تهمووزی 2013
1
2
ههڵبژاردن ژماره ()35
دۆخێکی گونجاو بۆ سازدانی کۆنگرهی نهتهوهیی
سپێك ده
بوونی حکوومهتی ههرێمی کوردس������تان ،گهشهی خهباتی سیاس������ی له پارچهکانی تری کوردستان ،ههروهها ئاڵوگۆڕه خێراکان������ی ئهمدوایییهی ڕۆژههاڵتی ناوهڕاس������ت ،ئهو دهرفهت������هی پێکهێناوه که نهتهوهی کورد ل������ه ههر چوارپارچهی کوردس������تان ههنگاو بۆ لێکنزیکبوونهوه و گوتاری هاوبهش بنێت .بێشک یاریی ئاڵۆزی شهترهنجی سیاسیی ناوچهکه و ش������نهبای جێگۆڕکێی بنهڕهتی له دهڤهری ئێمهدا ،پێویس������تی به نزیکی و ههوڵدان بۆ تێگهییشتنی هاوبهش و توانهوهی سههۆڵه نێوخۆیییهکان ههیه. له ناوهڕاس������تی ساڵی ٢٠١١دا ،مهس������عوود بارزانی سهرۆکی ههرێمی کوردستان له دیداری لهگهڵ ههندێک له پارت و الیهنه سیاسییهکانی کوردستانی پارچهی تورکیادا ،باسی له کۆنفرانسێکی نهتهوهیی کرد و ئاژماهی بهوه دا" :بهستنی ئهو کۆنفرانسه یهکێک له بهرنامه سیاسییهکانی ئێمهیه بۆ ئهوهی گوتارێکی یهکگرتووی کوردی ل ێ دهربچێت ،که ئهویش گوتاری ئاشتییه". ب������ه لهبهرچاوگرتنی ئاڵوگۆڕهکانی ناوچهکهمان ،بوونی حکوومهتی ههرێمی کوردس������تان که ئهمڕۆکه خاوهنی کێش������ی سیاس������ی له ناو عێراق و ناوچهکهدایه ،ههروهها بارودۆخی سیاسی ،گهشه و ههڵدانی خهباتی سیاسی له پارچهکانی تری کوردستاندا ،کۆنگرهیهکی لهم چهشنه وهکو پێویست دێنێته گۆڕێ ،که یهکپارچهبوونی کورد به پهیامێکی ڕوون بۆ ناوخ������ۆ و دهوروبهر ،ههم حکوومهتی ههرێم بههێزتر دهکات و ههمیش ههس������تی نهتهوهیی له پارچهکانی تردا بههێزتر دهکات .له ههمان کاتدا ،پاڵپشتیی پارچهکانی تر بۆ حکوومهتی ههرێمی کوردستان بهتینتر دهکات ،که ئهمهیان دهوڕی ڕای گشتی وهکو هاوکێشهیهک له بهرژهوهندیی حکوومهتی ههرێمی کوردستان و پارچهکانی تردا دهبێت. بڕیارێکی لهم چهش������نه (کۆنگرهی نهتهوهیی) که دهچێته خانهی ستراتێژیی نهتهوهیییهوه ،سهرهڕای ئهوه که دهتوانێت وهکو "چهترێکی نهتهوهیی" له گش������ت پارچهکاندا ههس������تی نهتهوهیی ببزوێنێت و گهلێک خورتیان بکات ،ههروهها گشت پارت و الیهنه سیاسییهکان لێک نزیک بکاتهوه و بواری گوێگرتن و تێگهییشتنی هاوبهش له نێوان گشت هێزهکاندا بێنێته کایهوه و ،یارمهتی به نهمانی دڕدۆنگی بدات. له هێڵی گشتیدا (کۆنگرهی نهتهوهیی) دهتوانێت ههڵگری پهیامێکی هاوبهش بێت و دهتوانێت کار لهسهر ئهو ڕووداوانه بکات ،که پهیوهندییان به پرسی کوردهوه له ناوچهکهدا ههیه ،ئهمهش سهرهتایهکی باش و گونجاو دهبێت بۆ یهکپارچهیی کورد له ڕۆژههاڵتی ناوهڕاس������تدا ،چونکه بوونی ههرێمی کوردس������تان وهکو یهکهیهکی سیاسی و کۆمهاڵیهتی ،ههروهها ئاڵوگۆڕهکانی ئهمدوایییه ناوچهکه ،دهرفهتێکی لهبار بۆ نهتهوهی کورد دهڕهخس������ێنێت ،که له هێڵی گش������تی و له بواری نهتهوهییدا پهیامێکی هاوبهشی ههبێت. به لهبهرچاوگرتنی بزووتنهوهی دیموکراس������ی و مافی مرۆڤ له ڕۆژههاڵتی ناوهڕاس������ت و ڕهوتی ئاڵوگۆڕ له دهس������هاڵته سیاسییهکانی ئهم ناوچهیهدا ،ههروهها بۆ ئهوهی نهتهوهی کوردیش بتوانێت له شهترنجی سیاسیی ناوچهکهدا یاریکهر و هاوکێش������ه بێ������ت ،ئهم کۆبوونهوه نهتهوهیییه دهتوانێت هاندهرێکی باش بێت ک������ه نهتهوهی کورد خۆی گهاڵڵه و تۆکمه بکات. ئهو کۆنگرهیه دهتوانێت سهرهتایهکی روون و ئاشکرا بێت ،تا کورد وهک نهتهوهیهک ههندێک پهیامی گشتی بۆ واڵتانی دهوروبهر ،ناوچه و جیهانی پێ بێت .ئاشتی نهتهوهیی ،دهتوانێت پهیامێکی تری ئهو کۆنگرهیه بێت .بههێزکردنی ههستی نهتهوایهتی له ههرێمی کوردس������تان و پارچهکانی تر ،مهرجه بۆ پێش������کهوتن ی پرس������ی کورد ل������هم قۆناغهدا .کۆنگرهی نهتهوهی������ی ،دهبێ ئهوه لهبهرچاو بگرێت .کورد هاوکێش������هیه و دهبێ یاریکهر بێت ل������ه ناوچه گڕگرتووهکهی ڕۆژههاڵتی ناوهڕاستدا .جاران چیاکان دۆستمان بوون ،ئێستا دهبێ گشتمان دۆستی یهکتر بین.
سهرنووسهر
تهمووزی 2013
3
پهیامی مهسعوود بارزانی سهرۆکی ههرێمی کوردستان
"دهبێ ب ه ههموومان نموونهیهكی جوانی دیموكراسی پێشكهش بكهین، نابێت هیچ كهس ب ه كورسییهكهیهو ه بچهسپێت و ،نابێت ڕێگ ه بدرێت سهرۆكی ههتاههتایی ههبێت ل ه كوردستاندا .من خۆم باوهڕێكی تهواوم بهو ه ههی ه ك ه كاتێك پۆس���تێك ل ه الیهن كهس���ێكهو ه بهجێدههێڵدرێت، دهبێ گهل ئهو پرس���یار ه بكات ك ه بۆچی ئهو پۆس���ت ه بهجێدههێڵێت، نهك گهل بگات ه رادهی ئهوهی ئهو پرسیار ه بكات ك ه بۆچی ناڕوات". 4
ههڵبژاردن ژماره ()35
بهناوی خوای گهور ه و میهرهبان گهلی خۆشهویستی كوردستان.... هێز و الیهن ه سیاسییهكان و رێكخراوهكانی كۆمهڵگهی مهدهنی... بۆ من خۆش������ترین بڕیار ئهوه ب������ووه كه له تهمهنی 16 ساڵیدا له پێناو ئازادی و مافه نهتهوهیی و دیموكراتییهكانی گهلی كوردستان و ڕزگاركردنی خاكی كوردستاندا بوومه پێشمهرگهی كوردستان. پێشمهرگایهتیش گهورهترین شانازیی ژیانی منه و ،له ههر پله و پۆس������تێكدا بووبم به گیانی پێشمهرگانه كار و خهباتم كردووه و ،به بیروباوهڕی پێشمهرگانهوه كارم بۆ بهرژهوهندیی گهلهكهم كردووه و ،ههر لهو ڕوانگهشهوه ههموو پۆستهكانم بۆ بهرژهوهندیی بااڵی نیشتمانهكهم بهكارهێناوهن. زۆریش سهربهرزم بهوهی كه ههر له سهرهتای راپهڕینی ش������كۆداری گهلی كوردس������تان له بههاری 1991ـهوه وهك پابهندبوون به ئامانجهكانمان له ئازادی و دیموكراسی له كاتی شۆڕش و خهباتی پێشمهرگایهتیدا له شاخ ،ههروهها وهك ئهركێك������ی نیش������تمانی و چهس������پاندنی بنهماكان������ی دیموكراس������ی و دامهزراندنی سیس������تهمێكی سیاس������ی و ئیداریی دیموكراسیانه ،داوام كرد بهرهی كوردستانی به زووترین كات ههڵبژاردنێكی ئازاد ئهنجام بدات ،بۆ ئهوهی گهلی كوردس������تان له ڕێگهی س������ندوقهكانی دهنگدانهوه، چارهنووس و سیستهمی سیاسیی خۆی دیاری بكات. لهوكاتهوه گهلی كوردستان ،به هاوكاریی ههموو الیهنه شۆڕش������گێرهكانییهوه پڕۆس������هیهكی دیموكراس������ییانهی دهس������تپێكرد .ئێس������تاش به پش������تێوانیی خوای گهوره و هاوكاریی دڵس������ۆزان و خهبات و خۆڕاگریی گهلهكهمان، پێش������كهوتنی گهوره له ههموو ئاس������تهكانی ژیانی خهڵكی كوردس������تاندا بهدیهاتوون .ههر بهو هۆیهوه كوردس������تان ئهمڕۆ نێوبانگێكی باشی ههیه له ڕووی جێگیریی سیستهمی سیاس������ی و س������هقامگیریی باری ئهمن������ی و پێكهوهژیان. ههروهها پێش������كهوتنهكان له بواری ئابووری و ئاوهدانیدا، ڕۆژ به ڕۆژ پێگهی كوردستان له جیهاندا بههێزتر دهكهن. له ماوهی ڕاب������ردوودا له ههرێمی كوردس������تاندا ،وهك بهش������ێك له نهریتی دیموكراسی ،گفتوگۆ و گهنگهشهیهكی زۆر لهسهر سروش������ت و پێناسهی سیستهمی سیاسی و پڕۆژهی دهستوور هاته ئاراوه.
بۆ پێشكهش������كردنی نموونهیهكی جوانتری پڕۆس������هی دیموكراس������ی و پابهندبوون به یاساوه ،نامهی فهرمیم نارد بۆ كۆمسیۆنی بااڵی سهربهخۆی ههڵبژاردنهكان ،تاوهكو له مانگ������ی 9ی ئهمس������اڵدا ههڵبژاردنهكان������ی پهرلهم������ان و س������هرۆكایهتیی ههرێمی كوردس������تان ئهنجام بدرێن .بهو شێوهیه ئهوهی ئهركی سهرشانی من بووه بهجێمگهیاندووه، له نامهن������اردن و داواكردنی ئهنجامدانی ههڵبژاردنهكان و پاشان دیاریكردنی كاتی ههڵبژاردنهكان ،كه ئهویش رۆژی 2013/9/21بووه. له دوای ئهو فهرمانه و پێش دهرچوونیش������ی ،جیاوازیی بیروڕا ههبوو لهس������هر میكانیزمی ههڵبژاردنی س������هرۆكی ههرێمی كوردس������تان ،كه ئایا بهپێی یاسای سهرۆكایهتی ههرێمی كوردستان ژماره 1ی ساڵی 2005ی ههمواركراو و پڕۆژهی دهس������توور بێت ،كه سهرۆكی ههرێم راستهوخۆ له الیهن خهڵكهوه ههڵبژێردرێت ،یان به پێی بۆچوونی چهند حیزبێك كه داوا دهكهن س������هرۆكی ههرێمی كوردستان له نێو پهرلهماندا ههڵبژێردرێت .ئهمهیش جیاوازی خسته ناو الیهنهكانهوه پاشان پرس������ی پڕۆژهی دهستووری ههرێمی خرایه س������هر و دهرئهنجام بهداخهوه مامهڵهكردنی توندی ههندێ الیهن پڕۆسهی سیاسی بهرهو قهیران برد. بۆ ئهوهی بتوانین زهمینهی پێكهوهكاركردنێكی باش������تر بهێنینه ئارا سهبارهت بهو پرسانه و بۆ ئهوهی نموونهیهكی جوانتری پڕۆسهی سیاسی له ههرێمی كوردستان پێشانی خهڵك������ی خۆمان و دهرهوهش بدهی������ن ،ههروهها بۆ ئهوهی بتوانین زهمینهی تهوافوق بڕهخسێنین و الیهنه سیاسییهكان و پێكهاتهكانی كۆمهڵگهی كوردستان ،سهرنج و تێڕوانینی خۆیان لهس������هر ش������ێوازی ههڵبژاردنی سهرۆك و پڕۆژهی دهستوور بخهنهڕوو ،بهنامهیهك له 25ـی 5ـی 2013داوام له ههموو الیهنه سیاس������ییهكانی كوردستان كرد ،تێبینی و سهرنجهكانیان لهس������هر پڕۆژهی دهستوور بۆ ئێمه بنێرن. دوای گهیشتنی وهاڵمهكان ،داوام له سهرۆكایهتیی پهرلهمان ك������رد لهگهڵ س������هرجهم الیهن و پێكهاتهكان������ی كۆمهڵگهی كوردستان كۆ ببنهوه بۆ ئهوهی بگهنه ئهنجامێك. ئامانجی من له ناردنی تێبینیی الیهنهكان بۆ سهرۆكایهتیی پهرلهمان بۆ ئهوه بوو كه تهوافوقی الیهنهكانی ناو پهرلهمان و دهرهوهی پهرلهمان و سهرنجی ههموو پێكهاتهكان ببێته نهخشهڕێگهیهكی باش������تر و زهمینهیهكی گونجاوتر دابین بكهی������ن بۆ پڕۆژهی دهس������توور و ههڵبژاردنهكان ،ئینجا به
تهمووزی 2013
5
ههموو س������هراحهتێكهوه به گهلی كوردستان ڕابگهیێنم كه من وهك شهخسی خۆم هیچ نییهتێكم بۆ خۆكاندیدكردنهوه نیی������ه و ڕێ������ز له ههم������وو یاس������اكان دهگ������رم و ئهمانهتی سهرۆكایهتی ههرێمی كوردستان ڕادهستی ههر بهڕێزێكی دیكه دهكهم كه ههڵدهبژێردرێت. ب������هاڵم به داخ������هوه ئۆپۆزیس������یۆن س������هركهوتوو نهبوون له هاوكاریكردن بۆ سهرخس������تنی پڕۆس������هكه ،بهڵكو بهو ش������ێوه ڕهفتارهیان كه قبووڵیان نهكرد الیهنهكانی دیكه له كۆبوونهوهكانی س������هرۆكایهتی پهرلهماندا بهش������دار بن ،ههوڵ و پرۆسهكهیان پهكخس������ت .لهوهدا دهرك������هوت كه مهفهووم������ی تهوافوق الی ئۆپۆزیسیۆن تهنیا سهپاندن و جێبهجێكردنی ئهو داوایانهیه كه خۆیان ههیانه ،به بێ گوێدانه داواكانی الیهنهكانی دیكه. دهمهوێت لێرهدا زۆر به ڕاشكاوی بیڵێم ،تهوافوق ئهوه نییه ك������ه تهنیا پارتی و یهكێتی و س������ێ الیهنهكهی ئۆپۆزیس������یۆن رێكبكهون ،بهڵكو پهیوهس������ته بهوان و ههموو الیهن و پێكهاته جیاجیاكانی دیكهی كوردستانیشهوه .پڕۆژهی دهستوور كاتی خۆی له الیهن 36حیزب و ههموو نهتهوهكانی كوردس������تانهوه گفتوگۆی لهسهر كراوه ،لهبهر ئهوهش ئهمڕۆ نابێ پشتگوێ و پهراوێز بخرێن ،چونكه كوردستان ههر تهنیا ئهو پێنج الیهنهی تێی������دا نییه .لێرهش������دا دووب������اره داوا له ههم������وو الیهنهكان دهكهمهوه ،لهسهر پرسی دهستوور بهرهو تهوافوق ههنگاو بنێن و منیش به ههموو توانایهكهوه پشتیوانیتان دهكهم ،با قهیرانی سیاسی دروس������ت نهبێ و بۆ ئهوهی ئارامیی ژیان له خهڵكی كوردستان تێكنهدرێت و ،ههموو هێز و توانای خۆمان بخهینه گهڕ بۆ ئهوهی س������وود لهو دهرفهتان������ه وهربگرین كه ئهمڕۆ بۆ گهل و نیشتیمانهكهمان له ناوچهكهدا هاتوونهته پێش. ههم������وو ههوڵێكی خ������ۆم دهخهم������ه گهڕ بۆ ڕهخس������اندنی زهمینهیهكی نوێی گهییش������تن به تهوافوق .خهڵكی كوردستان و حیزب������هكان ش������ایهتی ئهوهم ب������ۆ دهدهن ،كه له س������هروبهندی پهسهندكردنی پڕۆژهی دهستووری ههرێمی كوردستان له ساڵی 2009دا له الی������هن پهرلهمانهوه ،ههوڵێك������ی زۆرمدا بۆ ئهوهی تهوافوقی لهس������هر دروس������ت ببێ و به دڵی ههموو الیهنهكانی كوردس������تان بێ������ت و ،پێداگیریم لهس������هر ئهوه ك������رد كه دهبێ تێڕوانینی ههموو نهتهوه و پێكهاته ئایینییهكانی تێدا جێبكرێتهوه. ههرواش كرا و ،دوای ئهوه له پهرلهمان دهنگی لهسهر درا. ئهمج������ارهش دهمویس������ت دوور ل������ه ههم������وو گرژی و ههڵچوونێكی ناو پڕۆسهی سیاسی ههمان زهمینه دروست بكهمهوه بۆ گهییشتن به تهوافوق.
6
ههڵبژاردن ژماره ()35
بهداخهوه ئۆپۆزیسیۆن به ڕهفتار و شێوهی مامهڵهكردنیان لهو چوار س������اڵهی رابردوودا ،ئهو تێڕوانینهی بهشێكی زۆر له خهڵك و الیهنهكانیان لهسهر خۆیان چهسپاندووه ،كه به هیچ شتێك رازی نابن و ،تهوافوق له ڕوانگه و به لێكدانهوهی ئهوان سهپاندنی بیروڕاكانی خۆیانه كه ئهوهش پێچهوانهی ڕێسا و عورفه سیاسی و دیموكراسییهكانه. سێ الیهنهكهی ئۆپۆزیسیۆن دهبێ بزانن كه جگه له پارتی و یهكێتی ،زۆر حیزبی دییش ههن له كوردس������تاندا له سهختترین ڕۆژگاری ژێر دهس������تهییدا ئهو پ������هڕی فیداكارییان نواندووه بۆ بهرگریك������ردن ل������ه ههبوون������ی گهلهكهم������ان و مان������هوهی ناوی كوردس������تاندا ،ههروهها زۆر حیزبی دیك������هی مۆڵهتپێدراو ههن ئهمڕۆ ڕا و قسهیان ههیه بۆ پێشكهوتنی كوردستان .نابێ سێ الیهنهكهی ئۆپۆزیس������یۆن ڕێگه به خۆی������ان بدهن و ههوڵی ئهوه بدهن له الی������هن دهزگا بااڵكانی كوردس������تانهوه ڕا و بۆچوونی الیهنهكان������ی دیكه نادیته بگیرێن .ی������ان رێگه به خۆیان بدهن به شێوهیهك له س������ووكایهتی پێكردنهوه باسیان بكهن ،چونكه به هیچ شێوهیهك ئهوه نهریتێكی دیموكراسیانه نییه .بۆیه داوا له برایان������ی ئۆپۆزیس������یۆن دهك������هم ب������ه س������ینگێكی فراوان������ی یهكترقبوڵكردن������هوه و ب������ه پێی بنهما دیموكراس������ییهكان كار و چاالكییه سیاسییه یاساییهكانیان ئهنجام بدهن و ،ههموو ڕهفتار و مامهڵهكانیان لهسهر بنهمای قبوڵكردنی ئهوانیترهوه بێت.
خهڵكی خۆڕاگری كوردستان....
پهرلهمانی كوردس������تان ،ل������ه ڕۆژی 2013/6/30دا به دهركردنی دوو یاس������ا ،ماوهی پهرلهمان و س������هرۆكایهتی ههرێمی كوردس������تانی درێژ ك������ردهوه ،ئهوهش دواكهوتنی ههڵبژاردنی س������هرۆكی ههرێمی كوردس������تانی لێكهوتهوه. لێرهدا دووپاتی دهكهمهوه هیچ كات خولیای كورس������ی و پۆست نهبوومه .ئهمڕۆش نامهوهێ مێژووی خۆم له خهبات بۆ رزگاری و ئازادی كوردس������تان به هیچ ش������تێكی دیكه بگۆڕمهوه .مرۆڤ زیاتر به خهبات و كار و بهخش������ش بۆ گهل و نیش������تمان و مرۆڤایهتی دهناسرێتهوه نهك به پله و پۆست و ناونیشانی وهزیفی و ئیدارییهوه. یاس������ای درێژكردنهوهی ماوهی پهرلهمانی كوردستانم ئیمزا كرد تاوهكو هیچ بۆشاییهكی یاسایی و دهستووری له ههرێمی كوردستاندا دروست نهبێت .ماوه و ویالیهتی س������هرۆكایهتی ههرێمی كوردس������تان ،له الیهن پهرلهمانی كوردستانهوه به دهنگی فراكسیۆنی كوردستانیی (پارتی
و یهكیێتی) لهگهڵ فراكس������یۆنهكانی حیزب و نهتهوهكانی دیكهی ناو پهرلهمان و سهربهخۆكان جگه له فراكسیۆنهكانی حیزبهكانی ئۆپۆزیسیۆن ،درێژكرایهوه. ئێس������تا من لهبهردهم ئهركهكانی ئهو هاوپهیمانییهتهدام كه له نێ������وان پارت������ی دیموكراتی كوردس������تان و یهكێتی نیشتمانی كوردستاندا ههیه ،كه پێكهوه لهگهڵ چهند حیزب و نهتهوهی كوردس������تاندا لهناو پارلهم������ان بڕیاریان داوه ماوهی سهرۆكایهتی ههرێمی كوردستان بۆ دوو ساڵ درێژ بكرێتهوه ،به بێ ئهوهی من تێیدا بهشدار بووبم. ههروهها من لهبهردهم بهرپرسیارێتیی ئهخالقی و كۆمهڵێ ئ������هرك و كاری هاوبهش������ی درێژخایهن������دام لهگ������هڵ برای خۆشهویستم مام جهالل بۆ درێژهدان به هاوپهیمانێتییهكه، بۆ ئهوهی وهفاداری ئهو كاروانه بم كه دهس������تمان پێكرد و ئهنجامهكانیشی به ئیجابییهوه بهردهوام بن و ،ئینشاڵاڵ كه ئهویش به خۆشی دهگهڕێتهوه بۆ كوردستان ،ههموو شتێك لهوپهڕی س������هقامگیریدا ببینێ .ل������ه ههمانكاتدا من باش له ئهركهكانی هاوپهیمانێتی نێوان یهكێتی و پارتی تێدهگهم ،كه به ڕاستیش ئهو هاوپهیمانێتییه سهقامگیری و پێشكهوتنێكی زۆر گ������هورهی ل������ه كوردس������تاندا دروس������تكردووه ،ك������ه بهرههمهكهشی ئهوهیه كه ئێستا ههرێمی كوردستان جێگهی سهرنجی ههموو جیهانه ،ههروهها وایكرد كورد بهشدارێكی چاالك بێت له گۆڕانكارییهكانی عێراق و ناوچهكهدا. ئهم������ڕۆش كه جهنابی مام جهالل لهبهر باری تهندروس������تی له كوردس������تان نییه ههست دهكهم بهرپرسیارێتییهكهی ئهویش دهبێ من ئهنجامی بدهم له پاراستن و بههێزكردنی ئهو هاوپهیمانییهتییهدا وهك وهفاداریی������هك بۆ پێكهوهكاركردن و هاوخهباتیی و هاوكاریی چهندساڵهی نێوانمان له پێناو گهل و واڵتهكهماندا. ههروهه������ا بۆ رهچاوكردن������ی نیگهرانییهكان������ی پێكهاته نهتهوهی������ی و ئایینییهكانی كوردس������تان لهم������هڕ ئهگهری قوڵتربوونی قهیرانی سیاس������ی و پاراستنی سهقامگیری له كوردستاندا و ،لهبهردهم داوای كهسایهتییه خهباتگێڕهكانی كوردس������تانی عێراق و پارچهكانی دیكهی كوردستاندا ،و پاش ڕاوێژكردن لهگهڵ زۆربهی هێز و الیهنه سیاسییهكانی كوردس������تان یاس������ای درێژكردنهوهی ماوهی سهرۆكایهتی ههرێم������ی كوردس������تانم ڕهتنهك������ردهوه .ب������هاڵم ئ������هو ڕهتنهكردنهوهیهش بهو مانایه نییه كه من لهگهڵ شێواز و ناوهڕۆك������ی یاس������ای درێژكردنهوهی ویالیهتی س������هرۆكی ههرێمدا بم ،بۆیهش ئیمزام نهكرد.
لێرهدا وهك ڕێزگرتنێك له دهنگی زۆربهی فراكسیۆنهكانی پهرلهمانی كوردس������تان و ب������ۆ ئیحراج نهكردنی������ان ،به گهلی خۆشهویس������تی كوردس������تان رادهگهیێنم ،كه من به شێوهیهكی كاتی تا وهكو خولی چوارهمی پهرلهمانی كوردس������تان دهست ب������هكار دهبێ������ت و به پهله دهگهن������ه تهوافوقێك ،ئ������هو ئهرك و ئهمانهتهی ك������ه خراوهته سهرش������انم بهجێیدهگهیێنم ،ههر له ئێستاشهوه داوا له سهرۆكایهتیی خولی داهاتووی پهرلهمانی كوردستان دهكهم كه لهژێر ڕۆشنایی ئهو نامهیهم كه له 12ـی 6ـی 2013ـدا ئاراستهی سهرۆكایهتیی خولی ئێستای پهرلهمانم كردب������وو ،دوای ههڵبژاردنهكانی 2013/9/21دهس������تبهجێ له كۆبوون������هوه دهس������تپێكییهكانی س������هرۆكایهتیی پهرلهماندا به زووترین كات میكانیزمێك بدۆزنهوه بۆ ئهوهی له ماوهی كهمتر له س������اڵێكدا بگهن������ه تهوافوق لهس������هر ههمواركردنی پڕۆژهی دهس������توور و ئالییهتی ههڵبژاردنی سهرۆكی ههرێم .ئهو كات ههڵبژاردنی س������هرۆكێكی نوێی ههرێمی كوردس������تان ئهنجام بدرێ������ت و ئهو ئهمانهتهی له دهس������ت ئێمه دای������ه بدهینه ههر بهڕێزێك������ی دیك������ه كه متمانهی گهلی كوردس������تان بهدهس������ت دههێنێت .خۆم و كاك كۆس������رهت ،جێگری س������هرۆكی ههرێمی كوردستان و دیوانی سهرۆكایهتی ههرێمی كوردستانیش ،وهك دهزگای سهرۆكایهتی ههرێمی كوردستان ههموو هاوكارییهكی سهرۆكایهتی پهرلهمانی تازه دهكهین بۆ ئهو مهبهسته. دهب������ێ به ههموومان نموونهیهكی جوانی دیموكراس������ی پێش������كهش بكهین ،نابێت هیچ كهس به كورس������ییهكهیهوه بچهس������پێت و ،نابێت ڕێگه بدرێت س������هرۆكی ههتا ههتایی ههبێت له كوردس������تاندا .من خ������ۆم باوهڕێكی تهواوم بهوه ههیه كه كاتێك پۆستێك له الیهن كهسێكهوه بهجێدههێڵدرێت، دهب������ێ گهل ئهو پرس������یاره ب������كات كه بۆچی ئهو پۆس������ته بهجێدههێڵێت ،نهك گهل بگاته رادهی ئهوهی ئهو پرس������یاره بكات كه بۆ چی ناڕوات. گهلی خۆشهویس������تی كوردستان من دڵنیاتان دهكهمهوه كه تهنیا ئێوه دهتوانن بڕیار لهس������هر چارهنووسی خۆتان بدهن و ،كهس ناتوانێ ئهو مافهتان لێ زهوت بكات. بژی كوردستان... نهمری بۆ ش������ههیدانی ڕێگهی رزگاری كوردس������تان و سهرفرازی سهربهرزی بۆ گهلی كوردستان
مسعود بارزانی سهرۆكی ههرێمی كوردستان ٢٠١٣/٧/١٦ سهرچاوهhttp://www.krp.org :
تهمووزی 2013
7
ل ه سینۆههی میسرییهوه تا ئیخوانهکان!
* قهرهنی قادری له دیسامبری ساڵی ٢٠١٠دا ،بڵێسهی ئاگری جهستهی (محهمم������هد بووعهزیزی) دهس������پێکی تهقین������هوهی ڕق و ناڕهزایهتیی کهڵهکهکراوی هاوواڵتیان توونسی بوو .زۆری نهخایاند که ئاگرهکه پهرێزی واڵته عهرهبییهکانی گرتهوه و ،به "بههاری عهرهبی" دهنگی دایهوه. یهکێک له ئامانجه س������هرهکییهکانی "بههاری عهرهبی" ئهوه بوو ،کۆتایی به دهسهاڵتی سهرکۆماره ههتاههتایی و حوکم������ی دیکتات������ۆری بێنێ������ت .ه������هر لهو کۆاڵنهش������هوه، "بههار"هک������ه ،چارهس������هرێک بۆ "ه������هژاری"" ،گهندهڵی" و "پێش������ێلکردنی مافی م������رۆڤ" بدۆزێتهوه .ئ������هو "بههار"ه، ههڵگری دوو جهمس������هری ئیس���ل��امی و الیهنگرانی مافی مرۆڤ و ئازادییهکانه. کۆمهڵگهی میس������ر خاوهنی شارس������تانییهت و کولتووری جی������اوازه ،ههروهها خێوی کێش������ێکی بهرچ������اوه له جیهانی عهرهبی و ئیس���ل��امیدا .ه������هر به دهس������تپێکردنی "بههاری عهرهبی"یهوه ،کانگای هزری زۆربهی بزووتنهوه ئیسالمییهکانی ناوچهکه ،واته ئیخوانهکان کهوتنه بهر تاقیکردنهوه. ئیخوانهکانی میس������ر ب������ه ٨٥س������اڵ تهمهنیانهوه تهنیا ساڵێک دهسهاڵتیان تاقی کردووه ،بهاڵم له کۆتاییدا کهوتنه بهر الفاوی هاوواڵتیانی (نیل)هوه .ئهوهش له حاڵێکدایه که ئیخوانهکان ب������هردهوام به گوێرهی بیروب������اوهڕی ئایینیی
8
ههڵبژاردن ژماره ()35
خۆیانهوه ،بانگهش������هی ئهوهیان دهکرد ،بۆ ههموو پرسێک، چارهسهرێکیان ههیه! فهریدوون خاوهند کارناس������ی کاروب������اری ئابووری لهو بارهیهوه دهڵێت" :بهاڵم ههر ئهو ماوه کورته ،میسرییهکانی ئاگادار کردهوه ،که له ڕاستیدا (ئیخوانهکان) سهریان له ئابووری دهرناچێت و هیچ پالنێکیشیان بۆ داهاتوو نییه .به ئهزموونی یهکساڵهی دهسهاڵتیانهوه ،بانگهشهی ههشتا و پێنج ساڵهیان بهبادا!" الفاوی ئاڵوگۆڕ له میسری کهونارادا ،خهریکه ئاواتهکانی سینۆهه بهدی دێنێت ٣٣٥٠ .ساڵ بهر له ئێستا سینۆههی یه جلوبهرگ، میس������ری پزشکی فیرعهون نووس������ی" :لهوانه زمان ،دابونهریت و بڕواکانی خهڵک ئاڵوگۆڕیان بهس������هردا بێ������ت ،بهاڵم گهمژهیی ئهوان ناگۆڕێت و دهکرێت له تهواوی سهدهکاندا به هۆی وته و نووسراوهی درۆیین خهڵک فریو بدرێ������ت .ههر وهک مێش������هههنگوین حهزی ل������ه ههنگوینه، خهڵکی������ش حهزیان له درۆ ،فرتوفێ������ڵ و وادهی بهتاڵه ،که ههرگیز له کردهوهدا جێبهجێ ناکرێن ".س������ینۆههی پیر و ماندوو ،ئیتر خهڵکی واڵتهکهت گهمژه نین! ملمالنێ له نێوان جهمس������هری ئیس���ل��امییهکان لهگهڵ ئازادیخوازانی الیهنگری مافی مرۆڤ و دیموکراسی ،چهقی کهڵهوهکێشیی ئێستا و داهاتووی ئهو دهڤهرهیه!
ئهركی بریكاری قهواره سیاسییهكان و چاودێرانی ههڵبژاردن سهكوان ئهرگوشی گش����ت پرۆس����هیهكی ههڵبژاردن به چهند قۆناغێكی جیادا تێدهپهڕێت ،ههر له تۆماركردنی ق����هواره و پاڵێوراوانهوه تا دهگاته ههڵمهتی ههڵبژاردن ،دهنگدان و جیاكردنهوه و ژماردنی دهنگ����هكان و ڕاگهیاندن����ی ئهنجامه بهراییی����هكان .له قۆناغه س����هرهتایییهكانی ههڵبژاردندا ق����هواره سیاس����ییهكان یاخود پاڵێوراوان خۆیان ههڵدهس����تن ب����ه ئهنجامدانی كار و ڕێكاره یاسایییهكانی تایبهت به ههڵبژاردن. ڕۆژی دهنگ����دان قۆناغی یهكالكهرهوهی پرۆس����هی ههڵبژاردنه ،بۆیه بهپێی یاس����ا قهواره سیاسییهكان و پاڵێوراوان بۆیان نییه لهم ڕۆژهدا و لهناو بنكهكانی دهنگدان هیچ چاالكییهك ئهنجام بدهن .لێرهدا ڕۆڵی بریكاری قهواره سیاس����ییهكان و پاڵێوراوان دێته پێش����هوه و به موڵهتوهرگرتن����ی فهرمی لهالیهن بهڕێوهبهرانی ههڵبژاردن����هوه دهتوانن بچنه ناو بنكهكانی دهنگدان����هوه و ،چاودێری پرۆس����هكه بكهن و پارێ����زهری بهرژهوهندییهكانی قهوارهكهیان یا پاڵێوراوهكهیان بن. لهناو بنكهكانی دهنگداندا شانبهشانی فهرمانبهرانی دهزگای بهڕێوهب������هری ههڵبژادن و بریكارهكان ،الیهنێكی دیك������هی كاریگ������هر بوونی ههی������ه ،ئهوی������ش چاودێرانی ههڵبژاردن������ن (چ ناوخۆیی یا بیانی) .لهم س������ێ الیهنه زیاتر ،هیچ كهسێكی تر بۆی نییه بهشێوهیهكی بهردهوام چاودێریی ههڵبژاردن بكات. ههرچ������ی الیهنی بهڕێوهبهری ههڵبژاردنه ،ئهوا ئهركی
ڕێكخس������تن و بهڕێوهبردن������ی پرۆس������هی دهنگ������دان و جیاكردنهوه و ژماردنی دهنگهكانی دهكهوێته ئهس������تۆ و، پێویس������ته بهبێالیهن������ی ئهنجام������ی ب������دات .بریكارانیش نوێنهرایهتی������ی ق������هواره و پاڵێوراوهكانی������ان دهك������هن و بهرژهوهندییهكانیان دهپارێ������زن ،چاودێرانیش چاودێری كۆی پرۆس������هكه دهكهن و ههڵس������هنگاندنێكی گشتی بۆ دهكهن. تهمووزی 2013
9
بری������كار و چاودێران������ی ههڵبژاردن له س������هرهتای پرۆس������هی دهنگدانهوه ئامادهییی������ان دهبێت تا كاتی لێكجیاكردنهوه و ژماردن������ی دهنگهكان و ڕاگهیاندنی ئهنجامه بهرایییهكان.
ئهرك و مافی بریكاران و چاودێرانی ههڵبژاردن:
ا -ئهرك و مافی بریكار: -1پێویس������ته بری������كارهكان لهالی������هن بهڕێوهبهرانی ههڵبژاردنهوه ڕێگهپێدراو و تۆماركراو بن. -2چاودێریكردن������ی وردی پرۆس������هی دهنگ������دان و جیاكردنهوه و ژماردنی دهنگهكان. -3گرێدانی پهیوهندی لهگهڵ بهڕێوهبهرانی ههڵبژاردن بهمهبهستی بهدهستهێنانی زانیاری لهسهر پرۆسهكه. -4پشكنینی هۆیهكانی دهنگدان و دڵنیابوون له ڕاست و دروس������تیی كهرهستهكان ،وهك س������ندووقی دهنگدان، ژم������ارهی قوفڵ������هكان ،مهرهك������هب ،پێن������ووس ،كابینهی دهنگدان...هتد. -5پێویسته بریكار كهسێكی وشیار بێت و ئاگاداری یاسا و رێساكانی ههلبژاردن بێت و پێیانهوه پابهند بێت. -6پارێزگاریك������ردن له بهرژهوهندییهكانی قهوارهكهی یا پاڵێوراوهكهی له چوارچێوهی ڕێكاره یاس������ایییهكانی بهڕێوهبردنی ههڵبژاردن. -7رێگهنهدان به ئهنجامدانی س������هرپێچی له كاتی پرۆس������هكهدا و ئاگاداركردن������هوهی بهڕێوهبهران������ی ههڵبژاردن له ئهگهری ههبوونی ههر س������هرپێچییهك .له كاتێك������دا ئهگهر واڵمی بهرێوهبهرانی ههڵبژاردن جێی ڕهزامهندی بریكارهكه نهبوو ،ئهوا له ڕێگهی تۆماركردنی سكااڵوه سهرنج و تێبینییهكانی خۆی تۆمار دهكات. -8بهرزكردن������هوهی ڕاپۆرت بۆ ئهو الیهنهی متمانهی پێداوه و وهك بریكاری خۆی ههڵیبژاردووه.
10ههڵبژاردن ژماره ()35
ب -ئهرك و مافی چاودێرانی ههڵبژاردن: -1بهههمان شێوهی بریكارهكان ،پێویسته چاودێرانیش لهالی������هن بهڕێوهبهران������ی ههڵبژاردن������هوه تۆمارك������راو و ڕێگهپێدراو بن. -2بێالی������هن بن و بهیهك ئاس������ت س������هیری گش������ت بهش������داربووانی پرۆس������هكه (له دهنگ������دهر و بریكار و بهڕێوهبهرانی ههڵبژاردن) بكهن. -3چاودێریی وردی پرۆس������هكه بكهن و بهشێوهیهكی بابهتی سهرپێچی و الدانهكان تۆمار بكهن. -4ب������ه ئام������وژگاری و تێڕوانینهكانیان ،هاوكار بن بۆ سهرخستنی پرۆسهكه. -5بالوكردن������هوهی ڕاپۆرتێكی تێروتهس������هل بۆ ڕای گشتی لهبارهی چۆنایهتیی بهڕێوهچوونی پرۆسهكه. بێگومان قۆناغه ههره ههستیارهكانی ههڵبژاردن بریتین له قۆناغی دهنگدان و قۆناغهكانی دوای ئهو .لهم قۆناغانهشدا كارهكتهره سهرهكییهكان بریتین له بهڕێوهبهرانی ههڵبژاردن و بریكار و چاودێرانی ههڵبژاردن .كاتێك ئهم سێ كوڵهكهیهی ههڵبژاردن بهش������ێوهیهكی یاس������ایی و دوور ل������ه الیهنگیری ئهركهكانیان ئهنجام بدهن و مافهكانیان دهس������تهبهر بكرێن، ئ������هوا ت������ا ڕادهیهك������ی زۆر دهس������تهبهری بهڕێوهچوون������ی ههڵبژاردنێكی پاك و س������هركهوتوو دهكرێت .به پێچهوانهوه، الیهنگیری ههر یهك لهم سێ كۆڵهكهیه بۆ الیهنێك یان چهند الیهنێكی بهشداربووی ههڵبژاردن دوور له یاسا و رێساكانی ههڵبژاردن ،كۆی پرۆسهكه دهكهوێته مهترسییهوه و چهندین نیشانهی پرسیاری دهكهوێته سهر.
ههڵبژاردنی ئهنجومهنی پارێزگای نەینهوا
ئا :ئاران جهمال به هۆی "بارودۆخ������ی ئهمنی" ،ههڵبژاردن������ی پارێزگای نهینهوا لهگهڵ ههڵبژاردنی گشتیی ئهنجومهنی پارێزگاكانی عێ������راق ئهنجام ن������هدرا ،ئهو پرۆس������هیهش ل������ه ڕێكهوتی 2013/4/20بهڕێوهچوو و کۆتاییهات .به بڕیاری كۆمسیۆنی بااڵی سهربهخۆی ههڵبژاردنهكان له 2013/6/17دهنگدانی تایبهت بۆ هێزهكانی س������وپا و پۆلی������س لهو پارێزگهیهدا به بهش������داری 51ههزار و 438دهنگدهر دهستنیشان كرا و ئهنجامدرا .دوای ئهو پرۆس������هیه ،سندووقهكانی دهنگدان گوێزرانهوه بۆ ش������وێنی تایبهت تا لهگهڵ دهنگدانی گشتی، دهنگ������هكان جیاكرانهوه .له پارێزگای نهینهوا یهك ملیۆن و ی دهنگدانیان ههبوو ،ههروهها 827ههزار و 416كهس ماف به بڕیاری كۆمسیۆنی بااڵ له 2013/6/20دهنگدانی گشتی
ب������ۆ ئهنجومهنی پارێزگای نهینهوا ئهنجامدرا و 28قهواره و ئیئتالف������ی سیاس������ی و 637كاندید ل������هو ههڵبژاردنهدا كێبركێیان له سهر 39كورسیی ئهنجوومهنی ئهو پارێزگایه كرد. ههروهها 6521كهس وهك چاودێری ههڵبژاردنهكان له ڕێكخراوهكان������ی كۆمهڵگهی مهدهنی و نوێن������هری قهواره سیاس������ییهكان تۆمار كران و ،بۆ ئ������هو ههڵبژاردنه 4337 ی وێس������تگهی دهنگ������دان كراوهب������وون .لە کۆتاییدا لیس������ت هاوپەیمانیی برایهتیو پێكهوهژیان -به بهدهستهێنانی 173 ی 11 ی بهدهستهێنا و ،بووه خاوهن ی یهكهم ههزار دهنگ پله ی ئهنجومەن������ی پارێزگای ی 39كورس������ی ی لهكۆ كورس������ نەینەوا .ڕێژهی بهشداریكردن لهو ههڵبژاردنهدا %38بوو.
ئهنجامی كۆتاییی ههڵبژاردنی ئهنجومهتی پارێزگای نهینهوا ژمارهی دهنگی تهواو
581449
ژمارهی كورسیيهكان
39
له كۆی 39كورسی )3( ،كورسی بۆ كۆتای كهمینه و ( )10كورسیش بۆ ئافرهتان تهرخانكراوه.
تهمووزی 2013
11
ناوی قهوار ه سهركهوتووهكان موتتهحیدوون (متحدون)
لیستی هاوپهیمانیی برایهتی و پێكهوهژیان
ژمارهی لیست
444
ژمارهی دهنگهكان
129556
ژمارهی كورسی
8
زنجیرهی پاڵێوراوی سهركهوتوو
ناوی پاڵێوراوی سهركهوتوو
1 15
ئهسیل عهبدولعهزیز محهمهد عهبدولعهزیز خهلهف ئهعبهید عهبدواڵ هالل لوقمان نهجم ئهحمهد نهجم
ژمارهی لیست
469
ژمارهی دهنگهكان
173687
19
ژمارهی كورسی
11
10
حوسامهدین سهعدون حامد حهمدوون
12
عهبدولرهحمان حهسهن ئیبراهیم عهبدولرهحمان نورهدین یونس حوسێن عومهر
زنجیرهی پاڵێوراوی سهركهوتوو
ناوی پاڵێوراوی سهركهوتوو
4
6
بهشار حهمید مهحموود عهبدولغهفوور
66
ئهسین حهمزه خهلیل ئهمین
1
داوود جوندی سلهیمان كاڵۆ
58
لهلیال محهمهد عهلی یونس وههیب
14
روقهییه محهمهد سالح عهبدولرهحمان
10
عومهر ئهلیاس عهلی ئهلیاس
9
عهبدولقادرعهبدواڵ بهتووش یوسف
41
سهیدۆ حوسێن خدر ئهوس
37
خدر ئیالس ئادی كهچۆ هاشم
15
محهمهدعهلی تاها
44
گولستان حهسهن عهلی سلهیمان
35
بهرهكات شهمۆ نایف قهتۆ
21
گهالوێژ عهلی ئهمین پیرداوود
12ههڵبژاردن ژماره ()35
ئیئتالفی وهفا بۆ نهینهوا (ائتالف وفاء لنینوی) ژمارهی لیست
476
ژمارهی دهنگهكان
66517
ژمارهی كورسی
4
زنجیرهی پاڵێوراوی سهركهوتوو
ناوی پاڵێوراوی سهركهوتوو
1
غانم سوڵتان عهبدواڵ عهلی
2
مهروان رهشید زێدان خهلهف
4
نهوفهل حهمادی سوڵتان ئهلبووحهمهد
55
خالیده ئیسماعیل محهیمید حوسین
ئیئتیالفی یهكگرتووی نەینەوا (ائتالف نینوی الموحدة)
ئیئتالفی شكۆمهندی نهینهوا (ائتالف نخوة نینوی)
ژمارهی لیست
421
ژمارهی لیست
435
ژمارهی دهنگهكان
23361
ژمارهی دهنگهكان
45971
ژمارهی كورسی
1
ژمارهی كورسی
3
زنجیرهی پاڵێوراوی سهركهوتوو
ناوی پاڵێوراوی سهركهوتوو
3
عهبدولرهحیم جاسم محهمهد موتڵهگ
12
ئهزحوی جهفال محهمهد ئهلسوعهیب
13
جهمیله محهمهد سوڵتان سوادی
گردبوونهوهی بنیاتنان و دادپهروهری عێراقی (تجمع البناء والعدالة العراقی) ژمارهی لیست
448
ژمارهی دهنگهكان
39126
ژمارهی كورسی
3
زنجیرهی پاڵێوراوی سهركهوتوو
ناوی پاڵێوراوی سهركهوتوو
2
محهمهد نووری ئهحمهد حهمود ئهلعهبد ڕبه
هاوپهیمانیی نیشتمانیی نهینهوا (تحالف تينوى الوطني) ژمارهی لیست
463
ژمارهی دهنگهكان
22734
ژمارهی كورسی
1
زنجیرهی پاڵێوراوی سهركهوتوو
ناوی پاڵێوراوی سهركهوتوو
4
محهمهد ئیبراهیم عهلی سهلیم
گردبوونهوهی هوزهكانی ئومولرهبیعهینی نیشتمانی (تجمع عشائر ام الربیعین الوطنی)
زنجیرهی پاڵێوراوی سهركهوتوو
ناوی پاڵێوراوی سهركهوتوو
ژمارهی لیست
437
1
دڵدار عهبدواڵ ئهحمهد محهمهد
ژمارهی دهنگهكان
21349
44
عاید رهحیل محهمهد فهرهج
ژمارهی كورسی
1
52
ههیام ئهلهام عهبدال عهزۆ
ئیئتالفی نیشتمانیی عێراقی یهكگرتوو (ائتالف العراقیة الوطنی الموحد) ژمارهی لیست
486
ژمارهی دهنگهكان
31276
ژمارهی كورسی
2
زنجیرهی پاڵێوراوی سهركهوتوو
ناوی پاڵێوراوی سهركهوتوو
زنجیرهی پاڵێوراوی سهركهوتوو
ناوی پاڵێوراوی سهركهوتوو
17
عووهید عهلی خدر جاسم
ئیئتالفی جهماوهری عێراقی (ائتالف الجماهیر العراقیة) ژمارهی لیست
430
ژمارهی دهنگهكان
8633
ژمارهی كورسی
1
1
عهبهدولرهحمان سولتان محهمهد سهلمان
زنجیرهی پاڵێوراوی سهركهوتوو
ناوی پاڵێوراوی سهركهوتوو
21
محهمهد ئهلیاس جهمیل تالب
13
شهزا سهعهد سهعدواڵ مهحموود خهلیل
تهمووزی 2013
13
لیستی عێراقی خێر و بهخشین (قائمة عراق الخیر والعطاء)
بزووتنهوهی ئێزیدی لهپێناو چاكسازی و پێشكهوتن (حركة االزیدیة من اجل االصالح والتقدم)
ژمارهی لیست
429
ژمارهی لیست
532
ژمارهی دهنگهكان
8076
ژمارهی دهنگهكان
10397
ژمارهی كورسی
1
ژمارهی كورسی
1
زنجیرهی پاڵێوراوی سهركهوتوو
ناوی پاڵێوراوی سهركهوتوو
زنجیرهی پاڵێوراوی سهركهوتوو
ناوی پاڵێوراوی سهركهوتوو
9
بهلقیس تاها حهسهن شنین
2
خودێدا خهلهف عیدۆ حهمۆ
ئهنجوومهنی ئازادهكانی شهبهك (مجلس احرار الشبك)
گردبوونهوهی كلدانی سریانی ئاشووری (التجمع الكلدانی السریانی االشوری)
ژمارهی لیست
538
ژمارهی لیست
524
ژمارهی دهنگهكان
12689
ژمارهی دهنگهكان
8635
ژمارهی كورسی
1
ژمارهی كورسی
1
زنجیرهی پاڵێوراوی سهركهوتوو
ناوی پاڵێوراوی سهركهوتوو
زنجیرهی پاڵێوراوی سهركهوتوو
ناوی پاڵێوراوی سهركهوتوو
2
غهزوان حامد حهمید خهلیل
1
ئانۆ مهتی یوسف باهی
سهرچاوهكان:
14ههڵبژاردن ژماره ()35
/http://www.ihec.iq/ar /www.kurdistantv.net
جیهان له ڕوانگهی ئامارهوه دانیشتووانی جیهان
کۆمهڵگ ه و چاپهمهنی ژمارهی کتێبه چاپکراوهکان له ئهمساڵدا
1.294.107
لهدایکبووانی ئهمساڵ
74.576.066منداڵ
ژمارهی ڕۆژنامه چاپکراوهکان له ئهمڕۆدا
402.894.567
لهدایکبووانی ئهمڕۆ
301.658منداڵ
کۆچی دوایی له ئهمساڵدا
30.770.980کهس
ژمارهی تهلهفزیۆنه فرۆشراوهکان له ئهمڕۆدا
561.842
کۆچی دوایی له ئهمڕۆدا
124.468کهس
ژمارهی تهلهفۆنی دهستی (مۆبایل) له ئهمساڵدا
4.150.745
زیادبوونی ژمارهی دانیشتووان له ئهمساڵدا
43.805.086کهس
بهکارهێنهرانی ئینترنێت له جیهاندا
2.562.396.398
ژمارهی نامه ئهلێکترۆنییه نێردراوهکان له ئهمڕۆدا
369.095.830.530
ئهو بابهتانهی که له ئهمڕۆدا خراونهته سهر وێبالگهکانهوه
3.216.040
بهدواداچوون له گووگڵ له ئهمڕۆدا
3.493.459.387
ژمارهی دانیشووانی جیهان 7.165.363.630کهس
حکوومهت و ئابووری تێچووی تهندروستی و دهرمان له الیهن واڵتانی جیهانهوه بۆ 8.018.819.866 $ ئهمڕۆ (دۆالری ئهمریکی) تێچووی فێرکردن له الیهن واڵتانی جیهانهوه بۆ ئهمڕۆ
7.073.919.888 $
تێچووی نیزامی لهالیهن واڵتانی جیهانهوه بۆ ئهمڕۆ
3.642.883.991 $
فرۆشتنی کۆمپیوتێر له ئهمساڵدا
188.817.768
ئاو ئهوانهی دهس������تیان ب������ه ئاوی خاوێنی خواردنهوه ڕاناگات
776.069.634کهس
تێبینی :ئهم ئامارانه له ٢٠١٣/١/١تا ٢٠١٣/٧/١٥دایه. ئامارهکان تا کاتژمێر ١٩:٠٠ڕۆژی ٢٠١٣/٧/١٥ سهرچاوهhttp://www.worldometers.info/se :
تهمووزی 2013
15
"زیابوونی گهندهڵیی دارایی ل ه جیهانی عهرهبدا دوای بههارهکهی" ڕێکخ������راوی ناحکوومی������ی "ش������هفافیهتی نێونهتهوهیی" له ڕاپۆرتی خۆی که له مانگ������ی حهوتدا باڵو کرایهوه ،باس ل������هوه دهکات :گهندهڵی������ی دارایی له جیهان������دا ڕووی له زیادب������وون ک������ردووه .ئ������هم گهندهڵییه ل������ه دوای بههاری عهرهبییهوه ( )٢٠١١لهو واڵته عهربییهکاندا زیاتر بووه. به گوێرهی سهرچاوه ههواڵدهرییهکان ،ئهو ڕاپۆرته له چهش������نی خۆی������دا گهورهترین توێژینهوهی������ه له بواری گهندهڵیی دارایی له جیهاندا .له ڕاپۆرتهکهدا ههروهها ب������اس ل������هوه ک������راوه" .زیادبوونی گهندهڵی������ی دارایی لهجیهانی عهرهبدا ،دوای بههاری عهرهبی له ٢٠١١دا ڕووی له زیادبوون کردووه". "شهفافیهتی نێونهتهوهیی" که بنکهی له شاری بهرلینی ئهڵمانیایه ،بۆ ئهنجامدانی توێژینهوه لهسهر گهندهڵیی ئیداری ،پهیوهندی به ١١٤ههزار کهس له ١٠٧واڵتدا کردووه. له ڕاپۆرت������ی "ش������هفافیهتی نێونهتهوهی������ی"دا هاتووه: گهندهڵی و بهرتیلوهرگرتن له زۆربهی واڵته عهرهبییهکاندا بهتایبهت له سهردهمی شۆڕشهکانی بههاری عهرهبیدا چۆته دۆخێکی خراپترهوه ،ئهوهش له حاڵێکدایه که ڕق 16ههڵبژاردن ژماره ()35
و تووڕهی������ی به دژی بهرپرس������ه گهندهڵهکان ،هۆکاری سهرهکیی ڕاپهڕینی خهڵک به دژی ئهوان بوو". به پێی ئهو ڕاپرس������ییه)%٦٤( ،ی واڵمدهرانی میسری لهس������هر ئهو باوهڕهن ،بارودۆخی گهندهڵیی دارایی له میس������ر خراپتر له پێش شۆڕشه .له توونسدا ""%٨٩ه. ل������ه لوبناندا ( )%٨٤پێیان وایه که گهندهڵیی دارایی له دوو ساڵی ڕابردوودا خراپتر بووه ،له مهراکیش ()%٥٦ و له عێراقیشدا ()%٦٠ه. ڕێکخراوی ناحکوومیی "شهفافیهتی نێونهتهوهیی" ههر س������اڵهی ڕاپۆرتێک لهسهر گهندهڵی له بواری جیهانیدا باڵو دهکاتهوه .ل������ه ڕاپۆرتی ئهمس������اڵیدا بهو ئاکامه گهییشتووه ،که "بهرتیل" بۆته دیاردهیهکی گشتگیر. له ڕاپۆرتهکهدا ئهوه بهرچاوه ،هێزی دادوهری و پۆلیس دوو دام������هزراوهن که ڕێژهی گهندهڵی لهواندا زیاتر له دام������هزراوه دهوڵهتییهکان������ی ت������ره .زۆرب������هی بهرتیلوهرگرتنهکان پهیوهندییان به بهرپهسانی پۆلیس و هێزی دادوهرییهوه ههیه .بهاڵم له ڕوانگهی خهڵکهوه، حزب������ه سیاس������ییهکان ب������ه گهندهڵترین دام������هزراوه گشتییهکان دهژمێردرێن.
دیموكراسی، میدیا و ههڵبژاردن
ی پێشهك ههڵب������ژاردن ب������ۆ زۆرب������هی هاوواڵتی������ان ،بڕیارێك������ی چارهنووسس������ازی داهاتوویانه .ئهگهر ههڵبژاردنهكان به باشی بهڕێوهبچن ،ئهوا واڵت بهرهو دیموكراسی و ئاشتی ههن������گاو دهنێت .بهاڵم ئهگهر بهخراپی ئهنجام بدرێن ،ئهوا دهبێته هۆی داڕمانی دیموكراس������ی و واڵتیش ڕووبهڕووی قهیران دهبێتهوه .لهم س������هردهمه مۆدێرنهدا ،میدیا یهكێكه لهو فاكتهره گرینگانه كه كاریگهرییهكی زۆر بههێزی ههیه لهسهر ئاڕاس������تهكردن و بهڕێوهچوونی ههڵبژاردنهكان له ناوخۆی واڵت و ،به ههمان شێوهش دهرخستنی بۆ دهرهوی واڵت و چاودێرانی دهرهكی. بۆ ئهوهی ههڵبژاردنێك باش بهڕێوهبچێت ،پێویسته ئازاد و دادوهرانه بێ������ت .ئازادیی گوتار و ڕادهربڕین ،دهبێت بۆ ههم������وو هاوواڵتیان دهس������تهبهر بكرێت و گش������ت كاندیدا سیاسییهكان بتوانن ڕا و بۆچونی خۆیان به بێ ترس ،دهر ببڕن .میدیاكان پێویس������ته ئازاد بن و هیچ گوش������ارێكیان لهس������هر نهبێت ،تاوهكو بتوانن ڕاستییهكان بۆ ڕای گشتی بگوازنهوه .پیشهییبوونی كاری ڕۆژنامهگهری وادهخوازێت كه میدیا ،ههواڵ و بابهتهكان دهقاودهق وهك خۆی بگهیێنێته هاوواڵتیان ،تاكو خۆیان یهكال بكهنهوه كه دهنگ به چ كهس و الیهنێك بدهن. به ههمان شێوه پێویسته ههڵبژاردن دادپهروهرانه بێت، ب������هو واتای������ه ههموو كاندی������داكان ،دهبێت ل������ه كهمپهین و پڕوپاگهندهكانی ههڵبژاردندا ،به بێ دهس������تێوهردانی هیچ كهس و الیهنێك ،ماف و ههلی یهكسانیان ههبێت .یاساكان دهبێت دادوهرانه جێبهجێ بكرێن و ههموو كهس و الیهنهكان پێویسته ڕێز له ئهنجامی ههڵبژاردنهكان بگرن. ههڵب������ژاردن الی میدی������اكان ،بابهتێك������ی زۆر گرنگه و ڕكهبهرایهتی و ملمالنێیهكی زۆریشی لهسهر دهكرێت .بۆیه ڕۆژنامهنووسان دهبێت ههموو یاساكانی ههڵبژاردن بزانن
كۆسار مهحمود و به ش������ێوهیهكی یهكس������ان ،ڕووماڵی ه������هواڵ و بابهتی ههڵبژاردن������ی گش������ت كاندید و حزب و الیهن������هكان بكهن. میدیاكان پێویس������ته دهنگی ڕاس������تهقینهی دهنگدهران بن. پابهندب������وون ب������ه س������تانداردی پیش������هیی وهك ،بێالیهنی، بهرپرسیاریهتی و ڕاس������تگۆیی ،ئهركی سهرشانی ههموو ڕۆژنامهنووس������انه ،ههروهها حهز و تواناش ،دوو مهرجی تری ڕۆژنامهگهرین. ئهم بابهته تایبهته بهو واڵتانهی كه دیموكراسی تیاندا الوازه یا بیرۆكهیهكی نوێیه .ههر واڵتێك یاسای ههڵبژاردنی تایبهت به خۆی ههیه ،بهاڵم كۆمهڵێك س������تاندارد ههیه ،به پێی ئهوان بۆمان دهردهكهوێت ك������ه ئاخۆ ئهو ههڵبژاردنه ئازاد و دادپهروهرانهیه یان نا؟ كۆمهڵێك ئهرك و ماف ههن كه ههموو ڕۆژنامهنووسێكی كارامه پێویسته بیانزانێت .به ههمان ش������ێوه كۆمهڵێ������ك تهكنی������ك و لێهاتوویش ههن كه ڕۆژنامهنووسان پێویسته بهكاریان بێنن بۆ ئهوهی ههواڵ و زانیارییهكان باش������تر بۆ دهنگدهران بگوازنهوه .مهبهستی ئ������هم بابهته یارمهتیدانی ڕۆژنامهنووس������انه تاكو ئاس������تی توانای بڕیاردانی هاوواڵتیان بهرز بكهنهوه.
تهمووزی 2013
17
دیموكراسی و میدیا چوار مهرجی بنچینهیی:
حكوومهتی دیموكراس������ی ،بێ كهم و كۆڕی نییه ،بهاڵم بوونی حكوومهتێكی وا ،بۆ زۆربهی خهڵكی له ئهگهرهكانی ت������ر (ئاڵترناتیڤی تر) باش������تره .حكوومهت������ی دیموکراتی الیهنگ������ری زۆری ههیه ،چونكه مان������ای وایه كه خهڵكی له ڕێگ������هی ههڵبژاردنی ئ������ازاد و دادپهروهران������هوه ،دهتوانن بڕیاری چارهنووسس������از ب������دهن و حكوومهتی������ش ڕێز له بڕیارهكانی������ان بگرێ������ت .خهڵكی ،ل������ه ههڵبژاردنی ئازاد و دادپهروهرانهدا ،دهتوانن ئهو نوێنهره سیاسییانه ههڵبژێرین كه له ئاستی بهرپرسیاریهتی و دابینكردنی پێداویستییهكانی دهنگدهراندا بن .له میانهی پرۆسهی ههڵبژاردندا ،خهڵكی دهنگ بهو حزب و الیهنه سیاس������ییه دهدهن كه بتوانێت به گوتار و پرۆگرامهكهی متمانهیان بهدهست بێنێت و بهڵێنی جێبهجێكردنی ویس������ت و داخوازییهكان������ی خهڵكی بدات، ئهگهر هات و پارتهكهیان حكوومهتی پێكهێنا .له ههڵبژاردنی ئ������ازاد و دیموكراتیدا ،ههمووكهس������ێك مافی ههڵبژاردن یا رهدكردنهوهی حكوومهتی ههیه .ئهم مافه له ماددهی21ی جاڕنام������هی گهردون������ی ماف������ی مرۆڤدا جهختی لهس������هر كراوهت������هوه .ئهو ماددهیه ،ئهوهش������مان بۆ دهردهخات كه ههموو كهسێك مافی ئازادیی بیروڕا و ڕادهربڕینی ههیه و لهوانهش مافی گهڕان ،وهرگرتن و گواستنهوهی زانیاری و بیروباوهڕی ههیه له ڕێی میدیاكانهوه بهبێ هیچ گوشار و سانسۆڕێك. ب������ۆ ئهوهی ههڵبژاردنێك دیموكراتیك بێت و له ئاس������تی داخوازییه ڕهواكانی خهڵكیدا بێت ،پێویسته چهند مهرجێكی دیاریك������راوی تیا بهدی بكرێت ،ك������ه له خوارهوه ئاماژه به هێندێكیان دهكهین: * پێویسته له ههڵبژاردنهكاندا ،قهواره و حزبی سیاسی و كاندی������دی زۆر بهش������دار بن تاكو دهنگدهران چانس������ی بژاردهیهكی ڕاستهقینهیان لهبهردهستدا بێت .ئهگهر تهنیا حزبێك������ی دیاریكراو خوازی������اری ههڵب������ژاردن بێت ،ئهوا كێبهركێ و مێزگرد و گفتوگۆ و ئاڵوگۆڕی بیروڕا ،بۆ باشتر بهڕێوهبردنی واڵت دروست نابێت .كاتێكیش ئهو تاك حزبه ههڵبژێ������ردرا ،ناچار نییه گوێ ب������ۆ خهڵكی بگرێت ،چونكه خهڵك هیچ پهنایهكی تریان نییه ڕوی تێ بكهن. * له كێبڕكێی ههڵبژاردنی نێوان پارته سیاسییهكاندا،
18ههڵبژاردن ژماره ()35
پێویس������ته ئازادیی كهمپهین و پڕوپاگهندهی ههڵبژاردن بۆ پارته سیاسییه جیاوازهكان دابین بكرێت .به مانایهكی تر، ئازادیی كۆڕوكۆبوونهوه ،چاوپێكهوتن ،پهیوهندیگرتن لهگهڵ دهنگدهران (له ڕێی چاوپێكهوتن ،باڵوكراوه و بهیاننامهدا) سهبارهت به پرۆگرام و سیاسهتهكانیان ،بۆیان دهستهبهر بكرێت .ئهگهر پارته سیاسییهكان و كاندیداكان نهتوانن به ئازادی قسه بكهن ،ئهوا بیرۆكهی نوێ و چارهسهری نوێی كێشهكان نایهته گۆڕێ .واته هاوواڵتیان ناتوانن بژاردهیهكی تهندروستیان ههبێت. * لهو شوێنهی كه ههڵبژاردنهكان بهرێوه دهچن ،پێوسته یاسا چاودێر بێت و له رێی یاساوه كۆنترۆڵی ههڵبژاردنهكان بكرێت .پێویسته ههموو بهشداربووان ،شارهزایی تهواویان له یاساكان ههبێت ،ملكهچیان بن و لێشیان سوودمهند بن. جێبهجێكردن������ی پرۆس������هی ههڵب������ژاردن و یاس������اكانی ههڵبژاردنی������ش ل������ه الی������هن دهزگای دادهوه چاودێ������ری و سهرپهرش������تی بكرێ������ن ،تا ههموو الیهك ل������ه دادپهروهریی پرۆسهكه دڵنیا بن .یاساكان پێویسته پێگه و شهرعییهتێكی قانونیی بههێزیان ههبێت به مهبهس������تی بهرهنگاربوونهوهی گهندهڵ������ی ،یا ئهگ������هری توندوتی������ژی له كاتی پرۆس������هی دهنگدان������دا .هیچ كهس بۆی نییه ب������ه دهنگدهران بڵێت ،كه دهن������گ به چ ك������هس و الیهنێك بدهن .ئهگ������هر ئهم مافهی هاوواڵتی������ان پارێزراو نهبێ������ت ،ئهوا ڕهنگه ل������ه ئهنجامی ههڵبژاردنهكاندا ساختهكاری بكرێت و خهڵكیش ههست به فریوخواردن������ی خۆیان بكهن .ڕهنگ������ه خهڵكی ناڕهزایهتیی خۆیان دهرببڕن و تانه له ئهنجامهكانی ههڵبژاردن بدهن و، دوور نیی������ه ههوڵ������ی دامهزراندنی جۆرێك������ی جیاوازتری دهسهاڵت و حوكمڕانی بدهن. ب������هاڵم ئهگ������هر هاوواڵتیان بزان������ن ههڵبژاردن������هكان به ڕێكوپێكی و به بێ هیچ س������اختهكارییهك ئهنجام دراون و ش������هفافیهتیش له ئارادای������ه ،ئهوا متمان������هی تهواویان به حكوومهت و دهسهاڵتی ههڵبژێردراو دهبێت. * ل������ه ههم������ووی ئهو مهرجان������ه گرینگت������ر ئهوهیه ،كه هاوواڵتیان سهبارهت به پاڵێوراوان و بژاردهكانیان زانیاری تهواو دروس������ت و وردیان ههبێت ،تا به بهرچاوڕوونییهكی باش������هوه بزانن دهنگ به كێ بدهن ،چۆن دهنگی پێ بدهن و چۆنییهتی دهنگدان لهبهرچی گرینگه .هاوواڵتیان پێویسته به باشترین شێوه زانیارییان پێ بگات ،دروستی و وردیی ههواڵ و زانیارییهكانی ههڵبژاردن و پاكیی كۆی پرۆسهكه بۆ خۆی هۆكارێكی گرنگه بۆ ڕاكێشانی هاوواڵتیان بۆ سهر
س������ــــــــندووقهكانی دهنگـــ������دان. ههندێجاریش رهنگه پالێوراو یا پارتێك������ی سیاس������ی هاوواڵتیان فریو بدات له ههڵبژاردنهكاندا و دهنگ بێنێتهوه ،ئهوا ئهوان داوای ههرچی بكهن و بهڵێنی ئهوهیان بدات������ێ ك������ه ئهگهر ه������ات و له سهروهت و سامانی واڵتدا بۆیان دابین بكات. ئهگ������هر ئهو چ������وار مهرجهی كهباس������ــــــمان كــــــــــ������رد لـــــ������ه ههڵبژاردنهكاندا بهدیكران ،ئهوا دهس������هاڵتی ههڵبژێردراو بۆی ههی������ه حوكمڕانیی خۆی به ڕهوا بزانێ������ت .ب������ه مانایهك������ی تر ،ئ������هو كات خهڵكی لهو بڕوایهدان كه پارتی براوهی ههڵبژاردنهكان ،مافی پێكهێنانی دهس������هاڵتی ههیه و بڕیارهكانیش������ی بهدڵ������ی ههموو الیهك دهبێ������ت .ههروهها الرییان نییه ل������هوهی كه واڵتانی تریش دهسهاڵتهكهی به فهرمی بناسن. نهبوونی میدیایی ئازاد = نهبوونی دیموكراس������ی به بێ بوونی میدیای ئ������ازاد و كارامه ،ئهوا زۆر زهحمهته بتوانین ههڵبژاردنێكی دیموكراتییانهمان ههبێت ،كه ئهو چوار مهرجه سهرهكییهشی تیابێت كه له سهرهوه ئاماژهمان پێكرد. میدیا ڕێگایهكی زۆر گرینگه كه خهڵكی بۆ بهش������داریی سیاس������ی و ههڵبژاردن������هكان دۆزیویانهت������هوه .میدیاكان پێویستیان به ئازادییه بۆ ئهوهی بتوانن له ههڵبژاردنهكاندا، بێ جیاوازی و دادپهروهرانه ڕووماڵی كهمپهینی ههڵبژاردنی پارت و الیهنه سیاس������ییهكان و پاڵێ������وراوان بكهن .كهواته ئهگهر جیاوازییهك له ڕووماڵكردنهكاندا بهدی بكرێت ،ئهوا خهڵكی ههس������تی پێ دهكهن .میدی������اكان دهبێت زانیاریی پێویس������ت لهس������هر چۆنیهتی دهنگ������دان ،بگهیێننه ههموو هاوواڵتیان .ههروهه������ا ئازادبوونی میدیا مهرجه بۆ ئهوهی بتوانن لهسهر ش������هفافبوونی پرۆسهی ههڵبژاردن پرسیار بكهن و واڵم وهربگرن و ،ئهگهر كێش������هیهكیش ههبێت ئهوا بۆ دهنگدهرانی ڕوون بكهنهوه ،كهواته ئهمه دهبێته هۆكاری چارهسهری كێشهكه. ئهركی میدیایه ،چاودێری ههردوو الیهنی دهس������هاڵت و پارتهكانی ئۆپۆزس������یۆن بكات و لهسهر كاركردی قۆناغی پێشوویان ،پرس������یار و لێكۆڵنهوهیان لێ بكات .هاوواڵتیان
پێویس������ته ئاگاداری ئهوه بن كه له دوایهمین ههڵبژاردنهوه تاكو ئێس������تا ،حكووم������هت ،چهنده توانیویهتی به باش������ی ئیدارهی واڵت بكات .ههروهها پارتهكانی ئۆپۆزس������یۆن به درێژایی ئهم قۆناغه ،چهند پرۆژهی ئاڵتێرناتیڤیان ئاڕاستهی دهسهاڵت كردووه .ئایا حكوومهت ههموو ئهو قوتابخانه و پردان������هی كه بهڵێنی دابوو ،دروس������ت ك������ردووه؟ الدێی و گوندنش������ینهكان ئ������اوی خاوێنی خواردنهوهی������ان ،به پێی پێویست بۆ دابین كراوه؟ ئایا حكوومهت ،گوێی گرتووه بۆ ئهو بیرۆكه باش������انهی كه له الیهن پارتهكانی ئۆپۆزسیۆن، ڕێكخراوهكانی ژن������ان و كهمایهتییهكانهوه ،ئاماده كرابوو؟ ههروهها كاتێك كه باسی حكوومهت دهكهین ،مهبهستمان ههموو دامودهزگا حكوومی و الیهنی سیاسیی ههڵبژێردراو و فهرمانبهرانی حكوومهته :پۆلیس ،هێزی عهسكهری ،ئهو خهڵكان������هی كه ش������ار و ویالیهت������هكان ،نهخۆش������خانه و قوتابخان������هكان بهڕێوهدهبهن .ڕۆژنامهوان������ان ،دهبێت ئهو پرس������یارانه بپرسن و لهس������هر واڵمی پارته سیاسییهكان، ڕاپۆرت ئاماده بكهن. ل������ه ئهنجامی ههموو ئهو ش������تانهی كه باس������مان كرد، دهتوانی������ن بڵێی������ن ك������ه دیموكراس������ی و میدی������ای ئازاد، پهیوهندییهك������ی تایبهتی������ان پێكهوه ههیه و پێویس������تیان به یهك������دی ههی������ه .میدیای ئ������ازاد دهتوانێ������ت یارمهتیدهری ههڵبژاردن������ی پ������اك و دیموكرات������ی بێ������ت و حكوومهت������ی ههڵبژێ������ردراوی دیموكراتی������ش ،پارێ������زهری ئازادییهكانی ڕاگهیاندنه .ئ������ازادی ،كاتێكه خهڵك بتوانن قس������ه بكهن. دیموكراس������ی ،كاتێكه حكووم������هت گوێگر بێ������ت .ئهركی راگهیاندن ،گواستنهوه و گهیاندنه.
تهمووزی 2013
19
سێ كۆڵهكهی سهرهكیی ههڵبژاردنێك س������ێ الیهن������ی س������هرهكی و گرینگ ههن ك������ه النیكهم ڕاگهیاندن������هكان دهبێت به درێژایی م������اوهی كهمپهینهكانی ههڵبژاردن تا رۆژی پێش دهنگدان ،ڕووماڵی بكهن ،ئهوانیش بریتین له:
* پارت ه سیاسییهكان و پاڵێوراوان
ئ������هو پاڵێوراوانهی كه ب������ۆ خزمهتگوزاریی هاوواڵتیان، پرۆگرام و دروشمی هاوشێوهیان ههیه ،ههروهها پهیڕهوی له س������هركردهیهكی دیاریكراو دهكهن ،ئهوا دهكرێ له ژێر چهتری پارتێكی سیاس������یدا كۆ ببن������هوه .ئهگهر زۆرینهی دهنگدهران������ی واڵت دهنگیان پێ بدهن و ههڵبژێردرێن ،ئهوا س������هركردهی پارتهك������ه دهبێت������ه س������هرۆكی حكوومهت یا س������هركۆمار .ی������ا ئ������هو پارتهی ك������ه زۆرین������هی دهنگ و كورس������ییهكانی بردۆتهوه ،ئهوا ئ������هو پارته حكوومهت پێك دێنێت و سهركردهی ئهو حزبهش دهبێته سهرۆكوهزیران یا سهرۆكی حكوومهت. ڕهنگه چهندی������ن پارتی سیاس������یی جۆراوجۆر ،ههوڵی بردنهوهی ههڵبژاردنهكان ب������دهن .هێندێك له حزبهكان له ههم������وو بهش������هكانی واڵت������دا پاڵێوراویان نابێ������ت ،بهاڵم ڕاگهیاندنهكان پێویسته زانیاری له سهر ههموو پارتهكان بخهن������ه بهر دیدی دهنگدهران .هێندێكی تری پاڵێوراوانیش س������هر به هیچ پ������ارت و الیهنێكی سیاس������ی ناب������ن ،بهاڵم دهیانهوێت بۆ خزمهتكردنی هاوواڵتیان له ههڵبژاردنهكاندا ههڵبژێردرێن .ئهمانه به پاڵێوراوی سهربهخۆ ناو دهبرێن.
* دروشمهكانی ههڵبژاردن
ههر پارتێكی سیاسی ڕوانگه و بۆچوونی تایبهتی خۆی ههیه سهبارهت بهوهی كه چ ش������تێك زۆر گرینگه ،بهڵێنی ئهنجامدانی چ شتێك دهدات و بۆچی دهنگدهران دهبێ ئهو پارت������ه ههڵبژێرن؟ ئهم ش������تانهی باس������كرا ،بانگهش������هی ههڵبژاردن ،پالتفۆرم یا سیاس������هتهكانی ئهو پارتهیان پێ دهگوترێت .هێندێ بابهتی ت������ر ههن كه خهڵكی بهالیانهوه گرینگن و بهاڵم ڕهنگه چهند پارتێكی سیاس������ی نهیانهوێت باسیان بكهن .زۆرجار له الیهن پاڵێوراوه سیاسییهكانهوه
20ههڵبژاردن ژماره ()35
ڕاگهیێن������راو و بهیاننامهی وا دهردهكرێت كه مش������تومڕی لێدهكهوێت������هوه .ڕاگهیاندن������ی كارام������هو لێهات������وو ،ئ������هو ڕاگهیاندنهیه كه ڕووماڵی ئهو بابهتانه بكات و بهمهبهستی واڵمدان������هوه ،پارته سیاس������ییهكان ڕووبهڕووی پرس������یار بكاتهوه.
*پرۆسهی دهنگدان
پێدانی زانیاری و هۆشیاری سهبارهت به كۆی پرۆسهی ههڵبژاردن و یاساكانی ههڵبژاردن ،زهروور و یارمهتیدهرن ب������ۆ ئ������هوهی هاوواڵتی������ان بهش������داری پرۆس������هكه بكهن. زانیاریی������هكان بریتین له دیاریكردنی ئهوهی كه دهنگدهران چ������ۆن ناوهكانیان تۆمار بكرێت ،ماوه و كاتی پروپاگهندهی پاڵێوراوان چهن������ده ،كێ دهنگ������هكان دهژمێرێت ،پارتهكان چهند بودج������ه و پاره ب������ۆ كهمپهینهكان ب������هكار دههێنن، ڕێنماییهكان������ی پڕوپاگهنده و ڕووماڵكردن������ی بابهتهكان له میدیاكاندا ،چ كهسێك سزای ئهو پارت و میدیایانه دهدات كه س������هرپێچیان له یاسا و ڕێنماییهكان كردووه .پێویسته ڕاگهیاندنهكان چاودێری كۆی گش������تی پرۆس������هكه بن بۆ ئهوهی بزانن بهباشی بهرێوهدهچێت یان نا .یا ڕێنماییهكان تا چهند بهباش������ی پهیڕهو دهكرێ������ن ،دوور له گهندهڵی و الیهنگری ب������ۆ یهكێك له پارتهكان ،یا پێش������ێلكردنی مافی دهنگدهران. ب������هاڵم پێش ئ������هوهی ئێمه بیر ل������هوه بكهینهوه كه چۆن س������هبارهت به كهمپهینهكانی ههڵب������ژاردن زانیاری بدهینه هاوواڵتیان ،ئهوا پێویس������ته وهك������و ڕۆژنامهوانێكی لێهاتوو، تواناكانی خۆمان بههێز بكهین.
ڕای گشتی و ڕۆڵی میدیاكان
* و :سنۆبهر تهیب
س������هرهڕای ئهوه كه چهمكی ڕای گش������تی ،له جیهانی سیاس������ی و كۆمهاڵیهتیی ئێستادا تهوهرێكی تایبهته ،بهاڵم ئ������هم چهمكه ل������ه درێ������ژهی س������ااڵنێكی زۆرهوه ،به هۆی گهاڵڵهكردنی هزری دژ به یهك ،تووشی كێشه و گرفتی زۆر بووه .س������هرچاوهی بهرههڵس������تکارییهکانی پهیوهست به ت������هواوی كۆمهڵگ������ه ،دهكرێت له بیرۆڕای فهیلهس������ووفانی یوونانی كۆن بدۆزێنهوه. (ئهفالتوون) س������ووكایهتی به تهواوی خهڵكی كۆمهڵگه دهكرد و ،باوهڕی به یاسای پاشایانی فهیلهسووف ههبوو، له كاتێكدا (ئهرهس������توو) گهش������بینتر ب������وو و ،باوهڕی به دهسهاڵتی كۆمهڵگه و ئاوهزی گشتی ههبوو .ئهم جیاوازییه له ڕوانگهی هزری ئهورووپاییی س������هدهی ش������انزدهههم و حهفدهههمدا بهدی كران .بۆ نموونه( ،مهكیاڤێللی) وریایی ئهوهی دایه سهركردهكان ،كه دهبێت سهبارهت به خهڵكی كۆمهڵگه وش������یار بن ،بهاڵم (ڕۆس������ۆ) ڕایگهیاند ،ئیراده و خواس������تی خهڵكی كۆمهڵگه ،لهبن نههاتووه و ئاشكرایكرد كه بهرپرس������ان دهبێت ،جهخت لهس������هر خۆشگوزهرانیی كۆمهڵگه بكهنهوه و پارێزگارییان لێ بكهن. بیروبۆچوونهكانی هاوچهرخی پهیوهست به ڕای گشتیی خهڵكی كۆمهڵگه ،لهس������هر ئهم گریمانهی������ه دامهزرێنراوه، حكوومهتێ������ك دهبێت ئهو سیاس������هتانه پهس������هند بكات ،که ڕهنگدانهوهی ئیرادهی میللهت بێت .سهرهڕای ئهو ڕێککهوتنه گشتییه ،ئاستی ئهو واڵمدانهوه ئهرێنییهی كه سهركردهكان به پێداویستییهكان و مهیلی شوێنكهوتووانیان دهدهنهوه ،له كات ،شوێن و پێكهاتهی كۆمهڵگهی جۆراوجۆردا ،جیاوازه. لهگهڵ ئهمهشدا بیروبۆچوونی خهڵكی كۆمهڵگهیهك ،جگه له كۆكردنهوهی ڕای گشتی ،له ڕێگهی تریشهوه دهردهبڕێن.
به لهبهرچاوگرتنی پێناسه باوهكان ،هاوواڵتیان دهتوانن بیروباوهڕهكانیان له وتووێژه سیاسییهكان لهگهڵ هاوڕێ و خێزان و دراوسێکانیاندا دهرببڕن ،ئهوان دهتوانن ڕاستهوخۆ پهیوهندی لهگهڵ میدیا یان نوێنهرهکانیاندا بكهن ،دهتوانن دهنگ بدهن ،ههڵمهتی ههڵبژاردن بكهن و هاوكاریی دارایی پێشكهش به پاڵێوراوانی ههڵبژێردراویان بدهن ،سكااڵ واژۆ بكهن و لهگهڵ ئهوانیتردا ناڕهزایی دهرببڕن. بهڕاستی ئهو پێشكهوتنانهی كه له بواری تهكنهلۆژیادا هاتوونهتهكایهوه ،ئهم دهرفهتهی ڕهخساندووه ،كه توانا و دهرفهت������ی جۆراوجۆر ،بۆ دهربڕین و ش������رۆڤهكردنی بیروبۆچوونهكان بۆ خهڵكی كۆمهڵگه له كاته جیاوازهكاندا، بڕهخسێت .له سااڵنی دواییدا قهڵهمڕۆی گشتی ،كه بهر لهوه بههۆی س������نووره جوگرافیایییهكانهوه س������نووردار
تهمووزی 2013
21
كرابوو ،دهستپێڕاگهییش������تووتر بووه .لهگهڵ ئهمهش������دا سهیر نییه ئهو پێشكهوتنانهی كه له بواری تهكنهلۆژیای زانیاری������دا بهدی كراون ،ئاڵوگۆڕی بهس������هر پێناس������هی دهس������تهواژهی خهڵك������ی كۆمهڵگ������ه و دهربڕین������ی بیروبۆچوونهكانی هێناوهته کایهوه. خوێندنهوهی ڕای گشتیی خهڵكی كۆمهڵگه ،تایبهتمهندی له نێ������وان بواره جۆراوجۆرهکاندا ههیه .لێكۆڵهرانی بواره جۆراوج������ۆرهكان بهیهكهوه له بارهی ئهم پرس������ه ،كه ڕای گشتی له سهر بابهتێك چییه و چ بهشهكانی كۆمهڵگه ئهم جۆره باوهڕهیان ههیه و چۆن ئهم بیروباوهڕانه دروس������ت دهبن و ،ئهم هزرانه چۆن دهتوانن دروستكردنی گۆڕانهكان بخهنه ژێر كارتێكهرییهوه و توێژینهوهی لهس������هر بكهن .بۆ نموونه ،كۆمهڵناس������ان دهیانهوێت له بارهی ئهو بابهته كه چۆن دهكرێت بزووتنهوه كۆمهاڵیهتییهكان و ،ئهو ههواڵنهی كه بهمهبهس������تی چاالككردنی خهڵك������ی كۆمهڵگه دهیدهن، كارتێكهر بن و چۆن پێناسهی گرووپی دهتوانێت هزرهكان بخاته ژێر كارتێكهرییهوه و ههڵیسهنگێنێت. لهكاتێكدا كه دهروونناس������ان كاتێکی زۆر بۆ توێژینهوهی ئ������هوه ك������ه چ������ۆن زانیاریی������هكان كۆكراونهت������هوه و چ سهرنجڕاكێشییهکی ههڵخهڵهتێنهرانه كارتێكهریی زۆرتری ههیه ،تهرخان دهکهن .ههر بهم ش������ێوهیه ،توێژینهوهی ڕای گشتی كه به هۆی زانایانی زانسته سیاسییهکانهوه دهكرێت و ڕاپرسی له بارهی دهنگه گشتییهكان یا شێوازهكانی تری ڕهفتاری سیاس������ی لهخۆ بگرێت ،یا لێكۆڵینهوهی ئاسهواری هۆكاری جۆراوجۆر بهسهر پێكهاتهی سیاسهت و ڕێبازهكانی كه جێبهجێ كراون ،بكات. به گهڕانهوه بۆ زۆربهی بواره زانس������تییهكان ،زانایانی بهش������ی پهیوهندیی سیاس������ی ،ڕای گش������تی له ئاس������تی بهرزترهوه دهخرێنه ژێر لێكۆڵینهوه .ههندێك ڕای گش������تی وهك بهرههم (ئهوه كه چهند كهس ههس������تی تایبهتییان به بابهتێكی پێشكهش������كراوهوه ههی������ه) لهبهرچاو دهگرن ،له کاتێکدا ههندێكیش جهخت لهسهر دیاردهكانی پهیوهست به پڕۆس������هی سیاس������ی دهكهن������هوه( ،ب������ۆ نموونه ،چۆن بیروبۆچوون پێكدێت) .ههن������دێ لێكۆڵهران ڕوو له بابهته زلهكان دهكهن (چۆن ههستی متمانه له نێوان حکوومهت و تاکهکانی کۆمهڵگه له واڵته جۆراوجۆرهکاندا جیاوازه) و ئهوانیت������ر ڕوو ل������ه بابهت������ی بچووك دهك������هن ،كه چۆن
هاوواڵتی������ان زانیاری������ی سیاس������ییان بهدهس������ت هێناوه و بهكارییان دێنن. ڕێ������ژهی زۆر له توێژینهوه ئهنجام������دراوهكان له بواری پهیوهندیی سیاسی کار لهسهر خوێندنهوهی پهیامهكان ،که بریتی دهبێت ل������ه پێكهاته ،ناوهڕۆك و ئهنجامهکان دهکهن. به ش������ێوهیهكی تر ،ئ������هوه كه كام ه������ۆكاری ئایدۆلۆژی و دامهزراوهیی لهم پرس������هدا بهشدارن ،كه ئایا بابهتێك باڵو وه یان نا ،یا ئ������هوه كه چ������ۆن ڕاپۆرتی خهبهری بکرێت������ه دهگوازرێتهوه؟ كارتێكهریی گهیاندن به ڕێگهی ئامرازهكانی ڕاگهیاندن������هوه یا باس و گفتوگۆی خهڵك له بارهی بابهتێك لهس������هر تاكهكهسێك یا گرووپێك چییه؟ ئایا بیروبۆچوون، وه یا ڕهفتارهكان له ڕێگهی ئهم پهیامه دروس������ت بیركردنه دهبێ������ت ،ئایا ئهمانه له گفتوگۆ ،خهب������هر و بهرنامهیهك به نده یا ل������ه مێزگردی ناوهڕۆكێك������ی س������هرگهرمی ،پروپاگه سیاسیدا سهرههڵدهدهن؟ بهپێ������ی بیروبۆچوون������ی بیرمهندان������ی پهیوهندیی������هكان، ڕاگهیاندنهكان نه تهنیا كارتێكهریی یهكالكهرهوهیان ههیه (توانای گهیاندنی بابهتێك به گوێگر) ،بهڵكو ئاسهوارهكانی ڕاپۆرتێكی خهبهرییان رێكخستووه ،ههروهها ئهم توانایهیان ههیه ك������ه بیروبۆچوون و هزرهكان������ی خهڵكی كۆمهڵگه به ش������ێوهیهك ،كه ب������ۆ پێشكهش������كردنی ڕاپۆرتێكی خهبهری جێبهج������ێ دهكهن ،به ش������ێوهیهكی بهرچ������او بخرێنه ژێر كارتێكهرییهوه. سهرچاوهwww.aftabir.com :
22ههڵبژاردن ژماره ()35
کۆمهڵگهی مهدهنی و دیموکراسی
* نووسهر :فهتاح ئونس
* وهرگێڕ :م .ساماڵ ئهحمهدی
بهکورتی :کۆمهڵگهی مهدهنی یهکێک ه ل ه پێچهاڵوپێچترین چهمک ه سیاسی -فهلسهفییهکانی چاخی ئێس���تا ک ه س���هرهڕای گهلێک لێکدانهوهی زۆر و زهوهند لێی ،کهچی هێشتا زانایان و بیرمهندان پێناس���هیهکی قووڵی گش���تگیر و بێ ئاس���تهنگیان لێ بهدهستهو ه نهداو ه و تاکوو ئێستاش لهبهر هاوالیهنبوونی لهگهڵ وهچهیی ڕیسا حاکمهکانی دنیا ،گهلێک شک و دڕدۆنگیی یهکجار زۆری لهس���هره ،بهاڵم ل ه پێکهات ه و نیشانهکانی کۆمهڵگهی مهدهنی و دیموکراسی وا دهردهکهوێ ،ک ه دانووی کۆمهڵگهی مهدهنی و دیموکراسی ل ه زۆربهی سیستم ه حکوومهتییهکانی ت���ر زیات���ر پێکهو ه دهکوڵ���ێ و ،ئ���هو دوو ه پێکهو ه زووت���ر دهتوانن کۆمهڵگ ه ب��� ه بلیمهتی و تێگهیشتوویی سیاسی بگهیهنن.
تهمووزی 2013
23
وش ه سهرهکییهکان :کۆمهڵگهی مهدهنی ،دیموکراسی و دهوڵهت پێشهکی :له پڕۆسهی چاخی تهقینهوهی زانیارییهکان و کران������هوهی ڕههۆڵهکان������ی دهر و ژووری کۆمهڵگه بهرهو گهش������هکاندا ،پێداویستییهکی یهکجار زۆر و بنهڕهتی ههیه به ڕوونبوونهوه و دهرکهوتنی چهمکه نوێکان ،ئهو چهمکانهی ک������ه زۆر جاران نوس������خهی دهکار ک������راو و ناکارایان به ناچاری (به هۆی جیهانیبوون یا جیهانیسازییهوه) دهخزێته ئهو واڵتانهوه ،که زۆر پێویسته ههر دیارده یا دیارکهوتوویهک گهشهی سروشتیی خۆی تێپهڕ بکات. ل������هم وتارهدا حهول دراوه س������هرهتا به کورتی باس������ی چییهت������ی چهمکهکانی کۆمهڵگهی مهدهنی و دیموکراس������ی بکرێت و پاش������ان ئهگهری هاوالیهنبوونیان له توێی نیشانه و پێکهاتهکانیاندا لێک بدرێتهوه.
پێڕستی بابهتهکان:
* چهمک و پێشینهی کۆمهڵگهی مهدهنی و دیموکراسی * کاره تایبهتییهکانی کۆمهڵگهی مهدهنی و دیموکراسی * پێکهڵ������هی لێکههڵنهب������ڕی کۆمهڵگ������هی مهدهن������ی و دیموکراسی
.1چهمک و پێش���ینهی کۆمهڵگ���هی مهدهنی و دیموکراسی
چهمک������ی کۆمهڵگ������هی مهدهنی له مێژووی هزری سیاس������یدا ڕۆڵێکی دێرینی ههیه .یهکهمجار له نووس������راوه سیاسییهکانی ڕووم������ی کهونارادا چاوم������ان بهو چهمکه دهکهوێ ،پاش������ان به بیچمگرتن������ی زهینی مۆدێ������ڕن له چاخی ڕێنێسانس������دا چهمکی کۆمهڵگهی مهدهنی ،ژیان و چارهنووسێکی نوێی به نسیب دهبێ. کۆمهڵگ������هی مهدهنی یهکێک له پڕ باس و خواس������ترین چهمکهکانی فهلسهفهی سیاس������ییه ،ئهم دهستهواژهیه له بهرانبهر دهس������تهواژهی ئینگلیزی������ی ()Civil Societyدا بهکار دههێنرێ. کۆمهڵگهی مهدهنی ( )Civil Societyبه لهبز ،پێکهاتووه له کۆمهڵگ������ه و مهدهنی .کۆمهڵگه ،کۆمهڵ������ه خهڵکێکن که پێوهندیی مانادار و خۆپیشاندانهوهی بهرانبهریان له نێواندا ههیه و مهدهنی وشهیهکی عهڕهبییه به مانای شارنشینی؛ به گش������تی کۆمهڵگ������هی مهدهنی ،چهم������ک و مانای ژیانی کۆمهاڵیهتی له شاردا (شارستانی) دهگهیهنێ.
24ههڵبژاردن ژماره ()35
ئهم چهمکه له پانتایی مێژوودا هێندێک جار به شێوهی کردهوه و ئهغڵهب جارانیش به ش������ێوهی تیۆری کهڵکی لێ وهرگی������راوه و پێناس������هگهلێکی زۆری لێ خراوهته ڕوو ،که ههر کامیان پێگهی تایبهتی خۆیان ههیه ،بهاڵم به شێوهیهکی بڕاوه ناکرێ لهجێدابوونی ههموویان پهسند بکرێ؛ چونکه لهالیهک������هوه بهرباڵویی ئهم چهمکه و ئ������هوهی له ژێر ئهم سهیوانهدا جێی دهبێتهوه نێوهرۆکهکهی ئاڵۆز و پێچهاڵوپێچ کردووه و له الیهکی تریش������هوه له زۆربهی پێناس������هکانی زانای������ان و بیرمهنداندا ،بێالیهنییهکی ئهوتوی نهپارێزراوه؛ تهنانهت دهکرێ بڵێین له وهرگێڕان و پێناسهی ئهم چهمکهدا به شێوهی ئایدیالۆژی ههڵسوکهوت کراوه. سهرهڕای ههمووی ئهمانهش ناکرێ له ڕاستیی کۆمهڵێک لهو پێناس������انه چاوپۆشی بکرێ ،بۆ نموونه ئهو پێناسهیهی که (محهمهدهادی مهعڕهفهت) له وتارێکدا له ژێر سهرناوی "دین و کۆمهڵگهی مهدهنی" له ڕۆژنامهی (اعتماد)دا باڵوی کردۆت������هوه ،النیکهم له ڕوانگهی نووس������هری ئهم وتارهوه خاوهنی ههر دوو تایبهتمهندیی گشتگیری و بێ بهرههڵستییه: "کۆمهڵگهی مهدهنی ،بریتییه له کۆمهڵێک مهکۆی کارا و ڕێکخراوهی پیش������هیی ،کۆمهاڵیهتی و سیاسیی قانوونی و س������هربهخۆ که ڕوانگهکانی ئهندامانی کۆمهڵگه بۆ نیزامی سیاس������یی حاکم دهخهنه ڕوو و دهب������ن به پردی پێوهندیی نێوان دهوڵهت و خهڵک .ئهو مهکۆیانه گهرهنتیی جێکهوتنی ئ������ازادی و بهرباڵوبوون������هوهی بهش������داریی خهڵکن ،که له کۆنتڕۆڵی دهسهاڵتی سهرهڕۆدا ڕۆڵی بنهڕهتی دهگێڕن ".به بۆچوون������ی زانایان ،چهمکی کۆمهڵگهی مهدهنی له درێژایی مێژوودا ،به س������ێ قۆناغ و له س������ێ بیچمی جۆراوجۆردا نموونهی بهرچاوی لهخۆ گرتووه:
* قۆناغی پێش دهوڵهت
پێش پهیدابوونی دهوڵ������هت و دوای بهدیهاتنی کۆمهڵگه س������هرهتایییهکان ت������ا س������هدهکانی نێوهڕاس������ت ،کۆمهڵه مرۆڤیی������هکان و ئهنجومهن������ی جۆرواج������ۆری دابینکردنی ئاس������ایش و نهزم و پێوهندییه جۆراوج������ۆرهکان له ئارادا ههبوون.
* قۆناغی بهرانبهریی لهگهڵ دهوڵهت
ئهم سهردهمه که دوای ڕێنێسانس و پێش سهردهمی مۆدێ������ڕن لهخۆ دهگ������رێ ،تێی������دا کۆمهڵگ������هی مهدهنی
هاوس������هنگیی بهستێنی دهس������هاڵتی کۆمهاڵیهتییه و ئهو دهس������هاڵته ،ههلی بیچمگریی گرووپه کۆمهاڵیهتییهکانی ڕهخس������اند و کۆمهڵگهی مهدهنی ل������ه بهرانبهر دهوڵهتدا قوت کردهوه.
* قۆناغی دوای دهوڵهت
پ������اش س������هردهمی مۆدیڕن ت������ا ئهمڕۆ؛ ئ������هم قۆناغهی کۆمهڵگ������هی مهدهن������ی له خۆرئاوا دروس������ت ب������ووه که له س������ۆنگهیهوه کۆمهڵگهیهکی بێ بااڵدهستی بهدیهات ،یانی کۆمهڵگهی مهدهنی مهیدانێکه که ش������هڕهکان و کاردانهوه ئابووری ،کۆمهاڵیهتی ،باوهڕمهندی و ئایینزایییهکان لهوڕا سهر ههڵدهدهن.
بهاڵم دیموکراسی:
زاراوهی دیموکراس������ی ل������ه دوو وش������هی یۆنان������ی Demosو Kratiaپێکهاتووه ،که دێمۆس ()Demos به مانای عهوام (خهڵک) و کڕاتیا ( )Kratiaبه مانای حوکمڕان������ی و فهرمانڕهوایییه ،ک������ه پێکهڵهی ئهو دوو وشهیه مانای حکوومهتی خهڵک و فهرمانڕهوایی خهلک دهگهیهنێ. دیموكراس������ی جۆرێ������ک حکوومهته که تێی������دا خهڵک به شێوهی ڕاستهوخۆ (دیموکراسیی ڕاستهوخۆ) یا له ڕێگای نوێنهرهکانیانهوه (دیموکراس������ی ناڕاس������تهوخۆ) له بڕیاره گشتییهکانی دهوڵهتدا بهشداری دهکهن. ڕهنگه بهبرهوترین پێناس������هی دیموکراسی ئهو پێناسهیه بێ که سهرۆک لینکۆڵن له نێوان یهکێک له شهڕه نێوخۆیییه سامدارهکاندا که بۆ پاراستنی ویالیهته یهکگرتووهکان له گۆڕێ������دا بوو ،ل������ه کۆتای������ی وتارێکی پڕخرۆش������دا گوتی: "حکوومهت������ی خهڵک ،له الیهن خهڵک������هوه و بۆ خهڵک" .له نیزامی دیموکراتدا ،حکوومهتی ڕهها هی خهڵکه. پێشینهی دیموکراس������ی دهگهڕێتهوه بۆ فیلسووفهکانی پێش زایین که بۆ یهکهمین جار تیۆریسیهن و دامهزرێنهری ئهو ڕێسایه بوون .له پانتای مێژوودا ڕووبهڕووبوونهوهکان لهگهڵ دیموکراس������یدا ج������وداواز ب������وون؛ هێندێکیان پێیان وابووه که ڕێسایهکی بهکهڵک نههاتووه و دهبێ لهنێو ببرێ، هێندێک پێیان وابووه که بهکهڵکترین و کاریگهرترین ڕێسای سیاس������ییه و هێندێکی������ش به پێی بهس������تێنی کولتووری و کۆمهاڵیهتی ڕهتیان کردۆتهوه(حکوومهتی ئیسالمی).
.2کاره تایبهتییهکان���ی کۆمهڵگ���هی مهدهنی و دیموکراسی
ههموو چهمکێکی سیاس������ی و کۆمهاڵیهتی و فهلسهفی خاوهنی ڕهههند و کاری تایبهت به خۆیهتی ،که ناس������ینی وردتری ئهو چهمکه ،پێویس������تیی ب������ه لێتوێژینهوهی قووڵی ڕهههندهکان و کاره تایبهتییهکانیهتی. ل������ه یهکهمی������ن ههن������گاوی وهڕاس������تگهڕانی کۆمهڵگهی کێتییه تایبهت������ی و ڕێکخراوه مهدهنیدا پێویس������ته ک������ه یه سهربهخۆکان که ههوێنی س������هرهکی کۆمهڵگهی مهدهنین، بهشێوهی خۆڕس������ک و ههڵقواڵو لهنێو دڵی کۆمهڵگهدا به پێی پێداویس������تییهکانی خهڵک سهر ههڵبدهن؛ ئهگهر بێتوو ئهو ڕێکخراوانه یا ئهو یهکێتیانه ڕواڵهتی بن یا ههر لهبهر جێبهجێکردنی پڕۆژهی کورت مهودا پێکهاتبن له ڕاس������تیدا دهبێ ههر ل������ه ڕۆژی له دایکبوونیانهوه ش������ینی مردنیان بگێڕی������ن ،وهکوو ئهو ئهزموونه تاڵهی که له ئهفغانس������تان ههستی پێ دهکرێ. له ههن������گاوی دووهم������دا دهبێ بزانین که بهس������تێنه کولتوورییهکان������ی ئهو چهمکه له توێژه کۆمهاڵیهتییهکانی ئهو کۆمهڵگهی������هدا وهبهرچاو دهکهون یا نا؛ کۆمهڵێک له لێکۆڵهران������ی ئهفغان که له وهڕاس������تگهڕانی کۆمهڵگهی مهدهنی له ئهفغانستان ناهومێد بوون پێداگری له سهر ئ������هو خاڵه دهکهن ک������ه "نامهدهنیبوونی کۆمهڵگهی ئێمه" بووهته بهربهس������تی گهش������هی نیش������انهکانی کۆمهڵگهی مهدهنی له واڵتهکهدا؛ ئ������هوه زۆر گرینگه که کۆمهڵگهی مهدهنی دهبێ له ئاس������تێکی باش و کهش������ێکی شیاودا گهشه بکات. به گشتی تایبهتمهندییهکانی کۆمهڵگهی مهدهنی بریتین له:کهسێتی و پارێزرانی شوناسی تاکهکهسی ،دامهزرانی ش������ار به ئهندامهت������ی تاکهکانهوه ،ئاوهزمهن������دی ،فرهیی، ڕکهبهرایهتی ،ڕهس������انایهتیی قان������وون و قانوونخوازی له بازنهی گرێبهس������تی کۆمهاڵیهتیدا ،بهشداریی هاوواڵتیان، پارێزرانی ماف و ئازادیی هاوواڵتیان ،بهرابهری له بهرانبهر قانووندا ،کارکهریی دهوڵهت ن������هک خاوهنکاریی دهوڵهت. ئ������هم تایبهتمهندییانه ب������ه زاتی کۆمهڵگ������هی مهدهنی دێنه ئهژمار. لێرهدا دهگهین به بابهتی س������هرهکی بهر باسهکهمان؛ ئ������هو تایبهتمهندییانهی که له س������هرهوه ب������ۆ کۆمهڵگهی مهدهنی باس������مان کردن ،لهڕاس������تیدا بهبێ بهستێنێکی
تهمووزی 2013
25
یاریدهری سیاس������ی له کۆمهڵگهدا ب������واری بهدیهاتن یا گهشهیان نالوێ. دیموکراس������ی ههر ل������ه بناغهوه بنچین������هی کۆمهڵگهی مهدهن������ی پێک دێنێ ،ک������ه هاوکات بهگوڕترین پش������تیوانی کۆمهڵگهی مهدهنیش������ه؛ چونکه گهیش������تن ب������ه کۆمهڵگهی مهدهنی پێویستیی به نێوهندسڕینهوه ههیه ،دهبێ دهسهاڵتی سیاس������یی ههڵبژاردن بێته ئاراوه ،دهبێ بواری دهربڕینی ئازاد و باڵوکردنهوهی ئازادانهی هزری تاک له کۆمهڵگهدا ههبێ ،دهب������ێ دامهزرانی یهکێتیی������هکان ،ڕێکخراوهکان و یهکێتیی������ه پیش������هیییهکان ل������ه دهق������ی قانوون������ی بنهڕهتی (دهستوور) و دانراودا تۆمار بکرێ ،دهبێ پاراستنی مافی مرۆڤایهتی������ی هاوواڵتیان له بهرنام������هی کاری ههموواندا بکهوێته بهر سهرنج و ...که له بنهڕهتدا ئهمانه بنچینهکانی نیزامی دیموکراسین. له پێناس������هی حکوومهتی دیموک������رات یا حکوومهتی داڕژاو لهسهر بناغهی دیموکراسی ،ئهم بابهته بهرچاوه ک������ه بیچمگریی کۆمهڵگ������ه له کۆمهڵگ������هی مهدهنیدا له خوارهوهیه و له کۆمهڵگهی نامهدهنیدا له سهرهوهیه .له کۆمهڵگ������هی مهدهنیدا خهڵک چارهن������ووس و ئیختیاری خۆیان له دهستی خۆیاندایه ،خهڵک دهسهاڵت و ئیرادهی خۆیان به حکوومهت دهس������پێرن بۆ ئهوهی حکوومهت به نوێنهرایهتیی خهڵک ،ئیدارهی گش������تیی نیزام له ئهستۆ بگرێ������ت .خهڵ������ک چاودێ������ری ک������ردهوهی حکوومهتن و حکوومهتیش له خزم������هت خهڵکدایه ،حکوومهت مهکۆی خهڵکیی������ه و خهڵک ،ت������هوهری حکوومهت������ن ،ئهمه یانی کۆمهڵگهی مهدهنی.
.3پێکهڵهی لێکههڵنهبڕی کۆمهڵگهی مهدهنی و دیموکراسی
ئهگهر ویستبێتمان به شێوهی بڕاوه بهستێنی گوورانی کۆمهڵگهی مهدهنی له نیزامه سیاس������ییهکانی تری وهکوو ی تۆتالیتێ������ر ،پاش������ایهتی ،دین������ی و ئهوانهدا ڕهت نیزام������ بکهینهوه ،ش������کی تێدا نییه ئهگهر کارێک������ی نهفامانهمان نهکردب������ێ ،کارێکی دروس������تیش نییه؛ چونک������ه ئهزموونی ههبوونی ئهو نیزامانه له واڵتانی دنیادا پیش������انی داوه ،که ح������زووری کۆمهڵگ������هی مهدهنی کهم ت������ا زۆر تهنانهت له ملهوڕترین و سهرهڕۆترین نیزامه سیاسییهکانیشدا ئهگهر
26ههڵبژاردن ژماره ()35
بهرچاویش نهبووه ،النیکهم بهرههس������ت بووه و ئهگهر لهو جۆره نیزامانهدا کهش������ی گهشهش������یان نهبووبێ ،النیکهم حاش������ا له دامهزران و بزووتنهوهی ئاقاڵنه و ههس������تیار و ش������ێوازمهندیان ناکرێ؛ بهاڵم به ش������ێوهی ڕێژهیی شیاوی بهراورد نین. نیزامی دیموکراسی به تایبهتمهندییه بێ وێنهکانییهوه له تیۆریدا ،ئاوهزمهندترین نیزامه بۆ گهشهی کۆمهڵگهی مهدهنی ،له ڕاستیدا به بوێرییهوه دهتوانین بڵێین که ئهو دووانه له پهنا یهکتردا ههم زیاتر گهش������ه دهکهن و ههم بۆ نیزامی سیاس������ی و کولت������ووری کۆمهڵگهکانیش پتر دهبن به یاریدهدهر؛ چونکه چاکس������ازیی دیموکراتیک، بواری بهدیهاتنی کولتووری مهدهنی ،دهستپێش������خهری، وی������ژدان ،هاوپێوهن������دی و ئهخالق دهڕهخس������ێنێ .بهو ئهندازهی������هی ک������ه توخمهکانی کۆمهڵگ������هی مهدهنی و ئهخالقی سیاس������یی ئهو بههێز بێ ،دهسهاڵتی ڕههای دهوڵهت کهم دهبێتهوه و ئهمهش بنچینهییترین ش������وێنی سهرههڵدانی دیموکراسییه. کهواته له ئاکامدا لێمان ڕوون دهبێتهوه ،که باشتر وایه ئهو دوو تێکهااڵویی لێکههڵنهبڕاوه له یهکتر جودا نهکهینهوه، چونکه لێکههاڵواردنیان دهبێته هۆی چهمینهوه و بهستوویی و تهنان������هت مهرگی یهکتر ،ههر وهکوو چۆن پێکهوهبوونیان دهبێ به هۆی گهشه و بهرزبوونهوهی یهکتر. ژێدهرهکان: .1رامین جهانبلگو ،مجله ی گفتگو (سیر تکوین فلسفی جامعه ی مدنی) صفحه ی 97 – 86 .2کمیس������یون مستقل انتخابات ،انتخابات و دولتداری، چاپ اول ،نشر 1387صفحه ی 13 – 11 .3ملوین یوروفس������کی ،دموکراس������ی ،نش������ر باشگاه اندیشه ،سال ، 1384صفحه ی اول و سایت های انترنتی زیر: http://www.aftab.ir/ http://www.sharghian.com http://www.aftab.ir سهرچاوهhttp://afghanistantoday.org :
"ههڵبژاردنی ئازاد" چیی ه و چۆن بهڕێوهدهچێت؟ * و :زاگرۆس ئهلند ههڵبژاردنی دادپهروهرانه و ئازاد چهمکێک������ی نێونهتهوهییی������ه و ل������ه ڕوانگ������هی جۆراوج������ۆرهوه باس و لێدوانی لهس������هر دهکرێت .ماسیمۆ تۆماس������ۆلی نوێنهری ئهنستیتووتی نێونهتهوهی������ی ب������ۆ دیموکراس������ی و یارمهتی������ی ههڵبژاردن ل������ه نهتهوه یهکگرتووهکان ،لهو بارهیهوه دهڵێت: ههڵبژاردن������ی دادپهروهرانه و ئازاد وهک������و کۆاڵنێکه بۆ گواس������تنهوهی دهسهاڵت به شێوهیهکی دیموکراتی. زۆر گرینگ������ه که ئێم������ه جهخت له مان������ای وردی وش������هکه بکهینهوه، چونکه وش������هکان دهتوانن ناوهڕۆکی خۆیان لهدهس������ت بدهن، کاتێک تێگهیشتنێکی دروستیان لێی نهکرێت. وات������ای ههڵبژاردن������ی دادپهروهرانه و ئ������ازاد له بنهما س������هرهکییهکانی ڕهوتێکی دیموکراتیکه .ئهگهر ههلبژاردن بهشێوهیهکی تهواو و بێخهوش بهڕێوه نهچێت ،دادپهروهرانه و ئازاد نیی������ه .بۆ ئهو چهش������نه ههڵبژاردنه پێنج چهمکی سهرهکی پێویستن؛ یهکهمیان .کۆمهڵێک پێودانگن که دهبێت به گوێ������رهی زنجیرهیهک پێوهری دیموکراتی قبووڵ کرابن، لهدوای ئهودا پێویسته چوارچێوهیهکی یاسایی ههبێت. ئهو چوارچێوه یاسایییه دهبێ هاوسهنگیی هێزهکان له پێکهات������هی دامهزراوهکان������ی حكوومهت������دا دابی������ن بکات. هاوکاتیش پێویستی به ژمارهیهک میکانیزمی پشتیوانیکردن ههیه .ئ������هو میکانیزم������ه یارمهتیدهره ،چاودێری بهس������هر ههڵبژاردن������هکان ل������ه الیهن دام������هزراوه س������هربهخۆکان، کۆمهڵگهی مهدهنی و ڕاگهیاندنی ئازاد دهگرێتهوه.
ل������ه الیهک������ی تریش������هوه ،پێویس������تمان به دام������هزراوه مهدهنییهکان ههیه بۆ ئهو چهشنه ههڵبژاردنه .له کۆتاییدا پێویسته تا بهڕێوهبهرانی ههڵبژاردن ،دادپهروهر ،شهفاف و س������هربهخۆ بن ،لهب������هر ئهوه تهنیا بوونی یاس������ایهک و ڕێوشوێنێک بۆ ئهم کاره بهس نییه. ئ������هو ڕهوتهی که ئهمڕۆ س������نووری واڵتێکی بهزاندوو و وهکو پرسێکی نێونهتهوهیی له گۆڕێدایه ،تا ئهو جێگهیه که ل������ه بهیاننام������هی جیهانی������ی ماف������ی م������رۆڤ و یهکێک له پهیماننامهکانی نهت������هوه یهکگرتووهکان ،پهیماننامهی مافه مهدهنی و سیاس������ییهکاندا باس������ی لێوه دهکات( ،دهبێ) و (نابی)یهکانیشی بۆ ئهم کاره گهاڵڵه کردووه. به پێی ماددهی ٢٥ی ئهو پهیماننامهیه ،گشت هاوواڵتیان بهبێ هیچ ههاڵواردنێک دهبێ له کاروباری گشتیی واڵت ،جا چ به ش������ێوهیهکی ڕاس������تهوخۆ ی������ان به ڕێگ������هی نوێنهره ههڵبژێردراوهکانیانهوه بهشدار بن ،ههروهها دهبێ بتوانن له
تهمووزی 2013
27
ههڵبژاردنی خولی و لهسهر بنهمای پێودانگه نێونهتهوهیییهکان که ئازادیی ڕادهربڕین دابین دهکات ،بهشداری بکهن. بیل س������وئێمی بهڕێوهبهری دام������هزراوهی نێونهتهوهییی سیس������تهمهکانی ههلبژاردن له واش������نگتۆن سهبارهت به نێونهتهوهییبوونی ههڵبژاردن دهڵێت :من لهسهر ئهو بڕوایهم که ههڵبژاردن پرس������ێکی نهتهوهی������ی و نێونهتهوهیییه و له ههم������ان کات������دا ،ههڵبژاردن ل������ه ههر واڵتێک������دا بابهتێکی نێونهتهوهییشه .ههڵبژاردن کاتێکه که کۆمهڵگهیهک خاوهنی توانا و بوێرییه تا بهڕێگهی ههڵبژاردنهوه خۆی به جیهانیان بناس������ێنێت .ههروهها س������هردهمی ههڵبژاردن کاتێکه که کۆمهڵگهیهک له ههموو کاتێکدا کراوهتره ،جا چ له بهرامبهر هاوواڵتیان و چ له بهرامبهر کۆمهڵگهی نێونهتهوهییدا. ماسیمۆ تۆماس������ۆلی لهو باریهوه دهڵێت :له ڕابردوودا، زۆرتر چڕیی لهسهر ڕۆژی ههڵبژاردن یا کاتی ههڵبژاردن دهکرا .ش������ێوهیهک له سیستهمه سیاس������ییهکان درێژه به ژیان������ی خۆی������ان دهدهن ،ئ������هوهش ئ������هوه دهردهخات ،که ههڵبژاردن له بۆشایییهکی سیاسیدا بهڕێوهناچێت .ئهوهی ک������ه ل������ه بوارهکان������ی ت������ری سیاس������هتدا ڕوو دهدهن ،بۆ ههڵبژاردنێکی دادپهروهرانه و ئازاد گرینگن. بێشک ئهوهی که له ڕۆژهکانی پێش و دوای ههڵبژاردن ڕوودهدهن ،ههر بهو ڕادهیه گرینگه .له کۆتاییدا بۆ بهرگرتن له کهڵکوهرگرتنی خراپ لهو ڕهته سیاسییه و دهستتێوهردان ل������ه ههڵبژاردن ،دهبێ ت������هواوی پرۆس������هی ههڵبژاردن له واڵتێکدا بێ کهموکورتی بێت ،تهنیا ئهوه نییه که له ڕۆژی ههڵبژاردندا پابهندی یاس������اکان بین .گهرچی س������هردهمی بهڕێوهبردن������ی ههڵبژاردنیش یهکێکه ل������ه نیگهرانییهکانی کۆمهڵگ������هی نێونهتهوهی������ی .لهب������هر ئهوهیه ک������ه زۆربهی دهوڵهتهکان ،چاودێره نێونهتهوهیییهکان بانگهێشت دهکهن تا چاودێری بهسهر ڕهوتی ههڵبژاردندا بکهن. ماسیمۆ تۆماسۆلی نوێنهری ئهنستیتووتی نێونهتهوهیی بۆ دیموکراسی و یارمهتیی ههڵبژاردن له نهتهوه یهکگرتووهکان، گرینگیی چاودێره نێونهتهوهییهکان بهمشێوهیه باس دهکات: له بواری چاودێری بهس������هر ههڵبژاردندا دوو بابهتی گرینگ ههن .یهکێک پرسی چاودێره نێونهتهوهیییهکانه که کۆمهڵێک پێوهر بۆ ش������ێوهی کاری ئهوان ههیه و دهبێ لهسهر بنهمای ئهو کارهکانی������ان بهڕێوه بهرن و ،ئهو بنهمایهش له س������اڵی ٢٠٠٠له نهتهوه یهکگرتووهکاندا پهسند کرا. ئ������هو بنهمایان������هش ل������ه الی������هن ههندێ������ک ڕێکخراوی
28ههڵبژاردن ژماره ()35
ناوچهییش������هوه واژۆ ک������ران ،بهاڵم له ب������واری چاودێریدا گرووپی دووهمیش ههن ،ئهوی������ش ڕێکخراوی هاوواڵتیانی ناوخۆی ه������هر واڵتێکن و ئهو ڕێکخراوانهش دهورێکی زۆر گرینگی������ان له ڕهوتی دهستاودهس������تکردنی دیموکراتیانهی دهسهاڵت له واڵتهکاندا ههیه. له سالی ١٩٨٦دا بزووتنهوهی نهتهوهییی هاوواڵتیان بۆ ههڵبژاردنی ئازاد له فیلیپیندا کۆتایی به حکوومهتی نیزامی ئهو واڵته هێنا .بۆ ئهو ڕێکخراوه نێوخۆیییانهش کارکردی دی������اری کراو و یهکگرتوو له بواری نێونهتهوهییدا ههیه .به ڕای من ئهو دوو چهمکی چاودێریی دهبێت له ئاڕاس������تهی بهڕێوهبردن������ی ههڵبژاردنی دادپهروهران������ه و ئازاددا بێت. بێش������ک بۆ ئهو چهش������نه چاودێرییانه بهرههڵس������تکارانی جددیش ههن و ههندێک له دهوڵهتهکان ،ئهو چاودێرییانه به دهستتێوهردان له کاروباری ناوخۆی خۆیان دهزانن. بیل سوئێمی سهبارهت به دهوری چاودێره نێونهتهوهیییهکان دهڵێت :من تا ئێستا چوار جار دهوری چاودێری نێونهتهوهییم بینیوه .یهکهمین جار له س������اڵی ١٩٨٦ل������ه فیلیپیندا بوو و ئهزموون������ی نیش������انیدا ،ئهو کۆمهڵگهیانهی که ش������تێکیان بۆ شاردنهوه ههیه ،تێدهکۆشن دژایهتیی چاودێره نێونهتهوهیی و دامهزراوه ناوخۆیییه س������هربهخۆکان بک������هن .لهبهر ئهوه بابهتی ههڵبژاردن������ی دادپهروهرانه و ئازاد ههروا یهکێک له باس گرینگهکانی بواری نێونهتهوهیی دهمێنێتهوه. له ساڵی رابردوودا ،گرووپێکی پایهبهرز به سهرۆکایهتیی کووفی عهننان سهرۆکی پێشووی نهتهوه یهکگرتووهکان به ناوی کۆمسیۆنی جیهانی ڕاپۆرتێکی ئاماده کردبوو و تێیدا هاتووه :له س������اڵی ٢٠٠٠هوه تا ئیستا ( )٢٠١٣جیا له ١١ واڵت ،له گش������تیاندا ههڵبژاردن بهڕێوهچ������وو .له ههندێک واڵتدا ههڵبژاردن به پێی پێوهری نێونهتهوهیی بهڕێوهچوون، له ههندێکی تردا کهموکورتی بهرچاو بووه. سهبارهت به ههڵبژاردنی بێخهوش ،ماسیمۆ تۆماسۆلی نوێن������هری ئهنس������تیتووتی نێونهتهوهیی بۆ دیموکراس������ی و یارمهتی������ی ههڵبژاردن له نهتهوه یهکگرتووهکان دهڵێت" :به بڕوای من لهوه بهدواوه ههڵبژاردنی بێخهوش دهبێته یهکێک له گرینگترین پرس������هکان ،که بۆ پالن������ی پهرهپێدان دوای س������اڵی ٢٠١٥دهکهوێته بهر باس و لێدوان .ئهو بهرنامهیه له دوو س������اڵی داهاتوودا ،یهکێک له گرینگترین بابهتهکان دهبێت له نهتهوه یهکگرتووهکاندا". سهرچاوهhttp://www.radiofarda.com :
كؤنفرانسي جيهانيي ِراطةياندنةكان * و :گ .هـ
ل������ه ١٧تا ١٩ی مانگی ش������هش ،به بهشداریی زیاتر له ٢ههزار سیاسهتوان، ئابوورین������اس و ڕۆژنام������هوان ل������ه سهرانس������هری جیهان ،له (کۆنفرانسی جیهانی������ی ڕاگهیاندنهکان) له ئهڵمانیادا بهش������دار بوون .چوار بابهتی سهرهکی (داهات������ووی گهش������هکردن ،ئاب������ووری، بایهخ������هکان و ڕاگهیاندن) تهوهری ئهو کۆنفرانسهیان پێکهێنا. ئێریک بێترمهن ،بهڕێوهبهری گش������تیی دهنگی ئهڵمان و بهرپرسی ئهو کۆنفرانسه دهڵێ������ت" :کۆنفرانس������ی جیهانی������ی ڕاگهیاندن������هکان ،گۆڕهپان������ی کۆبوونهوهی کهسانێکه که خاوهنی پسپۆریی تایبهتن". جێی ئاماژهیه ،ئهوه شهشهمین کۆنفرانسی س������ااڵنهی جیهانیی ڕاگهیاندنهکان که له شاری بێرلێنی ئهڵمانیادا بهڕێوهدهچێت .بۆ ئهو کۆنفرانس������ه سێ ڕۆژهیه ،زیاتر له ٥٠ باب������هت لهبهرچاو گیراب������وون و زیاتر له ٢ ههزار کهس ب������اس و لێدوانیان لهبارهیهوه کرد. به گوێرهی ڕاپۆرتی ڕاگهیاندنهکانی ئهڵمانی������ا ،کۆنفرانس������ی جیهانی������ی ڕاگهیاندنهکان ،ئهمساڵیش شوێنێکه بۆ بهش������داربووانی واڵتانی جواروجۆر و، ئ������هوان خوازی������اری ئهوهن ک������ه لهگهڵ کهس������انی ت������ردا یهکتر بناس������ن و ئهو ئاواتهیان ههیه ،که ئاڕاستهی جیهان بۆ
ئهوه بگ������ۆڕن ،تا ژیانی باش������تری تێدا بهدی بێت". س������هبارهت به دهوری ڕاگهیاندنهکان هات������ووه" :دهوری پهیامنێران������ی ڕاگهیاندنهکان له واڵتانی جۆراوجۆردا زهحمهت������ه .ئهوان له الی������هک دهبێت له پانتاییی گش������تیدا ڕۆش������نگهری بهڕێوه بب������هن و ،ههس������تیاریی ڕای گش������تی س������هبارهت ب������ه پرس������ه گرینگ������هکان بورووژێنن و له الیهکی تریشهوه ،دهبێ کهموکورتییهکانی ڕاگهیاندنیش به ڕای گش������تی بگهیێنن ،ههروهه������ا داواکاری ئهوهش بن ،که یاریکهره سیاس������ییهکان واڵم������دهر ب������ن .ل������هو واڵتان������هی ک������ه س������هقامگیریی سیاس������ییان نیی������ه و بارودۆخێکی نالهباری ئابوورییان ههیه، چاالکانی ب������واری ڕاگهیاندن دهورێکی گرینگیان ههیه". یهکێک له میوانهکانی ئهو کۆنفرانسه، گی������دۆ وێس������ترۆلێ وهزی������ری دهرهوهی ئهڵمانی������ا ب������وو .ئهو له قسهکانی خۆیدا باسی ل������هوه ک������رد" :زۆربهی واڵتانی له دۆخی گهشه و پهرهگرتن������دا گلهیییان لهوه ههیه ،که ڕاگهیاندنه نێـــــونهتهوهیییـــــــ������هکان سهرنجیان ناخهنه سهر
پ������رس و کێش������هی ئ������هوان و ،ل������ه ڕاپۆرتهکانیشیاندا باس له پێشکهوتن و ئهو دهرفهتانهی که بۆ ئهوان ڕهخساوه، ناک������هن ".وهزی������ری دهرهوهی ئهڵمانیا س������هبارهت به "بههاری عهرهبی" گوتی: "ڕاپهڕین������ی خهڵک له واڵته عهرهبییهکان جهخت������ی لهوه ک������ردووه ،ک������ه گهنجان سهبارهت به چارهنووسی خۆیان بێالیهن نین .لهبهر ئ������هوه بوونی ڕاگهیاندنهکان ل������هو دهڤهرهدا گرینگ������ه و ،دهتوانێت له دهستاودهس������تکردنی زانیاریدا دهوری گرینگیان ههبێت". ئێری������ک بێترمهن بهڕێوهبهری گش������تیی دهنگ������ی ئهڵمان س������هبارهت ب������ه دهور و گرینگی������ی ڕاگهیاندنهکان ئهوهی ڕاگهیاند: "هی������وادارم کۆنفرانس������ی جیهانی������ی ڕاگهیاندن������هکان توانیبێت������ی گرینگی������ی ڕاگهیاندن������هکان و ڕۆژنامهوان������ان وهک������و گوێزهرهوهی زانیاری که له سهرانسهری جیهاندا دهستاودهست دهکرێت ،ببینێت".
تهمووزی 2013
29
کۆماری كرواتیا بوو ب ه بیست و ههشتهمین واڵتی ئهندام ل ه یهكێت ی ئهورووپادا * ئامادهکردنی :لهیال محهمهد تهها ڕۆژی یهكشهممه ( )٢٠١٣/٦/٣٠کرواتیا بوو بیست و ههش������تهمین واڵتی ئهندام له یهكێت������ی ئهورووپادا. ی ی چڕوپڕ ،ل������ه كۆتاییدا توان ده س������اڵ گفتوگۆ دوای یهكێت������ی ئهورووپا ڕازی بكات ،كه ببێت به ئهندام لهو ی یهكێتیی������هدا ،ب������هاڵم یهكێت������ی ئهورووپ������ا داواكاری چاكسازی زیاتر لهو واڵته دهکات. ی ئهورووپا له ی پهرلهمان مارتین ش������ۆلتس ،س������هرۆك ی ی 30ی مانگی ش������هش ب������ه ش������وبهاندنی یهكێتی رۆژ ی ئهورووپا ب������ه خێزانێك ،وت������ی":فراوانكردنی ئهندامان ی ی باش������ه به تایبهت كاتێ������ك كه ئهندامان خێزان كارێك ی خێزانێك خۆیان له پرۆسهكانی دیموكراسی ،دادپهروهر ی و دهسهاڵتی یاسادا بهڵێندهر بزانن ".سهرۆكی پهرلهمان ی دووپات كردهوه":بوون به ئهندام له ئهورووپا ئهمهش������ ی كۆتایی به یهكێتی������ی ئهورووپ������ا ناتوانێ������ت به تهنیای������ 30ههڵبژاردن ژماره ()35
قهیرانهكان������ی ئ������هم واڵته بێنێ������ت ".بۆی������ه داواکاری بۆ چاکسازی لهالیهن ئهورووپاوه له کرواتیا ئاڕاستهی ئهو واڵته کرایهوه. زیاتر له سهد كهس له ڕابهرانی یهكێتیی ئهورووپا و زۆر ل������ه س������هركرده و س������هرۆكوهزیرانی واڵتانی ئهن������دام ل������ه یهكێتی������ی ئهورووپا ،بهش������دارییان له ڕێوڕهس������می بهئهندامبوونی کرواتیا لهو یهكێتییهدا كرد .له كاتژمێر 12ی ش������هو له ()٢٠١٣/٦/٣٠دا، س������نووری نێ������وان واڵت������ی کرواتیا وس������ڵۆڤێنیا به شێوهیهكی سهمبولیك البردرا. ئهنجێ���ل��ا میركێ������ل س������هرۆكوهزیری ئهڵمانی������ا ل������ه ی له کرواتیا كرد تا بهردهوام بێت ڕێوڕهس������مهکهدا داوا ی ئهنجێال میركێل ،پێویسته له چاكس������ازییهكانی .به ڕا ی ی پاراستن کرواتیا چاكسازی له بارهی "دهستهبهركردن
ی ئیداری" به ی و بهرهنگاربوونهوه به دژی گهندهڵی یاسای ی بهرفراوان ئهنجام بدات. شێوه
ی گرفتی ی بچووك خاوهن کرواتیا واڵتێك گهوره
ی ئهورووپا ی ناوهند کرواتیا واڵتێكه دهكهوێته باشوور ی ی زاگرێبه .ئهو واڵته له س������اڵ كه پایتهختهكهی ش������ار ی له یوگوس���ڵ��اڤیای جاران جیا بوویهوه و 1991ی زایین ی دانیشتووانی ئهم ی ڕاگهیاند .ژماره سهربهخۆیی خۆ واڵته 4میلیون و ٤٠٠ههزار کهسه و %93ی خهڵكی ئهو ی سڵۆڤێنیا دووهمین واڵته واڵته مهسیحین .کرواتیا دوا ی له یوگوس���ڵ��اڤیای جاران ،كه بوو ب������ه ئهندام له یهكێت ئهورووپادا. ی زۆر لهگهڵ خۆیدا دێنێته ی ئابووری ئهو واڵته گرفت������ ی ئهو واڵته ن������او ئهو یهكێتیی������ه .ئابووری و پیشهس������از ی ی پێكهوتووه و ژم������ارهی بێكاران زیاد ی زۆر زیانێك������ ی خهریك������ه ی كۆمهاڵیهتی������ ك������ردووه و ،داهات������ ی ڕۆمانیا و بولغاریا، لێكههڵدهوهش������ێتهوه .کرواتیا دوا ی ههژاره له یهكێتی ئهورووپادا .زۆران س������ێیهمین واڵت میالنۆڤیچ سهرۆكوهزیری کرواتیا له ( )٢٠١٣/٦/٢٩له ی پهرلمانی واڵتهکهیدا له بارهی بوون به ئهندام له یهكێت ی ئهورووپ������ادا وت������ی" :ئێس������تا بوارهكانی پێش������كهوتن ی ئێمهدایه ".ئییوو یوس������پۆڤیچ واڵتهكهمان له دهس������تان
س������هركۆماری کرواتی������اش ئهمهی دووپات ك������رد ،كه به ێ ی ئهورووپا قۆناغێكی نو ی بۆ نێو یهكێت چوونی واڵتهكه ی ئهو واڵته دهست پێ دهكات. له پێشكهوتن کرواتیا كه بهش������ێك بوو له یوگوساڵڤیای جاران ،له ی ی باڵكان بوو و ،دوا ی گیرۆدهی شهڕ ی زایین ی 90 دهیه ی ببێت به ئهندام چهندهها ساڵ ههوڵدان ،له كۆتاییدا توان له یهكێتی ئهورووپادا. زۆران میالنۆڤیچ سهرۆكوهزیری کرواتیا لهبارهی ئهو ڕێوڕهسمه وتی":ههر كهس لهبارهی ئێمه شتێك بڵێت ئێوه پێویس������ته كه ئهمه بزان������ن ،ئێمه واڵتێكین خهڵكانم������ان خهڵكانێك������ی مهنتیقین ك������ه نیگایهكی ماقووڵی������ان ههیه بهرامبهر ب������ه خۆیان ،واڵتهكهیان و ڕۆڵی واڵتهكهیان له یهكێتی ئهورووپا و جیهاندا ".ئهم واڵته تا س������اڵی 2020-2019نابێته ئهندامی شێنگن و یهكهی پارهك������هی ناگۆڕدرێت .ئهو واڵته ڕێگایهكی س������هخت و درێژی بۆ به دهستهێنانی ئهندامییهتی له یهكێتی ئهورووپادا بڕی. ی ئ������هو واڵته بۆ بوون ی پهیامنیران ،داواكاری ب������ه وته ی ی ئهورووپا ،ل������ه ژێر كاریگهرییهكان بهئهن������دام له یهكێت ی یۆرۆ ،ههروهها گرفته ئابوورییهکانی ئهم ی ناوچه واڵتان ی ئهنجامدراو لهو ی و مرۆڤكۆژییهكان واڵته بووه .گهندهڵ ی واڵته تا ئێس������تاش یهكێك������ه له نیگهرانیی������ه گهورهكان ی ئهورووپا. ههندێك له سهركردهكانی یهكێت ی دوو ب������هش له س������ێ بهش������ دانیش������تووانی ئ������هم واڵت������ه له ی ڕابردوودا ڕاپرسییهك كه له ساڵ ی خۆیان ئهنج������ام درا ،ڕهزامهندی ی ب������ۆب������وون بهئهندام ل������ه یهكێت ئهورووپادا ڕاگهیاند .ئهو واڵته به ی 56ه������هزار كیلۆمهتری ڕووبهر ی چوارگۆش������ه دهكهوێته ناوچه ی س������هرهكییان باڵ������كان و ئایین������ ی فهرمییان مهسیحییهت و زهمان كرۆاتییه.
تهمووزی 2013
31
چهند ههلویستێن جودا ئامادهكرن و وهرگێران ژ عهرهبی و ئنگلیزی :ع .ی ه كهسهكی سهرۆكا وهزیرێن ئوسترالیا گوت سهرۆكا وهزیرێن ئوسترالیا یا ب������هرێ (جولی������ا جی���ل��ارد) گوته كهس������هكێ توندرهو تۆ مرۆڤهكێ هش������كباوهری بۆچی ل سعودییێ بنهجه نابی! فهیسبووك و تویتهری پهیامهكا س������هرۆكا وهزیرێ������ن ئوس������ترالیا ڤهگوهاست كو رهخنهكا دژوار ئاراستهی كهسهكێ توندرهو و هشكباوهر دكهت و دبێژتێ مادهم تو خودانێ ئهڤێ هزرێی ئهرێ بۆچی تۆ ل سعودییێ یان پاكستانێ ناژی و ئاكنجی نابی؟ (جولیا جیالرد) گوته كهسهكێ توندرهو( :تۆ مروڤهكێ هش������كباوهری بۆچی ل س������عودییێ بنهجه نابی! هون وار و وهالتێ خۆ بجه دهێلن یێكو هون دبێژن خودای نهعمهتا خۆ یا لێباراندی و مشهخت دبنه دهولهتێن ب گوتنا ههوه جهێ س������هرداچوونێ و غهزهبێ یه ..هون قهستا ئهڤان دهولهتان
دك������هن ژ پێخهمهت������ێ ئازادییێ.. عهدالهتێ ..خوشییێ ..چاڤدێرییا ساخلهمییێ ..پاراستنا چڤاكی.. وهكههڤییێ ههمبهری یاس������ایێ.. دهلیڤا كاری ..ئاییندهیێ زارۆكێن خۆ ..ئازادییا دهربرینێ ،كهواته ب رق و كین دگ������هل مه نهئاخڤن... ئهو تش������تێ ههوه نهی و پێتڤی مه پێشكهشی ههوه كر... رێزێ ل مه بگرن یانژی ژ وهالتێ مه باركهن). ێ ی������ه گهلهك جاران كهس������ێن تهكفیری و ه������هژی گوتن توندرهو قهس������تا دهولهتێن رۆژئاڤایێ علمانی میتۆد دكهن پش������تی ژ وهالتێن خۆ یێن ئهس������لی ب تومهتا پهیوهست ب ێ دهێنه دهرێخس������تن و س������هقایێ ئازادییا ئهوان تی������رۆر ێ ژ الیهنگرێن خۆ دهولهتان ب كهی������س وهردگرن و داخاز ێ دكهن رهڤهندێن وان ب بیانوویا س������هرداچوون و خریان بكوژن.
ێ خۆ بكه، مریان لوبان بۆ بوتهفلیقه :ههر ه چارهسهرییا خۆ ل وهالت ه ههوه؟ ه سهربهخۆیی نهدای ه جهم مه ،ما م بۆچی دهێی سهرۆكا بهرهیێ نیشتمانییا فهرهنسی ژ راستا توندڕهو (مریان لوبان) هێرش كره سهر چارهسهریكرنا نهخوشییا س������هرۆكێ جهزائی������رێ (عهبدولعهزی������ز بوتهفلیق������ه) ل خهس������تهخانا س������وپایی (فال دوگراس) ل فهرهسا و ل كهنالی ( )BFMخو نهرازیك������ر و گۆت( :بۆچی تۆ بۆ چارهس������هرییێ دهێی������ه وهالتێ م������ه ،ئ������هرێ ئهڤه ئهو سهربهخۆیی بوو یا ههوه ژ مه دخواست؟ ههره وهالتێ خو ئاڤا بكه و چارهسهریا خو لێبكه!)
32ههڵبژاردن ژماره ()35
(لوبان) ئهنداما پهرلهمانێ ئوروپییه ههر ژ ساال ،2004 ل ههلبژارتنێن سهرۆكاتییا فهرهنسا ل ساال 2012شیا رێژا %14یا دهنگان ب دهستخۆڤه بینیت. ههروهسا ئهندامێ پارتا راستا توندڕهو (جیلبار كوالر)، داخ������از ژ حكومهتا فهرهنس������ا ك������ر پارهی������ێ تێچوونا چارهسهریا (عهبدولعهزیز بوتفلیقه) ل فهرهنسا ئاشكهرا بكهت .لدوڤ گوتنا وی مهزاختییێ چارهسهرییا سهروكێ جهزائی������ری ب درێژاهیا مهههكێ گران لس������هر خهزینا وهزارهتا بهرگرییا فهرهنسا رادوهستیت ،بهری پرسیار بكهت ئهرێ كی دێ خهزینا دهولهتا فهرهنسا ههمبهری مهزاختنا ئهڤێ ئێش������ا (بوتفلیقه) قهرهبوو كهت ،دهولهتا
جهزائیر یان سهروك (بوتفلیقه) بخۆ ،پرسیار كر ئهر ێ حكومهتا وهالتێ وی داخاز ژ جهزائیر كریه پارێ ئهڤێ مهزاختنێ ئهدا بكهت؟!
ێ ه یا رهنگینم ل وهزیرا ئیتالی (كینجــی) :ئهز ن ێ دبهم ئهزا رهشم شانازیی
ئێكهمین وهزیرا پیسترهش������ا ئهس������ل ئهفریكی د مێژوویا حكومهتێن ئیتالیادا بهرسڤا كومهكا چكیێن رهگهزپهرستی و نهژادپهرستی ددهت و دبێژیت ئهز شانازیێ ب رهنگرهشاتیا خۆ دب������هم ،داكوكیی������ێ دكهت ك������و ئیتالیا ن������ه دهولهتهكا رهگهزپهرسته و وهسفا (رهنگین) ی لسهرخۆ رهتدكهت. (سیسیل كینجی) ،كو ئێكهمین وهزیرا رهشه ل ئیتالیا ،ل 4 مایو 2013داخازكر كهس ب (رهنگینی) ئهوێ وهسف نهكهت و گوت ئهز نه یا دلگرانم ههمبهری هێرشێن رهگهزپهرستی .د پرێس كونفرانس������هكی دا راگههاند (ل گهلهك جهان من گوهلێ بوویه ساخلهتێ (رهنگینی) ددهنه من ...ئهز نه یا رهنگینم ئهزا رهش������م ،یا گرنگترژی ئهوه ئهز شانازییێ ب رهنگێ خۆ دبهم. ئهز دبێژمه ههوه ئهز كونگولییا ئیتالییا رهشم). (كینج������ی) ئاماژه كره رێكخراوێن چڤاكا س������یڤیل كو ێ ریسوا كرینه و (لیتا) و وهزیرێن دیتر هێرش������ێن دژی و ێ كرینه و گ������وت( :ئیتالیا ن������ه دهولهتهكا پش������تهڤانییا و ێ رهگهزپهرسته ،تهقالیدێن خۆ یێن مێڤاندارییێ و بخێرهاتن
ێ ێ باوهرێدایه ك������و ئالییێن دژ ژ ئهنجام ههن������ه) .ئهو د و نهزانینێ پهیدابووینه. سهرۆكوهزیرێن ئیتالیا (ئهنریكۆ لیتا) خانما (كینجــی) كو ێ وێ بۆ (كۆم������ارا كونگو یا پزیش������كا چاڤان������ه و رهگ������هز دیمۆكرات������ی) دزڤریت وهكو وهزیرا (یهكبوون ) Merger- دامهزراند كو ئێكه ژ 7وهزیرێن ژن د كابینا حكومهتا نوودا. (كینجــ������ی) ب رێكا س������ایتێن ئهلیكترونی كهته بهر پێال ێ راس������ترهوێن توندرهو ،كو ب چكی و س������ڤكاتییێ ژ ئالیی ساخلهتێن ناشیرین وهكو (مهیمونكا كونگولی)( ,زولو) و ێ (رهش������ا دژی ئیتالیا) هاته وهسفكرن .ههروهسا ژ ئالیی ێ ئوروپی ژ پارت������ا (ههڤبهندا باكوور) یا ئهن������دام پهرلهمان ێ (ماریۆ بورجیزی������ۆ) ،كو الیهنگی������ر ب������و نامهركهزیهت������ ههڤپهیمانێ س������هرۆكوهزیران (س������یلڤیۆ بارلیسكونی) بوو س������ڤكاتی پێهاتهكرن( .بورجیزیۆ) حكومهت������ا ههڤپهیمانا (لیت������ا) ب حكومهتا (بونجا بونجا) ناڤب������ر و ئاماژه كره ێ (كینجــی) و گوت ئهو نه بهس بكێر وهزیراتییێ ناهێت ،ل ئهو ههتا بكێر كابانیا مالێژی ناهێت. (كینجــی) كۆمارا كونگو یا دیمۆكرات بۆ خوێندنا پزیشكی بجه هێالیه ,گۆت( :ل ژییێ 18سالییێ ئهز بتنێ گههشتمه ئیتالیا و ئهز باوهر ناكهم ئهز رادهستی ئاستهنگان ببم). (كینجــ������ی) ب نیازه بهرههنگاریی������ا (ههڤبهندا باكوور) ێ بدهت ئهو زارۆكێن ژ دایكو بابێن مشهخت بكهت داكو ر ێ نهكو ژیێ وان بگههته دبن ئێكسهر رهگهزناما ئیتالێ بدهن ێ بكهن. ێ پاشان داخازا رهگهزنام 18سالیی
تهمووزی 2013
33
راسترهوا نوو ل ئوروپا
ێ ل س������تادیۆم و یاریگههێن گهش������هكرنا رهگهزپهرستیی ئیتالیا ژ روخسارێن توندرهوییا سیاسی ل ئوروپا دهێت. ل هاڤینا 2012رۆژناما (الریبوبلی������كا) لیبرالیا ئیتالی ڤهكولین������هك لدور (راس������ترهوا تون������درهوا ئوروپی یا نوو) ێ گهش������هكرنا خێرا یا ئهندامێن پارتێن بهالڤهكر ،ڤهكولین راس������ترهوێن توندرهو دیاركر .ههرچهنده ئهڤ جوره پارته ێ ل چاڤ پارتێن تهقلیدی دهنگێن كێم بدهستخۆڤه دئینن ،ل ێ ژێدكهن بلهز ل كومهلگههێن ئ������هو هزرێن یێن كو بهرگریی ئوروپی بهالڤه دب������ن ههتا لدهف دهنگدهرێن كو ل رابردوو دهنگێن خۆ ب������ۆ بهرژهوهندا پارتێن چهپ������رهوژی ددان .ژ ێ خۆڤ������ه ،راپۆرتا كوما (ه������زرا بهریتانی دیموس - ئالیی )Think-Tank Demosداكوكی كر كو (ههلویستێن ێ كو س������اخلهتهكێ راستا رهگهزپهرس������تی دژی س������امیهت ێ ێ ل ش������وینا ڤ ێ چوویی) ،ل توندرهو بوو بوویه تش������تهك
ههروهكو راپۆرت دبێژیت( :بههایێن رهوشهنبیری و بههایێن ێ و ئیسالما ئوروپی ،مهترسییهكا ههمبهر مهزنییا كۆچكرن رهوشهنبیرییه). (ههڤبهندییا باكوور) ل ئیتالیا خۆ وهكو پارتهكا راستا ێ خۆ وهكو پارتهكا شهعبهوی و توندرهو نیش������ان نادهت ،ل جودا پێناس������ه دك������هت .گوت������ارا وێ ب ئاوایهكێ تایبهت ێ لسهر (مهترسیا توندرهویا ئیسالمی) دكهت ،كو داكوكیی ئهڤهژی گهفه بۆ (ژێردهس������تكرنا ئوروپ������ا)( .ههڤبهندییا باكوور) رهوشهكا جودایه ژ راسترهوییا توندرهوا ئوروپی، ێ پارتهكه ێ جودابوویه ،ل چونكی نه پارتهكه ژ پهراوێزكرن ێ ژیانا سیاس������ی یا ئیتالیا ب ێ م������هزن د گهوههر رولهك ێ درێژاهیی������ا چهندین س������االنه دگێریت .ههروهس������ا ئهڤ ههڤبهندیێ پش������كداری د ه������هردوو حكومهتێن داویێ یێن (سیلڤو برلسكونی) دا كرینه.
ێ ژ (عهبدولعهزیز) دكهت ویالیهتا خۆ تهواو ئۆپزسیۆنا موریتانی داخاز بكهت و وازبینیت ههماههنگییا ئۆپزس������یۆنا دیمۆكراسی كو ژ دهه پارتێن ئوپزس������یۆنا موریتانی پێكدهێن داخازێ ژ سهرۆك (محمد ێ ل ساال 2009هاتییه ههلبژارتن ولد عهبدولعهزیز) كو ی ێ كو لبهره ل ساال 2014 خۆ بۆ ویالیهتا نوو یا سهرۆكاتیی بهێته ئهنجامدان ههلنهبژێریت. ێ ێ د داخویانییهكێدا جهخت لس������هر ئهڤ ههماههنگیی������ ێ كر و دیتنا خۆژی ب������ۆ ههلبژارتنێن ئازاد و پاك و پرس������ ێ ێ دهولهتێ و سهرۆك شهفاف دهربری ،پێتڤییه س������هرۆك
34ههڵبژاردن ژماره ()35
ێ س������وزبدهن خو ل ێ حكومهت حكومهت������ێ و ئهندامێن ئهڤ ههلبژارتنێ������ن داهاتی������دا ههلنهبژێرن و پش������تهڤانییا هیچ بهربژێراژی نهكهن. وهس������ا بریاره ههلبژارتنێن تهش������ریعی و شارهوانی ل ئوكتوبهر و نوڤهمبهرا داهاتی بهێنهكرن ,پاش پاشخستنا ێ ێ دیاركری ل س������اال ،2011لێ ئوپزس������یۆن ێ وان ی ژڤان ێ د ئهڤان ههلبژارتناندا بكهت ئهگهر ب رهتكر پش������كداریی س������هركردایهتییا س������هرۆكهكێ وهزێرێن بێالیهن و خودان كامل دهستههالت نهبیت .ئوپزسیۆن وهسا د ههژمێریت كو نها هیچ گهرهنتی بۆ ههبوونا ههلبژارتنێن شهفاف نینه. ێ ل موریتانیا ل وهس������ا بریاره ههلبژارتنێن سهرۆكاتیی ساال 2014بهێنهكرن پاش ب دۆماهیهاتنا ویالیهتا (محمد ێ كو ل ساال 2009هاتییه ێ بهر ولد عهبدولعهزیز) ژهنهرال ێ كودهتایا ههلبژارت������ن پاش وهرگرتنا حوكم������ی ژ ئهنجام ێ س������هركهفتنا وی د ههلبژارتنێن ساال ساال .2008دوخ ێ گومان و پرسیارێ بوو. 2009ژ ئالییێ ئۆپزسیۆنێڤه جه ێ ئاماژه كر كو داخویانیی������ا ههماههنگیی������ا ئوپزس������یۆن
پسپۆری و ش������ارهزاییا ههلبژارتنێن سهرۆكاتییێ ل ساال 2009و ڕاهاتنا سیاس������ی ب درێژاهییا سالێن چوویی و ێ و س������هرۆكێ حكومهتێ بۆ الوازیی������ا س������هرۆكێ دهولهت سهرپهرش������تیكرنا ههلبژارتنێ������ن ئازاد و پاك و ش������هفاف س������هلماند ،ههروهس������ا دیار كر كو ههبوون������ا حكومهتهكا ێ وهزێرانێن بێالیهن و تهوافقی ب س������هرۆكاتییا سهرۆكهك ێ دشێت گهرهنتییا خودان دهس������تههالتا تهواو و پێتڤی بتن شهفافییا ههلبژارتنێن داهاتی بكهت. ێ داخازا سهرپهرشتییا سیاسییا ههروهسا ئۆپزس������یۆن ێ باوهرییێ و راس������ت و دهزگههێن ههلبژارتنان یێ������ن جه ێ و بهرههڤیی������ا تهكنیكیی������ا تهواو بۆ بێالیهنیی������ا دهولهت������ ێ و رهتكرنێ. ێ گومان ههلبژارتنان كر داكو نهبیته جه ێ بۆ پێنج ساالن دهێته ل موریتانیا ،س������هرۆكێ دهولهت ێ ێ بتن ههلبژارتن و لدوڤ دهس������تووری دكاریت بۆ جارهك نوو بكهتهڤه .دیرۆكا دوماهیك ههلبژارتنێن تهش������ریعی بۆ ساال 2007دزڤرن بهری (محمد ولد عهبدولعهزیز) بگههته ێ دهستههالتێ. سهر
دهرهنجامێ ئاریشهیێن دارایی ،ئیسلهند ه دژی ئێكهتییا ئوروپی دهنگ ددهت
بیامی بێنیدكسون ل ههلبژارتنێ������ن گش������تی ل ئیس������لهندا ل 2013/4/27 راسترهوا ناڤین دزڤریته دهس������تههالتێ پشتی دهنگدهران سیاسهتا تهقهشفا حكومهتا سوسیال دیمۆكراتا ویالیهتا ێ ب س������هرڤه چووی رهتكری .رهنگه ئهڤ س������هركهفتنه و ههوال ئیسلهندا بۆ گههشتنا ئێكهتییا ئوروپی تێكبدهت. پارتا س������هربهخۆ و پارتا پێشكهفتن شیان 38كورسییان ژ كوما 63كورسییێن پهرلهمانی ب دهستخۆڤه بینن پشتی
رێژا %51ژ دهنگان لسهر ئاستێ نیشتمانی مسوگهر كرین. ههڤپهیمانا سوس������یال دیمۆكرات و ههڤپشكا خۆ یا بچوك و بزاڤا سهوزا چهپ پتر ژ نیڤا كورسییێن خۆ ژ دهستدان. ێ ێ ئهگهردار ێ پارتا س������هربهخۆ و كاندی������د س������هرۆك ێ وهزیران (بیامی بێنیدكسۆن) گۆت( :ئهم ێ سهرۆك پۆست ێ دلخوش������ین ،ئهم سوپاسدارێن ئهڤان دهنگدهراینه ،ئهم د ێ ئومێدا وان). بینه جه پارتا س������هربهخۆ و پارتا پێشكهفتن ههر ئێك ژ وان شیان بگههنه 19كورس������ییان ،پشتی پارتا سهربهخۆ رێژا 26,7و پارت������ا پێش������كهفتن 24,4ژ دهنگان وهرگرتی������ن ،ههڤپهیمانا سوس������یال دیمۆكرات������ا ویالیهتا وێ تهواو بوویژی ش������یا 9 كورس������ییان ب رێژا 12,9و بزاڤا سهوزا چهپ 7كورسییان ب رێژا 10,9وهرگرن .پارتا گهشا ئایندا یا الیهنگرا ئێكهتییا ئوروپی كو بتنێ ئهڤه س������الهكه هاتییه دامهزراندن ش������یا 6 كورس������ییان ب رێ������ژا 8,1دهنگان ب دهس������تخۆڤه بینیت ،و كومهال (پیراتز) ئهو ئێكهمین جاره پشكدارییێ د ههلبژارتناندا دكهت ب سێ كورسییان ب رێژا 5,1سهركهفت.
تهمووزی 2013
35
ئهڤه و رێژا پش������كدارییێ د ههلبژارتناندا گههشته %80 ێ دهنگدانێ ههبوو. كو 238000كهسان ماف (بیامی بێنیدكسۆن) 43 ،سالی كو پتر شانسێ وهرگرتنا پۆس������تێ س������هرۆكاتییا وهزیران ههی������ه دێ جهێ (جوهانا
سیگورداردوتی) یا 70سالی گریت ،یا كو خانهنشینییا خو راگههاندی و ب حهزا خۆ خۆ ههلنهبژارد .سهرۆكوهزیرێن نوو دبێژیت ئ������هو دێ راددهكی بو دوماهیئینانا ئهندامهتییا ئیسلهندا بۆ ئێكهتییا ئوروپی دانیت.
ه لێدهێتهكرن و بریندار دبیت ێ سهرۆكاتییا ئهرمینیا تهق كاندیدهك ێ س������هرۆكاتییا ئهرمینیا (پاریی������ر ئاركاین) ل كاندی������د ێ حهفتیی������ان ژ ئهنجامدانا پایتهخت������ی یهریڤان پێش س������ ێ ێ 2013ژ ئالیی ههلبژارتنێ������ن نیش������تمانی ل 8ش������وات چهكدارێ������ن نهناس������را و د كهفته ب������هر گوللهبارانكرنێ و بریندار دبیت( .ئاركاین) 63سالی ،سهرۆكێ پارتا ئێكهتییا چارهنڤێسا نیشتمانی كو پارتهكا ئۆپزسیۆنا میانرهوه ،ئێك ێ ل ئهرمینیا. بوو ژ 8كاندیدێن ههلبژارتنێن سهرۆكاتیی ێ 3,2 دهولهتا ئهرمینیا س������هر ب كۆمارا سوڤیهتا بهر ملیۆن كهس������ی ،دهولهتهكا دهردور هش������كاتییه و د كهڤیته س������هر س������نورێن جورجیا و ئازربابجان و توركیا و ئیران، ێ و ههڤپهیمانا روسیایه ناكهڤیته سهر هیچ كهنارێن دهریای ێ ل باش������وورێ قوقاز و كێشه و گرفتێن كهڤن د ناڤبهرا و و دهولهتا ئازربایجاندا سهرا ههرێما (ناگورنۆ -كاراباخ) ێ لس������هر دكهت ههیه ،ل ساال 1990 كو ئهرمینیا كونترول ێ كوشتنا 30 ش������هر دناڤبهرا واندا پهیدا بوو و بۆ ئهگهر ههزار كهسان و ههتا ل ساال 1994شهر هاتییه راگرتن. د ههلبژارتنێن ساال 2008ژی شهر و ڤێكراچوونێن دژوار د ناڤبهرا نهرازیبوویێن ئۆپزسیۆنێ و پولیسان سهرهلدابوو.
36ههڵبژاردن ژماره ()35
ێ ئهرمینیا بوویهر دشیا ههلبژارتنان بۆ لدوڤ دهستوور دوو ههفتییان پاش بێخیت ژبهر كو رهنگه كاندیدێ بریندار نكاریت ب ههوا خۆ یا ههلبژارتان راببیت. ێ بهری ههلبژارتنان راپرس������ییان دیاركر بوو كو چانس ێ ێ الوازه و ب پال سیی ێ گهلهك (ئاركاین) بۆ س������هركهفتن دهێت ،راس������تییا وێژی وهس������ا بوو ك������و د ههلبژارتناندا س������هرۆكێ ب������هرێ (سهركیس������یان) ج������ارهكا دی هات������ه ههلبژارت������ن و (ئاركای������ن)ی رێژهكا كێم������ا دهنگان بدهستخۆڤه ئینا. پ������اش راگههاندن������ا ئهنجام������ان سهرۆكێ نها (سهركیسیان ) جارهكا دی ب رێ������ژا %58,64ژ دهن������گان ب ێ دهرڤه س������هركهفت و دویڤرا وهزیر ێ (رافی هوڤانس������یان) ب پال ێ بهر ی ێ ه������ات ب رێ������ژا %36,75ژ دوو دهنگان.
ێ ێ دوبهی :من شیرهت ل حاكمێن دهولهتێن بوهارا عهرهبی كرن؛ من گوت حاكم ه گوهارتن). (خو بگهورن بهری بهێن
(ش������ێخ محهمهد بن راش������د ئێل مهكتوم) ،جێگر ێ سهرۆكێ دهولهتا ئیمارات و سهرۆكێ چڤاتا وهزیران و حاكمێ دوب������هی گوت ئهوی پێش������بینی دكر كو جوره گوهورینهك دێ ل وان دهولهتان پهیدا بیت یێن چاڤدێرییا پێتڤییێ������ن ئابووری و سیاس������ی و چڤاكی ل وهالتێ خو ناك������هن ،ئهوی هندهك ژ س������هرۆكێن ئ������هوان دهولهتان
هوش������دار كرن ك������و دێ خراب بس������هرێ وان هێت ،ب دهربرینا خو گۆتێ (خو بگهورن بهری بهێنه گوهارتن). ئهڤه ژ بهرس������ڤدانا پرس������یارهكا ئاراس������تهی وی هاتیهكرن هات لدور ئاییندهیێ ئیمارات ل بن روش������نییا (بوه������ارا عهرهب������ی) ،ل دهمێ ڤهكرن������ا وی بۆ گوپیتكا حكومهتا ئێكێ یا ك������و وهزارهتا كاروبارێن ئهنجومهنێ وهزیران لدور بجهئینانا پێش������هنگییا خزمهتگوزارییێن حكومی یێن پێشكهشی هاوالتییان ل ئیمارات دكهن. ههروهسا (بن راش������د) گوت ئهوی ئهڤ شیرهته ل هندهك س������هركردێن عهرهب ل دهمێ سهرهدانا خۆ بۆ جهم وان دكر و هندهك ژ وان (س������ل) دبوون ،لێ ئهوان دگوتن لدوڤ ئهو راپۆرتێن دگههنێ ههمی تشتێ ئارام و تهنایه ،بهرس������ڤا (بن راش������د) یژی ئهو بوو كو (بهال سهرێ وان راپۆرتن). ههروهسا (بن راشد)ی گوت ئهوی ئهڤ شیرهته ژبۆ بهرژهوهندا هاوالتییان نهكو حاكمان پێش������كهش دكرن، ههروهسا داكوكی لسهر زیرهكی و شارهزاتییا هاوالتییان كر .هێش������تا گوت ئهگهر حاكم بشێن سالهكێ یان دوان درهوا ل گهلێ خو بكهن ,لێ نهش������ێن بۆ دهمهكێ درێژتر یان ههروههر لێبكهن ،ب دهورێ خۆژی ئهڤان گهالن ههتا رادهكێ زۆر ههدار كێش������ا و خۆ لبهر حاكمێن خۆ گرتن پاشی ب ئێك جار وهكو ڤولكانهكێ لبهر سینگی پهقین.
ژێدهرێن عهرهبی:
ژێدهرێن ئنگلیزی:
االستقامه االلكترونی- http://www.algeriatimes.net/ algerianews25086.html الوزيرة -اإليطالية-كينجي- http://www.dw.de/- / a-16791105لست-ملونة -وفخورة -بأني -سوداء - http://www.algeriatimes.net/
- guardian.co.uk, Friday 17 May 2013 - http://www.dw.de/in-wake-of-financialwoes-iceland-votes-in-anti-eu-right - http://www.france24.com/ar
تهمووزی 2013
37
ههوێن ههلبژارتنان دناڤبهرا هوزان و پهخشانێدا ن :عبدالكهریم یهحیا زێباری
و :عزهت یوسف عومهر
ئهرس���تۆ دبێژیت( :سیاسهت بێی شورهش دهێت ه گوهورین ،ب رێكا پیالنگێ���ری ،ههروهك���و ل هیرئ���ا روودای ك���و ئ���هوان پ���اش پۆس���تێن ێ كرن ه پش���ك ێ ب ههلبژارتن���ان ددان ه خودانان ش���وینا و دهس���تههالتیی كێشان ،چونكی خودانێن تهشقهالن د ههلبژارتناندا د سهركهفتن)(.)1 (ماری������ۆ كومۆ) حاكم������ێ پێنجی و ێ تێرمان ێ نیویورك بۆ س������ ێ ی������ دوو ێ ( )1994 - 1983و سیاس������هتمهدار ناڤدار دبێژیت (مرۆڤ ركابهرییا خۆ یا ێب ههلبژارتن������ان ب هوزانێ دكهت ،ل پهخش������انێ حكومدارییێ دكهت)( .)2د ێ دیمۆكرات ل ێ نیش������تمانی ی كونگر س������اال ( 1984كوم������ۆ) ی ب پهیڤێن ناهێنه ژبیركرن هێرش������ه كره س������هر س������هرۆك (رێگان)ی (سهرۆكێ مهزن، بێ ئومێدبوونی ههیه ،د س������هروچاڤێن كهسێن تو نابینی ،ل جهێن تو ناچییێ، ێ پرش������هنگدار) بڤان ل باژێ������رێ ته ی پهیڤێن شاكار گرنگییا میللی بهر بخۆ راكێش������ا ،دوو جاران داخ������ازا پارتا دیمۆك������رات ب������ۆ خۆكاندیدكرنا خۆ بۆ ێ سهرۆكاتییا ویالیهتێن ئێكگرتی پۆست ێ وی (ئهندرۆ كامۆ) بۆ رهتكر ،ك������ور پۆستێ حاكمێ نیویورك د ههلبژارتنێن ساال 2010بسهركهفت. هوزان ب������ۆ ههم������ی ههلكهفتان :د
38ههڵبژاردن ژماره ()35
ههلبژارتنان������دا دهنگ دهێنه جهماندن، ێ خۆ دل دهێنه دهستهسهركرن و جه دپارێزیت كو ب درێژاهییا پێنج ههزار ساالنه نههاتییه ههژاندن ب ئیعتیبارا ڤهكولینا راستییێ ،ههروهكو زانستی ێ دی و ب دك������هت ،ل������ێ ب ئاوایهك������ ێ جوانت������ر .جادهیێن مه ب زمانهك������ دروش������مێن ساروبار و پڕ كهنی دهێنه خهمالندن كو گهلهك نێزیكی خواستن و خازخازوكییێن������ه و تێبینیی������ا ئیرادا ێ هوزانڤان ێ شهرخواز دكهت ،ل كاندید ێ دروش������مێن ههلبژارتنان ب ئاوایهك ێ تهمام و تهن������ا ،بێدهنگ مینا كهڤرهك خورس������تێ ژییێ وی ههزاران س������ال، خهوندارا مینا چهرخ و فرینا بالندان، نه راستهوخۆ دهستنیش������انا نهپهنییا ێ دكهت .ئهڤ هوزانه گههشتنا خهون ێ دهرمان دكهت ،ئهو برینا ئاقل ژ برین ێ تهحل ێ تێس������تا واقع������ ئهنجامهك������ ێ دوماهی دروست دكهت ،ترسا مه یا ب مه ڕادكێش������ته بهر هوزانڤانان ،داكو
هاریكارییا مه بۆ تێگههشتنا نهزهاللییا ێ ێ زهالل بكهن ،تژیكرنا جیهان یا دبێژن ب وێنهیێن ساكارێن مینا یێن مه ،یان مینا ئهوێن ئهم هزر دكهین ئهم لسهر دچی������ن( .شلوفس������كی) دبێژی������ت: (هوزانڤان بشقهس������تی قالبێن زمانی دش������كێنیت ،داك������و مه ناچ������ار بكهت وهرگرتن������ا خۆ ب������ۆ تش������تێن ب رێكا ڤهگوهاس������تنا مهجازی ن������وو بكهین، ئهڤ������هژی ئ������هو پروس������ا لكهداركرنا ێ راستییێیه یا كو تیژییا راددهیا هزر بۆ مه ریس������توور دكهت پاش كو ل مه ێ مه بژاله كری ،چڕییا جیهانا دهردور ئاش������كهرا دكهت پ������اش روتینێ ڤاال كری)(.)3 ێ ههوا خۆ یا دیك چینی( )4د ماوهی ێ ب������ۆ ئهندامهتییا ههلبژارتننێ������ن ئێك كونگرێسی سهر ب ویالیهتا (وایومنگ) ێ (مهزن و ج������وان تژی چیا و باژێ������ر دهش������ت و بهڕی������ا بهردڕی������ای ،ژمارا دانیشتوانا لێ كێم) ڕامان ئهوه كو تۆ
ێ درێژ ببڕی بێی كو تو دكاری ماوهك كهسهكی ببینی ..كێمیا چڕیا ئاكنجیان واته سیاس������هت گهلهكا كهسایهتییه، دهنگدهران دڤێن ته ببینن و ل ناڤچاڤێن ێژ ته بنێ������رن و گوهبدهنه ته كا چ د چانت������كا ته دهركهڤی������ت ..دبێژیت ئهم دهمژمێرهكێ ی������ان كێمتر چووین بێی ێ من 300 باژێركهكی ببینین ..جارهك میل بڕی������ن داكو قهه������وێ دگهل دوو كهس������ان ڤهخوم ..وهسا دیار بوو كو ێ -ركابهریا س������اال ههلبژارتن������ا ئێك - 1978ژ ههر شهش ههوێن من یێن ێ ههلبژارتنان بۆ ئهندامهتییا ئهنجومهن نوین������هران ب زهحمهتر ب������وو ..ئهز ژ ێ زڕبههر نهبووم ئهز بۆ خالێن الواز ی ماوهیێ دوازده س������االن ژ (وایومنگ) ێ هوشیار بام و دوور مام ..دڤیا ئهز ی ێ دووری روخسارێ بكڕهكێ شارهزای واش������نتون بام و یێ شاش بام كو ئهو یێ ههژی كورسیهكا پهرلهمانییه)(.)5 گرنگیی������ا كۆمبوونێ������ن نهفهرم������ی ل ریس������تورانێن ناڤخۆیی دی������ار بوو ،ب بهرههڤبوون������ا بازرگانێ������ن جادهیێ������ن س������هرهكی و قازانجێ������ن م������هزن ب������ۆ گوهداریا بۆچوون و شیرهتێن وان( .ل هندهك جهان مرۆڤی ساخلهتێن نادیار ێ پیر بهرێ خۆ دا پێخۆشه ..كاوبویهك ێ تۆ من و پرسیار كر :كوڕێ من ،ئهر ێ تۆ دیمۆكراتی؟ نهخێر گهورهم .ئهر پارێزهری؟ من ب نهرێ بهرسڤدا .ئینا گۆت :پا ئهز دێ دهنگ ێ خۆ دهمه ته)(.)6 رهنگه ل هندهك دهڤهران ئێك پرسیار ێ بكهت :ئهرێ تۆ مالكیی؟ نهخێر .ئهر ێ تو عهلالوی������ی؟ نهخێ������ر .كهواته د ێ خ������ۆ دهمه ت������ه!! (تونی بلێر) دهنگ دبێژی������ت( :ل بیرا منه ل دهس������تپێكا س������الێن ههش������تیان ژ رێب������ازا گهلهك ههولێ������ن من یێ������ن س������هرنهكهفتی بۆ
كاندیدكرنا خۆ بۆ كورسییا نوینهران. ئێكی پرسیارا سهدهما دۆڕاندنا پارتا كرێكاران ل ههلبژارتنێن 1979ژ من كر .خاال سهرهكی د پرسیارا ویدا ئهو بوو ك������و پارتا كرێكاران گهلهك یا بهر ێ راس������ترهوییێ مهیلدار بووی ،ئهم ی ههمبهر خیانهتكارییا چینا خۆ رابووین و مه ههموو تشت لدور ڕههێن خۆ یێن چهپرهوییێ ژبیركریه ..ئینا ئهز گهلهك تهن������گاڤ بووم و م������ن ب رهقی گۆت: (ئهگهر جهماوهر وهسا هزر بكهت ئهم نه تێرا خ������ۆ د چهپڕهوین ،ئهی ههوار ێ بۆچی ئهو دهنگ������ی خۆ ددهنه ئ������هر ێ وهس������ا هزر پارتا پارێزگاران؟ ئهر دك������هن ك������و پارات������ا پارێ������زگاران ب سهرۆكاتییا (مارگرێت تاتچهر) و پارتا كرێ������كاران ب س������هرۆكاتییا (ج������ون ێ دڤێن كاالهان) پت������را چهپڕهوه؟ ئهر بێژنه م������ن كو جهم������اوهر ههتا ئهڤی ێ نهزانه؟)( . )7جهماوهر نه راددهی ی ێ س������هفیل و نهزانه ،ل������ێ الیهنگرێن ی ێ د ههلبژێرن پارتا كرێكاران (تاتچهر) و ئ������هو دزان������ن ك������و ئهو ن������ه ژ پارتا كرێكاران نێزكتری چهپانه ،ههروهسا چاك دزاننژی كو ئهو دوژمنا كهللهرهقا ێ دڤێن چین������ا كرێكار و ههژاران������ه ،ل حزبا خۆ سزا بدهن كو ئهو گههاندینه ێ ێ ژ ئهنجام ێ بێ ئومێدی ئهڤی راددهی دهس������تبهرداربوونێ ژ پرانسیبێن خۆ، ێ ژبهر هندێ پێگیری و گوهدانا سهرۆك ێ پارتێ بۆ داخازێن سیاسی و سهرۆك جهماوهری ههتا كو ئهوژی دزانیت كو د ش������اش و ههلههلی و د بێسهروبهرن و هیچ دهس������تكهفته ك بۆ وهالتی ژبلی قهدا و بهال پهیدا ناكهت. ئهڤه رهفتارهكا كرێت و فهێتییه و قوربانیدانه ب بهرژهوهندا گش������تی ژ پێخهمهت ناڤداری و بهرژهوهندا خۆ یا
تایبهت .ههروهكو ئهڤه نها روددهت و ئالۆزی و مهیلدارییا سیهسهتا جیهانی ێ و ههرێمایهت������ی ب ئاراس������تهی ێ و توندوتیژییێ دبهت. هش������كباوهریی پاشی (دیك چینی) توشی گرفتا دلی یا گران بوو و (د ژییێ سیھ و حهفت سالییێدا ئێش������ا دلی ههی و پرسیار ێ ئهركه ئهز دهست ژ ههوا دكهت :ئهر ێ پڕ ێ سیاسی ی ێ خۆ ی خۆ و ئاییندهی هیڤ������ی ب������هردهم؟ نوژدارهك������ێ گهنج ێ بهرسڤدا :گوهبده قهت نهبوویه كار ێ ێ تشت گران كهس������هك كوش������تی .ل مرۆڤ������ی بهر ب مرنێ دب������هت ئهوه تۆ ێ قهت ته نهڤێت ژیانا خۆ بۆ تش������تهك ()8 ئهنج������ام ب������دهی ببورین������ی) .ژ ێ دهركهت و جگاره هێالن نهخوشخان و هوش������یاری خوارنا خۆ بوو .رۆژانه ێ دوورتر د مهشیا ،بهردهوامییا ماوهك خوێندن������ێ كر .بیرهوهرییێن س������هرۆك ێ نیكسون و ههوا بهردهوام لبهر دهست وی ب������وو .فلیمهك لس������هر كهس������اتییا هن������دهك سیاس������هتمهداران وهك������و ئیزنهاوهر و جونسون و هندهكێن دی بهرههڤكر ،كو ههرچهنده توشی ئێشا ێ بهرههمدارتر ێ بشێوهیهك دلی ببوون ل بهردهوامی ب پۆستێ خۆ ددان .پاش ب دوماهیكئینان������ا فیلم������ی ژ ه������زرا ێ ڤهگهریا .چ هوزان د ئهڤی پهخشكرن فیلمێ س������ار و خاڤدا ههی������ه؟ ئینا ب ێ ب������ۆ ه������زرا وهش������اندنا گوتارهك������ ێ ێ خۆ گوهارت ،تێدا ئهگهر جهماوهر كاندیدكرنا خۆ ههرچهنده ئێشا گرفتا دلی ههیه ش������روڤه كر( :من دیت كو گرفتا دلی سهرباری حهزا من یا زێده نهب������وو فاكتهرهكێ هاری������كار د دیتنا سیاسیدا)(.)9 ێ د ههلبژارتنان: بهرزهیا هوزان������ ێ نزمبوون������ا رێژهیا بووی������ه ئهگ������هر
تهمووزی 2013
39
پشكدارییێ ،كو كاندیدی گهلهك دوور ێ ب دروشمێن وی یێن نێزیكی توباویی ێ ژ دهنگدهری و خهمێن و بههرهداریی وی و ژیان������ا وی یا رۆژان������ه دبینیت. سهرباری گرنگییا كهسێن سیاسی ب ئهنجامێ������ن ههلبژارتنان و ههروهس������ا جهماوهرهكێ بهرفرهھ یێ رۆشنبیرژی، ێ ئهو گرنگییا دگهل لێ رێژا پشكداریی ێ دگونجی������ت نهدایێ ،د مهترس������ییا و دهمهكی بنگههێن ڤهكولینێن ئهمهریكی داكوكییێ دكهن كو سیاس������هتمهدارێن حزبی یێن ئهمهریكی پهیوهندییێن خۆ ێ یێن سیاسی و چڤاكی دگهل جهماوهر دهنگدهر ژ دهس������تدایه ،لهوا دهست ب دیتنا چارهس������هرییان هاتهكرن( ،فراك ێ زانس������تێن فوری������دی) مامۆس������تای كومهالیهت������ی ل زانكۆی������ا (كینت) یا بهریتان������ی دبێژیت( :ئێدی ش������ێوهیێن تهقلیدی یێن سیاسهتا حزبی و بهها و ێ ناس������نامهیێن سیاس������ی ژ ئالیی������ جهم������اوهرێ هاتییه بێ ئومێدبوون و ژ پروسێن سیاس������ی ناهێته قهبیلكرن.. ێ لسهر رێبازا بێ پویتهیی بۆ دهنگدان ێل ئهمهریكی بوویه راس������تییهكا ژیان ئوروپا نوو ،كو رێ������ژهكا بلندا خهلكی وهس������ا هزر دكهن دهنگدان زهعیكرنا ێد دهمییه .نزمبوونا رێژا پش������كداریی ێ لس������هر ههلبژارتنان������دا كارتێكرن������ دهستههالتا حكومهتێن گهلهك نازك و ههس������تهوهر دكهت ههمبهری الوازییا ش������هرعییهتا وێ ،مخابن بهرس������ڤدانا كول������هدارا ب������ۆ سیاس������هتێنه برێ������كا ێب پهیوهنیكرنێ دگهل جهماوهریه ،ل ێ دووركهتنا ئارێش������ێیه برێكا گهریان لدوڤ چارهس������هرییێن كهڤ������ن و دهم بسهرداچووییه)( .)10ل شوینا راستییا ڤهشێرن یان ساختهكارییێ تێدا بكهن ب ئاش������كهرایی بالڤ������ه دك������هن و
40ههڵبژاردن ژماره ()35
ێ ب ئاشكهرایی د ههموو دانوستاندن دهزگههێن راگههاندنێدا ڤهدكهن ،گهلی ێ یا مهزن مرۆڤان مه گرفتهكا باوهریی ههیه ،وهرن بههڤ������را هاریكار بین كا چهوا دكارین چارهسهر بكهین؟ ێد ل ساال ،1960رێژا پشكداریی ههلبژارتنێن س������هرۆكاتییا ئهمهریكیدا %62،2ب������وو ،ل س������اال 1986رێ������ژا ێ ب������ۆ %50،1دابهزی ،ل پش������كداریی ههلبژارتنێ������ن س������اال 1996رێ������ژا ێ ژم������ارا ێ ژ س������هرجهم پش������كداریی ێ دهنگدهرێ������ن تۆمارك������ری یێ������ن ماف ێ ههین ژ %49دهرباز نهبوو، دهنگدان ێ بوو ئهڤهژی كێمترین رێژا پشكداری ێو ههر ژ س������اال ،1924زهمانێ برس خهما مهزن ،رهوشهنبیر و دهزگههێن ێ راگههاندن������ێ و بنگههێ������ن ڤهكولین ێ دا، ێ دیارد گهل������هك گرنگی ب ئهڤ������ (فوری������دی) بهردهوامییێ ددهت (پاش بوویهرا یازدهی ئیلۆنی ،رۆژنامهڤانێن كومێنتڤان وهس������ا هزر دكرن كو ئهڤ بووی������هرا تراژی������دی و ههس������تكرن ب ێ ێ ی������ا ژ ئهنجام نیش������تمانپهروهریی ێ پهیدابووی ،رهنگ������ه ببیته بووی������هر ێد ئهگ������هرێ زێدهبوون������ا پش������كداری ێ ههر زوو دهركهت كو ههلبژارتناندا ،ل بووی������هرهكا هن������دا زهبهلالح نهش������یا راددهكی بۆ ئهڤی شێوازێ نهپشكدارییا سیاس������ی دابنیت ،ههژده ههلبژارتنێن ێ تیرمهها دهس������تپێكی یێن بهری پێنج ێ ،2002نهبهس رێژهكا كێما پشكداریی بخۆڤ������ه دیت ،ل������ێ الوازتری������ن رێژا ێ %8ژ ێ تۆمار كر كو بتن پش������كداریی دیمۆكراتییا و %7ژ كۆمارییا پشكداری د دهنگدانێ������دا ك������ر)( .)11ههرچهنده پش������كدارییا جهم������اوهرێ دهنگدهر د ههلبژارتنێن سهرۆكاتییێدا گهلهك پتر بوو ژ پشكداری د ههلبژارتنێن ههردوو
ئهنجومهنێن كونگرێ������س و پیران یێن ئهمهریكی. ێ ههروهس������ا ل ههرێما كوردستان رێ������ژا پش������كداری د ههلبژارتنێ������ن س������هرۆكاتییا ههرێمێدا پتر بوو ژ رێژا ێ د ههلبژارتنێن ئهنجومهنێن پشكداریی ێ نوێنهران. پارێزگههان یان ئهنجومهن ل بهریتانیا ل ههلبژارتنێن ساال 1997 ێ هاته كێمتری������ن رێ������ژا پش������كداریی تۆمارك������رن ،ههر ژ س������اال 1945كو ێ وێنهدا بهریتانی������ا د وێرانكارییهكا ب بوو د مێژوویا خ������ۆدا ،پاش دهركهتنا ێ جیهانی ی������ێ دوێ ،كو وێ ژ ش������هر ێ %31ژ پارتا كرێكاران ش������یا بتن������ ێ ێ ماف������ێ دهنگدان دهنگێن جهماوهر ههی بدهستخۆڤه بینیت .ل ههلبژارتنێن ل س������اال 2001تۆنی بلێر گههش������ته ێ ب رێژا س������هرۆكاتییا حكومهتێ بتن ێ %24ژ كۆم������ا دهنگێن كهس������ێن ماف ێ ههین. دهنگدان ێ و هێشتا ههتا نهاژی گرفتا د بهر ێ د ههلبژارتناندا یا زاله نهپشكداریی ل كۆمب������وون و دیبێتێ������ن سیاس������ی و ێ ڤهكولی������ن و دهزگههێ������ن راگههاندن وهسا بهرهنگاری ئاریشهیێن خۆ دبن. بازارێ پش������كێن ئهمهریكی ل 29 1929 / 10/یا كو دبێژنێ پێنجشهمبا رهش ههڕفت ،ههتا دوو سێكا بازرگانییا جیهانێ داب������هزی .تێكرای������ێ داهاتێ كهساتی و داهاتێ خویكا و نرخ و مفا دابهزین .پیشهس������ازییێن پێشكهفتی و كارێ������ن ئاڤاكرنێ راوهس������تیان ،بهایێ دهرامهتێ جوتی������اران ب رێژا %60ژ قیمهتا وان هاته خ������وارێ .كارتێكرن لس������هر رهوشا وان كر ،داخازی لسهر كهرهستێن سهرهكی نزم بوو ،حكومهت نهدشیان دهلیڤهیێن كارێ بهدیل پهیدا بكهن .كارگهھ راوهس������تیان ،خێزانێن
بۆش د كوخێن كارتۆنیدا دنڤس������تن ،ل گویفك و عمبارێن گلێش������ی ل خوارنێ دگهری������ان .بنگهه������ێ س������اخلهمییێ ل نیوی������ورك تۆمارك������ر كو پت������ر ژ ئێك ژ پێنجێ ژ زارۆكان توش������ی بهدخوراكی ببوون( .فرانكلی������ن روزهفلت - 1882 )1945ئهوی دهمی ()1932 - 1929 حاكمێ ویالیهتا نیویورك بوو ،قهبارهیێ گرفتێ نهڤهش������ارت ،تا1607/2013/ ش������قهله ل خهلكێ نهكر ،ههروهس������ا ب������هرهف بێ ئومێدبوونێ������ژی نهپالدان، بهلكو ه������هر تۆڤ������ێ هیڤیبوونێ دناڤدا دچاند ،سهرۆكی گۆتێ( :تشتێ ئێكانه یێ دڤێت ئهم ژێ بترس������ین ،ههر ترس بخۆی������ه) .قهت درهو نه دگهل خۆ و نه دگ������هل خهلك������ی نهك������ر ب گۆتنا (كو ویالیهت������ا نیوی������ورك ب گهندهلیی������ێ كارتێكرن ل������ێ نهبوویه) لێ بهروڤاژی رهنجهكێ زهحمهت كێش������ا بۆ فوتویا قهبارهیێ ئاتاف������ێ ،ب ئامارێن هویر و ش������هفاف ،نهوهكو هندهك ژ بهرپرسێن دكهنه گازی (عیراق ژ ههموو دهولهتێن دهڤهرێ س������هقامگیرتره) بهحسی كیژ س������هقامگیرییێ دك������هن؟ ئهمن������ی ،یان ئابووری؟ یان قهبارێ گهندهلییێ دهمێ عیراق ل س������هرێ لیستا دهولهتێن پتر گهندهل دهێت .ئهگهر ئێك ژ مه ههر د بنهرهتدا ههبوونا ئاریشێ ئینكار بكهت، ئهرێ چهوا دێ گههیته چارهسهریێ؟ دهمێ روزهفلتی پۆستێ سهرۆكاتییێ وهرگرتی ،كو سهرۆكێ سیھ و دووێ یێ ئهمهریكا بوو ،س������ێزده ملیۆن بێكار ههب������وون .رهنجهكێ زێده بۆ پهیداكرنا دهلیڤهیێن كاری كێشا .هێشتا دیرۆكا ئهمهریك������ی ب مهزنتری������ن س������هرۆكێ ئهمهریكی دگهل (لینكولن) و (واشنتون) دزانیت .سهرۆكاتی ()1945 – 1933 وهكو كاندیدێ پارتا دیمۆكرات وهرگرت،
بۆ چ������وار جارێ������ن لدوڤ ی������هك هاته ههلبژارتن ،ل ساال ئێكێ یا ویالیهتا خۆ ی������ا چ������وارێ مالئاڤایی ك������ر .قهیرانا ئابووری بۆ سهدهما تێكچوونا سیاسی و وهالت بۆ باس������كێ چهپ و راس������ت داب������هش كر .كهس������ێن بێئومێد بهر ب دیمۆگوجیی������ا گوتارێ پال������دان ،وهكو س������تراتیژیهك بۆ قاییلكرنا دهنگدهر و جهماوهری بۆ دیتنهكا دیاركری ،لسهر بنچینهیێ بێئومێدبوون و ترسا وان كو هزرێ������ن وان یێن پێش������وهخت پێكئینان بوون و كارتێكرن لسهر ههلبژاردهیێن وان دكرن. وهسا ب ڤێ ستراتیژییێ گهلهك ل ێ ێ یا ههلبژارتنێن ئهنجومهن خوال دوو ێ شیان ژمارهكا ههره نوینهرێن عیراق زۆرا دهن������گان بدهس������تخۆڤه بین������ن، س������هرهنجام هێ������زهكا سیاس������ی یا ژ ێ راس������تهقینه مهزنتر قهبارهیێ خۆ ی ێ بهردهوام وهرگرت .وهس������ا ئ������هو د الیهنگرییا میللی راگریت ب بكارئینانا بابهتێن نهتهوهیی و میللی و تائیفهگهری و رهگ������هزی ب رێكا ئازراندنا س������وزا جهم������اوهرێ واس������تیای و بێئومێد .ب رێكا ئیغرائا جهماوهری ب بههش������تا بهری������ن ،وهس������ا خۆ دی������ار دكهت كو ێ ێ جهماوهرییه و هنگڤین ی خهمخور ێ بۆ ێ یا راستی بیت ئهو بتن نێزیكه ،ل گههشتنا حوكمێ خۆ یێ رهبهق دكێت و دكهت������ه غار ،ی������ان دكتاتۆرییهت ب ێ ێ ن������وو و ب كراس������هك س������تایلهك دیمۆكرات������ی .ههروهك������و هێتل������هر و موسولینی ئهڤهكری و قهیرانا ئابووری ب كهیس وهرگرتی و وهالتێن خۆ بهر ێ برین ،كو د حاش������یهتا ب چاال نهمان ه������هر ئێك ژ واندا ژم������ارهكا نهیاكێما هزرمهن������د و هوزانڤ������ان و هونهرمهند ههب������وون كو باوهریهكا بێ دوماهی ب
ێ (دوتشی) سهرۆكێ س������ومبل و فهر یان (فوهرهر) ههبوون. ێ ب������هر ب رۆژههالت������ی ل جیهانا ل عهرهبی ،راس������تی دهێنه شێواندن یان لدوڤ خۆ هێالن ،یان پشتگوهخستنا راددێ مهترسیا وێ .ههر راستییهكا ێ د رهڤینژی مینا وهش������اندنا ئ������هم ژ ێ ل خهنج������هرهكا ل پش������تێیه و د دوارۆژهكا نێزی������ك بۆ مه دهركهڤیت و دی������ار بیت ،ههروهكو ئهڤه ب روونی ل بوویهرێ������ن كهتن������ا پارتا نیش������تمانییا ێ گرۆڤه دبیت: دهستههالتدار ل مسر ل ئیلۆنا 2005پارتا نیش������تمانییا دهستههالتدار ل مسرێ ب سهركهفتنا ه������هره مهزن������ا (موبارهك������ی) ب رێژا ێ ێ كهس������ %88.6ئاههن������گ گێران ،ل ێ ئاگههداری نهكر كو رێژا پشكداریی د دهنگدانێ������دا ژ %23دهرب������از نهبوو، ێ ژمارا دهنگێن پش������كدار ژ سهرجهم دهنگێ������ن تۆمارك������ری 31.826.284 گههشته .7.305.063 كهس������ ێ هیچ تش������ت لس������هر ئهڤێ غهریبییا مهزن د ناڤب������هرا جهماوهرێ دهنگدهر و س������هركردایهتییا سیاسیدا نهنڤێس������ی ،ههروهسا كهس������ێ ئاماژه نهكره ئهڤ������ێ جوداتییا مهزن د ناڤبهرا ئهڤ������ی ئهنجامێ بێئومێ������د و دوماهیك ریفراندۆما ل ئیلۆنا ساال 1999هاتییه ئهنجام������دان ،كو موب������ارهك بۆ ویالیهتا چوارێ ب رێژا %93.79سهركهفتبوو و رێژا پشكدارییێ تێدا گههشتبوو . %79 رۆژا ئێكش������همبی رێكهفت������ی 2011/11/28پارت������ا نیش������تمانییا دهستههالتدار ب سهرۆكاتییا موبارهكی ی ب 507كورسییان سهركهفت ،پشت ێ كوتا 63كورس������ی لدوڤ سس������تهم داینه ژن������ێ ،لدوڤ پهیام������ێ رۆژناما (یهدیع������وت ئهحرانوت) ك������و ل رۆژا
تهمووزی 2013
41
پاش������تر دهركهتی رێژا پشكدارییێ ژ س������هرجهمێ دهنگێ������ن تۆماركری تێدا نهگههشتبوو .%25پارتا دهستههالتدار هن������دهك ژ وان ب رێكا بهرتیال ب دانا پارهی و هندهكژی ب رێكا پێشكهشكرنا خوارن������ێ ئیناب������وون دا دهنگێ خۆ بۆ بهرژهوهندا وان بدهن .ئهڤه و سهرباری ێ س������اختهكارییێن مهزن ههروهكو كار لدوڤ راپۆرتێن گرۆپا ئیخوان مسلمین هاتین������ه راگههاندن( .یهدیعوت) گۆت: ێ ههلبژارتنێن ئهنجومهنێ گهلێ میسر كارێن مهزنێن توندوتیژی بخۆڤه دیتن، نهم������ازه ل ه������هردوو پارێزگههێ������ن ئهسكهندهریه و قاهیره و بۆ سهدهما كوشتنا چوار كهسان ،ژ وان (عومهر ێ وی 24سال سهعید سهعید) كو ژیی ێ ئێك ژ كاندیدان بوو و بوون و ك������وڕ 66كهس������ێن دیتر ژی بریندار بوون. ێ ێ پت������ر ژ ماددهك ههروهس������ا رۆژنام فیلمگهری ژ بوویهرێن س������اختهكرییا ێ ههلبژارتنێ������ن تهش������ریعی ل مس������ر تایبهت ساختهكاریكرنا ههلبژارتنێن ل (كومیت������ا 27قۆتابخانا ئهلحهدیدی ل فارسكور و مهتهریه) نیشاندان. ێ لێ ئهو س������هرباری گرنگییا هوزان ێ ێ ناكهت ،ل دهم بتنێ تێرا سهركهفتن نهخشهكێشانا ههوا ههلبژارتنان دڤێت پرس������یارێن پێتڤی بهێنه ئاراستهكرن: ژمارا دانیش������توانان ب������ۆ ههر بازنهكا ههلبژارتنان چ ڕامان دگههینیت؟ ژمارا خێزانان چ ڕام������ان دگههینیت؟ ژمارا دهنگ������دهران چ ڕامان ههی������ه؟ ژمارا دهنگێ������ن ئیحتیمال������ی چ ڕامان ههیه؟ ێ ژمارا دهنگێن پێتڤی بۆ س������هركهفتن چهن������ده؟ ژێدهرێ������ن ه������هوێ ،بودجه، ش������ێوازێن رازیكرن������ا دهنگدهرێ������ن ئارمانجدار ،ڤهكولینا چهوانیا دارشتنا بهس������تنا ههڤپهیمانییێ دگهل گوند و
42ههڵبژاردن ژماره ()35
دهڤهرێن ئاكنج������ی و ئیجاخ و كومێن پیش������هیی ،ئ������هڤ كومێ������ن چاڤهرێی قارهمانهك������ێ وێرهك و س������هركێش و س������اكار و زیرهك و مهرد...هتد دكهن داكو وان قورتال بكهت .ئهگهر كاندیدی بڤێت سهربكهڤیت دڤێت بۆ دهنگدهری پتر ژ كاندیدی بیت ،دڤێت س������اخلهتێن ێ یان ههر كهساتییا خۆ بۆ ههر لڤینهك پهیڤ������هكا ژ دهڤ������ی دهردكهڤیت دیار بكهت ،ههروهك������و (ماریۆ بوزۆ) وهكو تهگبیركهر (دون كورلیۆنی) وهسفكری. ئامادهكاری بۆ س������هرهدهریكرن دگهل خافلهتییێن زێده و قهباره جودا ههر ژ رۆژا دهس������تپێكرنا ههوا ههلبژارتنان ههت������ا رۆژا راگههاندن������ا ئهنجام������ان ههبیت ،دڤێت فێ������ر ببیت مفای ژ ههر تشتهكی ههتا بوویهرێن زیانبهخشژی بۆ بهرژهوهندا خۆ وهرگریت ،ههروهكی (دیك چینی) س������هرهدهری دگهل ئێشا خۆ یا دلی ك������ری ،هێزا ئیرادا خۆ ب رێكا ستراتیژی دارێژتی و بكارئینای ێ دهنگدهری بڤێت و و شیا ئهوی پهیام قانع بكهت بگههینتێ. دڤێت هێزا ههوا ههلبژارتنان بهرهڤ س���ل��ال یا خ������ورت بیت ه������هر ژ رۆژا ێ ێ ههتا رۆژا داویا دهنگدان دهستپێك دگهل پاراستنا ههول و ژێدهرێن پێتڤی بۆ رۆژێن داوییێ ،پڕانییا جاران ههوێن ههلبژارتن������ان ب هێ������ز و ب گهرم������ی دهس������پێدكهن و بهربهره سست دبن و دكهڤن������ه د خان������ا بێئومێدییێدا .ئهڤ ێ بلندبین بێئومێدیی������هژی بۆ كاندی������د گهلهكا ب ئێش������ه ،ههروهس������ا كاندید دڤێ������ت گهلهك������ێ هوش������یار بی������ت بۆ هێرشكرنا سهر ركبهرێن خۆ ،چونكی ێ بۆ ئهڤ هێرشه ئهنجامێن نهحهز د پهیداكهت و دچیته د خانا بهرژهوهندا ێ ویدا. ركبهر
(هوانگ لوزهی) دبێژیت :ئهگهر تۆ ب دوڤ ئێك ژ وان كهتی ههردهم دێ مین������ی دیڤهالنك ،حهرامیی������ا ئێكێ د نڤێسینێدا ئهوه دهمێ ل پاش خهلكی دچی)( .)12واته رێسا ئێكێ د هوزانێدا ئ������هوه ب������زار كهس������ێ نهڤهك������هی ،د دروش������مێن ههلبژارتنان و د شێوازێ رێڤهبرنا ههوێدا بزار كهسێ نهڤهكهی. ل ب������ن ناڤ و نیش������انێ ش������یرهت بۆ دهستپێكان هوانگ لوزهی یێ نڤێسی: (چێت������ره بۆ ته نه یێ لێهاتی بی ژ كو یێ ژیر بی ،دیار بی ژ كو یێ دهعوهدار بی ،یێ خ������اڤ بی ژ كو یێ الواز بی، یێ لوغزدار بی ژ كو یێ ئاسایی بی، ئهڤ������ه لس������هر هوزان������ێ و لس������هر پهخشانێژی دگونجیت)( ،)13ههروهسا (می یاوش������ن)ژی یا نڤێسی( :لدوڤ شێوازێ ئاسان بگهریێ ،گهلهك كهس ههنه هوزانا ساده و ساكار دنڤێسن و پیرۆزباهییێ ل خۆ دكهن كو ئهوان ب تهمامی شێوازێ ساكار بهرێكڤهئینا، ئهز تڕانهكرن������ێ ب ڤێ چهندێ دكهم، هوزانڤ������ان دزان������ن كو ئاس������انی ب زهحمهته ،هوزان ههنه ئهوێ موكومییێ دی������ار دكهن ی������ا كو پێتڤی ش������ێوازێ ئاسان :ئهڤرۆ ههروهكو رۆژێن گویینێ؛ زهحمهته هوزانهكا ئاسان بنڤێسی)(.)14 هوزانڤان (لوتش������ی) س������هركردهك و هوزانڤانهكێ چینی بوو ،ل ساال 303ز ب حوكمێ س������ێدارێ هاته س������زادان ژبهر شكهس������تنا وی د ش������هرهكیدا، بهری سێدارهدانا وی دهمهكێ باش بۆ نڤێس������ینا هوزانا پهخش������انا درێژا ب ناڤ������ێ (فو) دی������ت( :ئ������هم هوزانڤان خولێكدانێ دگ������هل نهبوونێ دكهین دا ناچار كهین بوونێ پهیدا بكهین ،دا كو موزیكێ بۆ مه بینیت /ئهوان روبهران دگرین یێ������ن كو هیچ دوماهی ب مهتر
دووج������ا لس������هر كاغهزێ ب������ۆ نهبیت، توفانهك������ێ ژ دل������ێ بچوك������ێ هندی ئینجهك������ێ بۆ درێژین) .ههروهس������ا ژ تێبینیێن (پهنج������هرا رۆژههالتی) لبن ناڤونیش������انێ ( ئێش������ا وهكههڤییا نه مهرهم) هوزانڤ������ان دبێژیت( :دهمێ - تشینگ ش������ی میگ -حاكمێ ویالیهتا -هونگ زه������و -بوو ،ل جهوارێ خۆ
ژوورهك بۆ ئومێدبوونێ بۆ خۆ ئاڤاكر، ئهوی ئ������هڤ ژووره بێق������ام دڤیا ههتا رۆژانه دچوویێ ،ئهڤ دوو مالكه لسهر ب������هری نكران������دن( :چهن������دی ئهزێ سهرقالبم ،ههموو رۆژان دهێمه ڤێره، پڕانیی������ا جاران ل نیڤا ش������هڤێ دهێم، فانوسهكێ ههلدگرم) .هوزانڤان (لی یوان گوی) ئهڤان دوو مالكان دبینیت
و ب كهن������ی دبێژیت( :ئ������هڤ هوزانه لسهر چوونا دهستاڤێیه!!) .14ئهڤان گاڤان كو پێتڤییه مرۆڤ رۆژانه چهند جاركی تێدا بچیت ب پهیڤێن سهیر و ساكار وهسف دكهت( :چهندی ئهزێ سهرقالبم ،ههموو رۆژان دهێمه ڤێره، پڕانیی������ا جاران ل نیڤا ش������هڤێ دهێم، فانوسهكێ ههلدگرم).
ژێدهر: .1أرسطو -كتاب السیاس������ة -ترجمة اوغسطین بربارا -بیروت
– 2000كاركر ،پاشی بۆشێ كوڕ وهكو جێگرێ سهرۆكی دامهزراند
- 1957 -اللجن������ة الدولیة لترجمة الروائع اإلنس������انیة -ص .252
و بۆ دوو ویالیهتا لسهر پۆستێ خۆ ما.
هیرئا باژێرهكێ بچوكه ژ كارێن ئاركنیا.
.5دیك تش������ینی -في زماني -ترجمة فاض������ل جتكر -دار الكتاب
. 2مذكرات تونی بلیر -ترجمة سعید حسنیه -شركة المطبوعات
العربي -2012 -بیروت -ص.135
للتوزیع والنشر -ط -2011 -1ص .285
.6دیك تش������ینی -في زماني -ترجمة فاض������ل جتكر -دار الكتاب
. 3د.صالح فضل -نظریة البنائیة فی النقد األدبی -ط-1998 -2
العربي -2012 -بیروت -ص.139
مكتبة الشروق -القاهرة -ص.57
.7مذكرات تونی بلیر -ترجمة س������عید حسنیه -شركه المطبوعات
.4دهم������ێ پتریا ههڤالێن وی بیرهوهریێن خۆ نڤێس������ین ،ئهوی مفا ژ
للتوزیع والنشر -ط -2011 -1ص.288
شاش������ییێن وان وهگرتن و خۆ ژ ههڤدژییا ئهو كهتینێ دوور راگرت.
.8دیك تش������ینی -في زماني -ترجمة فاض������ل جتكر -دار الكتاب
وانهك بوو ئهو لس������هر راهات دهمێ ل مهكتهب������ا وارل نوز حاكمێ
العربي -2012 -بیروت -ص.141
ویالیهتا مایس������ۆن كاردكر و دگهل گهش������تێن وی ئهڤ رێسایه یاكو
.9دیك تش������ینی -في زماني -ترجمة فاض������ل جتكر -دار الكتاب
روب������هرت گرین د پهرتۆكا خۆ (كیف تمس������ك بزم������ام القوة) ل ژێر
العربي -2012 -بیروت -ص .143
ناڤونیش������انێ یاسا ژماره ئێك (ال تشرق أكثر من السید) ههڤالبهند
.10فران������ك فوریدی -أین ذه������ب كل المثقفی������ن؟ -ترجمة :نایف
بوو .چینی ب درێژاهییا ههر نهھ س������الێن دهس������تههالتییا خۆ وهكو
الیاسین -مكتبة العبیكان -2010 -الریاض -ص.102
جێگرێ بوش������ێ كوڕ پێگیری پێدكر .دیك چینی ژ دایكبوویێ ،1941
.11فران������ك فوریدی -أین ذه������ب كل المثقفی������ن؟ -ترجمة :نایف
وهك������و راهێنهرێ دگهل ئهندام������ێ كونگرێس������ێ ئهمهریكی ژ پارتا
الیاسین -مكتبه العبیكان -2010 -الریاض -ص.104
كۆماری ویلیهم س������تیگهر كاردر و كاردكر پاش������ی وهكو سهرۆكێ
.12تونی بارنس������تون وتش������او بینغ -فن الكتابة -ترجمة د .عابد
س������تافێ كۆچكا سپی ل سهردهمێ سهرۆك جیرالد فورد (– 1975
إسماعیل -دار المدی -2004 -دمشق -ص.91
)1977ل س������اال 1978بۆ ئهندامهتییا كونگرێسێ ئهمهریكی هاته
.13تونی بارنس������تون وتش������او بینغ -فن الكتابة -ترجمة د .عابد
ههلبژارت������ن و بۆ پێنج جاران لدوڤ ئێك بهدهوام هاته ههلبژارتن ،ل
إسماعیل -دار المدی -2004 -دمشق -ص.98
س������اال 1989جورج بۆشی وهكو وهزیرێ بهرگری ههتا ساال 1993
.14تونی بارنس������تون وتش������او بینغ -فن الكتاب������ة -ترجمة د.عابد
دامهزراند ،د پۆستێ سهرۆكێ تهنفیزی ل كۆمپانیا هالیبرتۆن 1995
إسماعیل -دار المدی -2004 -دمشق -ص.118
تهمووزی 2013
43
کۆماری سهیشێل
* و :هێلن كۆماری سهیش������ێل كۆمهڵه دوڕگهیهكه دهكهوێته ناو زهری������ای هێند و باك������ووری ڕۆژههاڵتی ماداگاس������كار و ڕۆژههاڵتی تانزانیا .پایتهختهكهی ش������اری (ڤیكتوریا)یه، كه 26ههزار دانیشتووی ههیه .ڕووبهری ئهم واڵته 455 كیلومهت������ری چوارگۆش������هیه و ،ژمارهی دانیش������تووانی 86،525کهسه ،ههروهها خاوهنی كهمترین دانیشتووانه له نێو واڵتانی ئهفریقادا. تهنیا یهك لهس������هر سێی دوڕگهكانی سهیشێل شوێنی نیش������تهجێبوونه و%90 ،ی دانیش������تووانی ئ������هو واڵته له دوڕگهی بنهڕهتیی (ماهه)دا نیشتهجێن .سهیشێل شاری گرنگه نییه ،بهاڵم گرنگترین دوڕگهكانی (ماهه ،پراسلین و الدیگ������و)ه ،ههروهها ئهو واڵته 41دوڕگهی گرانیتی و 75دوڕگهی مهرجانی له خۆ دهگرێت .ئاو و ههوایهكهی دهریایی و به شێی بهرز و شنهبای گونجاوه ،كه له ژێر كاریگهری ئاڵوگۆڕهكانی دهریادایه. ههروهها ناوی ئێستای سهیشێل له ناوی فهرماندهی دهستهی نێردراوی فهرهنسا بۆ ئهم دوڕگهیه وهرگیراوه، ناوی ئهو فهرماندهیه (ڤیكۆمتێ مۆریوو سهیش������ێل) بوو، رمانده فهرهنسییه له دواییدا ئهم دوڕگهیه به ناوی ئهم فه كرا. بهرههمی خاوی ناوخۆیی لهم واڵتهدا 1ملیارد و 655 دواڵره 39 ،ههزار كهس هێزی كار لهم واڵتهدا پێك دێنن.
44ههڵبژاردن ژماره ()35
بهرههم������ی ههناردهیی لهم واڵتهدا (ماس������ی قوتووكراو، ماسی بهستراو ،پێستی دارچین ،كاكڵی گوێزی هێندی و بهرههمی نهوتییه ،كه ب������ه ڕێگهی ترانزیتهوه بۆ واڵتانی (بریتانیا ،فهڕهنسا ،ئیتالیا ،موریس ،ژاپوون و هۆڵهندا) ههنارده دهكرێت .بهرههمی هاوردهییش وهك (ئاسنهواڵه، كهرهس������ه ،خواردهمهنی ،بهرههمی نهوتی و كهرهسهی كیمیایی) ،كه له واڵتانی عهرهبستانی سعوودی ،ئهفریقای باشووری ،ئس������پانیا ،فهڕهنسا ،س������ینگافوور ،ئیتالیا و بریتانیا هاورده دهكرێن. بریتانیا لهگهڵ فهڕهنسا له مهودای نێوان ساڵهكانی 1794ت������ا 1812دا ،دهس������تیان بهس������هر دوڕگهكانی سهیش������ێلدا گ������رت و له دواییدا ،له س������اڵی 1812به تهواوهتی دهستیان بهسهر دوڕگهكهدا گرت .سهیشێل له س������اڵی 1975ئۆتۆنۆمی بهدهست هێنا و ،له 29ی مانگی حوزهیرانی ساڵی 1976به فهرمی سهربهخۆیی خۆی له بریتانیا ڕاگهیاند ،ههروهها دوای سهربهخۆیی، سهیش������ێل ئهندام������ی كۆمهڵی واڵتان������ی بهرژهوهندیی هاوبهش مایهوه .س������هركۆمار لهو واڵتهدا س������هرۆكی حكوومهته و لهههمان كاتدا سهرۆكی دهوڵهتیشه و ،به دهنگی خهڵك بۆ خۆلێكی پێنج س������اڵه ههڵدهبژێردرێت. ههروهه������ا س������هرکۆمار وهزیرهكان������ی كابین������هش ههڵدهبژێرێت.
ئهنجومهنی نهتهوهیی ئهو واڵته 34 ،كورسی ههیه ،كه 25كهس ل������هوان به دهنگی ڕاس������تهوخۆی خهڵك و9 ، كهسی تر له الیهن حزبهكانهوه ههڵدهبژێردرێن .ماوهی نوێنهرایهتی لهو واڵتهدا ،پێنج ساڵه.
خهڵك������ی ئهو واڵته تێكهاڵوێكه له نهژادی فهڕهنس������ی، ئهفریق������ی ،هیندی ،چینی و عهرهب .ل������ه ڕووی ئایینهوه %82سهر به کهنیسهی كاتۆلیكی ڕۆمن و نزیكهی %1یش مسوڵمانن.
سهیشێل ناوی ڕهسمی:
کۆماری سهیشێل
پایتهخت:
ڤیکتۆریا ،ژمارهی دانیشتووانی 26.000کهس
ژمارهی دانیشووانی واڵت:
86.000کهس .ئامار ٢٠٠٩
پانتاییی خاک:
٤٥٤کیلۆمهتری چوارگۆشه
ڕێژهی شارنشینی:
( )%٥٣،٦ئامار ٢٠١١
ڕێژهی خوێندهواری (خوێندنهوه و نووسین):
( )%٩١،٨ئامار ٢٠٠٨
ڕێژهی خوێندهواری له ناو ژناندا:
()٩٢،٣
ڕێژهی خوێندهواری له ناو پیاواندا:
()%٩١،٤
ڕێژهی ژنان له پهرلهماندا:
( )%٢٣،٥ئامار ٢٠١١
ئابووری: ڕێژهی بێکاری:
( )%١،٨کش������توکاڵ )%١٧،٩( ،پیشهس������ازی و ()%٨٠،٣یش بهش������ی خزمهتگوزارییه .ئامار ٢٠٠٩ ( )%٤،١ئامار ٢٠١١
تهمووزی 2013
45
ههلبژاردن ه سهرکهوتووهکان له ئهفریقادا 7
* وهرگێڕانی ل ه ئینگلیزییهوه :کارۆ ڕهسوڵ ئهفریقاییهکان به س������هختی ههوڵیانداوه بۆ دابینکردنی ههڵبژاردنی دیموکراسییانه و ڕێگایهکی گونجاو و باش بۆ نوێنهران������ی دهس������هاڵت ب������ۆ بهش������داری ،پاراس������تن و ڕادهس������تکردنهوهی دهس������هاڵت .وهک دهرهنجامی ههموو ههڵبژاردن������ه ڕهکابهرییهکان ،ئهفریقا ش������تێکی جیاواز له شوێنهکانی تر نییه .ئهوان بهره بهره بوونهته دهوڵهت. له س������ااڵنی بهدیموکراسیکردن که له ساڵی ١٩٩٠ـهوه دهستی پێکردووه ،له ههڵبژاردنهکاندا سهرنج له ژمارهی حزبهکانهوه گواستراوهتهوه بۆ چۆنایهتی ،به جهختکردنهوه لهس������هر بای������هخ و ش������هرعییهتیانهوه .ل������ه ههڵبژاردن������ه س������هرکهوتووهکاندا ،دهرهنجام������هکان لهالی������هن زۆربهی بهش������داربووانی س������هرهکی و دهنگدهران������هوه وهرگیراوه.
46ههڵبژاردن ژماره ()35
ناکۆکییهکان له ڕێگهی میکانیزمی چارهسهری کێشهکان، ئاش������تیانه چارهس������هر کراون .وهه������ا ههڵبژاردنێک بۆته دیاردهیهکی بهرچاو له ئهفریقادا: بوتسوانا ،موریتیوس ،نامیبیا ،ئهفریقای باشوور ،غهنا و تانزانیا النیکهم سێ ههڵبژاردنی نیشتمانیی سهرکهوتوویان تێپهڕاندووه .سهرۆکه گرینگهکان جێگۆڕکێیان کردووه ،چ له ڕێگهی دۆڕاندنی حزبی دهس������هاڵتدارهوه ،یان له ڕێگهی ههڵبژاردنی سهرۆکایهتیی حزبهکانهوه. پێویستیی س������نووردارکردنهوهی سهرکۆمار بۆ دووجار، به گش������تی بۆتهوه باو :بۆ وێنه س������هرکهوتوانه خۆڕاگری کراوه بهرانبهر به ههوڵی سهرۆکهکان له ماالوی ،زامبیا و نیجێریا بۆ مانهوه له دهسهاڵتدا.
گواس������تنهوهی دهس������هاڵت له ڕێگهی ههڵبژاردنهوه له ههن������دێ واڵت������ی وهک کۆم������اری دیموکراتیک������ی کۆنگ������ۆ، س������هرکهوتوانه بهڕێوهچوو ،که پاش ٤١س������اڵ دهسهاڵتی نادیموکراتی جێی س������هرنجه ،ئهگهرچی ئهم دهسکهوته به هۆی توندوتیژیی پاش ههڵبژاردنهکهوه ناشیرین بوو. پاش ١٤ساڵ بهریهککهوتن لیبریا ههڵبژاردنیکی ئازاد و دادپهروهرانهی ڕاپهڕاند و یهکهم سهرکۆماری ژنی بهخشی به كیشوهری ئهفریقیا .پاش بهریهککهوتنهکانی سیێرالێئۆن و برۆندی ههڵبژاردنی سهرکهوتوانه ئهنجام درا. تهنان������هت له زیمباب������وێ ،ئهو ههڵبژاردن������هی له ٢٠٠٨ بهڕێوهچوو ،باشتر بوو له ههڵبژاردنهکانی پێشوو ،ئهگهرچی تهنها بهشیک له ههڵبژاردنهکه ئازاد بوو و بههرهمهند بوو ل������ه ڕوونبێژی و دادپهروهی .ههوڵهکانی ڕژێمی س������هرۆک مۆگابێ ب������ۆ دهس������تکاریکردنی دهرهنجام������هکان لهالیهن چاوهدێرانی نیشتمانی و ههرێمییهوه ئیدانه کرا .زۆر خاڵ ههن ک������ه س������هرکهوتنی ههڵبژاردنهکانی ئهفریقیا ش������ی دهکهنهوه. واڵتان������ی ئهفریقیا ل������ه ئهزموونه س������هرنهکهوتووهکانی دیموکراس������ی فێرب������وون و ،سیس������تهمێکی داهێنهران������هی ههڵبژاردنیان داڕش������تووه که بهش������داریی کهمایهتییهکان
دابی������ن دهکات ،ههروهها حیزبه تون������دڕهوه قهومییهکانیش لهخ������ۆ دهگ������رێ و هانیان دهدات ،که بهش������داری بکهن بۆ له ههڵبژاردن������هکان و له ناو دروس������تکردنی هاوپهیمان������ی حیزبهکاندا بۆ ئهنجامدانی ههڵبژاردن .کیشوهری ئهفریقیا پهرهی داوه به س������تانداردێکی دهوڵهمهند بۆ ههڵبژاردنی ئازاد و دادپهروهرانه. واڵتانی ئهفریقی������ا ههروهها بهڵێننامهیهکی گش������تییان داڕش������تووه ب������ۆ بهدیموکراس������یکردن ،بۆ وێن������ه ٢٩واڵت ڕێککهوت������وون لهس������هر کۆبوونهوهیهک������ی ماوهی������ی ب������ۆ ههڵس������هنگاندن و پێداچوونهوی������هک به ن������اوی میکانیزمی پێداچوونهوهی هاوش������انی ئهفریقیا ک������ه لهالیهن یهکیهتی ئهفریقاوه بۆ با یارمهتیدانی واڵتان و باشترکردنی شێوازی حکوومهت پێشنیار کراوه .دامهزراوه ههرێمییهکان زۆرتر حهز به بینینی ڕۆڵ بۆ دابینکردنی سهرکهوتنی ههڵبژاردنه نیشتمانییهکان دهكهن .ئهمه خۆی له ڕێگهی بهشدارییهکان ل������ه کۆمهڵهی پهرهپێدانی باش������ووری ئهفریقا له زیمبابوێ خۆی نیشان دهدا. س������هرهڕای ئ������هم چاکس������ازییانه ،ئهزموونهکان������ی ئهم دواییانهی کێنیا و زیمباوێ نیش������انیدا ،هیچ ههڵبژاردنێک ناب������ێ چاوپۆش������ی لێ بکرێت .ئ������هم واڵتان������ه نیگهرانییان س������هبارهت به ههڵبژاردنهکانی ئهفریقا بهرجهس������ته کرد: ئهگ������هر ڕژێمێکی دهس������هاڵتدار ب������ههۆی فێڵب������ازی یان دهس������تکارییهوه ههڵبژاردنهکه بدۆڕێنێ ،ئایا دهبێ هاندهر بێ ب������ۆ توندوتی������ژی که هێ������زی نێونهتهوهی������ی ناچار به دهستتێوهردان بکات؟ جگه لهوه ،بهدیموکراسیکردن و گۆڕینی ڕژێم به گشتی، نابێته هۆی پهرهپێدانی سیاس������ی یان پهرهپێدانی مرۆیی. بۆیه ڕهخنهگران باسی ئهوه دهکهن که پاراستنی ملکهچی و بهڵێ������ن بۆ ههڵب������ژاردن دهبێته کێش������هیهک .ئهگهرچی، ههڵبژاردنی سهرکهوتوو گرینگه بۆ شهرعیهتی سیاسی و پێش������مهرجه ب������ۆ بهردهوامی������ی سیاس������ی و پهرهپێدانی کۆمهاڵیهت������ی و ئابووری .دهبێ جهژن بگیرێ بۆ زیادبوونی ژمارهی ههڵبژاردن������هکان ،ههروه������ا دهرس وهربگیرێ له پرۆسه سهرکهوتووهکانی ههڵبژاردن ،که بهخۆشییهوه بۆته بنهما بۆ زۆربهی واڵتانی ئهفریقا. سهرچاوهid21.org :
تهمووزی 2013
47
ڕۆڵی حزب ه سیاسییهكان
ل ه بهدیهێنانی دیموكراسیدا * و :عهزیز عهبدولخالق دێڵزی
"ئهم بابهتهی خوارهوه ،له ماڵپهڕێكی ئهفغانی وهرگیراوه و بهراوردێكی ك����ردووه ل����ه نێ����وان ڕۆڵی حزب����ه سیاس����ییهكانی ئهورووپ����ای ڕۆژاوا لهگهڵ ئهفغانستان .لێرهدا تهنها ئهو بهشهی كه پهیوهندی به ڕۆڵی حزبه سیاسییهكان لهگ����هڵ دیموكراس����یدا ههیه ،به دهس����كارییهكی كهمهوه وهرمگێڕاوهته س����هر زمانی كوردی بۆ ئهوهی خوێنهرانی بهڕێزیش لهسهر ئهو بنهمایه بهراوردێك بكهن له نێوان ڕۆڵی حزبه سیاسییهكانی كوردستان له بهدیهێنانی دیموكراسی لهگ����هڵ واڵتان����ی دیكهی جیهان����دا ،كه ئایا حزبه سیاس����ییهكانی كوردس����تان توانیویانه ڕۆڵێكی ئهرێنی بۆ بهدیهێنانی دیموكراسی بگێڕن؟" له بنهڕهتدا حزبه سیاسییهكان و پرسی دیموكراسی پهیوهندییهكی دێرینهیان لهگهڵ یهكتردا ههیه" .پهیوهندیی حزبه نوێیهكان لهژێر ناوی دیموكراس������ی ش������تێكی نامۆ نیی������ه"( ،ماك������س وێبێر) کۆمهڵناس������ی ئهڵمان������ی "حزبه نوێیهكان" به نهوهی دیموكراسی ناو دهبات. بوونی ژمارهیهكی زۆری حزبی سیاس������ی و چاالكیی ئ������ازاد و بهرپرس������یارییهتییان ،بنهمایهك������ی قبوڵكراوی دیموكراس������ییه له جیهانی ئێس������تادا .له ڕاستیدا بهبێ حزبی سیاسی ،دیموكراس������یی نوێنهرایهتی له دهوڵهتی نوێدا نامومكینه .دیموكراسی بهبێ حزب وهكو بهلهمێكی بێ سهوڵ ،یان كهشتییهكی بێ كهشتیوانه. 48ههڵبژاردن ژماره ()35
ئامانجی دیموكراسی ،بهش������داری پێكردنی خهڵهكه له سیس������تهمی سیاس������یدا .خهڵك ل������ه نێو دیموكراس������یدا ڕهس������هنایهتییان ههیه .كاكڵی دیموكراسیش خهڵكه .ههر بهو هۆیهش������هوهیه ،زانایانی زانسته سیاسییهکان لهسهر ئهوه كۆكن ،كه دیموكراسی سیستهمی خهڵكه ،بۆ خهڵك و له خزمهت خهڵكدایه .له سیس������تهمی دیموكراتیكدا ،خهڵك داواكاری ،چاوهڕوان������ی و ئیدیعایهك������ی زۆریان ههیه .به بۆچوونی (ڕۆبێرت میخلز) كۆمهڵناس و بیرمهندی سیاسیی فهڕهنسی" :ئهوهی كه له بنهڕهتدا تایبهتمهندیی دیموكراسی پێكدێنێت ئهوهیه ،كه لهو جۆره سیستهمانهدا ،ههر كهسێك لهنێو جانتای خۆیدا گۆپاڵێكی مارشالی ههڵدهگرێت".
یهك������ێ له خاڵ������ه گرینگهكانی نێو بابهت������ی پهیوهندیی دیموكراس������ی ب������ه حزب������ه سیاس������ییهكانهوه ،ئهوهیه كه بههێزبوون������ی دیموكراس������ی دهبێت������ه ه������ۆی بههێزبوونی حزب������هكان و الوازیی دیموكراس������ی دهبێته هۆی الوازیی حزبهكان .له ڕاستیدا ،پێگهیشتنی دیموكراسی بهنده به پێگهیش������تنی حزب������هكان و پێگهیشتنی حزبهكانیش بهنده به ڕێكوپێكیی دیموكراس������ی. "حزب������ی سیاس������ی ،بزوێنهری مهكین������هی دیموكراس������ییه. پێگهیشتنی حزبه سیاسییهكان هاوكات������ه لهگهڵ پێگهیش������تنی دیموكراسی. دهكرێ حزب و دیموكراسی وهك������و ههردوو دی������وی دراوێک بێنین������ه بهرچاو .چونكه حزبهكان بهبێ دیموكراسی و دیموكراسیش بهبێ بوونی حزب ناهێته بهرچاو. له ههموو واڵتانی دیموكراتیكی جیهان بهتایبهتی له واڵتانی ئهورووپای ڕۆژاوا كه س������هرهتا دیموكراس������ی دامهزرا و پێشكهوتنی سیاسی بهخۆیهوه بینی ،حزبه سیاسییهكان ڕۆڵێكی گرنگیان بینی .له ڕاستیدا" ،هیچ كۆمهڵگهی������هك نهیتوانی������وه دیموكراس������ی بهبێ بوونی حزبهكان بپارێزێت و بهرهو پێشهوهی ببات. مێژووی ئهو حزبه سیاسییانهی كه له داكوتانی ڕهگی دیموكراس������ی ل������ه ئهورووپای ڕۆژاوادا ڕۆڵیان ههبووه ،تهنها بۆ یهك دوو سهدهی ئهم دوایییه دهگهڕێتهوه .ههروهكو "لیپست و ڕهكان"ی كۆمهڵن������اس ،دهڵێن: پێكهاتهی سیستهمهكانی حزبی دوای������ن قۆناغه ل������ه داهێنانی پێش������كهوتنی سیاس������یی كۆمهڵگ������هی ئهورووپی .ئهوان له مێژووی پێش������كهوتنی ئهورووپای ڕۆژاوادا س������ێ قۆناغ لێك جیا دهكهنهوه كه بریتین له :قۆناغی دروس������تكردنی ناوهندی سیاس������ی، بهش������داریی خهڵك و دهركهوتنی سیستهمه حزبییهکان. واڵتانی ئهورووپای ڕۆژاوا له س������هرهتادا دهس������تیان به بونیاتنان������ی دهڵهتی ڕهها كرد ،ورده ورده ئهو دهوڵهتانه چوونه ژێر باری بهش������داریی خهڵ������ك و له كۆتاییدا ئهو
دهوڵهتان������ه ش������ێوهیان گۆڕا و سیس������تهمی حزبی تێیدا دروست بوو. بهو پێیه دهكرێ بڵێین كه حزبه سیاسییهكان دوای دروستبوونی دهوڵهتی پێشكهوتوو له سهدهی حهڤدهی زایینی ل������ه ئهورووپا ،توانیی������ان دهوڵهتهكانی ڕهها و پاش������ایهتیی نوێ بۆ دهوڵهتی دیموكراتی������ك بگ������ۆڕن .بۆیه، حزبه سیاسییهكان گرنگترین ئامێری بهدیهاتن و پاراستنی دیموكراس������ی له دوو سهدهی ڕابردوو له ئهورووپادا بوونه. ههرچهنده حزبه سیاسییهكان چاالك������ی و كردارێك������ی نهرێنیش������یان ل������ه ئهورووپادا ههبووه ،بهاڵم بهگش������تی ب������ۆ بهدیهات������ن و مانهوهی دیموكراس������ی ل������ه كۆمهڵگ������هی ئهورووپایی������دا زۆر كاریگهربوون. سهرهڕای واڵتانی ئهورووپایی ،ئهو بابهته كهم و زۆر له ویالیهته یهكگرتووهكانی ئهمریكا ،كهنهدا ،ژاپۆن ،هیند و ههن������دێ ل������ه واڵتان������ی جیهان ك������ه دیموكراس������ییان بهدهستهێناوه ،پهیڕهو كراوه. تاكو ئێس������تا هیچ واڵتێك بوونی نییه ،كه بهبێ حزبی سیاسی ،دیموكراسییهكی جێگیری بهدهستهێنابێت .ئهوه ڕاس������تییهكه كه "بۆ كاری حكوومهت������ه دیموكراتییهكانی ن������وێ ،حزبه سیاس������ییهكانی پێویس������تن ،حزبهكان بڕبڕهی پشتی دیموكراسین". بهش������داریی كاریگ������هر و بهرپرسیارانه له ههڵبژاردن و دهسكهوتهكانی گواستنهوهی دهسهاڵت :ههڵبژاردن گرنگترین ئامێره بۆ گواستنهوه و دهستاودهستكردنی دهسهاڵت له كۆمهڵگهی مرۆڤایهتیدا. ههڵبژاردن بۆ حزبه سیاسییهكان ههلێكی گهورهیه تا بۆ بهدهستهێنانی دهسهاڵت به ش������ێوازی ئاشتییانه ههوڵ بدهن .حزبه سیاسییهكان به ئامادهبوونی بهرپرسیارانهیان له پرۆس������هی دیموكراس������یدا ،ك������ه ب������ۆ بههێزكردن و بهدامهزراوهكردن������ی دیموكراتیك زۆر كاریگهره ،دهتوانن له بهدامهزراوهكردنی ڕۆش������نبیریی ههڵبژاردن له واڵتدا
حزب ه سیاسییهكان ب ه ههڵوێستی خۆیان������هوه ل������ه نێ������و پهرلهمان، هۆیهكانی گواستنهوه ،ئهنجامدانی سمینار و ناڕهزایهتیی مهدهنی ،دهتوانن ئاستی ڕۆشنبیریی خهڵك زیاتر بكهن
حزب ه سیاس������ییهكان دهتوانن ڕهخن ه ل ه دهوڵهت بگرن ،بهاڵم ب ه ڕادهیهكی ڕاست و دروست
تهمووزی 2013
49
كاریگ������هر ب������ن و ڕۆڵێك������ی گرنگی������ان ل������ه ئهنجامدانی ئێس������تا ئاشكرا بكهن ،تاكو ئاس������تی زانیاریی خهڵك زیاتر بێت و ئهو كاتهی كه زانس������ت و زانیاری زیاتر ههڵبژاردنێكی شهفافدا ههبێت. هاندان������ی خهڵك بۆ بهش������داریكردن له پرۆس������هگهلی بێت ،بێشك بۆچوون و ش������یكردنهوهكانیش لۆژیكیتر سیاس������ی ،فهرههنگ������ی ،كۆمهاڵیهت������ی و ئاب������ووری :له دهبێ������ت و ئ������هوهش كاریگهرییهكی ئهرێنی لهس������هر سیس������تهمی دیموكراتیكدا ،خهڵك بڕیاردهری سهرهكین .بڕیاردان دهبێت. حزبه سیاس������ییهكان دهتوان������ن ڕهخنه له دهوڵهت خهڵك له تۆماری ڕووداوهكاندا بوونیان ههیه .بهاڵم حزبه سیاس������ییهكان دهتوانن له بواری پهرهپێدانی بهشداریی بگرن ،بهاڵم به ڕادهیهكی ڕاس������ت و دروست .حزبه خهڵك و دروستبوونی ڕای گشتی له بواره جیاجیاكاندا سیاسییهكان دهبێ دهسهاڵتی دهوڵهت قبول بكهن و ڕۆڵ ببینن .بۆ نموون������ه له بواری بهرنگاربوونهوه لهگهڵ به چاودێریی خۆیان لهس������هر كارهكان������ی دهوڵهت، گهندهڵی������ی دارایی و ئی������داری ،بهرنگاربوونهوه به دژی ڕێگری بكهن لهوهی كه دهوڵهت دهس������توور پێش������ێل بكات و دهوڵ������هت ناچار م������ادده قاچاقچییهت������ی بك������هن ،ك������ه بهپێ������ی بێهۆش������كهرهكان ،ڕێگ������ری له حزبه سیاس������ییهكان دهبێ دهسهاڵتی دهس������تووری ههمیشهیی هێرش������ه تیرۆریس������تییهكان و خۆیان چاودێریی ه ب و ن ه بك قبول ت ه وڵ ه د واڵت كار بكات .له بواری بهرهنگاربوونهوهی توندوتیژی، پێویس������تییهكی زۆری ب������ه لهس������هر كارهكانی دهوڵهت ،ڕێگری بكهن نهتهوهس������ازیدا ،حزب������ه بهشداریی خهڵك ههیه و حزبه لهوهی كه دهوڵهت دهستوور پێشێل بكات سیاس������ییهكان دهتوانن جهخت لهسهر پهیوهندیی سیاس������ییهكان دهتوان������ن ب������ه پێی ه ب ه ����� � ك ن، ه بك �����ار � ناچ ت ه ����� � وڵ ه د و هاوبهشی نێوان نهتهوه و سوودوهرگرتن لهو ئیمكانیاتهی قهوم������هکان بکهن������هوه. كه لهبهردهستیاندا ههیه ،خهڵك دهستووری ههمیشهیی واڵت كار بكات ئهندام له نێو كۆمهڵگهدا ه������ان ب������دهن بۆ بهش������داری و هاوكاریكردن و ڕای گشتی دژی ئهو كردهوانه ڕێكبخهن .وهربگ������رن و خۆیان ل������هو كارانهی ك������ه دهبنه هۆی دكت������ۆر ڕهنگین دادفهر س������پنتا وهزیری دهرهوهی كهوتنهوهی درز لهنێو كۆمهلگهدا بهدور بگرن. له كۆتاییدا دهبێ بڵێین كه حزبه سیاسییهكان ئامراز پێش������وتری ئهفغانس������تان ،نووس������یویهتی :حزب به پێناسهی مۆدێڕن ،ئامرازێكه كه بههۆیهوه هاوواڵتیان و دیموكراس������یش ئامانج������ه .حزبه سیاس������ییهكان بهو بهشداری له پرۆسهگهلی سیاس������ی و كۆمهاڵیهتیدا ج������ۆرهی كه تهجروب������هی ههندێ له واڵت������ان بهتایبهتی دهكهن و لهو ڕێیهش������هوه كاریگهرییان لهس������هر ئهو ئهورووپای ڕۆژاوا نیش������ان دهدات ،ئهگهر بهدروس������تی بابهتانه دهبێت .بهبێ حزبی سیاس������ی ،بهش������داریی س������وودی ل������ێ وهربگیرێت ،دهبێت������ه ه������ۆی بهدیهاتنی گشتی له پرۆسهی پێكهاتهی ڕای گشتی و پهرهپێدانی دیموكراس������ی .بهپێچهوانهشهوه ئهو ئامرازانه ئهگهر به دروستی س������وودی لێ وهرنهگیرێت ،دهبێته هۆی ئهوهی الواز دهبێت. بهرزكردنهوهی ئاستی تێگهیشتنی سیاسی ،زانست كه دیكتاتۆرییهت س������هر ههڵب������دات و قهیرانهكان زیاتر و زانیاریی گش������تی :دیموكراس������ی لهو واڵتانهی كه ب������كات .حزب������ه سیاس������ییهكان وهك������و دامهزراوهیهكی بهگشتی خوێندهواری زۆرتره ،باشتر دهتوانێت پێگهی دروستكراوی دهستی مرۆڤ ،لهبنهڕهتدا باش یان خراپ خۆی بههێز بكات .حزبه سیاسییهكان به ههڵوێستی نین .ههرچهن������ده حزبهكان ئامرازێكن ،ئ������هوه بهنده به خۆیانهوه له نێو پهرلهمان ،هۆیهكانی گواس������تنهوه و فهرههنگ ،ش������ێوازی بۆچوونی مرۆڤ ،كه چۆن سوودی ئهنجامدانی سمینار و ناڕهزایهتیی مهدهنی ،دهتوانن ل������ێ وهربگرن .حزب������هكان ئهگهر ڕۆڵێك������ی ئهرێنییان له ئاس������تی ڕۆش������نبیریی خهڵك زیاتر بك������هن .ههروهها بهدیهێنانی دیموكراسیدا ههیه ،زۆر زیاتر لهوه دهتوانن حزبهكان دهتوانن ڕۆڵی ئاشكراكردنیان ههبێت .زۆر ڕۆڵێكی نهرێنی بگێڕن. http://www.gmic.gov.af/dari/news بابهتی پش������ت پهرده ،چ هی ڕاب������ردوو بێت یان هی
50ههڵبژاردن ژماره ()35
تهمووزی 2013
51
52ههڵبژاردن ژماره ()35