ئابی 2013
1
2
ههڵبژاردن ژماره ()36
پێکهوهههڵکردن و ڕهچاوکردنی بهرژهوهندیی گشتی
سپێك ده
کۆنگ������رهی نهتهوهیی که بهڕێوهیه ،دهخوازێت زۆرینهی دهنگ و ڕهنگه جیاوازهکان لهخۆ بگرێت. ئهم������ه نموونهکی ج������وان و دهگمهنه له مێژووی کوردس������تاندا .یهکهمین ههنگاو ب������ۆ تۆکمهبوون و سهرکهوتن لهو بوارهدا ،دهرخستنی تهما و ویستی پێکهوهههڵکردن و پێکهوهکارکردنه. کۆنگرهی نهتهوهیی بهر له ههر ههنگاوێک ،شانۆی کۆبوونهوهیهکی گشتگره له پانتایی کوردستاندا. ڕێککهوتن له ههنگاوی یهکهمدا ،دهس������کهوتێکی مهزنه ،چونکه گشت ڕهنگ ،دهنگ و بۆچوونهکان که تا بهر له ئێستا کێشه و دڕدۆنگیان له نێوان خۆیاندا ههبووه و ههیه ،ئهمڕۆکه له ژێر سهیوانهیهکی نهتهوهییدا کۆ دهبنهوه و پێکهوه ههڵدهکهن. ئهم������ه ههم ڕاهێنانه و ههمیش دۆزینهوهی زمانی هاوبهش������ه بۆ ڕهچاوکردنی پرس������ێکی گرینگی نهتهوهی������ی .ئاکام������هکان و پهیامهکانی ئ������هو کۆنگرهیه چی دهبێت و چ������ی دادهڕێژێت ،له یهکهمین ههنگاوی خۆیدا دهبێ ئهو دیمهنه به کۆمهڵگهی کوردستان و دهرهوه نیشان بدرێت ،که حزب ،الیهنه سیاسی و کهسایهتییهکانی کۆمهڵگهی کوردستان توانای پێکهوهکارکردنیان ههیه و ،بۆ ڕووداوێکی ئاوا گرینگ ،گش������ت کێش������هکانیان وهال دهنێن و بیر له ش������تێکی تر دهکهنهوه ،که له پلهی یهکهمی پرسهکاندایه. مهسعوود بارزانی سهرۆكی ههرێمی كوردستان له کۆبوونهوهی لهگهڵ گشت الیهنه سیاسییهکانی ههر چوار پارچهی کوردس������تان داوای کرد« :داوا له گشت الیهنه بهشداربووان دهكهم به گیانێكی برایانه و نیشتمانی و دوور له ههموو جۆره ههڵوێست و ئایدیۆلۆژییایهكی سیاسیی بهرتهسك لهگهڵ یهكتردا كار بكهن بۆ ئهوهی ئهم ههنگاوه به سهركهوتوویی بنرێت». کۆنگ������رهی نهتهوهیی دهب������ێ ڕاهێنان و گهڕان ب������ه دوای کۆمهڵه میکانیزمێک بێ������ت ،که توانای پێکهوهکارکردن له ناو حزب و الیهنه سیاس������ییهکانی کوردس������تاندا بهرجهسته و له درێژهی خۆیدا ڕهگئاژۆی������ی بکات .ئهم������ه دهتوانێت ئهو هیوایهش له ناو کۆمهڵگهی کوردس������تاندا بههێز بکات ،که دیالۆگ و پێکهوهههڵکردن دهتوانێت ببێته دهسپێکی وهرچهرخانێک له مێژووی بزووتنهوهی سیاسی و کۆمهاڵیهتیی کوردستاندا. ههر لهم کۆاڵنهوه ،ش������ۆڕبوونهوهی کهش������وههوای پێکهوهههڵکردن بۆ ناو کۆمهڵگهی کوردستان، پیش������اندانی الیهن������ی ههره جوانی ژیریی������ه .بهدامهزراوهییکردنی ئهم چهمکان������ه ،کۆمهڵگه بههێز و بهرپرسیار دهکات .پێویسته پێکهوهههڵکردن ،سازان و ڕهچاوکردنی بهرژهوهندیی نهتهوهیی ،بنهمای کارهکان بن .دهبێ ناواخنی کۆنگرهی نهتهوهیی ،گشت دهنگ ،ڕهنگه و مهیلهکان لهخۆ بگرێت. بۆیه بهر له ههر ش������تێک ،پێویس������ته کۆنگرهی نهتهوهیی گۆڕهپان������ی پێکهوهههڵکردن و یهکڕیزیی ناوخۆیی بێت .ئهو کۆنگرهیه که هاوواڵتیانی کوردس������تان به تاسهیهکی نهتهوهیییهوه له چاوهڕوانیی بهڕێوهچوونیدان ،کۆکهرهوهی گشت دهنگهکانه بۆ بهجێگهیاندنی ئهرکێکی مێژوویی و نهتهوهیی.
سهرنووسهر ئابی 2013
3
لیستی سهربهخۆ و نیمچهکراوه؛ کێبهرکێیهکی دووالیهنه!
قهرهنی قادری بڕیاره له ()٢٠١٣/٩/٢١دا ههڵبژاردنی پهرلهمانی له ههرێمی کوردستان بهڕێوه بچێت .ئهمجارهیان به لیستی سهربهخۆ و نیمچهکراوه ملمالنێی ههڵبژاردن و داهات������ووی پێکهێنان������ی حکووم������هت ل������ه ههرێمی کوردستان دهستنیشان دهکرێت. زۆرینهی ه������هره زۆری ح������زب و الیهن������هکان ،له پێشهوهی ههموویانهوه پارتی دیموکراتی کوردستان و یهکێتیی نیش������تمانیی کوردس������تان ک������ه دوو حزبی س������هرهکیی دهس������هاڵت و ههڵگ������ری ڕێککهوتننامهی ستراتیژیی هاوبهشن ،ئهوانیش به لیستی سهربهخۆ لهو ههڵبژاردنهدا بهشداری دهکهن. سروش������تی لیس������تی س������هربهخۆ ل������ه پانتایی������ی جوگرافیایهکی نهتهوهییدا ،بێشک کێبهرکێی خهست ههنگاوی یهکهم دهبێت و ،ههر لیستێکیش ههوڵدهدات ب������ه ههموو هێز و توان������اوه زۆرترین دهنگدهر بۆ الی خۆی ڕاکێشێت .خاڵێکی تریش که ههر لهم سروشتهوه س������هرچاوه دهگرێت ،ئاکامی دهنگهکان و پێکهێنانی حکوومهته ،ههروهها دهرئهنجامهکانیش دهتوانن کار 4
ههڵبژاردن ژماره ()36
لهس������هر هاوپهیمانی و چۆنهتیی ئ������هو له چێکردنی حکوومهتدا ههبێت .ئ������هو ههڵبژاردنه ،که بنهماکهی لهس������هر لیس������تی س������هربهخۆیه ،له ئاکامدا ئهوهش دهردهخ������ات ،که کێش������ی سیاس������ی و قورس������اییی کۆمهاڵیهتی ههر حزب و الیهنی سیاسی له کۆمهڵگهدا چهنده. ئهگهر له لیستی س������هربهخۆدا کێبهرکێ له نێوان حزب و الیهنهکاندا خاڵی یهکهم بێت ،بێشک کێبهرکێ له ناو لیس������تی نیمچهکراوهش������دا خاڵ������ی دووهمه. سروش������تی لیس������تی نیمچهکراوهش ئهو دهرفهته به هاوواڵتی������ان دهدات ،که ئ������هو ڕیزبهندییهی حزبێکی سیاسیی دیاریکراو دایدهڕێژێت ،ههڵیوهشێنێتهوه و ب������ه پێی حهز و ئاواتی خۆی ه������اوکات که دهنگ به لیستێک دهدات ،دهتوانێت دهنگ به کاندێک بدات ،که له ناو لیستهکهدا دهستنیشانی دهکات. لێ������رهدا گرنگ نیی������ه که پاڵێوراوی مهبهس������ت له ڕیزبهندییهک������هدا خاوهن������ی چ ژمارهیهک������ه ،بهڵک������و هاوواڵتی������ان دهتوانن جێگورکێ له ناو لیس������تهکهدا دروس������ت بک������هن و پاش و پێش به ن������اوهکان بکهن. هاوواڵتیان دهوری یهکالکهرهوه دهگێڕن. لیس������تی نیمچهکراوه ههڵگری دوو تایبهتمهندییه، پاڵێ������وراوی حزبێک������ی دیاریکراو که ل������ه ههڵمهتی ههڵبژاردندا بانگهش������ه بۆ لیستی حزبهکهی دهکات، بهاڵم هاوکاتیش بانگهشه بۆ ئهوه دهکات ،که له ناو لیس������تهکهدا دهن������گ بهویش بدهن .دوو بانگهش������هی هاوشان ،یهکێکیان بۆ حزب و ئهویتریان بۆ تاکی ناو لیس������تهکهیه .لیس������تی س������هربهخۆ و نیمچهکراوه، ههنگاوێکی تری دیموکراسییه له ههرێمی کوردستان.
کۆماری مالی؛ ئومێدێك بۆ ئاشتبوونهوه و چاكسازی ئا :سهكوان ئهرگوشی
له سهرهتای 2012دا ،باكووری مالی دوچاری یاخیبوونێكی توندی تهواریقه ئهمازیغییهكان بوویهوه .پاش ئهم یاخیبوونه و ل������ه ئازاری 2012دا كودهتای������هك بهرپابوو و ،بوو بههۆی الدانی (ئهمادۆ تومانی توری) س������هرۆكه ههڵبژێردراوهكهی ئهو واڵته .ئیس���ل��امییه چهكدارهكان دهس������تیان گرت بهسهر باك������ووری واڵت������دا و ،نائارامییهكی زۆر كهوت������ه ناو ههموو مالییهوه .ئهم ڕووداوانه وایان كرد ،هێزه نێودهوڵهتییهكان به دهسپێش������خهرییهكی فهرهنس������ا هێز ڕهوانهی مالی بكهن و، ڕووبهڕووی ئهو تهنگژانه ببنهوه ،بهتایبهتی له باكووری واڵت. تا ئێستاش ئهو هێزانه ههر ماون. له ڕۆژی یهكش������هممه ڕێكهوتی 28ی تهممووز ،ههڵبژاردنی س������هرۆكایهتی له مالی بهڕێوهچوو .لهم ههڵبژاردنهدا ڕێژهی بهشداریكردن بهبهراورد به ههڵبژاردنهكانی دیكه ،له ئاستێكی باشدا بوو .ئهم ڕێژه بهرزهی ههڵبژاردن به ئومێدی دهربازبوون بوو له پشێوییهكان و تێپهڕاندنی قۆناغی حكوومهتی ئینتقالی و ،دهسپێكردنی سهرهتایهکی نوێ له یهكگرتن و یهكڕیزیدا.
لهم ههڵبژاردنهدا 27پاڵێوراو ڕكابهرایهتیان دهكرد ،لهم 27پاڵێ������وراوه تهنها یهكێكیان ئاف������رهت بوو .زۆربهی ئهو پاڵێوراوانه كهس������ایهتیی سیاسی ناسراون لهم 20ساڵهی ڕاب������ردوودا ،بۆی������ه ئومێ������دی چاكس������ازیی ڕیش������هیی بۆ بهدیموكراس������یكردنی واڵت لهسهر دهس������تی ئهوان ڕهنگه الواز بێت .ئهركی س������هرهكیی سهرۆكی نوێی ههڵبژێردراو بریت������ی دهبێت ،ل������ه ئهنجامدانی گفتوگۆی ئاش������تی لهگهڵ یاخیب������ووه تهواریق������هكان .لهالی خۆیان������هوه تهواریقهكان ڕهزامهندییان نیش������اندابوو بۆ ئهنجامدانی ههڵبژاردن لهو ناوچانهی لهژێر كۆنترۆڵی ئهواندان ،بهاڵم ئاماده نهبوون چهكهكانی������ان دانێن و یهكێك له س������ێ الیهنه س������هرهكییه ئیس���ل��امییهكانی باكووری مالی ههڕهش������هی هێرشكردنه س������هر بنكهكانی دهنگدانی كردبوو ،بهاڵم ههڵبژاردنهكه له كهشێكی ئارام و بێ توندوتیژی بهڕێوهچوو. له خولی یهكهمی ههڵبژاردندا ،هیچ كام له پاڵێوراوهكان دهنگی پێویس������تیان بهدهس������ت نههێنا ،ك������ه زیاتر له نیوهی
ئابی 2013
5
دهنگهكانه .بۆ خولی دووهمی ههڵبژاردن ههردوو پاڵێوراوی س������هرهكیی ئیبراهیم ئهبووبهكر كایتا به ڕێژهی %39.79ی دهنگهكانی خولی یهكهم و پاڵێوراو س������ومایال سیس������ی به ڕێژهی %19.7ی دهنگهكان ،ڕكابهرایهتیی یهكتریان دهكرد. بۆ خولی دووهمی ههڵبژاردن ،ئهبووبهكر كایتا توانی پاڵپشتی 22له 25پاڵێوراوهكهی خولی یهكهم بهدهست بێنێت. خولی دووهمی ههڵبژاردن له رۆژی یهكشهممه ڕێكهوتی 11ی ئابی 2013بهڕێوهچوو ،لهم خولهدا ئهبووبهكر كایتا به بهدهس������تهێنانی %77.61دهنگهكان پێش ڕكابهرهكهی س������ومایال سیس������ی ك������هوت ،ك������ه %22.39ی دهنگهكانی بهدهستهێنا .ڕێژهی بهشداریكردنی دهنگدهران لهو خولهدا دابهزی و گهیش������ته %45،78ی كۆی ئهو كهس������انهی مافی دهنگدانی������ان ههبوو ،له كاتێكدا ڕێژهی بهش������داریكردن له خولی یهكهمدا گهیشتبووه .%48،98 سیستهمی سیاسیی كۆماری مالی مالی سیستهمی سهرۆكایهتی پهیڕهو دهكات .ههر پێنج س������اڵ جارێ������ك س������هرۆكی واڵت ل������ه ڕێگ������هی دهنگدانی ڕاس������تهوخۆوه لهالی������هن گهل������هوه ههڵدهبژێردرێ������ت و ،بۆ دووهمجاریش مافی خۆپااڵوتنی ههیه .سیستهمی یاساییی مالی س������هرچاوه له یاس������ای عورفی و یاسای مهدهنیی فهرهنس������ی دهگرێت .پێداچوونهوه و ههمواركردنی یاس������اكان له ڕێگ������هی دادگاوه (دادگای دهستووری) كه بهشێوهیهكی فهرمی ل������ه 9ی مارس������ی 1994دام������هزراوه ،دهبێت. س������هرۆكوهزیران لهالی������هن س������هرۆكی واڵتهوه دهستنیشان دهكرێت. دهستهی یاسادانانی مالی له یهك ئهنجومهن پێكدێت (كومهڵهی گشتی) ،ئهم کۆمهڵهیه 147 ئهندام لهخۆ دهگرێت و له ڕێگهی دهنگدانی گش������تییهوه بۆ ماوهی پێنج سااڵن ههڵدهبژێردرێن. ههر لهكاتی س������هربهخۆبوونی له فهرهنسا ،دهسهاڵتی كۆماری مالی له نێوان ش������هش سهركردهدا دهستاودهست کراوه: • موبی������دۆ كایت������ا 1968 -1960 :ب������ه كودهتا كۆتایی پێهێنرا. • مووسا تهراوری 1991 - 1968 :به ههمان شێوه به كودهتا كۆتایی هات.
6
ههڵبژاردن ژماره ()36
• ئهمادۆ تومانی توری 1992 – 1991 :دوای كودهتا، سهرۆكایهتیی قۆناغی گواستنهوهی كرد بهناوی دهستهی گواستنهوه بۆ ڕزگاركردنی گهل. • ئهلف������ا عومهر كوناری :س������اڵی 1992ههڵبژێردرا و ساڵی 1997بۆ دووهم جار ههڵبژێردرایهوه. • ئهم������ادۆ تومانی توری :س������اڵی 2002ههڵبژێردرا و س������اڵی 2007به نزیكهی %70ی دهنگهكان بۆ دووهم جار ههڵبژێردرایهوه ،ڕكابهرهكهی (ئیبراهیم ئهبووبهكر كایتا) تهنها %19ی دهنگهكانی بهدهستهێنا. • ئیبراهی������م ئهبووبهك������ر كایتا -2013 :؟ س������هرۆكی ههڵبژێردراوی دوایین ههڵبژاردن. ئیبراهیم ئهبووبهكر كایتا كێیه؟ ئهبووبهكر كایت������ا وهك ڕابهرێكی هۆزیی له گۆڕهپانی سیاس������یی مالیدا ناس������راوه .جلوبهرگهكان������ی ههردوو شێوازی ڕهسهنایهتی و سهردهمی پێكهوه لهخۆ دهگرێت (ب������ه وات������ای ههنگاونان ب������هرهو جیهانی س������هردهم و پارێزگاریكردن له ڕهسهنایهتی واڵتهكه ).ههمیشه وتاره سیاسییهكانی به چهند ئایهتێك له قورئانی پیرۆز دهست پ������ێ دهكات .ئهبووبهك������ر كایتا پێش������تر دووجاری دیكه
پاڵێوراو ب������ووه بۆ ههڵبژاردنی س������هرۆكایهتیی واڵت له س������ااڵنی 2002و ،2007بهاڵم نهیتوانیوه س������هركهوتن بهدهست بێنێت. له ههش������تاكاندا ڕاوێژكاری س������ندوقی ئهورووپی بۆ گهشهس������هندن بووه و ،دواتر بوو به سهرۆكی پرۆژهی گهشهسهندن له باكووری مالیدا .له شوباتی 1993بوو ب������ه وهزی������ری دهرهوهی مال������ی ،س������اڵی دوات������ر وهك س������هرۆكوهزیران دهستنیشان كرا .ئهبووبهكر كایتا وای بۆ دهچوو كه له ههڵبژاردنی سهرۆكایهتیی ساڵی 2002
حزبهكهی ئ������هو دهپاڵێوێت بۆ جێگرتنهوهی س������هرۆكی مالی ئهو كات (عوم������هر كوناری)، ب������هاڵم كاتێك دهس������تبهرداری پوستی س������هرۆكوهزیران بوو، لهن������او حزبهكهی������دا (حزب������ی ئهدیما) ڕووبهڕووی ناڕهزایهتی ب������ووهوه .بۆی������ه ل������هو حزبه كشایهوه و له سالی 2001دا حزب������ی گردبوون������هوه لهپێناو مالیدا دامهزراند.
مالی ناوی فهرمی
كۆماری مالی
پایتهخت
باماكۆ
زمانی فهرمی
فهرهنسی – باماری
سیستهمی حوكمڕانی
كۆماری
سهركۆمار
ئیبراهیم ئهبووبهكر كایتا
سهربهخۆیی
22سپتێمبهری - 1960له فهرهنسا
ڕووبهر
1،240،192كم2
دانیشتووان
15،84ملیۆن كهس – سهرژمێری 2011
ئایین
%90موسڵمان %5 ،مهسیحی %5 ،ئایینه خۆجێیییهكان
دراو
فرهنكی رۆژئاوای ئهفریكا ()CFA XOF
سهرچاوهكان:
http://ara.reuters.com www.france24.com/ar www.wikipedia.org www.moqatel.com ئابی 2013
7
ههڵبژاردن له سیستمه دیكتاتۆرییهکاندا
ئاگری ئیسماعیل نهژاد ل������ه بنهڕهتدا و له بارودۆخێك������ی ئهوها كه ناكرێت ههڵبژاردن ،له سیستهمێكی دیكتاتۆری یان گشتخواز، ههلێك بێت بۆ گۆڕانكاری یان له بارودۆخێكی ئهوهادا كه دهنگدهران دهچنه سهر سندووقهكانی دهنگدان چ مافێكیان ههیه؟ ئامان������ج له ئهنجامدانی ههڵبژاردنێك كه هی������چ گۆڕانكارییهك ب������هدی ناهێنێ������ت چییه؟ بۆ
8
ههڵبژاردن ژماره ()36
واڵمدان������هوهی ئهو پرس������یارانه ،دهبێ ل������ه ئامانجی ئهنجامدانی ههڵبژاردن له سیس������تهمێكی دیكتاتۆری بكۆڵینهوه. له سیستمه گش������تخوازهکاندا كه دهسهاڵت بۆ هێز نهگۆڕاوه و ئهو دهسهاڵتهی كه ههیه ،نه تهنیا لهدهست كهس������انێكی دیاریكراو یان له خزمهت ئایدۆلۆژیایهكی تایبهته ،بهڵكو شهرعییهتی كۆمهاڵیهتیشی نییه. سیستهمه دیكتاتۆرهکان له دهیهی كۆتاییی سهدهی بیستهم و ههر لهو سهدهیهدا له ههوڵی ئهوهدا بوون كه له ڕێگ������هی ئهنجامدان������ی ههڵبژاردنێك������ی بهرنامه بۆ داڕێژراودا ،ههم دهس������هاڵتی خۆیان لهدهست نهدهن و ههمیش ش������هرعییهتێك بهو دهس������هاڵته ناش������هرعییهی خۆیان بدهن ،تاكو لهو ڕێگایهدا دهسهاڵتی سهركوتكردنی سیستهمهكانی خۆیان به دهستڕۆیشتوو نیشان بدهن. بۆی������ه ئامان������ج ل������ه ئهنجامدان������ی ههڵب������ژاردن له سیس������تهمێكی گش������تخواز تهنها "ش������هرعییهتدانه به سیس������تهمی حكوومهتی" .له سیس������تهمێكی ئهوهادا دهس������هاڵت له شهرعییهتهوه س������هرچاوه ناگرێت ،بهو
مانایهی كه شهرعییهت ههلی بهدهستهێنانی دهسهاڵتی سیستهمی نهڕهخس������اندووه ،ئهو جۆره سیستهمه له دهشتڕۆیشتویی بهدووره. بۆیه سیستهمێكی گشتخواز كه له ڕێی ناشهرعییهوه دهسهاڵتی بهدهست هێناوه ،له ههوڵی ئهوهدایه كه ئهو دهس������هاڵته ناشهرعییهی كه بهدهستی هێناوه و یا ئهو دهسهاڵتهی كه له شهرعییهتهوه دووره ،ڕهوایی بێنێته بهرچاو تا دهسهاڵتی خۆی بۆ دهستڕۆیشتویی بگۆڕێت. له حاڵهتی وادا باش������ترین ڕێگا بۆ بهشهرعیكردنی (دهس������هاڵت) ئهنجامدانی ههڵبژارنێك������ی بهرنامه بۆ داڕێ������ژراوه .ههڵبژاردن������ی بهرنام������ه ب������ۆ داڕێژراو، ههڵبژاردنێك������ه كه ئهنجامهكهی لهالیهن سیس������تهمی حكوومهتی یان دهسهاڵتی حكوومهتی دیاری دهكرێت، ب������هو مانای������هی كه سیس������تهمی گش������تخواز ،له ڕێی بهكارهێنانی دهسهاڵت ئهنجامی ههڵبژاردنی بۆ ویستی خۆیان دهگۆڕن. چۆنیهتی������ی گۆڕێن������ی ئهنجامی ههڵب������ژاردن بۆ ئهو ئهنجامهی كه ویستی سیس������تهمه گشتخوازهکان ،له سیستهمێكهوه بۆ سیستهمێكی دیكه جیاوازه .بهاڵم له بنهڕهتدا یهك ش������ته .ل������ه ههڵبژاردنێك������ی بهرنامه بۆ داڕێ������ژراودا بنهمای������هك ك������ه ئینكاری ل������ێ ناكرێت، "بهكارهێنانی له ئاڕاس������تهی ئاکامی جێی پهس������ندی سیستهمی حوکمڕانه. بۆ شیكردنهوهی ئهو بنهمایه دهبێ بڵێین؛ سیستهمه گشتخوازهکان هاوكات له ههوڵی ئهوهدان دهسهاڵتی خۆیان بۆ بهدهستهێنانی ش������هرعییهت لهنێو كۆمهڵگه لهالیهك و بۆ مانهوهی ئهو دهس������هاڵته لهالیهكی دیكه بهكاری بێنن .بۆیه دهبێ بڵێین؛ سیستهمێكی گشتخواز ل������ه بارودۆخێك������دا ك������ه دهیهوێ������ت ب������ه ئهنجامدانی ههڵبژاردنێك������ی بهرنام������ه بۆ داڕێژراو ش������هرعییهتێك بۆخۆی لهنێو كۆمهڵگهدا بهدهست بێنێت ،هاوكات ئهو سیستهمه دهس������هاڵتی خۆی بههۆی ئهنجامدانی ئهو ههڵبژاردنه به مهبهس������تی "بهدهس������تهێنانی ئامانجی خۆی" بهكار دههێنێت. خاڵی سهرهكیی باسهكهمان لهمبارهیهوه ئهوهیه ،كه ئ������هوهی ههڵبژاردنێ������ك له ههلێكهوه ب������ۆ بهكارهێنانی خواس������تهكانی كۆمهلگه له دهسهاڵت بۆ ههڵبژاردنێكی ب������ه ئهندازیاریك������راو دهگۆڕێت ،بوونی "دهس������هاڵتی
زۆرداری"یه ،كه له ئاڕاستهی پاراستنی دهسهاڵت له دهس������تی بهڕێوهبهری سیستهمی ههڵبژاردن جێبهجێ دهكرێ������ت .به واتایهكی دیكه ئهو سیس������تهمهی كه له كۆمهڵگ������هدا ههیه دهس������هاڵتی خۆی به ئاڕاس������تهی جێبهجێكردنی خواستی كۆمهڵگه بهكار ناهێنێت ،بهڵكو به ئاڕاس������تهی داخوازییهكانی سیس������تهمهكه بهكاری دێنێت. له بارودۆخێكی وادایه كه ش������ێوازی ئهندازیاریی ههڵب������ژاردن دێته گ������ۆڕێ ،واته ل������ه حاڵهتێكدا كه سیستهم ههوڵبدات دهسهاڵتی خۆی بۆ بهدهستهێنانی ئ������هو ئهنجامهی كه مهبهس������تیهتی ل������ه ههڵبژاردندا ب������هكاری بێنێ ،ئهو ههڵبژاردنه ب������ه ههڵبژاردنی به ئهندازیاریك������راو ئهژمار دهكرێ������ت و دهنگدهرهكانی ههڵبژاردنێك������ی به ئهندازیاریكراو له ڕاس������تیدا بهر لهوهی ملكهچی خواست ،ویست و بۆچوونی خۆیان ب������ن ،ملكهچ������ی "دهس������هاڵتێكی زۆرداری" لهالیهن سیستهمهوه دهبن. ئهگ������هر ڕوونتر ئهو بابهته بخهینه ڕوو ،دهبێ بڵێین؛ ئهو شتهی كه دهنگدهران بۆ دهنگدان له سیستهمێكی گش������تخواز و ههڵبژاردنێكی به ئهندازیاریكراو ڕازی دهكات ،ههلی تێگهیش������تن له ههڵبژاردن بۆ گۆڕین یان پهسهندكردنی ئهو سیس������تهمهی كه ههیه نییه ،بهڵكو ترس له "دهس������هاڵتی زۆرداری"یه كه سیستهمهكه به ئاراس������تهی دیاریكردنی ئهنجامی ههڵبژاردن بهكاری دێنێت.
http://www.kurdpa.net
ئابی 2013
9
پێكهاتهی سیاسیی دهسهاڵت ل ه قهتهر میرنشینێك كه بێ سیستهمی ههڵبژاردنه قهتهر وهكو شێخنش���ینهكانی ناوچهی كهنداو پێكهاتهیهكی وهكو سیس���تهمی پاشایهتی ههیه ،دهسهاڵتی ئهو واڵت ه ل ه (ئال سانی)دا چڕ دهبێتهو ه و میراتییه ،ب ه دڵنیایییهو ه میری واڵت دهسهاڵتێكی بهرباڵوی ههی ه و دهست ل ه تهواوی كاروباری واڵت وهردهدات .واڵتی قهتهر ،ب ه پانتایی نزیكهی ١١٥٢١كیلۆمهتری چوارگۆشه ،ل ه نیمچهدوڕگهیهك ههر بهو ناوه كهوتۆت ه باكووری واڵتی عهرهبستان .ئهو واڵت ه جگ ه ل��� ه نیمچهدوڕگهی س���هرهكی ل ه چهندی���ن دوڕگهی بچووك پێكهات���ووه ،ك ه تهنها بۆ بهرههمهێنانی نهوت و گاز بهكار دههێنرێت و ژیانی تێدا نییه. بهپێ���ی ئام���اری نهتهو ه یهكگرتووهكان ل ه س���اڵی 2010دا ،قهتهر نزیكهی ١،٥ملیۆن كهس���ی تێدا نیش���تهجێیه ،ك ه نیوهی ئهو حهشامهت ه ل ه كرێكارهكانی بیانی پێكدێت. تهمهن���ی واڵتی قهتهر بهو تایبهتمهندییهی ك ه ئهمڕۆ دهبینین ،تهنها 42س���اڵیهتی. سیس���تهمی دهس���هاڵتداریهتی ئهو واڵت ه پاش���ایهتییه ،ك ه ش���ا (میر) ل��� ه بنهماڵهی "ئالسانی"ی ه و دهسهاڵتی واڵتی لهدهست دایه .ئهو بنهماڵهی ه ل ه 150ساڵی ڕابردوودا كهم و زۆر حاكمی نیمچهدوڕگهی قهتهر بوونه.
10ههڵبژاردن ژماره ()36
پێكهاتهی سیاسی
قهتهر وهكو شێخنش������ینهكانی دیك������هی ناوچهی كهنداو پێكهاتهیهكی وهكو سیستهمی پاشایهتی ههیه ،دهسهاڵت لهو واڵته له (ئال سانی)دا چڕ دهبێتهوه ،بهاڵم میرات له باوكهوه بۆ كوڕ نهبووه و میر به بڕیاری گش������تیی گهورهكانی بنهماڵه دیاری دهكرێت .بهو حاڵهش������هوه میری پێشووی قهتهر ،واته "شێخ خهلیفه ئال س������انی" خۆی كوڕهكهی "شێخ حمهد بن خهلیفه"ی به جێنشین دیاری كرد.
شێخ حمهد بن خهلیفه شێخ خهلیف ه ئال سانی ش������ێخ "حمهد بن خهلیفه" دوای ئهوهی دهس������هاڵتی گرته دهس������ت ،به مهرس������وومێك ،سیس������تهمی حكوومهتی قهتهری میراتی و تایبهت به بنهماڵهی ئال س������انی دیاری كرد ،كه له باوكهوه بۆ یهكێك له منداڵهكانی كوڕ دهگوازرێتهوه و له كاتی نهبوونی كوڕ ،میر كهس������ێك له بنهماڵهی ئال سانی بۆ پۆستی جێنشین دیاری دهكات .میری قهتهر بااڵترین كهسی بڕیاردهره له واڵت ،س������هرهڕای ئهوهی كه بهپێی یاس������ا ،دهس������هاڵتێكی بهرباڵوی ههیه .ناوبراو دهسهاڵتی بهسهر ئهو دامهزراوانهی كه لهژێر دهسهاڵتی ڕاستهوخۆی ئهودا نییه ،ههیه. م������ادهی 17ی تهواوكاری دهس������تووری قهت������هر ،بوار به ئهمیری واڵت دهدات كه مهرسوومگهلێك لهسهر ڕاسپاردهی ئهنجومهنی وهزیران و ڕاوێژ لهگهڵ ئهنجومهنی ڕاوێژكاران، دهر بكات .م������ادهی 18بواری جێبهجێك������ردن بههاوكاریی ئهنجومهنی وهزیران ،دهداته میری واڵت .بۆیه میر ،دهسهاڵتی یاسادانان و جێبهجێكار به هاوكاریی ئهنجومهنی وهزیران و ئهنجومهنی ڕاوێژكاری ،لهدهست دایه. دهستووری ههمیشهیی قهتهر سهبارهت به حكوومهت دهڵێت: قهتهر واڵتێكی عهرهبی ،س������هربهخۆیه و حكوومهتێكی یاسایی ههیه و ئایینی ئیس���ل��امه و ش������هریعهتی ئیسالمی سهرچاوهی سهرهكی یاسادانانه لهو واڵتهدا .دهوڵهت ههڵدهستێت به كاری
چاودێری و دهس������هاڵتی خۆی بهس������هر گشت خاك و ئاوهكانی ههرێمی و ناو سنووری قهتهردا جێبهجێ دهكات و دهیپارێزێت. خاوهنداریهتیی كهسی و س������هرمایهدانان و كار وهكو مافێكی تاك لهو واڵته بوونی ههیه و بهپێی یاس������ا جێبهجێ دهكرێت .له الیهن دهوڵهتهوه ،ئازادیی چاالكیی ئابووری كه دژی س������وودی گشتی نهبێت ،مۆڵهت پێدراوه.
مادهی -23بهرپرسیاریهتییهكانی میر
-1نوێنهرایهت������ی ل������ه ن������اوه و دهرهوه و پهیوهندییهكانی نێونهتهوهیی -2دهركردن و پهسهندكردنی گشت یاسا و بڕیارهكان -3سهرۆكایهتیی ئهنجومهنی وهزیران -4فهرماندهیی بااڵی هێزه سهربازییهکان -5لهسهركارالبردن و دانانی بهڕێوهبهرانی سهربازی -6وهرگرتنی نامهی دهستبهكاربوونی دهستهی دیپڵۆمات و كۆنسوڵی دهرهوه. -7پێشكهشكردنی میداڵیای شانازی بهپێی دهستوور -8لێخۆشبوون و یان كهمكردنهوهی سزا له ڕێی یاسا -9واژۆكردنی پهیماننامه و ڕاگهیاندنی ڕێككهوتنهكان به ئهنجومهنی ڕاوێژكاری -10ڕاگهیاندنی ش������هڕی بهرگری له ڕێی مهرس������ووم - شهڕی دهستدرێژیكردن قهدهغهیه. -11دانان و البردنی وهزیرهكان -12دامهزراندن������ی ئهندامانی ئهنجومهن������ی ڕاوێژكاری بهپێی مهرسوومی میرى
ئهنجومهنی بااڵی بهرنامهدانان
ل������ه س������اڵی 1989ئهنجومهنی ب������ااڵی بهرنامهدان������ان وهكو ئۆرگانێكی یاس������اییی سهربهخۆ به بودجهی تایبهت پێكهات .ئهو ئهنجومهنه لهژێر سهرۆكایهتیی جێنشین و وهزیری بهرگری بووه و جێگرێكی س������هرۆك ،بهڕێوهبهری گش������تی و چهن������د ئهندام كه پێكهاتبوو له وهزیران و ڕاوێژكارانی كارامه .بهرپرسیاریهتییهكانی ئهو ئهنجومهنه ،دیاریكردنی سیاسهته كۆمهاڵیهتی و ئابوورییهکانی دهوڵ������هت و پرۆژهی پهرهگرتن ،پش������تیوانیکردن ل������ه پرۆژهکان، ئامادهکردنی ڕاپۆرت س������هبارهت به کاروب������اری ڕێکخراوهکانی دهوڵهت و ،پێشکهشکردنی پێشنیاز بۆ باشتر ڕێکخستنی ئیداری و توێژینهوه س������هبارهت به هاوکارییه کۆمهاڵیهتی و ئابوورییهکان لهگهڵ واڵتانی ئهنجومهنی هاوکاریی عهرهبی دهبێت.
ئابی 2013
11
سیستهمی ههڵبژاردن
له قهتهر سیس������تهمی ههڵبژاردنی گش������تی و ئازاد بوونی نییه و نوێنهرانی ئهنجومهنیش لهالیهن میرهوه دیاری دهكرێن. له ناوهڕاس������تی ژانویهی 1992ی زایینییهوه 50 ،ڕۆشنبیری قهتهر له نامهیهكدا بۆ میری ئهو واڵته داوایان كردبوو ،كه له قهت������هردا ههڵبژاردنی ئازاد ئهنج������ام بدرێت ،بهاڵم دوای ئهو داواكارییهش هیچ گۆڕانكارییهك لهبارهیهوه ڕووی نهدا. پێكهێنانی حزبی سیاس������ی و یهكێتییهكانی كرێكاران له قهت������هر قهدهغهیه و ل������ه دهیهی 70دا دوو گ������رووپ بهناوی "ب������هرهی ئازادیخ������وازی نهتهوهییی قهت������هر" و ڕێكخراوی "بزووتنهوهی نهتهوهیی" و ههندێ گرووپی سیاس������ی بهناوی پان عهرهبیس������م ،سۆس������یالیزم ،ناس������یۆنالیزم و بهعس لهو واڵتهدا چاالكییان ههبووه .لهو واڵتهدا ئهنجامدانی ههرجۆره خۆپێشاندانێك ههرچهنده ئاشتیخوازانهش بێت ،ئازاد نییه.
ههروهكو باسكرا ،له ناوهڕاستی ژانویهی 1992نزیكهی 50 ڕۆش������نبیری ناوداری قهتهری ل������ه نامهیهكدا بۆ ئهمیری ئهو واڵت������ه ،داوای پێكهێنان������ی ئهنجومهنێك������ی ڕاوێ������ژكاری كه دهس������هاڵتی یاس������ادانانیان ههبێت ،كرد .ئ������هوان ههروهها نیگهرانیی خۆیان س������هبارهت به س������وودوهرگرتنی خراپ له دهسهاڵت لهو شێخنش������ینه دهربڕی و ،پێش������نیاری ههندێ چاكسازییان له بواری سیس������تهمی پهروهردهیی و ئابووری خستبووه ڕوو. له كاتی ئێستادا گرووپێكی سیاسیی تایبهت له قهتهر بوونی نییه ،بهاڵم ههندێ گرووپی دهستڕۆیشتوو ههن كه به گشتی له شێخ و دهوڵهمهند و بازرگانه گهورهكان پێكهاتوون ،ههرچهنده ل������هم دوایییانهدا چینێك������ی ڕۆش������نبیر و ڕۆژنامهوانی قهتهری پێكهاتووه ،بهاڵم حكوومهتیش بهتوندی چاودێرییان دهكات. http://www.farsnews.com
چۆن سیستهمی ههڵبژاردنی واڵتێك دهبێت ه هۆی بههێزبوونی دیموكراسی لهو واڵتهدا سیستهمی ههڵبژاردن له واڵتانی دنیادا دوو ج������ۆره" ،زۆرین������ه" و "ڕێژهیی" .ئهو واڵتانهی كه سیس������تهمی ههڵبژاردنیان له س������هدهی نۆزده یان پێش ئهو س������هدهیه نووس������راوه ،سیس������تهمی ههڵبژاردن������ی زۆرینهی������ان ههیه كه به سیس������تهمی كۆن دادهنرێ������ت ،ئهمریكا ،بریتانیا ،فهڕهنس������ا و ...سوود لهو سیس������تهمهی ههڵبژاردن وهردهگرن .له گرنگترین تایبهتمهندییهكانی پێكهاتهی سیاس������ی ئ������هو واڵتانه ،بوونی پهرلهمانێكه به دوو یان سێ حزبی بههێز. له بهرامبهریش������دا سیستهمی ڕێژهیی ههی������ه كه زۆرب������هی ئهو واڵتان������هی دوای ش������هڕی دووهم������ی جیهانی سیس������تمیان تووشی گۆڕانكاری بۆتهوه ،ئهو سیستهمهی ههڵبژاردنی������ان ههڵب������ژاردووه .واڵتان������ی ئهڵمانی������ا ،ئیتالیا ،سویس������را ،دانیمارك، هۆڵهن������دا ،س������وید ،ئیس������رائیل و ...لهو
12ههڵبژاردن ژماره ()36
واڵتانهن .ل������ه گرنگترین تایبهتمهندییهكانی پێكهاتهی سیاس������ی ئهو واڵتان������ه ،بوونی حزب و بیروبۆچوونی جیاواز له پهرلهمان و ،بهگشتی زیندوویی ئاستی بیركردنهوهی پهرلهمانه. ب������هاڵم هۆی ئهو جی������اوازه بهرچاوه چییه و چۆنه ك������ه تهنها گۆڕانكاری له سیس������تهمی ههڵبژاردن ئ������هو ئهنجامه جیاوازهی ههیه. جیاوازی له نێوان ئهو دوو سیستهمه ب������ۆ دوو وش������هی (دادپهروهری������ی) و (لێهاتویی) دهگهڕێت������هوه ،بهجۆرێك كه سیس������تهمی زۆرینه بڕوایان به كارایی خۆیان لهنێ������و پهرلهمان������دا ههیه و ،له بهرامبهریشدا سیس������تهمی ڕێژهیی به پێداگریی لهسهر مانای عهدالهت بهدوای پهرلهمانێكه كه لهوێ������دا ههموو چین و حزبهكانی كۆمهڵگه تێی������دا ئامادهبن و
ههر ح������زب و گرووپێك ب������ه ئهندازهی الیهنگران و هێزی ،نوێنهریان ههبێت. ل������ه سیس������تهمی زۆرین������هدا ،حزب������ه بچووكهكان و تازه پێگهیش������توو ،توانای خۆخس������تنه بهرچاویان نیی������ه و زۆر به ئاس������انی الدهدرێن و ب������ۆ ماهیهكی زۆر مهیدان بۆ دوو یان سێ حزبی سهرهكی چۆل دهكهن ،بهاڵم له سیستهمی ڕێژهییدا، ههل������ی پێگهیش������تنی ههم������وو حزبێك و بیرمهندێك ههی������ه .جیاوازییهكی دیكهی ئهو دوو سیستهمه له پێناسهی (نوێنهر) ههیه ،به جۆرێك كه سیس������تهمی زۆرینه پێداگری لهس������هر واڵمدهریی نوێنهرهكان وهكو نوێنهر و وتهبێژی زۆرینهی بنكهكانی ههڵبژاردنی ئ������هو نوێنهرهی������ه .بهاڵم له سیستهمی ڕێژهییدا مهبهست له نوێنهر، بهشێكی بچووكی ههموو واڵته. http://green-unit.blogspot.com
یاسای ههڵبژاردنی پهرلهمانی كوردستان و ڕێگوزهری دیموكراسی
یاسین محمود دهربهندی ی كوردستان ی 1991ی گهل ی ساڵ دوای ڕاپهڕینی بههار ی خاكی كوردستان ،یهكهمین كارێك و ئازادكردنی بهشێك ی لێ كردبێت������هوه جگه له ی بی������ر ی كوردس������تان ك������ه بهره ی بۆشایی ی ئیداره و ڕێگرتن له دروستبوون ڕێكخس������تنهوه ی حوكمداری و ئاساییكردنهوهی بارودۆخهكه ،ئامادهكاری ی بۆ ی شهرعییهتی شۆڕشگێڕ پێویس������ت بووه بۆ ڕێگوزهر ی ی و دامهزراوهیی ،ب������ه دیاریكردن ی یاس������ای ش������هرعییهت ی ئ������ازاد و ی گ������هڵ ل������ه ڕێگ������هی ههڵبژاردنێك نوێنهران������ ی حكوومهتێ������ك كه دیموكراس������یدا .دوات������ر دامهزراندن������ بهرپرس������یار بێت له ئاست دابینكردنی ئهمن و ئاسایش و ی ی ئابور خۆشگوزهرانی بۆ هاوواڵتیان ،له كاتێكدا ئابڵۆقه له چهند الیهكهوه باڵی بهسهر كوردستاندا كێشابوو. بۆ ئهم مهبهسته بهرهی كوردستانی له 8ی نیسانی 1992 یاسای ژماره ()1ی س������اڵی 1992ی ههڵبژاردنی پهرلهمانی كوردس������تانی دهركرد ،كه تاكو ئێس������تا له پێناو س������ازان و گونجانی له گهڵ گۆڕانكارییهكانی سهردهم و پرهنسیپهكانی دیموكراس������یدا ،حهوت ج������ار ههموار كراوهت������هوه .بۆیه له چوارچێوهی ئهم نووس������ینهدا ههوڵ دهدهم خوێندنهوهیهك بۆ گرنگترین بڕگهو ماددهكانی ئهم یاسایه پێشكهش بكهم.
یاس������ای ههڵبژاردنی پهرلهمانی كوردس������تان له سهر بنچینهی ههڵبژاردنی گشتی ،نهێنی و ڕاستهوخۆ دامهزراوه، وات������ه ههم������وو هاوواڵتییهكی خ������اوهن لێهاتوویی تهواو بێ جیاوازی������ی چین ،توێژ ،ڕهگهز ،ئایی������ن ،مهزههب ،نهتهوهو ئایدۆلۆژیا ئازادانه و بهبێ ئهوهی هیچ چاودێرییهكی لهسهر بێت ،دهتوانێت بهش������داریی پرۆس������هكه بكات .بۆ شێوازی دابهشكردنی كورس������ییهكانیش بهسهر قهوارهكاندا ،پشتی بهستووه به سیستهمی نوێنهرایهتیی ڕێژهیی و گهورهترین ماوه ،كه ئهم سیس������تهمه تهواو گونجاوه لهگهڵ بارودۆخی سیاسی ،كۆمهاڵیهتی ،ئایینی ،فرهیی بیروبۆچون و جیاوازی له پێكهاتهی دانیشتوانی ههرێمی كوردستان. ی ی ترهوه دهبوای������ه له یهكهمی������ن ههڵبژاردن ل������ه الیهك ی یهكێك له بڕگهكانی ئهم ی كوردس������تان به گوێره پهرلهمان ی كوردستان بۆ چوار ناوچهی ههڵبژاردن یاس������ایه ،ههرێم ی داب������هش بكرایه ،بهاڵم به داخهوه ل������ه ڕۆژی ئهنجامدان ههڵبژاردن ئهم بڕگهیهی یاساكه پشتگوێخرا و كوردستان كرایه یهك بازنهی ههڵبژاردن. ی ی دانیشتووان ی ژماره ههروهها یاساكه به ڕهچاوكردن ی ئهو كاتی ههرێم بۆ ههر س������ی ههزار كهس ،كورسییهك
ئابی 2013
13
ی پهرلهمان ی كرد كه له كۆتاییدا ژمارهی كورسییهكان دیار ی بوو به ( )100كورس������ی لهگهڵ پێنج كورسی بۆ كهمینه ی ی به ههموو پێكهاتهكانیهوه ،كه له بازنهیهك كلد و ئاشوور ی ی تایبهت به ئاشوورییهكان له الیهن تهنها گهل ههڵبژاردن ێ ساڵ ی ترهوه س ئاش������وورییهوه ههڵدهبژێردران .له الیهك ی خولی ئهنجومهن دیاری كرا ،كه له یهكهمین وهك م������اوه ی دوا دانیش������تنیهوه دهس������ت پێ دهكات و ب������ه كۆتاییهاتن ی كۆتایی دێت. ی ساڵی سێیهم كۆبونهوه ب������هاڵم یهكێك له خاڵ������ه نێگهتیڤهكانی ئهم یاس������ایه كه ی پس������پۆران و شارهزایان بوو، ی و س������هرنج ی تێبین جێگا ی %7بۆ ههر لیس������ت و بریت������ی بوو له دیاری كردنی رێژه قهوارهیهكی بهش������داربوو بۆ ئهوهی بتوانێت سهركهوێت بۆ ی یاساكه دهنگی ههموو پهڕلهمان ،بهاڵم خراپتر لهمه ،به پێ ئهو هێز و الیهنه سیاس������ییانهی نهگهیشتبوونه ئهم ڕێژهیه، دابهش دهكرایهوه بهسهر ئهو لیستانهی سهركهوتنیان به دهس������تهێنا بوو به گوێرهی ڕێژهی سهركهوتنهكانیان .ئهم ی پارته ی بێبهش������كردنی تهواو ڕێژهیه له كۆتاییدا بوه مایه بچووكهكانی گۆڕهپانی سیاسی ئهو كاتی كوردستان ،جگه ی كلد و ئاش������ووری كه پێنج كورسیی تایبهت له كهمایهتی بهخۆیان بۆ دیاری كرابوو لهگهڵ حزبی زهحمهتكێشان ،كه ی ی نیشتمانی ئهو كات به لیس������تێكی هاوبهش لهگهڵ یهكێت ی كردبوو. كوردستاندا بهشدار ی ترهوه دووهمین خاڵی نهگهتیڤی یاساكه بریتییه لهالیهك ی ی ئهنجامی كۆتای������ی ههڵبژاردنهكه و ناو له ڕاگهیاندن������ ی ی پرۆسهكه ،كه تیایدا ئازاد پاڵێوراوه س������هركهوتووهكان ی دراوهته پارته سیاسییهكان له ههڵبژاردنی سهركهوتوان ناو پاڵێوراوهكانیان بۆ پهرلهمان ،به پشتبهس������تن به یهكێك لهم ڕێگایانه :ڕیزبهندی ،دهستنیش������انكردن ،تیروپشك ،ئهم ی پهیوهندیی نێوان ماددهیه هۆكارێ������ك بوو بۆ س������ڕینهوه دهنگدهر و پاڵێوراو ،له كاتێكدا پش������تیوانییهك بوو بۆ پارته ی پارتهكهیان ی بهرژهوهندی ی زهمانهت سیاسییهكان بۆ ئهوه له ناو پهرلهماندا بپارێزن. ی نهگهتیف كه ڕاستهوخۆ پهیوهندی ههیه به سێیهم خاڵ ی ی ش������ێوازی لیست خاڵی دووهمهوه ،ئهویش پهس������ندكردن ی داخراو بوو ،بهر له ههموو شتێك كاتێك دهگوترێت لیست ی ناكرێت و ی وایه ئهو لیس������ته دهس������تكار داخ������راو ،مانا ی دهنگدهر ئهو مافهی نییه سهر لهنوێ به گوێرهی خواست ی ی لیس������تهكه ڕێ������ك بخات������هوهو ئهوانه خ������ۆی ڕیزبهندی ی بیانهێنێته پێش������هوه ،بهڵكو دهبێت دهنگدهر مهبهستییهت
14ههڵبژاردن ژماره ()36
ی چۆن لیس������تهكه دهخرێته بهردهمی ،ئهوهاش پهس������هند ی نهدابوو به ی یاس������اكه به دهق ئام������اژه ب������كات .ئهگهرچ ی له خاڵی دووهمدا باسمان ی داخراو ،بهاڵم وهك ئهوه لیست ی ی گۆڕین ی لیس������ت و قهوارهكان دهس������هاڵت ك������رد ،خاوهن ڕیزبهندیی پاڵێوراوانیان ههبوو ،له كاتێكدا دهنگدهر تهنها ی ی ههبوو بهبێ ئهوهی دهسكار مافی ههڵبژاردنی لیستێك ی ی بهرژهوهندییهكان ی پاڵێوراوان بكات و ،بهگوێره ڕیزبهندی ی ڕێكیان بخاتهوه .ههرچهنده ئهو كات یاس������ادانهرانی خۆ ی كه له ی ئهو كهموكورتیانه و ئهوانهش������ كوردی ه������ۆكار ی ڕۆژی ههڵبژاردندا دروست بوون ،گهڕاندهوه بۆ بارودۆخ ی كورد و ی كوردس������تان و بێئهزموونی ی ئهو كات������ ناس������ك ی و ئیدارییهوه. ی ڕۆشنبیریی یاسای نهبوون ی ی كوردستان یهكهمین ههموار ی 1994پهرلهمان س������اڵ ی ی ئهنجامدا ،ك������ه بریتی بوو له گۆڕین ی ههڵبژاردن یاس������ا ی ی كورس تهنها یهك مادده كه پهیوهست بوو به پڕكردنهوه ی ی بهههر هۆیهك بێت له الیهن پاڵێوراوێك ی بهتاڵبوون له كات ی لیس������تهكه ی ههمان لیس������ت ،كه له الی������هن خاوهن ت������ر ههڵدهبژێردرێت. ی ههڵبژاردنهكانی پهرلهمان له دووهمین ههمواری یاسا ی 1998كرا كه تێیدا كۆمهڵێك گۆڕانكاری له یاساكهدا ساڵ ی پهرلهمان له ی خولێك ئهنجام������دران ،گرنگترینیان تهمهن������ س������ێ س������اڵییهوه كرا به چوار س������اڵ،ههروهه������ا به پێی ی ههمواركراو ،ئهندامانی پهرلهمان دهبێت ماددهیهكی ت������ر ی پهرلهمان تهرخان بكهن، ی خۆیان بۆ كاروب������ار بهتهواو ی ی تر ی پهرلهمان نابێت هی������چ كارێك ب������هدهر له كاروب������ار حزبی ،س������هندیكایی ،یان ڕێكخراوهی������ی ئهنجام بدهن .له ی ی ئهنجومهن به پێی بڕگهیهك ی ترهوه دانیش������تنهكان الیهك ی ت������ری ههمواركراو ،ڕاس������ت نابن تهنها ب������ه ئامادهبوون ی ی نهبێ������ت ،بڕیارهكان بهزۆرینهی ڕهها ی ئهندامان زۆرینه ئامادهبووان وهردهگیرێت تهنه������ا لهو بوارانهدا نهبێت ،كه ی پێویسته. زۆرینهیهكی تایبهت ی ی 2004ب������ۆ جاری س������ێیهم پهرلهمان یاس������ا س������اڵ ی ی ئهندامان ی ههموار كردهوه ،كه تێیدا ژماره ههڵبژاردن������ ی ی بۆ 111ئهندام زیاد كرد ،لهگهڵ دروس������تكردن پهرلهمان ی سهربهخۆ بۆ سهرپهرشتیكردنی ههڵبژاردنهكان دهستهیهك له ههرێمی كوردس������تان ،ههروهها ههرێمی كوردستان له ی ههڵبژاردن وهك له یاس������اكهدا هاتبوو ،كرایه چوار بازنه ی ترهوه وهك له زۆر له یهك بازنهی ههڵب������ژاردن .له الیهك ی واڵتانی دیموكراس������یدا هاتووه ،بۆ ی ههڵبژاردن������ یاس������ا
ی ی ئافرهت������ان ل������ه دهزگا ی نوێنهرایهتی������ مس������ۆگهركردن ی ب������ۆ ئافرهتان وهك ی %25 یاس������اداناندا ،یاس������اكه ڕێژه مهرجێك بۆ ههر لیستێك دانا ،كه ئهمه به ههنگاوێكی گرنگ ی سیاس������ی و ی له سیس������تهم دادهنرێ������ت بهرهو گۆرانكار ی كۆمهاڵیهتی������دا ،چونكه ئهس������تهمه تایبهتمهندیی كۆمهڵگه كوردی و ڕۆژههاڵتی به گشتی ڕێگه بدات ئافرهتان بتوانن ێ دیاریكردنی ڕێژهیهكی دیاری كراو یان به ئاس������انی بهب كۆتا ،دهنگیان ههبێت له ئهنجومهنه ههڵبژێردراوهكاندا. ی ی كورس������ییهكان ،دهس������ته ههروهها بۆ دابهش������كردن ی سهرپهرشتیی ههڵبژاردنهكه به پێی ئهولهوییهتی زنجیره ی لیس������تهكه ،كورسییه براوهكانی ههر ناوهكانی پاڵێوراوان ی لیستێك دابهش دهكات ،بهههمان شێوه له كاتی چۆلبوون ی ه������هر كورس������ییهك له ههر لیس������تێكدا ،دیس������ان ڕهچاو ی ئهو ی ن������اوهكان دهكرێت .ههروهها نههێش������تن ڕیزبهندی ی كرابوو بۆ ههر لیس������تێك كه ڕێژهی������هی ( )%7كه دی������ار بهدهستی بهێنێت وهك مهرجێك بۆ چوونه پهرلهمان. لهالیهك������ی ت������رهوه ههر لهگ������هڵ نزیك بوون������هوهی وادهی ههڵبژاردن������ی پهرلهمان������ی كوردس������تان له س������اڵی (،)2009 پهرلهمان س������ێ جاری یهك لهدوای یهك یاسای ههڵبژاردنی ههموارك������رد ،ك������ه دهكاته ههم������واری چ������وارهم و پێنجهم و شهش������همی یاس������اكه بهم ش������ێوهیه :له ههمواری چوارهمدا پهرلهمان كۆمهڵێك گۆڕانكاری له یاس������اكهدا ئهنجامدا ،وهك ههنگاوێكی تر بۆ ڕێگوزهری دیموكراسی و گونجاندنی لهگهڵ بارودۆخ������ی س������هردهم ،لهوانه گۆڕینی ن������اوی ئهنجومهن له ئهنجومهنی نیشتمانیی كوردستانهوه بۆ پهرلهمانی كوردستان، كهمكردنهوهی مهرجی تهمهنی پاڵێوراو بۆ پهرلهمان له س������ی س������اڵییهوه بۆ بیست و پێنج س������اڵ ،كه ئهمه وهرچهرخانێكی گرنگ بوو بۆ رۆڵی گهنجان له دهسهاڵتی یاساداناندا. ی واڵته دیموکراتییهکان ی یاسای ههڵبژاردن ئهگهر سهیر بكهین ،دهبینین مهرجی تهمهن له نێوان ( )25-18ساڵییهوه ی له %25بۆ ی ئافرهت دانراوه ،به پێچهوانهی تهمهن ،ڕێژه ی ی نوێنهران %30زیاد ك������رد ،ههروهها بۆ مس������ۆگهركردن ی كوردس������تان، ی و ئایینیی������هكان له ههرێم كهمهنهتهوهی������ ی تایبهت خرایه س������هر یاساكه كه تێیدا هاتووه: ماددهیهك ی ی و پێنج كورس پێنج كورس������ی بۆ پێكهاتهی كلد و ئاشور بۆ پێكهاتهی توركمانهكان و یهك كورس������ی بۆ ئهرمهنهكان ی كه باسكران، ی ئهو پێكهاتانه ی دهكرێت و ،دهنگدهران دیار پاڵێوراوی پێكهاتهكه ههڵدهبژێرن. ی ی ترهوه بۆ یهكهمین جار له مێژووی ههڵبژاردن له الیهك
ی ی نیشتهجێی دهرهوه پهرلهمانی كوردس������تان هاوواڵتیان ی ههڵبژاردن دهكهن و ی پرۆس������ه كوردس������تان بهش������داری ی ئاسایش ،ناوخۆ ،پێشمهرگه ،سوپا، ی هێزهكان كارمهندان ی نهخۆش������خانهكان و چاكس������ازییهكان و كارمهندان������ ی نهخۆشهكان ،ههروهها بهندكراوهكان له بنكهكانی دهنگدان ی گش������تی، تایبهت ،چل و ههش������ت كاتژمێر پێش دهنگدان ی خۆیان دهدهن. دهنگ ی یاس������اكه ی 2009و پێنجهم ی دووهمی س������اڵ ههموار زیاتر پهیوهس������ت ب������وو به ههمواركردن������هوهی ئهو بڕگه و ماددان������هی پهیوهندییان ههب������وو به الیهن������ی پڕوپاگهنده، ی یاس������ایی بۆ ی چوارچێوهیهك ی ههڵبژاردن و دانان ڕێكالم ی ی پرۆسه ی سهرپێچی و تاوانهكان ئهم بابهتهو دیاریكردن ی یاسایی له بهرامبهر ههڵبژاردن و دانانی س������زا و عقوبه ئهنجامدهرانی������دا ،ههروهه������ا ل������ه یهكێ������ك ل������ه بڕگ������ه ی ی یاس������اكهدا هاتبوو :ئهگ������هر ئهندام ههمواركراوهكان������ ی له دهستدا ،ئهوا پهرلهمان لهبهر ههر هۆیهك كورسییهكه ی ی ئهو له ههمان قهوارهی سیاس������ی جێ ی دوا پاڵێ������وراو دهگرێتهوه ،بهاڵم ئهگهر كورسییه بهتاڵهكه هی لیستێك بوو ی دیكه پاڵێوراوی نهمابێ ،ئهوا كورس������ییهكه بۆ پاڵێوراوێك له قهوارهیهكی سیاسی دیكه تهرخان دهكرێ ،كه كهمترین ی به دهس������تیهێناوه كه بۆ ی ئ������هو دهنگانه ی ژم������اره ڕاده ی كورس������ییهك پێویس������ته ،به پێچهوانهش������هوه پڕكردنهوه كورس������ییهكه به بهتاڵی دهمێنێتهوه ،ئهگهر كورس������ییهكه ی تایب������هت بوو به ئافرهتان ،مهرج نییه ئافرهتێكی تر جێگه بگرێت������هوه ،مهگهر لهو بارهدا كاریگهریی ههبێت له س������هر ی ئافرهتان. ی نوێنهرایهتی ڕێژه ی ههڵبژاردندا ی یاسا ی پهرلهمان له ههموار دوا ههنگاو ی بوو له شهشهمین ی 2009بریت پێش ههڵبژاردنهكانی ساڵ ی ی جێگا ی ههمواركردن������ی یاس������اكه ،بهاڵم ئ������هوه ج������ار ی باس������كردنه لهم ههمواركردنهدا ،پهرلهمان گۆڕانكارییهك ی ی یاساكهدا نهكرد كه شایان ئهوتۆی له برگهو ماددهكان باسكردن بێت. ی ی چوارهمین خول ی ههڵبژاردنهكان لهگهڵ نزیكبون������هوه ی ی 2013و كۆدهنگی پهرلهمانی كوردس������تان له 21ئهیلول ی ی كوردی لهمهر گۆرین دهسهاڵت و ئۆپۆزسیۆن و شهقام ی ی لیس������تی داخراو بۆ لیس������ت ی ههڵبژاردن������ سیس������تهم ی ی كوردس������تان ههمواری حهوتهم نیمچهكراوه ،پهرلهمان ی ی ههڵبژاردنهكانی ڕاگهیاند ،كه تێیدا دوو گۆڕانكاری یاسا ی ی له یاس������اكهدا ئهنجام������دا ،كه ئهوانیش گۆڕین جهوههر
ئابی 2013
15
ی ی كراوه ی لیستی داخراو بۆ لیست ی ههڵبژاردن سیستهم ی ی مهرج س������نوردار له یهك بازنهی ههڵب������ژاردن و دانان ی بۆ دهنگدهر. ی عێراق ی ڕهگهزنامه ههبوون ی نیمچهكراوه واتا به نسبهت خاڵی یهكهم ،سیس������تهم ی لیستی داخراو و تێكهڵهیهك له ههردوو شێوهی سیستهم ی كراوه كه به سیس������تهمێكی نێوهند له ی لیست سیس������تهم ی ی ت������ر دادهنرێت .جهوههر نێوان ههردوو سیس������تهمهكه ی ئهم سیس������تهمه ئهوهیه ،كه دهنگدهر س������هرهتا بنچین������ه ی داخراو، ی لیست لیستێك ههڵدهبژێرێت ههروهك سیستهم پاشان له ناو لیستهكهدا پاڵێوراوێك پهسهند دهكات كه له ی ناو لیس������تهكه دهگۆڕێت، كۆتاییدا ڕیزبهندیی پاڵێوراوان ی ب������هاڵم ئهمجارهیان دوور له ویس������تی حزب ،گروپ ،الیهن ی خ������اوهن لیس������ت و قهوارهكه ،بهڵكو بهگوێ������رهی ئیراده ی ی تر دروس������ت دهبێت .كهواته لیست دهنگدهر ڕیزبهندێك ی نیمچهكراوه به شێوهیهكی ئازادانهتر بژاردهی دیاریكردن ی به ی هاوواڵت كاندی������د دهخاته بهردهم دهنگدهران بۆ ئهوه ی كاندیدێك لهناو لیستهكه ههڵبژێرێت. ویستی خۆ یهكێكی تر له تایبهتمهندییهكانی ئهم ش������ێوازهی لیست ئهوهی������ه ،هێ������ز و الیهنه سیاس������ییهكان كهمت������ر دهتوانن هاوپهیمانی له نێوان خۆیاندا ببهستن ،چونكه لهم حاڵهتهدا كۆنترۆڵی دابهش������كردنی دهنگهكان به یهكس������انی بهسهر پاڵێوراوان������دا نامێنێت ،لهگهڵ ئهوهش������دا ك������ه پهرلهمانی كوردستان بهم ههنگاوهی دهس������كهوتێكی تری له خهباتی دیموكراسی و ئازادیی ڕادهربرین و تاكهكهسی و ڕێگوزهری دیموكراسی له كوردس������تاندا تۆمار كرد ،بهاڵم سهرهڕای ئهم������هش نابێت خاڵه نێگهتیڤهكانی ئهم سیس������تهمه نادیده بگری������ن ،چونكه ب������ۆ سیس������تهمی نیمچهكراوه پێویس������ته بارودۆخی دهنگدهر له ڕووی ئاسایش ،كۆمهاڵیهتی ،ئابووری و فكرییهوه سهقامگیر بێت ،لهبهرئهوهی ئهم سهقامگیرییه ڕهنگدان������هوهی دهبێت لهس������هر دهرچونی پاڵێ������وراوهكان، ههروهها پێویسته دهنگدهر هۆشیارییهكی تهواوی ههبێت و ی ب������كات له كاتی ههس������ت ب������ه بهرپرس������یاریهتێكی مێژوی بهجێهێنانی ئهم ئهركهی ،چونكه پاڵێوراو محكوم دهبێت به كهسایهتی ،هۆشیاری و میزاجی دهنگدهر. ی كه لهم سیس������تهمه ههروهها یهكێكی تر لهو ڕهخنانه دهگیرێ������ت ئهوهیه ،كه گومان دروس������ت دهكات لهس������هر ی پاڵێوراوه دهرچ������ووهكان ،چونكه زۆر جار ش������هرعییهت ی ی زۆر ی پاڵێوراوێكی بههێز كه ژمارهیهك لیس������تێك به هۆ ی ی بۆ لیستهكه دهنگهكان بهدهست دێنێت ،ژمارهیهك كورس
16ههڵبژاردن ژماره ()36
ی مس������ۆگهر دهكات ،ب������هجۆرێك ههندێك ل������ه پاڵێوراوهكان ی كهم������ی دهنگهكانیان ههم������ان لیس������ت ب������ه ژمارهیهك������ ی ی دهنگهكانیان كهمتره له ژماره دهردهچوێنێت ،كه ژماره ی تر ،جگه لهوهی زۆر جار ی لیس������تهكان دهنگی پاڵێوراوان ی بردنهوه زیاتر بۆ ئهو كهسانه لهم جۆره سیستهمهدا ههل ی دهبێت ،كه خاوهن نفووز ،خهڵك و عهش������یرهتن ،كهس������ان ی و پسپۆر به هۆكاری تێكهڵنهبوونیان تێکنۆکرات ،ئهكادیم لهگ������هڵ خهڵ������ك و دوورییان له جهم������اوهر ،كهمتر دهتوانن سهركهوتن به دهست بێنن. له الیهكی ترهوه بۆ ڕێگریكردن له ساختهكاری و تهزویر، چهند گۆڕانكارییهكی دیكه له یاساكهدا كراوه جگه لهوهی ئهو كهس������هی دهچێت ب������ۆ دهنگدان ،دهبێ������ت ڕهگهزنامهی عێراقی پێ بێت ،كه له ئێستادا لهوانهیه ژمارهیهكی زۆری هاوواڵتی������ان ب������ه تایبهت������ی تازهپێگهیش������تووهكان خاوهنی ڕهگهزنامه نهبن. ی كه یاسای ههڵبژاردن له كۆتاییدا دهگهینه ئهو ئهنجامه چونك������ه ل������ه قۆن������اغ و بارودۆخێك������ی تایبهتدا ل������ه الیهن ی ی تایب������هت دهرچوێنرا بوو ،ب������ه ڕهچاوكردن دهس������هاڵتێك ی سیاسی ،یاسایی و كۆمهاڵیهتیی ئهو قۆناغهكه و بارودۆخ ی نهگهتیڤ له ناو یاساكهدا كات ،گهلێك كهماس������ی و خاڵ ی ی تهمهن بوونیان ههبوو ،بۆیه به درێژایی بیست و یهك ساڵ ی كوردستان س������هركهوتووانه له چهند یاس������اكه ،پهرلهمان ی ی ڕیشهیی یاساكه ی دیاریكراودا ،گۆڕانێك وێس������تگهیهك ی ی س������ازان و گونجان لهگهڵ پرۆسه كردووه ،به مهبهست ی ی ژیان گهش������هكردنی دیموكراس������ییهت و بهرهوپێشچوون ی سیاسی، ی و سهقامگیربوونی زیاتری بارودۆخ شارستان ی كوردس������تان ،كه دهتوانین ی ههرێم ی و ئابووری كۆمهاڵیهت ی ی ههڵبژاردنی پهرلهمان بڵێی������ن ههمواركردنهكانی یاس������ا ی ی جهوههریی بهرهوپێشچوونی پرۆسه كوردستان خاڵێك ی كوردستان. ی دیموكراسییه له ههرێم ڕێگوزهر
سهرچاوهکان:
• قانون المجلس الوطني لكوردس������تان العراق رقم ( )1لسنة ،1991منشور في :المجلس الوطني لكوردستان العراق ،مجموعة القواني������ن والقرارات الصادرة عن المجلس الوطني لكوردس������تان العراق ،للفترة م������ن ( 1992/6/4لغاي������ة ،)1992/12/31المجلد األول.1997 ، • قانون التعديل الثاني والثالث والرابع والخامس والس������ادس والسابع لقانون إنتخاب المجلس الوطنى الكوردستاني.
تایمز:
خهیاڵی سهد ساڵهی دهوڵهتی ه ڕاستى كوردی دهبێت
ڕۆژنامهی تایمزی بریتانی ڕاپۆرتێكی ش������یكاری ل������ه ب������ارهی ئاوارهبوونی كوردان������ی ڕۆژاوای كوردس������تان ب������ۆ باشووری كوردستان باڵوكردۆتهوه و نووس������یویهتی "خهیاڵی س������هد ساڵهی كوردهكان بۆ درووس������تبوونی دهوڵهتی كورده دهبێته راستی". ڕۆژنامهی تایمز ل������ه ڕاپۆرتهكهیدا باس������ی ئهوهی ك������ردووه ،له ماوهی 5 ڕۆژی ڕابردوودا به ههزاران كورد له ڕۆژاوای كوردستان ڕوویان له ههرێمی كوردس������تان كردووه ،ئهگهر ئهم كۆچه به فهرمیش بهم شێوهیه نهبێت ،هێشتا ئهم كۆچ������هی كوردان بۆ باش������ووری كوردس������تان ،كۆچه بۆ یهكهم بهش������ی ئارام و خۆشگوزهرانیی كوردستان. ڕۆژنامهكه نووسیویهتی "ئهم كۆچهی كوردانی ڕۆژاوای كوردستان پێچهوانهی كۆچكردنی 22س������اڵ پێش ئێس������تای كوردهكانی باش������ووره ،كه له ترس������ی ڕژێمی س������هددام حوس������ێن ڕایانكرد و ئاوارهب������وون ،واڵتان������ی ڕۆژئ������اواش بۆ ڕێگهگرتن له ڕژێمی بهعس ،هێڵی 36یان
درووس������تكرد بۆ دانانی س������نوورێك بۆ فڕۆكه جهنگییهكانی عێراق ،كه دواجار ههرێم������ی خۆڕێبهری������ی كوردس������تانی لێكهوت������هوه كه ل������ه ش������هڕی یهکهمی جیهانییهوه كوردهكان ههوڵی بۆ دهدهن". تایمزی بریتانی س������ێ ه������ۆكاری بۆ بههێزبوونی ههرێمی كوردستان داناوه، ئهوانیش؛ ههرێمی كوردستان خاوهنی س������امانێكی مهزن������ی سرووش������تیییه، بهتایبهت������ی ل������ه ڕووی نهوت������هوه ،ك������ه وایكردووه ههرێمی كوردستان شهشهم ناوچهی خاوهن������داری زۆرترین ڕێژهی یهدهگی نهوت بێت. هۆكاری دووهم هاتنه ئارای پێڤاژۆی ئاش������تیی نێ������وان پارت������ی كرێكارانی كوردس������تان PKKو دهوڵهتی توركیا، كه بووهته هۆكاری كۆتاییهاتنی شهڕ و كوش������تاری 40س������اڵهی نێوانیان و پهرهپێدانی زیات������ری پهیوهندییهكانی نێوان ههرێمی كوردستان و توركیا. له هۆكاری س������ێیهمدا باس������ی له ڕهوش������ی ئارامی ههرێمی كوردستان ك������ردووه ،كه به جیاواز له ناوچهكانی
دیكهی عێراق ههیهتی و وایكردووه له ڕووی سیاس������ی و ئابووریی������هوه س������هقامگیریی بهخۆی������هوه ببینێت و وهبهرهێنهرانی بیانی ڕووی تێبكهن. تایمز باس������ی پێش������كهوتنی كهرتی پهروهرده و بواری تهندرووستی كردووه، ك������ه وایك������ردووه ههرێمی كوردس������تان بكهوێته سهر پێی خۆی و وهك دهوڵهتێكی سهربهخۆ مامهڵه بكات. ئهم ڕۆژنام������ه بریتانییه له درێژهی ڕاپۆرتهكهیدا ئام������اژهی بهوهداوه ،كه حكوومهتی ههرێمی كوردستان دهیهوێ ڕۆڵیكی ههرێم������ی بهرفرهتر بگێڕێ له پاراس������تنی كوردهكان������ی ڕۆژاوای كوردستان ،واڵتانی ڕۆژاواش له ترسی پارچهبوونی سیاس������ی ل������ه عێڕاقدا، خۆپارێزی ل������ه پش������تیوانیكردنی ئهم ههنگاوهی كوردهكان دهكهن ،هاوكات توركی������اش خۆی لهو پش������تیوانیكردنه دهدزێت������هوه ،ب������هاڵم ك������وردهكان ب������ه بێدهنگانه خهونی سهدساڵهی خۆیان وهدی دێنن ،كه درووستكردنی دهوڵهتی كوردستانه. سهرچاوهhttp://rudaw.net :
ئابی 2013
17
ههڵبژاردن له واڵتی قهیراناویی زیمبابوهدا
له ()٢٠١٣/٧/٣١دا ههڵبژاردنی سهرکۆماری و پهرلهمانی له واڵتی قهیراناویی و بایکۆتکراوی زیمبابوهدا بهڕێوهچوو. لهو ههڵبژاردنهدا ٤پاڵێوراو بۆ پۆس������تی سهرکۆماری له ملمالنێدا بوون .بهاڵم کێبڕکێی سهرهکی له نێوان ڕابێرت موگابێی ٨٩ساڵه و مۆرگان تسڤانگیرای سهرۆکوهزیرانی دهوڵهتی یهکێتیی نهتهوهیی و سهرۆکی حزبی بزووتنهوه بۆ گۆڕانی دیموکراتیک ئهنجام درا. به پێی یاس������ای ههڵبژاردنی سهرکۆماری لهو واڵتهدا ،ههر پاڵێوراوێک زیاتر له ()%٥٠ی دهنگهکان مسۆگهر بکات، دهبێته سهرکۆماری زیمبابوه ،بهاڵم ئهگهر هیچ پاڵێوراوێک نهتوانێت ب������هم ڕێژهیه ب������گات ،ههڵبژاردنی دهچێته خولی دووم������هوه و دوو پاڵێ������وراو ک������ه زۆرین������هی دهنگهکانیان بهدهس������تهێناوه ،کاندی������دی خولی دووهم دهبن .پۆس������تی سهرکۆماری لهو واڵتهدا پێنج ساڵه .ڕابێرت موگابێی ٨٩ س������ااڵن ،له ساڵی ١٩٨٠هوه تا ئێس������تا سهرۆکوهزیران و سهرکۆماری ئهو واڵتهیه .موگابێ به تهمهنترین سهرکۆماره له جیهاندا. ل������ه ههڵبژاردن������ی س������اڵی ٢٠٠٨که له نێ������وان موگابێ و تسڤانگیرایدا بهڕێوهچوو ،بههۆی کێبهرکێیهکی سهختهوه ههڵبژاردن کهوته خول������ی دووهمهوه .به هۆی "فرتوفێڵ" و "ساختهکاری" له خولی یهکهمدا ،دۆخی سیاسیی زیمبابوه
18ههڵبژاردن ژماره ()36
ش������ێوێندرا .له خۆپیش������اندان بۆ دهربڕین������ی ناڕهزایهتی س������هبارهت به خول������ی یهک������هم ،نزیک ب������ه ٢٠٠کهس له بهرههڵستکاران کوژران .لهبهر ئهوه مۆرگان تسڤانگیرای ب������ۆ بهرگرتن به کوش������تنی زیاتری هاوواڵتی������ان ،وازی له ملمالنێی خولی دووهم هێنا .لهبهر ئهم هۆکاره و بارودۆخی نالهب������اری ئابووری������ی واڵت ،له س������اڵی ٢٠٠٩دا دهوڵهتی یهکگرتووی نهتهوهی������ی پێکهات و ڕابێرت موگابێ ،مۆرگان تسڤانگیرای کرده سهرۆکوهزیرانی واڵت. دوای سێ ڕۆژ دهربازبوون بهسهر ههڵبژاردندا ،کۆمیسیۆنی ههڵبژاردن������ی زیمباب������وه ڕایگهیان������د :ڕابێ������رت موگابێ به مسۆگهرکردنی ()%٦١ی دهنگهکان ،بۆ جاری حهوتهم و بۆ ماوهی پێنج س������اڵی تر دهبێته س������هرکۆماری زیمبابوه. مۆرگان تسڤانگیرای س������هرۆکوهزیرانی دهوڵهتی یهکێتیی نهتهوهی������ی و س������هرۆکی حزب������ی بزووتنهوه ب������ۆ گۆڕانی دیموکراتیک ،توانی ()%٣٤ی دهنگهکان بهدهست بێنێت. بهاڵم مۆرگان تسڤانگیرای ،ئاکامی ههڵبژاردنهکهی قبووڵ نهکرد و ڕایگهیاند :ئێمه به ڕێگهی یاس������ایییهوه شکایهتی خۆمان ئاڕاستهی دادگه دهکهین. به پێی ڕاپۆرت������ی ههواڵدهریی������هکان ،چاودێرانی یهکێتیی ئهفریقا و کۆمهڵگهی پهرهگرتنی باشووری ئهفریقا پهسندی ئ������هو ههڵبژاردنهیان کرد ،بهاڵم چاودێ������ره نێوخۆیییهکانی
زیمباب������وه باس������یان ل������ه س������اختهکاری و فرتوفێ������ڵ ل������ه ههڵبژاردنهکهدا کرد .ئهمریکاش ڕهخنهی له ههڵبژاردنهکه ههب������وو .ج������ۆن کێری وهزی������ری دهرهوهی ئهمری������کا ئهوهی به پهیامنێ������ران ڕاگهیاند: "ئهمریکا لهسهر ئهو باوهڕه نییه که ئاکامی ڕاگهیێن������دراوی ههڵبژاردنهک������ه دهرخهری ئیراده و ویس������تی هاوواڵتیان������ی زیمبابوه بێت ".یهکێتیی ئهورووپاش نیگهرانیی خۆی سهبارهت به ههڵبژاردنهکه دهربڕی. له ههڵبژاردن������ی پهرلهمانیش که له ههمان ڕۆژدا بهڕێوهچوو ،حزبی (زانۆ پی ئێف)ی
ڕابێرت موگابێ له کۆی ٢١٠کورس������ی ١٣٧ ،کورس������یی پهرلهمانی مسۆگهر کرد.
زیمبابو ه ناوی ڕهسمی:
کۆماری زیمبابوه
ژمارهی دانیشتووان:
12.754.378کهس .ئامار ٢٠١١ -
پانتایی خاک:
390.757کیلۆمهتری چوارگۆشه
پایتهخت :ههراره /ژمارهی دانیشتووان:
نزیک به 1.726.000کهس٢٠١٠ .
ڕێژهی شارنشینی:
%٣٨،٦ئامار ٢٠١١
ڕێژهی ژنان:
%٥١،٧ئامار ٢٠٠٩
ڕێژهی پیاوان:
%٤٨،٣
ڕێژهی خوێندهواری (خوێندنهوه و نووسین)%٩١،٩ : ڕێژهی خوێندهواری له ناو ژنان:
%٨٩،٥
ڕێژهی خوێندهواری له ناو پیاوان:
%٩٤،٧
ڕێژهی ژنان له ناو پهرلهماندا:
%١٥،٢ئامار ٢٠٠٩
ئابووری:
( )%١٢،٨کش������توکاڵ )%٢٢،٩( ،پیشهس������ازی و ()%٦٤،٣یش بهش������ی خزمهتگوزارییه .ئامار ٢٠١١
سهرچاوهکان:
http://www.landguiden.se http://persian.euronews.com
ئابی 2013
19
پهیوهندیی نێوان دهسهاڵتی جێبهجێكردن و یاسادانان و :عمران حهم
له كاتێكدا بیرۆكهی سهربهخۆیی دادگا بهشێوهیهكی گش������تی جێی ڕهزامهندی گشت الیهكه ،ههرچهنده به ش������ێوهیهكی بهردهوام ڕێزیش������ی ل������ێ نهگیرێت ،ئهوا پهیوهندیی نێوان ههردوو دهس������هاڵتی جێبهجێكردن و یاسادانان كهمتر تێكههڵكێش و لهگهڵ یهك گونجاو و جێی ڕهزامهندین .جیاكردنهوهی ههردوو دهسهاڵتهكه له یهكتری ،پش������ت ب������ه كارپێكردنی ئهو سیس������تهمه سیاسییه دهبهستێت ،كه پهیڕهو دهكرێت. له سیس������تهمه س������هرۆكایهتییهكاندا وهك ئهوهی له ئهمهریكا پهیڕهو دهكرێت ،جیاكردنهوهی دهسهاڵتهكان به شێوهیهكی ڕوونتر بهدی دهكرێ به بهراورد لهگهل سیس������تهمه سیاس������ییهكانی دیكهدا .له سیس������تهمی س������هرۆكایهتیدا ،س������هرۆكه ههڵبژێ������ردراوهكان ب������ه شێوهیهكی ڕاستهوخۆ پشت به ڕهزامهندی و متمانهی دهس������تهی یاس������ادانان نابهستێت ،به ش������ێوهیهك ئهو ماوهیهی بۆ مانهوه له پۆس������تهكهیاندا دیاریكراوه ،به دهزگای یاس������ادانانهوه نابهس������ترێتهوه .سهرۆكهكان دهتوانن حكووم������هت دامهزرێن������ن و ڕێنوێنیان بكهن. ههرچی سیس������تهمه نیمچه س������هرۆكایهتییهكانه ،وهك فهرهنسا و پرتوگال ،دهكرێ حكوومهت لهالیهن سهرۆك و دهستهی یاسادانانهوه به ش������ێوهیهكی ڕاستهوخۆ بانگهێشت و لێپێچینهوهی لهگهڵدا بكرێت. به پێچهوان������هوه ،له سیس������تهمه پهرلهمانییهكاندا، جیاكردن������هوهی دهس������هاڵتهكان ب������ه ههمان ئاس������ت دهرناكهوێت .حكوومهت كه دهسهاڵتی جێبهجێكردنه، لهالی������هن زۆرینهی پهرلهمان������هوه ههڵدهبژێردرێت ،بهم شێوهیه دهسهاڵتی جێبهجێكردن پێویستی به متمانه و ڕهزامهندیی دهسهاڵتی یاسادانان دهبێت .به واتایهكی تر ،سهرۆكی حكوومهت پێویستی به پاڵپشتیی پهرلهمان 20ههڵبژاردن ژماره ()36
دهبێت بۆ پیادهكردنی دهس������هاڵت ،ئهگهر نا پهرلهمان دهنگ بۆ سهندنهوهی متمانهی دهدات. كهواته ،له ڕوانگهی كۆدهنگیی نێودهوڵهتییهوه و له بارهی ڕهگهزه س������هرهكییهكانی دیموكراسی ،بابهتهكه پهیوهندیی ڕاس������تهوخۆی به سیس������تهمی سیاسی و شێوهی حكوومهتهوه نییه ،چونكه ههردوو سیستهمی پهرلهمانی سهرۆكایهتی جێی ڕهزامهندین ،بهاڵم لێرهدا بابهتی س������هرهكی و دیار ئهوهیه ،ئاخۆ یاس������ادانهره ههڵبژێردراوهكان دهسهاڵتێكی تهواویان ههیه و دهتوانن لێپرس������ینهوه لهگهڵ حكوومهتدا بكهن؟ ئایا دهسهاڵتی یاس������ادانان له توانایدا ههیه ڕۆڵی یاسادانانی خۆی بهتهواوهتی بگێڕێت؟ پێویسته لهم ڕوانگهیهوه و له چوارچێوهی پهیوهندیی نێوان ههردوو دهس������هاڵتهكه ،س������هیری تێگهیشتن له بابهت������ی جیاكردنهوه و هاوس������هنگیی دهس������هاڵتهكان بكرێت .پهیوهندیی نێوانیان ،ئهو پێوهره دیاری دهكات كه ل������ه ڕێگهیهوه ههردوو دهس������هاڵتهكه دهتوانن ڕۆڵه چ������االك و س������هربهخۆیهكهی خۆی������ان بگێ������ڕن ،بهبێ لهبهرچاوگرتنی سیستهمی سیاسی. سیستهمی سهرۆكایهتی
سیستهمی پهرلهمانی
دهنگدهران
دهنگدهران دهسهاڵتی یاسادانان -پهرلهمان
دهسهاڵتی جێبهجێكردن -سهرۆك
دهسهاڵتی یاسادانان -پهرلهمان
دهسهاڵتی جێبهجێكردن -حكوومهت
له واڵت������ه عهرهبییهكاندا ،دهس������هاڵتی یاس������ادانان كهوتووهته ژێر باری دهسهاڵتی جێبهجێكرنهوه ،ئهمهش له بههای پهرلهم������ان و ههڵبژاردن������ی پهرلهمانی كهم كردووت������هوه .گێڕانی ڕۆڵی ڕاس������تهقینه و كاریگهریی پهرلهمان ،سهرچاوه له مافی دهنگدان و خۆپااڵوتنهوه
دهگرێت ،ههروهك له ماددهی 25ی پهیمانی نێودهوڵهتی بۆ مافه مهدهنی و سیاسییهكاندا هاتووه. لیژنهی مافی مرۆڤی نهتهوه یهكگرتووهكان جهخت له س������نوورداریی دهسهاڵتی پهرلهمان دهكاتهوه ،چ به شێوهیهكی یاسایی پیادهی دهسهاڵتهكانی خۆی بكات یان وهک دیفاكتۆیهك ،تهنانهت ئهگهر ئهو پێداویستی و مهرجانهش لهخۆ نهگرێت كه له ماددهی 25ی پهیمانی نێودهوڵهت������ی بۆ ماف������ه مهدهنی و سیاسییهكانیش������دا نههاتبێ������ت .لیژنهكه ،ئهو الیهنهی له س������ێ ش������ێوهی دیاریكراودا و له ڕێگهی دوا تێبینییهكانیان لهسهر ئهو ڕاپۆرتانهی له واڵته جیاوازهكانهوه دهستیان كهوتووه خستووهتهڕوو: • س���نووردانان ب���ۆ چاوخستنهس���هر لق���ی جێبهجێكردن لهالیهن دهسهاڵتهوه ئهمه به یهكێك ل������ه دیارترین ڕووبهڕووبوونهوهكان دادهنرێت له بهردهم دهسهاڵتی دیموكرات������ی ل������ه زۆر واڵتاندا. تهنانهت ئهگهر س������هرۆكی واڵت ڕاس������تهوخۆش لهالیهن گهلهوه ههڵبژێ������ردرا بێت ،ناكرێت ئهمه بكرێ������ت ب������ه پاس������اوێك ب������ۆ پشتگوێخستنی ڕۆڵی پهرلهمان كه بهههمان ش������ێوه ڕاستهوخۆ لهالیهن گهلهوه ههڵبژێردراوه. • مافی سهرۆكی واڵت ل ه گێڕان���هوهی دووب���اره پرۆژهیاساكان بۆ پهرلهمان ههندێ������ك واڵت ،جی������ا ل������ه سیاس������ییهكه سیس������تهمه (پهرلهمانی بێت یان سهرۆكایهتی) ڕێگه به ڕابهرهكهیان (زۆرب������هی كات س������هرۆكی واڵت) دهدهن ،دووب������اره پرۆژهیاس������اكان بۆ پهرلهمان بگهرێنێتهوه به مهبهستی چاوپێداخش������اندنیان و ههمواركردنهوهیان .ئهمهش بۆ ئهوهیه تاوهكو س������هرۆكی واڵت ڕێگه نهدات یاسایهك پهس������هند بكرێت و تێپهڕێنرێت ،ك������ه گونجاو نهبێت یا پێچهوانهی دهستوور بێت.
• كۆنترۆڵی مهدهنی لهسهر كهرتی ئاسایش له ههر واڵتیكدا ،هێزه چهكدارهكان ،پۆلیس و دهزگا ههواڵگرییهكان ،دهس������هاڵتێكی كارا و فراوانیان ههیه. كۆدهنگی������ی نێودهوڵهت������ی ئام������اژه ب������ه پێویس������تیی كۆنترۆڵكردنی كهرتی ئاس������ایش لهالیهن دهس������هاڵته مهدهنییهكانهوه كه شهرعییهتێكی دیموكراتییان ههیه، دهكات .له بڕیاری كۆمس������یۆنی نهتهوه یهكگرتووهكان بۆ مافی مرۆڤ له بارهی دیموكراس������ی و سهروهریی یاسادا هاتووه ":سوپا دهكهوێته ژێر باری لێپرسینهوهی حكوومهت������ی مهدهنی ،به ش������ێوهیهكی دیموكراس������ی ههڵبژێ������ردراو" به واتای ،جهختكردنهس������هر گرنگیی پێ������وهره دیموكراس������ییهكان ،ك������ه پهیوهندیی������ان ب������ه كۆنتڕۆڵكردنی كهرتی ئاسایشهوه ههیه ،لهم بارهیهوه، پهرلهم������ان ڕۆڵ������ی چاودێریكردنێك������ی كاریگ������هر و یهكالكهرهوهی ههیه.
سهرچاوه: ڕاپۆرت������ی ڕێكخراوی نێودهوڵهتی ب������ۆ بڕیاردان له دیموكراسی؛ كۆدهنگی������ی نێودهوڵهتی :ڕهگهزه س������هرهكییهكانی دیموكراسی
ئابی 2013
21
كوێت لهناو گێژاوی ههڵبژاردندا ئا :ئاران جهمال
كوێ������ت دهوڵهتێكی عهرهبییه ،یهكێكه ل������ه واڵتانی ڕۆژههاڵتی ناوهڕاس������ت .له ڕۆژههاڵتهوه دهكهوێته سهر كهنداوی عهرهبی و له باكوور و ڕۆژاواوه س������نوورێكی هاوبهش������یلهگهڵ دهوڵهتی وه لهگهڵ شانش������ینی عێراقی فیدراڵدا ههیه و له باشووریش������ه سعودی .ڕووبهری ئهو واڵته ( )820 ,17كیلومهتری چوارگۆشهیه، دانیشتووانی ئهو واڵته زیاتر له 3ملیۆن كهسه .كوێت له شهش پارێزگا و 9دوڕگه پێكهاتووه:
دهسهاڵت ه گشتییهكان
بهپێی ماددهی چواری دهستووری كوێتی ،كوێت میرنشینێكی میراتگرییه ،یهكێك له نهوهكانی ش������ێخ (مبارك ئهلس������هباح ) كه بهمیر ناودهبرێ ،حوكمڕانی ئهو واڵته دهكات .ماوهی 250ساڵه بنهماڵهی ئهلسهباح ،حكمڕانی كوێت دهكهن. سیس������تهمی حكمڕانی ئهو واڵته ،سیس������تهمێكی پهرلهمانیی دهس������تووریی شانش������ینییه ،له س������هر بنهم������ای جیاكردنهوهی دهسهاڵتهكان كه بریتین له (دهسهاڵتی جێبهجێكاری ،یاسادانان و دادوهری) گشتیان لهژێر دهسهاڵتی (میری كوێت)دان: • دهس������هاڵتی جێبهجێكاری :دهس������هاڵتی میر و ئهنجومهنی وهزیرانه ،له 16وهزارهت پێكدێت. • دهسهاڵتی یاسادانان :دهسهاڵتی (ئهنجومهنی ئوممه)یه ،له 50ئهندامی ههڵبژێردراو پێكدێت و بۆ ماوهی 4ساڵه. دهس������هاڵتی دادوهری :له ئهنجومهنی دادوهریی بااڵ و ههموو دادگاكانی دیكهی ئهو واڵته لهخۆ دهگرێت.
22ههڵبژاردن ژماره ()36
سیاسهتی ناوخۆ
ل������ه كوێت حزب بوون������ی نیی������ه ،چونكه هیچ یاس������ایێك نییه كاروبارهكانی������ان ڕێك بخات ،بهاڵم قهوارهی پهرلهمانی ههن ،وهك قهوارهی كاری مللی ،قهوارهی ئیسالمی له ئهنجوومهنی ئوممه، هاوپهیمانیی نیش������تمانیی دیموكراتی ،بزووتنهوهی دهس������تووری ئیسالمی ،بزووتنهوهی دهستووری مللی ،هاوپهیمانیی نیشتمانیی ئیس���ل��امی ،كۆمهڵهی دادپهروهری و ئاش������تی ،كۆمهڵهی پهیمانی نیش������تمانی ،كۆمهڵهی بهیاننامهی مرۆیی نیشتمانی ،بزووتنهوهی توافقی نیشتمانیی ئیسالمی و ئیئتیالفی كۆمهڵه نیشتمانییهكان.
یاسای ههڵبژاردن
ههڵبژاردن������ی ئهنجومهنی ئوممه و ئهنجومهنی ش������ارهوانیی كوێتی چوار س������اڵ جارێك ئهنجامدهدرێ������ت .میری كوێت مافی ئهوهی ههیه پێش وادهی خۆی ئهو ئهنجومهنه ههڵبوهشێنێتهوه و ههڵبژاردنێك������ی پێش������وهخته ڕابگهیهنێت .ژم������ارهی ئهندامانی ئهنجومهن������ی ئوممه 50ئهندامن ،وهزی������رهكان كه ژمارهیان 16 وهزیره بهشداری دهكهن له كاتی دهنگدان له سهر پرۆژه یاسایێك لهن������او ئهنجومهنی ئوممهدا .ئهو مافهش له ڕێی دهس������توورهوه دراوهته حكوومهت. له س������اڵی ١٩٦٢و له س������هردهمی ش������ێخ عهبدوڵاڵ س������الم ئهلسهباح ،بهمهبهس������تی خۆ ئامادهكردن بۆ ئهنجامدانی یهكهم ههڵبژاردنی پهرلهمانی ،یهكهم یاس������ای ههڵبژاردن پهسهند كرا. ئهو یاسایهش له س������ااڵنی،1983 ،1980 ،1972 ،1963،1970
١٩٩٥ ،1986و 2005ههمواركراوهتهوه ،بهپێی ئهو یاسایه ئهو كوێتییهی 21ساڵی تهمهنی تهواو كردبێ ،مافی دهنگدانی ههیه. ئهو كهسانهش كه كارمهندی پۆلیس و سوپان ،مافی دهنگدان و خۆ كاندیدكردنیان نییه ،تهنها پاس������هوانی نیش������تمانی نهبێت. دهنگدانهكهش بهشێوهیهكی نهێنییه و بهسهرپهرشتی دهسهاڵتی دادوهری دهبێت. له ههڵبژاردنی ئهنجومهنی ئوممهدا ،كوێت بهسهر پێنج بازنهی ههڵبژاردن������دا دابهش������دهكرێت .ل������ه ڕێی ههڵبژاردنی گش������تی و نهێنیی������هوه 50ئهن������دام ههڵدهبژێردرێن .ه������هر بازنهیهكیش 10 ئهندامی بۆ دیاری دهكرێ������ت ،دهنگدهریش له ههر بازنهیهك بۆی ههیه دهنگ به یهك پاڵێوراو بدات.
ههڵوهشاندنهوهی پهرلهمان
به بڕیاری دادگای دهستووری دهوڵهتی كوێت ،له 2013/6/16 پهرلهمانی پێش������وو كه الیهنگری حكووم������هت بوو ،به هۆی چهند هۆكارێكی یاس������ایی و تهكنیكی ههڵوهش������ێندرایهوه و بڕیاردرا ههڵبژاردنێكی پێشوهخته ئهنجام بدرێت. جێ������ی ئاماژهیه ئۆپۆزس������یۆن زۆر ههوڵی������دا و داوای دهكرد ئهو پهرلهمانه ههڵبوهش������ێنرێتهوه ،له ههمانكاتیشدا ،دوای ههمواركردنی یاسای ههڵبژاردن له الیهن میری كوێتهوه ،بایكۆتی ههڵبژاردنی كرد. ئهو ههمواركردنهیان به نادهستووری وهسفكرد و بڕیاریاندا بهشداری هیچ ههڵبژاردنێك نهكهن ،كه لهس������هر بنهمای یاسای یهك دهنگ بێت.
ئهو یاس������ایهش به مهرس������وومێكی می������ری ڕاگهێێن������درا و دادگای دهستووریش پاڵپشتی ئهو بڕیارهی كرد و بهرگری لێ دهكات.
ههڵبژاردنی ئهنجومهنی ئوممهی كوێتی 2013
ڕۆژی شهممه 27ی تهمووزی 2013ههڵبژاردنی ئهنجومهنی ئوممه بهڕێوهچوو ،به ههڵبژاردن������ی ئهنجومهنی دامهزرێنهرهوه ئهم������ه حهڤدهههمین ههڵبژاردنی پهرلهمانییه له مێژووی دهوڵهتی كوێتدا ،یهكهم ههڵبژاردنیش������ه كه ل������ه مانگی رهمهزانی پیرۆزدا ئهنجام بدرێت .ئۆپۆزسیۆنی ئیسالمی بایكۆتی ئهو ههڵبژاردنهیان كرد .ش������یعهكان كه كهمینهن و ڕێژهی %30ی دانیش������توانی ئهو واڵته پێكدێنن ،پێشتر خاونی 17كورسی بوون ،لهم ههڵبژاردنهدا به بهدهس������تهێنانی 8كورس������ی ،زیاتر له نیوهی كورسییهكانیان لهدهس������تدا .لیبراڵهكان ،پێشتر هیچ كورسییان نهبوو و بوون به خاوهنی 3كورس������ی ،ئیس���ل��امییه س������وننهكان 7كورس������ییان بهدهستهێنا بهرامبهر 5كورسی له ههڵبژاردنی پێشوو ،ژنانیش دوو كورسییان بهدهستهێنا .لهو ههڵبژاردنهدا 228ههزار و314 هاواڵتی بهش������داری دهنگدانیان كرد ،وات������ه به ڕێژهی ()%51.9 بهرامبهر ڕێژهی ()%40ی بهشداربووان له ههڵبژاردنی پێشوودا، ئ������هو بهرزبوونهوهیهی ڕێ������ژهی بهش������داریكردن دهگهڕێتهوه بۆ بهش������داریكردنی هۆزهكان كه بایكوتی ههڵبژاردنی پێش������وویان كردب������وو .ئهنجامی ههڵبژاردنهك������ه ،نوێنهرایهتی ههموو چین و توێژهكان له زۆرینهوكهمینهكانی گهلی كوێتی لهخۆ گرتووه.
ژمارهی دهنگدهر و پاڵێوراوانی ئهنجومهنی ئوممهی كوێتی 2013 - 1963 ههڵبژاردنهكان
ژمارهی بازنه
ژمارهی پاڵێوراوان
ژمارهی دهنگدهر
رێژهی بهشداریكردن
ئهنجومهنی دامهزرێنهر1962-
10
73
11288
%90
یهكهم1963-
10
205
16899
%85
دووهم1967-
10
222
26796
%67
سێیهم1971-
10
183
40246
%52
چوارهم1975-
10
257
52993
%60
پێنجهم1981-
25
447
41953
%90
تێبینی
چهند كاندیدێك واژۆیان لهسهر تومهتباركردنی حكوومهت به ساختهكاری لهم ههڵبژاردنهدا كرد 7 .پاڵێوراوی سهركهوتوو دهستیان لهكار كێشایهوه.
ئابی 2013
23
شهشهم1985-
25
261
56848
%85
حهوتهم1992-
25
278
81440
%83
ههشتهم1996-
25
230
107169
%82
نۆیهم1999-
25
491
112882
%81
دهیهم2003-
25
246
136715
%80
یازدهههم2006-
25
249
340248
%77
دووازدهههم2008-
5
272
361684
%60
سێزدهههم2009-
5
211
384790
%58
بۆ یهكهمجار لهو ههڵبژاردنه ژنان سهركهوتنیان بهدهستهێنا
چواردهههم2012-
5
286
400296
%59.5
لهو ههڵبژاردنهدا ژنان شكستیان هێنا
پازدهههم2012-
5
307
422569
%40.3
لهو ههڵبژاردنهدا یاسای یه ك دهنگ پهسهند كرا .لهههر بازنهیهكدا ،دهنگدهر تهنها دهتوانێت دهنگ به یهك پاڵێوراو بدات(پێشتر دهیتوانی دهنگ به چوار پاڵێوراو بدات).
شازدهههم2013-
5
311
439715
%51.9
بۆ یهكهمجار ژنان له ههڵبژاردنی پهرلهمانیدا بهشدارییان كرد
دهوڵهتی كوێت پایتهخت و گهورهترین شار
كوێت
زمانی فهرمی
عهرهبی
ناوی دانیشتووان
كوێتی
ئایین
ئیسالم
سیستهمی حوكمڕانی
میرنشینی ،میراتگری ،دهستوری
میری واڵت
سهباح ئهلئهحمهد ئهلسهباح
شازادهی جێنشین
نهواف ئهلئهحمهد ئهلسهباح
سهرۆكی ئهنجومهنی ئوممه
مهرزوق ئهلغانم
سهرۆكی ئهنجومهنی وهزیران
جابر ئهلموبارك ئهلسهباح
دهسهاڵتی یاسادانان
ئهنجومهنی ئوممه
سهربهخۆیی له بریتانیا
1961
پانتایی
17.820كێلومهتری چوارگۆشه
رێژهی ئاو
%1.1
ژمارهی دانیشتووان 2013
،3,880,903لهوان������ه 1,224,602كوێتین بهرامبهر 2,656,291بیانی دانیشتووی كوێت
دراو
دیناری كوێتی
24ههڵبژاردن ژماره ()36
مافی مرۆڤی ئافرهتان ن :ڕابین هار مافی مرۆڤ و ئازادییه بنهڕهتییهكان ،دهبێت بهشێک ل������ه ماف������ه سروش������تییهكانی مرۆڤه بێت .ب������هاڵم له سهرتاس������هری جیهان ژمارهی������هك واڵت ههن كه مافی مرۆڤ������ی ئافرهتان تێیدا به فهرمی نهناس������راوه ،لهگهڵ ئهمهش زۆر جار ئافرهتان دهبنه قوربانیی پێشێلكاریی مافی مرۆڤ .كاتێك مافی ئافرهت پێش������ێل دهكرێت كه ناتوانن لهو بریارانه بهش������دار بن ،ك������ه كارتێكهرییان بهس������هر ژیانیاندا ههیه و ،له بهش������داریی سیاسی و نوێنهرایهتی������ی دادپهروهرانه و ،كاروباری خوێندن یان تهندروستی بێبهش دهكرێن. له بواری كاركردندا ڕووبهڕووی جیاوازكاری دهبن، له مافی یهكس������انیی خاوهنداریهتیی موڵك و ماڵ بێ ب������هش دهكرێن ،له ن������او ماڵی خۆیان������دا ڕووبهڕووی توندوتی������ژی دهبن������هوه و دهكهون������ه بهر ههڕهش������هی دابونهریت������ی وهك ،خهتهنهكردن و كوش������تن لهس������هر بابهتی نامووسی .ناساندنی مافی ئافرهتان له ههندێك واڵت������ان كاتێك دهس������تی پێ ك������رد ،كه سیس������تهمه فێئۆدالیی������هكان ب������ۆ ههن������دێ ش������ێوهی دهوڵهتان������ی خزمهتگوزاری گهشهیان سهند .له ئهمریكا ،وشیاریی
و :هێالن محیهدین مافهكانی ئافرهتان تێكهڵ به ئامانجهكانی شۆڕش������ی ئهو واڵته بوون. ئافرهتانی به هێ������ز و لێهاتووی وهك ئابیگێل ئادامز هاوسهری جان ئادامز ،دووهمین سهركۆماری ئهمریکا خوازیاری ههڵسوكهوتی دادپهروهرانه و یهكسان بوو و ،لهگهڵ كهمێك پێشگۆیی ،ئاگاداری كردهوه كه ئهگهر گرینگیی تایبهت به ئافرهتان نهدرێت ،ئیمه سوورین له س������هر ئهوهی كه ئاڵ������ۆزی بنوێنێ������ن و ملكهچی هیچ یاس������ایهك نابین ،كه تێیدا هی������چ دهنگ و نوێنهرێكمان نهبێت ،ههروهها خوازیاری دهرفهتی خوێندنی یهكسان بۆ كچان بوو و له س������هر ئهم بابهتهش بۆ هاوس������هری خۆی كه نوێنهری ئهو كاتهی كۆماری نوێی ئهمریكا له پاری������س بوو نووس������ی" :زۆر خهمبارم ل������ه خوێندن و پهروهردهی كهم و سنوورداری ئافرهتانی واڵتهكهم". بزووتنهوهكان������ی داكۆكیكردن له ماف������ی دهنگدانی ئافرهتان له ئهمریکا و بریتانیا له ناوهڕاستی سهدهی نۆزدهه������هم و له چهند واڵتی ئهورووپی له س������هرهتای سهدهی بیستهم دهس������تبهكار بوون ،بهاڵم تهنانهت له نێوان س������ااڵنی ( )١٩٨٥-١٩٧٦ب������وو كه مافی مرۆڤی ئابی 2013
25
ئافرهتان وهك بزووتنهوهیهكی جیهانی س������هری ههڵدا. لهو كاتهدا بوو كه ئافرهتان له بواره جۆراوجۆرهكانی جوگرافیایی ،كولتووری ،ئایینی ،نهتهوهیی و چینایهتی كۆبوونهوه بۆ باشتركردنی پێگهی ئافرهتان ڕێككهوتن. ه������هر لهم دهیهدا ب������وو كه نهت������هوه یهكگرتووهكان بۆ ههڵس������هنگاندنی ڕهوش������ی ئافرهتان و ڕێكخس������تنی بهڕێوهبردن بۆ بهرهوپێش������بردنی ئافرهتان ههستان به سازكردنی چهند كۆنگرهی ئافرهتان ،مێكزیكۆسیتی له ،1975كۆپنهاگن له 1980و نایروبی له .1985
رێككهوتننامهی مافهكانی نێودهوڵهتیی ئافرهتان
ڕێككهوتننامهی نههێش������تنی س������هرجهم شێوهكان ی ههاڵواردن دژی ئافرهتان -ڕێكکهوتننامهیهكی گرنگی نێودهوڵهتی له بواری مافی مروڤی ئافرهتان ،له ساڵی 1979به كۆی دهنگ له كۆبوونهوهی گش������تیی نهتهوه یهكگرتووهكان������دا پهس������هند ك������را .زۆر ج������ار ئ������هم ڕێككهوتننامهی������ه ل������ه ژێ������ر ن������اوی ڕێككهوتننامهی نێودهوڵهتی������ی مافهكان������ی ئافرهتان ن������او دهبردرێت. پێشهكی و ماددهكانی سێ بهشی ئهم ڕێکكهوتننامهیه به ئامانج������ی البردنی ه������هاڵواردن و گهش������هپێدانی یهكسانیی ڕهگهزی ڕێك خراون. پێناس������هی ئ������هم ڕێككهوتننامهیه ب������ۆ ههاڵواردنی دژی ئافرهتان بریتیه ل������ه "ههر جۆره جیاوازی ،جیاكردنهوه یان س������نوورداركردن له سهر بنهمای ڕهگهزی" كه ڕێگر بێت له "مافی م������رۆڤ و ئازادیی������ه بنهڕهتییهكانی ئافرهتان له ههر بوارێك بۆ نموونه :سیاسی، ئاب������ووری ،كۆمهاڵیهت������ی ،كولت������ووری و شارستانی" لهم ڕێككهوتننامهیه دهستووریكی كاری به مهبهس������تی ههڵمهتی نیشتمانی بۆ نههێش������تنی ئ������هم ج������ۆره ههاڵواردنانه له س������هرجهم الیهن������هكان دان������راوه .ههم������وو الیهنهكانی واژۆكهری ئ������هم ڕێككهوتننامهیه دهبێ������ت "ب������ه مهبهس������تی گهرهنتیكردن������ی گهش������هپێدان و بهرهو پێش������بردنی تهواوی ئافرهتان ،س������هرجهم ههنگاونانی پێویست و لهوانهش یاس������ادانان" بكهنه باو و گهرهنتی ب������ۆ ئازادییه بنهڕهتییهکانی ئ������هوان بن" ،له سهر بنهمای یهكسانی لهگهڵ پیاودا". 26ههڵبژاردن ژماره ()36
تا س������اڵی 2009زایین������ی 186 ،ئهندام������ی نهتهوه یهكگرت������ووهكان ڕێككهوتننام������هی البردنی س������هرجهم جۆرهكان������ی ه������هاڵواردن دژی ئافرهتانیان پهس������هند كردب������وو .دهوڵهت������ی ئوباما به تۆندی پش������تگری لهم ڕێككهوتننامهیه دهكات و خوازیاری ئهوهیه که ئهمریکا پهسهندی بکات .دهوڵهتانی ئهندام لهم ڕێككهوتننامهیه ڕهزامهندی له س������هر خالهكان������ی جۆراجۆر دهردهبرن وهك ،گونجاندن������ی بنهماكانی یهكس������انیی ڕهگهزی له دهس������تووری گش������تیی نیش������تمانی و یاس������اكانی پهس������هندكراوی پهیوهندیداری خۆی ،دانانی یاس������ا و ڕێساكانی پێویست به قهدهغهكردنی ههاڵواردنی دژی ئافرهتان و بهرگریكردن له مافهكانی ئافرهتان له سهر بنهمای یهكسانی لهگهل پیاودا. ماف������ی مرۆڤی ئافرهت بریتییه له بواری گش������تی و ب������واری تایبهتی������ی ژیانی ئافرهتان .لهگهل ئهمهش������دا بهدواداچوون������ی مافی ئافرهتان له ناوچهی تایبهتی بۆ زۆربهی دهوڵهت������هكان كارێكی زۆر س������هخته ،چونكه ب������واری تایب������هت زۆرجار ل������ه دهرهوهی دهس������هاڵتی حكوومهت������ه و بهبواری چاودێری و دهس������تتێوهردان دادهنرێت .لهگهڵ ئهمهش������دا له زۆرب������هی واڵتان ئهم ههاڵواردن������ه و توندوتیژییهی كه ل������ه دژی ئافرهتان و كچ������ان له ناو خێزان و له ژێر ئااڵی دابونهریت ،ئایین و كولتوور ڕوو دهدهن ،ههروهها له بواری تایبهتدا ئهو كهسانه كه تووشی ئهم بوارانهی له پێشێلكاریی مافی مرۆڤ دهبنهوه ،زۆربهی جاران به شاراوه دهمێنێتهوه.
مافی ئافرهتان وهك مافی مرۆڤ
له دهیهی 1980تا ئێستا ،ئافرهتان له سهرتاسهری جیهان له هاوپهیمانییهكان و ڕێكخراوه جۆراجۆرهکان به یهكهوه كۆ ببوونهوه تاكوو س������هبارهت به كێش������هی ههاڵواردن ،نایهكس������انی و توندوتیژی وشیار بكهنهوه. ئ������هوان له چوارچێ������وهی مافی مرۆڤ ،به مهبهس������تی ملماڵنێ بۆ ماف������ی ئافرهتان ل������ه بوارهكانی خێزانی، كۆمهاڵیهتی و سیاسی ،سوودمهند بووینه. له دهس������تكهوتهكانی گرنگی كونگ������رهی چوارهمی جیهانیی ئافرهت (پهكین) كه له س������اڵی 1995س������از كرا ،ئاگادارینامه و پرۆگرامی دهستبهكاربوونیان بوو. ئ������هم دوو بهڵگهی������ه ،دهركهوتنی پهیمان������ی كۆمهڵگهی نێودهوڵهتی بۆ بهرهوپێشبردن و تواناسازیی ئافرهتان و البردنی بهربهس������تهكانی كه ههیه،له بواره گشتی و تایبهتهکان ،كه بهش������داریكردنی ت������هواوی ئافرهتان له ڕووی مێژوویییهوه سنووردار كراوه. پرۆگرام������ی دهس������تبهكاربوون س������ێ ئامانج������ی بهڕێوهبردنی پهیوهست به مافی مرۆڤی ئافرهتان باس دهكات -1 :باڵوكردن������هوه و پاراس������تنی مافی مرۆڤی ئافرهتان به جێبهجێكردنی تهواوی سهرجهم بهڵگهكانی ماف������ی مرۆڤ (ب������ه تایبهت������ی ڕێكکهوتننامهی البردنی س������هرجهم جۆرهكانی ه������هاڵواردن دژی ئافرهتان-2 . گهرهنتیی یهكسانی و ڕێگری له ههاڵواردن به پێ یاسا و له كرداردا -3 .هێنانهدی ئاشنایی به یاساكان. دهوهڵهتان ئهركی س������هرهكییان له ئهس������تۆیه ،بهاڵم (كهس������هكان ،ڕێكخراوهكان و نووس������ینگهكان)یش له بڕیاردان������ی جێبهجێكردن������ی كاره بهرچ������اوهکان ب������ۆ
مهبهس������تی باش������تركردنی ژیان������ی ئافرهتان ،پشكێكی گرنگیان دهبێت. هیالری كلینت������ۆن ،ئافرهتی یهكهی ئهو كات������هی ئهمریکا ،ل������ه كونگرهی 1995ی (پهكین) له وتارهكهی خۆیدا گوت������ی" :مافی م������رۆڤ ههمان مافی ئافرهت������ه" ،ههروهها باس������ی لهوهش كرد" :ئهگ������هر بمانهوێ������ت ئازادی و دیموكراسی گهشه بكات و سهقامگیر بێ������ت ،دهبێ������ت ئافرهتان ل������ه مافی بهش������داریكردنی ت������هواو ل������ه ژیانی كۆمهاڵیهتی و سیاسیی واڵتانی خۆیان بههرهمهند بن". ڕێكکهوتننام������هی البردن������ی س������هرجهم جۆرهكانی ه������هاڵواردن دژی ئافرهتان و بانگ������هواز و پرۆگرامی ئهنجامدانی پهكین باس له سهركهوتنی مافی ئافرهتان وهك ماف������ی مرۆڤ كرا .ههرچهنده ك������ه باڵوكراوه و پرۆگرامی ئهنجامدانی پهكین له ڕووی یاس������ایییهوه، دهکرێت پێی پابهند نهبن ،بهاڵم تایبهتمهندیی ئهخالقی و سیاسی ههیه و دهتوانن به مهبهستی بهدواداچوونی گهاڵل������هكان و پرۆگرام������ه خۆجێی������ی ،ناوچهی������ی و نهتهوهیییهکان بۆ لێپرسینهوه له مافی مرۆڤی ئافرهتان، سوودیان لێ وهربگرێت. ڕێکكهوتننام������هی نههێش������تنی تهواوی ش������ێوهكانی ه������هاڵواردن دژی ئافرهتان بۆ ئهوان������هی كه واژوویان ك������ردووه ،له ڕووی یاس������اییهوه پابهندن پێی .بنهما و رێكارهكان������ی پهیوهس������ت به مافی مرۆڤ������ی ئافرهتان، ههردهم له گۆڕانگاری و تهواوكاری دایه. كۆمهڵه پهیمانه گهورهکان و ڕێككهوتنهكان و پابهنده ڕاگهێنراوهكان سهبارهت به مافی مرۆڤی ئافرهتان كه له چهند دهههی ڕابردوو نووس������راون و( ،ش������ێوازی بیركردنهوه و دهربڕینی بهدیل) پێشكهش به ئافرهتان دهكات به مهبهستی ڕووبهڕووبوونهوهیان له بهرامبهر پێشێلكارییهكان مافی مرۆڤی ئهوان .پێوهری كاری لهم ج������ۆره ،به ئامرازێكی گرنگ بۆ چاالكیی سیاس������ی و چوارچێوهیهك بۆ دانانی ڕێكاری بهرچاو بۆ گۆڕانكاری، ههژمار دهكرێن. سهرچاوهiipdigital.usembassy.gov :
ئابی 2013
27
کۆماری مالدیڤ
كۆماری مالدیڤ دهكهوێته ناو زهریای هیند و باشووری رۆژاوای هیندس������تان و س������ریالنكا ،له دوو زنجیره به 26 دوڕگ������هی مهرجانی كه له درێژایی باكوور و باش������ووردا ههڵكهوت������ووه ،پێكدێت .له 1192دوڕگ������هی بچووكی ئهم واڵت������هدا ،تهنی������ا 200دوڕگ������هی نیش������تهجێبوون ههیه. ڕووبهرهك������هی 298كیلۆمهت������ری دووجایه و پایتهختهكهی (مالێ)یه ،كه گهورهترین شاری كۆماری مالدیڤه. ڕیشهی وشهی مالدیڤ به زمانی سانسكریتی (دیڤ)ه، به مانای دوڕگه دێت و ،دانیش������تووانی خۆجێیی ئهم واڵته زیاتر له باشووری هیند و سریالنكاوه هاتوونه .كهشوههوای مالدیڤ له ژێر كاریگهریی زهریای هینددایه ،پلهی گهرما له تهواوی ساڵ له نێوان 24تا 33سانتیگراد دایه ،ههروهها لهب������هر ئهوهی ئهم دوڕگانه نزیكی هێڵی ئیس������تیوان ،ئاو و ههوایهكی گهرم و ش������ێداری ههیه .كولتووری ئهم واڵته به خهس������تی له ژێر كاریگهریی كولتووری واڵتانی دراوس������ێی خۆی ،سریالنكا و هێندی باشووردایه. ئابوورییهكهی لهس������هر بنهمای ڕاوهماسی ،كشتوكاڵ و پێش������وازیكردن له كهش������تییه جیهانییهکان دامهزراوه .له سهدهی حهڤدهههمی زایینی كه هوڵهندییهكان بهسهر ئهم واڵتهدا زاڵ بوون ،مالدیڤ بهشێك له سریالنكا بوو ،دوایی
28ههڵبژاردن ژماره ()36
كهوته ژێردهس������تی بریتانیا و فهڕهنس������اوه .له س������هدهی نۆزدهه������هم به ههبوونی دهس������هاڵتی بریتانیا بهس������هریدا، حكوومهتی نیوه س������هربهخۆی پاشایهتی دهسهاڵتدار بوو. بریتانیا له ساڵی1948ی زایینیدا خودموختاری بهم واڵته دا و ،له س������اڵی 1953سیستهمی پاشایهتی ههڵوهشاند و سیستهمی كۆماری شوێنی گرتهوه. مالدیڤ له ساڵی 1965ی زایینی سهربهخۆیی وهرگرت، ههروهها له ڕووی داهاتی ت������اك ،یهكێ له دواكهوتووترین یهكه سیاسییهكانی جیهانه .حكوومهتهكهی كۆمارییه ،ئهم واڵته ئهندامی یهكێتیی واڵتانی هاوبهرژهوهنده .لهم واڵتهدا، سهركۆما ر س������هرۆكی حكوومهته .ئهنجومهن ،سهركۆمار دهستنیشان دهکات ،ههروهها له ڕیفراندۆمێكدا ڕای خهڵك ههڵدهسهنگێندرێت. ئهگهر %51ی دهنگهكانی بهدهس������ت هێنا ،سهركۆماره. خولی س������هركۆماری ئهم واڵته پێنج ساڵه .ئهنجومهنهكهی 50كورسی ههیه ،كه 42نوێنهریان به دهنگی خهڵك و8 ، ی نوێنهری������ش به ڕای س������هركۆمار بۆ خولێكی پێنج س������اڵ ههڵدهبژێردرێن .خهڵكی ئ������هم واڵته له نهژادی (دراویدی، س������ینهالی و ع������هرهب)ن .زمانی فهرمی������ان (دیڤهی)یه و زۆربهیان مسوڵمانی سونیین.
مالدیڤ ناوی ڕهسمی:
کۆماری مالدیڤ
پایتهخت:
مالێ ،ژمارهی دانیشتووان -120.000ئامار ٢٠٠٩
پانتایی خاک:
٢٩٨کیلۆمهتری چوارگۆشه
ژمارهی دانیشتووان:
320.081کهس .ئامار ٢٠١١
ڕێژهی شارنشینی:
-%٤١،١ئامار ٢٠١١
ڕێژهی ژنان:
٢٠٠٩ - %٤٩،٥
ڕێژهی پیاوان:
%٥٠،٥
ڕێژهی خوێندهواری (خوێندنهوه و نووسین)٢٠٠٦ - %٩٨،٤ : ڕێژهی خوێندهواری له ناو ژنان:
%٩٨،٤
ڕێژهی خوێندهواری له ناو پیاوان:
%٩٨،٤
ڕێژهی ژنان له پهرلهماندا:
٢٠٠٩ -%٦،٥
ئابووری:
( )%٣،٢کش������توکاڵ )%١٤،٥( ،پیشهس������ازی و ()%٨٢،٣ی������ش بهش������ی خزمهتگوزارییه٢٠١٠ .
ئابی 2013
29
ۆ ل ه سهردهمی دیجیتاڵیشدا، ب ههر ب ه كاغهز دهنگ دهدهین؟ * و :سنۆبهر تهیب ل������ه كاتی دهنگداندا ،دهبێت بۆ ماوهیهكی درێژ نۆره بگری������ن و پهنجه ب������ه جهوههر بكهین ،ناوی كهس������ی دهسنیش������انكراوی خۆمان له سهر پسوولهی دهنگدان بنووسین و ،بخهینه ناو سهندووقی دهنگدانهوه .دوایی دهبێ������ت ماوهیهك������ی درێ������ژ چاوهڕوانی ئ������هوه بین ،تا پس������وولهی دهنگدان یهك ب������ه ی������هك بژمێردرێن .ئهم پڕۆس������هیه هیچ به ژیانی ئهمڕۆمان ناچێت و ،چهندهها س������اڵه ك������ه ئامێ������ر و كهرهس������تهكان كاری زۆر لهوه ئالۆزترمان بۆ ئهنجام دهدهن .بهاڵم ئایا تێكنۆلۆژیا له ههموو بوارهكاندا پێشكهوتووه ،بێجگه له ههڵبژاردن؟ واڵم نهرێنیی������ه .ب������ۆ نموونه ،ماوهیهك������ه كه كاری كۆكردنهوه و تۆماری پێناس������ه زۆر ئاس������انتر ئهنجام دهدرێت. 30ههڵبژاردن ژماره ()36
پهنجهم������ۆری ئهلێكترۆنی ،پاكت������ر و دهرفهتی چهند جاری دهنگدان لهناو دهبات .چونكه جهوههرهكهی كه واته مێشكی كامپیوتهریشه ،بهم ئاسانییه پاك نابێتهوه. ب������ۆ دهنگدانیش ،ئامێری جۆراوج������ۆر داهێنراوه .تا ڕادهیهك لهو كهرهس������انهی س������ادهترهوه بگره ،تا ئهو ئامێرانه كه شاشه و شێوهی بیستنی بۆ نابینایان ههیه و ،زانیارییهكان������ی كهمتر له چركهیهك������دا دهخاته ناو سیستهمی ههڵبژاردنهوه. كۆمپانی������ای جۆراوجۆریش ،ڕهخس������انی دهنگدانی ئینترنێتی بۆ ئهو كهس������انهی كه ل������ه دهرهوهی واڵتدا دهژین ،دابین دهكهن .بهاڵم ئهم ش������ێوازهی دهنگدان له ههڵبژاردنی ناسیاس������یدا بهكار دههێنرێت و ،هێشتا له ههڵبژاردنی سیاسیدا بوونی نییه.
بێشك دهكرێت به دهرفهتێكی وا ،خێرا ئهنجامهكهی ڕابگهیێنرێ������ت و ،ههژماردنی پس������وولهی دهنگدان هیچ مانایهكی نییه .گهرچی له ڕێگهی كاغهزهوهش ،النیكهم له بواری ههژمارتندا تاڕادهیهك تێكنۆلۆژیتره و ،زۆربهی واڵت������ان وهك بریتانیا به جێگهی ههژماردنی دهس������تی، ئامێرێ������ك بهكار دێنن كه وهرهقهکان س������كهن دهكات و ه������هر لهههمان كاتدا دهیان ژمێرێت .ئهگهر ئهم ئامێره نهتوانێت نووسینی سهر بهرگهكه بخوێنێتهوه ،ئهوا ئهو بهرگهیه جیا دهكاتهوه ،تا به ڕێگهی دهس������تییهوه ،لێی بكۆڵرێتهوه و بژمێردرێت .بهاڵم بهپێی یاس������ای ههندێ واڵتان ،ههر له بنهڕهتدا ئهم جۆره دهنگانهی ناخوێنرێت و ناژمێردرێت������هوه .ب������هم جۆره به س������هرنجدان به بێ كاغهزبوون������ی زۆربهی ئهم پڕۆس������ه هاوش������ێوانه ،ئهم ئامێرانهش كهمێك دواكهوتوو دێنه بهرچاو. یهكێ له پێش������هنگهكانی زانیاریی كامپیوتهری ،كه ئهم ج������ۆره خزمهتگوزارییهی ههڵبژاردنه پێش������كهش دهكات ،كۆمپانی������ای بریتانی������ی ()DRSه( .س������ۆنیا ئهندرس������ۆن) بهڕێوهب������هری بهش������ی ههڵبژاردنی ئهم كۆمپانیای������ه دهڵێت :ت������ا ماوهیهك كاغهز بهش������ێك له پڕۆس������هی ههڵبژاردن������دا دهمێنێت������هوه و ،ب������هم زووه ناتوانرێت به تهواوهتی كاغهز له ههڵبژاردندا الببرێت، بهاڵم ئهگهر واڵتان خوازیاری بهشداریكردنی زیاتری هاوواڵتیان بن ،دهبێت بیر له ڕێگهكانی تر بۆ دهنگدان بكهنهوه ،چونكه ڕاس������ته كه نۆرهگرتنی ههڵبژاردن له ڕووی سومبۆلیكهوه بۆ پیشاندانی بهشداربوونی خهڵك له دیموكراس������یدا جوانه ،بهاڵم ئهوه به دوور دهزانین كه نهوهی داهاتوو ئاماده بێت چهند كاتژمێرێك نۆره بگرێت تا دهنگ������ی خۆی بخاته ناو س������هندووقهكانی دهنگدانهوه. به بیروڕای خاتوو (ئهندرسۆن) ،باشترین شێوازی دهنگدان دهبێت به شێوهی تێكهاڵو بێت ،كه واته ئهگهر كهسێك كاغهز به باش بزانێت ،به كاغهز دهنگ بدات و، تا ئهوانی تر بتوانن شێوازی تر وهك دهنگدانی ئینترنێتی یا ڕێگهی پهیامۆك ههڵبژێرن. لهگهڵ ئهمهشدا ،تێكنۆلۆژیای پێویست بۆ دیجیتاڵ یا ئهلێكترۆنیكردن������ی ههڵب������ژاردن ل������ه دهس������ت دایه و، پێشكهوتنێكی باشیش ههیه و گۆمانیشی تێدا نییه كه، خێرایی و وردی بۆ ئاستێکی بهرزتر ببات .بهاڵم بۆ بهو
جۆرهی كه دهبێت ،شایهتی بهكارهێنانی تێكنۆلۆژیا له پڕۆسهی ههڵبژاردندا نین؟
پڕۆژهی گهورهی ههڵبژاردن
یهكێ ل������ه هۆكارهکانی بهكارنههێنانی تێكنۆلۆژیا له ههڵبژاردن������دا ،تێچوویهك������ی زۆره بۆ درۆس������تكردنی ژێربینای پێویست .بۆ نموونه ،دهبێت ههموو هاوواڵتیان به ش������ێوهی بیومهتریك ناویان تۆمار كرابێت ،كه واته زانیارییه جهس������تهیییه بێوێنهکان و له گۆڕاننههاتووی ت������اك تاكی هاوواڵتیان ،وهك پهنجهمۆر و زانیارییهكانی پهیوهس������ت به بیلبیلهی چاو ،به ش������ێوهی ئهلێكترۆنی تۆم������ار كرابن .ئاس������ایییه كه ئهم كاره پێویس������تی به بهكارهێنان������ی كات و تێچووی زۆر ههیه ،كه هێش������تا زۆرب������هی واڵتان ئام������اده نهبوونه بچن������ه ژێرباری ئهم كارهوه. ههروهها دهبێ������ت ژمارهیهكی زۆر ل������ه ئامێرهكانی تۆم������اری دهنگ و ،ههژماركردن������ی دهنگهكان ڕهوانهی ههموو بنكهكانی دهنگدان له ههموو گوند و ش������ارهكان بكرێ������ت و ،دڵنیا بن كه به درێژای������ی ماوهی دهنگدان پهیوهن������دی هیچ كام لهم بنكانهی دهنگدان ،به ڕایهڵهوه نابڕێت و هیچ كێشهیهكیش دروست نابێت. ئاس������ایییه كه بۆ ڕێكخستنی ئهم جۆره سیستهمه و به بهراورد لهگهڵ گشت واڵتان ،پێویستی به ژێربینایهكی بههێ������ز و بهچهندین جار تاقیكردنهوهی سیس������تهمی ههڵبژاردن ههیه .بۆ نموونه له ههڵبژاردنی ئهم دوایییهی كینیادا ،ههوڵی زۆری دابوو تا گش������ت پڕۆس������هكه به شێوهی ئهلێكترۆنیكی بهڕێوهبچێت ،چونكه پێش ئێستا، ههمیش������ه ناكۆكی و پێكدادان لهس������هر بهڕێوهچوون و ڕاگهیاندنی ئهنجامی ههڵبژاردن ،دروست دهبوو .بهاڵم له ڕهوتی كاردا ،كێش������ه له سیس������تهمی ههڵبژاردندا دروست بوو و ،ناچار بوون بۆ ههمان شێوازی پێشوو بگهرێنهوه. به وتهی (بێن گێلد سمێس) كارناسی تێكنۆلۆژیای ههڵبژاردن له دامهزراوهی نێونهتهوهییی سیستهمهكانی ههلب������ژاردن ( ،)IFESكێش������هی كینیا له داڕش������تنی بهرنامه و ژێربینا بوو ،نهك له تێكنۆلۆژیادا. ههروهها دهڵێت :كینیا ههوڵیدا تا به یهكجار ههموو پڕۆسهی ههڵبژاردن بكاته دیجیتاڵ ،بهاڵم كاتی پێویست بۆ بهرنامهداڕشتن و تاقیكردنهوه ئهم پڕۆسهیه تهرخان
ئابی 2013
31
نهكرابوو .بۆ نموونه ،بیر له گونده دوورهدهس������تهکان نهكراب������وو و ،ههروهها كه چۆن دهبێت سیس������تهمهكه ڕابگرێت؟ یا ئهگهر پاتری الپتۆپهكان تهواو بوو ،كارهبا له كوێ دابین بكهن .نهبوونی بهرنامهیهکی تۆکمه ،بووه هۆی ئهوه كه ههموو سیستهمهكه له ڕۆژی ههڵبژاردندا، تێك بچێت. بهاڵم پرس������یار ئهمهیه ،بۆ واڵته پێشكهوتووهكان ،كه به پێچهوانهی كینیا ،ژێربینای پێویستیشیان ههیه ،ههر شێوهی نهریتی بهكار دێنن له ههڵبژاردندا؟
ئهمنییهت
یهك������ێ له س������هرهكیترین كۆس������پهكان ،ئهمنییهتی سیستهمی ههڵبژاردنه .ئهم جۆره كێشهیه بووه هۆی ئ������هوه ،واڵتێ������ك وهك هوڵهن������دا كه چهندهها س������اڵ ئامێرهكان������ی دهنگدانی ئهلێكترۆنی������ان بهكار دههێنا، دوای ئهوه كه به هۆی گرفته ئهمنییهتییهكان ،چهندین جار له الیهن ڕێكخراوه مهدهنییهكانهوه لێپرسینهوهی لێ كرا ،دووباره بهرهو كاغهز ،پێنووس و س������هندووق گهڕاوه. تهنان������هت یووتیووبی������ش وهك ماڵپهرێكی دانانی ڤیدیۆ ،پڕه لهو فیلمانهی كه بهكارهێنهرانی ئاسایی لهس������هر ماڵپهرهكهیان داناوه و ،پیشان دهدهن كه چۆن به ئاسانی دهتوانرێت ئامێرهكانی دهنگدان ،به جۆرێك دهس������تكاری بكرێت كه دهنگی پاڵێوراوێك بخرێته سهر حیسابی پاڵێوراوێكی ترهوه .له الیهكی ترهوه ،ڕایهڵهی ئینترنێت ك������ه دهبێت بۆ دهنگدانی ئینترنێتی س������وودی لێوهربگیرێت ،دهكرێت دهستی تێوهربدهن و ههمیش������ه دهكهوێته بهر دهستدرێژیی ههكکهرهكانهوه. بۆیه چهندهها ساڵه ئهمریكا نهیتوانیوه ،شێوازێكی جێ������ی متمانه ب������ۆ دهنگدانی ئهو س������هربازانهی كه له واڵتانی تردا خزمهت دهكهن ،بدۆزێتهوه .تهنیا شێوازی جێی متمانه ئهوهیه كه ،سهندووقی دهنگدان ببرێته الی سهربازهكان ،كه ئهمهش ئهوهنده كرداری نییه. له ئهنجامدا ،ههڵبژاردن ڕووبهڕووی شمشێری دوو س������هری تێكنۆلۆژیایه .تێكنۆلۆژیا له ڕووی خێرایی و وردییهوه به ئاس������تێکی بهرز و ئهگهری ههڵهی کهمتر دهگات ،ب������هاڵم ل������ه الیهك������ی ت������رهوه ،خراپ������كاری و
32ههڵبژاردن ژماره ()36
ساختهكارییهكهی ،ئاكامێكی له ڕادهبهدهر كارهساتتر له شێوازه نهریتییهکانی ،لێ دهكهوێتهوه .به تایبهت كه خراپكار و س������اختهكاران دهتوانن ،ئاسهوارێک له خۆ بهجێ نههێڵن.
شهفافیهت
له سیس������تهمی ههڵبژاردندا ،س������هرهڕای ئهمنییهت، ش������هفافیهتیش مهرجی س������هرهكییه .له ڕاستیدا ،لێ تێگهیشتنی شێوازی نهریتیی كاغهزی و چاودێریكردنی، گشت تێی بگات و سادهتره له كاركردن بهو شێوازهی كه بهسهر ژمارهی سفر و یهك بنیات نراوه. بۆ نموونه ،بۆی������ه ئهڵمانیا ناچار بوو كه ئامێرهكانی دهنگدان وهال بنێت ،چونكه دامهزراوه جۆراوجۆرهكان ناڕازیب������وون ل������هوهی ،دهبێت پڕۆس������هی ههڵبژاردن به ش������ێوهیهك بێت كه نه تهنیا كارناسانی زانیارییهكانی تێكنۆلۆژیا ،بهڵكو گش������ت هاوواڵتیانی ئاس������ایی ،لێی تێبگهن. بهاڵم ڕهخس������اندنی دهرفهتی چاودێریی دامهزراوه نێودهوڵهتییهكان و كارناسانی جێی متمانه و ،نوێنهرانی حزب������هكان و پاڵێوراوانی بهش������داربوو له ههڵبژاردندا، دهتوانێت گۆمان و ش������ك لهس������هر ئهنجامی ههڵبژاردن بگهیهنێته النی كهمییهوه.
نموونهی سهركهوتوو
(بن گێل������د س������مێس) :ههڵبژاردنی ئ������هم دوایییهی ڤێنێزوێالی به باشترین نموونهی ههڵبژاردن دادهنێت، كه ههموو هۆكاری پێویست بۆ دهنگدانی ئهلێكترۆنێكی ئاماده كرابوو. ههروهها دهڵێت ،ڤێنزێوێال یهكێ له پێشكهوتووترین دیموكراس������ییهكانی جیهانه ،ل������ه ڕووی بهكارهێنانی تێكنۆلۆژیا له ههڵبژاردندا( ڤێنێزوێالیییهكان تۆماری دهنگی بیومهتریك و ئامێری پێش������كهوتووی تۆمار و، ههژماردنی دهنگهكان له دهستییاندا بوو و ،لهمێژ بوو كاتیان بۆ وهڕێخس������تنی ئهم سیستهمه ،دانابوو) .له ڕووی شهفافیهتیشهوه ،ش������ێوازیان باش بوو .كۆدی س������هرچاوهی ئامێرهكانیان له بهردهستی دامهزراوه مهدهن������ی و چاودێرهكان������ی ههڵب������ژاردن دانابوو و، ئامێرهكانی دهنگدانیش پس������وولهیهکی دهنگیان چاپ
دهكرد ،تا دواتر بتوانن بۆ لێكۆڵینهوه و بهراورد لهگهڵ ئهنجامی كامپیوتهری ،كهڵكی لێوهربگرن .ڕێكخراوی نێودهوڵهتیی چاودێر بهسهر ئهم ههڵبژاردنه ،تهنانهت باوهڕی بهوه بوو كه واڵتانی تر دهبێت بۆ بهڕێوهچوونی ههڵبژاردنیان ،ڤێنێزوێال بكهنه نموونه بۆ خۆیان. بهاڵم سهیرهکه لهوهدایه ،كه ئهنجامی ههڵبژاردنهكه ڕووب������هڕووی ناڕهزایییهكی زۆر ب������ووه و ،له كۆتاییدا ناچار بوون بۆ پشتڕاستكردنهوهی پاكیی ههڵبژاردنهكان، دهس������ت به ههژماردن������ی ڕێكهوت و دهس������تیی بهرگه چاپكراوهكانی دهنگ بكهن .له كاتێكدا ئهگهر ههڵبژاردن ب������ه تهواوی به ش������ێوازی كامپیوت������هری ئهنجام درابا، دهرفهتی ئهم پێداچوونهوهیهی نهدهبوو.
متمانه
كهسی دهسنیشانكراو ،كه ههڵبژاردن به چ شێوازێك ئهنجام دهدرێت ،باوهڕی به ش������ێوازی كهڵكوهرگرتن له بهڕێوهچوونی ههڵبژاردن ههیه ،ههروهها وێدهچێت كه وێنای گشتی زیاتر باوهڕیان به شێوازی كۆن ههیه. لهوانهی������ه یهكێ ل������ه هۆكارهكان������ی باوهڕنهبوون به تێكنۆلۆژی������ا ،تێڕوانین������ی خهڵك لهس������هر نههێنینهبوونی دهنگهكان������ی دیجیتاڵه و ،ئهوه كه به ئاس������انی دهتوانێت شوێنی ههڵگرن ،كه چ كهس������ێك دهنگی به كام پاڵێوراو داوه .بهاڵم له ش������ێوازی كاغهزیشدا ئهم دهرفهته ههیه، چون ئهگهر وا بێت به ش������وێن دهنگهكاندا بچن ،دهكرێت به تێچووی كات بهرگهكانی بهراورد لهگهڵ سهربهرگهكاندا بكهن ،یا ئهگهر پسوولهکان كۆدیان ههبێت ،ئهوا دهتوانن
به ههمان كۆد ،شوناسی كهسی دهنگدهر ئاشكرا بكهن. زۆرێ لهو كهسانهی كه له ههڵبژاردنی سیاسیدا ناچن������ه ژێرب������اری ش������ێوازی كامپیۆتهری������دا ،به دڵنیایییهكی زۆرهوه بهش������دار دهب������ن له دهنگدانی كامپیۆتهریی ت������ردا ،وهك ملمالنێ������ی كولتووری یا دهنگدان له دانیشتنهكاندا .ئێمه تهنانهت ڕێگهدهدهین ك������ه تێكنۆلۆژیا ل������ه جێگهی ئێم������ه ههڵبژێرێت :به س������هرماندا بسهپێنێت ،گوێ له چ گۆرانییهك بگرین و ،تهماشای چ فیلمێک بكهین و چ جلوبهرگێك بۆمان شیاوه و ،له چ سهرچاوهیهكهوه زانیاری بهدهست بێنین. له ڕاستیدا ئێمه پڕۆسهی بهدیجیتاڵبوونی به هۆی كهمبوونی دهس������تێوهردانی مرۆڤ به باش دهزانین، بهاڵم لهوانهیه ،ههس������تیار و چارهنووسس������ازبوونی ههڵبژاردنی سیاس������ی ،كه ئهوی له ههڵبژاردنی تری ژیانمان لێك جیا دهكاتهوه و ،دهبێته هۆی ئهوه كه له دهسنیشانكردنی چارهنووسی واڵتمان ،به ئهسپایی و پارێزكارانهتر یا به ش������ێوهی نهریتیتر كار بكهین. زۆرجار مهنتیق له بهرامبهر ڕاهاتن سهركهوتوو نییه، ئ������هو باوهڕییهی كه به ڕاهاتن به ش������ێوازی نهریتی دروس������ت ب������ووه ،ب������ه ئاس������انی بۆ ش������ێوازی نوێ ناگوازرێت������هوه .لهوانهی������ه ئهو باوهڕیی������ه له بواری ههڵبژاردنی سیاس������یدا ههرگی������ز نهیهته دی ،چون الیهنی بهرامبهرمان تهنیا خودی ئامێر و كامپیۆتهرهكان نین ،بهڵكو ئهو كهس������انهن كه ئ������هم تێكنۆلۆژیایهیان لهبهر دهستدایه.
سهرچاوهBBC : ئابی 2013
33
ێ حكومهتا نهرویج بۆ سهرۆك ێ تاكسیيێ ێ دبیت ه شوفێر رۆژهك وهرگێران ژ ئنگلیزی :ئهڤراز عومهر ژبۆ زانینا س������هروبهرێ خهلكی و وهكو پشتهڤانیيهك بۆ بانگهشا ههلبژارتنان و بۆچوونێن خهلكی بهری ههلبژارتنان و سهرنجراكێش������انا دهنگدهران بۆ خۆ ،س������هرۆكێ پارتا ێ وهزیرانێ نهرویج (ینس كرێكاران و سهرۆكێ ئهنجومهن س������تولتێنبێرگ) ل حوزهیرانا چوویی بۆ رۆژهكێ ل ئوسلو ێ و گوهداریيا رویڤنگان دكهت. ێ تاكسیي دبیته شوفێر ێ س������هرۆكێ وهزی������ران جلكێن فهرمی یێن ش������وفێریي لبهرخۆكرن و چاڤكێن رهش كرنه چاڤێن خۆ و ل جادهیێن ئوسلو یا پایتهخت نهفهر ڤهدگوهاستن و بتنێ د وی دهمیدا ێ ئاش������كهرا دبوو كا ئهو كییه. دا خۆ دهته نیاس������ین دهم
34ههڵبژاردن ژماره ()36
ێ وان هندهك نهفهرژی مان حێبهتی و گۆت؛ دیاره سهرۆك ێ ێ خۆ یێ بهردای و پیشهی یێ ههلبژارتی دهس������ت ژ كار ێ بۆ خۆ ههلبژارتی. شوفێریيێ ی ێ شوفێریيا وی و گۆتوبێژێن وی دگهل نهفهران ژ دیمهن ێ سهرپهرش������تيیا ێ راگههاندنێڤه كو د ئالیيێ ئاژانس������هك ههوا وی یا ههلبژارتنان كهت ،كامیرهكا ڤهش������ارتی كربوو ێ د تاكس������یيێدا ,بویهر تۆمار دكر ،پاش������ی وێنهیێن دیدار ێ وهك������و بهش������هك ژ پرؤپاگهن������دهكا ههلبژارتن������ان ژ ئاليی ێ فیسبووكا رۆژنامهكا رۆژانه ( )VGو ههروهسا لبهرپهر (ستولتێنبێرگ) هاتنه نیشاندان.
ێ گۆت ئهوی دڤیا راستيیا (ستولتێنبێرگ)ی بۆ رۆژنام بۆچوونێن سیاس������ی یێن خهلكی بزانیت( ،زانینا كارڤهدانا ێ خهلكی لس������هر ههلبژارتنان و دیتنا وان لس������هر ,تشتهك گرنگه .ئهگهر جههك ههبیت خهلك بۆچوونێن خۆ لس������هر گهلهك تش������تا براستی دهرببرن ,ئهو تاكسیه ،د تاكسیيێدا ێ خهلك������ی گهلهك دئاخڤیت .لهوا یا باش ئهوه ژ ش������وفێر ێ دهست پێبكهی). تاكسیي (س������تولتێنبێرگ) كو ئهڤه ههشت س������اله سهرۆكاتيیا ێ باش نهبوو ,چونكی وهالتی دكهت ,دانپێدا كو شوفێرهك د ئهڤ������ی ههمی وادهی������دا ترومبێل نههاژوتیي������ه ,بهلكو ل ێ كوش������نێ پشتێ درونشت .لهوا دهمێ ترومبێل دهاژۆت ی ژ خۆ رازی نهبوو .س������هرهندێرا ,دا كهفته ئاخفتنێ دگهل نهفهرا و پاشی دا قولپینته سیاسهتێ. ێ ێ هاژوتنێدا ب شاشی پێ شوفێری (سهرۆك ل دهمهك وهزیران) كهته سهر ستوپی و ترومبێل دجهدا راوهستیا،
ژێدهر:
ێ ئینا نهفهرهكی گۆت������ێ( :هاژوتنا ته زێدهیا خرابه) ،دهم ێ دی گۆتێ( :ئهز باوهر ناكهم ئهز ب دابهزینێژی نهفهرهك ێ ێ تاكسیي ێ ژنهكژی س������وار سالمهتی گههش������تم) .دهم ێ نیاسی و پاشی گۆت( :سوحبهتا بووی پێكڤه ئاخفتن ،ژنك ێ خۆ دهمه پارتا م������ه زێده یا خۆش بوو و ئ������هز دێ دهنگ كرێكاران). ێ ێ ژ كهس������هك (س������تولتێنبێرگ)ی پارێ كریا تاكس������ی ێ وهرنهگرت ،ئهوێن نهدزانی ههتاكو دا دابهزن ئهو كییه .ل ێ ێ تۆ گهلهك وهكو س������هرۆكێ ئهنجومهن نهفهرهكی گۆت������ وهزیرانی. س������هركردێن نهرویج و وهالتێ������ن باكوورێ ئوروپا پتر ژ سهركردێن دی یێن ئوروپا بسهر خهلكیڤه دچن و ل جهێن ێ دیارن دبن و مرۆڤ دكاریت (ستولتێنبێرگ) گش������تی بتن ێ ێ ل دارس������تانێن دهردور ی ل رۆژێن بهێنڤهدانا حهفتيی ئوس������لو یا پایتهخت یان ل باخچێن گشتی ببینیت و دگهل باخڤیت. د بهرس������ڤا پرسیارهكا رۆژناما ()VGدا كو ئهگهر هات ێ ئامادهیه و ئ������هو د ههلبژارتناندا ب س������هرنهكهفت كا ی ێ بكهت( ،س������تولتێنبێرگ) ی گۆت( :ئهز ێ ش������وفێریي كار ێ باشتر خزمهتا وان هێتهكرن دبێژم كو وهالت و هاوالتی د ێ تاكسیيێ). ێ وهزیران بم نهكو شوفێر ئهگهر ئهز سهرۆك ێ هێنه ئهنجامدان ێ ئیلۆن ێل9 ههلبژارتنێن پهرلهمانی د و لدوڤ ڕاپرس������یينان وهس������ا دهێته پێشچاڤكرن كو پارتا (س������تولتێنبێرگ)ی پاش پارتا پارێزهرێن ئۆپزس������یۆن ,ل ێ دهێت. رێزبهندیا دوو
theguardian.com, Monday 12 August 2013 00.37 BST
ئابی 2013
35
ههلبژارتنێن زیمبابوی...
سهركهفتنا موگابی و نێگهرانيیا جیهانی وهرگێران ژ ئنگلیزی :عزهت یوسف پ������اش دیاربوونا س������هركهفتنا (روب������هرت موگابی) د ههلبژارتنێن س������هرۆكاتیا زیمبابوی ئهوێن ل 2013/7/31 هاتینه ئهنجامداین بۆ س������هر دهمهك������ێ دی كو دێ پێنج سالێن داهاتی ڤهكێشیت ،وهزیرێ دهرڤهیێ بریتانیا (ولیهم هێگ) دلگرانییا خۆ لدور دهربری. بهرپرس������ێن ههلبژارتنێن زیمبابوی ل چوارێ ئوگس������ت 2013دان������ه راگههاندن كو (موگابی) یێ 89س������الی ب رێژهی������ا %61ژ دهن������گان د ههلبژارتنێن س������هرۆكاتییێدا س������هركهفت ،بهرامب������هر %33بۆ ركبهرێ خ������ۆ (مورگان
36ههڵبژاردن ژماره ()36
تس������ڤانگرای) .ئهڤی ئهنجامی (تس������ڤانگرای) تۆڕهكر و بانگهش������ه كر كو پارتا ئێكهتییا نیش������تمانییا ئهفریكی - بهرهیێ نیش������تمانی یا دهس������تههالتدار ب س������هرۆكاتییا (موگاب������ی) و كو ب پارت������ا (زانۆ پی ئێف )Zanu-PF - دهێته نیاس������ین ،ههلبژارتنێن دزین و ههلبژارتن د ڤاال و چنهن������ه و پێترانكهكا مهزنه و ئهڤ ئهنجامه دێ وهالتی د قهیرانهكا دهس������تووریدا نقو كهت و پارت������ا وی بزوتنهوا گوڕان������ا دیمۆكرات������ی ( )MDCئێ������دی س������هرهدهرییێ و هاریكارییێ دگهل پارتا ( )Zanu-PFناكهت .ههروهس������ا
پارتا (تس������ڤانگرای) س������وزدا كو ئهو دێ ههموو رێكێن یاسایی و شهرعی گرنهبهر بۆ نههێالنا سهركهفتنا مهزنا (موگابی) و گۆت لیستێن ههلبژارتنان یا ب ههزاران پڕی ناڤێن وههمی بوون ،سهرباری كو گهلهك ناڤێن دهنگدهرێن سهر ب پارتا ( )MDCبۆ تۆماركرنێ هاتبوونه قهدهغهكرن. وهزی������رێ دهرڤهیێ بریتانیا (ولی������هم هێگ) لدور وان گوتگوتكا كو س������هروبنێن ههلبژارتن������ان ههمی زهغهلی و فێلب������ازی و س������هختهكاری ب������وون ،نیگهرانیی������ا خۆ لدور ههلبژارتنێن سهرۆكاتییا زیمبابوی دهربری .د بهیاننامهكا وهزارهت������ا دهرڤهی������ا بریتانیادا (هێگ) ی گ������ۆت( :پاش راگههاندن������ا س������هركهفتنا موگاب������ی د ههلبژارتنێ������ن س������هرۆكاتییێدا ژ ئالییێ كومیت������ا ههلبژارتنێن زیمبابوی، خهلك لسهرتاسهرێ جیهانێ چاڤدێرییا بویهرێن زیمبابوی دك������هن ،س������هرباری ئاماژهكرن بۆ ئیحتیم������اال ههڤركییێن یاسایی ،من داخازا خهلكێ زیمبابوی كر كو ههلبژارتنێن ئاش������تیانه ئهنجامبدهن ،لێ نها لدور چهوانییا ئهنجامدانا ههلبژارتنان ئهم خهمدارین). بهیاننامهیێن دهستپێكی ژ شاندێن ئێكهتییا ئهفریكی و ( )AUو ش������اندێن كومهال گهشهسهندنا ژێریا ئهفریكی و ( )SADCو گروپێن چاڤدێرێن ناڤخۆیی ههمویان دلگرانی و مهترسیا خۆ لدور ئهنجامێن ههلبژارتنان دهربرین. لێ بهرپرسێن ههلبژارتنان داكوكییێ دكهن كو (Zanu- )PFژ كوم������ا 210كورس������ییێن پهرلهمان������ی ب 158 كورسییان سهركهفت .لدور بانگهشێن (تسڤانگیرای)ژی، (پارتریك چیناماس) ئاخفتنك������هرێ ( )Zanu-PFگۆت:
(گۆتنا من بۆ وان ئهوه بال دوودل نهبن و بۆ خۆ پارێزهرهكێ باش بگرن و رێكا دادگههێ بگرن). پارتا (تسڤانگیرای) رهنگه داخازێ ژ ئهندام و الیهنگرێن خ������ۆ بكهن وهك������و نهرازیبوون دارژنه س������هر ج������ادان ،لێ الیهنگرێن (موگابی) ژ هێزێن پولیس و لهش������كهری دێ ب توندی بهرسینگێ وان گرن و ههر بزاڤهكا ژ ڤی رهنگی دێ تهپهس������هركهن .پارتا بزوتنهوا گوڕانا دیمۆكراتی ()MDC تێبینی و ههلس������هنگاندنێن ئهفریكی یێ������ن كو چاڤنقاندن ژ (تهش������قهلێن مهزن) د ههلبژارتنان������دا كرین رهتدكهن و ب عهمیلێن (موگابی) و پارتا وی ( )ZANU-PFوهسفدكهن. س������هرباری خۆ بێدهنگكرنا ئهڤان چاڤدێ������ران بۆ خهلكێن دهڤهرێن دوور یێن الیهنگرێن ( )MDCهاتینه زربههركرن. لێ (ئێكهتییا ئهفریكی) رهخنه و گازنده لس������هر كارێن ێ رهتكرن و چاڤدێرهكێ دیترژی داخاز ژ ههموو تهشقهلیی ئالی������ان كر (راس������تییێن نهگۆر) قهبیل بكهن .س������هرۆكێ زیمبابوی یێ 89سالی ئهڤه ههر ل سهربخۆبوونا زیمبابوی ژ بهریتانیا ل ساال 1980وهره حوكمی دكهت. (ئولیسیگان ئوباسانژو) س������هرۆكێ شاندێ ئهفریكی، دان ب هن������دهك بویهرێن بچ������وك دان ،لێ گۆت ب بهراورد دگ������هل تێكرا پروس������ا ههلبژارتنێ تش������تهكێ ب������ێ بها و نهكارتێك������هر بوو .ههروهس������ا گ������ۆت چاڤدێ������ران هندهك سهرپێچییێن سهرڤهیی دیتن لێ هیچ دهلیل نهبوون كو ئهو كارهكێ رێكخستی و پروگرامكری بیت. الیهنگرێن (موگابی) گۆتن و گوتگوتك لدور سهختهكارییێ رهتك������رن و س������هركهفتنا خۆ راگههان������دن .ئهڤان پهیامێن ههڤدژ ناسهقامگیریهك ل وهالتی پهیدا كر سهرباری كو ئهڤه دهمهكێ درێژه د دووبهرهكی و تێكچوونهكا ئابووریدا دژیت. (ئوباس������انژو)ی گ������ۆت( :بهل������ێ، ههلب������ژاردن د ئازاد ب������وون) .ئهوی دهنگدان ب راس������تگۆیی وهس������ف كر، هندی هی������چ دهلیلێن دژی ئهڤێ گۆتنێ دی������ار نهب������ن .ههروهس������ا داخ������از ژ بهرپرسێن ههلبژارتنان كر كو ڤهكولینێ لسهر ئهوان راپۆرتان بكهن یێن دبێژن ك������و ب دهه������ان ه������هزار دهنگدهر ژ دهنگدانێ هاتبوونه زڕبههركرن.
ئابی 2013
37
گروپ������هكا دی ی������ا چاڤدێریكرن������ا ههلبژارتنان ل زیمبابوی دبێژیت پتر ژ ئێك ملیۆن كهسێن دهنگدهر ژ س������هرجهمێ ش������هش ملیۆن دهنگدهران ژ دهنگدانێ هاتینه دورخس������تن( .ئوباس������انژو) سهرۆكێ شاندێ ئێكهتیی������ا ئهفریكی و س������هرۆكێ بهرێ ی������ێ نێجیریا دبێژیت ،ئهگهر %25ژ دهنگدهران نههێالبن دهنگێ خۆ بدهن ،راس������ته ئهڤ ههلبژارتنه یا عهیبدار و كوژهكه. ههروهسا س������هرۆكێ ش������اندێ كومهال گهشهسهندنا ژێرییا ئهفریك������ی ههلبژارتن ب (گهلهك دادپهروهر) و (گهلهك ساخلهم) وهس������فكرن .ههرچهنده ئاماژهكره هندهك كارێن توندی و كوتهكی. وهزیرێ دهرڤه ی������ێ تنزانیا گ������ۆت( :بابهتێ دادوهری گهلهك������ێ بهرفرهه������ه ،مرۆڤ نهش������ێت د رۆژهك و دووادا بهرسڤێ لس������هر بدهت .پاش بورینا مهههكێ و دیاربوونا راس������تییا راپۆرتان ب������هر ب������هره دێ دادوهری دیاربیت). س������هرۆكێ ئهنجومهنێ وهزیران و ركابهرێ سهرهكی یێ موگابی( ،مورگان تسڤانگرای) دبێژیت ههلبژاردن د پیچ و نهراس������تن .بهرامبهر الیهنگرێن موگابی دبێژن كو نێزیكی چوار ملیۆن كهسان دهنگێ خۆ داینه و ههلبژارتن د راست و رێكوپێك بوون. (عائیش������ه عهبدولال) ،بهرپرس������ا كاروبارێن سیاسی ل ئێكهتییا ئهفریكی ،دبێژیت پهیامنێر دبێژن زیمبابوی هندهك كارباشی بۆ ئهنجامدانا ههلبژارتنان ههر ژ ههلبژارتنێن س������اال 2008كرینه كو كارێن توند و كوتهكی و ش������هری بخۆڤه گرتبوون و س������هرهنجام ئێكگرتن������هكا پێتی و الواز
38ههڵبژاردن ژماره ()36
دناڤب������هرا (موگاب������ی) و (تس������ڤانگرای) هاتب������وو پێكئین������ان .ل������ێ ئهڤج������اره پهیامنێ������ران نیگهرانیا خۆ ل������دور لیس������تێن دهنگدهران دهربری كو دهمهكێ گونجای بۆ پش������كنین و پشتراستییا راس������تییا دهنگ������دهران و پێشبركێیا پارت و بهربژێران نههاتب������وو كرن .پش������كنینا گشتی بۆ تۆمارا دهنگدهران و زانین������ا ژم������ارا ت������هواوا دهنگدهران و پشتراستبوونا بهرزهنهبوون������ا ناڤێ كهس������ێن ماف ههین ب������ۆ دهنگدانێ تشتهكێ زیندی و ستراتیژییه د دهنگدانێدا. ههروهس������ا ناڤبری دازانین كو كومسیۆنا ههلبژارتنان ( )8.7ملیۆن تكتێن دهنگدانێ بۆ ( )6.4ملیۆن دهنگدهران چاپكرینه ،كو %35پتره ژ ژمارا دهنگدهران ئهڤهژی دژی پێوهرێ نێڤدهولهتییه كو تكتێن زێده بتنێ دگههنه 5ههتا 10ژ س������هدێ .ههروهس������ا چاڤدێران گۆت ژمارهكا زۆرا تۆمارێ������ن دهنگدانێ هاتینه بهرزهكرن و س������هروبنكرن و رێزبهندی تێدا هاتیه ش������ێواندن ،س������هرباری دیارنهمان و تۆمارنهكرنا ژمارهكا زۆرا دهنگان .ئهڤه و ب دروس������تی دیارنهكرنا بنگههێ دهنگدانێ كو گهلهكان نهدزانی دێ ل كیژ بنگههێ دهنگ������ێ خۆ دهن ،لهوا گهلهك نكارین دهنگێ خۆ بدهن. لدوڤ گۆتنا (عائیشا)یێ ،راپۆرتێن چاڤدێران ئاماژه دك������هن كو ژمارهكا زۆرا پهككهفتی و كهس������ێن دانعمر و كهسێن دی ...كو كهسێن دگۆتنێ (هاریكارێن دهنگدهری) ل بنگههێ������ن دهنگدانێ ی������ان فهرمانبهرێن بنگههیدا بناڤێ هاریكاریكرنا ئهڤان كهسان ،دژی ئیرادا وان تكتێ داگرن. ل دهڤهرێ������ن ڤ������هدهر نێزیكی چارێك������هكا دهنگدهران بڤی ئاوایی هاتینه هاریكاریكرن.
ژێدهر:
dailymail.co.uk/Hague-warns-graveconcerns-Zimbabwe-poll-Mugabe-votesopposition-leader-accuses-stealingelection.
هنری دی سان سیمون * هیڤی بهرواری فهیلهس������وفێ فرهنس������ی ناڤدار ب سان س������یمۆن ل ساال ()١٧٦٠ز ل پاریس فرهنسا دمالباتهک نورمالدا ژدایک بوویه، ل س������اال()١٧٧٧زدا بوو ئهفسهر و پشتی دوو ساالن شانده ئهمهریکا دا بهشداریيێ د شهڕێ رزگاريیا وهالتێن یهکبوویی یێن ئهمهریکا بکهت .ل س������اال ()١٧٨٣ز ڤهگهریا فرهنس������ا و دهس������ت بکارێ بازرگانی کر .ژبۆ کارێ������ن بازرگانی ل پرانیا وهاڵتێن ئهوروپا دگهریا ،دکارێ بازرگانیدا سهرمایهک مهزن بدهست کهفت ،ئهڤژی بو دلگرانیا جڤاتا ئاشتییێ یا حکومهتا (روبس������بیر) پش������تی شوڕهشا فرهنسا ،دس������هر هندێ راکو بیروباوهرێ������ن وی یێ������ن جڤاکی دسوسیالیس������تژی بوون ،لێ دیسان سان سیمۆن زیندانی کر ،گهر روبسبیر نهمربا فهرمانا س������ێدارهدانێ ژبۆ وی دابوو ،لێ پشتی سالهکێ دیسان ئازاد بوو و دهست بکارێ خوه یێ بازرگانی کر. پشتی ساال ()١٧٩٨زدا و شوندا ژیانا خوه ژبۆ نڤێسین و بهاڵڤکرن������ا بیروباوهرێن خوه یێ������ن جڤاکی تهرخان کر ،لێ پش������تی وی دهمی رهوش������ا وی یا ئابووری پر ئاڵوز بوو ،هند ش������اگردێن وی ئالیکاری ژێرا دکر ،ئهڤژی بو س������هدهمێ وێ یهکێ کو ل س������اال ()١٨٢٤ز ههوڵدا خوه بکوژیت لێ س������هر نهگرت. ناڤداتری������ن ش������اگردێ وی (ئوگس������ت کون������ت) ب������وو، دامهزرێنهرێ زانستا جڤاکناسی یا نوو. سان سیمۆن یهک ژ پێشهنگێن سوسیالیستێن خهیالی
تێت ناسکرن ،یێ کو نهخشهیهکێ نوو ژ جڤاکا مرۆڤاتییێ دانایی .بێگومان ئهو نهخش������هیێ جڤاک������ی ژبۆ وی دهمی تشتهک پر سهیر بوو ،لێ ئهو توڤێ وی دهمی رشتی تانها یهکێتییا ئهوروپی بکار دئینن و مفای ژێ وهردگرن. دهربارهی ڤێ یهکێ س������ان س������یمۆن دبێژیت» پێویسته گهلێن ئهوروپا ههموو دجهستهیهکێ سیاسیدا بێن کومکرن، دگ������هل هندێژی ههر ی������هک ژوان گ������هالن ئازادییا خوه یا نیش������تمانی بپارێزی������ت» ژئالیی������ێ ئولیڤ������ه پهیوهندی ب (الیعاقبان) ههبوو ،لێ لدهس������تپێکا شوڕهشا فرهنسیژێ دوور کهفت ،ژبهرکو لگور دیتنێن وی ئول بارێ شوڕهش������ێ ناگریته س������هر ملێن خوه ،دیس������ان نکاریت خاس������تهکێن جهماوهری پێک بینیت. پاشان سان سیمۆن دگهل پێال مادییێن فرهنسی یێن وی چاخی ،لههمبهر میسالییێن ئهلمان راوهستیان .باوهری ب حهتمیهتا رهها ئانی و دهستکاری د پێشداچوونا رهگهزێ مرۆڤاتی کر ،لگور باوهری یا س������ان س������یمۆن پێویس������ته دیرۆکژی وهک زانس������تێن دن یێن خوهزایی ،بهشداریێ د پێشداچوونا مرۆڤاتییێدا بکهت ،ژبهرکو ههر سیستهمهکێ جڤاکی گاڤهک بهر پێش������ه ،ل������ێ هێزا بزاڤ و لڤینێ ددهت پێشداچوونا جڤاکێ ،پێشداچوونا زانین ،ئهخالق و ئوله. لگور باوهرییا س������یمۆن دیرۆک د سێ قۆناغاندا دهرباز دبیت ئهوژی ئهڤن: -١قۆناغ������ا الهوتی ،وات������ه زالبوونا ئول������ی و حکومهتا رههبهران. -٢قۆناغا میتافیزیقی ،واته سیستهمێ دهرهبهگایهتی و حکومهتا بازرگانی. -٣قۆناغا(وضعیة) ،واته سیس������تهمێ جڤاکێ لس������هر بنگههێ زانستی و حکومهتا زانایان. دهربارهی پارڤهکرنا قۆناغان س������ان س������یمۆن دپهرتۆکا خوه خویا(ثالوثة الشهیر) دا خویا دکهت ،نها ئهم دقۆناغا دووان داینه گهر مه بڤێت دهربازی قۆناغهک بلند تر ببین پێویسته قوربانییێن مهزن بدهین ،پتر ژوان قوربانیێن مه دقۆناغا یهکهمدا داین.
ئابی 2013
39
دسهر ڤێ پێشکهشکرنا رولێ دیرۆکێدا ،باوهری ب وێ یهکێ ههبوو کو پێش������داچوونا جڤاکێ پرۆسهكا میکانی یا نهگوڕه ،بشێوهیهکی رولێ مولکدارییێ و هێزا بهرههمئانین و چینان تێدا ههیه .لگور نێرینێن س������ان س������یمۆن جڤاکا پاش������هڕوژێ لس������هر بنگههێ پیشهس������ازیهک ف������راوان و رێکخستی و رێخستنهک زانستی و جیهانی تێت ئاڤاکرن، لێ دگهل پاراس������تنا مولکیهتا تایبهت و سیستهمێ چینێن جڤاکێ ،رولێ وێژی کهفتییه سهر ملێن زانایان ،ئهندازیار و پیشهسازان واته (حکومداریهک تهکنوقراتی). وی چاخی دێ پیشهس������ازی ژب������ۆ بهرژهوهندییا پرانییا ئهندامێن جڤاک������ێ بتایبهت ،ههژار و خهلکێ س������اکار هێت نهخش������هکرن ،لێ دڤێ������ت حکومهتا جڤاکا پاش������هڕۆژێ ،بتهن������ێ ئاالڤێن بهرههمئانین������ێ برێڤ������ه ببهت و مایێ خ������وه دخهلکێ س������ڤیل نهکهت ،ئهو حکومهت������ا جیهانی یا ژ ( )٢١زانا و فهیلهسوفان دشێوهیێ سهندیکایهکێدا پێکتێت ،دێ بهحهش������تهکا فردهوسی ئهوا خودایی ژ موس������ا پێغهمبهریرا گوت������ی دجڤ������اکا مروڤاتییێ������دا هێت پێکئانین. لگور بیروباوهرێن (سان سیمۆن) پێویس������ته دهولهت دهس������تکارییێ دئابووریدا بکهت ،دیسان بانگا وی ئارسته بوو گرنگییێ ب پیشهسازی بدهن. لگور دیتنێن وی پێویس������ته پهرلهمان ژ سێ جڤاتان بێت پێکئانین ئهوژی ئهڤن: -١جڤاتا ههلبژارتنان. -٢جڤاتا کونترۆل و پشكنینێ. -٣جڤاتا جبجیكرنێ. بڤی ئاوایی شاندێن جودا دوارێ پێشهسازی ،بازرگانی، کشتوکالی و ئهندازیاری نوێنهراتییێ دحکومهتێدا بکهن. بانگا وی ئهو بوو دهرفهتێن کاری دجڤاکێدا پهیدا ببن. ژئالیهک دنڤه س������ان س������یمۆن ب دڵس������وزی بهشداری دشوڕهشا ئهمهریکیدا کریه ،دیسان پشتهڤانێ شوڕهشگێرێن فرهنس������ابوو ،لسهر ڤان ههڵوێستێن مرۆڤاتی سان سیمۆن دژیانا خودا راستی خهزانی و کۆچبهرییێ هاتییه. درێیا بی������رهوهر و بیردۆزێن خوه ژبۆ ئاڤاکرنا جڤاکهک
40ههڵبژاردن ژماره ()36
دادوهرانه ،راس������تی گهلهک ئارێش������ه و ههڤڕکییێن دوورو درێژ هاتییه. پرانییا ناڤهروکا بابهتێن وی گرێدای ژیانا چینا ههژارا جڤاکێ بوو ،ههرتم ههوڵ ددا ژبۆ خوش������کرنا ئاستێ ژیانا پرانییا جڤاکا مرۆڤاتی. وی دزانی س������هدهمێ پهریش������انییا جڤاکێ ژ ئهنجامێ سهردهستییا ئهرستۆکرات و دهستههاڵتا ئولییه. لسهر ڤێ دبێژیت» رههبهر و چینا ئهرستۆکراتان بتهنێ ژبۆ مهزنکرنا قهبارێ خ������وه کار دکهن ،ئهو دزانن چاخێ جڤاک پێش������دا چ������وو ،وی چاخی راس������تی دهردکهڤیت و ناڤهروکا وان ڤاال دمینیت». دهربارهی ڤێ یهکێ خویا دکهت ئهو بش������ێوهیێ مش������هخوران لسهر جڤاک������ێ دژی������ن ،ههروهه������ا گ������هر دهرهبهگ سودێ خوه وهربگرن بێی بهشداریکرنا وان دکارێ بکومهلدا و ئهنجامدانا ش������یانێن تایبهت ،وی چاخی پێویسته ژ خانهیا مشهخوران بێن هژمارتن. س������یمۆن ژب������ۆ وێ یهکێ دچیت ئارمانج������ا ههری س������هرهکه مرۆڤ لپێش������ییا خوه دانیت ،خوش������کرنا مهرجێ������ن م������ادی و مهعنهوینه ژبۆ ژی������ارا زێدهت������ر مرۆڤ������ان و چینێن ههژار .ژئالییێ جڤاکیڤه خوهیا دکهت چینا ئهرس������تۆکرات مشهخورێن سیاسینه ،ژبهرکو لسهر کهد و شیانێن خهلکێ پهریشان دژین و خوهدی دهستکهفتێن نهگوڕن .دهربارهی ئول������ی دبێژیت»ئولژی وهک س������ازییێن دن یێ پیر بووی، پێویسته پشتی ههر ماوهیهکی یان قۆناغهکێ گوهرین تێدا بێن ئهنجام������دان .دبێژیت ههر ئولهک لدهس������تپێکێ وهک س������ازیهکا باش و خوهدی خێ������ر خویا دبیت ،لێ رههبهر و رێڤهبهر لگوری بهرژهوهندییێن خوه یێن تایبهت ،بشاش������ی دناڤا خهلکێدا بکار دئینن. س������ان س������یمۆن ههر تم ژبۆ گوهرین������ان دههموو وارێن ژیانێدا تێکوشین ئهنجامدان ،لهورا ژ شاھ و سهردهستان را دگ������وت« :چهندی هون ههوڵ بدهن هون نکارن کاروانێ دهمی راوهس������تینن» ژبهرکو دووباره رێکخس������تنا جڤاکا مرۆڤات������ی دێ رێیا ههموو حکومدارێن بهرێ بڕیت و لپاش
خوه هێلیت ،ژئهنجامێ وێژی دێ چڤاک ژنوڤه بشێوهیهکێ زهالل هێن ئاڤاکرن ،لهوما پێویستی ب چاالکییێن پیشهسازی و بازرگانی ههیه ،بێگومان ئهڤ������ژی دێ چاالکییا ئابووری بشێوهیهکێ تهواو ب چاالکییێن سیاسیڤه هێن گرێدان. سان س������یمۆن باوهری بگوهرینێ ههبوو لهورا دبێژیت: «ک������ی دخازیت بخوینی������ت و ببینیت نها قادا سیاس������ییا ئهوروپی ،دهست ب هژمارهکا گوهرین و نویاتییێن سیاسی جڤاک������ی کریه ،ژوانژی بهاڵڤبوونا دی������اردا پهرلهمانا تاکو دگههیت س������هرهلدان و شوڕهشێن گهالن» .سان سیمۆن دهرب������ارهی ڤ������ان گوهرین������ان دبێژیت« :ئهڤ رهوش������ه ژ دهستپێشخهرییا شاھ و سهرۆکێن بهرێ خوهزایی تره ،کو وان جڤاک ههموو لگور گاڤ و بزاڤێن خوه برێڤه دبر ،لێ ئارمانجا سیستهمێ پهرلهمانی ژبۆ بهرژهوهندییا گشتییه و خێر دگههیت تهڤایا جڤاکا مرۆڤاتی ،بتایبهت بهرژهوهندییا کارکهر و خهلکێ پهریشان». سیمۆن خویا دکهت نها سیستهمێ پهرلهمانی ل ئنگلستانێ بشێوهیهکێ باش دهست پێکریه ،ژبۆ وێ یهکێ دچیت شاھ و حکومدراێ������ن ئهوروپ������ا بههڤ������را لس������هر ماس������هكێ رونن و دانوستاندنان دهربارهی فیدرالیا ئهوروپایا راستهقینه ئهنجام بدهن .ئهڤ جورێ فیدرالییێژی ژبۆ وهاڵتێن وهک ،فرهنس������ا، ئنگلستان و ئهلمانیا ئهنجامهک باشه. گهر ئهڤ یهک بێت پێکئانین ،بێگومان دێ جڤاکا ئهوروپی د پێڤاژویا لپێش������یا خوهدا پێشداچونهک راستهقینه بخوڤه بینیت .لێ لپێشی و تشتێ ههری گرنگ پێکئانینا ئاشتییێیه، کو ئهو خاستهکا بنگههین و ههری مهزنا مرۆڤاتییێیه ،سان س������یمۆن ژبۆ بههڤرا ژیانا گهالن دبێژیت« :پێویسته ههموو گهل دناڤبهرا خوهدا نیاس������ینییێ پهیدا بکهن و س������ازی و رێکخس������تنێن ههڤبهش ئاڤا بکهن» لگور باوهریا س������یمۆن پێویس������ته رێکخستنێن سیاس������ی و جڤاکی ب یهک عاقل، مهژوو و گوهێن ڤهکری ههڤدو بگرن ژبۆ گهههشتنا باشی و خوهش������ییا گشتی دجڤاکا مرۆڤاتیدا .ئهڤ پهرتۆکا سان سیمۆن یهکه ژ پروژێن یهکهمین یێن یهکێتییا ئهوروپی. رێبازا س������ان س������یمۆن لپ������اش وی م������ا وهک رێبازهک سوسیالیست ،بانگا نههێالنا میراتی کر ،لگور دیتنێن وان پشتی کهس دمریت پێویسته سامانێ وی نهک ژبۆ مالباتێ بمینیت لێ ژبۆ دهلهت ڤهگهریت. ئالیگرێ������ن ڤێ رێب������ازێ ژبۆ وێ یهکێ دچن ،پێویس������ته دهولهت رێکخس������تنا بهرههمی ژبۆ بهرژهوهندییا گش������تی
بدهت دهس������تێ خوهدی ش������یانان ،دیس������ان پێویسته ههر کهس������هک لگور پلهیا ش������یانێن وی دکاریدا جهی بگریت، دیسان پێویسته دهستههاڵت کاری بدهت دهست پیشهسازان ی������ان کارکهران ن������هک زانای������ان ،ژبهرکو ئهو س������هرۆکێن راستهقینه یێن گهالنه ،ئهو پێشهنگییا کارێ خوه یێ رۆژانه دکهن ،کهواته( گهل کارخانا ههری مهزنا پیشهسازییه) ، بش������ێوهیهکێ دڤێ کارخانێدا جوداهییا رهگهز و تهمهنان نینه ،لێ جوداهییا شیانێن کاری ههیه. بهرههمێن گرنگێن سان سیمۆن ئهڤن: -١هن������د نام������ه ژ جنیڤ بو هاوچهرخێن وی ل س������اال ()١٨٠٣ز. -٢لێکولین لسهر زانستا دهرونناسی ل ساال ()١٨١٦ز. -٣لێکولین لسهر جازبییا گشتی ل ساال()١٨٢٢ز. -٤پێزانینێن پیشهسازان ل ساال()١٨٢٣ز. -٥خرستیانییا نوو ل ساال()١٨٢٥ز. فهیلهسوفێ نهمر بدرێژییا ژیانا خوه خهباتهک دهولهمهند لپاش خوه هێش������ت ،تا نها یهکێتییا ئهوروپی هند ژ پروژێن وی بکار دئینن ،ل رۆژا ١٩ی مهها ئهیارێ ١٨٢٥ز کۆچا داوی کریه.
چاڤکانی
1- Encyclopedia of philosophy, Benthall Jonathan, animal libration and anthopoligy, Sunstein, Cass R and Nussbaum, Anerican Research , p129 -٢حس������ن النجف������ی :القام������وس االقتص������ادي ،بغداد ،١٩٧٧ص٢٨١ -٣إبراهیم العریس :مش������روع سان س������یمۆن للوحده االوروبیه وحدة الشعوب ،جریده الحیاة ،الصفحه الرئیسیه، الخمیس ٢٩مارس٢٠١٢ 4- Biber, George Eduard: Henry Pestalozzi and his plan of Education. Orig pub, London, john, schoo Library, 1831, Repub ISBN , 8550, 272, among the earliest, 1911, p 183 ٥الدکتور عبدالوهاب الکیالی ،موس������وعه السیاس������ه، المٶسس������ه العربیه للدراس������ات والنش������ر ،الطبعه الثالثه، ،١٩٩٠جزء السادس ص ٥١٩
ئابی 2013
41
سةرؤك شارةوانَيكى َ ضوار سالة * وهرگێڕانی :شیان سهرۆك ش������ارهوانێكی چوارساڵهی ئهمریكی له ههوڵی پاراستنی پۆستهكهیهتی .رابێرت تافتس ،ناسراو به بابی، سهرۆكی ش������ارهوانیی شارهدێی (دورس������ت) كه ژمارهی دانیشتوانی 22كهس������ه و كهوتۆته ویالیهتی مینه سوتای ئهمریكا ،بۆ دووباره وهرگرتنهوهی ئهو پۆسته ههوڵ دهدات. بابی ،تهمهنی چوار ساڵه و هێشتا ناچێته قوتابخانه. رابرت توفتس ناسراو به (بابی) له یهكێ له شارهدێیهكانی ئهمریكا بهناوی (دورست) ژیان بهسهر دهبات ،دانیشتوانی ئهو شارهدێیه تهنها 22كهسه ،ژمارهی دانیشتووانی زۆر كهمه ،بهاڵم ئهوێی كردۆته شارێكی بچووك و لهو ماهیهشدا منداڵێكی چوار ساڵه بۆته سهرۆكی شارهوانی ئهوێ. یاس������ای ههڵبژاردن لهو شارهدێیه بهو شێوهیهیه ،ناوی ههموو كاندیدهكان دهنووس������رێت و دهخرێته نێو كاڵوێك و دواتر بهپێی تیروپش������ك یهكێك به س������هرۆكی ش������ارهوانی ههڵدهبژێردرێ������ت .ل������ه دوایین ههڵبژاردن������دا ناوی ڕابێرت دهرچووه .ڕابێرتی چوارساڵه شارهزایی له تهواوی شاردا ههیه و ههموو دانیشتوانی ئهو شارهش دهناسێت.
42ههڵبژاردن ژماره ()36
ههروهها توانیویهتی له چهند تاقیكردنهوه سهبارهت به وتاربێژی و بهكارهێنانی چهندین ڕستهی قورس دهرچێت. خهڵكانێك������ی زۆر له ههوڵی ئ������هوهدان كه ناوی ئهو منداڵه بخهنه نێو كتێبی گینس������هوه .پێشتریش منداڵێكی 6ساڵه سهرۆكایهتیی شارهوانی ئهو شارهدێیهی دهكرد. س������هرهڕای كهمیی تهمهنی ،ئهو س������هرۆك ش������ارهوانه بچووكه ئهركهكانی خۆی بهتهواوهتی ئهنجام دهدات .ئهو گوتویهتی؛ پێیخۆشه بۆ ههمیشه سهرۆك شارهوانی بێت. ماوهیهك بهر له ئێستا ،له فستیڤاڵێكی ماسیگرتن كه له نزیك شارهدێی گهشتوگوزاریی (دورس������ت)دا بهڕێوهدهچوو ،تیمێكی تهلهفزیۆنی ویالیهتی ،ئهو سهرۆك شارهوانه بچووكهی دۆزییهوه. ئ������هوه ل������ه كاتێكدایه كه بابی ل������ه مانگی ئابی س������اڵی 2012دا سهرۆكایهتیی شارهوانی ئهو شارهدێیهی له ئهستۆ بووه. ش������ارهدێی گهش������توگوزاریی (دورس������ت) له كۆتایییهكانی وهرزی بههار و وهرزی هاویندا ،سهرنجی گهشتیاران بۆ الی خۆی ڕادهكێشێ ،لهو كاتهدا ڕێژهی دانیشتووانی زیاد دهبێت. لهو وهرزانهی كه گهشتیاری نین ،ڕێژهی دانیشتووانی دورست دهبێته 22كهس و ئهو شارهدێیه 14فرۆشگای ههیه. (ئێما توفتس)ی 34س������اڵهی دایكی بابی دهڵێ :منداڵه بچووكهك������هی دوو مان������گ بهر له ههڵبژاردنی ش������ارهوانی، ههڵمهت������ی ڕاگهیاندنی دهس������ت پێكردبوو .ئهو س������هردانی فرۆشگا و ڕێستورانهكانی شاری دهكرد و وێنهی خۆی باڵو دهكردهوه كه لهس������هری نووسراوبوو "دهنگ به بابی بدهن". له كۆتاییدا له مانگی ئابی ساڵی پار ،بابی پۆستی سهرۆكی شارهوانی وهرگرت و حمایلی شارهداری له مل كرد. http://persian.euronews.com http://jamejamonline.ir
كؤنرتين ئاآلي جيهان لة رَئيانة * و :شهیدا عهزیز
زهوییهوه سهری دهرهێناوه و كهمتر باس له بوونی دهكرێت دهشته وشكایییهكانی (لوت) ،شوێنێكی سهرسووڕهێنهره. و نهێنییهكانی خۆی لهنێو پانتایی خاكهوه شاردۆتهوه. ئهگهر كوخهكان و ئهفسانه پڕ له جن و پهرییهكانی وهالوه له گ������هڕان بهدوای ش������وێنهواری كۆن ،ل������هو ناوچهیدا بنێین ،ك������هم كهس ههیه بیری بۆ ئهوه چووبێت كه له نزیك كۆنترین ئااڵی كانزایی جیهان دۆزرایهوه ،ئااڵی شههدادی دهشته وشكایییهكانی لوت یهكێ له كۆنترین شارستانییهتی كانزای������ی چوارگۆش������هیه و 23به 23س������انتیمهتره و له دنیا ههڵكهوتبێت .بهاڵم دۆزینهوهی كۆنترین ئااڵی دنیا لهو س������هروهی ئااڵكه بازێك لهسهر ناوچهی������ه ،ن������اوی (ل������وت)ی به بۆڕیی ئااڵكه دانراوه. شارستانییهتی كۆنی (خبیص)وه لهس������هر ئهو ئااڵیه چیڕۆكێك لكاندووه. نهخش������ێنراوه ،ك������ه ب������اس له كۆنتری������ن ئ������ااڵی ئاس������نینی ئهفسانه كۆنهكانی ئێران دهكات، جیهان ،زۆر له ئ������ااڵی كاویانی چیڕۆكی بهرهكهت ،ش������وكرانه، دهچێ������ت .ئ������هو ئااڵی������هی كه له دارخورم������ا و له ناوهڕاس������تی دهوروبهری دهشتایییهكانی لوت ئااڵك������هش وێن������هی مرۆڤێكه كه ل������ه پارێ������زگای کرمان������ی ئێران لهسهر كورسییهك دانیشتووه و دۆزرایهوه ،الپهڕهیهكی نوێی له له دهوریشی ههر له مرۆڤ بگره مێژوو خسته بهرچاو .شههداد تا دهگاته ههم������وو پێكهاتهكانی كهوتۆته 70كیلۆمهتری باكووری سروش������ت و ئاژهل������ی كێوی و ڕۆژههاڵتی ش������اری کرمان و له كهوی ،ههیه .ئهو كهس������هی كه ناوهڕاس������تی دهش������تایییهكانی لهسهر كورسییهكه دانیشتووه، بهشی پارێزگای کرمانه. پارچهكانی كۆنترین ئااڵی دنیا لهوانی دیكه گهورهتره و ،ژنێك له كاتی ئێستادا ههموان باس و دوو خزمهتكاریش وهستاون. له كۆنترین خشته نووسراوهكانی ئ������هو ئااڵیه به خۆر و ش������ێر و گایهكی دووگ له پش������ت جیهان له کرمان و له شارستانییهتی (ئهرت) له باشووری ڕازاوهتهوه و وادێته بهرچاو كه چیڕۆكێك دهگێڕێتهوه. کرمان دهكهن ،بهاڵم كهمتر كهسێك باس له شارستانییهتی شوێنهوارناس������ان ،ش������ههداد به ش������اكلیلی چاالكییه (خبیص) له كهنارهكانی لێواری دهش������تایییهكانی لوت له كۆمهالیهتی و فهرههنگییهكانی تهواوی ناوچهی ڕۆژههاڵتی باكووری ڕۆژههاڵتی کرمان دهكات .شارستانییهتی (خبیص ئێران له ههزارهی سێیهمی پێش زایین دادهنێن .ههندێكیش ش������ههدات) ئهلقهیهكی ونب������ووی شارس������تانییهتی نێوان پێیان وایه كه لهگهڵ ش������اری ونبووی س������ۆمهری (ئاراتا) ڕۆژههاڵتی ئاس������یا و بینولنههرهینه؛ شارس������تانییهتێك كه پهیوهندی ههیه .له خشته نووسراوهكانی سۆمهری ناوی وهكو زۆربهی ئهو شوێنه كۆنانهی دهشتایییهكانی ئێران له
ئابی 2013
43
ئاراتا زۆر بهكار هاتووه .بهپێی نووس������ینهكانی سۆمهری، ئاراتا واڵتێك بووه له ڕۆژههاڵتی (ئهنشان). هانس������منی ئینگلیزی ،واڵتی ئهنش������ان به واڵتی فارس دادهنێت و ،ش������اری سوتا كه كهوتۆته پارێزگای سیستان، به ش������اری حهماس������یی ئاراتا داناوه ،بهاڵم دۆزینهوهكانی دواتر له پارێزگای کرمان ئهو بابهتهی سهلماند ،كه ئاراتا ههمان شههدادی کرمانه. ش������ههداد ناوهندی ویالیهتی ئاراتا بووه كه به یهكێ له ویالیهته سهربهخۆكانی ئیمپراتۆریهتی ئیالم ئهژمار دهكرا و كۆمهڵگهیهك������ی ڕێكوپێكی ههبووه .جیا له دهس������هاڵت و حكوومهت ،چینی كۆمهاڵیهتی و بازرگانی ههبووه. دۆزینهوهی گۆڕستانی ش������ههداد به گرنگترین دۆزینهوهی شوێنهواری هاوچهرخ دادهنرێت .پێشینان لهسهر ئهو باوهڕه ب������وون ،كه دوای مردن له دنیاێكی دیكه پێویس������تیان به ئاو، خۆراك و شوێنی حهوانهوه دهبێت ،بۆیه ههموو ئهو شتومهكانه، له قاپ و لیباسهوه بگره تا دهگاته خشڵهكانیان لهگهڵ خۆیان دهبرده گۆڕهوه .بههۆی سوڕانهوهی خۆر ،گۆڕهكانی شههداد زۆربهیان له رۆژههاڵت بۆ ڕۆژئاوا ههڵكهندراون .دانیشتوانی ش������ههداد ،پهیكهری گهوره پیاوهكان ،وهكو دهس������هاڵتداران، پیاوان������ی ئایینی ،دروس������ت دهك������رد و دوای مردنیان لهگهڵ ش������تهكانی دیكهیان دهخس������ته نێو گۆڕهكانیان������هوه .لهنێو
هاوشێوهی نهخشهكانی ئااڵی شههداد 44ههڵبژاردن ژماره ()36
وێنهیهكی نزیك ل ه نهخشی سهر ئااڵی شههداد پهیكهركانیشدا ،پهیكهرێكی زۆری ژنانیش دهبینرێت .ههروهها كۆنترین ئااڵی دۆزراوهی جیهانیش بهناوی ئااڵی شههداد لهو ناوچهیهدا دۆزراوهتهوه.
پێكهاتهی ئااڵی شههداد
ئ������هو ئااڵیه كۆنتری������ن ئااڵی جیهانه ،كه ل������ه دهفرێك و بۆڕییهك و الوالوه و دهس������كێكی برنجی دروس������ت كراوه، لهبهر ئ������هوهی لهماوهی ئهو چهند ههزار س������اڵهدا ژهنگی هێن������اوه ،ڕهنگی س������هوزبووه ،ب������هاڵم ل������ه بنهڕهتدا جۆره درهوشاوهیهكی ههبووه كه تیشكی خۆری دهگواستهوه. لهسهر ئهو ئااڵیه ،نهخش������ی دارخورمایهك و دوو داری دیك������ه ،پێن������ج مرۆڤی بچ������ووك و گهوره ك������ه ههموویان له كهسایهتییهكانن ،دوو شێر و گایهكی دووگ له پشت و چهند مارێك وهكو مارهكانی شارستانیهتی جیرۆفت دێتهبهرچاو. ئهوهی سهرنجڕاكێش������ه ،باڵندهی (باز)ـه ،كه لهس������هر لوولهی ئااڵیهكهیه و له نووسینه كۆنهكانی ئێرانی بهناوی سیمرغ ناوی هاتووه ،جیا لهوهی كه سیمبولی خوای خۆر بووه ،لهژێر ناوی سومهری ،هوریانی ئانزو و زروان خوای زانس������ت و با بووه و له نووس������ینهكانی خهڵكی ڕهسهنی دهش������ته وشكهكانی ئێران ئهژمار دهكرێت و ،ههر بۆیه كه پهیكهرهكهی لهس������هر لولهی ئااڵی (كاویانی و پارسیان)ی چاخی ههخامهنشینیانیش دانراوه. سهرچاوهhttp://webzine.mehrnews.com :
شێوازهکانی چهواشهکردن له باس و گفتوگۆدا زاگرۆس ئهلند
کاتێ پێویس������ته بابهتێک بدرێته بهر باس و ش������یتهڵکردن ،دهبێ له گش������ت الوه گهمارۆی دیاردهی مهبهست بدرێ������ت ،تا به ئهنجامێ������ک بگهین .بۆ ئهوه ،دهبێ گوێگرێکی چاالک بین ،تا بتوانین وتهکانی الیهنی بهرامبهر به تهواوی ببیسین و لێی تێ بگهین. یان ئهوهی یوونانییهکان له کۆنهوه ڕهچاویان دهکرد ،سهرهتا دیاردهیهک بخوێنهوه ،دوایی لێکیان جیا بکهوه، ت������ا به جوانی لهتوکوتهکان ببینی ،له دواییدا وهس������هریهکیان بنێیهوه .یوونانییهکان به مهیان دهگوت" :هونهری توێژینهوه" ،واته گهیش������تن به ئهنجامێکی ژیرانه ،که لهوانهیه له ئاکامی چهند فکر و بۆچوونی ناو باس������هکهوه هاتبێته دی. بهاڵم بۆ ئهوه بابهتێک چهواشه بکرێت و به ئامانج نهگات ،چهندین شێواز ههن: الیهنی بهرامبهر بۆ بابهتێکی الوهکی ڕابکێش������رێت تا له باسه سهرهکییهكه دوور بکهوێتهوه .شێوازێکی تر، هێرش بۆ سهر کهسایهتیی بهرامبهر و ئهویش دوورکهوتنهوه له مهبهسته سهرهکییهکهیه. خاڵێکی تر ئهوهیه ،کهسی ڕووبهڕوو بهوه تاوانبار بکرێت" :وادیاره الیهنگری ئهوی ،یان دهڵێی ئهوت پێ له ئێمه باشتره!" خاڵی تر ،له ناو گش������ت باس������هکهدا ،پهنا بۆ چهند وش������هیهک ببرێت و بکرێته تهوهری باسهکه و ،بهردهوام بگوترێتهوه .له دۆخێکی وادا خهنیمی باس������هکه دهخرێته بارودۆخێکی بهرگرییهوه و له بری ئهوهی دیالۆگێکی ئهقاڵنی دروست ببێت ،کهشوههوایهکی پشووبڕ و تهماوی چێ دهبێت. بۆ ئهوهی باس و لێدوانێکی ئهقاڵنی نهکرێت ،کهڵک له وش������هی ناخۆش و التاو وهردهگیرێت و له قهبرغهی ڕووبهڕووهکهی دهدرێت. ههوڵدان بۆ س������هپاندنی بیڕ و ڕا له چرکهدا ،که لێرهدا مهبهس������ت ئاڵوگۆڕی فکر و هزر نییه ،بهڵکو ئامانج داس������هپاندنه .دیالۆگ که له نێوان چهند کهس������دا بهڕێوهدهچێت ،به مانای ڕاگۆڕینهوه و گهڕان بهدوای واڵم و دۆزینهوهی چارهس������هره .لهبهر ئهوه له دیالۆگدا ،داس������هپاندن هیچ شوێنێکی بۆ نییه و له بنهڕهتیشهوه لهگهڵ مۆنۆلۆگدا جیاوازه. ش������ێوازێکی تر که زۆر باوه ،گهڕانهوه بۆ مێژووه .کاتێک پرس������ێکی گرینگی ڕۆژ دهدرێته بهر باس ،پهنا بۆ "س������هروهری"" ،خزمهت" و "خهباتی خوێناوی" دهبرێت ،تا بهم ڕێگهیهوه کار له س������هر "ههست"ی هاوواڵتیان و بێدهنگکردنی بهرامبهرهکه بکرێت. تێکنیک������ی زاڵبوون بهس������هر الیهنی بهرامبهردا .بڕینی قس������هی الیهنی بهرامبهر له گفتوگۆدا .باس������کردن و ناوهێنان������ی پله و پۆس������ت و تهمهنی خهبات له کاتی باس و لێدوان������دا .ئهمهیان بۆ بێدهنگکردن و بچووککردنی کهسی بهرامبهر بهکار دههێندرێت .ئهم شێوازه (تێکنیکی زاڵبوون) له دهڤهری ئێمهدا باوه. به گشتی ،کۆی ئهم شێوازانه هیچ پرسێک چارهسهر ناکات ،تهنیا کێشه و پرسهکان کهڵهکه دهکات و هیچ ئاکامێکی ئهقاڵنیش بهدهست نادات.
ئابی 2013
45
حزبهكان و كاریگهرییان لهسهر ههڵبژاردن بهگشتی حزب پێكهاتهیهكی سیاسییه ،گرووپێك له هاوواڵتیان ك������ه یهك ئامانج و یهك بۆچوونیان ههیه ،له یهكتر كۆدهبنهوه و خهریك������ی ههندێ چاالكیی دهب������ن ،تاكو بتوان������ن حزبهكهیان بگهیێننه ههڵوێستێكی بههێز. ئامانجی سهرهكیی حزبێكی سیاسی ،بهدهستهێنانی دهسهاڵته. ههر كاتێك حزبێ������ك لهنێو پهرلهمان������دا نوێنهرێك یان زیاتری ههبێت ،دهتوانێت كاریگهری لهسهر ڕهشنووسی یاسا ،بودجه و سیاسهتی نهتهوهییدا ههبێت. ههر ڕێكخراوێكی سیاسی ،ناتوانێت حزبێكی سیاسی بێت .بۆ ئهوهی وهكو حزبێكی سیاسی بناسرێت ،دهبێ به لهبهرچاوگرتنی ههندێ پێوهر كه دیاریكراوه ،بهپێی یاس������ا مۆڵهتی پێ بدرێت و بهپێی یاس������اش كار بكات ،چونكه هیچ حزبێكی سیاس������ی له سهرووی یاساوه نییه. حزب������ی مۆڵهتپێدراو ،دوای ئهوهی له كۆمیس������یۆنی ههڵبژاردن مۆڵهتی پێدهدرێت ،جگه لهوهی دهچێته نێو كێبڕكێ و ههڵمهتی ههڵبژاردنهوه ،بهڵكو دهتوانێت بۆ ههڵبژاردنی س������هركۆماری و س������هرۆكایهتیی پهرلهمان ،بهپێی یاسای پهسهندكراو ،كاندیدی خۆی دیاری بكات. ئهگهر له گرنگی و ڕۆڵی حزبه سیاس������ییهكان ،دامهزراوهكان، یهكێت������ی و گرووپهكانی دیكهی كۆمهاڵیهتی ب������اش وردبینهوه، دهتوانین به گرووپ������ه ناوبژیوانهكان ناویان بێنین ،كه له نێوان نهتهوه و دهوڵهتدا چاالكیی دهكهن .به وتهی یهكێ له زانایانی زانسته كۆمهاڵیهتییهکان( :ئهو پێكهاته و گرووپه كۆمهاڵیهتیانه، دهبنه هۆکارێک كه بهر ب������ه ڕووخانی حكوومهت دهگرن .واته لهكاتی نهبوونی دهس������هاڵتی ناوبژیوان (ئۆپۆزس������یۆن) ،هێزی دهس������هاڵتدار ،وهك������و ڕووبارێك������ی گهورهیه كه به ش������هپۆله سهركێشهكانیهوه ،ههموو شتێك وێران دهكات .ئهو دامهزراوه كۆمهاڵیهتییان������ه ،ڕێگری له ههڵچوون������ی ڕووبار دهكات و ئاوی ڕووبار بهرهو جۆگهكان ڕێنوێنی دهکات. بۆی������ه حزب ڕوویێكی بهرچاوی ئازادی������ی كۆمهڵهكانه .بوون و ژمارهیان ،ل������ه كاتی ههڵبژاردن و دوای ههڵبژاردن ،له قۆناغی كاری حكووم������هت ،كاریگهرییهك������ی گرنگی ههیه .بوونی حزب، دهبێته هۆی ئهوهی ،كه چاالكییه سیاس������ییهكان له ش������ێوازی
46ههڵبژاردن ژماره ()36
دیوهخان دهرچێت ،پاڵێوراوان له چوارچێوهی پێكهاتهی یاسا، دهنگ و بیروبۆچوونهکان دهبنه ئامانج و ڕێکاری سیاسی. دوای ش������یكردنهوهی ڕۆڵ و گرنگی������ی حزبه سیاس������ییهكان له ههڵبژاردن ،ئێستا بهش������ێوهیهكی چڕ سیستمهكانی تاكحزبی و چهندحزبی و پێناسهكانی ئهو جۆره سیستهمانه شی دهكهینهوه: سیستهمی تاكحزبی :سیس������تهمی یهك حزبی ،له دیاردهكانی سهدهی بیستهمه كه لهالیهن ههندێ له كاربهدهستانی زۆردار و دهس������هاڵتداری جیهان له سهردهمی خۆیان ،داهێنراوه .لهو سیس������تهمهدا ،ههڵبژاردن مان������ای ڕاس������تهقینهی خۆی نییه. تایبهتمهندیی تاكحزبی ئهوهیه كه پاوانخوازه و مۆڵهتی چاالكی ناداته حزب و گرووپه سیاسییهكانی دیكه. بهش������ێوهیهكی بابهتیانه ئهو جۆره حزبانه ،خۆیان به سیمبولی ئیڕادهی میللهت دادهنێن .ماف������ی تهواویان بۆخۆیان داناوه و نكۆل������ی له حزب و گرووپهكانی دیكه دهكهن و ،ههوڵدهدهن كه دهسهاڵتی خۆیان بهسهر ههموو كۆمهڵگه و واڵتدا بسهپێنن ،كه ئ������هو جۆره بیركردنهوهیه ،له كات������ی ئهنجامدانی ههڵبژاردن و دوای ههڵبژاردنیش ،كاریگهری لهسهر پێكهاته و شێوهی كاری دهوڵهتدا دهبێت. لهوانهی������ه ههندێجار له پاڵ حزبی دهس������هاڵتدار ،حزب و گرووپه سیاس������ییهكانی دیكه ههبن ،بهاڵم به گش������تی ئهو جۆره حزبانه، پش������ت به دهستهی دهس������هاڵت دهبهستن و ،له ڕاس������تیدا لهژێر چاودێریی ئهوان ،ڕۆڵی ئۆپۆزس������یۆن دهبینن .بۆیه له سیستهمی یهك حزبیدا ههموو دهسهاڵتهكان لهدهست یهك حزبدا چڕ ببێتهوه و تهواوی كاره سیاسییهكان و پۆسته ههستیارهکان له ئهنجومهنی یاسادانان تا دهگاته حكوومهت ،لهژێر دهسهاڵتی یهك حزبدا بێت. سیستهمی چهندحزبی :له سیستهمی چهند حزبیدا ،كێبڕكێ له نێوان حزبهكان ،ڕێگر دهبێت لهوهی كه دهسهاڵت لهنێو دهستی یهك حزبدا چڕ ببێتهوه .لهو سیس������تهمهدا ،ههڵبژاردن مانای ڕاستهقینهی خۆی ههیه ،دیاردهی پاوانخوازی ،له كۆمهڵگهدا دوور دهكهوێت������هوه ...و ده ئهنجامدا ،به دڵنیایییهوه دهتوانین بڵێین ،كه بهدیهاتنی دیموكراسی له سیستهمهكانی چهندحزبی، زۆر له سیستهمهكانی تاكحزبی باشتره. http://www.ariaye.com
كورتهیهك لهسهر سیستهمی ههڵبژاردنی فهڕهنسا و ئهلمانیا فهڕهنسا
له س������اڵی ،1962كۆماری فهڕهنس������ا سیس������تهمی ئێلێكت������رال كالێج������ی خۆی ههڵوهش������اندهوه و ج������ۆری سیس������تهمی ههڵبژاردنی ڕاستهوخۆی خهڵكی بنیات نا، كه ههر حهوت ساڵ جارێك ئهنجام دهدرا (دواتر بۆ پێنج ساڵ كهم كرایهوه) .لهبهر ئهوهی ههڵبژاردنی ڕاس������تهوخۆ لهوانهیه ببێته هۆی ئهوهی كه زۆرێك له پاڵێوراوانی كهمینه خۆی������ان كاندید بكهن و بهبێ هیچ هۆیهك ڕێڕهوی ههڵب������ژاردن ئاڵۆز بكهن، كۆمهڵێك یاس������ای تایبهت دانرا تاكو ئهو پاڵێوراوانهی كه پێش������بینی دهكرێت هیچ شانسێكیان بۆ س������هركهوتن نییه ،له ڕێی پرۆس������هیهكی لێكۆڵین������هوهی قورس ،وهال بنرێن .ش������ێوازێك كه بۆ چارهسهری ئهو گرفته بیریان لێ كردهوه بهو شێوهیهیه: ب������ۆ ئ������هوهی كهس������ێك ل������ه ههڵبژاردنی فهڕهنسادا ببێته پاڵێوراو ،دهبێ النیكهم 500 كهس ل������ه نێو 45ه������هزار دهس������هاڵتداری حكوومهتی ،كه زیاتر له 35ههزار كهس������یان (سهرۆكی ش������ارهوان(ین ،واژۆی پاڵپشی بۆ بك������هن .ئ������هو س������هرۆك ش������ارهوانانه ك������ه ههریهكهیان تهنها دهتوانن پاڵپش������تی له یهك ك������هس بك������هن ،دهتوان������ن خۆی������ان نوێنهری بازنهیهك������ی ههڵب������ژاردن ب������ه قهبارهیهكی جۆراجۆر ،له ش������اره س������هرهكییهكان وهكو پاری������س بگره تا دهگاته بازنهی زۆر بچووك، بن .بچووكترین بازنهی ههڵبژاردن ،گوندێكه، كه تهنها یهك دانیشتووی ههیه.
ئهڵمانیا
ڕاس������ته كه بوون������ی ئهڵمانیا له پلهی یهكهمی ئهو پێرسته دووره له چاوهڕوانی، بهاڵم ئ������هو پلهیهی بهبێ هۆ بهدهس������ت نههێناوه ،چونكه ئهوهی كه له سیستهمی ئێلیكترال كالێجدا بێهوده و ئاڵۆزتریشه، ئهوهیه كه هیچ سیس������تهمێكی ئێلێكترال كالێجێك له كرداردا بوونی نهبێت. دهس������تووری ههمیشهیی ئهڵمانیا ،كه له ساڵی 1949له ئهڵمانیای ڕۆژئاوا و له ساڵی 1990له سهرتاسهری ئهڵمانیا س������وودی ل������ێ وهرگی������راوه ،جۆرێك له سیس������تهمی دهنگدانی بنیاتناوه كه ههر دهنگدهرێك دهب������ی دهنگ بخاته نێو دوو س������ندووقی دهنگدان������هوه ،یهكێ������ك ب������ۆ ههڵبژاردن������ی پاڵێ������وراوهكان و ئ������هوی دیكهش ب������ۆ ههڵبژاردنی حزبهكان .بهو ش������ێوازه ،حزبی ههڵبژێردراو بهپێی ئهو دهنگان������هی بهدهس������تیهێناوه ،ڕێ������ژهی كورسییهكانی دیاری دهكات .ئهندامانی پهرلهمانی������ش ڕاوێ������ژكاری گش������تی ههڵدهبژێرن .ل������ه ئهنجومهنی نوێنهرانی ئهڵمانیاش������دا ش������ێوازی دابهشكردنی كورس������ییهكان لهس������هر بنهمای ڕێژهی دهنگ������ی حزب������هكان بهرامب������هر ب������ه ئهنجامهكان������ی دهنگ������ی دووهم������ی ههر ویالیهتێ������ك بۆی دی������اری دهكرێت ،ههر نوێنهرێكیش كه به دهنگی ڕاس������تهوخۆ ههڵبژێردرابێت ،كورس������یی خۆی لهنێو ئهنجومهندا دهپارێزێت.
ه������هر بهو هۆیهوه ل������ه ههندێ خولی ههڵبژاردن������ی ئهنجومهن ل������ه ئهڵمانیادا، لهوانه ل������ه ههڵبژاردنی پازدهمین خولی بوندس������تاگ ،له جیاتی 598نوێنهر ،به گشتی 603ئهندام چوونه نێو ئهنجومهنی ئهو واڵتهوه. له ساڵی ،2008دادگای دهستووری ئهڵمانیا ئ������هو ههنگاوهی بهنایاس������ایی ڕاگهیاند ،چونكه بهو شێوازه ئهو حزبهی كه دهنگی كهمتری بهدهس������تهێناوه ،له ك������رداردا لهوانهیه كورس������ییهكی زیاتر بهدهس������ت بێنێت .دادگا بڕیاری دا ،كه دهوڵ������هت مۆڵهت������ی س������ێ س������اڵی ب������ۆ ههمواركردنی ئهو یاسایه دانا و ،مانگی ژوئی������هی 2011ی ب������ه دوا مۆڵ������هت بۆ ههمواركردن دیاریك������رد .كهمێك بهر له كۆتاییهاتنی م������اوهی كۆتایی ،دهوڵهتی ئهنجیال مێركل ،كه حزبهكهی س������وودی لهو سیستهمه وهرگرتبوو ،ڕهشنووسێكی ب������ۆ ههمواركردنی یاس������ای ههڵبژاردن پێشكهش كرد ،كه به هۆی لێكچوون به نایاسایی ڕاگهیێندرا و ،ئهو واڵته بهبێ بوونی یاس������ای ههڵبژاردن������ی دیاریكراو مایهوه .ئێستا دهبێ بهر له ههڵبژاردنی گش������تی له پاییزی 2013ڕهشنووسێكی نوێ بۆ یاس������ای ههڵبژاردن پێشكهش و پهسهند بكرێت .بهدهر لهوه ،قهیرانێكی یاسایی بهڕێوهیه. http://921343.blogfa.com/
ئابی 2013
47
هاوواڵتیبوون و بهشداریی سیاسی
دیار مهال خدر ئ������هم دوو چهمك������ه (هاوواڵتیبوون و بهش������داریی سیاسی) له سیس������تهمی دیموكراسیدا گرنگن و به بنهما یا به كۆڵهكهی دیموكراس������ی ههژمار دهكرێن. به جۆرێك كه ناكرێت باس له دیموكراسیبوونی ههر دهوڵهتێك بكرێ ،بهبێ ئهوهی باس له (هاوواڵتیبوون و بهشداریی سیاس������ی ) نهكرێت ،ههروهها پێوهری دیموكراس������یبوونی ههر دهوڵهتێ������ك دهگهرێتهوه بۆ چاالکبوون������ی پرهنس������یپی هاوواڵتیب������وون و ڕادهی بهشداریی سیاس������ی تێیدا ،بۆیه لهبهر گرنگیی ئهم دوو چهمكه ،تیشكیان دهخهمه سهر. 48ههڵبژاردن ژماره ()36
زۆر پێناسهی جۆراوجۆر بۆ چهمكی هاوواڵتیبوون كراوه ،بهاڵم كورتی دهكهینهوه لهم دوو پێناس������هی خوارهوه :دائی������رهی مهعاریفی بریتانی بهمش������ێوه پێناسهی هاوواڵتیبوون دهكات" :بریتییه له پهیوهندیی نێوان ت������اك و دهوڵهت له چوارچێ������وهی دهوڵهتێكی دیاریكراودا ،یاسا دیاری دهكات ،ئهم پهیوهندییهش ماف و ئهركهكان لهخۆ دهگرێت ".ههروهها (موسوعه الكت������اب الدولی) هاوواڵتیبوون وا پێناس������ه دهكات: "بریتییه ل������ه ئهندامێتییهكی تهواو له دهوڵهتدا ،یا له ههندێ������ك له یهكهكانی حوكم������دا .هاوواڵتی ههندێك مافی ههیه وهك مافی دهنگدان و وهرگرتنی پۆس������ته حكوومی و حزبییهكان و ،له بهرامبهریشدا ههندێك ئهركی لهس������هر شانه ،وهك دانی باج و بهرگریكردن له نیشتمانهكهی. بهشێوهیهكی گشتی هاوواڵتیبوون مافێكی یاسایی سیاس������ییه ،وهك مافی ههڵبژاردن ،خۆكاندیدكردن، ههروهها گهیشتن به پۆس������ته گشتییهكان .چهمكی هاوواڵتیب������وون وابهس������تهبوون و ئینتیمای������ه ب������ۆ كۆمهڵگهیهك ،كه پهیوهندیی (كۆمهاڵیهتی ،سیاسی و كولت������ووری) له چوارچێوهی واڵتێك������ی دیاریكراودا كۆیاندهكاتهوه .به پێی تیۆرهكهی (جان جاك ڕۆسۆ) هاوواڵتیبوون "گرێبهستێكی كۆمهاڵیهتییه و تێیدا تاك
خاوهنی كۆمهڵێك ماف������ی مرۆییه و له ههمان كاتدا، كۆمهڵێ������ك ئهركی كۆمهاڵیهتی له ئهس������تۆ دهگرێت و پێویسته پابهندیان بێت ".له ناو چهمكی هاوواڵتیبووندا زۆر جار باس������ی (هاوواڵتیی چ������االك) دهكرێت كه مهبهس������ت لێ������ی ،تاكی چاالكه كه ل������ه ڕێگهی كاره فهرمییهكهیهوه یا له ڕێگهی كاری خۆبهخشانهدا له چوارچێوهی ڕێكخراوهكان������ی كۆمهڵی مهدهنیدا بۆ بهرزكردنهوهی ئاستی وشیاری و پێشخستنی باری شارستانیی كۆمهڵگهکهی بهشداری دهکات. به هۆی ئ������هو گرنگییهی كه چهمكی هاوواڵتیبوون ههیهتی ،زۆرێك له واڵتان له ئێستادا ههوڵدهدهن به پێناس������هكردنی و خس������تنه ڕووی ئ������هو مافانهی كه پێویس������ته هاوواڵتی پێیان بزانێت و خاوهندارێتیان ب������كات ،له ههمان كاتیش������دا ئ������هو ئهركانهی كه به هاوواڵت������ی دهس������پێردرێت ،دهب������ێ ل������هبهرامب������هر كۆمهڵگهكهی������دا جێبهجێی������ان ب������كات .ل������ه ڕووی یاساییشهوه چهمكی هاوواڵتی بریتییه له پهیوهندیی نێوان تاك و دهوڵهت .به پێی یاسا ،ههر هاوواڵتییهك پێویس������ته خاوهنی ڕهگهزنامهی باری شارس������تانیی واڵتهكهی بێت و لهو ڕێگهیهوه دهتوانێت مافه یاسایی و سیاسییهكانی له چوارچێوهی واڵتهكهیدا دهستهبهر بكات. كهوات������ه هاوواڵتیبوون له ڕوانگ������هی ههر یهك له یاسا و كۆمهڵگه دوو مانا و واتای جیاوازیان ههیه. ل������ه ڕووی یاس������اوه مهرج������ه هاوواڵت������ی خاوهنی ڕهگهزنامهی باری شارس������تانی بێت ،بهاڵم له ڕووی كۆمهڵگ������هوه بنهمای س������هرهكی ب������ۆ هاوواڵتیبوون وابهستهبوون و ئینتیمایه بۆ واڵتهكهی. هاوواڵتیبوون پهیوهندییهك������ی پتهوی ههیه لهگهڵ بهش������داریی سیاس������یدا و ههردووكیان تهواوكهری یهكترن ،چونكه تاك ناتوانێت بهش������داریی سیاسی بكات تا ههس������ت نهكات ،كه هاوواڵتییهكی تهواوه و مافی پراكتیزهكردن و مومارهسهكردنی مافهكانی له نیش������تمانهكهیدا ههیه .س������هبارهت به بهش������داریی سیاسی ،ئهم چهمكه بووهته جێگهی سهرنجی چهند زانا و بیرمهندێك كه ههریهكهیان پێناسهی خۆیانیان بۆ كردووه.
س������اموێل هانتینگتۆن و جۆن نلس������ۆن بهشداریی سیاس������ی بهم جۆره پێناس������ه دهك������هن" :بریتیه له چاالكیی������هك كه هاوواڵتییه ئاس������ایییهكان جێبهجێی دهکهن به ئامانجی كاریگهری دانان لهسهر پرۆسهی دروس������تكردنی بڕیار ،جا ئهو چاالكییه تاكه كهسی بێ������ت یان گروپێك بێت ،بهیهك������هوه كار بكهن یان به پچڕپچ������ڕی ،ب������ه ش������ێوهیهكی ئاش������تییانه بێت یان توندوتیژی ،بهشێوهیكی شهرعی بێت یان ناشهرعی و ،بهشێوهیهكی كارا یان ناكارا كار بكهن". دهتوانین بڵێین كه به شێوهیهكی گشتی ،بهشداریی سیاس������ی بریتییه له توانای هاوواڵتیان بۆ دهربڕینی بۆچوونهكانیان به شێوهیهكی ئاشكرا و كاریگهریی دروس������تكردن ل������ه دهركردن������ی بڕی������ارهكان ،جا به ش������ێوهیهكی ڕاس������تهوخۆ بێ������ت ی������ان ل������ه ڕێگای نوێنهرهكانیانهوه بێت .بهش������داریی سیاسی ههموو ئهو چهمكانه لهخۆ دهگرێت كه ئامانجیان كاریگهریی دانان������ه لهس������هر ئ������هو بڕیاران������هی ،كه ل������ه الیهنه پهیوهندارهكان������ی تایبهت به دروس������تكردنی بڕیاری سیاس������ییهوه دهردهچ������ن ،ئهوانی������ش دهس������هاڵتی یاس������ادانان ،دهس������هالتی جێبهجێك������ردن و پارت������ه سیاسییهكان. بهش������داریی سیاس������ی به یهكێك ل������ه گرنگترین بنهماكانی دیموكراس������ی ههژمار دهكرێت ،بنهمایهكه كه له ژێر س������ایهیدا دهتوانرێ������ت تایبهتمهندییهكانی سیس������تهمه دیموكراس������ییهكان جی������ا بكرێنهوه و، هاوسهنگ بكرێن كه لهسهر بنهمای هاوواڵتیبوون و یهكس������انی له ماف و ئهركدا بنی������اد نراوه .ئهمهش سیستهمه دیموكراسییهكان له سیستهمه دیكتاتۆر و شمولییهكان كهلهسهر بنهمای قۆرخكاری ،تاكرهوی و ستهمكاری بنیاد نراوه ،جیا دهكاتهوه. بهشداریی سیاس������ی به جهوههری هاوواڵتیبوون دادهنرێت ،كه تێیدا هاوواڵتی������ان به مافه (مهدهنی، سیاس������ی ،كۆمهاڵیهت������ی ،ئابووری و ڕۆش������نبیری) یهكانیانهوه ئاشنان و ئازادانه مومارهسهی دهكهن، ئهمهش له ڕێگهی گرێبهس������تێكی كۆمهاڵیهتییهوه ،كه له دهس������تووردا به ڕوونی ئاماژه بهو مافانهكراوه، ههروهها به دهقی یاساییش ڕێكخراوه.
ئابی 2013
49
نهتهو ه چییـه؟ * ئامادهکردن :باوکی زاگرۆس نهتهوه ،یهکهیهکی گهوره و ڕهنگاوڕهنگه له مرۆڤهکان ،که کولتوور و ههس������تی هاوبهش لێکیان گرێ دهدات .ئهم دوو هاوکێش������هیهن که ههستی پێکهوهژیان ل������ه نێ������و یهک������ه گهورهک������هدا و ،له جوگرافیایهک������ی دیاریک������راودا دێنێته کایهوه .هی������چ گرینگ نییه ئهو یهکهیه دهوڵهتی نهبێ������ت (دهوڵهت -نهتهوه)، گرینگ ئهو ههس������ته هاوبهش������هیه ،که دهخوازێت له داهاتوودا پێکهوه بژین. کۆبهن������دی بۆچوونهکانی (ئهرنێس������ت ڕێن������ان )١٨٩٢-١٨٢٣یش ل������ه وتاره بهناوبانگهی (نهتهوه چییه)دا ئهوهیه، می������رات و بیرهوهریی هاوبهش ،ئهویتر تهما بۆ پێکهوهژیان لهگهڵ یهکتردا. ڕووپێرت ئهمێرس������ۆن (:)١٩٧٩-١٨٩٩ "نهتهوه ،گرووپه خهڵکێکن که ههس������ت دهکهن له دوو بواردا لێک گرێ دراون. یهکهم :بهش������ێکن له میراتی هاوبهش. دووهم :داهاتوویهکی هاوبهشیان ههیه". لهسهر بنهمای ئهم واتایه ،ئهم کۆمهڵه گرووپه ههست دهکهن که نهتهوهن. بۆ ئهوهی نهتهوه لهس������هر بنهمای ئهم دوو خاڵهی سهرهوه خۆی گهاڵله بکات و پێک بێت ،واڵتی هاوبهش یارمهتیدهریان دهبێ������ت .بزووتن������هوهی سیاس������یش کۆکهرهوهی ئهم سێ هاوکێشهیهیه و به ئامانجیان دهگهیێنێت.
50ههڵبژاردن ژماره ()36
زمان ڕۆحی نهتهوهیه
ویلهێڵم ڤ������ۆن هوومبۆڵد (Wilhelm :)١٨٣٥-١٧٦٧ Von Humboldt
زمان به یهکێک له بنهما سهرهتایییهکانی پێکهێنانی نهتهوه دهزانێت .هوومبۆڵد دهڵێت :زمان������ه جۆراوجۆرهکان دهنگه تایبهتییهکانی هزر و ههس������تی تایبهت به نهتهوهکانن .کهرهس������هیهکی زۆر، تهنی������ا دوای ناولێنانی������ان لهالی������هن (نهتهوه)وه دروست دهکرێن و بوونیان دهبێت .له ڕاس������تیدا ،زم������ان ههمان نهتهوهیه. زانستنامهی بڕۆکهاوس������ی ئهڵمانی: نهتهوه ،کۆمهڵه گرووپێکی مرۆڤییه که دانیشتووی واڵتێکن و بههۆی گهشهی سیاس������ییهوه پێکهاتوون و ،خوازیاری ئهوهن که پێکهوه بژین. ئهنتۆنی گیدێنز :نهتهوه بێدهوڵهتهکان به ش������ێوهیهکی تایبهت������ی له جیهانی ئهمڕۆدا بهرچ������اون ،بهاڵم النیکهم له ماوهی سهد ساڵی ڕابردوودا بوونیان ههب������ووه .نهت������هوهی بێدهوڵ������هت خهڵکانێکن که بڕوایان وایه س������هر به کۆمهڵگهیهکن ،بهاڵم خاوهنی دهوڵهت – نهتهوه نین. تایبهتمهندییهکانی ئ������هو کۆمهڵگهیه، ههر ئ������هو تایبهتمهندییهن که "بێندیک ئهندرس������ۆن" جهختی������ان لهس������هر
دهکات������هوه .به واتایهک������ی تر ،زمانی هاوبهش ،مێژووی کولتووری هاوبهش و چهشنێک مێژووی تایبهت بهخۆ و، تا ڕادهیهک هاوبهش������ی دهس������کرده. لهبهر ئ������هوه نهت������هوه بێدهوڵهتهکان خاوهن������ی "ناسیۆنالیس������م"ن ،چونکه تهژی������ن ل������ه ناس������نامهی نهتهوهیی؛ نهتهوهشیان ههیه و خاوهنی چهشنه کۆمهڵگهیهکن ،بهاڵم دهوڵهتیان نییه و ئاوات������ی ئهوهیان ههیه ،ک������ه ببن به دهوڵهت .نهت������هوهی کورد یهکێک لهو نهتهوانهیه که بهسهر چهند واڵت له ڕۆژههاڵت������ی ناوهڕاس������تدا داب������هش کراوه. ئ������هو بڕوایه ک������ه کوردس������تان دهبێ دهوڵهتی سهربهخۆی ههبێت ،له گۆڕێدا ههی������ه ،بهاڵم دهوڵهت نییه و ش������هڕ و پێکدادانی������ش بهم هۆیهوه ڕوو دهدهن. بێش������ک بوون������ی نهت������هوهی بێدهوڵهت ههمیشه نابێته هۆی شهڕ و پێکدادانی خهست. کۆمهڵه نهتهوهیهک ههن ،که ڕێژهیهکی ک������هم له ناویاندا الیهنگری له بوون به دهوڵهت دهکهن .له ئهورووپا نموونهی جیاوازم������ان ل������هو ب������وارهدا ه������هن. چارهنووسی س������کۆتلهندا ،کاتالۆنیا و باسک چییان بهسهر دێت؟ ئایا بهلژیکا دابهش دهبێت؟
ئابی 2013
51
52ههڵبژاردن ژماره ()36