Govar 36

Page 1

‫ئابی ‪2013‬‬

‫‪1‬‬


‫‪2‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)36‬‬


‫پێکه‌وه‌هه‌ڵکردن و ڕه‌چاوکردنی‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندیی گشتی‬

‫‌سپێك‬ ‫ده‬

‫کۆنگ������ره‌ی نه‌ته‌وه‌یی ک‌ه به‌ڕێوه‌یه‌‪ ،‬ده‌خوازێت زۆرینه‌ی ده‌نگ و ڕه‌نگ‌ه جیاوازه‌کان له‌خۆ بگرێت‪.‬‬ ‫ئه‌م������ه‌ نموونه‌کی ج������وان و ده‌گمه‌ن‌ه له‌ مێژووی کوردس������تاندا‪ .‬یه‌که‌مین هه‌نگاو ب������ۆ تۆکمه‌بوون و‬ ‫سه‌رکه‌وتن له‌و بواره‌دا‪ ،‬ده‌رخستنی ته‌ما و ویستی پێکه‌وه‌هه‌ڵکردن و پێکه‌وه‌کارکردنه‌‪.‬‬ ‫کۆنگره‌ی نه‌ته‌وه‌یی به‌ر له هه‌ر هه‌نگاوێک‪ ،‬شانۆی کۆبوونه‌وه‌یه‌کی گشتگر‌ه ل‌ه پانتایی کوردستاندا‪.‬‬ ‫ڕێککه‌وتن ل‌ه هه‌نگاوی یه‌که‌مدا‪ ،‬ده‌س������که‌وتێکی مه‌زنه‌‪ ،‬چونک‌ه گشت ڕه‌نگ‪ ،‬ده‌نگ و بۆچوونه‌کان ک‌ه‬ ‫تا به‌ر ل‌ه ئێستا کێشه‌ و دڕدۆنگیان له‌ نێوان خۆیاندا هه‌بوو‌ه و هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌مڕۆک‌ه له‌ ژێر سه‌یوانه‌یه‌کی‬ ‫نه‌ته‌وه‌ییدا کۆ ده‌بنه‌و‌ه و پێکه‌وه‌ هه‌ڵده‌که‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌م������‌ه هه‌م ڕاهێنان‌ه و هه‌میش دۆزینه‌وه‌ی زمانی هاوبه‌ش������‌ه بۆ ڕه‌چاوکردنی پرس������ێکی گرینگی‬ ‫نه‌ته‌وه‌ی������ی‪ .‬ئاکام������ه‌کان و په‌یامه‌کانی ئ������ه‌و کۆنگره‌ی‌ه چی ده‌بێت و چ������ی داده‌ڕێژێت‪ ،‬له‌ یه‌که‌مین‬ ‫هه‌نگاوی خۆیدا ده‌بێ ئه‌و دیمه‌نه‌ ب‌ه کۆمه‌ڵگه‌ی کوردستان و ده‌ره‌وه‌ نیشان بدرێت‪ ،‬که‌ حزب‪ ،‬الیه‌ن‌ه‬ ‫سیاسی و که‌سایه‌تییه‌کانی کۆمه‌ڵگه‌ی کوردستان توانای پێکه‌وه‌کارکردنیان هه‌ی‌ه و‪ ،‬بۆ ڕووداوێکی‬ ‫ئاوا گرینگ‪ ،‬گش������ت کێش������ه‌کانیان وه‌ال ده‌نێن و بیر له‌ ش������تێکی تر ده‌که‌نه‌وه‌‪ ،‬که‌ له‌ پله‌ی یه‌که‌می‬ ‫پرسه‌کاندایه‌‪.‬‬ ‫مه‌سعوود بارزانی سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان ل‌ه کۆبوونه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ گشت الیه‌ن‌ه سیاسییه‌کانی‬ ‫هه‌ر چوار پارچه‌ی کوردس������تان داوای کرد‪« :‬داوا ل‌ه گشت الیه‌ن‌ه به‌شداربووان ده‌كه‌م ب‌ه گیانێكی‬ ‫برایان‌ه و نیشتمانی و دوور له‌ هه‌موو جۆره‌ هه‌ڵوێست و ئایدیۆلۆژییایه‌كی سیاسیی به‌رته‌سك له‌گه‌ڵ‬ ‫یه‌كتردا كار بكه‌ن بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌م هه‌نگاوه‌ به‌ سه‌ركه‌وتوویی بنرێت‪».‬‬ ‫کۆنگ������ره‌ی نه‌ته‌وه‌یی ده‌ب������ێ ڕاهێنان و گه‌ڕان ب������‌ه دوای کۆمه‌ڵ‌ه میکانیزمێک بێ������ت‪ ،‬ک‌ه توانای‬ ‫پێکه‌وه‌کارکردن ل‌ه ناو حزب و الیه‌ن‌ه سیاس������ییه‌کانی کوردس������تاندا به‌رجه‌ست‌ه و له‌ درێژه‌ی خۆیدا‬ ‫ڕه‌گئاژۆی������ی بکات‪ .‬ئه‌م������ه‌ ده‌توانێت ئه‌و هیوایه‌ش ل‌ه ناو کۆمه‌ڵگه‌ی کوردس������تاندا به‌هێز بکات‪ ،‬ک‌ه‬ ‫دیالۆگ و پێکه‌وه‌هه‌ڵکردن ده‌توانێت ببێته‌ ده‌سپێکی وه‌رچه‌رخانێک ل‌ه مێژووی بزووتنه‌وه‌ی سیاسی‬ ‫و کۆمه‌اڵیه‌تیی کوردستاندا‪.‬‬ ‫هه‌ر له‌م کۆاڵنه‌وه‌‪ ،‬ش������ۆڕبوونه‌وه‌ی که‌ش������وهه‌وای پێکه‌وه‌هه‌ڵکردن بۆ ناو کۆمه‌ڵگه‌ی کوردستان‪،‬‬ ‫پیش������اندانی الیه‌ن������ی هه‌ر‌ه جوانی ژیریی������ه‌‪ .‬به‌دامه‌زراوه‌ییکردنی ئه‌م چه‌مکان������ه‌‪ ،‬کۆمه‌ڵگ‌ه به‌هێز و‬ ‫به‌رپرسیار ده‌کات‪ .‬پێویست‌ه پێکه‌وه‌هه‌ڵکردن‪ ،‬سازان و ڕه‌چاوکردنی به‌رژه‌وه‌ندیی نه‌ته‌وه‌یی‪ ،‬بنه‌مای‬ ‫کاره‌کان بن‪ .‬ده‌بێ ناواخنی کۆنگره‌ی نه‌ته‌وه‌یی‪ ،‬گشت ده‌نگ‪ ،‬ڕه‌نگ‌ه و مه‌یله‌کان له‌خۆ بگرێت‪.‬‬ ‫بۆیه‌ به‌ر له‌ هه‌ر ش������تێک‪ ،‬پێویس������ت‌ه کۆنگره‌ی نه‌ته‌وه‌یی گۆڕه‌پان������ی پێکه‌وه‌هه‌ڵکردن و یه‌کڕیزیی‬ ‫ناوخۆیی بێت‪ .‬ئه‌و کۆنگره‌ی‌ه ک‌ه هاوواڵتیانی کوردس������تان ب‌ه تاسه‌یه‌کی نه‌ته‌وه‌یییه‌و‌ه له‌ چاوه‌ڕوانیی‬ ‫به‌ڕێوه‌چوونیدان‪ ،‬کۆکه‌ره‌وه‌ی گشت ده‌نگه‌کان‌ه بۆ به‌جێگه‌یاندنی ئه‌رکێکی مێژوویی و نه‌ته‌وه‌یی‪.‬‬

‫سه‌رنووسه‌ر‬ ‫ئابی ‪2013‬‬

‫‪3‬‬


‫لیستی سه‌ربه‌خۆ و نیمچه‌کراوه‌؛‬ ‫کێبه‌رکێیه‌کی دووالیه‌نه‌!‬

‫قه‌ره‌نی قادری‬ ‫بڕیاره‌ له‌ (‪)٢٠١٣/٩/٢١‬دا هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی‬ ‫له‌ هه‌رێمی کوردستان به‌ڕێوه‌ بچێت‪ .‬ئه‌مجاره‌یان به‌‬ ‫لیستی سه‌ربه‌خۆ و نیمچه‌کراوه‌ ملمالنێی هه‌ڵبژاردن‬ ‫و داهات������ووی پێکهێنان������ی حکووم������ه‌ت ل������ه‌ هه‌رێمی‬ ‫کوردستان ده‌ستنیشان ده‌کرێت‪.‬‬ ‫زۆرینه‌ی ه������ه‌ره‌ زۆری ح������زب و الیه‌ن������ه‌کان‪ ،‬له‌‬ ‫پێشه‌وه‌ی هه‌موویانه‌وه‌ پارتی دیموکراتی کوردستان‬ ‫و یه‌کێتیی نیش������تمانیی کوردس������تان ک������ه‌ دوو حزبی‬ ‫س������ه‌ره‌کیی ده‌س������ه‌اڵت و هه‌ڵگ������ری ڕێککه‌وتننامه‌ی‬ ‫ستراتیژیی هاوبه‌شن‪ ،‬ئه‌وانیش به‌ لیستی سه‌ربه‌خۆ‬ ‫له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا به‌شداری ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫سروش������تی لیس������تی س������ه‌ربه‌خۆ ل������ه‌ پانتایی������ی‬ ‫جوگرافیایه‌کی نه‌ته‌وه‌ییدا‪ ،‬بێشک کێبه‌رکێی خه‌ست‬ ‫هه‌نگاوی یه‌که‌م ده‌بێت و‪ ،‬هه‌ر لیستێکیش هه‌وڵده‌دات‬ ‫ب������ه‌ هه‌موو هێز و توان������اوه‌ زۆرترین ده‌نگده‌ر بۆ الی‬ ‫خۆی ڕاکێشێت‪ .‬خاڵێکی تریش که‌ هه‌ر له‌م سروشته‌وه‌‬ ‫س������ه‌رچاوه‌ ده‌گرێت‪ ،‬ئاکامی ده‌نگه‌کان و پێکهێنانی‬ ‫حکوومه‌ته‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ده‌رئه‌نجامه‌کانیش ده‌توانن کار‬ ‫‪4‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)36‬‬

‫له‌س������ه‌ر هاوپه‌یمانی و چۆنه‌تیی ئ������ه‌و له‌ چێکردنی‬ ‫حکوومه‌تدا هه‌بێت‪ .‬ئ������ه‌و هه‌ڵبژاردنه‌‪ ،‬که‌ بنه‌ماکه‌ی‬ ‫له‌س������ه‌ر لیس������تی س������ه‌ربه‌خۆیه‌‪ ،‬له‌ ئاکامدا ئه‌وه‌ش‬ ‫ده‌رده‌خ������ات‪ ،‬که‌ کێش������ی سیاس������ی و قورس������اییی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی هه‌ر حزب و الیه‌نی سیاسی له‌ کۆمه‌ڵگه‌دا‬ ‫چه‌نده‌‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر له‌ لیستی س������ه‌ربه‌خۆدا کێبه‌رکێ له‌ نێوان‬ ‫حزب و الیه‌نه‌کاندا خاڵی یه‌که‌م بێت‪ ،‬بێشک کێبه‌رکێ‬ ‫له‌ ناو لیس������تی نیمچه‌کراوه‌ش������دا خاڵ������ی دووه‌مه‌‪.‬‬ ‫سروش������تی لیس������تی نیمچه‌کراوه‌ش ئه‌و ده‌رفه‌ته‌ به‌‬ ‫هاوواڵتی������ان ده‌دات‪ ،‬که‌ ئ������ه‌و ڕیزبه‌ندییه‌ی حزبێکی‬ ‫سیاسیی دیاریکراو دایده‌ڕێژێت‪ ،‬هه‌ڵیوه‌شێنێته‌وه‌ و‬ ‫ب������ه‌ پێی حه‌ز و ئاواتی خۆی ه������اوکات که‌ ده‌نگ به‌‬ ‫لیستێک ده‌دات‪ ،‬ده‌توانێت ده‌نگ به‌ کاندێک بدات‪ ،‬که‌‬ ‫له‌ ناو لیسته‌که‌دا ده‌ستنیشانی ده‌کات‪.‬‬ ‫لێ������ره‌دا گرنگ نیی������ه‌ که‌ پاڵێوراوی مه‌به‌س������ت له‌‬ ‫ڕیزبه‌ندییه‌ک������ه‌دا خاوه‌ن������ی چ ژماره‌یه‌ک������ه‌‪ ،‬به‌ڵک������و‬ ‫هاوواڵتی������ان ده‌توانن جێگورکێ له‌ ناو لیس������ته‌که‌دا‬ ‫دروس������ت بک������ه‌ن و پاش و پێش به‌ ن������اوه‌کان بکه‌ن‪.‬‬ ‫هاوواڵتیان ده‌وری یه‌کالکه‌ره‌وه‌ ده‌گێڕن‪.‬‬ ‫لیس������تی نیمچه‌کراوه‌ هه‌ڵگری دوو تایبه‌تمه‌ندییه‌‪،‬‬ ‫پاڵێ������وراوی حزبێک������ی دیاریکراو که‌ ل������ه‌ هه‌ڵمه‌تی‬ ‫هه‌ڵبژاردندا بانگه‌ش������ه‌ بۆ لیستی حزبه‌که‌ی ده‌کات‪،‬‬ ‫به‌اڵم هاوکاتیش بانگه‌شه‌ بۆ ئه‌وه‌ ده‌کات‪ ،‬که‌ له‌ ناو‬ ‫لیس������ته‌که‌دا ده‌ن������گ به‌ویش بده‌ن‪ .‬دوو بانگه‌ش������ه‌ی‬ ‫هاوشان‪ ،‬یه‌کێکیان بۆ حزب و ئه‌ویتریان بۆ تاکی ناو‬ ‫لیس������ته‌که‌یه‌‪ .‬لیس������تی س������ه‌ربه‌خۆ و نیمچه‌کراوه‌‪،‬‬ ‫هه‌نگاوێکی تری دیموکراسییه‌ له‌ هه‌رێمی کوردستان‪.‬‬


‫کۆماری مالی؛ ئومێدێك بۆ‬ ‫ئاشتبوونه‌وه‌‌ و چاكسازی‬ ‫ئا‪ :‬سه‌كوان ئه‌رگوشی‬

‫له‌ سه‌ره‌‌تای ‪2012‬دا‪ ،‬باكووری مالی دوچاری یاخیبوونێكی‬ ‫توندی ته‌واریقه‌ ئه‌مازیغییه‌كان بوویه‌وه‌‪ .‬پاش ئه‌م یاخیبوونه‌‬ ‫و ل������ه‌ ئازاری ‪2012‬دا كوده‌تای������ه‌ك به‌رپابوو و‪ ،‬بوو به‌هۆی‬ ‫الدانی (ئه‌مادۆ تومانی توری) س������ه‌رۆكه‌ هه‌ڵبژێردراوه‌كه‌ی‬ ‫ئه‌و واڵته‌‪ .‬ئیس���ل��امییه‌ چه‌كداره‌كان ده‌س������تیان گرت به‌سه‌ر‬ ‫باك������ووری واڵت������دا و‪ ،‬نائارامییه‌كی زۆر كه‌وت������ه‌ ناو هه‌موو‬ ‫مالییه‌وه‌‪ .‬ئه‌م ڕووداوانه‌ وایان كرد‪ ،‬هێزه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كان به‌‬ ‫ده‌سپێش������خه‌رییه‌كی فه‌ره‌نس������ا هێز ڕه‌وانه‌ی مالی بكه‌ن و‪،‬‬ ‫ڕووبه‌ڕووی ئه‌و ته‌نگژانه‌ ببنه‌وه‌‪ ،‬به‌تایبه‌تی له‌ باكووری واڵت‪.‬‬ ‫تا ئێستاش ئه‌و هێزانه‌ هه‌ر ماون‪.‬‬ ‫له ڕۆژی یه‌كش������ه‌ممه‌‌ ڕێكه‌وتی ‪28‬ی ته‌ممووز‪ ،‬هه‌ڵبژاردنی‬ ‫س������ه‌رۆكایه‌تی له‌ مالی به‌ڕێوه‌چوو‪ .‬له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا ڕێژه‌ی‬ ‫به‌شداریكردن به‌به‌راورد به‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانی دیكه‪ ‌،‬له‌ ئاستێكی‬ ‫باشدا بوو‪ .‬ئه‌م ڕێژه‌ به‌رزه‌ی هه‌ڵبژاردن به‌ ئومێدی ده‌ربازبوون‬ ‫بوو له‌ پشێوییه‌كان و تێپه‌ڕاندنی قۆناغی حكوومه‌تی ئینتقالی‬ ‫و‪ ،‬ده‌سپێكردنی سه‌ره‌تایه‌کی نوێ له‌ یه‌كگرتن و یه‌كڕیزیدا‪.‬‬

‫له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا ‪ 27‬پاڵێوراو ڕكابه‌رایه‌تیان ده‌كرد‪ ،‬له‌م‬ ‫‪ 27‬پاڵێ������وراو‌ه ته‌نها یه‌كێكیان ئاف������ره‌ت بوو‪ .‬زۆربه‌ی ئه‌و‬ ‫پاڵێوراوانه‌ كه‌س������ایه‌تیی سیاسی ناسراون له‌م ‪ 20‬ساڵه‌ی‬ ‫ڕاب������ردوودا‪ ،‬بۆی������‌ه ئومێ������دی چاكس������ازیی ڕیش������ه‌یی بۆ‬ ‫به‌دیموكراس������یكردنی واڵت له‌سه‌ر ده‌س������تی ئه‌وان ڕه‌نگ‌ه‬ ‫الواز بێت‪ .‬ئه‌ركی س������ه‌ره‌كیی سه‌رۆكی نوێی هه‌ڵبژێردراو‬ ‫بریت������ی ده‌بێت‪ ،‬ل������‌ه ئه‌نجامدانی گفتوگۆی ئاش������تی له‌گه‌ڵ‬ ‫یاخیب������وو‌ه ته‌واریق������ه‌كان‪ .‬له‌الی خۆیان������ه‌و‌ه ته‌واریقه‌كان‬ ‫ڕه‌زامه‌ندییان نیش������اندابوو بۆ ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردن له‌و‬ ‫ناوچانه‌ی له‌ژێر كۆنترۆڵی ئه‌واندان‪ ،‬به‌اڵم ئاماد‌ه نه‌بوون‬ ‫چه‌كه‌كانی������ان دانێن و یه‌كێك له‌ س������ێ الیه‌ن‌ه س������ه‌ره‌كیی‌ه‬ ‫ئیس���ل��امییه‌كانی باكووری مالی هه‌ڕه‌ش������ه‌ی هێرشكردن‌ه‬ ‫س������ه‌ر بنكه‌كانی ده‌نگدانی كردبوو‪ ،‬به‌اڵم هه‌ڵبژاردنه‌ك‌ه ل‌ه‬ ‫كه‌شێكی ئارام و بێ توندوتیژی به‌ڕێوه‌چوو‪.‬‬ ‫له‌ خولی یه‌كه‌می هه‌ڵبژاردندا‪ ،‬هیچ كام له‌ پاڵێوراوه‌كان‬ ‫ده‌نگی پێویس������تیان به‌ده‌س������ت نه‌هێنا‪ ،‬ك������ه‌ زیاتر له‌ نیوه‌ی‬

‫ئابی ‪2013‬‬

‫‪5‬‬


‫ده‌نگه‌كانه‌‪ .‬بۆ خولی دووه‌می هه‌ڵبژاردن هه‌ردوو پاڵێوراوی‬ ‫س������ه‌ره‌كیی ئیبراهیم ئه‌بووبه‌كر كایتا به‌ ڕێژه‌ی ‪%39.79‬ی‬ ‫ده‌نگه‌كانی خولی یه‌كه‌م و پاڵێوراو س������ومایال سیس������ی به‌‬ ‫ڕێژه‌ی ‪%19.7‬ی ده‌نگه‌كان‪ ،‬ڕكابه‌رایه‌تیی یه‌كتریان ده‌كرد‪.‬‬ ‫بۆ خولی دووه‌می هه‌ڵبژاردن‪ ،‬ئه‌بووبه‌كر كایتا توانی پاڵپشتی‬ ‫‪ 22‬ل‌ه ‪ 25‬پاڵێوراوه‌كه‌ی خولی یه‌كه‌م به‌ده‌ست بێنێت‪.‬‬ ‫خولی دووه‌می هه‌ڵبژاردن له‌ رۆژی یه‌كشه‌مم‌ه ڕێكه‌وتی‬ ‫‪11‬ی ئابی ‪ 2013‬به‌ڕێوه‌چوو‪ ،‬له‌م خوله‌دا ئه‌بووبه‌كر كایتا‬ ‫ب‌ه به‌ده‌س������تهێنانی ‪ %77.61‬ده‌نگه‌كان پێش ڕكابه‌ره‌كه‌ی‬ ‫س������ومایال سیس������ی ك������ه‌وت‪ ،‬ك������‌ه ‪%22.39‬ی ده‌نگه‌كانی‬ ‫به‌ده‌ستهێنا‪ .‬ڕێژه‌ی به‌شداریكردنی ده‌نگده‌ران له‌و خوله‌دا‬ ‫دابه‌زی و گه‌یش������ت‌ه ‪%45،78‬ی كۆی ئه‌و كه‌س������انه‌ی مافی‬ ‫ده‌نگدانی������ان هه‌بوو‪ ،‬له‌ كاتێكدا ڕێژه‌ی به‌ش������داریكردن ل‌ه‬ ‫خولی یه‌كه‌مدا گه‌یشتبوو‌ه ‪.%48،98‬‬ ‫سیسته‌می سیاسیی كۆماری مالی‬ ‫مالی سیسته‌می سه‌رۆكایه‌تی په‌یڕه‌و ده‌كات‪ .‬هه‌ر پێنج‬ ‫س������اڵ جارێ������ك س������ه‌رۆكی واڵت ل������‌ه ڕێگ������ه‌ی ده‌نگدانی‬ ‫ڕاس������ته‌وخۆوه‌ له‌الی������ه‌ن گه‌ل������ه‌و‌ه هه‌ڵده‌بژێردرێ������ت و‪ ،‬بۆ‬ ‫دووه‌مجاریش مافی خۆپااڵوتنی هه‌یه‌‪ .‬سیسته‌می یاساییی‬ ‫مالی س������ه‌رچاو‌ه ل‌ه یاس������ای عورفی و یاسای‬ ‫مه‌ده‌نیی فه‌ره‌نس������ی ده‌گرێت‪ .‬پێداچوونه‌وه‌ و‬ ‫هه‌مواركردنی یاس������اكان له‌ ڕێگ������ه‌ی دادگاوه‬ ‫‌(دادگای ده‌ستووری) ك‌ه به‌شێوه‌یه‌‌كی فه‌رمی‬ ‫ل������‌ه ‪9‬ی مارس������ی ‪ 1994‬دام������ه‌زراوه‪ ‌،‬ده‌بێت‪.‬‬ ‫س������ه‌رۆكوه‌زیران له‌الی������ه‌ن س������ه‌رۆكی واڵته‌و‌ه‬ ‫ده‌ستنیشان ده‌كرێت‪.‬‬ ‫ده‌سته‌ی یاسادانانی مالی له‌ یه‌ك ئه‌نجومه‌ن‬ ‫پێكدێت (كومه‌ڵه‌ی گشتی)‪ ،‬ئه‌م کۆمه‌ڵه‌ی‌ه ‪147‬‬ ‫ئه‌ندام له‌خۆ ده‌گرێت و له‌ ڕێگه‌ی ده‌نگدانی گش������تییه‌و‌ه بۆ‬ ‫ماوه‌ی پێنج سااڵن هه‌ڵده‌بژێردرێن‪.‬‬ ‫هه‌ر له‌كاتی س������ه‌ربه‌خۆبوونی له‌ فه‌ره‌نسا‪ ،‬ده‌سه‌اڵتی‬ ‫كۆماری مالی له‌ نێوان ش������ه‌ش سه‌ركرده‌دا ده‌ستاوده‌ست‬ ‫کراوه‌‪:‬‬ ‫• موبی������دۆ كایت������ا‪ 1968 -1960 :‬ب������‌ه كوده‌تا كۆتایی‬ ‫پێهێنرا‪.‬‬ ‫• مووسا ته‌راوری‪ 1991 - 1968 :‬ب‌ه هه‌مان شێوه‌ ب‌ه‬ ‫كوده‌تا كۆتایی هات‪.‬‬

‫‪6‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)36‬‬

‫• ئه‌مادۆ تومانی توری‪ 1992 – 1991 :‬دوای كوده‌تا‪،‬‬ ‫سه‌رۆكایه‌تیی قۆناغی گواستنه‌وه‌ی كرد به‌ناوی ده‌سته‌ی‬ ‫گواستنه‌و‌ه بۆ ڕزگاركردنی گه‌ل‪.‬‬ ‫• ئه‌لف������ا عومه‌ر كوناری‪ :‬س������اڵی ‪ 1992‬هه‌ڵبژێردرا و‬ ‫ساڵی ‪ 1997‬بۆ دووه‌م جار هه‌ڵبژێردرایه‌وه‌‪.‬‬ ‫• ئه‌م������ادۆ تومانی توری‪ :‬س������اڵی ‪ 2002‬هه‌ڵبژێردرا و‬ ‫س������اڵی ‪ 2007‬ب‌ه نزیكه‌ی ‪%70‬ی ده‌نگه‌كان بۆ دووه‌م جار‬ ‫هه‌ڵبژێردرایه‌وه‌‪ ،‬ڕكابه‌ره‌كه‌ی (ئیبراهیم ئه‌بووبه‌كر كایتا)‬ ‫ته‌نها ‪%19‬ی ده‌نگه‌كانی به‌ده‌ستهێنا‪.‬‬ ‫• ئیبراهی������م ئه‌بووبه‌ك������ر كایتا‪ -2013 :‬؟ س������ه‌رۆكی‬ ‫هه‌ڵبژێردراوی دوایین هه‌ڵبژاردن‪.‬‬ ‫ئیبراهیم ئه‌بووبه‌كر كایتا كێیه‌؟‬ ‫ئه‌بووبه‌كر كایت������ا وه‌ك ڕابه‌رێكی هۆزیی له‌ گۆڕه‌پانی‬ ‫سیاس������یی مالیدا ناس������راوه‪ .‬جلوبه‌رگه‌كان������ی هه‌ردوو‬ ‫شێوازی ڕه‌سه‌نایه‌تی و سه‌رده‌می پێكه‌وه‌ له‌خۆ ده‌گرێت‬ ‫(ب������ه‌ وات������ای هه‌نگاونان ب������ه‌ره‌و جیهانی س������ه‌رده‌م و‬ ‫پارێزگاریكردن له‌ ڕه‌سه‌نایه‌تی واڵته‌كه‪ ‌).‬هه‌میشه‌ وتاره‌‬ ‫سیاسییه‌كانی‌ به‌ چه‌ند ئایه‌تێك له‌ قورئانی پیرۆز ده‌ست‬ ‫پ������ێ ده‌كات‪ .‬ئه‌بووبه‌ك������ر كایتا پێش������تر دووجاری دیكه‌‬

‫پاڵێوراو ب������ووه‌ بۆ هه‌ڵبژاردنی س������ه‌رۆكایه‌تیی واڵت ل‌ه‬ ‫س������ااڵنی ‪ 2002‬و ‪ ،2007‬به‌اڵم نه‌یتوانیوه‌ س������ه‌ركه‌وتن‬ ‫به‌ده‌ست بێنێت‪.‬‬ ‫له‌ هه‌ش������تاكاندا ڕاوێژكاری‌ س������ندوقی ئه‌ورووپی بۆ‬ ‫گه‌شه‌س������ه‌ندن بووه‌ و‪ ،‬دواتر بوو به‌ سه‌رۆكی پرۆژه‌ی‬ ‫گه‌شه‌سه‌ندن له‌ باكووری مالیدا‪ .‬له‌ شوباتی ‪ 1993‬بوو‬ ‫ب������ه‌ وه‌زی������ری ده‌ره‌وه‌ی مال������ی‪ ،‬س������اڵی دوات������ر وه‌ك‬ ‫س������ه‌رۆكوه‌زیران ده‌ستنیشان كرا‪ .‬ئه‌بووبه‌كر كایتا وای‬ ‫بۆ ده‌چوو كه‌ له‌ هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تیی ساڵی ‪2002‬‬


‫حزبه‌كه‌ی ئ������ه‌و ده‌پاڵێوێت بۆ‬ ‫جێگرتنه‌وه‌ی س������ه‌رۆكی مالی‬ ‫ئه‌و كات (عوم������ه‌ر كوناری)‪،‬‬ ‫ب������ه‌اڵم كاتێك ده‌س������تبه‌رداری‬ ‫پوستی س������ه‌رۆكوه‌زیران بوو‪،‬‬ ‫له‌ن������او حزبه‌كه‌ی������دا (حزب������ی‬ ‫ئه‌دیما) ڕووبه‌ڕووی ناڕه‌زایه‌تی‬ ‫ب������ووه‌وه‌‪ .‬بۆی������ه‌ ل������ه‌و حزبه‌‬ ‫كشایه‌وه‌ و له‌ سالی ‪2001‬دا‬ ‫حزب������ی گردبوون������ه‌وه‌ له‌پێناو‬ ‫مالیدا دامه‌زراند‪.‬‬

‫مالی‬ ‫ناوی فه‌رمی‬

‫كۆماری مالی‬

‫پایته‌خت‬

‫باماكۆ‬

‫زمانی فه‌رمی‬

‫فه‌ره‌نسی – باماری‬

‫سیسته‌می حوكمڕانی‬

‫كۆماری‬

‫سه‌ركۆمار‬

‫ئیبراهیم ئه‌بووبه‌كر كایتا‬

‫سه‌ربه‌خۆیی‬

‫‪ 22‬سپتێمبه‌ری ‪ - 1960‬ل‌ه فه‌ره‌نسا‬

‫ڕووبه‌ر‬

‫‪1،240،192‬كم‪2‬‬

‫دانیشتووان‬

‫‪ 15،84‬ملیۆن كه‌س – سه‌رژمێری ‪2011‬‬

‫ئایین‬

‫‪ %90‬موسڵمان‪ %5 ،‬مه‌سیحی‪ %5 ،‬ئایین‌ه خۆجێیییه‌كان‬

‫دراو‬

‫فره‌نكی رۆژئاوای ئه‌فریكا (‪)CFA XOF‬‬

‫سه‌رچاوه‌كان‪:‬‬

‫‪http://ara.reuters.com‬‬ ‫‪www.france24.com/ar‬‬ ‫‪www.wikipedia.org‬‬ ‫‪www.moqatel.com‬‬ ‫ئابی ‪2013‬‬

‫‪7‬‬


‫هه‌ڵبژاردن له‌ سیستمه‌ دیكتاتۆرییه‌کاندا‬

‫ئاگری ئیسماعیل نه‌ژاد‬ ‫ل������ه‌ بنه‌ڕه‌تدا و له‌ بارودۆخێك������ی ئه‌وها كه‌ ناكرێت‬ ‫هه‌ڵبژاردن‪ ،‬له‌ سیسته‌مێكی دیكتاتۆری یان گشتخواز‪،‬‬ ‫هه‌لێك بێت بۆ گۆڕانكاری یان له‌ بارودۆخێكی ئه‌وهادا‬ ‫كه‌ ده‌نگده‌ران ده‌چنه‌ سه‌ر سندووقه‌كانی ده‌نگدان چ‬ ‫مافێكیان هه‌یه‌؟ ئامان������ج له‌ ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنێك‬ ‫كه‌ هی������چ گۆڕانكارییه‌ك ب������ه‌دی ناهێنێ������ت چییه‌؟ بۆ‬

‫‪8‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)36‬‬

‫واڵمدان������ه‌وه‌ی ئه‌و پرس������یارانه‌‪ ،‬ده‌بێ ل������ه‌ ئامانجی‬ ‫ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردن له‌ سیس������ته‌مێكی دیكتاتۆری‬ ‫بكۆڵینه‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ سیستمه‌ گش������تخوازه‌کاندا كه‌ ده‌سه‌اڵت بۆ هێز‬ ‫نه‌گۆڕاوه‌ و ئه‌و ده‌سه‌اڵته‌ی كه‌ هه‌یه‌‪ ،‬نه‌ ته‌نیا له‌ده‌ست‬ ‫كه‌س������انێكی دیاریكراو یان له‌ خزمه‌ت ئایدۆلۆژیایه‌كی‬ ‫تایبه‌ته‌‪ ،‬به‌ڵكو شه‌رعییه‌تی كۆمه‌اڵیه‌تیشی نییه‌‪.‬‬ ‫سیسته‌مه‌ دیكتاتۆره‌کان له‌ ده‌یه‌ی كۆتاییی سه‌ده‌ی‬ ‫بیسته‌م و هه‌ر له‌و سه‌ده‌یه‌دا له‌ هه‌وڵی ئه‌وه‌دا بوون كه‌‬ ‫له‌ ڕێگ������ه‌ی ئه‌نجامدان������ی هه‌ڵبژاردنێك������ی به‌رنامه‌ بۆ‬ ‫داڕێژراودا‪ ،‬هه‌م ده‌س������ه‌اڵتی خۆیان له‌ده‌ست نه‌ده‌ن و‬ ‫هه‌میش ش������ه‌رعییه‌تێك به‌و ده‌س������ه‌اڵته‌ ناش������ه‌رعییه‌ی‬ ‫خۆیان بده‌ن‪ ،‬تاكو له‌و ڕێگایه‌دا ده‌سه‌اڵتی سه‌ركوتكردنی‬ ‫سیسته‌مه‌كانی خۆیان به‌ ده‌ستڕۆیشتوو نیشان بده‌ن‪.‬‬ ‫بۆی������ه‌ ئامان������ج ل������ه‌ ئه‌نجامدان������ی هه‌ڵب������ژاردن له‌‬ ‫سیس������ته‌مێكی گش������تخواز ته‌نها "ش������ه‌رعییه‌تدانه‌ به‌‬ ‫سیس������ته‌می حكوومه‌تی"‪ .‬له‌ سیس������ته‌مێكی ئه‌وهادا‬ ‫ده‌س������ه‌اڵت له‌ شه‌رعییه‌ته‌وه‌ س������ه‌رچاوه‌ ناگرێت‪ ،‬به‌و‬


‫مانایه‌ی كه‌ شه‌رعییه‌ت هه‌لی به‌ده‌ستهێنانی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫سیسته‌می نه‌ڕه‌خس������اندووه‌‪ ،‬ئه‌و جۆره‌ سیسته‌مه‌ له‌‬ ‫ده‌شتڕۆیشتویی به‌دووره‌‪.‬‬ ‫بۆی‌ه سیسته‌مێكی گشتخواز كه‌ له‌ ڕێی ناشه‌رعییه‌وه‌‬ ‫ده‌سه‌اڵتی به‌ده‌ست هێناوه‌‪ ،‬له‌ هه‌وڵی ئه‌وه‌دایه‌ كه‌ ئه‌و‬ ‫ده‌س������ه‌اڵته‌ ناشه‌رعییه‌ی كه‌ به‌ده‌ستی هێناوه‌ و یا ئه‌و‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌ی كه‌ له‌ شه‌رعییه‌ته‌وه‌ دووره‌‪ ،‬ڕه‌وایی بێنێته‌‬ ‫به‌رچاو تا ده‌سه‌اڵتی خۆی بۆ ده‌ستڕۆیشتویی بگۆڕێت‪.‬‬ ‫له‌ حاڵه‌تی وادا باش������ترین ڕێگا بۆ به‌شه‌رعیكردنی‬ ‫(ده‌س������ه‌اڵت) ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژارنێك������ی به‌رنامه‌ بۆ‬ ‫داڕێ������ژراوه‌‪ .‬هه‌ڵبژاردن������ی به‌رنام������ه‌ ب������ۆ داڕێژراو‪،‬‬ ‫هه‌ڵبژاردنێك������ه‌ كه‌ ئه‌نجامه‌كه‌ی له‌الیه‌ن سیس������ته‌می‬ ‫حكوومه‌تی یان ده‌سه‌اڵتی حكوومه‌تی دیاری ده‌كرێت‪،‬‬ ‫ب������ه‌و مانای������ه‌ی كه‌ سیس������ته‌می گش������تخواز‪ ،‬له‌ ڕێی‬ ‫به‌كارهێنانی ده‌سه‌اڵت ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنی بۆ ویستی‬ ‫خۆیان ده‌گۆڕن‪.‬‬ ‫چۆنیه‌تی������ی گۆڕێن������ی ئه‌نجامی هه‌ڵب������ژاردن بۆ ئه‌و‬ ‫ئه‌نجامه‌ی كه‌ ویستی سیس������ته‌مه‌ گشتخوازه‌کان‪ ،‬له‌‬ ‫سیسته‌مێكه‌وه‌ بۆ سیسته‌مێكی دیكه‌ جیاوازه‌‪ .‬به‌اڵم له‌‬ ‫بنه‌ڕه‌تدا یه‌ك ش������ته‌‪ .‬ل������ه‌ هه‌ڵبژاردنێك������ی به‌رنامه‌ بۆ‬ ‫داڕێ������ژراودا بنه‌مای������ه‌ك ك������ه‌ ئینكاری ل������ێ ناكرێت‪،‬‬ ‫"به‌كارهێنانی له‌ ئاڕاس������ته‌ی ئاکامی جێی په‌س������ندی‬ ‫سیسته‌می حوکمڕانه‌‪.‬‬ ‫بۆ شیكردنه‌وه‌ی ئه‌و بنه‌مایه‌ ده‌بێ بڵێین؛ سیسته‌مه‌‬ ‫گشتخوازه‌کان هاوكات له‌ هه‌وڵی ئه‌وه‌دان ده‌سه‌اڵتی‬ ‫خۆیان بۆ به‌ده‌ستهێنانی ش������ه‌رعییه‌ت له‌نێو كۆمه‌ڵگه‌‬ ‫له‌الیه‌ك و بۆ مانه‌وه‌ی ئه‌و ده‌س������ه‌اڵته‌ له‌الیه‌كی دیكه‌‬ ‫به‌كاری بێنن‪ .‬بۆیه‌ ده‌بێ بڵێین؛ سیسته‌مێكی گشتخواز‬ ‫ل������ه‌ بارودۆخێك������دا ك������ه‌ ده‌یه‌وێ������ت ب������ه‌ ئه‌نجامدانی‬ ‫هه‌ڵبژاردنێك������ی به‌رنام������ه‌ بۆ داڕێژراو ش������ه‌رعییه‌تێك‬ ‫بۆخۆی له‌نێو كۆمه‌ڵگه‌دا به‌ده‌ست بێنێت‪ ،‬هاوكات ئه‌و‬ ‫سیسته‌مه‌ ده‌س������ه‌اڵتی خۆی به‌هۆی ئه‌نجامدانی ئه‌و‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌ به‌ مه‌به‌س������تی "به‌ده‌س������تهێنانی ئامانجی‬ ‫خۆی" به‌كار ده‌هێنێت‪.‬‬ ‫خاڵی سه‌ره‌كیی باسه‌كه‌مان له‌مباره‌یه‌وه‌ ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫ئ������ه‌وه‌ی هه‌ڵبژاردنێ������ك له‌ هه‌لێكه‌وه‌ ب������ۆ به‌كارهێنانی‬ ‫خواس������ته‌كانی كۆمه‌لگه‌ له‌ ده‌سه‌اڵت بۆ هه‌ڵبژاردنێكی‬ ‫ب������ه‌ ئه‌ندازیاریك������راو ده‌گۆڕێت‪ ،‬بوونی "ده‌س������ه‌اڵتی‬

‫زۆرداری"یه‌‪ ،‬كه‌ له‌ ئاڕاسته‌ی پاراستنی ده‌سه‌اڵت ل‌ه‬ ‫ده‌س������تی به‌ڕێوه‌به‌ری سیسته‌می هه‌ڵبژاردن جێبه‌جێ‬ ‫ده‌كرێ������ت‪ .‬به‌ واتایه‌كی دیكه‌ ئه‌و سیس������ته‌مه‌ی كه‌ له‌‬ ‫كۆمه‌ڵگ������ه‌دا هه‌یه‌ ده‌س������ه‌اڵتی خۆی به‌ ئاڕاس������ته‌ی‬ ‫جێبه‌جێكردنی خواستی كۆمه‌ڵگه‌ به‌كار ناهێنێت‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫به‌ ئاڕاس������ته‌ی داخوازییه‌كانی سیس������ته‌مه‌كه‌ به‌كاری‬ ‫دێنێت‪.‬‬ ‫له‌ بارودۆخێكی وادایه‌ كه‌ ش������ێوازی ئه‌ندازیاریی‬ ‫هه‌ڵب������ژاردن دێته‌ گ������ۆڕێ‪ ،‬واته‌ ل������ه‌ حاڵه‌تێكدا كه‌‬ ‫سیسته‌م هه‌وڵبدات ده‌سه‌اڵتی خۆی بۆ به‌ده‌ستهێنانی‬ ‫ئ������ه‌و ئه‌نجامه‌ی كه‌ مه‌به‌س������تیه‌تی ل������ه‌ هه‌ڵبژاردندا‬ ‫ب������ه‌كاری بێنێ‪ ،‬ئه‌و هه‌ڵبژاردنه‌ ب������ه‌ هه‌ڵبژاردنی به‌‬ ‫ئه‌ندازیاریك������راو ئه‌ژمار ده‌كرێ������ت و ده‌نگده‌ره‌كانی‬ ‫هه‌ڵبژاردنێك������ی به‌ ئه‌ندازیاریكراو له‌ ڕاس������تیدا به‌ر‬ ‫له‌وه‌ی ملكه‌چی خواست‪ ،‬ویست و بۆچوونی خۆیان‬ ‫ب������ن‪ ،‬ملكه‌چ������ی "ده‌س������ه‌اڵتێكی زۆرداری" له‌الیه‌ن‬ ‫سیسته‌مه‌وه‌ ده‌بن‪.‬‬ ‫ئه‌گ������ه‌ر ڕوونتر ئه‌و بابه‌ته‌ بخه‌ینه‌ ڕوو‪ ،‬ده‌بێ بڵێین؛‬ ‫ئه‌و شته‌ی كه‌ ده‌نگده‌ران بۆ ده‌نگدان له‌ سیسته‌مێكی‬ ‫گش������تخواز و هه‌ڵبژاردنێكی به‌ ئه‌ندازیاریكراو ڕازی‬ ‫ده‌كات‪ ،‬هه‌لی تێگه‌یش������تن له‌ هه‌ڵبژاردن بۆ گۆڕین یان‬ ‫په‌سه‌ندكردنی ئه‌و سیس������ته‌مه‌ی كه‌ هه‌یه‌ نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ترس له‌ "ده‌س������ه‌اڵتی زۆرداری"یه‌ كه‌ سیسته‌مه‌كه‌ به‌‬ ‫ئاراس������ته‌ی دیاریكردنی ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردن به‌كاری‬ ‫دێنێت‪.‬‬

‫‪http://www.kurdpa.net‬‬

‫ئابی ‪2013‬‬

‫‪9‬‬


‫پێكهاته‌ی‬ ‫سیاسیی‬ ‫ده‌سه‌اڵت ل ‌ه‬ ‫قه‌ته‌ر‬ ‫میرنشینێك ك‌ه بێ سیسته‌می هه‌ڵبژاردنه‌‬ ‫قه‌ته‌ر وه‌‌كو شێخنش���ینه‌كانی ناوچه‌ی كه‌نداو پێكهاته‌یه‌كی وه‌كو سیس���ته‌می‬ ‫پاشایه‌تی هه‌یه‌‪ ،‬ده‌سه‌اڵتی ئه‌و واڵت ‌ه ل ‌ه (ئال سانی)دا چڕ ده‌بێته‌و ‌ه و میراتییه‌‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫دڵنیایییه‌و ‌ه میری واڵت ده‌سه‌اڵتێكی به‌رباڵوی هه‌ی ‌ه و ده‌ست ل ‌ه ته‌واوی كاروباری‬ ‫واڵت وه‌رده‌دات‪ .‬واڵتی قه‌ته‌ر‪ ،‬ب ‌ه پانتایی نزیكه‌ی ‪ ١١٥٢١‬كیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫نیمچه‌دوڕگه‌یه‌ك هه‌ر به‌و ناوه كه‌وتۆت ‌ه باكووری واڵتی عه‌ره‌بستان‪ .‬ئه‌و واڵت ‌ه جگ ‌ه‬ ‫ل��� ‌ه نیمچه‌دوڕگه‌ی س���ه‌ره‌كی ل ‌ه چه‌ندی���ن دوڕگه‌ی بچووك پێكهات���ووه‌‪ ،‬ك ‌ه ته‌نها بۆ‬ ‫به‌رهه‌مهێنانی نه‌وت و گاز به‌كار ده‌هێنرێت و ژیانی تێدا نییه‌‪.‬‬ ‫به‌پێ���ی ئام���اری نه‌ته‌و ‌ه یه‌كگرتووه‌كان ل ‌ه س���اڵی ‪2010‬دا‪ ،‬قه‌ته‌ر نزیكه‌ی ‪ ١،٥‬ملیۆن‬ ‫كه‌س���ی تێدا نیش���ته‌جێیه‌‪ ،‬ك ‌ه نیوه‌ی ئه‌و حه‌شامه‌ت ‌ه ل ‌ه كرێكاره‌كانی بیانی پێكدێت‪.‬‬ ‫ته‌مه‌ن���ی واڵتی قه‌ته‌ر به‌و تایبه‌تمه‌ندییه‌ی ك ‌ه ئه‌مڕۆ ده‌بینین‪ ،‬ته‌نها ‪ 42‬س���اڵیه‌تی‪.‬‬ ‫سیس���ته‌می ده‌س���ه‌اڵتداریه‌تی ئه‌و واڵت ‌ه پاش���ایه‌تییه‌‪ ،‬ك ‌ه ش���ا (میر) ل��� ‌ه بنه‌ماڵه‌ی‬ ‫"ئالسانی"ی ‌ه و ده‌سه‌اڵتی واڵتی له‌ده‌ست دایه‌‪ .‬ئه‌و بنه‌ماڵه‌ی ‌ه ل ‌ه ‪ 150‬ساڵی ڕابردوودا‬ ‫كه‌م و زۆر حاكمی نیمچه‌دوڕگه‌ی قه‌ته‌ر بوونه‌‪.‬‬

‫‪ 10‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)36‬‬


‫پێكهاته‌ی سیاسی‬

‫قه‌ته‌ر وه‌كو شێخنش������ینه‌كانی دیك������ه‌ی ناوچه‌ی كه‌نداو‬ ‫پێكهاته‌یه‌كی وه‌كو سیسته‌می پاشایه‌تی هه‌یه‌‪ ،‬ده‌سه‌اڵت له‌و‬ ‫واڵته‌ له‌ (ئال سانی)دا چڕ ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم میرات له‌ باوكه‌وه‌‬ ‫بۆ كوڕ نه‌بووه‌ و میر به‌ بڕیاری گش������تیی گه‌وره‌كانی بنه‌ماڵه‌‬ ‫دیاری ده‌كرێت‪ .‬به‌و حاڵه‌ش������ه‌وه‌ میری پێشووی قه‌ته‌ر‪ ،‬واته‌‬ ‫"شێخ خه‌لیفه‌ ئال س������انی" خۆی كوڕه‌كه‌ی "شێخ حمه‌د بن‬ ‫خه‌لیفه‌"ی به‌ جێنشین دیاری كرد‪.‬‬

‫شێخ حمه‌د بن خه‌لیفه‌ شێخ خه‌لیف ‌ه ئال سانی‬ ‫ش������ێخ "حمه‌د بن خه‌لیفه‌" دوای ئه‌وه‌ی ده‌س������ه‌اڵتی گرت‌ه‬ ‫ده‌س������ت‪ ،‬به‌ مه‌رس������وومێك‪ ،‬سیس������ته‌می حكوومه‌تی قه‌ته‌ری‬ ‫میراتی و تایبه‌ت به‌ بنه‌ماڵه‌ی ئال س������انی دیاری كرد‪ ،‬كه‌ ل‌ه‬ ‫باوكه‌وه‌ بۆ یه‌كێك ل‌ه منداڵه‌كانی كوڕ ده‌گوازرێته‌وه‌ و له‌ كاتی‬ ‫نه‌بوونی كوڕ‪ ،‬میر كه‌س������ێك له‌ بنه‌ماڵه‌ی ئال سانی بۆ پۆستی‬ ‫جێنشین دیاری ده‌كات‪ .‬میری قه‌ته‌ر بااڵترین كه‌سی بڕیارده‌ر‌ه‬ ‫ل‌ه واڵت‪ ،‬س������ه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی كه‌ به‌پێی یاس������ا‪ ،‬ده‌س������ه‌اڵتێكی‬ ‫به‌رباڵوی هه‌یه‌‪ .‬ناوبراو ده‌سه‌اڵتی به‌سه‌ر ئه‌و دامه‌زراوانه‌ی‬ ‫كه‌ له‌ژێر ده‌سه‌اڵتی ڕاسته‌وخۆی ئه‌ودا نییه‌‪ ،‬هه‌یه‌‪.‬‬ ‫م������اده‌ی ‪17‬ی ته‌واوكاری ده‌س������تووری قه‌ت������ه‌ر‪ ،‬بوار به‌‬ ‫ئه‌میری واڵت ده‌دات كه‌ مه‌رسوومگه‌لێك له‌سه‌ر ڕاسپار‌ده‌ی‬ ‫ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران و ڕاوێژ له‌گه‌ڵ ئه‌نجومه‌نی ڕاوێژكاران‪،‬‬ ‫ده‌ر بكات‪ .‬م������اده‌ی ‪ 18‬بواری جێبه‌جێك������ردن به‌هاوكاریی‬ ‫ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران‪ ،‬ده‌داته‌ میری واڵت‪ .‬بۆیه‌ میر‪ ،‬ده‌سه‌اڵتی‬ ‫یاسادانان و جێبه‌جێكار به‌ هاوكاریی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران و‬ ‫ئه‌نجومه‌نی ڕاوێژكاری‪ ،‬له‌ده‌ست دایه‌‪.‬‬ ‫ده‌ستووری هه‌میشه‌یی قه‌ته‌ر سه‌باره‌ت به‌ حكوومه‌ت ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫قه‌ته‌ر واڵتێكی عه‌ره‌بی‪ ،‬س������ه‌ربه‌خۆیه‌ و حكوومه‌تێكی یاسایی‬ ‫هه‌یه‌ و ئایینی ئیس���ل��امه‌ و ش������ه‌ریعه‌تی ئیسالمی سه‌رچاوه‌ی‬ ‫سه‌ره‌كی یاسادانانه‌ له‌و واڵته‌دا‪ .‬ده‌وڵه‌ت هه‌ڵده‌ستێت به‌ كاری‬

‫چاودێری و ده‌س������ه‌اڵتی خۆی به‌س������ه‌ر گشت خاك و ئاوه‌كانی‬ ‫هه‌رێمی و ناو سنووری قه‌ته‌ردا جێبه‌جێ ده‌كات و ده‌یپارێزێت‪.‬‬ ‫خاوه‌نداریه‌تیی كه‌سی و س������ه‌رمایه‌دانان و كار وه‌كو مافێكی‬ ‫تاك له‌و واڵته‌ بوونی هه‌یه‌ و به‌پێی یاس������ا جێبه‌جێ ده‌كرێت‪ .‬له‌‬ ‫الیه‌ن ده‌وڵه‌ته‌وه‌‪ ،‬ئازادیی چاالكیی ئابووری كه‌ دژی س������وودی‬ ‫گشتی نه‌بێت‪ ،‬مۆڵه‌ت پێدراوه‌‪.‬‬

‫ماده‌ی ‪ -23‬به‌رپرسیاریه‌تییه‌كانی میر‬

‫‪ -1‬نوێنه‌رایه‌ت������ی ل������ه‌ ن������اوه‌ و ده‌ره‌وه‌ و په‌یوه‌ندییه‌كانی‬ ‫نێونه‌ته‌وه‌یی‬ ‫‪ -2‬ده‌ركردن و په‌سه‌ندكردنی گشت یاسا و بڕیاره‌كان‬ ‫‪ -3‬سه‌رۆكایه‌تیی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران‬ ‫‪ -4‬فه‌رمانده‌یی بااڵی هێزه‌ سه‌ربازییه‌کان‬ ‫‪ -5‬له‌سه‌ركارالبردن و دانانی به‌ڕێوه‌به‌رانی سه‌ربازی‬ ‫‪ -6‬وه‌رگرتنی نامه‌ی ده‌ستبه‌كاربوونی ده‌سته‌ی دیپڵۆمات‬ ‫و كۆنسوڵی ده‌ره‌وه‌‪.‬‬ ‫‪ -7‬پێشكه‌شكردنی میداڵیای شانازی به‌پێی ده‌ستوور‬ ‫‪ -8‬لێخۆشبوون و یان كه‌مكردنه‌وه‌ی سزا له‌ ڕێی یاسا‬ ‫‪ -9‬واژۆكردنی په‌یماننامه‌ و ڕاگه‌یاندنی ڕێككه‌وتنه‌كان به‌‬ ‫ئه‌نجومه‌نی ڕاوێژكاری‬ ‫‪ -10‬ڕاگه‌یاندنی ش������ه‌ڕی به‌رگری له‌ ڕێی مه‌رس������ووم ‪-‬‬ ‫شه‌ڕی ده‌ستدرێژیكردن قه‌ده‌غه‌یه‌‪.‬‬ ‫‪ -11‬دانان و البردنی وه‌زیره‌كان‬ ‫‪ -12‬دامه‌زراندن������ی ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌ن������ی ڕاوێژكاری‬ ‫به‌پێی مه‌رسوومی میرى‬

‫ئه‌نجومه‌نی بااڵی به‌رنامه‌دانان‬

‫ل������‌ه س������اڵی ‪ 1989‬ئه‌نجومه‌نی ب������ااڵی به‌رنامه‌دان������ان وه‌كو‬ ‫ئۆرگانێكی یاس������اییی سه‌ربه‌خۆ به‌ بودجه‌‌ی تایبه‌ت پێكهات‪ .‬ئه‌و‬ ‫ئه‌نجومه‌نه‌ له‌ژێر سه‌رۆكایه‌تیی جێنشین و وه‌زیری به‌رگری بوو‌ه‬ ‫و جێگرێكی س������ه‌رۆك‪ ،‬به‌ڕێوه‌به‌ری گش������تی و چه‌ن������د ئه‌ندام ك‌ه‬ ‫پێكهاتبوو له‌ وه‌زیران و ڕاوێژكارانی كارامه‌‪ .‬به‌رپرسیاریه‌تییه‌كانی‬ ‫ئه‌و ئه‌نجومه‌نه‌‪ ،‬دیاریكردنی سیاسه‌ت‌ه كۆمه‌اڵیه‌تی و ئابوورییه‌کانی‬ ‫ده‌وڵ������ه‌ت و پرۆژه‌ی په‌ره‌گرتن‪ ،‬پش������تیوانیکردن ل������ه‌ پرۆژه‌کان‪،‬‬ ‫ئاماده‌کردنی ڕاپۆرت س������ه‌باره‌ت ب‌ه کاروب������اری ڕێکخراوه‌کانی‬ ‫ده‌وڵه‌ت و‪ ،‬پێشکه‌شکردنی پێشنیاز بۆ باشتر ڕێکخستنی ئیداری‬ ‫و توێژینه‌و‌ه س������ه‌باره‌ت به‌ هاوکارییه‌ کۆمه‌اڵیه‌تی و ئابوورییه‌کان‬ ‫له‌گه‌ڵ واڵتانی ئه‌نجومه‌نی هاوکاریی عه‌ره‌بی ده‌بێت‪.‬‬

‫ئابی ‪2013‬‬

‫‪11‬‬


‫سیسته‌می هه‌ڵبژاردن‬

‫له‌ قه‌ته‌ر سیس������ته‌می هه‌ڵبژاردنی گش������تی و ئازاد بوونی‬ ‫نییه‌ و نوێنه‌رانی ئه‌نجومه‌نیش له‌الیه‌ن میره‌وه‌ دیاری ده‌كرێن‪.‬‬ ‫له‌ ناوه‌ڕاس������تی ژانویه‌ی‌ ‪1992‬ی زایینییه‌وه‌‪ 50 ،‬ڕۆشنبیری‬ ‫قه‌ته‌ر له‌ نامه‌یه‌كدا بۆ میری ئه‌و واڵته‌ داوایان كردبوو‪ ،‬كه‌ له‌‬ ‫قه‌ت������ه‌ردا هه‌ڵبژاردنی ئازاد ئه‌نج������ام بدرێت‪ ،‬به‌اڵم دوای ئه‌و‬ ‫داواكارییه‌ش هیچ گۆڕانكارییه‌ك له‌باره‌یه‌وه‌ ڕووی نه‌دا‪.‬‬ ‫پێكهێنانی حزبی سیاس������ی و یه‌كێتییه‌كانی كرێكاران له‌‬ ‫قه‌ت������ه‌ر قه‌ده‌غه‌یه‌ و ل������ه‌ ده‌یه‌ی ‪70‬دا دوو گ������رووپ به‌ناوی‬ ‫"ب������ه‌ره‌ی ئازادیخ������وازی نه‌ته‌وه‌ییی قه‌ت������ه‌ر" و ڕێكخراوی‬ ‫"بزووتنه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌یی" و هه‌ندێ گرووپی سیاس������ی به‌ناوی‬ ‫پان عه‌ره‌بیس������م‪ ،‬سۆس������یالیزم‪ ،‬ناس������یۆنالیزم و به‌عس له‌و‬ ‫واڵته‌دا چاالكییان هه‌بووه‌‪ .‬له‌و واڵته‌دا‌ ئه‌نجامدانی هه‌رجۆره‌‬ ‫خۆپێشاندانێك هه‌رچه‌نده‌ ئاشتیخوازانه‌ش بێت‪ ،‬ئازاد نییه‌‪.‬‬

‫هه‌روه‌كو باسكرا‪ ،‬له‌ ناوه‌ڕاستی ژانویه‌ی ‪ 1992‬نزیكه‌ی ‪50‬‬ ‫ڕۆش������نبیری ناوداری قه‌ته‌ری ل������ه‌ نامه‌یه‌كدا بۆ ئه‌میری ئه‌و‬ ‫واڵت������ه‌‪ ،‬داوای پێكهێنان������ی ئه‌نجومه‌نێك������ی ڕاوێ������ژكاری كه‌‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتی یاس������ادانانیان هه‌بێت‪ ،‬كرد‪ .‬ئ������ه‌وان هه‌روه‌ها‬ ‫نیگه‌رانیی خۆیان س������ه‌باره‌ت به‌ س������وودوه‌رگرتنی خراپ له‌‬ ‫ده‌سه‌اڵت له‌و شێخنش������ینه‌ ده‌ربڕی و‪ ،‬پێش������نیاری هه‌ندێ‬ ‫چاكسازییان له‌ بواری سیس������ته‌می په‌روه‌رده‌یی و ئابووری‬ ‫خستبووه‌ ڕوو‪.‬‬ ‫له‌ كاتی ئێستادا گرووپێكی سیاسیی تایبه‌ت له‌ قه‌ته‌ر بوونی‬ ‫نییه‌‪ ،‬به‌اڵم هه‌ندێ گرووپی ده‌ستڕۆیشتوو هه‌ن كه‌ به‌ گشتی له‌‬ ‫شێخ و ده‌وڵه‌مه‌ند و بازرگانه‌ گه‌وره‌كان پێكهاتوون‌‪ ،‬هه‌رچه‌نده‌‬ ‫ل������ه‌م دوایییانه‌دا چینێك������ی ڕۆش������نبیر و ڕۆژنامه‌وانی قه‌ته‌ری‬ ‫پێكهاتووه‌‪ ،‬به‌اڵم حكوومه‌تیش به‌توندی چاودێرییان ده‌كات‪.‬‬ ‫‪http://www.farsnews.com‬‬

‫چۆن سیسته‌می هه‌ڵبژاردنی واڵتێك ده‌‌بێت ‌ه هۆی به‌هێزبوونی‬ ‫دیموكراسی له‌و واڵته‌دا‬ ‫سیسته‌می هه‌ڵبژاردن ل‌ه واڵتانی دنیادا‬ ‫دوو ج������ۆره‌‌‪" ،‬زۆرین������ه‌" و "ڕێژه‌یی"‪ .‬ئه‌و‬ ‫واڵتانه‌ی ك‌ه سیس������ته‌می هه‌ڵبژاردنیان ل‌ه‬ ‫س������ه‌ده‌ی نۆزده‌ یان پێش ئه‌و س������ه‌ده‌ی‌ه‬ ‫نووس������راوه‌‪ ،‬سیس������ته‌می هه‌ڵبژاردن������ی‬ ‫زۆرینه‌ی������ان هه‌یه‌ كه‌ ب‌ه سیس������ته‌می كۆن‬ ‫داده‌نرێ������ت‪ ،‬ئه‌مریكا‪ ،‬بریتانیا‪ ،‬فه‌ڕه‌نس������ا‬ ‫و‪ ...‬سوود له‌و سیس������ته‌مه‌ی هه‌ڵبژاردن‬ ‫وه‌رده‌گرن‪ .‬له‌ گرنگترین تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی‬ ‫پێكهاته‌ی سیاس������ی ئ������ه‌و واڵتانه‌‪ ،‬بوونی‬ ‫په‌رله‌مانێك‌ه به‌ دوو یان سێ حزبی به‌هێز‪.‬‬ ‫له‌ به‌رامبه‌ریش������دا سیسته‌می ڕێژه‌یی‬ ‫هه‌ی������ه‌ كه‌ زۆرب������ه‌ی ئه‌و واڵتان������ه‌ی‌ دوای‬ ‫ش������ه‌ڕی دووه‌م������ی جیهانی سیس������تمیان‬ ‫تووشی گۆڕانكاری بۆته‌وه‌‪ ،‬ئه‌و سیسته‌مه‌ی‬ ‫هه‌ڵبژاردنی������ان هه‌ڵب������ژاردووه‌‪ .‬واڵتان������ی‬ ‫ئه‌ڵمانی������ا‪ ،‬ئیتالیا‪ ،‬سویس������را‪ ،‬دانیمارك‪،‬‬ ‫هۆڵه‌ن������دا‪ ،‬س������وید‪ ،‬ئیس������رائیل و‪ ...‬له‌و‬

‫‪ 12‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)36‬‬

‫واڵتانه‌ن‪ .‬ل������ه‌ گرنگترین تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی‬ ‫پێكهاته‌ی سیاس������ی ئه‌و واڵتان������ه‪ ‌،‬بوونی‬ ‫حزب و بیروبۆچوونی جیاواز له‌ په‌رله‌مان‬ ‫و‪ ،‬به‌گشتی زیندوویی ئاستی بیركردنه‌وه‌ی‬ ‫په‌رله‌مانه‌‪.‬‬ ‫ب������ه‌اڵم هۆی ئه‌و جی������اوازه‌ به‌رچاو‌ه‬ ‫چیی‌ه و چۆن‌ه ك������ه‌ ته‌نها گۆڕانكاری ل‌ه‬ ‫سیس������ته‌می هه‌ڵبژاردن ئ������ه‌و ئه‌نجام‌ه‬ ‫جیاوازه‌ی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫جیاوازی ل‌ه نێوان ئه‌و دوو سیسته‌م‌ه‬ ‫ب������ۆ دوو وش������ه‌ی (دادپه‌روه‌ری������ی) و‬ ‫(لێهاتویی) ده‌گه‌ڕێت������ه‌وه‌‪ ،‬به‌جۆرێك ك‌ه‬ ‫سیس������ته‌می زۆرینه‌ بڕوایان ب‌ه كارایی‬ ‫خۆیان له‌نێ������و په‌رله‌مان������دا هه‌ی‌ه و‪ ،‬ل‌ه‬ ‫به‌رامبه‌ریشدا سیس������ته‌می ڕێژه‌یی ب‌ه‬ ‫پێداگریی له‌سه‌ر مانای عه‌داله‌ت به‌دوای‬ ‫په‌رله‌مانێك‌ه ك‌ه له‌وێ������دا هه‌موو چین و‬ ‫حزبه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ تێی������دا ئاماده‌بن و‬

‫هه‌ر ح������زب و گرووپێك ب������‌ه ئه‌ندازه‌ی‬ ‫الیه‌نگران و هێزی‪ ،‬نوێنه‌ریان هه‌بێت‪.‬‬ ‫ل������ه‌ سیس������ته‌می زۆرین������ه‌دا‪ ،‬حزب������ه‌‬ ‫بچووكه‌كان و تازه‌ پێگه‌یش������توو‪ ،‬توانای‬ ‫خۆخس������تنه‌ به‌رچاویان نیی������ه‌ و زۆر به‌‬ ‫ئاس������انی الده‌درێن و ب������ۆ ماه‌یه‌كی زۆر‬ ‫مه‌یدان بۆ دوو یان سێ حزبی سه‌ره‌كی‬ ‫چۆل ده‌كه‌ن‪ ،‬به‌اڵم له‌ سیسته‌می ڕێژه‌ییدا‪،‬‬ ‫هه‌ل������ی پێگه‌یش������تنی هه‌م������وو حزبێك و‬ ‫بیرمه‌ندێك هه‌ی������ه‌‪ .‬جیاوازییه‌كی دیكه‌ی‬ ‫ئه‌و دوو سیسته‌مه‌ له‌ پێناسه‌ی (نوێنه‌ر)‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬به‌ جۆرێك كه‌ سیس������ته‌می زۆرینه‌‬ ‫پێداگری له‌س������ه‌ر واڵمده‌ریی نوێنه‌ره‌كان‬ ‫وه‌كو نوێنه‌ر و وته‌بێژی زۆرینه‌ی بنكه‌كانی‬ ‫هه‌ڵبژاردنی ئ������ه‌و نوێنه‌ره‌ی������ه‌‪ .‬به‌اڵم له‌‬ ‫سیسته‌می ڕێژه‌ییدا مه‌به‌ست له‌ نوێنه‌ر‪،‬‬ ‫به‌شێكی بچووكی هه‌موو واڵته‌‪.‬‬ ‫‪http://green-unit.blogspot.com‬‬


‫یاسای‌ هه‌ڵبژاردنی‌ په‌رله‌مانی‌ كوردستان و‬ ‫ڕێگوزه‌‌ری‌ دیموكراسی‬

‫یاسین محمود ده‌ربه‌ندی‌‬ ‫ی كوردستان‬ ‫ی ‪1991‬ی‌ گه‌ل ‌‬ ‫ی ساڵ ‌‬ ‫دوای‌ ڕاپه‌ڕینی‌ به‌هار ‌‬ ‫ی خاكی‌ كوردستان‪ ،‬یه‌كه‌مین كارێك‬ ‫و ئازادكردنی‌ به‌شێك ‌‬ ‫ی لێ كردبێت������ه‌و‌ه جگ‌ه ل‌ه‬ ‫ی بی������ر ‌‬ ‫ی كوردس������تان ‌‬ ‫ك������‌ه به‌ره‌ ‌‬ ‫ی بۆشایی‬ ‫ی ئیداره‌ و ڕێگرتن ل‌ه دروستبوون ‌‬ ‫ڕێكخس������تنه‌وه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫حوكمداری‌ و ئاساییكردنه‌وه‌ی‌ بارودۆخه‌كه‌‪ ،‬ئاماده‌كاری ‌‬ ‫ی بۆ‬ ‫ی شه‌رعییه‌تی‌ شۆڕشگێڕ ‌‬ ‫پێویس������ت بووه‌ بۆ ڕێگوزه‌ر ‌‬ ‫ی‬ ‫ی و دامه‌زراوه‌یی‪ ،‬ب������‌ه دیاریكردن ‌‬ ‫ی یاس������ای ‌‬ ‫ش������ه‌رعییه‌ت ‌‬ ‫ی ئ������ازاد و‬ ‫ی گ������ه‌ڵ ل������ه‌ ڕێگ������ه‌ی‌ هه‌ڵبژاردنێك ‌‬ ‫نوێنه‌ران������ ‌‬ ‫ی حكوومه‌تێ������ك ك‌ه‬ ‫دیموكراس������یدا‪ .‬دوات������ر دامه‌زراندن������ ‌‬ ‫به‌رپرس������یار بێت له‌ ئاست دابینكردنی‌ ئه‌من و ئاسایش و‬ ‫ی‬ ‫ی ئابور ‌‬ ‫خۆشگوزه‌رانی‌ بۆ هاوواڵتیان‪ ،‬ل‌ه كاتێكدا ئابڵۆقه‌ ‌‬ ‫له‌ چه‌ند الیه‌كه‌و‌ه باڵی‌ به‌سه‌ر كوردستاندا كێشابوو‪.‬‬ ‫بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ به‌ره‌ی‌ كوردستانی‌ له‌ ‪8‬ی نیسانی‌ ‪1992‬‬ ‫یاسای‌ ژماره‌ (‪)1‬ی‌ س������اڵی‌ ‪1992‬ی‌ هه‌ڵبژاردنی‌ په‌رله‌مانی‌‬ ‫كوردس������تانی‌ ده‌ركرد‪ ،‬كه‌ تاكو ئێس������تا له‌ پێناو س������ازان و‬ ‫گونجانی‌ له‌ گه‌ڵ گۆڕانكارییه‌كانی‌ سه‌رده‌م و پره‌نسیپه‌كانی‌‬ ‫دیموكراس������یدا‪ ،‬حه‌وت ج������ار هه‌موار كراوه‌ت������ه‌وه‌‪ .‬بۆیه‌ له‌‬ ‫چوارچێوه‌ی‌ ئه‌م نووس������ینه‌دا هه‌وڵ ده‌ده‌م خوێندنه‌وه‌یه‌ك بۆ‬ ‫گرنگترین بڕگه‌و مادده‌كانی‌ ئه‌م یاسایه‌ پێشكه‌ش بكه‌م‪.‬‬

‫یاس������ای‌ هه‌ڵبژاردنی‌ په‌رله‌مانی‌ كوردس������تان له‌ سه‌ر‬ ‫بنچینه‌ی‌ هه‌ڵبژاردنی‌ گشتی‪ ‌،‬نهێنی‌ و ڕاسته‌وخۆ دامه‌زراوه‪‌،‬‬ ‫وات������ه‌ هه‌م������وو هاوواڵتییه‌كی‌ خ������اوه‌ن لێهاتوویی ته‌واو بێ‌‬ ‫جیاوازی������ی‌ چین‪ ،‬توێژ‪ ،‬ڕه‌گه‌ز‪ ،‬ئایی������ن‪ ،‬مه‌زهه‌ب‪ ،‬نه‌ته‌وه‌و‬ ‫ئایدۆلۆژیا ئازادانه‌ و به‌بێ‌ ئه‌وه‌ی‌ هیچ چاودێرییه‌كی‌ له‌سه‌ر‬ ‫بێت‪ ،‬ده‌توانێت به‌ش������داریی‌ پرۆس������ه‌كه‌ بكات‪ .‬بۆ شێوازی‌‬ ‫دابه‌شكردنی‌ كورس������ییه‌كانیش به‌سه‌ر قه‌واره‌كاندا‪ ،‬پشتی‌‬ ‫به‌ستووه‌ به‌ سیسته‌می‌ نوێنه‌رایه‌تیی‌ ڕێژه‌یی و گه‌وره‌ترین‬ ‫ماوه‌‪ ،‬كه‌ ئه‌م سیس������ته‌مه‌ ته‌واو گونجاوه‌ له‌گه‌ڵ بارودۆخی‌‬ ‫سیاسی‪ ،‬كۆمه‌اڵیه‌تی‌‪ ،‬ئایینی‌‪ ،‬فره‌یی بیروبۆچون و جیاوازی‌‬ ‫له‌ پێكهاته‌ی‌ دانیشتوانی‌ هه‌رێمی‌ كوردستان‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی تره‌و‌ه ده‌بوای������‌ه ل‌ه یه‌كه‌می������ن هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫ل������ه‌ الیه‌ك ‌‬ ‫ی یه‌كێك له‌ بڕگه‌كانی‌ ئه‌م‬ ‫ی كوردس������تان ب‌ه گوێره‌ ‌‬ ‫په‌رله‌مان ‌‬ ‫ی كوردستان بۆ چوار ناوچ‌هی‌ هه‌ڵبژاردن‬ ‫یاس������ایه‌‪ ،‬هه‌رێم ‌‬ ‫ی‬ ‫داب������ه‌ش بكرایه‌‪ ،‬به‌اڵم به‌ داخه‌وه‌ ل������‌ه ڕۆژی‌ ئه‌نجامدان ‌‬ ‫هه‌ڵبژاردن ئه‌م بڕگه‌یه‌ی‌ یاساك‌ه پشتگوێخرا و كوردستان‬ ‫كرایه‌ یه‌ك بازنه‌ی‌ هه‌ڵبژاردن‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی دانیشتووان ‌‬ ‫ی ژماره‌ ‌‬ ‫هه‌روه‌ها یاساك‌ه ب‌ه ڕه‌چاوكردن ‌‬ ‫ی‬ ‫ئه‌و كاتی‌ هه‌رێم بۆ هه‌ر س������ی‌ هه‌زار كه‌س‪ ،‬كورسییه‌ك ‌‬

‫ئابی ‪2013‬‬

‫‪13‬‬


‫ی په‌رله‌مان‬ ‫ی كرد ك‌ه له‌ كۆتاییدا ژماره‌ی‌ كورسییه‌كان ‌‬ ‫دیار ‌‬ ‫ی‬ ‫بوو به‌ (‪ )100‬كورس������ی‌ له‌گه‌ڵ پێنج كورسی بۆ كه‌مینه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ب‌ه هه‌موو پێكهاته‌كانیه‌وه‪ ‌،‬كه‌ ل‌ه بازنه‌یه‌ك ‌‬ ‫كلد و ئاشوور ‌‬ ‫ی‬ ‫ی تایبه‌ت به‌ ئاشوورییه‌كان ل‌ه الیه‌ن ته‌نها گه‌ل ‌‬ ‫هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫ێ ساڵ‬ ‫ی تره‌وه‌ س ‌‬ ‫ئاش������وورییه‌وه‌‌ هه‌ڵده‌بژێردران‪ .‬له‌ الیه‌ك ‌‬ ‫ی خولی‌ ئه‌نجومه‌ن دیاری‌ كرا‪ ،‬ك‌ه له‌ یه‌كه‌مین‬ ‫وه‌ك م������اوه‌ ‌‬ ‫ی دوا‬ ‫دانیش������تنیه‌و‌ه ده‌س������ت پێ ده‌كات و ب������‌ه كۆتاییهاتن ‌‬ ‫ی كۆتایی دێت‪.‬‬ ‫ی ساڵی‌ سێیه‌م ‌‬ ‫كۆبونه‌وه‌ ‌‬ ‫ب������ه‌اڵم یه‌كێك ل‌ه خاڵ������ه‌ نێگه‌تیڤه‌كانی‌ ئه‌م یاس������ایه‌ ك‌ه‬ ‫ی پس������پۆران و شاره‌زایان بوو‪،‬‬ ‫ی و س������ه‌رنج ‌‬ ‫ی تێبین ‌‬ ‫جێگا ‌‬ ‫ی ‪ %7‬بۆ هه‌ر لیس������ت و‬ ‫بریت������ی‌ بوو له‌ دیاری‌ كردنی‌ رێژه‌ ‌‬ ‫قه‌واره‌یه‌كی‌ به‌ش������داربوو بۆ ئه‌وه‌ی‌ بتوانێت سه‌ركه‌وێت بۆ‬ ‫ی یاساكه‌ ده‌نگی‌ هه‌موو‬ ‫په‌ڕله‌مان‪ ،‬به‌اڵم خراپتر له‌مه‌‪ ،‬ب‌ه پێ ‌‬ ‫ئه‌و هێز و الیه‌ن‌ه سیاس������ییانه‌ی‌ نه‌گه‌یشتبوونه‌ ئه‌م ڕێژه‌یه‌‪،‬‬ ‫دابه‌ش ده‌كرایه‌وه‌ به‌سه‌ر ئه‌و لیستانه‌ی‌ سه‌ركه‌وتنیان ب‌ه‬ ‫ده‌س������تهێنا بوو به‌ گوێره‌ی‌ ڕێژه‌ی‌ سه‌ركه‌وتنه‌كانیان‪ .‬ئه‌م‬ ‫ی پارت‌ه‬ ‫ی بێبه‌ش������كردنی‌ ته‌واو ‌‬ ‫ڕێژه‌ی‌ه له‌ كۆتاییدا بوه‌ مایه‌ ‌‬ ‫بچووكه‌كانی‌ گۆڕه‌پانی‌ سیاسی ئه‌و كاتی‌ كوردستان‪ ،‬جگ‌ه‬ ‫ی كلد و ئاش������ووری‌ كه‌ پێنج كورسیی‌ تایبه‌ت‬ ‫له‌ كه‌مایه‌تی ‌‬ ‫به‌خۆیان بۆ دیاری‌ كرابوو له‌گه‌ڵ حزبی زه‌حمه‌تكێشان‪ ،‬ك‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی نیشتمانی ‌‬ ‫ئه‌و كات ب‌ه لیس������تێكی‌ هاوبه‌ش له‌گه‌ڵ یه‌كێت ‌‬ ‫ی كردبوو‪.‬‬ ‫كوردستاندا به‌شدار ‌‬ ‫ی تره‌وه‌ دووه‌مین خاڵی‌ نه‌گه‌تیڤی‌ یاساكه‌ بریتیی‌ه‬ ‫له‌الیه‌ك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌نجامی‌ كۆتای������ی هه‌ڵبژاردنه‌ك‌ه و ناو ‌‬ ‫له‌ ڕاگه‌یاندن������ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی پرۆسه‌كه‌‪ ،‬كه‌ تیایدا ئازاد ‌‬ ‫پاڵێوراو‌ه س������ه‌ركه‌وتووه‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫دراوه‌ته‌ پارته‌ سیاسییه‌كان له‌ هه‌ڵبژاردنی‌ سه‌ركه‌وتوان ‌‬ ‫ناو پاڵێوراوه‌كانیان بۆ په‌رله‌مان‪ ،‬به‌ پشتبه‌س������تن ب‌ه یه‌كێك‬ ‫له‌م ڕێگایانه‌‪ :‬ڕیزبه‌ندی‌‪ ،‬ده‌ستنیش������انكردن‪ ،‬تیروپشك‪ ،‬ئه‌م‬ ‫ی په‌یوه‌ندیی‌ نێوان‬ ‫مادده‌ی‌ه هۆكارێ������ك بوو بۆ س������ڕینه‌وه‌ ‌‬ ‫ده‌نگده‌ر و پاڵێوراو‪ ،‬له‌ كاتێكدا پش������تیوانییه‌ك بوو بۆ پارت‌ه‬ ‫ی پارته‌كه‌یان‬ ‫ی به‌رژه‌وه‌ندی ‌‬ ‫ی زه‌مانه‌ت ‌‬ ‫سیاسییه‌كان بۆ ئه‌وه‌ ‌‬ ‫ل‌ه ناو په‌رله‌ماندا بپارێزن‪.‬‬ ‫ی نه‌گه‌تیف كه‌ ڕاسته‌وخۆ په‌یوه‌ندی‌ هه‌ی‌ه ب‌ه‬ ‫سێیه‌م خاڵ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ش������ێوازی‌ لیست ‌‬ ‫خاڵی‌ دووه‌مه‌وه‌‪ ،‬ئه‌ویش په‌س������ندكردن ‌‬ ‫ی‬ ‫داخراو بوو‪ ،‬به‌ر له‌ هه‌موو شتێك كاتێك ده‌گوترێت لیست ‌‬ ‫ی ناكرێت و‬ ‫ی وای‌ه ئه‌و لیس������ته‌ ده‌س������تكار ‌‬ ‫داخ������راو‪ ،‬مانا ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌نگده‌ر ئه‌و مافه‌ی‌ نییه‌ سه‌ر له‌نوێ‌ به‌ گوێره‌ی‌ خواست ‌‬ ‫ی‬ ‫ی لیس������ته‌ك‌ه ڕێ������ك بخات������ه‌وه‌و ئه‌وانه‌ ‌‬ ‫خ������ۆی‌ ڕیزبه‌ندی ‌‬ ‫ی بیانهێنێته‌ پێش������ه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو ده‌بێت ده‌نگده‌ر‬ ‫مه‌به‌ستییه‌ت ‌‬

‫‪ 14‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)36‬‬

‫ی‬ ‫چۆن لیس������ته‌ك‌ه ده‌خرێت‌ه به‌رده‌می‌‪ ،‬ئه‌وهاش په‌س������ه‌ند ‌‬ ‫ی نه‌دابوو ب‌ه‬ ‫ی یاس������اك‌ه به‌ ده‌ق ئام������اژه‌ ‌‬ ‫ب������كات‪ .‬ئه‌گه‌رچ ‌‬ ‫ی له‌ خاڵی‌ دووه‌مدا باسمان‬ ‫ی داخراو‪ ،‬به‌اڵم وه‌ك ئه‌وه‌ ‌‬ ‫لیست ‌‬ ‫ی‬ ‫ی گۆڕین ‌‬ ‫ی لیس������ت و قه‌واره‌كان ده‌س������ه‌اڵت ‌‬ ‫ك������رد‪ ،‬خاوه‌ن ‌‬ ‫ڕیزبه‌ندیی‌ پاڵێوراوانیان هه‌بوو‪ ،‬له‌ كاتێكدا ده‌نگده‌ر ته‌نها‬ ‫ی‬ ‫ی هه‌بوو به‌بێ‌ ئه‌وه‌ی‌ ده‌سكار ‌‬ ‫مافی هه‌ڵبژاردنی‌ لیستێك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كان ‌‬ ‫ی پاڵێوراوان بكات و‪ ،‬به‌گوێره‌ ‌‬ ‫ڕیزبه‌ندی ‌‬ ‫ی ڕێكیان بخاته‌وه‌‪ .‬هه‌رچه‌ند‌ه ئه‌و كات یاس������ادانه‌رانی‬ ‫خۆ ‌‬ ‫ی ك‌ه ل‌ه‬ ‫ی ئه‌و كه‌موكورتیان‌ه و ئه‌وانه‌ش������ ‌‬ ‫كوردی‌ ه������ۆكار ‌‬ ‫ی‬ ‫ڕۆژی‌ هه‌ڵبژاردندا دروست بوون‪ ،‬گه‌ڕانده‌و‌ه بۆ بارودۆخ ‌‬ ‫ی كورد و‬ ‫ی كوردس������تان و بێئه‌زموونی ‌‬ ‫ی ئه‌و كات������ ‌‬ ‫ناس������ك ‌‬ ‫ی و ئیدارییه‌وه‌‪.‬‬ ‫ی ڕۆشنبیریی یاسای ‌‬ ‫نه‌بوون ‌‬ ‫ی‬ ‫ی كوردستان یه‌كه‌مین هه‌موار ‌‬ ‫ی ‪ 1994‬په‌رله‌مان ‌‬ ‫س������اڵ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌نجامدا‪ ،‬ك������ه‌ بریتی بوو له‌ گۆڕین ‌‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫یاس������ا ‌‬ ‫ی‬ ‫ی كورس ‌‬ ‫ته‌نها یه‌ك مادد‌ه ك‌ه په‌یوه‌ست بوو به‌ پڕكردنه‌وه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی به‌هه‌ر هۆیه‌ك بێت له‌ الیه‌ن پاڵێوراوێك ‌‬ ‫ی به‌تاڵبوون ‌‬ ‫له‌ كات ‌‬ ‫ی لیس������ته‌ك‌ه‬ ‫ی هه‌مان لیس������ت‪ ،‬كه‌ له‌ الی������ه‌ن خاوه‌ن ‌‬ ‫ت������ر ‌‬ ‫هه‌ڵده‌بژێردرێت‪.‬‬ ‫ی هه‌ڵبژاردنه‌كانی‌ په‌رله‌مان ل‌ه‬ ‫دووه‌مین هه‌مواری‌ یاسا ‌‬ ‫ی ‪ 1998‬كرا ك‌ه تێیدا كۆمه‌ڵێك گۆڕانكاری‌ ل‌ه یاساكه‌دا‬ ‫ساڵ ‌‬ ‫ی په‌رله‌مان ل‌ه‬ ‫ی خولێك ‌‬ ‫ئه‌نجام������دران‌‪ ،‬گرنگترینیان ته‌مه‌ن������ ‌‬ ‫س������ێ‌ س������اڵییه‌و‌ه كرا ب‌ه چوار س������اڵ‪‌،‬هه‌روه‌ه������ا به‌ پێی‬ ‫ی هه‌مواركراو‪ ،‬ئه‌ندامانی‌ په‌رله‌مان ده‌بێت‬ ‫مادده‌یه‌كی‌ ت������ر ‌‬ ‫ی په‌رله‌مان ته‌رخان بكه‌ن‪،‬‬ ‫ی خۆیان بۆ كاروب������ار ‌‬ ‫به‌ته‌واو ‌‬ ‫ی‬ ‫ی تر ‌‬ ‫ی په‌رله‌مان نابێت هی������چ كارێك ‌‬ ‫ب������ه‌ده‌ر له‌ كاروب������ار ‌‬ ‫حزبی‪ ،‬س������ه‌ندیكایی‪ ،‬یان ڕێكخراوه‌ی������ی ئه‌نجام بده‌ن‪ .‬ل‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌نجومه‌ن ب‌ه پێی‌ بڕگه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی تره‌و‌ه دانیش������تنه‌كان ‌‬ ‫الیه‌ك ‌‬ ‫ی‬ ‫ت������ری‌ هه‌مواركراو‪ ،‬ڕاس������ت نابن ته‌نها ب������‌ه ئاماده‌بوون ‌‬ ‫ی‬ ‫ی نه‌بێ������ت‪ ،‬بڕیاره‌كان به‌زۆرینه‌ی‌ ڕه‌ها ‌‬ ‫ی ئه‌ندامان ‌‬ ‫زۆرینه‌ ‌‬ ‫ئاماده‌بووان وه‌رده‌گیرێت ته‌نه������ا له‌و بوارانه‌دا نه‌بێت‪ ،‬ك‌ه‬ ‫ی پێویسته‌‪.‬‬ ‫زۆرینه‌یه‌كی‌ تایبه‌ت ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ‪ 2004‬ب������ۆ جاری‌ س������ێیه‌م په‌رله‌مان یاس������ا ‌‬ ‫س������اڵ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌ندامان ‌‬ ‫ی هه‌موار كرده‌وه‌‪ ،‬كه‌ تێیدا ژماره‌ ‌‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی بۆ ‪ 111‬ئه‌ندام زیاد كرد‪ ،‬له‌گه‌ڵ دروس������تكردن ‌‬ ‫په‌رله‌مان ‌‬ ‫ی سه‌ربه‌خۆ بۆ سه‌رپه‌رشتیكردنی‌ هه‌ڵبژاردنه‌كان‬ ‫ده‌سته‌یه‌ك ‌‬ ‫ل‌ه هه‌رێمی‌ كوردس������تان‪ ،‬هه‌روه‌ها هه‌رێمی‌ كوردستان ل‌ه‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن وه‌ك ل‌ه یاس������اكه‌دا هاتبوو‪ ،‬كرای‌ه‬ ‫چوار بازنه‌ ‌‬ ‫ی تره‌و‌ه وه‌ك ل‌ه زۆر ل‌ه‬ ‫یه‌ك بازنه‌ی‌ هه‌ڵب������ژاردن‪ .‬ل‌ه الیه‌ك ‌‬ ‫ی واڵتانی‌ دیموكراس������یدا هاتووه‌‪ ،‬بۆ‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن������ ‌‬ ‫یاس������ا ‌‬


‫ی‬ ‫ی ئافره‌ت������ان ل������‌ه ده‌زگا ‌‬ ‫ی نوێنه‌رایه‌تی������ ‌‬ ‫مس������ۆگه‌ركردن ‌‬ ‫ی ب������ۆ ئافره‌تان وه‌ك‬ ‫ی ‪‌ %25‬‬ ‫یاس������اداناندا‪ ،‬یاس������اكه‌ ڕێژه‌ ‌‬ ‫مه‌رجێك بۆ هه‌ر لیستێك دانا‪ ،‬ك‌ه ئه‌م‌ه ب‌ه هه‌نگاوێكی‌ گرنگ‬ ‫ی سیاس������ی و‬ ‫ی ل‌ه سیس������ته‌م ‌‬ ‫داده‌نرێ������ت به‌ره‌و گۆرانكار ‌‬ ‫ی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی������دا‪ ،‬چونكه‌ ئه‌س������ته‌مه‌ تایبه‌تمه‌ندیی‌ كۆمه‌ڵگه‌ ‌‬ ‫كوردی‌ و ڕۆژهه‌اڵتی‌ ب‌ه گشتی‌ ڕێگه‌ بدات ئافره‌تان بتوانن‬ ‫ێ دیاریكردنی‌ ڕێژه‌یه‌كی‌ دیاری‌ كراو یان‬ ‫به‌ ئاس������انی‌ به‌ب ‌‬ ‫كۆتا‪ ،‬ده‌نگیان هه‌بێت له‌ ئه‌نجومه‌نه‌ هه‌ڵبژێردراوه‌كاندا‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی كورس������ییه‌كان‪ ،‬ده‌س������ته‌ ‌‬ ‫هه‌روه‌ها بۆ دابه‌ش������كردن ‌‬ ‫ی‬ ‫سه‌رپه‌رشتیی‌ هه‌ڵبژاردنه‌كه‌ ب‌ه پێی‌ ئه‌وله‌وییه‌تی‌ زنجیره‌ ‌‬ ‫ی لیس������ته‌كه‌‪ ،‬كورسیی‌ه براوه‌كانی‌ هه‌ر‬ ‫ناوه‌كانی‌ پاڵێوراوان ‌‬ ‫ی‬ ‫لیستێك دابه‌ش ده‌كات‪ ،‬به‌هه‌مان شێو‌ه ل‌ه كاتی‌ چۆلبوون ‌‬ ‫ی‬ ‫ه������ه‌ر كورس������ییه‌ك ل‌ه هه‌ر لیس������تێكدا‪ ،‬دیس������ان ڕه‌چاو ‌‬ ‫ی ئه‌و‬ ‫ی ن������اوه‌كان ده‌كرێت‪ .‬هه‌روه‌ها نه‌هێش������تن ‌‬ ‫ڕیزبه‌ندی ‌‬ ‫ی كرابوو بۆ هه‌ر لیس������تێك ك‌ه‬ ‫ڕێژه‌ی������ه‌ی‌ (‪ )%7‬ك‌ه دی������ار ‌‬ ‫به‌ده‌ستی‌ بهێنێت وه‌ك مه‌رجێك بۆ چوونه‌ په‌رله‌مان‪.‬‬ ‫له‌الیه‌ك������ی‌ ت������ره‌وه‌ هه‌ر له‌گ������ه‌ڵ نزیك بوون������ه‌و‌هی‌ واده‌ی‌‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ی‌ په‌رله‌مان������ی‌ كوردس������تان له‌ س������اڵی‌ (‪،)2009‬‬ ‫په‌رله‌مان س������ێ‌ جاری‌ یه‌ك له‌دوای‌ یه‌ك یاسای‌ هه‌ڵبژاردنی‌‬ ‫هه‌موارك������رد‪ ،‬ك������ه‌ ده‌كاته‌ هه‌م������واری‌ چ������واره‌م و پێنجه‌م و‬ ‫شه‌ش������ه‌می‌ یاس������اكه‌ به‌م ش������ێوه‌یه‌‪ :‬له‌ هه‌مواری‌ چواره‌مدا‬ ‫په‌رله‌مان كۆمه‌ڵێك گۆڕانكاری‌ له‌ یاس������اكه‌دا ئه‌نجامدا‪ ،‬وه‌ك‬ ‫هه‌نگاوێكی‌ تر بۆ ڕێگوزه‌ری‌ دیموكراسی‌ و گونجاندنی‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫بارودۆخ������ی‌ س������ه‌رده‌م‪ ،‬له‌وانه‌ گۆڕینی‌ ن������اوی‌ ئه‌نجومه‌ن له‌‬ ‫ئه‌نجومه‌نی‌ نیشتمانیی‌ كوردستانه‌وه‌ بۆ په‌رله‌مانی‌ كوردستان‪،‬‬ ‫كه‌مكردنه‌وه‌ی‌ مه‌رجی‌ ته‌مه‌نی‌ پاڵێوراو بۆ په‌رله‌مان له‌ س������ی‌‬ ‫س������اڵییه‌وه‌ بۆ بیست و پێنج س������اڵ‪ ،‬كه‌ ئه‌مه‌ وه‌رچه‌رخانێكی‌‬ ‫گرنگ بوو بۆ رۆڵی‌ گه‌نجان له‌ ده‌سه‌اڵتی‌ یاساداناندا‪.‬‬ ‫ی واڵت‌ه دیموکراتییه‌کان‬ ‫ی یاسای‌ هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫ئه‌گه‌ر سه‌یر ‌‬ ‫بكه‌ین‪ ،‬ده‌بینین مه‌رجی‌ ته‌مه‌ن ل‌ه نێوان (‪ )25-18‬ساڵییه‌و‌ه‬ ‫ی ل‌ه ‪ %25‬بۆ‬ ‫ی ئافره‌ت ‌‬ ‫دانراوه‌‪ ،‬به‌ پێچه‌وانه‌ی‌ ته‌مه‌ن‪ ،‬ڕێژه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی نوێنه‌ران ‌‬ ‫‪ %30‬زیاد ك������رد‪ ،‬هه‌روه‌ها بۆ مس������ۆگه‌ركردن ‌‬ ‫ی كوردس������تان‪،‬‬ ‫ی و ئایینیی������ه‌كان ل‌ه هه‌رێم ‌‬ ‫كه‌مه‌نه‌ته‌وه‌ی������ ‌‬ ‫ی تایبه‌ت خرای‌ه س������ه‌ر یاساكه ك‌ه تێیدا هاتووه‌‪:‬‬ ‫مادده‌یه‌ك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی و پێنج كورس ‌‬ ‫پێنج كورس������ی‌ بۆ پێكهاته‌ی‌ كلد و ئاشور ‌‬ ‫بۆ پێكهات‌هی‌ توركمانه‌كان و یه‌ك كورس������ی بۆ ئه‌رمه‌نه‌كان‬ ‫ی ك‌ه باسكران‪،‬‬ ‫ی ئه‌و پێكهاتانه‌ ‌‬ ‫ی ده‌كرێت و‪ ،‬ده‌نگده‌ران ‌‬ ‫دیار ‌‬ ‫پاڵێوراوی‌ پێكهاته‌كه‌ هه‌ڵده‌بژێرن‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی تره‌وه‌ بۆ یه‌كه‌مین جار له‌ مێژووی‌ هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫ل‌ه الیه‌ك ‌‬

‫ی‬ ‫ی نیشته‌جێی‌ ده‌ره‌وه‌ ‌‬ ‫په‌رله‌مانی‌ كوردس������تان هاوواڵتیان ‌‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن ده‌كه‌ن و‬ ‫ی پرۆس������ه‌ ‌‬ ‫كوردس������تان به‌ش������داری ‌‬ ‫ی ئاسایش‪ ،‬ناوخۆ‪ ،‬پێشمه‌رگه‌‪ ،‬سوپا‪،‬‬ ‫ی هێزه‌كان ‌‬ ‫كارمه‌ندان ‌‬ ‫ی نه‌خۆش������خانه‌كان و چاكس������ازییه‌كان و‬ ‫كارمه‌ندان������ ‌‬ ‫ی‬ ‫نه‌خۆشه‌كان‪ ،‬هه‌روه‌ها به‌ندكراوه‌كان ل‌ه بنكه‌كانی‌ ده‌نگدان ‌‬ ‫ی گش������تی‌‪،‬‬ ‫تایبه‌ت‪ ،‬چل و هه‌ش������ت كاتژمێر پێش ده‌نگدان ‌‬ ‫ی خۆیان ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫ده‌نگ ‌‬ ‫ی یاس������اك‌ه‬ ‫ی ‪ 2009‬و پێنجه‌م ‌‬ ‫ی دووه‌می‌ س������اڵ ‌‬ ‫هه‌موار ‌‬ ‫زیاتر په‌یوه‌س������ت ب������وو ب‌ه هه‌مواركردن������ه‌وه‌ی‌ ئه‌و بڕگه‌ و‬ ‫ماددان������ه‌ی‌ په‌یوه‌ندییان هه‌ب������وو ب‌ه الیه‌ن������ی‌ پڕوپاگه‌نده‌‪،‬‬ ‫ی یاس������ایی بۆ‬ ‫ی چوارچێوه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن و دانان ‌‬ ‫ڕێكالم ‌‬ ‫ی‬ ‫ی پرۆسه‌ ‌‬ ‫ی سه‌رپێچی و تاوانه‌كان ‌‬ ‫ئه‌م بابه‌ته‌و دیاریكردن ‌‬ ‫ی یاسایی له‌ به‌رامبه‌ر‬ ‫هه‌ڵبژاردن و دانانی‌ س������زا و عقوب‌ه ‌‬ ‫ئه‌نجامده‌رانی������دا‪ ،‬هه‌روه‌ه������ا ل������‌ه یه‌كێ������ك ل������ه‌ بڕگ������‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی یاس������اكه‌دا هاتبوو‪ :‬ئه‌گ������ه‌ر ئه‌ندام ‌‬ ‫هه‌مواركراوه‌كان������ ‌‬ ‫ی ل‌ه ده‌ستدا‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫په‌رله‌مان له‌به‌ر هه‌ر هۆیه‌ك كورسییه‌كه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌و له‌ هه‌مان قه‌واره‌ی‌ سیاس������ی جێ ‌‬ ‫ی دوا ‌‬ ‫پاڵێ������وراو ‌‬ ‫ده‌گرێته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر كورسیی‌ه به‌تاڵه‌كه‌ هی لیستێك بوو‬ ‫ی دیك‌ه‬ ‫پاڵێوراوی‌ نه‌مابێ‪ ‌،‬ئه‌وا كورس������ییه‌ك‌ه بۆ پاڵێوراوێك ‌‬ ‫له‌ قه‌واره‌یه‌كی‌ سیاسی دیكه‌ ته‌رخان ده‌كرێ‌‪ ،‬ك‌ه كه‌مترین‬ ‫ی به‌ ده‌س������تیهێناوه‌ كه‌ بۆ‬ ‫ی ئ������ه‌و ده‌نگانه‌ ‌‬ ‫ی ژم������ار‌ه ‌‬ ‫ڕاده‌ ‌‬ ‫ی كورس������ییه‌ك پێویس������ته‌‪ ،‬به‌ پێچه‌وانه‌ش������ه‌و‌ه‬ ‫پڕكردنه‌و‌ه ‌‬ ‫كورس������ییه‌كه‌ به‌ به‌تاڵی‌ ده‌مێنێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر كورس������ییه‌ك‌ه‬ ‫ی‬ ‫تایب������ه‌ت بوو به‌ ئافره‌تان‪ ،‬مه‌رج نیی‌ه ئافره‌تێكی‌ تر جێگه‌ ‌‬ ‫بگرێت������ه‌وه‌‪ ،‬مه‌گه‌ر له‌و باره‌دا كاریگه‌ریی‌ هه‌بێت له‌ س������ه‌ر‬ ‫ی ئافره‌تان‪.‬‬ ‫ی نوێنه‌رایه‌تی ‌‬ ‫ڕێژه‌ ‌‬ ‫ی هه‌ڵبژاردندا‬ ‫ی یاسا ‌‬ ‫ی په‌رله‌مان له‌ هه‌موار ‌‬ ‫دوا هه‌نگاو ‌‬ ‫ی بوو ل‌ه شه‌شه‌مین‬ ‫ی ‪ 2009‬بریت ‌‬ ‫پێش هه‌ڵبژاردنه‌كانی‌ ساڵ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی جێگا ‌‬ ‫ی هه‌مواركردن������ی‌ یاس������اكه‌‪ ،‬به‌اڵم ئ������ه‌وه‌ ‌‬ ‫ج������ار ‌‬ ‫ی‬ ‫باس������كردن‌ه له‌م هه‌مواركردنه‌دا‪ ،‬په‌رله‌مان گۆڕانكارییه‌ك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی یاساكه‌دا نه‌كرد ك‌ه شایان ‌‬ ‫ئه‌وتۆی‌ له‌ برگه‌و مادده‌كان ‌‬ ‫باسكردن بێت‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی چواره‌مین خول ‌‬ ‫ی هه‌ڵبژاردنه‌كان ‌‬ ‫له‌گه‌ڵ نزیكبون������ه‌وه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ‪ 2013‬و كۆده‌نگی ‌‬ ‫په‌رله‌مانی‌ كوردس������تان ل‌ه ‪ 21‬ئه‌یلول ‌‬ ‫ی‬ ‫ی كوردی‌ له‌مه‌ر گۆرین ‌‬ ‫ده‌سه‌اڵت و ئۆپۆزسیۆن و شه‌قام ‌‬ ‫ی‬ ‫ی لیس������تی‌ داخراو بۆ لیس������ت ‌‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن������ ‌‬ ‫سیس������ته‌م ‌‬ ‫ی‬ ‫ی كوردس������تان هه‌مواری‌ حه‌وته‌م ‌‬ ‫نیمچه‌كراوه‌‪ ،‬په‌رله‌مان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی هه‌ڵبژاردنه‌كانی‌ ڕاگه‌یاند‪ ،‬كه‌ تێیدا دوو گۆڕانكاری ‌‬ ‫یاسا ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ل‌ه یاس������اكه‌دا ئه‌نجام������دا‪ ،‬ك‌ه ئه‌وانیش گۆڕین ‌‬ ‫جه‌وهه‌ر ‌‬

‫ئابی ‪2013‬‬

‫‪15‬‬


‫ی‬ ‫ی كراوه‌ ‌‬ ‫ی لیستی‌ داخراو بۆ لیست ‌‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫سیسته‌م ‌‬ ‫ی‬ ‫ی مه‌رج ‌‬ ‫س������نوردار له‌ یه‌ك بازنه‌ی‌ هه‌ڵب������ژاردن و دانان ‌‬ ‫ی بۆ ده‌نگده‌ر‪.‬‬ ‫ی عێراق ‌‬ ‫ی ڕه‌گه‌زنامه‌ ‌‬ ‫هه‌بوون ‌‬ ‫ی نیمچه‌كراوه‌ واتا‬ ‫ب‌ه نسبه‌ت خاڵی‌ یه‌كه‌م‪ ،‬سیس������ته‌م ‌‬ ‫ی لیستی‌ داخراو و‬ ‫تێكه‌ڵه‌یه‌ك ل‌ه هه‌ردوو شێوه‌ی‌ سیسته‌م ‌‬ ‫ی كراوه‌ كه‌ ب‌ه سیس������ته‌مێكی‌ نێوه‌ند ل‌ه‬ ‫ی لیست ‌‬ ‫سیس������ته‌م ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ت������ر داده‌نرێت‪ .‬جه‌وهه‌ر ‌‬ ‫نێوان هه‌ردوو سیس������ته‌مه‌كه‌ ‌‬ ‫ی ئه‌م سیس������ته‌م‌ه ئه‌وه‌یه‪ ‌،‬كه‌ ده‌نگده‌ر س������ه‌ره‌تا‬ ‫بنچین������ه‌ ‌‬ ‫ی داخراو‪،‬‬ ‫ی لیست ‌‬ ‫لیستێك هه‌ڵده‌بژێرێت هه‌روه‌ك سیسته‌م ‌‬ ‫پاشان له‌ ناو لیسته‌كه‌د‌ا پاڵێوراوێك په‌سه‌ند ده‌كات ك‌ه ل‌ه‬ ‫ی ناو لیس������ته‌كه‌ ده‌گۆڕێت‪،‬‬ ‫كۆتاییدا ڕیزبه‌ندیی‌ پاڵێوراوان ‌‬ ‫ی‬ ‫ب������ه‌اڵم ئه‌مجاره‌یان دوور ل‌ه ویس������تی‌ حزب‪ ،‬گروپ‪ ،‬الیه‌ن ‌‬ ‫ی‬ ‫خ������اوه‌ن لیس������ت و قه‌واره‌كه‌‪ ،‬به‌ڵكو به‌گوێ������ره‌ی‌ ئیراده‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی تر دروس������ت ده‌بێت‪ .‬كه‌وات‌ه لیست ‌‬ ‫ده‌نگده‌ر ڕیزبه‌ندێك ‌‬ ‫ی‬ ‫نیمچه‌كراو‌ه به‌ شێوه‌یه‌كی‌ ئازادانه‌تر بژارده‌ی‌ دیاریكردن ‌‬ ‫ی ب‌ه‬ ‫ی هاوواڵت ‌‬ ‫كاندی������د ده‌خات‌ه به‌رده‌م ده‌نگده‌ران بۆ ئه‌وه‌ ‌‬ ‫ی كاندیدێك له‌ناو لیسته‌كه‌ هه‌ڵبژێرێت‪.‬‬ ‫ویستی‌ خۆ ‌‬ ‫‌یه‌كێكی‌ تر له‌ تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی‌ ئه‌م ش������ێوازه‌ی‌ لیست‬ ‫ئه‌وه‌ی������ه‪ ‌،‬هێ������ز و الیه‌نه‌ سیاس������ییه‌كان كه‌مت������ر ده‌توانن‬ ‫هاوپه‌یمانی‌ له‌ نێوان خۆیاندا ببه‌ستن‪ ،‬چونكه‌ له‌م حاڵه‌ته‌دا‬ ‫كۆنترۆڵی‌ دابه‌ش������كردنی‌ ده‌نگه‌كان به‌ یه‌كس������انی‌ به‌سه‌ر‬ ‫پاڵێوراوان������دا نامێنێت‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش������دا ك������ه‌ په‌رله‌مانی‌‬ ‫كوردستان به‌م هه‌نگاوه‌ی‌ ده‌س������كه‌وتێكی‌ تری‌ له‌ خه‌باتی‌‬ ‫دیموكراسی‌ و ئازادیی‌ ڕاده‌ربرین و تاكه‌كه‌سی‌ و ڕێگوزه‌ری‌‬ ‫دیموكراسی‌ له‌ كوردس������تاندا تۆمار كرد‪ ،‬به‌اڵم سه‌ره‌ڕای‌‬ ‫ئه‌م������ه‌ش نابێت خاڵه‌ نێگه‌تیڤه‌كانی‌ ئه‌م سیس������ته‌مه‌ نادیده‌‬ ‫بگری������ن‪ ،‬چونكه‌ ب������ۆ سیس������ته‌می‌ نیمچه‌كراوه‌ پێویس������ته‌‬ ‫بارودۆخی‌ ده‌نگده‌ر له‌ ڕووی‌ ئاسایش‪ ،‬كۆمه‌اڵیه‌تی‌‪ ،‬ئابووری‌‬ ‫و فكرییه‌وه‌ سه‌قامگیر بێت‪ ،‬له‌به‌رئه‌وه‌ی ئه‌م سه‌قامگیرییه‌‬ ‫ڕه‌نگدان������ه‌وه‌ی‌ ده‌بێت له‌س������ه‌ر ده‌رچونی‌ پاڵێ������وراوه‌كان‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها پێویسته‌ ده‌نگده‌ر هۆشیارییه‌كی‌ ته‌واوی‌ هه‌بێت و‬ ‫ی ب������كات له‌ كاتی‌‬ ‫هه‌س������ت ب������ه‌ به‌رپرس������یاریه‌تێكی‌ مێژوی ‌‬ ‫به‌جێهێنانی‌ ئه‌م ئه‌ركه‌ی‪ ‌،‬چونكه‌ پاڵێوراو محكوم ده‌بێت به‌‬ ‫كه‌سایه‌تی‌‪ ،‬هۆشیاری‌ و میزاجی‌ ده‌نگده‌ر‪.‬‬ ‫ی كه‌ له‌م سیس������ته‌م‌ه‬ ‫هه‌روه‌ها یه‌كێكی‌ تر له‌و ڕه‌خنانه‌ ‌‬ ‫ده‌گیرێ������ت ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ك‌ه گومان دروس������ت ده‌كات له‌س������ه‌ر‬ ‫ی پاڵێوراوه‌ ده‌رچ������ووه‌كان‪ ،‬چونك‌ه زۆر جار‬ ‫ش������ه‌رعییه‌ت ‌‬ ‫ی‬ ‫ی زۆر ‌‬ ‫ی پاڵێوراوێكی‌ به‌هێز ك‌ه ژماره‌یه‌ك ‌‬ ‫لیس������تێك ب‌ه هۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی بۆ لیسته‌كه‌ ‌‬ ‫ده‌نگه‌كان به‌ده‌ست دێنێت‪ ،‬ژماره‌یه‌ك كورس ‌‬

‫‪ 16‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)36‬‬

‫ی‬ ‫مس������ۆگه‌ر ده‌كات‪ ،‬ب������ه‌جۆرێك هه‌ندێك ل������ه‌ پاڵێوراوه‌كان ‌‬ ‫ی كه‌م������ی‌ ده‌نگه‌كانیان‬ ‫هه‌م������ان لیس������ت ب������ه‌ ژماره‌یه‌ك������ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ده‌نگه‌كانیان كه‌متره‌ له‌ ژماره‌ ‌‬ ‫ده‌رده‌چوێنێت‪ ،‬كه‌ ژماره‌ ‌‬ ‫ی تر‪ ،‬جگه‌ له‌وه‌ی‌ زۆر جار‬ ‫ی لیس������ته‌كان ‌‬ ‫ده‌نگی‌ پاڵێوراوان ‌‬ ‫ی بردنه‌و‌ه زیاتر بۆ ئه‌و كه‌سان‌ه‬ ‫له‌م جۆر‌ه سیسته‌مه‌دا هه‌ل ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬كه‌ خاوه‌ن نفووز‪ ،‬خه‌ڵك و عه‌ش������یره‌تن‪ ،‬كه‌س������ان ‌‬ ‫ی و پسپۆر ب‌ه هۆكاری‌ تێكه‌ڵنه‌بوونیان‬ ‫تێکنۆکرات‪ ،‬ئه‌كادیم ‌‬ ‫له‌گ������ه‌ڵ خه‌ڵ������ك و دوورییان ل‌ه جه‌م������اوه‌ر‪ ،‬كه‌متر ده‌توانن‬ ‫سه‌ركه‌وتن ب‌ه ده‌ست بێنن‪.‬‬ ‫له‌ الیه‌كی‌ تره‌وه‌ بۆ ڕێگریكردن له‌ ساخته‌كاری‌ و ته‌زویر‪،‬‬ ‫چه‌ند گۆڕانكارییه‌كی‌ دیكه‌ له‌ یاساكه‌دا كراوه‌ جگه‌ له‌وه‌ی‌‬ ‫ئه‌و كه‌س������ه‌ی‌ ده‌چێت ب������ۆ ده‌نگدان‪ ،‬ده‌بێ������ت ڕه‌گه‌زنامه‌ی‌‬ ‫عێراقی‌ پێ بێت‪ ،‬كه‌ له‌ ئێستادا له‌وانه‌یه‌ ژماره‌یه‌كی‌ زۆری‌‬ ‫هاوواڵتی������ان ب������ه‌ تایبه‌ت������ی‌ تازه‌پێگه‌یش������تووه‌كان خاوه‌نی‌‬ ‫ڕه‌گه‌زنامه‌ نه‌بن‪.‬‬ ‫ی ك‌ه یاسای‌ هه‌ڵبژاردن‬ ‫ل‌ه كۆتاییدا ده‌گه‌ین‌ه ئه‌و ئه‌نجامه‌ ‌‬ ‫چونك������ه‌ ل������ه‌ قۆن������اغ و بارودۆخێك������ی‌ تایبه‌تدا ل������ه‌ الیه‌ن‬ ‫ی‬ ‫ی تایب������ه‌ت ده‌رچوێنرا بوو‪ ،‬ب������ه‌ ڕه‌چاوكردن ‌‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتێك ‌‬ ‫ی سیاسی‪ ،‬یاسایی و كۆمه‌اڵیه‌تیی‌ ئه‌و‬ ‫قۆناغه‌ك‌ه و بارودۆخ ‌‬ ‫ی نه‌گه‌تیڤ ل‌ه ناو یاساكه‌دا‬ ‫كات‪ ،‬گه‌لێك كه‌ماس������ی و خاڵ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ته‌مه‌ن ‌‬ ‫بوونیان هه‌بوو‪ ،‬بۆی‌ه ب‌ه درێژایی بیست و یه‌ك ساڵ ‌‬ ‫ی كوردستان س������ه‌ركه‌وتووانه‌ ل‌ه چه‌ند‬ ‫یاس������اكه‌‪ ،‬په‌رله‌مان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ڕیشه‌یی یاساكه‌ ‌‬ ‫ی دیاریكراودا‪ ،‬گۆڕانێك ‌‬ ‫وێس������تگه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی س������ازان و گونجان له‌گه‌ڵ پرۆسه‌ ‌‬ ‫كردووه‌‪ ،‬ب‌ه مه‌به‌ست ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ژیان ‌‬ ‫گه‌ش������ه‌كردنی‌ دیموكراس������ییه‌ت و به‌ره‌وپێشچوون ‌‬ ‫ی سیاسی‪،‬‬ ‫ی و سه‌قامگیربوونی‌ زیاتری‌ بارودۆخ ‌‬ ‫شارستان ‌‬ ‫ی كوردس������تان‪ ،‬كه‌ ده‌توانین‬ ‫ی هه‌رێم ‌‬ ‫ی و ئابووری ‌‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌ت ‌‬ ‫ی‬ ‫ی هه‌ڵبژاردنی‌ په‌رله‌مان ‌‬ ‫بڵێی������ن هه‌مواركردنه‌كانی‌ یاس������ا ‌‬ ‫ی‬ ‫ی جه‌وهه‌ریی‌ به‌ره‌وپێشچوونی‌ پرۆسه‌ ‌‬ ‫كوردستان خاڵێك ‌‬ ‫ی كوردستان‪.‬‬ ‫ی دیموكراسییه‌ ل‌ه هه‌رێم ‌‬ ‫ڕێگوزه‌ر ‌‬

‫سه‌رچاوه‌کان‪:‬‬

‫• قانون المجلس الوطني لكوردس������تان العراق رقم (‪ )1‬لسنة‬ ‫‪ ،1991‬منشور في‪ :‬المجلس الوطني لكوردستان العراق‪ ،‬مجموعة‬ ‫القواني������ن والقرارات الصادرة عن المجلس الوطني لكوردس������تان‬ ‫العراق‪ ،‬للفترة م������ن (‪ 1992/6/4‬لغاي������ة ‪ ،)1992/12/31‬المجلد‬ ‫األول‪.1997 ،‬‬ ‫• قانون التعديل الثاني والثالث والرابع والخامس والس������ادس‬ ‫والسابع لقانون إنتخاب المجلس الوطنى الكوردستاني‪.‬‬


‫تایمز‪:‬‬

‫خه‌یاڵی سه‌د ساڵه‌ی ده‌وڵه‌تی‬ ‫ه ڕاستى‬ ‫كوردی ده‌بێت ‌‬

‫ڕۆژنامه‌ی تایمزی بریتانی ڕاپۆرتێكی‬ ‫ش������یكاری ل������ه‌ ب������اره‌ی ئاواره‌بوونی‬ ‫كوردان������ی ڕۆژاوای كوردس������تان ب������ۆ‬ ‫باشووری كوردستان باڵوكردۆته‌وه‌ و‬ ‫نووس������یویه‌تی "خه‌یاڵی س������ه‌د ساڵه‌ی‬ ‫كورده‌كان بۆ درووس������تبوونی ده‌وڵه‌تی‬ ‫كورده‌ ده‌بێته‌ راستی‪".‬‬ ‫ڕۆژنامه‌ی تایمز ل������‌ه ڕاپۆرته‌كه‌یدا‬ ‫باس������ی ئه‌وه‌ی ك������ردووه‌‪ ،‬له‌ ماوه‌ی ‪5‬‬ ‫ڕۆژی ڕابردوودا ب‌ه هه‌زاران كورد ل‌ه‬ ‫ڕۆژاوای كوردستان ڕوویان ل‌ه هه‌رێمی‬ ‫كوردس������تان كردووه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئه‌م كۆچ‌ه‬ ‫ب‌ه فه‌رمیش به‌م شێوه‌یه‌ نه‌بێت‪ ،‬هێشتا‬ ‫ئه‌م كۆچ������ه‌ی كوردان بۆ باش������ووری‬ ‫كوردس������تان‪ ،‬كۆچ‌ه بۆ یه‌كه‌م به‌ش������ی‬ ‫ئارام و خۆشگوزه‌رانیی كوردستان‪.‬‬ ‫ڕۆژنامه‌كه‌ نووسیویه‌تی "ئه‌م كۆچه‌ی‬ ‫كوردانی ڕۆژاوای كوردستان پێچه‌وانه‌ی‬ ‫كۆچكردنی ‪ 22‬س������اڵ پێش ئێس������تای‬ ‫كورده‌كانی باش������ووره‌‪ ،‬كه‌ له‌ ترس������ی‬ ‫ڕژێمی س������ه‌ددام حوس������ێن ڕایانكرد و‬ ‫ئاواره‌ب������وون‪ ،‬واڵتان������ی ڕۆژئ������اواش بۆ‬ ‫ڕێگه‌گرتن له‌ ڕژێمی به‌عس‪ ،‬هێڵی ‪36‬یان‬

‫درووس������تكرد بۆ دانانی س������نوورێك بۆ‬ ‫فڕۆكه‌ جه‌نگییه‌كانی عێراق‪ ،‬كه‌ دواجار‬ ‫هه‌رێم������ی خۆڕێبه‌ری������ی كوردس������تانی‬ ‫لێكه‌وت������ه‌وه‌ كه‌ ل������ه‌ ش������ه‌ڕی یه‌که‌می‬ ‫جیهانییه‌وه‌ كورده‌كان هه‌وڵی بۆ ده‌ده‌ن‪".‬‬ ‫تایمزی بریتانی س������ێ ه������ۆكاری بۆ‬ ‫به‌هێزبوونی هه‌رێمی كوردستان داناوه‌‪،‬‬ ‫ئه‌وانیش؛ هه‌رێمی كوردستان خاوه‌نی‬ ‫س������امانێكی مه‌زن������ی سرووش������تیییه‌‪،‬‬ ‫به‌تایبه‌ت������ی ل������ه‌ ڕووی نه‌وت������ه‌وه‌‪ ،‬ك������ه‌‬ ‫وایكردووه‌ هه‌رێمی كوردستان شه‌شه‌م‬ ‫ناوچه‌ی خاوه‌ن������داری زۆرترین ڕێژه‌ی‬ ‫یه‌ده‌گی نه‌وت بێت‪.‬‬ ‫هۆكاری دووه‌م هاتن‌ه ئارای پێڤاژۆی‬ ‫ئاش������تیی نێ������وان پارت������ی كرێكارانی‬ ‫كوردس������تان ‪ PKK‬و ده‌وڵه‌تی توركیا‪،‬‬ ‫ك‌ه بووه‌ت‌ه هۆكاری كۆتاییهاتنی شه‌ڕ‬ ‫و كوش������تاری ‪ 40‬س������اڵه‌ی نێوانیان و‬ ‫په‌ره‌پێدانی زیات������ری په‌یوه‌ندییه‌كانی‬ ‫نێوان هه‌رێمی كوردستان و توركیا‪.‬‬ ‫ل‌ه هۆكاری س������ێیه‌مدا باس������ی ل‌ه‬ ‫ڕه‌وش������ی ئارامی هه‌رێمی كوردستان‬ ‫ك������ردووه‌‪ ،‬كه‌ به‌ جیاواز له‌ ناوچه‌كانی‬

‫دیكه‌ی عێراق هه‌یه‌تی و وایكردووه‌ ل‌ه‬ ‫ڕووی سیاس������ی و ئابووریی������ه‌و‌ه‬ ‫س������ه‌قامگیریی به‌خۆی������ه‌و‌ه ببینێت و‬ ‫وه‌به‌رهێنه‌رانی بیانی ڕووی تێبكه‌ن‪.‬‬ ‫تایمز باس������ی پێش������كه‌وتنی كه‌رتی‬ ‫په‌روه‌رده‌ و بواری ته‌ندرووستی كردووه‌‪،‬‬ ‫ك������ه‌ وایك������ردووه‌ هه‌رێمی كوردس������تان‬ ‫بكه‌وێته‌ سه‌ر پێی خۆی و وه‌ك ده‌وڵه‌تێكی‬ ‫سه‌ربه‌خۆ مامه‌ڵه‌ بكات‪.‬‬ ‫ئه‌م ڕۆژنام������‌ه بریتانییه‌ له‌ درێژه‌ی‬ ‫ڕاپۆرته‌كه‌یدا ئام������اژه‌ی به‌وه‌داوه‌‪ ،‬ك‌ه‬ ‫حكوومه‌تی هه‌رێمی كوردستان ده‌یه‌وێ‬ ‫ڕۆڵیكی هه‌رێم������ی به‌رفره‌تر بگێڕێ ل‌ه‬ ‫پاراس������تنی كورده‌كان������ی ڕۆژاوای‬ ‫كوردستان‪ ،‬واڵتانی ڕۆژاواش له‌ ترسی‬ ‫پارچه‌بوونی سیاس������ی ل������‌ه عێڕاقدا‪،‬‬ ‫خۆپارێزی ل������ه‌ پش������تیوانیكردنی ئه‌م‬ ‫هه‌نگاوه‌ی كورده‌كان ده‌كه‌ن‪ ،‬هاوكات‬ ‫توركی������اش خۆی له‌و پش������تیوانیكردن‌ه‬ ‫ده‌دزێت������ه‌وه‌‪ ،‬ب������ه‌اڵم ك������ورده‌كان ب������‌ه‬ ‫بێده‌نگان‌ه خه‌ونی سه‌دساڵه‌ی خۆیان‬ ‫وه‌دی دێنن‪ ،‬ك‌ه درووستكردنی ده‌وڵه‌تی‬ ‫كوردستانه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪http://rudaw.net :‬‬

‫ئابی ‪2013‬‬

‫‪17‬‬


‫هه‌ڵبژاردن له‌ واڵتی قه‌یراناویی‬ ‫زیمبابوه‌دا‬

‫ل‌ه (‪)٢٠١٣/٧/٣١‬دا هه‌ڵبژاردنی سه‌رکۆماری و په‌رله‌مانی‬ ‫ل‌ه واڵتی قه‌یراناویی و بایکۆتکراوی زیمبابوه‌دا به‌ڕێوه‌چوو‪.‬‬ ‫له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا ‪ ٤‬پاڵێوراو بۆ پۆس������تی سه‌رکۆماری ل‌ه‬ ‫ملمالنێدا بوون‪ .‬به‌اڵم کێبڕکێی سه‌ره‌کی له‌ نێوان ڕابێرت‬ ‫موگابێی ‪ ٨٩‬ساڵ‌ه و مۆرگان تسڤانگیرای سه‌رۆکوه‌زیرانی‬ ‫ده‌وڵه‌تی یه‌کێتیی نه‌ته‌وه‌یی و سه‌رۆکی حزبی بزووتنه‌وه‌ بۆ‬ ‫گۆڕانی دیموکراتیک ئه‌نجام درا‪.‬‬ ‫ب‌ه پێی یاس������ای هه‌ڵبژاردنی سه‌رکۆماری له‌و واڵته‌دا‪ ،‬هه‌ر‬ ‫پاڵێوراوێک زیاتر ل‌ه (‪)%٥٠‬ی ده‌نگه‌کان مسۆگه‌ر بکات‪،‬‬ ‫ده‌بێت‌ه سه‌رکۆماری زیمبابوه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر هیچ پاڵێوراوێک‬ ‫نه‌توانێت ب������ه‌م ڕێژه‌ی‌ه ب������گات‪ ،‬هه‌ڵبژاردنی ده‌چێته‌ خولی‬ ‫دووم������ه‌وه‌ و دوو پاڵێ������وراو ک������ه‌ زۆرین������ه‌ی ده‌نگه‌کانیان‬ ‫به‌ده‌س������تهێناوه‌‪ ،‬کاندی������دی خولی دووه‌م ده‌بن‪ .‬پۆس������تی‬ ‫سه‌رکۆماری له‌و واڵته‌دا پێنج ساڵه‌‪ .‬ڕابێرت موگابێی ‪٨٩‬‬ ‫س������ااڵن‪ ،‬ل‌ه ساڵی ‪١٩٨٠‬ه‌و‌ه تا ئێس������تا سه‌رۆکوه‌زیران و‬ ‫سه‌رکۆماری ئه‌و واڵته‌یه‌‪ .‬موگابێ به‌ ته‌مه‌نترین سه‌رکۆمار‌ه‬ ‫له‌ جیهاندا‪.‬‬ ‫ل������ه‌ هه‌ڵبژاردن������ی س������اڵی ‪ ٢٠٠٨‬ک‌ه ل‌ه نێ������وان موگابێ و‬ ‫تسڤانگیرایدا به‌ڕێوه‌چوو‪ ،‬به‌هۆی کێبه‌رکێیه‌کی سه‌خته‌و‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردن که‌وت‌ه خول������ی دووه‌مه‌وه‌‪ .‬ب‌ه هۆی "فرتوفێڵ" و‬ ‫"ساخته‌کاری" ل‌ه خولی یه‌که‌مدا‪ ،‬دۆخی سیاسیی زیمبابو‌ه‬

‫‪ 18‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)36‬‬

‫ش������ێوێندرا‪ .‬له‌ خۆپیش������اندان بۆ ده‌ربڕین������ی ناڕه‌زایه‌تی‬ ‫س������ه‌باره‌ت ب‌ه خول������ی یه‌ک������ه‌م‪ ،‬نزیک ب������‌ه ‪ ٢٠٠‬که‌س ل‌ه‬ ‫به‌رهه‌ڵستکاران کوژران‪ .‬له‌به‌ر ئه‌و‌ه مۆرگان تسڤانگیرای‬ ‫ب������ۆ به‌رگرتن به‌ کوش������تنی زیاتری هاوواڵتی������ان‪ ،‬وازی ل‌ه‬ ‫ملمالنێی خولی دووه‌م هێنا‪ .‬له‌به‌ر ئه‌م هۆکار‌ه و بارودۆخی‬ ‫ناله‌ب������اری ئابووری������ی واڵت‪ ،‬ل‌ه س������اڵی ‪٢٠٠٩‬دا ده‌وڵه‌تی‬ ‫یه‌کگرتووی نه‌ته‌وه‌ی������ی پێکهات و ڕابێرت موگابێ‪ ،‬مۆرگان‬ ‫تسڤانگیرای کرد‌ه سه‌رۆکوه‌زیرانی واڵت‪.‬‬ ‫دوای سێ ڕۆژ ده‌ربازبوون به‌سه‌ر هه‌ڵبژاردندا‪ ،‬کۆمیسیۆنی‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ی زیمباب������و‌ه ڕایگه‌یان������د‪ :‬ڕابێ������رت موگابێ ب‌ه‬ ‫مسۆگه‌رکردنی (‪)%٦١‬ی ده‌نگه‌کان‪ ،‬بۆ جاری حه‌وته‌م و‬ ‫بۆ ماوه‌ی پێنج س������اڵی تر ده‌بێته‌ س������ه‌رکۆماری زیمبابوه‌‪.‬‬ ‫مۆرگان تسڤانگیرای س������ه‌رۆکوه‌زیرانی ده‌وڵه‌تی یه‌کێتیی‬ ‫نه‌ته‌وه‌ی������ی و س������ه‌رۆکی حزب������ی بزووتنه‌و‌ه ب������ۆ گۆڕانی‬ ‫دیموکراتیک‪ ،‬توانی (‪)%٣٤‬ی ده‌نگه‌کان به‌ده‌ست بێنێت‪.‬‬ ‫به‌اڵم مۆرگان تسڤانگیرای‪ ،‬ئاکامی هه‌ڵبژاردنه‌که‌ی قبووڵ‬ ‫نه‌کرد و ڕایگه‌یاند‪ :‬ئێم‌ه ب‌ه ڕێگه‌ی یاس������ایییه‌و‌ه شکایه‌تی‬ ‫خۆمان ئاڕاسته‌ی دادگ‌ه ده‌که‌ین‪.‬‬ ‫ب‌ه پێی ڕاپۆرت������ی هه‌واڵده‌ریی������ه‌کان‪ ،‬چاودێرانی یه‌کێتیی‬ ‫ئه‌فریقا و کۆمه‌ڵگه‌ی په‌ره‌گرتنی باشووری ئه‌فریقا په‌سندی‬ ‫ئ������ه‌و هه‌ڵبژاردنه‌یان کرد‪ ،‬به‌اڵم چاودێ������ره‌ نێوخۆیییه‌کانی‬


‫زیمباب������و‌ه باس������یان ل������‌ه س������اخته‌کاری و فرتوفێ������ڵ ل������‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌که‌دا کرد‪ .‬ئه‌مریکاش ڕه‌خنه‌ی له‌ هه‌ڵبژاردنه‌ک‌ه‬ ‫هه‌ب������وو‪ .‬ج������ۆن کێری وه‌زی������ری ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫ئه‌مری������کا ئه‌وه‌ی ب‌ه په‌یامنێ������ران ڕاگه‌یاند‪:‬‬ ‫"ئه‌مریکا له‌سه‌ر ئه‌و باوه‌ڕ‌ه نیی‌ه که‌ ئاکامی‬ ‫ڕاگه‌یێن������دراوی هه‌ڵبژاردنه‌ک������ه‌ ده‌رخه‌ری‬ ‫ئیراد‌ه و ویس������تی هاوواڵتیان������ی زیمبابو‌ه‬ ‫بێت‪ ".‬یه‌کێتیی ئه‌ورووپاش نیگه‌رانیی خۆی‬ ‫سه‌باره‌ت به‌ هه‌ڵبژاردنه‌ک‌ه ده‌ربڕی‪.‬‬ ‫له‌ هه‌ڵبژاردن������ی په‌رله‌مانیش ک‌ه له‌ هه‌مان‬ ‫ڕۆژدا به‌ڕێوه‌چوو‪ ،‬حزبی (زانۆ پی ئێف)ی‬

‫ڕابێرت موگابێ ل‌ه کۆی ‪ ٢١٠‬کورس������ی‪ ١٣٧ ،‬کورس������یی‬ ‫په‌رله‌مانی مسۆگه‌ر کرد‪.‬‬

‫زیمبابو ‌ه‬ ‫ناوی ڕه‌سمی‪:‬‬

‫کۆماری زیمبابوه‌‬

‫ژماره‌ی دانیشتووان‪:‬‬

‫‪ 12.754.378‬که‌س‪ .‬ئامار ‪٢٠١١ -‬‬

‫پانتایی خاک‪:‬‬

‫‪ 390.757‬کیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌‬

‫پایته‌خت‪ :‬هه‌راره‌‪ /‬ژماره‌ی دانیشتووان‪:‬‬

‫نزیک ب‌ه ‪ 1.726.000‬که‌س‪٢٠١٠ .‬‬

‫ڕێژه‌ی شارنشینی‪:‬‬

‫‪ %٣٨،٦‬ئامار ‪٢٠١١‬‬

‫ڕێژه‌ی ژنان‪:‬‬

‫‪ %٥١،٧‬ئامار ‪٢٠٠٩‬‬

‫ڕێژه‌ی پیاوان‪:‬‬

‫‪%٤٨،٣‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری (خوێندنه‌وه‌ و نووسین)‪%٩١،٩ :‬‬ ‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری ل‌ه ناو ژنان‪:‬‬

‫‪%٨٩،٥‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری ل‌ه ناو پیاوان‪:‬‬

‫‪%٩٤،٧‬‬

‫ڕێژه‌ی ژنان ل‌ه ناو په‌رله‌ماندا‪:‬‬

‫‪ %١٥،٢‬ئامار ‪٢٠٠٩‬‬

‫ئابووری‪:‬‬

‫(‪ )%١٢،٨‬کش������توکاڵ‪ )%٢٢،٩( ،‬پیشه‌س������ازی و (‪)%٦٤،٣‬یش به‌ش������ی‬ ‫خزمه‌تگوزارییه‌‪ .‬ئامار ‪٢٠١١‬‬

‫سه‌رچاوه‌کان‪:‬‬

‫‪http://www.landguiden.se‬‬ ‫‪http://persian.euronews.com‬‬

‫ئابی ‪2013‬‬

‫‪19‬‬


‫په‌یوه‌ندیی نێوان ده‌‌سه‌اڵتی‬ ‫جێبه‌جێكردن و یاسادانان‬ ‫و‪ :‬عمران حه‌م‬

‫له‌ كاتێكدا بیرۆكه‌ی سه‌ربه‌خۆیی دادگا به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫گش������تی جێی ڕه‌زامه‌ندی گشت الیه‌كه‌‪ ،‬هه‌رچه‌نده‌ به‌‬ ‫ش������ێوه‌یه‌كی به‌رده‌وام ڕێزیش������ی ل������ێ نه‌گیرێت‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫په‌یوه‌ندیی نێوان هه‌ردوو ده‌س������ه‌اڵتی جێبه‌جێكردن و‬ ‫یاسادانان كه‌متر تێكهه‌ڵكێش و له‌گه‌ڵ یه‌ك گونجاو و‬ ‫جێی ڕه‌زامه‌ندین‪ .‬جیاكردنه‌وه‌ی هه‌ردوو ده‌سه‌اڵته‌كه‌‬ ‫له‌ یه‌كتری‪ ،‬پش������ت ب������ه‌ كارپێكردنی ئه‌و سیس������ته‌مه‌‬ ‫سیاسییه‌ ده‌به‌ستێت‪ ،‬كه‌ په‌یڕه‌و ده‌كرێت‪.‬‬ ‫له‌ سیس������ته‌مه‌ س������ه‌رۆكایه‌تییه‌كاندا وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌‬ ‫ئه‌مه‌ریكا په‌یڕه‌و ده‌كرێت‪ ،‬جیاكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵته‌كان‬ ‫به‌ شێوه‌یه‌كی ڕوونتر به‌دی ده‌كرێ به‌ به‌راورد له‌گه‌ل‬ ‫سیس������ته‌مه‌ سیاس������ییه‌كانی دیكه‌دا‪ .‬له‌ سیس������ته‌می‬ ‫س������ه‌رۆكایه‌تیدا‪ ،‬س������ه‌رۆكه‌ هه‌ڵبژێ������ردراوه‌كان ب������ه‌‬ ‫شێوه‌یه‌كی ڕاسته‌وخۆ پشت به‌ ڕه‌زامه‌ندی و متمانه‌ی‬ ‫ده‌س������ته‌ی یاس������ادانان نابه‌ستێت‪ ،‬به‌ ش������ێوه‌یه‌ك ئه‌و‬ ‫ماوه‌یه‌ی بۆ مانه‌وه‌ له‌ پۆس������ته‌كه‌یاندا دیاریكراوه‌‪ ،‬به‌‬ ‫ده‌زگای یاس������ادانانه‌وه‌ نابه‌س������ترێته‌وه‌‪ .‬سه‌رۆكه‌كان‬ ‫ده‌توانن حكووم������ه‌ت دامه‌زرێن������ن و ڕێنوێنیان بكه‌ن‪.‬‬ ‫هه‌رچی سیس������ته‌مه‌ نیمچه‌ س������ه‌رۆكایه‌تییه‌كانه‌‪ ،‬وه‌ك‬ ‫فه‌ره‌نسا و پرتوگال‪ ،‬ده‌كرێ حكوومه‌ت له‌الیه‌ن سه‌رۆك‬ ‫و ده‌سته‌ی یاسادانانه‌وه‌ به‌ ش������ێوه‌یه‌كی ڕاسته‌وخۆ‬ ‫بانگهێشت و لێپێچینه‌وه‌ی له‌گه‌ڵدا بكرێت‪.‬‬ ‫به‌ پێچه‌وان������ه‌وه‌‪ ،‬له‌ سیس������ته‌مه‌ په‌رله‌مانییه‌كاندا‪،‬‬ ‫جیاكردن������ه‌وه‌ی ده‌س������ه‌اڵته‌كان ب������ه‌ هه‌مان ئاس������ت‬ ‫ده‌رناكه‌وێت‪ .‬حكوومه‌ت كه‌ ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكردنه‪‌،‬‬ ‫له‌الی������ه‌ن زۆرینه‌ی په‌رله‌مان������ه‌وه‌ هه‌ڵده‌بژێردرێت‪ ،‬به‌م‬ ‫شێوه‌یه‌ ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكردن پێویستی به‌ متمانه‌ و‬ ‫ڕه‌زامه‌ندیی ده‌سه‌اڵتی یاسادانان ده‌بێت‪ .‬به‌ واتایه‌كی‬ ‫تر‪ ،‬سه‌رۆكی حكوومه‌ت پێویستی به‌ پاڵپشتیی په‌رله‌مان‬ ‫‪ 20‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)36‬‬

‫ده‌بێت بۆ پیاده‌كردنی ده‌س������ه‌اڵت‪ ،‬ئه‌گه‌ر نا په‌رله‌مان‬ ‫ده‌نگ بۆ سه‌ندنه‌وه‌ی متمانه‌ی‌ ده‌دات‪.‬‬ ‫كه‌واته‌‪ ،‬له‌ ڕوانگه‌ی كۆده‌نگیی نێوده‌وڵه‌تییه‌وه‌ و له‌‬ ‫باره‌ی ڕه‌گه‌زه‌ س������ه‌ره‌كییه‌كانی دیموكراسی‪ ،‬بابه‌ته‌كه‌‬ ‫په‌یوه‌ندیی ڕاس������ته‌وخۆی به‌ سیس������ته‌می سیاسی و‬ ‫شێوه‌ی حكوومه‌ته‌وه‌ نییه‌‪ ،‬چونكه‌ هه‌ردوو سیسته‌می‬ ‫په‌رله‌مانی سه‌رۆكایه‌تی جێی ڕه‌زامه‌ندین‪ ،‬به‌اڵم لێره‌دا‬ ‫بابه‌تی س������ه‌ره‌كی و دیار ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ئاخۆ یاس������ادانه‌ره‌‬ ‫هه‌ڵبژێردراوه‌كان ده‌سه‌اڵتێكی ته‌واویان هه‌یه‌ و ده‌توانن‬ ‫لێپرس������ینه‌وه‌ له‌گه‌ڵ حكوومه‌تدا بكه‌ن؟ ئایا ده‌سه‌اڵتی‬ ‫یاس������ادانان له ‌توانایدا هه‌یه‌ ڕۆڵی یاسادانانی خۆی‬ ‫به‌ته‌واوه‌تی بگێڕێت؟‬ ‫پێویسته‌ له‌م ڕوانگه‌یه‌وه و له‌ چوارچێوه‌ی په‌یوه‌ندیی‬ ‫نێوان هه‌ردوو ده‌س������ه‌اڵته‌كه‌‪ ،‬س������ه‌یری تێگه‌یشتن له‌‬ ‫بابه‌ت������ی جیاكردنه‌وه‌ و هاوس������ه‌نگیی ده‌س������ه‌اڵته‌كان‬ ‫بكرێت‌‪ .‬په‌یوه‌ندیی نێوانیان‪ ،‬ئه‌و پێوه‌ره‌ دیاری ده‌كات‬ ‫كه‌ ل������ه‌ ڕێگه‌یه‌وه‌ هه‌ردوو ده‌س������ه‌اڵته‌كه‌ ده‌توانن ڕۆڵه‌‬ ‫چ������االك و س������ه‌ربه‌خۆیه‌كه‌ی خۆی������ان بگێ������ڕن‪ ،‬به‌بێ‬ ‫له‌به‌رچاوگرتنی سیسته‌می سیاسی‪.‬‬ ‫سیسته‌می سه‌رۆكایه‌تی‬

‫سیسته‌می په‌رله‌مانی‬

‫ده‌نگده‌ران‬

‫ده‌نگده‌ران‬ ‫ده‌سه‌اڵتی یاسادانان ‪ -‬په‌رله‌مان‬

‫ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكردن ‪ -‬سه‌رۆك‬

‫ده‌سه‌اڵتی یاسادانان ‪ -‬په‌رله‌مان‬

‫ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكردن ‪ -‬حكوومه‌ت‬

‫له‌ واڵت������ه‌ عه‌ره‌بییه‌كاندا‪ ،‬ده‌س������ه‌اڵتی یاس������ادانان‬ ‫كه‌وتووه‌ته‌ ژێر باری ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكرنه‌وه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫له‌ به‌های په‌رله‌م������ان و هه‌ڵبژاردن������ی په‌رله‌مانی كه‌م‬ ‫كردووت������ه‌وه‌‪ .‬گێڕانی ڕۆڵی ڕاس������ته‌قینه‌ و كاریگه‌ریی‬ ‫په‌رله‌مان‪ ،‬سه‌رچاوه‌ له‌ مافی ده‌نگدان و خۆپااڵوتنه‌وه‌‬


‫ده‌گرێت‪ ،‬هه‌روه‌ك له‌ مادده‌ی ‪25‬ی په‌یمانی نێوده‌وڵه‌تی‬ ‫بۆ مافه‌ مه‌ده‌نی و سیاسییه‌كاندا هاتووه‌‪.‬‬ ‫لیژنه‌ی مافی مرۆڤی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان جه‌خت‬ ‫له‌ س������نوورداریی ده‌سه‌اڵتی په‌رله‌مان ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬چ به‌‬ ‫شێوه‌یه‌كی یاسایی پیاده‌ی ده‌سه‌اڵته‌كانی خۆی بكات‬ ‫یان وه‌ک دیفاكتۆیه‌ك‪ ،‬ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر ئه‌و پێداویستی و‬ ‫مه‌رجانه‌ش له‌خۆ نه‌گرێت كه‌ له‌ مادده‌ی ‪25‬ی په‌یمانی‬ ‫نێوده‌وڵه‌ت������ی بۆ ماف������ه‌ مه‌ده‌نی و سیاسییه‌كانیش������دا‬ ‫نه‌هاتبێ������ت‪ .‬لیژنه‌كه‌‪ ،‬ئه‌و الیه‌نه‌ی له‌ س������ێ ش������ێوه‌ی‬ ‫دیاریكراودا و له‌ ڕێگه‌ی دوا تێبینییه‌كانیان له‌سه‌ر ئه‌و‬ ‫ڕاپۆرتانه‌ی له‌ واڵته‌ جیاوازه‌كانه‌وه‌ ده‌ستیان كه‌وتووه‌‬ ‫خستووه‌ته‌ڕوو‪:‬‬ ‫• س���نووردانان ب���ۆ چاوخستنه‌س���ه‌ر لق���ی‬ ‫جێبه‌جێكردن له‌الیه‌ن ده‌سه‌اڵته‌وه‌‬ ‫ئه‌مه‌ به‌ یه‌كێك ل������ه‌ دیارترین ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌كان‬ ‫داده‌نرێت له ‌به‌رده‌م ده‌سه‌اڵتی‬ ‫دیموكرات������ی ل������ه‌ زۆر واڵتاندا‪.‬‬ ‫ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر س������ه‌رۆكی واڵت‬ ‫ڕاس������ته‌وخۆش له‌الیه‌ن گه‌له‌وه‌‬ ‫هه‌ڵبژێ������ردرا بێت‪ ،‬ناكرێت ئه‌مه‌‬ ‫بكرێ������ت ب������ه‌ پاس������اوێك ب������ۆ‬ ‫پشتگوێخستنی ڕۆڵی په‌رله‌مان‬ ‫كه‌ به‌هه‌مان ش������ێوه‌ ڕاسته‌وخۆ‬ ‫له‌الیه‌ن گه‌له‌وه‌ هه‌ڵبژێردراوه‌‪.‬‬ ‫• مافی سه‌رۆكی واڵت ل ‌ه‬ ‫گێڕان���ه‌وه‌ی‬ ‫دووب���اره‌‬ ‫پرۆژه‌یاساكان بۆ په‌رله‌مان‬ ‫هه‌ندێ������ك واڵت‪ ،‬جی������ا ل������ه‌‬ ‫‌سیاس������ییه‌كه‬ ‫سیس������ته‌مه‬ ‫(په‌رله‌مانی بێت یان سه‌رۆكایه‌تی) ڕێگه‌ به‌ ڕابه‌ره‌كه‌یان‬ ‫(زۆرب������ه‌ی كات س������ه‌رۆكی واڵت) ده‌ده‌ن‪ ،‬دووب������اره‌‬ ‫پرۆژه‌یاس������اكان بۆ په‌رله‌مان بگه‌رێنێته‌وه‌ به‌ مه‌به‌ستی‬ ‫چاوپێداخش������اندنیان و هه‌مواركردنه‌وه‌یان‪ .‬ئه‌مه‌ش بۆ‬ ‫ئه‌وه‌یه‌ تاوه‌كو س������ه‌رۆكی واڵت ڕێگه‌ نه‌دات یاسایه‌ك‬ ‫په‌س������ه‌ند بكرێت و تێپه‌ڕێنرێت‪ ،‬ك������ه‌‌ گونجاو نه‌بێت یا‬ ‫پێچه‌وانه‌ی ده‌ستوور بێت‪.‬‬

‫• كۆنترۆڵی مه‌ده‌نی له‌سه‌ر كه‌رتی ئاسایش‬ ‫له‌ هه‌ر واڵتیكدا‪ ،‬هێزه‌ چه‌كداره‌كان‪ ،‬پۆلیس و ده‌زگا‬ ‫هه‌واڵگرییه‌كان‪ ،‬ده‌س������ه‌اڵتێكی كارا و فراوانیان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫كۆده‌نگی������ی نێوده‌وڵه‌ت������ی ئام������اژه‌ ب������ه‌ پێویس������تیی‬ ‫كۆنترۆڵكردنی كه‌رتی ئاس������ایش له‌الیه‌ن ده‌س������ه‌اڵته‌‬ ‫مه‌ده‌نییه‌كانه‌وه‌ كه‌ شه‌رعییه‌تێكی دیموكراتییان هه‌یه‪‌،‬‬ ‫ده‌كات‪ .‬له‌ بڕیاری كۆمس������یۆنی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان‬ ‫بۆ مافی مرۆڤ له‌ باره‌ی دیموكراس������ی و سه‌روه‌ریی‬ ‫یاسادا هاتووه‪ "‌:‬سوپا ده‌كه‌وێته‌ ژێر باری لێپرسینه‌وه‌ی‬ ‫حكوومه‌ت������ی مه‌ده‌نی‪ ،‬به ش������ێوه‌یه‌كی دیموكراس������ی‬ ‫هه‌ڵبژێ������ردراو" به‌ واتای‪ ،‬جه‌ختكردنه‌س������ه‌ر گرنگیی‬ ‫پێ������وه‌ره‌ دیموكراس������ییه‌كان‪ ،‬ك������ه‌ په‌یوه‌ندیی������ان ب������ه‌‬ ‫كۆنتڕۆڵكردنی كه‌رتی ئاسایشه‌وه‌ هه‌یه‌‪ ،‬له‌م باره‌یه‌وه‌‪،‬‬ ‫په‌رله‌م������ان ڕۆڵ������ی چاودێریكردنێك������ی كاریگ������ه‌ر و‬ ‫یه‌كالكه‌ره‌وه‌ی هه‌یه‌‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬ ‫ڕاپۆرت������ی ڕێكخراوی نێوده‌وڵه‌تی ب������ۆ بڕیاردان له‌‬ ‫دیموكراسی؛‬ ‫كۆده‌نگی������ی نێوده‌وڵه‌تی‪ :‬ڕه‌گه‌زه‌ س������ه‌ره‌كییه‌كانی‬ ‫دیموكراسی‬

‫ئابی ‪2013‬‬

‫‪21‬‬


‫كوێت له‌ناو گێژاوی هه‌ڵبژاردندا‬ ‫ئا‪ :‬ئاران جه‌مال‬

‫كوێ������ت ده‌وڵه‌تێكی عه‌ره‌بییه‪ ‌،‬یه‌كێكه‌ ل������ه‌ واڵتانی ڕۆژهه‌اڵتی‬ ‫ناوه‌ڕاس������ت‪ .‬له‌ ڕۆژهه‌اڵته‌وه‌ ده‌كه‌وێته‌ سه‌ر كه‌نداوی عه‌ره‌بی و‬ ‫له‌ باكوور و ڕۆژاواوه‌ س������نوورێكی هاوبه‌ش������ی‌له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تی‬ ‫‌وه له‌گه‌ڵ شانش������ینی‬ ‫عێراقی فیدراڵدا هه‌یه و له‌ باشووریش������ه ‌‌‬ ‫سعودی‪ .‬ڕووبه‌ری ئه‌و واڵته‌ (‪ )820 ,17‬كیلومه‌تری چوارگۆشه‌یه‌‌‪،‬‬ ‫دانیشتووانی ئه‌و واڵته‌ زیاتر له‌ ‪ 3‬ملیۆن كه‌سه‌‪ .‬كوێت ل‌ه شه‌ش‬ ‫پارێزگا و ‪ 9‬دوڕگه‌ پێكهاتووه‌‪:‬‬

‫ده‌سه‌اڵت ‌ه گشتییه‌كان‬

‫به‌پێی مادده‌ی چواری ده‌ستووری كوێتی‪ ،‬كوێت میرنشینێكی‬ ‫میراتگرییه‌‪ ،‬یه‌كێك له‌ نه‌وه‌كانی ش������ێخ (مبارك ئه‌لس������ه‌باح ) كه‌‬ ‫به‌میر ناوده‌برێ‪ ،‬حوكمڕانی ئه‌و واڵته‌ ده‌كات‪ .‬ماوه‌ی ‪ 250‬ساڵه‬ ‫بنه‌ماڵه‌ی ئه‌لسه‌باح‪ ‌،‬حكمڕانی كوێت ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫سیس������ته‌می حكمڕانی ئه‌و واڵته‪ ‌،‬سیس������ته‌مێكی په‌رله‌مانیی‬ ‫ده‌س������تووریی شانش������ینییه‌‪ ،‬له‌ س������ه‌ر بنه‌م������ای جیاكردنه‌وه‌ی‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌كان كه‌ بریتین له‌ (ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكاری‪ ،‬یاسادانان‬ ‫و دادوه‌ری) گشتیان له‌ژێر ده‌سه‌اڵتی (میری كوێت)دان‌‪:‬‬ ‫• ده‌س������ه‌اڵتی جێبه‌جێكاری‪ :‬ده‌س������ه‌اڵتی میر و ئه‌نجومه‌نی‬ ‫وه‌زیرانه‪ ‌‌،‬له‌ ‪ 16‬وه‌زاره‌ت پێكدێت‪.‬‬ ‫• ده‌سه‌اڵتی یاسادانان‪ :‬ده‌سه‌اڵتی (ئه‌نجومه‌نی ئوممه‌)یه‌‪ ،‬له‌‬ ‫‪ 50‬ئه‌ندامی هه‌ڵبژێردراو پێكدێت و بۆ ماوه‌ی ‪ 4‬ساڵه‌‪.‬‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتی دادوه‌ری‪ :‬له‌ ئه‌نجومه‌نی دادوه‌ریی بااڵ و هه‌موو‬ ‫دادگاكانی دیكه‌ی ئه‌و واڵته‌ له‌خۆ ده‌گرێت‪.‬‬

‫‪ 22‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)36‬‬

‫سیاسه‌تی ناوخۆ‬

‫ل������ه‌ كوێت حزب بوون������ی نیی������ه‌‪ ،‬چونكه‌ هیچ یاس������ایێك نیی‌ه‬ ‫كاروباره‌كانی������ان ڕێك بخات‪ ،‬به‌اڵم قه‌واره‌ی په‌رله‌مانی هه‌ن‪ ‌،‬وه‌ك‬ ‫قه‌واره‌ی كاری مللی‪ ،‬قه‌واره‌ی ئیسالمی له‌ ئه‌نجوومه‌نی ئوممه‌‪،‬‬ ‫هاوپه‌یمانیی نیش������تمانیی دیموكراتی‪ ،‬بزووتنه‌وه‌ی ده‌س������تووری‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬بزووتنه‌وه‌ی ده‌ستووری مللی‪ ،‬هاوپه‌یمانیی نیشتمانیی‬ ‫ئیس���ل��امی‪ ،‬كۆمه‌ڵه‌ی دادپه‌روه‌ری و ئاش������تی‪ ،‬كۆمه‌ڵه‌ی په‌یمانی‬ ‫نیش������تمانی‪ ،‬كۆمه‌ڵه‌ی به‌یاننامه‌ی مرۆیی نیشتمانی‪ ،‬بزووتنه‌وه‌ی‬ ‫توافقی نیشتمانیی ئیسالمی و ئیئتیالفی كۆمه‌ڵه‌ نیشتمانییه‌كان‪.‬‬

‫یاسای هه‌ڵبژاردن‬

‫هه‌ڵبژاردن������ی ئه‌نجومه‌نی ئوممه‌ و ئه‌نجومه‌نی ش������اره‌وانیی‬ ‫كوێتی چوار س������اڵ جارێك ئه‌نجامده‌درێ������ت‪ .‬میری كوێت مافی‬ ‫ئه‌وه‌ی هه‌یه‌ پێش واده‌ی خۆی‌ ئه‌و ئه‌نجومه‌نه‌ هه‌ڵبوه‌شێنێته‌وه‌ و‬ ‫هه‌ڵبژاردنێك������ی پێش������وه‌خته‌ ڕابگه‌یه‌نێت‌‪ .‬ژم������اره‌ی ئه‌ندامانی‬ ‫ئه‌نجومه‌ن������ی ئوممه‌ ‪ 50‬ئه‌ندامن‪ ،‬وه‌زی������ره‌كان كه‌ ژماره‌یان ‪16‬‬ ‫وه‌زیره‌ به‌شداری ده‌كه‌ن له‌ كاتی ده‌نگدان له‌ سه‌ر پرۆژه‌ یاسایێك‬ ‫له‌ن������او ئه‌نجومه‌نی ئوممه‌دا‪ .‬ئه‌و مافه‌ش له‌ ڕێی ده‌س������تووره‌وه‌‬ ‫دراوه‌ته‌ حكوومه‌ت‪.‬‬ ‫ل‌ه س������اڵی ‪ ١٩٦٢‬و ل‌ه س������ه‌رده‌می ش������ێخ عه‌بدوڵاڵ س������الم‬ ‫ئه‌لسه‌باح‪ ،‬به‌مه‌به‌س������تی خۆ ئاماده‌كردن بۆ ئه‌نجامدانی یه‌كه‌م‬ ‫هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی‪ ،‬یه‌كه‌م یاس������ای هه‌ڵبژاردن په‌سه‌ند كرا‪.‬‬ ‫ئه‌و یاسایه‌ش ل‌ه س������ااڵنی‪،1983 ،1980 ،1972 ،1963،1970‬‬


‫‪ ١٩٩٥ ،1986‬و ‪ 2005‬هه‌مواركراوه‌ته‌وه‌‪ ،‬به‌پێی ئه‌و یاسایه‌ ئه‌و‬ ‫كوێتییه‌‌ی ‪ 21‬ساڵی ته‌مه‌نی ته‌واو كردبێ‪ ،‬مافی ده‌نگدانی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و كه‌سانه‌ش كه‌ كارمه‌ندی پۆلیس و سوپان‪ ،‬مافی ده‌نگدان و‬ ‫خۆ كاندیدكردنیان نییه‌‪ ،‬ته‌نها پاس������ه‌وانی نیش������تمانی نه‌بێت‪.‬‬ ‫ده‌نگدانه‌كه‌ش به‌شێوه‌یه‌كی نهێنییه‌ و به‌سه‌رپه‌رشتی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫دادوه‌ری ده‌بێت‪.‬‬ ‫له‌ هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی ئوممه‌دا‪ ،‬كوێت به‌سه‌ر پێنج بازنه‌ی‬ ‫هه‌ڵبژاردن������دا دابه‌ش������ده‌كرێت‪ .‬ل������ه‌ ڕێی هه‌ڵبژاردنی گش������تی و‬ ‫نهێنیی������ه‌وه‌ ‪ 50‬ئه‌ن������دام‌ هه‌ڵده‌بژێردرێن‪ .‬ه������ه‌ر بازنه‌یه‌كیش ‪10‬‬ ‫ئه‌ندامی بۆ دیاری ده‌كرێ������ت‪ ،‬ده‌نگده‌ریش له‌ هه‌ر بازنه‌یه‌ك بۆی‬ ‫هه‌یه‌ ده‌نگ به‌ یه‌ك پاڵێوراو بدات‪.‬‬

‫هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی په‌رله‌مان‬

‫به‌ بڕیاری دادگای ده‌ستووری ده‌وڵه‌تی كوێت‪ ،‬له‌ ‪2013/6/16‬‬ ‫په‌رله‌مانی پێش������وو كه‌ الیه‌نگری حكووم������ه‌ت بوو‪ ،‬به‌ هۆی چه‌ند‬ ‫هۆكارێكی یاس������ایی و ته‌كنیكی هه‌ڵوه‌ش������ێندرایه‌وه‌ و بڕیاردرا‬ ‫هه‌ڵبژاردنێكی پێشوه‌خته‌ ئه‌نجام بدرێت‪.‬‬ ‫جێ������ی ئاماژه‌یه‌ ئۆپۆزس������یۆن زۆر هه‌وڵی������دا و داوای ده‌كرد ئه‌و‬ ‫په‌رله‌مانه‌ هه‌ڵبوه‌ش������ێنرێته‌وه‌‪ ،‬له‌ هه‌مانكاتیشدا‪ ،‬دوای هه‌مواركردنی‬ ‫یاسای هه‌ڵبژاردن له‌ الیه‌ن میری كوێته‌وه‌‪ ،‬بایكۆتی هه‌ڵبژاردنی كرد‪.‬‬ ‫ئه‌و هه‌مواركردنه‌یان به‌ ناده‌ستووری وه‌سفكرد و بڕیاریاندا به‌شداری‬ ‫هیچ هه‌ڵبژاردنێك نه‌كه‌ن‪ ،‬كه‌‌ له‌س������ه‌ر بنه‌مای یاسای یه‌ك ده‌نگ بێت‪.‬‬

‫ئه‌و یاس������ایه‌ش به‌ مه‌رس������وومێكی می������ری ڕاگه‌ێێن������درا و دادگای‬ ‫ده‌ستووریش پاڵپشتی ئه‌و بڕیاره‌ی كرد و به‌رگری لێ ده‌كات‪.‬‬

‫هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی ئوممه‌ی كوێتی ‪2013‬‬

‫ڕۆژی شه‌ممه‌ ‪27‬ی ته‌مووزی ‪ 2013‬هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی‬ ‫ئوممه‌ به‌ڕێوه‌چوو‪ ،‬به‌ هه‌ڵبژاردن������ی ئه‌نجومه‌نی دامه‌زرێنه‌ره‌وه‌‬ ‫ئه‌م������ه‌ حه‌ڤده‌هه‌مین هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانییه‌ له‌ مێژووی ده‌وڵه‌تی‬ ‫كوێتدا‪ ،‬یه‌كه‌م هه‌ڵبژاردنیش������ه‌ كه‌ ل������ه‌ مانگی ره‌مه‌زانی پیرۆزدا‬ ‫ئه‌نجام بدرێت‪ .‬ئۆپۆزسیۆنی ئیسالمی بایكۆتی ئه‌و هه‌ڵبژاردنه‌یان‬ ‫كرد‪ .‬ش������یعه‌كان كه‌ كه‌مینه‌ن و ڕێژه‌ی ‪%30‬ی دانیش������توانی ئه‌و‬ ‫واڵته‌ پێكدێنن‪ ،‬پێشتر خاونی ‪ 17‬كورسی بوون‪ ،‬له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا‬ ‫به‌ به‌ده‌س������تهێنانی ‪ 8‬كورس������ی‪ ،‬زیاتر له‌ نیوه‌ی كورسییه‌كانیان‬ ‫له‌ده‌س������تدا‪ .‬لیبراڵه‌كان‪ ‌،‬پێشتر هیچ كورسییان نه‌بوو و بوون به‌‬ ‫خاوه‌نی ‪ 3‬كورس������ی‪ ،‬ئیس���ل��امییه‌ س������وننه‌كان ‪ 7‬كورس������ییان‬ ‫به‌ده‌ستهێنا به‌رامبه‌ر ‪ 5‬كورسی له‌ هه‌ڵبژاردنی پێشوو‪ ،‬ژنانیش‬ ‫دوو كورسییان به‌ده‌ستهێنا‪ .‬له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا ‪ 228‬هه‌زار و‪314‬‬ ‫هاواڵتی به‌ش������داری ده‌نگدانیان كرد‪ ،‬وات������ه‌ به‌ ڕێژه‌ی (‪)%51.9‬‬ ‫به‌رامبه‌ر ڕێژه‌ی (‪)%40‬ی به‌شداربووان له‌ هه‌ڵبژاردنی پێشوودا‪،‬‬ ‫ئ������ه‌و به‌رزبوونه‌وه‌ی‌هی‌ ڕێ������ژه‌ی به‌ش������داریكردن ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ‬ ‫به‌ش������داریكردنی هۆزه‌كان كه‌ بایكوتی هه‌ڵبژاردنی پێش������وویان‬ ‫كردب������وو‪ .‬ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنه‌ك������ه‌‪ ،‬نوێنه‌رایه‌تی هه‌موو چین و‬ ‫توێژه‌كان له‌ زۆرینه‌و‌كه‌مینه‌كانی گه‌لی كوێتی له‌خۆ گرتووه‌‪.‬‬

‫ژماره‌ی ده‌نگده‌ر و پاڵێوراوانی ئه‌نجومه‌نی ئوممه‌ی كوێتی ‪2013 - 1963‬‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كان‬

‫ژماره‌ی‬ ‫بازنه‌‬

‫ژماره‌ی‬ ‫پاڵێوراوان‬

‫ژماره‌ی‬ ‫ده‌نگده‌ر‬

‫رێژه‌ی‬ ‫به‌شداریكردن‬

‫ئه‌نجومه‌نی دامه‌زرێنه‌ر‪1962-‬‬

‫‪10‬‬

‫‪73‬‬

‫‪11288‬‬

‫‪%90‬‬

‫یه‌كه‌م‪1963-‬‬

‫‪10‬‬

‫‪205‬‬

‫‪16899‬‬

‫‪%85‬‬

‫دووه‌م‪1967-‬‬

‫‪10‬‬

‫‪222‬‬

‫‪26796‬‬

‫‪%67‬‬

‫سێیه‌م‪1971-‬‬

‫‪10‬‬

‫‪183‬‬

‫‪40246‬‬

‫‪%52‬‬

‫چواره‌م‪1975-‬‬

‫‪10‬‬

‫‪257‬‬

‫‪52993‬‬

‫‪%60‬‬

‫پێنجه‌م‪1981-‬‬

‫‪25‬‬

‫‪447‬‬

‫‪41953‬‬

‫‪%90‬‬

‫تێبینی‬

‫چه‌ند كاندیدێك واژۆیان له‌سه‌ر‬ ‫تومه‌تباركردنی حكوومه‌ت به ساخته‌كاری له‌م‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌دا كرد‪ 7 .‬پاڵێوراوی سه‌ركه‌وتوو‬ ‫ده‌ستیان له‌كار كێشایه‌وه‌‪‌.‬‬

‫ئابی ‪2013‬‬

‫‪23‬‬


‫شه‌شه‌م‪1985-‬‬

‫‪25‬‬

‫‪261‬‬

‫‪56848‬‬

‫‪%85‬‬

‫حه‌وته‌م‪1992-‬‬

‫‪25‬‬

‫‪278‬‬

‫‪81440‬‬

‫‪%83‬‬

‫هه‌شته‌م‪1996-‬‬

‫‪25‬‬

‫‪230‬‬

‫‪107169‬‬

‫‪%82‬‬

‫نۆیه‌م‪1999-‬‬

‫‪25‬‬

‫‪491‬‬

‫‪112882‬‬

‫‪%81‬‬

‫ده‌یه‌م‪2003-‬‬

‫‪25‬‬

‫‪246‬‬

‫‪136715‬‬

‫‪%80‬‬

‫یازده‌هه‌م‪2006-‬‬

‫‪25‬‬

‫‪249‬‬

‫‪340248‬‬

‫‪%77‬‬

‫دووازده‌هه‌م‪2008-‬‬

‫‪5‬‬

‫‪272‬‬

‫‪361684‬‬

‫‪%60‬‬

‫سێزده‌هه‌م‪2009-‬‬

‫‪5‬‬

‫‪211‬‬

‫‪384790‬‬

‫‪%58‬‬

‫بۆ یه‌كه‌مجار له‌و هه‌ڵبژاردن‌ه ژنان‬ ‫سه‌ركه‌وتنیان به‌ده‌ستهێنا‬

‫چوارده‌هه‌م‪2012-‬‬

‫‪5‬‬

‫‪286‬‬

‫‪400296‬‬

‫‪%59.5‬‬

‫له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا ژنان شكستیان هێنا‬

‫پازده‌هه‌م‪2012-‬‬

‫‪5‬‬

‫‪307‬‬

‫‪422569‬‬

‫‪%40.3‬‬

‫له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا یاسای ی‌ه ‌ك ده‌نگ په‌سه‌ند‬ ‫كرا‪ .‬له‌هه‌ر بازنه‌یه‌كدا‪ ،‬ده‌نگده‌ر ته‌نها‬ ‫ده‌توانێت ده‌نگ به‌ یه‌ك پاڵێوراو بدات(پێشتر‬ ‫ده‌یتوانی ده‌نگ ب‌ه چوار پاڵێوراو بدات)‪.‬‬

‫شازده‌هه‌م‪2013-‬‬

‫‪5‬‬

‫‪311‬‬

‫‪439715‬‬

‫‪%51.9‬‬

‫بۆ یه‌كه‌مجار ژنان ل‌ه هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانیدا‬ ‫به‌شدارییان كرد‌‬

‫ ده‌وڵه‌تی كوێت‬ ‫پایته‌خت و گه‌وره‌ترین شار‬

‫كوێت‬

‫زمانی فه‌رمی‬

‫عه‌ره‌بی‬

‫ناوی دانیشتووان‬

‫كوێتی‬

‫ئایین‬

‫ئیسالم‬

‫سیسته‌می حوكمڕانی‬

‫میرنشینی‪ ،‬میراتگری‪ ،‬ده‌ستوری‬

‫میری واڵت‬

‫سه‌باح ئه‌لئه‌حمه‌د ئه‌لسه‌باح‬

‫شازاده‌ی جێنشین‬

‫نه‌واف ئه‌لئه‌حمه‌د ئه‌لسه‌باح‬

‫سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی ئوممه‌‌‬

‫مه‌رزوق ئه‌لغانم‬

‫سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران‬

‫جابر ئه‌لموبارك ئه‌لسه‌باح‬

‫ده‌سه‌اڵتی یاسادانان‬

‫ئه‌نجومه‌نی ئوممه‌‬

‫سه‌ربه‌خۆیی ل‌ه بریتانیا‬

‫‪1961‬‬

‫پانتایی‬

‫‪ 17.820‬كێلومه‌تری چوارگۆشه‌‬

‫رێژه‌ی ئاو‬

‫‪%1.1‬‬

‫ژماره‌ی دانیشتووان ‪2013‬‬

‫‪ ،3,880,903‬له‌وان������‌ه ‪ 1,224,602‬كوێتین به‌رامبه‌ر‬ ‫‪ 2,656,291‬بیانی دانیشتووی كوێت‬

‫دراو‬

‫دیناری كوێتی‬

‫‪ 24‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)36‬‬


‫مافی مرۆڤی ئافره‌تان‬ ‫ن‪ :‬ڕابین هار‬ ‫مافی مرۆڤ و ئازادییه‌ بنه‌ڕه‌‌تییه‌كان‪ ،‬ده‌بێت به‌شێک‬ ‫ل������ه‌ ماف������ه‌ سروش������تییه‌كانی مرۆڤه بێت‪ .‬ب������ه‌اڵم له‌‬ ‫سه‌رتاس������ه‌ری جیهان ژماره‌ی������ه‌ك واڵت هه‌ن كه‌ مافی‬ ‫مرۆڤ������ی ئافره‌تان تێیدا به‌ فه‌رمی نه‌ناس������راوه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌مه‌ش زۆر جار ئافره‌تان ده‌بنه‌ قوربانیی پێشێلكاریی‬ ‫مافی مرۆڤ‪ .‬كاتێك مافی ئافره‌ت پێش������ێل ده‌كرێت كه‌‬ ‫ناتوانن له‌و بریارانه‌ به‌ش������دار بن‪ ،‬ك������ه‌ كارتێكه‌رییان‬ ‫به‌س������ه‌ر ژیانیاندا هه‌یه‌ و‪ ،‬له‌ به‌ش������داریی سیاسی و‬ ‫نوێنه‌رایه‌تی������ی دادپه‌روه‌رانه‌ و‪ ،‬كاروباری خوێندن یان‬ ‫ته‌ندروستی بێبه‌ش ده‌كرێن‪.‬‬ ‫له‌ بواری كاركردندا ڕووبه‌ڕووی جیاواز‌كاری‌ ده‌بن‪،‬‬ ‫له‌ مافی یه‌كس������انیی خاوه‌نداریه‌تیی موڵك و ماڵ بێ‬ ‫ب������ه‌ش ده‌كرێن‪ ،‬له‌ ن������او ماڵی خۆیان������دا ڕووبه‌ڕووی‬ ‫توندوتی������ژی ده‌بن������ه‌وه‌ و ده‌كه‌ون������ه‌ به‌ر هه‌ڕه‌ش������ه‌ی‬ ‫دابونه‌ریت������ی وه‌ك‪ ،‬خه‌ته‌نه‌كردن و كوش������تن له‌س������ه‌ر‬ ‫بابه‌تی‌ نامووسی‌‪ .‬ناساندنی مافی ئافره‌تان له‌ هه‌ندێك‬ ‫واڵت������ان كاتێك ده‌س������تی پێ ك������رد‪ ،‬كه‌ سیس������ته‌مه‬ ‫فێئۆدالیی������ه‌كان ب������ۆ هه‌ن������دێ ش������ێوه‌ی ده‌وڵه‌تان������ی‬ ‫خزمه‌تگوزاری‌ گه‌شه‌یان سه‌ند‪ .‬له‌ ئه‌مریكا‪ ،‬وشیاریی‌‬

‫و‪ :‬هێالن محیه‌دین‬ ‫مافه‌كانی ئافره‌تان تێكه‌ڵ به‌ ئامانجه‌كانی شۆڕش������ی‬ ‫ئه‌و واڵته‌ بوون‪.‬‬ ‫ئافره‌تانی به‌ هێ������ز و لێهاتووی‌ وه‌ك ئابیگێل ئادامز‬ ‫هاوسه‌ری جان ئادامز‪ ،‬دووه‌مین سه‌ركۆماری ئه‌مریکا‬ ‫خوازیاری هه‌ڵسوكه‌وتی دادپه‌روه‌رانه‌ و یه‌كسان بوو‬ ‫و‪ ،‬له‌گه‌ڵ كه‌مێك پێشگۆیی‪ ،‬ئاگاداری‌ كرده‌وه‌ كه‌ ئه‌گه‌ر‬ ‫گرینگیی‌ تایبه‌ت به‌ ئافره‌تان نه‌درێت‪ ،‬ئیمه‌ سوورین له‌‬ ‫س������ه‌ر ئه‌وه‌ی كه‌ ئاڵ������ۆزی بنوێنێ������ن و ملكه‌چی‌ هیچ‬ ‫یاس������ایه‌ك نابین‪ ،‬كه‌ تێیدا هی������چ ده‌نگ و نوێنه‌رێكمان‬ ‫نه‌بێت‪ ،‬هه‌روه‌ها خوازیاری ده‌رفه‌تی خوێندنی یه‌كسان‬ ‫بۆ كچان بوو و له‌ س������ه‌ر ئه‌م بابه‌ته‌ش بۆ هاوس������ه‌ری‬ ‫خۆی كه‌ نوێنه‌ری ئه‌و كاته‌ی كۆماری نوێی ئه‌مریكا له‌‬ ‫پاری������س بوو نووس������ی‪" :‬زۆر خه‌مبارم ل������ه‌ خوێندن و‬ ‫په‌روه‌رده‌ی كه‌م و سنوورداری ئافره‌تانی و‌اڵته‌كه‌م‪".‬‬ ‫بزووتنه‌وه‌كان������ی داكۆكیكردن له‌ ماف������ی ده‌نگدانی‬ ‫ئافره‌تان له‌ ئه‌مریکا و بریتانیا له‌ ناوه‌ڕاستی سه‌ده‌ی‬ ‫نۆزده‌ه������ه‌م و له‌ چه‌ند واڵتی ئه‌ورووپی‌ له‌ س������ه‌ره‌تای‬ ‫سه‌ده‌ی بیسته‌م ده‌س������تبه‌كار بوون‪ ،‬به‌اڵم ته‌نانه‌ت له‌‬ ‫نێوان س������ااڵنی (‪ )١٩٨٥-١٩٧٦‬ب������وو كه‌ مافی مرۆڤی‬ ‫ئابی ‪2013‬‬

‫‪25‬‬


‫ئافره‌تان وه‌ك بزووتنه‌وه‌یه‌كی جیهانی س������ه‌ری هه‌ڵدا‪.‬‬ ‫له‌و كاته‌دا بوو كه‌ ئافره‌تان له‌ بواره‌ جۆراوجۆره‌كانی‬ ‫جوگرافیایی‪ ،‬كو‌لتووری‪ ،‬ئایینی‪ ،‬نه‌ته‌وه‌یی و چینایه‌تی‬ ‫كۆبوونه‌وه‌ بۆ باشتركردنی پێگه‌ی‌ ئافره‌تان ڕێككه‌وتن‪.‬‬ ‫ه������ه‌ر له‌م ده‌یه‌دا ب������وو كه‌ نه‌ت������ه‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان بۆ‬ ‫هه‌ڵس������ه‌نگاندنی ڕه‌وش������ی ئافره‌تان و ڕێكخس������تنی‌‬ ‫به‌ڕێوه‌بردن بۆ به‌ره‌وپێش������بردنی ئافره‌تان هه‌ستان به‌‬ ‫سازكردنی چه‌ند كۆنگره‌ی ئافره‌تان‪ ،‬مێكزیكۆسیتی له‌‬ ‫‪ ،1975‬كۆپنهاگن له‌ ‪ 1980‬و نایروبی له‌ ‪.1985‬‬

‫رێككه‌وتننامه‌ی‌ مافه‌كانی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تیی ئافره‌تان‬

‫ڕێككه‌وتننامه‌ی نه‌هێش������تنی س������ه‌رجه‌م شێوه‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫هه‌اڵواردن دژی ئافره‌تان‪ -‬ڕێكکه‌وتننامه‌یه‌كی‌ گرنگی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی له‌ بواری مافی مروڤی ئافره‌تان‪ ،‬له‌ ساڵی‬ ‫‪ 1979‬به‌ كۆی ده‌نگ له‌ كۆبوونه‌وه‌ی‌ گش������تیی نه‌ته‌وه‌‬ ‫یه‌كگرتووه‌كان������دا په‌س������ه‌ند ك������را‪ .‬زۆر ج������ار ئ������ه‌م‬ ‫ڕێككه‌وتننامه‌ی������ه‌ ل������ه‌ ژێ������ر ن������اوی ڕێككه‌وتننامه‌ی‌‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی������ی مافه‌كان������ی ئافره‌تان ن������او ده‌بردرێت‪.‬‬ ‫پێشه‌كی و مادده‌كانی سێ به‌شی ئه‌م ڕێکكه‌وتننامه‌یه‌‬ ‫به‌ ئامانج������ی البردنی ه������ه‌اڵواردن و گه‌ش������ه‌پێدانی‬ ‫یه‌كسانیی ڕه‌گه‌زی ڕێك خراون‌‪.‬‬ ‫پێناس������ه‌ی ئ������ه‌م ڕێككه‌وتننامه‌یه‌ ب������ۆ هه‌اڵواردنی دژی‬ ‫ئافره‌تان بریتیه‌ ل������ه‌ "هه‌ر جۆره‌ جیاوازی‪ ،‬جیاكردنه‌وه‌ یان‬ ‫س������نوورداركردن له‌ سه‌ر بنه‌مای ڕه‌گه‌زی" كه‌ ڕێگر بێت له‌‬ ‫"مافی م������رۆڤ و ئازادیی������ه بنه‌ڕه‌تییه‌كانی‬ ‫ئافره‌تان له‌ هه‌ر بوارێك بۆ نموونه‌‪ :‬سیاسی‪،‬‬ ‫ئاب������ووری‪ ،‬كۆمه‌اڵیه‌ت������ی‪ ،‬كو‌لت������ووری و‬ ‫شارستانی" له‌م ڕێككه‌وتننامه‌یه‌ ده‌ستووریكی‌‬ ‫كاری به‌ مه‌به‌س������تی هه‌ڵمه‌تی نیشتمانی بۆ‬ ‫نه‌هێش������تنی ئ������ه‌م ج������ۆره‌ هه‌اڵواردنانه‌‌ له‌‬ ‫س������ه‌رجه‌م الیه‌ن������ه‌كان دان������راوه‌‪ .‬هه‌م������وو‬ ‫الیه‌نه‌كانی واژۆكه‌ری ئ������ه‌م ڕێككه‌وتننامه‌یه‌‬ ‫ده‌بێ������ت "ب������ه‌ مه‌به‌س������تی گه‌ره‌نتیكردن������ی‬ ‫گه‌ش������ه‌پێدان و به‌ره‌و پێش������بردنی ته‌واوی‬ ‫ئافره‌تان‪ ،‬س������ه‌رجه‌م هه‌نگاونانی پێویست و‬ ‫له‌وانه‌ش یاس������ادانان" بكه‌نه‌ باو و گه‌ره‌نتی‬ ‫ب������ۆ ئازادییه‌ بنه‌ڕه‌تییه‌کانی ئ������ه‌وان بن‪" ،‬له‌‬ ‫سه‌ر بنه‌مای یه‌كسانی له‌گه‌ڵ پیاودا‪".‬‬ ‫‪ 26‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)36‬‬

‫تا س������اڵی ‪ 2009‬زایین������ی‪ 186 ،‬ئه‌ندام������ی نه‌ته‌و‌ه‬ ‫یه‌كگرت������ووه‌كان ڕێككه‌وتننام������ه‌ی البردنی س������ه‌رجه‌م‬ ‫جۆره‌كان������ی ه������ه‌اڵواردن دژی ئافره‌تانیان په‌س������ه‌ند‬ ‫كردب������وو‪ .‬ده‌وڵه‌ت������ی ئوباما به‌ تۆندی پش������تگری له‌م‬ ‫ڕێككه‌وتننامه‌یه‌ ده‌كات و خوازیاری ئه‌وه‌یه‌ که‌ ئه‌مریکا‬ ‫په‌سه‌ندی بکات‌‪ .‬ده‌وڵه‌تانی ئه‌ندام له‌م ڕێككه‌وتننامه‌یه‌‬ ‫ڕه‌زامه‌ندی له‌ س������ه‌ر خاله‌كان������ی جۆراجۆر ده‌رده‌برن‬ ‫وه‌ك‪ ،‬گونجاندن������ی بنه‌ماكانی یه‌كس������انیی ڕه‌گه‌زی له‌‬ ‫ده‌س������تووری گش������تیی نیش������تمانی و یاس������اكانی‬ ‫په‌س������ه‌ندكراوی په‌یوه‌ندیداری خۆی‪ ،‬دانانی یاس������ا و‬ ‫ڕێساكانی پێویست به‌ قه‌ده‌غه‌كردنی هه‌اڵواردنی دژی‬ ‫ئافره‌تان و به‌رگریكردن له‌ مافه‌كانی ئافره‌تان له‌ سه‌ر‬ ‫بنه‌مای یه‌كسانی له‌گه‌ل پیاودا‪.‬‬ ‫ماف������ی مرۆڤی ئافره‌ت بریتییه‌ له‌ بواری گش������تی و‬ ‫ب������واری‌ تایبه‌تی������ی ژیانی ئافره‌تان‪ .‬له‌گه‌ل ئه‌مه‌ش������دا‬ ‫به‌دواداچوون������ی مافی ئافره‌تان له‌ ناوچه‌ی تایبه‌تی بۆ‬ ‫زۆربه‌ی ده‌وڵه‌ت������ه‌كان كارێكی زۆر س������ه‌خته‌‪ ،‬چونكه‌‬ ‫ب������واری‌ تایب������ه‌ت زۆرجار ل������ه‌ ده‌ره‌وه‌ی ده‌س������ه‌اڵتی‌‬ ‫حكوومه‌ت������ه‌ و به‌بواری چاودێری و ده‌س������تتێوه‌ردان‬ ‫داده‌نرێت‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌ش������دا له‌ زۆرب������ه‌ی واڵتان ئه‌م‬ ‫هه‌اڵواردن������ه‌‌ و توندوتیژییه‌ی كه‌ ل������ه‌ دژی ئافره‌تان و‬ ‫كچ������ان له‌ ناو خێزان و له‌ ژێر ئااڵی دابونه‌ریت‪ ،‬ئایین‬ ‫و كولتوور ڕوو ده‌ده‌ن‪ ،‬هه‌روه‌ها له‌ بواری تایبه‌تدا ئه‌و‬ ‫كه‌سانه‌ كه‌ تووشی ئه‌م بوارانه‌ی له‌ پێشێلكاریی مافی‬ ‫مرۆڤ ده‌بنه‌و‌ه‪ ‌،‬زۆرب‌هی‌ جاران به‌ شاراوه‌ ده‌مێنێته‌وه‌‪.‬‬


‫مافی ئافره‌تان وه‌ك مافی مرۆڤ‬

‫له‌ ده‌یه‌ی ‪ 1980‬تا ئێستا‪ ،‬ئافره‌تان له‌ سه‌رتاسه‌ری‬ ‫جیهان له‌ هاوپه‌یمانییه‌كان و ڕێكخراوه‌ جۆراجۆره‌کان‬ ‫به‌ یه‌كه‌وه‌ كۆ ببوونه‌وه‌ تاكوو س������ه‌باره‌ت به‌ كێش������ه‌ی‬ ‫هه‌اڵواردن‪ ،‬نایه‌كس������انی و توندوتیژی وشیار بكه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ������ه‌وان له‌ چوارچێ������وه‌ی مافی مرۆڤ‪ ،‬به‌ مه‌به‌س������تی‬ ‫ملماڵنێ بۆ ماف������ی ئافره‌تان ل������ه‌ بواره‌كانی خێزانی‪،‬‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسی‪ ،‬سوودمه‌ند بووینه‌‪.‬‬ ‫له‌ ده‌س������تكه‌وته‌كانی گرنگی كونگ������ره‌ی چواره‌می‬ ‫جیهانیی ئافره‌ت (په‌كین) كه‌ له‌ س������اڵی ‪ 1995‬س������از‬ ‫كرا‪ ،‬ئاگادارینامه‌ و پرۆگرامی ده‌ستبه‌كاربوونیان بوو‪.‬‬ ‫ئ������ه‌م دوو به‌ڵگه‌ی������ه‌‪ ،‬ده‌ركه‌وتنی په‌یمان������ی كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی بۆ به‌ره‌وپێشبردن و تواناسازیی ئافره‌تان‬ ‫و البردنی به‌ربه‌س������ته‌كانی كه‌ هه‌یه‌‪،‬له‌ بواره‌ گشتی و‬ ‫تایبه‌ته‌کان‌‪ ،‬كه‌ به‌ش������داریكردنی ت������ه‌واوی ئافره‌تان له‌‬ ‫ڕووی مێژوویییه‌وه‌ سنووردار كراوه‌‪.‬‬ ‫پرۆگرام������ی ده‌س������تبه‌كاربوون س������ێ ئامانج������ی‬ ‫به‌ڕێوه‌بردنی په‌یوه‌ست به‌ مافی مرۆڤی ئافره‌تان باس‬ ‫ده‌كات‪ -1 :‬باڵوكردن������ه‌وه‌ و پاراس������تنی مافی مرۆڤی‬ ‫ئافره‌تان به‌ جێبه‌جێكردنی ته‌واوی سه‌رجه‌م به‌ڵگه‌كانی‬ ‫ماف������ی مرۆڤ (ب������ه‌ تایبه‌ت������ی ڕێكکه‌وتننامه‌ی البردنی‬ ‫س������ه‌رجه‌م جۆره‌كانی ه������ه‌اڵواردن دژی ئافره‌تان‪-2 .‬‬ ‫گه‌ره‌نتیی یه‌كسانی و ڕێگری له‌ هه‌اڵواردن به‌ پێ یاسا‬ ‫و له‌ كرداردا‪ -3 .‬هێنانه‌دی ئاشنایی به‌ یاساكان‪.‬‬ ‫ده‌وه‌ڵه‌تان ئه‌ركی س������ه‌ره‌كییان له‌ ئه‌س������تۆیه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫(كه‌س������ه‌كان‪ ،‬ڕێكخراوه‌كان و نووس������ینگه‌كان)یش له‌‬ ‫بڕیاردان������ی جێبه‌جێكردن������ی كاره‌ به‌رچ������اوه‌کان ب������ۆ‬

‫مه‌به‌س������تی باش������تركردنی ژیان������ی‬ ‫ئافره‌تان‪ ،‬پشكێكی گرنگیان ده‌بێت‪.‬‬ ‫هیالری كلینت������ۆن‪ ،‬ئافره‌تی یه‌كه‌ی‬ ‫ئه‌و كات������ه‌ی ئه‌مریکا‪ ،‬ل������ه‌ كونگره‌ی‬ ‫‪1995‬ی (په‌كین) له‌ وتاره‌كه‌ی خۆیدا‬ ‫گوت������ی‪" :‬مافی م������رۆڤ هه‌مان مافی‬ ‫ئافره‌ت������ه‌"‪ ،‬هه‌روه‌ها باس������ی له‌وه‌ش‌‬ ‫كرد‪" :‬ئه‌گ������ه‌ر بمانه‌وێ������ت ئازادی و‬ ‫دیموكراسی گه‌شه‌ بكات و سه‌قامگیر‬ ‫بێ������ت‪ ،‬ده‌بێ������ت ئافره‌تان ل������ه‌ مافی‬ ‫به‌ش������داریكردنی ت������ه‌واو ل������ه‌ ژیانی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسیی واڵتانی خۆیان به‌هره‌مه‌ند بن‪".‬‬ ‫ڕێكکه‌وتننام������ه‌ی البردن������ی س������ه‌رجه‌م جۆره‌كانی‬ ‫ه������ه‌اڵواردن دژی ئافره‌تان و بانگ������ه‌واز‌ و پرۆگرامی‬ ‫ئه‌نجامدانی په‌كین باس له‌ سه‌ركه‌وتنی مافی ئافره‌تان‬ ‫وه‌ك ماف������ی مرۆڤ كرا‪ .‬هه‌رچه‌نده‌ ك������ه‌ باڵوكراوه‌ و‬ ‫پرۆگرامی ئه‌نجامدانی په‌كین له‌ ڕووی یاس������ایییه‌وه‌‪،‬‬ ‫ده‌کرێت پێی پابه‌ند نه‌بن‪ ،‬به‌اڵم تایبه‌تمه‌ندیی ئه‌خالقی‬ ‫و سیاسی هه‌یه‌ و ده‌توانن به‌ مه‌به‌ستی به‌دواداچوونی‬ ‫گه‌اڵل������ه‌كان و پرۆگرام������ه‌ خۆجێی������ی‪ ،‬ناوچه‌ی������ی و‬ ‫نه‌ته‌وه‌یییه‌کان بۆ لێپرسینه‌وه‌ له‌ مافی مرۆڤی ئافره‌تان‪،‬‬ ‫سوودیان لێ وه‌ربگرێت‪.‬‬ ‫ڕێکكه‌وتننام������ه‌ی نه‌هێش������تنی ته‌واوی ش������ێوه‌كانی‬ ‫ه������ه‌اڵواردن دژی ئافره‌تان بۆ ئه‌وان������ه‌ی كه‌ واژوویان‬ ‫ك������ردووه‪ ‌،‬له‌ ڕووی یاس������اییه‌وه‌ پابه‌ندن پێی‪ .‬بنه‌ما و‬ ‫رێكاره‌كان������ی په‌یوه‌س������ت به‌ مافی مرۆڤ������ی ئافره‌تان‪،‬‬ ‫هه‌رده‌م له‌ گۆڕانگاری و ته‌واوكاری دایه‌‪.‬‬ ‫كۆمه‌ڵه‌ په‌یمانه‌ گه‌وره‌کان و ڕێككه‌وتنه‌كان و پابه‌نده‌‬ ‫ڕاگه‌ێنراوه‌كان سه‌باره‌ت به‌ مافی مرۆڤی ئافره‌تان كه‌‬ ‫له‌ چه‌ند ده‌هه‌ی ڕابردوو نووس������راون و‪( ،‬ش������ێوازی‬ ‫بیركردنه‌وه‌ و ده‌ربڕینی به‌دیل) پێشكه‌ش به‌ ئافره‌تان‬ ‫ده‌كات به‌ مه‌به‌ستی ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌یان له‌ به‌رامبه‌ر‬ ‫پێشێلكارییه‌كان مافی مرۆڤی ئه‌وان‪ .‬پێوه‌ری كاری له‌‌م‬ ‫ج������ۆره‌‌‌‪ ،‬به‌ ئامرازێكی گرنگ بۆ چاالكیی سیاس������ی و‬ ‫چوارچێوه‌یه‌ك بۆ دانانی ڕێكاری به‌رچاو بۆ گۆڕانكاری‪،‬‬ ‫هه‌ژمار ده‌كرێن‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪iipdigital.usembassy.gov :‬‬

‫ئابی ‪2013‬‬

‫‪27‬‬


‫کۆماری مالدیڤ‬

‫كۆماری مالدیڤ ده‌كه‌وێت‌ه ناو زه‌‌ریای هیند و باشووری‬ ‫رۆژاوای هیندس������تان و س������ریالنكا‪ ،‬له‌ دوو زنجیره‌ ب‌ه ‪26‬‬ ‫دوڕگ������ه‌ی مه‌رجانی ك‌ه ل‌ه درێژایی باكوور و باش������ووردا‬ ‫هه‌ڵكه‌وت������ووه‌‪ ،‬پێكدێت‪ .‬ل‌ه ‪ 1192‬دوڕگ������ه‌ی بچووكی ئه‌م‬ ‫واڵت������ه‌دا‌‪ ،‬ته‌نی������ا ‪ 200‬دوڕگ������ه‌ی نیش������ته‌جێبوون هه‌یه‌‌‪.‬‬ ‫ڕووبه‌ره‌ك������ه‌ی ‪ 298‬كیلۆمه‌ت������ری دووجایه‌ و پایته‌خته‌كه‌ی‬ ‫(مالێ)یه‌‪ ،‬كه‌ گه‌وره‌ترین شاری كۆماری مالدیڤه‌‪.‬‬ ‫ڕیشه‌ی وشه‌ی مالدیڤ به‌ زمانی سانسكریتی (دیڤ)ه‌‪،‬‬ ‫به‌ مانای دوڕگه‌ دێت و‪ ،‬دانیش������تووانی خۆجێیی ئه‌م واڵته‌‬ ‫زیاتر له‌ باشووری هیند و سریالنكاوه‌ هاتوونه‌‪ .‬كه‌شوهه‌وای‬ ‫مالدیڤ له‌ ژێر كاریگه‌ریی زه‌ریای هینددایه‌‪ ،‬پله‌ی گه‌رما له‌‬ ‫ته‌واوی ساڵ له‌ نێوان ‪ 24‬تا ‪ 33‬سانتیگراد دایه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫له‌ب������ه‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌م دوڕگانه‌ نزیكی هێڵی ئیس������تیوان‪ ،‬ئاو و‬ ‫هه‌وایه‌كی گه‌رم و ش������ێداری هه‌یه‌‪ .‬كولتووری ئه‌م واڵته‌ به‌‬ ‫خه‌س������تی له‌ ژێر كاریگه‌ریی كولتووری واڵتانی دراوس������ێی‬ ‫خۆی‪ ،‬سریالنكا و هێندی باشووردایه‌‪.‬‬ ‫ئابوورییه‌كه‌ی له‌س������ه‌ر بنه‌مای ڕاوه‌ماسی‪ ،‬كشتوكاڵ و‬ ‫پێش������وازیكردن له‌ كه‌ش������تییه‌ جیهانییه‌کان دامه‌زراوه‌‪ .‬ل‌ه‬ ‫سه‌ده‌ی حه‌ڤده‌هه‌می زایینی كه‌ هوڵه‌ندییه‌كان به‌سه‌ر ئه‌م‬ ‫واڵته‌دا زاڵ بوون‪ ،‬مالدیڤ به‌شێك له‌ سریالنكا بوو‪ ،‬دوایی‬

‫‪ 28‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)36‬‬

‫كه‌وته‌ ژێرده‌س������تی بریتانیا و فه‌ڕه‌نس������اوه‌‪ .‬ل‌ه س������ه‌ده‌ی‬ ‫نۆزده‌ه������ه‌م ب‌ه هه‌بوونی ده‌س������ه‌اڵتی بریتانیا به‌س������ه‌ریدا‪،‬‬ ‫حكوومه‌تی نیو‌ه س������ه‌ربه‌خۆی پاشایه‌تی ده‌سه‌اڵتدار بوو‪.‬‬ ‫بریتانیا له‌ ساڵی‪1948‬ی زایینیدا خودموختاری به‌م واڵت‌ه‬ ‫دا و‪ ،‬ل‌ه س������اڵی ‪ 1953‬سیسته‌می پاشایه‌تی هه‌ڵوه‌شاند و‬ ‫سیسته‌می كۆماری شوێنی گرته‌وه‪.‬‬ ‫مالدیڤ ل‌ه ساڵی ‪1965‬ی زایینی سه‌ربه‌خۆیی وه‌رگرت‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها له‌ ڕووی داهاتی ت������اك‪ ،‬یه‌كێ له‌ دواكه‌وتووترین‬ ‫یه‌كه‌ سیاسییه‌كانی جیهانه‌‪ .‬حكوومه‌ته‌كه‌ی كۆمارییه‌‪ ،‬ئه‌م‬ ‫واڵته‌ ئه‌ندامی یه‌كێتیی واڵتانی هاوبه‌رژه‌وه‌نده‌‪ .‬له‌م واڵته‌دا‪،‬‬ ‫سه‌ركۆما ‌ر س������ه‌رۆكی حكوومه‌ته‌‪ .‬ئه‌نجومه‌ن‪ ،‬سه‌ركۆمار‬ ‫ده‌ستنیشان ده‌کات‪ ،‬هه‌روه‌ها ل‌ه ڕیفراندۆمێكدا ڕای خه‌ڵك‬ ‫هه‌ڵده‌سه‌نگێندرێت‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ‪%51‬ی ده‌نگه‌كانی به‌ده‌س������ت هێنا‪ ،‬سه‌ركۆماره‌‪.‬‬ ‫خولی س������ه‌ركۆماری ئه‌م واڵته‌ پێنج ساڵه‌‪ .‬ئه‌نجومه‌نه‌كه‌ی‬ ‫‪ 50‬كورسی هه‌یه‌‪ ،‬ك‌ه ‪ 42‬نوێنه‌ریان به‌ ده‌نگی خه‌ڵك و‪8 ،‬‬ ‫ی‬ ‫نوێنه‌ری������ش ب‌ه ڕای س������ه‌ركۆمار بۆ خولێكی پێنج س������اڵ ‌‬ ‫هه‌ڵده‌بژێردرێن‪ .‬خه‌ڵكی ئ������ه‌م واڵت‌ه له‌ نه‌ژادی (دراویدی‪،‬‬ ‫س������ینهالی و ع������ه‌ره‌ب)ن‪ .‬زمانی فه‌رمی������ان (دیڤهی)ی‌ه و‬ ‫زۆربه‌یان مسوڵمانی سونیین‌‪.‬‬


‫مالدیڤ‬ ‫ناوی ڕه‌سمی‪:‬‬

‫کۆماری مالدیڤ‬

‫پایته‌خت‪:‬‬

‫مالێ‪ ،‬ژماره‌ی دانیشتووان ‪ -120.000‬ئامار ‪٢٠٠٩‬‬

‫پانتایی خاک‪:‬‬

‫‪ ٢٩٨‬کیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌‬

‫ژماره‌ی دانیشتووان‪:‬‬

‫‪ 320.081‬که‌س‪ .‬ئامار ‪٢٠١١‬‬

‫ڕێژه‌ی شارنشینی‪:‬‬

‫‪ -%٤١،١‬ئامار ‪٢٠١١‬‬

‫ڕێژه‌ی ژنان‪:‬‬

‫‪٢٠٠٩ - %٤٩،٥‬‬

‫ڕێژه‌ی پیاوان‪:‬‬

‫‪%٥٠،٥‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری (خوێندنه‌و‌ه و نووسین)‪٢٠٠٦ - %٩٨،٤ :‬‬ ‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری ل‌ه ناو ژنان‪:‬‬

‫‪%٩٨،٤‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری ل‌ه ناو پیاوان‪:‬‬

‫‪%٩٨،٤‬‬

‫ڕێژه‌ی ژنان له‌ په‌رله‌ماندا‪:‬‬

‫‪٢٠٠٩ -%٦،٥‬‬

‫ئابووری‪:‬‬

‫(‪ )%٣،٢‬کش������توکاڵ‪ )%١٤،٥( ،‬پیشه‌س������ازی و (‪)%٨٢،٣‬ی������ش به‌ش������ی‬ ‫خزمه‌تگوزارییه‌‪٢٠١٠ .‬‬

‫ئابی ‪2013‬‬

‫‪29‬‬


‫ۆ ل ‌ه سه‌رده‌می دیجیتاڵیشدا‪،‬‬ ‫ب‌‬ ‫هه‌ر ب ‌ه كاغه‌ز ده‌نگ ده‌‌ده‌‌ین؟‬ ‫* و‪ :‬سنۆبه‌ر ته‌یب‬ ‫ل������ه‌ كاتی ده‌نگداندا‪ ،‬ده‌بێت بۆ ماوه‌یه‌كی درێژ نۆر‌ه‬ ‫بگری������ن و په‌نجه‌ ب������ه‌ جه‌وهه‌ر بكه‌ین‪ ،‬ناوی كه‌س������ی‬ ‫ده‌سنیش������انكراوی خۆمان له‌ سه‌ر پسووله‌ی ده‌نگدان‬ ‫بنووسین و‪ ،‬بخه‌ینه‌ ناو سه‌ندووقی ده‌نگدانه‌وه‌‪ .‬دوایی‬ ‫ده‌بێ������ت ماوه‌یه‌ك������ی درێ������ژ چاوه‌ڕوانی ئ������ه‌وه‌ بین‪ ،‬تا‬ ‫پس������ووله‌ی ده‌نگدان یه‌ك ب������ه‌ ی������ه‌ك بژمێردرێن‪ .‬ئه‌م‬ ‫پڕۆس������ه‌یه‌ هیچ به‌ ژیانی ئه‌مڕۆمان ناچێت و‪ ،‬چه‌نده‌ها‬ ‫س������اڵه‌ ك������ه ئامێ������ر و كه‌ره‌س������ته‌كان كاری زۆر له‌وه‌‬ ‫ئالۆزترمان بۆ ئه‌نجام ده‌ده‌ن‪ .‬به‌اڵم ئایا تێكنۆ‌لۆژیا له‌‬ ‫هه‌موو بواره‌كاندا پێشكه‌وتووه‪ ،‬بێجگه‌ له‌ هه‌ڵبژاردن؟‬ ‫و‌اڵم نه‌رێنیی������ه‌‪ .‬ب������ۆ نموونه‌‪ ،‬ماوه‌یه‌ك������ه‌ كه‌ كاری‬ ‫كۆكردنه‌وه‌ و تۆماری پێناس������ه‌ زۆر ئاس������انتر ئه‌نجام‬ ‫ده‌درێت‪.‬‬ ‫‪ 30‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)36‬‬

‫په‌نجه‌م������ۆری ئه‌لێكترۆنی‪ ،‬پاكت������ر و ده‌رفه‌تی چه‌ند‬ ‫جاری ده‌نگدان له‌ناو ده‌بات‪ .‬چونكه‌ جه‌وهه‌ره‌كه‌ی كه‌‬ ‫واته‌ مێشكی كامپیوته‌ریشه‌‪ ،‬به‌م ئاسانییه‌ پاك نابێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ب������ۆ ده‌نگدانیش‪ ،‬ئامێری جۆراوج������ۆر داهێنراوه‌‪ .‬تا‬ ‫ڕاده‌یه‌ك له‌و كه‌ره‌س������انه‌ی س������اده‌تره‌وه‌ بگره‌‪ ،‬تا ئه‌و‬ ‫ئامێرانه‌ كه‌ شاشه‌ و شێوه‌ی بیستنی بۆ نابینایان هه‌یه‌‬ ‫و‪ ،‬زانیارییه‌كان������ی كه‌متر له‌ چركه‌یه‌ك������دا ده‌خاته‌ ناو‬ ‫سیسته‌می هه‌ڵبژاردنه‌وه‌‪.‬‬ ‫كۆمپانی������ای جۆراوجۆریش‪ ،‬ڕه‌خس������انی ده‌نگدانی‬ ‫ئینترنێتی بۆ ئه‌و كه‌س������انه‌ی كه‌ ل������ه‌ ده‌ره‌وه‌ی واڵتدا‬ ‫ده‌ژین‪ ،‬دابین ده‌كه‌ن‪ .‬به‌اڵم ئه‌م ش������ێوازه‌ی ده‌نگدان له‌‬ ‫هه‌ڵبژاردنی ناسیاس������یدا به‌كار ده‌هێنرێت و‪ ،‬هێشتا له‌‬ ‫هه‌ڵبژاردنی سیاسیدا بوونی نییه‌‪.‬‬


‫بێشك ده‌كرێت به‌ ده‌رفه‌تێكی وا‪ ،‬خێرا ئه‌نجامه‌كه‌ی‬ ‫ڕابگه‌یێنرێ������ت و‪ ،‬هه‌ژماردنی پس������ووله‌ی ده‌نگدان هیچ‬ ‫مانایه‌كی نییه‌‪ .‬گه‌رچی له‌ ڕێگه‌ی كاغه‌زه‌وه‌ش‪ ،‬النیكه‌م‬ ‫له‌ بواری هه‌ژمارتندا تاڕاده‌یه‌ك تێكنۆلۆژیتره‌ و‪ ،‬زۆربه‌ی‬ ‫واڵت������ان وه‌ك بریتانیا به‌ جێگه‌ی هه‌ژماردنی ده‌س������تی‪،‬‬ ‫ئامێرێ������ك به‌كار دێنن كه‌ وه‌ره‌قه‌کان س������كه‌ن ده‌كات و‬ ‫ه������ه‌ر له‌هه‌مان كاتدا ده‌یان ژمێرێت‪ .‬ئه‌گه‌ر ئه‌م ئامێره‌‬ ‫نه‌توانێت نووسینی سه‌ر به‌رگه‌كه‌ بخوێنێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌وا ئه‌و‬ ‫به‌رگه‌یه‌ جیا ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬تا به‌ ڕێگه‌ی ده‌س������تییه‌وه‌‪ ،‬لێی‬ ‫بكۆڵرێته‌وه‌‌ و بژمێردرێت‪ .‬به‌اڵم به‌پێی یاس������ای هه‌ندێ‬ ‫واڵتان‪ ،‬هه‌ر له‌ بنه‌ڕه‌تدا ئه‌م جۆره‌ ده‌نگانه‌ی ناخوێنرێت‬ ‫و ناژمێردرێت������ه‌وه‌‪ .‬ب������ه‌م جۆره‌ به‌ س������ه‌رنجدان به‌ بێ‬ ‫كاغه‌زبوون������ی زۆربه‌ی ئه‌م پڕۆس������ه‌ هاوش������ێوانه‌‌‌‪ ،‬ئه‌م‬ ‫ئامێرانه‌ش كه‌مێك دواكه‌وتوو دێنه‌ به‌رچاو‪.‬‬ ‫یه‌كێ ل‌ه پێش������ه‌نگه‌كانی زانیاریی كامپیوته‌ری‪ ،‬ك‌ه‬ ‫ئه‌م ج������ۆره‌ خزمه‌تگوزارییه‌ی هه‌ڵبژاردن‌ه پێش������كه‌ش‬ ‫ده‌كات‪ ،‬كۆمپانی������ای بریتانی������ی (‪)DRS‬ه‌‪( .‬س������ۆنیا‬ ‫ئه‌ندرس������ۆن) به‌ڕێوه‌ب������ه‌ری به‌ش������ی هه‌ڵبژاردنی ئه‌م‬ ‫كۆمپانیای������ه‌ ده‌ڵێت‪ :‬ت������ا ماوه‌یه‌ك كاغه‌ز به‌ش������ێك ل‌ه‬ ‫پڕۆس������ه‌ی هه‌ڵبژاردن������دا ده‌مێنێت������ه‌و‌ه و‪ ،‬ب������ه‌م زوو‌ه‬ ‫ناتوانرێت ب‌ه ته‌واوه‌تی كاغه‌ز له‌ هه‌ڵبژاردندا الببرێت‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌گه‌ر واڵتان خوازیاری به‌شداریكردنی زیاتری‬ ‫هاوواڵتیان بن‪ ،‬ده‌بێت بیر له‌ ڕێگه‌كانی تر بۆ ده‌نگدان‬ ‫بكه‌نه‌وه‌‪ ،‬چونك‌ه ڕاس������ته‌ كه‌ نۆره‌گرتنی هه‌ڵبژاردن ل‌ه‬ ‫ڕووی سومبۆلیكه‌وه‌ بۆ پیشاندانی به‌شداربوونی خه‌ڵك‬ ‫ل‌ه دیموكراس������یدا جوانه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و‌ه به‌ دوور ده‌زانین‬ ‫كه‌ نه‌وه‌ی داهاتوو ئاماده‌ بێت چه‌ند كاتژمێرێك نۆر‌ه‬ ‫بگرێت تا ده‌نگ������ی خۆی بخات‌ه ناو س������ه‌ندووقه‌كانی‬ ‫ده‌نگدانه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌ بیروڕای خاتوو (ئه‌ندرسۆن)‪ ،‬باشترین شێوازی‬ ‫ده‌نگدان ده‌بێت به‌ شێوه‌ی تێكه‌اڵو بێت‪ ،‬كه‌ واته‌ ئه‌گه‌ر‬ ‫كه‌سێك كاغه‌ز به‌ باش بزانێت‪ ،‬به‌ كاغه‌ز ده‌نگ بدات و‪،‬‬ ‫تا ئه‌وانی تر بتوانن شێواز‌ی تر وه‌ك ده‌نگدانی ئینترنێتی‬ ‫یا ڕێگه‌ی په‌یامۆك هه‌ڵبژێرن‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا‪ ،‬تێكنۆ‌لۆژیای پێویست بۆ دیجیتاڵ یا‬ ‫ئه‌لێكترۆنیكردن������ی هه‌ڵب������ژاردن ل������ه‌ ده‌س������ت دایه‌ و‪،‬‬ ‫پێشكه‌وتنێكی باشیش هه‌یه‌ و گۆمانیشی تێدا نییه‌ كه‌‪،‬‬ ‫خێرایی و وردی بۆ ئاستێکی به‌رزتر ببات‪ .‬به‌اڵم بۆ به‌و‬

‫جۆره‌ی كه‌ ده‌بێت‪ ،‬شایه‌تی به‌كارهێنانی تێكنۆلۆژیا له‌‬ ‫پڕۆسه‌ی هه‌ڵبژاردندا نین؟‬

‫پڕۆژه‌ی گه‌وره‌ی هه‌ڵبژاردن‬

‫یه‌كێ ل������ه‌ هۆكاره‌کانی به‌كارنه‌هێنانی تێكنۆ‌لۆژیا ل‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردن������دا‪ ،‬تێچوویه‌ك������ی زۆره‌ بۆ درۆس������تكردنی‬ ‫ژێربینای پێویست‌‪ .‬بۆ نموونه‌‪ ،‬ده‌بێت هه‌موو هاوواڵتیان‬ ‫به‌ ش������ێوه‌ی بیومه‌تریك ناویان تۆمار كرابێت‪ ،‬كه‌ واته‌‬ ‫زانیارییه‌ جه‌س������ته‌یییه‌ بێوێنه‌کان و له‌ گۆڕاننه‌هاتووی‌‬ ‫ت������اك تاكی هاوواڵتیان‪ ،‬وه‌ك په‌نجه‌مۆر و زانیارییه‌كانی‬ ‫په‌یوه‌س������ت به‌ بیلبیله‌ی چاو‪ ،‬به‌ ش������ێوه‌ی ئه‌لێكترۆنی‬ ‫تۆم������ار كرابن‪ .‬ئاس������ایییه‌ كه‌ ئه‌م كاره‌ پێویس������تی به‌‬ ‫به‌كارهێنان������ی كات و تێچووی زۆر هه‌یه‪ ‌،‬كه هێش������تا‬ ‫زۆرب������ه‌ی واڵتان ئام������اده‌ نه‌بوونه‌ بچن������ه‌ ژێرباری ئه‌م‬ ‫كاره‌وه‌‌‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها ده‌بێ������ت ژماره‌یه‌كی زۆر ل������ه‌ ئامێره‌كانی‬ ‫تۆم������اری ده‌نگ و‪ ،‬هه‌ژماركردن������ی ده‌نگه‌كان ڕه‌وانه‌ی‬ ‫هه‌موو بنكه‌كانی ده‌نگدان له‌ هه‌موو گوند و ش������اره‌كان‬ ‫بكرێ������ت و‪ ،‬دڵنیا بن كه‌ به‌ درێژای������ی ماوه‌ی ده‌نگدان‬ ‫په‌یوه‌ن������دی هیچ كام له‌م بنكانه‌ی ده‌نگدان‪ ،‬به‌ ڕایه‌ڵه‌وه‌‬ ‫نابڕێت و هیچ كێشه‌یه‌كیش دروست نابێت‪.‬‬ ‫ئاس������اییی‌ه كه‌ بۆ ڕێكخستنی ئه‌م جۆره‌ سیسته‌مه‌ و‬ ‫به‌ به‌راورد له‌گه‌ڵ گشت واڵتان‪ ،‬پێویستی به‌ ژێر‌بینایه‌كی‬ ‫به‌هێ������ز و به‌چه‌ندین جار تاقیكردنه‌وه‌ی سیس������ته‌می‬ ‫هه‌ڵبژاردن هه‌یه‌‪ .‬بۆ نموونه‌ له‌ هه‌ڵبژاردنی ئه‌م دوایییه‌ی‬ ‫كینیادا‪ ،‬هه‌وڵی زۆری دابوو تا گش������ت پڕۆس������ه‌كه‌ به‌‬ ‫شێوه‌ی ئه‌لێكترۆنیكی به‌ڕێوه‌بچێت‪ ،‬چونكه‌ پێش ئێستا‪،‬‬ ‫هه‌میش������ه‌ ناكۆكی و پێكدادان له‌س������ه‌ر به‌ڕێوه‌چوون و‬ ‫ڕاگه‌یاندنی ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬دروست ده‌بوو‪ .‬به‌اڵم‬ ‫له‌ ڕه‌وتی كار‌دا‪ ،‬كێش������ه‌ له‌ سیس������ته‌می هه‌ڵبژاردندا‬ ‫دروست بوو و‪ ،‬ناچار بوون بۆ هه‌مان شێوازی پێشوو‬ ‫بگه‌رێنه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌ وته‌ی (بێن گێلد سمێس) كارناسی تێكنۆ‌لۆژیای‬ ‫هه‌ڵبژاردن له‌ دامه‌زراوه‌ی‌ نێونه‌ته‌وه‌ییی سیسته‌مه‌كانی‬ ‫هه‌لب������ژاردن (‪ ،)IFES‬كێش������ه‌ی كینیا له‌ داڕش������تنی‬ ‫به‌رنامه‌ و ژێربینا بوو‪ ،‬نه‌ك له‌ تێكنۆلۆژیادا‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها ده‌ڵێت‪ :‬كینیا هه‌وڵیدا تا به‌ یه‌كجار هه‌موو‬ ‫پڕۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن بكاته‌ دیجیتاڵ‪ ،‬به‌اڵم كاتی پێویست‬ ‫بۆ به‌رنامه‌داڕشتن و تاقیكردنه‌و‌ه ئه‌م پڕۆسه‌یه‌ ته‌رخان‬

‫ئابی ‪2013‬‬

‫‪31‬‬


‫نه‌كرابوو‪ .‬بۆ نموونه‌‪ ،‬بیر له‌ گونده‌ دووره‌ده‌س������ته‌کان‬ ‫نه‌كراب������وو و‪ ،‬هه‌روه‌ها كه‌ چۆن ده‌بێت سیس������ته‌مه‌كه‌‬ ‫ڕابگرێت؟ یا ئه‌گه‌ر پاتری الپتۆپه‌كان ته‌واو بوو‪ ،‬كاره‌با‬ ‫له‌ كوێ دابین بكه‌ن‪ .‬نه‌بوونی به‌رنامه‌یه‌کی تۆکمه‌‌‪ ،‬بووه‌‬ ‫هۆی ئه‌وه‌ كه‌ هه‌موو سیسته‌مه‌كه‌ له‌ ڕۆژی هه‌ڵبژاردندا‪،‬‬ ‫تێك بچێت‪.‬‬ ‫به‌اڵم پرس������یار ئه‌مه‌یه‌‪ ،‬بۆ واڵته‌ پێشكه‌وتووه‌كان‪ ،‬كه‌‬ ‫به‌ پێچه‌وانه‌ی كینیا‪ ،‬ژێربینای پێویستیشیان هه‌یه‌‪ ،‬هه‌ر‬ ‫شێوه‌ی نه‌ریتی به‌كار دێنن له‌ هه‌ڵبژاردندا؟‬

‫ئه‌منییه‌ت‬

‫یه‌ك������ێ له‌ س������ه‌ره‌كیترین كۆس������په‌كان‪ ،‬ئه‌منییه‌تی‬ ‫سیسته‌می هه‌ڵبژاردنه‌‪ .‬ئه‌م جۆره‌ كێشه‌یه‌ بووه‌‌ هۆی‬ ‫ئ������ه‌وه‪ ‌،‬واڵتێ������ك وه‌ك هوڵه‌ن������دا كه‌ چه‌نده‌ها س������اڵ‬ ‫ئامێره‌كان������ی ده‌نگدانی ئه‌لێكترۆنی������ان به‌كار ده‌هێنا‪،‬‬ ‫دوای ئه‌وه‌ كه‌ به‌ هۆی گرفته‌ ئه‌منییه‌تییه‌كان‪ ،‬چه‌ندین‬ ‫جار له‌ الیه‌ن ڕێكخراوه‌‌ مه‌ده‌نییه‌كانه‌و‌ه لێپرسینه‌وه‌ی‬ ‫لێ كرا‪ ،‬دووباره‌ به‌ره‌و كاغه‌ز‪ ،‬پێنووس و س������ه‌ندووق‬ ‫گه‌ڕاوه‌‪.‬‬ ‫ته‌نان������ه‌ت یووتیووبی������ش وه‌ك ماڵپه‌رێكی دانانی‬ ‫ڤیدیۆ‪ ،‬پڕه‌ له‌و فیلمانه‌ی ك‌ه به‌كارهێنه‌رانی ئاسایی‬ ‫له‌س������ه‌ر ماڵپه‌ره‌كه‌یان داناوه‌ و‪ ،‬پیشان ده‌ده‌ن ك‌ه‬ ‫چۆن ب‌ه ئاسانی ده‌توانرێت ئامێره‌كانی ده‌نگدان‪ ،‬ب‌ه‬ ‫جۆرێك ده‌س������تكاری بكرێت كه‌ ده‌نگی پاڵێوراوێك‬ ‫بخرێته‌ سه‌ر حیسابی پاڵێوراوێكی تره‌وه‌‪ .‬له‌ الیه‌كی‬ ‫تره‌وه‌‪ ،‬ڕایه‌ڵه‌ی ئینترنێت ك������ه‌ ده‌بێت بۆ ده‌نگدانی‬ ‫ئینترنێتی س������وودی لێوه‌ربگیرێت‪ ،‬ده‌كرێت ده‌ستی‬ ‫تێوه‌ربده‌ن و هه‌میش������ه‌ ده‌كه‌وێت‌ه به‌ر ده‌ستدرێژیی‬ ‫هه‌كکه‌ره‌كانه‌وه‌‪.‬‬ ‫بۆیه‌ چه‌نده‌ها ساڵه‌ ئه‌مریكا نه‌یتوانیوه‌‪ ،‬شێوازێكی‬ ‫جێ������ی متمانه‌ ب������ۆ ده‌نگدانی ئه‌و س������ه‌ربازانه‌ی كه‌ له‌‬ ‫واڵتانی تردا خزمه‌ت ده‌كه‌ن‪ ،‬بدۆزێته‌وه‌‪ .‬ته‌نیا شێوازی‬ ‫جێی متمانه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌‪ ،‬سه‌ندووقی ده‌نگدان ببرێته‌ الی‬ ‫سه‌ربازه‌كان‪ ،‬كه‌ ئه‌مه‌ش ئه‌وه‌نده‌ كرداری نییه‌‪.‬‬ ‫له‌ ئه‌نجامدا‪ ،‬هه‌ڵبژاردن ڕووبه‌ڕووی شمشێری دوو‬ ‫س������ه‌ری تێكنۆ‌لۆژیایه‌‪ .‬تێكنۆ‌لۆژیا له‌ ڕووی خێرایی و‬ ‫وردییه‌وه‌ به‌ ئاس������تێکی به‌رز و ئه‌گه‌ری هه‌ڵه‌ی که‌متر‬ ‫ده‌گات‌‪ ،‬ب������ه‌اڵم ل������ه‌ الیه‌ك������ی ت������ره‌وه‌‪ ،‬خراپ������كاری و‬

‫‪ 32‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)36‬‬

‫ساخته‌كارییه‌كه‌ی‪ ،‬ئاكامێكی له‌ ڕاده‌به‌ده‌ر كاره‌ساتتر‬ ‫له‌ شێوازه‌ نه‌ریتییه‌کانی‪ ،‬لێ ده‌كه‌وێته‌وه‌‪ .‬به‌ تایبه‌ت كه‌‬ ‫خراپكار و س������اخته‌كاران ده‌توانن‪ ،‬ئاسه‌وارێک له‌ خۆ‬ ‫به‌جێ نه‌هێڵن‪.‬‬

‫شه‌فافیه‌ت‬

‫له‌ سیس������ته‌می هه‌ڵبژاردندا‪ ،‬س������ه‌ره‌ڕای ئه‌منییه‌ت‪،‬‬ ‫ش������ه‌فافیه‌تیش مه‌رجی س������ه‌ره‌كییه‌‪ .‬له‌ ڕاستیدا ‪ ،‬لێ‬ ‫تێگه‌یشتنی شێوازی نه‌ریتیی كاغه‌زی و چاودێریكردنی‪،‬‬ ‫گشت تێی بگات و ساده‌تره‌ له كاركردن به‌و شێوازه‌ی‬ ‫كه‌ به‌سه‌ر ژماره‌ی سفر و یه‌ك بنیات نراوه‌‌‪.‬‬ ‫بۆ نموونه‪ ،‬بۆی������ه‌ ئه‌ڵمانیا ناچار بوو كه‌ ئامێره‌كانی‬ ‫ده‌نگدان وه‌ال بنێت‌‪ ،‬چونكه‌ دامه‌زراوه‌ جۆراوجۆره‌كان‬ ‫ناڕازیب������وون ل������ه‌وه‌ی‪ ،‬ده‌بێت‌ پڕۆس������ه‌ی هه‌ڵبژاردن به‌‬ ‫ش������ێوه‌یه‌ك بێت كه‌ نه‌ ته‌نیا كارناسانی زانیارییه‌كانی‬ ‫تێكنۆلۆژیا‪ ،‬به‌ڵكو گش������ت هاوواڵتیانی ئاس������ایی‪ ،‬لێی‬ ‫تێبگه‌ن‪.‬‬ ‫به‌اڵم ڕه‌خس������اندنی ده‌رفه‌تی چاودێریی دامه‌زراوه‌‬ ‫نێوده‌وڵه‌تییه‌كان و كارناسانی جێی متمانه‌ و‪ ،‬نوێنه‌رانی‬ ‫حزب������ه‌كان و پاڵێوراوانی به‌ش������داربوو له‌ هه‌ڵبژاردندا‪،‬‬ ‫ده‌توانێت گۆمان و ش������ك له‌س������ه‌ر ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردن‬ ‫بگه‌یه‌نێته‌ النی كه‌مییه‌وه‌‪.‬‬

‫نموونه‌ی سه‌ركه‌وتوو‬

‫(بن گێل������د س������مێس)‪ :‬هه‌ڵبژاردنی ئ������ه‌م دوایییه‌ی‬ ‫ڤێنێزوێالی به‌ باشترین نموونه‌ی هه‌ڵبژاردن داده‌نێت‪،‬‬ ‫كه هه‌موو هۆكاری پێویست بۆ ده‌نگدانی ئه‌لێكترۆنێكی‬ ‫ئاماده‌ كرابوو‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها ده‌ڵێت‪ ،‬ڤێنزێوێال یه‌كێ له‌ پێشكه‌وتووترین‬ ‫دیموكراس������ییه‌كانی جیهانه‪ ،‬ل������ه‌ ڕووی به‌كارهێنانی‬ ‫تێكنۆ‌لۆژیا له‌ هه‌ڵبژاردندا( ڤێنێزوێالیییه‌كان تۆماری‬ ‫ده‌نگی بیومه‌تریك و ئامێری پێش������كه‌وتووی تۆمار و‪،‬‬ ‫هه‌ژماردنی ده‌نگه‌كان له‌ ده‌ستییاندا بوو و‪ ،‬له‌مێژ بوو‬ ‫كاتیان بۆ وه‌ڕێخس������تنی ئه‌م سیسته‌مه‌‪ ،‬دانابوو)‪ .‬له‌‬ ‫ڕووی شه‌فافیه‌تیشه‌وه‌‪ ،‬ش������ێوازیان باش بوو‪ .‬كۆدی‬ ‫س������ه‌رچاوه‌ی ئامێره‌كانیان له‌ به‌رده‌ستی دامه‌زراوه‌‬ ‫مه‌ده‌ن������ی و چاودێره‌كان������ی هه‌ڵب������ژاردن دانابوو و‪،‬‬ ‫ئامێره‌كانی ده‌نگدانیش پس������ووله‌یه‌کی ده‌نگیان چاپ‬


‫ده‌كرد‪ ،‬تا دواتر بتوانن بۆ لێكۆڵینه‌وه‌ و به‌راورد له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌نجامی كامپیوته‌ری‪ ،‬كه‌ڵكی لێوه‌ربگرن‪ .‬ڕێكخراوی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تیی چاودێر به‌سه‌ر ئه‌م هه‌ڵبژاردنه‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫باوه‌ڕی به‌وه‌ بوو كه‌ واڵتانی تر ده‌بێت بۆ به‌ڕێوه‌چوونی‬ ‫هه‌ڵبژاردنیان‪ ،‬ڤێنێزوێال بكه‌نه‌ نموونه‌ بۆ خۆیان‪.‬‬ ‫به‌اڵم سه‌یره‌که‌ له‌وه‌دایه‌‪ ‌،‬كه‌ ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنه‌كه‌‬ ‫ڕووب������ه‌ڕووی ناڕه‌زایییه‌كی زۆر ب������ووه‌ و‪ ،‬له‌ كۆتاییدا‬ ‫ناچار بوون بۆ پشتڕاستكردنه‌وه‌ی پاكیی هه‌ڵبژاردنه‌كان‪،‬‬ ‫ده‌س������ت به‌ هه‌ژماردن������ی ڕێكه‌وت و ده‌س������تیی به‌رگه‌‬ ‫چاپكراوه‌كانی ده‌نگ بكه‌ن‪ .‬له‌ كاتێكدا ئه‌گه‌ر هه‌ڵبژاردن‬ ‫ب������ه‌ ته‌واوی به‌ ش������ێوازی كامپیوت������ه‌ری ئه‌نجام درابا‪،‬‬ ‫ده‌رفه‌تی ئه‌م پێداچوونه‌وه‌یه‌ی نه‌ده‌‌بوو‪.‬‬

‫متمانه‌‬

‫كه‌سی ده‌سنیشانكراو‪ ،‬كه‌ هه‌ڵبژاردن به‌ چ شێوازێك‬ ‫ئه‌نجام ده‌درێت‪ ،‬باوه‌ڕی به‌ ش������ێوازی كه‌ڵكوه‌رگرتن له‌‬ ‫به‌ڕێوه‌چوونی هه‌ڵبژاردن هه‌یه‪ ،‬هه‌روه‌ها وێده‌چێت كه‌‬ ‫وێنای گشتی زیاتر باوه‌ڕیان به‌ شێوازی كۆن هه‌یه‌‪.‬‬ ‫له‌وانه‌ی������‌ه یه‌كێ ل������ه‌ هۆكاره‌كان������ی باوه‌ڕنه‌بوون ب‌ه‬ ‫تێكنۆ‌لۆژی������ا‪ ،‬تێڕوانین������ی خه‌ڵك له‌س������ه‌ر نه‌هێنینه‌بوونی‬ ‫ده‌نگه‌كان������ی دیجیتاڵ‌ه و‪ ،‬ئه‌وه‌ كه‌ به‌ ئاس������انی ده‌توانێت‬ ‫‌شوێنی هه‌ڵگرن‪ ،‬كه‌ چ كه‌س������ێك ده‌نگی به‌ كام پاڵێوراو‬ ‫داوه‌‪ .‬به‌اڵم له‌ ش������ێوازی كاغه‌زیشدا ئه‌م ده‌رفه‌ته‌ هه‌یه‌‪،‬‬ ‫چون ئه‌گه‌ر وا بێت ب‌ه ش������وێن ده‌نگه‌كاندا بچن‪ ،‬ده‌كرێت‬ ‫ب‌ه تێچووی كات به‌رگه‌كانی به‌راورد له‌گه‌ڵ سه‌رب‌هر‌گه‌كاندا‬ ‫بكه‌ن‪ ،‬یا ئه‌گه‌ر‌ پسووله‌کان كۆدیان هه‌بێت‪ ،‬ئه‌وا ده‌توانن‬

‫ب‌ه هه‌مان كۆد‪ ،‬شوناسی كه‌سی ده‌نگده‌ر ئاشكرا بكه‌ن‪.‬‬ ‫زۆرێ له‌و كه‌سانه‌ی كه‌ له‌ هه‌ڵبژاردنی سیاسیدا‬ ‫ناچن������‌ه ژێرب������اری ش������ێوازی كامپیۆته‌ری������دا‪ ،‬ب‌ه‬ ‫دڵنیایییه‌كی زۆره‌وه‌ به‌ش������دار ده‌ب������ن له‌ ده‌نگدانی‬ ‫كامپیۆته‌ریی ت������ردا‪ ،‬وه‌ك ملمالنێ������ی كولتووری یا‬ ‫ده‌نگدان له‌ دانیشتنه‌كاندا‪ .‬ئێمه‌ ته‌نانه‌ت ڕێگه‌ده‌ده‌ین‬ ‫ك������‌ه تێكنۆلۆژیا ل������ه‌ جێگه‌ی ئێم������ه‌ هه‌ڵبژێرێت‪ :‬ب‌ه‬ ‫س������ه‌رماندا بسه‌پێنێت‪ ،‬گوێ له‌ چ گۆرانییه‌ك بگرین‬ ‫و‪ ،‬ته‌ماشای چ فیلمێک بكه‌ین و چ جلوبه‌رگێك بۆمان‬ ‫شیاوه‌ و‪ ،‬له‌ چ سه‌رچاوه‌یه‌كه‌وه‌ زانیاری به‌ده‌ست‬ ‫بێنین‪.‬‬ ‫له‌ ڕاستیدا ئێمه‌ پڕۆسه‌ی به‌دیجیتاڵبوونی به‌ هۆی‬ ‫كه‌مبوونی ده‌س������تێوه‌ردانی مرۆڤ به‌ باش ده‌زانین‪،‬‬ ‫به‌اڵم له‌وانه‌یه‌‪ ،‬هه‌س������تیار و چاره‌نووسس������ازبوونی‬ ‫هه‌ڵبژاردنی سیاس������ی‪ ،‬كه‌ ئه‌وی له‌ هه‌ڵبژاردنی تری‬ ‫ژیانمان لێك جیا ده‌كاته‌وه‌ و‪ ،‬ده‌بێته‌ هۆی ئه‌وه‌ كه‌ له‌‬ ‫ده‌سنیشانكردنی چاره‌نووسی واڵتمان‪ ،‬به‌ ئه‌سپایی‬ ‫و پارێزكارانه‌تر یا به‌ ش������ێوه‌ی نه‌ریتیتر كار بكه‌ین‪.‬‬ ‫زۆرجار مه‌نتیق له‌ به‌رامبه‌ر ڕاهاتن سه‌ركه‌وتوو نییه‌‪،‬‬ ‫ئ������ه‌و باوه‌ڕییه‌ی كه‌ به‌ ڕاهاتن به‌ ش������ێوازی نه‌ریتی‬ ‫دروس������ت ب������ووه‌‪ ،‬ب������ه‌ ئاس������انی بۆ ش������ێوازی نوێ‬ ‫ناگوازرێت������ه‌وه‌‪ .‬له‌وانه‌ی������ه ئه‌و باوه‌ڕیی������ه‌ له‌ بواری‬ ‫هه‌ڵبژاردنی سیاس������یدا هه‌رگی������ز نه‌یه‌ته‌ دی‪ ،‬چون‬ ‫الیه‌نی به‌رامبه‌رمان ته‌نیا خودی ئامێر و كامپیۆته‌ره‌كان‬ ‫نین‌‪ ،‬به‌ڵكو ئه‌و كه‌س������انه‌ن كه‌ ئ������ه‌م تێكنۆلۆژیایه‌یان‌‬ ‫له‌به‌ر ده‌ستدایه‌‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌‪BBC :‬‬ ‫ئابی ‪2013‬‬

‫‪33‬‬


‫ێ حكومه‌تا نه‌رویج بۆ‬ ‫سه‌رۆك ‌‬ ‫ێ تاكسیيێ‬ ‫ێ دبیت ‌ه شوفێر ‌‬ ‫رۆژه‌ك ‌‬ ‫وه‌رگێران ژ ئنگلیزی‪ :‬ئه‌ڤراز عومه‌ر‬ ‫ژبۆ زانینا س������ه‌روبه‌رێ‌ خه‌لكی و وه‌كو پشته‌ڤانیيه‌ك بۆ‬ ‫بانگه‌شا هه‌لبژارتنان و بۆچوونێن خه‌لكی به‌ری هه‌لبژارتنان‬ ‫و سه‌رنجراكێش������انا ده‌نگده‌ران بۆ خۆ‪ ،‬س������ه‌رۆكێ‌ پارتا‬ ‫ێ وه‌زیرانێ‌ نه‌رویج (ینس‬ ‫كرێكاران و سه‌رۆكێ‌ ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫س������تولتێنبێرگ) ل حوزه‌یرانا چوویی بۆ رۆژه‌كێ‌ ل ئوسلو‬ ‫ێ و گوهداریيا رویڤنگان دكه‌ت‪.‬‬ ‫ێ تاكسیي ‌‬ ‫دبیت‌ه شوفێر ‌‬ ‫ێ‬ ‫س������ه‌رۆكێ‌ وه‌زی������ران جلكێن فه‌رمی یێن ش������وفێریي ‌‬ ‫لبه‌رخۆكرن و چاڤكێن ره‌ش كرن‌ه چاڤێن خۆ و ل جاده‌یێن‬ ‫ئوسلو یا پایته‌خت نه‌فه‌ر ڤه‌دگوهاستن و بتنێ‌ د وی ده‌میدا‬ ‫ێ ئاش������كه‌را دبوو كا ئه‌و كییه‌‪.‬‬ ‫دا خۆ ده‌ت‌ه نیاس������ین ده‌م ‌‬

‫‪ 34‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)36‬‬

‫ێ وان‬ ‫هنده‌ك نه‌فه‌رژی مان حێبه‌تی و گۆت؛ دیار‌ه سه‌رۆك ‌‬ ‫ێ‬ ‫ێ خۆ یێ‌ به‌ردای و پیشه‌ی ‌‬ ‫یێ‌ هه‌لبژارتی ده‌س������ت ژ كار ‌‬ ‫ێ بۆ خۆ هه‌لبژارتی‪.‬‬ ‫شوفێریيێ‌ ی ‌‬ ‫ێ شوفێریيا وی و گۆتوبێژێن وی دگه‌ل نه‌فه‌ران ژ‬ ‫دیمه‌ن ‌‬ ‫ێ سه‌رپه‌رش������تيیا‬ ‫ێ راگه‌هاندنێڤ‌ه كو د ‌‬ ‫ئالیيێ‌ ئاژانس������ه‌ك ‌‬ ‫هه‌وا وی یا هه‌لبژارتنان كه‌ت‪ ،‬كامیره‌كا ڤه‌ش������ارتی كربوو‬ ‫ێ‬ ‫د تاكس������یيێدا‪ ,‬بویه‌ر تۆمار دكر‪ ،‬پاش������ی وێنه‌یێن دیدار ‌‬ ‫ێ‬ ‫وه‌ك������و به‌ش������ه‌ك ژ پرؤپاگه‌ن������ده‌كا هه‌لبژارتن������ان ژ ئاليی ‌‬ ‫ێ فیسبووكا‬ ‫رۆژنامه‌كا رۆژان‌ه (‪ )VG‬و هه‌روه‌سا لبه‌رپه‌ر ‌‬ ‫(ستولتێنبێرگ) هاتن‌ه نیشاندان‪.‬‬


‫ێ گۆت ئه‌وی دڤیا راستيیا‬ ‫(ستولتێنبێرگ)ی بۆ رۆژنام ‌‬ ‫بۆچوونێن سیاس������ی یێن خه‌لكی بزانیت‪( ،‬زانینا كارڤه‌دانا‬ ‫ێ‬ ‫خه‌لكی لس������ه‌ر هه‌لبژارتنان و دیتنا وان لس������ه‌ر‪ ,‬تشته‌ك ‌‬ ‫گرنگه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر جهه‌ك هه‌بیت خه‌لك بۆچوونێن خۆ لس������ه‌ر‬ ‫گه‌له‌ك تش������تا براستی ده‌رببرن‪ ,‬ئه‌و تاكسیه‌‪ ،‬د تاكسیيێدا‬ ‫ێ‬ ‫خه‌لك������ی گه‌له‌ك دئاخڤیت‪ .‬له‌وا یا باش ئه‌و‌ه ژ ش������وفێر ‌‬ ‫ێ ده‌ست پێبكه‌ی)‪.‬‬ ‫تاكسیي ‌‬ ‫(س������تولتێنبێرگ) كو ئه‌ڤ‌ه هه‌شت س������اله‌ سه‌رۆكاتيیا‬ ‫ێ باش نه‌بوو‪ ,‬چونكی‬ ‫وه‌التی دكه‌ت‪ ,‬دانپێدا كو شوفێره‌ك ‌‬ ‫د ئه‌ڤ������ی هه‌می واده‌ی������دا ترومبێل نه‌هاژوتیي������ه‪ ‌,‬به‌لكو ل‬ ‫ێ‬ ‫كوش������نێ‌ پشتێ‌ درونشت‪ .‬له‌وا ده‌مێ‌ ترومبێل دهاژۆت ی ‌‬ ‫ژ خۆ رازی نه‌بوو‪ .‬س������ه‌رهندێرا‪ ,‬دا كه‌فته‌ ئاخفتنێ‌ دگه‌ل‬ ‫نه‌فه‌را و پاشی دا قولپینت‌ه سیاسه‌تێ‌‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫ێ هاژوتنێدا ب شاشی پێ‌ شوفێری (سه‌رۆك ‌‬ ‫ل ده‌مه‌ك ‌‬ ‫وه‌زیران) كه‌ت‌ه سه‌ر ستوپی و ترومبێل دجهدا راوه‌ستیا‪،‬‬

‫ژێده‌ر‪:‬‬

‫ێ‬ ‫ئینا نه‌فه‌ره‌كی گۆت������ێ‌‪( :‬هاژوتنا ت‌ه زێده‌یا خرابه‌)‪ ،‬ده‌م ‌‬ ‫ێ دی گۆتێ‌‪( :‬ئه‌ز باوه‌ر ناكه‌م ئه‌ز ب‬ ‫دابه‌زینێژی نه‌فه‌ره‌ك ‌‬ ‫ێ‬ ‫ێ تاكسیي ‌‬ ‫ێ ژنه‌كژی س������وار ‌‬ ‫سالمه‌تی گه‌هش������تم)‪ .‬ده‌م ‌‬ ‫ێ نیاسی و پاشی گۆت‪( :‬سوحبه‌تا‬ ‫بووی پێكڤه‌ ئاخفتن‪ ،‬ژنك ‌‬ ‫ێ خۆ‌ ده‌مه‌ پارتا‬ ‫م������‌ه زێده‌ یا خۆش بوو و ئ������ه‌ز دێ‌ ده‌نگ ‌‬ ‫كرێكاران)‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫ێ ژ كه‌س������ه‌ك ‌‬ ‫(س������تولتێنبێرگ)ی پارێ‌ كریا تاكس������ی ‌‬ ‫ێ‬ ‫وه‌رنه‌گرت‪ ،‬ئه‌وێن نه‌دزانی هه‌تاكو دا دابه‌زن ئه‌و كییه‌‪ .‬ل ‌‬ ‫ێ‬ ‫ێ تۆ گه‌له‌ك وه‌كو س������ه‌رۆكێ‌ ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫نه‌فه‌ره‌كی گۆت������ ‌‬ ‫وه‌زیرانی‪.‬‬ ‫س������ه‌ركردێن نه‌رویج و وه‌التێ������ن باكوورێ‌ ئوروپا پتر ژ‬ ‫سه‌ركردێن دی یێن ئوروپا بسه‌ر خه‌لكیڤه‌ دچن و ل جهێن‬ ‫ێ دیارن دبن و مرۆڤ دكاریت (ستولتێنبێرگ)‬ ‫گش������تی بتن ‌‬ ‫ێ‬ ‫ێ ل دارس������تانێن ده‌ردور ‌‬ ‫ی ل رۆژێن بهێنڤه‌دانا حه‌فتيی ‌‬ ‫ئوس������لو یا پایته‌خت یان ل باخچێن گشتی ببینیت و دگه‌ل‬ ‫باخڤیت‪.‬‬ ‫د به‌رس������ڤا پرسیاره‌كا رۆژناما (‪)VG‬دا كو ئه‌گه‌ر هات‬ ‫ێ ئاماده‌ی‌ه‬ ‫و ئ������ه‌و د هه‌لبژارتناندا ب س������ه‌رنه‌كه‌فت كا ی ‌‬ ‫ێ بكه‌ت‪( ،‬‏س������تولتێنبێرگ) ی گۆت‪( :‬ئه‌ز‬ ‫ێ ش������وفێریي ‌‬ ‫كار ‌‬ ‫ێ باشتر خزمه‌تا وان هێته‌كرن‬ ‫دبێژم كو وه‌الت و هاوالتی د ‌‬ ‫ێ تاكسیيێ‌)‪.‬‬ ‫ێ وه‌زیران بم نه‌كو شوفێر ‌‬ ‫ئه‌گه‌ر ئه‌ز سه‌رۆك ‌‬ ‫ێ هێنه‌ ئه‌نجامدان‬ ‫ێ ئیلۆن ‌‬ ‫ێل‪‌9‬‬ ‫هه‌لبژارتنێن په‌رله‌مانی د ‌‬ ‫و لدوڤ ڕاپرس������یينان وه‌س������ا دهێت‌ه پێشچاڤكرن كو پارتا‬ ‫(س������تولتێنبێرگ)ی پاش پارتا پارێزه‌رێن ئۆپزس������یۆن‪ ,‬ل‬ ‫ێ دهێت‪.‬‬ ‫رێزبه‌ندیا دوو ‌‬

‫‪theguardian.com, Monday 12 August 2013 00.37 BST‬‬

‫ئابی ‪2013‬‬

‫‪35‬‬


‫هه‌لبژارتنێن زیمبابوی‪...‬‬

‫سه‌ركه‌فتنا موگابی و نێگه‌رانيیا جیهانی‬ ‫وه‌رگێران ژ ئنگلیزی‪ :‬عزه‌ت یوسف‬ ‫پ������اش دیاربوونا س������ه‌ركه‌فتنا (روب������ه‌رت موگابی) د‬ ‫هه‌لبژارتنێن س������ه‌رۆكاتیا زیمبابوی ئه‌وێن ل ‪2013/7/31‬‬ ‫هاتینه‌ ئه‌نجامداین بۆ س������ه‌ر ده‌مه‌ك������ێ‌ دی كو دێ‌ پێنج‬ ‫سالێن داهاتی ڤه‌كێشیت‪ ،‬وه‌زیرێ‌ ده‌رڤه‌یێ‌ بریتانیا (ولیه‌م‬ ‫هێگ) دلگرانییا خۆ لدور ده‌ربری‪.‬‬ ‫به‌رپرس������ێن هه‌لبژارتنێن زیمبابوی ل چوارێ‌ ئوگس������ت‬ ‫‪ 2013‬دان������ه‌ راگه‌هاندن كو (موگابی) یێ‌ ‪ 89‬س������الی ب‬ ‫رێژه‌ی������ا ‪ %61‬ژ ده‌ن������گان د هه‌لبژارتنێن س������ه‌رۆكاتییێدا‬ ‫س������ه‌ركه‌فت‪ ،‬به‌رامب������ه‌ر ‪ %33‬بۆ ركبه‌رێ‌ خ������ۆ (مورگان‬

‫‪ 36‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)36‬‬

‫تس������ڤانگرای)‪ .‬ئه‌ڤی ئه‌نجامی (تس������ڤانگرای) تۆڕه‌كر و‬ ‫بانگه‌ش������ه‌ كر كو پارتا ئێكه‌تییا نیش������تمانییا ئه‌فریكی ‪-‬‬ ‫به‌ره‌یێ‌ نیش������تمانی یا ده‌س������تهه‌التدار ب س������ه‌رۆكاتییا‬ ‫(موگاب������ی) و كو ب پارت������ا (زانۆ پی ئێف ‪)Zanu-PF -‬‬ ‫دهێت‌ه نیاس������ین‪ ،‬هه‌لبژارتنێن دزین و هه‌لبژارتن د ڤاال و‬ ‫چنه‌ن������ه‌ و پێترانكه‌كا مه‌زنه‌ و ئه‌ڤ ئه‌نجامه‌ دێ‌ وه‌التی د‬ ‫قه‌یرانه‌كا ده‌س������تووریدا نقو كه‌ت و پارت������ا وی بزوتنه‌وا‬ ‫گوڕان������ا دیمۆكرات������ی (‪ )MDC‬ئێ������دی س������ه‌ره‌ده‌رییێ‌ و‬ ‫هاریكارییێ‌ دگه‌ل پارتا (‪ )Zanu-PF‬ناكه‌ت‪ .‬هه‌روه‌س������ا‬


‫پارتا (تس������ڤانگرای) س������وزدا كو ئه‌و دێ‌ هه‌موو رێكێن‬ ‫یاسایی و شه‌رعی گرنه‌به‌ر بۆ نه‌هێالنا سه‌ركه‌فتنا مه‌زنا‬ ‫(موگابی) و گۆت لیستێن هه‌لبژارتنان یا ب هه‌زاران پڕی‬ ‫ناڤێن وه‌همی بوون‪ ،‬سه‌رباری كو گه‌له‌ك ناڤێن ده‌نگده‌رێن‬ ‫سه‌ر ب پارتا (‪ )MDC‬بۆ تۆماركرنێ‌ هاتبوونه‌ قه‌ده‌غه‌كرن‪.‬‬ ‫وه‌زی������رێ‌ ده‌رڤه‌یێ‌ بریتانیا (ولی������ه‌م هێگ) لدور وان‬ ‫گوتگوتكا كو س������ه‌روبنێن هه‌لبژارتن������ان هه‌می زه‌غه‌لی و‬ ‫فێلب������ازی و س������ه‌خته‌كاری ب������وون‪ ،‬نیگه‌رانیی������ا خۆ لدور‬ ‫هه‌لبژارتنێن سه‌رۆكاتییا زیمبابوی ده‌ربری‪ .‬د به‌یاننامه‌كا‬ ‫وه‌زاره‌ت������ا ده‌رڤه‌ی������ا بریتانیادا (هێگ) ی گ������ۆت‪( :‬پاش‬ ‫راگه‌هاندن������ا س������ه‌ركه‌فتنا موگاب������ی د هه‌لبژارتنێ������ن‬ ‫س������ه‌رۆكاتییێدا ژ ئالییێ‌ كومیت������ا هه‌لبژارتنێن زیمبابوی‪،‬‬ ‫خه‌لك لسه‌رتاسه‌رێ‌ جیهانێ‌ چاڤدێرییا بویه‌رێن زیمبابوی‬ ‫دك������ه‌ن‪ ،‬س������ه‌رباری ئاماژه‌كرن بۆ ئیحتیم������اال هه‌ڤركییێن‬ ‫یاسایی‪ ،‬من داخازا خه‌لكێ‌ زیمبابوی كر كو هه‌لبژارتنێن‬ ‫ئاش������تیانه‌ ئه‌نجامبده‌ن‪ ،‬لێ‌ نها لدور چه‌وانییا ئه‌نجامدانا‬ ‫هه‌لبژارتنان ئه‌م خه‌مدارین)‪.‬‬ ‫به‌یاننامه‌یێن ده‌ستپێكی ژ شاندێن ئێكه‌تییا ئه‌فریكی و‬ ‫(‪ )AU‬و ش������اندێن كومه‌ال گه‌شه‌سه‌ندنا ژێریا ئه‌فریكی و‬ ‫(‪ )SADC‬و گروپێن چاڤدێرێن ناڤخۆیی هه‌مویان دلگرانی‬ ‫و مه‌ترسیا خۆ لدور ئه‌نجامێن هه‌لبژارتنان ده‌ربرین‪.‬‬ ‫لێ‌ به‌رپرسێن هه‌لبژارتنان داكوكییێ‌ دكه‌ن كو (‪Zanu-‬‬ ‫‪ )PF‬ژ كوم������ا ‪ 210‬كورس������ییێن په‌رله‌مان������ی ب ‪158‬‬ ‫كورسییان سه‌ركه‌فت‪ .‬لدور بانگه‌شێن (تسڤانگیرای)ژی‪،‬‬ ‫(پارتریك چیناماس) ئاخفتنك������ه‌رێ‌ (‪ )Zanu-PF‬گۆت‪:‬‬

‫(گۆتنا من بۆ وان ئه‌وه‌ بال دوودل نه‌بن و بۆ خۆ پارێزه‌ره‌كێ‌‬ ‫باش بگرن و رێكا دادگه‌هێ‌ بگرن)‪.‬‬ ‫پارتا (تسڤانگیرای) ره‌نگه‌ داخازێ‌ ژ ئه‌ندام و الیه‌نگرێن‬ ‫خ������ۆ بكه‌ن وه‌ك������و نه‌رازیبوون دارژنه‌ س������ه‌ر ج������ادان‪ ،‬لێ‌‬ ‫الیه‌نگرێن (موگابی) ژ هێزێن پولیس و له‌ش������كه‌ری دێ‌ ب‬ ‫توندی به‌رسینگێ‌ وان گرن و هه‌ر بزاڤه‌كا ژ ڤی ره‌نگی دێ‌‬ ‫ته‌په‌س������ه‌ركه‌ن‪ .‬پارتا بزوتنه‌وا گوڕانا دیمۆكراتی (‪)MDC‬‬ ‫تێبینی و هه‌لس������ه‌نگاندنێن ئه‌فریكی یێ������ن كو چاڤنقاندن ژ‬ ‫(ته‌ش������قه‌لێن مه‌زن) د هه‌لبژارتنان������دا كرین ره‌تدكه‌ن و ب‬ ‫عه‌میلێن (موگابی) و پارتا وی (‪ )ZANU-PF‬وه‌سفدكه‌ن‪.‬‬ ‫س������ه‌رباری خۆ بێده‌نگكرنا ئه‌ڤان چاڤدێ������ران بۆ خه‌لكێن‬ ‫ده‌ڤه‌رێن دوور یێن الیه‌نگرێن (‪ )MDC‬هاتینه‌ زربه‌هركرن‪.‬‬ ‫لێ‌ (ئێكه‌تییا ئه‌فریكی) ره‌خنه‌ و گازنده‌ لس������ه‌ر كارێن‬ ‫ێ ره‌تكرن و چاڤدێره‌كێ‌ دیترژی داخاز ژ هه‌موو‬ ‫ته‌شقه‌لیی ‌‬ ‫ئالی������ان كر (راس������تییێن نه‌گۆر) قه‌بیل بكه‌ن‪ .‬س������ه‌رۆكێ‌‬ ‫زیمبابوی یێ‌ ‪ 89‬سالی ئه‌ڤه‌ هه‌ر ل سه‌ربخۆبوونا زیمبابوی‬ ‫ژ به‌ریتانیا ل ساال ‪ 1980‬وه‌ره‌ حوكمی دكه‌ت‪.‬‬ ‫(ئولیسیگان ئوباسانژو) س������ه‌رۆكێ‌ شاندێ‌ ئه‌فریكی‪،‬‬ ‫دان ب هن������ده‌ك بویه‌رێن بچ������وك دان‪ ،‬لێ‌ گۆت ب به‌راورد‬ ‫دگ������ه‌ل تێكرا پروس������ا هه‌لبژارتنێ‌ تش������ته‌كێ‌ ب������ێ‌ بها و‬ ‫نه‌كارتێك������ه‌ر بوو‪ .‬هه‌روه‌س������ا گ������ۆت چاڤدێ������ران هنده‌ك‬ ‫سه‌رپێچییێن سه‌رڤه‌یی دیتن لێ‌ هیچ ده‌لیل نه‌بوون كو ئه‌و‬ ‫كاره‌كێ‌ رێكخستی و پروگرامكری بیت‪.‬‬ ‫الیه‌نگرێن (موگابی) گۆتن و گوتگوتك لدور سه‌خته‌كارییێ‌‬ ‫ره‌تك������رن و س������ه‌ركه‌فتنا خۆ راگه‌هان������دن‪ .‬ئه‌ڤان په‌یامێن‬ ‫هه‌ڤدژ ناسه‌قامگیریه‌ك ل وه‌التی په‌یدا‬ ‫كر سه‌رباری كو ئه‌ڤه‌ ده‌مه‌كێ‌ درێژه‌‬ ‫د دووبه‌ره‌كی و تێكچوونه‌كا ئابووریدا‬ ‫دژیت‪.‬‬ ‫(ئوباس������انژو)ی گ������ۆت‪( :‬به‌ل������ێ‌‪،‬‬ ‫هه‌لب������ژاردن د ئازاد ب������وون)‪ .‬ئه‌وی‬ ‫ده‌نگدان ب راس������تگۆیی وه‌س������ف كر‪،‬‬ ‫هندی هی������چ ده‌لیلێن دژی ئه‌ڤێ‌ گۆتنێ‌‬ ‫دی������ار نه‌ب������ن‪ .‬هه‌روه‌س������ا داخ������از ژ‬ ‫به‌رپرسێن هه‌لبژارتنان كر كو ڤه‌كولینێ‌‬ ‫لسه‌ر ئه‌وان راپۆرتان بكه‌ن یێن دبێژن‬ ‫ك������و ب ده‌ه������ان ه������ه‌زار ده‌نگده‌ر ژ‬ ‫ده‌نگدانێ‌ هاتبوونه‌ زڕبه‌هركرن‪.‬‬

‫ئابی ‪2013‬‬

‫‪37‬‬


‫گروپ������ه‌كا دی ی������ا چاڤدێریكرن������ا هه‌لبژارتنان ل‬ ‫زیمبابوی دبێژیت پتر ژ ئێك ملیۆن كه‌سێن ده‌نگده‌ر ژ‬ ‫س������ه‌رجه‌مێ‌ ش������ه‌ش ملیۆن ده‌نگده‌ران ژ ده‌نگدانێ‌‬ ‫هاتینه‌ دورخس������تن‪( .‬ئوباس������انژو) سه‌رۆكێ‌ شاندێ‌‬ ‫ئێكه‌تیی������ا ئه‌فریكی و س������ه‌رۆكێ‌ به‌رێ‌ ی������ێ‌ نێجیریا‬ ‫دبێژیت‪ ،‬ئه‌گه‌ر ‪ %25‬ژ ده‌نگده‌ران نه‌هێالبن ده‌نگێ‌ خۆ‬ ‫بده‌ن‪ ،‬راس������ته‌ ئه‌ڤ هه‌لبژارتنه‌ یا عه‌یبدار و كوژه‌كه‌‪.‬‬ ‫هه‌روه‌سا س������ه‌رۆكێ‌ ش������اندێ‌ كومه‌ال گه‌شه‌سه‌ندنا‬ ‫ژێرییا ئه‌فریك������ی هه‌لبژارتن ب (گه‌له‌ك دادپه‌روه‌ر) و‬ ‫(گه‌له‌ك ساخله‌م) وه‌س������فكرن‪ .‬هه‌رچه‌نده‌ ئاماژه‌كره‌‬ ‫هنده‌ك كارێن توندی و كوته‌كی‪.‬‬ ‫وه‌زیرێ‌ ده‌رڤه‌ ی������ێ‌ تنزانیا گ������ۆت‪( :‬بابه‌تێ‌ دادوه‌ری‬ ‫گه‌له‌ك������ێ‌ به‌رفره‌ه������ه‌‪ ،‬مرۆڤ نه‌ش������ێت د رۆژه‌ك و دووادا‬ ‫به‌رسڤێ‌ لس������ه‌ر بده‌ت‪ .‬پاش بورینا مه‌هه‌كێ‌ و دیاربوونا‬ ‫راس������تییا راپۆرتان ب������ه‌ر ب������ه‌ره‌ دێ‌ دادوه‌ری دیاربیت)‪.‬‬ ‫س������ه‌رۆكێ‌ ئه‌نجومه‌نێ‌ وه‌زیران و ركابه‌رێ‌ سه‌ره‌كی یێ‌‬ ‫موگابی‪( ،‬مورگان تسڤانگرای) دبێژیت هه‌لبژاردن د پیچ و‬ ‫نه‌راس������تن‪ .‬به‌رامبه‌ر الیه‌نگرێن موگابی دبێژن كو نێزیكی‬ ‫چوار ملیۆن كه‌سان ده‌نگێ‌ خۆ داینه‌ و هه‌لبژارتن د راست‬ ‫و رێكوپێك بوون‪.‬‬ ‫(عائیش������ه‌ عه‌بدولال)‪ ،‬به‌رپرس������ا كاروبارێن سیاسی ل‬ ‫ئێكه‌تییا ئه‌فریكی‪ ،‬دبێژیت په‌یامنێر دبێژن زیمبابوی هنده‌ك‬ ‫كارباشی بۆ ئه‌نجامدانا هه‌لبژارتنان هه‌ر ژ هه‌لبژارتنێن‬ ‫س������اال ‪ 2008‬كرینه‌ كو كارێن توند و كوته‌كی و ش������ه‌ری‬ ‫بخۆڤه‌ گرتبوون و س������ه‌ره‌نجام ئێكگرتن������ه‌كا پێتی و الواز‬

‫‪ 38‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)36‬‬

‫دناڤب������ه‌را (موگاب������ی) و‬ ‫(تس������ڤانگرای) هاتب������وو‬ ‫پێكئین������ان‪ .‬ل������ێ‌ ئه‌ڤج������اره‌‬ ‫په‌یامنێ������ران نیگه‌رانیا خۆ‬ ‫ل������دور لیس������تێن ده‌نگده‌ران‬ ‫ده‌ربری كو ده‌مه‌كێ‌ گونجای‬ ‫بۆ پش������كنین و پشتراستییا‬ ‫راس������تییا ده‌نگ������ده‌ران و‬ ‫پێشبركێیا پارت و به‌ربژێران‬ ‫نه‌هاتب������وو كرن‪ .‬پش������كنینا‬ ‫گشتی بۆ تۆمارا ده‌نگده‌ران‬ ‫و زانین������ا ژم������ارا ت������ه‌واوا‬ ‫ده‌نگده‌ران و پشتراستبوونا‬ ‫به‌رزه‌نه‌بوون������ا ناڤێ‌ كه‌س������ێن ماف هه‌ین ب������ۆ ده‌نگدانێ‌‬ ‫تشته‌كێ‌ زیندی و ستراتیژییه‌ د ده‌نگدانێدا‪.‬‬ ‫هه‌روه‌س������ا ناڤبری‌ دازانین كو كومسیۆنا هه‌لبژارتنان‬ ‫(‪ )8.7‬ملیۆن تكتێن ده‌نگدانێ‌ بۆ (‪ )6.4‬ملیۆن ده‌نگده‌ران‬ ‫چاپكرینه‌‪ ،‬كو ‪ %35‬پتره‌ ژ ژمارا ده‌نگده‌ران ئه‌ڤه‌ژی دژی‬ ‫پێوه‌رێ نێڤده‌وله‌تییه‌ كو تكتێن زێده‌ بتنێ‌ دگه‌هنه‌ ‪ 5‬هه‌تا‬ ‫‪ 10‬ژ س������ه‌دێ‌‪ .‬هه‌روه‌س������ا چاڤدێران گۆت ژماره‌كا زۆرا‬ ‫تۆمارێ������ن ده‌نگدانێ‌ هاتینه‌ به‌رزه‌كرن و س������ه‌روبنكرن و‬ ‫رێزبه‌ندی تێدا هاتیه‌ ش������ێواندن‪ ،‬س������ه‌رباری دیارنه‌مان و‬ ‫تۆمارنه‌كرنا ژماره‌كا زۆرا ده‌نگان‪ .‬ئه‌ڤه‌ و ب دروس������تی‬ ‫دیارنه‌كرنا بنگه‌هێ‌ ده‌نگدانێ‌ كو گه‌له‌كان نه‌دزانی دێ‌ ل‬ ‫كیژ بنگه‌هێ‌ ده‌نگ������ێ‌ خۆ ده‌ن‪ ،‬له‌وا گه‌له‌ك نكارین ده‌نگێ‌‬ ‫خۆ بده‌ن‪.‬‬ ‫لدوڤ گۆتنا (عائیشا)یێ‌‪ ،‬راپۆرتێن چاڤدێران ئاماژه‌‬ ‫دك������ه‌ن كو ژماره‌كا زۆرا په‌ككه‌فتی و كه‌س������ێن دانعمر و‬ ‫كه‌سێن دی‪ ...‬كو كه‌سێن دگۆتنێ‌ (هاریكارێن ده‌نگده‌ری)‬ ‫ل بنگه‌هێ������ن ده‌نگدانێ‌ ی������ان فه‌رمانبه‌رێن بنگه‌هیدا بناڤێ‌‬ ‫هاریكاریكرنا ئه‌ڤان كه‌سان‪ ،‬دژی ئیرادا وان تكتێ‌ داگرن‪.‬‬ ‫ل ده‌ڤه‌رێ������ن ڤ������ه‌ده‌ر نێزیكی چارێك������ه‌كا ده‌نگده‌ران بڤی‬ ‫ئاوایی هاتینه‌ هاریكاریكرن‪.‬‬

‫ژێده‌ر‪:‬‬

‫‪dailymail.co.uk/Hague-warns-grave‬‬‫‪concerns-Zimbabwe-poll-Mugabe-votes‬‬‫‪opposition-leader-accuses-stealing‬‬‫‪election.‬‬


‫هنری دی سان سیمون‬ ‫* هیڤی به‌رواری‬ ‫فه‌یله‌س������وفێ فره‌نس������ی ناڤدار ب سان س������یمۆن ل ساال‬ ‫(‪)١٧٦٠‬ز ل پاریس فره‌نسا دمالباته‌ک نورمالدا ژدایک بوویه‌‪،‬‬ ‫ل س������اال(‪)١٧٧٧‬زدا بوو ئه‌فسه‌ر و پشتی دوو ساالن شاند‌ه‬ ‫ئه‌مه‌ریکا دا به‌شداریيێ د شه‌ڕێ رزگاريیا وه‌التێن یه‌کبوویی‬ ‫یێن ئه‌مه‌ریکا بکه‌ت‪ .‬ل س������اال (‪)١٧٨٣‬ز ڤه‌گه‌ریا فره‌نس������ا و‬ ‫ده‌س������ت بکارێ بازرگانی کر‪ .‬ژبۆ کارێ������ن بازرگانی ل پرانیا‬ ‫وه‌اڵتێن ئه‌وروپا دگه‌ریا‪ ،‬دکارێ بازرگانیدا سه‌رمایه‌ک مه‌زن‬ ‫بده‌ست که‌فت‪ ،‬ئه‌ڤژی بو دلگرانیا جڤاتا ئاشتییێ یا حکومه‌تا‬ ‫(روبس������بیر) پش������تی شوڕه‌شا فره‌نسا‪ ،‬دس������ه‌ر هندێ راکو‬ ‫بیروباوه‌رێ������ن وی یێ������ن جڤاکی دسوسیالیس������تژی بوون‪ ،‬لێ‬ ‫دیسان سان سیمۆن زیندانی کر‪ ،‬گه‌ر روبسبیر نه‌مربا فه‌رمانا‬ ‫س������ێداره‌دانێ ژبۆ وی دابوو‪ ،‬لێ پشتی ساله‌کێ دیسان ئازاد‬ ‫بوو و ده‌ست بکارێ خو‌ه یێ بازرگانی کر‪.‬‬ ‫پشتی ساال (‪)١٧٩٨‬زدا و شوندا ژیانا خوه‌ ژبۆ نڤێسین‬ ‫و به‌اڵڤکرن������ا بیروباوه‌رێن خوه‌ یێ������ن جڤاکی ته‌رخان کر‪ ،‬لێ‬ ‫پش������تی وی ده‌می ره‌وش������ا وی یا ئابووری پر ئاڵوز بوو‪ ،‬هند‬ ‫ش������اگردێن وی ئالیکاری ژێرا دکر‪ ،‬ئه‌ڤژی بو س������ه‌ده‌مێ وێ‬ ‫یه‌کێ کو ل س������اال (‪)١٨٢٤‬ز هه‌وڵدا خوه‌ بکوژیت لێ س������ه‌ر‬ ‫نه‌گرت‪.‬‬ ‫ناڤداتری������ن ش������اگردێ وی (ئوگس������ت کون������ت) ب������وو‪،‬‬ ‫دامه‌زرێنه‌رێ زانستا جڤاکناسی یا نوو‪.‬‬ ‫سان سیمۆن یه‌ک ژ پێشه‌نگێن سوسیالیستێن خه‌یالی‬

‫تێت ناسکرن‪ ،‬یێ کو نه‌خشه‌یه‌کێ نوو ژ جڤاکا مرۆڤاتییێ‬ ‫دانایی‪ .‬بێگومان ئه‌و نه‌خش������ه‌یێ جڤاک������ی ژبۆ وی ده‌می‬ ‫تشته‌ک پر سه‌یر بوو‪ ،‬لێ ئه‌و توڤێ وی ده‌می رشتی تانها‬ ‫یه‌کێتییا ئه‌وروپی بکار دئینن و مفای ژێ وه‌ردگرن‪.‬‬ ‫ده‌رباره‌ی ڤێ یه‌کێ س������ان س������یمۆن دبێژیت» پێویست‌ه‬ ‫گه‌لێن ئه‌وروپا هه‌موو دجه‌سته‌یه‌کێ سیاسیدا بێن کومکرن‪،‬‬ ‫دگ������ه‌ل هندێژی هه‌ر ی������ه‌ک ژوان گ������ه‌الن ئازادییا خوه‌ یا‬ ‫نیش������تمانی بپارێزی������ت» ژئالیی������ێ ئولیڤ������‌ه په‌یوه‌ندی ب‬ ‫(الیعاقبان) هه‌بوو‪ ،‬لێ لده‌س������تپێکا شوڕه‌شا فره‌نسیژێ‬ ‫دوور که‌فت‪ ،‬ژبه‌رکو لگور دیتنێن وی ئول بارێ شوڕه‌ش������ێ‬ ‫ناگریت‌ه س������ه‌ر ملێن خوه‌‪ ،‬دیس������ان نکاریت خاس������ته‌کێن‬ ‫جه‌ماوه‌ری پێک بینیت‪.‬‬ ‫پاشان سان سیمۆن دگه‌ل پێال مادییێن فره‌نسی یێن وی‬ ‫چاخی‪ ،‬لهه‌مبه‌ر میسالییێن ئه‌لمان راوه‌ستیان‪ .‬باوه‌ری ب‬ ‫حه‌تمیه‌تا ره‌ها ئانی و ده‌ستکاری د پێشداچوونا ره‌گه‌زێ‬ ‫مرۆڤاتی کر‪ ،‬لگور باوه‌ری یا س������ان س������یمۆن پێویس������ت‌ه‬ ‫دیرۆکژی وه‌ک زانس������تێن دن یێن خوه‌زایی‪ ،‬به‌شداریێ د‬ ‫پێشداچوونا مرۆڤاتییێدا بکه‌ت‪ ،‬ژبه‌رکو هه‌ر سیسته‌مه‌کێ‬ ‫جڤاکی گاڤه‌ک به‌ر پێش������ه‌‪ ،‬ل������ێ هێزا بزاڤ و لڤینێ دده‌ت‬ ‫پێشداچوونا جڤاکێ‪ ،‬پێشداچوونا زانین‪ ،‬ئه‌خالق و ئوله‌‪.‬‬ ‫لگور باوه‌رییا س������یمۆن دیرۆک د سێ قۆناغاندا ده‌رباز‬ ‫دبیت ئه‌وژی ئه‌ڤن‪:‬‬ ‫‪ -١‬قۆناغ������ا الهوتی‪ ،‬وات������ه‌ زالبوونا ئول������ی و حکومه‌تا‬ ‫ره‌هبه‌ران‪.‬‬ ‫‪ -٢‬قۆناغا میتافیزیقی‪ ،‬وات‌ه سیسته‌مێ ده‌ره‌به‌گایه‌تی و‬ ‫حکومه‌تا بازرگانی‪.‬‬ ‫‪ -٣‬قۆناغا(وضعیة)‪ ،‬وات‌ه سیس������ته‌مێ جڤاکێ لس������ه‌ر‬ ‫بنگه‌هێ زانستی و حکومه‌تا زانایان‪.‬‬ ‫ده‌رباره‌ی پارڤه‌کرنا قۆناغان س������ان س������یمۆن دپه‌رتۆکا خو‌ه‬ ‫خویا(ثالوثة الشهیر) دا خویا دکه‌ت‪ ،‬نها ئه‌م دقۆناغا دووان داین‌ه‬ ‫گه‌ر مه‌ بڤێت ده‌ربازی قۆناغه‌ک بلند تر ببین پێویست‌ه قوربانییێن‬ ‫مه‌زن بده‌ین‪ ،‬پتر ژوان قوربانیێن مه‌ دقۆناغا یه‌که‌مدا داین‪.‬‬

‫ئابی ‪2013‬‬

‫‪39‬‬


‫دسه‌ر ڤێ پێشکه‌شکرنا رولێ دیرۆکێدا‪ ،‬باوه‌ری ب وێ‬ ‫یه‌کێ هه‌بوو کو پێش������داچوونا جڤاکێ پرۆسه‌كا میکانی یا‬ ‫نه‌گوڕه‌‪ ،‬بشێوه‌یه‌کی رولێ مولکدارییێ و هێزا به‌رهه‌مئانین‬ ‫و چینان تێدا هه‌یه‌‪ .‬لگور نێرینێن س������ان س������یمۆن جڤاکا‬ ‫پاش������ه‌ڕوژێ لس������ه‌ر بنگه‌هێ پیشه‌س������ازیه‌ک ف������راوان و‬ ‫رێکخستی و رێخستنه‌ک زانستی و جیهانی تێت ئاڤاکرن‪،‬‬ ‫لێ دگه‌ل پاراس������تنا مولکیه‌تا تایبه‌ت و سیسته‌مێ چینێن‬ ‫جڤاکێ‪ ،‬رولێ وێژی که‌فتیی‌ه سه‌ر ملێن زانایان‪ ،‬ئه‌ندازیار‬ ‫و پیشه‌سازان وات‌ه (حکومداریه‌ک ته‌کنوقراتی)‪.‬‬ ‫وی چاخی دێ پیشه‌س������ازی ژب������ۆ به‌رژه‌وه‌ندییا پرانییا‬ ‫ئه‌ندامێن جڤاک������ێ بتایبه‌ت‪ ،‬هه‌ژار و خه‌لکێ س������اکار هێت‬ ‫نه‌خش������ه‌کرن‪ ،‬لێ دڤێ������ت حکومه‌تا‬ ‫جڤاکا پاش������ه‌ڕۆژێ‪ ،‬بته‌ن������ێ ئاالڤێن‬ ‫به‌رهه‌مئانین������ێ برێڤ������ه‌ ببه‌ت و مایێ‬ ‫خ������وه‌ دخه‌لکێ س������ڤیل نه‌که‌ت‪ ،‬ئه‌و‬ ‫حکومه‌ت������ا جیهانی یا ژ (‪ )٢١‬زانا و‬ ‫فه‌یله‌سوفان دشێوه‌یێ سه‌ندیکایه‌کێدا‬ ‫پێکتێت‪ ،‬دێ به‌حه‌ش������ته‌کا فرده‌وسی‬ ‫ئه‌وا خودایی ژ موس������ا پێغه‌مبه‌ریرا‬ ‫گوت������ی دجڤ������اکا مروڤاتییێ������دا هێت‬ ‫پێکئانین‪.‬‬ ‫لگور بیروباوه‌رێن (سان سیمۆن)‬ ‫پێویس������ت‌ه ده‌وله‌ت ده‌س������تکارییێ‬ ‫دئابووریدا بکه‌ت‪ ،‬دیسان بانگا وی‬ ‫ئارست‌ه بوو گرنگییێ ب پیشه‌سازی بده‌ن‪.‬‬ ‫لگور دیتنێن وی پێویس������ته‌ په‌رله‌مان ژ سێ جڤاتان بێت‬ ‫پێکئانین ئه‌وژی ئه‌ڤن‪:‬‬ ‫‪ -١‬جڤاتا هه‌لبژارتنان‪.‬‬ ‫‪ -٢‬جڤاتا کونترۆل و پشكنینێ‪.‬‬ ‫‪ -٣‬جڤاتا جبجیكرنێ‪.‬‬ ‫بڤی ئاوایی شاندێن جودا دوارێ پێشه‌سازی‪ ،‬بازرگانی‪،‬‬ ‫کشتوکالی و ئه‌ندازیاری نوێنه‌راتییێ دحکومه‌تێدا بکه‌ن‪.‬‬ ‫بانگا وی ئه‌و بوو ده‌رفه‌تێن کاری دجڤاکێدا په‌یدا ببن‪.‬‬ ‫ژئالیه‌ک دنڤه‌ س������ان س������یمۆن ب دڵس������وزی به‌شداری‬ ‫دشوڕه‌شا ئه‌مه‌ریکیدا کریه‌‪ ،‬دیسان پشته‌ڤانێ شوڕه‌شگێرێن‬ ‫فره‌نس������ابوو ‪ ،‬لسه‌ر ڤان هه‌ڵوێستێن مرۆڤاتی سان سیمۆن‬ ‫دژیانا خودا راستی خه‌زانی و کۆچبه‌رییێ هاتییه‌‪.‬‬ ‫درێیا بی������ره‌وه‌ر و بیردۆزێن خوه‌ ژبۆ ئاڤاکرنا جڤاکه‌ک‬

‫‪ 40‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)36‬‬

‫دادوه‌رانه‌‪ ،‬راس������تی گه‌له‌ک ئارێش������ه‌ و هه‌ڤڕکییێن دوورو‬ ‫درێژ هاتییه‌‪.‬‬ ‫پرانییا ناڤه‌روکا بابه‌تێن وی گرێدای ژیانا چینا هه‌ژارا‬ ‫جڤاکێ بوو‪ ،‬هه‌رتم هه‌وڵ ددا ژبۆ خوش������کرنا ئاستێ ژیانا‬ ‫پرانییا جڤاکا مرۆڤاتی‪.‬‬ ‫وی دزانی س������ه‌ده‌مێ په‌ریش������انییا جڤاکێ ژ ئه‌نجامێ‬ ‫سه‌رده‌ستییا ئه‌رستۆکرات و ده‌ستهه‌اڵتا ئولییه‌‪.‬‬ ‫لسه‌ر ڤێ دبێژیت» ره‌هبه‌ر و چینا ئه‌رستۆکراتان بته‌نێ‬ ‫ژبۆ مه‌زنکرنا قه‌بارێ خ������وه‌ کار دکه‌ن‪ ،‬ئه‌و دزانن چاخێ‬ ‫جڤاک پێش������دا چ������وو‪ ،‬وی چاخی راس������تی ده‌ردکه‌ڤیت و‬ ‫ناڤه‌روکا وان ڤاال دمینیت»‪.‬‬ ‫ده‌رباره‌ی ڤێ یه‌کێ خویا دکه‌ت‬ ‫ئه‌و بش������ێوه‌یێ مش������ه‌خوران لسه‌ر‬ ‫جڤاک������ێ دژی������ن‪ ،‬هه‌روه‌ه������ا گ������ه‌ر‬ ‫ده‌ره‌به‌گ سودێ خوه‌ وه‌ربگرن بێی‬ ‫به‌شداریکرنا وان دکارێ بکومه‌لدا‬ ‫و ئه‌نجامدانا ش������یانێن تایبه‌ت‪ ،‬وی‬ ‫چاخی پێویست‌ه ژ خانه‌یا مشه‌خوران‬ ‫بێن هژمارتن‪.‬‬ ‫س������یمۆن ژب������ۆ وێ یه‌کێ دچیت‬ ‫ئارمانج������ا هه‌ری س������ه‌ره‌که‌ مرۆڤ‬ ‫لپێش������ییا خوه‌ دانیت‪ ،‬خوش������کرنا‬ ‫مه‌رجێ������ن م������ادی و مه‌عنه‌وین‌ه ژبۆ‬ ‫ژی������ارا زێده‌ت������ر مرۆڤ������ان و چینێن‬ ‫هه‌ژار‪ .‬ژئالییێ جڤاکیڤ‌ه خوه‌یا دکه‌ت چینا ئه‌رس������تۆکرات‬ ‫مشه‌خورێن سیاسینه‌‪ ،‬ژبه‌رکو لسه‌ر که‌د و شیانێن خه‌لکێ‬ ‫په‌ریشان دژین و خوه‌دی ده‌ستکه‌فتێن نه‌گوڕن‪ .‬ده‌رباره‌ی‬ ‫ئول������ی دبێژیت»ئولژی وه‌ک س������ازییێن دن یێ پیر بووی‪،‬‬ ‫پێویست‌ه پشتی هه‌ر ماوه‌یه‌کی یان قۆناغه‌کێ گوهرین تێدا‬ ‫بێن ئه‌نجام������دان‪ .‬دبێژیت هه‌ر ئوله‌ک لده‌س������تپێکێ وه‌ک‬ ‫س������ازیه‌کا باش و خوه‌دی خێ������ر خویا دبیت‪ ،‬لێ ره‌هبه‌ر و‬ ‫رێڤه‌به‌ر لگوری به‌رژه‌وه‌ندییێن خو‌ه یێن تایبه‌ت‪ ،‬بشاش������ی‬ ‫دناڤا خه‌لکێدا بکار دئینن‪.‬‬ ‫س������ان س������یمۆن هه‌ر تم ژبۆ گوهرین������ان دهه‌موو وارێن‬ ‫ژیانێدا تێکوشین ئه‌نجامدان‪ ،‬له‌ورا ژ شاھ‌ و سه‌رده‌ستان‬ ‫را دگ������وت‪« :‬چه‌ندی هون هه‌وڵ بده‌ن هون نکارن کاروانێ‬ ‫ده‌می راوه‌س������تینن» ژبه‌رکو دووباره‌ رێکخس������تنا جڤاکا‬ ‫مرۆڤات������ی دێ رێیا هه‌موو حکومدارێن به‌رێ بڕیت و لپاش‬


‫خوه‌ هێلیت‪ ،‬ژئه‌نجامێ وێژی دێ چڤاک ژنوڤه‌ بشێوه‌یه‌کێ‬ ‫زه‌الل هێن ئاڤاکرن‪ ،‬له‌وما پێویستی ب چاالکییێن پیشه‌سازی‬ ‫و بازرگانی هه‌یه‌‪ ،‬بێگومان ئه‌ڤ������ژی دێ چاالکییا ئابووری‬ ‫بشێوه‌یه‌کێ ته‌واو ب چاالکییێن سیاسیڤه‌ هێن گرێدان‪.‬‬ ‫سان س������یمۆن باوه‌ری بگوهرینێ هه‌بوو له‌ورا دبێژیت‪:‬‬ ‫«ک������ی دخازیت بخوینی������ت و ببینیت نها قادا سیاس������ییا‬ ‫ئه‌وروپی‪ ،‬ده‌ست ب هژماره‌کا گوهرین و نویاتییێن سیاسی‬ ‫جڤاک������ی کریه‌‪ ،‬ژوانژی به‌اڵڤبوونا دی������اردا په‌رله‌مانا تاکو‬ ‫دگه‌هیت س������ه‌رهلدان و شوڕه‌شێن گه‌الن»‪ .‬سان سیمۆن‬ ‫ده‌رب������اره‌ی ڤ������ان گوهرین������ان دبێژیت‪« :‬ئه‌ڤ ره‌وش������ه‌ ژ‬ ‫ده‌ستپێشخه‌رییا شاھ و سه‌رۆکێن به‌رێ خوه‌زایی تره‌‪ ،‬کو‬ ‫وان جڤاک هه‌موو لگور گاڤ و بزاڤێن خو‌ه برێڤه‌ دبر‪ ،‬لێ‬ ‫ئارمانجا سیسته‌مێ په‌رله‌مانی ژبۆ به‌رژه‌وه‌ندییا گشتیی‌ه‬ ‫و خێر دگه‌هیت ته‌ڤایا جڤاکا مرۆڤاتی‪ ،‬بتایبه‌ت به‌رژه‌وه‌ندییا‬ ‫کارکه‌ر و خه‌لکێ په‌ریشان»‪.‬‬ ‫سیمۆن خویا دکه‌ت نها سیسته‌مێ په‌رله‌مانی ل ئنگلستانێ‬ ‫بشێوه‌یه‌کێ باش ده‌ست پێکریه‌‪ ،‬ژبۆ وێ یه‌کێ دچیت شاھ و‬ ‫حکومدراێ������ن ئه‌وروپ������ا بهه‌ڤ������را لس������ه‌ر ماس������ه‌كێ رونن و‬ ‫دانوستاندنان ده‌رباره‌ی فیدرالیا ئه‌وروپایا راسته‌قینه‌ ئه‌نجام‬ ‫بده‌ن‪ .‬ئه‌ڤ جورێ فیدرالییێژی ژبۆ وه‌اڵتێن وه‌ک‪ ،‬فره‌نس������ا‪،‬‬ ‫ئنگلستان و ئه‌لمانیا ئه‌نجامه‌ک باشه‌‪.‬‬ ‫گه‌ر ئه‌ڤ یه‌ک بێت پێکئانین‪ ،‬بێگومان دێ جڤاکا ئه‌وروپی‬ ‫د پێڤاژویا لپێش������یا خوه‌دا پێشداچونه‌ک راسته‌قینه‌ بخوڤه‌‬ ‫بینیت‪ .‬لێ لپێشی و تشتێ هه‌ری گرنگ پێکئانینا ئاشتییێیه‌‪،‬‬ ‫کو ئه‌و خاسته‌کا بنگه‌هین و هه‌ری مه‌زنا مرۆڤاتییێیه‌‪ ،‬سان‬ ‫س������یمۆن ژبۆ بهه‌ڤرا ژیانا گه‌الن دبێژیت‪« :‬پێویسته‌ هه‌موو‬ ‫گه‌ل دناڤبه‌را خوه‌دا نیاس������ینییێ په‌یدا بکه‌ن و س������ازی و‬ ‫رێکخس������تنێن هه‌ڤبه‌ش ئاڤا بکه‌ن» لگور باوه‌ریا س������یمۆن‬ ‫پێویس������ته‌ رێکخستنێن سیاس������ی و جڤاکی ب یه‌ک عاقل‪،‬‬ ‫مه‌ژوو و گوهێن ڤه‌کری هه‌ڤدو بگرن ژبۆ گه‌هه‌شتنا باشی‬ ‫و خوه‌ش������ییا گشتی دجڤاکا مرۆڤاتیدا‪ .‬ئه‌ڤ په‌رتۆکا سان‬ ‫سیمۆن یه‌که‌ ژ پروژێن یه‌که‌مین یێن یه‌کێتییا ئه‌وروپی‪.‬‬ ‫رێبازا س������ان س������یمۆن لپ������اش وی م������ا وه‌ک رێبازه‌ک‬ ‫سوسیالیست‪ ،‬بانگا نه‌هێالنا میراتی کر‪ ،‬لگور دیتنێن وان‬ ‫پشتی که‌س دمریت پێویست‌ه سامانێ وی نه‌ک ژبۆ مالباتێ‬ ‫بمینیت لێ ژبۆ ده‌له‌ت ڤه‌گه‌ریت‪.‬‬ ‫ئالیگرێ������ن ڤێ رێب������ازێ ژبۆ وێ یه‌کێ دچن‪ ،‬پێویس������ت‌ه‬ ‫ده‌وله‌ت رێکخس������تنا به‌رهه‌می ژبۆ به‌رژه‌وه‌ندییا گش������تی‬

‫بده‌ت ده‌س������تێ خوه‌دی ش������یانان‪ ،‬دیس������ان پێویست‌ه هه‌ر‬ ‫که‌س������ه‌ک لگور پله‌یا ش������یانێن وی دکاریدا جهی بگریت‪،‬‬ ‫دیسان پێویست‌ه ده‌ستهه‌اڵت کاری بده‌ت ده‌ست پیشه‌سازان‬ ‫ی������ان کارکه‌ران ن������ه‌ک زانای������ان‪ ،‬ژبه‌رکو ئه‌و س������ه‌رۆکێن‬ ‫راسته‌قین‌ه یێن گه‌النه‌‪ ،‬ئه‌و پێشه‌نگییا کارێ خو‌ه یێ رۆژان‌ه‬ ‫دکه‌ن‪ ،‬که‌واته‌( گه‌ل کارخانا هه‌ری مه‌زنا پیشه‌سازییه‌) ‪،‬‬ ‫بش������ێوه‌یه‌کێ دڤێ کارخانێدا جوداهییا ره‌گه‌ز و ته‌مه‌نان‬ ‫نینه‌‪ ،‬لێ جوداهییا شیانێن کاری هه‌یه‌‪.‬‬ ‫به‌رهه‌مێن گرنگێن سان سیمۆن ئه‌ڤن‪:‬‬ ‫‪ -١‬هن������د نام������ه‌ ژ جنیڤ بو هاوچه‌رخێن وی ل س������اال‬ ‫(‪)١٨٠٣‬ز‪.‬‬ ‫‪ -٢‬لێکولین لسه‌ر زانستا ده‌رونناسی ل ساال (‪)١٨١٦‬ز‪.‬‬ ‫‪ -٣‬لێکولین لسه‌ر جازبییا گشتی ل ساال(‪)١٨٢٢‬ز‪.‬‬ ‫‪ -٤‬پێزانینێن پیشه‌سازان ل ساال(‪)١٨٢٣‬ز‪.‬‬ ‫‪ -٥‬خرستیانییا نوو ل ساال(‪)١٨٢٥‬ز‪.‬‬ ‫فه‌یله‌سوفێ نه‌مر بدرێژییا ژیانا خو‌ه خه‌باته‌ک ده‌وله‌مه‌ند‬ ‫لپاش خو‌ه هێش������ت‪ ،‬تا نها یه‌کێتییا ئه‌وروپی هند ژ پروژێن‬ ‫وی بکار دئینن‪ ،‬ل رۆژا ‪ ١٩‬ی مه‌ها ئه‌یارێ ‪ ١٨٢٥‬ز کۆچا‬ ‫داوی کریه‌‪.‬‬

‫چاڤکانی‬

‫‪1- Encyclopedia of philosophy, Benthall‬‬ ‫‪Jonathan, animal libration and anthopoligy,‬‬ ‫‪Sunstein, Cass R and Nussbaum, Anerican‬‬ ‫‪Research , p129‬‬ ‫‪ -٢‬حس������ن النجف������ی‪ :‬القام������وس االقتص������ادي‪ ،‬بغداد‬ ‫‪،١٩٧٧‬ص‪٢٨١‬‬ ‫‪ -٣‬إبراهیم العریس‪ :‬مش������روع سان س������یمۆن للوحد‌ه‬ ‫االوروبی‌ه وحدة الشعوب‪ ،‬جرید‌ه الحیاة‪ ،‬الصفح‌ه الرئیسیه‌‪،‬‬ ‫الخمیس ‪ ٢٩‬مارس‪٢٠١٢‬‬ ‫‪4- Biber, George Eduard: Henry‬‬ ‫‪Pestalozzi and his plan of Education. Orig‬‬ ‫‪pub, London, john, schoo Library, 1831,‬‬ ‫‪Repub ISBN , 8550, 272, among the‬‬ ‫‪earliest, 1911, p 183‬‬ ‫‪٥‬الدکتور عبدالوهاب الکیالی ‪ ،‬موس������وع‌ه السیاس������ه‌‪،‬‬ ‫المٶسس������‌ه العربیه‌ للدراس������ات والنش������ر‪ ،‬الطبعه‌ الثالثه‌‪،‬‬ ‫‪ ،١٩٩٠‬جزء السادس ص ‪٥١٩‬‬

‫ئابی ‪2013‬‬

‫‪41‬‬


‫سةرؤك‬ ‫شارةوانَيكى‬ ‫َ‬ ‫ضوار سالة‬ ‫* وه‌رگێڕانی‪ :‬شیان‬ ‫سه‌رۆك ش������اره‌وانێكی چوارساڵه‌ی ئه‌مریكی له‌ هه‌وڵی‬ ‫پاراستنی پۆسته‌كه‌یه‌تی‪ .‬رابێرت تافتس‪ ،‬ناسراو ب‌ه بابی‪،‬‬ ‫سه‌رۆكی ش������اره‌وانیی شاره‌دێی (دورس������ت) ك‌ه ژماره‌ی‬ ‫دانیشتوانی ‪ 22‬كه‌س������ه‌ و كه‌وتۆت‌ه ویالیه‌تی مین‌ه سوتای‬ ‫ئه‌مریكا‪ ،‬بۆ دووباره‌ وه‌رگرتنه‌وه‌ی ئه‌و پۆست‌ه هه‌وڵ ده‌دات‪.‬‬ ‫بابی‪ ،‬ته‌مه‌نی چوار ساڵ‌ه و هێشتا ناچێته‌ قوتابخانه‌‪.‬‬ ‫رابرت توفتس ناسراو به‌ (بابی) له‌ یه‌كێ له‌ شاره‌دێیه‌كانی‬ ‫ئه‌مریكا به‌ناوی (دورست) ژیان به‌سه‌ر ده‌بات‪ ،‬دانیشتوانی‬ ‫ئه‌و شاره‌دێیه‌ ته‌نها ‪ 22‬كه‌سه‌‪ ،‬ژماره‌ی دانیشتووانی زۆر‬ ‫كه‌مه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌وێی كردۆته‌ شارێكی بچووك و له‌و ماه‌یه‌شدا‬ ‫منداڵێكی چوار ساڵه‌ بۆته‌ سه‌رۆكی شاره‌وانی ئه‌وێ‪.‬‬ ‫یاس������ای هه‌ڵبژاردن له‌و شاره‌دێی‌ه به‌و شێوه‌یه‌یه‌‪ ،‬ناوی‬ ‫هه‌موو كاندیده‌كان ده‌نووس������رێت و ده‌خرێته‌ نێو كاڵوێك و‬ ‫دواتر به‌پێی تیروپش������ك یه‌كێك ب‌ه س������ه‌رۆكی ش������اره‌وانی‬ ‫هه‌ڵده‌بژێردرێ������ت‪ .‬ل������ه‌ دوایین هه‌ڵبژاردن������دا ناوی ڕابێرت‬ ‫ده‌رچووه‌‪ .‬ڕابێرتی چوارساڵ‌ه شاره‌زایی له‌ ته‌واوی شاردا‬ ‫هه‌ی‌ه و هه‌موو دانیشتوانی ئه‌و شاره‌ش ده‌ناسێت‪.‬‬

‫‪ 42‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)36‬‬

‫هه‌روه‌ها توانیویه‌تی ل‌ه چه‌ند تاقیكردنه‌وه‌ سه‌باره‌ت ب‌ه‬ ‫وتاربێژی و به‌كارهێنانی چه‌ندین ڕسته‌ی قورس ده‌رچێت‪.‬‬ ‫خه‌ڵكانێك������ی زۆر له‌ هه‌وڵی ئ������ه‌وه‌دان كه‌ ناوی ئه‌و منداڵ‌ه‬ ‫بخه‌ن‌ه نێو كتێبی گینس������ه‌وه‌‪ .‬پێشتریش منداڵێكی ‪ 6‬ساڵ‌ه‬ ‫سه‌رۆكایه‌تیی شاره‌وانی ئه‌و شاره‌دێیه‌ی ده‌كرد‪.‬‬ ‫س������ه‌ره‌ڕای كه‌میی ته‌مه‌نی‪ ،‬ئه‌و س������ه‌رۆك ش������اره‌وان‌ه‬ ‫بچووك‌ه ئه‌ركه‌كانی خۆی به‌ته‌واوه‌تی ئه‌نجام ده‌دات‪ .‬ئه‌و‬ ‫گوتویه‌تی؛ پێیخۆش‌ه بۆ هه‌میشه‌ سه‌رۆك شاره‌وانی بێت‪.‬‬ ‫ماوه‌یه‌ك به‌ر له‌ ئێستا‪ ،‬ل‌ه فستیڤاڵێكی ماسیگرتن كه‌ له‌ نزیك‬ ‫شاره‌دێی گه‌شتوگوزاریی (دورس������ت)دا به‌ڕێوه‌ده‌چوو‪ ،‬تیمێكی‬ ‫ته‌له‌فزیۆنی ویالیه‌تی‪ ،‬ئه‌و سه‌رۆك شاره‌وان‌ه بچووكه‌ی دۆزییه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ������ه‌و‌ه ل������ه‌ كاتێكدای‌ه ك‌ه بابی ل������ه‌ مانگی ئابی س������اڵی ‪2012‬دا‬ ‫سه‌رۆكایه‌تیی شاره‌وانی ئه‌و شاره‌دێیه‌ی له‌ ئه‌ستۆ بووه‌‪.‬‬ ‫ش������اره‌دێی گه‌ش������توگوزاریی (دورس������ت) له‌ كۆتایییه‌كانی‬ ‫وه‌رزی به‌هار و وه‌رزی هاویندا‪ ،‬سه‌رنجی گه‌شتیاران بۆ الی‬ ‫خۆی ڕاده‌كێشێ‪ ،‬له‌و كاته‌دا ڕێژه‌ی دانیشتووانی زیاد ده‌بێت‪.‬‬ ‫له‌و وه‌رزانه‌ی كه‌ گه‌شتیاری نین‪ ،‬ڕێژه‌ی دانیشتووانی دورست‬ ‫ده‌بێته‌ ‪ 22‬كه‌س و ئه‌و شاره‌دێیه‌ ‪ 14‬فرۆشگای هه‌یه‌‪.‬‬ ‫(ئێما توفتس)ی ‪ 34‬س������اڵه‌ی دایكی بابی ده‌ڵێ‪ :‬منداڵه‌‬ ‫بچووكه‌ك������ه‌ی دوو مان������گ به‌ر له‌ هه‌ڵبژاردنی ش������اره‌وانی‪،‬‬ ‫هه‌ڵمه‌ت������ی ڕاگه‌یاندنی ده‌س������ت پێكردبوو‪ .‬ئه‌و س������ه‌ردانی‬ ‫فرۆشگا و ڕێستورانه‌كانی شاری ده‌كرد و وێنه‌ی خۆی باڵو‬ ‫ده‌كرده‌وه‌ كه‌ له‌س������ه‌ری نووسراوبوو "ده‌نگ به‌ بابی بده‌ن"‪.‬‬ ‫له‌ كۆتاییدا له‌ مانگی ئابی ساڵی پار‪ ،‬بابی پۆستی سه‌رۆكی‬ ‫شاره‌وانی وه‌رگرت و حمایلی شاره‌داری له‌ مل كرد‪.‬‬ ‫‪http://persian.euronews.com‬‬ ‫‪http://jamejamonline.ir‬‬


‫كؤنرتين ئاآلي جيهان لة‬ ‫رَئيانة‬ ‫* و‪ :‬شه‌یدا عه‌زیز‬

‫زه‌وییه‌و‌ه سه‌ری ده‌رهێناو‌ه و كه‌متر باس له‌ بوونی ده‌كرێت‬ ‫ده‌‌شته‌ وشكایییه‌كانی (لوت)‪ ،‬شوێنێكی سه‌رسووڕهێنه‌ره‌‌‪.‬‬ ‫و نهێنییه‌كانی خۆی له‌نێو پانتایی خاكه‌و‌ه شاردۆته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر كوخه‌كان و ئه‌فسانه‌ پڕ له‌ جن و په‌رییه‌كانی وه‌الوه‌‬ ‫ل‌ه گ������ه‌ڕان به‌دوای ش������وێنه‌واری كۆن‪ ،‬ل������ه‌و ناوچه‌یدا‬ ‫بنێین‪ ،‬ك������ه‌م كه‌س هه‌یه‌‌ بیری بۆ ئه‌وه‌ چووبێت كه‌ له‌ نزیك‬ ‫كۆنترین ئااڵی كانزایی جیهان دۆزرایه‌وه‌‪ ،‬ئااڵی شه‌هدادی‬ ‫ده‌شته‌ وشكایییه‌كانی لوت یه‌كێ له‌ كۆنترین شارستانییه‌تی‬ ‫كانزای������ی چوارگۆش������ه‌ی‌ه و ‪ 23‬ب‌ه ‪ 23‬س������انتیمه‌تره‌ و ل‌ه‬ ‫دنیا هه‌ڵكه‌وتبێت‪ .‬به‌اڵم دۆزینه‌وه‌ی كۆنترین ئااڵی دنیا له‌و‬ ‫س������ه‌روه‌ی ئااڵكه‌ بازێك له‌سه‌ر‬ ‫ناوچه‌ی������ه‌‪ ،‬ن������اوی (ل������وت)ی به‌‬ ‫بۆڕیی ئااڵك‌ه دانراوه‌‪.‬‬ ‫شارستانییه‌تی كۆنی (خبیص)وه‌‬ ‫له‌س������ه‌ر ئه‌و ئااڵیه‌ چیڕۆكێك‬ ‫لكاندووه‌‪.‬‬ ‫نه‌خش������ێنراوه‌‪ ،‬ك������‌ه ب������اس ل‌ه‬ ‫كۆنتری������ن ئ������ااڵی ئاس������نینی‬ ‫ئه‌فسان‌ه كۆنه‌كانی ئێران ده‌كات‪،‬‬ ‫جیهان‪ ،‬زۆر ل‌ه ئ������ااڵی كاویانی‬ ‫چیڕۆكی به‌ره‌كه‌ت‪ ،‬ش������وكرانه‌‪،‬‬ ‫ده‌چێ������ت‪ .‬ئ������ه‌و ئااڵی������ه‌ی كه‌ ل‌ه‬ ‫دارخورم������ا و له‌ ناوه‌ڕاس������تی‬ ‫ده‌وروبه‌ری ده‌شتایییه‌كانی لوت‬ ‫ئااڵك������ه‌ش وێن������ه‌ی مرۆڤێكه‌ ك‌ه‬ ‫ل������ه‌ پارێ������زگای کرمان������ی ئێران‬ ‫له‌سه‌ر كورسییه‌ك دانیشتوو‌ه و‬ ‫دۆزرایه‌وه‌‪ ،‬الپه‌ڕه‌یه‌كی نوێی ل‌ه‬ ‫ل‌ه ده‌وریشی هه‌ر ل‌ه مرۆڤ بگر‌ه‬ ‫مێژوو خست‌ه به‌رچاو‪ .‬شه‌هداد‬ ‫تا ده‌گات‌ه هه‌م������وو پێكهاته‌كانی‬ ‫كه‌وتۆت‌ه ‪ 70‬كیلۆمه‌تری باكووری‬ ‫سروش������ت و ئاژه‌ل������ی كێوی و‬ ‫ڕۆژهه‌اڵتی ش������اری کرمان و ل‌ه‬ ‫كه‌وی‪ ،‬هه‌یه‌‪ .‬ئه‌و كه‌س������ه‌ی ك‌ه‬ ‫ناوه‌ڕاس������تی ده‌ش������تایییه‌كانی‬ ‫له‌سه‌ر كورسییه‌كه‌ دانیشتووه‌‪،‬‬ ‫به‌شی پارێزگای کرمانه‌‪.‬‬ ‫پارچه‌كانی كۆنترین ئااڵی دنیا‬ ‫له‌وانی دیك‌ه گه‌وره‌تره‌ و‪ ،‬ژنێك‬ ‫له‌ كاتی ئێستادا هه‌موان باس‬ ‫و دوو خزمه‌تكاریش وه‌ستاون‪.‬‬ ‫له‌ كۆنترین خشته‌ نووسراوه‌كانی‬ ‫ئ������ه‌و ئااڵیه‌ به‌ خۆر و ش������ێر و گایه‌كی دووگ له‌ پش������ت‬ ‫جیهان ل‌ه کرمان و له‌ شارستانییه‌تی (ئه‌رت) له‌ باشووری‬ ‫ڕازاوه‌ته‌و‌ه و وادێت‌ه به‌رچاو ك‌ه چیڕۆكێك ده‌گێڕێته‌وه‌‪.‬‬ ‫کرمان ده‌كه‌ن‪ ،‬به‌اڵم كه‌متر كه‌سێك باس له‌ شارستانییه‌تی‬ ‫شوێنه‌وارناس������ان‪ ،‬ش������ه‌هداد به ش������اكلیلی چاالكیی‌ه‬ ‫(خبیص) له‌ كه‌ناره‌كانی لێواری ده‌ش������تایییه‌كانی لوت ل‌ه‬ ‫كۆمه‌الیه‌تی و فه‌رهه‌نگییه‌كانی ته‌واوی ناوچه‌ی ڕۆژهه‌اڵتی‬ ‫باكووری ڕۆژهه‌اڵتی کرمان ده‌كات‪ .‬شارستانییه‌تی (خبیص‬ ‫ئێران له‌ هه‌زاره‌ی سێیه‌می پێش زایین داده‌نێن‪ .‬هه‌ندێكیش‬ ‫ش������ه‌هدات) ئه‌لقه‌یه‌كی ونب������ووی شارس������تانییه‌تی نێوان‬ ‫پێیان وای‌ه ك‌ه له‌گه‌ڵ ش������اری ونبووی س������ۆمه‌ری (ئاراتا)‬ ‫ڕۆژهه‌اڵتی ئاس������یا و بینولنه‌هره‌ینه‌؛ شارس������تانییه‌تێك ك‌ه‬ ‫په‌یوه‌ندی هه‌یه‌‪ .‬ل‌ه خشت‌ه نووسراوه‌كانی سۆمه‌ری ناوی‬ ‫وه‌كو زۆربه‌ی ئه‌و شوێنه‌ كۆنانه‌ی ده‌شتایییه‌كانی ئێران ل‌ه‬

‫ئابی ‪2013‬‬

‫‪43‬‬


‫ئاراتا زۆر به‌كار هاتووه‌‪ .‬به‌پێی نووس������ینه‌كانی سۆمه‌ری‪،‬‬ ‫ئاراتا واڵتێك بوو‌ه ل‌ه ڕۆژهه‌اڵتی (ئه‌نشان)‪.‬‬ ‫هانس������منی ئینگلیزی‪ ،‬واڵتی ئه‌نش������ان ب‌ه واڵتی فارس‬ ‫داده‌نێت و‪ ،‬ش������اری سوتا كه‌ كه‌وتۆت‌ه پارێزگای سیستان‪،‬‬ ‫ب‌ه ش������اری حه‌ماس������یی ئاراتا داناوه‌‪ ،‬به‌اڵم دۆزینه‌وه‌كانی‬ ‫دواتر ل‌ه پارێزگای کرمان ئه‌و بابه‌ته‌ی سه‌لماند‪ ،‬ك‌ه ئاراتا‬ ‫هه‌مان شه‌هدادی کرمانه‌‪.‬‬ ‫ش������ه‌هداد ناوه‌ندی ویالیه‌تی ئاراتا بووه‌ ك‌ه ب‌ه یه‌كێ ل‌ه‬ ‫ویالیه‌ته‌ سه‌ربه‌خۆكانی ئیمپراتۆریه‌تی ئیالم ئه‌ژمار ده‌كرا‬ ‫و كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك������ی ڕێكوپێكی هه‌بووه‌‪ .‬جیا ل‌ه ده‌س������ه‌اڵت و‬ ‫حكوومه‌ت‪ ،‬چینی كۆمه‌اڵیه‌تی و بازرگانی هه‌بووه‌‪.‬‬ ‫دۆزینه‌وه‌ی گۆڕستانی ش������ه‌هداد به‌ گرنگترین دۆزینه‌وه‌ی‬ ‫شوێنه‌واری هاوچه‌رخ داده‌نرێت‪ .‬پێشینان له‌سه‌ر ئه‌و باوه‌ڕ‌ه‬ ‫ب������وون‪ ،‬كه‌ دوای مردن ل‌ه دنیاێكی دیك‌ه پێویس������تیان به‌ ئاو‪،‬‬ ‫خۆراك و شوێنی حه‌وانه‌وه‌ ده‌بێت‪ ،‬بۆی‌ه هه‌موو ئه‌و شتومه‌كانه‌‪،‬‬ ‫ل‌ه قاپ و لیباسه‌و‌ه بگره‌ تا ده‌گاته‌ خشڵه‌كانیان له‌گه‌ڵ خۆیان‬ ‫ده‌برده‌ گۆڕه‌وه‌‪ .‬به‌هۆی سوڕانه‌وه‌ی خۆر‪ ،‬گۆڕه‌كانی شه‌هداد‬ ‫زۆربه‌یان له‌ رۆژهه‌اڵت بۆ ڕۆژئاوا هه‌ڵكه‌ندراون‪ .‬دانیشتوانی‬ ‫ش������ه‌هداد‪ ،‬په‌یكه‌ری گه‌وره‌ پیاوه‌كان‪ ،‬وه‌كو ده‌س������ه‌اڵتداران‪،‬‬ ‫پیاوان������ی ئایینی‪ ،‬دروس������ت ده‌ك������رد و دوای مردنیان له‌گه‌ڵ‬ ‫ش������ته‌كانی دیكه‌یان ده‌خس������ت‌ه نێو گۆڕه‌كان‌یان������ه‌وه‌‪ .‬له‌نێو‬

‫هاوشێوه‌ی نه‌خشه‌كانی ئااڵی شه‌هداد‬ ‫‪ 44‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)36‬‬

‫وێنه‌یه‌كی نزیك ل ‌ه نه‌خشی سه‌ر ئااڵی شه‌هداد‬ ‫په‌یكه‌ركانیشدا‪ ،‬په‌یكه‌رێكی زۆری ژنانیش ده‌بینرێت‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫كۆنترین ئااڵی دۆزراوه‌ی جیهانیش به‌ناوی ئااڵی شه‌هداد له‌و‬ ‫ناوچه‌یه‌د‌ا دۆزراوه‌ته‌وه‌‪.‬‬

‫پێكهاته‌ی ئااڵی شه‌هداد‬

‫ئ������ه‌و ئااڵی‌ه كۆنتری������ن ئااڵی جیهانه‌‪ ،‬ك‌ه ل������ه‌ ده‌فرێك و‬ ‫بۆڕییه‌ك و الوالو‌ه و ده‌س������كێكی برنجی دروس������ت كراوه‌‪،‬‬ ‫له‌به‌ر ئ������ه‌وه‌ی له‌ماوه‌ی ئه‌و چه‌ند هه‌زار س������اڵه‌دا ژه‌نگی‬ ‫هێن������اوه‌‪ ،‬ڕه‌نگی س������ه‌وزبووه‌‪ ،‬ب������ه‌اڵم ل������‌ه بنه‌ڕه‌تدا جۆر‌ه‬ ‫دره‌وشاوه‌یه‌كی هه‌بووه‌ ك‌ه تیشكی خۆری ده‌گواسته‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌سه‌ر ئه‌و‌ ئااڵیه‌‪ ،‬نه‌خش������ی دارخورمایه‌ك و دوو داری‬ ‫دیك������ه‌‪ ،‬پێن������ج مرۆڤی بچ������ووك و گه‌و‌ره‌ ك������ه‌ هه‌موویان له‌‬ ‫كه‌سایه‌تییه‌كانن‪ ،‬دوو شێر و گایه‌كی دووگ له‌ پشت و چه‌ند‬ ‫مارێك وه‌كو ماره‌كانی شارستانیه‌تی جیرۆفت دێته‌به‌رچاو‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ی سه‌رنجڕاكێش������ه‌‪ ،‬باڵنده‌ی (باز)ـه‌‪ ،‬كه‌ له‌س������ه‌ر‬ ‫لووله‌ی ئااڵیه‌كه‌ی‌ه و ل‌ه نووسینه كۆنه‌كانی ئێرانی به‌ناوی‬ ‫سیمرغ ناوی هاتووه‌‪ ،‬جیا له‌وه‌ی كه‌ سیمبولی خوای خۆر‬ ‫بووه‌‪ ،‬له‌ژێر ناوی سومه‌ری‪ ،‬هوریانی ئانزو و زروان خوای‬ ‫زانس������ت و با بوو‌ه و ل‌ه نووس������ینه‌كانی خه‌ڵكی ڕه‌سه‌نی‬ ‫ده‌ش������ت‌ه وشكه‌كانی ئێران ئه‌ژمار ده‌كرێت و‪ ،‬هه‌ر بۆی‌ه ك‌ه‬ ‫په‌یكه‌ره‌كه‌ی له‌س������ه‌ر لوله‌ی ئااڵی (كاویانی و پارسیان)ی‬ ‫چاخی هه‌خامه‌نشینیانیش دانراوه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪http://webzine.mehrnews.com :‬‬


‫شێوازه‌کانی چه‌واشه‌کردن‬ ‫له‌ باس و گفتوگۆدا‬ ‫زاگرۆس ئه‌لند‬

‫کاتێ پێویس������ته‌ بابه‌تێک بدرێته‌ به‌ر باس و ش������یته‌ڵکردن‪ ،‬ده‌بێ له‌ گش������ت الوه‌ گه‌مارۆی دیارده‌ی مه‌به‌ست‬ ‫بدرێ������ت‪ ،‬تا به‌ ئه‌نجامێ������ک بگه‌ین‪ .‬بۆ ئه‌وه‌‪ ،‬ده‌بێ گوێگرێکی چاالک بین‪ ،‬تا بتوانین وته‌کانی الیه‌نی به‌رامبه‌ر ب‌ه‬ ‫ته‌واوی ببیسین و لێی تێ بگه‌ین‪.‬‬ ‫یان ئه‌وه‌ی یوونانییه‌کان له‌ کۆنه‌و‌ه ڕه‌چاویان ده‌کرد‪ ،‬سه‌ره‌تا دیارده‌یه‌ک بخوێنه‌وه‌‪ ،‬دوایی لێکیان جیا بکه‌وه‌‪،‬‬ ‫ت������ا به‌ جوانی له‌توکوته‌کان ببینی‪ ،‬له‌ دواییدا وه‌س������ه‌ریه‌کیان بنێیه‌وه‌‪ .‬یوونانییه‌کان به‌ مه‌یان ده‌گوت‪" :‬هونه‌ری‬ ‫توێژینه‌وه‌"‪ ،‬وات‌ه گه‌یش������تن به‌ ئه‌نجامێکی ژیرانه‌‪ ،‬ک‌ه له‌وانه‌ی‌ه له‌ ئاکامی چه‌ند فکر و بۆچوونی ناو باس������ه‌که‌و‌ه‬ ‫هاتبێت‌ه دی‪.‬‬ ‫به‌اڵم بۆ ئه‌وه‌ بابه‌تێک چه‌واش‌ه بکرێت و به‌ ئامانج نه‌گات‪ ،‬چه‌ندین شێواز هه‌ن‪:‬‬ ‫الیه‌نی به‌رامبه‌ر بۆ بابه‌تێکی الوه‌کی ڕابکێش������رێت تا له‌ باسه‌ سه‌ره‌کییه‌ك‌ه دوور بکه‌وێته‌وه‌‪ .‬شێوازێکی تر‪،‬‬ ‫هێرش بۆ سه‌ر که‌سایه‌تیی به‌رامبه‌ر و ئه‌ویش دوورکه‌وتنه‌وه‌ له‌ مه‌به‌سته‌ سه‌ره‌کییه‌که‌یه‌‪.‬‬ ‫خاڵێکی تر ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬که‌سی ڕووبه‌ڕوو به‌وه‌ تاوانبار بکرێت‪" :‬وادیار‌ه الیه‌نگری ئه‌وی‪ ،‬یان ده‌ڵێی ئه‌وت پێ ل‌ه‬ ‫ئێم‌ه باشتره‌!"‬ ‫خاڵی تر‪ ،‬ل‌ه ناو گش������ت باس������ه‌که‌دا‪ ،‬په‌نا بۆ چه‌ند وش������ه‌یه‌ک ببرێت و بکرێت‌ه ته‌وه‌ری باسه‌ک‌ه و‪ ،‬به‌رده‌وام‬ ‫بگوترێته‌وه‌‪ .‬له‌ دۆخێکی وادا خه‌نیمی باس������ه‌که‌ ده‌خرێته‌ بارودۆخێکی به‌رگرییه‌و‌ه و ل‌ه بری ئه‌وه‌ی دیالۆگێکی‬ ‫ئه‌قاڵنی دروست ببێت‪ ،‬که‌شوهه‌وایه‌کی پشووبڕ و ته‌ماوی چێ ده‌بێت‪.‬‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی باس و لێدوانێکی ئه‌قاڵنی نه‌کرێت‪ ،‬که‌ڵک ل‌ه وش������ه‌ی ناخۆش و التاو وه‌رده‌گیرێت و له‌ قه‌برغه‌ی‬ ‫ڕووبه‌ڕووه‌که‌ی ده‌درێت‪.‬‬ ‫هه‌وڵدان بۆ س������ه‌پاندنی بیڕ و ڕا له‌ چرکه‌دا‪ ،‬که‌ لێره‌دا مه‌به‌س������ت ئاڵوگۆڕی فکر و هزر نییه‌‪ ،‬به‌ڵکو ئامانج‬ ‫داس������ه‌پاندنه‌‪ .‬دیالۆگ ک‌ه له‌ نێوان چه‌ند که‌س������دا به‌ڕێوه‌ده‌چێت‪ ،‬ب‌ه مانای ڕاگۆڕینه‌و‌ه و گه‌ڕان به‌دوای واڵم و‬ ‫دۆزینه‌وه‌ی چاره‌س������ه‌ره‌‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ ل‌ه دیالۆگدا‪ ،‬داس������ه‌پاندن هیچ شوێنێکی بۆ نیی‌ه و ل‌ه بنه‌ڕه‌تیشه‌وه‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫مۆنۆلۆگدا جیاوازه‌‪.‬‬ ‫ش������ێوازێکی تر که‌ زۆر باوه‌‪ ،‬گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ مێژووه‌‪ .‬کاتێک پرس������ێکی گرینگی ڕۆژ ده‌درێت‌ه به‌ر باس‪ ،‬په‌نا بۆ‬ ‫"س������ه‌روه‌ری"‪" ،‬خزمه‌ت" و "خه‌باتی خوێناوی" ده‌برێت‪ ،‬تا به‌م ڕێگه‌یه‌و‌ه کار له‌ س������ه‌ر "هه‌ست"ی هاوواڵتیان و‬ ‫بێده‌نگکردنی به‌رامبه‌ره‌ک‌ه بکرێت‪.‬‬ ‫تێکنیک������ی زاڵبوون به‌س������ه‌ر الیه‌نی به‌رامبه‌ردا‪ .‬بڕینی قس������ه‌ی الیه‌نی به‌رامبه‌ر ل‌ه گفتوگۆدا‪ .‬باس������کردن و‬ ‫ناوهێنان������ی پله‌ و پۆس������ت و ته‌مه‌نی خه‌بات ل‌ه کاتی باس و لێدوان������دا‪ .‬ئه‌مه‌یان بۆ بێده‌نگکردن و بچووککردنی‬ ‫که‌سی به‌رامبه‌ر به‌کار ده‌هێندرێت‪ .‬ئه‌م شێواز‌ه (تێکنیکی زاڵبوون) ل‌ه ده‌ڤه‌ری ئێمه‌دا باوه‌‪.‬‬ ‫به‌ گشتی‪ ،‬کۆی ئه‌م شێوازانه‌ هیچ پرسێک چاره‌سه‌ر ناکات‪ ،‬ته‌نیا کێش‌ه و پرسه‌کان که‌ڵه‌ک‌ه ده‌کات و هیچ‬ ‫ئاکامێکی ئه‌قاڵنیش به‌ده‌ست نادات‪.‬‬

‫ئابی ‪2013‬‬

‫‪45‬‬


‫حزبه‌‌كان و كاریگه‌رییان‬ ‫له‌سه‌ر هه‌ڵبژاردن‬ ‫به‌گشتی حزب پێكهاته‌یه‌كی سیاسییه‌‪ ،‬گرووپێك له‌ هاوواڵتیان‬ ‫ك������ه‌ یه‌ك ئامانج و یه‌ك بۆچوونیان هه‌یه‌‪ ،‬له‌ یه‌كتر كۆده‌بنه‌وه‌ و‬ ‫خه‌ریك������ی هه‌ندێ چاالكیی ده‌‌ب������ن‪ ،‬تاكو بتوان������ن حزبه‌كه‌یان‬ ‫بگه‌یێننه‌ هه‌ڵوێستێكی به‌هێز‪.‬‬ ‫ئامانجی سه‌ره‌كیی حزبێكی سیاسی‪ ،‬به‌ده‌ستهێنانی ده‌سه‌اڵته‌‪.‬‬ ‫هه‌ر كاتێك حزبێ������ك له‌نێو په‌رله‌مان������دا نوێنه‌رێك یان زیاتری‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬ده‌توانێت كاریگه‌ری له‌سه‌ر ڕه‌شنووسی یاسا‪ ،‬بودجه‌‬ ‫و سیاسه‌تی نه‌ته‌وه‌ییدا هه‌بێت‪.‬‬ ‫هه‌ر ڕێكخراوێكی سیاسی‪ ،‬ناتوانێت حزبێكی سیاسی بێت‪ .‬بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی وه‌كو حزبێكی سیاسی بناسرێت‪ ،‬ده‌بێ به‌ له‌به‌رچاوگرتنی‬ ‫هه‌ندێ پێوه‌ر كه‌ دیاریكراوه‌‪ ،‬به‌پێی یاس������ا مۆڵه‌تی پێ بدرێت و‬ ‫به‌پێی یاس������اش كار بكات‪ ،‬چونكه‌ هیچ حزبێكی سیاس������ی له‌‬ ‫سه‌رووی یاساوه‌ نییه‌‪.‬‬ ‫حزب������ی مۆڵه‌تپێدراو‪ ،‬دوای ئه‌وه‌ی ل‌ه كۆمیس������یۆنی هه‌ڵبژاردن‬ ‫مۆڵه‌تی پێده‌درێت‪ ،‬جگه‌ له‌وه‌ی ده‌چێته‌ نێو كێبڕكێ و هه‌ڵمه‌تی‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو ده‌توانێت بۆ هه‌ڵبژاردنی س������ه‌ركۆماری و‬ ‫س������ه‌رۆكایه‌تیی په‌رله‌مان‪ ،‬به‌پێی یاسای په‌سه‌ندكراو‪ ،‬كاندیدی‬ ‫خۆی دیاری بكات‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر له‌ گرنگی و ڕۆڵی حزبه‌ سیاس������ییه‌كان‪ ،‬دامه‌زراوه‌كان‪،‬‬ ‫یه‌كێت������ی و گرووپه‌كانی دیكه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی ب������اش وردبینه‌وه‌‪،‬‬ ‫ده‌توانین به‌ گرووپ������ه‌ ناوبژیوانه‌كان ناویان بێنین‪ ،‬كه‌ له‌ نێوان‬ ‫نه‌ته‌وه‌ و ده‌وڵه‌تدا چاالكیی ده‌كه‌ن‪ .‬به‌ وته‌ی یه‌كێ له‌ زانایانی‬ ‫زانسته‌ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان‪( :‬ئه‌و پێكهاته‌ و گرووپه‌ كۆمه‌اڵیه‌تیانه‌‪،‬‬ ‫ده‌بنه‌ هۆکارێک كه‌ به‌ر ب������ه‌ ڕووخانی حكوومه‌ت ده‌گرن‪ .‬واته‌‬ ‫له‌كاتی نه‌بوونی ده‌س������ه‌اڵتی ناوبژیوان (ئۆپۆزس������یۆن)‪ ،‬هێزی‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتدار‪ ،‬وه‌ك������و ڕووبارێك������ی گه‌وره‌یه‌‌ كه‌ به‌ ش������ه‌پۆله‌‬ ‫سه‌ركێشه‌كانیه‌وه‌‪ ،‬هه‌موو شتێك وێران ده‌كات‪ .‬ئه‌و دامه‌زراوه‌‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییان������ه‌‪ ،‬ڕێگری له‌ هه‌ڵچوون������ی ڕووبار ده‌كات و ئاوی‬ ‫ڕووبار به‌ره‌و جۆگه‌كان ڕێنوێنی ده‌کات‪.‬‬ ‫بۆی������ه‌ حزب ڕوویێكی به‌رچاوی ئازادی������ی كۆمه‌ڵه‌كانه‌‪ .‬بوون و‬ ‫ژماره‌یان‪ ،‬ل������ه‌ كاتی هه‌ڵبژاردن و دوای هه‌ڵبژاردن‪ ،‬له‌ قۆناغی‬ ‫كاری حكووم������ه‌ت‪ ،‬كاریگه‌ر‌ییه‌ك������ی گرنگی هه‌یه‌‪ .‬بوونی حزب‪،‬‬ ‫ده‌بێته‌ هۆی ئه‌وه‌ی‪ ،‬كه‌ چاالكییه سیاس������ییه‌كان له‌ ش������ێوازی‬

‫‪ 46‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)36‬‬

‫دیوه‌خان ده‌رچێت‪ ،‬پاڵێوراوان له‌ چوارچێوه‌ی پێكهاته‌ی یاسا‪،‬‬ ‫ده‌نگ و بیروبۆچوونه‌کان ده‌بنه‌ ئامانج و ڕێکاری سیاسی‪.‬‬ ‫دوای ش������یكردنه‌وه‌ی ڕۆڵ و گرنگی������ی حزبه‌ سیاس������ییه‌كان له‌‬ ‫هه‌ڵبژاردن‪ ،‬ئێستا به‌ش������ێوه‌یه‌كی چڕ سیستمه‌كانی تاكحزبی و‬ ‫چه‌ندحزبی و پێناسه‌كانی ئه‌و جۆره‌ سیسته‌مانه‌ شی ده‌كه‌ینه‌وه‌‪:‬‬ ‫سیسته‌می تاكحزبی‪ :‬سیس������ته‌می یه‌ك حزبی‪ ،‬له‌ دیارده‌كانی‬ ‫سه‌ده‌ی بیسته‌مه‌ كه‌ له‌الیه‌ن هه‌ندێ له‌ كاربه‌ده‌ستانی زۆردار‬ ‫و ده‌س������ه‌اڵتداری جیهان له‌ سه‌رده‌می خۆیان‪ ،‬داهێنراوه‌‪ .‬له‌و‬ ‫سیس������ته‌مه‌دا‪ ،‬هه‌ڵبژاردن مان������ای ڕاس������ته‌قینه‌ی خۆی نییه‌‪.‬‬ ‫تایبه‌تمه‌ندیی تاكحزبی ئه‌وه‌یه‌ كه‌ پاوانخوازه‌ و مۆڵه‌تی چاالكی‬ ‫ناداته‌ حزب و گرووپه‌ سیاسییه‌كانی دیكه‌‪.‬‬ ‫به‌ش������ێوه‌یه‌كی بابه‌تیانه‌ ئه‌و جۆره‌ حزبانه‌‪ ،‬خۆیان به‌ سیمبولی‬ ‫ئیڕاده‌ی میلله‌ت داده‌نێن‪ .‬ماف������ی ته‌واویان بۆخۆیان داناوه‌ و‬ ‫نكۆل������ی له‌ حزب و گرووپه‌كانی دیكه‌ ده‌كه‌ن و‪ ،‬هه‌وڵده‌ده‌ن كه‌‬ ‫ده‌سه‌اڵتی خۆیان به‌سه‌ر هه‌موو كۆمه‌ڵگه و واڵتدا بسه‌پێنن‪ ،‬كه‌‬ ‫ئ������ه‌و جۆره‌ بیركردنه‌وه‌یه‌‪ ،‬له‌ كات������ی ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردن و‬ ‫دوای هه‌ڵبژاردنیش‪ ،‬كاریگه‌ری له‌سه‌ر پێكهاته‌ و شێوه‌ی كاری‬ ‫ده‌وڵه‌تدا ده‌بێت‪.‬‬ ‫له‌وانه‌ی������ه‌ هه‌ندێجار له‌ پاڵ حزبی ده‌س������ه‌اڵتدار‪ ،‬حزب و گرووپه‌‬ ‫سیاس������ییه‌كانی دیكه‌ هه‌بن‪ ،‬به‌اڵم به‌ گش������تی ئه‌و جۆره‌ حزبانه‌‪،‬‬ ‫پش������ت به‌ ده‌سته‌ی ده‌س������ه‌اڵت ده‌به‌ستن و‪ ،‬له‌ ڕاس������تیدا له‌ژێر‬ ‫چاودێریی ئه‌وان‪ ،‬ڕۆڵی ئۆپۆزس������یۆن ده‌بینن‪ .‬بۆیه‌ له‌ سیسته‌می‬ ‫یه‌ك حزبیدا هه‌موو ده‌سه‌اڵته‌كان له‌ده‌ست یه‌ك حزبدا چڕ ببێته‌وه‌‬ ‫و ته‌واوی كاره‌ سیاسییه‌كان و پۆسته‌ هه‌ستیاره‌کان له‌ ئه‌نجومه‌نی‬ ‫یاسادانان تا ده‌گاته‌ حكوومه‌ت‪ ،‬له‌ژێر ده‌سه‌اڵتی یه‌ك حزبدا بێت‪.‬‬ ‫سیسته‌می چه‌ندحزبی‪ :‬له‌ سیسته‌می چه‌ند حزبیدا‪ ،‬كێبڕكێ له‌‬ ‫نێوان حزبه‌كان‪ ،‬ڕێگر ده‌بێت له‌وه‌ی كه‌ ده‌سه‌اڵت له‌نێو ده‌ستی‬ ‫یه‌ك حزبدا چڕ ببێته‌وه‌‪ .‬له‌و سیس������ته‌مه‌دا‪ ،‬هه‌ڵبژاردن مانای‬ ‫ڕاسته‌قینه‌ی خۆی هه‌یه‌‪ ،‬دیارده‌ی پاوانخوازی‪ ،‬له‌ كۆمه‌ڵگه‌دا‬ ‫دوور ده‌كه‌وێت������ه‌وه‌‪ ...‬و ده‌ ئه‌نجامدا‪ ،‬به‌ دڵنیایییه‌وه‌ ده‌توانین‬ ‫بڵێین‪ ،‬كه‌ به‌دیهاتنی دیموكراسی له‌ سیسته‌مه‌كانی چه‌ندحزبی‪،‬‬ ‫زۆر له‌ سیسته‌مه‌كانی تاكحزبی باشتره‌‪.‬‬ ‫‪http://www.ariaye.com‬‬


‫كورته‌یه‌ك له‌سه‌ر‬ ‫سیسته‌می هه‌ڵبژاردنی‬ ‫فه‌ڕه‌نسا و ئه‌لمانیا‬ ‫فه‌ڕه‌نسا‬

‫ل‌ه س������اڵی ‪ ،1962‬كۆماری فه‌ڕه‌نس������ا‬ ‫سیس������ته‌می ئێلێكت������رال كالێج������ی خۆی‬ ‫هه‌ڵوه‌ش������انده‌و‌ه و ج������ۆری سیس������ته‌می‬ ‫هه‌ڵبژاردنی ڕاسته‌وخۆی خه‌ڵكی بنیات نا‪،‬‬ ‫كه‌ هه‌ر حه‌وت ساڵ جارێك ئه‌نجام ده‌درا‬ ‫(دواتر بۆ پێنج ساڵ كه‌م كرایه‌وه‌)‪ .‬له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی هه‌ڵبژاردنی ڕاس������ته‌وخۆ له‌وانه‌ی‌ه‬ ‫ببێته‌ هۆی ئه‌وه‌ی كه‌ زۆرێك له‌ پاڵێوراوانی‬ ‫كه‌مین‌ه خۆی������ان كاندید بكه‌ن و به‌بێ هیچ‬ ‫هۆیه‌ك ڕێڕه‌وی هه‌ڵب������ژاردن ئاڵۆز بكه‌ن‪،‬‬ ‫كۆمه‌ڵێك یاس������ای تایبه‌ت دانرا تاكو ئه‌و‬ ‫پاڵێوراوانه‌ی ك‌ه پێش������بینی ده‌كرێت هیچ‬ ‫شانسێكیان بۆ س������ه‌ركه‌وتن نییه‌‪ ،‬له‌ ڕێی‬ ‫پرۆس������ه‌یه‌كی لێكۆڵین������ه‌وه‌ی قورس‪ ،‬وه‌ال‬ ‫بنرێن‪ .‬ش������ێوازێك كه‌ بۆ چاره‌سه‌ری ئه‌و‬ ‫گرفته‌ بیریان لێ كرده‌وه‌ به‌و شێوه‌یه‌یه‌‪:‬‬ ‫ب������ۆ ئ������ه‌وه‌ی كه‌س������ێك ل������ه‌ هه‌ڵبژاردنی‬ ‫فه‌ڕه‌نسادا ببێته‌ پاڵێوراو‪ ،‬ده‌بێ النیكه‌م ‪500‬‬ ‫كه‌س ل������ه‌ نێو ‪ 45‬ه������ه‌زار ده‌س������ه‌اڵتداری‬ ‫حكوومه‌تی‪ ،‬كه‌ زیاتر له‌ ‪ 35‬هه‌زار كه‌س������یان‬ ‫(سه‌رۆكی ش������اره‌وان(ین‪ ،‬واژۆی پاڵپشی بۆ‬ ‫بك������ه‌ن‪ .‬ئ������ه‌و س������ه‌رۆك ش������اره‌وانانه‌ ك������ه‌‬ ‫هه‌ریه‌كه‌یان ته‌نها ده‌توانن پاڵپش������تی له‌ یه‌ك‬ ‫ك������ه‌س بك������ه‌ن‪ ،‬ده‌توان������ن خۆی������ان نوێنه‌ری‬ ‫بازنه‌یه‌ك������ی هه‌ڵب������ژاردن ب������ه‌ قه‌باره‌یه‌كی‬ ‫جۆراجۆر‪ ،‬له‌ ش������اره‌ س������ه‌ره‌كییه‌كان وه‌كو‬ ‫پاری������س بگره‌ تا ده‌گاته‌ بازنه‌ی زۆر بچووك‪،‬‬ ‫بن‪ .‬بچووكترین بازنه‌ی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬گوندێكه‌‪،‬‬ ‫كه‌ ته‌نها یه‌ك دانیشتووی هه‌یه‌‪.‬‬

‫ئه‌ڵمانیا‬

‫ڕاس������ته‌ كه‌ بوون������ی ئه‌ڵمانیا له‌ پله‌ی‬ ‫یه‌كه‌می ئه‌و پێرسته‌ دووره‌ له‌ چاوه‌ڕوانی‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئ������ه‌و پله‌یه‌ی به‌بێ هۆ به‌ده‌س������ت‬ ‫نه‌هێناوه‌‪ ،‬چونكه‌ ئه‌وه‌ی كه‌ له‌ سیسته‌می‬ ‫ئێلیكترال كالێجدا بێهوده‌ و ئاڵۆزتریشه‌‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌یه‌ كه‌ هیچ سیس������ته‌مێكی ئێلێكترال‬ ‫كالێجێك له‌ كرداردا بوونی نه‌بێت‪.‬‬ ‫ده‌س������تووری هه‌میشه‌یی ئه‌ڵمانیا‪ ،‬كه‌‬ ‫له‌ ساڵی ‪ 1949‬له‌ ئه‌ڵمانیای ڕۆژئاوا و‬ ‫له‌ ساڵی ‪ 1990‬له‌ سه‌رتاسه‌ری ئه‌ڵمانیا‬ ‫س������وودی ل������ێ وه‌رگی������راوه‌‪ ،‬جۆرێك له‌‬ ‫سیس������ته‌می ده‌نگدانی بنیاتناوه‌ كه‌ هه‌ر‬ ‫ده‌نگده‌رێك ده‌ب������ی ده‌نگ بخاته‌ نێو دوو‬ ‫س������ندووقی ده‌نگدان������ه‌وه‌‪ ،‬یه‌كێ������ك ب������ۆ‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ی پاڵێ������وراوه‌كان و ئ������ه‌و‌ی‬ ‫دیكه‌ش ب������ۆ هه‌ڵبژاردنی حزبه‌كان‪ .‬به‌و‬ ‫ش������ێوازه‌‪ ،‬حزبی هه‌ڵبژێردراو به‌پێی ئه‌و‬ ‫ده‌نگان������ه‌ی به‌ده‌س������تیهێناوه‌‪ ،‬ڕێ������ژه‌ی‬ ‫كورسییه‌كانی دیاری ده‌كات‪ .‬ئه‌ندامانی‬ ‫په‌رله‌مانی������ش ڕاوێ������ژكاری گش������تی‬ ‫هه‌ڵده‌بژێرن‪ .‬ل������ه‌ ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی‬ ‫ئه‌ڵمانیاش������دا ش������ێوازی دابه‌شكردنی‬ ‫كورس������ییه‌كان له‌س������ه‌ر بنه‌مای ڕێژه‌ی‬ ‫ده‌نگ������ی حزب������ه‌كان به‌رامب������ه‌ر ب������ه‌‬ ‫ئه‌نجامه‌كان������ی ده‌نگ������ی دووه‌م������ی هه‌ر‬ ‫ویالیه‌تێ������ك بۆی دی������اری ده‌كرێت‪ ،‬هه‌ر‬ ‫نوێنه‌رێكیش كه‌ به‌ ده‌نگی ڕاس������ته‌وخۆ‬ ‫هه‌ڵبژێردرابێت‪ ،‬كورس������یی خۆی له‌نێو‬ ‫ئه‌نجومه‌ندا ده‌پارێزێت‪.‬‬

‫ه������ه‌ر به‌و هۆیه‌وه‌ ل������ه‌ هه‌ندێ خولی‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ی ئه‌نجومه‌ن ل������ه‌ ئه‌ڵمانیادا‪،‬‬ ‫له‌وانه‌ ل������ه‌ هه‌ڵبژاردنی پازده‌مین خولی‬ ‫بوندس������تاگ‪ ،‬له‌ جیاتی ‪ 598‬نوێنه‌ر‪ ،‬به‌‬ ‫گشتی ‪ 603‬ئه‌ندام چوونه‌ نێو ئه‌نجومه‌نی‬ ‫ئه‌و واڵته‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ ساڵی ‪ ،2008‬دادگای ده‌ستووری‬ ‫ئه‌ڵمانیا ئ������ه‌و هه‌نگاوه‌ی به‌نایاس������ایی‬ ‫ڕاگه‌یاند‪ ،‬چونكه‌ به‌و شێوازه‌ ئه‌و حزبه‌ی‬ ‫كه‌ ده‌نگی كه‌متری به‌ده‌س������تهێناوه‌‪ ،‬له‌‬ ‫ك������رداردا له‌وانه‌یه‌ كورس������ییه‌كی زیاتر‬ ‫به‌ده‌س������ت بێنێت‪ .‬دادگا بڕیاری دا‪ ،‬كه‌‬ ‫ده‌وڵ������ه‌ت مۆڵه‌ت������ی س������ێ س������اڵی ب������ۆ‬ ‫هه‌مواركردنی ئه‌و یاسایه‌ دانا و‪ ،‬مانگی‬ ‫ژوئی������ه‌ی ‪2011‬ی ب������ه‌ دوا مۆڵ������ه‌ت بۆ‬ ‫هه‌مواركردن دیاریك������رد‪ .‬كه‌مێك به‌ر له‌‬ ‫كۆتاییهاتنی م������اوه‌ی كۆتایی‪ ،‬ده‌وڵه‌تی‬ ‫ئه‌نجیال مێركل‪ ،‬كه‌ حزبه‌كه‌ی س������وودی‬ ‫له‌و سیسته‌مه‌ وه‌رگرتبوو‪ ،‬ڕه‌شنووسێكی‬ ‫ب������ۆ هه‌مواركردنی یاس������ای هه‌ڵبژاردن‬ ‫پێشكه‌ش كرد‪ ،‬كه‌ به‌ هۆی لێكچوون به‌‬ ‫نایاسایی ڕاگه‌یێندرا و‪ ،‬ئه‌و واڵته‌ به‌بێ‬ ‫بوونی یاس������ای هه‌ڵبژاردن������ی دیاریكراو‬ ‫مایه‌وه‌‪ .‬ئێستا ده‌بێ به‌ر له‌ هه‌ڵبژاردنی‬ ‫گش������تی له‌ پاییزی ‪ 2013‬ڕه‌شنووسێكی‬ ‫نوێ بۆ یاس������ای هه‌ڵبژاردن پێشكه‌ش و‬ ‫په‌سه‌ند بكرێت‪ .‬به‌ده‌ر له‌وه‪ ‌،‬قه‌یرانێكی‬ ‫یاسایی به‌ڕێوه‌یه‌‪.‬‬ ‫‪http://921343.blogfa.com/‬‬

‫ئابی ‪2013‬‬

‫‪47‬‬


‫هاوواڵتیبوون و‬ ‫به‌شداریی سیاسی‬

‫دیار مه‌ال خدر‬ ‫ئ������ه‌م دوو چه‌مك������ه‌ (هاوواڵتیبوون و به‌ش������داریی‬ ‫سیاسی) له‌ سیس������ته‌می دیموكراسیدا گرنگن و به‌‬ ‫بنه‌ما یا به‌ كۆڵه‌كه‌ی دیموكراس������ی هه‌ژمار ده‌كرێن‪.‬‬ ‫به‌ جۆرێك كه‌ ناكرێت باس له‌ دیموكراسیبوونی هه‌ر‬ ‫ده‌وڵه‌تێك بكرێ‪ ،‬به‌بێ ئه‌وه‌ی باس له‌ (هاوواڵتیبوون‬ ‫و به‌شداریی سیاس������ی ) نه‌كرێت‪ ،‬هه‌روه‌ها پێوه‌ری‬ ‫دیموكراس������یبوونی هه‌ر ده‌وڵه‌تێ������ك ده‌گه‌رێته‌وه‌ بۆ‬ ‫چاالکبوون������ی پره‌نس������یپی هاوواڵتیب������وون و ڕاده‌ی‬ ‫به‌شداریی سیاس������ی تێیدا‪ ،‬بۆیه‌ له‌به‌ر گرنگیی ئه‌م‬ ‫دوو چه‌مكه‪ ‌،‬تیشكیان ده‌خه‌مه‌ سه‌ر‪.‬‬ ‫‪ 48‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)36‬‬

‫زۆر پێناسه‌ی جۆراوجۆر بۆ چه‌مكی هاوواڵتیبوون‬ ‫كراوه‌‪ ،‬به‌اڵم كورتی ده‌كه‌ینه‌وه‌ له‌م دوو پێناس������ه‌ی‬ ‫خواره‌وه‌‪ :‬دائی������ره‌ی مه‌عاریفی بریتانی به‌مش������ێوه‌‬ ‫پێناسه‌ی هاوواڵتیبوون ده‌كات‪" :‬بریتییه‌ له‌ په‌یوه‌ندیی‬ ‫نێوان ت������اك و ده‌وڵه‌ت له‌ چوارچێ������وه‌ی ده‌وڵه‌تێكی‬ ‫دیاریكراودا‪ ‌،‬یاسا دیاری ده‌كات‪ ،‬ئه‌م په‌یوه‌ندیی‌هش‌‬ ‫ماف و ئه‌ركه‌كان له‌خۆ ده‌گرێت‪ ".‬هه‌روه‌ها (موسوعه‌‬ ‫الكت������اب الدولی) هاوواڵتیبوون وا پێناس������ه‌ ده‌كات‪:‬‬ ‫"بریتییه‌ ل������ه‌ ئه‌ندامێتییه‌كی ته‌واو له‌ ده‌وڵه‌تدا‪ ،‬یا له‌‬ ‫هه‌ندێ������ك له‌ یه‌كه‌كانی حوكم������دا‪ .‬هاوواڵتی هه‌ندێك‬ ‫مافی هه‌یه‌ وه‌ك مافی ده‌نگدان و وه‌رگرتنی پۆس������ته‌‬ ‫حكوومی و حزبییه‌كان و‪ ‌،‬له‌ به‌رامبه‌ریشدا هه‌ندێك‬ ‫ئه‌ركی له‌س������ه‌ر شانه‪ ‌،‬وه‌ك دانی باج و به‌رگریكردن‬ ‫له‌ نیشتمانه‌كه‌ی‪.‬‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی گشتی هاوواڵتیبوون مافێكی یاسایی‬ ‫سیاس������ییه‌‪ ،‬وه‌ك مافی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬خۆكاندیدكردن‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها گه‌یشتن به‌ پۆس������ته‌ گشتییه‌كان‪ .‬چه‌مكی‬ ‫هاوواڵتیب������وون وابه‌س������ته‌بوون و ئینتیمای������ه‌ ب������ۆ‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك‪ ،‬كه‌ په‌یوه‌ندیی (كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬سیاسی و‬ ‫كو‌لت������ووری) له‌ چوارچێوه‌ی واڵتێك������ی دیاریكراودا‬ ‫كۆیانده‌كاته‌وه‌‪ .‬به‌ پێی تیۆره‌كه‌ی (جان جاك ڕۆسۆ)‬ ‫هاوواڵتیبوون "گرێبه‌ستێكی كۆمه‌اڵیه‌تییه‌ و تێیدا تاك‬


‫خاوه‌نی كۆمه‌ڵێك ماف������ی مرۆییه‌ و له‌ هه‌مان كاتدا‪،‬‬ ‫كۆمه‌ڵێ������ك ئه‌ركی كۆمه‌اڵیه‌تی له‌ ئه‌س������تۆ ده‌گرێت و‬ ‫پێویسته‌ پابه‌ندیان بێت‪ ".‬له‌ ناو چه‌مكی هاوواڵتیبووندا‬ ‫زۆر جار باس������ی (هاوواڵتیی چ������االك) ده‌كرێت كه‌‬ ‫مه‌به‌س������ت لێ������ی‪ ،‬تاكی چاالكه‌ كه‌ ل������ه‌ ڕێگه‌ی كاره‌‬ ‫فه‌رمییه‌كه‌یه‌وه‌ یا له‌ ڕێگه‌ی كاری خۆبه‌خشانه‌دا له‌‬ ‫چوارچێوه‌ی ڕێكخراوه‌كان������ی كۆمه‌ڵی مه‌ده‌نیدا بۆ‬ ‫به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی وشیاری و پێشخستنی باری‬ ‫شارستانیی كۆمه‌ڵگه‌که‌ی به‌شداری ده‌کات‪.‬‬ ‫به‌ هۆی ئ������ه‌و گرنگییه‌ی كه‌ چه‌مكی هاوواڵتیبوون‬ ‫هه‌یه‌تی‪ ،‬زۆرێك له‌ واڵتان له‌ ئێستادا هه‌وڵده‌ده‌ن به‌‬ ‫پێناس������ه‌كردنی و خس������تنه‌ ڕووی ئ������ه‌و مافانه‌ی كه‌‬ ‫پێویس������ته‌ هاوواڵتی پێیان بزانێت و خاوه‌ندارێتیان‬ ‫ب������كات‪ ،‬له‌ هه‌مان كاتیش������دا ئ������ه‌و ئه‌ركانه‌ی كه‌ به‌‬ ‫هاوواڵت������ی ده‌س������پێردرێت‪ ،‬ده‌ب������ێ ل������ه‌به‌رامب������ه‌ر‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌كه‌ی������دا جێبه‌جێی������ان ب������كات‪ .‬ل������ه‌ ڕووی‬ ‫یاساییشه‌وه‌ چه‌مكی هاوواڵتی بریتییه‌ له‌ په‌یوه‌ندیی‬ ‫نێوان تاك و ده‌وڵه‌ت‪ .‬به‌ پێی یاسا‪ ،‬هه‌ر هاوواڵتییه‌ك‬ ‫پێویس������ته‌ خاوه‌نی ڕه‌گه‌زنامه‌ی باری شارس������تانیی‬ ‫واڵته‌كه‌ی بێت و له‌و ڕێگه‌یه‌وه‌ ده‌توانێت مافه‌ یاسایی‬ ‫و سیاسییه‌كانی له‌ چوارچێوه‌ی واڵته‌كه‌یدا ده‌سته‌به‌ر‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫كه‌وات������ه‌ هاوواڵتیبوون له‌ ڕوانگ������ه‌ی هه‌ر یه‌ك له‌‬ ‫یاسا و كۆمه‌ڵگه‌ دوو مانا و واتای جیاوازیان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ل������ه‌ ڕووی یاس������اوه‌ مه‌رج������ه‌ هاوواڵت������ی خاوه‌نی‬ ‫ڕه‌گه‌زنامه‌ی باری شارس������تانی بێت‪ ،‬به‌اڵم له‌ ڕووی‬ ‫كۆمه‌ڵگ������ه‌وه‌ بنه‌مای س������ه‌ره‌كی ب������ۆ هاوواڵتیبوون‬ ‫وابه‌سته‌بوون و ئینتیمایه‌ بۆ واڵته‌كه‌ی‪.‬‬ ‫هاوواڵتیبوون په‌یوه‌ندییه‌ك������ی پته‌وی هه‌یه‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫به‌ش������داریی سیاس������یدا و هه‌ردووكیان ته‌واوكه‌ری‬ ‫یه‌كترن‪ ،‬چونكه‌ تاك ناتوانێت به‌ش������داریی سیاسی‬ ‫بكات تا هه‌س������ت نه‌كات‪ ،‬كه‌ هاوواڵتییه‌كی ته‌واوه‌ و‬ ‫مافی پراكتیزه‌كردن و موماره‌سه‌كردنی مافه‌كانی له‌‬ ‫نیش������تمانه‌كه‌یدا هه‌یه‌‪ ‌.‬س������ه‌باره‌ت به‌ به‌ش������داریی‬ ‫سیاسی‪ ،‬ئه‌م چه‌مكه‌ بووه‌ته‌ جێگه‌ی سه‌رنجی چه‌ند‬ ‫زانا و بیرمه‌ندێك كه‌ هه‌ریه‌كه‌یان پێناسه‌ی خۆیانیان‬ ‫بۆ كردووه‌‪.‬‬

‫س������اموێل هانتینگتۆن و جۆن نلس������ۆن به‌شداریی‬ ‫سیاس������ی به‌م جۆر‌ه پێناس������ه‌ ده‌ك������ه‌ن‪" :‬بریتیه‌ له‌‬ ‫چاالكیی������ه‌ك كه‌ هاوواڵتییه‌ ئاس������ایییه‌كان جێبه‌جێی‬ ‫ده‌که‌ن به‌ ئامانجی كاریگه‌ری دانان له‌سه‌ر پرۆسه‌ی‬ ‫دروس������تكردنی بڕیار‪ ،‬جا ئه‌و چاالكییه‌ تاكه‌ كه‌سی‬ ‫بێ������ت یان گروپێك بێت‪ ،‬به‌یه‌ك������ه‌وه‌ كار بكه‌ن یان به‌‬ ‫پچڕپچ������ڕی‪ ،‬ب������ه‌ ش������ێوه‌یه‌كی ئاش������تییانه‌ بێت یان‬ ‫توندوتیژی‪ ،‬به‌شێوه‌یكی شه‌رعی بێت یان ناشه‌رعی‬ ‫و‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌كی كارا یان ناكارا كار بكه‌ن‪".‬‬ ‫ده‌توانین بڵێین كه‌ به‌ شێوه‌یه‌كی گشتی‪ ،‬به‌شداریی‬ ‫سیاس������ی بریتییه‌ له‌ توانای هاوواڵتیان بۆ ده‌ربڕینی‬ ‫بۆچوونه‌كانیان به‌ شێوه‌یه‌كی ئاشكرا و كاریگه‌ریی‬ ‫دروس������تكردن ل������ه‌ ده‌ركردن������ی بڕی������اره‌كان‪ ،‬جا به‌‬ ‫ش������ێوه‌یه‌كی ڕاس������ته‌وخۆ بێ������ت ی������ان ل������ه‌ ڕێگای‬ ‫نوێنه‌ره‌كانیانه‌وه‌ بێت‪ .‬به‌ش������داریی سیاسی هه‌موو‬ ‫ئه‌و چه‌مكانه‌ له‌خۆ ده‌گرێت كه‌ ئامانجیان كاریگه‌ریی‬ ‫دانان������ه‌ له‌س������ه‌ر ئ������ه‌و بڕیاران������ه‌ی‪ ،‬كه‌ ل������ه‌ الیه‌نه‌‬ ‫په‌یوه‌نداره‌كان������ی تایبه‌ت به‌ دروس������تكردنی بڕیاری‬ ‫سیاس������ییه‌وه‌ ده‌رده‌چ������ن‪ ،‬ئه‌وانی������ش ده‌س������ه‌اڵتی‬ ‫یاس������ادانان‪ ،‬ده‌س������ه‌التی جێبه‌جێك������ردن و پارت������ه‌‬ ‫سیاسییه‌كان‪.‬‬ ‫به‌ش������داریی سیاس������ی به‌ یه‌كێك ل������ه‌ گرنگترین‬ ‫بنه‌ماكانی دیموكراس������ی هه‌ژمار ده‌كرێت‪ ،‬بنه‌مایه‌كه‌‬ ‫كه‌ له‌ ژێر س������ایه‌یدا ده‌توانرێ������ت تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی‬ ‫سیس������ته‌مه‌ دیموكراس������ییه‌كان جی������ا بكرێنه‌وه‌ و‪،‬‬ ‫هاوسه‌نگ بكرێن كه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای هاوواڵتیبوون و‬ ‫یه‌كس������انی له‌ ماف و ئه‌ركدا بنی������اد نراوه‌‪ ‌.‬ئه‌مه‌ش‬ ‫سیسته‌مه‌ دیموكراسییه‌كان له‌ سیسته‌مه‌ دیكتاتۆر و‬ ‫شمولییه‌كان كه‌له‌سه‌ر بنه‌مای قۆرخكاری‪ ،‬تاكره‌وی‬ ‫و سته‌مكاری بنیاد نراوه‌‪ ،‬جیا ده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌شداریی سیاس������ی به‌ جه‌وهه‌ری هاوواڵتیبوون‬ ‫داده‌نرێت‪ ،‬كه‌ تێیدا هاوواڵتی������ان به‌ مافه‌ (مه‌ده‌نی‪،‬‬ ‫سیاس������ی‪ ،‬كۆمه‌اڵیه‌ت������ی‪ ،‬ئابووری و ڕۆش������نبیری)‬ ‫یه‌كانیانه‌وه‌ ئاشنان و ئازادانه‌ موماره‌سه‌ی ده‌كه‌ن‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش له‌ ڕێگه‌ی گرێبه‌س������تێكی كۆمه‌اڵیه‌تییه‌وه‪ ‌،‬كه‌‬ ‫له‌ ده‌س������تووردا‌ به‌ ڕوونی ئاماژه‌ به‌و مافانه‌كراوه‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها به‌ ده‌قی یاساییش ڕێكخراوه‌‪.‬‬

‫ئابی ‪2013‬‬

‫‪49‬‬


‫نه‌ته‌و ‌ه چییـه‌؟‬ ‫* ئاماده‌کردن‪ :‬باوکی زاگرۆس‬ ‫نه‌ته‌وه‌‪ ،‬یه‌که‌یه‌کی گه‌وره‌ و ڕه‌نگاوڕه‌نگ‌ه‬ ‫له‌ مرۆڤه‌کان‪ ،‬که‌ کولتوور و هه‌س������تی‬ ‫هاوبه‌ش لێکیان گرێ ده‌دات‪ .‬ئه‌م دوو‬ ‫هاوکێش������ه‌یه‌ن که‌ هه‌ستی پێکه‌وه‌ژیان‬ ‫ل������ه‌ نێ������و یه‌ک������ه‌ گه‌وره‌ک������ه‌دا و‪ ،‬له‌‬ ‫جوگرافیایه‌ک������ی دیاریک������راودا دێنێته‌‬ ‫کایه‌وه‌‪ .‬هی������چ گرینگ نییه‌ ئه‌و یه‌که‌یه‌‬ ‫ده‌وڵه‌تی نه‌بێ������ت (ده‌وڵه‌ت ‪ -‬نه‌ته‌وه‌)‪،‬‬ ‫گرینگ ئه‌و هه‌س������ته‌ هاوبه‌ش������ه‌یه‌‪ ،‬که‌‬ ‫ده‌خوازێت له‌ داهاتوودا پێکه‌وه‌ بژین‪.‬‬ ‫کۆبه‌ن������دی بۆچوونه‌کانی (ئه‌رنێس������ت‬ ‫ڕێن������ان ‪)١٨٩٢-١٨٢٣‬یش ل������‌ه وتار‌ه‬ ‫به‌ناوبانگه‌ی (نه‌ته‌و‌ه چییه‌)دا ئه‌وه‌یه‌‪،‬‬ ‫می������رات و بیره‌وه‌ریی هاوبه‌ش‪ ،‬ئه‌ویتر‬ ‫ته‌ما بۆ پێکه‌وه‌ژیان له‌گه‌ڵ یه‌کتردا‪.‬‬ ‫ڕووپێرت ئه‌مێرس������ۆن (‪:)١٩٧٩-١٨٩٩‬‬ ‫"نه‌ته‌وه‌‪ ،‬گرووپه‌ خه‌ڵکێکن که‌ هه‌س������ت‬ ‫ده‌که‌ن له‌ دوو بواردا لێک گرێ دراون‪.‬‬ ‫یه‌که‌م‪ :‬به‌ش������ێکن له‌ میراتی هاوبه‌ش‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬داهاتوویه‌کی هاوبه‌شیان هه‌یه‌‪".‬‬ ‫له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌م واتایه‌‪ ،‬ئه‌م کۆمه‌ڵه‌‬ ‫گرووپه‌ هه‌ست ده‌که‌ن که‌ نه‌ته‌وه‌ن‪.‬‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌ له‌س������ه‌ر بنه‌مای ئه‌م‬ ‫دوو خاڵه‌ی سه‌ره‌وه‌ خۆی گه‌اڵله‌ بکات‬ ‫و پێک بێت‪ ،‬واڵتی هاوبه‌ش یارمه‌تیده‌ریان‬ ‫ده‌بێ������ت‪ .‬بزووتن������ه‌وه‌ی سیاس������یش‬ ‫کۆکه‌ره‌وه‌ی ئه‌م سێ هاوکێشه‌یه‌یه‌ و به‌‬ ‫ئامانجیان ده‌گه‌یێنێت‪.‬‬

‫‪ 50‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)36‬‬

‫زمان ڕۆحی نه‌ته‌وه‌یه‌‬

‫ویلهێڵم ڤ������ۆن هوومبۆڵد (‪Wilhelm‬‬ ‫‪:)١٨٣٥-١٧٦٧ Von Humboldt‬‬

‫زمان ب‌ه یه‌کێک ل‌ه بنه‌ما سه‌ره‌تایییه‌کانی‬ ‫پێکهێنانی نه‌ته‌وه‌ ده‌زانێت‪ .‬هوومبۆڵد‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬زمان������ه‌ جۆراوجۆره‌کان ده‌نگ‌ه‬ ‫تایبه‌تییه‌کانی هزر و هه‌س������تی تایبه‌ت‬ ‫به‌ نه‌ته‌وه‌کانن‪ .‬که‌ره‌س������ه‌یه‌کی زۆر‪،‬‬ ‫ته‌نی������ا دوای ناولێنانی������ان له‌الی������ه‌ن‬ ‫(نه‌ته‌وه‌)و‌ه دروست ده‌کرێن و بوونیان‬ ‫ده‌بێت‪ .‬ل‌ه ڕاس������تیدا‪ ،‬زم������ان هه‌مان‬ ‫نه‌ته‌وه‌یه‌‪.‬‬ ‫زانستنامه‌ی بڕۆکهاوس������ی ئه‌ڵمانی‪:‬‬ ‫نه‌ته‌وه‌‪ ،‬کۆمه‌ڵه‌ گرووپێکی مرۆڤیی‌ه ک‌ه‬ ‫دانیشتووی واڵتێکن و به‌هۆی گه‌شه‌ی‬ ‫سیاس������ییه‌و‌ه پێکهاتوون و‪ ،‬خوازیاری‬ ‫ئه‌وه‌ن ک‌ه پێکه‌و‌ه بژین‪.‬‬ ‫ئه‌نتۆنی گیدێنز‪ :‬نه‌ته‌وه‌ بێده‌وڵه‌ته‌کان‬ ‫به‌ ش������ێوه‌یه‌کی تایبه‌ت������ی له‌ جیهانی‬ ‫ئه‌مڕۆدا به‌رچ������اون‪ ،‬به‌اڵم النیکه‌م له‌‬ ‫ماوه‌ی سه‌د ساڵی ڕابردوودا بوونیان‬ ‫هه‌ب������ووه‌‪ .‬نه‌ت������ه‌وه‌ی بێده‌وڵ������ه‌ت‬ ‫خه‌ڵکانێکن که‌ بڕوایان وایه‌ س������ه‌ر به‌‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌یه‌کن‪ ،‬به‌اڵم خاوه‌نی ده‌وڵه‌ت‬ ‫– نه‌ته‌وه‌ نین‪.‬‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی ئ������ه‌و کۆمه‌ڵگه‌یه‌‪،‬‬ ‫هه‌ر ئ������ه‌و تایبه‌تمه‌ندییه‌ن که‌ "بێندیک‬ ‫ئه‌ندرس������ۆن" جه‌ختی������ان له‌س������ه‌ر‬

‫ده‌کات������ه‌وه‌‪ .‬به‌ واتایه‌ک������ی تر‪ ،‬زمانی‬ ‫هاوبه‌ش‪ ،‬مێژووی کولتووری هاوبه‌ش‬ ‫و چه‌شنێک مێژووی تایبه‌ت به‌خۆ و‪،‬‬ ‫تا ڕاده‌یه‌ک هاوبه‌ش������ی ده‌س������کرده‌‪.‬‬ ‫له‌به‌ر ئ������ه‌وه‌ نه‌ت������ه‌وه‌ بێده‌وڵه‌ته‌کان‬ ‫خاوه‌ن������ی "ناسیۆنالیس������م"ن‪ ،‬چونکه‌‬ ‫ته‌ژی������ن ل������ه‌ ناس������نامه‌ی نه‌ته‌وه‌یی؛‬ ‫نه‌ته‌وه‌شیان هه‌یه‌ و خاوه‌نی چه‌شنه‌‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌یه‌کن‪ ،‬به‌اڵم ده‌وڵه‌تیان نییه‌ و‬ ‫ئاوات������ی ئه‌وه‌یان هه‌یه‌‪ ،‬ک������ه‌ ببن به‌‬ ‫ده‌وڵه‌ت‪ .‬نه‌ت������ه‌وه‌ی کورد یه‌کێک له‌و‬ ‫نه‌ته‌وانه‌یه‌ که‌ به‌سه‌ر چه‌ند واڵت له‌‬ ‫ڕۆژهه‌اڵت������ی ناوه‌ڕاس������تدا داب������ه‌ش‬ ‫کراوه‌‪.‬‬ ‫ئ������ه‌و بڕوای‌ه ک������ه‌ کوردس������تان ده‌بێ‬ ‫ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆی هه‌بێت‪ ،‬ل‌ه گۆڕێدا‬ ‫هه‌ی������ه‌‪ ،‬به‌اڵم ده‌وڵه‌ت نیی‌ه و ش������ه‌ڕ و‬ ‫پێکدادانی������ش به‌م هۆیه‌وه‌ ڕوو ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫بێش������ک بوون������ی نه‌ت������ه‌وه‌ی بێده‌وڵه‌ت‬ ‫هه‌میشه‌ نابێته‌ هۆی شه‌ڕ و پێکدادانی‬ ‫خه‌ست‪.‬‬ ‫کۆمه‌ڵ‌ه نه‌ته‌وه‌یه‌ک هه‌ن‪ ،‬ک‌ه ڕێژه‌یه‌کی‬ ‫ک������ه‌م ل‌ه ناویاندا الیه‌نگری ل‌ه بوون ب‌ه‬ ‫ده‌وڵه‌ت ده‌که‌ن‪ .‬ل‌ه ئه‌ورووپا نموونه‌ی‬ ‫جیاوازم������ان ل������ه‌و ب������واره‌دا ه������ه‌ن‪.‬‬ ‫چاره‌نووسی س������کۆتله‌ندا‪ ،‬کاتالۆنیا و‬ ‫باسک چییان به‌سه‌ر دێت؟ ئایا به‌لژیکا‬ ‫دابه‌ش ده‌بێت؟‬


‫ئابی ‪2013‬‬

‫‪51‬‬


‫‪ 52‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)36‬‬


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.