Govar 34

Page 1

‫حوزه‌یرانی ‪2013‬‬

‫‪1‬‬


‫‪2‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)34‬‬


‫قۆناغێکی تری دیموکراسی‬ ‫ل ‌ه هه‌رێمی کوردستان‬

‫‌سپێك‬ ‫ده‬

‫په‌رله‌مانی کوردستان به‌ کۆی ده‌نگ بڕیاری وه‌رگرت‪ ،‬که‌ هه‌ڵبژاردنه‌کان ب‌ه پێی لیستی‬ ‫نیمچه‌ کراو‌ه ده‌بێت‪ .‬هاوکاتیش حزب و الیه‌ن‌ه سیاس������ییه‌کان بڕیاریان داوه‌‪ ،‬ب‌ه لیس������تی‬ ‫سه‌ربه‌خۆ له‌ هه‌ڵبژاردنه‌کانی هه‌رێمی کوردستاندا به‌شداری بکه‌ن‪.‬‬ ‫ب‌ه گوێره‌ی ئه‌و بڕیاره‌ ڕه‌سمییه‌ی په‌رله‌مان و لیستی سه‌ربه‌خۆ‪ ،‬دیموکراسی له‌ هه‌رێمی‬ ‫کوردستاندا پێی نای‌ه قۆناغێکی تره‌و‌ه و‪ ،‬له‌وه‌ به‌دواوه‌‪ ،‬ده‌وری هاوواڵتیان بۆ کارتێکه‌رییان‬ ‫ده‌گات‌ه ئاستێکی به‌رز‪ .‬چۆنایه‌تی له‌ هاوپه‌یمانییه‌کانیشدا‪ ،‬به‌شێک‌ه له‌و قۆناغ‌ه نوێیه‌‪.‬‬ ‫ل‌ه کێبڕکێی هه‌ڵبژاردندا ک‌ه لیست جیاوازه‌کان ب‌ه به‌رنام‌ه و هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردنیانه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئاڕاس������ته‌ و پالنی خۆیان به‌ هاوواڵتیان ڕاگه‌ده‌یێنن و به‌رنام‌ه و ویستیان بۆ داهاتوویه‌کی‬ ‫دیاری کراو پێش������كه‌ش ب‌ه هاوواڵتیان ده‌که‌ن‪ ،‬تا ئه‌وان ب‌ه گوێره‌ی ڕاوبۆچوونی خۆیانه‌و‌ه‬ ‫حزبی دڵخوازی خۆیان له‌ هه‌ڵبژاردندا ب‌ه ده‌س������ه‌اڵت بگه‌یێنن‪ ،‬له‌ هه‌مان کاتیشدا کێبڕکێ‬ ‫ل‌ه ناو لیسته‌کاندا ڕووداوێکی نوێ ده‌بێت‪.‬‬ ‫به‌ پێی لیس������تی نیمچه‌ کراوه‌‪ ،‬هاوواڵتیان ئه‌و ده‌رفه‌ته‌یان بۆ ده‌ڕه‌خس������ێت و هاوکات‬ ‫ک‌ه ده‌نگ ب‌ه حزبێک ده‌ده‌ن‪ ،‬ئه‌و مافه‌ش������یان هه‌ی‌ه ل‌ه ناو لیستی دڵخوازی خۆیاندا‪ ،‬ده‌نگ‬ ‫ب������ه‌ پاڵێوراوی «لێهاتوو» و «ش������یاو»ی خۆیان بده‌ن‪ .‬یه‌که‌می������ن هه‌نگاوی ئه‌و بڕیاره‌ی‬ ‫په‌رله‌مان ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬هاوواڵتیان ئه‌و ڕیزبه‌ندییه‌ی که‌ حزبێک هه‌ڵیده‌چنێت‪ ،‬هه‌ڵیوه‌شێنێته‌و‌ه و‬ ‫هه‌ر له‌ یه‌که‌مین هه‌نگاویشدا مۆرکی خۆی به‌و شێوازه‌ ل‌ه ده‌نگدان بدات‪.‬‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‌ ئه‌و ده‌رفه‌ت‌ه بۆ هاوواڵتیان هاتۆت‌ه ئاراوه‌‪ ،‬که‌ ب‌ه وشیاری و به‌رپرسیاره‌تییه‌کی‬ ‫ت������ه‌واوه‌و‌ه که‌ڵک له‌ ماف������ی خۆیان وه‌ربگرن و حزب و نوێن������ه‌ری تایبه‌ت به‌ خۆیان به‌ره‌و‬ ‫کورسیی ده‌سه‌اڵت و بڕیاردان ڕێنوێنی بکه‌ن‪ .‬به‌رزیی به‌رپرسیاره‌تییه‌که‌ له‌وه‌دای‌ه ک‌ه ئه‌م‬ ‫شێوازه‌ له‌ هه‌ڵبژاردن بواری بڕیاردان بۆ هاوواڵتیان به‌رفراوان ده‌کات‪ ،‬به‌اڵم ئه‌وه‌ی لێره‌دا‬ ‫گرینگ������ه‌ و ده‌بێ بکرێت‪ ،‬ده‌وری به‌رچاوی حزب و الیه‌ن������ه‌کان‪ ،‬ڕێکخراوه‌کانی کۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫مه‌ده‌نی و ڕاگه‌یاندنه‌کان‌ه ل‌ه وش������یارکردنه‌وه‌ی هاوواڵتیان������دا‪ ،‬تا بتوانن ب‌ه زۆرترین ڕێژ‌ه‬ ‫به‌شداری له‌ هه‌ڵبژاردنه‌کاندا بکه‌ن و بڕیاری گونجاوی خۆیان بده‌ن‪.‬‬ ‫سه‌رنووسه‌ر‬ ‫حوزه‌یرانی ‪2013‬‬

‫‪3‬‬


‫هه‌مواركردنه‌وه‌ی یاسای‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كان‌‬ ‫ل������ه‌ ڕۆژی چوارش������ه‌ممه‌ (‪)2013/6/19‬دا‪ ،‬په‌رله‌مان������ی‬ ‫کوردس������تان هه‌ردوو یاسای هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان‌‪،‬‬ ‫ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان‌‪ ،‬قه‌زا‌ و ناحیه‌كانی هه‌موار كردنه‌وه‌‪.‬‬ ‫خاڵی دووه‌می کاری په‌رله‌مانی کوردس������تان‌‌ خس������تنه‌ڕوو‌و‬ ‫گفتوگۆكردنی پڕۆژه‌ یاس������ای هه‌مواركردنی حه‌وته‌می یاس������ای‬ ‫ژماره‌ (‪)1‬ی س������اڵی ‪1992‬ی هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان‪،‬‬ ‫بوو‪ .‬بۆ ئه‌مه‌ش‪ ‌،‬دوو پڕۆژه‌ یاسا پێشكه‌ش كرابوو‪ ،‬به‌اڵم له‌الیه‌ن‬ ‫لیژنه‌ی هاوبه‌ش������ه‌وه‌ راپۆرتێكی هاوبه‌ش له‌سه‌ر پڕۆژه‌ یاساكه‌‬ ‫به‌سوود وه‌رگرتن له‌ هه‌ردوو پڕۆژه‌ پێشكه‌شكراوه‌كه‌ ئاماده‌كرابوو‬ ‫‌و داوای������ان كرد كه‌ ئه‌م راپۆرته‌ هاوبه‌ش������ه‌ بكرێت������ه‌ بنه‌ما ‪ ،‬ئه‌م‬ ‫پێشنیازه‌ش خرایه‌ ده‌نگدانه‌وه‌‌و به‌ كۆی ده‌نگ په‌سند كرا‪.‬‬ ‫س������ه‌باره‌ت به‌ماده‌ی یه‌كه‌می پڕۆژه‌ یاساكه‌ كه‌تیایدا داوای‬ ‫هه‌مواركردن������ه‌وه‌ی ماده‌ی دووه‌می یاس������اكه‌ كراوه‌ كه‌ باس له‌‬ ‫ش������ێوازی هه‌ڵبژاردنه‌كان‌و چۆنیه‌تی ده‌نگدان ده‌كات كه‌ ده‌ڵێ‬ ‫ده‌بێ به‌ش������ێوه‌یه‌كی نهێنیی راسته‌وخۆ بێت به‌ پێی سیسته‌می‬ ‫لیستی نیمچه‌ كراوه‌ بێت‪ ،‬دوای گفتوگۆكردنی له‌الیه‌ن ئه‌ندامانی‬ ‫په‌رله‌مانه‌وه‌ ماده‌كه‌ وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌ ڕاپۆرتی لیژنه‌ی هاوبه‌ش������دا‬ ‫هاتبوو خرایه‌ ده‌نگدانه‌وه‌‌ و به‌كۆی ده‌نگ په‌سند كرا‪.‬‬ ‫م������اده‌ی دووه‌م������ی پ������ڕۆژه‌ یاس������اكه‌ش كه‌تیای������دا داوای‬ ‫هه‌مواركردنه‌وه‌ی بڕگه‌ی یه‌كه‌م له‌ ماده‌ی شه‌شه‌می دووباره‌ له‌‬ ‫یاساكه‌ كراوه‌‌و تیایدا هاتووه‌ كه‌ كۆمسیۆنی بااڵی سه‌ربه‌خۆی‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كان شوێنی ده‌سته‌ی بااڵی هه‌ڵبژاردنه‌كانی په‌رله‌مان‬ ‫بگرێته‌وه‌‪ ،‬وه‌ك ئه‌وه‌ی كه‌ له‌ ڕاپۆرتی لیژنه‌ی هاوبه‌ش دا هاتبوو‪،‬‬ ‫خرایه‌ ده‌نگدانه‌وه‌‌ و به‌ كۆی ده‌نگ په‌سند كرا‪.‬‬ ‫سه‌باره‌ت به‌ ماده‌ی سێیه‌میش كه‌ له‌الیه‌ن لیژنه‌ی هاوبه‌شه‌وه‌‬ ‫داوای ره‌تكردنه‌وه‌ی ماده‌ی ‪17‬ی یاساكه‌ كراوه‌‪ ،‬ئه‌م پێشنیازه‌ش‬ ‫خرایه‌ ده‌نگدانه‌وه‌‌و به‌ كۆی ده‌نگ په‌سند كرا‪.‬‬

‫‪4‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)34‬‬

‫ماده‌ی چواره‌‌میش كه‌تیایدا داوای هه‌مواركردنه‌وه‌ی ماده‌ی‬ ‫‪29‬ی یاس������ایه‌كه‌ ك������راوه‌ كه‌ باس له‌ دڵنیابوون له‌ ناس������نامه‌ی‬ ‫عیراقیه‌ت������ی ده‌نگده‌ر‌و پێدانی كارتی هه‌ڵبژاردن‌ و دیاریكردنی‬ ‫ناوه‌ك������ه‌ی‌و رێنوێنیكردنی بۆ ش������وێنی دیاریكراوی ده‌نگدان‌و‬ ‫چۆنیه‌تی������ی ده‌نگ������دان له‌الی������ه‌ن ده‌نگده‌رانه‌وه‌‪ ،‬ل������ه‌ ئه‌نجامی‬ ‫گفتوگۆكردنیدا له‌الیه‌ن ئه‌ندامانی په‌رله‌مانه‌وه‌ پێش������نیازكرا كه‌‬ ‫ده‌ب������ێ ده‌نگده‌ر ره‌گه‌زنامه‌ی عیراقی هه‌ڵگرێت له‌ كاتی چوونی‬ ‫بۆ س������ه‌ر س������ه‌ندوقه‌كانی ده‌نگدان‪ ،‬ئه‌م پێش������نیازه‌ش خرایه‌‬ ‫ده‌نگدانه‌وه‌‌و به‌ زۆرینه‌ی ده‌نگ په‌سند كرا‪ ،‬پاشان كۆی ماده‌كه‌‬ ‫خرایه‌ ده‌نگدانه‌وه‌‌و به‌ زۆرینه‌ی ده‌نگ په‌سند كرا‪.‬‬ ‫م������اده‌ی پێنجه‌‌میش ك������ه‌ تیای������دا داوای هه‌مواركردنه‌وه‌ی‬ ‫ماده‌ی ‪30‬ی یاس������اكه‌ ده‌كات كه‌باس له‌ پاراستنی ناوه‌ندی‬ ‫هه‌ڵب������ژاردن ده‌كات له‌الیه‌ن س������ه‌رۆكی لیژن������ه‌ی ناوه‌نده‌كه‌‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ه������ا رێگه‌گرت������ن ل������ه‌ هێزه‌كانی ئاس������ایش‌ و پۆلیس‌و‬ ‫چه‌كداران له‌ چوونه‌ ن������او ناوه‌نده‌كانی ده‌نگدان ته‌نیا كاتێک‬ ‫نه‌بێت كه‌ له‌الیه‌ن س������ه‌رۆكی لیژنه‌ك������ه‌وه‌ داوا ده‌كرێن‪ ،‬وه‌ك‬ ‫ئ������ه‌وه‌ی كه‌ له‌ڕاپۆرت������ی لیژنه‌ی هاوبه‌ش������دا هاتبوو‪ ،‬خرایه‌‬ ‫ده‌نگدانه‌وه‌‌و به‌ كۆی ده‌نگ په‌سند كرا‪.‬‬ ‫ماده‌ی شه‌ش������ه‌میش كه‌تیای������دا داوای هه‌مواركردنه‌وه‌ی‬ ‫ماده‌ی ‪35‬ی یاس������اكه‌ كرابوو كه‌باس له‌وه‌ ده‌كات كه‌ له‌سه‌ر‬ ‫ناوه‌نده‌كانی هه‌ڵبژاردن پێویس������ته‌ ئه‌نجامه‌كانی ده‌نگدان له‌‬ ‫كۆنووس������ێك دا رێكبخه‌ن‌و س������ه‌رجه‌م به‌ڵگه‌ تایبه‌ته‌كان به‌‬ ‫پرۆس������ه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كه‌ هاوپێچ بكه‌ن له‌گه‌ڵیدا‌و له‌ زه‌رفێكی‬ ‫داخراو ‌و مۆركراودا ره‌وانه‌ی كۆمسیۆنی بااڵی سه‌ربه‌خۆی‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كان������ی بكه‌ن‪ ،‬هه‌روه‌ها وێنه‌یه‌كیش له‌ كۆنووس������ی‬ ‫كۆتایی كه‌له‌الیه‌ن نوێنه‌رانی قه‌واره‌ به‌شداربووه‌كانه‌وه‌ ئیمزا‬ ‫كرابێت‪ ،‬ب������ده‌ن به‌ قه‌واره‌ به‌ش������داربووه‌كان‪ ،‬وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌‬


‫ڕاپۆرتی لیژنه‌ی هاوب������ه‌ش دا هاتبوو خرایه‌ ده‌نگدانه‌وه‌‌و به‌‬ ‫كۆی ده‌نگ په‌سندكرا‪.‬‬ ‫پاش������ان پێش������نیازكرا ئه‌و بۆچوونه‌ بخرێت������ه‌ پێش ماده‌ی‬ ‫حه‌وته‌یه‌می پڕۆژه‌ یاس������اكه‌ كه‌ تیایدا به‌ماده‌یه‌كی زیادكراو بۆ‬ ‫پڕۆژه‌ یاساكه‌ هاتووه‌‌ و تیایدا داوای هه‌مواركردنه‌وه‌ی ماده‌ی‬ ‫‪9‬ی یاس������اكه‌ كراو‌ه كه‌باس له‌ بازنه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كان ده‌كات‪،‬‬ ‫له‌ئه‌نجام������ی گفتوگۆكردنی������دا دوو پێش������نیاز هاته‌ ئ������اراوه‌ كه‌‬ ‫یه‌كێكی������ان له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا بوو كه‌ بكرێت به‌ س������ێ بازنه‌‪ ،‬ئه‌وی‬ ‫تریشیان له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا بوو كه‌ هه‌ر یه‌ك بازنه‌ بێت‪ ،‬دوای ئه‌وه‌ی‬ ‫هه‌ردوو پێشنیازه‌كه‌ به‌جیا خرانه‌ ده‌نگدانه‌وه‌ به‌زۆرینه‌ی ده‌نگی‬ ‫ئه‌ندامان به‌ یه‌ك بازنه‌ مایه‌وه‌‪.‬‬ ‫ماده‌ی حه‌وته‌میش كه‌تیایدا داوای هه‌مواركردنه‌وه‌ی ماده‌ی‬ ‫‪36‬ی یاساكه‌ كراوه‌ كه‌باس له‌ شێواز‌و چۆنیه‌تی دابه‌شكردنی‬ ‫ده‌نگه‌كان ده‌كات به‌س������ه‌ر قه‌واره‌ به‌ش������داربووه‌كاندا‪ ،‬خرایه‌‬ ‫ده‌نگدانه‌وه‌‌و به‌ كۆی ده‌نگ په‌سند كرا‪.‬‬ ‫ماده‌ی هه‌ش������ته‌‌میش ك������ه‌ تیای������دا داوای هه‌مواركردنه‌وه‌ی‬ ‫ماده‌ی ‪37‬ی یاس������اكه‌ كراوه‌ كه‌ باس له‌چۆنیه‌تی دابه‌شكردنی‬ ‫ئه‌و كورس������ییانه‌ ده‌كات كه‌ قه‌واره‌ به‌شداربووه‌كان به‌ده‌ستیان‬ ‫هێن������اوه‌‪ ،‬دوای داڕش������تنه‌وه‌ی له‌الی������ه‌ن لیژنه‌ی هاوبه‌ش������ه‌وه‌‬ ‫به‌ڕه‌چاوكردنی سه‌رنج‌و تێبنی‌و پێشنیازه‌كان خرایه‌ ده‌نگدانه‌وه‌‌‬ ‫و به‌ زۆرینه‌ی ده‌نگ په‌سندكرا‪.‬‬ ‫ماده‌ی نۆیه‌میش كه‌ ماده‌یه‌كی پێشنیازكراوه‌ بۆ یاساكه‬ ‫‌‌و باس له‌ حاڵه‌تی به‌تاڵبوونی كورس������ی ده‌كات‌و چۆنیه‌تی‬ ‫پڕكردن������ه‌وه‌ی له‌ نێ������وان پاڵێوراوانی ئ������ه‌و قه‌واره‌یه‌ی كه‌‬ ‫كورس������ییه‌كه‌ی ب������ۆ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪ ،‬وه‌ك ئ������ه‌وه‌ی له‌ ڕاپۆرتی‬ ‫لیژنه‌ی هاوبه‌ش������دا هاتبوو خرای������‌ه ده‌نگدانه‌وه‌‌و به‌ كۆی‬ ‫ده‌نگ په‌سند كرا‪.‬‬ ‫ماده‌ی ده‌یه‌می������ش كه‌ تیای������دا داوای ره‌تكردنه‌وه‌ی كراوه‪‌،‬‬ ‫چونكه‌ له‌ ماده‌ی دووه‌می یاس������اكه‌ چاره‌سه‌ر كراوه‌ به‌وه‌ی كه‌‬ ‫په‌یوه‌س������ته‌ به‌ ماده‌ی ‪58‬ی یاس������اكه‌‪ ،‬خرایه‌ ده‌نگدانه‌وه‌‌ و به‌‬ ‫زۆرین������ه‌ی ده‌نگ ره‌تكرایه‌وه‌‪ .‬پاش������ان پێش������نیازی زیادكردنی‬ ‫ماده‌یه‌ك كرا كه‌ تیایدا داوای ره‌تكردنه‌وه‌ی هه‌ردوو بڕگه‌ی (‪‌1‬و‬ ‫‪)2‬ی م������اده‌ی ‪61‬ی یاس������اكه‌ ك������راوه‌‪ ،‬خرای������ه‌ ده‌نگدانه‌وه‌‌و‬ ‫به‌زۆرینه‌ی ده‌نگ په‌سندكرا‪.‬‬ ‫س������ه‌باره‌ت ب������ه‌ ماده‌كانی ت������ری پڕۆژه‌ یاس������اكه‌ كه‌ماده‌ی‬ ‫پرۆتۆكۆل������ی بوون‌و تایبه‌ت بوون به‌ كارنه‌كردن به‌ هه‌ر ده‌قێكی‬ ‫یاس������ایی یان بڕیارێ������ك كه‌ ناكۆك بێ له‌گ������ه‌ڵ حوكمه‌كانی ئه‌م‬ ‫یاس������ایه‌‌ و پابه‌ندكردن������ی ئه‌نجومه‌ن������ی وه‌زی������ران‌و الیه‌ن������ه‌‬

‫په‌یوه‌ندیداره‌كان به‌ حوكمه‌كانی ئه‌م یاس������ایه‌‌و جێیبه‌جێكردنی‬ ‫ل������ه‌ رۆژی ده‌رچوون������ی‌ و ل������ه‌ ڕۆژنامه‌ی ره‌س������میی وه‌قایعی‬ ‫كوردس������تانیش باڵو بكرێته‌وه‌‪ ،‬دوای ئه‌وه‌ی هه‌ریه‌كه‌یان به‌جیا‬ ‫خرانه‌ ده‌نگدانه‌وه‌‌ و به‌كۆی ده‌نگ په‌سند كران‪.‬‬ ‫پاش������ان كۆی هه‌مواره‌كه‌‌و هۆكاره‌كانی خرایه‌ ده‌نگدانه‌وه‌‌و‬ ‫به‌زۆرینه‌ی ده‌نگ په‌سندكرا‪.‬‬ ‫به‌ پێی خاڵی س������ێیه‌م‌و كۆتایی به‌رنامه‌ی كاریش كه‌ بریتی‬ ‫بوو له‌ خس������تنه‌ڕوو‌و گفتوگۆكردنی پڕۆژه‌ یاس������ای هه‌مواری‬ ‫دووه‌م������ی یاس������ای هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێ������زگا‌ و قه‌زا‌ و‬ ‫ناحیه‌كان له‌ هه‌رێمی كوردس������تان‪ ،‬دوای گفتوگۆكردنی ماده‌ی‬ ‫یه‌كه‌می پڕۆژه‌ یاس������اكه‌ كه‌تیای������دا داوای ره‌تكردنه‌وه‌ی بڕگه‌ی‬ ‫پێنجه‌م له‌ ماده‌ی ‪32‬ی یاس������اكه‌ ك������راوه‌ كه‌باس له‌ ده‌نگدانی‬ ‫پێكهاته‌كان ده‌كات به‌ لیس������ته‌كانی خۆیان‪ ،‬خرایه‌ ده‌نگدانه‌وه‌‌ و‬ ‫به‌ك������ۆی ده‌نگ ره‌تكرایه‌وه‌‪ ،‬به‌مه‌ش داواكارییه‌كه‌ی كۆمس������یۆن‬ ‫جێبه‌جێكراو ده‌توانرێت هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان له‌‬ ‫واده‌ی خۆیدا به‌ڕێوه‌ بچێت‪.‬‬ ‫م������اده‌ی دووه‌می پڕۆژه‌ یاس������اكه‌ش كه‌ب������اس له‌گرتنه‌به‌ری‬ ‫رێوشوێنانه‌ ده‌كات كه‌ بۆ ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنه‌كانی په‌رله‌مانی‬ ‫كوردس������تان ده‌كات بۆ ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردن������ی ئه‌نجومه‌نی‬ ‫پارێ������زگاكان‌و ق������ه‌زا‌ و ناحیه‌كان بۆ ئه‌م خول������ه‌‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ه‌كان ئێس������تا له‌الیه‌ن كۆمس������یۆنی س������ه‌ربه‌خۆی‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كانه‌وه‌ ئه‌نجام ده‌درێت‪ ،‬له‌الیه‌ن لیژنه‌ی هاوبه‌شه‌وه‌‬ ‫پیشنیازی ره‌تكردنه‌وه‌ی كرا‌و ئه‌م پێشنیازه‌ش خرایه‌ ده‌نگدانه‌وه‌‌‬ ‫و به‌ كۆی ده‌نگ په‌سند كرا‪.‬‬ ‫ماده‌یه‌كی تری پرۆژه‌ یاساكه‌ كه‌تیایدا داوای هه‌مواركردنه‌وه‌ی‬ ‫بڕگه‌یه‌كی تری یاس������اكه‌ ده‌كات‌ و باس له‌وه‌ ده‌كات هێزه‌كانی‬ ‫ناوخۆ سه‌رپه‌رشتیی ناوه‌نده‌كانی هه‌ڵبژاردنه‌كان ده‌كه‌ن‌و جگه‌‬ ‫له‌وان هیچ هێزێكی ئاسایش������ی ناوخۆ یان چه‌كدارێك بۆی نیه‌‬ ‫بچێته‌ ناوه‌نده‌كان������ی ده‌نگدان ته‌نیا به‌ڕه‌زامه‌ندیی س������ه‌رۆكی‬ ‫لیژنه‌ی ناوه‌ن������دی هه‌ڵبژاردنه‌وه‌ نه‌بێت‪ ،‬خرای������ه‌ ده‌نگدانه‌وه‌‌و‬ ‫به‌زۆرینه‌ی ده‌نگ په‌سندكرا‪.‬‬ ‫س������ه‌باره‌ت به‌ماده‌كانی تری پڕۆژه‌ یاس������اكه‌ش كه‌ ماده‌ی‬ ‫پرۆتۆكۆل������ی بوون‌و تایبه‌ت بوون ب������ه‌ پابه‌ندكردنی ئه‌نجومه‌نی‬ ‫وه‌زیران‌و الیه‌ن په‌یوه‌ندیداره‌كان به‌ جێبه‌جێكردنی حوكمه‌كانی‬ ‫ئه‌م یاسایه‌‌ و جێیبه‌جێكردنی له‌ رۆژی ده‌رچوونی‌و له‌ ڕۆژنامه‌ی‬ ‫ره‌سمیی وه‌قایعی كوردس������تانیش باڵو بكرێته‌وه‌‪ ،‬دوای ئه‌وه‌ی‬ ‫هه‌ر‌یه‌كه‌یان به‌جیا خرانه‌ ده‌نگدانه‌وه‌‌ و به‌ده‌نگ په‌سند كران‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪http://perleman.org :‬‬

‫حوزه‌یرانی ‪2013‬‬

‫‪5‬‬


‫دةسةآلتي ضوارةم؛‬

‫ماف‪ ،‬ئةرك و ث َيكهاتةكاني‬ ‫"بۆ ئه‌وه‌ی ڕۆژنامه‌گه‌ریمان بخرێت‌ه خزمه‌ت پڕۆژه‌ی نه‌ته‌وه‌ و مه‌ده‌نییه‌ت‪ ،‬به‌ر‬ ‫ل‌ه هه‌موو كه‌س������ێك پێویسته‌ الیه‌ن‌ه سیاس������ییه‌كان ده‌ستبه‌رداری ئه‌وه‌ بن میدیا و‬ ‫ڕۆژنامه‌گه‌ری بخه‌ن‌ه ژێر ڕكێفی خۆیان‪ .‬با میدیا و ڕۆژنامه‌گه‌ری دوور ل‌ه هه‌موو‬ ‫جۆره‌ گوشارێك خۆی ڕێگه‌ی خۆی بدۆزێته‌وه‌ و كار ب‌ه به‌ها و پێوه‌ره‌كانی بكات‪".‬‬

‫«مسعوود بارزانی سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان»‬ ‫(ب‌ه بۆنه‌ی ‪ ١١٥‬ساڵه‌ی ڕۆژنامه‌گه‌ریی کوردییه‌وه‌)‬ ‫پێشه‌کی‬

‫ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گشتی به‌ هۆی شوێن‪ ،‬ڕۆڵ‪ ،‬ئه‌رک و مافی له‌ کۆمه‌ڵگه‌دا‪،‬‬ ‫ب������ه‌رده‌وام جێی باس‪ ،‬مش������تومڕ و وه‌رددانه‌وه‌یه‌‪ .‬هۆکاره‌که‌یش������ی بۆ دوو هۆ‬ ‫ده‌گه‌ڕێته‌وه‌؛ یه‌که‌میان ئه‌وه‌یه‌ که‌ ئه‌م که‌ره‌سانه‌ به‌ پێی ده‌وریان‪ ،‬شان له‌ شانی‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌کانی (یاسادانان‪ ،‬جێبه‌جێکردن و دادوه‌ری) ده‌ده‌ن‪ .‬هۆکاری دووه‌میش‬ ‫ئه‌وه‌ی������ه‌‪ ،‬به‌ هۆی ئاڵۆگ������ۆڕه‌ خێراکان که‌ له‌ کۆتایییه‌کانی س������ه‌ده‌ی ڕابردوودا‬ ‫هاتنه‌وه‌ کایه‌وه‌ و‪ ،‬به‌ ش������ۆڕش له‌ که‌ره‌سه‌کانی ڕاگه‌یاندن ناوی ده‌رکرد‪ ،‬ڕایه‌ڵه‌‬ ‫قه‌ره‌نی قادری‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کانیش به‌شێکه‌ له‌و شۆڕشه‌‪.‬‬ ‫ب‌ه پێی ئه‌وه‌ ک‌ه ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گشتی ئه‌رکی گه‌یاندنی زانیاریی‌ه ب‌ه‬ ‫هاوواڵتیان‪ ،‬به‌ «ئاڵقه‌ی نێوان ده‌سه‌اڵت و هاووالتیان» ناوی ده‌رکردووه‌‪ .‬هه‌ندێکی تریش که‌ره‌سه‌کانی ڕاگه‌یاندن یان‬ ‫(ده‌سه‌اڵتی چواره‌م) ب‌ه «باسکی درێژی دیموکراسی» ناو ده‌به‌ن‪ .‬هه‌ر له‌م ڕوانگه‌یه‌وه‌‪ ،‬ڕۆڵی که‌ره‌سه‌کانی ڕاگه‌یاندن‬ ‫خزم������ه‌ت به‌ هاوواڵتیان‌ه و ب������ه‌رده‌وام ده‌بێ به‌دوای به‌ده‌س������تهێنانی متمانه‌ی هاوواڵتیانه‌وه‌ بێ������ت‪ .‬ل‌ه الیه‌کی تره‌وه‌‪،‬‬ ‫ڕاگه‌یاندنی ئازاد ده‌توانێت باشترین یارمه‌تیده‌ر بێت بۆ ئه‌وه‌ی ده‌وڵه‌تێکی به‌هێز‪ ،‬سه‌قامگیر و دیموکرات بێت‌ه کایه‌وه‌‪.‬‬ ‫بێشک ڕاگه‌یاندنی باش‪ ،‬ڕاگه‌یانکاری وشیار‪ ،‬لێزان‪ ،‬به‌ئه‌خالق و جێی متمانه‌ی گه‌ره‌که‌‪.‬‬

‫‪6‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)34‬‬


‫ده‌‌سه‌‌اڵتی چواره‌‌م‬

‫ده‌‌سه‌‌اڵتی یاس������ادانان (په‌‌رله‌‌مان)‬ ‫ئه‌‌گ������ه‌‌ر كاری دانان و په‌‌س������ندكردنی‬ ‫كۆمه‌‌ڵێك یاس������ایه‌‌ ب������ۆ كۆمه‌‌ڵگا‪ ،‬واته‌‌‬ ‫ڕێکخستنی ژیانی سیاسی‪ ،‬ئابووری و‬ ‫كۆمه‌‌اڵیه‌‌تیی كۆمه‌‌ڵگایه‌‪ ‌،‬ده‌‌س������ه‌‌اڵتی‬ ‫جێبه‌‌جێك������ردن‌‌ (حكووم������ه‌ت) ئ������ه‌‌و‬ ‫بڕیارانه‌‌ به‌‌ گشت ورده‌‌كارییه‌‌كانییه‌‌وه‌‌‬ ‫‌به‌‌ڕێوه‌‌ ده‌‌بات‪ .‬ده‌‌سه‌‌اڵتی دادوه‌‌ریش‬ ‫ئه‌‌مان������ه‌ ده‌‌خات������ه‌‌ خان������ه‌‌ی داد و‬ ‫یاسایییه‌‌وه‌‌‪ .‬ده‌‌بینین لێره‌‌دا سێ هێز‬ ‫كه‌‌ خاوه‌‌نی ده‌‌س������ه‌‌اڵتن‪ ،‬هاوكات كه‌‬ ‫ده‌‌بێ سه‌‌ربه‌‌خۆ بن‪ ،‬پێویسته‌‌ هاوكاری‬ ‫و هه‌ماهه‌نگی له‌‌ نێوان خۆیاندا دروست بكه‌‌ن‪ ،‬تا گه‌‌نده‌‌ڵی‬ ‫دروس������ت نه‌‌بێت‪ .‬هه‌ر ده‌‌س������ه‌‌اڵتێك پێویس������ته‌‌ له‌ یاسای‬ ‫گش������تیی واڵتدا ڕێوش������وێنی یاس������ایی بۆ دیاری بكرێت‪،‬‬ ‫هاوكاتیش س������نووركانیان دیاری كرا بن‪ .‬یانی له‌ یاسای‬ ‫به‌‌ڕێوه‌‌به‌‌ریی واڵتدا دیاری كرابێت‪ ،‬كه‌ ئه‌‌م هێزانه‌‌ ده‌‌توانن‬ ‫چی بكه‌‌ن و چی نه‌‌كه‌‌ن‪ .‬كۆمه‌‌ڵناس������ان ئه‌‌م دابه‌‌شینه‌‌ له‌‬ ‫ده‌‌س������ه‌‌اڵتدا‪ ،‬ب������ۆ تێڕوانینه‌‌كانی (بارۆن دۆ مۆنتێس������كیۆ‬ ‫‪ )١٧٥٥-١٦٨٩‬ده‌‌گه‌‌ڕێننه‌‌وه‌‌‪.‬‬ ‫ب������ۆ گه‌‌یاندنی كاروكرده‌‌وه‌‌كانی ئه‌‌م س������ێ ده‌‌س������ه‌‌اڵته‌‌‪،‬‬ ‫‌‌وه و‬ ‫هه‌روه‌ه������ا بۆ ئ������ه‌‌وه‌‌ی هاوواڵتی������ان ئاگاداری ك������رده ‌‌‬ ‫پالنه‌‌كان������ی حكوومه‌ت������ی خۆیان بن‪ ،‬ده‌‌ب������ێ میكانیزمێكی‬ ‫چاالكییانه هه‌بێت‪ ،‬تا هاوواڵتیان ئاگادار‬ ‫‌‌‬ ‫گواستنه‌‌وه‌‌ بۆ ئه‌‌م‬ ‫كه ب‌ه‬ ‫بكرێنه‌‌وه‌‌‪ .‬لێره‌‌دا‌‌ ده‌‌س������ه‌‌اڵتێكی ت������ر له‌‌دایك ده‌‌بێت‪‌‌ ،‬‬ ‫ده‌‌سه‌‌اڵتی چوارم ناوی ده‌‌برێت‪.‬‬ ‫به‌ پێچه‌وانه‌ش������ه‌وه‌‪ ‌‌،‬ئه‌‌گه‌‌ر په‌‌رله‌‌مان كاره‌‌كانی خۆی‬ ‫به‌‌باش������ی به‌‌ڕێوه‌‌ نه‌‌بات و بڕیاره‌‌كانی له‌‌گه‌‌ڵ بارودۆخی‬ ‫كۆمه‌‌ڵگادا نه‌‌گونجێن‪ ،‬ئه‌‌گه‌‌ر ده‌‌سه‌‌اڵتی جێبه‌‌جێكردن له‌‬ ‫به‌‌رامبه‌‌ر كاره‌‌كانی خۆیدا به‌‌رپرس نه‌‌بێت و له‌ به‌‌رامبه‌‌ر‬ ‫هاوواڵتیانیش������دا واڵم������ده‌‌ر‌‌ نه‌‌بێ������ت‪ ،‬ئه‌‌گه‌‌ر ده‌‌س������ه‌‌اڵتی‬ ‫دادوه‌‌ری������ش له‌ ژێر كارتێكه‌‌ریی حكومه‌تدا بێت و دادوه‌‌ر‬ ‫نه‌‌بێت‪ ،‬چۆن هاوواڵتیان بتوانن له‌‌م هه‌موو كێش������ه‌ گرینگ‬ ‫و چاره‌‌نووسس������ازانه‌ ئ������اگادار ببنه‌‌وه‌‌‪ .‬له‌‌ب������ه‌‌ر ئه‌‌وه‌‌ بۆ‬ ‫پێداچوونه‌‌وه‌‌ و ئ������اگادار كردنه‌‌وه‌‌ی هاوواڵتیان له‌ كار و‬ ‫پڕۆژه‌‌كانی حكوومه‌ت‪ ،‬ده‌‌س������ه‌‌اڵتێكی تر پێویسته‌‌‪ .‬لێره‌‌دا‬ ‫كه‌ باس له‌ ده‌‌س������ه‌‌اڵتی چ������واره‌‌م ده‌‌كرێ������ت‪ ،‬ئاماژه‌ به‌‬

‫بیروڕاكانی (ئێدمۆند بێرك ‪)١٧٩٧-١٧٢٩‬ی به‌‌ریتانیایی‬ ‫ده‌‌كرێت‪ .‬ئه‌‌و پێی وابوو‪" ،‬ئه‌‌م ده‌‌سه‌‌اڵته‌‌ له‌ ده‌‌سه‌‌اڵته‌‌كانی‬ ‫تر گرینگتره‌‌‪ ".‬واته‌‌ ده‌‌سه‌‌اڵتێك كه‌ ئاڵقه‌‌ی نێوان ده‌سه‌اڵت‬ ‫و هاوواڵتیان بێت‪.‬‬ ‫دابه‌‌شكردنی ده‌‌وڵه‌‌ت به‌‌سه‌‌ر سێ یان چوار ده‌‌سه‌‌اڵت‪،‬‬ ‫‌‌وه سه‌‌ر شێوه‌‌ی دروستكردنی ده‌‌وڵه‌‌ت له‌‌ واڵتێكی‬ ‫ده‌‌گه‌‌ڕێته ‌‌‬ ‫دیاریك������راودا‪ .‬له‌‌ ئه‌‌مری������كا و به‌‌ریتانیادا ب������اس له‌ چوار‬ ‫له‬ ‫له ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌‌ڕاستیشدا باس ‌‌‬ ‫ده‌‌س������ه‌‌اڵت ده‌‌كرێت‪‌‌ .‬‬ ‫ده‌‌سه‌‌اڵتی چواره‌‌م ده‌‌كرێت‪ ،‬به‌‌اڵم ل‌ه سكاندیناڤیادا باس ل‌ه‬ ‫سێ ده‌‌سه‌‌اڵت ده‌‌كرێت‪.‬‬ ‫واته ده‌‌س������ه‌‌اڵتی چ������واره‌‌م‪ ،‬ئامرازی‬ ‫ئه‌‌م ده‌‌س������ه‌‌اڵته‌‌‪‌‌ ،‬‬ ‫ڕاگه‌‌یاندنی گش������تییه‌‌‪ .‬ڕاگه‌‌یاندنی گشتی بۆوه‌‌ی بتوانێت‬ ‫ئه‌‌ركه‌‌كانی خ������ۆی به‌‌ڕێوه‌‌به‌‌رێت‪ ،‬ده‌‌بێ ئازادیی ده‌‌ربڕین و‬ ‫نووس������ینی بۆ دابین بكرێت‪ .‬ئ������ه‌‌م دابینكردنه‌‌ش ته‌‌نیا یه‌‌ك‬ ‫ڕێگای هه‌یه‌‌‪ ،‬ئه‌‌ویش ل‌ه یاسای گشتیی واڵتدا‪ ،‬به‌ ڕوونی و‬ ‫‌‌اڵڵه كرا بن‪ .‬ده‌بێ یاسا پارێزه‌ری ئه‌و ئازادییان‌ه‬ ‫ب‌ه وردی گه ‌‌‬ ‫بێت‪ .‬ئه‌مه‌ش به‌ مانای سه‌روه‌ریی یاسایه‌‪.‬‬ ‫ئازادیی گه‌‌یاندنی زانیاری (به‌‌یاساییكردنی زانیاری بۆ‬ ‫که چۆن زانیاری له‌‌ نێوان‬ ‫گواستنه‌‌وه‌‌) بوار ده‌ڕه‌خسێنیت ‌‌‌‬ ‫حكووم������ه‌‌ت و هاوواڵتیان������دا ده‌‌ستاوده‌‌س������ت بكرێت‪ .‬ئه‌‌م‬ ‫یاس������ایه‌‌ هاوكات ك‌ه ئاس������انكاری بۆ ئامرازی ڕاگه‌‌یاندن‬ ‫دێنێته كای������ه‌‌وه‌‌‪ ،‬پێكهاته‌‌كانی ده‌‌س������ه‌‌اڵتی چواره‌‌میش ل‌ه‬ ‫‌‌‬ ‫‌‌شه بۆ سه‌‌ر ڕۆژنامه‌‌وانان ده‌‌پارێزێت و ل‌ه سانسۆریش‬ ‫هه‌ڕه ‌‌‬ ‫ڕزگاریان ده‌‌كات‪ .‬ده‌‌نا ناكرێت چاوه‌‌ڕوانی ل‌ه ده‌‌س������ه‌‌اڵتی‬ ‫چ������واره‌‌م بكرێت‪ ،‬ك������ه‌ زانیاری‪ ،‬ده‌‌نگوب������اس و ڕاپۆرت‌ ب‌ه‬ ‫هاوواڵتیان بگه‌‌یێنێت‪.‬‬

‫حوزه‌یرانی ‪2013‬‬

‫‪7‬‬


‫چه‌‌شنه‌‌كانی ئامرازی ڕاگه‌‌یاندنی گشتی‬

‫ئامرازی ڕاگه‌‌یاندنی گش������تی‪ ،‬به‌‌س������ه‌‌ر دوو چه‌‌ش������ندا‬ ‫دابه‌‌شده‌‌كرێن‪.‬‬ ‫‪1‬ـ ئامرازی نه‌‌ریتی (كالسیك) وه‌‌كو چاپه‌‌مه‌‌نی (ڕۆژنامه‌‪،‬‬ ‫گۆڤار‪ ،‬كتێب و باڵڤۆك)‪ ،‬هه‌روه‌ها كه‌‌ره‌‌سه‌‌ی ده‌‌نگ و ڕه‌‌نگ‬ ‫یان ده‌‌نگه‌‌وه‌‌ری گشتی‪ ،‬وه‌‌كو ڕادیۆ و ته‌‌له‌‌فزیۆن‪.‬‬ ‫‪2‬ـ ئامرازی نوێ‬ ‫له كۆتاییی هه‌شتاكان و سه‌‌ره‌‌تاكانی نه‌‌وه‌‌دی سه‌‌ده‌‌ی‬ ‫‌‌‬ ‫‌‌وه له‌‌ بواری‬ ‫ڕابردوودا‪ ،‬به‌‌ هۆی شۆڕش������ی تێكنۆلۆژیی������ه ‌‌‬ ‫ڕاگه‌‌یاندن كه‌‌ به‌‌ ته‌‌قینه‌‌وه‌‌ی ئامرازی ڕاگه‌‌یاندنی گش������تی‬ ‫ن������اوی ده‌‌رك������ردووه‌‌‪ ،‬ئینترنێت و س������ه‌ته‌الیت ئالوگۆڕێكی‬ ‫قووڵیان ل������ه‌‌ جیهانی گه‌‌یاندنی زانیاری������دا هێنایه‌‌ كایه‌‌وه‌‌‪.‬‬ ‫ئینترنێ������ت‪ ،‬س������ه‌‌ته‌‌الیت و ته‌‌له‌‌فۆن������ی ده‌‌س������تی (مۆبایل)‬ ‫له بواری ڕاگه‌‌یاندن و په‌‌یوه‌‌ندیكردندا‪.‬‬ ‫كه‌‌ره‌‌سه‌‌ی نوێن‪‌‌ ،‬‬

‫‪1‬ـ ئامرازی ڕاگه‌‌یاندنی گشتی‬

‫‌‌ڵه‬ ‫"ئامرازی ڕاگه‌‌یاندنی گشتی‪ ،‬ناوێكی هاوبه‌‌شی‌ كۆمه ‌‌‬ ‫كه‌‌ره‌‌س������ه‌‌یه‌‌كه‌‌‌‪ ،‬كه‌ النیكه‌‌م بۆ ژماره‌‌یه‌‌كی زۆری خه‌‌ڵك ل‌ه‬ ‫ی������ه‌‌ك كاتدا‪ ،‬بۆ باڵوكردن������ه‌‌وه‌‌ی زانیاری و س������ه‌‌رگه‌‌رمی‬ ‫به‌‌كارده‌‌هێندرێت‪ ".‬ته‌‌له‌‌فزیۆن‪ ،‬ڕادیۆ‪ ،‬چاپه‌‌مه‌‌نی و ئینترنێت‪،‬‬ ‫هه‌ندێ������ك له‌‌و كه‌‌ره‌‌س������انه‌‌ن‪ .‬ته‌‌نانه‌‌ت ده‌‌كرێ������ت ته‌‌له‌‌فۆنی‬ ‫ده‌‌ستی (مۆبایل) كتێب‪ ،‬س������ی دی و فیلمیش به‌ ئامرازی‬ ‫ڕاگه‌‌یاندنی گشتی ناودێر بكرێن‪.‬‬ ‫ئامرازی ڕاگه‌‌یاندنی گش������تی‪ ،‬دوو ئه‌‌ركی گرنگی هه‌یه‌‌‪.‬‬ ‫یه‌‌كه‌‌م ئه‌‌وه‌‌یه‌‪ ‌،‬ده‌‌نگوباس و زانیاری به‌ ڕێگای چاپه‌‌مه‌‌نی‪،‬‬ ‫‌‌وه باڵوده‌‌كاته‌‌وه‌‌‌‪ .‬ئه‌‌ركی‬ ‫ڕادی������ۆ و ته‌‌له‌‌فزیۆن و ئینترنێت������ه ‌‌‬ ‫بریتییه ل‌ه سه‌‌رگه‌‌رمی‪ .‬فیلمی سینه‌‌مایی‪ ،‬مۆسیقا‬ ‫‌‌‬ ‫دووه‌‌م‪،‬‬ ‫و گۆران������ی‪ ،‬هه‌روه‌ه������ا ڕۆژنام‌ه و گۆڤ������اری كاریكاتۆری‪،‬‬ ‫هه‌ندێك نموونه‌‌ن له‌‌م بواره‌‌دا‪.‬‬ ‫به ه������ۆی ڕاپۆرت و‬ ‫ئام������رازی ڕاگه‌‌یاندن������ی گش������تی‪‌‌ ،‬‬ ‫ئێمه‬ ‫‌‌وه له‌ ڕووداوه‌‌كان‪" ،‬جیهانی زه‌‌ینی ‌‌‬ ‫ده‌‌نگوباس������ه‌‌كانیه ‌‌‬ ‫ش������كڵ ده‌‌ده‌‌ن‪ "،‬به‌‌اڵم ئه‌‌و وێنه‌‌یه‌‌ی ك‌ه ئ������ه‌‌م ئامرازانه‌‌ ل‌ه‬ ‫‌‌مه ڕاس������تیی‬ ‫زه‌‌ین������ی ئێمه‌‌دا دروس������تی ده‌‌ك������ه‌‌ن‪ ،‬ئایا ئه ‌‌‬ ‫ڕووداوه‌‌كان������ن‌؟ ئه‌‌وه‌‌مان له‌‌بیرمان نه‌‌چێت‪ ،‬ڕاس������تییه‌‌كان‬ ‫له ته‌‌له‌‌فزیۆندا نیشان ده‌‌درێن‪ ،‬ل‌ه‬ ‫كه ‌‌‬ ‫هه‌میش������‌ه ئه‌‌وه‌‌ نین‪‌‌ ،‬‬ ‫له چاپه‌‌مه‌‌نییه‌‌كاندا ده‌‌نووسرێن‪.‬‬ ‫ڕادیۆدا باڵوده‌‌كرێنه‌‌وه‌‌ و ‌‌‬ ‫‌‌یامانه‬ ‫پێویس������ته‌‌ به‌‌چاوێكی ڕه‌‌خنه‌‌‌گرانه‌‌وه‌‌ سه‌‌یری ئه‌‌و په ‌‌‬ ‫‌‌وه‬ ‫كه به‌‌ڕێگای ئامرازه‌‌كانی ڕاگه‌‌یاندنی گش������تییه ‌‌‬ ‫بكه‌‌ی������ن‪‌‌ ،‬‬ ‫له سه‌‌ره‌‌وه‌‌دا ئاماژه‌‌یان‬ ‫پێمان ده‌‌گه‌‌ن‪ .‬گشتی ئه‌‌مانه‌‌ی كه‌‌ ‌‌‬ ‫پێدرا‪ ،‬كۆمه‌‌ڵه‌‌ كه‌‌ره‌‌سه‌‌یه‌‌كن بۆ راگه‌‌یاندن و په‌‌یوه‌‌ندیكردن‪،‬‬ ‫كه‌‌ له‌‌ الیه‌‌ن هاوكێشه‌‌ی مرۆڤییه‌‌وه‌‌ به‌‌ڕێوه‌‌ده‌‌چن‪.‬‬

‫‪8‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)34‬‬

‫‪2‬ـ ڕۆژنامه‌‌وانی‬

‫ڕۆژنامه‌‌وانی‪ ،‬بریتییه‌‌ ل‌ه كۆكردنه‌‌وه‌‌ و كاركردن له‌‌سه‌‌ر‬ ‫له‬ ‫به‌‌ڵگ������ه‌‌‪ ،‬زانی������اری و ده‌‌نگوب������اس و باڵوكردنه‌‌وه‌‌ی������ان ‌‌‬ ‫ئامرازه‌‌كانی ڕاگه‌‌یاندنی گشتیدا‪.‬‬ ‫ئه‌‌مه‌‌ بریتییه‌‌ له‌‪ ،‬گواستنه‌‌وه‌‌ی بێالیه‌‌نانه‌‌ و الیه‌‌نگرینه‌‌كردن‬ ‫له‌‌و ده‌‌نگوباس و زانیارییانه‌‌ی كه‌ باڵوده‌‌كرێنه‌‌وه‌‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫هێنانه‌‌ گۆڕێی بیروڕا و بۆچوونی جیاواز له‌ كه‌‌ره‌‌س������ه‌‌كانی‬ ‫ڕاگه‌‌یاندندا‪ .‬ئه‌‌م دوو تایبه‌‌تمه‌‌ندییه‪ ‌‌،‬دوو كاركردی سه‌‌ره‌‌كیی‬ ‫ڕۆژنامه‌‌وانین‪ .‬ئه‌‌م بۆچوونه‌‌ دوو دیارده‌‌ی هاوشانی بێالیه‌‌نی‬ ‫و گش������تالیه‌‌نی تێدای������ه‌‌‪ .‬ئ������ه‌‌م دوو واتای������ه‌‌‪( ،‬بێالیه‌‌نی و‬ ‫گشتالیه‌‌نی) دوو كۆڵه‌‌كه‌‌ی ڕۆژنامه‌‌وانیی پرۆفشیۆناڵن‪.‬‬ ‫‌‌یه كه‌ ڕۆژنامه‌‌وان به‌‌بێ ئه‌‌وه‌‌ی‬ ‫له بێالیه‌‌نی ئه‌‌وه ‌‌‬ ‫مه‌‌به‌‌ست ‌‌‬ ‫�����ته به‌‌بێ‬ ‫ده‌‌س������كاری زانیاری و ده‌‌نگوباس بكات‪ ،‬پێویس� ‌‌‌‬ ‫‌‌كه باڵو‬ ‫ئ������ه‌‌وه‌‌ی الگیری یان دژ بێت‪ ،‬ڕووداو ی������ا زانیارییه ‌‌‬ ‫بكاته‬ ‫‌‌یه ك‌ه بی������روڕای جیاواز ‌‌‬ ‫بكاته‌‌وه‌‌‪ .‬گش������تالیه‌‌نی ئه‌‌وه ‌‌‬ ‫ناواخنی بابه‌‌ت و ڕاپۆرته‌‌كه‌‌ی‪ ،‬بۆ ئه‌‌وه‌یكه‌‌ بتوانێت وێنه‌‌یه‌‌كی‬ ‫‌‌كه بگوێزێت������ه‌‌وه‌‌‪" .‬وێنه‌‌یه‌‌كی‬ ‫�����ه ڕووداوه ‌‌‬ ‫ته‌‌واو و ماقووڵ ل� ‌‌‬ ‫له ڕووداو‪ ،‬به‌‌اڵم له‌‌ قه‌‌باره‌‌یه‌‌كی ڕێكوپێكدا‪.‬‬ ‫چركه‌‌یی" ‌‌‬ ‫خاڵی تر كه‌‌ ل������ه‌‌ ده‌‌ڤه‌‌ری ئێمه‌‌دا ده‌‌بێ به‌‌ جددی ڕه‌‌چاو‬ ‫بكرێت‪ ،‬زمانی گه‌‌یاندن و ساده‌‌نووسینه‌‌‪ .‬با‌‌به‌ته‌‌كه‌‌‌ هه‌رچه‌‌نده‌‌‬ ‫قورس بێت‪ ،‬ده‌‌بێت‌ به‌‌ زمانێكی ڕه‌‌وان بنووس������رێته‌‌وه‌‌‪ .‬واته‌‌‬ ‫ئه‌‌مه‌‌ ئه‌‌ركی ڕۆژنامه‌‌وانه‌‌ كه‌‌ قورسیی دیارده‌‌كه‌‌ به‌‌ زمانێكی‬ ‫ڕه‌‌وان به‌‌ هاوواڵتیان بگه‌‌یێنێت‪ .‬قورس������یی بابه‌‌ته‌‌كه‌‌ به‌‌شی‬ ‫ڕۆژنامه‌‌وانه‌‌‪ ،‬به‌‌اڵم س������اده‌‌كردنه‌‌وه‌‌ و ڕه‌‌واننووس������ینه‌‌كه‌‌ بۆ‬ ‫خوێنه‌‌ره‌‌‪ .‬شاره‌‌زایییه‌‌كی ته‌‌واو له‌‌ زمانی كوردیدا‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫چۆنیه‌‌تی ده‌‌ربڕین له‌‌ نووس������یندا‪ ،‬مه‌‌رجێكی گه‌‌لێك گرینگه‌‌‪.‬‬ ‫وش������ه‌‌دانێكی ده‌‌وڵه‌‌مه‌‌ند له‌‌ مه‌‌یدانی زماندا‪ ،‬كێش و متمانه‌‌‬ ‫به‌‌ ڕۆژنامه‌‌وان و ڕۆژنامه‌‌وانی ده‌‌دات‪.‬‬ ‫ئامرازی ڕاگه‌‌یاندنی گش������تی له‌ واڵتی ئێمه‌‌دا‪ ،‬ماقووڵ نییه‌‌‬ ‫ڕۆڵی ئۆپۆزیسیۆن یان حزبێكی سیاسی بگێڕێت‪ ،‬به‌‌ڵكو پێویسته‌‌‬ ‫ده‌‌ورێكی گه‌‌لێك ئه‌‌رێنی له‌‌ باڵوكردنه‌‌وه‌‌ی زانیاری (ده‌‌نگوباس‪،‬‬ ‫ڕاپۆرت و وتاری خه‌‌ب������ه‌‌ری)دا بگێرێت‪ .‬ئه‌‌وه‌‌ هاوواڵتیانن‪ ،‬كه‌‬ ‫خۆیان بیر ده‌‌كه‌‌نه‌‌وه‌‌ و بڕیار به‌‌ده‌‌ستی ئه‌‌وانه‌‌‪.‬‬ ‫له‌ كۆتاییدا پێویسته‌‌ ئاماژه‌‌ به‌‌وه‌‌ بكرێت‪ ،‬كه‌ سه‌‌ره‌‌كیترین‬ ‫بریتییه له‌‌ چاودێریكردن و‬ ‫‌‌‬ ‫له كاری ڕۆژنامه‌‌وانی������دا‬ ‫ئه‌‌رك ‌‌‬ ‫پێداچوون������ه‌‌وه‌‌ ب������ه‌ كاروك������رده‌‌وه‌‌ی ده‌‌س������ه‌‌اڵتداران و‬ ‫به‌‌ڕێوه‌‌به‌‌رانی حكوومییه‌‪ ‌،‬ب������ۆوه‌‌ی له‌‌به‌‌رامبه‌‌ر هاوواڵتیاندا‬ ‫‌‌ر بن و له‌‌به‌‌رامبه‌‌ر كاره‌‌كانیاندا به‌‌رپرس بن‪.‬‬ ‫واڵمده ‌‌‬ ‫‌‌نانه و الیه‌‌نگرینه‌‌كردن له‌‌و ده‌‌نگوباس‬ ‫گواستنه‌‌وه‌‌ی بێالیه ‌‌‬


‫هێنانه گۆڕێی بیروڕا و‬ ‫‌‌‬ ‫و زانیارییان������ه‌‌ی ك‌ه باڵوده‌‌كرێنه‌‌وه‌‌‪،‬‬ ‫بۆچوونی جیاواز ل‌ه كه‌‌ره‌‌س������ه‌‌كانی ڕاگه‌‌یاندندا‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ته‌‌واوكه‌‌ری ئه‌‌م دوو پێودانگه‌‌ش‪ ،‬زمانی نووسین و چۆنیه‌‌تی‬ ‫كه ڕۆژنامه‌‌وانی‬ ‫گه‌‌یاندنه‌‌‪ .‬به‌‌ڕێگه‌‌ی ئه‌‌م س������ێ پێوه‌‌ره‌‌ی������ه‌‌ ‌‌‬ ‫هه‌ڵده‌‌سه‌‌نگێندرێت‪‌.‬‬

‫‪3‬ـ ڕۆژنامه‌‌وان‌‌‬

‫له ناو جیهانی ڕۆژنامه‌‌گه‌‌ریدا‪ ،‬ئه‌‌و‬ ‫ب������ه‌‌ پێی پێوه‌‌ری باو ‌‌‬ ‫‌‌ڵگه و زانیاری ده‌‌كات و‬ ‫كه‌‌سه‌‌ی ك‌ه كار له‌‌سه‌‌ر ڕووداو‪ ،‬به ‌‌‬ ‫بیروڕای جیاواز س������ه‌‌باره‌‌ت به‌ ڕووداوێك كۆده‌‌كاته‌‌وه‌‌ و ل‌ه‬ ‫ئامرازه‌‌كان������ی ڕاگه‌‌یاندنی گش������تیدا باڵوی������ان ده‌‌كاته‌‌وه‌‌‪،‬‬ ‫‌‌وه س������ه‌‌یری‬ ‫له دوو ڕوانگه ‌‌‬ ‫ڕۆژنامه‌‌وانی پێ ده‌‌ڵێن‪ .‬ده‌‌كرێ ‌‌‬ ‫واتایه بكرێت‪.‬‬ ‫‌‌‬ ‫ئه‌‌م‬ ‫یه‌‌كه‌‌م‪ ،‬ڕۆژنامه‌‌وان زانیاریی جۆراوجۆر و ده‌‌نگوباس كۆ‬ ‫له یه‌‌كێك له‌‌ كه‌‌ره‌‌سه‌‌كانی ڕاگه‌‌یاندندا باڵویان‬ ‫ده‌‌كاته‌‌وه‌‌ و ‌‌‬ ‫كه مووچه‌‌ی‬ ‫ده‌‌كاته‌‌وه‌‌‪ .‬دووه‌‌م‪ ،‬به‌‌ڕێگ������ه‌‌ی ئه‌‌م كاركردنه‌‌یه‌‌ ‌‌‬ ‫بژێویی خۆی دابین ده‌‌كات‪.‬‬ ‫له‬ ‫‌‌سێكه كه‌ ده‌‌بێ شاره‌‌زایییه‌‌كی باشی ‌‌‬ ‫ڕۆژنامه‌‌وان كه ‌‌‬ ‫پیش������ه‌‌كه‌‌ی خۆیدا هه‌بێت‪ ،‬به‌‌اڵم ئه‌‌م پیشه‌‌یه‌‌ش به‌‌ گوێره‌‌ی‬ ‫بابه‌‌ته‌‌كانی ناو كۆمه‌‌ڵگه‌‌ و سروشت پۆلێن ده‌‌كرێن‪ .‬به‌‌هه‌ر‬ ‫‌‌یه‬ ‫حاڵ لێكجیاكردنه‌‌وه‌‌ی بابه‌‌ته‌‌كان هیچ ش������تێك له‌‌م دیارده ‌‌‬ ‫چونكه‬ ‫‌‌‬ ‫ناگۆڕێ������ت‪ ،‬ك������ه‌ ڕۆژنام������ه‌‌وان ش������اره‌‌زا نه‌‌بێ������ت‪،‬‬ ‫دابه‌‌شكردنی دیارده‌‌كان به‌‌سه‌‌ر بابه‌‌ت و واتای جۆراوجۆردا‪،‬‬ ‫ڕۆژنامه‌‌وانانیش پیشه‌‌یی و پۆلێن ده‌‌كات‪.‬‬ ‫كارامه‌‌یی و لێوه‌‌ش������اوه‌‌یی ڕۆژنام������ه‌‌وان ئه‌‌وه‌‌ی‌ه ك‌ه له‌‌و‬ ‫بواره‌‌ی كاری تێدا ده‌‌كات‪ ،‬ده‌‌بێ ئه‌‌وه‌‌نده‌‌ زانیاری به‌‌س������ه‌‌ر‬ ‫دیارده‌‌ی مه‌‌به‌‌س������تدا هه‌بێت‪ ،‬ك‌ه بتوانێت بێالیه‌‌نانه‌‌‪ ،‬به‌‌اڵم‬ ‫به‬ ‫له‌‌هه‌مان كاتیشدا به‌‌ش������ێوه‌‌یه‌‌كی گشتگر مه‌‌به‌‌سته‌‌كه‌‌ی ‌‌‬ ‫زمانێكی ساده‌‌‪ ،‬ڕه‌‌وان و به‌‌ڕێنووسێكی ڕێكوپێك‪ ،‬به‌‌ڕێگای‬ ‫‌‌وه بۆ هاوواڵتیان������ی بگوێزێته‌‌وه‌‌‪.‬‬ ‫ئامرازه‌‌كان������ی ڕاگه‌‌یاندنه ‌‌‬ ‫ش������اره‌‌زایی‪ ،‬بێالیه‌‌ن������ی و ده‌‌وڵه‌‌مه‌‌ندیی ل‌ه زماندا‪ ،‬س������ێ‬ ‫كه هه‌ر ڕۆژنامه‌‌وانێك ده‌‌بێ‬ ‫‌ره س������ه‌‌ره‌‌كین ‌‌‬ ‫تایبه‌‌تمه‌‌ندی هه ‌‌‬ ‫�����ه كاری ڕۆژنام������ه‌‌وان گه‌‌یاندنی‬ ‫�����كرایه ك� ‌‌‌‬ ‫‌‌‬ ‫هه‌یبێ������ت‪ .‬ئاش�‬ ‫زانیاریی������ه‌‌‪ ،‬ئه‌‌ویش به‌‌بێ ئه‌‌وه‌‌ی لێ������ی كه‌‌م یان زیاد بكات‪،‬‬ ‫به ئه‌‌خالقێكی‬ ‫هه‌روه‌ها به‌‌ پێی نه‌‌ریتی ڕۆژنامه‌‌وانی‌‪ ،‬ده‌‌بێ ‌‌‬ ‫‌‌وه گه‌‌یێنه‌‌ری زانیاری بێت‪.‬‬ ‫به‌‌رزه ‌‌‬

‫ئه‌‌ركه‌‌كانی ده‌‌سه‌‌اڵتی چواره‌‌م‬

‫ڕۆژنامه‌‌وان بۆ به‌‌ڕێوه‌‌بردنی ئه‌‌ركی خۆی‪ ،‬دوو كاركردی‬ ‫گرینگی هه‌یه‌‌‪ .‬ئه‌‌م دوو ئه‌‌ركه‌‌ش یارمه‌‌تی ب‌ه س������ه‌‌قامگیری‬ ‫سیاس������ی و به‌‌دیموكراتیكردنی كۆمه‌‌ڵگه‌‌ ده‌‌ده‌‌ن‪ .‬بۆ ئه‌‌وه‌‌ی‬

‫له به‌‌جێگه‌‌یاندن������ی ئه‌‌م دوو ئه‌‌ركه‌‌دا‬ ‫ڕۆژنام������ه‌‌وان بتوانێت ‌‌‬ ‫سه‌‌ركه‌‌وتوو بێت‪ ،‬ده‌‌بێ شاره‌‌زایییه‌‌كی باشی له‌‌ سیسته‌‌می‬ ‫‌‌زراوه‬ ‫سیاسیی واڵت‪ ،‬په‌‌رله‌‌مان‪ ،‬هه‌روه‌ها له‌‌ كاروباری دامه ‌‌‬ ‫‌‌ركه‬ ‫حكوومییه‌‌كان و یاس������اكانی واڵتدا هه‌بێت‪ .‬ئه‌‌م دوو ئه ‌‌‬ ‫بریتین له‌‌‪:‬‬ ‫‪1‬ـ چاودێریك������ردن و پێداچوون������ه‌‌وه‌‌ ب������ه‌ كاروكرده‌‌وه‌‌كانی‬ ‫ده‌‌س������ه‌‌اڵتداران و به‌‌ڕێوه‌‌به‌‌رانی حكووم������ی‪ ،‬بۆوه‌‌ی له‌‌به‌‌رامبه‌‌ر‬ ‫هاوواڵتیاندا واڵمده‌‌ر‌‌ بن و له‌‌به‌‌رامبه‌‌ر كاره‌‌كانیاندا به‌‌رپرس بن‪.‬‬ ‫�����ه یه‌‌كێك ل������‌ه س������ه‌‌ره‌‌كیترین و قورس������ترین كاری‬ ‫ئه‌‌م� ‌‌‬ ‫كه چۆن‬ ‫‌‌وانییه و وردبوونه‌‌وه‌‌یه‌‌كی جددی گه‌‌ره‌‌كه‌‌‪‌‌ ،‬‬ ‫ڕۆژنامه ‌‌‬ ‫له‬ ‫بتوانێ������ت به‌‌بێ ده‌‌س������تێوه‌‌ردان و كه‌‌مكردنه‌‌وه‌‌‪ ،‬زانیاری ‌‌‬ ‫‌‌وه ب‌ه هاوواڵتی������ان بگه‌‌یێنێت‪ .‬گه‌‌یاندنی‬ ‫الیه‌‌ن حكوومه‌‌ت������ه ‌‌‬ ‫به پێی‬ ‫به دام������وده‌‌زگا حكوومییه‌‌كان ‌‌‬ ‫زانیاری س������ه‌‌باره‌‌ت ‌‌‬ ‫به ده‌‌نگی هاوواڵتیان به‌‌ده‌‌س������ه‌‌اڵت‬ ‫له هه‌ڵبژاردندا ‌‌‬ ‫ئه‌‌وه‌‌ی ‌‌‬ ‫گه‌‌ییشتوون‪ ،‬مافی دانیشتوانی كۆمه‌‌ڵگه‌‌یه‌‌‪.‬‬ ‫ئام������رازی ڕاگه‌‌یاندنی گش������تی ب������‌ه ئه‌‌خالقێكی به‌‌رزی‬ ‫‌‌وه یارمه‌‌تی حكوومه‌‌ت ده‌‌دات تا له‌ به‌‌رامبه‌‌ر‬ ‫ڕۆژنامه‌‌وانییه ‌‌‬ ‫هاوواڵتیاندا و‌‌اڵمده‌‌ر بێت‪ ،‬هه‌روه‌ها ده‌‌توانێت یارمه‌‌تیده‌‌رێكی‬ ‫كه یاس������اكان ل‌ه كۆمه‌‌ڵگه‌‌دا ب‌ه باشی‬ ‫باش بێت بۆ ئه‌‌‌وه‌‌ی ‌‌‬ ‫به‌‌ڕێوه‌‌ بچن‪ .‬یارمه‌تیدان ب‌ه سه‌روه‌ریی یاسا له‌ كۆمه‌‌ڵگادا‪،‬‬ ‫ئه‌‌ركێكی قورسی ڕۆژنامه‌‌وانییه‌‌‪ .‬له‌‌م دۆخه‌‌دا‪ ،‬ڕۆژنامه‌‌وانی‬ ‫و ڕۆژنام������ه‌‌وان ده‌‌توان������ن یارمه‌‌تیده‌‌رێك������ی ب������اش بن بۆ‬ ‫س������ه‌‌قامگیریی ئاس������ایش ل������‌ه كۆمه‌‌ڵ������گادا‪ .‬دوو چه‌‌مكی‬ ‫به‌‌رپرس������بوون و و‌‌اڵمده‌‌ر‌‌بوون‪ ،‬بڕبڕه‌‌ی پش������تی ده‌‌وڵه‌‌تێكی‬ ‫دیموكراتیكن‪.‬‬ ‫‪2‬ـ ڕاهێنانی هاوواڵتیان كه‌ چۆن بتوانن بڕیاری سیاسی‬ ‫بده‌‌ن‪ .‬ئامرازی ڕاگه‌‌یاندنی گش������تی ده‌‌توانێت گه‌‌وره‌‌ترین‬ ‫ڕۆڵ له‌ به‌‌‌دیموكراتیكردنی كۆمه‌‌ڵگادا بگێڕێت‪ ،‬به‌‌و مه‌‌رجه‌‌ی‬ ‫ل‌ه دانی زانیاریدا ب‌ه ڕێكۆپێكی و تێروته‌‌س������ه‌‌ل كار بكات‪.‬‬ ‫هاوواڵتیان ل������ه‌ كاروبار و بڕیاره‌‌كان������ی حكومه‌ت ئاگادار‬ ‫بكات������ه‌‌وه‌‌‪ ،‬هه‌روه‌ه������ا به‌‌بێ ك������ه‌‌م و زیادك������ردن بیروڕای‬ ‫هاوواڵتیانیش ب‌ه ڕێگه‌‌ی ئ������ه‌‌و ئامرازانه‌‌ی كه‌ كاریان تێدا‬ ‫ده‌‌كات ب������‌ه حكوومه‌‌ت ڕابگه‌‌یێنێته‌‌وه‌‌‪ .‬ئامرازی ڕاگه‌‌یاندنی‬ ‫گش������تی‪ ،‬ئاڵقه‌‌ی نێوان حكوومه‌‌ت و هاوواڵتیانه‌‌‪ .‬پیش������ه‌ی‬ ‫ڕۆژنامه‌‌وانی ده‌‌توانێت كه‌‌شوهه‌وایه‌‌كی هێمن له‌ كۆمه‌‌ڵگه‌‌دا‬ ‫بخوڵقێنێت‪ ،‬ك‌ه گش������ت پرس و كێش������ه‌‌كان ل������‌ه كۆاڵنێكی‬ ‫كه‬ ‫‌‌وه ده‌‌رباز ب������ن‪ .‬ئه‌‌مه‌‌ش بوارێك د‌ێنێته‌‌كایه‌‌وه‌‌‪‌‌ ،‬‬ ‫ئه‌‌قاڵنییه ‌‌‬ ‫كۆمه‌‌ڵگه‌‌ له‌‌گه‌‌ڵ خۆیدا بپه‌‌یڤێت‪ .‬متمانه‌‌ی زیاتر‪ ،‬ئاسایشی‬ ‫زیاتری به‌‌دواوه‌‌یه‌‌!‬

‫حوزه‌یرانی ‪2013‬‬

‫‪9‬‬


‫له گه‌‌شه‌‌سه‌‌ندنی دیموكراسیدا‬ ‫ده‌‌سه‌‌اڵتی چواره‌‌م؛ ڕۆڵی ‌‌‬

‫بۆ ئه‌‌وه‌‌ی زانیاری ب‌ه ده‌‌س������ت هاوواڵتیان بگات‪ ،‬ده‌‌بێ‬ ‫ئامرازه‌‌كان������ی ڕاگه‌‌یاندنی گش������تی (چاپه‌‌مه‌‌ن������ی‪ ،‬ڕادیۆ‪،‬‬ ‫ته‌‌له‌‌فزیۆن‪ ،‬ئینترنێت و ئاژانس‌ه هه‌واڵده‌‌رییه‌‌كان) بزانن‪ ،‬ك‌ه‬ ‫حکووم������ه‌ت و دامه‌‌زراوه‌‌كانی چ������ۆن كار ده‌‌كه‌‌ن و پالن و‬ ‫پڕۆژه‌‌كانیان چۆن به‌‌ڕێوه‌‌ده‌‌به‌‌ن‪ .‬س������ه‌‌ره‌‌كیترین كاركردی‬ ‫به ش������ێوه‌‌یه‌‌كی یاس������ایی‬ ‫‌‪ ،‬كه‌ ‌‌‬ ‫ده‌‌س������ه‌‌اڵتی چواره‌‌م ئه‌‌وه‌‌یه‌‌‬ ‫‌‌زراوه حكوومییه‌‌كان ڕابگات‪،‬‬ ‫ده‌‌ستی به‌‌ زانیاری ل‌ه ناو دامه ‌‌‬ ‫كه‬ ‫هه‌روه‌ه������ا ئ������ه‌‌و زانیارییان������ه‌‌ی ‌‌‬ ‫�����ه گوێره‌‌ی‬ ‫وه‌‌ده‌‌س������تیان دێنێت‪ ،‬ب� ‌‌‬ ‫به‬ ‫پێودانگ و ئه‌‌خالقی ڕۆژنامه‌‌وانی ‌‌‬ ‫هاوواڵتیانی بگه‌‌یێنێت‪.‬‬ ‫ئه‌‌ركی بنه‌‌ڕه‌‌تیی ده‌‌س������ه‌‌اڵتی‬ ‫چواره‌‌م له‌ جوگرافیای نه‌‌ته‌‌وه‌‌ییدا‬ ‫ئه‌‌وه‌‌ی������ه‌‪ ‌،‬كه‌ كار و چاالكییه‌‌كانی‬ ‫ئه‌‌م سێ ده‌‌سه‌‌اڵته‌‌‪( ،‬یاسادانان‪،‬‬ ‫جێبه‌‌جێك������ردن‌ و دادوه‌‌ری) ب������ۆ‬ ‫هاوواڵتیان بگوێزێته‌‌وه‌‌‪ .‬له‌‌ بواری‬ ‫ناوچه‌‌ی������ی و جیهانیش������ه‌‌وه‌‌‬ ‫ده‌‌نگوب������اس‪ ،‬ڕووداو و ئ������ه‌و‬ ‫ئاڵوگۆڕانه‌‌ی كه‌‌ ڕووده‌‌ده‌‌ن‪ ،‬جا چ‬ ‫به‌‌ش������ێوه‌‌ی ده‌‌نگوب������اس ی������ان‬ ‫به‌‌شێوه‌‌ی ڕاپۆرت بێت‪ ،‬پێویسته‌‌‬ ‫به‌‌شێوه‌‌یه‌‌كی خێرا و بێالیه‌‌ن به‌‌‬ ‫هاوواڵتیانی بگه‌‌یێنێت‪.‬‬ ‫به‌‌ڕێگای ده‌‌سه‌‌اڵتی چواره‌‌مه‌‌وه‌‌ی‌ه ك‌ه هاوواڵتیان ل‌ه كار‬ ‫و كرده‌‌وه‌‌كان������ی حكوومه‌‌ت������ی خۆیان ئ������اگادار ده‌‌بنه‌‌وه‌‌‌‪.‬‬ ‫باڵوكردن������ه‌‌وه‌‌ی ده‌‌نگوب������اس‪ ،‬نووس������ینی ڕاپ������ۆرت و‬ ‫ده‌‌ستنیش������انكردنی كه‌‌موكوڕییه‌‌كان������ی ده‌‌س������ه‌‌اڵت و‬ ‫‌‌چنه خانه‌‌ی زانیارییه‌‌وه‌‌‪ ،‬كۆی‬ ‫دامه‌‌زراوه‌‌كان ك‌ه گشتیان ده ‌‌‬ ‫ئه‌‌رك و كاركردی ده‌‌سه‌‌اڵتی چواره‌‌م پێكدێنن‪.‬‬ ‫س������ه‌‌رده‌‌می ئێس������تا که‌ قۆناغی (فڕینی وش������ه‌‪ ،‬وێنه‌‌‌ و‬ ‫ده‌‌ن������گ) و شۆڕش������ی دیجیتالییه‌‪ ،‬ن������اوه‌‌ڕۆك و كاركردی‬ ‫که‌ره‌س������ه‌کانی ڕاگه‌‌یاندن ئاڵوگۆڕێکی قووڵ و بنه‌‌ڕه‌‌تییان‬ ‫له هێڵی س������ه‌‌ره‌‌كیدا‪،‬‬ ‫ئاڵوگۆڕه ‌‌‬ ‫‌‌‬ ‫به‌س������ه‌ردا هاتووه‌‌‌‪ .‬ئ������ه‌‌م‬ ‫‌‌مڕۆكه ل������‌ه هه‌رێمی‬ ‫س������نووری نه‌‌ته‌‌وه‌‌یی به‌‌زان������دووه‌‌‪ .‬ئه ‌‌‬ ‫كوردستاندا‪ ،‬هاوواڵتییه‌‌ك كه‌‌ ده‌‌ستی ب‌ه ئینترنێت ڕاده‌‌گات‬ ‫و خاوه‌‌نی ته‌‌له‌‌فزیۆنه‌‌‪ ،‬بۆته‌‌‌ خێوی جیهانێك له‌ زانیاری ك‌ه‬

‫‪ 10‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)34‬‬

‫بێوێنه‌ی������ه‌‌‌‪ .‬ئه‌‌م ته‌‌قینه‌‌وه‌‌یه‌‌ كارێك������ی وای كردووه‌‌‪ ،‬ك‌ه هه‌ر‬ ‫هاوواڵتییه‌‌ك ده‌‌توانێت "په‌یامنێری خۆی" بێت‪.‬‬ ‫شۆڕش������ی دیجیتالی‪ ،‬ڕه‌‌وتی ده‌‌ستاوده‌‌س������تكردنی زانیاری‬ ‫به‌‌ش������ێوه‌‌یه‌‌كی دیموكراتیك هێناوه‌‌ته‌‌ كایه‌‌وه‌‌‪ .‬به‌‌ هۆی زیادبوونی‬ ‫كه‌‌ناڵه‌‌كان������ی ڕاگه‌‌یاندن‪ ،‬هه‌روه‌ها ڕۆژنامه‌‌ی ئێلكترۆنی و ڕایه‌ڵه‌‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تیی������ه‌کان‪ ،‬هاوواڵتیان ئه‌‌و ده‌‌رفه‌‌ته‌‌یان بۆ هاتۆته‌‌ ئاراوه‌‌‪،‬‬ ‫كه‌ به‌‌گوێ������ره‌‌ی پێویس������ت و به‌‌رژه‌‌وه‌‌ندیی خۆیان������ه‌‌وه‌‌ كه‌‌ناڵ و‬ ‫ڕایه‌‌ڵه‌‌ی ده‌‌نگوباس������ی تایبه‌‌ت به‌‌خۆ هه‌ڵبژێرن‪ .‬بوونی كه‌‌ناڵ و‬ ‫ڕایه‌‌ڵ������ه‌‌ی جۆراوج������ۆر و به‌‌هێ������زی‬ ‫ڕاگه‌‌یاندنی بیانی كه‌‌ ئه‌‌مڕۆكه‌‌ ئاسمانی‬ ‫هه‌رێمی كوردستانیشیان داگیر كردووه‌‌‪،‬‬ ‫جاڕی بینه‌‌رڕاكێ������ش لێده‌‌ده‌‌ن و كه‌‌ناڵه‌‌‬ ‫كوردییه‌‌كانیان ب������ۆ مه‌‌یدانی ملمالنێی‬ ‫ڕاگه‌‌یاندن ڕاكێش ك������ردووه‌‌‪ .‬ئه‌‌مه‌‌ ئه‌‌م‬ ‫مێلۆدیایه‌‌ی������ه‌‌ كه‌ بێش������ك كار له‌‌س������ه‌‌ر‬ ‫ئازادیی ڕاده‌‌ربڕی������ن و به‌‌رزبوونه‌‌وه‌‌ی‬ ‫ئاستی داخوازیی هاوواڵتیانی هه‌رێمی‬ ‫كوردستاندا ده‌‌كات‪.‬‬

‫کۆبه‌ند‬

‫ئام������رازی ڕاگه‌یاندن������ی گش������تی‬ ‫ده‌توانێ������ت ب������ه ن������ۆره‌ی خ������ۆی له‬ ‫پیاده‌کردن������ی س������ه‌روه‌ریی یاس������ا‪،‬‬ ‫به‌واڵمده‌ر‌کردنی ده‌س������ه‌اڵتداران ل‌ه‬ ‫و‬ ‫هاوواڵتیان������دا‬ ‫به‌رامب������ه‌ر‬ ‫به‌رپرس������یاریه‌تییان له‌به‌رامب������ه‌ر‬ ‫کاره‌کانیان������دا‪ ،‬هه‌روه‌ه������ا ل‌ه پێکهێنانی که‌ش������وهه‌وایه‌کی‬ ‫ماقووڵ بۆ به‌شداریکردن و ڕاهێنانی هاوواڵتیان له بڕیار‌ه‬ ‫سیاسییه‌کاندا‪ ،‬ده‌وری به‌رچاو بگێڕێت‪.‬‬ ‫ئه‌م که‌ره‌س������انه‌ ل‌ه به‌دیموکراتیکردن و به‌لیبراڵیکردنی‬ ‫کۆمه‌ڵگا‪ ،‬پێکهێنان������ی دۆخێکی ئه‌قاڵنی بۆ دیالۆگ‪ ،‬گێڕانی‬ ‫ده‌ور له شوشتنه‌و‌ه و ستانداردکردنی زمانێکی نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫و سه‌رانس������ه‌ری‪ ،‬یارمه‌تیدان به به‌رفراوانترکردنی بازاری‬ ‫ئابووری بۆ وه‌گه‌ڕخس������تنی س������ه‌رمایه‌‪ ،‬ده‌وری کاریگه‌ر و‬ ‫کارتێکه‌ریان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫که‌ره‌س������ه‌کانی ڕاگه‌یاندن ده‌بێ ئازادییه‌کان بپارێزن و‬ ‫به‌هێزتری بکه‌ن‪ ،‬به‌و مه‌رجه‌ی ده‌ورێکی باش و ئه‌قاڵنی ل‌ه‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌دا بگێ������ڕن‪ .‬ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گش������تی‪ ،‬هێز و‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتی هه‌ی������ه‌‪ ،‬چونک‌ه ئاڵق������ه‌ی نێوان ده‌س������ه‌اڵت و‬ ‫هاوواڵتیانه‌‪.‬‬


‫ئێران؛ حه‌سه‌نی ڕووحانی ب ‌ه‬ ‫براوه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌که‌ ڕاگه‌یێندرا‬ ‫* باوکی زاگرۆس‬ ‫ل‌ه هه‌ڵبژاردنی س������ه‌رکۆماری ل‌ه ئێران (‪،)٢٠١٣/٦/١٤‬‬ ‫حه‌س������ه‌نی ڕووحانی که‌ له‌ الیه‌ن "میانه‌ڕۆ"کان و به‌شێکی‬ ‫زۆر ل������ه‌ "ڕێفۆرمخواز"انی ئێرانی پش������تیوانیی لێ ده‌کرا‪،‬‬ ‫توانی ب‌ه به‌ده‌ستهێانی ‪ ١٨‬ملیۆن و ‪ ٦١٣‬هه‌زار و ‪٣٢٩‬‬ ‫ده‌ن������گ ببێت‌ه س������ه‌رکۆماری ئێ������ران‪ .‬ئاکامی‬ ‫کۆتایی ده‌نگه‌کان ده‌بێ له‌الیه‌ن ئه‌نجومه‌نی‬ ‫چاودێرییه‌وه‌ په‌سند بکرێت‪.‬‬ ‫ب������ۆ هه‌ڵبژاردنی س������ه‌رکۆمار‪٦٨٦ ،‬‬ ‫که‌س ن������اوی خۆیان تۆمار کردبوو‪ ،‬له‌و‬ ‫ژماره‌یه‌ ته‌نیا ‪ ٨‬که‌س له‌ الی������ه‌ن ئه‌نجومه‌نی چاودێرییه‌وه‌‬ ‫په‌س������ند کران‪ .‬جیا له‌ پیاوان‪ ٣٠ ،‬ژنی������ش ناوی خۆیان بۆ‬ ‫پاڵێوراوێت������ی تۆمار کردبوو‪ ،‬به‌اڵم هی������چ کام له‌وان له‌الیه‌ن‬ ‫ئه‌نجومه‌نی چاودێرییه‌وه‌ په‌سند نه‌کران‪.‬‬ ‫جێی ئاماژه‌پێکردنه‌‪ ،‬هاش������می ڕه‌فسه‌نجانی سه‌رکۆماری‬ ‫پیش������ووتری ئێران و ئه‌سفه‌ندیار ڕه‌حیم مه‌شایی که‌ له‌ له‌الن‬ ‫مه‌حموود ئه‌حمه‌دینژاده‌و‌ه پش������تیوانیی لێ ده‌کرا‪ ،‬متمانه‌یان‬ ‫پێ نه‌به‌خشرا و‪ ،‬ئه‌و هه‌نگاوه‌ی ئه‌نجومه‌نی چاودێری بوو ب‌ه‬ ‫هۆی ناڕه‌زایه‌تییه‌کی زۆر له‌ ناو الیه‌نگرانی ئه‌م دوو که‌سه‌‪.‬‬ ‫هه‌ر به‌دوای ئه‌و ڕه‌تکردنه‌وه‌یه‌دا بوو‪ ،‬هێزه‌ "میانه‌ڕۆ"کان‬ ‫و به‌شێکی به‌رچاو له‌ "ڕێفۆرمخواز"ان ڕایانگه‌یاند‪ ،‬که‌ ده‌نگ‬ ‫به‌ حه‌س������ه‌نی ڕووحانی ده‌ده‌ن‪ .‬ئه‌م بڕیاره‌ی ئه‌وان‪ ،‬یاسای‬ ‫یارییه‌کانی گۆڕی و حه‌س������ه‌نی ڕووحانی ب������وو به‌ نوێنه‌ری‬ ‫میانه‌ڕۆکان و ڕێفۆرمخوازان‪ .‬دروشمی حه‌سه‌نی ڕووحانی‬ ‫له‌و هه‌ڵبژاردندا‪" ،‬ده‌وڵه‌تی چاره‌سه‌ر و هیوا" بوو‪.‬‬ ‫خاڵ������ی الوازی پاڵێوراوه‌کان������ی تر ک‌ه س������ه‌ر ب‌ه به‌ری‬ ‫(اصولگری������ان) ب������وون‪ ،‬به‌ ه������ۆی زۆری������ی پاڵێوراوانیان‪،‬‬ ‫ده‌نگه‌کانی������ان ل‌ه ناوخۆیاندا په‌رش������وباڵو ب������وو‪ .‬له‌وانه‌ی‌ه‬ ‫هۆکارێکی تریش ئه‌وه‌ بێت ک‌ه به‌ری (اصولگریان) له‌سه‌ر‬ ‫ئه‌و ڕای‌ه بووبن‪ ,‬هه‌ڵبژاردنه‌که‌ ده‌چێته‌ خولی دووه‌م و هه‌ر‬ ‫ل‌ه وێدا سه‌رده‌که‌ون‪.‬‬

‫پێویس������ته‌ ئاماژه‌ به‌وه‌ش بدرێت که‌ حزب و ڕێکخراو‌ه‬ ‫سیاس������ییه‌کانی ڕۆژهه‌اڵتی کوردس������تان‪ ،‬هه‌ڵبژاردنه‌که‌یان‬ ‫بایک������ۆت ک������رد و داوای������ان ل������‌ه هاوواڵتیان ک������رد که‌ ل‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌که‌دا به‌شداری نه‌که‌ن‪.‬‬ ‫به‌ پێی ئاماری وه‌زاره‌تی ناوخۆی ئێران‪ )%٧٢،٢( ،‬له‌و‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌دا به‌ش������دار ب������وون‪ ٥٠ .‬ملیۆن و ‪ ٤٨٣‬هه‌زار و‬ ‫‪ ١٩٢‬که‌س مافی ده‌نگدانیان هه‌بوو‪ .‬حه‌س������ه‌نی ڕووحانی‬ ‫توانی (‪)%٥٠،٨١‬ی ده‌نگه‌کان مسۆگه‌ر بکات‪.‬‬

‫نه‌بوونی چاودێری ناوخۆیی و بیانی ل ‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌کانی ئێراندا‬

‫یه‌کێک ل������‌ه تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی هه‌ڵب������ژاردن ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ک‌ه‬ ‫چاودێ������ر‌ه ناوخۆیی و بیانیی������ه‌کان‪ ،‬هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردن و‬ ‫ڕۆژی ده‌نگ������دان ده‌خه‌ن‌ه ژێر چاودێریی خۆیانه‌وه‌‪ .‬هه‌ر ب‌ه‬ ‫ڕێگه‌ی ئه‌وانه‌وه‌‪ ،‬ڕای گش������تی ئ������اگاداری هه‌ڵبژاردنێکی‬ ‫(ئازاد‪ ،‬دادپه‌ره‌وه‌ران‌ه و پاک) یان فرتوفێڵ و ساخته‌کاری‬ ‫له‌ هه‌ڵبژاردندا ده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ کۆماری ئیس���ل��امیدا ڕێگ‌ه به‌و چه‌شنه‌ دامه‌زراوان‌ه‬ ‫نادرێت‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌‪ ،‬گش������ت ئاماره‌کان ل‌ه الیه‌ن وه‌زاره‌تی‬ ‫ناوخۆی ئ������ه‌و‌ه واڵته‌وه‌ ڕاده‌گه‌یێندرێ������ن‪ .‬بوونی چاودێر‌ه‬ ‫ناوخۆیی و بیانییه‌کان‪ ،‬یه‌کێک‌ه ل‌ه پێوه‌ره‌کانی هه‌ڵبژاردن‪.‬‬

‫حوزه‌یرانی ‪2013‬‬

‫‪11‬‬


‫کاردانه‌و ‌ه جیهانییه‌کان سه‌باره‌ت ب ‌ه‬ ‫سه‌رکه‌وتنی ڕووحانی‬

‫ده‌وڵه‌ت������‌ه ڕۆژاواییی������ه‌کان و س������ه‌رۆکی گش������تیی نه‌ته‌و‌ه‬ ‫یه‌کگرتووه‌کان‪ ،‬س������ه‌رکه‌وتنی حه‌سه‌نی ڕووحانیان ب‌ه شتێکی‬ ‫باش لێکدایه‌وه‌ و‪ ،‬هیوادارن که‌ ئه‌و ئاڵوگۆڕه‌ سه‌ره‌تایه‌ک بێت‬ ‫بۆ باشبوونی په‌یوه‌ندیی ئێران له‌گه‌ڵ کۆمه‌ڵگه‌ی نێونه‌ته‌وه‌ییدا‪.‬‬ ‫کۆشکی سپی له‌ به‌یاننامه‌یه‌کدا ڕایگه‌یاند‪" :‬ئێمه‌ ڕێز له‌‬ ‫ده‌نگی خه‌ڵکی ئێران ده‌گرین و بوێریی ئه‌وان کارێکی وایکرد‬ ‫که‌ ده‌نگی ئه‌وان ببیسترێت‪ ".‬له‌ به‌شێکی تری به‌یاننامه‌که‌دا‬ ‫هات������ووه‌‪" :‬هه‌ڵبژاردن������ی ڕۆژی هه‌ین������ی کرده‌وه‌یه‌ک بوو له‌‬ ‫به‌رامبه‌ر ناشه‌فافی‪ ،‬سانسۆری ڕاگه‌یاندنه‌کان‪ ،‬ئینترنێت و‬ ‫په‌یامۆک������ه‌کان‪ ،‬هه‌روه‌ها ده‌ربڕینی ناڕه‌زایه‌تی بوو به‌رامبه‌ر‬ ‫به‌ که‌شوهه‌وای تۆقاندن که‌ ئازادیی ڕاده‌ربڕین و کۆبوونه‌وه‌ی‬ ‫له‌ ئێراندا سنووردار کردووه‌‪".‬‬ ‫بانکی مۆن س������کرتێری گش������تیی نه‌ته‌وه‌ یه‌کگرتووه‌کان‬ ‫داوای له‌ حه‌س������ه‌نی ڕووحانی کرد‪" :‬ڕۆڵێکی باشی هه‌بێت‬ ‫ل‌ه کێشه‌ ناوچه‌یی و نێونه‌ته‌وه‌یییه‌کاندا‪".‬‬ ‫کارترین شتۆن به‌رپرسی سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی یه‌کێتیی‬ ‫ئه‌ورووپا گوتی‪" :‬ئاماده‌یه‌ له‌گه‌ڵ سه‌رکۆماری نوێی ئیراندا‬ ‫ه������اوکاری ب������کات‪ ،‬تا هه‌رچ������ی زووتر ڕێگ������‌ه چاره‌یه‌کی‬ ‫دیپڵۆماتیک بۆ کێشه‌ی ئه‌تۆمی بدۆزنه‌وه‌‪".‬‬ ‫وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی بریتانیا هیوای خواست که‌ سیاسه‌تی‬ ‫ئێران له‌ داهاتوودا "له‌ ئاڕاسته‌ی هاوکاری له‌گه‌ڵ کۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫نێونه‌ته‌وه‌یی و باشکردنی دۆخی مافی مرۆڤ بێت‪".‬‬ ‫وه‌زیری به‌رگریی مه‌ده‌نیی ئێس������رائیل‪" ،‬س������ه‌رکه‌وتنی‬ ‫ڕووحانی به‌ ڕووداوێکی نه‌رێنی بۆ ئیس������رائیل لێکدایه‌وه‌ و‬ ‫ده‌ریبڕی ک‌ه له‌وانه‌ی‌ه گوش������اری نێونه‌ته‌وه‌یی له‌سه‌ر ئێران‬ ‫که‌م بکرێته‌وه‌‪".‬‬ ‫مووش������ێ یه‌عل������وون وه‌زی������ری به‌رگریی ئیس������رائیل گوتی‪:‬‬ ‫"سه‌ره‌ڕای ئاکامی هه‌ڵبژاردنه‌که‌‪ ،‬بایکۆتی نێونه‌ته‌وه‌یی به‌ دژی‬ ‫ئێران ده‌بێ زیاتر بکرێت‪ ".‬یه‌علوون ئه‌وه‌ش������ی ده‌ربڕی‪" :‬ئه‌وه‌‬ ‫خامنه‌یییه‌ که‌ ناوی براوةی هه‌ڵبژاردنه‌که‌ ده‌سنیشان ده‌کات‪".‬‬ ‫به‌رهه‌ڵس������تکارانی س������ووریایش ل������‌ه به‌یاننامه‌یه‌ک������دا‬ ‫س������ه‌ره‌ڕای پیرۆزباییکردن ل‌ه ڕووحانی‪ ،‬ئاماژه‌یان به‌وه‌دا‪:‬‬ ‫"ڕێبه‌رانی ئێران هه‌میش������‌ه له‌ به‌رامب������ه‌ر داخوازییه‌کانی‬ ‫خه‌ڵکی سووریادا وه‌ستاون و ب‌ه ته‌واوی که‌ره‌س‌ه سیاسی‪،‬‬ ‫نیزام������ی و ئابوورییه‌کانیان������ه‌و‌ه به‌رگریی������ان ل������‌ه ڕژێمی‬ ‫سه‌رکوتکه‌ری سووریا کردووه‌‪".‬‬

‫‪ 12‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)34‬‬

‫ڕۆژنامه‌ی (نۆڤێ������ل ئۆبزێرواتۆر) له‌ وتارێکی خۆی له‌ ژێر‬ ‫ناوی "دیموکراس������یی هه‌ڵخه‌ڵه‌تێنه‌رانه‌ی کۆماری ئیسالمی"دا‬ ‫ده‌نووس������ێت‪" :‬هه‌لومه‌رجی پێش هه‌ڵبژاردن ل������ه‌ ئێران ئه‌و‌ه‬ ‫نیشان ده‌دات‪ ،‬ک‌ه سیسته‌می ئیسالمی به‌ر له‌ هه‌ر کاتێکی تر‬ ‫له‌ مێژووی شۆڕشی ئیسالمیدا‪ ،‬زۆر له‌و هه‌ڵبژاردنه‌ نیگه‌رانه‌‪".‬‬ ‫حه‌توونامه‌ی "ئێکس������پرێس"ی فرانس������ه‌وی سه‌باره‌ت به‌‬ ‫پاڵێوراوانی سه‌رکۆماری ده‌نووسێت‪" :‬به‌ لێکدانه‌وه‌ی ئه‌وه‌ی‬ ‫که‌ ‪ ٤‬ساڵ به‌ر له‌ ئێستا له‌ ئێراندا ڕوویدا‪ ،‬ده‌بێ به‌و ئاکامه‌‬ ‫بگه‌ین‪ ،‬ئایه‌تووڵاڵ خامنه‌یی چیتر ئاماده‌ نییه‌ تا فشه‌که‌رێک‬ ‫وه‌کو ئه‌حمه‌دینژاد له‌ سه‌ر کورسیی سه‌رکۆماریدا ببینێت‪".‬‬ ‫ڕۆژنامه‌ی ئیندێپێندێنت سه‌باره‌ت به‌ حه‌سه‌نی ڕووحانی‬ ‫ئاماژ‌ه به‌وه‌ ده‌دات ک‌ه "له‌وانه‌ی‌ه ل‌ه داهاتوودا لیبراڵه‌کانی‬ ‫ئێران������ی له‌ ڕووحان������ی نائومێد بن‪ ،‬چونکه‌ ئه‌و که‌س������ێکی‬ ‫کۆنسێرڤاتیس������ت‌ه و ب‌ه حکوومه‌تی ئێران وه‌فاداره‌‪ .‬بوونی‬ ‫ئه‌و ل‌ه ناو لیستی پاڵێوراونی سه‌رکۆماریدا ئه‌و که‌س‌ه نیی‌ه‬ ‫ک‌ه دۆخی هه‌نووکه‌یی بگۆڕێت‪".‬‬ ‫چاودێر‌ه سیاسییه‌کان پێیان وای‌ه ک‌ه کۆمه‌ڵێک کێشه‌ و‬ ‫گرفت ل‌ه به‌رده‌م ده‌س������ه‌اڵتی چوار س������اڵه‌ی حه‌س������ه‌نی‬ ‫ڕووحانیدا هه‌ن‪ ،‬که‌ بێش������ک ئه‌مان������ه‌ تاقیکردنه‌وه‌ن بۆ ئه‌و‬ ‫دروش������م و به‌ڵێنانه‌ی که‌ ل‌ه کاتی هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردندا ب‌ه‬ ‫هاوواڵتیانی ئێرانی دابوون‪.‬‬ ‫یه‌کێک که‌ کێش������ه‌کانی حه‌سه‌نی ڕووحانی پێکهاته‌ی‬ ‫په‌رله‌مان������ی ئێرانه‌‪ ،‬که‌ زۆرین������ه‌ی (اصولگرایان) پێکی‬ ‫دێنن و‪ ،‬له‌ هه‌ڵبژاردنی سه‌رکۆماریدا پاڵێوراوه‌کانیان له‌‬ ‫به‌رامبه‌ر حه‌سه‌نی ڕووحانیدا شکستیان خوارد‪.‬‬ ‫"بێ������کاری‪ ،‬گران������ی‪ ،‬س������ه‌رکوتکردن و زیندانیکردنی‬ ‫ڕۆژنامه‌وانان له‌ ئێران‪ ،‬سانس������ۆر‪ ،‬مافی مرۆڤ‪ ،‬پرسی‬ ‫س������ووریا‪ ،‬کێش������ه‌ی ئه‌تۆمیی ئێران له‌گ������ه‌ڵ کۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫جیهان������ی‪ ،‬چه‌ن������د س������ه‌ردێڕن‪ ،‬که‌ حه‌س������ه‌نی ڕووحانی‬ ‫له‌گه‌ڵیاندا ڕووبه‌ڕوو ده‌بێته‌وه‌!"‬


‫حه‌سه‌ن ڕووحانی كێیه‌؟‬ ‫* و‪ :‬شه‌یدا عه‌زیز‬ ‫له‌دایكب������ووی‪ ،1948 :‬ده‌‌رچ������ووی‬ ‫قوتابخان������ه‌ی زانس������ت‌ه ئایینیی������ه‌كان و‬ ‫دكتۆرا ل‌ه ماف������‌ه بنه‌ڕه‌تییه‌كان‪ .‬جێگری‬ ‫پێش������ووی ئه‌نجوومه‌نی بااڵی ئاسایشی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی‪ ،‬نوێنه‌ری ئه‌نجومه‌ن ل‌ه خولی‬ ‫چواره‌م و پێنجه‌م‪ ،‬نوێنه‌ری ئه‌نجومه‌نی‬ ‫شاره‌زایان‪ ،‬هه‌روه‌ها ئه‌ندامه‌ ل‌ه كۆری‬ ‫ده‌سنیش������انکردنی به‌رژه‌وه‌ندیی������ه‌کان‪.‬‬ ‫حه‌س������ه‌ن ڕووحانی یه‌كێك‌ه ل‌ه كه‌س������‌ه‬ ‫به‌رچ������او‌ه ئایینییه‌کان‪ ،‬ك������‌ه نزیكبو‌و ل‌ه‬ ‫ئایه‌تول���ڵ��ا خومه‌ین������ی‪ ،‬هه‌روه‌ه������ا‬ ‫به‌به‌رده‌وام������ی ل������‌ه به‌ڕێوه‌بردنی ئه‌رك‌ه‬ ‫سیاس������ی و ئه‌منییه‌كان������ی كۆم������اری‬ ‫ئیسالمی ئاماده‌بووه‌‪.‬‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كی نزیكی له‌گه‌ڵ هاش������می‬ ‫ڕه‌فس������ه‌نجانی س������ه‌رۆكی ك������ۆڕی‬ ‫ده‌ستنیش������انكردنی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كان و‬ ‫سه‌ركۆماری پێشووتری ئێران هه‌یه‌‌‪ ،‬كه‌‌‬ ‫بۆ س������ااڵنی كێبركێكردن له دژی ش������ای‬ ‫ئێران ده‌گه‌ڕێته‌وه‪ .‬به‌رپرس������یاره‌تی زۆر‬ ‫گرنگی پێسپێردرا له‌ شه‌ڕی نێوان ئێران‬ ‫و عێ������راق و پاش������ان به‌رپرس������یاره‌تی‬ ‫ئاسایشی پێدرا‪ .‬ئه‌و به‌ درێژایی شه‌ڕ له‌‬ ‫پۆس������ته‌كانی وه‌كو جێگ������ری فه‌رمانده‌ی‬ ‫س������وپا‪ ،‬فه‌رمانده‌ی هێزی دژه‌ ئاسمانیی‬ ‫هه‌موو واڵت و جێگری فه‌رمانده‌ی هێزی‬ ‫گشتی بووه‌‪ .‬ڕووحانی له‌ ساڵی ‪ 1986‬به‌‬ ‫پیاوی پشت په‌رده‌ ناسراوه‌‪ ،‬كه‌ له‌الیه‌ن‬ ‫(ڕه‌فسه‌نجانی)یه‌وه‌ به‌شداری له‌ گفتۆگۆ‬ ‫نهێنییه‌كانی له‌گ������ه‌ڵ ئه‌مریكادا كردووه‌‪،‬‬ ‫ئ������ه‌و گفتۆگۆیانه‌ی كه‌ ل������ه‌ ئێران به‌ناوی‬ ‫"رووداوه‌كانی مه‌ك فارلێن" ناسراوه‌‪.‬‬ ‫رۆحان������ی دوای س������ااڵنێك ل������‌ه‬ ‫ده‌س������تبه‌كاربوونی محه‌م������ه‌د خاته‌م������ی‪،‬‬

‫نیش������انه‌ی هێز و ده‌س������ه‌اڵت بوو‪ ،‬ك‌ه ب‌ه‬ ‫بۆچوون������ی سیاس������ییه‌كان كه‌وتۆت������ه‌ نێو‬ ‫كوتڵ������ه‌ی محه‌م������ه‌د خاته‌می و هاش������می‬ ‫ڕه‌فس������ه‌نجانییه‌وه‌‪ .‬ب������‌ه ب������ه‌رده‌وام‬ ‫ئاماده‌بوونی ڕووحانی ل‌ه ئه‌رك‌ه ئه‌منییه‌كان‬ ‫وه‌كو س������ه‌رۆكی ئه‌نجوومه‌نی ئاسایشی‬ ‫نه‌ته‌وه‌ی������ی‪ ،‬ده‌رفه‌ت������ی پێدا تا ل‌ه س������اڵی‬ ‫‪ 2003‬ل������‌ه نێ������وان محه‌م������ه‌د خاته‌م������ی‬ ‫سه‌ركۆماری ئه‌و كات و ڕێبه‌ری كۆماری‬ ‫ئیسالمی له‌سه‌ر به‌ره‌وپێشبردنی گفتۆگۆ‬ ‫ناوخۆیییه‌کان له‌گه‌ڵ ڕۆژئاوادا جیاوازیی‬ ‫بیروبۆچوونی������ان هه‌بوو‪ ،‬ك������ه‌ ده‌بوو ڕۆلی‬ ‫ناوبژیوان������ی ڕێككه‌وتنی ه������ه‌ردوو الیه‌ن ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی بوو و عه‌لی الریجانی‬ ‫بگێڕێت و‪ ،‬ڕۆڵی به‌ره‌وپێشبردنی گفتۆگۆی ش������وێنی ئه‌وی گرته‌وه‌‪ ،‬ه������ه‌ر چه‌نده‌ كه‌‬ ‫له‌گه‌ڵ س ‌ێ واڵتی گه‌و‌ره‌ی وه‌ك (بریتانیا‪ ،‬ڕووحان������ی هێش������تا وه‌كو یه‌كێ������ك له‌ دوو‬ ‫فه‌رنس������ا و ئه‌لمانیا) له‌س������ه‌ر به‌رنامه‌ی نوێنه‌ره‌كان������ی ڕێبه‌ر له‌ ئه‌نجوومه‌نی بااڵی‬ ‫ئاسایش������ی نه‌ته‌وه‌ی������ی وه‌ك ئه‌ندامێ������ك‬ ‫ناوه‌كی ئێراندا گرته‌ ئه‌ستۆ‪.‬‬ ‫دوای ده‌سبه‌كاربوونی ئه‌حمه‌دینژاد‪ ،‬به‌رده‌وامه‌ و تا ئێس������تاش ئه‌م پۆس������ته‌ی‬ ‫ئه‌و سیاس������ه‌ته‌ی ك‌ه حه‌سه‌ن ڕووحانی پاراستووه‌‪.‬‬ ‫ڕووحان������ی‪ ،‬خ������ۆی له‌ده‌س������توور و‬ ‫ل������‌ه گفتۆگۆ ئه‌منییه‌كاندا ل‌ه س������ه‌رییان‬ ‫ده‌ڕۆیشت‪ ،‬به‌ڕوونی بووه‌ هۆی ڕه‌خنه‌ی دابونه‌ریته‌ جۆراوجۆره‌كانی ئه‌منیی كه‌‬ ‫ئایه‌توڵاڵ خامه‌نه‌ی������ی ڕێبه‌ری كۆماری په‌یوه‌ندییان ب������ه‌ بیروبۆچوونه‌ خێراكان‬ ‫س������ه‌باره‌ت به‌ كێشه‌ سیاسییه‌كان هه‌یه‌‬ ‫ئیسالمی‪.‬‬ ‫ڕووحانی تا ئێستا خۆی له‌ بیروبۆچوونی پاراستووه‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت سالێك پێش ئێستا‬ ‫خێرا سه‌باره‌ت به‌خۆپیشاندانه‌كانی دوای خۆی ل������ه‌ ڕه‌خنه‌گرتنی خێرا له‌ به‌رنامه‌‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ی س������اڵی ‪ 2009‬ئێران������ی و ناوخۆیی و نێونه‌ته‌وه‌یییه‌کانی ده‌وڵه‌تی‬ ‫داواكاریی خۆپیش������انده‌ران سه‌باره‌ت به‌ ئه‌حمه‌دینژاد ب������ه‌ دوورده‌گرت‪ .‬هه‌ر به‌م‬ ‫س������اخته‌كردن له‌ هه‌ڵبژان‪ ،‬پێكدادانه‌كانی هۆیه‌وه‪ ‌،‬ده‌سپێكی ڕه‌خنه‌كانی ڕووحانی‬ ‫دوای هه‌ڵبژاردن و ده‌ستبه‌سه‌ركردنی له له‌ به‌رنامه‌كانی ده‌وڵه‌تی ئه‌حمه‌دینژاد و‬ ‫‌ماڵه‌وه‌ی میرحوس������ێن موسه‌وی و مه‌هدی مه‌رجه‌ سیاس������ییه‌کانی ده‌وڵه‌ت‪ ،‬ساڵێك‬ ‫كه‌ڕوبی س������ه‌رۆكی بزووتنه‌وه‌ی س������ه‌وزی له‌مه‌وب������ه‌ر‪ ،‬له‌الی������ه‌ن چاودێ������ران ب������ه‬ ‫ئێران به‌ دوورگرتووه‌‪ .‬حه‌س������ه‌ن ڕووحانی ‌ناونیشانی هه‌وڵدانی ڕووحانی بۆ چوونه‌‬ ‫ل������ه‌ س������اڵی ‪ 2006‬ده‌س������تبه‌رداری ناو مه‌یدانی هه‌ڵبژاردن سه‌ری هه‌ڵدا‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪BBC :‬‬ ‫به‌رپرس������ایه‌تی جێگری ئه‌نجوومه‌نی بااڵی‬

‫حوزه‌یرانی ‪2013‬‬

‫‪13‬‬


‫َ‬ ‫ىَ‬ ‫ِرؤل كؤمةلناسيى سياسى لة‬ ‫بةرَيوةبردنى سياسةت و‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةدا‬

‫* سه‌كوان ئه‌رگوشی‬ ‫ل������ه‌ س������ه‌ره‌تای س������ه‌ده‌ی نوزده‌هه‌مدا سیس������ته‌م‌ه‬ ‫كومه‌اڵیه‌تیی������ه‌كان گۆڕان������كاری زۆریان به‌خ������ۆوه‌ بینی‪،‬‬ ‫به‌تایبه‌ت������ی سیس������ته‌می سیاس������ی ك������ه‌ گرنگتری������ن و‬ ‫كاریگه‌رترین������ی ئ������ه‌و سیس������ته‌مه‌ كۆمه‌اڵیه‌تییانه‌ی������ه‌ و‬ ‫په‌یوه‌ندیی ڕاس������ته‌وخۆی به‌ کۆمه‌ڵگ������ه‌ و به‌ڕێوه‌بردنی‬ ‫كومه‌ڵگ������ه‌ی نوێ������ی مرۆڤایه‌تییه‌وه‌ هه‌یه‌‪ .‬لێ������ره‌دا ڕۆڵی‬ ‫کۆمه‌ڵناسیی سیاسی به‌هۆی تێكهه‌ڵكێشبوونی سیاسه‌ت‬ ‫و كۆمه‌ڵگه‌ و كاریگه‌رییان له‌سه‌ر یه‌كتر‪ ،‬وه‌ك زانستێك بۆ‬ ‫ش������یكردنه‌وه‌ و ڵێكۆڵینه‌وه‌ له‌ دیارده‌ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان و‬ ‫كاریگه‌رییان له‌سه‌ر هێز و ده‌سه‌اڵتی سیاسیی كۆمه‌ڵگه‌‬ ‫یا ده‌وڵه‌ت دیار ده‌بێت‪.‬‬ ‫به‌ه������ۆی لێكنزیكی ب������واری كاركردنی کۆمه‌ڵناس������یی‬ ‫سیاسی له‌گه‌ڵ زانس������ته‌ كۆ‌مه‌اڵیه‌تییه‌كانی تر به‌تایبه‌ت‬ ‫له‌گ������ه‌ڵ کۆمه‌ڵناس������ی و زانس������تی سیاس������ه‌ت‪ ،‬زانایان‬ ‫ڕاوبۆچوونی جیاوازیان هه‌یه‌ له‌س������ه‌ر پێناس������ه‌كردن و‬

‫‪ 14‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)34‬‬

‫دیاریكردنی ئامانج و بواری كاركردنی ئه‌و زانس������ته‌وه‌‪.‬‬ ‫زانایانی بواری سیاس������ه‌ت‪ ،‬وه‌ك به‌ش������ێك له‌ زانس������تی‬ ‫سیاسه‌ت پێناس������ه‌ی کۆمه‌ڵناسیی سیاس������ی ده‌كه‌ن كه‌‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ له‌باره‌ی په‌یوه‌ندی نێوان ڕه‌هه‌ندی سیاسی و‬ ‫ڕه‌هه‌ن������ده‌ جیاوازه‌كان������ی تری كۆمه‌ڵگ������ه‌دا ده‌كات‪ ،‬واته‌‬ ‫گرنگی به‌ هۆكاره‌ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان ده‌دات بۆ دیاریكرنی‬ ‫ئایدۆلۆژییه‌ سیاس������ییه‌ جیاوازه‌كان و كاریگه‌ریی گۆڕانی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی به‌س������ه‌ر سیس������ته‌می سیاس������یدا‪ .‬هه‌رچی‬ ‫زانایانی کۆمه‌ڵناس������ین‪ ،‬پێیان وایه‌ کۆمه‌ڵناسیی سیاسی‬ ‫به‌ش������ێكه‌ له‌ کۆمه‌ڵناس������ی و‌‌گرنگی به‌ هۆكار و ئه‌نجامه‌‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان ده‌دات له‌باره‌ی دابه‌شبوونی هێز له‌ناو و‬ ‫له‌ نێوان كۆ‌مه‌ڵگه‌كاندا‪.‬‬ ‫له‌باره‌ی جیاوازیی نێوان کۆمه‌ڵناس������یی سیاس������ی و‬ ‫زانس������تی سیاس������ه‌تدا هه‌ردوو زانا لیپست و بێندكس له‌‬ ‫وتارێكی هاوبه‌ش������دا ئه‌م جیاوازییه‌یان ڕوونكردووته‌وه‌ و‬ ‫پێیان وایه‌ زانس������تی سیاس������ه‌ت به‌ ده‌وڵه‌ت ده‌س������ت پێ‬ ‫ده‌كات و لێكۆلێنه‌وه‌ له‌باره‌ی كاریگه‌رییه‌كانی بۆ س������ه‌ر‬ ‫كۆمه‌ڵگ������ه‌ ده‌كات‪ ،‬هه‌رچی كۆ‌مه‌ڵناس������یی سیاس������ییه‌ به‌‬ ‫كۆمه‌ڵگ������ه‌ ده‌س������ت پ������ێ ده‌كات و لێكۆڵین������ه‌وه‌ له‌باره‌ی‬ ‫كاریگه‌رییه‌كانی بۆ سه‌ر ده‌وڵه‌ت ده‌كات‪.‬‬ ‫كومه‌ڵناسی زانستێكه‌ گرنگی به‌ گشت دیارده‌ و كێش‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیی������ه‌كان ده‌دات و هۆكار و چاره‌س������ه‌رییه‌كان‬ ‫ده‌دۆزێت������ه‌وه‌‪ .‬ئه‌م������ه‌ش به‌ش������ێوه‌یه‌كی ڕاس������ته‌خۆ یان‬


‫ناڕاس������ته‌وخۆ په‌یوه‌ندی به‌ سیسته‌می سیاسی و هێز و‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌وه‌ هه‌یه‌‪ .‬كه‌واته‌ کۆمه‌ڵناسی ناتوانێت خۆی له‌‬ ‫سیاس������ه‌ت دوور خات������ه‌وه‪ ‌،‬هه‌روه‌ك چۆن سیاس������ه‌تیش‬ ‫ناتوانێ خۆی له‌ كۆمه‌ڵگه‌ دوورخاته‌وه‌‪ .‬لێره‌دا پێویس������ته‌‬ ‫کۆمه‌ڵناسیی سیاسی وه‌ك پێویستییه‌كی سه‌رده‌می ڕۆڵی‬ ‫خۆی بگێرێت له‌ خوێندنه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگه‌ و ده‌ستنیشانكردنی‬ ‫گرفته‌كان و كاریگه‌رییان به‌س������ه‌ر سیسته‌می سیاسی و‬ ‫ئه‌گ������ه‌ری الوازبوون یا به‌هێزبوونی هێزی ده‌س������ه‌اڵتدار‪.‬‬ ‫به‌واتایه‌كی دیكه‌ کۆمه‌ڵناسیی سیاسی له‌ چاوی گۆڕانه‌‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كاندا‪ ،‬گۆڕانی سیاسی به‌دی بكات‪.‬‬ ‫لێره‌دا کۆمه‌ڵناس������یی سیاس������ی به‌ش������ێك ل������ه‌ ڕۆلی‬ ‫کۆمه‌ڵناسی و زانستی سیاسی پێكه‌وه‌ ده‌گێڕێت‪ ،‬له‌الیه‌ك‬ ‫دیراس������ه‌ی كۆمه‌ڵگ������ه‌ ده‌كات و دی������ارده‌ و گرفت������ه‌كان‬ ‫ده‌سنیش������ان ده‌كات‪ ،‬ك������ه‌ ئه‌مه‌ ئه‌ركی کۆمه‌ڵناس������ییه‌‪.‬‬ ‫له‌الیه‌كی تره‌وه‌ دیراسه‌ی كاریگه‌ری ئه‌و دیارده‌ و گرفتانه‌‬ ‫ده‌كات ب������ۆ س������ه‌ر سیس������ته‌می سیاس������ی كۆمه‌ڵگ������ه‌‪،‬‬ ‫چاودێریكردنی سیس������ته‌می سیاس������یش به‌ پله‌ی یه‌ك له‌‬ ‫ئه‌ستۆی زانستی سیاسه‌تدایه‌‪.‬‬

‫ئامانجه‌كانی کۆمه‌ڵناسیی سیاسی‪:‬‬

‫له‌به‌ر ڕۆش������نایی ئه‌و ش������رۆڤانه‌ی بۆ کۆمه‌ڵناس������یی‬ ‫سیاس������ی ك������ران و دیاریكردنی ڕۆڵی ئه‌و زانس������ته‌ ل‌ه‬ ‫چاره‌س������ه‌ركردن و باشتركردنی سیس������ته‌می سیاسی‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی������ه‌ك ل������‌ه ڕێگ������ه‌ی ده‌ستنیش������انكردن و‬ ‫چاره‌س������ه‌ركردنی ئه‌و ه������ۆكار‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییانه‌ی له‌ناو‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ك������ه‌ خۆیدا ڕووده‌ده‌ن‪ ،‬چه‌ن������د ئامانجێكی ئه‌م‬ ‫زانسته‌ ده‌خه‌ینه‌ڕوو‪:‬‬ ‫‪ -1‬لێكوڵین������ه‌وه‌ له‌ فه‌رم������ان و بنچینه‌كان������ی دیارده‌‬ ‫كومه‌اڵیه‌تییه‌كان و سیسته‌م‌ه سیاسییه‌كان‪.‬‬ ‫‪ -2‬لیكۆڵین������ه‌وه‌ ل������ه‌ په‌یوه‌ن������دی دووالیه‌ن������ه‌ی نێوان‬ ‫سیسته‌می سیاسی و سیسته‌مه‌ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانی تر‪.‬‬ ‫‪ -3‬لێكۆڵینه‌وه‌ له‌ گۆڕانی پێكهاته‌ی ستراكچه‌ر و كاری‬ ‫دامه‌زراوه‌ و سیستم‌ه سیاسییه‌كان‪.‬‬ ‫‪ -4‬لێكۆڵین������ه‌وه‌ ل������ه‌ گۆڕان������ی به‌رده‌وام������ی ه������زره‌‬ ‫سیاسییه‌كان‪.‬‬

‫‪ -5‬لێكۆڵین������ه‌وه‌ ل������ه‌ چینه‌ سیاس������ییه‌كان یا نوخبه‌ی‬ ‫سیاسی‪ ،‬ئه‌وانه‌ی هه‌وڵی گرتنه‌ده‌ستی كاروباری سیاسی‬ ‫ده‌ده‌ن له‌ ناو کۆمه‌ڵگه‌دا‪.‬‬ ‫‪ -6‬لێكۆڵین������ه‌وه‌ له‌ب������اره‌ی گرووپ������ه‌ دژ و نه‌یاره‌كانی‬ ‫سیسته‌می سیاسی‪.‬‬ ‫‪ -7‬لێكۆڵین������ه‌وه‌ له‌ب������اره‌ی گرفته‌كان������ی ب������ه‌رده‌م‬ ‫گه‌شه‌سه‌ندنی سیاسی‪.‬‬ ‫‪ -8‬به‌راوركردنی سیسته‌مه‌ سیاسییه‌كان به‌ دڕیژایی‬ ‫مێژوو‪.‬‬ ‫ئه‌م هه‌موو ڵێكۆڵینه‌وه‌ و خوێندنه‌وانه‌ بۆ سیس������ته‌می‬ ‫سیاسی بۆ باشتركردن و ڕاستكردنه‌وه‌ی ئه‌و چه‌وتییانه‌یه‪‌،‬‬ ‫كه‌ له‌ ڕێگه‌ی سیاس������ه‌تی ناته‌ندروس������ته‌وه‌‪ ،‬كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫مرۆڤایه‌تی ب������ه‌ره‌و داهاتوویه‌كی خراپ ده‌بات‪ .‬بێگومان‬ ‫س������ه‌رچاوه‌ی ئه‌م لێكۆڵینه‌وانه‌ش كۆمه‌ڵگه‌ خۆیه‌تی‪ .‬واته‌‬ ‫ب������ه‌ خوێندنه‌وه‌یه‌ك������ی دروس������تی كۆمه‌ڵگ������ه‌ و دیارده‌ و‬ ‫گرفته‌كانی ن������او كۆمه‌ڵگه‌ كه‌ ڕه‌نگ������ه‌ زۆر جار به‌هۆی‬ ‫خه‌وش و كه‌موكۆڕی له‌ خودی سیس������ته‌می سیاس������یدا‬ ‫ڕوویاندابێ������ت‪ ،‬هه‌ندێ������ك جاری������ش به‌ه������ۆی جه‌نگ یان‬ ‫كاره‌س������اتێكی سروش������تییه‌وه‌ ڕووده‌ده‌ن‪ ،‬ده‌توانرێ������ت‬ ‫كه‌موكوڕییه‌كانی ناو سیس������ته‌می سیاس������ی ده‌سنیشان‬ ‫بكرێن و كار له‌سه‌ر چاره‌سه‌ركردنیان بكرێت‪.‬‬ ‫ئه‌و کۆمه‌ڵگه‌یانه‌ی له‌ س������ه‌رتای دیموكراس������یدان یا‬ ‫هه‌نگاوی باش������یان ن������اوه‌ به‌ره‌و دیموكراس������ی‪ ،‬زیاتر له‌‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌كانی تر ده‌توانن سوود له‌ کۆمه‌ڵناسیی سیاسی‬ ‫وه‌ربگرن‪ ،‬ل������ه‌م قۆناغ������ه‌ی گۆڕانی سیاس������یدا‪ ،‬به‌هۆی‬ ‫هه‌بوونی ملمالنێیه‌كی توند له‌نێوان نوخبه‌ی سیاسی و‬ ‫گرووپه‌ دژ و نه‌یاره‌كانی ناو به‌شێك له‌ كۆمه‌ڵگه‌‪ ،‬دۆخێكی‬ ‫نائارام به‌ كۆی كۆمه‌ڵگه‌ ده‌به‌خش������ێت‪ .‬لێره‌دا پێویسته‌‬ ‫هه‌م نوخبه‌ی سیاس������ی و هه‌م نه‌یاره‌كانی په‌نا بۆ ڕێگه‌‬ ‫چاره‌ی������ه‌ك ببه‌ن‪ ،‬ك������ه‌ بتوانن له‌ ڕێگه‌ی������ه‌وه‌ هێزی زیاتر‬ ‫به‌ده‌ست بێنن‪ .‬ئه‌م ڕێگه‌ چاره‌ دیموكراسییه‌ش خۆی له‌‬ ‫ئامانجه‌كانی کۆمه‌ڵناسیی سیاس������یدا ده‌بینێته‌وه‌ و له‌و‬ ‫ڕیگه‌ی������ه‌وه‌ ده‌توانن به‌كارك������ردن له‌س������ه‌ر كۆمه‌ڵگه‌ به‌‬ ‫ده‌سه‌اڵتی سیاسی بگه‌ن‪.‬‬

‫حوزه‌یرانی ‪2013‬‬

‫‪15‬‬


‫چاودێره‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌کان‪،‬‬

‫چاوی به‌دواداچوونی كۆمه‌ڵگه‌ی جیهانی‬ ‫* و‪ :‬هێلن‬ ‫له‌ ده‌نگوباس و ڕاپۆرته‌ خه‌به‌رییه‌كاندا‪ ،‬به‌ تایبه‌ت له‌ ناوچ‌ه‬ ‫قه‌یراناوی ی������ان له‌و واڵتانه‌ی كه‌ هه‌ڵب������ژاردن به‌ڕێوه‌ده‌چێت‪،‬‬ ‫ڕووبه‌ڕووی ده‌سته‌واژه‌ی چاودێره‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌کان ده‌بین‪ .‬ئه‌م‬ ‫چاودێرانه‌ چ كه‌سانێكن و به‌ دوای چ ئامانجێکدا ده‌گه‌ڕێن؟‬ ‫چاودێ������ره‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌کان (‪،)International watchdogs‬‬ ‫گرووپێكی پێكهاتوو له‌ كه‌سانێكی پسپۆر له‌ بواره‌ جۆراوجۆره‌کاندا‪،‬‬ ‫كه‌ س������ه‌ره‌ڕای خاوه‌نی زانس������تێكی به‌رزن له‌ بواری پیش������ه‌یی‬ ‫خۆیاندا‪ ،‬خاوه‌نی تێڕوانینی جیهان������ی و ئاگاداری ڕووداوه‌كانی‬ ‫رۆژانه‌ی جیهانن و‪ ‌،‬به‌ دوو ش������ێوه‌ی خۆبه‌خشانه‌ یان پیشه‌یی‪،‬‬ ‫خزمه‌ت و زانسته‌كه‌یان پێشكه‌ش به‌ هاوواڵتیانی جیهان ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫چاودێره‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌کان وه‌کو كارناس������انی ڕێكخراوه‌ ناسراوه‌‬ ‫نێوده‌وڵه‌تییه‌کان‪ ،‬بۆ نموونه‌ نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان و دامه‌زراوه‌كانی‬ ‫سه‌ربه‌ ئه‌و‪ ،‬كار ده‌كه‌ن و ڕاپۆرت و بیروڕایان كه‌ ده‌بێت بیالیه‌نانه‌‬ ‫و دوور ل������ه‌ هه‌ر جۆره‌ ڕك������ه‌ و ڕقه‌به‌رایه‌تی بێت‪ ،‬به‌ ڕێكخراوی‬ ‫تایبه‌ت ب‌ه خۆیانی ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫ئ������ه‌م ڕاوبۆچ������وون و ڕاپۆرتانه‌‪ ،‬پێوه‌رن بۆ هه‌ڵس������ه‌نگاندنی‬ ‫ڕووداو و ئاڵۆگۆ‌ڕی‌ سیاس������ی و كۆمه‌اڵیه‌تیی واڵتان و‪ ،‬زۆربه‌ی‬ ‫یاریكه‌ره‌ سه‌ره‌كییه‌ نێونه‌ته‌وه‌یییه‌کان‪ ،‬ڕاپۆرتی ئه‌وان به‌ پێوه‌ری‬ ‫كار یان به‌ بنه‌مای بڕیاره‌كانی داهاتووی خۆیان داده‌نێن‪.‬‬ ‫له‌ زۆربه‌ی ش������ه‌ڕو‌پێكدادان و قه‌یرانه‌ گرنگه‌كان‪ ‌،‬یا ڕووداوه‌‬ ‫كارتێك������ه‌ره‌ گ������ه‌وره‌ نه‌ته‌وه‌یی ی������ان ناوچه‌ی������ی‪ ،‬ده‌بینرێت كه‌‬ ‫ڕێكخ������راوه‌ نێونه‌ته‌وه‌‌یییه‌كان به‌ هاوكاری������ی یه‌كتر‪ ،‬ژوورێك بۆ‬ ‫چاودێری و ڕاگه‌یاندنی بێالیه‌نانه‌ی ڕووداوه‌كان به‌ شێوه‌یه‌كی‬ ‫هاوبه‌ش ڕێكده‌خه‌ن‪ ،‬تا له‌ پاڵ ئه‌م دامه‌زراوه‌ دروس������تكراوه‌یه‌‌‪،‬‬ ‫بتوانرێت ده‌س������ت به‌ ڕاپۆرته‌ جوراوج������ۆره‌كان و له‌ ڕوانگه‌ی‬ ‫جیاوازه‌وه‌‪ ،‬كه‌ سه‌ره‌ڕای گشتگیری و نه‌بوونی بیروڕای گرووپی‌‬ ‫یان مه‌یلی‌ كه‌سی یان ڕێكخراوه‌یی بێت‪ ،‬که‌ڵی لێوه‌رده‌گرن‪.‬‬ ‫چاودێ������ره‌ نێوده‌وڵه‌تیی������ه‌کان چاالكییه‌كانیان له‌ ئاس������تی‬

‫‪ 16‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)34‬‬

‫جۆراوجۆردا پێش������كه‌ش ده‌كه‌ن‪ ،‬له‌ چاودێریكردنی هه‌ڵبژاردن‬ ‫ل������ه‌ واڵتان������ی جۆراوج������ۆره‌ بگره‌ ت������ا دیده‌وانیی ئاش������تی و‬ ‫ساتوس������ه‌ودای دوای توندوتیژییه‌كانی ناوچه‌یی و‪ ،‬پاراستنی‬ ‫ئه‌منییه‌ت له‌ ناوچ������ه‌ قه‌یراناوییه‌كاندا‪ .‬ئه‌مه‌ له‌ كاتێكدایه‌ كه‌‬ ‫كاروكرده‌وه‌كانی ئه‌م چاودێره‌ نێوده‌وڵه‌تییانه‪ ،‬هه‌میشه‌ ئاسان‬ ‫و دوور له‌ سه‌ختیی نییه‌ و بینراوه‪ ‌،‬كه‌ حكوومه‌ته‌ سه‌ره‌ڕۆیه‌كان‪،‬‬ ‫گرووپ������ه‌ تون������دڕه‌وه‌كان و الیه‌نگری توندوتی������ژی و‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫ڕێكخراوه‌ ناڕه‌س������می و مه‌ده‌نییه‌كانیش‪ ،‬كێشه‌ و ئاسته‌نگ بۆ‬ ‫ئه‌م چاودێرانه‌ دروست ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫چاودێ������ره‌ نێوده‌وڵه‌تیی������ه‌کان كه‌ هه‌روه‌ك چ������او و بینه‌ری‬ ‫كۆمه‌ڵ������گای نێونه‌ته‌وه‌یی كار ده‌كه‌ن‪ ،‬وه‌ك ده‌س������ته‌به‌ركردنی‬ ‫بنه‌ڕه‌تی و یه‌كه‌مین كلیلی ده‌س������ته‌به‌ری ده‌ستپێڕاگه‌یش������تنی‬ ‫یه‌كس������انی‪ ،‬بۆ هه‌موو هاوواڵتیان و دابینكردنی سه‌قامگیریی‬ ‫ئاشتی و ئاسایشی جیهانی‪ ،‬ده‌ژمێردرێن‪.‬‬ ‫ئاماده‌بوونی چاودێره‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌کان له‌ كاتی هه‌ڵبژاردن‬ ‫و ده‌سپێكردنی ده‌نگدان و ڕێوڕه‌سمی هه‌ژماردنی ده‌نگه‌كان‪،‬‬ ‫پاڵپشتی ئه‌م ڕاستییه‌یه‌ كه‌ هه‌ڵبژاردنێكی پاك و بێگه‌رد ئه‌نجام‬ ‫دراوه‌ و دیموكراس������ی به‌ پاكترین شێوه‌ی خۆی به‌ڕێوه‌چووه‌‌‪.‬‬ ‫ل������ه‌ كاتێكدا كه‌ ئیزن نه‌دان ب������ه‌م ناوبژیوانه‌ نێوده‌وڵه‌تییانه‌ بۆ‬ ‫ئاماده‌بوون و چاودێریكردن به‌س������ه‌ر هه‌ڵبژاردن و ده‌نگداندا‪،‬‬ ‫شایه‌تی ئه‌وه‌ ده‌بێت كه‌ گرووپه‌ ده‌ستڕۆیشتوو‪ ‌،‬یان ڕێكخراوه‌‬ ‫و ئ������ه‌و دامه‌زراوانه‌ی كه‌ خاوه‌ن ده‌س������ه‌اڵتن و كارتێكه‌رییان‬ ‫به‌س������ه‌ر هه‌ڵبژاردندا هه‌ی������ه‌‪ ،‬ده‌یانه‌وێت ل������ه‌ نه‌بوونی چاوی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی‪ ،‬به‌ شێوه‌یه‌کی خراپ که‌ڵک له‌ دۆخه‌که‌ وه‌ربگرن‪.‬‬ ‫نه‌بوون ی������ا كه‌میی چاودێ������ره‌ نێوده‌وڵه‌تیی������ه‌کان زه‌نگێكی‬ ‫مه‌ترسیداره‌‪ ،‬كه‌ ده‌كرێت ببێته‌ هۆكاری خستنه‌ مه‌ترسیی مافه‌‬ ‫مه‌ده‌نییه‌کان و له‌ده‌ستدانی ده‌سكه‌وته‌ دیموكراتییه‌کان بێت‪.‬‬ ‫‪http://blogs.usembassy.gov‬‬


‫لیستی داخراو و كراوه‌ له‌ سیسته‌می‌ هه‌ڵبژاردندا‬ ‫ی‬ ‫ی كوردس������تان ب‌ه زۆرینه‌ی‌ ده‌نگ ‌‬ ‫ل������‌ه كۆتاییدا په‌رله‌مان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی تایبه‌تدا‪ ،‬پڕۆژه‌ی‌ گۆڕین ‌‬ ‫ئاماده‌بووان له‌ دانیش������تنێك ‌‬ ‫ی داخراو بۆ‬ ‫ی ل‌ه سیسته‌می‌ لیس������ت ‌‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫یاس������ا ‌‬ ‫ی نیمچه‌ كراو‌ه په‌سه‌ند كرد‪ .‬لێره‌دا‬ ‫سیس������ته‌می‌ لیس������ت ‌‬ ‫ه������ه‌وڵ ده‌ده‌ی������ن خوێندن������ه‌وه‌ و هه‌ڵس������ه‌نگاندن بۆ ئه‌م‬ ‫شێواز‌هی‌ هه‌ڵبژاردن بكه‌ین‪.‬‬

‫ن‪ :‬یاسین مه‌حموود عه‌بابه‌كر‬

‫هه‌ڵبژاردن وه‌ك بنه‌مایه‌ك بۆ سیس������ته‌می‌ دیموكراسی‬ ‫بریتییه‌ له‌ وه‌رگرتنی‌ ده‌سه‌اڵت به‌ گوێره‌ی‌ خواستی‌ گه‌ل‪،‬‬ ‫واتا گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ مه‌یل و ئی������راده‌ی‌ گه‌ل له‌ دیاریكردنی‌‬ ‫نوێن������ه‌ران‪ .‬هه‌روه‌ها جێبه‌جێكردنی‌ هه‌ڵبژاردن له‌ ڕێگه‌ی‌‬ ‫كۆمه‌ڵێك سیسته‌م و شێوازی‌ جۆراوجۆر به‌رێوه‌ده‌برێت‪.‬‬ ‫له‌وانه‌ سیسته‌می‌ هه‌ڵبژاردنی‌ ڕاسته‌وخۆ و هه‌ڵبژاردنی‌‬ ‫ناڕاسته‌وخۆ‪ ،‬سیسته‌می‌ هه‌ڵبژاردنی‌ فه‌ردی‌ و هه‌ڵبژاردنی‌‬ ‫به‌ لیست‪ ،‬سیسته‌می‌ هه‌ڵبژاردنی‌ نوێنه‌رایه‌تیی‌ ڕێژه‌یی و‬ ‫هه‌ڵبژاردنی‌ زۆرینه‌‪ ،‬كه‌ هه‌ریه‌كێك له‌و سیسته‌مانه‌ الیه‌نی‌‬ ‫باش و خراپیان هه‌یه‪ ‌.‬جگه‌ له‌وه‌ی‌ هه‌ر واڵتێك به‌ گوێره‌ی‌‬ ‫بارودۆخی‌ سیاسی‪ ،‬كۆمه‌اڵیه‌تی‌‪ ،‬جوگرافی‪ ،‬دابه‌شبوونی‌‬ ‫چڕیی‌ دانیش������تووانه‌كه‌ی‪ ،‬پێكهات������ه‌ی‌ نه‌ته‌وه‌یی‪ ،‬ئیتنی‌ و‬ ‫نه‌ژادی‪ ‌،‬هه‌وڵده‌دات گونجاوترین و باشترین سیسته‌م بۆ‬ ‫واڵته‌كه‌ی‌ هه‌ڵبژێرێت‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی كوردستان له‌گه‌ڵ نزیكبوونه‌وه‌ ‌‬ ‫ماوه‌یه‌ك‌ه له‌ هه‌رێم ‌‬ ‫ی په‌رله‌مانی‌ كوردس������تان باس و‬ ‫ی هه‌ڵبژاردنه‌كان������ ‌‬ ‫واده‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی په‌رله‌مان ‌‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫خواسی‌ گۆڕانكاری‌ ل‌ه یاس������ا ‌‬ ‫ی ناوه‌ند‌ه سیاسی‪،‬‬ ‫كوردس������تان بۆت‌ه جێگه‌ی‌ مش������تومر ‌‬ ‫ی مه‌ده‌نی‪ ‌،‬ب‌ه‬ ‫ی كۆمه‌ڵگ������ه‌ ‌‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌ت������ی‌ و ڕێكخراوه‌كان ‌‬ ‫جۆرێك هه‌ر الیه‌نێك بۆچونی‌ خۆیان هه‌یه‌ له‌م باره‌یه‌وه‌‪.‬‬

‫ه لیست‬ ‫یب‌‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫شێواز ‌‬ ‫ی په‌س������ه‌ند كراو ل‌ه‬ ‫ئه‌گه‌ر سیس������ته‌می‌ هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫ی‬ ‫واڵتێك ڕاس������ته‌وخۆ بێت یان ناڕاسته‌وخۆ‌‪ ،‬شێواز ‌‬ ‫ی كورس������ییه‌كان ب‌ه زۆرین������‌ه بێت یان‬ ‫دابه‌ش������كردن ‌‬ ‫ی رێژه‌یی‪ ،‬ئه‌وا ده‌بێت به‌ هه‌مان ش������ێو‌ه‬ ‫نوێنه‌رایه‌تی ‌‬ ‫ی ده‌بێت یان‬ ‫ی بكرێت ئایا ئه‌و سیس������ته‌مه‌ فه‌رد ‌‬ ‫دیار ‌‬ ‫به‌ لیست‪ ،‬لێره‌دا بوارمان نابێت هه‌موو ئه‌و سیسته‌م‬ ‫ی باسمان كرد خوێندنه‌وه‌یان بۆ بكه‌ین‪،‬‬ ‫و شێوازانه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی مه‌به‌س������تمان‌ه قس������ه‌كردن‌ه له‌سه‌ر سیسته‌م ‌‬ ‫ئه‌وه‌ ‌‬ ‫ی ب‌ه لیست‪.‬‬ ‫هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫ی هه‌ڵب������ژاردن‪ ،‬واڵت‬ ‫ی ئه‌م ش������ێوازه‌ ‌‬ ‫به‌ گوێ������ر‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ی به‌رفراوان ‌‬ ‫دابه‌شده‌كرێت به‌سه‌ر چه‌ند ناوچه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن‬ ‫هه‌ڵبژاردن‪ ‌،‬یان واڵت هه‌مووی‌ یه‌ك بازنه‌ ‌‬ ‫ده‌بێت‪ ‌.‬ئه‌و سیس������ته‌م‌ه زیاتر له‌و واڵتانه‌ به‌كار دێت‬ ‫ی فره‌حزبی تێدا په‌یره‌و ده‌كرێت‌‪ .‬له‌و‬ ‫ك‌ه سیس������ته‌م ‌‬ ‫ی تاكه‌كه‌سی ده‌نگده‌ر ده‌نگ ب‌ه‬ ‫سیسته‌مه‌دا له‌ جیات ‌‬ ‫ی ك������راو ده‌دات‪ ،‬یه‌كێ������ك ل‌ه الیه‌ن‌ه‬ ‫ی دیار ‌‬ ‫لیس������تێك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئ������ه‌م سیس������ته‌م‌ه ئه‌وه‌ی������ه‌‪ ،‬بازنه‌كان ‌‬ ‫باش������ه‌كان ‌‬ ‫هه‌ڵبژاردن فراوانن و نوێنه‌ر له‌سه‌ر بنه‌مای‌ به‌رنامه‬ ‫ی هه‌ڵده‌بژێردرێ������ت و‬ ‫‌و په‌ی������ره‌و و پرۆگرامه‌كان������ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی كه‌س������ێتی‌‪ ،‬خزمایه‌ت������ی‌ و به‌رژه‌وه‌ند ‌‬ ‫ئیعتبارات������ ‌‬ ‫تایبه‌تی‌ كه‌متر ده‌نگدانه‌وه‌ی‌ ل‌ه پرۆس������ه‌كه‌دا ده‌بێت‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ی و نرخێك ‌‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن گرنگ������ ‌‬ ‫به‌م������ه‌ش پرۆس������ه‌ ‌‬ ‫ی هه‌ڵبژاردندا‬ ‫سیاسیی به‌هێزی‌ ده‌بێت‪ .‬له‌و شێوازه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫سێ‌ جۆری‌ لیس������ت بوونیان هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌وانیش لیست ‌‬ ‫داخراو‪ ،‬كراوه‌ و نیمچ‌ه كراوه‌یه‌‪.‬‬

‫حوزه‌یرانی ‪2013‬‬

‫‪17‬‬


‫ی داخراو‬ ‫لیست ‌‬

‫ێ‬ ‫ی داخراو واتا ده‌نگدان به‌ ته‌واوی‌ لیستێك ب ‌‬ ‫لیس������ت ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌س������كاریكردن‪ ،‬كه‌ ئه‌مه‌ وه‌ك زۆرب‌هی‌ زانا و پسپۆران ‌‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن‪،‬‬ ‫بواری‌ یاسای‌ ده‌س������توری‌ و سیسته‌مه‌كان ‌‬ ‫ی زۆر دووره‌ له‌ دیموكراسییه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫پێیان وای‌ه تا ڕاده‌یه‌ك ‌‬ ‫چونك������‌ه ئازادی������ی‌ هه‌ڵبژاردنی‌ ن������اوی‌ پاڵێ������وراوان بۆ‬ ‫ده‌نگده‌ران دابین ناكات‪ ،‬به‌ڵكو ده‌نگده‌ر ئه‌وه‌ند‌ه ئازاده‌‪،‬‬ ‫یه‌كێك له‌و لیستانه‌ هه‌ڵبژێرێت به‌ هه‌موو كاندیده‌كانیه‌وه‌‪.‬‬ ‫ی ناوی‌ پاڵێوراوه‌كان ب‌ه‬ ‫له‌م جۆر‌ه ش������ێوازه‌دا ڕیزبه‌ندی ‌‬ ‫ی‬ ‫هیچ جۆرێك تێك ناچێ������ت و كاندیده‌كان تا ل‌ه ڕیزبه‌ند ‌‬ ‫ی ده‌رچونیان زیاتر‬ ‫ی لیس������ته‌كه‌ نزیكتر بن‪ ،‬هه‌ڵ ‌‬ ‫پێشه‌و‌ه ‌‬ ‫ده‌بێت و‌ به‌ پێچه‌وانه‌شه‌وه‌‪.‬‬

‫ی كراو ‌ه‬ ‫لیست ‌‬ ‫به‌گوێره‌ی‌ ئه‌م ش������ێوازه‌‪ ،‬ده‌نگ������ده‌ر ده‌توانێت بۆ‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌و لیستانه‌ ‌‬ ‫ێ ل‌ه س������ه‌رجه‌م ‌‬ ‫خۆی‌ لیس������تێكی‌ نو ‌‬ ‫به‌شداریی هه‌ڵبژاردنه‌كه‌یان كردوو‌ه دروست بكات و‬ ‫ده‌نگ������ی‌ پێ بدات‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م جۆر‌ه ش������ێوازه‌ كات و‬ ‫ی پێویس������ته‌‪ ،‬هه‌م ب������ۆ ده‌نگده‌ر و‬ ‫ماندوبونێكی‌ زۆر ‌‬ ‫ی پرۆس������ه‌كه‌ ل‌ه‬ ‫ی سه‌رپه‌رش������تیكار ‌‬ ‫هه‌میش بۆ الیه‌ن ‌‬ ‫ی لیك جیاكردنه‌وه‌ی‌ ده‌نگه‌كان‪ ،‬به‌ تایبه‌تی‌ ئه‌گه‌ر‬ ‫كات ‌‬ ‫بازنه‌ی‌ هه‌ڵبژاردنه‌ك‌ه فراوان بێت‪.‬‬ ‫بۆ نموون‌ه ئه‌گه‌ر بازنه‌یه‌كی‌ هه‌ڵبژاردن ‪ 30‬كورسی‬ ‫ی‬ ‫بۆ دانرابێت‪ ،‬ئه‌وا ده‌نگده‌ر له‌ هه‌موو ئه‌و لیستانه‌ ‌‬ ‫به‌ش������داریی‌ هه‌ڵبژاردنه‌كه‌ی������ان ك������ردووه‪ ‌،‬ماف������ی‬ ‫ی ‪ 30‬كه‌سی‬ ‫ی لیستێكی‌ س������ه‌ربه‌خۆ ‌‬ ‫دروس������تكردن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی به‌ كات و ماندووبوونێك ‌‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬ك‌ه ئه‌مه‌ش پێویست ‌‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن بچووك‬ ‫زۆر هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر بازن������ه‌ ‌‬ ‫بێت ی������ان هه‌ڵبژاردنێك������ی‌ تایبه‌ت ب������ه‌ ڕێكخراوێك‪،‬‬ ‫س������ه‌ندیكایه‌ك‪ ،‬كۆمه‌ڵه‌ و الیه‌نێكی‌ بچووك بێت‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫ی ئه‌م سیس������ته‌م‌ه ب������ه‌ گونجاوترین و‬ ‫به‌كارهێنان������ ‌‬ ‫دیموكراسیترین سیسته‌م داده‌نرێت‪ ،‬له‌ كاتێكدا به‌ها‬

‫‪ 18‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)34‬‬

‫ی‬ ‫ی ده‌دات‌ه ده‌نگده‌ر‪ ،‬چونك‌ه ده‌نگده‌ر له‌ جیات ‌‬ ‫و گرنگی ‌‬ ‫ی‬ ‫ئ������ه‌و‌هی‌ ته‌نه������ا نوێنه‌رێك یان لیس������تێك به‌ گش������ت ‌‬ ‫ی‬ ‫ی هه‌یه‌ ب‌ه گوێره‌ی‌ كورس������ییه‌كان ‌‬ ‫هه‌ڵبژێرێ������ت‪ ،‬بۆ ‌‬ ‫ی بكات‪.‬‬ ‫ناوچه‌كه‌‪ ،‬نوێنه‌ر دیار ‌‬ ‫ه كراو ‌ه‬ ‫ی نیمچ ‌‬ ‫سیسته‌م ‌‬

‫ی داخ������راو ل‌ه‬ ‫ی لیس������ت ‌‬ ‫ی سیس������ته‌م ‌‬ ‫دووركه‌وتن������ه‌و‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫پره‌نس������یپه‌كانی‌ دیموكراس������ی و نه‌گونجانی‌ سیسته‌م ‌‬ ‫لیس������تی‌ كراو‌ه له‌ هه‌ڵبژاردن‌ه فراوانه‌كان‪ ،‬پس������پۆران و‬ ‫ی تر‬ ‫ی ناچار كرد‪ ،‬بیر ل‌ه ش������ێوازێك ‌‬ ‫زانایانی‌ ئه‌و بوار‌ه ‌‬ ‫ی ئ������ه‌م كه‌موكورتییانه‌‪ ،‬ك‌ه‬ ‫بكه‌نه‌و‌ه بۆ چاره‌س������ه‌ركردن ‌‬ ‫ی نیمچ‌ه كراوه‌ی������ه‌‪ .‬واتا‬ ‫ی سیس������ته‌م ‌‬ ‫ئه‌ویش ش������ێواز ‌‬ ‫ی پێش������وو كه‌ ب‌ه‬ ‫تێكه‌ڵه‌ی������ه‌ك ل������‌ه له‌ ه������ه‌ردوو ش������ێوه‌ ‌‬ ‫سیسته‌مێكی‌ نێوه‌ند له‌ نێوان هه‌ردوو سیسته‌مه‌كه‌ی‌ تر‬ ‫ی بنچین‌هی‌ ئه‌م سیسته‌م‌ه ئه‌وه‌یه‪ ‌،‬ك‌ه‬ ‫داده‌نرێت‌‪ .‬گه‌وهه‌ر ‌‬ ‫ده‌نگ������ده‌ر س������ه‌ره‌تا لیس������تێك هه‌ڵده‌بژێرێ������ت هه‌روه‌ك‬ ‫ی لیستی‌ داخراو‪ ،‬پاش������ان ل‌ه ناو لیسته‌كه‌د‌ا‬ ‫سیس������ته‌م ‌‬ ‫پاڵێوراوێك په‌س������ه‌ند ده‌كات‪ ،‬ك‌ه له‌ كۆتاییدا ڕیزبه‌ندیی‬ ‫ی ناو لیس������ته‌كه‌ ده‌گۆرێت‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م جاره‌یان‬ ‫پاڵێوراوان ‌‬ ‫ی حزب و گروپ و الیه‌نی‌ خاوه‌ن لیست‪،‬‬ ‫دوور له‌ ویس������ت ‌‬ ‫ی ئی������راد‌هی‌ ده‌نگ������ده‌ر‪ ،‬ڕیزبه‌ندێكی‌ تر‬ ‫به‌ڵك������و به‌گوێره‌ ‌‬ ‫دروست ده‌بێت‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌کان‪:‬‬

‫ د‪ .‬محم������د رفعت عبدالوهاب‪ ،‬األنظمة السياس������ية‪،‬‬‫منشورات الحلبي الحقوقية‪ ،‬لبنان‪.2007 ،‬‬ ‫ أن������درو رينولدز واخرون‪ ،‬أن������واع النظم اإلنتخابية‪،‬‬‫ترجمة‪ :‬كرس������تنا خوشابا بنو‪ ،‬أربيل‪ ،‬مؤسسة موكرياني‬ ‫للبحوث والنشر‪ ،‬ط‪.2007 ، 1‬‬ ‫ صالح حس������ين علة العبدالله‪ ،‬اإلنتخابات كأسلوب‬‫ديمقراطي لتداول الس������لطة‪ ،‬دار الكتب القانونية‪ ،‬مصر‪،‬‬ ‫‪.2011‬‬


‫جۆره‌كانی‌ حكوومه‌تی‌ هه‌ڵبژێردراو‬ ‫ی دارڤان‬ ‫ی ل ‌ه ئینگلیزییه‌وه‌‪ :‬باوك ‌‬ ‫* وه‌‌رگێڕان ‌‬ ‫ی هه‌ڵب������ژاردن‪،‬‬ ‫ی لێكدانه‌وه‌ ‌‬ ‫به‌پێ������ ‌‬ ‫جیاوازیی سه‌ره‌كی‌ ل‌ه نێوان هه‌ردوو‬ ‫سیسته‌مه‌كانی‌ حكوومه‌تدا ئه‌وه‌یه‌‌‪ ،‬ل‌ه‬ ‫ی س������ه‌رۆكایه‌تیدا‪ ،‬كه‌سێك‬ ‫حكوومه‌تێك ‌‬ ‫ده‌بێت‌ه حوکمڕان ك‌ه له‌الیه‌ن خه‌ڵكه‌و‌ه‬ ‫ی‬ ‫هه‌ڵده‌بژێردرێت‪ ،‬به‌اڵم ل‌ه سیس������ته‌م ‌‬ ‫حكوومه‌تی‌ په‌رله‌مانیدا‪ ،‬ئه‌نجوومه‌نێك‬ ‫ی گش������ت‬ ‫هه‌ڵده‌بژێردرێ������ت و نوێنه‌ران ‌‬ ‫حیزب‌ه سیاس������ییه‌كان ل‌ه واڵتدا سوێند‬ ‫ی‬ ‫ده‌خ������ۆن و متمان������‌ه ب������‌ه س������ه‌رۆك ‌‬ ‫حكوومه‌ت ده‌به‌خش������ن‪ .‬بۆی‌ه له‌ هه‌ر‬ ‫یه‌ك له‌م دوو سیسته‌مانه‌دا‪ ،‬هه‌ڵبژاردن‬ ‫چه‌ند شێوه‌ و بنه‌مای‌ جیاوازیان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ی س������ه‌رۆكایه‌تیدا‪،‬‬ ‫ل������‌ه سیس������ته‌م ‌‬ ‫ی س������ه‌رۆك‬ ‫هه‌میش������‌ه هه‌ڵبژاردن������ ‌‬ ‫ڕووداوێك������ی‌ نه‌ته‌وه‌ییی‌ه ك������ه‌ هه‌موو‬ ‫ده‌نگه‌كانی‌ هاوواڵتیان تۆمار ده‌كرێن‪.‬‬ ‫هه‌میش������ه‌ ڕای‌ زۆرینه‌یه‌ ك‌ه زۆر جار‬ ‫ێ به‌النیكه‌مه‌و‌ه‬ ‫ی ئه‌وه‌ ده‌كات‪ ،‬ده‌ب ‌‬ ‫داوا ‌‬ ‫ی ك������ۆی‌ ده‌نگه‌كان‬ ‫كاندیده‌ك������‌ه ‪‌ %51‬‬ ‫ی هه‌ڵبژێردرێت‪،‬‬ ‫به‌ده‌ست بێنێت‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ ‌‬ ‫ئه‌گه‌ر پێویس������تیش كرا ئه‌وا له‌وانه‌ی‌ه‬ ‫خولی‌ دووه‌میش له‌ نێوان باش������ترین‬ ‫ی‬ ‫كاندیده‌ دانراوه‌كان‌ یا ناسێنراوه‌كان ‌‬ ‫ئه‌نجام بدرێته‌وه‌ ‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی ل‌ه سیس������ته‌م ‌‬ ‫ئه‌و هه‌ڵبژاردنانه‌ ‌‬ ‫په‌رله‌مانیدا ئه‌نجام ده‌درێن‪ ،‬پێویستیان‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن هه‌ی‌ه‬ ‫ی بازنه‌كان ‌‬ ‫ب‌ه دانان ‌‬ ‫ی واڵت‬ ‫ك‌ه له‌گه‌ڵ تێكڕای������ی‌ ناوچه‌كان ‌‬ ‫یه‌کبگرێته‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ده‌رفه‌ت ده‌دات‌ه‬ ‫ی‬ ‫چاره‌س������ه‌ره‌ جۆراوجۆره‌كان له‌ ڕوو ‌‬

‫ی ده‌نگی‌ كه‌سێك و به‌تایبه‌تیش‬ ‫ده‌ربڕین ‌‬ ‫شێوازی هه‌ڵبژاردن‪.‬‬ ‫النێكی‌ تریش كه‌ به‌شێوه‌یه‌كی‌ به‌رچاو‬ ‫ل������ه‌ ڕووی هه‌ڵبژاردنه‌كان������ه‌و‌ه كار ل������‌ه‬ ‫هه‌ڵوێستی‌ هێزه‌ سیاسییه‌كاندا ده‌كات‪،‬‬ ‫بریتیی‌ه ل‌ه ڕێگه‌گرتن له‌ دووباره‌بوونه‌وه‌ی‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ه‌وه‌ی که‌س������ایه‌تییه‌ک‪ ،‬ک������‌ه‬ ‫ئه‌م������ه‌ش یه‌کێک‌ه ل������ه‌ تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی‬ ‫سیسته‌می سه‌رۆکایه‌تی‪.‬‬ ‫ئ������ه‌م دیاریكردن������ه‪ ‌،‬ئ������ه‌و حیزبان‌هی‌‬ ‫له‌سه‌ر ده‌سه‌اڵتن ناچار ده‌كات‪ ،‬واز له‌‬ ‫كه‌س������ه‌ به‌ناوبانگه‌كانی������ان بێنن و ماوه‌‬ ‫به‌ماوه‌ یا خول به‌ خول س������ه‌رۆكه‌كه‌یان‬ ‫نوێ بكه‌نه‌وه‌ و بگۆڕن‪ ،‬كه‌ ئه‌مه‌ش زیاتر‬ ‫له‌و سیس������ته‌مه‌دا ب������اوه‌ وه‌ك زیاتر له‌‬ ‫سیسته‌می‌ په‌رله‌مانیدا‪ .‬دواجار به‌ڵگه‌که‌‬ ‫ئه‌وه‌یه‌ كه‌ هه‌ر‌ كه‌سێك له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كه‌دا‬ ‫سه‌رنه‌كه‌وێت‌‪ ،‬هه‌میشه‌ ده‌رفه‌تی‌ ئه‌و‌هی‌‬ ‫هه‌یه‌ كه‌ دووب������اره‌ هه‌وڵبداته‌وه‌ بۆ خۆ‬ ‫هه‌ڵبژاردن بۆ بیرۆكه‌ی‌ س������ه‌ركه‌وتن له‌‬ ‫هه‌ڵبژاردندا نوێ ببێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ی بۆ‬ ‫له‌وانه‌ی‌ه گرنگترین تایبه‌تمه‌ند ‌‬ ‫ی پڕۆسه‌كانی‌ هه‌ڵبژاردن‪،‬‬ ‫ڕێكخستن ‌‬ ‫بریت������ی بێ������ت ل������‌ه پێش������بینیكردنی‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌نجام������ ‌‬ ‫جۆراوج������ۆر له‌ب������اره‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ه‌كان‪ .‬هه‌ڵبژاردنه‌كان������ ‌‬ ‫ی ل������ه‌ واد‌ه پێش������تر‬ ‫س������ه‌رۆكایه‌ت ‌‬ ‫ی‬ ‫دانراوه‌كاندا ئه‌نجامده‌درێن‪ ،‬كه‌چ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی په‌رله‌مانیدا دانان ‌‬ ‫ل‌ه سیس������ته‌م ‌‬ ‫گش������ت واده‌كانی‌ هه‌ڵبژاردن بۆ ئه‌و‬ ‫ئه‌نجومه‌نه‌ی‌ یاسادانان ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪،‬‬

‫ی‬ ‫كه‌ هه‌میش‌ه ده‌توانرێت ل‌ه ئاواتێك ‌‬ ‫ی سه‌رۆكایه‌تیدا دابنرێت‪.‬‬ ‫تاكالیه‌نه‌ ‌‬ ‫ی ج������ار ئه‌م‌ه وا ل������ه‌ حیزب‌ه‬ ‫زۆرب������‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫سیاس������ییه‌كان و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی������ ‌‬ ‫ی‬ ‫هه‌ڵب������ژاردن ده‌كات‪ ،‬ك������ه‌ ب‌ه واده‌ ‌‬ ‫هه‌ڵبژاردن‌ه گش������تییه‌كان بۆیان ببێت‌ه‬ ‫ڕووداوێکی له‌نه‌کاو‪.‬‬ ‫ی هه‌ردوو سیسته‌مه‌ك‌ه ل‌ه‬ ‫كاریگه‌ری ‌‬ ‫ی هه‌ڵبژاردنه‌كانه‌و‌ه‬ ‫ی به‌ڕێوه‌بردن ‌‬ ‫ڕوو ‌‬ ‫ی هه‌ڵبژاردنه‌كان ڕوون و‬ ‫بۆ ڕێكخستن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئاسای ‌‬ ‫ئاشكرایه‌‪ .‬چه‌ند ڕاگه‌یاندنێك ‌‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ه‌كان ڕێگ������‌ه ب������ه‌ هه‌موو‬ ‫ئۆپه‌راسیۆنه‌كان ده‌دات‪ ،‬كه‌ بۆ داهاتوو‬ ‫پالنی جێبه‌جێكردنیان بۆ دانراوه‌‪.‬‬ ‫به‌كارهێنانی‌ ده‌سه‌اڵتی‌ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌ڕێوه‌بردنێكی‌ تایبه‌ت و گۆڕاوی‌ كاریگه‌ر‬ ‫له‌ ڕووی‌ هه‌ڵبژاردنه‌وه‌ دروست ده‌كات‪ ،‬كه‌‬ ‫توانای‌ ڕێكخستنی‌ پڕۆسه‌كانی‌ هه‌ڵبژاردنی‌‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬ئه‌مه‌ش به‌ه������ۆی‌ ئه‌و ماوه‌ كورته‌‬ ‫پێش������بینیكراوه‌ی‌ که‌ له‌ هه‌ر سیسته‌مێكی‌‬ ‫هه‌ڵبژاردندا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ێ هه‌مان قس������ه‌ی‌ هاوشێوه‌ ‌‬ ‫ده‌كر ‌‬ ‫ی‬ ‫ئه‌م قسه‌ی‌ه بۆ میكانیزمی‌ هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫ی سیاس������ی‌ دابنرێت‪،‬‬ ‫ه������ه‌ر حیزبێك������ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ورووژاندنی‌ مه‌سه‌له‌ ‌‬ ‫ئه‌ویش به‌هۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ته‌واو ‌‬ ‫ده‌ستنیش������انكردنی‌ ژم������اره‌ ‌‬ ‫كاندیده‌كان بۆ به‌شداریكردن ل‌ه گشت‬ ‫بازنه‌كانی‌ هه‌ڵبژاردن ل‌ه واڵتدا‪ ،‬ئه‌ویش‬ ‫ی ئه‌و كاته‌و‌ه ك������‌ه ل‌ه نێوان‬ ‫له‌ ڕێگ������‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ی هه‌ڵبژاردنه‌كان و ناونان ‌‬ ‫ڕاگه‌یاندن ‌‬ ‫كاندیده‌كانه‌و‌ه داده‌نرێت‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌‪http://aceproject.org :‬‬

‫حوزه‌یرانی ‪2013‬‬

‫‪19‬‬


‫ستراتیژییه‌تی ده‌‌زگاكانی‬ ‫ڕاگه‌یاندنی پارته‌ سیاسییه‌كان‬

‫و‪ :‬ئاران جه‌مال‬ ‫ڕۆژنامه‌نووسان یا ده‌زگا ڕاگه‌یاندنه‌كان‪ ،‬بۆ خستنه‌ڕووی‬ ‫به‌رنامه‌كانی������ان ل������ه‌ ڕێ������ی ڕاگه‌یاندنه‌وه‪ ،‬پێویس������تییان ب‌ه‬ ‫زانیارییه‌كی ته‌واو هه‌یه‌ له‌س������ه‌ر ستراتیژییه‌تی سیاسه‌تی‬ ‫ئ������ه‌و پارتانه‌ی كه‌ په‌یڕه‌وی لێ ده‌ك������ه‌ن‪ .‬ئه‌وه‌ش بابه‌تێكی‬ ‫گرنگه‌ بۆ ئه‌وه‌ی چه‌واشه‌ نه‌كرێن‪ ،‬هه‌روه‌ها بۆ شیكردنه‌و‌ه‬ ‫و ڕوونكردنه‌وه‌ی ستراتیژییه‌تی حیزبه‌كان بۆ جه‌ماوه‌ر‪.‬‬ ‫گوته‌ و باسی سه‌رده‌میانه‌ له‌ باره‌ی بانگه‌شه‌ی هه‌ڵبژاردن‬ ‫و ڕێگه‌چ������اره‌ی دیك������ه‌ی هۆیه‌كان������ی ڕاگه‌یان������دن كه‌ تازه‌‬ ‫داهێنراون‪ ،‬زۆرن‪ .‬هه‌ر چه‌نده‌ له‌م س������ه‌رده‌مه‌دا ته‌كنه‌لۆژیا‬ ‫گه‌شه‌ی كردووه‌ و سه‌رده‌می به‌كارهێنانی مۆبایل‪ ،‬كۆمپیۆته‌ر‬ ‫و هۆیه‌كانی دیك������ه‌ی په‌یوه‌ندیكردنه‌‪ ،‬ب������ه‌اڵم ڕێڕه‌وی پارته‌‌‬

‫‪ 20‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)34‬‬

‫سیاس������ییه‌كان بۆ بانگه‌ش������ه‌ی هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵب������ژاردن هیچ‬ ‫گۆڕانكارییه‌ك������ی ئه‌وت������ۆی به‌خۆوه‌ نه‌بینی������وه‌‌‪ .‬ده‌كرێ ئه‌م‬ ‫ڕێڕه‌وانه‌ به‌م شێوه‌یه‌ی خواره‌وه‌ كورت بكه‌ینه‌وه‌‪:‬‬ ‫سه‌پاندنی به‌رنامه‌‪ :‬پارته‌ سیاسییه ڕكابه‌ره‌كان یا پاڵێوراوان‪،‬‬ ‫ل������ه‌ زۆربه‌ی كاته‌كاندا له‌ ش������وێنه‌ تایبه‌تییه‌كانی خۆیاندا و ئه‌و‬ ‫ش������وێنانه‌ی ك������ه‌ خۆی������ان هه‌ڵیانب������ژاردووه‌‪ ،‬چاالكییه‌كانی������ان‬ ‫به‌ڕێوه‌ده‌به‌ن‪ .‬ده‌كرێت‌ یه‌كێك له‌و پارته‌ سیاس������ییانه‌ بانگه‌شه‌ی‬ ‫چاكسازیكردن له‌ بواری ئابووریدا بكات‪ ،‬پارتێكی دیكه‌ له‌سه‌ر‬ ‫بنه‌مای ئاساییشی نه‌ته‌وه‌یی‪ ،‬به‌شداری له‌ هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردندا‬ ‫ده‌كات‪ .‬س������ه‌ركه‌وتنی س������تراتیژییه‌تی هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردن‌به‌‬ ‫توانای ئه‌و پارته‌وه‌‌ به‌نده و چه‌نده‌ ده‌توانێت‌ ده‌زگا ڕاگه‌یاندنه‌كان‬


‫هان بدات بۆ جه‌ختكردنه‌ له‌ سه‌ر ئه‌و‌ بابه‌ته‌ی‪ ،‬كه‌ له‌ ئه‌وله‌وییه‌تی‬ ‫كاره‌كانی دای������ه‌ و‪ ،‬الدان له‌و بابه‌ته‌ی پارت������ی ڕكابه‌ر جه‌ختی‬ ‫له‌سه‌ر ده‌كات‪ .‬پێویسته ڕۆژنامه‌نووسان ئه‌و مه‌به‌ست و نیازه‌‬ ‫بزانن و هه‌وڵ بدن جه‌خت له‌س������ه‌ر ئه‌و بابه‌تانه‌ بكه‌نه‌وه‪ ‌،‬كه‌‌ بۆ‬ ‫ده‌نگده‌ران ئه‌وله‌وییه‌تی ڕاسته‌قینه‌ن‪.‬‬ ‫به‌كارهێنان������ی هه‌واڵی دڵخۆش������كه‌ر بۆ به‌ده‌س������تهێنانی‬ ‫جه‌ماوه‌ر له‌ نێوان ده‌نگده‌راندا‪ :‬ئه‌م ش������ێوازه‌ به‌قه‌د كۆنیی‬ ‫سیاسه‌ت كۆنه‌‪ ،‬وه‌ك ئه‌وه‌ی‌ سیاسه‌تمه‌داران هه‌ڵده‌ستن به‌‬ ‫له‌ئامێزگرتن و ماچكردنی من������دااڵن‪ ،‬یا ئه‌نجامدانی چه‌ند‬ ‫كارێكی وه‌رزشوانی یا خواردن و خواردنه‌وه‌ی هه‌ر جۆره‌‬ ‫خواردنه‌وه‌یه‌ك له‌ ش������وێنه‌ گش������تیه‌كاندا‪ ،‬ی������ان هه‌ر جۆره‌‬ ‫كارێكی ش������یاو (له‌ ڕووی ڕۆشنبیرییه‌وه)‌ بۆ ئه‌وه‌ی خۆیان‬ ‫وه‌ك شێوه‌یه‌كی نموونه‌یی یا مرۆڤایه‌تی له‌به‌رده‌م ده‌نگدراندا‬ ‫پیش������ان بده‌ن‪ .‬هه‌ر چه‌نده‌ له‌الی ده‌نگده‌ران ئاشكرایه‌ كه‌‬ ‫ئه‌مه‌ شێوه‌یه‌كی درووستكراوه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا تاكو‬ ‫ئێستا ئه‌و شێوه‌یه‌‌ بۆ ده‌رخستنی سیاسییه‌كان به‌ ڕوویه‌كی‬ ‫مرۆڤایه‌تییه‌وه‌ سه‌ركه‌وتوو بووه‪ .‬له‌وه‌ گرنگتر به‌كارهێنانی‬ ‫كاته‌ بۆ خۆالدان له‌و بابه‌تانه‌ی زه‌ره‌ریان پێده‌گه‌یه‌نێت‪.‬‬ ‫لێره‌دا ڕۆژنامه‌نووسان به‌ره‌وڕووی كێش‌ه ده‌بنه‌وه‌‪ ،‬چونك‌ه‬ ‫ئه‌م چیڕۆكانه‌ ناواقعین‪ ،‬به‌اڵم له‌وانه‌ی‌ه ئه‌وان تووشی مه‌ترسی‬ ‫ببن ئه‌گه‌ر بێ������ت و ده‌زگا ڕاگه‌یاندنه‌كانی ڕكابه‌ره‌كانیان ئه‌م‬ ‫هه‌وااڵنه‌ كۆ بكه‌نه‌و‌ه و باڵوی بكه‌نه‌وه‪ ‌،‬ئه‌گه‌ر خۆیان ئه‌و كار‌ه‬ ‫نه‌كه‌ن‪ .‬بۆیه‌ زۆربه‌ی هه‌واڵه‌كانی ڕووماڵكردنی هه‌ڵبژاردنه‌كان‬ ‫ڕووكه‌شین و له‌ شێوازی ڕاگه‌یاندن دوورن‪.‬‬ ‫گۆڕین������ی بابه‌ت‪ :‬ئ������ه‌وه‌ش گرێدراو‌ه ب������ه‌و دوو خاڵه‌ی‬

‫سه‌ره‌وه‌‪ ،‬له‌ كاتی هه‌بوونی ڕووداوێك ك‌ه زه‌ره‌ری بۆ یه‌كێك‬ ‫ل‌ه پاڵێوراوه‌كانی ئه‌و پارت‌ه هه‌بێت‪ ،‬هه‌ڵده‌ستێت به‌‌ گۆڕینی‬ ‫چاودانه‌سه‌ر ئه‌و بابه‌ته‌ له‌الیه‌ن ده‌زگا ڕاگه‌یاندنه‌كانه‌وه‌ بۆ‬ ‫بابه‌تێكی تر‪ ،‬وه‌ك باسكردنی خاڵ‌ه الوازه‌كانی پارتی ڕكابه‌ر‬ ‫یا گۆڕینی ئه‌و هه‌واڵ‌ه ب‌ه هه‌ر جۆر‌ه باسێكی تر بۆ خۆالدان‬ ‫له‌و هه‌واڵ‌ه نێگه‌تیڤانه‌‪.‬‬ ‫پاراس������تنی ناو ل������ه‌ هه‌واڵه‌كاندا‪ :‬هیج كه‌س������ێك ده‌نگی‬ ‫نه‌داوه‌ ب‌ه پاڵێوراوێك كه‌ پێش������تر گوێبیس������تی نه‌بووبێ یا‬ ‫زانیارییه‌كی له‌س������ه‌ر نه‌بێت‪ .‬بۆی‌ه پێویست‌ه ڕاگه‌یاندنه‌كان‬ ‫گرنگی ب‌ه ناس������اندنی پاڵێوراوه‌كان بده‌ن‪ ،‬هه‌رچه‌ند‌ه ئه‌م‌ه‬ ‫ش������ێوازێكی كۆنه‌‪ ،‬به‌اڵم تا ئێس������تاش په‌ی������ڕه‌و ده‌كرێت و‬ ‫تاڕاده‌یه‌كی زۆریش سه‌ركه‌وتوو بووه‌‪.‬‬ ‫ڤ دژی پارت������ی ڕكاب������ه‌ر‬ ‫چی������ڕۆك و بابه‌ت������ی نێگه‌تی������ ‌‬ ‫باڵوبك������ه‌ره‌وه‌‪ :‬وه‌رگرتنی هه‌ڵوێس������ت له‌ب������اره‌ی هه‌ڵمه‌تی‬ ‫سیاسیی نێگه‌تیڤ به‌پێی ڕۆش������نبیریی سیاسی جیاوازی‬ ‫تێده‌كه‌وێ������ت‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش������دا ل‌ه زۆرب������ه‌ی حاڵه‌ته‌كاندا‬ ‫ده‌س������تدرێژیی ڕاسته‌وخۆ بۆ س������ه‌ر پاڵێوراوێكی ڕكابه‌ر‪،‬‬ ‫كاریگه‌رییه‌كه‌ی كه‌متر ده‌بێ ل������‌ه باڵوكردنه‌وه‌ی چیرۆكی‬ ‫نێگه‌تیڤ به‌شێوه‌یه‌كی زیره‌كان‌ه له‌سه‌ر پارت یا پاڵێوراوێكی‬ ‫ڕكابه‌ر‪ .‬ئه‌وه‌ش پێ������ی ده‌وترێت هون������ه‌ری باڵوكردنه‌وه‌ی‬ ‫هه‌واڵی نێگه‌تیڤ ك‌ه به‌شێوه‌یه‌كی خێرا له‌گه‌ڵ درووستبوونی‬ ‫ش������ێوازی بانگه‌ش������ه‌كردن گه‌ش������ه‌ی ك������ردووه‌‪ .‬لێ������ره‌دا‬ ‫به‌رپرسیاریه‌تیی رۆژنامه‌نووس‌ه ل‌ه كاتی ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌و جۆره‌ هه‌واالنه‌‪ ،‬ئه‌و پرسیار‌ه له‌خۆی بكات؛ كێ ئه‌وه‌م‬ ‫پێ ده‌ڵێ و بۆچی؟‬

‫سه‌رچاوه‌‪aceproject.org :‬‬

‫حوزه‌یرانی ‪2013‬‬

‫‪21‬‬


‫هه‌ڵبژاردن و چه‌ند پرسێک‬

‫* سازدانی‌‪ :‬كه‌ریم سمكۆ‬ ‫ی‬ ‫دلۆڤان به‌رواری‌ پارێزه‌‌ر و رۆژنامه‌نووس له‌ دیمانه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی كۆمس���یۆنێك ‌‬ ‫تایبه‌ت������دا ڕایده‌‌گه‌یه‌نێ������ت‪" :‬هه‌بوون ‌‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن بكات‪ ،‬یه‌كێك ‌ه ل ‌ه‬ ‫سه‌ربه‌خۆ ك ‌ه ئیداره‌ ‌‬ ‫ی دیموكراسی‌"‬ ‫ی سیسته‌م ‌‬ ‫خاڵ ‌ه هه‌ر ‌ه به‌رزه‌كان ‌‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن ئه‌گ���ه‌ر بوو ‌ه‬ ‫ده‌ش������ڵێت‪" :‬بانگه‌ش���ه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫هه‌ڕه‌ش���ه‌کردن ب ‌ه (خودا)‪ ،‬له‌هه‌موو پێوه‌ره‌كان ‌‬ ‫دیموكراسی‌ ده‌رده‌چێت"‪.‬‬ ‫ی تایبه‌ت به‌ هه‌ڵبژاردن و‬ ‫هه‌روه‌ها له‌سه‌ر چه‌ند پرسێك ‌‬ ‫ی‬ ‫س������ه‌ربه‌خۆیی‌ و بێالیه‌نیی‌ كۆمس������یۆن و كاریگه‌رییه‌كان ‌‬ ‫هه‌ڵبژاردنێكی‌ ڕاسته‌قینه‌ بۆ حكوومه‌ت‪ ،‬ئه‌م گفتوگۆیه‌مان‬ ‫ئه‌نجامداوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و شاره‌زایه‌ پێی‌ وایه‌ "هه‌ڵبژاردن ڕۆحی‌ دیموكراتییه‌ته‌"‪،‬‬ ‫به‌پێچه‌وانه‌ش������ه‌وه‌‪ ،‬ئه‌گ������ه‌ر هه‌ڵبژاردن ل‌ه ه������ه‌ر واڵتێك و‬ ‫جڤاتێك نه‌بێت‪ ،‬واتا دیموكراس������ی‌ نییه‌‪ .‬چونك‌ه هه‌ڵبژاردن‬ ‫ده‌بێته‌ بنه‌مایه‌كی‌ گرنگ بۆ ئه‌وه‌ی‌ گه‌ل بتوانێت ده‌سه‌اڵت‬ ‫ی خ������ۆی‌ هه‌ڵبژێرێت‪ ،‬ك������‌ه چۆن ئه‌و‬ ‫ب������‌ه ئی������راده‌ی‌ ئازاد ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌س������ه‌اڵته‌ كار بكات‌‪ ،‬نه‌ك "كام ‌ه ده‌س���ه‌اڵت ئیداره‌ ‌‬ ‫واڵت بكات‪ ،‬به‌ڵكو ده‌س���ه‌اڵت ب ‌ه چ شێوه‌یه‌ك بێت‪،‬‬ ‫ی حوكم و ده‌وڵه‌ت‪،‬‬ ‫ی به‌ڕێوه‌بردن و شێوه‌ ‌‬ ‫ش���ێوه‌ ‌‬ ‫ب ‌ه هه‌ڵبژاردن دێت ‌ه ئاراوه‌‪".‬‬

‫‪ 22‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)34‬‬

‫ی پڕۆسه‌ی‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانیش‬ ‫ی جۆر ‌‬ ‫ده‌رباره‌ ‌‬ ‫ده‌ڵێ������ت‪" :‬هه‌ڵب���ژاردن ه���ه‌ر ئ���ه‌وه‌ نیی ‌ه بۆ‬ ‫پارێ���زگا‪ ،‬په‌رله‌مان یان س���ه‌رۆكایه‌تی‌ بێت‪،‬‬ ‫به‌ڵكو له‌ناو حزب‪ ،‬رێكخراوه‌ ناحکوومییه‌کان‪،‬‬ ‫ده‌زگا و ئه‌نجومه‌نه‌كان���دا هه‌ڵبژاردن هه‌یه‌‪.‬‬ ‫به‌ گشتیش‪ ،‬هه‌ڵبژاردن بناغه‌یه‌كه‌ بۆ ئه‌وه‌ی‌‬ ‫چ���ۆن بتوانین ب���ۆ به‌ڕێوه‌بردنی‌ ئه‌م واڵته‌‪،‬‬ ‫ئیراده‌ی‌ گه‌لی‌ ئازاد بپارێزین‪".‬‬ ‫له‌كاتی‌ ده‌سه‌اڵتی‌ ڕژێمی‌ دیكتاتۆری‌ (سه‌دام‬ ‫حوسێن) هه‌ڵبژاردن له‌ عێراقدا ئه‌نجام نه‌ده‌درا‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ بڕیاردانی‌ دیكتاتۆری‌ بۆ‬ ‫گلدانه‌وه‌ی‌ ده‌س������ه‌اڵتی‌ خۆی‌ به‌س������ه‌ر گه‌لدا‪.‬‬ ‫دلۆڤان به‌رواری‌ پێی‌ وایه‌ به‌درێژایی‌ ئه‌و ‪ 35‬ساڵه‌ی‌ حوكمی‌‬ ‫سه‌دام حوسێن هه‌ڵبژاردن له‌ عێراق نه‌ده‌كرا‪ ،‬ئه‌مه‌ش له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی‌ كه‌ دیكتاتۆرێكمان هه‌بوو "ئه‌گه‌ر بێیت و س����ه‌یری‌‬ ‫عێراق بكه‌ین پێش حوكمی‌ س����ه‌دام حوسێن و دوای‌‬ ‫گرتن ‌ه ده‌س����تی‌ حوك����م له‌الیه‌ن س����ه‌دامه‌وه‌‪ ،‬ده‌زانی‌‬ ‫عێ����راق چه‌نده‌ پاش كه‌وت‪ ،‬چونكه‌ كه‌س����ێكی‌ خراپ‬ ‫بوو و گۆڕانكاری‌ له‌ ده‌سه‌اڵتدا نه‌بوو‪".‬‬ ‫ئه‌و‪ ،‬ڕای‌ وایه‌‪ ،‬ڕاده‌س������تكردنه‌و‌هی‌ ده‌سه‌اڵت به‌ شێوه‌ی‌‬ ‫ده‌وریی‌ ‪ 4‬س������اڵ ئه‌نجام بدرێت و به‌ش������ێوه‌یه‌كی‌ ئاسایی‌ و‬ ‫به‌بێ‌ ش������ه‌ڕ به‌ بناغ‌هی‌ دیموكراس������ییه‌ت له‌ ه������ه‌ر واڵتیكدا‬ ‫هه‌ژمار ده‌كرێت‪ .‬به‌اڵم له‌ هه‌موو واڵتێكدا ده‌بێت پڕۆس������ه‌ی‌‬ ‫هه‌ڵبژاردن هه‌ر ئه‌نجام بدرێ������ت‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئه‌نجامیش نه‌درا و‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌كه‌ش حوكمێكی‌ دیكتاتۆری‌ نه‌بوو‪ ،‬ده‌بێت له‌م واڵته‌‬ ‫ئه‌و مه‌رجانه‌ی‌ تێدا بێت‪" .‬ئه‌گه‌ر حوكمه‌كه‌ دیموكراس����ی‌‬ ‫ب����وو یاس����ا ئه‌م����ه‌ی‌ دیاری‌ ك����ردووه‌ ك����ه‌ حاڵه‌تێكی‌‬ ‫تایبه‌ته‌ و پێی‌ ده‌گوترێت (حاڵه‌تی‌ فریاكه‌وتن‪ -‬حاله‌‬ ‫طواری‌) ئ����ه‌م حاڵه‌ت����ه‌ش ئه‌وه‌یه‌ كه‌ مه‌ترس����ییه‌كی‌‬ ‫گه‌ور ‌ه له‌سه‌ر ئه‌م واڵته‌ هه‌یه‌ و ئه‌بێت به‌رانبه‌ر ئه‌و‬ ‫مه‌ترسییه‌ ڕابوه‌ستین‪ ،‬نه‌ك ته‌نها هه‌ڵبژاردن‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫هه‌موو مافه‌كان وه‌ك (مافی‌ سیاسی‌) و هه‌تا هه‌ندێك‬ ‫یاساش ڕاده‌گیرێن و به‌كار ناهێندرێن‪".‬‬


‫كاتێك واڵت پێویس������ت ده‌كات حاڵه‌تی‌ فریاكه‌وتن ڕابگه‌یه‌نێت‪،‬‬ ‫ی‬ ‫"ب ‌ه دوو ش���ێو ‌ه ئه‌م حاڵه‌ته‌ ڕاده‌گه‌یه‌ندرێت ك ‌ه مه‌ترسی ‌‬ ‫ی هه‌بێت وه‌ك‪ :‬بوومه‌له‌رزه‌‪ ،‬تسۆنامی‌‪،‬‬ ‫ی سروشت ‌‬ ‫ڕووداو ‌‬ ‫ی ئه‌من و ئاس���ایش له‌سه‌ر واڵت‬ ‫س���ووتان‪ ،‬یان مه‌ترس��� ‌‬ ‫ی گ���ه‌وره‌‪ ،‬ئه‌و كات ‌ه‬ ‫هه‌بێ���ت وه‌ك‪ :‬جه‌ن���گ‪ ،‬ته‌قینه‌وه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی هه‌ی ‌ه ئه‌و مافان ‌ه ڕابگرێت‪ ،‬به‌اڵم لێره‌شدا‬ ‫ده‌سه‌اڵت بۆ ‌‬ ‫ی ئه‌م ڕاگرتنه‌‪ ،‬ئه‌میش وه‌ك‪:‬‬ ‫كۆمه‌ڵێك م���ه‌رج هه‌ن له‌كات ‌‬ ‫ی فریاكه‌وتنه‌ك ‌ه ڕابگه‌یه‌ندرێت و‬ ‫ی حاڵه‌ت��� ‌‬ ‫ده‌بێت هۆكار ‌‬ ‫ی ماف و یاسایه‌كان‬ ‫ی بكرێت‪ ،‬ده‌بێت ڕاگرتن ‌‬ ‫ی دیار ‌‬ ‫ماوه‌كه‌ ‌‬ ‫ی پێویس���تییه‌ك ‌ه بێ���ت‪ ،‬ن���ه‌ك ئه‌گ���ه‌ر ل��� ‌ه واڵتێ���ك‬ ‫به‌پێ��� ‌‬ ‫بوومه‌له‌رزه‌یه‌ك ڕووبدات‪ ،‬ده‌سه‌اڵت بێت و هه‌ندێك ماف‬ ‫ی ب���ه‌م رووداوه‌و ‌ه نه‌بێت‪ .‬بۆی ‌ه‬ ‫ڕابگرێ���ت ک ‌ه په‌یوه‌ن���د ‌‬ ‫كاتێ���ك ئ���ه‌و مه‌ترس���ییان ‌ه ل��� ‌ه واڵتێكدا هه‌ب���ن‪ ،‬ده‌کرێت‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن دوا بخرێت‪ ،‬به‌اڵم له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش���دا‬ ‫پڕۆس���ه‌ ‌‬ ‫ی ئه‌و ‌ه نیی ‌ه په‌رله‌مانیش دابخرێت!"‬ ‫ئه‌م ‌ه مانا ‌‬ ‫به‌ بۆچوونی‌ به‌رواری‌ چه‌ند خاڵی‌ سه‌ره‌كی‌ هه‌ن بۆ پاكیی‌‬ ‫هه‌ڵب������ژاردن له‌ هه‌ر واڵتێكدا‪ ،‬وه‌ك‪ :‬هه‌بوونی‌ كۆمس������یۆنێكی‌‬ ‫سه‌ربه‌خۆ كه‌ ئیداره‌ی‌ پڕۆسه‌ی‌ هه‌ڵبژاردن بكات‪ ،‬یه‌كێكه‌ له‌‬ ‫خاڵه‌كانی‌ هه‌ره‌ به‌رز له‌ سیسته‌می‌ دیموكراسی‌ له‌ واڵتێکدا‌‪،‬‬ ‫كه‌ دواجار هه‌ڵبژاردن‪ ،‬هه‌ڵبژاردنێكی‌ ئازاد و دیموكراس������ی‌‬ ‫ده‌بێت‪ .‬بۆ نموونه‌‪" :‬پێش ئێستا له‌كاتی‌ رێژێمی‌ به‌عس‪،‬‬ ‫ی ناو‌خۆ ئی���داره‌ی‌ هه‌ڵبژاردن���ی‌ ده‌كرد له‌‬ ‫وه‌زاره‌ت��� ‌‬ ‫عێراق‪ ،‬وه‌زاره‌تی‌ ناوخۆ ده‌زگایه‌كی‌ سه‌ربه‌خۆ نییه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵكو به‌ش���ێكه‌ له‌ ده‌س���ه‌اڵت كه‌ الیه‌نگیری‌ حزبێكی‌‬ ‫گه‌وره‌ ده‌كات‪ ،‬بۆیه‌ هه‌بوونی‌ ئه‌م كۆمسیۆنه‌ یه‌كێكه‌‬ ‫له‌ مه‌رجه‌كانی‌ دیموكراسی‪"‌.‬‬ ‫ی‬ ‫به‌اڵم له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا به‌رواری‌ هات‌ه سه‌ر ئه‌و مه‌رجانه‌ ‌‬ ‫ده‌بێت له‌ هه‌مان كۆمس������یۆ ‌ن هه‌بێت‪ ،‬ك������‌ه دواجار ده‌بێت‌ه‬ ‫كۆمسیۆنێكی‌ بێالیه‌ن‪ ،‬له‌وانه‌‪:‬‬ ‫یه‌كه‌م‪ :‬سه‌ربه‌خۆیی‌‪ ،‬واتا نابێت ئه‌ندامی‌ حزبێكی‌ دیاریكراو‬ ‫له‌و كۆمس������یۆنه‌دا‌ هه‌بێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر هاته‌ ناو كۆمس������یۆنه‌كه‌ش‪،‬‬ ‫ده‌بێت ده‌ست له‌كاری‌ حزبایه‌تی‌ بكێشێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ی له‌ناو كۆمس������یۆندا‬ ‫دووه‌م‪ :‬بێالیه‌نی‌‪ ،‬واتا ئه‌و كه‌س������ه‌ ‌‬ ‫ی هه‌ڵبژاردنه‌كان بۆ ئه‌و گرنگ نه‌بێت‪،‬‬ ‫ئیش ده‌كات‪ ،‬ئه‌نجام ‌‬ ‫ن‌ه به‌ باشی‌ و ن‌ه به‌ خراپی‪" ‌،‬باش ‌ه چۆن ده‌توانین ئه‌م‬ ‫ی‬ ‫ش���ت ‌ه بپارێزین؟ ئه‌و كات ‌ه ده‌توانین ئه‌گه‌ر بڕیار ‌‬ ‫ی حكوومه‌ت‬ ‫ده‌سه‌اڵت له‌س���ه‌ر كۆمسیۆن ب ‌ه ده‌ست ‌‬ ‫ی په‌رله‌مان بێت‪".‬‬ ‫نه‌بێت‪ ،‬به‌ڵكو به‌ ده‌ست ‌‬

‫سێیه‌م‪ :‬كاری‌ ئه‌م ده‌زگایه‌ واتا كۆمسیۆن ده‌بێت به‌رده‌وام‬ ‫بێت‪ ،‬واتا ئه‌گه‌ر بۆ كاتێكی‌ دیاریكراو و چه‌ند كه‌سی‌ دیاریكراو‬ ‫بۆ كاتێك������ی‌ دیاریكراو ده‌ستنیش������ان بكرێن‪ ،‬ئ������ه‌وا له‌وانه‌یه‌‬ ‫كاریگه‌ری‌ نێگه‌تیڤی‌ هه‌بێت له‌سه‌ر ئه‌نجامی‌ هه‌ڵبژاردنه‌كان‪.‬‬ ‫ی "بۆچی‌"دا‌‪" :‬مه‌سه‌له‌كه‌ هه‌ر ئه‌وه‌ نییه‌‬ ‫ل‌ه پرس������یار ‌‬ ‫كاتی‌ هه‌ڵبژاردن ت���ه‌واو بوو كاره‌كان به‌كۆتا هاتن‪،‬‬ ‫به‌ڵك���و كۆمه‌ڵێك كاری‌ تر هه‌ن‪ ،‬له‌وانه‌ پێشخس���تنی‌‬ ‫یاس���ا و سیس���ته‌می‌ هه‌ڵبژاردن و خولی‌ تایبه‌ت و‬ ‫هتد‪ .‬ئه‌مانه‌ كاری‌ ئه‌و ده‌ستگایه‌ن‪ ،‬له‌هه‌مان كاتیشدا‬ ‫ئه‌وان له‌ به‌رده‌وامیدا‪ ،‬ده‌بنه‌ كادیری‌ پڕۆفیشناڵ له‌‬ ‫بواره‌كه‌ی‌ خۆیان و‪ ‌،‬به‌هه‌مان ش���ێوه‌ ئیمكانییه‌تی‌‬ ‫كاریگ���ه‌ری‌ له‌س���ه‌ر فه‌رمانب���ه‌ری‌ كۆمس���یۆن ك���ه‌م‬ ‫ده‌بێت���ه‌وه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر من فه‌رمانبه‌ری‌ كۆمس���یۆن بم و‬ ‫به‌ش���ێوه‌یه‌كی‌ كات���ی‌ دابندرێم‪ ،‬له‌وانه‌یه‌ تووش���ی‌‬ ‫كاری‌ تر ببمه‌وه‌ و بڵێم ده‌ی‌ كاكه‌ خۆ من تا هه‌تایه‌‬ ‫لێ���ره‌ نیم‪ ،‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر به‌رده‌وام‌ بێت‪ ،‬ئه‌و ئه‌گه‌رانه‌‬ ‫ڕووناده‌ن و كاریگه‌رییه‌كان كه‌متر ده‌بنه‌وه‪"‌.‬‬ ‫سه‌باره‌ت به‌ دانانی‌ مامۆستا و كارمه‌ندی‌ دوور له‌ كۆمسیۆن‬ ‫له‌كات������ی‌ هه‌ڵبژاردنه‌كان������دا‌‪" :‬له‌وانه‌یه‌ ئه‌مه‌ ب���ۆ زۆریی‌‬ ‫بنكه‌كان���ی‌ ده‌نگ���دان بگه‌ڕێته‌وه‌و له‌هه‌مان كاتیش���دا‬ ‫كه‌میی‌ كارمه‌ن���دی‌ تایبه‌تیی‌ كۆمس���یۆن‪ ،‬به‌اڵم ده‌بێت‬ ‫ئه‌وانه‌ خولی‌ تایبه‌ت ب���ه‌ كارڕاییكردنی‌ هه‌ڵبژاردنیان‬ ‫بۆ بكرێته‌وه‌‪ ،‬چونكه‌ ئه‌گه‌ر وا نه‌كرێت‪ ،‬هیچ جیا‌وازی‌‬ ‫نابێ���ت له‌گه‌ڵ ئه‌و كاته‌ی‌ وه‌زاره‌تی‌ ناو‌خۆ به‌ به‌یانێك‬ ‫هه‌م���وو مامۆس���تایانی‌ ده‌ك���رده‌ كارمه‌ن���دی‌ كاتی���ی‌‬ ‫كۆمسیۆن بۆ سه‌ر پڕۆسه‌ی‌ هه‌ڵبژاردن‪".‬‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن ب‌ه شێوه‌یه‌كی‌ دیموكراسی‌ و‬ ‫ئه‌گه‌ر پڕۆس‌ه ‌‬ ‫ی ئ������ه‌و مه‌رجانه‌ی‌ باس������مان لێوه‌كرد‬ ‫ڕاس������ته‌قین‌ه و به‌پێ ‌‬ ‫ی ده‌بێت له‌س������ه‌ر تاكه‌كانی‌ ئه‌و‬ ‫به‌ڕێوه‌چوو‪ ،‬كاریگه‌ری‌ چ ‌‬ ‫ی ده‌ڵێت‪" :‬متمانه‌ی���ه‌ك له‌الیه‌ن گه‌له‌و ‌ه‬ ‫جڤاته‌؟ به‌روار ‌‬ ‫دروس���ت ده‌بێت ك ‌ه ئه‌و ده‌س���ه‌اڵت ‌ه شه‌رعییه‌‪ ،‬وات ‌ه‬ ‫گه‌ل متمان ‌ه ب ‌ه ده‌س���ه‌اڵت ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر متمان ‌ه‬ ‫ی ده‌بێت؟‬ ‫له‌الیه‌ن گه‌له‌و ‌ه ب ‌ه ده‌سه‌اڵت په‌یدا بوو چ ‌‬ ‫ئه‌و كاته‌ گه‌ل ئاس����انكاری‌ ده‌كات بۆ ده‌سه‌اڵت كه‌‬ ‫به‌رنامه‌ی‌ خۆی‌ جێبه‌جێ‌ بكات‪ ،‬له‌هه‌مان كاتدا ئه‌گه‌ر‬ ‫به‌رنامه‌ك����ه‌ی‌ جێبه‌جێ‌ كرد‪ ،‬كۆمه‌ڵگه‌ پێش ده‌كه‌وێت‬ ‫و ئاس����تی‌ ڕۆشنبیری‌ و دیموكراسی‌ به‌رز ده‌بێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌م����ه‌ش وه‌كو بازنه‌یه‌كه‌ خ����ول ده‌خواته‌وه‌‪ .‬كه‌واته‌‬

‫حوزه‌یرانی ‪2013‬‬

‫‪23‬‬


‫پڕۆسه‌ی‌ هه‌ڵبژاردن به‌ شێوه‌یه‌كی‌ ڕاسته‌قینه‌‪ ،‬ئازاد‬ ‫و دیموكراس����ی‌ ئ����ه‌م بازنه‌ی����ه‌ی‌ لێده‌كه‌وێت����ه‌وه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫یه‌كێك یه‌كێكی‌ تر به‌رده‌وام ده‌كاته‌وه‪"‌.‬‬ ‫ی‬ ‫ی ڕاگه‌یاندنی‌ ئه‌نجام ‌‬ ‫ی زۆرجار له‌كات ‌‬ ‫ده‌رباره‌ی‌ ئه‌وه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ی������ان كه‌متر و زیاتر ‌‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ه‌كان ده‌گوترێت ‪%80‬ـ ‌‬ ‫ده‌نگده‌ران به‌ش������دارییان له‌و پڕۆسه‌یه‌دا كرد‪ ،‬ئایا ئه‌مه‌ چ‬ ‫ێ ده‌كه‌وێته‌وه‌ و نه‌چوون������ی‌ ئه‌و رێژه‌ی‌ه‬ ‫ی ل������ ‌‬ ‫كاریگه‌رییه‌ك ‌‬ ‫ی بواری‌ هه‌ڵبژاردن گوتی‌‪:‬‬ ‫ێ ده‌ڵێت؟ ئه‌و شاره‌زایه‌ ‌‬ ‫چیمان پ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی زۆر گرنگ ‌ه ك ‌ه ده‌بێت ده‌سه‌اڵت بیر ‌‬ ‫"ئه‌م ‌ه خاڵێك ‌‬ ‫ی كۆمه‌ڵگ ‌ه‬ ‫ی هۆش���یاری ‌‬ ‫ێ بكاته‌وه‌‪ ،‬ئه‌م ‌ه س���ه‌ره‌ڕا ‌‬ ‫ل‌‬ ‫ت ئه‌و ‌ه ده‌گه‌ڕێته‌و ‌ه‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬هاوكا ‌‬ ‫بۆ پڕۆسه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی هه‌ست ده‌كات ده‌نگه‌كه‌ ‌‬ ‫ی كاتێك هاوواڵت ‌‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ ‌‬ ‫ی نیی���ه‌‪ ،‬ئ���ه‌م هه‌س���ت و گومان��� ‌ه‬ ‫هی���چ بایه‌خێک��� ‌‬ ‫ی ئه‌و كات ‌ه ده‌ڵێت‬ ‫ی گه‌وره‌یه‌‪ ،‬هاوواڵت ‌‬ ‫مه‌ترس���ییه‌ك ‌‬ ‫ی‬ ‫ێ سه‌رده‌كه‌وێت! له‌الیه‌ك ‌‬ ‫من بچم و نه‌چم ده‌زانم ك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ده‌زانێت ك ‌ه ده‌نگه‌كه‌ ‌‬ ‫تره‌و ‌ه ئایا چه‌ند ‌ه هاوواڵت ‌‬ ‫ی‬ ‫ی چه‌ند ‌ه له‌ال ‌‬ ‫ی دیموكراس ‌‬ ‫ی هۆش���یاری ‌‬ ‫گرنگه‌؟ یان ‌‬ ‫ئه‌و جۆر ‌ه هاوواڵتیانه‌دا باڵوه‌‪".‬‬ ‫ئایا ئه‌مه‌ ئه‌ركی‌ كێیه‌ ئه‌م وشیارییه‌ باڵو بكاته‌وه‌؟ به‌رواری‌‬ ‫ده‌ڵێت‪" :‬ئه‌ركی‌ كۆمسیۆنی‌ بااڵ‪ ،‬حكوومه‌ت‪ ،‬ڕێكخراوه‌كان‬ ‫و راگه‌یاندن���ه‌كان به‌هه‌موو جۆره‌كانییه‌وه‌‌‪ ،‬كه‌ ده‌بێت‬ ‫پێكه‌وه به‌شدار بن بۆ ئه‌وه‌ی‌ هۆشیاریی دیموكراسی‌‬ ‫و ڕۆشنبیری‌ له‌ بواری‌ هه‌ڵبژاردن بگه‌یه‌ننه‌ هاوواڵتیان‪.‬‬ ‫هه‌ستی‌ دیموكراسییه‌ت و ده‌نگی‌ تاك وه‌كو هاوواڵتی‌‬ ‫چییه‌؟ له‌ زۆرێك له‌ واڵتان ده‌نگ ده‌كڕدرێت‪ ،‬بۆ نموونه‌‪:‬‬ ‫ل���ه‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانی‌ واڵتی‌ ئ���وردۆن نرخی‌ ده‌نگێك له‌‬ ‫‪ 500‬دۆالر زیات���ر بوو‪ ،‬واتا ده‌نگه‌ك���ه‌ كاریگه‌ری‌ هه‌یه‌‬ ‫له‌سه‌ر ئه‌نجامه‌كان‪ ،‬ئه‌مه‌ خۆی‌ له‌خۆیدا ئه‌م ده‌نگكڕینه‌‬ ‫ش���ێوه‌یه‌كی‌ زۆر خراپ���ه‌ ل���ه‌ پڕۆس���ه‌كه‌‪ ،‬ب���ه‌اڵم ئه‌مه‌‬ ‫ئه‌وه‌مان پێ‌ ده‌ڵێت‪ ،‬كه‌ ده‌نگ كاریگه‌ریی‌ ڕاسته‌وخۆی‌‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬لێ���ره‌دا ده‌بێت هه‌وڵی‌ ئ���ه‌وه‌ بدرێت به‌ هه‌موو‬ ‫ئه‌و دامه‌زراوانه‌ی‌ ئاماژه‌یان پێدرا‪ ،‬هه‌ر له‌ حكوومه‌ت‪،‬‬ ‫كۆمسیۆن‪ ،‬ڕاگه‌یاندنه‌كان و ڕێكخراوه‌ ناحکوومییه‌کان‪،‬‬ ‫ده‌نگ���ی‌ ت���اك كاریگه‌ری‌ هه‌ی���ه‌ كه‌ ئ���ه‌م هه‌ڵبژاردنه‌ به‌‬ ‫ده‌نگ���ی‌ تاك���ه‌ كه‌س���ێك ده‌تواندرێ���ت ئه‌نجامه‌كان���ی‌‬ ‫بگۆڕدرێت و گۆڕانی‌ به‌سه‌ردا بێت‪".‬‬ ‫سه‌باره‌ت به‌ بانگه‌شه‌ی‌ هه‌ڵبژاردن و به‌كارهێنانی‌ ئایین وه‌ك‬ ‫به‌ش������ێك له‌ پڕوپاگه‌نده‌كانی‌ حزبه‌ ئیسالمگه‌راكانی‌ كوردستان‪‌،‬‬

‫‪ 24‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)34‬‬

‫ده‌كرێت له‌و ڕێگایه‌وه‌ خه‌ڵكان چه‌واش������ه‌ بكرێن؟ به‌رواری‌ پێ ‌ی‬ ‫وایه‌ حزبه‌ ئیسالمیه‌كانیش وه‌ك هه‌ر حزبێكی‌ تر ئایدۆلۆژیایه‌كی‌‬ ‫تایبه‌ت به‌ خۆیان هه‌یه‌‪ ،‬ئینجا ئه‌م ئایدۆلۆژیایه‌ له‌س������ه‌ر بیرێكی‌‬ ‫ئیسالمی‌ سیاسییه‌ یان بیرێكی‌ ئیشتیراكییه‌ و هتد‪.‬‬ ‫"ده‌كرێ����ت له‌ڕوانگ����ه‌ی‌ حزبه‌كه‌ی‌ خۆی����ه‌وه‌‪ ،‬واتا‬ ‫بیروب����اوه‌ڕی‌ خۆی‌ بانگه‌ش����ه‌ بۆ به‌رنام����ه‌و پالنی‌‬ ‫خۆی‌ بكات‪ ،‬به‌اڵم نابێت ته‌هدیدی‌ خوا له‌من بكات و‬ ‫ی پێشێل بكات‪ ،‬بۆ‬ ‫س����نووری‌ ئازادییه‌كانی‌ به‌رانبه‌ر ‌‬ ‫نموون����ه‌ ده‌ڵێ����ن‪ :‬ئه‌گ����ه‌ر ده‌نگ به‌ م����ن نه‌ده‌یت خوا‬ ‫ده‌تخاته‌ ناو دۆزه‌خ����ه‌وه‌! یان ئه‌گه‌ر ده‌نگ به‌ فاڵنه‌‬ ‫لیست یان كاندیده‌ بده‌یت‪ ،‬كافر ده‌بیت! په‌یوه‌ندی‌ له‬ ‫‌نێوان مرۆڤ و خودا فه‌لسه‌فه‌یه‌كی‌ تایبه‌ته‌ له‌نێوان‬ ‫م����رۆڤ و خودا‪ ،‬نابێ����ت تۆ بێیت و خ����ودای‌ گه‌وره‌‬ ‫بخه‌یته‌ ناو به‌رنامه‌ و پالنه‌كانی‌ خۆت بۆ مه‌رامێكی‌‬ ‫دیاریكراو كه‌ گرتنه‌ ده‌ستی‌ ده‌سه‌اڵته‌"‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر حزبه‌ ئیسالمییه‌كانی‌ كوردستان ب‌ه هاوواڵتیان بڵێن‪:‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ده‌نگ ب‌ه ئێم‌ه ن������ه‌ده‌ن خودا ئه‌تانخاته‌ ناو دۆزه‌خه‌وه‌‪،‬‬ ‫باش������ه‌ ئه‌گه‌ر من مه‌سیح ‌ی بم؟ ئه‌و كات چی‌؟ ئه‌ی‌ ده‌بێت ئه‌و‬ ‫ی بیروباوه‌ڕێك ‌ی جیاوازیان هه‌یه‌ ئه‌وان چۆن به‌وان‬ ‫لیس������تانه‌ ‌‬ ‫بڵێن؟ "بۆی��� ‌ه هه‌موو لیس���ت ‌ه كاندیدك���راوه‌كان ئینجا‬ ‫ی ئیس�ل�امییه‌‪ ،‬یان عه‌لمانییه‌‪ ،‬یان س���ه‌ربه‌خۆی ‌ه‬ ‫حزب ‌‬ ‫ی‬ ‫ی خۆ ‌‬ ‫ه���ه‌ر ش���ێوه‌یه‌كه‌‪ ،‬ده‌بێ���ت به‌رنام��� ‌ه و پالن��� ‌‬ ‫ی بتوانێت‬ ‫ی كاره‌كان��� ‌‬ ‫ڕابگه‌یه‌نێ���ت و له‌س���ه‌ر بنه‌م���ا ‌‬ ‫ی كۆمه‌ڵگ ‌ه به‌ده‌ست بێنێت‪.‬‬ ‫ی تاكه‌كان ‌‬ ‫متمانه‌ ‌‬ ‫حزبه‌ ئیس��ل�امییه‌كانیش به‌هه‌مان ش����ێوه‌ ده‌بێت خۆی‌‬ ‫قان����ع ب����كات كه‌ خۆی‌ چ����ی‌ ده‌كات بۆ كۆمه‌ڵگ����ه‌‪ ،‬به‌هه‌مان‬ ‫شێوه‌ش حزبی‌ عه‌لمانی‌ و بازرگانی‌ ده‌بێت به‌و به‌رنامه‌یه‌ی‌‬ ‫دایانڕش����تووه‌ قه‌ناعه‌ت����ی‌ خه‌ڵكان به‌ده‌س����ت بێنن‪ ،‬ئینجا‬ ‫ئ����ه‌وه‌ الی‌ ئێم����ه‌ ده‌مێنێت����ه‌وه‌ ئاخۆ متمانه‌م����ان به‌ كامه‌‬ ‫به‌رنام����ه‌و كار هه‌یه‌ بۆ ئ����ه‌وه‌ی‌ له‌ كاتی‌ هه‌ڵبژاردن ده‌نگی‌‬ ‫خۆمانیان پێ‌ بده‌ین‪ ،‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر بوو به‌ هه‌ڕه‌شه‌کردن به‌‬ ‫خوا‪ ،‬له‌ هه‌موو پڕۆسه‌ی‌ دیموكراسی‌ ده‌رده‌چێت‪".‬‬

‫تێبینی‪:‬‬

‫‌رواری ‪ 8‬س������اڵ له‌گه‌ڵ رۆژنامه‌ی‌ (واشنتۆن‬ ‫‌‌‬ ‫دلۆڤان به‬ ‫ی كردووه‌‪ ،‬هاوكات له‌گه‌ڵ زۆرێك ل‌ه‬ ‫ی كار ‌‬ ‫ی ئه‌مریك ‌‬ ‫پۆست) ‌‬ ‫ی‬ ‫ی عێراق و رێكخراوه‌كان������ی‌ تایبه‌ت به‌ كار ‌‬ ‫رۆژنامه‌كان������ ‌‬ ‫ی تایبه‌ت ب‌ه‬ ‫ی جیهان ‌‬ ‫ی كردوو‌ه و خه‌اڵت ‌‬ ‫ی كار ‌‬ ‫رۆژنامه‌وان������ ‌‬ ‫ی وه‌رگرتووه‌‪.‬‬ ‫ی به‌دواداچوون ‌‬ ‫راپۆرت ‌‬


‫هه‌لبژارتنێن ئیتالیا‬

‫نڤێسه‌ر‪ :‬ئیما ویل‬

‫ێ پارتا گه‌ال ئازادی‬ ‫برلسكونی ‪ -‬سه‌رۆك ‌‬ ‫"ڕاستره‌وا ناڤه‌ند"‬

‫وه‌رگێران ژ ئنگلیزی‪ :‬ئیحسان عادل‬

‫ێ پارتا‬ ‫بیرلوجینی بیرزانی ‪ -‬سه‌رۆك ‌‬ ‫دیموكرات‪-‬‬

‫(سیلڤو برلسكونی) هه‌ر ژ پاش شه‌رێ‌ جیهانی یێ دوو ‌‬ ‫ێ‬ ‫ژ هه‌موو كه‌سێن دیتر پتر پوستێ‌ سه‌رۆكاتییا حكومه‌تا ئیتالیا‬ ‫وه‌رگرتییه‌‪ .‬س������ه‌ربارێ‌ رولێ‌ وی د ژیانا سیاسیدا‪ ،‬برلسكونی‬ ‫مه‌زن������ه‌ بزنێزمانه‌ ل ئیتالیا‪ ،‬خودانێ‌ گه‌له‌ك ده‌زگه‌هێن میدیایه‌‬ ‫ل ئیتالیا و سه‌رۆكاتییا یانا ئه‌ی سی میالن دكه‌ت‪ .‬هه‌تا ئه‌گه‌ر‬ ‫هاتو پوستێ‌ خۆ جاره‌كا دی وه‌رنه‌گرتژی‪ ،‬دێ‌ هه‌ر كه‌ساتییه‌كا‬ ‫ب هێز و كاریزمی ل چڤاتا نوینه‌راندا هه‌بیت‪.‬‬

‫(بیرلوجینی بیرزانی) س������ه‌رۆكاتییا پارت������ا دیموكرات‬ ‫ێ سیاسه‌تێدا‬ ‫دكه‌ت‪ ،‬ئه‌زمۆن و ش������اره‌زاییه‌كا مه‌زن د وار ‌‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬د ژیانا خۆ یا پیش������ه‌ییدا‪ ،‬ژ كه‌ڤن‌ه كۆمۆنیست بووی‌ه‬ ‫ێ‬ ‫ێ ناڤه‌ند‪ .‬راپرس������ین وه‌سا بۆدچن كو كاندیده‌ك ‌‬ ‫چه‌پڕه‌و ‌‬ ‫بهێز‌ه بۆ س������ه‌ركه‌فتن د هه‌لبژارتناندا‪ .‬ئێك‌ه ژ پشته‌ڤانێن‬ ‫ێ‬ ‫پالنا (مونتی) بۆ ده‌س������تگرتنێ‌‪ ،‬هه‌ولدده‌ت وه‌كو گه‌نجه‌ك ‌‬ ‫تژی بزاڤ خۆنیشان بده‌ت‪.‬‬

‫مونتی ‪...‬هه‌ڤپه‌یمانا ناڤه‌ند‬

‫روبیرتو مارونی ‪ -‬هه‌ڤبه‌ند‌ا باكوور‬

‫ێ كو ویالیه‌تا وی ب دوماهیك هاتی‪،‬‬ ‫(ماری������ۆ مونتی) ی ‌‬ ‫س������ه‌رۆكاتییا حكومه‌تا ته‌كنوكرات دكر‪ ،‬پاش كو حكومه‌تا‬ ‫برلسكونی ل نوڤه‌مبه‌را س������اال ‪ 2011‬شكه‌ستن خواری‪.‬‬ ‫ێ ئێكه‌تییا ئوروپایه‌‪ .‬ژ‬ ‫مرۆڤه‌ك������ێ‌ ئابووری زان و نوێن������ه‌ر ‌‬ ‫ێ چاكس������ازیانه‌ ل ئیتالیا ب������ۆ به‌رهنگاریكرنا‬ ‫داخازك������ه‌ر ‌‬ ‫قه‌یرانا قه‌ردارییێ‌‪ ،‬پشتگیرییا گه‌له‌كان بده‌ستخۆڤه‌ ئینا‪ ،‬ژ‬ ‫وانه‌ژی سه‌رۆكێ‌ په‌رله‌مانی (جیانفرانكۆ ڤینی)‪.‬‬

‫(روبێرتۆ مارونی)‪ ،‬د حكومه‌تا برلسكونیدا‪ ،‬وه‌زیرێ‌ ناڤخۆ‬ ‫ێ باكووره‌‪ .‬ل هه‌لبژارتنێن چوویی‬ ‫بوو‪ ،‬نها سه‌رۆك ‌ێ هه‌ڤبه‌ند ‌‬ ‫هه‌ڤپه‌یمانی دگه‌ل پارتا "گه‌لێ ئازاد" ب سه‌رۆكاتییا برلسكونی‬ ‫پێكئینابوو‪ .‬بزاڤ ‌ێ دكه‌ت ره‌زامه‌ندی ‌ێ لگور یاس������ایا سیاسه‌تا‬ ‫ده‌رڤه‌یا ئێكگرتی وه‌رگریت‪ .‬گه‌له‌ك دژی پروگرامێ‌ چاكسازییێن‬ ‫(مونتی) راوه‌ستیا و چانس������ه‌ك ‌ێ مه‌زن هه‌یه‌ پڕانییا ده‌نگێن‬ ‫ده‌ڤه‌را باكووری (لومباردی) بده‌ستخۆڤ‌ه بینیت‪.‬‬

‫حوزه‌یرانی ‪2013‬‬

‫‪25‬‬


‫ئومپیرتۆ بوسی ‪ -‬هه‌ڤبه‌ند‌ا باكوور‬

‫(بوسی) خودان كه‌س������اتییه‌كێ‌ كارتێكه‌ره‌‪ .‬هه‌تا‬ ‫تیرمه‌ها ساال ‪ 2012‬سه‌رۆكێ‌ هه‌ڤبه‌ندا باكوور بوو‪،‬‬ ‫لێ‌ ناچاربوو ده‌س������ت ژ كارێ‌ خۆ ب������ه‌رده‌ت‪ ،‬ژبه‌ر‬ ‫تومه‌ت������ا مفا وه‌رگرتنێ‌ ژ مالێ‌ گش������تی بۆ مه‌ره‌مێن‬ ‫كه‌س������اتی‪ .‬زێده‌باری تومه‌تێن ئاراسته‌ی كورێ‌ وێ‌‬ ‫(رین������زۆ) هاتینه‌كرین لدور گومان������ا كرینا باوه‌رناما‬ ‫زانكۆیێ‌ ژ زانكۆیه‌كا تایبه‌ت ل ئه‌لبانیا و مفاوه‌رگرتن‬ ‫ژ پۆستێ‌ بابێ‌ خۆ یێ‌ سیاسی بۆ به‌رژه‌وه‌ندا خۆ یا‬ ‫تایبه‌ت‪.‬‬

‫ئه‌ندریتۆ ‪ -‬پارتا كریستیانا دیموكرات‬

‫(جیلی������ۆ ئه‌ندریت������ۆ)‪ ،‬د مێژوویا سیاس������ه‌تا ئیتالیادا‬ ‫سیاسه‌تمه‌داره‌كێ‌ دێرینه‌‪ .‬بۆ هه‌تاهه‌تایێ‌ د ئه‌نجومه‌نێ‌‬ ‫پیرانێ������ن ئیتالی������دا هاتیی������ه‌ دامه‌زراندن‪ ،‬س������ێ‌ جاران‬ ‫س������ه‌رۆكاتییا حكومه‌ت������ێ‌ وه‌رگرتیی������ه‌‪ .‬ل س������ه‌رده‌مێ‌‬ ‫ده‌ستهه‌التا وی‪ ‌،‬ئیتالیا توش������ی نه‌ئارامییێ‌ ژ ئه‌نجامێ‌‬ ‫هێرشێن باسكێ‌ راستێ‌ و باسكێ‌ چه‌پێ‌ یێ‌ توندره‌و بۆ‬ ‫مافیا بوویه‌‪ .‬پشتگیرییا وی ژ ئه‌نجومه‌نێ‌ پیران یا بهێزه‌‪،‬‬ ‫كو ل س������ه‌رده‌مێن چوویی ش������یایه‌ سێ‌ حكومه‌تان ژبه‌ر‬ ‫ده‌نگنه‌دانا خۆ بێخیت‪.‬‬

‫ێ بناڤوده‌نگێ‬ ‫ێ كود ‌‬ ‫بیبی گریللو ‪ -‬خودان ‌‬ ‫(بزاڤا پێنج ستێری)‬

‫ب������ه‌ری ببیته‌ كه‌س������ه‌كێ‌ چاالكێ‌ سیاس������ی‪( ،‬بیبی‬ ‫گریللو) ئه‌كته‌ره‌كێ‌ كومی������دی یێ‌ حنێر بوو‪ .‬گریللوی‬ ‫كودێ‌ (كومه‌كا یاس������ا) بناڤێ‌ (بزاڤا پێنج ستێری) ل‬ ‫س������اال ‪ 2009‬دامه‌زراند‪ .‬تێدا هه‌می ش������یانێن خۆ بۆ‬ ‫نه‌هێالنا گه‌نده‌لییێ‌ د سیاس������ه‌تا ئیتالیادا مه‌زاختن‪.‬‬ ‫گریللو دژی سیاس������ه‌تا (مونتی) بۆ ده‌س������گرتنێ‌ بوو‪.‬‬ ‫گه‌ل������ه‌ك ره‌خن������ه‌ ل ركبه‌رێن خ������ۆ ل درێژاهییا ده‌مێ‌‬ ‫بانگه‌ش������ا هه‌لبژارتناندا دگرت‪ .‬گریلل������و د رێكا پارتا‬ ‫خ������ۆدا خه‌باتێ‌ بۆ ئازادیی������ا ده‌ربرینێ‌ و چڤاكه‌كا پتر‬ ‫ڤه‌كری دكه‌ت‪.‬‬

‫‪ 26‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)34‬‬

‫ێ ئیتالیا‬ ‫جورجیۆ نابولیتانۆ ‪ -‬سه‌رۆك ‌‬ ‫(جورجیۆ نابولیتانۆ)‪ ،‬سه‌رۆكێ‌ ‪11‬یێ‌ كۆمارا ئیتالیا‬ ‫و ئێكه‌مین سه‌رۆكێ‌ ده‌وله‌تا ئیتالیا ژ حزبا كۆمۆنیستا‬ ‫ئیتال������ی‪ .‬ل س������الێن نوتاندا‪ ،‬ل س������ه‌رده‌مێ‌ (برودی)‬ ‫پۆس������تێ‌ وه‌زیرێ‌ ناڤخۆ وه‌رگرتبوو‪ .‬پشتی وه‌رگرتنا‬ ‫پۆستێ‌ سه‌رۆكاتییا ئیتالیا‪ ،‬پڕانیا خه‌لكێ‌ ئیتالیا ئه‌وی‬ ‫وه‌كو پارێزه‌رێ‌ پۆستێ‌ سه‌رۆكاتییا كۆماری دهه‌ژمێرن‪.‬‬


‫ل سه‌رده‌مێ‌ (برلسكونی) وه‌كو كه‌سه‌كێ‌ میانره‌و دهاته‌ دیتن‪ .‬وه‌كو‬ ‫سه‌رۆكێ‌ هه‌ڤپه‌یمانا نیشتمانییا پارێزه‌ر هاته‌ دامه‌زراندن‪ .‬ده‌ستپێكا‬ ‫ژیانا وی یا سیاسی په‌یوه‌ندی ب پارتا راستره‌وا توندره‌و كربوو‪.‬‬

‫ێ پارتا‬ ‫ێ چه‌پره‌و ‌‬ ‫نیتشی فیندوال ‪ -‬سه‌رۆك ‌‬ ‫ژینگه‌هێ‌‬

‫لڤێ‌ داوییێ‌‪ ،‬س������ه‌رۆكێ‌ هه‌رێما (بولیا) و س������ه‌رۆكێ‌ پارتا‬ ‫ژینگه‌هێ‌ (نیتشی فیندوال) چوونه‌ دناڤ پارتا دیمۆكراتا ئیتالی‬ ‫ب سه‌رۆكاتییا (بیرزانی) و هه‌ڤپه‌یمانییه‌كا چه‌پا ناڤه‌ند بناڤێ‌‬ ‫(ئیتالیا هه‌ڤپش������ك) دامه‌زراند‪( .‬فیندوال) ب ئێك ژ پارێزه‌رێن‬ ‫دیار ژ مافێ‌ هه‌ڤژینییا هه‌مره‌گه‌زی دهێته‌ هه‌ژمارتن‪.‬‬

‫ماسیمۆ دالیما ‪ -‬پارتا دیموكرات‬

‫ێ پارتا‬ ‫ئوسكار جیانینۆ ‪ -‬دامه‌زرێنه‌ر ‌‬ ‫(كاركرن بۆ نه‌هێالنا به‌ر بخرابیچوونێ‌)‬

‫رۆژنامه‌ڤانێ‌ به‌رنیاس (ئوسكار جیانینۆ) پارتا (كاركرن‬ ‫ژ ب������ۆ نه‌هێالنا به‌ر بخرابیچوونێ‌) ل ته‌باخا س������اال ‪2012‬‬ ‫دامه‌زراند‪ .‬دگه‌ل گه‌له‌ك رۆژنامه‌ڤان و پسپورێن ئابووری‪،‬‬ ‫ێ ئازاد دكه‌ت‪.‬‬ ‫(جیانینۆ) كار بۆ پشته‌ڤانییا سیاسه‌تا بازار ‌‬ ‫حزب������ا وی داخازكه‌را فش������ارا قه‌رزانه‌ برێ������ژا ‪ %20‬و بۆ‬ ‫ماوه‌یێ‌ پێنج س������الێن داهاتیدا‪ .‬زێده‌باری كێمكرنا باج و‬ ‫ێ و چاكسازییان‌ه‬ ‫خویكانه‌‪( .‬جیانینۆ) ژ حه‌ژێكه‌رێ‌ فیدرالیه‌ت ‌‬ ‫د زانكۆیادا‪.‬‬

‫د به‌رێ‌ دا (ماس������یمۆ دالیما) پۆستێ‌ سه‌رۆكێ‌ وه‌زیران و‬ ‫وه‌زیرێ‌ ده‌رڤه‌ وه‌رگرتبوو‪ .‬نها ئێكه‌ ژ ئه‌ندامێن پارتا دیموكرات‬ ‫و خودانێ‌ ده‌زگه‌هێ‌ (ئیتالیا ئوروپی) یێ‌ پشته‌ڤان بۆ ئێكه‌تییا‬ ‫ئوروپییه‌‪ .‬زێده‌باری س������ه‌رۆكێ‌ ده‌زگه‌هێ‌ خوێندنێن ئوروپییه‌‪.‬‬ ‫وه‌كو رۆژنامه‌ڤانه‌كێ‌ پێشتر‪( ،‬دالیما) دانه‌رێ‌ گه‌له‌ك په‌رتۆكانه‌‬ ‫و دوماهیك په‌رتۆكژی بناڤێ‌ (دژی پێلێ‌) به‌الڤكرییه‌‪.‬‬

‫ێ پارتا‬ ‫ئه‌نتونیۆ ئه‌نگرۆیا ‪ -‬سه‌رۆك ‌‬ ‫(شوره‌شا سڤیل)‬

‫جیانفراكۆ ڤینی ‪ -‬پارتا ئاییند ‌ه و ئازادییا‬ ‫ئیتالیا‬

‫(جیانفرانك������ۆ ڤینی) ئالیگرێ‌ (مونتی)یه‌ بۆ هه‌ڤپه‌یمانییا ناڤه‌ند‪.‬‬ ‫(ڤینی) سیاسه‌تمه‌داره‌كێ‌ بلیمه‌ت و خۆدان كه‌ساتییه‌كێ‌ كارتێكه‌ره‌‪.‬‬

‫(ئه‌نگرۆیا) سه‌رۆكاتییا پارتا (شوره‌شا سڤیل) دكه‌ت یاكو‬ ‫هه‌ڤپه‌یمان������ه‌ دگه‌ل هن������ده‌ك گروپێن بچوك ژ چه‌پ������ا ناڤه‌ند و‬ ‫كۆمۆنیستێن دێرین و داخازكه‌رێن پاراستنا ژینگه‌هێ‌‪ .‬گه‌له‌ك‬ ‫ژ دادوه‌ر و سه‌رۆكێن شاره‌وانییا ئه‌ندامێن ئه‌ڤێ‌ هه‌ڤپه‌یمانییێنه‌‪.‬‬ ‫(ئه‌نگرۆیا) ئێك بوو ژ پارێزه‌رێن كێش������ا كوش������تنا (جیوڤانی‬ ‫ڤالونس) كو ئێك ژ شه‌ركه‌رێن مافیا بوو‪.‬‬

‫ژێده‌ر‪http://www.dw.de :‬‬

‫حوزه‌یرانی ‪2013‬‬

‫‪27‬‬


‫ڕاپرسی‪:‬‬ ‫ل فه‌له‌ستین ‌ێ (به‌رغوسی) ل‬ ‫پێشیا (مه‌حمود عه‌باس) تێت‬ ‫وه‌رگێڕان ژ ئنگلیزی ‪ :‬ئه‌ڤراز عومه‌ر‬

‫مه‌حمود عه‌باس‬

‫مه‌روان به‌رغوسی‬

‫ئه‌نجامێن ڕاپرس������ییه‌كێ‌ وه‌س������ا دیاركر ئه‌گه‌ر نها‬ ‫ێ بهێن������‌ه‬ ‫هه‌لبژارتنێ������ن س������ه‌رۆكاتییێ‌ ل فه‌له‌س������تین ‌‬ ‫ئه‌نجامدان‪( ،‬مه‌روان به‌رغوسی) سه‌ركردێ‌ زیندانكری‬ ‫یێ‌ (بزاڤا فه‌تح) دێ‌ (مه‌حمود عه‌باس)ی س������ه‌رۆكی‬ ‫ێ (‪ )PA‬و (ئیسماعیل‬ ‫نهایێ‌ ده‌س������تهه‌التا فه‌له‌ستین ‌‬ ‫هه‌نییه‌)ی س������ه‌رۆكێ‌ ئه‌نجومه‌ن������ێ‌ وه‌زیرانێ‌ (بزاڤا‬ ‫ێ‬ ‫ێ پێ‌ ئینیت‪ .‬هه‌روه‌سا ڕاپرسیی ‌‬ ‫حه‌ماس) شكه‌ستن ‌‬ ‫خۆیا ك������ر كو (‪ )%55‬ژ فه‌له‌س������تینییان پش������تگیرییا‬ ‫ێ‬ ‫چاره‌سه‌رییا دوو ده‌وله‌تی هه‌مبه‌ری (‪ )%44‬دژاتیی ‌‬ ‫دكه‌ن‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫ێ س������ه‌نته‌رێ‌ فه‌له‌س������تینێ‌ ی ‌‬ ‫ڕاپرس������ی ژ ئالیی������ ‌‬ ‫سیاس������ه‌تێ‌ و ڤه‌كولینێڤه‌ هاته‌ ئه‌نجام������دان‪ ،‬تێدا ب‬ ‫ێ‬ ‫ئاوای������ێ‌ هه‌ڕه‌مه‌ك������ی (‪ )1,270‬س������امپل ژ خه‌لك ‌‬

‫ێ‬ ‫فه‌له‌س������تینێ‌ وه‌رگرتن و رێژا په‌راوێزكرنا شاش������یی ‌‬ ‫(‪ ).%3‬بوو‪.‬‬ ‫هه‌روه‌سا ڕاپرسییێ‌ ئاماژه‌ ب دابه‌زینا جه‌ماوه‌رییا‬ ‫(حه‌ماس) و (هه‌نییه‌) هه‌مب������ه‌ر بلندبووناجه‌ماوه‌رییا‬ ‫(فه‌تح) و (عه‌باس) ی كر‪ .‬لدوڤ ڕاپرس������ییێ‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫ێ دوو‬ ‫ه������ه‌ر ئه‌ڤ������رۆ هه‌لبژارتن بهێن‌ه س������ازدان و بتن ‌‬ ‫ێ‬ ‫به‌ربژار (عه‌ب������اس و هه‌نییه‌) هه‌ب������ن‪( ،‬عه‌باس) د ‌‬ ‫(‪ )%52‬ژ ده‌نگ������دان بده‌س������تخۆڤ‌ه ئینی������ت‪ ،‬هه‌مبه‌ری‬ ‫(‪ )%41‬بۆ (هه‌نیه‌)ی‪ .‬به‌ری‌ سێ‌ مه‌هان رێژا ده‌نگدانێ‬ ‫دناڤب������ه‌را هه‌ردوواندا گه‌له‌ك ی������ا نێزیكی ئێك بوو‪ ،‬بۆ‬ ‫(عه‌باس)ی (‪ )%45‬هه‌مبه‌ر (‪ )%44‬بۆ (هه‌نییه‌)ی‪.‬‬ ‫ێ بكاریت شكه‌ستنێ‌ ب (عه‌باس)‬ ‫ێ ئێكان‌ه ی ‌‬ ‫كاندید ‌‬ ‫و (هه‌نییه‌) بینیت (مه‌روان به‌رغوس������ی)ی‌ه ‪ ،‬كو نها ب‬

‫‪ 28‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)34‬‬


‫ێ‬ ‫تومه‌تا چاالكییێن تیرۆری دژی ئس������رائیلێ‌ ب حوكم ‌‬ ‫ێ ل زیندانه‌كا ئسرائیلێ‌ یێ‌ زیندانكریه‌‪.‬‬ ‫هه‌تا هه‌تای ‌‬ ‫د ڕاپرسییێدا هاتییه‌ ئه‌گه‌ر نها ركبه‌رییا هه‌لبژارتنێن‬ ‫ێ دناڤب������ه‌را‬ ‫س������ه‌رۆكاتییا ده‌س������تهه‌التا فه‌له‌س������تن ‌‬ ‫(به‌رغوس������ی) و (هه‌نییه‌)یدا بهێت‌ه كرن‪( ،‬به‌رغوسی)‬ ‫دێ‌ رێژا (‪ )%60‬ی������ا ده‌نگان وه‌رگریت و (هه‌نییه‌)ژی‬ ‫(‪ .)%33‬لێ‌ ئه‌گه‌ر هه‌لبژارتنێن سه‌رۆكاتییێ‌ دناڤبه‌را‬ ‫هه‌رسیاندا ‪-‬عه‌باس و به‌رغوسی و هه‌نییه‌ی‪-‬دا بهێت‌ه‬ ‫ێ س������ه‌ركردێ‌ زیندانكرییێ‌ بزاڤا فه‌تح‬ ‫ئه‌نجامدان‪ ،‬د ‌‬ ‫رێژا [‪ ]%38‬وه‌رگریت هه‌مبه‌ر [‪ ]%31‬بۆ (هه‌نییه‌) و‬ ‫[‪ ]%26‬بۆ (عه‌باس)ی‪.‬‬ ‫ڕاپرس������ییێ‌ گۆت‪ ،‬ئه‌گ������ه‌ر هه‌لبژارتنێ������ن نوو یێن‬ ‫په‌رله‌مان������ی‪ ،‬نها بهێنه‌ ئه‌نجام������دان‪ ،‬دێ‌ فه‌تح ب رێژا‬ ‫(‪ )%41‬یا ده‌نگان‪ ،‬هه‌مب������ه‌ری (‪ )%29‬بۆ حه‌ماس ب‬ ‫سه‌ركه‌ڤیت‪.‬‬ ‫ژ ئالییێ‌ سیاس������یڤه‌‪ ،‬ڕاپرس������ییێ‌ دیت كو (‪ )%55‬ژ‬ ‫خه‌لكێ‌ فه‌له‌س������تینێ‌ الیه‌نگرییا چاره‌سه‌رییا هه‌بوونا دوو‬ ‫ده‌وله‌تی دكه‌ن‪ ،‬لێ‌ (‪ )%44‬به‌رهه‌لستییا وێ هزرا‌ دكه‌ن‪.‬‬

‫ێ باوه‌رێدان‌ه كو‬ ‫نێزیكی (‪ )%60‬ژ فه‌له‌ستینییان د و ‌‬ ‫ێ‬ ‫ئارمانجا دومدرێژا ئسرائیلێ‌‪ ،‬به‌رفره‌هكرنا سنوور ‌‬ ‫ێ‬ ‫خۆیه‌‪ ،‬هه‌تاك������و هه‌موو ده‌ڤه‌رێن دناڤب������ه‌را رووبار ‌‬ ‫ێ‬ ‫ئ������ورده‌ن و ده‌ری������ا ناڤه‌راس������ت ڤه‌گری������ت و خه‌لك ‌‬ ‫فه‌له‌ستینێژی ل ئه‌ڤان ده‌ڤه‌را ڕاته‌قینن‪.‬‬ ‫ێ ئام������اژه‌ پێدای‪ ،‬ئه‌و‌ه كو‬ ‫خاله‌كا دیترا ڕاپرس������یی ‌‬ ‫خه‌لكێ‌ فه‌له‌س������تینێ‌ پتر د خه‌مگین و نیگه‌رانن لدور‬ ‫ێ و دووبه‌ره‌كییا ئێكه‌تییا نیشتمانی‬ ‫هه‌ژارییێ‌ و بێكاریی ‌‬ ‫ێ و چاالكییێن ئاكنجییبوونێ‌)‪.‬‬ ‫ژ (داگیركرن ‌‬ ‫لدور سه‌ره‌دانا ئه‌ڤێ‌ دووماهییا سه‌رۆكێ‌ ئه‌مه‌ریكا‬ ‫(باراك ئوباما)یژی بۆ ده‌ڤه‌رێ‌‪ ]%55[ ،‬ژ فه‌له‌ستینییان‬ ‫دبێژن كو رێڤه‌به‌رییا ئه‌مه‌ریكا بۆ ڤه‌گژاندنا پروس������ا‬ ‫ئاشتییێ‌ یا سه‌ركه‌فتی نابیت‪ ]%70[ ،‬د وێ‌ باوه‌رێ‌‬ ‫دانه‌ كو ئه‌مه‌ریكا فش������ارێ‌ نائێخته‌ سه‌ر ئسرائیلێ‌‬ ‫ب������ۆ ڕاگرتن������ا ئاڤاكرن������ا جوهنش������ینان‪]%30[.‬ژی ژ‬ ‫به‌رسڤده‌ران دبێژن كو هزرا وان لسه‌ر (ئوباما)ی ب‬ ‫ئاراس������ته‌یێ‌ خراب پاش س������ه‌ره‌دانا وی بۆ ده‌ڤه‌رێ‌‬ ‫هاتییه‌ گوهورین‪.‬‬

‫اسماعیل هه‌نیه‌‬ ‫ژێده‌ر‪:‬‬ ‫‪jpost.com/Middle-East/Poll-Palestinians-prefer-Barghouti-over-Abbas-as-PA‬‬‫‪head‬‬ ‫حوزه‌یرانی ‪2013‬‬

‫‪29‬‬


‫مالیزیا ده‌نگێ‌ خۆ دده‌ت‬ ‫* و‪ :‬ژ ئنگلیزی‪ :‬عزه‌ت یوسف‬

‫ل ‪ 2013/5 /5‬د ركابه‌رییه‌كا دژوار د مێژوویا مالیزیادا كو‬ ‫ره‌نگه‌ دوماهی ب ‪ 56‬س������الییا حكومرانییا حزبا ده‌ستهه‌التا‬ ‫تومه‌تبار ب ده‌ستێوه‌ردانا گه‌نده‌لیێ‌ بینیت‪ ،‬ده‌نگده‌رێن مالیزی‬ ‫ب������ۆ هه‌لبژارتنێ������ن په‌رله‌مان������ی چوون������ه‌ ده‌نگدانێ‌‪.‬هه‌رئێك ژ‬ ‫(هه‌ڤپه‌یمانا به‌ره‌یێ‌ نیشتمانی) یا ده‌ستهه‌التدار و (هه‌ڤپه‌یمانا‬ ‫میللی ‪ )BN -‬یا ئۆپزسیۆن ب هیڤیا سه‌ركه‌فتنێ‌ بوون‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫ێ (‪ )Merkeda‬ی ‌‬ ‫ئه‌نجامێن ڕاپرسییه‌كێ‌ ژ س������ه‌نته‌ر ‌‬ ‫بۆچوون و ڕاپرسییا مالیزی‪ ،‬ب هه‌فتییه‌كێ‌ به‌ری هه‌لبژارتنان‬ ‫ێ‬ ‫وه‌سا نیش������اندا كو هه‌ڤپه‌یمانا ئۆپزسیۆن یا پێكهاتی ژ س ‌‬ ‫ێ‬ ‫پارت������ان (‪ )BN‬ب رێژا (‪)%1‬ل پێ������ش هه‌ڤپه‌یمانییا به‌ره‌ی ‌‬ ‫نیشتمانییا ده‌ستهه‌التدار دهێت‪ ،‬د ده‌مه‌كی كو رێژه‌كا بلندا‬ ‫ێ خۆ ئێكال نه‌كربوو‪ .‬ڕاپرسییێ‌ دیار‬ ‫ده‌نگده‌ران هه‌لویس������ت ‌‬ ‫ێ (‪ )89‬كورس������یان و هه‌ڤپه‌یمانا‬ ‫كرب������وو كو ئۆپزس������یۆن د ‌‬ ‫ێ (‪ )85‬كورسیان بده‌ستخۆڤ‌ه ئینیت‪.‬‬ ‫ده‌ستهه‌التدار د ‌‬ ‫ل پایته‌ختی (كواالالمبور) رێزێن درێژ درێژێن ده‌نگده‌ران‬ ‫ێ‬ ‫ێ دهاتن������ه‌ دیتن‪.‬ئه‌ندامه‌ك ‌‬ ‫به‌رامب������ه‌ری بنگه‌هێ������ن ده‌نگدان ‌‬ ‫كوموسیونا هه‌لبژارتنان راگه‌هاند كو (‪ )13.3‬ملیون كه‌سان‬ ‫ێ ده‌نگدانێ‌ هه‌ی‌ه بو پڕكرنا (‪ )222‬كورسیێن په‌رله‌مانی‬ ‫ماف ‌‬ ‫و (‪ )505‬كورسیێن چڤاتا ویالیه‌تان‪.‬‬ ‫ئه‌نجامێن هه‌لبژارتنان كو رێژا به‌شداریكرنی نێزیكی (‪)%80‬‬ ‫وات������‌ه پت������ر ژ (‪ )10.6‬ملی������ون ده‌نگده‌ر بوون‪ ،‬ب س������ه‌ركه‌فتنا‬ ‫هه‌ڤپه‌یمان������ا حكومدار ب س������ه‌رۆكاتییا (نه‌جی������ب ره‌زاق ‪59 -‬‬ ‫س������الی) هات‌ه راگه‌هاندن و ئۆپزسیۆن نه‌شیا شكه‌ستنێ‌ ب ئێك‬ ‫ژ دۆمدرێژترین حكومه‌تێن جیهان ‌ێ بینیت‪ ،‬كو هه‌ر ل سه‌ربه‌خۆیییا‬ ‫مالیزیا ژ ساال (‪ )1957‬وه‌ره‌ ل ده‌ستهه‌التێیه‌‪.‬‬ ‫ێ نیشتمانییا ده‌ستهه‌التدار شیا (‪ )133‬كورسییا ژ‬ ‫به‌ره‌ی ‌‬ ‫كۆما (‪ )222‬كورس������ییێن په‌رله‌مانی بده‌س������تخۆڤ‌ه بینیت كو‬ ‫پڕانییه‌كا س������اد‌ه دده‌ت������ێ‌‪ ،‬به‌رامبه‌ر (‪ )89‬كورس������ییان بۆ‬ ‫هه‌ڤپه‌یمانییا به‌رهنگار‪.‬‬ ‫ل هه‌لبژارتنێن گشتی یێن ساال (‪( ،)2008‬نه‌جیب ره‌زاق)‬ ‫سه‌رۆكوه‌زیرێن نها ب (‪ )140‬كورسییان بسه‌ركه‌تبوو‪ .‬نێزیكی‬ ‫ئێك ژ س������ێ‌ ژ كورسییان ژ ده‌س������تدابوون‪ ،‬لێ‌ د هه‌لبژارتنێن‬ ‫ئه‌ڤ ساله‌دا نێزیكی (‪ )%50‬ژده‌نگدان ژ ده‌ستداینه‌‪ ،‬ئه‌ڤه‌ژی‬

‫‪ 30‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)34‬‬

‫بێگومان دێ‌ س������ه‌ركردایه‌تییا وی ل وه‌الته‌ك������ێ‌ (‪ )28‬ملیۆن‬ ‫كه‌سی یێ‌ فره‌نه‌ژاد و فره‌نه‌ته‌وه‌ الواز كه‌ت‪.‬‬ ‫ل پرێ������س كونفرانس������ه‌كێ‪( ،‬نه‌جی������ب ره‌زاق) گۆت‪( :‬ئه‌م‬ ‫توندره‌ویی������ا سیاس������ی و ره‌گه‌زپه‌رس������تی ره‌تدكه‌ی������ن و ب‬ ‫ئاراس������ته‌یێ‌ ژینگه‌ه������ه‌كا پتر میان������ڕه‌و و رێزگرتنا به‌رامبه‌ر‬ ‫ێ هه‌لبژارتنان ب‬ ‫كاردكه‌ین‪ .‬هیڤــی دكه‌م ئۆپزس������یۆن ئه‌نجام ‌‬ ‫ێ به‌رف������ره‌ھ وه‌رگری������ت و بهێلیت رێبازا پرۆس������ا‬ ‫س������ینگه‌ك ‌‬ ‫دیموكراس������ییێ‌ به‌رده‌وام بیت)‪.‬هه‌روه‌سا گۆت‪( :‬بێگومان ب‬ ‫ویالیه‌ته‌كا دی یا ده‌س������تهه‌التییێ‌‪ ،‬ئه‌م دشێین گه‌له‌ك كارێن‬ ‫باش د ئه‌ڤان پێنج سالێن داهاتیدا ئه‌نجام ده‌ین)‪.‬‬ ‫ێ (ئه‌نوه‌ر ئیبراهیم)ی سوزدا كو ئه‌و دیڤچوونێن كوور و‬ ‫ل‌‬ ‫ێ كه‌ن و میدیا مالیزیا ئازاد كه‌ن‬ ‫ێ لس������ه‌ر گه‌نده‌لیی ‌‬ ‫جیدی د ‌‬ ‫ێ‬ ‫و بهایێ‌ په‌ترۆلێژی نزم كه‌ن و گۆت‪( :‬ئه‌ڤ‌ه ده‌ستپێكا شه‌ر ‌‬ ‫میلله‌تییه‌ دگه‌ل حكومه‌تا ناش������ه‌رعی و گه‌نده‌لڤان یا ب دزینا‬ ‫ێ چینه‌ هه‌ر‬ ‫ده‌نگان و س������ه‌خته‌كارییێ‌ ب سه‌ركه‌فتی‪ .‬ئه‌م د ‌‬ ‫كوژیه‌كا ئه‌ڤی وه‌التی و ئه‌م دێ‌ لسه‌ر خه‌باتێ‌ به‌رده‌وام بین‬ ‫و ده‌ستا نابه‌رده‌ین)‪.‬‬ ‫د هه‌وا هه‌لبژارتناندا (نه‌جیب ره‌زاق)ی هوشداری دابوو‬ ‫ئۆپزسیۆنێ‌ كو ئاگرێ‌ فێتنه‌گێرییا تائیفه‌گه‌ری و نه‌ژادپه‌رێسی‬ ‫ێ ترس������ا س������اخته‌كرنا‬ ‫هه‌لنه‌كه‌ن‪ ،‬د به‌رامبه‌ردا ئۆپزس������یۆن ‌‬ ‫هه‌لبژارتنان ژ ئالییێ‌ حكومه‌تێڤ‌ه نیشاندا‪ .‬ئه‌گه‌ر ئۆپزسیۆن‬ ‫ێ‬ ‫ێ ی‌‬ ‫ێ به‌ر ‌‬ ‫بس������ه‌ركه‌فت‪ ،‬دێ‌ جاره‌كادی ده‌ستهه‌الت بۆجێگر ‌‬ ‫س������ه‌رۆكوه‌زیران (ئه‌ن������وه‌ر ئیبراهیم) زڤریت یێكو ل س������اال‬ ‫(‪ )1998‬ژ پۆس������تی وی هاتیی‌ه الدان و هاتیی‌ه زیندانكرن ب‬ ‫تاوانا گه‌نده‌لییێ‌ و كارێن بێره‌وشتی‪ .‬یێكو ئه‌و دبێژیت ئه‌ڤ‌ه‬ ‫هه‌می بێبه‌ختی و دره‌و بوون‪.‬‬ ‫ێ ده‌ركه‌تی‪،‬‬ ‫ل س������اال (‪ )2004‬پش������تی (ئه‌نوه‌ر) ژ زیندان ‌‬ ‫تێنه‌كا زێده‌تر دا ئۆپزسیۆنێ‌ و ئۆپزسیۆن پتر خورت بوو‪ .‬ل‬ ‫ێ ژ كورسییێن‬ ‫س������اال (‪ )2008‬ئۆپزس������یۆن شیا ئێك ژ س������ ‌‬ ‫ێ لسه‌ر ده‌نگێن چه‌ند‬ ‫په‌رله‌مانی بده‌ستخۆڤه‌ بینیت و كونترول ‌‬ ‫ێ‬ ‫ویالیه‌تان بكه‌ت و (نه‌جیب ره‌زاق)ژی ب ڤه‌شارتنا گه‌نده‌لیی ‌‬ ‫ێ گونه‌هباركر‪.‬‬ ‫و ته‌كتیكا دكتاتۆریه‌ت‌ا ده‌ستهه‌الت ‌‬ ‫ژێده‌ر‪Independent :‬‬


‫رێفراندۆم و پروژێ سه‌رخوه‌بوونێ‬

‫فه‌همی باالیی‬ ‫س������ه‌رخوه‌بوون وه‌کی مافه‌کی یاس������ایی و خوه‌زایی یێ‬ ‫هه‌رنه‌ته‌وه‌کییه‌‪ .‬لگوری دیتن و پیڤانێن س������ازییێن نێڤنه‌ته‌وی‬ ‫ژبۆ س������ه‌رخوه‌بوونا هه‌ر گه‌له‌ک������ی و نه‌ته‌وه‌کی چه‌ند مه‌رج‬ ‫هه‌نه‌‪ .‬په‌یمانا مافێ مرۆڤان یا ساال ‪ ١٩٦٦‬دبێژیت؛ " کومه‌ال‬ ‫گش������تی یا نه‌ته‌وێ������ن یه‌کب������ووی د بریارا ژم������ار‌ه ‪ ٢٦٢٥‬د‬ ‫‪ ٢٤.١١.١٩٧٠‬دا راگه‌هاندیی‌ه کو؛" لس������ه‌ر هه‌موو ده‌وله‌تێن‬ ‫ئه‌ن������دام فه‌ر‌ه کو پێگرییێ بڤ������ێ بریارێ بکه‌ن لدیف قانونێن‬ ‫ده‌ولی و میساقا نێڤنه‌ته‌وی یا تایبه‌ت لسه‌ر مافێ چاره‌نڤێسا‬ ‫گه‌الن "لگوری باوه‌ریا یه‌کسانی د ماف و جاره‌نڤێسێ گه‌الندا‬ ‫د میس������اقا نه‌ته‌وێن یه‌کبوویدا‪ ،‬ژبۆ هه‌ر گه‌له‌کی هه‌ی‌ه مافێ‬ ‫بریاردانا خو‌ه بده‌ت بێی ده‌ستێوه‌ردانه‌کا بیانی د مه‌رکه‌زیه‌تا‬ ‫سیاسیدا‪ ،‬ژبۆ گه‌ره‌نتیکرنا پێش������که‌فتنا ئابووری‪ ،‬جڤاکی و‬ ‫ره‌وش������نبیری‪ ،‬لسه‌ر ده‌وله‌ته‌کێ هه‌ی‌ه رێزێ لڤی مافی بگریت‬ ‫لگوری ناڤه‌روکا میساقێ"(‪.)1‬‬ ‫دڤێ چارچوڤێدا ئه‌گه‌ر ئه‌م بپرس������ین ئایا شه‌رت و مه‌رجێن‬ ‫س������ازییێن نێڤنه‌ته‌وی لسه‌ر گه‌لێ کورد د چه‌سپن یان نا ؟ ئایا‬ ‫گه‌ل������ێ کورد بگش������تی و ل باش������وورێ کوردس������تانێ تایبه‌تی‬ ‫گه‌هه‌شتیه‌ قۆناغا رێفراندومێ بۆ دانا بریارا سه‌رخوه‌بوونێ یان‬ ‫نا؟ ئایا زه‌مینه‌ ئاماده‌یه‌ بۆ خورتکرنا ڤی پروژه‌ی یان هێش������تا‬ ‫زوویی������ه‌؟ ئایا پروژه‌ک بۆ پاش������ه‌رۆژێ هاتیی������ه‌ ئاماده‌کرن یان‬ ‫هێشتا بیر لێنه‌کریه‌ ؟ ئایا سه‌رکردایه‌تییا کوردی جهێ خوه‌ د‬

‫س������ازییێن نێڤنه‌ته‌ویدا کریه‌ کو گلوپا که‌سک ژێرا بێته‌ هه‌لکرن‬ ‫یان نا ؟ دیتن و بۆچوونێن سازییێن نێڤنه‌ته‌وی و جیهانا رۆژئاڤا‬ ‫بۆ س������ه‌رخوه‌بوونێ چنه‌؟ ئایا والتێن کوردستان داگیر کری و‬ ‫یێن هه‌رێمی دێ چاوان پێش������وازییێ لڤی پرۆژه‌ی که‌ن؟ ئه‌ڤه‌ و‬ ‫بده‌هان پس������یارێن بڤی جۆری رۆژانه‌ دناڤبه‌را که‌سێن کورددا‬ ‫دهێنه‌ گفتوگۆ کرن و هه‌ر ئێک بدیتنه‌کێ لێ دنێریت‪.‬‬ ‫سیاس������ه‌تمه‌دار و س������ه‌رکرده‌ بدوودلی نێزیک دبن و دبێژن‬ ‫هێش������تا ده‌م مایه‌‪ ،‬روشنبیر و روناکبیر د به‌رهه‌مێن خوه‌دا مینا‬ ‫هه‌لبه‌س������ت و رومانێن رومانسی بش������ێوه‌کی دلوڤانی و هه‌ستێن‬ ‫نازک لێ دنێرن و که‌سێن سڤیلژی دبێژن ئه‌م ئاماده‌نه‌ و چاڤه‌رێی‬ ‫بریاره‌کێنه‌‪ .‬لێ دڤێت به‌ری ئه‌م ش������رۆڤه‌کێ لس������ه‌ر ڤێ مژارێ‬ ‫بکی������ن‪ ،‬هند میناکێن نه‌ته‌وه‌ و وه‌التێن دڤ������ان قۆناغاندا ده‌رباس‬ ‫بوون������‌ه ژیان و ریالیته‌یا وان دگه‌ل ره‌وش������ا ئیرۆ یا گه‌لێ کورد‬ ‫بده‌ین به‌ر هه‌ڤ کا چه‌ند خالێن هه‌ڤپشک دناڤبه‌را واندا هه‌نه‌ و‬ ‫چاڤێن جیهانێ لس������ه‌ر چ راوه‌ستانه‌ کو پشته‌ڤانییا هند نه‌ته‌وان‬ ‫بکه‌ت دچارچوڤا به‌رژه‌وه‌ندییێن هه‌ڤپشکدا‪ .‬یان بجهکرنا هێز و‬ ‫ده‌س������تهه‌التا خوه‌‪ ،‬یانژی پێگیریکرن ب بریارێ������ن نێڤنه‌ته‌وی و‬ ‫یه‌کس������ان لسه‌ر هه‌ر گه‌ل و نه‌ته‌وه‌کی ل جیهانێ بێی جودابوونا‬ ‫نه‌ژاد‪ ،‬بیروباوه‌رێن ئولی و ئه‌تنیکی‪ .‬هه‌روه‌س������ا ده‌ستنیش������ان‬ ‫دکه‌ت کو ئه‌گه‌ر ده‌ستهه‌التا مه‌رکه‌زی رێ لبه‌ر ڤێ بگریت‪ ،‬مافێ‬ ‫وی گه‌لی هه‌یه‌ شوره‌شا چه‌کداری ده‌ستپێ بکه‌ت دبێژنێ "مافێ‬ ‫چاره‌نڤێسێ شوره‌ش������گێری" وه‌که‌ چاوان ئه‌نده‌نوسیا د سالێن‬ ‫پێنجییاندا و جه‌زائیر‪ ،‬فه‌لستین و گه‌لێ کوردژی دناڤدا‪.‬‬ ‫به‌رخوه‌دان������ا چه‌کداری دژی داگیرکرنێ لگوری ماده‌یێن‬ ‫نه‌ته‌وێن یه‌کبووی ناچیته‌ د خ������اال تیرۆرێدا و وه‌که‌ مافه‌کێ‬ ‫ره‌وا دبینن(‪ .)2‬لگوری بریارێن مافێ مرۆڤ و جڤاتا نه‌ته‌وێن‬ ‫یه‌کب������ووی ی������ا ‪( 1514‬د‪ )15.‬یا د ‪ 14‬کانوونا ئێکێ س������اال‬ ‫‪1960‬دا هات������ی کو؛ هه‌ر گه‌له‌کی ماف������ێ ژیا‌نه‌کا برومه‌ت و‬ ‫خوه‌جهییێ هه‌ی‌ه ژبۆ پاراس������تنا رومه‌تا خۆ‪ ،‬ده‌س������تهه‌الت و‬ ‫پاراستنا خاکا خۆ(‪ .)3‬لسه‌ر ڤێ بریارێ داخویانیه‌ک ژ چه‌ند‬ ‫خ������االن پێک هات و لس������ه‌ر هه‌ر گه‌له‌ک������ی پێدڤیی‌ه ڤی مافی‬ ‫ده‌ست بێخیت لگور ڤان خالێن ژێری‪:‬‬

‫(‪ .)1‬عمر اسماعيل سعداللە؛ تقرير المصير السياسي للشعوب في قانون الدولي العام المعاصر‪ ،‬المٶسسة الوطنية للکتاب‪ ،‬الجزائر‪١٩٨٦ ،‬‬ ‫(‪ .)2‬االنسان؛ مجموعة صکوک دولية‪ ،‬المجلد االول‪ ،‬االمم المتحدة‪ ،‬نيويورک‪ ،١٩٩٣ ،‬رقم المبيع ‪،1 XIV-Vol. Part‬ص‪٧٥‬‬ ‫(‪ .)3‬حقوق االنسان‪ ،‬هەمان چافکانی ‬

‫حوزه‌یرانی ‪2013‬‬

‫‪31‬‬


‫‪ -1‬داگیرک������رن و ئینکارا مافێن وان دبیت‌ه ئه‌گه‌را دژبه‌ریا‬ ‫ماف������ێ مرۆڤان و دژی په‌یمان������ا نه‌ته‌وێن یه‌کبووی و رێ لبه‌ر‬ ‫ئاشتی و ئاسایشێ دگریت‪.‬‬ ‫‪ -2‬ژب������ۆ هه‌ر نه‌ته‌وه‌کی هه‌ی‌ه ماف������ێ چاره‌نڤێس هه‌بیت‪،‬‬ ‫ماف������ێ وان هه‌ی‌ه ئه‌و خوه‌دیێن ئازادی یا خۆ یا سیاس������ی‪،‬‬ ‫جڤاکی‪ ،‬ئابووری و کولتوری بن‪.‬‬ ‫‪ -3‬نابیت ئاسته‌نگ و کێماسیان لهه‌مبه‌ر مه‌یدانا سیاسی‪،‬‬ ‫جڤاکی‪ ،‬ئابووری و زانستی بگرن ژبۆ پاشخستنا پروسێسا‬ ‫سه‌رخوه‌بوونێ‪.‬‬ ‫‪ -4‬د ڤێت رێ لبه‌ر هه‌موو کریارێن له‌شکه‌ری و زوردارییا‬ ‫لهه‌مب������ه‌ر گه‌الن بیت������ه‌ گرتن‪ ،‬دا بش������ێوه‌کێ ئ������ازادی ئه‌و‬ ‫به‌رده‌وامییێ ب پرۆژێ سه‌رخوه‌بوونی بده‌ن‪.‬‬ ‫‪ -5‬پێدڤییه‌ بشێوه‌کێ له‌ز ئاماده‌کاری بێنه‌ کرن‪ ،‬ل هه‌رێمێن‬ ‫گشتی یان ئه‌و هه‌رێمێن هێشتا نه‌گه‌هه‌شتینه‌ مافێ خوه‌سه‌ریێ‬ ‫و هه‌م������وو هه‌رێمێ������ن دی یێن هێش������تا س������ه‌ربخوه‌نه‌بووین‪،‬‬ ‫ڤه‌گوهاستنا هه‌موو ده‌س������تهه‌التێ بو گه‌لێن وێ هه‌رێمێ بێی‬ ‫هی������چ مه‌رج و پاراس������تنان لدویف ح������ه‌ز و ئازادیا وان‪ ،‬بێی‬ ‫جوداهی لسه‌ر بنگه‌هێ نه‌ژاد یان باوه‌ریان یان هه‌ر ره‌نگه‌ک‬ ‫بیت‪ ،‬دا هه‌ست ب ئازادی و سه‌رخوه‌بوونێ بکه‌ت‪.‬‬ ‫‪ -6‬ه������ه‌ر بزاڤ������ه‌ک بئارمانج������ا روخاندنا به‌ش������ه‌کی یان‬ ‫هه‌موویێ ژ یه‌کیتییا نه‌ته‌وی و پاراستنا هه‌رێما هه‌ر وه‌الته‌کی‬ ‫و هه‌ستکرن ب سه‌رخوه‌بوون و ئازادییێ تێک بده‌ت ئه‌و دژی‬ ‫بریارێن نه‌ته‌وێن یه‌کبوویه‌‪.‬‬ ‫‪ -7‬دڤێت هه‌موو ده‌وله‌ت پێگرییێ ب بریار و په‌یمانێن نه‌ته‌وێن‬ ‫یه‌کب������ووی بکه‌ت‪ ،‬و داخوه‌یانییێن جیهان������ی یێن مافێ مرۆڤی و‬ ‫ئه‌ڤ داخویانیی‌ه لس������ه‌ر بنگه‌هێ یه‌کس������انی و بێی ده‌ستخستنا‬ ‫ناف کاروبارێ نافخویی یێ هه‌موو ده‌وله‌تان‪ ،‬و ریزگرتن ل ماف‬ ‫و رومه‌ت و ئاشتییا هه‌رێمی یا هه‌موو گه‌الن(‪.)4‬‬ ‫لڤێرێ به‌رسڤا گه‌له‌ک پرسێن م‌ه پێشیێ کری د په‌یمانین‬ ‫نه‌ته‌وێن یه‌کبووی و جڤاتا مافێ مرۆڤ یا جیهانی دهێت دان‬ ‫و ئه‌ڤ خال‌ه پرانی لس������ه‌ر گه‌لێ کورد هاوسه‌نگن‪ .‬لێ دڤێت‬ ‫ئه‌م وێژی ژ بیر نه‌که‌ین کو سیاسه‌تا جیهانی پشتی بداویهاتنا‬ ‫شه‌رێ سار و راکرنا دیوارێ به‌رلین هاتی‌ه گوهارتن‪ .‬بتایبه‌تی‬ ‫پش������تی لێدانا ‪11‬ی س������پته‌مبه‌را ‪ 2001‬و روخانا ئاڤاهیێن‬ ‫نیۆیۆرکێ‪ ،‬بیه‌کجاری سیاس������ه‌تا ئه‌مه‌ریکا لسه‌ر جیهانێ و‬ ‫هه‌رێما رۆژهه‌التا ناڤین هات‌ه گوهارتن‪ ،‬س������ه‌رۆکێ ئه‌مه‌ریکا‬

‫جورج بۆش دبیژیت "سس������ته‌مه‌کێ جیهانی یێ نوو ژ دایک‬ ‫بوویه‌"(‪ .)5‬ژ به‌ر کو پش������تی سستبوونا بلوکێ سوسیالیزمی‪،‬‬ ‫وان ئیسالما سیاس������ی لهه‌مبه‌ر تێکدانا به‌رژه‌وه‌ندییێن خو‌ه‬ ‫دیت‪ .‬له‌وم������ا پێگریکرنا وه‌التێن رۆژئاڤ������ا و ئه‌مه‌ریکا د ڤێ‬ ‫چارچوڤێدا بیر ل پاشه‌رۆژا سه‌رخوه‌بوونا گه‌الن کر و پرانی‬ ‫لگوری دارێتنا پالنێن خوه‌ چێکر‪ .‬ئارمانجژی ژێ ئه‌و بوو کو‬ ‫چ هێزێن ئیسالمی نه‌بن ئه‌لته‌رناتیڤ ژبۆ سه‌رخوه‌بوونا هه‌ر‬ ‫گه‌له‌ک������ی یان جوداببون ژ ده‌وله‌ته‌کێ‪ ،‬ئه‌م دێ چه‌ند میناکێن‬ ‫کو دڤان سالێن داوییێدا پێکهاتین به‌رچاڤ که‌ین و پاشی دێ‬ ‫پێشنیار و شرۆڤا پرۆژێ سه‌رخوه‌بوونا کوردستانێ که‌ین‪.‬‬ ‫میناکێ وه‌الته‌کێ وه‌کی سودان کو پشتی ده‌مه‌کێ درێژ لژێر‬ ‫ده‌ستهه‌التا ئوسمانییان مای کو د رییا (مسرێ)را ساال ‪1821‬‬ ‫سودان بته‌مامی داگیر کری‪ .‬محمد عه‌لی پاشا باکوورێ سودان‬ ‫ب ده‌ولتا ئوسمانیڤه‌ گرێدا‪ ،‬ره‌وشا وان ما د ڤێ ئالوزییێدا تاکو‬ ‫شوره‌ش������ا (ئه‌حمه‌د ئه‌لمه‌هدی) س������اال ‪ 1885‬ده‌وله‌تا مه‌هدی‬ ‫راگه‌هاند‪ ،‬ئه‌ڤ‌ه وه‌کی یه‌که‌م ده‌وله‌تا نیشتیمانی هات‌ه ناسکرن‪.‬‬ ‫پشتی ئنگلیزان ل س������اال ‪ 1898‬ئوسمانی ده‌رخستین‪ ،‬وان‬ ‫حکمدارێن خوه‌ دانان‪ ،‬د س������اال ‪1921‬دا بزاڤا سه‌رخوه‌بوونێ‬ ‫بناڤێ (لی������واء ئه‌لئه‌بیه‌ز‪-‬لی������واء االبیض) ده‌رک������ه‌ت و پروژێ‬ ‫سه‌رخوه‌بوونا س������ودانێ کره‌ ئارمانجا خوه‌‪ .‬ئه‌ڤ شوره‌شه‌‬ ‫بسه‌رۆکاتییا ئه‌فس������ه‌ره‌کی بناڤێ(عه‌لی عه‌بدولله‌تیف) بوو‪ .‬د‬ ‫ساال ‪1930‬دا به‌ریتانیا باکوور و باشوور ب زانه‌بوون ژێکڤه‌کرن‬ ‫وه‌کی دوو هه‌رێمان بوون‪ .‬باکوور ده‌ س������ت ب شوره‌شێ کر‪.‬‬ ‫س������اال ‪ 1954‬ئنگلیز گه‌هه‌شتن وێ باوه‌رێ کو سه‌ربخوه‌ ببن‪.‬‬ ‫ساال ‪ 1955‬په‌رله‌مانێ سودانێ بریارا سه‌رخوه‌بوونێ دا‪.‬‬ ‫د ‪1‬ی کانونا دوویێ س������اال ‪1956‬دا س������ه‌رخوه‌بوونا سودان‬ ‫بیه‌کج������اری هاته‌ راگه‌هاندن و ئاالییێ ئنگلیز و مس������رێ هاته‌‬ ‫خارێ و ئاالیێ خوه‌ بلند کر‪ .‬پشتی به‌رده‌وامییا شه‌رێن نافخۆی‬ ‫بدرێژی������ا ‪ 17‬س������االن و به‌رده‌وامییا ش������ه‌رێ نافخۆ یێ دوویێ‬ ‫ساال‪ 1983‬و هاتنا کوده‌تایا له‌شکه‌ری ساال ‪ 1989‬بسه‌رۆکاتییا‬ ‫(عومه‌ر ئه‌لبه‌ش������یر) ئۆتۆنۆمی دا هه‌رێما باشوور پشتی ڤان‬ ‫گوهارتن������ان و ئالوزیی������ا دناڤبه‌را باکوور و باش������ووردا پرۆژێ‬ ‫سه‌رخوه‌بوونێ لسه‌ر بنگه‌هێ رێفراندۆمێ هاته‌ کرن و پرانییا‬ ‫خه‌لکێ باشوورێ سودانێ داخوازا سه‌رخوه‌بوونێ کر(‪.)6‬‬ ‫میناکی دی کوسوڤۆیه‌‪ ،‬لس������ه‌ر وان پرسگرێکێن دناڤبه‌را‬ ‫کوسوڤۆ وسربیادا‪ ،‬جڤاتا ته‌ناهییێ د ساال ‪1999‬دا بریاردا‬

‫(‪ .)4‬حقوق االنسان‪ ،‬هەمان چافکانی‬ ‫(‪ .)5‬محمد عزيز شکري؛ االحالف والتکتالت في السياسة العالمية‪،‬دمشق‪٢٠٠٧،‬‬ ‫(‪ .)6‬توني هودجر؛ الدکری الجمسون»استقالل» المغرب‪ ،‬جريدة المناضلة‪ ،‬العدد ‪٢٠٠٥ ،٣٢‬‬

‫‪ 32‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)34‬‬


‫ک������و پاراس������تنا ئێکه‌تییا س������ربیا بێته‌ پاراس������تن‪ ،‬لێ ژ به‌ر‬ ‫به‌رده‌وامییا شه‌ر و کومکوژییان وه‌که کێشه‌کا رۆژئاڤا هات‌ه‬ ‫هژمارت������ن و هێزێن ناتۆ و س������ازییێن نێڤنه‌ته‌وی مای تێکر‪.‬‬ ‫پش������تی ڤه‌کێشانا له‌ش������که‌رێ س������ربی ژ هه‌رێمێ‪ ،‬واشنتون‬ ‫بریاردا کو له‌شکه‌رێ رزگاریخو‌ازێ کوسوڤو ده‌ست ژ چه‌کی‬ ‫به‌رده‌ت و ته‌ڤلی خه‌باتا سیاسی ببیت و پشتگیرییا کوسوڤو‬ ‫کر لس������‌ه دوو الیه‌نا یه‌ک‪ :‬ژ به‌رکو الیێ دی گریدای روسیا‬ ‫بوون و ئه‌مه‌ری������کاژی دخوازیت بنگه‌هێن خو یێن راکێتی و‬ ‫ئاسایشێ ل ئه‌وروپا رۆژهه‌الت خوه‌جی بکه‌ت‪ .‬الیه‌نێ دوویێ‪:‬‬ ‫ئه‌و بوو پش������ته‌ڤانییا کوس������وڤو بک������ه‌ت به‌رامب������ه‌ر نه‌بوونا‬ ‫له‌شکه‌ره‌کێ ئسالمی د پاشه‌رۆژێدا‪ .‬بڤی ئاوایی رێڤه‌به‌رییا‬ ‫وان دده‌س������تێ کوس������وڤو بخ������وه‌دا بیت‪ ،‬لێ لژێ������ر کونتروال‬ ‫چاڤدێرێن نێڤده‌وله‌تی و واشنتۆندا‪.‬‬ ‫د ‪ 17‬فبریوه‌را ‪ 2008‬کوسوڤو بریارا سه‌رخوه‌بوونێ دا و‬ ‫‪ 54‬ده‌وله‌ت������ان و پرانییا س������ازییێن نێڤنه‌ت������ه‌وی ئه‌ڤ بریار‌ه‬ ‫په‌ژران������د‪ ،‬بته‌نێ وه‌التێ������ن عه‌ره‌بی دان پێن������ه‌دا‪ ،‬ژ وان ‪54‬‬ ‫ده‌وله‌تان ‪ 4‬ده‌وله‌تێن ئیسالمی یێن وه‌کی؛ ترکیا‪ ،‬ئه‌فغانستان‪،‬‬ ‫ئه‌لبانیا و سنیگال بوون(‪.)7‬‬ ‫هه‌روه‌س������ا والته‌کێ وه‌کی مه‌غرب و بۆلیس������اریۆ‪ ،‬پشتی‬ ‫کێش������ه‌یێن نافخۆیی‪ ،‬د س������اال ‪1999‬دا گه‌هه‌شتینه‌ سازییێن‬ ‫نێڤنه‌ت������ه‌وی‪ ،‬بریاره‌ک ژ الیێ نه‌ته‌وێ������ن یه‌کبووی ده‌رکه‌ت کو‬ ‫ئاگربه‌سته‌ک دناڤبه‌را مه‌غرب و به‌ره‌یێ بۆلیساریه‌ بێته‌ کرن‪،‬‬ ‫به‌ره‌یێ پۆلیساریۆ بریاردا کو ریفراندۆمێ بکه‌ن و ئه‌نجومه‌نا‬ ‫ئاسایشا جیهانی پشته‌ڤانییا ڤێ بریارێ کر کو ده‌نگ بهێنه‌دان‬ ‫ئایا ئه‌و دخوازن س������ه‌ربخوه‌ بن یان د چارچوڤا یه‌ک وه‌التدا‬ ‫بژین‪ .‬لس������ه‌ر به‌رده‌وامییا ڤی پرۆژه‌ی و پش������تی کومبوونا ل‬ ‫نیۆی������ۆرک دناڤبه‌را هه‌ردوو الیاندا هاتی کرن‪ ،‬وه‌زیرێ ده‌رڤه‌‬ ‫یێ مه‌غریب( ته‌یب فاس فیهری) راگه‌هاند کو ئه‌م ئاماده‌نه‌ ژ‬ ‫بۆ چاره‌سه‌ریی‪( ،‬خه‌تری شاو) نوێنه‌رێ پۆلیساریۆ راگه‌هاند‬ ‫ئه‌م ئاماده‌نه‌ به‌ره‌یه‌کی لهه‌مبه‌ر تیرۆرا ئیسالمی ل باکوورێ‬ ‫رۆژاڤایێ ئه‌فریقیا پێک بینین‪ .‬ڤێ نۆچه‌یی‪ ،‬ئه‌مه‌ریکا و رۆژاڤا‬ ‫که‌یفخ������وش ک������ر و پ������رۆژێ س������ه‌رخوه‌بوونێ د چارچوڤ������ا‬ ‫رێفراندۆمێدا به‌رده‌وامه‌ و به‌ر بپێشه‌‪.‬‬ ‫سه‌رهلدانا گه‌لێ تونس وه‌کی میناکه‌ک پێش چاڤ‪ ،‬زه‌نگال‬ ‫مه‌ترسییێ بوو لهه‌مبه‌ری پرانییا وه‌التێن کو به‌ر ب ئینکار و‬ ‫زۆردارییا لهه‌مبه‌ر گ������ه‌الن دچن‪ ،‬بتایبه‌تی یه‌ک ئایدۆلۆژی و‬ ‫ده‌س������تدانانا سه‌ر س������امان و داهاتێ گه‌ل ژ الیێ که‌سه‌ک‪،‬‬

‫گروپه‌ک و مالباته‌ک ده‌س������تهه‌التدار‪ ،‬ک������و پێلێن وێ خو‌ه ل‬ ‫سنوران ناگرن و ئیرۆ به‌ر ب پرانییا وه‌التێن عه‌ره‌بیڤ‌ه دچیت‬ ‫و پش������ته‌ڤانیا نێڤنه‌ته‌وی������ژی بش������ێوه‌کێ راس������ته‌خۆ ی������ان‬ ‫نه‌راس������ته‌وخۆ بۆ دهێت‌ه کرن‪ .‬بته‌نێ ئه‌و هش������یارییێ دده‌ن‌ه‬ ‫هێزا به‌رهنگار کو ن‌ه هێزێن ئیسالمی یێن رادیکال بن‪.‬‬ ‫ئه‌ڤه‌ و بده‌هان گه‌ل و نه‌ته‌وه‌ د ڤێ چارچوڤێدا گه‌هه‌شتنه‌‬ ‫بریارا س������ه‌رخوه‌بوونێ و جهێ خوه‌ د سیاس������ه‌تا جیهانیدا‬ ‫کریه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر ئه‌م دیرۆکا کوردس������تانێ بگشتی یا که‌ڤن و نوو‬ ‫ببیر بینین‪ ،‬دێ گه‌له‌ک قۆناغێن بڤی شێوه‌ی که‌ڤنه‌ به‌ر چاڤێن‬ ‫مه‌ و دێ ژ خوه‌ پرسین' ئایا ئه‌ڤ نه‌ته‌وێن ل بیابانا عه‌ره‌بی‬ ‫و ئه‌فریقیا تاکو ئاسیا بچوک و به‌لقان‪ ،‬ژ گه‌لێ کورد ژێهاتی‬ ‫و خ������وه‌دی جهه‌کێ ده‌وله‌مه‌ند و دیرۆکه‌ک که‌ڤنتر بوون؟ یان‬ ‫سه‌رکردێن وان و رێڤه‌بری و گه‌لێ وان‪ ،‬ژ گه‌لێ کورد خوه‌دی‬ ‫شیان و سیاس������ی و قه‌هره‌مانتر بوون؟ ئه‌گه‌ر ئه‌م بشێوه‌کی‬ ‫زانس������تی ل قۆناغ و روپه‌لێن دیرۆکا کوردستانێ بنێرین‪ ،‬دێ‬ ‫بۆ مه‌ دیار بیت کو بش������ێوه‌کی دپلوماس������ی س������ه‌رکردایه‌تییا‬ ‫کوردی نه‌ش������یایه‌ راس������تییێن نه‌ته‌وی بینیت زمان و بچاڤێ‬ ‫دلوڤانی و رێزگرتنا به‌رامبه‌ر لدوزا کوردی نه‌نێرییه‌‪.‬‬ ‫لده‌ستپێکێ لژێر ناڤێ ئیسالما کالسیک‪ ،‬درێیا ئیمپراتۆرییا‬ ‫س������ه‌فه‌وی و ئوسمانیدا هاتنه‌ پارچه‌کرن و خاپاندن‪ ،‬پاشی د‬ ‫دیرۆکا نوودا پشتی دیاردا بلوکێ سوسیالیزمێ و کۆمۆنیستییا‬ ‫رادیکال د چارچوڤا براتییا گه‌الن هاتنه‌ خاپاندن‪ .‬سه‌رده‌مێ‬ ‫نووژی لژێر بایێ دیموکراسی و مافێ مرۆڤ هاتنه‌ خاپاندن و‬ ‫هێشتا دخاپن‪ .‬لده‌ستپێکا سه‌دساال بیستان بده‌هان نه‌ته‌وه‌‬ ‫سه‌ربخوه‌ بوون و مفا ژ شه‌رێ جیهانییێ ئێکێ دیت‪ .‬د شه‌رێ‬ ‫جیهانییێ دووێدا و پش������تی په‌یدابوونا ش������ه‌رێ سار بده‌هان‬ ‫نه‌ته‌وه‌ سه‌ربخوه‌ بوون و ده‌وله‌تێن خوه‌ ئاڤاکرن‪.‬‬ ‫پشتی (پروسترویکا) و روخانا دیوارێ به‌رلین بده‌هان وه‌الت‬ ‫س������ه‌ربخوه‌ بوون و ده‌وله‌تا خوه‌ راگه‌هاند‪ .‬ش������ه‌رێ که‌نداڤی و‬ ‫س������ه‌رهلدانا ‪ ١٩٩١‬و روخانا رژێما به‌عس باش������ترین ده‌رفه‌تێن‬ ‫کوردێن باش������ور بوون کو ڤێ وه‌ره‌قێ لسه‌ر رۆژئاڤا بکاربینن و‬ ‫هێشتا دده‌س������تدایه‌‪ .‬هه‌روه‌س������ا دیاردێن ڤێ داوییێ یێن بیرێن‬ ‫په‌ترولێ و گازێ و س������امانێن ژێر ئه‌ردێن کوردس������تانێ و کریزا‬ ‫ئابووری ی������ا جیهانی شانس������ه‌کی دی دده‌ت کوردێن باش������وور‬ ‫بشێوه‌کێ له‌ز کار ژبۆ پرۆژێ نه‌ته‌وی و سه‌رخوه‌بوونێ بێته‌ کرن‪.‬‬ ‫دگه‌ل به‌رژه‌وه‌ندییێن رۆژئاڤا لکوردس������تانێ‪ ،‬ئه‌م وه‌ک کورد‬ ‫دکارین د چاره‌چوڤا به‌رژه‌وه‌ندییێن هه‌ڤپشکدا بگه‌هینه‌ ئارمانجا‬

‫(‪ .)7‬ويکيبديا؛ التجاوب الدولي مع استقالل کوسوفو‬

‫حوزه‌یرانی ‪2013‬‬

‫‪33‬‬


‫خوه‌‪ .‬ئه‌ڤه‌ ژ الیه‌کیڤه‪ ‌،‬ژالیێ دیڤه‌ ئیسالما سیاسی جاره‌ک دی‬ ‫ب میسیونا ئیمپراتۆرییا ئوسمانییا به‌رێ‪ ،‬لێ ب فۆرمه‌ک نووی‬ ‫ک������و کوردا بڤی ناڤی بخاپینیت و رۆژئاڤاژی رازی بکه‌ت کو ئه‌م‬ ‫به‌ره‌یێ دژی تیرۆرێنه‌ و سیسته‌مێ سکۆالریزمی (علمانی) پێش‬ ‫دخی������ن‪ .‬بتایبه‌ت ل ترکیا‪ ،‬رۆژئاڤاژی ژ به‌ر په‌یوه‌ندییێن دیرۆکی‬ ‫دگه‌ل ترکیا و ئه‌ندامه‌تییا ناتۆ و به‌رئه‌ندامییا یه‌کێتییا ئه‌وروپا و‬ ‫دوس������تانییا دیرۆکی یا دگه‌ل ئسرائیلێ‪ ،‬ئه‌ڤه‌ هه‌موو دبن ئه‌گه‌را‬ ‫وێ یه‌ک������ێ کو چاڤێن خوه‌ ل ترکیا بگ������رن و دلێ وان نه‌هێلن‪،‬‬ ‫وه‌کی هه‌ر جارێ کورد ببن سوته‌مه‌نییێ به‌رژه‌وه‌ندییێن وان‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ئه‌م بێین و ریالیته‌یا هه‌ر پارچه‌کا کوردستانێ ئه‌نالیزه‌‬ ‫بکه‌ین‪ ،‬دێ پێتر ش������ێین بریاره‌کێ لسه‌ر چاره‌نڤێسێ گه‌لێ کورد‬ ‫ده‌ی������ن‪ .‬باندورا س������ێ پارتیێن کوردی لس������ه‌ر هه‌رچوار پارچێن‬ ‫کوردس������تا‌نێیه‌ کو ئه‌و پارتیژی تا راده‌یکی شیانه‌ باوه‌رییا گه‌لێ‬ ‫کورد به‌ر ب ئایدۆلۆژییا خوه‌ ببه‌ن‪ ،‬دووری جودابوونا بیروباوه‌ران‪،‬‬ ‫لێ ئارمانجا س������ه‌ره‌کی پرس������ا گه‌لێ کورده‌‪ .‬هه‌رسێژی دورن ژ‬ ‫ئیسالما سیاسی ‪ :‬پ‪.‬د‪.‬ک وه‌کی پارتییه‌ک نه‌ته‌وی ژ هه‌موو چینا‬ ‫پێکهاتیی������ه‌‪ ،‬ی‪.‬ن‪.‬ک پارتیی������ه‌ک سوس������یال دیموکراته‌‪ ،‬پ‪.‬ک‪.‬ک‬ ‫پارتییه‌ک سوسیالسته‌‪ .‬ئیرۆژی‪ ،‬لژێر سیبه‌را وان‪ ،‬ب‪.‬د‪.‬پ وه‌که‌‬ ‫پارتییه‌ک سوس������یال دیموکرات کار و خه‌باتێن خوه‌ یێن سیاسی‪،‬‬ ‫جڤاکی و کولتوری دکه‌ت‪ .‬ئه‌ڤ پارتییێن مه‌ بناف کرین هه‌مووژی‬ ‫به‌ر ب س������اکوالریزمێ دچن و چ مه‌ترسی نینه‌ کو ئه‌مه‌ریکا یان‬ ‫رۆژئاڤا هزرا هاتنه‌سه‌ر ده‌ستهه‌التا کوردی ژ پارتییه‌کا ئیسالما‬ ‫رادیکال بکه‌ت‪ ،‬یان کومونیسته‌کا کالسیک‪.‬‬ ‫دیس������انژی دڤێت ئ������ه‌م تایبه‌تمه‌ندییێن ه������ه‌ر پارچه‌کێ و‬ ‫ده‌س������تهه‌التدارێن وێ پارچ������ێ بخوینین‪ ،‬دێ پت������ر گه‌هین‌ه‬ ‫ئه‌نجامه‌کا ریالیتانه‌‪ .‬بو نمونه‌؛ تورکیا ده‌وله‌ته‌ک ساکوالریزم‌ه‬ ‫و پرانییا کوردان و خاکا کوردس������تانێ لژێر ده‌س������تێ وانه‌‪.‬‬ ‫دڤێت لگ������وری ریالیتا تورکیا و کوردێن باکوور‪ ،‬کێش������ان و‬ ‫پیڤانێن سیاس������ی بێن‌ه ده‌ستنیش������انکرن و خه‌باته‌کا واقعان‌ه‬ ‫لگوری ش������ه‌رت و مه‌رجێن ڤێ هه‌رێمێ برێڤ‌ه ببه‌ن‪ .‬ژبه‌ر کو‬ ‫ترکیا دوس������ت و هه‌ڤالبه‌ندا روژئاڤایه‌‪ ،‬دڤێت هاوکێشه‌ک د‬ ‫سیاس������ه‌تا کوردیدا هه‌بیت کو رولێ خو‌ه د رێکخستنا گه‌لدا‬ ‫و دوستانی و دپلوماسییا رۆژئاڤا باش جهێ خو‌ه بکه‌ن‪.‬‬ ‫کوردێن روژهه‌الت‪ ،‬لژێر ده‌ستهه‌الته‌ک کۆماری ئیسالمیدا‬ ‫دژین و رۆژان������‌ه مافێ مرۆڤ لێ دهێت‌ه بنپێکرن و هه‌ڤرک و‬ ‫دژبه‌را رۆژئاڤای‌ه و بتایبه‌تی یا ئه‌مه‌ریکا‪ .‬ئه‌ڤه‌ژی ده‌رفه‌ته‌ک‬ ‫دیرۆکیی‌ه ژبۆ کوردان کو هێزا خو‌ه بکه‌ن یه‌ک و پرۆژێ خو‌ه‬ ‫ئاماد‌ه بکه‌ن و د س������ازییێن نێڤنه‌ته‌ویدا جهێ خوه‌ بکه‌ن‪ ،‬دا‬ ‫پشتی گوهارتنێن ئیرانێ ئاماده بن‪ ،‬نه‌ک مژولێن پرسگرێکێن‬

‫‪ 34‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)34‬‬

‫ناڤخوه‌ی و هه‌ڤرکییا د‌ه‌س������تهه‌التا پارتییان‪ ،‬وه‌کی پش������تی‬ ‫سه‌رهلدانا ‪ 1991‬ل باشوور په‌یدا بووی‪.‬‬ ‫باشورێ رۆژئاڤا (س������وریا) ژبه‌ر کو ده‌ستهه‌التا سوری و‬ ‫پارتییا به‌عس ریڤه‌به‌ریه‌ک دکتاتۆرییه‌ و ئۆپزسیۆنا وێ پارچێ‬ ‫سس������تو نه‌ یه‌کگرتییه‌‪ ،‬هه‌روه‌سا ژمارا کوردان کێمن و مافێ‬ ‫خوه‌جهی و هاوالتییێ ناده‌ن کوردان‪ .‬دڤێت لگوری ڤێ قۆناغێ‬ ‫خه‌باتێن کولتوری‪ ،‬مافێ ئۆتۆنۆمی و سیسته‌مێن فدرالی ببیته‌‬ ‫پرۆژێ ڤێ قۆناغێ و ژ به‌ر رژێما س������وریێژی لبه‌ر گوهارتنێیه‪‌،‬‬ ‫دڤێت کوردێن ڤێ پارچێ ب ش������ێوه‌ک رێکخستی رولێ خوه‌ د‬ ‫سازییێن نێڤنه‌ته‌ویدا ببینن و پروژێ وان ئاماده‌ بیت‪.‬‬ ‫باش������وورێ کوردس������تانێ خوه‌دی تایبه‌تمه‌ندی������ه‌ک جودایه‌‪،‬‬ ‫بتایبه‌تی پشتی س������ه‌رهلدانا ‪1991‬ێ و هاتنا هێزێن رۆژاڤا بو‬ ‫هه‌رێمێ شانس������ه‌ک باش ژبۆ کوردان چێ بوو‪ ،‬بتایبه‌تی پشتی‬ ‫س������ه‌رهلدانا دووی������ێ د ‪2003‬دا و هاتنا هێزێ������ن ئه‌مه‌ریکی و‬ ‫هه‌ڤپه‌یمان پێتر شانس������ێ کوردان په‌یدا بوو‪ .‬دانانا په‌رله‌مانی‪،‬‬ ‫دامه‌زراندنا هه‌رێما فه‌درال و هند پێش������داچوون و هه‌ڤالبه‌ندییا‬ ‫دگه‌ل ده‌رڤه‪ ‌،‬ئه‌ڤه‌ هه‌موو پالده‌ر و ئیشاره‌تن بۆ قۆناغه‌ک دی‬ ‫یا ب������ه‌ر ب پێش‪ .‬په‌یوه‌ندییێن دگه‌ل جیهان������ا ده‌رڤه‌ و هه‌بوونا‬ ‫قۆنس������ولخانێن بیان������ی لهه‌رێم������ا کوردس������تانێ و خورتبوون و‬ ‫پێش������داچوونا ئاب������ووری و ئاسایش������ا هه‌رێمێ‪ ،‬ئیش������اره‌تێن‬ ‫باوه‌ریپێکرن������ا رۆژئاڤای������ه‌ لبه‌رامب������ه‌ر هه‌رێما کوردس������تانێ و‬ ‫جودابوونا وان ژ هه‌رێمێن دن یێن عێراقێ بتایبه‌تی و ته‌ڤلهه‌ڤییا‬ ‫وه‌التێن عه‌ره‌بی و په‌یدابوونا سیس������ته‌مێن ئیس���ل��اما سیاسی‬ ‫لجهێ الدانا دکتاتۆران‪.‬‬ ‫ژبۆ پێتر ئه‌م راس������تییا ڤێ هه‌رێمێ پێشچاڤ بکه‌ین‪ ،‬ئه‌ز‬ ‫وه‌ک‌ه پرۆژه‌کی نه‌ته‌وی چه‌ند پێشنیاران پێشکێش دکه‌م‪:‬‬ ‫‪ -1‬لگور داخوه‌یانییێن نه‌ته‌وێ������ن یه‌کبووی و جڤاتا مافێ‬ ‫م������رۆڤ یا نێڤنه‌ته‌وی‪ ،‬ئه‌و گه‌ل و نه‌ته‌وێ بش������ێت خو‌ه بخو‌ه‬ ‫برێڤ������‌ه ببه‌ت‪ ،‬خ������و‌ه بپارێزی������ت‪ ،‬ئابوورییه‌ک ب������اش هه‌بیت‪،‬‬ ‫په‌یوه‌ندییێ������ن ده‌رڤه‌ باش بن و دیمۆکراس������ی و مافێ مرۆڤ‬ ‫بپارێزیت‪ ،‬دکاریت سه‌ربخوه‌ بیت‪ .‬بدیتنا من هه‌ر یه‌ک ژ ڤان‬ ‫خ������االن رێژه‌یه‌ک هه‌ی������ه‌‪ ،‬لێ دڤێت پالنه‌ک رێکخس������تی ژبۆ‬ ‫پێش������دابرنا ڤان خاالن بهێت������‌ه دانان‪ ،‬دا یه‌کس������انی‪ ،‬پاکی‪،‬‬ ‫دلسۆزی و ریزگرتنا یاسای پێتر جهێ خو‌ه بکه‌ت‪.‬‬ ‫‪ -2‬ژبۆ پرۆژێ س������ه‌رخوه‌بوونێ‪ ،‬هه‌ر ژ ئیرۆ ئاماده‌کاری‬ ‫بێنه‌ کرن و س������ازی‪ ،‬گروپ و که‌س������اتییێن خوه‌دی شیان ل‬ ‫کوردستانێ و ده‌ر‌ڤ‌ه بێنه‌ دامه‌زراندن ب ئالیکارییا حکومه‌تا‬ ‫هه‌رێما کوردس������تانێ بشێن پش������ته‌ڤانیا ڤی پرۆژه‌ی مادی و‬ ‫مه‌عنه‌وی بهێته‌ کرن‪ .‬دا کوردێن ده‌رڤ‌ه د سازیێن نێڤنه‌ته‌ویدا‬


‫روال خو‌ه ببین������ن و کوردێن لکوردس������تانێژی ئاماده‌کاری و‬ ‫پێزانینان کوم بکه‌ن و پره‌کێ دناڤبه‌را کوردستان و ده‌رڤه‌دا‬ ‫ئاڤا بکه‌ن‪ ،‬دا بش������ێن ڤی پرۆژێ سه‌رکه‌فتی پێک بینن‪ .‬وه‌کی‬ ‫هه‌م������وو نه‌ته‌وان چاوا هێزا خو‌ه یا ژ ده‌رڤ‌ه بکارئینا و جهێ‬ ‫خوه‌کر و بوون‌ه پالپش������تێن سه‌رخوه‌بوونا وه‌التێ خو‌ه وه‌کی؛‬ ‫یه‌هودیان‪ ،‬ئه‌رمه‌نان و‪...‬هتد‪.‬‬ ‫‪ -3‬خورتکرن������ا جڤاکا س������ڤیل و س������ه‌ربخوه‌‪ ،‬داکو پێتر‬ ‫چارچوڤ������ا قانونی پێک بێت‪ ،‬دڤێت هه‌موو رێیان لبه‌ر ڤه‌که‌ن‪.‬‬ ‫په‌یوه‌ندییێ������ن پێزانین������ی دناڤبه‌را وان و س������ازییێن حکومه‌تا‬ ‫هه‌رێمێدا هه‌بیت و په‌رله‌مان و ده‌س������تهه‌الت ب دله‌کێ فره‌ھ‬ ‫گوهدارییا پێش������نیارێن وان بکه‌ت و گرنگییێ پی بده‌ت‪ ،‬دا ژ‬ ‫الیێ سازیێن نێڤنه‌ته‌ویڤ‌ه ببیت‌ه بریار و بێن‌ه په‌ژراندن‪.‬‬ ‫‪ -4‬س������ه‌رکردایه‌تییا کوردستانێ‪ ،‬دڤێت د قادا نێڤنه‌ته‌ویدا‬ ‫بێی ترس و دوودلی به‌حسێ سه‌رخوه‌بوونێ بکه‌ن و که‌سێن‬ ‫پس������پور یێن دپلوماس پالده‌ن کو ژ ده‌رڤه‌ دوس������ت و الیه‌نگر‬ ‫پشته‌ڤانییا ڤی پروژه‌ی بکه‌ن‪ .‬داکو روناهییا که‌سک ژێرا بێت‌ه‬ ‫دان بشێوه‌کی له‌ز لسه‌ر ڤی پرۆژه‌ی کار بکه‌ن‪.‬‬ ‫‪ -5‬ئه‌ز دوێ باوه‌رێدام‌ه کو باشوورێ کوردستانێ به‌ر ب‬ ‫س������ه‌رخوه‌بوونێ دچیت و تش������ته‌کی نورمال‌ه ئیرۆ پارچه‌ک‬ ‫سه‌ربخو‌ه ببیت‪ ،‬وه‌ک‌ه کوریا باشوور و باکوور‪ ،‬یه‌مه‌نا باکوور‬ ‫و باش������وور‪ ،‬س������ودانا باش������وور و باکوور‪ .‬ئیرۆژی بال دڤێ‬ ‫قۆناغێدا کوردستانا باشوور و باکوور هه‌بیت‪.‬‬ ‫‪ -6‬دڤیت ره‌وشه‌نبیرییا گه‌ل ب پێزانینان و شێوێن کارکرنێ‬ ‫لس������ه‌ر ڤی پرۆژه‌ی بێته‌ ره‌وشه‌نبیرکرن‪ ،‬دا ئه‌و بخوه‌ بگه‌هنه‌‬ ‫وێ باوه‌رێ و بش������ێن بریارا مافێ چاره‌نڤێس������ێ خوه‌ بده‌ن‪،‬‬ ‫هه‌روه‌سا ببنه‌ هێزێن به‌رهنگارییێ به‌رامبه‌ر کریارێن ده‌رڤه‌ی‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندیێن گه‌ل ژ الیێ ده‌ستهه‌التا کوردی بخوه‌ژی‪.‬‬ ‫‪ -7‬گرنگی������دان ب پرۆژێ������ن ناڤخۆێی یێ������ن به‌رهه‌مدار و‬ ‫به‌رهه‌مێن جوتکاران‪ ،‬وه‌کی سامانێ خومالی یێ کوردستانێ‬ ‫ببیته‌ هێزه‌ک ژبۆ خورتکرنا ئابوورییا کوردستانێ‪.‬‬ ‫‪ -8‬رێزگرت������ن ل ئه‌نجامێ������ن هه‌لبژارتن������ان و پرۆسێس������ا‬ ‫دیمۆکراس������ی و لبه‌رامبه‌ر ڤێ������ژی په‌رله‌مانت������ار گوهدارێن‬ ‫داخوازێن گه‌ل بن و د خزمه‌تا پروژێن به‌رژه‌وه‌ندییێن گشتی‬ ‫دا بن‪ ،‬نه‌ک خوه‌ لژێر شاش������یێن ئایدۆلۆژی و به‌رژه‌وه‌ندییێن‬ ‫تاکه‌که‌سی ڤه‌شێرن‪.‬‬ ‫‪ -9‬گرنگیدان ب پرۆژێن ساخله‌مییێ‪ ،‬ژینگه‌هێ‪ ،‬زانستێ و‬ ‫گه‌ره‌نتیکرنا ژیانا تاکه‌که‌سی ژ الیێ ته‌ندروستی‪ ،‬پاراستنێ‬ ‫و ژیانێڤه‌‪.‬‬ ‫‪ -10‬دانا سیس������ته‌مێ سوس������یالێ ژبۆ ژیانا خه‌لکی بێت‌ه‬

‫پاراس������تن و هه‌ست ب مه‌ترس������ییێن ژیانێ نه‌که‌ن‪ ،‬بتایبه‌تی‬ ‫مالباتێن کوردی گه‌له‌ک زاروک هه‌نه‌‪ ،‬دا بش������ێن خاندنا خو‌ه‬ ‫و ژیانا خو‌ه یا رۆژانه‌ بسه‌رکه‌فتی ببه‌ن سه‌ری‪.‬‬ ‫‪ -11‬دانا مۆچه‌یه‌کی ژبۆ که‌سێن خێزانێ پێكتینن بۆ پێتر‬ ‫خوشکرنا ژیانێ و پالدانا وان بۆ کارێ باشتر و گه‌ره‌نتیکرنا‬ ‫ژیانا وان‪.‬‬ ‫‪ -12‬گرنگی������دان ب باخچێ زارۆی������ان و ئاماده‌کرنا هه‌ر‬ ‫تشته‌کێ پێدڤی ژ الیێ ژیانێ و فێرکرنێ‪ ،‬لبه‌ر ده‌ستێ که‌سێن‬ ‫پسپور و یێن شاره‌زایێن ده‌رونناسیی‪.‬‬ ‫‪ -13‬گرنگیدان ب گه‌نجان‪ ،‬ژبه‌ر کو ئه‌و نفش������ێن نوون‌ه و‬ ‫لگوری جیهانا ئیرۆ‪ ،‬دڤێت خواسته‌کێن وان بێن‌ه جێبه‌جێکرن‬ ‫لگور شێوێن زانستی و یاسایی و رێزگرتنێن به‌رامبه‌ر‪.‬‬ ‫بڤی شێوه‌ی هه‌ر که‌س������ه‌کێ کورد ل هه‌ر جهێ لێ بیت‪،‬‬ ‫دڤێ������ت وه‌کی به‌رپس������یاره‌ک نه‌ته‌وی لڤی پ������رۆژه‌ی خوه‌دی‬ ‫ده‌رکه‌ڤیت و پشته‌ڤان بیت‪ .‬بتایبه‌تی کوردێن لده‌رڤ‌ه دژین د‬ ‫دپلوماس������ییا جیهانیدا رولێ خ������و‌ه ببینن و حکومه‌تا هه‌رێما‬ ‫کوردس������تانێ و رێکخستنێن کوردس������تانیژی دڤێت گرنگییێ‬ ‫بده‌ن ڤان که‌سان و ڤان سازییان و په‌یوه‌ندیه‌ک بهێز دناڤبه‌را‬ ‫کوردس������تانێ و کوردێ������ن ژده‌رڤ������ه‌دا هه‌بیت‪ .‬رێ������ز لهه‌موو‬ ‫بیروب������اوه‌ران بێت‌ه گرتن‪ .‬یا گرن������گ ئه‌وه‌ هه‌موو د چارچوڤا‬ ‫پرۆژه‌ک نه‌ته‌ویدا کار بکه‌ن و به‌ر ب یه‌ک ئارمانج بچن‪.‬‬ ‫لسه‌ر ڤی بنگه‌هی ئه‌م دشێین پرۆژه‌کێ نه‌ته‌وی‪ ،‬پرۆژه‌کێ‬ ‫رێفراندۆمێ ژبۆ سه‌رخوه‌بوونێ بده‌ینه‌ پێش و کار و خه‌باتێ‬ ‫لس������ه‌ر بکه‌ین‪ ،‬دا بگه‌هین‌ه ئارمانجا خوه‌ یا سه‌رخوه‌بوونێ‪،‬‬ ‫ئه‌ڤه‌ژی مافه‌کێ ره‌وایه‌‪.‬‬

‫چافکانی‪:‬‬

‫‪ .1‬عمر اس������ماعيل س������عدالله‌؛ تقرير المصير السياسي‬ ‫للشعوب في قانون الدولي العام المعاصر‪ ،‬المٶسسة الوطنية‬ ‫للکتاب‪ ،‬الجزائر‪١٩٨٦ ،‬‬ ‫‪ .2‬حقوق االنس������ان؛ مجموعة صکوک دولية‪ ،‬المجلد االول‪،‬‬ ‫االمم المتحدة‪ ،‬نيويورک‪ ،١٩٩٣ ،‬رقم المبيع ‪XIV-Vol. Part‬‬ ‫‪،1‬ص‪٧٥‬‬ ‫‪ .3‬توني هودجر؛ الذکری الخمسون"اس������تقالل" المغرب‪،‬‬ ‫جريدة المناضلة‪ ،‬العدد ‪٢٠٠٥ ،٣٢‬‬ ‫‪ .4‬ويکيبديا؛ التجاوب الدولي مع استقالل کوسوفو‬ ‫‪ .5‬محمد عزيز شکري؛ االحالف والتکتالت في السياسة‬ ‫العالمية‪ ،‬دمشق‪٢٠٠٧،‬‬ ‫‪Säkular Humanist .6‬‬

‫حوزه‌یرانی ‪2013‬‬

‫‪35‬‬


‫ده‌ستوور مافێكی ڕه‌وای گه‌ل ‌ه‬

‫* محه‌مه‌د وانی‬ ‫له‌م ماویه‌دا سه‌باره‌ت به‌ ده‌ستووری هه‌رێمی كوردستان‬ ‫نائارامییه‌ك له‌ میدیاكاندا هه‌یه‌‪ ،‬كه‌ بووه‌ت‌ه جێی مشتومڕێكی‬ ‫زۆر گه‌رم‪ ،‬به‌ تایبه‌تی له‌الیه‌ن ئه‌وانه‌ی كه‌ خۆیان ل‌ه قالبی‬ ‫ئۆپۆزس������یۆن داده‌نێ������ن‪ ،‬ل‌ه كاتێدا ئه‌و دس������توور‌ه ته‌واوی‬ ‫قۆناغ‌ه یاسایییه‌كانی بڕیووه‌ و ماویه‌كی زۆره‌ ئاماده‌ كراو‌ه‬ ‫و په‌سندكراوه‌‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی گه‌ل بڕیاری خۆی له‌سه‌ر بدات‪،‬‬ ‫ب������ه‌اڵم ئه‌وه‌ی جێگای نیگه‌رانیی������ه‌ و بیانۆی پێ ده‌گیرێت‪،‬‬ ‫به‌ناوی ئه‌وه‌ی ك‌ه س������ه‌رۆكی هه‌رێم ده‌سه‌التی ڕهای هه‌ی‌ه‬ ‫و پێویس������ته‌ هه‌م������ووار بكرێت������ه‌وه ‌و دیان������ه‌وێ دووبار‌ه‬ ‫بیگه‌ڕێننه‌وه‌ په‌رله‌مان‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر به‌ مه‌نتیق ته‌ماش������ا بكه‌ی������ن و له‌ بڕگه‌ و مادده‌كانی‬ ‫وردبینه‌وه‌‪ ،‬ده‌بینن ده‌سه‌اڵتی س������ه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتێكی ڕه‌ها نییه‌ و پرۆتۆكۆلی و هه‌ماهه‌نگییه‌‌‪ ،‬زۆربه‌ی‬ ‫بڕیاره‌كان به‌ هه‌ماهه‌نگی له‌گه‌ڵ سه‌رۆكی په‌رله‌مان و سه‌رۆكی‬ ‫حكووم������ه‌ت جێبه‌ج������ێ ده‌كرێ������ن‪ .‬هه‌روه‌ه������ا هه‌ڵبژاردنه‌وه‌ی‬ ‫س������ه‌رۆكی هه‌رێم له‌الیه‌ن گه‌له‌وه‌ ئه‌وپه‌ڕی دیمۆكراس������ییه‌ته‌‪،‬‬ ‫نه‌وه‌ك له‌الیه‌ن چه‌ند ده‌سته‌ و الیه‌ن و حزبێك‪ ‌.‬ئه‌گه‌ر باس له‌‬ ‫سازانی نیشتمانی بكه‌ن‪ ،‬ئه‌وا له‌ چه‌ند ده‌قێكی ئه‌و ده‌ستووره‌دا‬ ‫باش������ترین سازانی نیشتمانی باسی لێوه‌ كراوه‌‪ .‬بۆ نمونه‌ له‌و‬ ‫دوو ماده‌ی������ه‌دا زۆر به‌ ڕوونی باس له‌ س������ازانی نه‌ته‌وه‌یی و‬ ‫ئایین������ی كراوه‌(ماده‌ی ‪35‬ی ئه‌م ده‌س������توره‌ مافی نه‌ته‌وه‌یی و‬ ‫رۆش������نبیری و كارگێری بۆ توركمان‪ ،‬عه‌ره‌ب‪ ،‬كلدان‪ ،‬سریان‪،‬‬ ‫ئاشوری‪ ،‬ئه‌رمه‌ن‪ ،‬به‌ مافی ئۆتۆنۆمیشه‌وه‌ بۆ هه‌ر پێكهاته‌یه‌ك‬ ‫كه‌ له‌ هه‌ر شونێك زۆرینه‌بن ده‌سته‌به‌ر ده‌كات‪.‬‬ ‫ماده‌ی (‪)6‬ی ئه‌م ده‌س������توره‪ ‌،‬دان ده‌نێت به‌ ناسنامه‌ی‬

‫‪ 36‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)34‬‬

‫ئیس���ل��امی زۆرین������ه‌ی گه‌لی هه‌رێمی كوردس������تان و ڕێزی‬ ‫لێده‌گیرێت و ب������‌ه ته‌واوی ماف‌ه ئاینییه‌كانی مه‌س������یحی و‬ ‫ئیزیدیی������ه‌كان و ئه‌وان������ی دیكه پارێزراوه‌ و سه‌ربه‌س������تی‬ ‫بیروباوه‌ر و به‌ڕێوه‌بردنی ڕێو‌ره‌سمی ئایینی له‌ هه‌رێمدا بۆ‬ ‫هه‌موو كه‌س������ێك دابی������ن ده‌كات و بناماكانی ش������ه‌ریعه‌تی‬ ‫ئیسالم سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌كی یاسادانن)‪.‬‬ ‫له‌باره‌ی ئه‌و س������ازانه‌ نیشتمانییه‌(سیاس������ییه)‌ی كه‌‬ ‫ئێستا داوای ده‌كه‌ن‪ ،‬ته‌نانه‌ت ئه‌و سازانه‌ش كه‌ ئه‌و كات‬ ‫به‌ مانای وشه‌ سازانی نیشتمانی بوو له‌سه‌ری كراوه‌ و‬ ‫‪ 36‬الیه‌نی كوردستانی كه‌ ده‌كاته‌ كۆی ئه‌و الیه‌نانه‌ی ئه‌و‬ ‫كات ل������ه‌ گۆره‌پان������ی سیاس������ی كوردس������تاندا هه‌بوون‪،‬‬ ‫ره‌زامه‌ندییان له‌س������ه‌ر دا‪ .‬منیش وه‌ك كه‌س������ی یه‌كه‌می‬ ‫(كۆمه‌ڵه‌ی نه‌ته‌وه‌یی كورد) به‌ش������دار بووم له‌ واژۆكردن‬ ‫له‌س������ه‌ر ئه‌و پرۆژه‌ ده‌س������تووره‌ و ئه‌م������ه‌ش به‌ڵگه‌نامه‌ی‬ ‫واژۆی گشت الیه‌نه‌كانه‌‪.‬‬


‫ئه‌مڕۆ یه‌كشه‌مم‌ه ‪ 2002/10/27‬نوێنه‌رانی سه‌رجه‌م حیزب و الیه‌نه‌ كوردستانیه‌كان‬ ‫ل‌ه سه‌رتاس������ه‌ری كوردس������تانی ئازاددا ل‌ه ش������اری (كۆیه‌) كۆبوونه‌وه‌‪ ،‬به‌ مه‌به‌س������تی‬ ‫فراوانتركردن������ی بازنه‌ی ئاش������تی و ته‌بایی و یه‌كڕیزیی گه‌لی كوردس������تان و لێدوان ل‌ه‬ ‫هه‌ردوو پ������ڕۆژه‌ی ئاماده‌كراوی ده‌س������تووری فیدراڵی بۆ كۆماری عێ������راق و هه‌رێمی‬ ‫كوردس������تان‪ .‬له‌ كه‌ش و هه‌وایه‌كی برایانه‌ و هه‌س������ت كردن ب‌ه لێپرسراوێتی به‌رامبه‌ر‬ ‫چاره‌نووسی گه‌له‌كه‌مان به‌ره‌و به‌دیهێنانی داهاتوویه‌كی هێمن و ئاسووده‌ بۆ سه‌رجه‌م‬ ‫گه‌النی عێراق كه‌ تیایدا مافه‌ نه‌ته‌وه‌یی و سیاسی و كه‌سییه‌كان دابین بكات‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها ل‌ه كۆبوونه‌وه‌كه‌دا جه‌خت له‌سه‌ر پێویستی هاوهه‌ڵوێستی و هاوكاری نێوان‬ ‫هه‌م������وو الیه‌ن������‌ه ئامادب������ووه‌كان كرا بۆ ب������ه‌ره‌و ڕووبوون������ه‌وه‌ی پێش������هات و رووداو‌ه‬ ‫چاره‌نووسسازه‌كان كه‌ له‌ بارودۆخی ئه‌مڕۆدا گه‌النی عێراق خۆیان له‌ به‌رده‌میا ئه‌بینن‬ ‫و ب������ۆ ڕێكه‌وتان له‌س������ه‌ر بڕیاری گونجاو ل������ه‌و باره‌یه‌وه‌ و بۆ زه‌مین‌ه خۆش������كردن بۆ‬ ‫گۆڕانكارییه‌كی ئیجابی كه‌ عێراقێكی دیموكراتی و فیدراڵی یه‌كگرتوو بهینێته‌ دی‪.‬‬ ‫ل‌ه كۆبوونه‌كه‌دا كۆمه‌ڵێك پێشنیاز و تێبینی به‌كه‌ڵك له‌الیه‌ن به‌شدرابووانه‌و‌ه پیشكه‌ش‬ ‫كرا بۆ ده‌وڵه‌مه‌ندكردنی پڕۆژه‌كه‌‪ ،‬پێش ئه‌وه‌ی پێشكه‌ش به‌ په‌رله‌مان بكرێت بۆ بڕیاردان‬ ‫له‌سه‌ری‪.‬‬

‫حوزه‌یرانی ‪2013‬‬

‫‪37‬‬


‫هاوپه‌یمانییه‌تی ‌‬ ‫ی‬ ‫حیزبه‌ سیاسییه‌كان‬ ‫* ل ‌ه ئینگلیزییه‌وه‌‪ :‬ئێحسان نه‌زه‌ت مزووری‌‬

‫ی له‌سه‌ر زۆر‬ ‫ی و پشتگیر ‌‬ ‫ی هاوكار ‌‬ ‫ێ حیزب ‌ه سیاس���ییه‌كان ڕێكکه‌وتن ‌‬ ‫ده‌كر ‌‬ ‫ی خواره‌وه‌‪:‬‬ ‫ی جۆراوجۆر پێك بێنن‪ ،‬وه‌ك ئه‌مانه‌ ‌‬ ‫شت ‌‬ ‫ پێكه‌و ‌ه به‌شداریكردن ل ‌ه هه‌ڵبژاردنه‌كاندا‪.‬‬‫ی هه‌ڵبژاردنه‌كان‪.‬‬ ‫ی حكوومه‌ت دوا ‌‬ ‫ پێكهێنان ‌‬‫ی ك ‌ه هێشتا له‌ ده‌سه‌اڵته‌‪.‬‬ ‫ی به‌و حكوومه‌ت ‌ه ‌‬ ‫ دانی پشتگیریی ده‌ره‌ك ‌‬‫ی چه‌ند‬ ‫ی سیس���ته‌م ‌ه سیاس���ییه‌ك ‌ه یا ب���ۆ دیاریكردن ‌‬ ‫ی جۆره‌كان ‌‬ ‫ گۆڕین��� ‌‬‫ی دیاریكراو پێكه‌وه‌‪.‬‬ ‫یاسایه‌ك ‌‬ ‫بۆ مه‌به‌س������تی‌ پڕۆس������ه‌ی‌ هه‌ڵبژاردن‪ ،‬هاوپه‌یمانه‌كان‬ ‫ی له‌م جۆرانه‌ی‌ سه‌ره‌وه‌یه‌‪ .‬هاوپه‌یمانه‌كان‬ ‫حه‌زیان ل‌ه شت ‌‬ ‫ده‌توانن له‌ نێوان حیزبه‌كاندا زۆر ش������ێو‌ه و پله‌ی‌ جیاواز‬ ‫به‌ده‌ست بێنن‪ .‬یه‌كه‌مین شت ده‌توانن هاوپه‌یمانی‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌و لیس������تانه‌دا پێك بێنن‪ ،‬كه‌ كاندیدیان له‌ ناو هه‌ر یه‌ك‬ ‫له‌و حیزبانه‌دا هه‌ی‌ه و خۆیان وه‌ك هاوپه‌یمان بۆ گش������ت‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن و پڕۆس������ه‌كه‌ نیشانده‌ده‌ن‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ناوچه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ن������او بازنه‌ ‌‬ ‫ی س������ه‌ربه‌خۆش ل������‌ه حیزبه‌كان ‌‬ ‫كاندی������د ‌‬ ‫ی ك‌ه‬ ‫ی ئ������ه‌و هاوپه‌یمانه‌تییه‌ پێكهێنراوه‌ ‌‬ ‫هه‌ڵبژاردن به‌هۆ ‌‬ ‫كاریتێكراوه‌‪ ،‬دیاری ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫دووه‌مین شتیش ئه‌وه‌ی‌ه ك‌ه له‌وانه‌ی‌ه بڕیار له‌سه‌ر ئه‌و‌ه‬ ‫ب������ده‌ن‪ ،‬به‌ش������ێوه‌یه‌كی‌ ئه‌لته‌رنه‌تیڤ لیس������تی‌ هه‌ردووك‬ ‫ی هه‌ڵبژاردندا قبووڵ بكه‌ن‪،‬‬ ‫حیزبه‌ك������‌ه له‌هه‌ر بازنه‌یه‌ك������ ‌‬ ‫ئه‌وی������ش ب������‌ه پشتڕاس������تكردنه‌وه‌ی‌ ئ������ه‌و پش������تگیریی‌ه‬ ‫ی پێش������بینی‌ ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ی ك‌ه ئه‌وان بۆ یه‌كتر ‌‬ ‫هه‌ڵبژاردنیی������ه‌ ‌‬ ‫‪ 38‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)34‬‬

‫ئه‌مه‌ پراكتیزه‌كردنێكی‌ باوه‌ له‌ناو حیزبه‌ پێگه‌یشتووه‌كاندا‪،‬‬ ‫به‌م ش������ێوه‌یه‌ش گه‌وره‌ترین كاریگه‌ری������ی كه‌مپینه‌كان و‬ ‫ی ده‌نگه‌كان‬ ‫ی نه‌گه‌تیفی‌ دابه‌شكردن ‌‬ ‫نه‌هێشتنی‌ كاریگه‌ر ‌‬ ‫به‌سه‌ر خۆیان یا به‌سه‌ر ئه‌و حیزبانه‌دا دروست ده‌كات‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ی پشتگیرییه‌كی‌ دیاریكراو یا هه‌ماهه‌نگییه‌ك ‌‬ ‫كه‌ پێشبین ‌‬ ‫به‌رچاوی لێ ده‌کرێت‪.‬‬ ‫خاڵی‌ دوایی������ش ئه‌وه‌یه‪ ‌،‬ك‌ه هاوپه‌یمان������ه‌كان ده‌توانن‬ ‫ی ئه‌و كه‌س‌ه ڕازی بن‪ ،‬ك‌ه‬ ‫ی كاندیدكردن ‌‬ ‫له‌سه‌ر كشانه‌و‌ه ‌‬ ‫ی به‌ده‌س������تهێناو‌ه و‬ ‫ی یه‌كه‌م ‌‬ ‫ی ل������ه‌ خول ‌‬ ‫كه‌متری������ن ده‌نگ ‌‬ ‫ی‬ ‫داواش ل������ه‌ هاوپه‌یمانه‌كانیان بكه‌ن‪ ،‬ك������‌ه كاندیدكردن ‌‬ ‫ی هاوپه‌یم������ان بگه‌ڕێننه‌و‌ه و ل‌ه هه‌مان كاتیش������دا‬ ‫حیزب������ ‌‬ ‫ێ ئه‌م ڕێكکه‌وتنان‌ه له‌س������ه‌ر ناوچ������‌ه جیاوازه‌كان‬ ‫ده‌ك������ر ‌‬ ‫په‌یڕه‌و بكرێت‪ ،‬وه‌ك ئه‌مانه‌ی‌ خواره‌وه‌‪:‬‬ ‫ێ یا گشت بازنه‌كانی‌ هه‌ڵبژاردن‪.‬‬ ‫ هه‌ند ‌‬‫‪ -‬هه‌ڵبژاردنه‌ گش������تییه‌كان و س������ه‌رۆكایه‌تییه‌كان یا‬


‫ی دیاریكراو یا‬ ‫ش������اره‌وانییه‌كان و یانی������ش بۆ ماوه‌یه‌ك������ ‌‬ ‫دیارینه‌كراو‪.‬‬ ‫ی ئه‌م ڕێكکه‌وتنان‌ه سنووردارن‬ ‫كاریگه‌ریی‌ه یاسایییه‌كان ‌‬ ‫ی له‌گه‌ڵ ئه‌و ئازادیی������ه‌دا بگونجێ‌‪ ،‬ك‌ه ده‌بێ‌ یا‬ ‫ب������ۆ ئه‌وه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی حیزبه‌كان ‌‬ ‫پێویست‌ه كاره‌ س������تراتیجی‌ و سیاسییه‌كان ‌‬ ‫ی ڕێكبخات‪ .‬وه‌ك یاسایه‌ك‬ ‫ی دیموكرات ‌‬ ‫خاوه‌ن سیسته‌مێك ‌‬ ‫ی بۆ‬ ‫ئ������ه‌و‌ه ئاش������كراكراو‌ه ك������ه‌ ئ������ه‌و هاوپه‌یمانه‌تییانه‌ ‌‬ ‫ی پێشكه‌ش������كراو پێكهێنراوه‪،‬‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن������ ‌‬ ‫پڕۆس������ه‌یه‌ك ‌‬ ‫هه‌روه‌ها ل������ه‌و كاته‌ش تۆماركراوه‌ ك‌ه كاندیده‌كان به‌ره‌و‬ ‫ی‬ ‫پێش بردراون و كاریگه‌ریی‌ یاساییان هه‌یه‌‪ .‬به‌شێوه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی خواره‌وه‌ كار ل‌ه دوو الیه‌ن ‌‬ ‫بنه‌ڕه‌تیش ئه‌م دوو خااڵنه‌ ‌‬ ‫پڕۆسه‌ك‌ه ده‌كه‌ن وه‌ك‪:‬‬ ‫ی به‌ده‌س������ت‬ ‫ئ������ه‌و هاوكاریی‌ه په‌یوه‌ندیداره‌ گش������تییه‌ ‌‬ ‫گه‌یشتووه‌‪.‬‬

‫ی كاندید‌ه‬ ‫نه‌هێش������تنی‌ ی������ا قه‌ده‌غه‌كردنی‌ ناس������اندن ‌‬ ‫ی ك������‌ه‬ ‫س������ه‌ربه‌خۆكان ل������‌ه ڕێگ������‌هی‌ ئ������ه‌و گرووپان������ه‌ ‌‬ ‫هاوپه‌یمانییه‌ته‌ك‌ه پێكدێنن‪.‬‬ ‫بۆ زانی������اری‌ زیاتر‪ ،‬ئه‌مه‌ س������ه‌پاندن ‌ی به‌ربه‌س������ته‌ له‌‬ ‫هه‌ڵبژاردنێكی‌ ئاس������ت به‌رزتر ل������ه‌ حیزبه‌كانی‌ هه‌ندێك له‌‬ ‫واڵتانی‌ ئه‌ورووپای‌ خۆره������ه‌اڵت وه‌ك كرۆواتیا و كۆماری‌‬ ‫چیك‪ .‬به‌پێچه‌وانه‌شه‌وه‌‪ ،‬پاشه‌كشه‌كردن یا پاشگه‌زبوونه‌وه‌‬ ‫له‌ ڕێكکه‌وتننامه‌كان له‌الیه‌ن ئه‌و كاندیدانه‌‌ی‌ كه‌ كه‌مترین‬ ‫ده‌نگ به‌ده‌س������ت دێنن‪ ،‬به‌تایبه‌تیش ئه‌و كاندیدان‌هی‌ كه‌ بۆ‬ ‫ڕه‌فت������اری‌ حیزبه‌ سیاس������ییه‌كان ل������ه‌ دوای‌ هه‌ڵبژاردندا‬ ‫ده‌گه‌ڕێن������ه‌وه‌ یا ئه‌و كاندیدانه‌ی‌ كه‌ هه‌ڵده‌بژێردرێن‪ ،‬ته‌نها‬ ‫وێكچوونی‌ سیاسییان هه‌یه‌ و هه‌ر حیزبێك یا نوێنه‌رێكیش‬ ‫بڕیار ب������دات ئه‌مه‌ ئه‌نجام نه‌دات‪ ،‬ئه‌وا ناتوانرێت ناچاری‬ ‫بكات ئه‌م ڕه‌فتارانه‌ پیاده‌ بكات‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌‪http://aceproject.org :‬‬

‫حوزه‌یرانی ‪2013‬‬

‫‪39‬‬


‫شةر و ثَيكدادان لة‬ ‫ِ‬ ‫ثةرلةمانةكاندا‬

‫ئاماده‌کردن‪ :‬عه‌زیز عه‌بدولخالق دێڵزی‬

‫پێكدادان له‌نێو په‌رله‌مانی فه‌ڕه‌نسادا‬

‫ژماره‌یه‌ك������ی زۆر ل������‌ه نوێن������ه‌ر‌ه ڕاس������تڕه‌وه‌کان له‌نێو‬ ‫په‌رله‌مانی فه‌ڕه‌نس������ا‪ ،‬له‌گ������ه‌ڵ یاریده‌ده‌رێكی وه‌زیری داد‬ ‫ده‌س������ته‌ویه‌خه‌ بوون‪ .‬به‌پێی هه‌واڵێكی ته‌له‌فزیۆنی فرانس‬ ‫‪ ،24‬نوێنه‌رانی په‌رله‌مان له‌ كاتی گفتوگۆی كۆتایی له‌سه‌ر‬ ‫هاوسه‌رگیریی هاوڕه‌گه‌زه‌كان ‪ ،‬كه‌ یه‌كێك ل‌ه نوێنه‌ره‌كان ل‌ه‬ ‫هه‌ڵسوكه‌وتی یاریده‌ده‌رێكی كریستیان توبیرا وه‌زیری داد‬ ‫توڕه‌بوو و گوتی كه‌ ئه‌و گاڵته‌ی پێ كردووه‌‪.‬‬ ‫ناوبراو به‌ره‌و ڕووی ئه‌و كه‌س������‌ه ڕۆیش������ت و كاتێك ك‌ه‬ ‫ش������ه‌ڕ و پێكدادان ده‌س������تی پێكرد‪ ،‬وێنه‌كانی ته‌له‌فزیۆنی‬ ‫په‌رله‌مانی فه‌ڕه‌نس������ا پچڕا‪ .‬به‌پێی لێدوانی ش������ایه‌تحااڵن‪،‬‬ ‫هه‌ردووال ده‌ستیان ب‌ه لێدانی یه‌كتر كرد‪.‬‬

‫‪ 40‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)34‬‬

‫ئۆلیڤی‌ه دوسوپت نوێنه‌ری سۆسیالیسته‌كان له‌ په‌رله‌مان‬ ‫گوتی؛ هه‌ندێ ل������ه‌ كارمه‌ندانی په‌رله‌مان ناوبژیوانیان كرد‬ ‫تاكو یه‌كێ ل‌ه یاریده‌ده‌ره‌كان لێدانێكی زۆری پێ نه‌كه‌وێت‪.‬‬ ‫پاتری������ك ئۆلی‌ه نوێنه‌ری حزبی ئۆ ئێ������م پی گوتی‪ :‬یه‌كێ ل‌ه‬ ‫یاریده‌ده‌ره‌كانی وه‌زیر ده‌س������تی ب‌ه گاڵته‌كردن كردووه‌‪ ،‬ك‌ه‬ ‫ئ������ه‌وه‌ش قبول ناكرێ������ت‪ .‬ئه‌مه‌ش بۆته‌ ه������ۆی توڕه‌بوونی‬ ‫نوێنه‌رانی ڕاستڕه‌وه‌كان‪.‬‬ ‫دواتر كۆبوونه‌وه‌ی په‌رله‌مان دووبار‌ه ده‌ستی پێكردۆته‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌و كه‌سه‌ی ك‌ه هێرشی بردبوو‪ ،‬گوتی؛ خۆی بۆت‌ه ئامانجی‬ ‫توندوتیژیی سۆسیالیسته‌كان و بۆ سه‌لماندنیش‪ ،‬چاوێلك‌ه‬ ‫شكاوه‌كه‌ی نیشان دا‪ .‬كلۆد بارتولون سه‌رۆكی په‌رله‌مانی‬ ‫فه‌ڕه‌نسا گوتی؛ هیچ ش������تێك پاکانه‌ بۆ ڕووداوه‌که‌ ناکات‪.‬‬


‫هه‌روه‌ه������ا بارتول������ون گوتی‪ :‬داوای س������زادانی كه‌س������‌ه‬ ‫شه‌ڕكه‌ره‌كانی كردووه‌‪.‬‬ ‫فیلیپ گوس������لن نوێن������ه‌ری ڕاس������تڕه‌وه‌كان گوتی‪ :‬ئه‌و‬ ‫كه‌سانه‌ی كه‌ ل‌ه ده‌ره‌وه‌ی په‌رله‌مان خه‌ریكی خۆپێشاندان‬ ‫ل‌ه دژی یاس������ا‪ ،‬ئێس������تا هه‌لێكی زیاتریان بۆ ڕه‌خساو‌ه بۆ‬ ‫ناڕه‌زایه‌تی ده‌ربڕین‪.‬‬

‫کوێت‪:‬‬

‫نوێنه‌رانی شیعه‌ و سوننی له‌ په‌رله‌مانی كوێت‪ ،‬له‌ كاتی‬ ‫گفتوگۆ و هه‌ڵسه‌نگاندنی بارودۆخی هاوواڵتیانی ئه‌و واڵت‌ه‬ ‫ل������‌ه گرتووخان������‌ه س������ه‌ربازییه‌كانی ئه‌مریكا ل������ه‌ كه‌نداوی‬ ‫گوانتانامۆ‪ ،‬ب‌ه مس������ت و پێال‌ق‌ه که‌وتنه‌ گیانی یه‌كترییه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌پێی ڕاپۆرتێكی بی بی سی‪ ،‬كێشه‌كه‌ كاتێك سه‌ری هه‌ڵدا‪،‬‬ ‫حوس������ێن ئه‌لقه‌الف‪ ،‬كه‌ نوێنه‌رێكی ش������یعه‌ مه‌زهه‌به‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫زیندانیانه‌ی به‌ میلیشیای ئه‌لقاعیده‌ وه‌سف كرد‪.‬‬ ‫له‌ به‌رامبه‌ریش������دا جه‌معان ئه‌لحری������ش‪ ،‬ك‌ه نوێنه‌رێكی‬ ‫س������وننی مه‌زهه‌ب‌ه ل‌ه په‌رله‌مانی كوێت و ل‌ه فراكس������یۆنی‬ ‫ئیخ������وان ئه‌لموس������لمینه‌‪ ،‬و‌اڵمی داوه‌ته‌وه‌‪ ،‬ك������‌ه گفتوگۆك‌ه‬ ‫س������ه‌باره‌ت به‌ چاره‌نووسی چوار زیندانیی كوێتییه‌‪ ،‬ك‌ه ل‌ه‬ ‫گوانتانامۆدا ده‌سبه‌سه‌رن نه‌ك ئه‌لقاعیده‌‪ .‬ئه‌و پێكدادانه‌ ل‌ه‬ ‫دوای ئه‌و شه‌ڕه‌قسه‌یه‌ هات و‪ ،‬دوو نوێنه‌ری شیعه‌ و چوار‬ ‫نوێنه‌ری سوننه‌ ده‌ستیان ب‌ه شه‌ڕ و پێكدادانكرد‪ .‬سه‌رۆكی‬ ‫په‌رله‌مان������ی كوێ������ت ڕووداوی ڕۆژی چوارش������ه‌مم‌ه (‪18‬ی‬ ‫گواڵن)ی ب‌ه كارێكی پڕ له‌ شه‌رمه‌زاری ناوبرد‪ .‬كۆبوونه‌وه‌ی‬ ‫باس و گفتوگۆكردنه‌كه‌ بێ ئه‌نجام ڕاگیراوه‌‪.‬‬ ‫به‌پێی ڕاپۆرتی هه‌واڵده‌ریی فه‌ڕه‌نسا‪ ،‬پارێزه‌ره‌ ئه‌مریكییه‌كان‬ ‫كه‌ بریکارده‌ره‌کانیان له‌ گوانتانام������ۆدا به‌ند كراون‪ ،‬خه‌ریكی‬ ‫سه‌یركردنی ئه‌و كۆبوونه‌وه‌یه‌ی په‌رله‌مانی كوێت بوون‪.‬‬

‫شه‌ڕه‌مست ل ‌ه په‌رله‌مانی ئوکراینادا‬

‫ئه‌ندامان������ی په‌رله‌مان������ی ئوكراین������ا‪ ،‬جارێك������ی دیك‌ه‬ ‫ده‌سته‌ویه‌خه‌ بوون‪ .‬گفتوگۆ له‌سه‌ر یاسای زمانی كه‌مه‌‬ ‫نه‌ته‌وه‌كان له‌و واڵته‌ هه‌میشه‌ بۆته‌ هۆی گفتوگۆی نێوان‬ ‫نوێن������ه‌ران و له‌ ئه‌نجامیش������دا بۆته‌ ش������ه‌ڕ و پێكدادان‪.‬‬ ‫ئه‌ندامانی په‌رله‌مان������ی ئوكراینا له‌ یه‌كه‌مین كۆبوونه‌وه‌ی‬ ‫فه‌رمی������ی خۆی ل������ه‌ مانگ������ی فێوریی������ه‌دا‪ ،‬جارێكی دیكه‌‬ ‫ده‌سته‌ویه‌خه‌ بوون‪ .‬دوابه‌دوای ئه‌و پێكدانانه‌ كه‌ له‌ نێوان‬ ‫ئه‌ندامان������ی حزب������ی س������ه‌ركۆمار و گرووپ������ه‌ نه‌ی������اره‌‬

‫ڕاستڕه‌وه‌کاندا ڕوویدا‪ ،‬كۆبوونه‌وه‌ی په‌رله‌مان بۆ ماوه‌یه‌ك‬ ‫هه‌ڵپه‌سێردرا‪.‬‬ ‫له‌و كۆبوونه‌وه‌یه‌دا "ئه‌لێكس������اندر یه‌فریمۆڤ" سه‌رۆكی‬ ‫فراكسیۆنی حزبی ناوچه‌كان‪ ،‬دوای ئه‌وه‌ی وتاره‌كه‌ی خۆی‬ ‫ب‌ه زمانی ڕووسی پێشكه‌ش كرد‪ ،‬له‌الیه‌ن ئه‌ندامانی حزبی‬ ‫نه‌ی������اری گاڵته‌ی پێ ك������را‪" .‬یه‌فریمۆڤ" ل������‌ه به‌رامبه‌ر ئه‌و‬ ‫هه‌نگاوه‌دا‪ ،‬ئه‌ندامانی حزبی "سوابۆدا"ی ب‌ه نئۆ فاشیست‬ ‫ناوب������رد‪ .‬دوابه‌دوای ئه‌و‌ه ئه‌ندامانی حزب‌ه جۆراوجۆره‌كان‬ ‫پێكهه‌ڵپژان و ده‌س������تیان ب‌ه لێدانی یه‌كت������ر كرد‪ .‬نه‌یارانی‬ ‫ئۆكراینی‪ ،‬زۆرینه‌ی په‌رله‌مان كه‌ له‌ مۆس������كۆ نزیكه‌‪ ،‬به‌و‌ه‬ ‫تۆمه‌تبار كردووه‌ ك‌ه واڵت ده‌خه‌ن‌ه ژێر ده‌سه‌اڵتی ڕووسیا‪.‬‬

‫شه‌ڕ و پێكدادان ل ‌ه گفتوگۆیه‌كی ته‌له‌فزیۆنیدا‬

‫گفتۆگۆیه‌كی ته‌له‌فزیۆنی ل‌ه نێوان دوو نوێنه‌ری په‌رله‌مانی‬ ‫گورجستان‪ ،‬ك‌ه سه‌ره‌تا ب‌ه گفتوگۆ ده‌ستی پێ كردبوو‪ ،‬ل‌ه‬ ‫كۆتاییدا به‌ مس������ت و پێال‌ق‌ه كۆتایی هات‪ .‬به‌پێی ڕاپۆرتی‬ ‫هه‌واڵده‌ریی فه‌ڕه‌نس������ا‪ ،‬گفتۆگۆیه‌كی ته‌له‌فزیۆنی له‌ نێوان‬ ‫كوبا داویتاش������ڤیلی نوێنه‌ری هاوپه‌یمانی ده‌س������ه‌اڵتداری‬ ‫ده‌وڵه‌ت و سێرگۆ ڕاتیانی نوێنه‌ری حزبی الیه‌نگری میخاییل‬ ‫ساكاشڤیلی سه‌ركۆماری گورجستان ئه‌نجام درا‪.‬‬ ‫هه‌ردوو نوێنه‌ره‌كه‌‪ ،‬سه‌ره‌تا له‌ هه‌وڵی ئه‌وه‌دابوون كه‌ به‌‬ ‫گفتوگ������ۆ هه‌رچه‌ن������ده‌ به‌ ده‌نگی بڵندیش بێ������ت‪ ،‬قه‌ناعه‌ت به‌‬ ‫یه‌كت������ری بێنن‪ .‬بۆ ماوه‌یه‌كی كورتیش له‌ هه‌وڵی ئه‌وه‌دابوون‬ ‫كه‌ ئارامیی خۆی������ان بپارێزن‪ .‬كه‌م كه‌مه‌ هه‌ردوو نوێنه‌ره‌كه‌‬ ‫ش������ێوازی گفتوگۆی������ان به‌رامب������ه‌ر یه‌كت������ری توندت������ر بوو‪.‬‬ ‫داویتاشڤیلی به‌ ڕاتیانی گوت‪ :‬تۆ دز و پیاوكوژی و ئینسان‬ ‫نیت‪ .‬پێشكه‌ش������كار هه‌وڵی دا كه‌ ه������ه‌ردوو نوێنه‌ره‌كه‌ ئارام‬ ‫بكاته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌ناكاو ئه‌و دوو پیاوه‌ هه‌ستانه‌ سه‌ر پێ و له‌‬ ‫جیاتی گفتوگۆ‪ ،‬به‌ مست و پێالقه‌ كه‌وتنه‌ گیانی یه‌كترییه‌وه‌‪.‬‬

‫ڤێنێزۆئێال‬

‫جیاوازیی له‌سه‌ر ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنی ڤێنێزۆئێال بوو‌ه‬ ‫هۆی ئه‌وه‌ی ك‌ه نوێنه‌رانی الیه‌نگر و نه‌یارانی ده‌وڵه‌تی ئه‌و‬ ‫واڵت������ه‌‪ ،‬به‌ مس������ت و پێالق‌ه بكه‌ونه‌ گیان������ی یه‌كتر و چه‌ند‬ ‫كه‌س������ێك ب‌ه سه‌ر و گوێالكی ڕه‌ش������هه‌ڵگه‌ڕا و برینداره‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌نجومه‌نه‌كه‌یان به‌جێ بێڵن‪.‬‬ ‫په‌یامنێران������ی ڤێنزۆئێال ل������ه‌ هۆلی ب������ه‌رده‌م ئه‌نجومه‌ن له‌‬ ‫چاوه‌ڕوان������ی ئه‌نجامی كۆبوونه‌وه‌كه‌ ب������وون‪ ،‬ڕووبه‌ڕووی چه‌ند‬

‫حوزه‌یرانی ‪2013‬‬

‫‪41‬‬


‫نوێنه‌رێك������ی س������ه‌روگوێالك بریندار بوونه‌وه‌‪ .‬ده‌ڵێن ش������ه‌ڕ و‬ ‫پێكدادان كاتێك ده‌ستی پێكرد كه‌ سه‌رۆكی په‌رله‌مان ڕایگه‌یاند؛‬ ‫نوێنه‌رانی نه‌یار مافی قس������ه‌كردنیان نیی������ه‌‪ ،‬مه‌گه‌ر ئه‌وه‌ی كه‌‬ ‫"نیكۆالس مادورۆ" وه‌ك سه‌ركۆماری ئه‌و واڵته‌ قبووڵ بكه‌ن‪.‬‬ ‫"دیڤس������دادۆ كابیۆ‪ ،‬س������ه‌رۆكی په‌رله‌مانی ڤێنزۆئێال ل‌ه‬ ‫كۆبوونه‌وه‌ی������دا ڕایگه‌یاند‪ :‬تا ئه‌وكاته‌ی ك‌ه نوێنه‌رانی نه‌یار‬ ‫ده‌س������ه‌اڵت و ئیڕاده‌ی خه‌ڵك به‌فه‌رمی نه‌ناس������ن‪ ،‬ده‌توانن‬ ‫له‌گه‌ڵ ته‌له‌فزیۆن‌ه تایبه‌تییه‌كان قس������‌ه بكه‌ن‪ ،‬به‌اڵم لێر‌ه ل‌ه‬ ‫کۆڕی نه‌ته‌وه‌ییدا مافی قسه‌كردنیان نییه‌‪ .‬ئه‌و كۆبوونه‌وه‌ی‌ه‬ ‫له‌ پش������ت ده‌رگا داخراوه‌كان ئه‌نجام درا ‪ ،‬بۆیه‌ وێنه‌یه‌كی‬ ‫زۆر ل‌ه شه‌ڕ و پێكدادانی نوێنه‌رانی خه‌ڵكی ڤێنزئێال له‌به‌ر‬ ‫ده‌ست نییه‌‪ .‬ده‌ستپێشه‌خه‌ری شه‌ڕه‌كه‌ هێشتا دیار نیی‌ه و‬ ‫نوێنه‌ران������ی الیه‌نگر و نه‌یاری ده‌وڵه‌ت‪ ،‬هه‌ریه‌ك‌ه ئه‌وه‌یتر ب‌ه‬ ‫هه‌ڵگیرسانی شه‌ڕ تۆمه‌تبار ده‌كات‪.‬‬

‫ئه‌نجومه‌نی نه‌ته‌وه‌ی������ی هه‌ڵبژاردنی ڤێنزۆئێال "نیكالس‬ ‫مادۆرۆ" ب‌ه شكستپێهێنانی ئه‌نریكه‌ كاپریلس به‌ جیاوازیی‬ ‫‪ 300‬هه‌زار ده‌نگ ب‌ه سه‌ركۆماری نوێی ڤێنزۆئێال ناساند‪.‬‬ ‫كاپریلس و الیه‌نگرانی‪ ،‬ئه‌نجامه‌كانی هه‌ڵبژاردنیان قبووڵ‬ ‫نه‌كرد و ڕایانگه‌یاند‪ ،‬فرتوفێڵ ل‌ه هه‌ڵبژاردنه‌كاندا كراوه‌‪.‬‬

‫شه‌ڕه‌ بوتڵی ئاو ل ‌ه په‌رله‌مانی كوردستان‬

‫ی‬ ‫ی ڕۆژی ‪ 2011/4/21‬په‌رله‌مان������ ‌‬ ‫له‌دانیش������تن ‌‬ ‫ی گۆڕان پێشه‌وا‬ ‫ی فراكسیۆن ‌‬ ‫كوردستاندایش‪ ،‬په‌رله‌مانتار ‌‬ ‫ی‬ ‫ی س������ه‌رۆك ‌‬ ‫تۆفیق‪ ،‬دوو بوتڵ ئاوی گرته‌ كه‌مال كه‌ركووك ‌‬ ‫ی كوردستان‪ .‬پەرلەمانتارێک وتی‪ :‬پێشه‌وا تۆفیق‬ ‫په‌رله‌مان ‌‬ ‫ی گرتووه‌ت‌ه‬ ‫ی بزووتنەوه‌ی گۆڕان دوو بوتڵ ئاو ‌‬ ‫په‌رله‌مانتار ‌‬ ‫ی‬ ‫ی لیس������ت ‌‬ ‫كه‌م������ال كه‌ركووكی‌‪ ،‬دواتریش دوو په‌رله‌مانتار ‌‬ ‫كوردستانی بوتڵ‌ه ئاوه‌که‌یان گرتۆته‌و‌ه ئه‌و‪.‬‬

‫په‌رله‌مانی ئێران‬

‫په‌رله‌مانی تایوان‬

‫په‌رله‌مانی كۆریا‬

‫ئه‌ندامێكی په‌رله‌مانی ڤێنزۆئیال‬

‫په‌رله‌مانی توركیا‬

‫په‌رله‌مانی كویت‬

‫په‌رله‌مانی ئۆكراینا‬

‫په‌رله‌مانی ڕۆما‬

‫په‌رله‌مانی كوردستان‬

‫‌سه‌رچاوه‬

‫‪ 42‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)34‬‬

‫‪http://fararu.com‬‬ ‫‪http://www.niksalehi.com‬‬

‫‪http://www.jahannews.com‬‬ ‫‪http://www.jamejamonline.ir‬‬


‫دووڕگه‌كانی‬ ‫فاروو‬ ‫ن���اوی ئه‌و هه‌ژد ‌ه دوورگانه‌ی ‌ه ك��� ‌ه وه‌‌ك یه‌كێ ل ‌ه ناوچه‌كانی خۆبه‌ڕێوه‌‌به‌ریی‬ ‫دانم���ارك ده‌ناس���رێت‪ .‬ئ���ه‌م كۆمه‌ڵ��� ‌ه دوورگه‌ی ‌ه (ب��� ‌ه دانمارک���ی ‪- Færøerne‬‬ ‫فاروویێنا) ده‌كه‌وێت ‌ه باكووری ئه‌ورووپا و ناوچه‌ی‌سكا‌ندینافی نێوان ده‌ریای‬ ‫نه‌رویژ و ئه‌قیانووس���ی ئه‌تڵه‌س���ی باكوور‪ ،‬نزیک ب��� ‌ه مه‌ودایه‌كه‌ی به‌رامبه‌ر ب ‌ه‬ ‫ئیسله‌ند‪ ،‬نه‌رویژ و بریتانیا هه‌ڵکه‌وتوو ‌ه و پایته‌خته‌که‌ی (تۆشهامن)ه‌‪.‬‬ ‫دووڕگه‌كان������ی فاروو ب������‌ه زمانی دانمارك������ی‪ ،‬ب‌ه مانای‬ ‫دوورگه‌كانی مه‌ڕ دێ������ت‪ ،‬ئه‌مه‌ش به‌ هۆی ئه‌وه‌یه‌ كه‌ كاری‬ ‫سه‌ره‌كیی خه‌ڵكی ئه‌م ناوچه‌یه‌ به‌خێوكردنی مه‌ڕومااڵت‌ه و‬ ‫ته‌نانه‌ت به‌رانێكیش هێمای نه‌ته‌وه‌یی ئه‌و واڵته‌یه‌‪.‬‬ ‫ل‌ه ك������ۆی ئه‌و ‪ 18‬دووڕگه‌یه‌ی كه‌ دووڕگه‌كانی فاروویان‬ ‫پێك هێناوه‌‪17 ،‬یان شیاوی نیشته‌جێبوونن و گه‌وره‌ترینیان‬ ‫ن������اوی (س������تریمۆ)یه‌‪ ،‬ك������ه‌ ڕووبه‌ره‌ك������ه‌ی ‪ 385‬كیلومه‌تر‬ ‫چوارگۆشه‌یه‌‌‪ .‬ل‌ه ڕووی كه‌شوهه‌واشه‌وه‌‪ ،‬ئاو و هه‌وایه‌كی‬ ‫فێنێك و باران������ی هه‌یه‌‌‪ .‬زه‌وییه‌كانی ئ������ه‌م دووڕگانه‌ ته‌نیا‬ ‫(‪)%6‬ی ب������ۆ كش������توكاڵ ب������ه‌كار دێ������ت و‪ ،‬به‌رهه‌م������ی‬ ‫كشتوكاڵییه‌كه‌شی سه‌وزه‌وات‌ه و دانه‌وێله‌ به‌رهه‌م نایه‌ت‪.‬‬ ‫ئه‌م كۆمه‌ڵ‌ه دووڕگه‌یه‌ ل‌ه ڕووی سیاس������ییه‌وه‌‪ ،‬ل‌ه ساڵی‬

‫‪1814‬دا ل‌ه نۆروێژ جیا بوو‌ه و له‌ س������اڵی ‪1948‬ه‌وه‌‪ ،‬وه‌ك‬ ‫پارێزگایه‌كی سه‌ربه‌خۆ سه‌ربه‌ پاشایه‌تیی دانماركه‌‪ .‬ئه‌وان‬ ‫ب������‌ه درێژایی ئه‌م چه‌ند س������اڵه‌‪ ،‬به‌رپرس������یاره‌تی زۆربه‌ی‬ ‫پرس������ه‌كانیان ل‌ه ئه‌س������تۆ گرت‪ ،‬جگ‌ه ل‌ه به‌رگری (گه‌رچی‬ ‫خاوه‌نی پاس������ه‌وانی خۆجێی������ی لێواری ده‌ری������ان)‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫كاروباری ده‌ره‌و‌ه و داموده‌زگای دادپه‌روه‌ری له‌ ئه‌ستۆی‬ ‫دانماركه‌‪ .‬فاروو په‌یوه‌ندیی نزیك و نه‌ریتی له‌گه‌ڵ ئیسله‌ندا‬ ‫و گرینله‌ندا هه‌یه‌‪ .‬شایانی باس‌ه ك‌ه فاروو ئه‌ندامی یه‌كێتی‬ ‫ئه‌ورووپا نییه‌‪.‬‬ ‫گه‌وره‌ترین شار‪ :‬تۆشهامن‬ ‫پانتایی خاک‪ ١٣٩٥ :‬کیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌‬ ‫ژماره‌ی دانیشتوان‪ ٤٨٥٧٤ :‬که‌س – ‪٢٠١١‬‬

‫حوزه‌یرانی ‪2013‬‬

‫‪43‬‬


‫ثةروةردةي مةدةني بؤ‬ ‫هةمووان‬ ‫و‪ :‬له‌یال محه‌مه‌د ته‌ها‬

‫ی‬ ‫ی مه‌ده‌نی چۆن كار ده‌كات و پێویس���ت ‌ه چی بكرێت بۆ ئه‌وه‌ ‌‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی بڕه‌خسێت؟‬ ‫ی مه‌ده‌ن ‌‬ ‫ی كۆمه‌ڵگه‌ ‌‬ ‫ی دروستبوون ‌‬ ‫هه‌لومه‌رج ‌‬ ‫نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان له‌ خزمه‌ت ‌‬ ‫ی‬ ‫گه‌شه‌پێدانی‌ په‌روه‌ر‌ده‌ی‌ مه‌ده‌نیدا‬

‫یه‌كێك له‌ مۆدێله‌کان‪ ،‬شێوازی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كانه‌ ك‌ه‬ ‫تێی������دا دیپڵۆماته‌كان ب������ه‌ نوێنه‌رایه‌تی������ی‌ واڵته‌کانیان یان‬ ‫ڕێکخ������راوه‌‌ ناحكوومییه‌کان‌ ڕۆڵ ده‌گێڕێ������ن‪ .‬مێردمندااڵن‬ ‫ده‌توانن به‌ بینینی‌ ئه‌م مۆدێالنه‌ له‌باره‌ی‌ ڕووداوه‌كانی‌ ڕۆژ‬ ‫و په‌یوه‌ندییه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كان زانیاری‌ زۆر به‌ ده‌ست بینن‪.‬‬ ‫‪ 44‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)34‬‬

‫له‌م دوایییانه‌دا ئه‌م ش������ێوازه‌‌ له‌ الیه‌ن قوتابیان ‌‬ ‫ی‬ ‫قوتابخانه‌یه‌ك������ی‌ نێوده‌وڵه‌ت������ی‌ ل������ه‌ ش������اری‌ لیونی‌‬ ‫فه‌ره‌نس������ه‌وه‌ به‌ كارهێنرا‪ .‬ئ������ه‌و قوتابیانه‌ی‌ كه‌ له‌م‬ ‫ڕاهێنانه‌دا به‌شدارییان كردبوو‪ ،‬وه‌ك سیاسه‌توانانی‌‬ ‫ڕاس������ته‌قینه‌ ڕه‌فتاری������ان ده‌كرد‪ .‬ئ������ه‌وان هێزێكی‌‬ ‫ڕاده‌ربرینی‌ باش و نیگایه‌كی‌ قوولیان س������ه‌باره‌ت به‌‬ ‫بابه‌ته‌كان هه‌بوو و‪ ،‬وه‌ك سیاسه‌توانان جلوبه‌رگیان‬


‫له‌ب������ه‌ر كرد‌بوو‪ .‬له‌ س������ه‌ره‌تادا هه‌موو ش������ت وه‌ك‬ ‫دانیشتنێكی‌ نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان ده‌هاته‌ پێش چاو‪،‬‬ ‫له‌ ڕاس������تیدا ته‌نه������ا ڕاهێنانێك بوو ب������ۆ فێربوونی‌‬ ‫په‌روه‌رده‌ی‌ مه‌ده‌نی‪ .‬ئه‌م ڕاهێنانه‌ زۆر وشیاركه‌ره‌وه‌‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫ی‬ ‫قوتابیان بۆ ئه‌نجامدانی‌ ئه‌م دانیشتنه‌ بۆ ماوه‌ ‌‬ ‫س������اڵێك ڕاهێنانیان ئه‌نجام������دا و‪ ،‬تۆژینه‌وه‌یان ل‌ه‬ ‫ی ڕێكخ������راوه‌كان و‬ ‫ی كاركردن������ ‌‬ ‫ی چۆنیه‌ت������ ‌‬ ‫ب������اره‌ ‌‬ ‫بابه‌ته‌كانی‌ په‌یوه‌س������ت به‌م دانیش������تنه‌یان كرد‪ .‬ب‌ه‬ ‫هاوكاری‌ ئه‌م پرۆگرامه‪ ‌،‬زۆرب‌هی‌ ئه‌م قوتابیانه‌ له‌و‌ه‬ ‫تێگه‌یشتن ك‌ه بابه‌ته‌كان به‌و ساكارییه‌ی ك‌ه بیریان‬ ‫لێ‌ ده‌كرده‌وه‪ ‌،‬نییه‌‪ .‬ل‌ه ش������ێوازی‌ په‌روه‌رده‌كردنی‬ ‫نه‌ریتیدا هی������چ كاتێك ناتوانرێت ئ������ه‌م ئه‌نجامه‌ ب‌ه‬ ‫ده‌ست بهێنرێت‪.‬‬

‫دانمارك نموونه‌یه‌كی‌ سه‌ركه‌وتوو بۆ‬ ‫به‌شداریی‌ مه‌ده‌نیی خه‌ڵك‬

‫زیاتر ل‌ه چل س������اڵ‌ه ك������ه‌ ل‌ه دانم������ارك هه‌ندێك‬ ‫ك������رده‌وه‌ی‌ به‌رچاوی بۆ دروس������تكردنی‌ كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫پێکه‌وه‌هه‌ڵکردن������ی هاوواڵتی������ان ئه‌نج������ام داو‌ه و‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ی س������ه‌ره‌كیی‌ كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك ‌‬ ‫هاوو‌اڵتیان وه‌ك بنه‌ما ‌‬ ‫به‌هێ������ز ڕۆڵ ده‌گێڕن‪ .‬ئه‌وان به‌ به‌ش������داریكردن ل‌ه‬ ‫ئه‌نجوومه‌نه‌كانی‌ شار و چاالكییه‌‌ خۆبه‌خشه‌کان ل‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی فێر ‌‬ ‫ی نافه‌رم ‌‬ ‫ڕێكخراوه‌كان������دا‪ ،‬ب������‌ه ش������ێوه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی هاوواڵتێتی‌ ده‌بن‪.‬‬ ‫بنه‌ماكان ‌‬ ‫له‌ كۆپێنهاگ‪ ،‬گرووپێك ل������ه‌ هاوواڵتیانی‌ ئه‌ندامی‌‬ ‫ناوه‌ندێکی وه‌رزشی‌ بڕیاریاندا که‌ گه‌رماوێک دروست‬ ‫بک������ه‌ن و‪ ،‬پ������اره‌ی‌ پێویس������تیان بۆ دروس������تکردنی‌‬ ‫پرۆژه‌كه‌ی������ان دابی������ن ك������رد‪ .‬ئ������ه‌وان ده‌یانویس������ت‬ ‫گه‌رماوه‌كانی‌ به‌ن������ده‌ری‌ كۆپێنهاگ فراوانتر ببێت و‬ ‫پێداویس������تییه‌كانی‌ تری‌ وه‌ك س������ۆنا‪ ،‬ڕیستورانت و‬ ‫ڕابوارد‌نه‌كانی‌ زستانه‌ش������ی بۆ‌ دروست بكرێت‪ ،‬بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی‌ كه‌ گه‌ش������تیاران له‌ وه‌رزی‌ زستانیشدا وه‌ك‬ ‫هاوێن سوود له‌م ش������وینه‌ گه‌شتیارییه‌ وه‌ربگرن‪ .‬بۆ‬ ‫ئه‌نجامدانی‌ ئه‌م كاره‌‪ ،‬هاوواڵتیان له‌ ده‌وری‌ یه‌كتری‌‬ ‫كۆبوونه‌وه‌ و وتوۆێژیان كرد‪ .‬ئه‌م وتووێژانه‌ بوون به‌‌‬ ‫ه������ۆی‌ ئه‌وه‌ی‌ كه‌ الیه‌نگران������ی‌ ئه‌نجامدانی‌ ئه‌م كاره‌‬

‫ڕوو ل������ه‌ زیادبوون بكات‪ .‬دواتر له‌ گه‌ل ئه‌نجوومه‌ن ‌‬ ‫ی‬ ‫شار قسه‌یان كرد و پاره‌ی‌ پێویستیان بۆ داڕشتن و‬ ‫جوانكاری وه‌رگرت‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها بۆ ئه‌نجامدانی‌ پڕۆژه‌یه‌كی‌ تر زیاتر ل‌ه‬ ‫ی هاوكاری‌ یه‌كتریان ده‌كرد‪ ،‬بۆ‬ ‫چوار هه‌زار هاوواڵت ‌‬ ‫ئه‌و‌هی‌ یه‌كه‌مین شوینی‌ گونجاو له‌گه‌ڵ كه‌شوهه‌وا‬ ‫ی‬ ‫دروست بكه‌ن‪ .‬ئه‌وان به‌ به‌شداریكردن له‌ فێرگه‌كان ‌‬ ‫‌وه‬ ‫په‌روه‌رده‌ك������ردن‪ ،‬س������میناره‌كان و كۆبوون������ه ‌‌‬ ‫گش������تییه‌کا ‌ن دڵنیاب������وون‪ ،‬ك‌ه ئ������ه‌م پڕۆژه‌ی‌ه بۆ ئه‌و‬ ‫ی‬ ‫كه‌س������انه‌ی‌ كه‌ له‌و ناوچه‌یه‌دا‌ ده‌ژین‪ ،‬پێویستییه‌ك ‌‬ ‫سه‌ره‌كییه‌‪.‬‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ی‌ ئه‌م دواییی‌هی‌ ڕێكخراوی‌ پاراستن‬ ‫و هاوكاری������ی‌ ئه‌ورووپا ئه‌مه‌ پێش������ان ده‌دات‪ ،‬كه‌‬ ‫ئه‌گه‌ر ده‌رفه‌ت بدرێته‌ هاوواڵتیان بۆ به‌شداریكردن‬ ‫له‌ بابه‌ته‌كانی‌ پێوه‌س������ت به‌ ش������اره‌كه‌یان‪ ،‬ئه‌وان‬ ‫مه‌یلیان زیاتر ده‌بێت بۆ قه‌بووڵكردنی‌ سیاس������ه‌ته‌‬ ‫گش������تییه‌كان‪ ،‬ته‌نان������ه‌ت ئه‌گه‌ر پێش������نیازه‌كانیان‬ ‫جێبه‌جی‌ نه‌كرێت‪.‬‬

‫تانزانیا‪ ،‬هه‌وڵه‌ ناوچه‌یییه‌کان‌ بۆ‬ ‫به‌ده‌ستهێنانی‌ په‌روه‌رده‌ی‌ هاوواڵتیان‬

‫له‌ تانزانیاش پرۆژ‌هی‌ گش������تی‌ هه‌ن‪ ،‬كه‌ ده‌رفه‌تی‬ ‫پێویس������ت بۆ زیادكردنی‌ وش������یاریی‌ مندااڵن له‌بار‌هی‌‬ ‫مافی‌ هاوواڵتیانه‌وه‌ ده‌سته‌به‌ر ده‌كات‪ ،‬بۆ نموونه‌‪ ،‬له‌‬ ‫ساڵی‌ ‪2007‬دا به‌ هاوكاریی‌ دانیشتووانی‌ گوندێك كه‌‬ ‫ل‌ه ‪ 120‬كیلۆمه‌تریی‌ شاری‌ ئاروشادایه‪ ‌،‬قوتابخانه‌یه‌ك‬ ‫بۆ مندااڵن دروس������ت كرا‪ ،‬كه‌ پاڵ په‌روه‌رده‌ی‌ گشتی‪‌،‬‬ ‫ی هاوواڵتیان وه‌ك وانه‌یه‌ك ده‌وترا و‪ ،‬مندااڵن ئه‌م‬ ‫ماف ‌‬ ‫ده‌رفه‌ته‌ی������ان هه‌بوو كه‌ پرس������ه‌کانی هاوواڵتیبوون له‌‬ ‫قوتابخانه‌ فێر ببن و‪ ،‬بتوانن له‌م بواره‌شدا یارمه‌تیی‌‬ ‫باوانیان بده‌ن‪.‬‬ ‫دواتر له‌ ساڵی‌ ‪2011‬دا ئه‌نجومه‌نی‌ تواناسازی‌ و‬ ‫په‌ره‌گرتنی كۆمه‌ڵگه‌ كه‌ ڕێكخراوێكی‌ ناحكوومییه‌‪ ،‬له‌‬ ‫شاری‌ ئاروشا به‌ هاوكاریی‌ ڕێكخراوێكی‌ ناحكوومی‌‬ ‫به‌ ناوی‌ "پرۆژه‌ی‌ خه‌ڵكی‌ ئه‌فریقا"‪ ،‬هاوكاریی‌ خه‌لكی‌‬ ‫ئ������ه‌م گونده‌ی������ان ك������رد و‪ ،‬پ������ار‌هی‌ پێویس������تیان بۆ‬ ‫به‌رفراوانكردنی‌ ئه‌م قوتابخانه‌یه‌ دابین كرد‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪persian.euronews.com :‬‬ ‫حوزه‌یرانی ‪2013‬‬

‫‪45‬‬


‫دیموکراسی چییه‌؟‬

‫(هه‌لومه‌رج‪ ،‬ڕه‌وت‪ ،‬ڕێکاره‌کان و ئه‌رکی‬ ‫حکوومه‌ت ‌ه دیموکراته‌کان)‬

‫نووسینی‪ :‬جین شارپ‬ ‫حکوومه‌ت������ی دیموکراتی ئه‌و حکوومه‌ته‌یه‌‪ ،‬که‌ ته‌واوی‬ ‫هاوواڵتیان ڕاسته‌وخۆ و ناڕاسته‌وخۆ‪ ،‬ب‌ه ڕێگه‌ی نوێنه‌ر‌ه‬ ‫هه‌ڵبژێردراوه‌کانیانه‌وه‌ ل‌ه ده‌س������ه‌اڵته‌دا به‌شدار ده‌بن و‪،‬‬ ‫چاودێری به‌س������ه‌ر چۆنیه‌تیی کارکردی ده‌وڵه‌تدا ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫له‌ ڕاس������تیدا‪ ،‬ئه‌وه‌ هاوواڵتیانن ک‌ه حوکمڕانی به‌س������ه‌ر‬ ‫یاسادانه‌ران و ده‌وڵه‌تدا ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫‪ 46‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)34‬‬

‫دیموکراس������ی له‌ کۆمه‌ڵێک بنه‌ما و ش������ێواز پێکهاتووه‌‪ ،‬ک‌ه‬ ‫به‌رگ������ری ل������ه‌ ئازادی������ی مرۆڤ������ه‌کان ده‌کات‪ .‬دیموکراس������ی‬ ‫به‌دامه‌زراوه‌ییکردنی ئازادییه‌ که‌ له‌ سه‌ر بنه‌مای حکوومه‌تی‬ ‫زۆرینه‌ و پاراس������تنی مافی تاک و که‌مینه‌کان بنیات ده‌نرێت‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها سه‌ره‌ڕای ڕێزگرتن له‌ داخوازیی زۆرینه‌‪ ،‬پارێزگاری‬ ‫سه‌رخه‌ختی مافی بنه‌ڕه‌تیی که‌سه‌کان و گرووپه‌ که‌مینه‌کانه‌‪.‬‬


‫ل������ه‌ حکوومه‌تی دیموکراتی������دا‪ ،‬هاوواڵتیان ده‌زانن ک‌ه‬ ‫یه‌کێ������ک له‌ کارکرد‌ه س������ه‌ره‌کییه‌کانیان به‌رگری له‌ ماف‌ه‬ ‫س������ه‌ره‌تایییه‌کان وه‌کو ئازادیی ڕاده‌ربڕین‪ ،‬ئازادیی دین‪،‬‬ ‫بوون������ی مافی یه‌کس������ان ل‌ه به‌رامبه‌ر یاس������ا و ده‌رفه‌تی‬ ‫ڕێکخس������تن و به‌ش������داریی ته‌واو له‌ کاروباری سیاسی‪،‬‬ ‫ئابووری و کولتووریی کۆمه‌ڵگه‌یه‌‪.‬‬ ‫حکوومه‌ت������‌ه دیموکراته‌کان‪ ،‬به‌ ش������ێوه‌یه‌کی ڕێکوپێک‬ ‫هه‌لبژاردنی ئازاد و دادپه‌روه‌رانه‌ به‌ڕێو‌ه ده‌به‌ن‪ ،‬گش������ت‬ ‫هاوواڵتی������ان ئ������ه‌و مافه‌یان هه‌ی������ه‌ تێیدا به‌ش������دار بن‪.‬‬ ‫دیموکراسی‪ ،‬یاس������ا ده‌کاته‌ بنه‌مای کاری ده‌وڵه‌ته‌کان و‬ ‫ئه‌و متمانه‌یه‌ش ده‌دات‪ ،‬که‌ ته‌واوی هاوواڵتیان له‌ به‌رامبه‌ر‬ ‫یاس������ادا یه‌کسا بن و داموده‌زگای یاساییش به‌رگری ل‌ه‬ ‫مافیان ده‌کات‪ .‬ل‌ه حکوومه‌تێکی دیموکراتدا‪ ،‬هاوواڵتیان‬ ‫ل‌ه به‌رامبه‌ر ئه‌و مافه‌نه‌ی که‌ هه‌یانه‌‪ ،‬پێویست‌ه به‌رپرسیش‬ ‫بن‪ .‬یه‌کێک ل‌ه گرینگترین به‌رپرسیاره‌تییه‌کان‪ ،‬به‌شداری‬ ‫ل‌ه سیسته‌می سیاسیی کۆمه‌ڵگه‌ی‌ه تا به‌م هۆیه‌و‌ه به‌رگری‬ ‫ل‌ه ماف و ئازادییه‌کانیان بکه‌ن‪.‬‬

‫ل ‌ه چ هه‌لومه‌رجێکدا حکوومه‌تی دیموکراتیک‬ ‫دێت ‌ه کایه‌وه‌؟‬

‫پێش ئه‌وه‌ی دیموکراس������ی ش������ێوه‌ی حکوومه‌تی بێت‪،‬‬ ‫شێوه‌یه‌کی ژیانه‌‪ .‬به‌و مانایه‌ ک‌ه دیموکراسی ڕیشه‌ی ل‌ه‬ ‫هزر و ب������اوه‌ڕی کۆمه‌ڵگه‌دایه‌ و ل������‌ه کۆمه‌ڵگه‌یه‌کدا دێت‌ه‬ ‫کایه‌وه‌‪ ،‬که‌ خه‌ڵکه‌که‌ی ل‌ه ڕه‌هه‌ندی کۆمه‌اڵیه‌تیدا خاوه‌نی‬ ‫کولتووری "تێگه‌ییشتن ل‌ه بوونی ئه‌وانی تر"‪ ،‬هه‌روه‌ها ل‌ه‬ ‫ڕه‌هه‌ندی سیاسیش������دا ئه‌و توانایه‌ی هه‌بێت ڕا و فکری‬ ‫جۆراوجۆر قب������ووڵ بکات‪ .‬چوارچێ������وه‌ی ئه‌خالقی ئه‌و‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌یه‌ ل‌ه س������ه‌ر بنه‌مای دابینکردنی ئازادیی تاک و‬ ‫سنووردارکردنی ئه‌و له‌و جێگه‌یه‌ی ک‌ه سنووری ئازادیی‬ ‫تاک تێکه‌ڵ ب‌ه ئازادی������ی ئه‌وانی تر ده‌بێت‪ ،‬دێت‌ه کایه‌وه‌‪.‬‬ ‫تاکه‌کانی کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی وا‪ ،‬به‌خته‌وه‌ری و پیش������که‌وتنی‬ ‫خۆیان له‌ په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ پێش������كه‌وتن و چاکس������ازیی‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌دا ده‌بینن‪.‬‬ ‫ده‌ربازب������وون له‌ حکوومه‌تێک������ی دیکتاتۆری یان نیوه‌‬ ‫دیکتات������ۆری و ب������ۆ حکوومه‌تێک������ی دیموکراتی������ک به‌‬ ‫ئاواتخوازی������ی گرووپ������ی دێت������ه‌ کایه‌وه‌ و س������ه‌رکرده‌‬ ‫خه‌باتکاره‌کانی ته‌نیا له‌ ڕێکخس������تن و ڕه‌وتی خه‌باتدا‬ ‫ده‌وری������ان هه‌یه‌‪ .‬ئه‌و هه‌لومه‌رجه‌ له‌و کۆمه‌ڵگه‌یانه‌ی که‌‬ ‫دیکتات������ۆری له‌ ته‌واوی دام������ه‌زراوه‌ کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کاندا‬

‫ده‌ستی ده‌ڕوات‪ ،‬به‌ شکڵێکی تره‌‪ .‬له‌ وه‌ها کۆمه‌ڵگه‌یه‌ک‪،‬‬ ‫له‌ نێوان دامه‌زراوه‌ کۆمه‌اڵیه‌تی و کولتوورییه‌کان له‌گه‌ڵ‬ ‫دیموکراسیدا‪ ،‬پێکه‌وه‌ژیان و وێکچوویییه‌ک نییه‌‪ ،‬چونکه‌‬ ‫له‌ کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی له‌و چه‌شنه‌دا‪ ،‬کۆمه‌ڵگه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای‬ ‫تاک دروست کراوه‌ و ئه‌گه‌ر له‌ بوارێکدا پێکهاته‌یه‌کی‬ ‫گرووپی به‌دی بکرێت‪ ،‬ئه‌و پێکهاته‌یه‌ ش������تێک زیاتر له‌‬ ‫گرێدراویی قه‌وم������ی و قه‌بیله‌یی نیی������ه‌ و‪ ،‬ئه‌وه‌ش ئه‌و‬ ‫مانایه‌ نابه‌خشێت که‌ پارێزگاری له‌ به‌رژه‌وه‌ندیی تاک‬ ‫له‌و گرووپه‌دا بکات‪.‬‬ ‫ل������ه‌ کۆمه‌ڵگه‌یه‌کدا ک������ه‌ به‌رژه‌وه‌ندیی ت������اک جیا له‌‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندیی کۆمه‌ڵگه‌ بێت و هه‌ڵومه‌رجی پیشکه‌وتنی‬ ‫تاک له‌ په‌یوه‌ندیی تاکێتی له‌گه‌ڵ ده‌س������ه‌اڵتداراندا بێت‬ ‫و‪ ،‬نه‌ک له‌سه‌ر بنه‌مای بوونی دامه‌زراوه‌ مه‌ده‌نییه‌کان‬ ‫که‌ به‌رپرس������ی دابینکردن������ی به‌رژه‌وه‌ندی������ی زۆرینه‌ و‬ ‫پارێ������زگاری ماف������ی که‌مینه‌ بێ������ت‪ ،‬کۆمه‌ڵگه‌یه‌ک که‌ له‌‬ ‫ڕه‌هه‌ندی سیاس������ی‪ ،‬ئازادیی بیروڕا‪ ،‬ته‌نیا له‌ سنووری‬ ‫قبووڵکردنی بیروبۆچ������وون و ڕای وێکچوو پێک دێت و‬ ‫یاسا ئه‌خالقی و ئازادییه‌کانی تاک له‌ زه‌ین و نه‌ریتدا‬ ‫ڕیش������ه‌ی هه‌یه‌ و گشتیان یه‌کڕه‌نگن‪ ،‬لێره‌دا به‌هێزترین‬ ‫که‌رسه‌‪ ،‬په‌یوه‌ندییه‌‪.‬‬

‫حکوومه‌ت���ی دیموکراتی و ئازادی به‌رهه‌می‬ ‫کام ڕه‌وتن؟‬

‫ئ������ه‌و کۆمه‌ڵگه‌یانه‌ی ک������ه‌ ئازادیی ڕاس������ته‌قینه‌ تێیدا‬ ‫س������ه‌قامگیره‌‪ ،‬دیموکراسی به‌رهه‌می خه‌باتی هاوواڵتیان‬ ‫ب������ووه‌‪ .‬خه‌بات������ی هاوواڵتیان ب������ۆ ئاڵوگۆڕ ل������‌ه پێکهات‌ه‬ ‫بنه‌ڕه‌تییه‌کان������ی حکوومه‌تێکی دیکتاتۆری و جێگیرکردنی‬ ‫ئ������ه‌و به‌ بنه‌مای دابه‌ش������ینی ده‌س������ه‌اڵتی سیاس������ی ل‌ه‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌دا‪ ،‬پشتی ب‌ه شێوازی ناتوندوتیژی به‌ستووه‌‪.‬‬ ‫هاوواڵتیان و ڕێبه‌ره‌ شۆڕش������گێڕه‌کان به‌ ڕوونی ئه‌و‌ه‬ ‫ده‌زانن‪ ،‬ک‌ه چ جیاوازییه‌ک له‌ نێوان بارودۆخی هه‌نووکه‌یی‬ ‫(حکوومه‌تی دیکتاتۆری) و دۆخی کۆتایی (دامه‌زراندنی‬ ‫حکوومه‌تی دیموکراتی������ک)دا هه‌یه‌‪ .‬ئامانجه‌کانی خه‌بات‬ ‫چین و بۆ گه‌ییش������تن به‌و ئامانجان������ه‌ ده‌بێ چ ڕێگه‌یه‌ک‬ ‫بپێون‪.‬‬ ‫ش������ێوازی خه‌باتی هاوواڵتیان ڕوون������ه‌‪ .‬پێوه‌ره‌کانی‬ ‫خه‌باتی هاوواڵتی������ان‪ ،‬به‌دیهاتنی ئ������ه‌و ئامانجانه‌یه‌ که‌‬ ‫خه‌ڵ������ک له‌س������ه‌ری ڕێککه‌وت������وون‪ ،‬ن������ه‌ک جێگۆڕکێ به‌‬ ‫که‌سایه‌تی و س������مبۆله‌کانی حکوومه‌تی دیکتاتۆری‪ .‬له‌‬ ‫حوزه‌یرانی ‪2013‬‬

‫‪47‬‬


‫به‌رامبه‌ر کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی ئه‌وتۆ که‌ به‌ وشیارییه‌وه‌ ڕێگه‌ی‬ ‫گه‌ییش������تن به‌ دیموکراس������ی ده‌پێوێت‪ ،‬له‌ کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی‬ ‫گیرۆده‌ به‌ دیکتاتۆری‪ ،‬ته‌وه‌ری خه‌بات‪ ،‬س������ه‌رکرده‌یه‌کی‬ ‫کاریزماتیکه‌‪ ،‬که‌ به‌ هاندان و خوڵقاندنی پاڵنه‌ر‪ ،‬تاکه‌کانی‬ ‫کۆمه‌ڵگ������ه‌ بۆ ئه‌و ئاواتانه‌ ڕێنوێن������ی ده‌کات‪ ،‬که‌ به‌ هیچ‬ ‫ش������ێوه‌یه‌ک وێنه‌ی به‌کرده‌وه‌ییکردنی ئه‌و‪ ،‬له‌ زه‌ینه‌کاندا‬ ‫وێنا ناکرێت‪.‬‬ ‫خه‌باتێکی ئه‌وتۆ به‌ هیچ شێوه‌یه‌ک ئامانجێکی کۆتایی‬ ‫بۆ خۆی ده‌سنیش������ان نه‌کردووه‌‪ ،‬چونک‌ه ئه‌و جیاوازیی‌ه‬ ‫ڕوونه‌ی ک‌ه ل‌ه نێوان ئێستا و شکڵی نوێی حکوومه‌تی ک‌ه‬ ‫ده‌بێت بێت‌ه دی‪ ،‬نازانێت و چاکسازی یان شۆڕش ته‌نیا‬ ‫گۆڕان ل‌ه ڕواڵه‌ت‪ ،‬س������مبۆل و که‌ره‌سه‌کانی ده‌سه‌اڵتدا‬ ‫ڕوو ده‌ده‌ن‪ .‬یه‌کێ������ک له‌ بنه‌ماکان������ی تری ئه‌م خه‌باته‌ ب‌ه‬ ‫که‌سه‌نه‌کردن و سڕینه‌وه‌ی ناوه‌کانه‌‪ ،‬نه‌ک چاکسازی و‬ ‫جێگۆڕکێی ب‌ه شێوازه‌کان‪.‬‬

‫ڕێکاره‌کانی س���ه‌قامگیریی دیموکراس���ی‬ ‫کامانه‌ن؟‬

‫حکوومه‌ت������ی‬ ‫دیموکراتیک������ی‪،‬‬ ‫حکوومه‌ت������ی‬ ‫به‌کۆمه‌اڵیه‌تیکردنی ده‌سه‌اڵتی سیاسییه‌‪ ،‬به‌و مانایه‌ که‌‬ ‫ل������ه‌ کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی دیموکراتدا به‌ پێچه‌وانه‌ی حکوومه‌ته‌‬ ‫دیکتاتۆر و سه‌ره‌تایییه‌کان که‌ ده‌سه‌اڵت ته‌نیا له‌ده‌ست‬ ‫که‌سێک یان گرووپی سه‌ر به‌ ئه‌وه‌‪ ،‬ده‌سه‌اڵت له‌ نێوان‬ ‫دامه‌زراوه‌کان������ی کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی دابه‌ش ده‌کرێت و‪،‬‬ ‫ده‌سه‌اڵتداران به‌ شێوه‌یه‌کی به‌رده‌وام له‌ ژێر چاودێریی‬ ‫هاوواڵتیاندایه‌‪ .‬ئه‌و دابه‌ش������کردنه‌ی ده‌سه‌اڵت پێویستی‬ ‫به‌ ویس������ت‪ ،‬وش������یاری و قبووڵکردنی به‌رپرس������یاره‌تی‬ ‫له‌الی������ه‌ن هاوواڵتیان������ه‌وه‌ هه‌یه‌‪ .‬له‌ به‌رامب������ه‌ر ئه‌وه‌‪ ،‬له‌‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌ دیکتاتۆرییه‌کاندا که‌ په‌یوه‌ندیی ئاوات و مرید‬ ‫ل������ه‌ نێوان ده‌س������ه‌اڵتداران و هاوواڵتیان له‌ گۆڕێدایه‌ و‪،‬‬ ‫پێش ئه‌وه‌ی هاوواڵتیان ئاگاداری ئه‌رک و مافی خۆیان‬ ‫بن‪ ،‬له‌ که‌سایه‌تیی ڕێبه‌رانی خۆیاندا ده‌توێنه‌وه‌‪ .‬له‌به‌ر‬ ‫ئ������ه‌وه‌‪ ،‬ڕۆحی پرس������یارکه‌ری و چاودێریک������ردن بوونی‬ ‫نابێت‪.‬‬ ‫حکوومه‌تی دیکتاتۆری‪ ،‬حکوومه‌تی چڕیی ده‌سه‌اڵت و‬ ‫بڕه‌وپێ������ده‌ری ئه‌وه‌ ل������‌ه کۆمه‌ڵگه‌دا‪ .‬ده‌س������ه‌اڵت بنه‌مای‬ ‫که‌سایه‌تیی حوکمڕانه‌ دیکتاتۆره‌کان‌ه و پێکهاته‌ی ژیانی‬

‫‪ 48‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)34‬‬

‫سیاس������یی ئه‌وان ده‌که‌وێت‌ه به‌ر هه‌ڕه‌ش������ه‌‪ .‬هاوواڵتیانی‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی ئه‌وتۆ ل‌ه به‌رامبه‌ر چاره‌نووس������ی خۆیان‪،‬‬ ‫ئه‌وان������ی ت������ر و ته‌نانه‌ت ده‌سه‌اڵتیش������دا خاوه‌نی ماف و‬ ‫به‌رپرسیاریه‌تیی نین‪ .‬چونک‌ه له‌ بنه‌ڕه‌تدا هیچ ده‌سه‌اڵت‬ ‫و هه‌ڵبژاردنێکی������ان نییه‌‪ .‬له‌و چه‌ش������ن‌ه کۆمه‌ڵگه‌یانه‌دا‪،‬‬ ‫ده‌س������ه‌اڵت کاتێک به‌وی تر ده‌درێت‪ ،‬که‌ ل‌ه ئاڕاس������ته‌ی‬ ‫ده‌س������ه‌التی ڕه‌ه������ادا بێت و نه‌ک ڕه‌خس������اندنی بوار بۆ‬ ‫به‌شداری‪.‬‬ ‫پرێلکلیس یه‌کێک ل‌ه سیاسه‌توانان و هاوواڵتیی ئه‌تێن‪،‬‬ ‫‪ ٢٠٠٠‬س������اڵ به‌ر ل‌ه ئێستا به‌و چه‌شن‌ه باس ل‌ه گرینگیی‬ ‫به‌رپرسیاره‌تیی سیاسی ده‌کات‪" :‬لێره‌دا گشت تاکه‌کان‬ ‫نه‌ته‌نیا حه‌ز به‌ کاروباری خۆیان ده‌که‌ن‪ ،‬به‌ڵکو کاروباری‬ ‫ده‌وڵه‌تییش بۆ وان گرینگیی هه‌یه‌‪ .‬ئێم‌ه ناڵێین که‌س������ێک‬ ‫که‌ حه‌زی ل‌ه سیاس������ه‌ت نیی������ه‌‪ ،‬خه‌ریکی کاری خۆیه‌تی‪،‬‬ ‫به‌ڵکو ده‌ڵێین‪ ،‬ئه‌و له‌ ڕاس������تیدا لێره‌ کارێکی نییه‌‪ .‬ئێم‌ه‬ ‫ئه‌تێنییه‌کان خۆمان ده‌رباره‌ی پرس������‌ه سیاس������ییه‌کانی‬ ‫خۆمان بڕیار ده‌ده‌ین‪".‬‬

‫ئه‌رکی حکوومه‌ت ‌ه دیموکراته‌کان‬

‫حکوومه‌تی دیموکراتی‪ ،‬ئه‌و حکوومه‌ته‌یه‌ که‌ بنه‌ماکانی‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتی خۆی له‌س������ه‌ر هێزی خه‌ڵک پێک دێنێت و ب‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌ک که‌ هاووالتیان ده‌توانن ب‌ه ڕێگه‌ی هه‌لبژاردنه‌و‌ه‬ ‫نوێنه‌رانی خۆیان دیاری بکه‌ن‪ .‬ئه‌م هه‌ڵبژاردنه‌ خاوه‌نی‬ ‫ئه‌م تایبه‌تمه‌ندییانه‌یه‌‪ :‬هه‌ڵبژاردنی ئازاد‪ ،‬دادپه‌روه‌رانه‌‪،‬‬ ‫ب������ێ س������اخته‌کاری و فرتوفێڵ ک‌ه هه‌م������ووان بتوانن ل‌ه‬ ‫به‌شداریکردندا مافی یه‌کسان و به‌رامبه‌ریان هه‌بێت‪.‬‬ ‫‪ -١‬ژماره‌یه‌ک حزبی سیاسی تێیدا به‌شدار بن‪.‬‬ ‫‪ -٢‬سیس������ته‌می هه‌لب������ژاردن ل������‌ه الی������ه‌ن ڕێکخراو‌ه‬ ‫سه‌ربه‌خۆکانه‌وه‌ چاودێری ده‌کرێت و پشتیوانی ل‌ه ڕای‬ ‫هاوواڵتیان ده‌کات‪.‬‬ ‫‪ -٣‬ئه‌رکی حکوومه‌تێک������ی دیموکرات‌ه که‌ به‌رگری له‌م‬ ‫خااڵنه‌ی به‌ره‌و‌ه بکات‪:‬‬ ‫ پشتیوانی ل‌ه ئازادیی تاک‪.‬‬‫ س������ه‌روه‌ریی یاس������ا له‌س������ه‌ر بنه‌مای سیسته‌مێکی‬‫دادوه‌ریی لێهاتوو‪ ،‬بێالیه‌ن و سه‌ربه‌خۆ‪.‬‬ ‫ پش������تیوانی ل‌ه ئازادیی چاالکیی ئه‌نجومه‌ن و حزب‌ه‬‫سیاسییه‌کان‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪ :‬کتێبی‪ ،‬جامع‌ه مدنی مبارزه‌ مدنی‬


‫ثةيوةنديي هةَلبذاردنى‬ ‫ئازاد بة ديموكراسييةوة‬ ‫و‪ :‬سنۆبه‌ر‬ ‫دیموکراس������ی وه‌ك یه‌كێ له‌ ش������ێوازه‌كانی ئیداره‌ی واڵت‪،‬‬ ‫خ������اوه‌ن چه‌مكێكی تایبه‌ته‌‪ ،‬ك‌ه خۆی ل������‌ه بیرۆك‌ه و كرداردا‬ ‫ده‌سه‌لمێنێت‪ .‬دیموکراسی ڕه‌وایی خۆی له‌ ڕا و ده‌نگی خه‌ڵك‬ ‫وه‌رگرت������ووه‌ و ب������‌ه به‌ش������داریی چاالكی������ی هاوواڵتی������ان‪ ،‬ل‌ه‬ ‫ده‌سنیش������انكردنی چاره‌نووس������ی خۆی و واڵته‌كه‌یاندا په‌ر‌ه‬ ‫ده‌گرێت‪.‬‬ ‫به‌ڕێوه‌چوونی هه‌ڵبژاردنی ئ������ازاد‪ ،‬پاك و دادپه‌روه‌رانه‌‪ ،‬له‌‬ ‫بنه‌م������ا گرنگه‌كانی دیموکراس������یی مودێ������رن ده‌ژمێردرێت و‪،‬‬ ‫گواستنه‌وه‌ی ئاشتییانه‌ی ده‌سه‌اڵت به‌ نوێنه‌ره‌ هه‌ڵبژێردراوانی‬ ‫خه‌ڵك‪ ،‬به‌ ته‌واوی په‌یوه‌سته‌ به‌م پرسه‌وه‌‪ .‬هاوواڵتیانی ئاسایی‬ ‫به‌ به‌ش������داریان له‌ پڕۆس������ه‌ی هه‌ڵبژاردنی ئازاددا‪ ،‬نوێنه‌رانی‬ ‫خۆیان هه‌ڵده‌بژێرن‪ ،‬واته‌ س������ه‌ركرده‌كان به‌ سیاس������ه‌ته‌كانی‬ ‫خۆیانه‌وه‌‪ ،‬داهاتووی واڵت دروست ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫له‌م ڕووه‌وه‌‪ ،‬هاوواڵتیانی ئاسایی به‌ به‌شداریی چاالکانه‌یان‬ ‫له‌ هه‌ڵبژاردندا‪ ،‬هێزی ڕاسته‌قینه‌ی خۆیان پیشان ده‌ده‌ن‪ ،‬بۆیه‌‬ ‫به‌شداربوونیان له‌م پڕۆسه‌ دیموكراتییه‌دا‪ ،‬كارتێكه‌رییه‌کی زۆری‬ ‫به‌س������ه‌ر ئایین������ده‌ی واڵتدا ده‌بێ������ت‪ .‬هه‌روه‌ه������ا هاوواڵتیان به‌‬ ‫هه‌ڵبژاردنی وشیارانه‌ی نوێنه‌رانی خۆیان‪ ،‬ده‌توانن به‌ شێوه‌یه‌كی‬ ‫ناڕاسته‌وخۆ كارتێكه‌رییان به‌ سه‌ر داڕشتنی سیاسه‌ته‌ زله‌كانی‬ ‫واڵتدا هه‌بێت‪.‬‬ ‫به‌ڕێوه‌چوون������ی هه‌ڵب������ژاردن مه‌رجێك������ی پێویس������ت‌ه ب������ۆ‬ ‫دیموکراسی‌‪ ،‬به‌اڵم به‌س نییه‌‬ ‫ش������ایانی باس������ه ك‌ه به‌ڕێوه‌چوون������ی هه‌ڵبژاردنی ئازاد و‬ ‫دادپه‌روه‌رانه‌‪ ،‬ڕێگ‌ه به‌و هاوواڵتیانه‌ی ك‌ه ل‌ه دیموکراسییه‌كانی‬ ‫په‌رله‌مانیدا ده‌ژین‪ ،‬ده‌دات ك‌ه پێكهاته‌ی سیاسی‪ ،‬ئاڕاسته‌ و‬ ‫الیه‌نی داڕشتنی سیاس������ه‌ته‌كانی ئایینده‌ی ده‌وڵه‌تی خۆیان‪،‬‬ ‫ده‌سنیش������ان بكه‌ن‪ .‬هه‌روه‌ها هه‌ڵبژاردنی ئازاد ده‌سته‌به‌ری‬ ‫ئ������ه‌وه‌‌ ده‌كات‪ ،‬ك������ه پاڵێوراوان������ی ده‌رنه‌چ������وو ئه‌نجامه‌كانی‬

‫هه‌ڵبژاردن قه‌بووڵ بكه‌ن و‪ ،‬ده‌س������ه‌اڵت ڕاده‌ستی حكوومه‌تی‬ ‫نوێ بكه‌ن‪.‬‬ ‫ب������ه‌اڵم ئه‌و خاله‌ی كه‌ ده‌بێت لێره‌دا له‌به‌رچاو بگیرێت ئه‌وه‌یه‪‌،‬‬ ‫كه‌ ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردن به‌ ته‌نیا گه‌ره‌نتی دیموکراس������ی نییه‌‪،‬‬ ‫چونکه‌ له‌ زۆربه‌ی سیس������ته‌مه‌ دیكتاتۆرییه‌كانیش������دا هه‌ڵبژاردن‬ ‫ئه‌نج������ام ده‌درێ������ت‪ .‬دیكتاتۆریی������ه‌‌ تۆتالیت������اره‌كان ده‌توان������ن به‌‬ ‫به‌كارهێنانی ده‌رفه‌تی ده‌وڵه‌تی‪ ،‬ده‌ست ده‌ كاروباری هه‌ڵبژاردندا‬ ‫وه‌رب������ده‌ن و ئه‌نجامی������ان به‌ س������وودی خۆیان‌ ی������ا پاڵێوراوانی‬ ‫باوه‌رپێكراوی������ان بگۆڕن‪ .‬هه‌روه‌ها جێی باس������ه‌ ك������ه‌‪ ،‬به‌هێزیی‬ ‫ڕاسته‌قینه‌ی دیموکراسییه‌كانی پاك ‪ ،‬ڕیشه‌ی له‌ ناو كۆمه‌ڵگا‌یه‌كی‬ ‫مه‌ده‌نیی به‌هێزدا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ده‌سته‌به‌ركردنی هه‌ڵبژاردنێكی دادپه‌روه‌ران‌ه و پایبه‌ندیی‬ ‫براوه‌كان������ی هه‌ڵب������ژاردن‪ ،‬ده‌توانێ������ت ب‌ه ده‌نگ و خواس������ت‌ه‬ ‫ڕه‌وایه‌كان������ی هاوواڵتی������ان‪ ،‬هه‌لو‌مه‌رجی سیاس������یی له‌بار بۆ‬ ‫گه‌ش������ه‌ی دیموکراسی‪ ،‬پێش������كه‌وتن‌ه سیاسی‪ ،‬كۆمه‌اڵیه‌تی و‬ ‫ئابوورییه‌كان ل‌ه واڵتاندا به‌دی بێنێت‪.‬‬ ‫ئه‌زموونی س������ااڵنی دوایی ل‌ه هه‌ندێک ل‌ه واڵتانی جیهان نیشانی‬ ‫داوه ك������ه‌‪ ،‬به‌ڕێوه‌چوون������ی هه‌ڵبژاردن ب‌ه ته‌نی������ا ناتوانێت گه‌ره‌نتی‬ ‫‌‌‬ ‫دروس������تكردنی دیموکراس������ی بکات‪ .‬له‌و واڵتانه‌ی كه‌ هه‌ڵبژاردن ب‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌كی دادپه‌روه‌رانه‌ ئه‌نجام ده‌درێت‪ ،‬نوێنه‌رانی هه‌ڵبژێردراوی‬ ‫خه‌ڵ������ك ده‌بێت واڵم������ده‌ری كاركرده‌ سیاس������ییه‌كانی خۆیان بن‪ .‬ب‌ه‬ ‫واتایه‌ک������ی تر‪ ،‬حكوومه‌تكردن ل‌ه سیس������ته‌م‌ه دیموکراس������ییه‌كاندا‬ ‫خاوه‌ن������ی پێودانگی به‌رزه‌‪ ،‬چونک‌ه هاوواڵتیانی وش������یار ده‌توانن ب‌ه‬ ‫پاڵپش������تی دامه‌زراوه‌ به‌هێزه‌کانی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی‪ ،‬هه‌نگاوه‌کانی‬ ‫نۆێنه‌رانی خۆیان شی بكه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫تاك������ه‌ گه‌ره‌نتیی كرداری دیموکراس������ی‪ ،‬وش������یاركردنه‌وه‌ و‬ ‫وه‌ئه‌‌ستۆگرتنی به‌رپرسیاره‌تیی هاوواڵتیان و كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نییه‌‪.‬‬ ‫ته‌نی������ا لێره‌دا ده‌رده‌كه‌وێت‪ ،‬ك������ه‌ نۆێنه‌رانی هه‌ڵبژێردراوی خه‌ڵك‬

‫حوزه‌یرانی ‪2013‬‬

‫‪49‬‬


‫خۆیان له‌ به‌رامبه‌ر خواس������ته‌كانی ده‌نگده‌ران‪ ،‬واڵمده‌ر ده‌بینن و‬ ‫له‌ دانانی سیاس������ه‌تی واڵتدا به‌ ش������ێوه‌یه‌كی ڕوون كار ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫لێكۆڵین������ه‌وه‌ به‌رفراوانه‌كانی زانایانی زانس������تی كۆمه‌اڵیه‌تی له‌‬ ‫باره‌ی دیموکراسییه‌ ڕاسته‌قینه‌کان و‪ ،‬ئه‌و واڵتانه‌ی كه‌ به‌ هیوای‬ ‫به‌دیهێنانی دیموکراسین‌‪ ،‬نیشانه‌ی ئه‌وه‌یه‌ كه‌ كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی‬ ‫و دیموکراسی‪ ،‬پێكه‌وه‌ یه‌كتر به‌ هێز ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫"شایانی باسه‌‪ ،‬كۆمه‌لگه‌ی مه‌ده‌نی ڕۆلێكی زۆر گرنگی له‌ پێناو‬ ‫س������وودوه‌رگرتن ل������ه ئازادییه‌ ده‌س������ته‌به‌ركراوه‌کان كه‌ له‌ ڕێگه‌ی‬ ‫په‌یماننامه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كان و ده‌ستووری گشتیی واڵتان‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫یاس������ا و ڕێوش������وێنی دانراو له‌ الیه‌ن نه‌ت������ه‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كانه‌وه‌‬ ‫به‌ده‌س������ت هات������ووه‌‪ ،‬بینیوه‌‪ .‬له‌ هه‌ن������دێ ب������واردا ڕێكخراوه‌كانی‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی به‌ مه‌به‌س������تی كارتێكه‌ری به‌س������ه‌ر یاساكانی‬ ‫واڵتێك������ی تایبه‌ت دێن������‌ه ناو گۆڕه‌پان و ب‌ه پش������تیوانیی خه‌ڵك‬ ‫ده‌وڵه‌ت������ه‌کان ناچار ده‌ک������ه‌ن‪ ،‬ک‌ه ئاڵوگۆ ‌ڕ یا چاكس������ازی ل‌ه‬ ‫یاس������اکاندا بکه‌ن‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌‪ ،‬ده‌كرێ������ت چاالكی ل‌ه بواری‬ ‫كاروب������اری یاس������ایی و دادوه‌ریدا‪ ،‬ته‌نیا یه‌ك������ێ له‌ كاركرد‌ه‬ ‫گرنگه‌كانی ڕێكخراوه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی دابنرێت‪".‬‬ ‫به‌ڕێوه‌چوونی هه‌ڵبژاردنی ئازاد و دادپه‌روه‌ران‌ه پێویستی‬ ‫به‌و پێشمه‌رجان‌ه هه‌یه‌‌‪ ،‬كه ئه‌مرۆكه ل‌ه زۆربه‌ی دیموکراسیی‌ه‬ ‫په‌رله‌مانییه‌کان و پێشكه‌وتووی جیهاندا له‌به‌رچاو ده‌گیرێت‪.‬‬ ‫هه‌ندێ له‌م بنه‌مایانه‌‪ ،‬ئه‌م خاالنه‌ی خواره‌و‌ه ده‌گرێته‌وه‌‪:‬‬ ‫ ئازادیی كۆڕ و كۆبوونه‌وه‌ی سیاسی‪.‬‬‫مافی ده‌نگدانی گش������تی بۆ ته‌واوی ئ������ه‌و ژن و پیاوانه‌ی كه‌‬ ‫گه‌یش������توونه‌ته‌‌ ته‌مه‌ن������ی یاس������ایی ده‌نگ������دان‌‪ .‬له‌ سیس������ته‌مه‌‬ ‫دیموکراس������ییه‌كاندا‪ ،‬كه‌مین������ه‌ قه‌ومی‪ ،‬ن������ه‌ژادی و مه‌زهه‌بی‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها هاوواڵتیانی واڵت له‌ هه‌ر چین و توێژێکی كۆمه‌الیه‌تی‬ ‫بن‪ ،‬خاوه‌ن مافی ده‌نگدانن و جیاوازییان پێ ناكات‪.‬‬ ‫ئازادیی ناونووسین وه‌ك ده‌نگده‌رێك‪ ،‬هه‌روه‌ها مافی خۆپاالوتن‬ ‫به‌مه‌به‌ستی به‌ده‌ستهێنانی پله‌ و‌ پۆستی سیاسیی واڵت‪.‬‬ ‫ماف������ی ئازادی������ی ڕاده‌ربڕی������ن ب������ۆ پاڵێ������وراوان و حزب‌ه‬ ‫سیاسییه‌كان‪ .‬دیموکراسییه‌كان سنووردارییه‌تی بۆ پالێوراوان‬ ‫یا حزب‌ه سیاسییه‌كان و ڕه‌خنه‌گرتن ل‌ه كرداری به‌ڕێوه‌به‌رانی‬ ‫به‌رپرسی هه‌نووكه‌یی‪ ،‬دانانێت‪.‬‬ ‫خۆلقاندنی ده‌رفه‌ت������ی له‌بار بۆ لیژنه‌ی هه‌ڵبژێردراوان‪ ،‬بۆ‬ ‫وه‌رگرتن������ی زانیاری������ی بێالی������ه‌ن له‌الی������ه‌ن چاپه‌مه‌نیی������‌ه‬ ‫سه‌ربه‌سته‌کانی واڵت‪.‬‬ ‫په‌س������ه‌ندكردنی ئ������ه‌و یاس������ایانه‌ی ك‌ه له‌س������ه‌ر بنه‌مای‬ ‫ئاماده‌نه‌بوونی نوێنه‌رانی حزب������ه‌كان ل‌ه بنكه‌كانی ده‌نگدان‪.‬‬ ‫ده‌سته‌به‌ركردنی ئاماده‌بوونی ئه‌و خۆبه‌خشانه‌ی كه‌ خزمه‌ت‬

‫‪ 50‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)34‬‬

‫ده‌كه‌ن ل������ه‌ بنكه‌كان������ی ده‌نگداندا‪ ،‬هه‌روه‌ها دروس������تكردنی‬ ‫كارئاسانیی پێویست به‌مه‌به‌س������تی ئاماده‌بوونی چاودێرانی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی ل‌ه بنكه‌كانی ده‌نگداندا‪.‬‬ ‫پێكهێنانی لیژنه‌ی بێالی������ه‌ن و دادپه‌روه‌ر بۆ به‌ڕێوه‌چوونی‬ ‫هه‌ڵب������ژاردن و پێداچوون������ه‌وه‌ له‌ پاكی‪ ،‬ڕاس������ت و دروس������تی‬ ‫ئه‌نجامه‌كانیان‪ .‬هه‌روه‌ها پێویس������ته‌ كه‌ كارمه‌ندانی فێركراوی‬ ‫به‌ڕێوه‌بردن������ی هه‌ڵب������ژاردن‪ ،‬په‌یوه‌ن������دی به‌ ح������زب و الیه‌نی‬ ‫سیاسییه‌وه‌ نه‌بێت‪.‬‬ ‫دروس������تكردنی بنكه‌كانی ده‌نگدان ك‌ه گشت ده‌ستی پێڕا‬ ‫بگات‪ ،‬هێنانه‌كایه‌ی كه‌شێكی تایبه‌ت بۆ ده‌نگدان و به‌كارهێنانی‬ ‫س������ندووقه‌كانی پارێزراوی ده‌نگ������دان و ئه‌مین و هه‌ژماردنی‬ ‫ده‌نگه‌كان ب‌ه شێوه‌یه‌كی شه‌فاف‪.‬‬ ‫ده‌نگ������دان له‌ ڕێگه‌ی پس������ووله‌ی ده‌نگدان������ی نه‌هێنییه‌وه‌‪،‬‬ ‫ده‌س������ته‌به‌ری ئه‌م پڕۆس������ه‌یه‌ ده‌كات ك‌ه هه‌ڵبژاردنی حزب یا‬ ‫پاڵێوراوێك‪ ،‬له‌ الیه‌ن هاوواڵتیانه‌و‌ه دژی ئه‌وان به‌كار نایه‌ت‪.‬‬ ‫ڕێگری یاسایی س������اخته‌كاری ل‌ه هه‌ڵبژاردندا‪ ،‬ده‌بێ ئه‌و‬ ‫یاس������ایانه‌ هه‌بن ك‌ه ل‌ه كرده‌وه‌دا جێبه‌جێ بكرێن بۆ به‌رگرتن‬ ‫له‌ ده‌ستێوه‌ردان له‌ هه‌ڵبژاردندا (وه‌ك دووباره‌ هه‌ژماركردن‬ ‫و ده‌نگدانی كه‌سانی ناڕاسته‌قینه‪)‌.‬‬ ‫پڕۆس������ه‌ی دووب������اره‌ هه‌ژمارك������ردن و به‌دواداچ������وون ب‌ه‬ ‫ناڕه‌زایه‌تییه‌كان‪ .‬ده‌بێ پڕۆسه‌ و ڕێكاره‌كان بۆ پێداچوونه‌وه‌ی‬ ‫دووب������اره‌ی قۆناغه‌كان������ی هه‌ڵب������ژاردن جێبه‌ج������ێ بكرێن‪ ،‬تا‬ ‫ده‌س������ته‌به‌ری ئه‌وه‌ بكات كه هه‌ڵبژاردن به‌ شێوه‌یه‌كی ڕاست‬ ‫و دروست ئه‌نجام دراوه‌‪.‬‬ ‫ل‌ه كۆتاییدا ئه‌وه‌ دێنینه‌وه‌ بیر كه‌‪ ،‬سه‌قامگیریی سیسته‌م‌ه‬ ‫دیموکراس������ییه‌كان‪ ،‬پێویستی ب‌ه دروس������تكردنی هه‌لومه‌رج و‬ ‫پێكهاته‌ی پێویس������تیی‌ سیاس������ی‪ ،‬كۆمه‌اڵیه‌تی و فه‌رهه‌نگی ل‌ه‬ ‫واڵتاندا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫نووسینی ده‌ستووری گشتیی پێشكه‌وتوو‪ ،‬له‌سه‌ر بنه‌مای‬ ‫به‌یاننام������ه‌ی جیهان������ی مافی مرۆڤ و س������ه‌روه‌ریی یاس������ا‪،‬‬ ‫جیاكردنه‌وه‌ی س������ێ ده‌سه‌اڵته‌كان ل‌ه واڵتان و‪ ،‬دروستكردنی‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتی دادوه‌ریی س������ه‌ربه‌خۆ ل������‌ه واڵت و به‌هێزكردنی‬ ‫كۆمه‌ڵگ������ه‌ی مه‌ده‌نی و دروس������تكردنی بواری پێویس������ت بۆ‬ ‫ئاماده‌ب������وون و چاالكیی په‌یامنێرانی س������ه‌ربه‌خۆ و بێالیه‌ن‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ه������ا به‌هێزكردن������ی ئام������رازی ڕاگه‌یاندنی گش������تی و‪،‬‬ ‫ده‌سته‌به‌ركردنی ئازادیی ڕاده‌ڕبڕین‪ ،‬ئایین‪ ،‬چاپه‌مه‌نییه‌كان‪،‬‬ ‫چه‌ند هۆی پێویستن ل‌ه سیسته‌م‌ه دیموکراتییه‌كاندا‌‪.‬‬ ‫‪http://blogs.usemassy.gov‬‬


‫حوزه‌یرانی ‪2013‬‬

‫‪51‬‬


‫‪ 52‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)34‬‬


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.