حوزهیرانی 2013
1
2
ههڵبژاردن ژماره ()34
قۆناغێکی تری دیموکراسی ل ه ههرێمی کوردستان
سپێك ده
پهرلهمانی کوردستان به کۆی دهنگ بڕیاری وهرگرت ،که ههڵبژاردنهکان به پێی لیستی نیمچه کراوه دهبێت .هاوکاتیش حزب و الیهنه سیاس������ییهکان بڕیاریان داوه ،به لیس������تی سهربهخۆ له ههڵبژاردنهکانی ههرێمی کوردستاندا بهشداری بکهن. به گوێرهی ئهو بڕیاره ڕهسمییهی پهرلهمان و لیستی سهربهخۆ ،دیموکراسی له ههرێمی کوردستاندا پێی نایه قۆناغێکی ترهوه و ،لهوه بهدواوه ،دهوری هاوواڵتیان بۆ کارتێکهرییان دهگاته ئاستێکی بهرز .چۆنایهتی له هاوپهیمانییهکانیشدا ،بهشێکه لهو قۆناغه نوێیه. له کێبڕکێی ههڵبژاردندا که لیست جیاوازهکان به بهرنامه و ههڵمهتی ههڵبژاردنیانهوه، ئاڕاس������ته و پالنی خۆیان به هاوواڵتیان ڕاگهدهیێنن و بهرنامه و ویستیان بۆ داهاتوویهکی دیاری کراو پێش������كهش به هاوواڵتیان دهکهن ،تا ئهوان به گوێرهی ڕاوبۆچوونی خۆیانهوه حزبی دڵخوازی خۆیان له ههڵبژاردندا به دهس������هاڵت بگهیێنن ،له ههمان کاتیشدا کێبڕکێ له ناو لیستهکاندا ڕووداوێکی نوێ دهبێت. به پێی لیس������تی نیمچه کراوه ،هاوواڵتیان ئهو دهرفهتهیان بۆ دهڕهخس������ێت و هاوکات که دهنگ به حزبێک دهدهن ،ئهو مافهش������یان ههیه له ناو لیستی دڵخوازی خۆیاندا ،دهنگ ب������ه پاڵێوراوی «لێهاتوو» و «ش������یاو»ی خۆیان بدهن .یهکهمی������ن ههنگاوی ئهو بڕیارهی پهرلهمان ئهوهیه ،هاوواڵتیان ئهو ڕیزبهندییهی که حزبێک ههڵیدهچنێت ،ههڵیوهشێنێتهوه و ههر له یهکهمین ههنگاویشدا مۆرکی خۆی بهو شێوازه له دهنگدان بدات. لهبهر ئهوه ئهو دهرفهته بۆ هاوواڵتیان هاتۆته ئاراوه ،که به وشیاری و بهرپرسیارهتییهکی ت������هواوهوه کهڵک له ماف������ی خۆیان وهربگرن و حزب و نوێن������هری تایبهت به خۆیان بهرهو کورسیی دهسهاڵت و بڕیاردان ڕێنوێنی بکهن .بهرزیی بهرپرسیارهتییهکه لهوهدایه که ئهم شێوازه له ههڵبژاردن بواری بڕیاردان بۆ هاوواڵتیان بهرفراوان دهکات ،بهاڵم ئهوهی لێرهدا گرینگ������ه و دهبێ بکرێت ،دهوری بهرچاوی حزب و الیهن������هکان ،ڕێکخراوهکانی کۆمهڵگهی مهدهنی و ڕاگهیاندنهکانه له وش������یارکردنهوهی هاوواڵتیان������دا ،تا بتوانن به زۆرترین ڕێژه بهشداری له ههڵبژاردنهکاندا بکهن و بڕیاری گونجاوی خۆیان بدهن. سهرنووسهر حوزهیرانی 2013
3
ههمواركردنهوهی یاسای ههڵبژاردنهكان ل������ه ڕۆژی چوارش������هممه ()2013/6/19دا ،پهرلهمان������ی کوردس������تان ههردوو یاسای ههڵبژاردنی پهرلهمانی كوردستان، ئهنجومهنی پارێزگاكان ،قهزا و ناحیهكانی ههموار كردنهوه. خاڵی دووهمی کاری پهرلهمانی کوردس������تان خس������تنهڕووو گفتوگۆكردنی پڕۆژه یاس������ای ههمواركردنی حهوتهمی یاس������ای ژماره ()1ی س������اڵی 1992ی ههڵبژاردنی پهرلهمانی كوردستان، بوو .بۆ ئهمهش ،دوو پڕۆژه یاسا پێشكهش كرابوو ،بهاڵم لهالیهن لیژنهی هاوبهش������هوه راپۆرتێكی هاوبهش لهسهر پڕۆژه یاساكه بهسوود وهرگرتن له ههردوو پڕۆژه پێشكهشكراوهكه ئامادهكرابوو و داوای������ان كرد كه ئهم راپۆرته هاوبهش������ه بكرێت������ه بنهما ،ئهم پێشنیازهش خرایه دهنگدانهوهو به كۆی دهنگ پهسند كرا. س������هبارهت بهمادهی یهكهمی پڕۆژه یاساكه كهتیایدا داوای ههمواركردن������هوهی مادهی دووهمی یاس������اكه كراوه كه باس له ش������ێوازی ههڵبژاردنهكانو چۆنیهتی دهنگدان دهكات كه دهڵێ دهبێ بهش������ێوهیهكی نهێنیی راستهوخۆ بێت به پێی سیستهمی لیستی نیمچه كراوه بێت ،دوای گفتوگۆكردنی لهالیهن ئهندامانی پهرلهمانهوه مادهكه وهك ئهوهی له ڕاپۆرتی لیژنهی هاوبهش������دا هاتبوو خرایه دهنگدانهوه و بهكۆی دهنگ پهسند كرا. م������ادهی دووهم������ی پ������ڕۆژه یاس������اكهش كهتیای������دا داوای ههمواركردنهوهی بڕگهی یهكهم له مادهی شهشهمی دووباره له یاساكه كراوهو تیایدا هاتووه كه كۆمسیۆنی بااڵی سهربهخۆی ههڵبژاردنهكان شوێنی دهستهی بااڵی ههڵبژاردنهكانی پهرلهمان بگرێتهوه ،وهك ئهوهی كه له ڕاپۆرتی لیژنهی هاوبهش دا هاتبوو، خرایه دهنگدانهوه و به كۆی دهنگ پهسند كرا. سهبارهت به مادهی سێیهمیش كه لهالیهن لیژنهی هاوبهشهوه داوای رهتكردنهوهی مادهی 17ی یاساكه كراوه ،ئهم پێشنیازهش خرایه دهنگدانهوهو به كۆی دهنگ پهسند كرا.
4
ههڵبژاردن ژماره ()34
مادهی چوارهمیش كهتیایدا داوای ههمواركردنهوهی مادهی 29ی یاس������ایهكه ك������راوه كه باس له دڵنیابوون له ناس������نامهی عیراقیهت������ی دهنگدهرو پێدانی كارتی ههڵبژاردن و دیاریكردنی ناوهك������هیو رێنوێنیكردنی بۆ ش������وێنی دیاریكراوی دهنگدانو چۆنیهتی������ی دهنگ������دان لهالی������هن دهنگدهرانهوه ،ل������ه ئهنجامی گفتوگۆكردنیدا لهالیهن ئهندامانی پهرلهمانهوه پێش������نیازكرا كه دهب������ێ دهنگدهر رهگهزنامهی عیراقی ههڵگرێت له كاتی چوونی بۆ س������هر س������هندوقهكانی دهنگدان ،ئهم پێش������نیازهش خرایه دهنگدانهوهو به زۆرینهی دهنگ پهسند كرا ،پاشان كۆی مادهكه خرایه دهنگدانهوهو به زۆرینهی دهنگ پهسند كرا. م������ادهی پێنجهمیش ك������ه تیای������دا داوای ههمواركردنهوهی مادهی 30ی یاس������اكه دهكات كهباس له پاراستنی ناوهندی ههڵب������ژاردن دهكات لهالیهن س������هرۆكی لیژن������هی ناوهندهكه، ههروهه������ا رێگهگرت������ن ل������ه هێزهكانی ئاس������ایش و پۆلیسو چهكداران له چوونه ن������او ناوهندهكانی دهنگدان تهنیا كاتێک نهبێت كه لهالیهن س������هرۆكی لیژنهك������هوه داوا دهكرێن ،وهك ئ������هوهی كه لهڕاپۆرت������ی لیژنهی هاوبهش������دا هاتبوو ،خرایه دهنگدانهوهو به كۆی دهنگ پهسند كرا. مادهی شهش������همیش كهتیای������دا داوای ههمواركردنهوهی مادهی 35ی یاس������اكه كرابوو كهباس لهوه دهكات كه لهسهر ناوهندهكانی ههڵبژاردن پێویس������ته ئهنجامهكانی دهنگدان له كۆنووس������ێك دا رێكبخهنو س������هرجهم بهڵگه تایبهتهكان به پرۆس������هی ههڵبژاردنهكه هاوپێچ بكهن لهگهڵیداو له زهرفێكی داخراو و مۆركراودا رهوانهی كۆمسیۆنی بااڵی سهربهخۆی ههڵبژاردنهكان������ی بكهن ،ههروهها وێنهیهكیش له كۆنووس������ی كۆتایی كهلهالیهن نوێنهرانی قهواره بهشداربووهكانهوه ئیمزا كرابێت ،ب������دهن به قهواره بهش������داربووهكان ،وهك ئهوهی له
ڕاپۆرتی لیژنهی هاوب������هش دا هاتبوو خرایه دهنگدانهوهو به كۆی دهنگ پهسندكرا. پاش������ان پێش������نیازكرا ئهو بۆچوونه بخرێت������ه پێش مادهی حهوتهیهمی پڕۆژه یاس������اكه كه تیایدا بهمادهیهكی زیادكراو بۆ پڕۆژه یاساكه هاتووه و تیایدا داوای ههمواركردنهوهی مادهی 9ی یاس������اكه كراوه كهباس له بازنهی ههڵبژاردنهكان دهكات، لهئهنجام������ی گفتوگۆكردنی������دا دوو پێش������نیاز هاته ئ������اراوه كه یهكێكی������ان لهگهڵ ئهوهدا بوو كه بكرێت به س������ێ بازنه ،ئهوی تریشیان لهگهڵ ئهوهدا بوو كه ههر یهك بازنه بێت ،دوای ئهوهی ههردوو پێشنیازهكه بهجیا خرانه دهنگدانهوه بهزۆرینهی دهنگی ئهندامان به یهك بازنه مایهوه. مادهی حهوتهمیش كهتیایدا داوای ههمواركردنهوهی مادهی 36ی یاساكه كراوه كهباس له شێوازو چۆنیهتی دابهشكردنی دهنگهكان دهكات بهس������هر قهواره بهش������داربووهكاندا ،خرایه دهنگدانهوهو به كۆی دهنگ پهسند كرا. مادهی ههش������تهمیش ك������ه تیای������دا داوای ههمواركردنهوهی مادهی 37ی یاس������اكه كراوه كه باس لهچۆنیهتی دابهشكردنی ئهو كورس������ییانه دهكات كه قهواره بهشداربووهكان بهدهستیان هێن������اوه ،دوای داڕش������تنهوهی لهالی������هن لیژنهی هاوبهش������هوه بهڕهچاوكردنی سهرنجو تێبنیو پێشنیازهكان خرایه دهنگدانهوه و به زۆرینهی دهنگ پهسندكرا. مادهی نۆیهمیش كه مادهیهكی پێشنیازكراوه بۆ یاساكه و باس له حاڵهتی بهتاڵبوونی كورس������ی دهكاتو چۆنیهتی پڕكردن������هوهی له نێ������وان پاڵێوراوانی ئ������هو قهوارهیهی كه كورس������ییهكهی ب������ۆ دهگهڕێتهوه ،وهك ئ������هوهی له ڕاپۆرتی لیژنهی هاوبهش������دا هاتبوو خرای������ه دهنگدانهوهو به كۆی دهنگ پهسند كرا. مادهی دهیهمی������ش كه تیای������دا داوای رهتكردنهوهی كراوه، چونكه له مادهی دووهمی یاس������اكه چارهسهر كراوه بهوهی كه پهیوهس������ته به مادهی 58ی یاس������اكه ،خرایه دهنگدانهوه و به زۆرین������هی دهنگ رهتكرایهوه .پاش������ان پێش������نیازی زیادكردنی مادهیهك كرا كه تیایدا داوای رهتكردنهوهی ههردوو بڕگهی (1و )2ی م������ادهی 61ی یاس������اكه ك������راوه ،خرای������ه دهنگدانهوهو بهزۆرینهی دهنگ پهسندكرا. س������هبارهت ب������ه مادهكانی ت������ری پڕۆژه یاس������اكه كهمادهی پرۆتۆكۆل������ی بوونو تایبهت بوون به كارنهكردن به ههر دهقێكی یاس������ایی یان بڕیارێ������ك كه ناكۆك بێ لهگ������هڵ حوكمهكانی ئهم یاس������ایه و پابهندكردن������ی ئهنجومهن������ی وهزی������رانو الیهن������ه
پهیوهندیدارهكان به حوكمهكانی ئهم یاس������ایهو جێیبهجێكردنی ل������ه رۆژی دهرچوون������ی و ل������ه ڕۆژنامهی رهس������میی وهقایعی كوردس������تانیش باڵو بكرێتهوه ،دوای ئهوهی ههریهكهیان بهجیا خرانه دهنگدانهوه و بهكۆی دهنگ پهسند كران. پاش������ان كۆی ههموارهكهو هۆكارهكانی خرایه دهنگدانهوهو بهزۆرینهی دهنگ پهسندكرا. به پێی خاڵی س������ێیهمو كۆتایی بهرنامهی كاریش كه بریتی بوو له خس������تنهڕووو گفتوگۆكردنی پڕۆژه یاس������ای ههمواری دووهم������ی یاس������ای ههڵبژاردنی ئهنجومهنی پارێ������زگا و قهزا و ناحیهكان له ههرێمی كوردس������تان ،دوای گفتوگۆكردنی مادهی یهكهمی پڕۆژه یاس������اكه كهتیای������دا داوای رهتكردنهوهی بڕگهی پێنجهم له مادهی 32ی یاس������اكه ك������راوه كهباس له دهنگدانی پێكهاتهكان دهكات به لیس������تهكانی خۆیان ،خرایه دهنگدانهوه و بهك������ۆی دهنگ رهتكرایهوه ،بهمهش داواكارییهكهی كۆمس������یۆن جێبهجێكراو دهتوانرێت ههڵبژاردنی ئهنجومهنی پارێزگاكان له وادهی خۆیدا بهڕێوه بچێت. م������ادهی دووهمی پڕۆژه یاس������اكهش كهب������اس لهگرتنهبهری رێوشوێنانه دهكات كه بۆ ئهنجامدانی ههڵبژاردنهكانی پهرلهمانی كوردس������تان دهكات بۆ ئهنجامدانی ههڵبژاردن������ی ئهنجومهنی پارێ������زگاكانو ق������هزا و ناحیهكان بۆ ئهم خول������ه ،لهبهر ئهوهی ههڵبژاردن������هكان ئێس������تا لهالیهن كۆمس������یۆنی س������هربهخۆی ههڵبژاردنهكانهوه ئهنجام دهدرێت ،لهالیهن لیژنهی هاوبهشهوه پیشنیازی رهتكردنهوهی كراو ئهم پێشنیازهش خرایه دهنگدانهوه و به كۆی دهنگ پهسند كرا. مادهیهكی تری پرۆژه یاساكه كهتیایدا داوای ههمواركردنهوهی بڕگهیهكی تری یاس������اكه دهكات و باس لهوه دهكات هێزهكانی ناوخۆ سهرپهرشتیی ناوهندهكانی ههڵبژاردنهكان دهكهنو جگه لهوان هیچ هێزێكی ئاسایش������ی ناوخۆ یان چهكدارێك بۆی نیه بچێته ناوهندهكان������ی دهنگدان تهنیا بهڕهزامهندیی س������هرۆكی لیژنهی ناوهن������دی ههڵبژاردنهوه نهبێت ،خرای������ه دهنگدانهوهو بهزۆرینهی دهنگ پهسندكرا. س������هبارهت بهمادهكانی تری پڕۆژه یاس������اكهش كه مادهی پرۆتۆكۆل������ی بوونو تایبهت بوون ب������ه پابهندكردنی ئهنجومهنی وهزیرانو الیهن پهیوهندیدارهكان به جێبهجێكردنی حوكمهكانی ئهم یاسایه و جێیبهجێكردنی له رۆژی دهرچوونیو له ڕۆژنامهی رهسمیی وهقایعی كوردس������تانیش باڵو بكرێتهوه ،دوای ئهوهی ههریهكهیان بهجیا خرانه دهنگدانهوه و بهدهنگ پهسند كران. سهرچاوهhttp://perleman.org :
حوزهیرانی 2013
5
دةسةآلتي ضوارةم؛
ماف ،ئةرك و ث َيكهاتةكاني "بۆ ئهوهی ڕۆژنامهگهریمان بخرێته خزمهت پڕۆژهی نهتهوه و مهدهنییهت ،بهر له ههموو كهس������ێك پێویسته الیهنه سیاس������ییهكان دهستبهرداری ئهوه بن میدیا و ڕۆژنامهگهری بخهنه ژێر ڕكێفی خۆیان .با میدیا و ڕۆژنامهگهری دوور له ههموو جۆره گوشارێك خۆی ڕێگهی خۆی بدۆزێتهوه و كار به بهها و پێوهرهكانی بكات".
«مسعوود بارزانی سهرۆكی ههرێمی كوردستان» (به بۆنهی ١١٥ساڵهی ڕۆژنامهگهریی کوردییهوه) پێشهکی
ئامرازی ڕاگهیاندنی گشتی به هۆی شوێن ،ڕۆڵ ،ئهرک و مافی له کۆمهڵگهدا، ب������هردهوام جێی باس ،مش������تومڕ و وهرددانهوهیه .هۆکارهکهیش������ی بۆ دوو هۆ دهگهڕێتهوه؛ یهکهمیان ئهوهیه که ئهم کهرهسانه به پێی دهوریان ،شان له شانی دهسهاڵتهکانی (یاسادانان ،جێبهجێکردن و دادوهری) دهدهن .هۆکاری دووهمیش ئهوهی������ه ،به هۆی ئاڵۆگ������ۆڕه خێراکان که له کۆتایییهکانی س������هدهی ڕابردوودا هاتنهوه کایهوه و ،به ش������ۆڕش له کهرهسهکانی ڕاگهیاندن ناوی دهرکرد ،ڕایهڵه قهرهنی قادری کۆمهاڵیهتییهکانیش بهشێکه لهو شۆڕشه. به پێی ئهوه که ئامرازی ڕاگهیاندنی گشتی ئهرکی گهیاندنی زانیارییه به هاوواڵتیان ،به «ئاڵقهی نێوان دهسهاڵت و هاووالتیان» ناوی دهرکردووه .ههندێکی تریش کهرهسهکانی ڕاگهیاندن یان (دهسهاڵتی چوارهم) به «باسکی درێژی دیموکراسی» ناو دهبهن .ههر لهم ڕوانگهیهوه ،ڕۆڵی کهرهسهکانی ڕاگهیاندن خزم������هت به هاوواڵتیانه و ب������هردهوام دهبێ بهدوای بهدهس������تهێنانی متمانهی هاوواڵتیانهوه بێ������ت .له الیهکی ترهوه، ڕاگهیاندنی ئازاد دهتوانێت باشترین یارمهتیدهر بێت بۆ ئهوهی دهوڵهتێکی بههێز ،سهقامگیر و دیموکرات بێته کایهوه. بێشک ڕاگهیاندنی باش ،ڕاگهیانکاری وشیار ،لێزان ،بهئهخالق و جێی متمانهی گهرهکه.
6
ههڵبژاردن ژماره ()34
دهسهاڵتی چوارهم
دهسهاڵتی یاس������ادانان (پهرلهمان) ئهگ������هر كاری دانان و پهس������ندكردنی كۆمهڵێك یاس������ایه ب������ۆ كۆمهڵگا ،واته ڕێکخستنی ژیانی سیاسی ،ئابووری و كۆمهاڵیهتیی كۆمهڵگایه ،دهس������هاڵتی جێبهجێك������ردن (حكووم������هت) ئ������هو بڕیارانه به گشت وردهكارییهكانییهوه بهڕێوه دهبات .دهسهاڵتی دادوهریش ئهمان������ه دهخات������ه خان������هی داد و یاسایییهوه .دهبینین لێرهدا سێ هێز كه خاوهنی دهس������هاڵتن ،هاوكات كه دهبێ سهربهخۆ بن ،پێویسته هاوكاری و ههماههنگی له نێوان خۆیاندا دروست بكهن ،تا گهندهڵی دروس������ت نهبێت .ههر دهس������هاڵتێك پێویس������ته له یاسای گش������تیی واڵتدا ڕێوش������وێنی یاس������ایی بۆ دیاری بكرێت، هاوكاتیش س������نووركانیان دیاری كرا بن .یانی له یاسای بهڕێوهبهریی واڵتدا دیاری كرابێت ،كه ئهم هێزانه دهتوانن چی بكهن و چی نهكهن .كۆمهڵناس������ان ئهم دابهشینه له دهس������هاڵتدا ،ب������ۆ تێڕوانینهكانی (بارۆن دۆ مۆنتێس������كیۆ )١٧٥٥-١٦٨٩دهگهڕێننهوه. ب������ۆ گهیاندنی كاروكردهوهكانی ئهم س������ێ دهس������هاڵته، وه و ههروهه������ا بۆ ئ������هوهی هاوواڵتی������ان ئاگاداری ك������رده پالنهكان������ی حكوومهت������ی خۆیان بن ،دهب������ێ میكانیزمێكی چاالكییانه ههبێت ،تا هاوواڵتیان ئاگادار گواستنهوه بۆ ئهم كه به بكرێنهوه .لێرهدا دهس������هاڵتێكی ت������ر لهدایك دهبێت ، دهسهاڵتی چوارم ناوی دهبرێت. به پێچهوانهش������هوه ،ئهگهر پهرلهمان كارهكانی خۆی بهباش������ی بهڕێوه نهبات و بڕیارهكانی لهگهڵ بارودۆخی كۆمهڵگادا نهگونجێن ،ئهگهر دهسهاڵتی جێبهجێكردن له بهرامبهر كارهكانی خۆیدا بهرپرس نهبێت و له بهرامبهر هاوواڵتیانیش������دا واڵم������دهر نهبێ������ت ،ئهگهر دهس������هاڵتی دادوهری������ش له ژێر كارتێكهریی حكومهتدا بێت و دادوهر نهبێت ،چۆن هاوواڵتیان بتوانن لهم ههموو كێش������ه گرینگ و چارهنووسس������ازانه ئ������اگادار ببنهوه .لهب������هر ئهوه بۆ پێداچوونهوه و ئ������اگادار كردنهوهی هاوواڵتیان له كار و پڕۆژهكانی حكوومهت ،دهس������هاڵتێكی تر پێویسته .لێرهدا كه باس له دهس������هاڵتی چ������وارهم دهكرێ������ت ،ئاماژه به
بیروڕاكانی (ئێدمۆند بێرك )١٧٩٧-١٧٢٩ی بهریتانیایی دهكرێت .ئهو پێی وابوو" ،ئهم دهسهاڵته له دهسهاڵتهكانی تر گرینگتره ".واته دهسهاڵتێك كه ئاڵقهی نێوان دهسهاڵت و هاوواڵتیان بێت. دابهشكردنی دهوڵهت بهسهر سێ یان چوار دهسهاڵت، وه سهر شێوهی دروستكردنی دهوڵهت له واڵتێكی دهگهڕێته دیاریك������راودا .له ئهمری������كا و بهریتانیادا ب������اس له چوار له له ڕۆژههاڵتی ناوهڕاستیشدا باس دهس������هاڵت دهكرێت . دهسهاڵتی چوارهم دهكرێت ،بهاڵم له سكاندیناڤیادا باس له سێ دهسهاڵت دهكرێت. واته دهس������هاڵتی چ������وارهم ،ئامرازی ئهم دهس������هاڵته ، ڕاگهیاندنی گش������تییه .ڕاگهیاندنی گشتی بۆوهی بتوانێت ئهركهكانی خ������ۆی بهڕێوهبهرێت ،دهبێ ئازادیی دهربڕین و نووس������ینی بۆ دابین بكرێت .ئ������هم دابینكردنهش تهنیا یهك ڕێگای ههیه ،ئهویش له یاسای گشتیی واڵتدا ،به ڕوونی و اڵڵه كرا بن .دهبێ یاسا پارێزهری ئهو ئازادییانه به وردی گه بێت .ئهمهش به مانای سهروهریی یاسایه. ئازادیی گهیاندنی زانیاری (بهیاساییكردنی زانیاری بۆ که چۆن زانیاری له نێوان گواستنهوه) بوار دهڕهخسێنیت حكووم������هت و هاوواڵتیان������دا دهستاودهس������ت بكرێت .ئهم یاس������ایه هاوكات كه ئاس������انكاری بۆ ئامرازی ڕاگهیاندن دێنێته كای������هوه ،پێكهاتهكانی دهس������هاڵتی چوارهمیش له شه بۆ سهر ڕۆژنامهوانان دهپارێزێت و له سانسۆریش ههڕه ڕزگاریان دهكات .دهنا ناكرێت چاوهڕوانی له دهس������هاڵتی چ������وارهم بكرێت ،ك������ه زانیاری ،دهنگوب������اس و ڕاپۆرت به هاوواڵتیان بگهیێنێت.
حوزهیرانی 2013
7
چهشنهكانی ئامرازی ڕاگهیاندنی گشتی
ئامرازی ڕاگهیاندنی گش������تی ،بهس������هر دوو چهش������ندا دابهشدهكرێن. 1ـ ئامرازی نهریتی (كالسیك) وهكو چاپهمهنی (ڕۆژنامه، گۆڤار ،كتێب و باڵڤۆك) ،ههروهها كهرهسهی دهنگ و ڕهنگ یان دهنگهوهری گشتی ،وهكو ڕادیۆ و تهلهفزیۆن. 2ـ ئامرازی نوێ له كۆتاییی ههشتاكان و سهرهتاكانی نهوهدی سهدهی وه له بواری ڕابردوودا ،به هۆی شۆڕش������ی تێكنۆلۆژیی������ه ڕاگهیاندن كه به تهقینهوهی ئامرازی ڕاگهیاندنی گش������تی ن������اوی دهرك������ردووه ،ئینترنێت و س������هتهالیت ئالوگۆڕێكی قووڵیان ل������ه جیهانی گهیاندنی زانیاری������دا هێنایه كایهوه. ئینترنێ������ت ،س������هتهالیت و تهلهفۆن������ی دهس������تی (مۆبایل) له بواری ڕاگهیاندن و پهیوهندیكردندا. كهرهسهی نوێن ،
1ـ ئامرازی ڕاگهیاندنی گشتی
ڵه "ئامرازی ڕاگهیاندنی گشتی ،ناوێكی هاوبهشی كۆمه كهرهس������هیهكه ،كه النیكهم بۆ ژمارهیهكی زۆری خهڵك له ی������هك كاتدا ،بۆ باڵوكردن������هوهی زانیاری و س������هرگهرمی بهكاردههێندرێت ".تهلهفزیۆن ،ڕادیۆ ،چاپهمهنی و ئینترنێت، ههندێ������ك لهو كهرهس������انهن .تهنانهت دهكرێ������ت تهلهفۆنی دهستی (مۆبایل) كتێب ،س������ی دی و فیلمیش به ئامرازی ڕاگهیاندنی گشتی ناودێر بكرێن. ئامرازی ڕاگهیاندنی گش������تی ،دوو ئهركی گرنگی ههیه. یهكهم ئهوهیه ،دهنگوباس و زانیاری به ڕێگای چاپهمهنی، وه باڵودهكاتهوه .ئهركی ڕادی������ۆ و تهلهفزیۆن و ئینترنێت������ه بریتییه له سهرگهرمی .فیلمی سینهمایی ،مۆسیقا دووهم، و گۆران������ی ،ههروهه������ا ڕۆژنامه و گۆڤ������اری كاریكاتۆری، ههندێك نموونهن لهم بوارهدا. به ه������ۆی ڕاپۆرت و ئام������رازی ڕاگهیاندن������ی گش������تی ، ئێمه وه له ڕووداوهكان" ،جیهانی زهینی دهنگوباس������هكانیه ش������كڵ دهدهن "،بهاڵم ئهو وێنهیهی كه ئ������هم ئامرازانه له مه ڕاس������تیی زهین������ی ئێمهدا دروس������تی دهك������هن ،ئایا ئه ڕووداوهكان������ن؟ ئهوهمان لهبیرمان نهچێت ،ڕاس������تییهكان له تهلهفزیۆندا نیشان دهدرێن ،له كه ههمیش������ه ئهوه نین ، له چاپهمهنییهكاندا دهنووسرێن. ڕادیۆدا باڵودهكرێنهوه و یامانه پێویس������ته بهچاوێكی ڕهخنهگرانهوه سهیری ئهو په وه كه بهڕێگای ئامرازهكانی ڕاگهیاندنی گش������تییه بكهی������ن ، له سهرهوهدا ئاماژهیان پێمان دهگهن .گشتی ئهمانهی كه پێدرا ،كۆمهڵه كهرهسهیهكن بۆ راگهیاندن و پهیوهندیكردن، كه له الیهن هاوكێشهی مرۆڤییهوه بهڕێوهدهچن.
8
ههڵبژاردن ژماره ()34
2ـ ڕۆژنامهوانی
ڕۆژنامهوانی ،بریتییه له كۆكردنهوه و كاركردن لهسهر له بهڵگ������ه ،زانی������اری و دهنگوب������اس و باڵوكردنهوهی������ان ئامرازهكانی ڕاگهیاندنی گشتیدا. ئهمه بریتییه له ،گواستنهوهی بێالیهنانه و الیهنگرینهكردن لهو دهنگوباس و زانیارییانهی كه باڵودهكرێنهوه ،ههروهها هێنانه گۆڕێی بیروڕا و بۆچوونی جیاواز له كهرهس������هكانی ڕاگهیاندندا .ئهم دوو تایبهتمهندییه ،دوو كاركردی سهرهكیی ڕۆژنامهوانین .ئهم بۆچوونه دوو دیاردهی هاوشانی بێالیهنی و گش������تالیهنی تێدای������ه .ئ������هم دوو واتای������ه( ،بێالیهنی و گشتالیهنی) دوو كۆڵهكهی ڕۆژنامهوانیی پرۆفشیۆناڵن. یه كه ڕۆژنامهوان بهبێ ئهوهی له بێالیهنی ئهوه مهبهست �����ته بهبێ دهس������كاری زانیاری و دهنگوباس بكات ،پێویس� كه باڵو ئ������هوهی الگیری یان دژ بێت ،ڕووداو ی������ا زانیارییه بكاته یه كه بی������روڕای جیاواز بكاتهوه .گش������تالیهنی ئهوه ناواخنی بابهت و ڕاپۆرتهكهی ،بۆ ئهوهیكه بتوانێت وێنهیهكی كه بگوێزێت������هوه" .وێنهیهكی �����ه ڕووداوه تهواو و ماقووڵ ل� له ڕووداو ،بهاڵم له قهبارهیهكی ڕێكوپێكدا. چركهیی" خاڵی تر كه ل������ه دهڤهری ئێمهدا دهبێ به جددی ڕهچاو بكرێت ،زمانی گهیاندن و سادهنووسینه .بابهتهكه ههرچهنده قورس بێت ،دهبێت به زمانێكی ڕهوان بنووس������رێتهوه .واته ئهمه ئهركی ڕۆژنامهوانه كه قورسیی دیاردهكه به زمانێكی ڕهوان به هاوواڵتیان بگهیێنێت .قورس������یی بابهتهكه بهشی ڕۆژنامهوانه ،بهاڵم س������ادهكردنهوه و ڕهواننووس������ینهكه بۆ خوێنهره .شارهزایییهكی تهواو له زمانی كوردیدا ،ههروهها چۆنیهتی دهربڕین له نووس������یندا ،مهرجێكی گهلێك گرینگه. وش������هدانێكی دهوڵهمهند له مهیدانی زماندا ،كێش و متمانه به ڕۆژنامهوان و ڕۆژنامهوانی دهدات. ئامرازی ڕاگهیاندنی گش������تی له واڵتی ئێمهدا ،ماقووڵ نییه ڕۆڵی ئۆپۆزیسیۆن یان حزبێكی سیاسی بگێڕێت ،بهڵكو پێویسته دهورێكی گهلێك ئهرێنی له باڵوكردنهوهی زانیاری (دهنگوباس، ڕاپۆرت و وتاری خهب������هری)دا بگێرێت .ئهوه هاوواڵتیانن ،كه خۆیان بیر دهكهنهوه و بڕیار بهدهستی ئهوانه. له كۆتاییدا پێویسته ئاماژه بهوه بكرێت ،كه سهرهكیترین بریتییه له چاودێریكردن و له كاری ڕۆژنامهوانی������دا ئهرك پێداچوون������هوه ب������ه كاروك������ردهوهی دهس������هاڵتداران و بهڕێوهبهرانی حكوومییه ،ب������ۆوهی لهبهرامبهر هاوواڵتیاندا ر بن و لهبهرامبهر كارهكانیاندا بهرپرس بن. واڵمده نانه و الیهنگرینهكردن لهو دهنگوباس گواستنهوهی بێالیه
هێنانه گۆڕێی بیروڕا و و زانیارییان������هی كه باڵودهكرێنهوه، بۆچوونی جیاواز له كهرهس������هكانی ڕاگهیاندندا ،ههروهها تهواوكهری ئهم دوو پێودانگهش ،زمانی نووسین و چۆنیهتی كه ڕۆژنامهوانی گهیاندنه .بهڕێگهی ئهم س������ێ پێوهرهی������ه ههڵدهسهنگێندرێت.
3ـ ڕۆژنامهوان
له ناو جیهانی ڕۆژنامهگهریدا ،ئهو ب������ه پێی پێوهری باو ڵگه و زانیاری دهكات و كهسهی كه كار لهسهر ڕووداو ،به بیروڕای جیاواز س������هبارهت به ڕووداوێك كۆدهكاتهوه و له ئامرازهكان������ی ڕاگهیاندنی گش������تیدا باڵوی������ان دهكاتهوه، وه س������هیری له دوو ڕوانگه ڕۆژنامهوانی پێ دهڵێن .دهكرێ واتایه بكرێت. ئهم یهكهم ،ڕۆژنامهوان زانیاریی جۆراوجۆر و دهنگوباس كۆ له یهكێك له كهرهسهكانی ڕاگهیاندندا باڵویان دهكاتهوه و كه مووچهی دهكاتهوه .دووهم ،بهڕێگ������هی ئهم كاركردنهیه بژێویی خۆی دابین دهكات. له سێكه كه دهبێ شارهزایییهكی باشی ڕۆژنامهوان كه پیش������هكهی خۆیدا ههبێت ،بهاڵم ئهم پیشهیهش به گوێرهی بابهتهكانی ناو كۆمهڵگه و سروشت پۆلێن دهكرێن .بهههر یه حاڵ لێكجیاكردنهوهی بابهتهكان هیچ ش������تێك لهم دیارده چونكه ناگۆڕێ������ت ،ك������ه ڕۆژنام������هوان ش������ارهزا نهبێ������ت، دابهشكردنی دیاردهكان بهسهر بابهت و واتای جۆراوجۆردا، ڕۆژنامهوانانیش پیشهیی و پۆلێن دهكات. كارامهیی و لێوهش������اوهیی ڕۆژنام������هوان ئهوهیه كه لهو بوارهی كاری تێدا دهكات ،دهبێ ئهوهنده زانیاری بهس������هر دیاردهی مهبهس������تدا ههبێت ،كه بتوانێت بێالیهنانه ،بهاڵم به لهههمان كاتیشدا بهش������ێوهیهكی گشتگر مهبهستهكهی زمانێكی ساده ،ڕهوان و بهڕێنووسێكی ڕێكوپێك ،بهڕێگای وه بۆ هاوواڵتیان������ی بگوێزێتهوه. ئامرازهكان������ی ڕاگهیاندنه ش������ارهزایی ،بێالیهن������ی و دهوڵهمهندیی له زماندا ،س������ێ كه ههر ڕۆژنامهوانێك دهبێ ره س������هرهكین تایبهتمهندی هه �����ه كاری ڕۆژنام������هوان گهیاندنی �����كرایه ك� ههیبێ������ت .ئاش� زانیاریی������ه ،ئهویش بهبێ ئهوهی لێ������ی كهم یان زیاد بكات، به ئهخالقێكی ههروهها به پێی نهریتی ڕۆژنامهوانی ،دهبێ وه گهیێنهری زانیاری بێت. بهرزه
ئهركهكانی دهسهاڵتی چوارهم
ڕۆژنامهوان بۆ بهڕێوهبردنی ئهركی خۆی ،دوو كاركردی گرینگی ههیه .ئهم دوو ئهركهش یارمهتی به س������هقامگیری سیاس������ی و بهدیموكراتیكردنی كۆمهڵگه دهدهن .بۆ ئهوهی
له بهجێگهیاندن������ی ئهم دوو ئهركهدا ڕۆژنام������هوان بتوانێت سهركهوتوو بێت ،دهبێ شارهزایییهكی باشی له سیستهمی زراوه سیاسیی واڵت ،پهرلهمان ،ههروهها له كاروباری دامه ركه حكوومییهكان و یاس������اكانی واڵتدا ههبێت .ئهم دوو ئه بریتین له: 1ـ چاودێریك������ردن و پێداچوون������هوه ب������ه كاروكردهوهكانی دهس������هاڵتداران و بهڕێوهبهرانی حكووم������ی ،بۆوهی لهبهرامبهر هاوواڵتیاندا واڵمدهر بن و لهبهرامبهر كارهكانیاندا بهرپرس بن. �����ه یهكێك ل������ه س������هرهكیترین و قورس������ترین كاری ئهم� كه چۆن وانییه و وردبوونهوهیهكی جددی گهرهكه ، ڕۆژنامه له بتوانێ������ت بهبێ دهس������تێوهردان و كهمكردنهوه ،زانیاری وه به هاوواڵتی������ان بگهیێنێت .گهیاندنی الیهن حكوومهت������ه به پێی به دام������ودهزگا حكوومییهكان زانیاری س������هبارهت به دهنگی هاوواڵتیان بهدهس������هاڵت له ههڵبژاردندا ئهوهی گهییشتوون ،مافی دانیشتوانی كۆمهڵگهیه. ئام������رازی ڕاگهیاندنی گش������تی ب������ه ئهخالقێكی بهرزی وه یارمهتی حكوومهت دهدات تا له بهرامبهر ڕۆژنامهوانییه هاوواڵتیاندا واڵمدهر بێت ،ههروهها دهتوانێت یارمهتیدهرێكی كه یاس������اكان له كۆمهڵگهدا به باشی باش بێت بۆ ئهوهی بهڕێوه بچن .یارمهتیدان به سهروهریی یاسا له كۆمهڵگادا، ئهركێكی قورسی ڕۆژنامهوانییه .لهم دۆخهدا ،ڕۆژنامهوانی و ڕۆژنام������هوان دهتوان������ن یارمهتیدهرێك������ی ب������اش بن بۆ س������هقامگیریی ئاس������ایش ل������ه كۆمهڵ������گادا .دوو چهمكی بهرپرس������بوون و واڵمدهربوون ،بڕبڕهی پش������تی دهوڵهتێكی دیموكراتیكن. 2ـ ڕاهێنانی هاوواڵتیان كه چۆن بتوانن بڕیاری سیاسی بدهن .ئامرازی ڕاگهیاندنی گش������تی دهتوانێت گهورهترین ڕۆڵ له بهدیموكراتیكردنی كۆمهڵگادا بگێڕێت ،بهو مهرجهی له دانی زانیاریدا به ڕێكۆپێكی و تێروتهس������هل كار بكات. هاوواڵتیان ل������ه كاروبار و بڕیارهكان������ی حكومهت ئاگادار بكات������هوه ،ههروهه������ا بهبێ ك������هم و زیادك������ردن بیروڕای هاوواڵتیانیش به ڕێگهی ئ������هو ئامرازانهی كه كاریان تێدا دهكات ب������ه حكوومهت ڕابگهیێنێتهوه .ئامرازی ڕاگهیاندنی گش������تی ،ئاڵقهی نێوان حكوومهت و هاوواڵتیانه .پیش������هی ڕۆژنامهوانی دهتوانێت كهشوههوایهكی هێمن له كۆمهڵگهدا بخوڵقێنێت ،كه گش������ت پرس و كێش������هكان ل������ه كۆاڵنێكی كه وه دهرباز ب������ن .ئهمهش بوارێك دێنێتهكایهوه ، ئهقاڵنییه كۆمهڵگه لهگهڵ خۆیدا بپهیڤێت .متمانهی زیاتر ،ئاسایشی زیاتری بهدواوهیه!
حوزهیرانی 2013
9
له گهشهسهندنی دیموكراسیدا دهسهاڵتی چوارهم؛ ڕۆڵی
بۆ ئهوهی زانیاری به دهس������ت هاوواڵتیان بگات ،دهبێ ئامرازهكان������ی ڕاگهیاندنی گش������تی (چاپهمهن������ی ،ڕادیۆ، تهلهفزیۆن ،ئینترنێت و ئاژانسه ههواڵدهرییهكان) بزانن ،كه حکووم������هت و دامهزراوهكانی چ������ۆن كار دهكهن و پالن و پڕۆژهكانیان چۆن بهڕێوهدهبهن .س������هرهكیترین كاركردی به ش������ێوهیهكی یاس������ایی ،كه دهس������هاڵتی چوارهم ئهوهیه زراوه حكوومییهكان ڕابگات، دهستی به زانیاری له ناو دامه كه ههروهه������ا ئ������هو زانیارییان������هی �����ه گوێرهی وهدهس������تیان دێنێت ،ب� به پێودانگ و ئهخالقی ڕۆژنامهوانی هاوواڵتیانی بگهیێنێت. ئهركی بنهڕهتیی دهس������هاڵتی چوارهم له جوگرافیای نهتهوهییدا ئهوهی������ه ،كه كار و چاالكییهكانی ئهم سێ دهسهاڵته( ،یاسادانان، جێبهجێك������ردن و دادوهری) ب������ۆ هاوواڵتیان بگوێزێتهوه .له بواری ناوچهی������ی و جیهانیش������هوه دهنگوب������اس ،ڕووداو و ئ������هو ئاڵوگۆڕانهی كه ڕوودهدهن ،جا چ بهش������ێوهی دهنگوب������اس ی������ان بهشێوهی ڕاپۆرت بێت ،پێویسته بهشێوهیهكی خێرا و بێالیهن به هاوواڵتیانی بگهیێنێت. بهڕێگای دهسهاڵتی چوارهمهوهیه كه هاوواڵتیان له كار و كردهوهكان������ی حكوومهت������ی خۆیان ئ������اگادار دهبنهوه. باڵوكردن������هوهی دهنگوب������اس ،نووس������ینی ڕاپ������ۆرت و دهستنیش������انكردنی كهموكوڕییهكان������ی دهس������هاڵت و چنه خانهی زانیارییهوه ،كۆی دامهزراوهكان كه گشتیان ده ئهرك و كاركردی دهسهاڵتی چوارهم پێكدێنن. س������هردهمی ئێس������تا که قۆناغی (فڕینی وش������ه ،وێنه و دهن������گ) و شۆڕش������ی دیجیتالییه ،ن������اوهڕۆك و كاركردی کهرهس������هکانی ڕاگهیاندن ئاڵوگۆڕێکی قووڵ و بنهڕهتییان له هێڵی س������هرهكیدا، ئاڵوگۆڕه بهس������هردا هاتووه .ئ������هم مڕۆكه ل������ه ههرێمی س������نووری نهتهوهیی بهزان������دووه .ئه كوردستاندا ،هاوواڵتییهك كه دهستی به ئینترنێت ڕادهگات و خاوهنی تهلهفزیۆنه ،بۆته خێوی جیهانێك له زانیاری كه
10ههڵبژاردن ژماره ()34
بێوێنهی������ه .ئهم تهقینهوهیه كارێك������ی وای كردووه ،كه ههر هاوواڵتییهك دهتوانێت "پهیامنێری خۆی" بێت. شۆڕش������ی دیجیتالی ،ڕهوتی دهستاودهس������تكردنی زانیاری بهش������ێوهیهكی دیموكراتیك هێناوهته كایهوه .به هۆی زیادبوونی كهناڵهكان������ی ڕاگهیاندن ،ههروهها ڕۆژنامهی ئێلكترۆنی و ڕایهڵه کۆمهاڵیهتیی������هکان ،هاوواڵتیان ئهو دهرفهتهیان بۆ هاتۆته ئاراوه، كه بهگوێ������رهی پێویس������ت و بهرژهوهندیی خۆیان������هوه كهناڵ و ڕایهڵهی دهنگوباس������ی تایبهت بهخۆ ههڵبژێرن .بوونی كهناڵ و ڕایهڵ������هی جۆراوج������ۆر و بههێ������زی ڕاگهیاندنی بیانی كه ئهمڕۆكه ئاسمانی ههرێمی كوردستانیشیان داگیر كردووه، جاڕی بینهرڕاكێ������ش لێدهدهن و كهناڵه كوردییهكانیان ب������ۆ مهیدانی ملمالنێی ڕاگهیاندن ڕاكێش ك������ردووه .ئهمه ئهم مێلۆدیایهی������ه كه بێش������ك كار لهس������هر ئازادیی ڕادهربڕی������ن و بهرزبوونهوهی ئاستی داخوازیی هاوواڵتیانی ههرێمی كوردستاندا دهكات.
کۆبهند
ئام������رازی ڕاگهیاندن������ی گش������تی دهتوانێ������ت ب������ه ن������ۆرهی خ������ۆی له پیادهکردن������ی س������هروهریی یاس������ا، بهواڵمدهرکردنی دهس������هاڵتداران له و هاوواڵتیان������دا بهرامب������هر بهرپرس������یاریهتییان لهبهرامب������هر کارهکانیان������دا ،ههروهه������ا له پێکهێنانی کهش������وههوایهکی ماقووڵ بۆ بهشداریکردن و ڕاهێنانی هاوواڵتیان له بڕیاره سیاسییهکاندا ،دهوری بهرچاو بگێڕێت. ئهم کهرهس������انه له بهدیموکراتیکردن و بهلیبراڵیکردنی کۆمهڵگا ،پێکهێنان������ی دۆخێکی ئهقاڵنی بۆ دیالۆگ ،گێڕانی دهور له شوشتنهوه و ستانداردکردنی زمانێکی نهتهوهیی و سهرانس������هری ،یارمهتیدان به بهرفراوانترکردنی بازاری ئابووری بۆ وهگهڕخس������تنی س������هرمایه ،دهوری کاریگهر و کارتێکهریان ههیه. کهرهس������هکانی ڕاگهیاندن دهبێ ئازادییهکان بپارێزن و بههێزتری بکهن ،بهو مهرجهی دهورێکی باش و ئهقاڵنی له کۆمهڵگهدا بگێ������ڕن .ئامرازی ڕاگهیاندنی گش������تی ،هێز و دهس������هاڵتی ههی������ه ،چونکه ئاڵق������هی نێوان دهس������هاڵت و هاوواڵتیانه.
ئێران؛ حهسهنی ڕووحانی ب ه براوهی ههڵبژاردنهکه ڕاگهیێندرا * باوکی زاگرۆس له ههڵبژاردنی س������هرکۆماری له ئێران (،)٢٠١٣/٦/١٤ حهس������هنی ڕووحانی که له الیهن "میانهڕۆ"کان و بهشێکی زۆر ل������ه "ڕێفۆرمخواز"انی ئێرانی پش������تیوانیی لێ دهکرا، توانی به بهدهستهێانی ١٨ملیۆن و ٦١٣ههزار و ٣٢٩ دهن������گ ببێته س������هرکۆماری ئێ������ران .ئاکامی کۆتایی دهنگهکان دهبێ لهالیهن ئهنجومهنی چاودێرییهوه پهسند بکرێت. ب������ۆ ههڵبژاردنی س������هرکۆمار٦٨٦ ، کهس ن������اوی خۆیان تۆمار کردبوو ،لهو ژمارهیه تهنیا ٨کهس له الی������هن ئهنجومهنی چاودێرییهوه پهس������ند کران .جیا له پیاوان ٣٠ ،ژنی������ش ناوی خۆیان بۆ پاڵێوراوێت������ی تۆمار کردبوو ،بهاڵم هی������چ کام لهوان لهالیهن ئهنجومهنی چاودێرییهوه پهسند نهکران. جێی ئاماژهپێکردنه ،هاش������می ڕهفسهنجانی سهرکۆماری پیش������ووتری ئێران و ئهسفهندیار ڕهحیم مهشایی که له لهالن مهحموود ئهحمهدینژادهوه پش������تیوانیی لێ دهکرا ،متمانهیان پێ نهبهخشرا و ،ئهو ههنگاوهی ئهنجومهنی چاودێری بوو به هۆی ناڕهزایهتییهکی زۆر له ناو الیهنگرانی ئهم دوو کهسه. ههر بهدوای ئهو ڕهتکردنهوهیهدا بوو ،هێزه "میانهڕۆ"کان و بهشێکی بهرچاو له "ڕێفۆرمخواز"ان ڕایانگهیاند ،که دهنگ به حهس������هنی ڕووحانی دهدهن .ئهم بڕیارهی ئهوان ،یاسای یارییهکانی گۆڕی و حهس������هنی ڕووحانی ب������وو به نوێنهری میانهڕۆکان و ڕێفۆرمخوازان .دروشمی حهسهنی ڕووحانی لهو ههڵبژاردندا" ،دهوڵهتی چارهسهر و هیوا" بوو. خاڵ������ی الوازی پاڵێوراوهکان������ی تر که س������هر به بهری (اصولگری������ان) ب������وون ،به ه������ۆی زۆری������ی پاڵێوراوانیان، دهنگهکانی������ان له ناوخۆیاندا پهرش������وباڵو ب������وو .لهوانهیه هۆکارێکی تریش ئهوه بێت که بهری (اصولگریان) لهسهر ئهو ڕایه بووبن ,ههڵبژاردنهکه دهچێته خولی دووهم و ههر له وێدا سهردهکهون.
پێویس������ته ئاماژه بهوهش بدرێت که حزب و ڕێکخراوه سیاس������ییهکانی ڕۆژههاڵتی کوردس������تان ،ههڵبژاردنهکهیان بایک������ۆت ک������رد و داوای������ان ل������ه هاوواڵتیان ک������رد که له ههڵبژاردنهکهدا بهشداری نهکهن. به پێی ئاماری وهزارهتی ناوخۆی ئێران )%٧٢،٢( ،لهو ههڵبژاردنهدا بهش������دار ب������وون ٥٠ .ملیۆن و ٤٨٣ههزار و ١٩٢کهس مافی دهنگدانیان ههبوو .حهس������هنی ڕووحانی توانی ()%٥٠،٨١ی دهنگهکان مسۆگهر بکات.
نهبوونی چاودێری ناوخۆیی و بیانی ل ه ههڵبژاردنهکانی ئێراندا
یهکێک ل������ه تایبهتمهندییهکانی ههڵب������ژاردن ئهوهیه ،که چاودێ������ره ناوخۆیی و بیانیی������هکان ،ههڵمهتی ههڵبژاردن و ڕۆژی دهنگ������دان دهخهنه ژێر چاودێریی خۆیانهوه .ههر به ڕێگهی ئهوانهوه ،ڕای گش������تی ئ������اگاداری ههڵبژاردنێکی (ئازاد ،دادپهرهوهرانه و پاک) یان فرتوفێڵ و ساختهکاری له ههڵبژاردندا دهبێتهوه. له کۆماری ئیس���ل��امیدا ڕێگه بهو چهشنه دامهزراوانه نادرێت ،لهبهر ئهوه ،گش������ت ئامارهکان له الیهن وهزارهتی ناوخۆی ئ������هوه واڵتهوه ڕادهگهیێندرێ������ن .بوونی چاودێره ناوخۆیی و بیانییهکان ،یهکێکه له پێوهرهکانی ههڵبژاردن.
حوزهیرانی 2013
11
کاردانهو ه جیهانییهکان سهبارهت ب ه سهرکهوتنی ڕووحانی
دهوڵهت������ه ڕۆژاواییی������هکان و س������هرۆکی گش������تیی نهتهوه یهکگرتووهکان ،س������هرکهوتنی حهسهنی ڕووحانیان به شتێکی باش لێکدایهوه و ،هیوادارن که ئهو ئاڵوگۆڕه سهرهتایهک بێت بۆ باشبوونی پهیوهندیی ئێران لهگهڵ کۆمهڵگهی نێونهتهوهییدا. کۆشکی سپی له بهیاننامهیهکدا ڕایگهیاند" :ئێمه ڕێز له دهنگی خهڵکی ئێران دهگرین و بوێریی ئهوان کارێکی وایکرد که دهنگی ئهوان ببیسترێت ".له بهشێکی تری بهیاننامهکهدا هات������ووه" :ههڵبژاردن������ی ڕۆژی ههین������ی کردهوهیهک بوو له بهرامبهر ناشهفافی ،سانسۆری ڕاگهیاندنهکان ،ئینترنێت و پهیامۆک������هکان ،ههروهها دهربڕینی ناڕهزایهتی بوو بهرامبهر به کهشوههوای تۆقاندن که ئازادیی ڕادهربڕین و کۆبوونهوهی له ئێراندا سنووردار کردووه". بانکی مۆن س������کرتێری گش������تیی نهتهوه یهکگرتووهکان داوای له حهس������هنی ڕووحانی کرد" :ڕۆڵێکی باشی ههبێت له کێشه ناوچهیی و نێونهتهوهیییهکاندا". کارترین شتۆن بهرپرسی سیاسهتی دهرهوهی یهکێتیی ئهورووپا گوتی" :ئامادهیه لهگهڵ سهرکۆماری نوێی ئیراندا ه������اوکاری ب������کات ،تا ههرچ������ی زووتر ڕێگ������ه چارهیهکی دیپڵۆماتیک بۆ کێشهی ئهتۆمی بدۆزنهوه". وهزیری دهرهوهی بریتانیا هیوای خواست که سیاسهتی ئێران له داهاتوودا "له ئاڕاستهی هاوکاری لهگهڵ کۆمهڵگهی نێونهتهوهیی و باشکردنی دۆخی مافی مرۆڤ بێت". وهزیری بهرگریی مهدهنیی ئێس������رائیل" ،س������هرکهوتنی ڕووحانی به ڕووداوێکی نهرێنی بۆ ئیس������رائیل لێکدایهوه و دهریبڕی که لهوانهیه گوش������اری نێونهتهوهیی لهسهر ئێران کهم بکرێتهوه". مووش������ێ یهعل������وون وهزی������ری بهرگریی ئیس������رائیل گوتی: "سهرهڕای ئاکامی ههڵبژاردنهکه ،بایکۆتی نێونهتهوهیی به دژی ئێران دهبێ زیاتر بکرێت ".یهعلوون ئهوهش������ی دهربڕی" :ئهوه خامنهیییه که ناوی براوةی ههڵبژاردنهکه دهسنیشان دهکات". بهرههڵس������تکارانی س������ووریایش ل������ه بهیاننامهیهک������دا س������هرهڕای پیرۆزباییکردن له ڕووحانی ،ئاماژهیان بهوهدا: "ڕێبهرانی ئێران ههمیش������ه له بهرامب������هر داخوازییهکانی خهڵکی سووریادا وهستاون و به تهواوی کهرهسه سیاسی، نیزام������ی و ئابوورییهکانیان������هوه بهرگریی������ان ل������ه ڕژێمی سهرکوتکهری سووریا کردووه".
12ههڵبژاردن ژماره ()34
ڕۆژنامهی (نۆڤێ������ل ئۆبزێرواتۆر) له وتارێکی خۆی له ژێر ناوی "دیموکراس������یی ههڵخهڵهتێنهرانهی کۆماری ئیسالمی"دا دهنووس������ێت" :ههلومهرجی پێش ههڵبژاردن ل������ه ئێران ئهوه نیشان دهدات ،که سیستهمی ئیسالمی بهر له ههر کاتێکی تر له مێژووی شۆڕشی ئیسالمیدا ،زۆر لهو ههڵبژاردنه نیگهرانه". حهتوونامهی "ئێکس������پرێس"ی فرانس������هوی سهبارهت به پاڵێوراوانی سهرکۆماری دهنووسێت" :به لێکدانهوهی ئهوهی که ٤ساڵ بهر له ئێستا له ئێراندا ڕوویدا ،دهبێ بهو ئاکامه بگهین ،ئایهتووڵاڵ خامنهیی چیتر ئاماده نییه تا فشهکهرێک وهکو ئهحمهدینژاد له سهر کورسیی سهرکۆماریدا ببینێت". ڕۆژنامهی ئیندێپێندێنت سهبارهت به حهسهنی ڕووحانی ئاماژه بهوه دهدات که "لهوانهیه له داهاتوودا لیبراڵهکانی ئێران������ی له ڕووحان������ی نائومێد بن ،چونکه ئهو کهس������ێکی کۆنسێرڤاتیس������ته و به حکوومهتی ئێران وهفاداره .بوونی ئهو له ناو لیستی پاڵێوراونی سهرکۆماریدا ئهو کهسه نییه که دۆخی ههنووکهیی بگۆڕێت". چاودێره سیاسییهکان پێیان وایه که کۆمهڵێک کێشه و گرفت له بهردهم دهس������هاڵتی چوار س������اڵهی حهس������هنی ڕووحانیدا ههن ،که بێش������ک ئهمان������ه تاقیکردنهوهن بۆ ئهو دروش������م و بهڵێنانهی که له کاتی ههڵمهتی ههڵبژاردندا به هاوواڵتیانی ئێرانی دابوون. یهکێک که کێش������هکانی حهسهنی ڕووحانی پێکهاتهی پهرلهمان������ی ئێرانه ،که زۆرین������هی (اصولگرایان) پێکی دێنن و ،له ههڵبژاردنی سهرکۆماریدا پاڵێوراوهکانیان له بهرامبهر حهسهنی ڕووحانیدا شکستیان خوارد. "بێ������کاری ،گران������ی ،س������هرکوتکردن و زیندانیکردنی ڕۆژنامهوانان له ئێران ،سانس������ۆر ،مافی مرۆڤ ،پرسی س������ووریا ،کێش������هی ئهتۆمیی ئێران لهگ������هڵ کۆمهڵگهی جیهان������ی ،چهن������د س������هردێڕن ،که حهس������هنی ڕووحانی لهگهڵیاندا ڕووبهڕوو دهبێتهوه!"
حهسهن ڕووحانی كێیه؟ * و :شهیدا عهزیز لهدایكب������ووی ،1948 :دهرچ������ووی قوتابخان������هی زانس������ته ئایینیی������هكان و دكتۆرا له ماف������ه بنهڕهتییهكان .جێگری پێش������ووی ئهنجوومهنی بااڵی ئاسایشی نهتهوهیی ،نوێنهری ئهنجومهن له خولی چوارهم و پێنجهم ،نوێنهری ئهنجومهنی شارهزایان ،ههروهها ئهندامه له كۆری دهسنیش������انکردنی بهرژهوهندیی������هکان. حهس������هن ڕووحانی یهكێكه له كهس������ه بهرچ������اوه ئایینییهکان ،ك������ه نزیكبوو له ئایهتول���ڵ��ا خومهین������ی ،ههروهه������ا بهبهردهوام������ی ل������ه بهڕێوهبردنی ئهركه سیاس������ی و ئهمنییهكان������ی كۆم������اری ئیسالمی ئامادهبووه. پهیوهندییهكی نزیكی لهگهڵ هاش������می ڕهفس������هنجانی س������هرۆكی ك������ۆڕی دهستنیش������انكردنی بهرژهوهندییهكان و سهركۆماری پێشووتری ئێران ههیه ،كه بۆ س������ااڵنی كێبركێكردن له دژی ش������ای ئێران دهگهڕێتهوه .بهرپرس������یارهتی زۆر گرنگی پێسپێردرا له شهڕی نێوان ئێران و عێ������راق و پاش������ان بهرپرس������یارهتی ئاسایشی پێدرا .ئهو به درێژایی شهڕ له پۆس������تهكانی وهكو جێگ������ری فهرماندهی س������وپا ،فهرماندهی هێزی دژه ئاسمانیی ههموو واڵت و جێگری فهرماندهی هێزی گشتی بووه .ڕووحانی له ساڵی 1986به پیاوی پشت پهرده ناسراوه ،كه لهالیهن (ڕهفسهنجانی)یهوه بهشداری له گفتۆگۆ نهێنییهكانی لهگ������هڵ ئهمریكادا كردووه، ئ������هو گفتۆگۆیانهی كه ل������ه ئێران بهناوی "رووداوهكانی مهك فارلێن" ناسراوه. رۆحان������ی دوای س������ااڵنێك ل������ه دهس������تبهكاربوونی محهم������هد خاتهم������ی،
نیش������انهی هێز و دهس������هاڵت بوو ،كه به بۆچوون������ی سیاس������ییهكان كهوتۆت������ه نێو كوتڵ������هی محهم������هد خاتهمی و هاش������می ڕهفس������هنجانییهوه .ب������ه ب������هردهوام ئامادهبوونی ڕووحانی له ئهركه ئهمنییهكان وهكو س������هرۆكی ئهنجوومهنی ئاسایشی نهتهوهی������ی ،دهرفهت������ی پێدا تا له س������اڵی 2003ل������ه نێ������وان محهم������هد خاتهم������ی سهركۆماری ئهو كات و ڕێبهری كۆماری ئیسالمی لهسهر بهرهوپێشبردنی گفتۆگۆ ناوخۆیییهکان لهگهڵ ڕۆژئاوادا جیاوازیی بیروبۆچوونی������ان ههبوو ،ك������ه دهبوو ڕۆلی ناوبژیوان������ی ڕێككهوتنی ه������هردوو الیهن ئاسایشی نهتهوهیی بوو و عهلی الریجانی بگێڕێت و ،ڕۆڵی بهرهوپێشبردنی گفتۆگۆی ش������وێنی ئهوی گرتهوه ،ه������هر چهنده كه لهگهڵ س ێ واڵتی گهورهی وهك (بریتانیا ،ڕووحان������ی هێش������تا وهكو یهكێ������ك له دوو فهرنس������ا و ئهلمانیا) لهس������هر بهرنامهی نوێنهرهكان������ی ڕێبهر له ئهنجوومهنی بااڵی ئاسایش������ی نهتهوهی������ی وهك ئهندامێ������ك ناوهكی ئێراندا گرته ئهستۆ. دوای دهسبهكاربوونی ئهحمهدینژاد ،بهردهوامه و تا ئێس������تاش ئهم پۆس������تهی ئهو سیاس������هتهی كه حهسهن ڕووحانی پاراستووه. ڕووحان������ی ،خ������ۆی لهدهس������توور و ل������ه گفتۆگۆ ئهمنییهكاندا له س������هرییان دهڕۆیشت ،بهڕوونی بووه هۆی ڕهخنهی دابونهریته جۆراوجۆرهكانی ئهمنیی كه ئایهتوڵاڵ خامهنهی������ی ڕێبهری كۆماری پهیوهندییان ب������ه بیروبۆچوونه خێراكان س������هبارهت به كێشه سیاسییهكان ههیه ئیسالمی. ڕووحانی تا ئێستا خۆی له بیروبۆچوونی پاراستووه ،تهنانهت سالێك پێش ئێستا خێرا سهبارهت بهخۆپیشاندانهكانی دوای خۆی ل������ه ڕهخنهگرتنی خێرا له بهرنامه ههڵبژاردن������ی س������اڵی 2009ئێران������ی و ناوخۆیی و نێونهتهوهیییهکانی دهوڵهتی داواكاریی خۆپیش������اندهران سهبارهت به ئهحمهدینژاد ب������ه دووردهگرت .ههر بهم س������اختهكردن له ههڵبژان ،پێكدادانهكانی هۆیهوه ،دهسپێكی ڕهخنهكانی ڕووحانی دوای ههڵبژاردن و دهستبهسهركردنی له له بهرنامهكانی دهوڵهتی ئهحمهدینژاد و ماڵهوهی میرحوس������ێن موسهوی و مههدی مهرجه سیاس������ییهکانی دهوڵهت ،ساڵێك كهڕوبی س������هرۆكی بزووتنهوهی س������هوزی لهمهوب������هر ،لهالی������هن چاودێ������ران ب������ه ئێران به دوورگرتووه .حهس������هن ڕووحانی ناونیشانی ههوڵدانی ڕووحانی بۆ چوونه ل������ه س������اڵی 2006دهس������تبهرداری ناو مهیدانی ههڵبژاردن سهری ههڵدا. سهرچاوهBBC : بهرپرس������ایهتی جێگری ئهنجوومهنی بااڵی
حوزهیرانی 2013
13
َ ىَ ِرؤل كؤمةلناسيى سياسى لة بةرَيوةبردنى سياسةت و ِ َ كؤمةلطةدا
* سهكوان ئهرگوشی ل������ه س������هرهتای س������هدهی نوزدهههمدا سیس������تهمه كومهاڵیهتیی������هكان گۆڕان������كاری زۆریان بهخ������ۆوه بینی، بهتایبهت������ی سیس������تهمی سیاس������ی ك������ه گرنگتری������ن و كاریگهرترین������ی ئ������هو سیس������تهمه كۆمهاڵیهتییانهی������ه و پهیوهندیی ڕاس������تهوخۆی به کۆمهڵگ������ه و بهڕێوهبردنی كومهڵگ������هی نوێ������ی مرۆڤایهتییهوه ههیه .لێ������رهدا ڕۆڵی کۆمهڵناسیی سیاسی بههۆی تێكههڵكێشبوونی سیاسهت و كۆمهڵگه و كاریگهرییان لهسهر یهكتر ،وهك زانستێك بۆ ش������یكردنهوه و ڵێكۆڵینهوه له دیارده كۆمهاڵیهتییهكان و كاریگهرییان لهسهر هێز و دهسهاڵتی سیاسیی كۆمهڵگه یا دهوڵهت دیار دهبێت. بهه������ۆی لێكنزیكی ب������واری كاركردنی کۆمهڵناس������یی سیاسی لهگهڵ زانس������ته كۆمهاڵیهتییهكانی تر بهتایبهت لهگ������هڵ کۆمهڵناس������ی و زانس������تی سیاس������هت ،زانایان ڕاوبۆچوونی جیاوازیان ههیه لهس������هر پێناس������هكردن و
14ههڵبژاردن ژماره ()34
دیاریكردنی ئامانج و بواری كاركردنی ئهو زانس������تهوه. زانایانی بواری سیاس������هت ،وهك بهش������ێك له زانس������تی سیاسهت پێناس������هی کۆمهڵناسیی سیاس������ی دهكهن كه لێكۆڵینهوه لهبارهی پهیوهندی نێوان ڕهههندی سیاسی و ڕهههن������ده جیاوازهكان������ی تری كۆمهڵگ������هدا دهكات ،واته گرنگی به هۆكاره كۆمهاڵیهتییهكان دهدات بۆ دیاریكرنی ئایدۆلۆژییه سیاس������ییه جیاوازهكان و كاریگهریی گۆڕانی كۆمهاڵیهتی بهس������هر سیس������تهمی سیاس������یدا .ههرچی زانایانی کۆمهڵناس������ین ،پێیان وایه کۆمهڵناسیی سیاسی بهش������ێكه له کۆمهڵناس������ی وگرنگی به هۆكار و ئهنجامه كۆمهاڵیهتییهكان دهدات لهبارهی دابهشبوونی هێز لهناو و له نێوان كۆمهڵگهكاندا. لهبارهی جیاوازیی نێوان کۆمهڵناس������یی سیاس������ی و زانس������تی سیاس������هتدا ههردوو زانا لیپست و بێندكس له وتارێكی هاوبهش������دا ئهم جیاوازییهیان ڕوونكردووتهوه و پێیان وایه زانس������تی سیاس������هت به دهوڵهت دهس������ت پێ دهكات و لێكۆلێنهوه لهبارهی كاریگهرییهكانی بۆ س������هر كۆمهڵگ������ه دهكات ،ههرچی كۆمهڵناس������یی سیاس������ییه به كۆمهڵگ������ه دهس������ت پ������ێ دهكات و لێكۆڵین������هوه لهبارهی كاریگهرییهكانی بۆ سهر دهوڵهت دهكات. كومهڵناسی زانستێكه گرنگی به گشت دیارده و كێشه كۆمهاڵیهتیی������هكان دهدات و هۆكار و چارهس������هرییهكان دهدۆزێت������هوه .ئهم������هش بهش������ێوهیهكی ڕاس������تهخۆ یان
ناڕاس������تهوخۆ پهیوهندی به سیستهمی سیاسی و هێز و دهسهاڵتهوه ههیه .كهواته کۆمهڵناسی ناتوانێت خۆی له سیاس������هت دوور خات������هوه ،ههروهك چۆن سیاس������هتیش ناتوانێ خۆی له كۆمهڵگه دوورخاتهوه .لێرهدا پێویس������ته کۆمهڵناسیی سیاسی وهك پێویستییهكی سهردهمی ڕۆڵی خۆی بگێرێت له خوێندنهوهی كۆمهڵگه و دهستنیشانكردنی گرفتهكان و كاریگهرییان بهس������هر سیستهمی سیاسی و ئهگ������هری الوازبوون یا بههێزبوونی هێزی دهس������هاڵتدار. بهواتایهكی دیكه کۆمهڵناسیی سیاسی له چاوی گۆڕانه كۆمهاڵیهتییهكاندا ،گۆڕانی سیاسی بهدی بكات. لێرهدا کۆمهڵناس������یی سیاس������ی بهش������ێك ل������ه ڕۆلی کۆمهڵناسی و زانستی سیاسی پێكهوه دهگێڕێت ،لهالیهك دیراس������هی كۆمهڵگ������ه دهكات و دی������ارده و گرفت������هكان دهسنیش������ان دهكات ،ك������ه ئهمه ئهركی کۆمهڵناس������ییه. لهالیهكی ترهوه دیراسهی كاریگهری ئهو دیارده و گرفتانه دهكات ب������ۆ س������هر سیس������تهمی سیاس������ی كۆمهڵگ������ه، چاودێریكردنی سیس������تهمی سیاس������یش به پلهی یهك له ئهستۆی زانستی سیاسهتدایه.
ئامانجهكانی کۆمهڵناسیی سیاسی:
لهبهر ڕۆش������نایی ئهو ش������رۆڤانهی بۆ کۆمهڵناس������یی سیاس������ی ك������ران و دیاریكردنی ڕۆڵی ئهو زانس������ته له چارهس������هركردن و باشتركردنی سیس������تهمی سیاسی كۆمهڵگهی������هك ل������ه ڕێگ������هی دهستنیش������انكردن و چارهس������هركردنی ئهو ه������ۆكاره كۆمهاڵیهتییانهی لهناو كۆمهڵگهك������ه خۆیدا ڕوودهدهن ،چهن������د ئامانجێكی ئهم زانسته دهخهینهڕوو: -1لێكوڵین������هوه له فهرم������ان و بنچینهكان������ی دیارده كومهاڵیهتییهكان و سیستهمه سیاسییهكان. -2لیكۆڵین������هوه ل������ه پهیوهن������دی دووالیهن������هی نێوان سیستهمی سیاسی و سیستهمه كۆمهاڵیهتییهكانی تر. -3لێكۆڵینهوه له گۆڕانی پێكهاتهی ستراكچهر و كاری دامهزراوه و سیستمه سیاسییهكان. -4لێكۆڵین������هوه ل������ه گۆڕان������ی بهردهوام������ی ه������زره سیاسییهكان.
-5لێكۆڵین������هوه ل������ه چینه سیاس������ییهكان یا نوخبهی سیاسی ،ئهوانهی ههوڵی گرتنهدهستی كاروباری سیاسی دهدهن له ناو کۆمهڵگهدا. -6لێكۆڵین������هوه لهب������ارهی گرووپ������ه دژ و نهیارهكانی سیستهمی سیاسی. -7لێكۆڵین������هوه لهب������ارهی گرفتهكان������ی ب������هردهم گهشهسهندنی سیاسی. -8بهراوركردنی سیستهمه سیاسییهكان به دڕیژایی مێژوو. ئهم ههموو ڵێكۆڵینهوه و خوێندنهوانه بۆ سیس������تهمی سیاسی بۆ باشتركردن و ڕاستكردنهوهی ئهو چهوتییانهیه، كه له ڕێگهی سیاس������هتی ناتهندروس������تهوه ،كۆمهڵگهی مرۆڤایهتی ب������هرهو داهاتوویهكی خراپ دهبات .بێگومان س������هرچاوهی ئهم لێكۆڵینهوانهش كۆمهڵگه خۆیهتی .واته ب������ه خوێندنهوهیهك������ی دروس������تی كۆمهڵگ������ه و دیارده و گرفتهكانی ن������او كۆمهڵگه كه ڕهنگ������ه زۆر جار بههۆی خهوش و كهموكۆڕی له خودی سیس������تهمی سیاس������یدا ڕوویاندابێ������ت ،ههندێ������ك جاری������ش بهه������ۆی جهنگ یان كارهس������اتێكی سروش������تییهوه ڕوودهدهن ،دهتوانرێ������ت كهموكوڕییهكانی ناو سیس������تهمی سیاس������ی دهسنیشان بكرێن و كار لهسهر چارهسهركردنیان بكرێت. ئهو کۆمهڵگهیانهی له س������هرتای دیموكراس������یدان یا ههنگاوی باش������یان ن������اوه بهرهو دیموكراس������ی ،زیاتر له كۆمهڵگهكانی تر دهتوانن سوود له کۆمهڵناسیی سیاسی وهربگرن ،ل������هم قۆناغ������هی گۆڕانی سیاس������یدا ،بههۆی ههبوونی ملمالنێیهكی توند لهنێوان نوخبهی سیاسی و گرووپه دژ و نهیارهكانی ناو بهشێك له كۆمهڵگه ،دۆخێكی نائارام به كۆی كۆمهڵگه دهبهخش������ێت .لێرهدا پێویسته ههم نوخبهی سیاس������ی و ههم نهیارهكانی پهنا بۆ ڕێگه چارهی������هك ببهن ،ك������ه بتوانن له ڕێگهی������هوه هێزی زیاتر بهدهست بێنن .ئهم ڕێگه چاره دیموكراسییهش خۆی له ئامانجهكانی کۆمهڵناسیی سیاس������یدا دهبینێتهوه و لهو ڕیگهی������هوه دهتوانن بهكارك������ردن لهس������هر كۆمهڵگه به دهسهاڵتی سیاسی بگهن.
حوزهیرانی 2013
15
چاودێره نێودهوڵهتییهکان،
چاوی بهدواداچوونی كۆمهڵگهی جیهانی * و :هێلن له دهنگوباس و ڕاپۆرته خهبهرییهكاندا ،به تایبهت له ناوچه قهیراناوی ی������ان لهو واڵتانهی كه ههڵب������ژاردن بهڕێوهدهچێت، ڕووبهڕووی دهستهواژهی چاودێره نێودهوڵهتییهکان دهبین .ئهم چاودێرانه چ كهسانێكن و به دوای چ ئامانجێکدا دهگهڕێن؟ چاودێ������ره نێودهوڵهتییهکان (،)International watchdogs گرووپێكی پێكهاتوو له كهسانێكی پسپۆر له بواره جۆراوجۆرهکاندا، كه س������هرهڕای خاوهنی زانس������تێكی بهرزن له بواری پیش������هیی خۆیاندا ،خاوهنی تێڕوانینی جیهان������ی و ئاگاداری ڕووداوهكانی رۆژانهی جیهانن و ،به دوو ش������ێوهی خۆبهخشانه یان پیشهیی، خزمهت و زانستهكهیان پێشكهش به هاوواڵتیانی جیهان دهكهن. چاودێره نێودهوڵهتییهکان وهکو كارناس������انی ڕێكخراوه ناسراوه نێودهوڵهتییهکان ،بۆ نموونه نهتهوه یهكگرتووهكان و دامهزراوهكانی سهربه ئهو ،كار دهكهن و ڕاپۆرت و بیروڕایان كه دهبێت بیالیهنانه و دوور ل������ه ههر جۆره ڕك������ه و ڕقهبهرایهتی بێت ،به ڕێكخراوی تایبهت به خۆیانی دهدهن. ئ������هم ڕاوبۆچ������وون و ڕاپۆرتانه ،پێوهرن بۆ ههڵس������هنگاندنی ڕووداو و ئاڵۆگۆڕی سیاس������ی و كۆمهاڵیهتیی واڵتان و ،زۆربهی یاریكهره سهرهكییه نێونهتهوهیییهکان ،ڕاپۆرتی ئهوان به پێوهری كار یان به بنهمای بڕیارهكانی داهاتووی خۆیان دادهنێن. له زۆربهی ش������هڕوپێكدادان و قهیرانه گرنگهكان ،یا ڕووداوه كارتێك������هره گ������هوره نهتهوهیی ی������ان ناوچهی������ی ،دهبینرێت كه ڕێكخ������راوه نێونهتهوهیییهكان به هاوكاری������ی یهكتر ،ژوورێك بۆ چاودێری و ڕاگهیاندنی بێالیهنانهی ڕووداوهكان به شێوهیهكی هاوبهش ڕێكدهخهن ،تا له پاڵ ئهم دامهزراوه دروس������تكراوهیه، بتوانرێت دهس������ت به ڕاپۆرته جوراوج������ۆرهكان و له ڕوانگهی جیاوازهوه ،كه سهرهڕای گشتگیری و نهبوونی بیروڕای گرووپی یان مهیلی كهسی یان ڕێكخراوهیی بێت ،کهڵی لێوهردهگرن. چاودێ������ره نێودهوڵهتیی������هکان چاالكییهكانیان له ئاس������تی
16ههڵبژاردن ژماره ()34
جۆراوجۆردا پێش������كهش دهكهن ،له چاودێریكردنی ههڵبژاردن ل������ه واڵتان������ی جۆراوج������ۆره بگره ت������ا دیدهوانیی ئاش������تی و ساتوس������هودای دوای توندوتیژییهكانی ناوچهیی و ،پاراستنی ئهمنییهت له ناوچ������ه قهیراناوییهكاندا .ئهمه له كاتێكدایه كه كاروكردهوهكانی ئهم چاودێره نێودهوڵهتییانه ،ههمیشه ئاسان و دوور له سهختیی نییه و بینراوه ،كه حكوومهته سهرهڕۆیهكان، گرووپ������ه تون������دڕهوهكان و الیهنگری توندوتی������ژی و ،تهنانهت ڕێكخراوه ناڕهس������می و مهدهنییهكانیش ،كێشه و ئاستهنگ بۆ ئهم چاودێرانه دروست دهكهن. چاودێ������ره نێودهوڵهتیی������هکان كه ههروهك چ������او و بینهری كۆمهڵ������گای نێونهتهوهیی كار دهكهن ،وهك دهس������تهبهركردنی بنهڕهتی و یهكهمین كلیلی دهس������تهبهری دهستپێڕاگهیش������تنی یهكس������انی ،بۆ ههموو هاوواڵتیان و دابینكردنی سهقامگیریی ئاشتی و ئاسایشی جیهانی ،دهژمێردرێن. ئامادهبوونی چاودێره نێودهوڵهتییهکان له كاتی ههڵبژاردن و دهسپێكردنی دهنگدان و ڕێوڕهسمی ههژماردنی دهنگهكان، پاڵپشتی ئهم ڕاستییهیه كه ههڵبژاردنێكی پاك و بێگهرد ئهنجام دراوه و دیموكراس������ی به پاكترین شێوهی خۆی بهڕێوهچووه. ل������ه كاتێكدا كه ئیزن نهدان ب������هم ناوبژیوانه نێودهوڵهتییانه بۆ ئامادهبوون و چاودێریكردن بهس������هر ههڵبژاردن و دهنگداندا، شایهتی ئهوه دهبێت كه گرووپه دهستڕۆیشتوو ،یان ڕێكخراوه و ئ������هو دامهزراوانهی كه خاوهن دهس������هاڵتن و كارتێكهرییان بهس������هر ههڵبژاردندا ههی������ه ،دهیانهوێت ل������ه نهبوونی چاوی نێودهوڵهتی ،به شێوهیهکی خراپ کهڵک له دۆخهکه وهربگرن. نهبوون ی������ا كهمیی چاودێ������ره نێودهوڵهتیی������هکان زهنگێكی مهترسیداره ،كه دهكرێت ببێته هۆكاری خستنه مهترسیی مافه مهدهنییهکان و لهدهستدانی دهسكهوته دیموكراتییهکان بێت. http://blogs.usembassy.gov
لیستی داخراو و كراوه له سیستهمی ههڵبژاردندا ی ی كوردس������تان به زۆرینهی دهنگ ل������ه كۆتاییدا پهرلهمان ی ی تایبهتدا ،پڕۆژهی گۆڕین ئامادهبووان له دانیش������تنێك ی داخراو بۆ ی له سیستهمی لیس������ت ی ههڵبژاردن یاس������ا ی نیمچه كراوه پهسهند كرد .لێرهدا سیس������تهمی لیس������ت ه������هوڵ دهدهی������ن خوێندن������هوه و ههڵس������هنگاندن بۆ ئهم شێوازهی ههڵبژاردن بكهین.
ن :یاسین مهحموود عهبابهكر
ههڵبژاردن وهك بنهمایهك بۆ سیس������تهمی دیموكراسی بریتییه له وهرگرتنی دهسهاڵت به گوێرهی خواستی گهل، واتا گهڕانهوه بۆ مهیل و ئی������رادهی گهل له دیاریكردنی نوێن������هران .ههروهها جێبهجێكردنی ههڵبژاردن له ڕێگهی كۆمهڵێك سیستهم و شێوازی جۆراوجۆر بهرێوهدهبرێت. لهوانه سیستهمی ههڵبژاردنی ڕاستهوخۆ و ههڵبژاردنی ناڕاستهوخۆ ،سیستهمی ههڵبژاردنی فهردی و ههڵبژاردنی به لیست ،سیستهمی ههڵبژاردنی نوێنهرایهتیی ڕێژهیی و ههڵبژاردنی زۆرینه ،كه ههریهكێك لهو سیستهمانه الیهنی باش و خراپیان ههیه .جگه لهوهی ههر واڵتێك به گوێرهی بارودۆخی سیاسی ،كۆمهاڵیهتی ،جوگرافی ،دابهشبوونی چڕیی دانیش������تووانهكهی ،پێكهات������هی نهتهوهیی ،ئیتنی و نهژادی ،ههوڵدهدات گونجاوترین و باشترین سیستهم بۆ واڵتهكهی ههڵبژێرێت. ی ی كوردستان لهگهڵ نزیكبوونهوه ماوهیهكه له ههرێم ی پهرلهمانی كوردس������تان باس و ی ههڵبژاردنهكان������ واده ی ی پهرلهمان ی ههڵبژاردن خواسی گۆڕانكاری له یاس������ا ی ناوهنده سیاسی، كوردس������تان بۆته جێگهی مش������تومر ی مهدهنی ،به ی كۆمهڵگ������ه كۆمهاڵیهت������ی و ڕێكخراوهكان جۆرێك ههر الیهنێك بۆچونی خۆیان ههیه لهم بارهیهوه.
ه لیست یب ی ههڵبژاردن شێواز ی پهس������هند كراو له ئهگهر سیس������تهمی ههڵبژاردن ی واڵتێك ڕاس������تهوخۆ بێت یان ناڕاستهوخۆ ،شێواز ی كورس������ییهكان به زۆرین������ه بێت یان دابهش������كردن ی رێژهیی ،ئهوا دهبێت به ههمان ش������ێوه نوێنهرایهتی ی دهبێت یان ی بكرێت ئایا ئهو سیس������تهمه فهرد دیار به لیست ،لێرهدا بوارمان نابێت ههموو ئهو سیستهم ی باسمان كرد خوێندنهوهیان بۆ بكهین، و شێوازانه ی ی مهبهس������تمانه قس������هكردنه لهسهر سیستهم ئهوه ی به لیست. ههڵبژاردن ی ههڵب������ژاردن ،واڵت ی ئهم ش������ێوازه به گوێ������ره ی ی بهرفراوان دابهشدهكرێت بهسهر چهند ناوچهیهك ی ههڵبژاردن ههڵبژاردن ،یان واڵت ههمووی یهك بازنه دهبێت .ئهو سیس������تهمه زیاتر لهو واڵتانه بهكار دێت ی فرهحزبی تێدا پهیرهو دهكرێت .لهو كه سیس������تهم ی تاكهكهسی دهنگدهر دهنگ به سیستهمهدا له جیات ی ك������راو دهدات ،یهكێ������ك له الیهنه ی دیار لیس������تێك ی ی ئ������هم سیس������تهمه ئهوهی������ه ،بازنهكان باش������هكان ههڵبژاردن فراوانن و نوێنهر لهسهر بنهمای بهرنامه ی ههڵدهبژێردرێ������ت و و پهی������رهو و پرۆگرامهكان������ ی ی كهس������ێتی ،خزمایهت������ی و بهرژهوهند ئیعتبارات������ تایبهتی كهمتر دهنگدانهوهی له پرۆس������هكهدا دهبێت، ی ی و نرخێك ی ههڵبژاردن گرنگ������ بهم������هش پرۆس������ه ی ههڵبژاردندا سیاسیی بههێزی دهبێت .لهو شێوازه ی سێ جۆری لیس������ت بوونیان ههیه ،ئهوانیش لیست داخراو ،كراوه و نیمچه كراوهیه.
حوزهیرانی 2013
17
ی داخراو لیست
ێ ی داخراو واتا دهنگدان به تهواوی لیستێك ب لیس������ت ی دهس������كاریكردن ،كه ئهمه وهك زۆربهی زانا و پسپۆران ی ههڵبژاردن، بواری یاسای دهس������توری و سیستهمهكان ی زۆر دووره له دیموكراسییهتهوه، پێیان وایه تا ڕادهیهك چونك������ه ئازادی������ی ههڵبژاردنی ن������اوی پاڵێ������وراوان بۆ دهنگدهران دابین ناكات ،بهڵكو دهنگدهر ئهوهنده ئازاده، یهكێك لهو لیستانه ههڵبژێرێت به ههموو كاندیدهكانیهوه. ی ناوی پاڵێوراوهكان به لهم جۆره ش������ێوازهدا ڕیزبهندی ی هیچ جۆرێك تێك ناچێ������ت و كاندیدهكان تا له ڕیزبهند ی دهرچونیان زیاتر ی لیس������تهكه نزیكتر بن ،ههڵ پێشهوه دهبێت و به پێچهوانهشهوه.
ی كراو ه لیست بهگوێرهی ئهم ش������ێوازه ،دهنگ������دهر دهتوانێت بۆ ی ی ئهو لیستانه ێ له س������هرجهم خۆی لیس������تێكی نو بهشداریی ههڵبژاردنهكهیان كردووه دروست بكات و دهنگ������ی پێ بدات ،بهاڵم ئهم جۆره ش������ێوازه كات و ی پێویس������ته ،ههم ب������ۆ دهنگدهر و ماندوبونێكی زۆر ی پرۆس������هكه له ی سهرپهرش������تیكار ههمیش بۆ الیهن ی لیك جیاكردنهوهی دهنگهكان ،به تایبهتی ئهگهر كات بازنهی ههڵبژاردنهكه فراوان بێت. بۆ نموونه ئهگهر بازنهیهكی ههڵبژاردن 30كورسی ی بۆ دانرابێت ،ئهوا دهنگدهر له ههموو ئهو لیستانه بهش������داریی ههڵبژاردنهكهی������ان ك������ردووه ،ماف������ی ی 30كهسی ی لیستێكی س������هربهخۆ دروس������تكردن ی ی به كات و ماندووبوونێك دهبێت ،كه ئهمهش پێویست ی ههڵبژاردن بچووك زۆر ههیه ،بهاڵم ئهگهر بازن������ه بێت ی������ان ههڵبژاردنێك������ی تایبهت ب������ه ڕێكخراوێك، س������هندیكایهك ،كۆمهڵه و الیهنێكی بچووك بێت ،ئهوا ی ئهم سیس������تهمه ب������ه گونجاوترین و بهكارهێنان������ دیموكراسیترین سیستهم دادهنرێت ،له كاتێكدا بهها
18ههڵبژاردن ژماره ()34
ی ی دهداته دهنگدهر ،چونكه دهنگدهر له جیات و گرنگی ی ئ������هوهی تهنه������ا نوێنهرێك یان لیس������تێك به گش������ت ی ی ههیه به گوێرهی كورس������ییهكان ههڵبژێرێ������ت ،بۆ ی بكات. ناوچهكه ،نوێنهر دیار ه كراو ه ی نیمچ سیستهم
ی داخ������راو له ی لیس������ت ی سیس������تهم دووركهوتن������هوه ی پرهنس������یپهكانی دیموكراس������ی و نهگونجانی سیستهم لیس������تی كراوه له ههڵبژاردنه فراوانهكان ،پس������پۆران و ی تر ی ناچار كرد ،بیر له ش������ێوازێك زانایانی ئهو بواره ی ئ������هم كهموكورتییانه ،كه بكهنهوه بۆ چارهس������هركردن ی نیمچه كراوهی������ه .واتا ی سیس������تهم ئهویش ش������ێواز ی پێش������وو كه به تێكهڵهی������هك ل������ه له ه������هردوو ش������ێوه سیستهمێكی نێوهند له نێوان ههردوو سیستهمهكهی تر ی بنچینهی ئهم سیستهمه ئهوهیه ،كه دادهنرێت .گهوههر دهنگ������دهر س������هرهتا لیس������تێك ههڵدهبژێرێ������ت ههروهك ی لیستی داخراو ،پاش������ان له ناو لیستهكهدا سیس������تهم پاڵێوراوێك پهس������هند دهكات ،كه له كۆتاییدا ڕیزبهندیی ی ناو لیس������تهكه دهگۆرێت ،بهاڵم ئهم جارهیان پاڵێوراوان ی حزب و گروپ و الیهنی خاوهن لیست، دوور له ویس������ت ی ئی������رادهی دهنگ������دهر ،ڕیزبهندێكی تر بهڵك������و بهگوێره دروست دهبێت.
سهرچاوهکان:
د .محم������د رفعت عبدالوهاب ،األنظمة السياس������ية،منشورات الحلبي الحقوقية ،لبنان.2007 ، أن������درو رينولدز واخرون ،أن������واع النظم اإلنتخابية،ترجمة :كرس������تنا خوشابا بنو ،أربيل ،مؤسسة موكرياني للبحوث والنشر ،ط.2007 ، 1 صالح حس������ين علة العبدالله ،اإلنتخابات كأسلوبديمقراطي لتداول الس������لطة ،دار الكتب القانونية ،مصر، .2011
جۆرهكانی حكوومهتی ههڵبژێردراو ی دارڤان ی ل ه ئینگلیزییهوه :باوك * وهرگێڕان ی ههڵب������ژاردن، ی لێكدانهوه بهپێ������ جیاوازیی سهرهكی له نێوان ههردوو سیستهمهكانی حكوومهتدا ئهوهیه ،له ی س������هرۆكایهتیدا ،كهسێك حكوومهتێك دهبێته حوکمڕان كه لهالیهن خهڵكهوه ی ههڵدهبژێردرێت ،بهاڵم له سیس������تهم حكوومهتی پهرلهمانیدا ،ئهنجوومهنێك ی گش������ت ههڵدهبژێردرێ������ت و نوێنهران حیزبه سیاس������ییهكان له واڵتدا سوێند ی دهخ������ۆن و متمان������ه ب������ه س������هرۆك حكوومهت دهبهخش������ن .بۆیه له ههر یهك لهم دوو سیستهمانهدا ،ههڵبژاردن چهند شێوه و بنهمای جیاوازیان ههیه. ی س������هرۆكایهتیدا، ل������ه سیس������تهم ی س������هرۆك ههمیش������ه ههڵبژاردن������ ڕووداوێك������ی نهتهوهیییه ك������ه ههموو دهنگهكانی هاوواڵتیان تۆمار دهكرێن. ههمیش������ه ڕای زۆرینهیه كه زۆر جار ێ بهالنیكهمهوه ی ئهوه دهكات ،دهب داوا ی ك������ۆی دهنگهكان كاندیدهك������ه %51 ی ههڵبژێردرێت، بهدهست بێنێت ،بۆ ئهوه ئهگهر پێویس������تیش كرا ئهوا لهوانهیه خولی دووهمیش له نێوان باش������ترین ی كاندیده دانراوهكان یا ناسێنراوهكان ئهنجام بدرێتهوه . ی ی له سیس������تهم ئهو ههڵبژاردنانه پهرلهمانیدا ئهنجام دهدرێن ،پێویستیان ی ههڵبژاردن ههیه ی بازنهكان به دانان ی واڵت كه لهگهڵ تێكڕای������ی ناوچهكان یهکبگرێتهوه ،ههروهها دهرفهت دهداته ی چارهس������هره جۆراوجۆرهكان له ڕوو
ی دهنگی كهسێك و بهتایبهتیش دهربڕین شێوازی ههڵبژاردن. النێكی تریش كه بهشێوهیهكی بهرچاو ل������ه ڕووی ههڵبژاردنهكان������هوه كار ل������ه ههڵوێستی هێزه سیاسییهكاندا دهكات، بریتییه له ڕێگهگرتن له دووبارهبوونهوهی ههڵبژاردن������هوهی کهس������ایهتییهک ،ک������ه ئهم������هش یهکێکه ل������ه تایبهتمهندییهکانی سیستهمی سهرۆکایهتی. ئ������هم دیاریكردن������ه ،ئ������هو حیزبانهی لهسهر دهسهاڵتن ناچار دهكات ،واز له كهس������ه بهناوبانگهكانی������ان بێنن و ماوه بهماوه یا خول به خول س������هرۆكهكهیان نوێ بكهنهوه و بگۆڕن ،كه ئهمهش زیاتر لهو سیس������تهمهدا ب������اوه وهك زیاتر له سیستهمی پهرلهمانیدا .دواجار بهڵگهکه ئهوهیه كه ههر كهسێك له ههڵبژاردنهكهدا سهرنهكهوێت ،ههمیشه دهرفهتی ئهوهی ههیه كه دووب������اره ههوڵبداتهوه بۆ خۆ ههڵبژاردن بۆ بیرۆكهی س������هركهوتن له ههڵبژاردندا نوێ ببێتهوه. ی بۆ لهوانهیه گرنگترین تایبهتمهند ی پڕۆسهكانی ههڵبژاردن، ڕێكخستن بریت������ی بێ������ت ل������ه پێش������بینیكردنی ی ی ئهنجام������ جۆراوج������ۆر لهب������اره ی ههڵبژاردن������هكان .ههڵبژاردنهكان������ ی ل������ه واده پێش������تر س������هرۆكایهت ی دانراوهكاندا ئهنجامدهدرێن ،كهچ ی ی پهرلهمانیدا دانان له سیس������تهم گش������ت وادهكانی ههڵبژاردن بۆ ئهو ئهنجومهنهی یاسادانان دهگهڕێتهوه،
ی كه ههمیشه دهتوانرێت له ئاواتێك ی سهرۆكایهتیدا دابنرێت. تاكالیهنه ی ج������ار ئهمه وا ل������ه حیزبه زۆرب������ه ی سیاس������ییهكان و بهڕێوهبهرایهتی������ ی ههڵب������ژاردن دهكات ،ك������ه به واده ههڵبژاردنه گش������تییهكان بۆیان ببێته ڕووداوێکی لهنهکاو. ی ههردوو سیستهمهكه له كاریگهری ی ههڵبژاردنهكانهوه ی بهڕێوهبردن ڕوو ی ههڵبژاردنهكان ڕوون و بۆ ڕێكخستن ی ی ئاسای ئاشكرایه .چهند ڕاگهیاندنێك ههڵبژاردن������هكان ڕێگ������ه ب������ه ههموو ئۆپهراسیۆنهكان دهدات ،كه بۆ داهاتوو پالنی جێبهجێكردنیان بۆ دانراوه. بهكارهێنانی دهسهاڵتی ههڵوهشاندنهوه، بهڕێوهبردنێكی تایبهت و گۆڕاوی كاریگهر له ڕووی ههڵبژاردنهوه دروست دهكات ،كه توانای ڕێكخستنی پڕۆسهكانی ههڵبژاردنی ههبێت ،ئهمهش بهه������ۆی ئهو ماوه كورته پێش������بینیكراوهی که له ههر سیستهمێكی ههڵبژاردندا ههیه. ی ێ ههمان قس������هی هاوشێوه دهكر ی ئهم قسهیه بۆ میكانیزمی ههڵبژاردن ی سیاس������ی دابنرێت، ه������هر حیزبێك������ ی ی ورووژاندنی مهسهله ئهویش بههۆ ی ی تهواو دهستنیش������انكردنی ژم������اره كاندیدهكان بۆ بهشداریكردن له گشت بازنهكانی ههڵبژاردن له واڵتدا ،ئهویش ی ئهو كاتهوه ك������ه له نێوان له ڕێگ������ه ی ی ههڵبژاردنهكان و ناونان ڕاگهیاندن كاندیدهكانهوه دادهنرێت.
سهرچاوهhttp://aceproject.org :
حوزهیرانی 2013
19
ستراتیژییهتی دهزگاكانی ڕاگهیاندنی پارته سیاسییهكان
و :ئاران جهمال ڕۆژنامهنووسان یا دهزگا ڕاگهیاندنهكان ،بۆ خستنهڕووی بهرنامهكانی������ان ل������ه ڕێ������ی ڕاگهیاندنهوه ،پێویس������تییان به زانیارییهكی تهواو ههیه لهس������هر ستراتیژییهتی سیاسهتی ئ������هو پارتانهی كه پهیڕهوی لێ دهك������هن .ئهوهش بابهتێكی گرنگه بۆ ئهوهی چهواشه نهكرێن ،ههروهها بۆ شیكردنهوه و ڕوونكردنهوهی ستراتیژییهتی حیزبهكان بۆ جهماوهر. گوته و باسی سهردهمیانه له بارهی بانگهشهی ههڵبژاردن و ڕێگهچ������ارهی دیك������هی هۆیهكان������ی ڕاگهیان������دن كه تازه داهێنراون ،زۆرن .ههر چهنده لهم س������هردهمهدا تهكنهلۆژیا گهشهی كردووه و سهردهمی بهكارهێنانی مۆبایل ،كۆمپیۆتهر و هۆیهكانی دیك������هی پهیوهندیكردنه ،ب������هاڵم ڕێڕهوی پارته
20ههڵبژاردن ژماره ()34
سیاس������ییهكان بۆ بانگهش������هی ههڵمهتی ههڵب������ژاردن هیچ گۆڕانكارییهك������ی ئهوت������ۆی بهخۆوه نهبینی������وه .دهكرێ ئهم ڕێڕهوانه بهم شێوهیهی خوارهوه كورت بكهینهوه: سهپاندنی بهرنامه :پارته سیاسییه ڕكابهرهكان یا پاڵێوراوان، ل������ه زۆربهی كاتهكاندا له ش������وێنه تایبهتییهكانی خۆیاندا و ئهو ش������وێنانهی ك������ه خۆی������ان ههڵیانب������ژاردووه ،چاالكییهكانی������ان بهڕێوهدهبهن .دهكرێت یهكێك لهو پارته سیاس������ییانه بانگهشهی چاكسازیكردن له بواری ئابووریدا بكات ،پارتێكی دیكه لهسهر بنهمای ئاساییشی نهتهوهیی ،بهشداری له ههڵمهتی ههڵبژاردندا دهكات .س������هركهوتنی س������تراتیژییهتی ههڵمهتی ههڵبژاردنبه توانای ئهو پارتهوه بهنده و چهنده دهتوانێت دهزگا ڕاگهیاندنهكان
هان بدات بۆ جهختكردنه له سهر ئهو بابهتهی ،كه له ئهولهوییهتی كارهكانی دای������ه و ،الدان لهو بابهتهی پارت������ی ڕكابهر جهختی لهسهر دهكات .پێویسته ڕۆژنامهنووسان ئهو مهبهست و نیازه بزانن و ههوڵ بدن جهخت لهس������هر ئهو بابهتانه بكهنهوه ،كه بۆ دهنگدهران ئهولهوییهتی ڕاستهقینهن. بهكارهێنان������ی ههواڵی دڵخۆش������كهر بۆ بهدهس������تهێنانی جهماوهر له نێوان دهنگدهراندا :ئهم ش������ێوازه بهقهد كۆنیی سیاسهت كۆنه ،وهك ئهوهی سیاسهتمهداران ههڵدهستن به لهئامێزگرتن و ماچكردنی من������دااڵن ،یا ئهنجامدانی چهند كارێكی وهرزشوانی یا خواردن و خواردنهوهی ههر جۆره خواردنهوهیهك له ش������وێنه گش������تیهكاندا ،ی������ان ههر جۆره كارێكی ش������یاو (له ڕووی ڕۆشنبیرییهوه) بۆ ئهوهی خۆیان وهك شێوهیهكی نموونهیی یا مرۆڤایهتی لهبهردهم دهنگدراندا پیش������ان بدهن .ههر چهنده لهالی دهنگدهران ئاشكرایه كه ئهمه شێوهیهكی درووستكراوه ،بهاڵم لهگهڵ ئهوهشدا تاكو ئێستا ئهو شێوهیه بۆ دهرخستنی سیاسییهكان به ڕوویهكی مرۆڤایهتییهوه سهركهوتوو بووه .لهوه گرنگتر بهكارهێنانی كاته بۆ خۆالدان لهو بابهتانهی زهرهریان پێدهگهیهنێت. لێرهدا ڕۆژنامهنووسان بهرهوڕووی كێشه دهبنهوه ،چونكه ئهم چیڕۆكانه ناواقعین ،بهاڵم لهوانهیه ئهوان تووشی مهترسی ببن ئهگهر بێ������ت و دهزگا ڕاگهیاندنهكانی ڕكابهرهكانیان ئهم ههوااڵنه كۆ بكهنهوه و باڵوی بكهنهوه ،ئهگهر خۆیان ئهو كاره نهكهن .بۆیه زۆربهی ههواڵهكانی ڕووماڵكردنی ههڵبژاردنهكان ڕووكهشین و له شێوازی ڕاگهیاندن دوورن. گۆڕین������ی بابهت :ئ������هوهش گرێدراوه ب������هو دوو خاڵهی
سهرهوه ،له كاتی ههبوونی ڕووداوێك كه زهرهری بۆ یهكێك له پاڵێوراوهكانی ئهو پارته ههبێت ،ههڵدهستێت به گۆڕینی چاودانهسهر ئهو بابهته لهالیهن دهزگا ڕاگهیاندنهكانهوه بۆ بابهتێكی تر ،وهك باسكردنی خاڵه الوازهكانی پارتی ڕكابهر یا گۆڕینی ئهو ههواڵه به ههر جۆره باسێكی تر بۆ خۆالدان لهو ههواڵه نێگهتیڤانه. پاراس������تنی ناو ل������ه ههواڵهكاندا :هیج كهس������ێك دهنگی نهداوه به پاڵێوراوێك كه پێش������تر گوێبیس������تی نهبووبێ یا زانیارییهكی لهس������هر نهبێت .بۆیه پێویسته ڕاگهیاندنهكان گرنگی به ناس������اندنی پاڵێوراوهكان بدهن ،ههرچهنده ئهمه ش������ێوازێكی كۆنه ،بهاڵم تا ئێس������تاش پهی������ڕهو دهكرێت و تاڕادهیهكی زۆریش سهركهوتوو بووه. ڤ دژی پارت������ی ڕكاب������هر چی������ڕۆك و بابهت������ی نێگهتی������ باڵوبك������هرهوه :وهرگرتنی ههڵوێس������ت لهب������ارهی ههڵمهتی سیاسیی نێگهتیڤ بهپێی ڕۆش������نبیریی سیاسی جیاوازی تێدهكهوێ������ت ،لهگهڵ ئهوهش������دا له زۆرب������هی حاڵهتهكاندا دهس������تدرێژیی ڕاستهوخۆ بۆ س������هر پاڵێوراوێكی ڕكابهر، كاریگهرییهكهی كهمتر دهبێ ل������ه باڵوكردنهوهی چیرۆكی نێگهتیڤ بهشێوهیهكی زیرهكانه لهسهر پارت یا پاڵێوراوێكی ڕكابهر .ئهوهش پێ������ی دهوترێت هون������هری باڵوكردنهوهی ههواڵی نێگهتیڤ كه بهشێوهیهكی خێرا لهگهڵ درووستبوونی ش������ێوازی بانگهش������هكردن گهش������هی ك������ردووه .لێ������رهدا بهرپرسیاریهتیی رۆژنامهنووسه له كاتی ڕووبهڕووبوونهوهی ئهو جۆره ههواالنه ،ئهو پرسیاره لهخۆی بكات؛ كێ ئهوهم پێ دهڵێ و بۆچی؟
سهرچاوهaceproject.org :
حوزهیرانی 2013
21
ههڵبژاردن و چهند پرسێک
* سازدانی :كهریم سمكۆ ی دلۆڤان بهرواری پارێزهر و رۆژنامهنووس له دیمانهیهك ی ی كۆمس���یۆنێك تایبهت������دا ڕایدهگهیهنێ������ت" :ههبوون ی ههڵبژاردن بكات ،یهكێك ه ل ه سهربهخۆ ك ه ئیداره ی دیموكراسی" ی سیستهم خاڵ ه ههر ه بهرزهكان ی ههڵبژاردن ئهگ���هر بوو ه دهش������ڵێت" :بانگهش���ه ی ههڕهش���هکردن ب ه (خودا) ،لهههموو پێوهرهكان دیموكراسی دهردهچێت". ی تایبهت به ههڵبژاردن و ههروهها لهسهر چهند پرسێك ی س������هربهخۆیی و بێالیهنیی كۆمس������یۆن و كاریگهرییهكان ههڵبژاردنێكی ڕاستهقینه بۆ حكوومهت ،ئهم گفتوگۆیهمان ئهنجامداوه. ئهو شارهزایه پێی وایه "ههڵبژاردن ڕۆحی دیموكراتییهته"، بهپێچهوانهش������هوه ،ئهگ������هر ههڵبژاردن له ه������هر واڵتێك و جڤاتێك نهبێت ،واتا دیموكراس������ی نییه .چونكه ههڵبژاردن دهبێته بنهمایهكی گرنگ بۆ ئهوهی گهل بتوانێت دهسهاڵت ی خ������ۆی ههڵبژێرێت ،ك������ه چۆن ئهو ب������ه ئی������رادهی ئازاد ی دهس������هاڵته كار بكات ،نهك "كام ه دهس���هاڵت ئیداره واڵت بكات ،بهڵكو دهس���هاڵت ب ه چ شێوهیهك بێت، ی حوكم و دهوڵهت، ی بهڕێوهبردن و شێوه ش���ێوه ب ه ههڵبژاردن دێت ه ئاراوه".
22ههڵبژاردن ژماره ()34
ی پڕۆسهی ههڵبژاردنهكانیش ی جۆر دهرباره دهڵێ������ت" :ههڵب���ژاردن ه���هر ئ���هوه نیی ه بۆ پارێ���زگا ،پهرلهمان یان س���هرۆكایهتی بێت، بهڵكو لهناو حزب ،رێكخراوه ناحکوومییهکان، دهزگا و ئهنجومهنهكان���دا ههڵبژاردن ههیه. به گشتیش ،ههڵبژاردن بناغهیهكه بۆ ئهوهی چ���ۆن بتوانین ب���ۆ بهڕێوهبردنی ئهم واڵته، ئیرادهی گهلی ئازاد بپارێزین". لهكاتی دهسهاڵتی ڕژێمی دیكتاتۆری (سهدام حوسێن) ههڵبژاردن له عێراقدا ئهنجام نهدهدرا، ئهمهش دهگهڕێتهوه بۆ بڕیاردانی دیكتاتۆری بۆ گلدانهوهی دهس������هاڵتی خۆی بهس������هر گهلدا. دلۆڤان بهرواری پێی وایه بهدرێژایی ئهو 35ساڵهی حوكمی سهدام حوسێن ههڵبژاردن له عێراق نهدهكرا ،ئهمهش لهبهر ئهوهی كه دیكتاتۆرێكمان ههبوو "ئهگهر بێیت و س����هیری عێراق بكهین پێش حوكمی س����هدام حوسێن و دوای گرتن ه دهس����تی حوك����م لهالیهن س����هدامهوه ،دهزانی عێ����راق چهنده پاش كهوت ،چونكه كهس����ێكی خراپ بوو و گۆڕانكاری له دهسهاڵتدا نهبوو". ئهو ،ڕای وایه ،ڕادهس������تكردنهوهی دهسهاڵت به شێوهی دهوریی 4س������اڵ ئهنجام بدرێت و بهش������ێوهیهكی ئاسایی و بهبێ ش������هڕ به بناغهی دیموكراس������ییهت له ه������هر واڵتیكدا ههژمار دهكرێت .بهاڵم له ههموو واڵتێكدا دهبێت پڕۆس������هی ههڵبژاردن ههر ئهنجام بدرێ������ت ،ئهگهر ئهنجامیش نهدرا و دهسهاڵتهكهش حوكمێكی دیكتاتۆری نهبوو ،دهبێت لهم واڵته ئهو مهرجانهی تێدا بێت" .ئهگهر حوكمهكه دیموكراس����ی ب����وو یاس����ا ئهم����هی دیاری ك����ردووه ك����ه حاڵهتێكی تایبهته و پێی دهگوترێت (حاڵهتی فریاكهوتن -حاله طواری) ئ����هم حاڵهت����هش ئهوهیه كه مهترس����ییهكی گهور ه لهسهر ئهم واڵته ههیه و ئهبێت بهرانبهر ئهو مهترسییه ڕابوهستین ،نهك تهنها ههڵبژاردن ،بهڵكو ههموو مافهكان وهك (مافی سیاسی) و ههتا ههندێك یاساش ڕادهگیرێن و بهكار ناهێندرێن".
كاتێك واڵت پێویس������ت دهكات حاڵهتی فریاكهوتن ڕابگهیهنێت، ی "ب ه دوو ش���ێو ه ئهم حاڵهته ڕادهگهیهندرێت ك ه مهترسی ی ههبێت وهك :بوومهلهرزه ،تسۆنامی، ی سروشت ڕووداو ی ئهمن و ئاس���ایش لهسهر واڵت س���ووتان ،یان مهترس��� ی گ���هوره ،ئهو كات ه ههبێ���ت وهك :جهن���گ ،تهقینهوهیهك ی ههی ه ئهو مافان ه ڕابگرێت ،بهاڵم لێرهشدا دهسهاڵت بۆ ی ئهم ڕاگرتنه ،ئهمیش وهك: كۆمهڵێك م���هرج ههن لهكات ی فریاكهوتنهك ه ڕابگهیهندرێت و ی حاڵهت��� دهبێت هۆكار ی ماف و یاسایهكان ی بكرێت ،دهبێت ڕاگرتن ی دیار ماوهكه ی پێویس���تییهك ه بێ���ت ،ن���هك ئهگ���هر ل��� ه واڵتێ���ك بهپێ��� بوومهلهرزهیهك ڕووبدات ،دهسهاڵت بێت و ههندێك ماف ی ب���هم رووداوهو ه نهبێت .بۆی ه ڕابگرێ���ت ک ه پهیوهن���د كاتێ���ك ئ���هو مهترس���ییان ه ل��� ه واڵتێكدا ههب���ن ،دهکرێت ی ههڵبژاردن دوا بخرێت ،بهاڵم لهگهڵ ئهوهش���دا پڕۆس���ه ی ئهو ه نیی ه پهرلهمانیش دابخرێت!" ئهم ه مانا به بۆچوونی بهرواری چهند خاڵی سهرهكی ههن بۆ پاكیی ههڵب������ژاردن له ههر واڵتێكدا ،وهك :ههبوونی كۆمس������یۆنێكی سهربهخۆ كه ئیدارهی پڕۆسهی ههڵبژاردن بكات ،یهكێكه له خاڵهكانی ههره بهرز له سیستهمی دیموكراسی له واڵتێکدا، كه دواجار ههڵبژاردن ،ههڵبژاردنێكی ئازاد و دیموكراس������ی دهبێت .بۆ نموونه" :پێش ئێستا لهكاتی رێژێمی بهعس، ی ناوخۆ ئی���دارهی ههڵبژاردن���ی دهكرد له وهزارهت��� عێراق ،وهزارهتی ناوخۆ دهزگایهكی سهربهخۆ نییه، بهڵكو بهش���ێكه له دهس���هاڵت كه الیهنگیری حزبێكی گهوره دهكات ،بۆیه ههبوونی ئهم كۆمسیۆنه یهكێكه له مهرجهكانی دیموكراسی". ی بهاڵم لهگهڵ ئهوهشدا بهرواری هاته سهر ئهو مهرجانه دهبێت له ههمان كۆمس������یۆ ن ههبێت ،ك������ه دواجار دهبێته كۆمسیۆنێكی بێالیهن ،لهوانه: یهكهم :سهربهخۆیی ،واتا نابێت ئهندامی حزبێكی دیاریكراو لهو كۆمس������یۆنهدا ههبێت ،ئهگهر هاته ناو كۆمس������یۆنهكهش، دهبێت دهست لهكاری حزبایهتی بكێشێتهوه. ی لهناو كۆمس������یۆندا دووهم :بێالیهنی ،واتا ئهو كهس������ه ی ههڵبژاردنهكان بۆ ئهو گرنگ نهبێت، ئیش دهكات ،ئهنجام نه به باشی و نه به خراپی" ،باش ه چۆن دهتوانین ئهم ی ش���ت ه بپارێزین؟ ئهو كات ه دهتوانین ئهگهر بڕیار ی حكوومهت دهسهاڵت لهس���هر كۆمسیۆن ب ه دهست ی پهرلهمان بێت". نهبێت ،بهڵكو به دهست
سێیهم :كاری ئهم دهزگایه واتا كۆمسیۆن دهبێت بهردهوام بێت ،واتا ئهگهر بۆ كاتێكی دیاریكراو و چهند كهسی دیاریكراو بۆ كاتێك������ی دیاریكراو دهستنیش������ان بكرێن ،ئ������هوا لهوانهیه كاریگهری نێگهتیڤی ههبێت لهسهر ئهنجامی ههڵبژاردنهكان. ی "بۆچی"دا" :مهسهلهكه ههر ئهوه نییه له پرس������یار كاتی ههڵبژاردن ت���هواو بوو كارهكان بهكۆتا هاتن، بهڵك���و كۆمهڵێك كاری تر ههن ،لهوانه پێشخس���تنی یاس���ا و سیس���تهمی ههڵبژاردن و خولی تایبهت و هتد .ئهمانه كاری ئهو دهستگایهن ،لهههمان كاتیشدا ئهوان له بهردهوامیدا ،دهبنه كادیری پڕۆفیشناڵ له بوارهكهی خۆیان و ،بهههمان ش���ێوه ئیمكانییهتی كاریگ���هری لهس���هر فهرمانب���هری كۆمس���یۆن ك���هم دهبێت���هوه ،ئهگهر من فهرمانبهری كۆمس���یۆن بم و بهش���ێوهیهكی كات���ی دابندرێم ،لهوانهیه تووش���ی كاری تر ببمهوه و بڵێم دهی كاكه خۆ من تا ههتایه لێ���ره نیم ،بهاڵم ئهگهر بهردهوام بێت ،ئهو ئهگهرانه ڕوونادهن و كاریگهرییهكان كهمتر دهبنهوه". سهبارهت به دانانی مامۆستا و كارمهندی دوور له كۆمسیۆن لهكات������ی ههڵبژاردنهكان������دا" :لهوانهیه ئهمه ب���ۆ زۆریی بنكهكان���ی دهنگ���دان بگهڕێتهوهو لهههمان كاتیش���دا كهمیی كارمهن���دی تایبهتیی كۆمس���یۆن ،بهاڵم دهبێت ئهوانه خولی تایبهت ب���ه كارڕاییكردنی ههڵبژاردنیان بۆ بكرێتهوه ،چونكه ئهگهر وا نهكرێت ،هیچ جیاوازی نابێ���ت لهگهڵ ئهو كاتهی وهزارهتی ناوخۆ به بهیانێك ههم���وو مامۆس���تایانی دهك���رده كارمهن���دی كاتی���ی كۆمسیۆن بۆ سهر پڕۆسهی ههڵبژاردن". ی ههڵبژاردن به شێوهیهكی دیموكراسی و ئهگهر پڕۆسه ی ئ������هو مهرجانهی باس������مان لێوهكرد ڕاس������تهقینه و بهپێ ی دهبێت لهس������هر تاكهكانی ئهو بهڕێوهچوو ،كاریگهری چ ی دهڵێت" :متمانهی���هك لهالیهن گهلهو ه جڤاته؟ بهروار دروس���ت دهبێت ك ه ئهو دهس���هاڵت ه شهرعییه ،وات ه گهل متمان ه ب ه دهس���هاڵت دهكاتهوه ،ئهگهر متمان ه ی دهبێت؟ لهالیهن گهلهو ه ب ه دهسهاڵت پهیدا بوو چ ئهو كاته گهل ئاس����انكاری دهكات بۆ دهسهاڵت كه بهرنامهی خۆی جێبهجێ بكات ،لهههمان كاتدا ئهگهر بهرنامهك����هی جێبهجێ كرد ،كۆمهڵگه پێش دهكهوێت و ئاس����تی ڕۆشنبیری و دیموكراسی بهرز دهبێتهوه، ئهم����هش وهكو بازنهیهكه خ����ول دهخواتهوه .كهواته
حوزهیرانی 2013
23
پڕۆسهی ههڵبژاردن به شێوهیهكی ڕاستهقینه ،ئازاد و دیموكراس����ی ئ����هم بازنهی����هی لێدهكهوێت����هوه ،كه یهكێك یهكێكی تر بهردهوام دهكاتهوه". ی ی ڕاگهیاندنی ئهنجام ی زۆرجار لهكات دهربارهی ئهوه ی ی ی������ان كهمتر و زیاتر ههڵبژاردن������هكان دهگوترێت %80ـ دهنگدهران بهش������دارییان لهو پڕۆسهیهدا كرد ،ئایا ئهمه چ ێ دهكهوێتهوه و نهچوون������ی ئهو رێژهیه ی ل������ كاریگهرییهك ی بواری ههڵبژاردن گوتی: ێ دهڵێت؟ ئهو شارهزایه چیمان پ ی ی زۆر گرنگ ه ك ه دهبێت دهسهاڵت بیر "ئهم ه خاڵێك ی كۆمهڵگ ه ی هۆش���یاری ێ بكاتهوه ،ئهم ه س���هرهڕا ل ت ئهو ه دهگهڕێتهو ه ی ههڵبژاردن ،هاوكا بۆ پڕۆسه ی ی ههست دهكات دهنگهكه ی كاتێك هاوواڵت بۆ ئهوه ی نیی���ه ،ئ���هم ههس���ت و گومان��� ه هی���چ بایهخێک��� ی ئهو كات ه دهڵێت ی گهورهیه ،هاوواڵت مهترس���ییهك ی ێ سهردهكهوێت! لهالیهك من بچم و نهچم دهزانم ك ی ی دهزانێت ك ه دهنگهكه ترهو ه ئایا چهند ه هاوواڵت ی ی چهند ه لهال ی دیموكراس ی هۆش���یاری گرنگه؟ یان ئهو جۆر ه هاوواڵتیانهدا باڵوه". ئایا ئهمه ئهركی كێیه ئهم وشیارییه باڵو بكاتهوه؟ بهرواری دهڵێت" :ئهركی كۆمسیۆنی بااڵ ،حكوومهت ،ڕێكخراوهكان و راگهیاندن���هكان بهههموو جۆرهكانییهوه ،كه دهبێت پێكهوه بهشدار بن بۆ ئهوهی هۆشیاریی دیموكراسی و ڕۆشنبیری له بواری ههڵبژاردن بگهیهننه هاوواڵتیان. ههستی دیموكراسییهت و دهنگی تاك وهكو هاوواڵتی چییه؟ له زۆرێك له واڵتان دهنگ دهكڕدرێت ،بۆ نموونه: ل���ه ههڵبژاردنهكانی واڵتی ئ���وردۆن نرخی دهنگێك له 500دۆالر زیات���ر بوو ،واتا دهنگهك���ه كاریگهری ههیه لهسهر ئهنجامهكان ،ئهمه خۆی لهخۆیدا ئهم دهنگكڕینه ش���ێوهیهكی زۆر خراپ���ه ل���ه پڕۆس���هكه ،ب���هاڵم ئهمه ئهوهمان پێ دهڵێت ،كه دهنگ كاریگهریی ڕاستهوخۆی ههیه ،لێ���رهدا دهبێت ههوڵی ئ���هوه بدرێت به ههموو ئهو دامهزراوانهی ئاماژهیان پێدرا ،ههر له حكوومهت، كۆمسیۆن ،ڕاگهیاندنهكان و ڕێكخراوه ناحکوومییهکان، دهنگ���ی ت���اك كاریگهری ههی���ه كه ئ���هم ههڵبژاردنه به دهنگ���ی تاك���ه كهس���ێك دهتواندرێ���ت ئهنجامهكان���ی بگۆڕدرێت و گۆڕانی بهسهردا بێت". سهبارهت به بانگهشهی ههڵبژاردن و بهكارهێنانی ئایین وهك بهش������ێك له پڕوپاگهندهكانی حزبه ئیسالمگهراكانی كوردستان،
24ههڵبژاردن ژماره ()34
دهكرێت لهو ڕێگایهوه خهڵكان چهواش������ه بكرێن؟ بهرواری پێ ی وایه حزبه ئیسالمیهكانیش وهك ههر حزبێكی تر ئایدۆلۆژیایهكی تایبهت به خۆیان ههیه ،ئینجا ئهم ئایدۆلۆژیایه لهس������هر بیرێكی ئیسالمی سیاسییه یان بیرێكی ئیشتیراكییه و هتد. "دهكرێ����ت لهڕوانگ����هی حزبهكهی خۆی����هوه ،واتا بیروب����اوهڕی خۆی بانگهش����ه بۆ بهرنام����هو پالنی خۆی بكات ،بهاڵم نابێت تههدیدی خوا لهمن بكات و ی پێشێل بكات ،بۆ س����نووری ئازادییهكانی بهرانبهر نموون����ه دهڵێ����ن :ئهگ����هر دهنگ به م����ن نهدهیت خوا دهتخاته ناو دۆزهخ����هوه! یان ئهگهر دهنگ به فاڵنه لیست یان كاندیده بدهیت ،كافر دهبیت! پهیوهندی له نێوان مرۆڤ و خودا فهلسهفهیهكی تایبهته لهنێوان م����رۆڤ و خودا ،نابێ����ت تۆ بێیت و خ����ودای گهوره بخهیته ناو بهرنامه و پالنهكانی خۆت بۆ مهرامێكی دیاریكراو كه گرتنه دهستی دهسهاڵته". ئهگهر حزبه ئیسالمییهكانی كوردستان به هاوواڵتیان بڵێن: ئهگهر دهنگ به ئێمه ن������هدهن خودا ئهتانخاته ناو دۆزهخهوه، باش������ه ئهگهر من مهسیح ی بم؟ ئهو كات چی؟ ئهی دهبێت ئهو ی بیروباوهڕێك ی جیاوازیان ههیه ئهوان چۆن بهوان لیس������تانه بڵێن؟ "بۆی��� ه ههموو لیس���ت ه كاندیدك���راوهكان ئینجا ی ئیس�ل�امییه ،یان عهلمانییه ،یان س���هربهخۆی ه حزب ی ی خۆ ه���هر ش���ێوهیهكه ،دهبێ���ت بهرنام��� ه و پالن��� ی بتوانێت ی كارهكان��� ڕابگهیهنێ���ت و لهس���هر بنهم���ا ی كۆمهڵگ ه بهدهست بێنێت. ی تاكهكان متمانه حزبه ئیس��ل�امییهكانیش بهههمان ش����ێوه دهبێت خۆی قان����ع ب����كات كه خۆی چ����ی دهكات بۆ كۆمهڵگ����ه ،بهههمان شێوهش حزبی عهلمانی و بازرگانی دهبێت بهو بهرنامهیهی دایانڕش����تووه قهناعهت����ی خهڵكان بهدهس����ت بێنن ،ئینجا ئ����هوه الی ئێم����ه دهمێنێت����هوه ئاخۆ متمانهم����ان به كامه بهرنام����هو كار ههیه بۆ ئ����هوهی له كاتی ههڵبژاردن دهنگی خۆمانیان پێ بدهین ،بهاڵم ئهگهر بوو به ههڕهشهکردن به خوا ،له ههموو پڕۆسهی دیموكراسی دهردهچێت".
تێبینی:
رواری 8س������اڵ لهگهڵ رۆژنامهی (واشنتۆن دلۆڤان به ی كردووه ،هاوكات لهگهڵ زۆرێك له ی كار ی ئهمریك پۆست) ی ی عێراق و رێكخراوهكان������ی تایبهت به كار رۆژنامهكان������ ی تایبهت به ی جیهان ی كردووه و خهاڵت ی كار رۆژنامهوان������ ی وهرگرتووه. ی بهدواداچوون راپۆرت
ههلبژارتنێن ئیتالیا
نڤێسهر :ئیما ویل
ێ پارتا گهال ئازادی برلسكونی -سهرۆك "ڕاسترهوا ناڤهند"
وهرگێران ژ ئنگلیزی :ئیحسان عادل
ێ پارتا بیرلوجینی بیرزانی -سهرۆك دیموكرات-
(سیلڤو برلسكونی) ههر ژ پاش شهرێ جیهانی یێ دوو ێ ژ ههموو كهسێن دیتر پتر پوستێ سهرۆكاتییا حكومهتا ئیتالیا وهرگرتییه .س������هربارێ رولێ وی د ژیانا سیاسیدا ،برلسكونی مهزن������ه بزنێزمانه ل ئیتالیا ،خودانێ گهلهك دهزگههێن میدیایه ل ئیتالیا و سهرۆكاتییا یانا ئهی سی میالن دكهت .ههتا ئهگهر هاتو پوستێ خۆ جارهكا دی وهرنهگرتژی ،دێ ههر كهساتییهكا ب هێز و كاریزمی ل چڤاتا نوینهراندا ههبیت.
(بیرلوجینی بیرزانی) س������هرۆكاتییا پارت������ا دیموكرات ێ سیاسهتێدا دكهت ،ئهزمۆن و ش������ارهزاییهكا مهزن د وار ههیه .د ژیانا خۆ یا پیش������هییدا ،ژ كهڤنه كۆمۆنیست بوویه ێ ێ ناڤهند .راپرس������ین وهسا بۆدچن كو كاندیدهك چهپڕهو بهێزه بۆ س������هركهفتن د ههلبژارتناندا .ئێكه ژ پشتهڤانێن ێ پالنا (مونتی) بۆ دهس������تگرتنێ ،ههولددهت وهكو گهنجهك تژی بزاڤ خۆنیشان بدهت.
مونتی ...ههڤپهیمانا ناڤهند
روبیرتو مارونی -ههڤبهندا باكوور
ێ كو ویالیهتا وی ب دوماهیك هاتی، (ماری������ۆ مونتی) ی س������هرۆكاتییا حكومهتا تهكنوكرات دكر ،پاش كو حكومهتا برلسكونی ل نوڤهمبهرا س������اال 2011شكهستن خواری. ێ ئێكهتییا ئوروپایه .ژ مرۆڤهك������ێ ئابووری زان و نوێن������هر ێ چاكس������ازیانه ل ئیتالیا ب������ۆ بهرهنگاریكرنا داخازك������هر قهیرانا قهردارییێ ،پشتگیرییا گهلهكان بدهستخۆڤه ئینا ،ژ وانهژی سهرۆكێ پهرلهمانی (جیانفرانكۆ ڤینی).
(روبێرتۆ مارونی) ،د حكومهتا برلسكونیدا ،وهزیرێ ناڤخۆ ێ باكووره .ل ههلبژارتنێن چوویی بوو ،نها سهرۆك ێ ههڤبهند ههڤپهیمانی دگهل پارتا "گهلێ ئازاد" ب سهرۆكاتییا برلسكونی پێكئینابوو .بزاڤ ێ دكهت رهزامهندی ێ لگور یاس������ایا سیاسهتا دهرڤهیا ئێكگرتی وهرگریت .گهلهك دژی پروگرامێ چاكسازییێن (مونتی) راوهستیا و چانس������هك ێ مهزن ههیه پڕانییا دهنگێن دهڤهرا باكووری (لومباردی) بدهستخۆڤه بینیت.
حوزهیرانی 2013
25
ئومپیرتۆ بوسی -ههڤبهندا باكوور
(بوسی) خودان كهس������اتییهكێ كارتێكهره .ههتا تیرمهها ساال 2012سهرۆكێ ههڤبهندا باكوور بوو، لێ ناچاربوو دهس������ت ژ كارێ خۆ ب������هردهت ،ژبهر تومهت������ا مفا وهرگرتنێ ژ مالێ گش������تی بۆ مهرهمێن كهس������اتی .زێدهباری تومهتێن ئاراستهی كورێ وێ (رین������زۆ) هاتینهكرین لدور گومان������ا كرینا باوهرناما زانكۆیێ ژ زانكۆیهكا تایبهت ل ئهلبانیا و مفاوهرگرتن ژ پۆستێ بابێ خۆ یێ سیاسی بۆ بهرژهوهندا خۆ یا تایبهت.
ئهندریتۆ -پارتا كریستیانا دیموكرات
(جیلی������ۆ ئهندریت������ۆ) ،د مێژوویا سیاس������هتا ئیتالیادا سیاسهتمهدارهكێ دێرینه .بۆ ههتاههتایێ د ئهنجومهنێ پیرانێ������ن ئیتالی������دا هاتیی������ه دامهزراندن ،س������ێ جاران س������هرۆكاتییا حكومهت������ێ وهرگرتیی������ه .ل س������هردهمێ دهستههالتا وی ،ئیتالیا توش������ی نهئارامییێ ژ ئهنجامێ هێرشێن باسكێ راستێ و باسكێ چهپێ یێ توندرهو بۆ مافیا بوویه .پشتگیرییا وی ژ ئهنجومهنێ پیران یا بهێزه، كو ل س������هردهمێن چوویی ش������یایه سێ حكومهتان ژبهر دهنگنهدانا خۆ بێخیت.
ێ بناڤودهنگێ ێ كود بیبی گریللو -خودان (بزاڤا پێنج ستێری)
ب������هری ببیته كهس������هكێ چاالكێ سیاس������ی( ،بیبی گریللو) ئهكتهرهكێ كومی������دی یێ حنێر بوو .گریللوی كودێ (كومهكا یاس������ا) بناڤێ (بزاڤا پێنج ستێری) ل س������اال 2009دامهزراند .تێدا ههمی ش������یانێن خۆ بۆ نههێالنا گهندهلییێ د سیاس������هتا ئیتالیادا مهزاختن. گریللو دژی سیاس������هتا (مونتی) بۆ دهس������گرتنێ بوو. گهل������هك رهخن������ه ل ركبهرێن خ������ۆ ل درێژاهییا دهمێ بانگهش������ا ههلبژارتناندا دگرت .گریلل������و د رێكا پارتا خ������ۆدا خهباتێ بۆ ئازادیی������ا دهربرینێ و چڤاكهكا پتر ڤهكری دكهت.
26ههڵبژاردن ژماره ()34
ێ ئیتالیا جورجیۆ نابولیتانۆ -سهرۆك (جورجیۆ نابولیتانۆ) ،سهرۆكێ 11یێ كۆمارا ئیتالیا و ئێكهمین سهرۆكێ دهولهتا ئیتالیا ژ حزبا كۆمۆنیستا ئیتال������ی .ل س������الێن نوتاندا ،ل س������هردهمێ (برودی) پۆس������تێ وهزیرێ ناڤخۆ وهرگرتبوو .پشتی وهرگرتنا پۆستێ سهرۆكاتییا ئیتالیا ،پڕانیا خهلكێ ئیتالیا ئهوی وهكو پارێزهرێ پۆستێ سهرۆكاتییا كۆماری دههژمێرن.
ل سهردهمێ (برلسكونی) وهكو كهسهكێ میانرهو دهاته دیتن .وهكو سهرۆكێ ههڤپهیمانا نیشتمانییا پارێزهر هاته دامهزراندن .دهستپێكا ژیانا وی یا سیاسی پهیوهندی ب پارتا راسترهوا توندرهو كربوو.
ێ پارتا ێ چهپرهو نیتشی فیندوال -سهرۆك ژینگههێ
لڤێ داوییێ ،س������هرۆكێ ههرێما (بولیا) و س������هرۆكێ پارتا ژینگههێ (نیتشی فیندوال) چوونه دناڤ پارتا دیمۆكراتا ئیتالی ب سهرۆكاتییا (بیرزانی) و ههڤپهیمانییهكا چهپا ناڤهند بناڤێ (ئیتالیا ههڤپش������ك) دامهزراند( .فیندوال) ب ئێك ژ پارێزهرێن دیار ژ مافێ ههڤژینییا ههمرهگهزی دهێته ههژمارتن.
ماسیمۆ دالیما -پارتا دیموكرات
ێ پارتا ئوسكار جیانینۆ -دامهزرێنهر (كاركرن بۆ نههێالنا بهر بخرابیچوونێ)
رۆژنامهڤانێ بهرنیاس (ئوسكار جیانینۆ) پارتا (كاركرن ژ ب������ۆ نههێالنا بهر بخرابیچوونێ) ل تهباخا س������اال 2012 دامهزراند .دگهل گهلهك رۆژنامهڤان و پسپورێن ئابووری، ێ ئازاد دكهت. (جیانینۆ) كار بۆ پشتهڤانییا سیاسهتا بازار حزب������ا وی داخازكهرا فش������ارا قهرزانه برێ������ژا %20و بۆ ماوهیێ پێنج س������الێن داهاتیدا .زێدهباری كێمكرنا باج و ێ و چاكسازییانه خویكانه( .جیانینۆ) ژ حهژێكهرێ فیدرالیهت د زانكۆیادا.
د بهرێ دا (ماس������یمۆ دالیما) پۆستێ سهرۆكێ وهزیران و وهزیرێ دهرڤه وهرگرتبوو .نها ئێكه ژ ئهندامێن پارتا دیموكرات و خودانێ دهزگههێ (ئیتالیا ئوروپی) یێ پشتهڤان بۆ ئێكهتییا ئوروپییه .زێدهباری س������هرۆكێ دهزگههێ خوێندنێن ئوروپییه. وهكو رۆژنامهڤانهكێ پێشتر( ،دالیما) دانهرێ گهلهك پهرتۆكانه و دوماهیك پهرتۆكژی بناڤێ (دژی پێلێ) بهالڤكرییه.
ێ پارتا ئهنتونیۆ ئهنگرۆیا -سهرۆك (شورهشا سڤیل)
جیانفراكۆ ڤینی -پارتا ئاییند ه و ئازادییا ئیتالیا
(جیانفرانك������ۆ ڤینی) ئالیگرێ (مونتی)یه بۆ ههڤپهیمانییا ناڤهند. (ڤینی) سیاسهتمهدارهكێ بلیمهت و خۆدان كهساتییهكێ كارتێكهره.
(ئهنگرۆیا) سهرۆكاتییا پارتا (شورهشا سڤیل) دكهت یاكو ههڤپهیمان������ه دگهل هن������دهك گروپێن بچوك ژ چهپ������ا ناڤهند و كۆمۆنیستێن دێرین و داخازكهرێن پاراستنا ژینگههێ .گهلهك ژ دادوهر و سهرۆكێن شارهوانییا ئهندامێن ئهڤێ ههڤپهیمانییێنه. (ئهنگرۆیا) ئێك بوو ژ پارێزهرێن كێش������ا كوش������تنا (جیوڤانی ڤالونس) كو ئێك ژ شهركهرێن مافیا بوو.
ژێدهرhttp://www.dw.de :
حوزهیرانی 2013
27
ڕاپرسی: ل فهلهستین ێ (بهرغوسی) ل پێشیا (مهحمود عهباس) تێت وهرگێڕان ژ ئنگلیزی :ئهڤراز عومهر
مهحمود عهباس
مهروان بهرغوسی
ئهنجامێن ڕاپرس������ییهكێ وهس������ا دیاركر ئهگهر نها ێ بهێن������ه ههلبژارتنێ������ن س������هرۆكاتییێ ل فهلهس������تین ئهنجامدان( ،مهروان بهرغوسی) سهركردێ زیندانكری یێ (بزاڤا فهتح) دێ (مهحمود عهباس)ی س������هرۆكی ێ ( )PAو (ئیسماعیل نهایێ دهس������تههالتا فهلهستین ههنییه)ی س������هرۆكێ ئهنجومهن������ێ وهزیرانێ (بزاڤا ێ ێ پێ ئینیت .ههروهسا ڕاپرسیی حهماس) شكهستن خۆیا ك������ر كو ( )%55ژ فهلهس������تینییان پش������تگیرییا ێ چارهسهرییا دوو دهولهتی ههمبهری ( )%44دژاتیی دكهن. ێ ێ س������هنتهرێ فهلهس������تینێ ی ڕاپرس������ی ژ ئالیی������ سیاس������هتێ و ڤهكولینێڤه هاته ئهنجام������دان ،تێدا ب ێ ئاوای������ێ ههڕهمهك������ی ( )1,270س������امپل ژ خهلك
ێ فهلهس������تینێ وهرگرتن و رێژا پهراوێزكرنا شاش������یی ( ).%3بوو. ههروهسا ڕاپرسییێ ئاماژه ب دابهزینا جهماوهرییا (حهماس) و (ههنییه) ههمب������هر بلندبووناجهماوهرییا (فهتح) و (عهباس) ی كر .لدوڤ ڕاپرس������ییێ ،ئهگهر ێ دوو ه������هر ئهڤ������رۆ ههلبژارتن بهێنه س������ازدان و بتن ێ بهربژار (عهب������اس و ههنییه) ههب������ن( ،عهباس) د ( )%52ژ دهنگ������دان بدهس������تخۆڤه ئینی������ت ،ههمبهری ( )%41بۆ (ههنیه)ی .بهری سێ مههان رێژا دهنگدانێ دناڤب������هرا ههردوواندا گهلهك ی������ا نێزیكی ئێك بوو ،بۆ (عهباس)ی ( )%45ههمبهر ( )%44بۆ (ههنییه)ی. ێ بكاریت شكهستنێ ب (عهباس) ێ ئێكانه ی كاندید و (ههنییه) بینیت (مهروان بهرغوس������ی)یه ،كو نها ب
28ههڵبژاردن ژماره ()34
ێ تومهتا چاالكییێن تیرۆری دژی ئس������رائیلێ ب حوكم ێ ل زیندانهكا ئسرائیلێ یێ زیندانكریه. ههتا ههتای د ڕاپرسییێدا هاتییه ئهگهر نها ركبهرییا ههلبژارتنێن ێ دناڤب������هرا س������هرۆكاتییا دهس������تههالتا فهلهس������تن (بهرغوس������ی) و (ههنییه)یدا بهێته كرن( ،بهرغوسی) دێ رێژا ( )%60ی������ا دهنگان وهرگریت و (ههنییه)ژی ( .)%33لێ ئهگهر ههلبژارتنێن سهرۆكاتییێ دناڤبهرا ههرسیاندا -عهباس و بهرغوسی و ههنییهی-دا بهێته ێ س������هركردێ زیندانكرییێ بزاڤا فهتح ئهنجامدان ،د رێژا [ ]%38وهرگریت ههمبهر [ ]%31بۆ (ههنییه) و [ ]%26بۆ (عهباس)ی. ڕاپرس������ییێ گۆت ،ئهگ������هر ههلبژارتنێ������ن نوو یێن پهرلهمان������ی ،نها بهێنه ئهنجام������دان ،دێ فهتح ب رێژا ( )%41یا دهنگان ،ههمب������هری ( )%29بۆ حهماس ب سهركهڤیت. ژ ئالییێ سیاس������یڤه ،ڕاپرس������ییێ دیت كو ( )%55ژ خهلكێ فهلهس������تینێ الیهنگرییا چارهسهرییا ههبوونا دوو دهولهتی دكهن ،لێ ( )%44بهرههلستییا وێ هزرا دكهن.
ێ باوهرێدانه كو نێزیكی ( )%60ژ فهلهستینییان د و ێ ئارمانجا دومدرێژا ئسرائیلێ ،بهرفرههكرنا سنوور ێ خۆیه ،ههتاك������و ههموو دهڤهرێن دناڤب������هرا رووبار ێ ئ������وردهن و دهری������ا ناڤهراس������ت ڤهگری������ت و خهلك فهلهستینێژی ل ئهڤان دهڤهرا ڕاتهقینن. ێ ئام������اژه پێدای ،ئهوه كو خالهكا دیترا ڕاپرس������یی خهلكێ فهلهس������تینێ پتر د خهمگین و نیگهرانن لدور ێ و دووبهرهكییا ئێكهتییا نیشتمانی ههژارییێ و بێكاریی ێ و چاالكییێن ئاكنجییبوونێ). ژ (داگیركرن لدور سهرهدانا ئهڤێ دووماهییا سهرۆكێ ئهمهریكا (باراك ئوباما)یژی بۆ دهڤهرێ ]%55[ ،ژ فهلهستینییان دبێژن كو رێڤهبهرییا ئهمهریكا بۆ ڤهگژاندنا پروس������ا ئاشتییێ یا سهركهفتی نابیت ]%70[ ،د وێ باوهرێ دانه كو ئهمهریكا فش������ارێ نائێخته سهر ئسرائیلێ ب������ۆ ڕاگرتن������ا ئاڤاكرن������ا جوهنش������ینان]%30[.ژی ژ بهرسڤدهران دبێژن كو هزرا وان لسهر (ئوباما)ی ب ئاراس������تهیێ خراب پاش س������هرهدانا وی بۆ دهڤهرێ هاتییه گوهورین.
اسماعیل ههنیه ژێدهر: jpost.com/Middle-East/Poll-Palestinians-prefer-Barghouti-over-Abbas-as-PAhead حوزهیرانی 2013
29
مالیزیا دهنگێ خۆ ددهت * و :ژ ئنگلیزی :عزهت یوسف
ل 2013/5 /5د ركابهرییهكا دژوار د مێژوویا مالیزیادا كو رهنگه دوماهی ب 56س������الییا حكومرانییا حزبا دهستههالتا تومهتبار ب دهستێوهردانا گهندهلیێ بینیت ،دهنگدهرێن مالیزی ب������ۆ ههلبژارتنێ������ن پهرلهمان������ی چوون������ه دهنگدانێ.ههرئێك ژ (ههڤپهیمانا بهرهیێ نیشتمانی) یا دهستههالتدار و (ههڤپهیمانا میللی )BN -یا ئۆپزسیۆن ب هیڤیا سهركهفتنێ بوون. ێ ێ ( )Merkedaی ئهنجامێن ڕاپرسییهكێ ژ س������هنتهر بۆچوون و ڕاپرسییا مالیزی ،ب ههفتییهكێ بهری ههلبژارتنان ێ وهسا نیش������اندا كو ههڤپهیمانا ئۆپزسیۆن یا پێكهاتی ژ س ێ پارت������ان ( )BNب رێژا ()%1ل پێ������ش ههڤپهیمانییا بهرهی نیشتمانییا دهستههالتدار دهێت ،د دهمهكی كو رێژهكا بلندا ێ خۆ ئێكال نهكربوو .ڕاپرسییێ دیار دهنگدهران ههلویس������ت ێ ( )89كورس������یان و ههڤپهیمانا كرب������وو كو ئۆپزس������یۆن د ێ ( )85كورسیان بدهستخۆڤه ئینیت. دهستههالتدار د ل پایتهختی (كواالالمبور) رێزێن درێژ درێژێن دهنگدهران ێ ێ دهاتن������ه دیتن.ئهندامهك بهرامب������هری بنگههێ������ن دهنگدان كوموسیونا ههلبژارتنان راگههاند كو ( )13.3ملیون كهسان ێ دهنگدانێ ههیه بو پڕكرنا ( )222كورسیێن پهرلهمانی ماف و ( )505كورسیێن چڤاتا ویالیهتان. ئهنجامێن ههلبژارتنان كو رێژا بهشداریكرنی نێزیكی ()%80 وات������ه پت������ر ژ ( )10.6ملی������ون دهنگدهر بوون ،ب س������هركهفتنا ههڤپهیمان������ا حكومدار ب س������هرۆكاتییا (نهجی������ب رهزاق 59 - س������الی) هاته راگههاندن و ئۆپزسیۆن نهشیا شكهستنێ ب ئێك ژ دۆمدرێژترین حكومهتێن جیهان ێ بینیت ،كو ههر ل سهربهخۆیییا مالیزیا ژ ساال ( )1957وهره ل دهستههالتێیه. ێ نیشتمانییا دهستههالتدار شیا ( )133كورسییا ژ بهرهی كۆما ( )222كورس������ییێن پهرلهمانی بدهس������تخۆڤه بینیت كو پڕانییهكا س������اده ددهت������ێ ،بهرامبهر ( )89كورس������ییان بۆ ههڤپهیمانییا بهرهنگار. ل ههلبژارتنێن گشتی یێن ساال (( ،)2008نهجیب رهزاق) سهرۆكوهزیرێن نها ب ( )140كورسییان بسهركهتبوو .نێزیكی ئێك ژ س������ێ ژ كورسییان ژ دهس������تدابوون ،لێ د ههلبژارتنێن ئهڤ سالهدا نێزیكی ( )%50ژدهنگدان ژ دهستداینه ،ئهڤهژی
30ههڵبژاردن ژماره ()34
بێگومان دێ س������هركردایهتییا وی ل وهالتهك������ێ ( )28ملیۆن كهسی یێ فرهنهژاد و فرهنهتهوه الواز كهت. ل پرێ������س كونفرانس������هكێ( ،نهجی������ب رهزاق) گۆت( :ئهم توندرهویی������ا سیاس������ی و رهگهزپهرس������تی رهتدكهی������ن و ب ئاراس������تهیێ ژینگهه������هكا پتر میان������ڕهو و رێزگرتنا بهرامبهر ێ ههلبژارتنان ب كاردكهین .هیڤــی دكهم ئۆپزس������یۆن ئهنجام ێ بهرف������رهھ وهرگری������ت و بهێلیت رێبازا پرۆس������ا س������ینگهك دیموكراس������ییێ بهردهوام بیت).ههروهسا گۆت( :بێگومان ب ویالیهتهكا دی یا دهس������تههالتییێ ،ئهم دشێین گهلهك كارێن باش د ئهڤان پێنج سالێن داهاتیدا ئهنجام دهین). ێ (ئهنوهر ئیبراهیم)ی سوزدا كو ئهو دیڤچوونێن كوور و ل ێ كهن و میدیا مالیزیا ئازاد كهن ێ لس������هر گهندهلیی جیدی د ێ و بهایێ پهترۆلێژی نزم كهن و گۆت( :ئهڤه دهستپێكا شهر میللهتییه دگهل حكومهتا ناش������هرعی و گهندهلڤان یا ب دزینا ێ چینه ههر دهنگان و س������هختهكارییێ ب سهركهفتی .ئهم د كوژیهكا ئهڤی وهالتی و ئهم دێ لسهر خهباتێ بهردهوام بین و دهستا نابهردهین). د ههوا ههلبژارتناندا (نهجیب رهزاق)ی هوشداری دابوو ئۆپزسیۆنێ كو ئاگرێ فێتنهگێرییا تائیفهگهری و نهژادپهرێسی ێ ترس������ا س������اختهكرنا ههلنهكهن ،د بهرامبهردا ئۆپزس������یۆن ههلبژارتنان ژ ئالییێ حكومهتێڤه نیشاندا .ئهگهر ئۆپزسیۆن ێ ێ ی ێ بهر بس������هركهفت ،دێ جارهكادی دهستههالت بۆجێگر س������هرۆكوهزیران (ئهن������وهر ئیبراهیم) زڤریت یێكو ل س������اال ( )1998ژ پۆس������تی وی هاتییه الدان و هاتییه زیندانكرن ب تاوانا گهندهلییێ و كارێن بێرهوشتی .یێكو ئهو دبێژیت ئهڤه ههمی بێبهختی و درهو بوون. ێ دهركهتی، ل س������اال ( )2004پش������تی (ئهنوهر) ژ زیندان تێنهكا زێدهتر دا ئۆپزسیۆنێ و ئۆپزسیۆن پتر خورت بوو .ل ێ ژ كورسییێن س������اال ( )2008ئۆپزس������یۆن شیا ئێك ژ س������ ێ لسهر دهنگێن چهند پهرلهمانی بدهستخۆڤه بینیت و كونترول ێ ویالیهتان بكهت و (نهجیب رهزاق)ژی ب ڤهشارتنا گهندهلیی ێ گونههباركر. و تهكتیكا دكتاتۆریهتا دهستههالت ژێدهرIndependent :
رێفراندۆم و پروژێ سهرخوهبوونێ
فههمی باالیی س������هرخوهبوون وهکی مافهکی یاس������ایی و خوهزایی یێ ههرنهتهوهکییه .لگوری دیتن و پیڤانێن س������ازییێن نێڤنهتهوی ژبۆ س������هرخوهبوونا ههر گهلهک������ی و نهتهوهکی چهند مهرج ههنه .پهیمانا مافێ مرۆڤان یا ساال ١٩٦٦دبێژیت؛ " کومهال گش������تی یا نهتهوێ������ن یهکب������ووی د بریارا ژم������اره ٢٦٢٥د ٢٤.١١.١٩٧٠دا راگههاندییه کو؛" لس������هر ههموو دهولهتێن ئهن������دام فهره کو پێگرییێ بڤ������ێ بریارێ بکهن لدیف قانونێن دهولی و میساقا نێڤنهتهوی یا تایبهت لسهر مافێ چارهنڤێسا گهالن "لگوری باوهریا یهکسانی د ماف و جارهنڤێسێ گهالندا د میس������اقا نهتهوێن یهکبوویدا ،ژبۆ ههر گهلهکی ههیه مافێ بریاردانا خوه بدهت بێی دهستێوهردانهکا بیانی د مهرکهزیهتا سیاسیدا ،ژبۆ گهرهنتیکرنا پێش������کهفتنا ئابووری ،جڤاکی و رهوش������نبیری ،لسهر دهولهتهکێ ههیه رێزێ لڤی مافی بگریت لگوری ناڤهروکا میساقێ"(.)1 دڤێ چارچوڤێدا ئهگهر ئهم بپرس������ین ئایا شهرت و مهرجێن س������ازییێن نێڤنهتهوی لسهر گهلێ کورد د چهسپن یان نا ؟ ئایا گهل������ێ کورد بگش������تی و ل باش������وورێ کوردس������تانێ تایبهتی گهههشتیه قۆناغا رێفراندومێ بۆ دانا بریارا سهرخوهبوونێ یان نا؟ ئایا زهمینه ئامادهیه بۆ خورتکرنا ڤی پروژهی یان هێش������تا زوویی������ه؟ ئایا پروژهک بۆ پاش������هرۆژێ هاتیی������ه ئامادهکرن یان هێشتا بیر لێنهکریه ؟ ئایا سهرکردایهتییا کوردی جهێ خوه د
س������ازییێن نێڤنهتهویدا کریه کو گلوپا کهسک ژێرا بێته ههلکرن یان نا ؟ دیتن و بۆچوونێن سازییێن نێڤنهتهوی و جیهانا رۆژئاڤا بۆ س������هرخوهبوونێ چنه؟ ئایا والتێن کوردستان داگیر کری و یێن ههرێمی دێ چاوان پێش������وازییێ لڤی پرۆژهی کهن؟ ئهڤه و بدههان پس������یارێن بڤی جۆری رۆژانه دناڤبهرا کهسێن کورددا دهێنه گفتوگۆ کرن و ههر ئێک بدیتنهکێ لێ دنێریت. سیاس������هتمهدار و س������هرکرده بدوودلی نێزیک دبن و دبێژن هێش������تا دهم مایه ،روشنبیر و روناکبیر د بهرههمێن خوهدا مینا ههلبهس������ت و رومانێن رومانسی بش������ێوهکی دلوڤانی و ههستێن نازک لێ دنێرن و کهسێن سڤیلژی دبێژن ئهم ئامادهنه و چاڤهرێی بریارهکێنه .لێ دڤێت بهری ئهم ش������رۆڤهکێ لس������هر ڤێ مژارێ بکی������ن ،هند میناکێن نهتهوه و وهالتێن دڤ������ان قۆناغاندا دهرباس بوون������ه ژیان و ریالیتهیا وان دگهل رهوش������ا ئیرۆ یا گهلێ کورد بدهین بهر ههڤ کا چهند خالێن ههڤپشک دناڤبهرا واندا ههنه و چاڤێن جیهانێ لس������هر چ راوهستانه کو پشتهڤانییا هند نهتهوان بکهت دچارچوڤا بهرژهوهندییێن ههڤپشکدا .یان بجهکرنا هێز و دهس������تههالتا خوه ،یانژی پێگیریکرن ب بریارێ������ن نێڤنهتهوی و یهکس������ان لسهر ههر گهل و نهتهوهکی ل جیهانێ بێی جودابوونا نهژاد ،بیروباوهرێن ئولی و ئهتنیکی .ههروهس������ا دهستنیش������ان دکهت کو ئهگهر دهستههالتا مهرکهزی رێ لبهر ڤێ بگریت ،مافێ وی گهلی ههیه شورهشا چهکداری دهستپێ بکهت دبێژنێ "مافێ چارهنڤێسێ شورهش������گێری" وهکه چاوان ئهندهنوسیا د سالێن پێنجییاندا و جهزائیر ،فهلستین و گهلێ کوردژی دناڤدا. بهرخوهدان������ا چهکداری دژی داگیرکرنێ لگوری مادهیێن نهتهوێن یهکبووی ناچیته د خ������اال تیرۆرێدا و وهکه مافهکێ رهوا دبینن( .)2لگوری بریارێن مافێ مرۆڤ و جڤاتا نهتهوێن یهکب������ووی ی������ا ( 1514د )15.یا د 14کانوونا ئێکێ س������اال 1960دا هات������ی کو؛ ههر گهلهکی ماف������ێ ژیانهکا برومهت و خوهجهییێ ههیه ژبۆ پاراس������تنا رومهتا خۆ ،دهس������تههالت و پاراستنا خاکا خۆ( .)3لسهر ڤێ بریارێ داخویانیهک ژ چهند خ������االن پێک هات و لس������هر ههر گهلهک������ی پێدڤییه ڤی مافی دهست بێخیت لگور ڤان خالێن ژێری:
( .)1عمر اسماعيل سعداللە؛ تقرير المصير السياسي للشعوب في قانون الدولي العام المعاصر ،المٶسسة الوطنية للکتاب ،الجزائر١٩٨٦ ، ( .)2االنسان؛ مجموعة صکوک دولية ،المجلد االول ،االمم المتحدة ،نيويورک ،١٩٩٣ ،رقم المبيع ،1 XIV-Vol. Partص٧٥ ( .)3حقوق االنسان ،هەمان چافکانی
حوزهیرانی 2013
31
-1داگیرک������رن و ئینکارا مافێن وان دبیته ئهگهرا دژبهریا ماف������ێ مرۆڤان و دژی پهیمان������ا نهتهوێن یهکبووی و رێ لبهر ئاشتی و ئاسایشێ دگریت. -2ژب������ۆ ههر نهتهوهکی ههیه ماف������ێ چارهنڤێس ههبیت، ماف������ێ وان ههیه ئهو خوهدیێن ئازادی یا خۆ یا سیاس������ی، جڤاکی ،ئابووری و کولتوری بن. -3نابیت ئاستهنگ و کێماسیان لههمبهر مهیدانا سیاسی، جڤاکی ،ئابووری و زانستی بگرن ژبۆ پاشخستنا پروسێسا سهرخوهبوونێ. -4د ڤێت رێ لبهر ههموو کریارێن لهشکهری و زوردارییا لههمب������هر گهالن بیت������ه گرتن ،دا بش������ێوهکێ ئ������ازادی ئهو بهردهوامییێ ب پرۆژێ سهرخوهبوونی بدهن. -5پێدڤییه بشێوهکێ لهز ئامادهکاری بێنه کرن ،ل ههرێمێن گشتی یان ئهو ههرێمێن هێشتا نهگهههشتینه مافێ خوهسهریێ و ههم������وو ههرێمێ������ن دی یێن هێش������تا س������هربخوهنهبووین، ڤهگوهاستنا ههموو دهس������تههالتێ بو گهلێن وێ ههرێمێ بێی هی������چ مهرج و پاراس������تنان لدویف ح������هز و ئازادیا وان ،بێی جوداهی لسهر بنگههێ نهژاد یان باوهریان یان ههر رهنگهک بیت ،دا ههست ب ئازادی و سهرخوهبوونێ بکهت. -6ه������هر بزاڤ������هک بئارمانج������ا روخاندنا بهش������هکی یان ههموویێ ژ یهکیتییا نهتهوی و پاراستنا ههرێما ههر وهالتهکی و ههستکرن ب سهرخوهبوون و ئازادییێ تێک بدهت ئهو دژی بریارێن نهتهوێن یهکبوویه. -7دڤێت ههموو دهولهت پێگرییێ ب بریار و پهیمانێن نهتهوێن یهکب������ووی بکهت ،و داخوهیانییێن جیهان������ی یێن مافێ مرۆڤی و ئهڤ داخویانییه لس������هر بنگههێ یهکس������انی و بێی دهستخستنا ناف کاروبارێ نافخویی یێ ههموو دهولهتان ،و ریزگرتن ل ماف و رومهت و ئاشتییا ههرێمی یا ههموو گهالن(.)4 لڤێرێ بهرسڤا گهلهک پرسێن مه پێشیێ کری د پهیمانین نهتهوێن یهکبووی و جڤاتا مافێ مرۆڤ یا جیهانی دهێت دان و ئهڤ خاله پرانی لس������هر گهلێ کورد هاوسهنگن .لێ دڤێت ئهم وێژی ژ بیر نهکهین کو سیاسهتا جیهانی پشتی بداویهاتنا شهرێ سار و راکرنا دیوارێ بهرلین هاتیه گوهارتن .بتایبهتی پش������تی لێدانا 11ی س������پتهمبهرا 2001و روخانا ئاڤاهیێن نیۆیۆرکێ ،بیهکجاری سیاس������هتا ئهمهریکا لسهر جیهانێ و ههرێما رۆژههالتا ناڤین هاته گوهارتن ،س������هرۆکێ ئهمهریکا
جورج بۆش دبیژیت "سس������تهمهکێ جیهانی یێ نوو ژ دایک بوویه"( .)5ژ بهر کو پش������تی سستبوونا بلوکێ سوسیالیزمی، وان ئیسالما سیاس������ی لههمبهر تێکدانا بهرژهوهندییێن خوه دیت .لهوم������ا پێگریکرنا وهالتێن رۆژئاڤ������ا و ئهمهریکا د ڤێ چارچوڤێدا بیر ل پاشهرۆژا سهرخوهبوونا گهالن کر و پرانی لگوری دارێتنا پالنێن خوه چێکر .ئارمانجژی ژێ ئهو بوو کو چ هێزێن ئیسالمی نهبن ئهلتهرناتیڤ ژبۆ سهرخوهبوونا ههر گهلهک������ی یان جوداببون ژ دهولهتهکێ ،ئهم دێ چهند میناکێن کو دڤان سالێن داوییێدا پێکهاتین بهرچاڤ کهین و پاشی دێ پێشنیار و شرۆڤا پرۆژێ سهرخوهبوونا کوردستانێ کهین. میناکێ وهالتهکێ وهکی سودان کو پشتی دهمهکێ درێژ لژێر دهستههالتا ئوسمانییان مای کو د رییا (مسرێ)را ساال 1821 سودان بتهمامی داگیر کری .محمد عهلی پاشا باکوورێ سودان ب دهولتا ئوسمانیڤه گرێدا ،رهوشا وان ما د ڤێ ئالوزییێدا تاکو شورهش������ا (ئهحمهد ئهلمههدی) س������اال 1885دهولهتا مههدی راگههاند ،ئهڤه وهکی یهکهم دهولهتا نیشتیمانی هاته ناسکرن. پشتی ئنگلیزان ل س������اال 1898ئوسمانی دهرخستین ،وان حکمدارێن خوه دانان ،د س������اال 1921دا بزاڤا سهرخوهبوونێ بناڤێ (لی������واء ئهلئهبیهز-لی������واء االبیض) دهرک������هت و پروژێ سهرخوهبوونا س������ودانێ کره ئارمانجا خوه .ئهڤ شورهشه بسهرۆکاتییا ئهفس������هرهکی بناڤێ(عهلی عهبدوللهتیف) بوو .د ساال 1930دا بهریتانیا باکوور و باشوور ب زانهبوون ژێکڤهکرن وهکی دوو ههرێمان بوون .باکوور ده س������ت ب شورهشێ کر. س������اال 1954ئنگلیز گهههشتن وێ باوهرێ کو سهربخوه ببن. ساال 1955پهرلهمانێ سودانێ بریارا سهرخوهبوونێ دا. د 1ی کانونا دوویێ س������اال 1956دا س������هرخوهبوونا سودان بیهکج������اری هاته راگههاندن و ئاالییێ ئنگلیز و مس������رێ هاته خارێ و ئاالیێ خوه بلند کر .پشتی بهردهوامییا شهرێن نافخۆی بدرێژی������ا 17س������االن و بهردهوامییا ش������هرێ نافخۆ یێ دوویێ ساال 1983و هاتنا کودهتایا لهشکهری ساال 1989بسهرۆکاتییا (عومهر ئهلبهش������یر) ئۆتۆنۆمی دا ههرێما باشوور پشتی ڤان گوهارتن������ان و ئالوزیی������ا دناڤبهرا باکوور و باش������ووردا پرۆژێ سهرخوهبوونێ لسهر بنگههێ رێفراندۆمێ هاته کرن و پرانییا خهلکێ باشوورێ سودانێ داخوازا سهرخوهبوونێ کر(.)6 میناکی دی کوسوڤۆیه ،لس������هر وان پرسگرێکێن دناڤبهرا کوسوڤۆ وسربیادا ،جڤاتا تهناهییێ د ساال 1999دا بریاردا
( .)4حقوق االنسان ،هەمان چافکانی ( .)5محمد عزيز شکري؛ االحالف والتکتالت في السياسة العالمية،دمشق٢٠٠٧، ( .)6توني هودجر؛ الدکری الجمسون»استقالل» المغرب ،جريدة المناضلة ،العدد ٢٠٠٥ ،٣٢
32ههڵبژاردن ژماره ()34
ک������و پاراس������تنا ئێکهتییا س������ربیا بێته پاراس������تن ،لێ ژ بهر بهردهوامییا شهر و کومکوژییان وهکه کێشهکا رۆژئاڤا هاته هژمارت������ن و هێزێن ناتۆ و س������ازییێن نێڤنهتهوی مای تێکر. پش������تی ڤهکێشانا لهش������کهرێ س������ربی ژ ههرێمێ ،واشنتون بریاردا کو لهشکهرێ رزگاریخوازێ کوسوڤو دهست ژ چهکی بهردهت و تهڤلی خهباتا سیاسی ببیت و پشتگیرییا کوسوڤو کر لس������ه دوو الیهنا یهک :ژ بهرکو الیێ دی گریدای روسیا بوون و ئهمهری������کاژی دخوازیت بنگههێن خو یێن راکێتی و ئاسایشێ ل ئهوروپا رۆژههالت خوهجی بکهت .الیهنێ دوویێ: ئهو بوو پش������تهڤانییا کوس������وڤو بک������هت بهرامب������هر نهبوونا لهشکهرهکێ ئسالمی د پاشهرۆژێدا .بڤی ئاوایی رێڤهبهرییا وان ددهس������تێ کوس������وڤو بخ������وهدا بیت ،لێ لژێ������ر کونتروال چاڤدێرێن نێڤدهولهتی و واشنتۆندا. د 17فبریوهرا 2008کوسوڤو بریارا سهرخوهبوونێ دا و 54دهولهت������ان و پرانییا س������ازییێن نێڤنهت������هوی ئهڤ بریاره پهژران������د ،بتهنێ وهالتێ������ن عهرهبی دان پێن������هدا ،ژ وان 54 دهولهتان 4دهولهتێن ئیسالمی یێن وهکی؛ ترکیا ،ئهفغانستان، ئهلبانیا و سنیگال بوون(.)7 ههروهس������ا والتهکێ وهکی مهغرب و بۆلیس������اریۆ ،پشتی کێش������هیێن نافخۆیی ،د س������اال 1999دا گهههشتینه سازییێن نێڤنهت������هوی ،بریارهک ژ الیێ نهتهوێ������ن یهکبووی دهرکهت کو ئاگربهستهک دناڤبهرا مهغرب و بهرهیێ بۆلیساریه بێته کرن، بهرهیێ پۆلیساریۆ بریاردا کو ریفراندۆمێ بکهن و ئهنجومهنا ئاسایشا جیهانی پشتهڤانییا ڤێ بریارێ کر کو دهنگ بهێنهدان ئایا ئهو دخوازن س������هربخوه بن یان د چارچوڤا یهک وهالتدا بژین .لس������هر بهردهوامییا ڤی پرۆژهی و پش������تی کومبوونا ل نیۆی������ۆرک دناڤبهرا ههردوو الیاندا هاتی کرن ،وهزیرێ دهرڤه یێ مهغریب( تهیب فاس فیهری) راگههاند کو ئهم ئامادهنه ژ بۆ چارهسهریی( ،خهتری شاو) نوێنهرێ پۆلیساریۆ راگههاند ئهم ئامادهنه بهرهیهکی لههمبهر تیرۆرا ئیسالمی ل باکوورێ رۆژاڤایێ ئهفریقیا پێک بینین .ڤێ نۆچهیی ،ئهمهریکا و رۆژاڤا کهیفخ������وش ک������ر و پ������رۆژێ س������هرخوهبوونێ د چارچوڤ������ا رێفراندۆمێدا بهردهوامه و بهر بپێشه. سهرهلدانا گهلێ تونس وهکی میناکهک پێش چاڤ ،زهنگال مهترسییێ بوو لههمبهری پرانییا وهالتێن کو بهر ب ئینکار و زۆردارییا لههمبهر گ������هالن دچن ،بتایبهتی یهک ئایدۆلۆژی و دهس������تدانانا سهر س������امان و داهاتێ گهل ژ الیێ کهسهک،
گروپهک و مالباتهک دهس������تههالتدار ،ک������و پێلێن وێ خوه ل سنوران ناگرن و ئیرۆ بهر ب پرانییا وهالتێن عهرهبیڤه دچیت و پش������تهڤانیا نێڤنهتهوی������ژی بش������ێوهکێ راس������تهخۆ ی������ان نهراس������تهوخۆ بۆ دهێته کرن .بتهنێ ئهو هش������یارییێ ددهنه هێزا بهرهنگار کو نه هێزێن ئیسالمی یێن رادیکال بن. ئهڤه و بدههان گهل و نهتهوه د ڤێ چارچوڤێدا گهههشتنه بریارا س������هرخوهبوونێ و جهێ خوه د سیاس������هتا جیهانیدا کریه .ئهگهر ئهم دیرۆکا کوردس������تانێ بگشتی یا کهڤن و نوو ببیر بینین ،دێ گهلهک قۆناغێن بڤی شێوهی کهڤنه بهر چاڤێن مه و دێ ژ خوه پرسین' ئایا ئهڤ نهتهوێن ل بیابانا عهرهبی و ئهفریقیا تاکو ئاسیا بچوک و بهلقان ،ژ گهلێ کورد ژێهاتی و خ������وهدی جههکێ دهولهمهند و دیرۆکهک کهڤنتر بوون؟ یان سهرکردێن وان و رێڤهبری و گهلێ وان ،ژ گهلێ کورد خوهدی شیان و سیاس������ی و قههرهمانتر بوون؟ ئهگهر ئهم بشێوهکی زانس������تی ل قۆناغ و روپهلێن دیرۆکا کوردستانێ بنێرین ،دێ بۆ مه دیار بیت کو بش������ێوهکی دپلوماس������ی س������هرکردایهتییا کوردی نهش������یایه راس������تییێن نهتهوی بینیت زمان و بچاڤێ دلوڤانی و رێزگرتنا بهرامبهر لدوزا کوردی نهنێرییه. لدهستپێکێ لژێر ناڤێ ئیسالما کالسیک ،درێیا ئیمپراتۆرییا س������هفهوی و ئوسمانیدا هاتنه پارچهکرن و خاپاندن ،پاشی د دیرۆکا نوودا پشتی دیاردا بلوکێ سوسیالیزمێ و کۆمۆنیستییا رادیکال د چارچوڤا براتییا گهالن هاتنه خاپاندن .سهردهمێ نووژی لژێر بایێ دیموکراسی و مافێ مرۆڤ هاتنه خاپاندن و هێشتا دخاپن .لدهستپێکا سهدساال بیستان بدههان نهتهوه سهربخوه بوون و مفا ژ شهرێ جیهانییێ ئێکێ دیت .د شهرێ جیهانییێ دووێدا و پش������تی پهیدابوونا ش������هرێ سار بدههان نهتهوه سهربخوه بوون و دهولهتێن خوه ئاڤاکرن. پشتی (پروسترویکا) و روخانا دیوارێ بهرلین بدههان وهالت س������هربخوه بوون و دهولهتا خوه راگههاند .ش������هرێ کهنداڤی و س������هرهلدانا ١٩٩١و روخانا رژێما بهعس باش������ترین دهرفهتێن کوردێن باش������ور بوون کو ڤێ وهرهقێ لسهر رۆژئاڤا بکاربینن و هێشتا ددهس������تدایه .ههروهس������ا دیاردێن ڤێ داوییێ یێن بیرێن پهترولێ و گازێ و س������امانێن ژێر ئهردێن کوردس������تانێ و کریزا ئابووری ی������ا جیهانی شانس������هکی دی ددهت کوردێن باش������وور بشێوهکێ لهز کار ژبۆ پرۆژێ نهتهوی و سهرخوهبوونێ بێته کرن. دگهل بهرژهوهندییێن رۆژئاڤا لکوردس������تانێ ،ئهم وهک کورد دکارین د چارهچوڤا بهرژهوهندییێن ههڤپشکدا بگههینه ئارمانجا
( .)7ويکيبديا؛ التجاوب الدولي مع استقالل کوسوفو
حوزهیرانی 2013
33
خوه .ئهڤه ژ الیهکیڤه ،ژالیێ دیڤه ئیسالما سیاسی جارهک دی ب میسیونا ئیمپراتۆرییا ئوسمانییا بهرێ ،لێ ب فۆرمهک نووی ک������و کوردا بڤی ناڤی بخاپینیت و رۆژئاڤاژی رازی بکهت کو ئهم بهرهیێ دژی تیرۆرێنه و سیستهمێ سکۆالریزمی (علمانی) پێش دخی������ن .بتایبهت ل ترکیا ،رۆژئاڤاژی ژ بهر پهیوهندییێن دیرۆکی دگهل ترکیا و ئهندامهتییا ناتۆ و بهرئهندامییا یهکێتییا ئهوروپا و دوس������تانییا دیرۆکی یا دگهل ئسرائیلێ ،ئهڤه ههموو دبن ئهگهرا وێ یهک������ێ کو چاڤێن خوه ل ترکیا بگ������رن و دلێ وان نههێلن، وهکی ههر جارێ کورد ببن سوتهمهنییێ بهرژهوهندییێن وان. ئهگهر ئهم بێین و ریالیتهیا ههر پارچهکا کوردستانێ ئهنالیزه بکهین ،دێ پێتر ش������ێین بریارهکێ لسهر چارهنڤێسێ گهلێ کورد دهی������ن .باندورا س������ێ پارتیێن کوردی لس������هر ههرچوار پارچێن کوردس������تانێیه کو ئهو پارتیژی تا رادهیکی شیانه باوهرییا گهلێ کورد بهر ب ئایدۆلۆژییا خوه ببهن ،دووری جودابوونا بیروباوهران، لێ ئارمانجا س������هرهکی پرس������ا گهلێ کورده .ههرسێژی دورن ژ ئیسالما سیاسی :پ.د.ک وهکی پارتییهک نهتهوی ژ ههموو چینا پێکهاتیی������ه ،ی.ن.ک پارتیی������هک سوس������یال دیموکراته ،پ.ک.ک پارتییهک سوسیالسته .ئیرۆژی ،لژێر سیبهرا وان ،ب.د.پ وهکه پارتییهک سوس������یال دیموکرات کار و خهباتێن خوه یێن سیاسی، جڤاکی و کولتوری دکهت .ئهڤ پارتییێن مه بناف کرین ههمووژی بهر ب س������اکوالریزمێ دچن و چ مهترسی نینه کو ئهمهریکا یان رۆژئاڤا هزرا هاتنهسهر دهستههالتا کوردی ژ پارتییهکا ئیسالما رادیکال بکهت ،یان کومونیستهکا کالسیک. دیس������انژی دڤێت ئ������هم تایبهتمهندییێن ه������هر پارچهکێ و دهس������تههالتدارێن وێ پارچ������ێ بخوینین ،دێ پت������ر گههینه ئهنجامهکا ریالیتانه .بو نمونه؛ تورکیا دهولهتهک ساکوالریزمه و پرانییا کوردان و خاکا کوردس������تانێ لژێر دهس������تێ وانه. دڤێت لگ������وری ریالیتا تورکیا و کوردێن باکوور ،کێش������ان و پیڤانێن سیاس������ی بێنه دهستنیش������انکرن و خهباتهکا واقعانه لگوری ش������هرت و مهرجێن ڤێ ههرێمێ برێڤه ببهن .ژبهر کو ترکیا دوس������ت و ههڤالبهندا روژئاڤایه ،دڤێت هاوکێشهک د سیاس������هتا کوردیدا ههبیت کو رولێ خوه د رێکخستنا گهلدا و دوستانی و دپلوماسییا رۆژئاڤا باش جهێ خوه بکهن. کوردێن روژههالت ،لژێر دهستههالتهک کۆماری ئیسالمیدا دژین و رۆژان������ه مافێ مرۆڤ لێ دهێته بنپێکرن و ههڤرک و دژبهرا رۆژئاڤایه و بتایبهتی یا ئهمهریکا .ئهڤهژی دهرفهتهک دیرۆکییه ژبۆ کوردان کو هێزا خوه بکهن یهک و پرۆژێ خوه ئاماده بکهن و د س������ازییێن نێڤنهتهویدا جهێ خوه بکهن ،دا پشتی گوهارتنێن ئیرانێ ئاماده بن ،نهک مژولێن پرسگرێکێن
34ههڵبژاردن ژماره ()34
ناڤخوهی و ههڤرکییا دهس������تههالتا پارتییان ،وهکی پش������تی سهرهلدانا 1991ل باشوور پهیدا بووی. باشورێ رۆژئاڤا (س������وریا) ژبهر کو دهستههالتا سوری و پارتییا بهعس ریڤهبهریهک دکتاتۆرییه و ئۆپزسیۆنا وێ پارچێ سس������تو نه یهکگرتییه ،ههروهسا ژمارا کوردان کێمن و مافێ خوهجهی و هاوالتییێ نادهن کوردان .دڤێت لگوری ڤێ قۆناغێ خهباتێن کولتوری ،مافێ ئۆتۆنۆمی و سیستهمێن فدرالی ببیته پرۆژێ ڤێ قۆناغێ و ژ بهر رژێما س������وریێژی لبهر گوهارتنێیه، دڤێت کوردێن ڤێ پارچێ ب ش������ێوهک رێکخستی رولێ خوه د سازییێن نێڤنهتهویدا ببینن و پروژێ وان ئاماده بیت. باش������وورێ کوردس������تانێ خوهدی تایبهتمهندی������هک جودایه، بتایبهتی پشتی س������هرهلدانا 1991ێ و هاتنا هێزێن رۆژاڤا بو ههرێمێ شانس������هک باش ژبۆ کوردان چێ بوو ،بتایبهتی پشتی س������هرهلدانا دووی������ێ د 2003دا و هاتنا هێزێ������ن ئهمهریکی و ههڤپهیمان پێتر شانس������ێ کوردان پهیدا بوو .دانانا پهرلهمانی، دامهزراندنا ههرێما فهدرال و هند پێش������داچوون و ههڤالبهندییا دگهل دهرڤه ،ئهڤه ههموو پالدهر و ئیشارهتن بۆ قۆناغهک دی یا ب������هر ب پێش .پهیوهندییێن دگهل جیهان������ا دهرڤه و ههبوونا قۆنس������ولخانێن بیان������ی لههرێم������ا کوردس������تانێ و خورتبوون و پێش������داچوونا ئاب������ووری و ئاسایش������ا ههرێمێ ،ئیش������ارهتێن باوهریپێکرن������ا رۆژئاڤای������ه لبهرامب������هر ههرێما کوردس������تانێ و جودابوونا وان ژ ههرێمێن دن یێن عێراقێ بتایبهتی و تهڤلههڤییا وهالتێن عهرهبی و پهیدابوونا سیس������تهمێن ئیس���ل��اما سیاسی لجهێ الدانا دکتاتۆران. ژبۆ پێتر ئهم راس������تییا ڤێ ههرێمێ پێشچاڤ بکهین ،ئهز وهکه پرۆژهکی نهتهوی چهند پێشنیاران پێشکێش دکهم: -1لگور داخوهیانییێن نهتهوێ������ن یهکبووی و جڤاتا مافێ م������رۆڤ یا نێڤنهتهوی ،ئهو گهل و نهتهوێ بش������ێت خوه بخوه برێڤ������ه ببهت ،خ������وه بپارێزی������ت ،ئابوورییهک ب������اش ههبیت، پهیوهندییێ������ن دهرڤه باش بن و دیمۆکراس������ی و مافێ مرۆڤ بپارێزیت ،دکاریت سهربخوه بیت .بدیتنا من ههر یهک ژ ڤان خ������االن رێژهیهک ههی������ه ،لێ دڤێت پالنهک رێکخس������تی ژبۆ پێش������دابرنا ڤان خاالن بهێت������ه دانان ،دا یهکس������انی ،پاکی، دلسۆزی و ریزگرتنا یاسای پێتر جهێ خوه بکهت. -2ژبۆ پرۆژێ س������هرخوهبوونێ ،ههر ژ ئیرۆ ئامادهکاری بێنه کرن و س������ازی ،گروپ و کهس������اتییێن خوهدی شیان ل کوردستانێ و دهرڤه بێنه دامهزراندن ب ئالیکارییا حکومهتا ههرێما کوردس������تانێ بشێن پش������تهڤانیا ڤی پرۆژهی مادی و مهعنهوی بهێته کرن .دا کوردێن دهرڤه د سازیێن نێڤنهتهویدا
روال خوه ببین������ن و کوردێن لکوردس������تانێژی ئامادهکاری و پێزانینان کوم بکهن و پرهکێ دناڤبهرا کوردستان و دهرڤهدا ئاڤا بکهن ،دا بش������ێن ڤی پرۆژێ سهرکهفتی پێک بینن .وهکی ههم������وو نهتهوان چاوا هێزا خوه یا ژ دهرڤه بکارئینا و جهێ خوهکر و بوونه پالپش������تێن سهرخوهبوونا وهالتێ خوه وهکی؛ یههودیان ،ئهرمهنان و...هتد. -3خورتکرن������ا جڤاکا س������ڤیل و س������هربخوه ،داکو پێتر چارچوڤ������ا قانونی پێک بێت ،دڤێت ههموو رێیان لبهر ڤهکهن. پهیوهندییێ������ن پێزانین������ی دناڤبهرا وان و س������ازییێن حکومهتا ههرێمێدا ههبیت و پهرلهمان و دهس������تههالت ب دلهکێ فرهھ گوهدارییا پێش������نیارێن وان بکهت و گرنگییێ پی بدهت ،دا ژ الیێ سازیێن نێڤنهتهویڤه ببیته بریار و بێنه پهژراندن. -4س������هرکردایهتییا کوردستانێ ،دڤێت د قادا نێڤنهتهویدا بێی ترس و دوودلی بهحسێ سهرخوهبوونێ بکهن و کهسێن پس������پور یێن دپلوماس پالدهن کو ژ دهرڤه دوس������ت و الیهنگر پشتهڤانییا ڤی پروژهی بکهن .داکو روناهییا کهسک ژێرا بێته دان بشێوهکی لهز لسهر ڤی پرۆژهی کار بکهن. -5ئهز دوێ باوهرێدامه کو باشوورێ کوردستانێ بهر ب س������هرخوهبوونێ دچیت و تش������تهکی نورماله ئیرۆ پارچهک سهربخوه ببیت ،وهکه کوریا باشوور و باکوور ،یهمهنا باکوور و باش������وور ،س������ودانا باش������وور و باکوور .ئیرۆژی بال دڤێ قۆناغێدا کوردستانا باشوور و باکوور ههبیت. -6دڤیت رهوشهنبیرییا گهل ب پێزانینان و شێوێن کارکرنێ لس������هر ڤی پرۆژهی بێته رهوشهنبیرکرن ،دا ئهو بخوه بگههنه وێ باوهرێ و بش������ێن بریارا مافێ چارهنڤێس������ێ خوه بدهن، ههروهسا ببنه هێزێن بهرهنگارییێ بهرامبهر کریارێن دهرڤهی بهرژهوهندیێن گهل ژ الیێ دهستههالتا کوردی بخوهژی. -7گرنگی������دان ب پرۆژێ������ن ناڤخۆێی یێ������ن بهرههمدار و بهرههمێن جوتکاران ،وهکی سامانێ خومالی یێ کوردستانێ ببیته هێزهک ژبۆ خورتکرنا ئابوورییا کوردستانێ. -8رێزگرت������ن ل ئهنجامێ������ن ههلبژارتن������ان و پرۆسێس������ا دیمۆکراس������ی و لبهرامبهر ڤێ������ژی پهرلهمانت������ار گوهدارێن داخوازێن گهل بن و د خزمهتا پروژێن بهرژهوهندییێن گشتی دا بن ،نهک خوه لژێر شاش������یێن ئایدۆلۆژی و بهرژهوهندییێن تاکهکهسی ڤهشێرن. -9گرنگیدان ب پرۆژێن ساخلهمییێ ،ژینگههێ ،زانستێ و گهرهنتیکرنا ژیانا تاکهکهسی ژ الیێ تهندروستی ،پاراستنێ و ژیانێڤه. -10دانا سیس������تهمێ سوس������یالێ ژبۆ ژیانا خهلکی بێته
پاراس������تن و ههست ب مهترس������ییێن ژیانێ نهکهن ،بتایبهتی مالباتێن کوردی گهلهک زاروک ههنه ،دا بش������ێن خاندنا خوه و ژیانا خوه یا رۆژانه بسهرکهفتی ببهن سهری. -11دانا مۆچهیهکی ژبۆ کهسێن خێزانێ پێكتینن بۆ پێتر خوشکرنا ژیانێ و پالدانا وان بۆ کارێ باشتر و گهرهنتیکرنا ژیانا وان. -12گرنگی������دان ب باخچێ زارۆی������ان و ئامادهکرنا ههر تشتهکێ پێدڤی ژ الیێ ژیانێ و فێرکرنێ ،لبهر دهستێ کهسێن پسپور و یێن شارهزایێن دهرونناسیی. -13گرنگیدان ب گهنجان ،ژبهر کو ئهو نفش������ێن نوونه و لگوری جیهانا ئیرۆ ،دڤێت خواستهکێن وان بێنه جێبهجێکرن لگور شێوێن زانستی و یاسایی و رێزگرتنێن بهرامبهر. بڤی شێوهی ههر کهس������هکێ کورد ل ههر جهێ لێ بیت، دڤێ������ت وهکی بهرپس������یارهک نهتهوی لڤی پ������رۆژهی خوهدی دهرکهڤیت و پشتهڤان بیت .بتایبهتی کوردێن لدهرڤه دژین د دپلوماس������ییا جیهانیدا رولێ خ������وه ببینن و حکومهتا ههرێما کوردس������تانێ و رێکخستنێن کوردس������تانیژی دڤێت گرنگییێ بدهن ڤان کهسان و ڤان سازییان و پهیوهندیهک بهێز دناڤبهرا کوردس������تانێ و کوردێ������ن ژدهرڤ������هدا ههبیت .رێ������ز لههموو بیروب������اوهران بێته گرتن .یا گرن������گ ئهوه ههموو د چارچوڤا پرۆژهک نهتهویدا کار بکهن و بهر ب یهک ئارمانج بچن. لسهر ڤی بنگههی ئهم دشێین پرۆژهکێ نهتهوی ،پرۆژهکێ رێفراندۆمێ ژبۆ سهرخوهبوونێ بدهینه پێش و کار و خهباتێ لس������هر بکهین ،دا بگههینه ئارمانجا خوه یا سهرخوهبوونێ، ئهڤهژی مافهکێ رهوایه.
چافکانی:
.1عمر اس������ماعيل س������عدالله؛ تقرير المصير السياسي للشعوب في قانون الدولي العام المعاصر ،المٶسسة الوطنية للکتاب ،الجزائر١٩٨٦ ، .2حقوق االنس������ان؛ مجموعة صکوک دولية ،المجلد االول، االمم المتحدة ،نيويورک ،١٩٩٣ ،رقم المبيع XIV-Vol. Part ،1ص٧٥ .3توني هودجر؛ الذکری الخمسون"اس������تقالل" المغرب، جريدة المناضلة ،العدد ٢٠٠٥ ،٣٢ .4ويکيبديا؛ التجاوب الدولي مع استقالل کوسوفو .5محمد عزيز شکري؛ االحالف والتکتالت في السياسة العالمية ،دمشق٢٠٠٧، Säkular Humanist .6
حوزهیرانی 2013
35
دهستوور مافێكی ڕهوای گهل ه
* محهمهد وانی لهم ماویهدا سهبارهت به دهستووری ههرێمی كوردستان نائارامییهك له میدیاكاندا ههیه ،كه بووهته جێی مشتومڕێكی زۆر گهرم ،به تایبهتی لهالیهن ئهوانهی كه خۆیان له قالبی ئۆپۆزس������یۆن دادهنێ������ن ،له كاتێدا ئهو دس������تووره تهواوی قۆناغه یاسایییهكانی بڕیووه و ماویهكی زۆره ئاماده كراوه و پهسندكراوه ،بۆ ئهوهی گهل بڕیاری خۆی لهسهر بدات، ب������هاڵم ئهوهی جێگای نیگهرانیی������ه و بیانۆی پێ دهگیرێت، بهناوی ئهوهی كه س������هرۆكی ههرێم دهسهالتی ڕهای ههیه و پێویس������ته ههم������ووار بكرێت������هوه و دیان������هوێ دووباره بیگهڕێننهوه پهرلهمان. ئهگهر به مهنتیق تهماش������ا بكهی������ن و له بڕگه و ماددهكانی وردبینهوه ،دهبینن دهسهاڵتی س������هرۆكی ههرێمی كوردستان دهس������هاڵتێكی ڕهها نییه و پرۆتۆكۆلی و ههماههنگییه ،زۆربهی بڕیارهكان به ههماههنگی لهگهڵ سهرۆكی پهرلهمان و سهرۆكی حكووم������هت جێبهج������ێ دهكرێ������ن .ههروهه������ا ههڵبژاردنهوهی س������هرۆكی ههرێم لهالیهن گهلهوه ئهوپهڕی دیمۆكراس������ییهته، نهوهك لهالیهن چهند دهسته و الیهن و حزبێك .ئهگهر باس له سازانی نیشتمانی بكهن ،ئهوا له چهند دهقێكی ئهو دهستوورهدا باش������ترین سازانی نیشتمانی باسی لێوه كراوه .بۆ نمونه لهو دوو مادهی������هدا زۆر به ڕوونی باس له س������ازانی نهتهوهیی و ئایین������ی كراوه(مادهی 35ی ئهم دهس������توره مافی نهتهوهیی و رۆش������نبیری و كارگێری بۆ توركمان ،عهرهب ،كلدان ،سریان، ئاشوری ،ئهرمهن ،به مافی ئۆتۆنۆمیشهوه بۆ ههر پێكهاتهیهك كه له ههر شونێك زۆرینهبن دهستهبهر دهكات. مادهی ()6ی ئهم دهس������توره ،دان دهنێت به ناسنامهی
36ههڵبژاردن ژماره ()34
ئیس���ل��امی زۆرین������هی گهلی ههرێمی كوردس������تان و ڕێزی لێدهگیرێت و ب������ه تهواوی مافه ئاینییهكانی مهس������یحی و ئیزیدیی������هكان و ئهوان������ی دیكه پارێزراوه و سهربهس������تی بیروباوهر و بهڕێوهبردنی ڕێورهسمی ئایینی له ههرێمدا بۆ ههموو كهس������ێك دابی������ن دهكات و بناماكانی ش������هریعهتی ئیسالم سهرچاوهی سهرهكی یاسادانن). لهبارهی ئهو س������ازانه نیشتمانییه(سیاس������ییه)ی كه ئێستا داوای دهكهن ،تهنانهت ئهو سازانهش كه ئهو كات به مانای وشه سازانی نیشتمانی بوو لهسهری كراوه و 36الیهنی كوردستانی كه دهكاته كۆی ئهو الیهنانهی ئهو كات ل������ه گۆرهپان������ی سیاس������ی كوردس������تاندا ههبوون، رهزامهندییان لهس������هر دا .منیش وهك كهس������ی یهكهمی (كۆمهڵهی نهتهوهیی كورد) بهش������دار بووم له واژۆكردن لهس������هر ئهو پرۆژه دهس������تووره و ئهم������هش بهڵگهنامهی واژۆی گشت الیهنهكانه.
ئهمڕۆ یهكشهممه 2002/10/27نوێنهرانی سهرجهم حیزب و الیهنه كوردستانیهكان له سهرتاس������هری كوردس������تانی ئازاددا له ش������اری (كۆیه) كۆبوونهوه ،به مهبهس������تی فراوانتركردن������ی بازنهی ئاش������تی و تهبایی و یهكڕیزیی گهلی كوردس������تان و لێدوان له ههردوو پ������ڕۆژهی ئامادهكراوی دهس������تووری فیدراڵی بۆ كۆماری عێ������راق و ههرێمی كوردس������تان .له كهش و ههوایهكی برایانه و ههس������ت كردن به لێپرسراوێتی بهرامبهر چارهنووسی گهلهكهمان بهرهو بهدیهێنانی داهاتوویهكی هێمن و ئاسووده بۆ سهرجهم گهالنی عێراق كه تیایدا مافه نهتهوهیی و سیاسی و كهسییهكان دابین بكات. ههروهها له كۆبوونهوهكهدا جهخت لهسهر پێویستی هاوههڵوێستی و هاوكاری نێوان ههم������وو الیهن������ه ئامادب������ووهكان كرا بۆ ب������هرهو ڕووبوون������هوهی پێش������هات و رووداوه چارهنووسسازهكان كه له بارودۆخی ئهمڕۆدا گهالنی عێراق خۆیان له بهردهمیا ئهبینن و ب������ۆ ڕێكهوتان لهس������هر بڕیاری گونجاو ل������هو بارهیهوه و بۆ زهمینه خۆش������كردن بۆ گۆڕانكارییهكی ئیجابی كه عێراقێكی دیموكراتی و فیدراڵی یهكگرتوو بهینێته دی. له كۆبوونهكهدا كۆمهڵێك پێشنیاز و تێبینی بهكهڵك لهالیهن بهشدرابووانهوه پیشكهش كرا بۆ دهوڵهمهندكردنی پڕۆژهكه ،پێش ئهوهی پێشكهش به پهرلهمان بكرێت بۆ بڕیاردان لهسهری.
حوزهیرانی 2013
37
هاوپهیمانییهتی ی حیزبه سیاسییهكان * ل ه ئینگلیزییهوه :ئێحسان نهزهت مزووری
ی لهسهر زۆر ی و پشتگیر ی هاوكار ێ حیزب ه سیاس���ییهكان ڕێكکهوتن دهكر ی خوارهوه: ی جۆراوجۆر پێك بێنن ،وهك ئهمانه شت پێكهو ه بهشداریكردن ل ه ههڵبژاردنهكاندا.ی ههڵبژاردنهكان. ی حكوومهت دوا پێكهێنان ی ك ه هێشتا له دهسهاڵته. ی بهو حكوومهت ه دانی پشتگیریی دهرهك ی چهند ی سیس���تهم ه سیاس���ییهك ه یا ب���ۆ دیاریكردن ی جۆرهكان گۆڕین��� ی دیاریكراو پێكهوه. یاسایهك بۆ مهبهس������تی پڕۆس������هی ههڵبژاردن ،هاوپهیمانهكان ی لهم جۆرانهی سهرهوهیه .هاوپهیمانهكان حهزیان له شت دهتوانن له نێوان حیزبهكاندا زۆر ش������ێوه و پلهی جیاواز بهدهست بێنن .یهكهمین شت دهتوانن هاوپهیمانی لهگهڵ ئهو لیس������تانهدا پێك بێنن ،كه كاندیدیان له ناو ههر یهك لهو حیزبانهدا ههیه و خۆیان وهك هاوپهیمان بۆ گش������ت ی ههڵبژاردن و پڕۆس������هكه نیشاندهدهن ،ههروهها ناوچه ی ی ن������او بازنه ی س������هربهخۆش ل������ه حیزبهكان كاندی������د ی كه ی ئ������هو هاوپهیمانهتییه پێكهێنراوه ههڵبژاردن بههۆ كاریتێكراوه ،دیاری دهكهن. دووهمین شتیش ئهوهیه كه لهوانهیه بڕیار لهسهر ئهوه ب������دهن ،بهش������ێوهیهكی ئهلتهرنهتیڤ لیس������تی ههردووك ی ههڵبژاردندا قبووڵ بكهن، حیزبهك������ه لهههر بازنهیهك������ ئهوی������ش ب������ه پشتڕاس������تكردنهوهی ئ������هو پش������تگیرییه ی پێش������بینی دهكهن. ی كه ئهوان بۆ یهكتر ههڵبژاردنیی������ه 38ههڵبژاردن ژماره ()34
ئهمه پراكتیزهكردنێكی باوه لهناو حیزبه پێگهیشتووهكاندا، بهم ش������ێوهیهش گهورهترین كاریگهری������ی كهمپینهكان و ی دهنگهكان ی نهگهتیفی دابهشكردن نههێشتنی كاریگهر بهسهر خۆیان یا بهسهر ئهو حیزبانهدا دروست دهكات، ی ی پشتگیرییهكی دیاریكراو یا ههماههنگییهك كه پێشبین بهرچاوی لێ دهکرێت. خاڵی دوایی������ش ئهوهیه ،كه هاوپهیمان������هكان دهتوانن ی ئهو كهسه ڕازی بن ،كه ی كاندیدكردن لهسهر كشانهوه ی بهدهس������تهێناوه و ی یهكهم ی ل������ه خول كهمتری������ن دهنگ ی داواش ل������ه هاوپهیمانهكانیان بكهن ،ك������ه كاندیدكردن ی هاوپهیم������ان بگهڕێننهوه و له ههمان كاتیش������دا حیزب������ ێ ئهم ڕێكکهوتنانه لهس������هر ناوچ������ه جیاوازهكان دهك������ر پهیڕهو بكرێت ،وهك ئهمانهی خوارهوه: ێ یا گشت بازنهكانی ههڵبژاردن. ههند -ههڵبژاردنه گش������تییهكان و س������هرۆكایهتییهكان یا
ی دیاریكراو یا ش������ارهوانییهكان و یانی������ش بۆ ماوهیهك������ دیارینهكراو. ی ئهم ڕێكکهوتنانه سنووردارن كاریگهرییه یاسایییهكان ی لهگهڵ ئهو ئازادیی������هدا بگونجێ ،كه دهبێ یا ب������ۆ ئهوه ی ی حیزبهكان پێویسته كاره س������تراتیجی و سیاسییهكان ی ڕێكبخات .وهك یاسایهك ی دیموكرات خاوهن سیستهمێك ی بۆ ئ������هوه ئاش������كراكراوه ك������ه ئ������هو هاوپهیمانهتییانه ی پێشكهش������كراو پێكهێنراوه، ی ههڵبژاردن������ پڕۆس������هیهك ههروهها ل������هو كاتهش تۆماركراوه كه كاندیدهكان بهرهو ی پێش بردراون و كاریگهریی یاساییان ههیه .بهشێوهیهك ی ی خوارهوه كار له دوو الیهن بنهڕهتیش ئهم دوو خااڵنه پڕۆسهكه دهكهن وهك: ی بهدهس������ت ئ������هو هاوكارییه پهیوهندیداره گش������تییه گهیشتووه.
ی كاندیده نههێش������تنی ی������ا قهدهغهكردنی ناس������اندن ی ك������ه س������هربهخۆكان ل������ه ڕێگ������هی ئ������هو گرووپان������ه هاوپهیمانییهتهكه پێكدێنن. بۆ زانی������اری زیاتر ،ئهمه س������هپاندن ی بهربهس������ته له ههڵبژاردنێكی ئاس������ت بهرزتر ل������ه حیزبهكانی ههندێك له واڵتانی ئهورووپای خۆره������هاڵت وهك كرۆواتیا و كۆماری چیك .بهپێچهوانهشهوه ،پاشهكشهكردن یا پاشگهزبوونهوه له ڕێكکهوتننامهكان لهالیهن ئهو كاندیدانهی كه كهمترین دهنگ بهدهس������ت دێنن ،بهتایبهتیش ئهو كاندیدانهی كه بۆ ڕهفت������اری حیزبه سیاس������ییهكان ل������ه دوای ههڵبژاردندا دهگهڕێن������هوه یا ئهو كاندیدانهی كه ههڵدهبژێردرێن ،تهنها وێكچوونی سیاسییان ههیه و ههر حیزبێك یا نوێنهرێكیش بڕیار ب������دات ئهمه ئهنجام نهدات ،ئهوا ناتوانرێت ناچاری بكات ئهم ڕهفتارانه پیاده بكات.
سهرچاوهhttp://aceproject.org :
حوزهیرانی 2013
39
شةر و ثَيكدادان لة ِ ثةرلةمانةكاندا
ئامادهکردن :عهزیز عهبدولخالق دێڵزی
پێكدادان لهنێو پهرلهمانی فهڕهنسادا
ژمارهیهك������ی زۆر ل������ه نوێن������هره ڕاس������تڕهوهکان لهنێو پهرلهمانی فهڕهنس������ا ،لهگ������هڵ یاریدهدهرێكی وهزیری داد دهس������تهویهخه بوون .بهپێی ههواڵێكی تهلهفزیۆنی فرانس ،24نوێنهرانی پهرلهمان له كاتی گفتوگۆی كۆتایی لهسهر هاوسهرگیریی هاوڕهگهزهكان ،كه یهكێك له نوێنهرهكان له ههڵسوكهوتی یاریدهدهرێكی كریستیان توبیرا وهزیری داد توڕهبوو و گوتی كه ئهو گاڵتهی پێ كردووه. ناوبراو بهرهو ڕووی ئهو كهس������ه ڕۆیش������ت و كاتێك كه ش������هڕ و پێكدادان دهس������تی پێكرد ،وێنهكانی تهلهفزیۆنی پهرلهمانی فهڕهنس������ا پچڕا .بهپێی لێدوانی ش������ایهتحااڵن، ههردووال دهستیان به لێدانی یهكتر كرد.
40ههڵبژاردن ژماره ()34
ئۆلیڤیه دوسوپت نوێنهری سۆسیالیستهكان له پهرلهمان گوتی؛ ههندێ ل������ه كارمهندانی پهرلهمان ناوبژیوانیان كرد تاكو یهكێ له یاریدهدهرهكان لێدانێكی زۆری پێ نهكهوێت. پاتری������ك ئۆلیه نوێنهری حزبی ئۆ ئێ������م پی گوتی :یهكێ له یاریدهدهرهكانی وهزیر دهس������تی به گاڵتهكردن كردووه ،كه ئ������هوهش قبول ناكرێ������ت .ئهمهش بۆته ه������ۆی توڕهبوونی نوێنهرانی ڕاستڕهوهكان. دواتر كۆبوونهوهی پهرلهمان دووباره دهستی پێكردۆتهوه، ئهو كهسهی كه هێرشی بردبوو ،گوتی؛ خۆی بۆته ئامانجی توندوتیژیی سۆسیالیستهكان و بۆ سهلماندنیش ،چاوێلكه شكاوهكهی نیشان دا .كلۆد بارتولون سهرۆكی پهرلهمانی فهڕهنسا گوتی؛ هیچ ش������تێك پاکانه بۆ ڕووداوهکه ناکات.
ههروهه������ا بارتول������ون گوتی :داوای س������زادانی كهس������ه شهڕكهرهكانی كردووه. فیلیپ گوس������لن نوێن������هری ڕاس������تڕهوهكان گوتی :ئهو كهسانهی كه له دهرهوهی پهرلهمان خهریكی خۆپێشاندان له دژی یاس������ا ،ئێس������تا ههلێكی زیاتریان بۆ ڕهخساوه بۆ ناڕهزایهتی دهربڕین.
کوێت:
نوێنهرانی شیعه و سوننی له پهرلهمانی كوێت ،له كاتی گفتوگۆ و ههڵسهنگاندنی بارودۆخی هاوواڵتیانی ئهو واڵته ل������ه گرتووخان������ه س������هربازییهكانی ئهمریكا ل������ه كهنداوی گوانتانامۆ ،به مس������ت و پێالقه کهوتنه گیانی یهكترییهوه. بهپێی ڕاپۆرتێكی بی بی سی ،كێشهكه كاتێك سهری ههڵدا، حوس������ێن ئهلقهالف ،كه نوێنهرێكی ش������یعه مهزههبه ،ئهو زیندانیانهی به میلیشیای ئهلقاعیده وهسف كرد. له بهرامبهریش������دا جهمعان ئهلحری������ش ،كه نوێنهرێكی س������وننی مهزههبه له پهرلهمانی كوێت و له فراكس������یۆنی ئیخ������وان ئهلموس������لمینه ،واڵمی داوهتهوه ،ك������ه گفتوگۆكه س������هبارهت به چارهنووسی چوار زیندانیی كوێتییه ،كه له گوانتانامۆدا دهسبهسهرن نهك ئهلقاعیده .ئهو پێكدادانه له دوای ئهو شهڕهقسهیه هات و ،دوو نوێنهری شیعه و چوار نوێنهری سوننه دهستیان به شهڕ و پێكدادانكرد .سهرۆكی پهرلهمان������ی كوێ������ت ڕووداوی ڕۆژی چوارش������هممه (18ی گواڵن)ی به كارێكی پڕ له شهرمهزاری ناوبرد .كۆبوونهوهی باس و گفتوگۆكردنهكه بێ ئهنجام ڕاگیراوه. بهپێی ڕاپۆرتی ههواڵدهریی فهڕهنسا ،پارێزهره ئهمریكییهكان كه بریکاردهرهکانیان له گوانتانام������ۆدا بهند كراون ،خهریكی سهیركردنی ئهو كۆبوونهوهیهی پهرلهمانی كوێت بوون.
شهڕهمست ل ه پهرلهمانی ئوکراینادا
ئهندامان������ی پهرلهمان������ی ئوكراین������ا ،جارێك������ی دیكه دهستهویهخه بوون .گفتوگۆ لهسهر یاسای زمانی كهمه نهتهوهكان لهو واڵته ههمیشه بۆته هۆی گفتوگۆی نێوان نوێن������هران و له ئهنجامیش������دا بۆته ش������هڕ و پێكدادان. ئهندامانی پهرلهمان������ی ئوكراینا له یهكهمین كۆبوونهوهی فهرمی������ی خۆی ل������ه مانگ������ی فێوریی������هدا ،جارێكی دیكه دهستهویهخه بوون .دوابهدوای ئهو پێكدانانه كه له نێوان ئهندامان������ی حزب������ی س������هركۆمار و گرووپ������ه نهی������اره
ڕاستڕهوهکاندا ڕوویدا ،كۆبوونهوهی پهرلهمان بۆ ماوهیهك ههڵپهسێردرا. لهو كۆبوونهوهیهدا "ئهلێكس������اندر یهفریمۆڤ" سهرۆكی فراكسیۆنی حزبی ناوچهكان ،دوای ئهوهی وتارهكهی خۆی به زمانی ڕووسی پێشكهش كرد ،لهالیهن ئهندامانی حزبی نهی������اری گاڵتهی پێ ك������را" .یهفریمۆڤ" ل������ه بهرامبهر ئهو ههنگاوهدا ،ئهندامانی حزبی "سوابۆدا"ی به نئۆ فاشیست ناوب������رد .دوابهدوای ئهوه ئهندامانی حزبه جۆراوجۆرهكان پێكههڵپژان و دهس������تیان به لێدانی یهكت������ر كرد .نهیارانی ئۆكراینی ،زۆرینهی پهرلهمان كه له مۆس������كۆ نزیكه ،بهوه تۆمهتبار كردووه كه واڵت دهخهنه ژێر دهسهاڵتی ڕووسیا.
شهڕ و پێكدادان ل ه گفتوگۆیهكی تهلهفزیۆنیدا
گفتۆگۆیهكی تهلهفزیۆنی له نێوان دوو نوێنهری پهرلهمانی گورجستان ،كه سهرهتا به گفتوگۆ دهستی پێ كردبوو ،له كۆتاییدا به مس������ت و پێالقه كۆتایی هات .بهپێی ڕاپۆرتی ههواڵدهریی فهڕهنس������ا ،گفتۆگۆیهكی تهلهفزیۆنی له نێوان كوبا داویتاش������ڤیلی نوێنهری هاوپهیمانی دهس������هاڵتداری دهوڵهت و سێرگۆ ڕاتیانی نوێنهری حزبی الیهنگری میخاییل ساكاشڤیلی سهركۆماری گورجستان ئهنجام درا. ههردوو نوێنهرهكه ،سهرهتا له ههوڵی ئهوهدابوون كه به گفتوگ������ۆ ههرچهن������ده به دهنگی بڵندیش بێ������ت ،قهناعهت به یهكت������ری بێنن .بۆ ماوهیهكی كورتیش له ههوڵی ئهوهدابوون كه ئارامیی خۆی������ان بپارێزن .كهم كهمه ههردوو نوێنهرهكه ش������ێوازی گفتوگۆی������ان بهرامب������هر یهكت������ری توندت������ر بوو. داویتاشڤیلی به ڕاتیانی گوت :تۆ دز و پیاوكوژی و ئینسان نیت .پێشكهش������كار ههوڵی دا كه ه������هردوو نوێنهرهكه ئارام بكاتهوه ،بهاڵم لهناكاو ئهو دوو پیاوه ههستانه سهر پێ و له جیاتی گفتوگۆ ،به مست و پێالقه كهوتنه گیانی یهكترییهوه.
ڤێنێزۆئێال
جیاوازیی لهسهر ئهنجامی ههڵبژاردنی ڤێنێزۆئێال بووه هۆی ئهوهی كه نوێنهرانی الیهنگر و نهیارانی دهوڵهتی ئهو واڵت������ه ،به مس������ت و پێالقه بكهونه گیان������ی یهكتر و چهند كهس������ێك به سهر و گوێالكی ڕهش������ههڵگهڕا و بریندارهوه، ئهنجومهنهكهیان بهجێ بێڵن. پهیامنێران������ی ڤێنزۆئێال ل������ه هۆلی ب������هردهم ئهنجومهن له چاوهڕوان������ی ئهنجامی كۆبوونهوهكه ب������وون ،ڕووبهڕووی چهند
حوزهیرانی 2013
41
نوێنهرێك������ی س������هروگوێالك بریندار بوونهوه .دهڵێن ش������هڕ و پێكدادان كاتێك دهستی پێكرد كه سهرۆكی پهرلهمان ڕایگهیاند؛ نوێنهرانی نهیار مافی قس������هكردنیان نیی������ه ،مهگهر ئهوهی كه "نیكۆالس مادورۆ" وهك سهركۆماری ئهو واڵته قبووڵ بكهن. "دیڤس������دادۆ كابیۆ ،س������هرۆكی پهرلهمانی ڤێنزۆئێال له كۆبوونهوهی������دا ڕایگهیاند :تا ئهوكاتهی كه نوێنهرانی نهیار دهس������هاڵت و ئیڕادهی خهڵك بهفهرمی نهناس������ن ،دهتوانن لهگهڵ تهلهفزیۆنه تایبهتییهكان قس������ه بكهن ،بهاڵم لێره له کۆڕی نهتهوهییدا مافی قسهكردنیان نییه .ئهو كۆبوونهوهیه له پش������ت دهرگا داخراوهكان ئهنجام درا ،بۆیه وێنهیهكی زۆر له شهڕ و پێكدادانی نوێنهرانی خهڵكی ڤێنزئێال لهبهر دهست نییه .دهستپێشهخهری شهڕهكه هێشتا دیار نییه و نوێنهران������ی الیهنگر و نهیاری دهوڵهت ،ههریهكه ئهوهیتر به ههڵگیرسانی شهڕ تۆمهتبار دهكات.
ئهنجومهنی نهتهوهی������ی ههڵبژاردنی ڤێنزۆئێال "نیكالس مادۆرۆ" به شكستپێهێنانی ئهنریكه كاپریلس به جیاوازیی 300ههزار دهنگ به سهركۆماری نوێی ڤێنزۆئێال ناساند. كاپریلس و الیهنگرانی ،ئهنجامهكانی ههڵبژاردنیان قبووڵ نهكرد و ڕایانگهیاند ،فرتوفێڵ له ههڵبژاردنهكاندا كراوه.
شهڕه بوتڵی ئاو ل ه پهرلهمانی كوردستان
ی ی ڕۆژی 2011/4/21پهرلهمان������ لهدانیش������تن ی گۆڕان پێشهوا ی فراكسیۆن كوردستاندایش ،پهرلهمانتار ی ی س������هرۆك تۆفیق ،دوو بوتڵ ئاوی گرته كهمال كهركووك ی كوردستان .پەرلەمانتارێک وتی :پێشهوا تۆفیق پهرلهمان ی گرتووهته ی بزووتنەوهی گۆڕان دوو بوتڵ ئاو پهرلهمانتار ی ی لیس������ت كهم������ال كهركووكی ،دواتریش دوو پهرلهمانتار كوردستانی بوتڵه ئاوهکهیان گرتۆتهوه ئهو.
پهرلهمانی ئێران
پهرلهمانی تایوان
پهرلهمانی كۆریا
ئهندامێكی پهرلهمانی ڤێنزۆئیال
پهرلهمانی توركیا
پهرلهمانی كویت
پهرلهمانی ئۆكراینا
پهرلهمانی ڕۆما
پهرلهمانی كوردستان
سهرچاوه
42ههڵبژاردن ژماره ()34
http://fararu.com http://www.niksalehi.com
http://www.jahannews.com http://www.jamejamonline.ir
دووڕگهكانی فاروو ن���اوی ئهو ههژد ه دوورگانهی ه ك��� ه وهك یهكێ ل ه ناوچهكانی خۆبهڕێوهبهریی دانم���ارك دهناس���رێت .ئ���هم كۆمهڵ��� ه دوورگهی ه (ب��� ه دانمارک���ی - Færøerne فاروویێنا) دهكهوێت ه باكووری ئهورووپا و ناوچهیسكاندینافی نێوان دهریای نهرویژ و ئهقیانووس���ی ئهتڵهس���ی باكوور ،نزیک ب��� ه مهودایهكهی بهرامبهر ب ه ئیسلهند ،نهرویژ و بریتانیا ههڵکهوتوو ه و پایتهختهکهی (تۆشهامن)ه. دووڕگهكان������ی فاروو ب������ه زمانی دانمارك������ی ،به مانای دوورگهكانی مهڕ دێ������ت ،ئهمهش به هۆی ئهوهیه كه كاری سهرهكیی خهڵكی ئهم ناوچهیه بهخێوكردنی مهڕومااڵته و تهنانهت بهرانێكیش هێمای نهتهوهیی ئهو واڵتهیه. له ك������ۆی ئهو 18دووڕگهیهی كه دووڕگهكانی فاروویان پێك هێناوه17 ،یان شیاوی نیشتهجێبوونن و گهورهترینیان ن������اوی (س������تریمۆ)یه ،ك������ه ڕووبهرهك������هی 385كیلومهتر چوارگۆشهیه .له ڕووی كهشوههواشهوه ،ئاو و ههوایهكی فێنێك و باران������ی ههیه .زهوییهكانی ئ������هم دووڕگانه تهنیا ()%6ی ب������ۆ كش������توكاڵ ب������هكار دێ������ت و ،بهرههم������ی كشتوكاڵییهكهشی سهوزهواته و دانهوێله بهرههم نایهت. ئهم كۆمهڵه دووڕگهیه له ڕووی سیاس������ییهوه ،له ساڵی
1814دا له نۆروێژ جیا بووه و له س������اڵی 1948هوه ،وهك پارێزگایهكی سهربهخۆ سهربه پاشایهتیی دانماركه .ئهوان ب������ه درێژایی ئهم چهند س������اڵه ،بهرپرس������یارهتی زۆربهی پرس������هكانیان له ئهس������تۆ گرت ،جگه له بهرگری (گهرچی خاوهنی پاس������هوانی خۆجێی������ی لێواری دهری������ان) ،بهاڵم كاروباری دهرهوه و دامودهزگای دادپهروهری له ئهستۆی دانماركه .فاروو پهیوهندیی نزیك و نهریتی لهگهڵ ئیسلهندا و گرینلهندا ههیه .شایانی باسه كه فاروو ئهندامی یهكێتی ئهورووپا نییه. گهورهترین شار :تۆشهامن پانتایی خاک ١٣٩٥ :کیلۆمهتری چوارگۆشه ژمارهی دانیشتوان ٤٨٥٧٤ :کهس – ٢٠١١
حوزهیرانی 2013
43
ثةروةردةي مةدةني بؤ هةمووان و :لهیال محهمهد تهها
ی ی مهدهنی چۆن كار دهكات و پێویس���ت ه چی بكرێت بۆ ئهوه كۆمهڵگهیهك ی بڕهخسێت؟ ی مهدهن ی كۆمهڵگه ی دروستبوون ههلومهرج نهتهوه یهكگرتووهكان له خزمهت ی گهشهپێدانی پهروهردهی مهدهنیدا
یهكێك له مۆدێلهکان ،شێوازی نهتهوه یهكگرتووهكانه كه تێی������دا دیپڵۆماتهكان ب������ه نوێنهرایهتی������ی واڵتهکانیان یان ڕێکخ������راوه ناحكوومییهکان ڕۆڵ دهگێڕێ������ن .مێردمندااڵن دهتوانن به بینینی ئهم مۆدێالنه لهبارهی ڕووداوهكانی ڕۆژ و پهیوهندییه نێودهوڵهتییهكان زانیاری زۆر به دهست بینن. 44ههڵبژاردن ژماره ()34
لهم دوایییانهدا ئهم ش������ێوازه له الیهن قوتابیان ی قوتابخانهیهك������ی نێودهوڵهت������ی ل������ه ش������اری لیونی فهرهنس������هوه به كارهێنرا .ئ������هو قوتابیانهی كه لهم ڕاهێنانهدا بهشدارییان كردبوو ،وهك سیاسهتوانانی ڕاس������تهقینه ڕهفتاری������ان دهكرد .ئ������هوان هێزێكی ڕادهربرینی باش و نیگایهكی قوولیان س������هبارهت به بابهتهكان ههبوو و ،وهك سیاسهتوانان جلوبهرگیان
لهب������هر كردبوو .له س������هرهتادا ههموو ش������ت وهك دانیشتنێكی نهتهوه یهكگرتووهكان دههاته پێش چاو، له ڕاس������تیدا تهنه������ا ڕاهێنانێك بوو ب������ۆ فێربوونی پهروهردهی مهدهنی .ئهم ڕاهێنانه زۆر وشیاركهرهوه بوو. ی قوتابیان بۆ ئهنجامدانی ئهم دانیشتنه بۆ ماوه س������اڵێك ڕاهێنانیان ئهنجام������دا و ،تۆژینهوهیان له ی ڕێكخ������راوهكان و ی كاركردن������ ی چۆنیهت������ ب������اره بابهتهكانی پهیوهس������ت بهم دانیش������تنهیان كرد .به هاوكاری ئهم پرۆگرامه ،زۆربهی ئهم قوتابیانه لهوه تێگهیشتن كه بابهتهكان بهو ساكارییهی كه بیریان لێ دهكردهوه ،نییه .له ش������ێوازی پهروهردهكردنی نهریتیدا هی������چ كاتێك ناتوانرێت ئ������هم ئهنجامه به دهست بهێنرێت.
دانمارك نموونهیهكی سهركهوتوو بۆ بهشداریی مهدهنیی خهڵك
زیاتر له چل س������اڵه ك������ه له دانم������ارك ههندێك ك������ردهوهی بهرچاوی بۆ دروس������تكردنی كۆمهڵگهی پێکهوهههڵکردن������ی هاوواڵتی������ان ئهنج������ام داوه و، ی ی س������هرهكیی كۆمهڵگهیهك هاوواڵتیان وهك بنهما بههێ������ز ڕۆڵ دهگێڕن .ئهوان به بهش������داریكردن له ئهنجوومهنهكانی شار و چاالكییه خۆبهخشهکان له ی ی فێر ی نافهرم ڕێكخراوهكان������دا ،ب������ه ش������ێوهیهك ی هاوواڵتێتی دهبن. بنهماكان له كۆپێنهاگ ،گرووپێك ل������ه هاوواڵتیانی ئهندامی ناوهندێکی وهرزشی بڕیاریاندا که گهرماوێک دروست بک������هن و ،پ������ارهی پێویس������تیان بۆ دروس������تکردنی پرۆژهكهی������ان دابی������ن ك������رد .ئ������هوان دهیانویس������ت گهرماوهكانی بهن������دهری كۆپێنهاگ فراوانتر ببێت و پێداویس������تییهكانی تری وهك س������ۆنا ،ڕیستورانت و ڕابواردنهكانی زستانهش������ی بۆ دروست بكرێت ،بۆ ئهوهی كه گهش������تیاران له وهرزی زستانیشدا وهك هاوێن سوود لهم ش������وینه گهشتیارییه وهربگرن .بۆ ئهنجامدانی ئهم كاره ،هاوواڵتیان له دهوری یهكتری كۆبوونهوه و وتوۆێژیان كرد .ئهم وتووێژانه بوون به ه������ۆی ئهوهی كه الیهنگران������ی ئهنجامدانی ئهم كاره
ڕوو ل������ه زیادبوون بكات .دواتر له گهل ئهنجوومهن ی شار قسهیان كرد و پارهی پێویستیان بۆ داڕشتن و جوانكاری وهرگرت. ههروهها بۆ ئهنجامدانی پڕۆژهیهكی تر زیاتر له ی هاوكاری یهكتریان دهكرد ،بۆ چوار ههزار هاوواڵت ئهوهی یهكهمین شوینی گونجاو لهگهڵ كهشوههوا ی دروست بكهن .ئهوان به بهشداریكردن له فێرگهكان وه پهروهردهك������ردن ،س������مینارهكان و كۆبوون������ه گش������تییهکا ن دڵنیاب������وون ،كه ئ������هم پڕۆژهیه بۆ ئهو ی كهس������انهی كه لهو ناوچهیهدا دهژین ،پێویستییهك سهرهكییه. لێكۆڵینهوهی ئهم دوایییهی ڕێكخراوی پاراستن و هاوكاری������ی ئهورووپا ئهمه پێش������ان دهدات ،كه ئهگهر دهرفهت بدرێته هاوواڵتیان بۆ بهشداریكردن له بابهتهكانی پێوهس������ت به ش������ارهكهیان ،ئهوان مهیلیان زیاتر دهبێت بۆ قهبووڵكردنی سیاس������هته گش������تییهكان ،تهنان������هت ئهگهر پێش������نیازهكانیان جێبهجی نهكرێت.
تانزانیا ،ههوڵه ناوچهیییهکان بۆ بهدهستهێنانی پهروهردهی هاوواڵتیان
له تانزانیاش پرۆژهی گش������تی ههن ،كه دهرفهتی پێویس������ت بۆ زیادكردنی وش������یاریی مندااڵن لهبارهی مافی هاوواڵتیانهوه دهستهبهر دهكات ،بۆ نموونه ،له ساڵی 2007دا به هاوكاریی دانیشتووانی گوندێك كه له 120كیلۆمهتریی شاری ئاروشادایه ،قوتابخانهیهك بۆ مندااڵن دروس������ت كرا ،كه پاڵ پهروهردهی گشتی، ی هاوواڵتیان وهك وانهیهك دهوترا و ،مندااڵن ئهم ماف دهرفهتهی������ان ههبوو كه پرس������هکانی هاوواڵتیبوون له قوتابخانه فێر ببن و ،بتوانن لهم بوارهشدا یارمهتیی باوانیان بدهن. دواتر له ساڵی 2011دا ئهنجومهنی تواناسازی و پهرهگرتنی كۆمهڵگه كه ڕێكخراوێكی ناحكوومییه ،له شاری ئاروشا به هاوكاریی ڕێكخراوێكی ناحكوومی به ناوی "پرۆژهی خهڵكی ئهفریقا" ،هاوكاریی خهلكی ئ������هم گوندهی������ان ك������رد و ،پ������ارهی پێویس������تیان بۆ بهرفراوانكردنی ئهم قوتابخانهیه دابین كرد. سهرچاوهpersian.euronews.com : حوزهیرانی 2013
45
دیموکراسی چییه؟
(ههلومهرج ،ڕهوت ،ڕێکارهکان و ئهرکی حکوومهت ه دیموکراتهکان)
نووسینی :جین شارپ حکوومهت������ی دیموکراتی ئهو حکوومهتهیه ،که تهواوی هاوواڵتیان ڕاستهوخۆ و ناڕاستهوخۆ ،به ڕێگهی نوێنهره ههڵبژێردراوهکانیانهوه له دهس������هاڵتهدا بهشدار دهبن و، چاودێری بهس������هر چۆنیهتیی کارکردی دهوڵهتدا دهکهن. له ڕاس������تیدا ،ئهوه هاوواڵتیانن که حوکمڕانی بهس������هر یاسادانهران و دهوڵهتدا دهکهن. 46ههڵبژاردن ژماره ()34
دیموکراس������ی له کۆمهڵێک بنهما و ش������ێواز پێکهاتووه ،که بهرگ������ری ل������ه ئازادی������ی مرۆڤ������هکان دهکات .دیموکراس������ی بهدامهزراوهییکردنی ئازادییه که له سهر بنهمای حکوومهتی زۆرینه و پاراس������تنی مافی تاک و کهمینهکان بنیات دهنرێت، ههروهها سهرهڕای ڕێزگرتن له داخوازیی زۆرینه ،پارێزگاری سهرخهختی مافی بنهڕهتیی کهسهکان و گرووپه کهمینهکانه.
ل������ه حکوومهتی دیموکراتی������دا ،هاوواڵتیان دهزانن که یهکێ������ک له کارکرده س������هرهکییهکانیان بهرگری له مافه س������هرهتایییهکان وهکو ئازادیی ڕادهربڕین ،ئازادیی دین، بوون������ی مافی یهکس������ان له بهرامبهر یاس������ا و دهرفهتی ڕێکخس������تن و بهش������داریی تهواو له کاروباری سیاسی، ئابووری و کولتووریی کۆمهڵگهیه. حکوومهت������ه دیموکراتهکان ،به ش������ێوهیهکی ڕێکوپێک ههلبژاردنی ئازاد و دادپهروهرانه بهڕێوه دهبهن ،گش������ت هاوواڵتی������ان ئ������هو مافهیان ههی������ه تێیدا بهش������دار بن. دیموکراسی ،یاس������ا دهکاته بنهمای کاری دهوڵهتهکان و ئهو متمانهیهش دهدات ،که تهواوی هاوواڵتیان له بهرامبهر یاس������ادا یهکسا بن و دامودهزگای یاساییش بهرگری له مافیان دهکات .له حکوومهتێکی دیموکراتدا ،هاوواڵتیان له بهرامبهر ئهو مافهنهی که ههیانه ،پێویسته بهرپرسیش بن .یهکێک له گرینگترین بهرپرسیارهتییهکان ،بهشداری له سیستهمی سیاسیی کۆمهڵگهیه تا بهم هۆیهوه بهرگری له ماف و ئازادییهکانیان بکهن.
ل ه چ ههلومهرجێکدا حکوومهتی دیموکراتیک دێت ه کایهوه؟
پێش ئهوهی دیموکراس������ی ش������ێوهی حکوومهتی بێت، شێوهیهکی ژیانه .بهو مانایه که دیموکراسی ڕیشهی له هزر و ب������اوهڕی کۆمهڵگهدایه و ل������ه کۆمهڵگهیهکدا دێته کایهوه ،که خهڵکهکهی له ڕهههندی کۆمهاڵیهتیدا خاوهنی کولتووری "تێگهییشتن له بوونی ئهوانی تر" ،ههروهها له ڕهههندی سیاسیش������دا ئهو توانایهی ههبێت ڕا و فکری جۆراوجۆر قب������ووڵ بکات .چوارچێ������وهی ئهخالقی ئهو کۆمهڵگهیه له س������هر بنهمای دابینکردنی ئازادیی تاک و سنووردارکردنی ئهو لهو جێگهیهی که سنووری ئازادیی تاک تێکهڵ به ئازادی������ی ئهوانی تر دهبێت ،دێته کایهوه. تاکهکانی کۆمهڵگهیهکی وا ،بهختهوهری و پیش������کهوتنی خۆیان له پهیوهندی لهگهڵ پێش������كهوتن و چاکس������ازیی کۆمهڵگهدا دهبینن. دهربازب������وون له حکوومهتێک������ی دیکتاتۆری یان نیوه دیکتات������ۆری و ب������ۆ حکوومهتێک������ی دیموکراتی������ک به ئاواتخوازی������ی گرووپ������ی دێت������ه کایهوه و س������هرکرده خهباتکارهکانی تهنیا له ڕێکخس������تن و ڕهوتی خهباتدا دهوری������ان ههیه .ئهو ههلومهرجه لهو کۆمهڵگهیانهی که دیکتات������ۆری له تهواوی دام������هزراوه کۆمهاڵیهتییهکاندا
دهستی دهڕوات ،به شکڵێکی تره .له وهها کۆمهڵگهیهک، له نێوان دامهزراوه کۆمهاڵیهتی و کولتوورییهکان لهگهڵ دیموکراسیدا ،پێکهوهژیان و وێکچوویییهک نییه ،چونکه له کۆمهڵگهیهکی لهو چهشنهدا ،کۆمهڵگه لهسهر بنهمای تاک دروست کراوه و ئهگهر له بوارێکدا پێکهاتهیهکی گرووپی بهدی بکرێت ،ئهو پێکهاتهیه ش������تێک زیاتر له گرێدراویی قهوم������ی و قهبیلهیی نیی������ه و ،ئهوهش ئهو مانایه نابهخشێت که پارێزگاری له بهرژهوهندیی تاک لهو گرووپهدا بکات. ل������ه کۆمهڵگهیهکدا ک������ه بهرژهوهندیی ت������اک جیا له بهرژهوهندیی کۆمهڵگه بێت و ههڵومهرجی پیشکهوتنی تاک له پهیوهندیی تاکێتی لهگهڵ دهس������هاڵتداراندا بێت و ،نهک لهسهر بنهمای بوونی دامهزراوه مهدهنییهکان که بهرپرس������ی دابینکردن������ی بهرژهوهندی������ی زۆرینه و پارێ������زگاری ماف������ی کهمینه بێ������ت ،کۆمهڵگهیهک که له ڕهههندی سیاس������ی ،ئازادیی بیروڕا ،تهنیا له سنووری قبووڵکردنی بیروبۆچ������وون و ڕای وێکچوو پێک دێت و یاسا ئهخالقی و ئازادییهکانی تاک له زهین و نهریتدا ڕیش������هی ههیه و گشتیان یهکڕهنگن ،لێرهدا بههێزترین کهرسه ،پهیوهندییه.
حکوومهت���ی دیموکراتی و ئازادی بهرههمی کام ڕهوتن؟
ئ������هو کۆمهڵگهیانهی ک������ه ئازادیی ڕاس������تهقینه تێیدا س������هقامگیره ،دیموکراسی بهرههمی خهباتی هاوواڵتیان ب������ووه .خهبات������ی هاوواڵتیان ب������ۆ ئاڵوگۆڕ ل������ه پێکهاته بنهڕهتییهکان������ی حکوومهتێکی دیکتاتۆری و جێگیرکردنی ئ������هو به بنهمای دابهش������ینی دهس������هاڵتی سیاس������ی له کۆمهڵگهدا ،پشتی به شێوازی ناتوندوتیژی بهستووه. هاوواڵتیان و ڕێبهره شۆڕش������گێڕهکان به ڕوونی ئهوه دهزانن ،که چ جیاوازییهک له نێوان بارودۆخی ههنووکهیی (حکوومهتی دیکتاتۆری) و دۆخی کۆتایی (دامهزراندنی حکوومهتی دیموکراتی������ک)دا ههیه .ئامانجهکانی خهبات چین و بۆ گهییش������تن بهو ئامانجان������ه دهبێ چ ڕێگهیهک بپێون. ش������ێوازی خهباتی هاوواڵتیان ڕوون������ه .پێوهرهکانی خهباتی هاوواڵتی������ان ،بهدیهاتنی ئ������هو ئامانجانهیه که خهڵ������ک لهس������هری ڕێککهوت������وون ،ن������هک جێگۆڕکێ به کهسایهتی و س������مبۆلهکانی حکوومهتی دیکتاتۆری .له حوزهیرانی 2013
47
بهرامبهر کۆمهڵگهیهکی ئهوتۆ که به وشیارییهوه ڕێگهی گهییش������تن به دیموکراس������ی دهپێوێت ،له کۆمهڵگهیهکی گیرۆده به دیکتاتۆری ،تهوهری خهبات ،س������هرکردهیهکی کاریزماتیکه ،که به هاندان و خوڵقاندنی پاڵنهر ،تاکهکانی کۆمهڵگ������ه بۆ ئهو ئاواتانه ڕێنوێن������ی دهکات ،که به هیچ ش������ێوهیهک وێنهی بهکردهوهییکردنی ئهو ،له زهینهکاندا وێنا ناکرێت. خهباتێکی ئهوتۆ به هیچ شێوهیهک ئامانجێکی کۆتایی بۆ خۆی دهسنیش������ان نهکردووه ،چونکه ئهو جیاوازییه ڕوونهی که له نێوان ئێستا و شکڵی نوێی حکوومهتی که دهبێت بێته دی ،نازانێت و چاکسازی یان شۆڕش تهنیا گۆڕان له ڕواڵهت ،س������مبۆل و کهرهسهکانی دهسهاڵتدا ڕوو دهدهن .یهکێ������ک له بنهماکان������ی تری ئهم خهباته به کهسهنهکردن و سڕینهوهی ناوهکانه ،نهک چاکسازی و جێگۆڕکێی به شێوازهکان.
ڕێکارهکانی س���هقامگیریی دیموکراس���ی کامانهن؟
حکوومهت������ی دیموکراتیک������ی، حکوومهت������ی بهکۆمهاڵیهتیکردنی دهسهاڵتی سیاسییه ،بهو مانایه که ل������ه کۆمهڵگهیهکی دیموکراتدا به پێچهوانهی حکوومهته دیکتاتۆر و سهرهتایییهکان که دهسهاڵت تهنیا لهدهست کهسێک یان گرووپی سهر به ئهوه ،دهسهاڵت له نێوان دامهزراوهکان������ی کۆمهڵگهی مهدهنی دابهش دهکرێت و، دهسهاڵتداران به شێوهیهکی بهردهوام له ژێر چاودێریی هاوواڵتیاندایه .ئهو دابهش������کردنهی دهسهاڵت پێویستی به ویس������ت ،وش������یاری و قبووڵکردنی بهرپرس������یارهتی لهالی������هن هاوواڵتیان������هوه ههیه .له بهرامب������هر ئهوه ،له کۆمهڵگه دیکتاتۆرییهکاندا که پهیوهندیی ئاوات و مرید ل������ه نێوان دهس������هاڵتداران و هاوواڵتیان له گۆڕێدایه و، پێش ئهوهی هاوواڵتیان ئاگاداری ئهرک و مافی خۆیان بن ،له کهسایهتیی ڕێبهرانی خۆیاندا دهتوێنهوه .لهبهر ئ������هوه ،ڕۆحی پرس������یارکهری و چاودێریک������ردن بوونی نابێت. حکوومهتی دیکتاتۆری ،حکوومهتی چڕیی دهسهاڵت و بڕهوپێ������دهری ئهوه ل������ه کۆمهڵگهدا .دهس������هاڵت بنهمای کهسایهتیی حوکمڕانه دیکتاتۆرهکانه و پێکهاتهی ژیانی
48ههڵبژاردن ژماره ()34
سیاس������یی ئهوان دهکهوێته بهر ههڕهش������ه .هاوواڵتیانی کۆمهڵگهیهکی ئهوتۆ له بهرامبهر چارهنووس������ی خۆیان، ئهوان������ی ت������ر و تهنانهت دهسهاڵتیش������دا خاوهنی ماف و بهرپرسیاریهتیی نین .چونکه له بنهڕهتدا هیچ دهسهاڵت و ههڵبژاردنێکی������ان نییه .لهو چهش������نه کۆمهڵگهیانهدا، دهس������هاڵت کاتێک بهوی تر دهدرێت ،که له ئاڕاس������تهی دهس������هالتی ڕهه������ادا بێت و نهک ڕهخس������اندنی بوار بۆ بهشداری. پرێلکلیس یهکێک له سیاسهتوانان و هاوواڵتیی ئهتێن، ٢٠٠٠س������اڵ بهر له ئێستا بهو چهشنه باس له گرینگیی بهرپرسیارهتیی سیاسی دهکات" :لێرهدا گشت تاکهکان نهتهنیا حهز به کاروباری خۆیان دهکهن ،بهڵکو کاروباری دهوڵهتییش بۆ وان گرینگیی ههیه .ئێمه ناڵێین کهس������ێک که حهزی له سیاس������هت نیی������ه ،خهریکی کاری خۆیهتی، بهڵکو دهڵێین ،ئهو له ڕاس������تیدا لێره کارێکی نییه .ئێمه ئهتێنییهکان خۆمان دهربارهی پرس������ه سیاس������ییهکانی خۆمان بڕیار دهدهین".
ئهرکی حکوومهت ه دیموکراتهکان
حکوومهتی دیموکراتی ،ئهو حکوومهتهیه که بنهماکانی دهس������هاڵتی خۆی لهس������هر هێزی خهڵک پێک دێنێت و به شێوهیهک که هاووالتیان دهتوانن به ڕێگهی ههلبژاردنهوه نوێنهرانی خۆیان دیاری بکهن .ئهم ههڵبژاردنه خاوهنی ئهم تایبهتمهندییانهیه :ههڵبژاردنی ئازاد ،دادپهروهرانه، ب������ێ س������اختهکاری و فرتوفێڵ که ههم������ووان بتوانن له بهشداریکردندا مافی یهکسان و بهرامبهریان ههبێت. -١ژمارهیهک حزبی سیاسی تێیدا بهشدار بن. -٢سیس������تهمی ههلب������ژاردن ل������ه الی������هن ڕێکخراوه سهربهخۆکانهوه چاودێری دهکرێت و پشتیوانی له ڕای هاوواڵتیان دهکات. -٣ئهرکی حکوومهتێک������ی دیموکراته که بهرگری لهم خااڵنهی بهرهوه بکات: پشتیوانی له ئازادیی تاک. س������هروهریی یاس������ا لهس������هر بنهمای سیستهمێکیدادوهریی لێهاتوو ،بێالیهن و سهربهخۆ. پش������تیوانی له ئازادیی چاالکیی ئهنجومهن و حزبهسیاسییهکان. سهرچاوه :کتێبی ،جامعه مدنی مبارزه مدنی
ثةيوةنديي هةَلبذاردنى ئازاد بة ديموكراسييةوة و :سنۆبهر دیموکراس������ی وهك یهكێ له ش������ێوازهكانی ئیدارهی واڵت، خ������اوهن چهمكێكی تایبهته ،كه خۆی ل������ه بیرۆكه و كرداردا دهسهلمێنێت .دیموکراسی ڕهوایی خۆی له ڕا و دهنگی خهڵك وهرگرت������ووه و ب������ه بهش������داریی چاالكی������ی هاوواڵتی������ان ،له دهسنیش������انكردنی چارهنووس������ی خۆی و واڵتهكهیاندا پهره دهگرێت. بهڕێوهچوونی ههڵبژاردنی ئ������ازاد ،پاك و دادپهروهرانه ،له بنهم������ا گرنگهكانی دیموکراس������یی مودێ������رن دهژمێردرێت و، گواستنهوهی ئاشتییانهی دهسهاڵت به نوێنهره ههڵبژێردراوانی خهڵك ،به تهواوی پهیوهسته بهم پرسهوه .هاوواڵتیانی ئاسایی به بهش������داریان له پڕۆس������هی ههڵبژاردنی ئازاددا ،نوێنهرانی خۆیان ههڵدهبژێرن ،واته س������هركردهكان به سیاس������هتهكانی خۆیانهوه ،داهاتووی واڵت دروست دهكهن. لهم ڕووهوه ،هاوواڵتیانی ئاسایی به بهشداریی چاالکانهیان له ههڵبژاردندا ،هێزی ڕاستهقینهی خۆیان پیشان دهدهن ،بۆیه بهشداربوونیان لهم پڕۆسه دیموكراتییهدا ،كارتێكهرییهکی زۆری بهس������هر ئایین������دهی واڵتدا دهبێ������ت .ههروهه������ا هاوواڵتیان به ههڵبژاردنی وشیارانهی نوێنهرانی خۆیان ،دهتوانن به شێوهیهكی ناڕاستهوخۆ كارتێكهرییان به سهر داڕشتنی سیاسهته زلهكانی واڵتدا ههبێت. بهڕێوهچوون������ی ههڵب������ژاردن مهرجێك������ی پێویس������ته ب������ۆ دیموکراسی ،بهاڵم بهس نییه ش������ایانی باس������ه كه بهڕێوهچوون������ی ههڵبژاردنی ئازاد و دادپهروهرانه ،ڕێگه بهو هاوواڵتیانهی كه له دیموکراسییهكانی پهرلهمانیدا دهژین ،دهدات كه پێكهاتهی سیاسی ،ئاڕاسته و الیهنی داڕشتنی سیاس������هتهكانی ئاییندهی دهوڵهتی خۆیان، دهسنیش������ان بكهن .ههروهها ههڵبژاردنی ئازاد دهستهبهری ئ������هوه دهكات ،ك������ه پاڵێوراوان������ی دهرنهچ������وو ئهنجامهكانی
ههڵبژاردن قهبووڵ بكهن و ،دهس������هاڵت ڕادهستی حكوومهتی نوێ بكهن. ب������هاڵم ئهو خالهی كه دهبێت لێرهدا لهبهرچاو بگیرێت ئهوهیه، كه ئهنجامدانی ههڵبژاردن به تهنیا گهرهنتی دیموکراس������ی نییه، چونکه له زۆربهی سیس������تهمه دیكتاتۆرییهكانیش������دا ههڵبژاردن ئهنج������ام دهدرێ������ت .دیكتاتۆریی������ه تۆتالیت������ارهكان دهتوان������ن به بهكارهێنانی دهرفهتی دهوڵهتی ،دهست ده كاروباری ههڵبژاردندا وهرب������دهن و ئهنجامی������ان به س������وودی خۆیان ی������ا پاڵێوراوانی باوهرپێكراوی������ان بگۆڕن .ههروهها جێی باس������ه ك������ه ،بههێزیی ڕاستهقینهی دیموکراسییهكانی پاك ،ڕیشهی له ناو كۆمهڵگایهكی مهدهنیی بههێزدا ههیه. دهستهبهركردنی ههڵبژاردنێكی دادپهروهرانه و پایبهندیی براوهكان������ی ههڵب������ژاردن ،دهتوانێ������ت به دهنگ و خواس������ته ڕهوایهكان������ی هاوواڵتی������ان ،ههلومهرجی سیاس������یی لهبار بۆ گهش������هی دیموکراسی ،پێش������كهوتنه سیاسی ،كۆمهاڵیهتی و ئابوورییهكان له واڵتاندا بهدی بێنێت. ئهزموونی س������ااڵنی دوایی له ههندێک له واڵتانی جیهان نیشانی داوه ك������ه ،بهڕێوهچوون������ی ههڵبژاردن به تهنی������ا ناتوانێت گهرهنتی دروس������تكردنی دیموکراس������ی بکات .لهو واڵتانهی كه ههڵبژاردن به شێوهیهكی دادپهروهرانه ئهنجام دهدرێت ،نوێنهرانی ههڵبژێردراوی خهڵ������ك دهبێت واڵم������دهری كاركرده سیاس������ییهكانی خۆیان بن .به واتایهک������ی تر ،حكوومهتكردن له سیس������تهمه دیموکراس������ییهكاندا خاوهن������ی پێودانگی بهرزه ،چونکه هاوواڵتیانی وش������یار دهتوانن به پاڵپش������تی دامهزراوه بههێزهکانی كۆمهڵگهی مهدهنی ،ههنگاوهکانی نۆێنهرانی خۆیان شی بكهنهوه. تاك������ه گهرهنتیی كرداری دیموکراس������ی ،وش������یاركردنهوه و وهئهستۆگرتنی بهرپرسیارهتیی هاوواڵتیان و كۆمهڵگهی مهدهنییه. تهنی������ا لێرهدا دهردهكهوێت ،ك������ه نۆێنهرانی ههڵبژێردراوی خهڵك
حوزهیرانی 2013
49
خۆیان له بهرامبهر خواس������تهكانی دهنگدهران ،واڵمدهر دهبینن و له دانانی سیاس������هتی واڵتدا به ش������ێوهیهكی ڕوون كار دهكهن. لێكۆڵین������هوه بهرفراوانهكانی زانایانی زانس������تی كۆمهاڵیهتی له بارهی دیموکراسییه ڕاستهقینهکان و ،ئهو واڵتانهی كه به هیوای بهدیهێنانی دیموکراسین ،نیشانهی ئهوهیه كه كۆمهڵگهی مهدهنی و دیموکراسی ،پێكهوه یهكتر به هێز دهکهن. "شایانی باسه ،كۆمهلگهی مهدهنی ڕۆلێكی زۆر گرنگی له پێناو س������وودوهرگرتن ل������ه ئازادییه دهس������تهبهركراوهکان كه له ڕێگهی پهیماننامه نێودهوڵهتییهكان و دهستووری گشتیی واڵتان ،ههروهها یاس������ا و ڕێوش������وێنی دانراو له الیهن نهت������هوه یهكگرتووهكانهوه بهدهس������ت هات������ووه ،بینیوه .له ههن������دێ ب������واردا ڕێكخراوهكانی كۆمهڵگهی مهدهنی به مهبهس������تی كارتێكهری بهس������هر یاساكانی واڵتێك������ی تایبهت دێن������ه ناو گۆڕهپان و به پش������تیوانیی خهڵك دهوڵهت������هکان ناچار دهک������هن ،که ئاڵوگۆ ڕ یا چاكس������ازی له یاس������اکاندا بکهن .لهبهر ئهوه ،دهكرێ������ت چاالكی له بواری كاروب������اری یاس������ایی و دادوهریدا ،تهنیا یهك������ێ له كاركرده گرنگهكانی ڕێكخراوهكانی كۆمهڵگهی مهدهنی دابنرێت". بهڕێوهچوونی ههڵبژاردنی ئازاد و دادپهروهرانه پێویستی بهو پێشمهرجانه ههیه ،كه ئهمرۆكه له زۆربهی دیموکراسییه پهرلهمانییهکان و پێشكهوتووی جیهاندا لهبهرچاو دهگیرێت. ههندێ لهم بنهمایانه ،ئهم خاالنهی خوارهوه دهگرێتهوه: ئازادیی كۆڕ و كۆبوونهوهی سیاسی.مافی دهنگدانی گش������تی بۆ تهواوی ئ������هو ژن و پیاوانهی كه گهیش������توونهته تهمهن������ی یاس������ایی دهنگ������دان .له سیس������تهمه دیموکراس������ییهكاندا ،كهمین������ه قهومی ،ن������هژادی و مهزههبی، ههروهها هاوواڵتیانی واڵت له ههر چین و توێژێکی كۆمهالیهتی بن ،خاوهن مافی دهنگدانن و جیاوازییان پێ ناكات. ئازادیی ناونووسین وهك دهنگدهرێك ،ههروهها مافی خۆپاالوتن بهمهبهستی بهدهستهێنانی پله و پۆستی سیاسیی واڵت. ماف������ی ئازادی������ی ڕادهربڕی������ن ب������ۆ پاڵێ������وراوان و حزبه سیاسییهكان .دیموکراسییهكان سنووردارییهتی بۆ پالێوراوان یا حزبه سیاسییهكان و ڕهخنهگرتن له كرداری بهڕێوهبهرانی بهرپرسی ههنووكهیی ،دانانێت. خۆلقاندنی دهرفهت������ی لهبار بۆ لیژنهی ههڵبژێردراوان ،بۆ وهرگرتن������ی زانیاری������ی بێالی������هن لهالی������هن چاپهمهنیی������ه سهربهستهکانی واڵت. پهس������هندكردنی ئ������هو یاس������ایانهی كه لهس������هر بنهمای ئامادهنهبوونی نوێنهرانی حزب������هكان له بنكهكانی دهنگدان. دهستهبهركردنی ئامادهبوونی ئهو خۆبهخشانهی كه خزمهت
50ههڵبژاردن ژماره ()34
دهكهن ل������ه بنكهكان������ی دهنگداندا ،ههروهها دروس������تكردنی كارئاسانیی پێویست بهمهبهس������تی ئامادهبوونی چاودێرانی نێودهوڵهتی له بنكهكانی دهنگداندا. پێكهێنانی لیژنهی بێالی������هن و دادپهروهر بۆ بهڕێوهچوونی ههڵب������ژاردن و پێداچوون������هوه له پاكی ،ڕاس������ت و دروس������تی ئهنجامهكانیان .ههروهها پێویس������ته كه كارمهندانی فێركراوی بهڕێوهبردن������ی ههڵب������ژاردن ،پهیوهن������دی به ح������زب و الیهنی سیاسییهوه نهبێت. دروس������تكردنی بنكهكانی دهنگدان كه گشت دهستی پێڕا بگات ،هێنانهكایهی كهشێكی تایبهت بۆ دهنگدان و بهكارهێنانی س������ندووقهكانی پارێزراوی دهنگ������دان و ئهمین و ههژماردنی دهنگهكان به شێوهیهكی شهفاف. دهنگ������دان له ڕێگهی پس������وولهی دهنگدان������ی نههێنییهوه، دهس������تهبهری ئهم پڕۆس������هیه دهكات كه ههڵبژاردنی حزب یا پاڵێوراوێك ،له الیهن هاوواڵتیانهوه دژی ئهوان بهكار نایهت. ڕێگری یاسایی س������اختهكاری له ههڵبژاردندا ،دهبێ ئهو یاس������ایانه ههبن كه له كردهوهدا جێبهجێ بكرێن بۆ بهرگرتن له دهستێوهردان له ههڵبژاردندا (وهك دووباره ههژماركردن و دهنگدانی كهسانی ناڕاستهقینه). پڕۆس������هی دووب������اره ههژمارك������ردن و بهدواداچ������وون به ناڕهزایهتییهكان .دهبێ پڕۆسه و ڕێكارهكان بۆ پێداچوونهوهی دووب������ارهی قۆناغهكان������ی ههڵب������ژاردن جێبهج������ێ بكرێن ،تا دهس������تهبهری ئهوه بكات كه ههڵبژاردن به شێوهیهكی ڕاست و دروست ئهنجام دراوه. له كۆتاییدا ئهوه دێنینهوه بیر كه ،سهقامگیریی سیستهمه دیموکراس������ییهكان ،پێویستی به دروس������تكردنی ههلومهرج و پێكهاتهی پێویس������تیی سیاس������ی ،كۆمهاڵیهتی و فهرههنگی له واڵتاندا ههیه. نووسینی دهستووری گشتیی پێشكهوتوو ،لهسهر بنهمای بهیاننام������هی جیهان������ی مافی مرۆڤ و س������هروهریی یاس������ا، جیاكردنهوهی س������ێ دهسهاڵتهكان له واڵتان و ،دروستكردنی دهس������هاڵتی دادوهریی س������هربهخۆ ل������ه واڵت و بههێزكردنی كۆمهڵگ������هی مهدهنی و دروس������تكردنی بواری پێویس������ت بۆ ئامادهب������وون و چاالكیی پهیامنێرانی س������هربهخۆ و بێالیهن، ههروهه������ا بههێزكردن������ی ئام������رازی ڕاگهیاندنی گش������تی و، دهستهبهركردنی ئازادیی ڕادهڕبڕین ،ئایین ،چاپهمهنییهكان، چهند هۆی پێویستن له سیستهمه دیموکراتییهكاندا. http://blogs.usemassy.gov
حوزهیرانی 2013
51
52ههڵبژاردن ژماره ()34