‬ئامار ‪٢٠١١‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری (خوێندنه‌وه‌ و نووسین)‪:‬‬

‫(‪ )%٩١،٨‬ئامار ‪٢٠٠٨‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری ل‌ه ناو ژناندا‪:‬‬

‫(‪)٩٢،٣‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری ل‌ه ناو پیاواندا‪:‬‬

‫(‪)%٩١،٤‬‬

‫ڕێژه‌ی ژنان له‌ په‌رله‌ماندا‪:‬‬

‫(‪ )%٢٣،٥‬ئامار ‪٢٠١١‬‬

‫ئابووری‪:‬‬ ‫ڕێژه‌ی بێکاری‪:‬‬

‫(‪ )%١،٨‬کش������توکاڵ‪ )%١٧،٩( ،‬پیشه‌س������ازی و (‪)%٨٠،٣‬یش به‌ش������ی‬ ‫خزمه‌تگوزارییه‌‪ .‬ئامار ‪٢٠٠٩‬‬ ‫(‪ )%٤،١‬ئامار ‪٢٠١١‬‬

‫ته‌مووزی ‪2013‬‬

‫‪45‬‬


‫هه‌لبژاردن ‌ه‬ ‫سه‌رکه‌وتووه‌کان له‌‬ ‫ئه‌فریقادا‬ ‫‪7‬‬

‫* وه‌رگێڕانی ل ‌ه ئینگلیزییه‌وه‌‪ :‬کارۆ ڕه‌سوڵ‬ ‫ئه‌فریقاییه‌کان ب‌ه س������ه‌ختی هه‌وڵیانداوه‌ بۆ دابینکردنی‬ ‫هه‌ڵبژاردنی دیموکراسییان‌ه و ڕێگایه‌کی گونجاو و باش بۆ‬ ‫نوێنه‌ران������ی ده‌س������ه‌اڵت ب������ۆ به‌ش������داری‪ ،‬پاراس������تن و‬ ‫ڕاده‌س������تکردنه‌وه‌ی ده‌س������ه‌اڵت‪ .‬وه‌ک ده‌ره‌نجامی هه‌موو‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ه‌ ڕه‌کابه‌رییه‌کان‪ ،‬ئه‌فریقا ش������تێکی جیاواز ل‌ه‬ ‫شوێنه‌کانی تر نییه‌‪ .‬ئه‌وان به‌ره‌ به‌ر‌ه بوونه‌ت‌ه ده‌وڵه‌ت‪.‬‬ ‫ل‌ه س������ااڵنی به‌دیموکراسیکردن ک‌ه ل‌ه ساڵی ‪١٩٩٠‬ـه‌و‌ه‬ ‫ده‌ستی پێکردووه‌‪ ،‬ل‌ه هه‌ڵبژاردنه‌کاندا سه‌رنج له‌ ژماره‌ی‬ ‫حزبه‌کانه‌و‌ه گواستراوه‌ته‌وه‌ بۆ چۆنایه‌تی‪ ،‬ب‌ه جه‌ختکردنه‌و‌ه‬ ‫له‌س������ه‌ر بای������ه‌خ و ش������ه‌رعییه‌تیانه‌وه‌‪ .‬ل������ه‌ هه‌ڵبژاردن������‌ه‬ ‫س������ه‌رکه‌وتووه‌کاندا‪ ،‬ده‌ره‌نجام������ه‌کان له‌الی������ه‌ن زۆربه‌ی‬ ‫به‌ش������داربووانی س������ه‌ره‌کی و ده‌نگده‌ران������ه‌و‌ه وه‌رگیراوه‌‪.‬‬

‫‪ 46‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)35‬‬

‫ناکۆکییه‌کان ل‌ه ڕێگه‌ی میکانیزمی چاره‌سه‌ری کێشه‌کان‪،‬‬ ‫ئاش������تیانه‌ چاره‌س������ه‌ر کراون‪ .‬وه‌ه������ا هه‌ڵبژاردنێک بۆت‌ه‬ ‫دیارده‌یه‌کی به‌رچاو له‌ ئه‌فریقادا‪:‬‬ ‫بوتسوانا‪ ،‬موریتیوس‪ ،‬نامیبیا‪ ،‬ئه‌فریقای باشوور‪ ،‬غه‌نا و‬ ‫تانزانیا النیکه‌م سێ هه‌ڵبژاردنی نیشتمانیی سه‌رکه‌وتوویان‬ ‫تێپه‌ڕاندووه‌‪ .‬سه‌رۆک‌ه گرینگه‌کان جێگۆڕکێیان کردووه‌‪ ،‬چ‬ ‫ل‌ه ڕێگه‌ی دۆڕاندنی حزبی ده‌س������ه‌اڵتداره‌وه‪ ‌،‬یان ل‌ه ڕێگه‌ی‬ ‫هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆکایه‌تیی حزبه‌کانه‌وه‌‪.‬‬ ‫پێویستیی س������نووردارکردنه‌وه‌ی سه‌رکۆمار بۆ دووجار‪،‬‬ ‫به‌ گش������تی بۆته‌و‌ه باو‪ :‬بۆ وێن‌ه س������ه‌رکه‌وتوان‌ه خۆڕاگری‬ ‫کراوه‌ به‌رانبه‌ر ب‌ه هه‌وڵی سه‌رۆکه‌کان ل‌ه ماالوی‪ ،‬زامبیا و‬ ‫نیجێریا بۆ مانه‌و‌ه ل‌ه ده‌سه‌اڵتدا‪.‬‬


‫گواس������تنه‌وه‌ی ده‌س������ه‌اڵت ل‌ه ڕێگه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌وه‌ ل‌ه‬ ‫هه‌ن������دێ واڵت������ی وه‌ک کۆم������اری دیموکراتیک������ی کۆنگ������ۆ‪،‬‬ ‫س������ه‌رکه‌وتوان‌ه به‌ڕێوه‌چوو‪ ،‬که‌ پاش ‪ ٤١‬س������اڵ ده‌سه‌اڵتی‬ ‫نادیموکراتی جێی س������ه‌رنجه‌‪ ،‬ئه‌گه‌رچی ئه‌م ده‌سکه‌وت‌ه ب‌ه‬ ‫هۆی توندوتیژیی پاش هه‌ڵبژاردنه‌که‌و‌ه ناشیرین بوو‪.‬‬ ‫پاش ‪ ١٤‬ساڵ به‌ریه‌ککه‌وتن لیبریا هه‌ڵبژاردنیکی ئازاد و‬ ‫دادپه‌روه‌رانه‌ی ڕاپه‌ڕاند و یه‌که‌م سه‌رکۆماری ژنی به‌خشی‬ ‫به‌ كیشوه‌ری ئه‌فریقیا‪ .‬پاش به‌ریه‌ککه‌وتنه‌کانی سیێرا‌لێئۆن‬ ‫و برۆندی هه‌ڵبژاردنی سه‌رکه‌وتوانه‌ ئه‌نجام درا‪.‬‬ ‫ته‌نان������ه‌ت ل‌ه زیمباب������وێ‪ ،‬ئه‌و هه‌ڵبژاردن������ه‌ی ل‌ه ‪٢٠٠٨‬‬ ‫به‌ڕێوه‌چوو‪ ،‬باشتر بوو ل‌ه هه‌ڵبژاردنه‌کانی پێشوو‪ ،‬ئه‌گه‌رچی‬ ‫ته‌نها به‌شیک له‌ هه‌ڵبژاردنه‌ک‌ه ئازاد بوو و به‌هره‌مه‌ند بوو‬ ‫ل������‌ه ڕوونبێژی و دادپه‌روه‌ی‪ .‬هه‌وڵه‌کانی ڕژێمی س������ه‌رۆک‬ ‫مۆگابێ ب������ۆ ده‌س������تکاریکردنی ده‌ره‌نجام������ه‌کان له‌الیه‌ن‬ ‫چاوه‌دێرانی نیشتمانی و هه‌رێمییه‌وه‌ ئیدانه‌ کرا‪ .‬زۆر خاڵ‬ ‫هه‌ن ک������ه‌ س������ه‌رکه‌وتنی هه‌ڵبژاردنه‌کانی ئه‌فریقیا ش������ی‬ ‫ده‌که‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫واڵتان������ی ئه‌فریقیا ل������‌ه ئه‌زموون‌ه س������ه‌رنه‌که‌وتووه‌کانی‬ ‫دیموکراس������ی فێرب������وون و‪ ،‬سیس������ته‌مێکی داهێنه‌ران������ه‌ی‬ ‫هه‌ڵبژاردنیان داڕش������توو‌ه ک‌ه به‌ش������داریی که‌مایه‌تییه‌کان‬

‫دابی������ن ده‌کات‪ ،‬هه‌روه‌ها حیزبه‌ تون������دڕه‌وه‌ قه‌ومییه‌کانیش‬ ‫له‌خ������ۆ ده‌گ������رێ و هانیان ده‌دات‪ ،‬ک‌ه به‌ش������داری بکه‌ن بۆ‬ ‫له هه‌ڵبژاردن������ه‌کان و له‌ ناو‬ ‫دروس������تکردنی هاوپه‌یمان������ی ‌‌‬ ‫حیزبه‌کاندا بۆ ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردن‪ .‬کیشوه‌ری ئه‌فریقیا‬ ‫په‌ره‌ی داو‌ه به‌ س������تانداردێکی ده‌وڵه‌مه‌ند بۆ هه‌ڵبژاردنی‬ ‫ئازاد و دادپه‌روه‌رانه‌‪.‬‬ ‫واڵتانی ئه‌فریقی������ا هه‌روه‌ها به‌ڵێننامه‌یه‌کی گش������تییان‬ ‫داڕش������تووه‌ ب������ۆ به‌دیموکراس������یکردن‪ ،‬بۆ وێن������‌ه ‪ ٢٩‬واڵت‬ ‫ڕێککه‌وت������وون له‌س������ه‌ر کۆبوونه‌وه‌یه‌ک������ی ماوه‌ی������ی ب������ۆ‬ ‫هه‌ڵس������ه‌نگاندن و پێداچوونه‌وی������ه‌ک به‌ ن������اوی میکانیزمی‬ ‫پێداچوونه‌وه‌ی هاوش������انی ئه‌فریقیا ک������‌ه له‌الیه‌ن یه‌کیه‌تی‬ ‫ئه‌فریقاو‌ه بۆ با یارمه‌تیدانی واڵتان و باشترکردنی شێوازی‬ ‫حکوومه‌ت پێشنیار کراوه‌‪ .‬دامه‌زراوه‌ هه‌رێمییه‌کان زۆرتر‬ ‫حه‌ز به‌ بینینی ڕۆڵ بۆ دابینکردنی سه‌رکه‌وتنی هه‌ڵبژاردن‌ه‬ ‫نیشتمانییه‌کان ده‌كه‌ن‪ .‬ئه‌م‌ه خۆی ل‌ه ڕێگه‌ی به‌شدارییه‌کان‬ ‫ل������ه‌ کۆمه‌ڵه‌ی په‌ره‌پێدانی باش������ووری ئه‌فریقا له‌ زیمبابوێ‬ ‫خۆی نیشان ده‌دا‪.‬‬ ‫س������ه‌ره‌ڕای ئ������ه‌م چاکس������ازییانه‌‪ ،‬ئه‌زموونه‌کان������ی ئه‌م‬ ‫دواییانه‌ی کێنیا و زیمباوێ‌ نیش������انیدا‪ ،‬هیچ هه‌ڵبژاردنێک‬ ‫ناب������ێ چاوپۆش������ی لێ بکرێت‪ .‬ئ������ه‌م واڵتان������‌ه نیگه‌رانییان‬ ‫س������ه‌باره‌ت ب‌ه هه‌ڵبژاردنه‌کانی ئه‌فریقا به‌رجه‌س������ته‌ کرد‪:‬‬ ‫ئه‌گ������ه‌ر ڕژێمێکی ده‌س������ه‌اڵتدار ب������ه‌هۆی فێڵب������ازی یان‬ ‫ده‌س������تکارییه‌وه‌ هه‌ڵبژاردنه‌ک‌ه بدۆڕێنێ‪ ،‬ئایا ده‌بێ هانده‌ر‬ ‫بێ ب������ۆ توندوتی������ژی که‌ هێ������زی نێونه‌ته‌وه‌ی������ی ناچار ب‌ه‬ ‫ده‌ستتێوه‌ردان بکات؟‬ ‫جگه‌ له‌وه‌‪ ،‬به‌دیموکراسیکردن و گۆڕینی ڕژێم ب‌ه گشتی‪،‬‬ ‫نابێته‌ هۆی په‌ره‌پێدانی سیاس������ی یان په‌ره‌پێدانی مرۆیی‪.‬‬ ‫بۆی‌ه ڕه‌خنه‌گران باسی ئه‌و‌ه ده‌که‌ن ک‌ه پاراستنی ملکه‌چی‬ ‫و به‌ڵێ������ن بۆ هه‌ڵب������ژاردن ده‌بێت‌ه کێش������ه‌یه‌ک‪ .‬ئه‌گه‌رچی‪،‬‬ ‫هه‌ڵبژاردنی سه‌رکه‌وتوو گرینگ‌ه بۆ شه‌رعیه‌تی سیاسی و‬ ‫پێش������مه‌رج‌ه ب������ۆ به‌رده‌وامی������ی سیاس������ی و په‌ره‌پێدانی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌ت������ی و ئابووری‪ .‬ده‌بێ جه‌ژن بگیرێ بۆ زیادبوونی‬ ‫ژماره‌ی هه‌ڵبژاردن������ه‌کان‪ ،‬هه‌روه������ا ده‌رس وه‌ربگیرێ ل‌ه‬ ‫پرۆس‌ه سه‌رکه‌وتووه‌کانی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬ک‌ه به‌خۆشییه‌وه‌ بۆت‌ه‬ ‫بنه‌ما بۆ زۆربه‌ی واڵتانی ئه‌فریقا‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪id21.org :‬‬

‫ته‌مووزی ‪2013‬‬

‫‪47‬‬


‫ڕۆڵی حزب ‌ه سیاسییه‌كان‬

‫ل ‌ه به‌دیهێنانی دیموكراسیدا‬ ‫* و‪ :‬عه‌زیز عه‌بدولخالق دێڵزی‬

‫"ئه‌م بابه‌ته‌ی خواره‌وه‌‌‪ ،‬له‌ ماڵپه‌ڕێكی ئه‌فغانی وه‌رگیراوه‌ و به‌راوردێكی‬ ‫ك����ردووه‌ ل����ه‌ نێ����وان ڕۆڵی حزب����ه‌ سیاس����ییه‌كانی‌ ئه‌ورووپ����ای ڕۆژاوا له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌فغانستان‪ .‬لێره‌دا ته‌نها ئه‌و به‌شه‌ی كه‌ په‌یوه‌ندی به‌ ڕۆڵی حزبه‌ سیاسییه‌كان‬ ‫له‌گ����ه‌ڵ دیموكراس����یدا هه‌یه‌‪ ،‬به‌ ده‌س����كارییه‌كی كه‌مه‌وه‌ وه‌رمگێڕاوه‌ته‌ س����ه‌ر‬ ‫زمانی كوردی بۆ ئه‌وه‌ی خوێنه‌رانی به‌ڕێزیش له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه‌ به‌راوردێك‬ ‫بكه‌ن له‌ نێوان ڕۆڵی حزبه‌ سیاسییه‌كانی كوردستان له‌ به‌دیهێنانی دیموكراسی‬ ‫له‌گ����ه‌ڵ واڵتان����ی دیكه‌ی جیهان����دا‪ ،‬كه‌ ئایا حزبه‌ سیاس����ییه‌كانی كوردس����تان‬ ‫توانیویانه‌ ڕۆڵێكی ئه‌رێنی بۆ به‌دیهێنانی دیموكراسی بگێڕن؟"‬ ‫له‌ بنه‌ڕه‌تدا حزبه‌ سیاسییه‌كان و پرسی دیموكراسی‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كی دێرینه‌یان له‌گه‌ڵ یه‌كتردا هه‌یه‌‪" .‬په‌یوه‌ندیی‬ ‫حزبه‌ نوێیه‌كان له‌ژێر ناوی دیموكراس������ی ش������تێكی نامۆ‬ ‫نیی������ه‌"‪( ،‬ماك������س وێبێر) کۆمه‌ڵناس������ی ئه‌ڵمان������ی "حزب‌ه‬ ‫نوێیه‌كان" به‌ نه‌وه‌ی دیموكراسی ناو ده‌بات‪.‬‬ ‫بوونی ژماره‌یه‌كی زۆری حزبی سیاس������ی و چاالكیی‬ ‫ئ������ازاد و به‌رپرس������یارییه‌تییان‪ ،‬بنه‌مایه‌ك������ی قبوڵكراوی‬ ‫دیموكراس������یی‌ه ل‌ه جیهانی ئێس������تادا‪ .‬له‌ ڕاستیدا به‌بێ‬ ‫حزبی سیاسی‪ ،‬دیموكراس������یی نوێنه‌رایه‌تی له‌ ده‌وڵه‌تی‬ ‫نوێدا نامومكینه‌‪ .‬دیموكراسی به‌بێ حزب وه‌كو به‌له‌مێكی‬ ‫بێ سه‌وڵ‪ ،‬یان كه‌شتییه‌كی بێ كه‌شتیوانه‌‪.‬‬ ‫‪ 48‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)35‬‬

‫ئامانجی دیموكراسی‪ ،‬به‌ش������داری پێكردنی خه‌ڵه‌كه‌ ل‌ه‬ ‫سیس������ته‌می سیاس������یدا‪ .‬خه‌ڵك ل������ه ‌نێو دیموكراس������یدا‬ ‫ڕه‌س������ه‌نایه‌تییان هه‌یه‌‪ .‬كاكڵی دیموكراسیش خه‌ڵكه‌‪ .‬هه‌ر‬ ‫به‌و هۆیه‌ش������ه‌وه‌یه‌‪ ‌،‬زانایانی زانسته‌ سیاسییه‌کان له‌سه‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ كۆكن‪ ،‬كه‌ دیموكراسی سیسته‌می خه‌ڵكه‌‪ ،‬بۆ خه‌ڵك و‬ ‫له‌ خزمه‌ت خه‌ڵكدایه‌‪ .‬له‌ سیس������ته‌می دیموكراتیكدا‪ ،‬خه‌ڵك‬ ‫داواكاری‪ ،‬چاوه‌ڕوان������ی و ئیدیعایه‌ك������ی زۆریان هه‌یه‌‪ .‬به‌‬ ‫بۆچوونی (ڕۆبێرت میخلز) كۆمه‌ڵناس و بیرمه‌ندی سیاسیی‬ ‫فه‌ڕه‌نسی‪" :‬ئه‌وه‌ی كه‌ له‌ بنه‌ڕه‌تدا تایبه‌تمه‌ندیی دیموكراسی‬ ‫پێكدێنێت ئه‌وه‌یه‪ ‌،‬كه‌ له‌و جۆره‌ سیسته‌مانه‌دا‪ ،‬هه‌ر كه‌سێك‬ ‫له‌نێو جانتای خۆیدا گۆپاڵێكی مارشالی هه‌ڵده‌گرێت"‪.‬‬


‫یه‌ك������ێ له‌ خاڵ������ه‌ گرینگه‌كانی نێو بابه‌ت������ی په‌یوه‌ندیی‬ ‫دیموكراس������ی ب������ه‌ حزب������ه‌ سیاس������ییه‌كانه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وه‌یه‌ كه‌‬ ‫به‌هێزبوون������ی دیموكراس������ی ده‌بێت������ه‌ ه������ۆی به‌هێزبوونی‬ ‫حزب������ه‌كان و الوازیی دیموكراس������ی ده‌بێته‌ هۆی الوازیی‬ ‫حزبه‌كان‪ .‬له‌ ڕاستیدا‪ ،‬پێگه‌یشتنی دیموكراسی به‌نده‌ به‌‬ ‫پێگه‌یش������تنی حزب������ه‌كان و‬ ‫پێگه‌یشتنی حزبه‌كانیش به‌نده‌‬ ‫به‌ ڕێكوپێكیی دیموكراس������ی‪.‬‬ ‫"حزب������ی سیاس������ی‪ ،‬بزوێنه‌ری‬ ‫مه‌كین������ه‌ی دیموكراس������ییه‌‪.‬‬ ‫پێگه‌یشتنی حزبه‌ سیاسییه‌كان‬ ‫هاوكات������ه‌ له‌گه‌ڵ پێگه‌یش������تنی‬ ‫دیموكراسی‪.‬‬ ‫ده‌كرێ حزب و دیموكراسی‬ ‫وه‌ك������و هه‌ردوو دی������وی دراوێک بێنین������ه‌ به‌رچاو‪ .‬چونك‌ه‬ ‫حزبه‌كان به‌بێ دیموكراسی و دیموكراسیش به‌بێ بوونی‬ ‫حزب ناهێته‌ به‌رچاو‪.‬‬ ‫له‌ هه‌موو واڵتانی دیموكراتیكی جیهان به‌تایبه‌تی له‌‬ ‫واڵتانی ئه‌ورووپای ڕۆژاوا كه‌ س������ه‌ره‌تا دیموكراس������ی‬ ‫دامه‌زرا و پێشكه‌وتنی سیاسی به‌خۆیه‌وه‌ بینی‪ ،‬حزبه‌‬ ‫سیاسییه‌كان ڕۆڵێكی گرنگیان بینی‪ .‬له‌ ڕاستیدا‪" ،‬هیچ‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی������ه‌ك نه‌یتوانی������وه‌ دیموكراس������ی به‌بێ بوونی‬ ‫حزبه‌كان بپارێزێت و به‌ره‌و‌ پێشه‌وه‌ی ببات‪.‬‬ ‫مێژووی ئه‌و حزب‌ه سیاسییانه‌ی كه‌ له‌ داكوتانی ڕه‌گی‬ ‫دیموكراس������ی ل������ه‌ ئه‌ورووپای‬ ‫ڕۆژاوادا ڕۆڵیان هه‌بووه‌‪ ،‬ته‌نها‬ ‫بۆ یه‌ك دوو سه‌ده‌ی ئه‌م دواییی‌ه‬ ‫ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪ .‬هه‌روه‌كو "لیپست‬ ‫و ڕه‌كان"ی كۆمه‌ڵن������اس‪ ،‬ده‌ڵێن‪:‬‬ ‫پێكهاته‌ی سیسته‌مه‌كانی حزبی‬ ‫دوای������ن قۆناغ‌ه ل������ه‌ داهێنانی پێش������كه‌وتنی سیاس������یی‬ ‫كۆمه‌ڵگ������ه‌ی ئه‌ورووپی‪ .‬ئه‌وان ل‌ه مێژووی پێش������كه‌وتنی‬ ‫ئه‌ورووپای ڕۆژاوادا س������ێ قۆناغ لێك جیا ده‌كه‌نه‌و‌ه ك‌ه‬ ‫بریتین له‌‪ :‬قۆناغی دروس������تكردنی ناوه‌ندی سیاس������ی‪،‬‬ ‫به‌ش������داریی خه‌ڵك و ده‌ركه‌وتنی سیسته‌م‌ه حزبییه‌کان‪.‬‬ ‫واڵتانی ئه‌ورووپای ڕۆژاوا له‌ س������ه‌ره‌تادا ده‌س������تیان ب‌ه‬ ‫بونیاتنان������ی ده‌ڵه‌تی ڕه‌ها كرد‪ ،‬ورد‌ه ورد‌ه ئه‌و ده‌وڵه‌تان‌ه‬ ‫چوونه‌ ژێر باری به‌ش������داریی خه‌ڵ������ك و له‌ كۆتاییدا ئه‌و‬

‫ده‌وڵه‌تان������ه‌ ش������ێوه‌یان گۆڕا و سیس������ته‌می حزبی تێیدا‬ ‫دروست بوو‪.‬‬ ‫به‌و پێیه‌ ده‌كرێ بڵێین كه‌ حزبه‌ سیاسییه‌كان دوای‬ ‫دروستبوونی ده‌وڵه‌تی پێشكه‌وتوو له‌ سه‌ده‌ی حه‌ڤده‌ی‬ ‫زایینی ل������ه‌ ئه‌ورووپا‪ ،‬توانیی������ان ده‌وڵه‌ته‌كانی ڕه‌ها و‬ ‫پاش������ایه‌تیی نوێ بۆ ده‌وڵه‌تی‬ ‫دیموكراتی������ك بگ������ۆڕن‪ .‬بۆیه‌‪،‬‬ ‫حزبه‌ سیاسییه‌كان گرنگترین‬ ‫ئامێری به‌دیهاتن و پاراستنی‬ ‫دیموكراس������ی له‌ دوو سه‌ده‌ی‬ ‫ڕابردوو له‌ ئه‌ورووپادا بوونه‌‪.‬‬ ‫هه‌رچه‌نده‌ حزبه‌ سیاسییه‌كان‬ ‫چاالك������ی و كردارێك������ی‬ ‫نه‌رێنیش������یان ل������ه‌ ئه‌ورووپادا‬ ‫هه‌بووه‌‪ ،‬به‌اڵم به‌گش������تی ب������ۆ به‌دیهات������ن و مانه‌وه‌ی‬ ‫دیموكراس������ی ل������ه‌ كۆمه‌ڵگ������ه‌ی ئه‌ورووپایی������دا زۆر‬ ‫كاریگه‌ربوون‪.‬‬ ‫سه‌ره‌ڕای واڵتانی ئه‌ورووپایی‪ ،‬ئه‌و بابه‌ت‌ه كه‌م و زۆر‬ ‫له‌ ویالیه‌ت‌ه یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا‪ ،‬كه‌نه‌دا‪ ،‬ژاپۆن‪ ،‬هیند‬ ‫و هه‌ن������دێ ل������ه‌ واڵتان������ی جیهان ك������ه‌ دیموكراس������ییان‬ ‫به‌ده‌ستهێناوه‌‪ ،‬په‌یڕه‌و كراوه‌‪.‬‬ ‫تاكو ئێس������تا هیچ واڵتێك بوونی نییه‌‪ ،‬ك‌ه به‌بێ حزبی‬ ‫سیاسی‪ ،‬دیموكراسییه‌كی جێگیری به‌ده‌ستهێنابێت‪ .‬ئه‌و‌ه‬ ‫ڕاس������تییه‌كه‌ ك‌ه "بۆ كاری حكوومه‌ت������ه‌ دیموكراتییه‌كانی‬ ‫ن������وێ‪ ،‬حزب‌ه سیاس������ییه‌كانی‬ ‫پێویس������تن‪ ،‬حزبه‌كان بڕبڕه‌ی‬ ‫پشتی دیموكراسین‪".‬‬ ‫به‌ش������داریی كاریگ������ه‌ر و‬ ‫به‌رپرسیاران‌ه له‌ هه‌ڵبژاردن و‬ ‫ده‌سكه‌وته‌كانی گواستنه‌وه‌ی‬ ‫ده‌سه‌اڵت‪ :‬هه‌ڵبژاردن گرنگترین ئامێره‌ بۆ گواستنه‌و‌ه و‬ ‫ده‌ستاوده‌ستكردنی ده‌سه‌اڵت ل‌ه كۆمه‌ڵگه‌ی مرۆڤایه‌تیدا‌‪.‬‬ ‫هه‌ڵبژاردن بۆ حزبه‌ سیاسییه‌كان هه‌لێكی گه‌وره‌ی‌ه تا بۆ‬ ‫به‌ده‌ستهێنانی ده‌سه‌اڵت به‌ ش������ێوازی ئاشتییان‌ه هه‌وڵ‬ ‫بده‌ن‪ .‬حزب‌ه سیاسییه‌كان ب‌ه ئاماده‌بوونی به‌رپرسیارانه‌یان‬ ‫له‌ پرۆس������ه‌ی دیموكراس������یدا‪ ،‬ك������‌ه ب������ۆ به‌هێزكردن و‬ ‫به‌دامه‌زراوه‌كردن������ی دیموكراتیك زۆر كاریگه‌ره‌‪ ،‬ده‌توانن‬ ‫له‌ به‌دامه‌زراوه‌كردنی ڕۆش������نبیریی هه‌ڵبژاردن ل‌ه واڵتدا‬

‫حزب ‌ه سیاسییه‌كان ب ‌ه هه‌ڵوێستی‬ ‫خۆیان������ه‌و‌ه ل������ه‌ نێ������و په‌رله‌مان‪،‬‬ ‫هۆیه‌كانی گواستنه‌وه‌‪ ،‬ئه‌نجامدانی‬ ‫سمینار و ناڕه‌زایه‌تیی مه‌ده‌نی‪ ،‬ده‌توانن‬ ‫ئاستی ڕۆشنبیریی خه‌ڵك زیاتر بكه‌ن‬

‫حزب ‌ه سیاس������ییه‌كان ده‌توانن‬ ‫ڕه‌خن ‌ه ل ‌ه ده‌وڵه‌ت بگرن‪ ،‬به‌اڵم ب ‌ه‬ ‫ڕاده‌یه‌كی ڕاست و دروست‬

‫ته‌مووزی ‪2013‬‬

‫‪49‬‬


‫كاریگ������ه‌ر ب������ن و ڕۆڵێك������ی گرنگی������ان ل������ه‌ ئه‌نجامدانی ئێس������تا ئاشكرا بكه‌ن‪ ،‬تاكو ئاس������تی زانیاریی خه‌ڵك‬ ‫زیاتر بێت و ئه‌و كاته‌ی كه‌ زانس������ت و زانیاری زیاتر‬ ‫هه‌ڵبژاردنێكی شه‌فافدا هه‌بێت‪.‬‬ ‫هاندان������ی خه‌ڵك بۆ به‌ش������داریكردن ل‌ه پرۆس������ه‌گه‌لی بێت‪ ،‬بێشك بۆچوون و ش������یكردنه‌وه‌كانیش لۆژیكیتر‬ ‫سیاس������ی‪ ،‬فه‌رهه‌نگ������ی‪ ،‬كۆمه‌اڵیه‌ت������ی و ئاب������ووری‪ :‬ل‌ه ده‌بێ������ت و ئ������ه‌وه‌ش كاریگه‌رییه‌كی ئه‌رێنی له‌س������ه‌ر‬ ‫سیس������ته‌می دیموكراتیكدا‪ ،‬خه‌ڵك بڕیارده‌ری سه‌ره‌كین‪ .‬بڕیاردان ده‌بێت‪.‬‬ ‫حزبه‌ سیاس������ییه‌كان ده‌توان������ن ڕه‌خنه‌ له‌ ده‌وڵه‌ت‬ ‫خه‌ڵك ل‌ه تۆماری ڕووداوه‌كاندا بوونیان هه‌یه‌‪ .‬به‌اڵم حزب‌ه‬ ‫سیاس������ییه‌كان ده‌توانن ل‌ه بواری په‌ره‌پێدانی به‌شداریی بگرن‪ ،‬به‌اڵم به‌ ڕاده‌یه‌كی ڕاس������ت و دروست‪ .‬حزبه‌‬ ‫خه‌ڵك و دروستبوونی ڕای گشتی ل‌ه بواره‌ جیاجیاكاندا سیاسییه‌كان ده‌بێ ده‌سه‌اڵتی ده‌وڵه‌ت قبول بكه‌ن و‬ ‫ڕۆڵ ببینن‪ .‬بۆ نموون������‌ه ل‌ه بواری به‌رنگاربوونه‌و‌ه له‌گه‌ڵ به‌ چاودێریی خۆیان له‌س������ه‌ر كاره‌كان������ی ده‌وڵه‌ت‪،‬‬ ‫گه‌نده‌ڵی������ی دارایی و ئی������داری‪ ،‬به‌رنگاربوونه‌و‌ه ب‌ه دژی ڕێگری بكه‌ن له‌وه‌ی كه‌ ده‌وڵه‌ت ده‌س������توور پێش������ێل‬ ‫بكات و ده‌وڵ������ه‌ت ناچار‬ ‫م������ادد‌ه‬ ‫قاچاقچییه‌ت������ی‬ ‫بك������ه‌ن‪ ،‬ك������ه‌ به‌پێ������ی‬ ‫بێهۆش������كه‌ره‌كان‪ ،‬ڕێگ������ری ل‌ه حزبه‌ سیاس������ییه‌كان ده‌بێ ده‌سه‌اڵتی‬ ‫ده‌س������تووری هه‌میشه‌یی‬ ‫هێرش������ه‌ تیرۆریس������تییه‌كان و‬ ‫خۆیان‬ ‫چاودێریی‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ب‬ ‫و‬ ‫‌ن‬ ‫ه‬ ‫بك‬ ‫قبول‬ ‫‌ت‬ ‫ه‬ ‫‌وڵ‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫واڵت كار بكات‪ .‬له‌ بواری‬ ‫به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی توندوتیژی‪،‬‬ ‫پێویس������تییه‌كی زۆری ب������‌ه له‌س������ه‌ر كاره‌كانی ده‌وڵه‌ت‪ ،‬ڕێگری بكه‌ن نه‌ته‌وه‌س������ازیدا‪ ،‬حزب������ه‌‬ ‫به‌شداریی خه‌ڵك هه‌ی‌ه و حزب‌ه له‌وه‌ی كه‌ ده‌وڵه‌ت ده‌ستوور پێشێل بكات سیاس������ییه‌كان ده‌توانن‬ ‫جه‌خت له‌سه‌ر په‌یوه‌ندیی‬ ‫سیاس������ییه‌كان ده‌توان������ن ب������‌ه‬ ‫‌پێی‬ ‫ه‬ ‫ب‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫�����‬ ‫�‬ ‫ك‬ ‫‌ن‪،‬‬ ‫ه‬ ‫بك‬ ‫�����ار‬ ‫�‬ ‫ناچ‬ ‫‌ت‬ ‫ه‬ ‫�����‬ ‫�‬ ‫‌وڵ‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫و‬ ‫هاوبه‌شی نێوان نه‌ته‌وه‌ و‬ ‫سوودوه‌رگرتن له‌و ئیمكانیاته‌ی‬ ‫قه‌وم������ه‌کان بکه‌ن������ه‌وه‌‪.‬‬ ‫كه‌ له‌به‌رده‌ستیاندا هه‌یه‌‪ ،‬خه‌ڵك ده‌ستووری هه‌میشه‌یی واڵت كار بكات‬ ‫ئه‌ندام له‌ نێو كۆمه‌ڵگه‌دا‬ ‫ه������ان ب������ده‌ن بۆ به‌ش������داری و‬ ‫هاوكاریكردن و ڕای گشتی دژی ئه‌و كرده‌وانه‌ ڕێكبخه‌ن‪ .‬وه‌ربگ������رن و خۆیان ل������ه‌و كارانه‌ی ك������ه‌ ده‌بنه‌ هۆی‬ ‫دكت������ۆر ڕه‌نگین دادفه‌ر س������پنتا وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی كه‌وتنه‌وه‌ی درز له‌نێو كۆمه‌لگه‌دا به‌دور بگرن‪.‬‬ ‫ل‌ه كۆتاییدا ده‌بێ بڵێین كه‌ حزبه‌ سیاسییه‌كان ئامراز‬ ‫پێش������وتری ئه‌فغانس������تان‪ ،‬نووس������یویه‌تی‪ :‬حزب به‌‬ ‫پێناسه‌ی مۆدێڕن‪ ،‬ئامرازێكه‌ كه‌ به‌هۆیه‌وه‌ هاوواڵتیان و دیموكراس������یش ئامانج������ه‌‪ .‬حزب‌ه سیاس������ییه‌كان به‌و‬ ‫به‌شداری له‌ پرۆسه‌گه‌لی سیاس������ی و كۆمه‌اڵیه‌تیدا ج������ۆره‌ی ك‌ه ته‌جروب������ه‌ی هه‌ندێ له‌ واڵت������ان به‌تایبه‌تی‬ ‫ده‌كه‌ن و له‌و ڕێیه‌ش������ه‌وه‌ كاریگه‌رییان له‌س������ه‌ر ئه‌و ئه‌ورووپای ڕۆژاوا نیش������ان ده‌دات‪ ،‬ئه‌گه‌ر به‌دروس������تی‬ ‫بابه‌تانه‌ ده‌بێت‪ .‬به‌بێ حزبی سیاس������ی‪ ،‬به‌ش������داریی س������وودی ل������ێ وه‌ربگیرێت‪ ،‬ده‌بێت������ه‌ ه������ۆی به‌دیهاتنی‬ ‫گشتی له‌ پرۆسه‌ی پێكهاته‌ی ڕای گشتی و په‌ره‌پێدانی دیموكراس������ی‪ .‬به‌پێچه‌وانه‌شه‌و‌ه ئه‌و ئامرازانه‌ ئه‌گه‌ر ب‌ه‬ ‫دروستی س������وودی لێ وه‌رنه‌گیرێت‪ ،‬ده‌بێت‌ه هۆی ئه‌وه‌ی‬ ‫الواز ده‌بێت‪.‬‬ ‫به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی تێگه‌یشتنی سیاسی‪ ،‬زانست ك‌ه دیكتاتۆرییه‌ت س������ه‌ر هه‌ڵب������دات و قه‌یرانه‌كان زیاتر‬ ‫و زانیاریی گش������تی‪ :‬دیموكراس������ی له‌و واڵتانه‌ی كه‌ ب������كات‪ .‬حزب������‌ه سیاس������ییه‌كان وه‌ك������و دامه‌زراوه‌یه‌كی‬ ‫به‌گشتی خوێنده‌واری زۆرتره‪ ‌،‬باشتر ده‌توانێت پێگه‌ی دروستكراوی ده‌ستی مرۆڤ‪ ،‬له‌بنه‌ڕه‌تدا باش یان خراپ‬ ‫خۆی به‌هێز بكات‪ .‬حزبه‌ سیاسییه‌كان به‌ هه‌ڵوێستی نین‪ .‬هه‌رچه‌ن������د‌ه حزبه‌كان ئامرازێكن‪ ،‬ئ������ه‌و‌ه به‌ند‌ه ب‌ه‬ ‫خۆیانه‌وه‌ له‌ نێو په‌رله‌مان‪ ،‬هۆیه‌كانی گواس������تنه‌وه‌ و فه‌رهه‌نگ‪ ،‬ش������ێوازی بۆچوونی مرۆڤ‪ ،‬ك‌ه چۆن سوودی‬ ‫ئه‌نجامدانی سمینار و ناڕه‌زایه‌تیی مه‌ده‌نی‪ ،‬ده‌توانن ل������ێ وه‌ربگرن‪ .‬حزب������ه‌كان ئه‌گه‌ر ڕۆڵێك������ی ئه‌رێنییان ل‌ه‬ ‫ئاس������تی ڕۆش������نبیریی خه‌ڵك زیاتر بك������ه‌ن‪ .‬هه‌روه‌ها به‌دیهێنانی دیموكراسیدا هه‌یه‌‪ ،‬زۆر زیاتر له‌و‌ه ده‌توانن‬ ‫حزبه‌كان ده‌توانن ڕۆڵی ئاشكراكردنیان هه‌بێت‪ .‬زۆر ڕۆڵێكی نه‌رێنی بگێڕن‪.‬‬ ‫‪http://www.gmic.gov.af/dari/news‬‬ ‫بابه‌تی پش������ت په‌رده‌‪ ،‬چ هی ڕاب������ردوو بێت یان هی‬

‫‪ 50‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)35‬‬


‫ته‌مووزی ‪2013‬‬

‫‪51‬‬


‫‪ 52‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)35‬‬


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.