ئاداری 2012
1
2
هه‌ڵبژاردن ژماره ()19
كوردستان وطن الحب والخیر والجمال (کوردستان نیشتمانی خۆشه‌ویستی و خێر و جوانی) خه‌سرۆ گۆران :خاوه‌نی ئیمتیاز
سپێك ده
ئهوه دیسان نه‌ورۆز و به‌هار‌ه له كوردستانی گولستان و به‌هارستان. مانگی ئاداری ئه‌مساڵ له چه‌ندین الو‌ه جیاوازییه‌كی ههیه له‌گه‌ڵ سااڵنی ڕابردوو ،وه‌ك باران و به‌فر بارینی زۆر له ڕۆژانی پێش نه‌ورۆز ،هه‌روه‌ها ئاو و هه‌وایه‌كی ساف له ڕۆژانی جه‌ژن و به‌هارێكی سه‌وز و هاتنی گه‌شتیارێکی زۆر له ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێم بۆ كوردستانی ئاشتی و ئازادی. وتار‌ه پڕ بایه‌خه‌که‌ی سه‌رۆكمان و به‌ستنی كۆنفرانسی الوانی هه‌ر چوار پارچه‌ی كوردستان، هه‌روه‌ها ئاماده‌كارییه‌كان بۆ كۆنگره‌ی نیشتمانی و گه‌رمه‌ی دروست بوونی كابینه‌ی حه‌وته‌م و یادكردنه‌وه‌ی نه‌ورۆز به به‌شداریی ملیۆنه‌ها كورد له دیاربه‌كر له‌گه‌ڵ بڵیسه‌ی ڕاپه‌ڕین له كوردستانی ڕۆژاوا ،هه‌روه‌ها یادكردنه‌وه‌ی كۆماری كوردستان و پێشه‌وا قازی محه‌ممه‌د به شێوه‌یه‌كی زۆر جوان و به‌ڕێزه‌و‌ه به ئاماده‌بوونی سه‌رۆكی هه‌رێم ،هه‌موو ئه‌مان‌ه نه‌ورۆزی ئه‌مساڵی جیاواز كرد له گه‌ڵ سااڵنی تردا. كه منداڵ بووین ،له سااڵنی ئاشتی دوای ڕێككه‌وتنامه‌ی 11ی ئاداری ساڵی 1970و له وه‌رزه‌كانی به‌هار و مانگی ئادار و نه‌ورۆزدا ناونیشانی (المفضل)ی وانه‌ی انشاء (دارشتن)ی مامۆستاكانمان به زمانی عه‌ره‌بی ئهو ڕسته‌یه‌ی سه‌ره‌و‌ه بوو( ،كوردستان وطن الحب و الخیر و الجمال) .ئه‌وه‌ش به خۆڕایی نه‌بوو ،چونكه به‌ڕاستی كوردستان له مانگی ئاداردا پڕ بووه له به‌سه‌رهاتی مێژوویی گرنگی گه‌له‌كه‌مان و ئه‌گه‌ر به‌راوردێك بكه‌ین سه‌باره‌ت به هه‌موو ئهو ڕووداو و یاده‌وه‌رییانه‌ی خۆشی و ناخۆش‌ه گرنگه‌كانی که به سه‌ر میلله‌تی كورددا هاتووه .به‌شی مانگی ئادار به قه‌د هه‌موو مانگه‌كانی تر ده‌بێت ،چونكه ١ی ئادار كۆچی بارزانیی نه‌مره4 ،ی ئادار كۆچی سه‌الحه‌ددین ئه‌ییوبییه5 ،ی ئادار یادی ڕاپه‌ڕین و ڕزگاریی كوردستان11 ،ی ئادار به‌یاننامه‌ی 11ی ئاداری و یادی ڕێككه‌وتنام‌ه مێژووییه‌كه‌یه12 ،ی ئادار یادی كوشتاری قامشلوی ڕۆژاوای كوردستان و 14ی ئادار یادی له‌دایكبوونی بارزانیی نه‌مره16 ،ی ئادار یادی كیمیابارانی هه‌ڵه‌بج‌ه و ئه‌نفاله‌كانه20 ،ی ئادار ڕزگاركردنی كه‌ركووك بوو له ڕاپه‌ڕین‌ه مه‌زنه‌كه‌ی 1991و 21ی ئادار جه‌ژنی نه‌ورۆز و سه‌ری ساڵی كوردیی‌ه و 31ی ئادار یادی كۆچڕه‌و‌ه مه‌زنه‌كه‌ی كورد‌ه دوای ڕاپه‌ڕین و یادی له سێداره‌دانی پێشه‌وا قازی محه‌ممه‌دی نه‌مره. هه‌روه‌ها ژماره‌یه‌ک له شۆڕشه‌كانی كورد وه‌ك شۆڕشی شێخ سه‌عیدی پیران و سه‌ید ڕه‌زای ده‌رسیمی ،له‌م مانگه‌دا سه‌ریان هه‌ڵداوه. مانگی ئادار پڕ‌ه له بۆن‌ه و یاده‌وه‌رییه‌كانی گه‌لی كوردمان ،بۆیه‌ناحه‌قمان نییه ئه‌گه‌ر ئهو مانگ‌ه بكه‌ینه مانگی خۆمان به (ئیمتیازه)وه ،چونكه به‌ڕاستی مانگی ئادار مانگی شادی و غه‌مه‌كانمانه.
ئاداری 2012
3
ده‌وری ڕایه‌ڵ ه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان ل ه سیاسه‌ت و ڕای گشتیدا
قه‌ره‌نی قادری له کۆتایییه‌کانی س������ه‌ده‌ی ڕابردوودا به هۆی ش������ۆڕش ل������ه ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گش������تی ،ئاڵوگ������ۆڕی بنه‌ڕه‌تی له که‌ره‌س������ه‌کانی ڕاگه‌یاندندا ڕوویاندا .ئینترنێت ،قۆناغێکی نوێی ل������ه په‌یوه‌ندیکردندا هێنای‌ه کایه‌و‌ه و پانتایی جیهانی ڕاگه‌یاندنی له بواری چه‌ندایه‌تی و چۆنایه‌تییه‌و‌ه گۆڕی. ش������ۆڕش ل������ه ڕاگه‌یاندن������دا ،ی������ان ته‌قین������ه‌وه‌ی ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گش������تی که به هۆی ئینترنێته‌وه س������ه‌ری هه‌ڵدا، ئهو ده‌رفه‌ته‌ی به هاوواڵتیان دا ،که ڕاسته‌وخۆ ڕاکێشی ئهم ئاڵوگۆڕه بنه‌ڕه‌تییه ببن و له ده‌ستاوده‌س������تکردنی زانیاریدا ده‌ور ببی������ن .له جیهانی نوێی ڕاگه‌یاندندا هاوواڵتیان توانیان به‌بێ کۆسپه کالسیکییه‌کانی "کات" و "شوێن" ،به‌شێوه‌یه‌کی به‌رباڵو ده‌س������تیان به زانیاری ڕا ب������گات ،هاوکاتیش خۆیان به‌ش������ێک له پرۆس������هی ئهم زانیاری باڵوکردنه‌وه و وه‌رگرتنه بن .ئاکامی ئهم ته‌قینه‌وه‌یه ئهوه بوو ،که کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی سنوور و پاوانی ڕاگه‌یاندنی ده‌وڵه‌تییان به‌زاند و به‌بێ ئیزنی ئه‌وان ده‌ستیان به زانیاری ده‌گات. له‌ب������ه‌ر ئ������هوه ،پێویس������ته وات������ای ڕۆژنامه‌وانی������ش چ������اوی پێدابخشێندرێته‌و‌ه و له ژێر تیشکی ئ������ه‌م ئاڵوگۆڕان������ه‌دا ،ئ������ه‌م چه‌مک‌ه ده‌وڵه‌مه‌ندت������ر بکرێت .ئ������ه‌م بوار‌ه
4
هه‌ڵبژاردن ژماره ()19
ته‌نیا پیشه‌ی ڕۆژنامه‌وانی و ڕۆژنامه‌وان ناگرێته‌وه ،به‌ڵکو سیاسه‌توانان و ڕای گشتیش له‌خۆ ده‌گرێت. ل������ه جیهانی دیجیتالی������دا ،ئهو ده‌رفه‌ت‌ه ب������ۆ هاوواڵتیان ڕه‌خساو‌ه که به ئازادی بیروڕایان ده‌رببڕن و له‌گه‌ڵ الیه‌ن یان الیه‌نه‌کانی تردا ئاڵوگۆڕی فکر و هزر بکه‌ن .ئینترنێت ئهو گۆڕه‌پانه‌ی‌ه که سیاس������ه‌توان ،ڕۆژنامه‌وان و چاالکانی کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی ،هه‌روه‌ها ئهو به‌ش������ه‌ش له کۆمهڵگه که ده‌س������تیان به که‌ره‌س‌ه نوێیه‌کان ڕاده‌گات ،له یه‌ک شوێندا کۆببنه‌و‌ه و ڕاسته‌وخۆ باس و لێدوان بکه‌ن. ئهم که‌ره‌س������انه به‌هێزن ،چونکه هاوواڵتیان ڕاسته‌وخۆ پێکه‌وه ئاڵوگۆڕی بیروڕا ده‌که‌ن و له‌گه‌ڵ یه‌کتردا ده‌په‌یڤن. ئه‌گه‌ر چه‌ند س������اڵ به‌ر له ئیس������تا ته‌نی������ا باس له چه‌ند که‌ره‌س������ه‌یه‌ک ده‌کرا ،که ئه‌وانیش یه‌کالیه‌نه ،ڕه‌س������می و ده‌وڵه‌تیی ب������وون ،ئه‌مرۆکه له پاڵ ئام������رازه نه‌ریتییه زل و ڕه‌سمییه‌کاندا ،فه‌یسبووک ،ماڵپه‌ڕی ئه‌لێکترۆنی ،وێبالگ و ...ئهو ده‌رگه‌یه‌یان به‌سه‌ر هاوواڵتیاندا کردۆته‌وه ،که تێکه‌ڵ ب������ه ڕاگه‌یاندنی دیموکراتیک ببنه‌وه و ڕا و بۆچوونی خۆیان ده‌رببڕن و به‌رگری له ئازادیی نووس������ین بکه‌ن .ڕاگه‌یاندن به‌ش������ێکی گرینگه له دیموکراس������ی .ئهم ڕه‌وته هاوکات که ده‌توانێت یارمه‌تی به پرۆسه‌ی دیموکراسی و کرانه‌وه بدات، ده‌شێت کولتوورێکی سیاسی به‌هێزیش چێ بکات.
ئهم ش������ه‌پۆل‌ه دیجیتالییه ،خوڵقێنه‌ری ئ������هو بوار‌ه بووه ک������ه هاوواڵتیان به تاک ،یان گ������رووپ خۆیان رێک بخه‌ن و فۆرمێکی نوێ له خۆپێشاندان( ،خۆپێشاندانی ئه‌لێکترۆنی) وه‌ڕێ بخه‌ن .ڕووداوه‌کانی تونس و میس������ر دوو نموونه‌ی به‌رچاوی ئهم گهاڵڵه کردنه‌ن. یه‌کێک له خاڵه هه‌ره گرینگه‌کانی ئهم س������ه‌رده‌مه له ناو ڕاگه‌یاندنی مودێڕندا ئهوهیه ،که ده‌وری تاک گه‌لێک بههێزه و چه‌شنێک له تاکی سیاسی ،کولتووری و کۆمهاڵیهتی پێکهێناوه که به‌بێ ئه‌وه‌ی ترس������ی له سانسۆر ببێت ،خۆی ده‌رده‌خات و بیروبۆچوون������ی خۆی ده‌رده‌بڕێ������ت .فیلیپ ئێن هاوارد له‌م باره‌یه‌وه ده‌ڵێت" :ڕاگه‌یاندنه‌کان و ڕایهڵه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کانی دیجیتالی ،که‌ره‌س������هی په‌یوه‌ندیکردن و ڕێکخس������تن ده‌ده‌نه ده‌ست هاوواڵتیان و کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نییه‌وه .ئهم کهرهسانه گۆڕه‌پانێکن بۆ گه‌اڵڵه‌کردن و هێنانه گۆڕێی ڕا و ،ده‌ربڕینی به‌رهه‌ڵستکاریش دروس������ت ده‌کات ،که ئه‌وه‌شیان مه‌یل بۆ دیموکراسیی سیاسی به‌هێز ده‌کات". گه‌رچ������ی ئینترنێت ئهم ده‌رفه‌ته‌ی بۆ تاک خوڵقاندوو‌ه تا سه‌ربه‌س������تان‌ه ڕای خۆی به‌وانی ت������ر بگه‌یه‌نێت ،بهاڵم ئهو که‌لێنه‌ش������ی ههیه ،که تاک و تاک������ه‌کان جا به هه‌ر هۆیه‌ک بێت ،به‌بێ ئه‌وه‌ی خۆ بناس������ێنن ،خۆیان حه‌شار ده‌ده‌ن و له هه‌ڵخلیسکانێکدا دوور له یاسا و ڕیسای ڕاگه‌یاندن و، به‌شێوه‌یه‌کی خه‌راپ که‌ڵک له‌م کهرهسانه وه‌رده‌گرن .واته له ئنیترنێدا سانسۆر یان خۆسانسۆرکردن گه‌لێک زه‌حمه‌ته، بهاڵم خۆشاردنه‌و‌ه و به ناوی جۆراوجۆر ده‌رکه‌وتن ،گه‌لێک ئاسانه .فه‌یسبووک شوێنی ئهم چهشنه که‌سانه‌یه. گرووپه تیرۆریستییه‌کانیش تێکه‌ڵ به شه‌پۆلی ڕاگه‌یاندنی مۆدێرن بوونه و هه‌ر به‌م ڕێگه‌یه‌و‌ه هێزی تایبه‌ت به خۆیان ڕێک ده‌خه‌ن .هه‌ندێک له کارناسانی کاروباری ڕاگه‌یاندن "په‌یام"ی ئهم هێزانه به "جهادی ئه‌لێکترۆنی"" ،تیرۆریسمی ئه‌لێکترۆنی" ،و "فه‌توای دیجیتالی" پۆلێن ده‌که‌ن. سیاسه‌توانان ،هاوواڵتیان و ڕای گشتی ده‌رفه‌تێکی تر که ئینترنێت خوڵقاندوویه‌تی ،له‌دایکبوونی هه‌ندێک ڕایه‌ڵی به‌هێزی کۆمهاڵیهتی وهک (فه‌یسبووک) و (تویتتێر) ،که ئه‌مان‌ه که‌ره‌سه‌ی به‌هێزی به‌تواناکردنی تاک و گرووپه‌کانی کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نین .ئهم ڕایه‌اڵن‌ه س������نووری نه‌ته‌وه‌ییی������ان به‌زان������دووه و توانیویان������ه ملمالن������ێ له‌گه‌ڵ ڕاگه‌یاندن‌ه ڕه‌س������می و ده‌وڵه‌تییه‌کان������دا بکه‌ن .کاتێک تاک یان گرووپه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان هه‌س������ت بکه‌ن که گوێیان لێ ناگیرێت و خراونه‌ت‌ه په‌راوێزه ،یان ڕاگه‌یاندن‌ه ڕه‌سمییه‌کان باڵوک������ه‌ره‌وه‌ی ده‌ن������گ و تێڕوانینی ڕه‌س������مین ،ئهم ڕایهڵه
کۆمه‌اڵیه‌تییان������ه به هانای ئه‌وانه‌و‌ه ده‌چ������ن و له‌وێدا ڕای گشتی پێک دێنن. که‌ڵکوه‌رگرتنی������ش له‌م ڕایه‌اڵن‌ه به گوێ������ره‌ی ناوچه یان واڵت جیاوازی ههیه .له‌و واڵتانه‌ی که دیکتاتۆڕه‌کان زاڵن، یان هاوواڵتیان په‌راوێز خراون ،بێش������ک بیروڕای سیاسی و خۆڕێکخس������تن له‌م ڕایه‌اڵنه‌دا ده‌وری سه‌رکی ده‌گێڕن. ڕووداوه‌کانی ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست ،ئه‌وه‌ی که به "به‌هاری عه‌ره‌بی" ناوی ده‌کردووه ،ئه‌وه‌ی سه‌لمانده‌و‌ه که ئهم ڕایهڵه کۆمه‌اڵیه‌تییان������ه ده‌وری گرینگیان له ده‌ستاوده‌س������تکردنی زانیاری و هه‌واڵدا گێڕا .ئهم کهرهسانه که بۆ ڕێکخستن، په‌یوه‌ندیک������ردن و خۆپێش������اندانی ئه‌لێکترۆنی که‌ڵکیان لێ وه‌رگیرا و لێی وه‌رده‌گیرێت ،بنه‌مایه‌کی به‌هێزی گه‌یاندنی زانیارین که بزووتنهوه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان به‌هێز ده‌که‌ن .ئه‌گه‌ر بێتوو به ش������یوه‌یه‌کی باش که‌ڵک له‌م ڕایه‌اڵن‌ه وه‌ربگیرێت، بێش������ک ده‌ورێکی باش������یان له به‌هێزکردنی دیموکراسی و په‌ره‌پێدان به ئازادیی ڕاده‌ربرین و نووسیندا ده‌بێت. ه������ه‌ر به ڕێگه‌ی ئ������ه‌م ڕایه‌اڵنه‌وه ده‌کرێ������ت ،له کاتی هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردنیش������دا دروشم و پرۆگرامه‌کانی تێدا گهاڵڵه بکرێن و په‌یوه‌ندیی ڕاسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ هاوواڵتیاندا چێ بکرێت .پاڵێوراوان و حزبه سیاس������ییه‌کان ده‌توانن ڕاس������ته‌وخۆ گوێبیس������ی ڕای هاوواڵتیان ببنه‌وه و له‌گه‌ڵ گرووپ������ه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان������دا ئاڵوگۆڕی بی������روڕا بکه‌ن. به‌پێی ئه‌وه‌ی که ئهم که‌ره‌س������انه ژماره‌یه‌کی به‌رچاو له خه‌ڵکیان له خۆ گرتووه ،هێزێکی تایبه‌تیان ههیه .بێشک کارلێکردن و کارتێکه‌ریش له‌و شوێنانه‌دا الیه‌نێکی تری ئهم ڕایهڵه کۆمه‌اڵیه‌تییانه‌ن ،که کولتووری باس و لێدوان، هه‌روه‌ها لێک نزیکبوونه‌وه و لێک تێگه‌یشتن ده‌خوڵقێنن. به‌م پێیه ،به‌ش������ێک له کۆمهڵگه له‌گه‌ڵ خۆیدا ده‌په‌یڤێت. ئهم������ه‌ش یه‌کێکه ل������ه مه‌رجه‌کانی لێ������ک نزیکبوونه‌وه و پێکه‌وه‌هه‌ڵکردن. تێبینی: ل������ه کۆتایی س������اڵی ٢٠٠٥دا نزی������ک به ( )٢ملی������ارد که‌س ته‌له‌فوونی ده‌س������تی (مۆبایل) ههبووه .س������ااڵن‌ه نزیک به ()٨٠٠ ملیۆن گووشیی مۆبایل ده‌فرۆشرێت .هه‌ر ئێستا فه‌یسبووک زیاتر له ٨٥٠ملیۆن ئه‌ندامی ههیه .له ساڵی ٢٠١١دا نزیک به ١ملیارد و ٤٠٠میل������ۆن که‌س خاوه‌نی ئینترنێت بووه .به پێی توێژینه‌وه‌ی ( International Data Corporation (IDCلهوانهیه تا کۆتاییه‌کانی س������اڵی ٢٠١٢نزیک به ( )٢ملیارد که‌س ببێته خاوه‌نی ئینترنێت.
ئاداری 2012
5
هه‌ڵبژاردنی سه‌رکۆماری له ڕووسیادا له ڕۆژی شه‌ممه ( )2012/3/3هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆماری له ڕووس������یادا به‌ڕێوه‌چ������وو ،كه له كاتژمێ������ر 20به كاتی گرینویچ ده‌س������تی پێكرد و له ڕۆژی یه‌كش������ه‌مم‌ه كاتژمێر 17به كاتی گرینویچ كۆتایی هات .له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا 110 ملی������ون كه‌س مافی ده‌نگدانیان هه‌ب������وو ،هه‌روه‌ها زیاتر له %63بۆ هه‌ڵبژاردنی س������ه‌ركۆماری ئ������ه‌م واڵته چوون‌ه ناو بنكه‌كانی ده‌نگدانه‌وه. به‌پێی ئاماری گشتی 96 ،بنكه‌ی ده‌نگدان له ناو ڕووسیا و ده‌ره‌وه‌ی س������نوور ئهو واڵته‌دا ئاماده‌كرابوون و نزیكه‌ی 700چاودێری بیانیش ،چاودێریكردنی بنكه‌كانیان له ئه‌ستۆ گرتبوو .پاڵێوراوی‌چوار حزب ،ڤالدیمیر پووتین له (حزبی ڕووسیای یه‌كگرتوو) ،گنادی زیوگانۆڤ (حزبی كۆمۆنیست)، ڤالدیمیر ژیرینۆڤسكی (حزبی لیبراڵ دیموكراتی رووسیا)، س������ێرگێی میرۆنۆڤ (رووسیای دادپه‌روه‌ر) و پاڵێوراوێكی بێالیه‌ن ،پرۆخرۆڤ خۆیان كاندید كردبوو. دوای هه‌ژمارك������ردن و ڕاگه‌یاندن������ی ده‌نگه‌كان له‌الیه‌ن
ڤالدیمیر پووتین
6
هه‌ڵبژاردن ژماره ()19
كۆمیسیۆنی ناوه‌ندیی هه‌ڵبژاردنی فیدراسیونی ڕووسیاوه، ڤالدیمیر پووتین زۆرترین ده‌نگی ( )%64،24به‌ده‌س������تهێنا، زیوگان������ۆڤ له حزبی کۆمۆنیس������ت ( ،)%17،14پرۆخرۆڤ ( )%7،46و ژیرینۆڤس������كی ()%6،24ی ده‌نگی مس������ۆگه‌ر کرد. پووتی������ن له س������اڵی 2000تا 2008س������ه‌ركۆماری ئهم واڵته بوو و دوایی وه‌ك س������ه‌رۆكوه‌زیران ده‌سنیش������انكرا، چونك������ه بۆی نه‌بوو زیاتر له دوو خولی دوای یه‌ك خۆی بۆ سه‌ركۆماری بپاڵێوێت ،بهاڵم به‌پێی ئهو گۆڕانكارییانه‌ی كه له ده‌ستووری ڕووسیادا كرا ،خولی سه‌ركۆماری بۆ شه‌ش س������اڵ زیاد كراوه .له‌به‌ر ئهوه ،ڤالدیمیر پووتین ده‌توانێت له س������اڵی 2018دا خۆی كاندید بكاتهوه و تا ساڵی 2024 ئهم واڵته به‌ڕێوه‌ببات. دوای ڕاگه‌یاندن������ی ئاكام������ه‌كان ،ناڕه‌زایه‌تیی������ه‌كان س������ه‌ریانهه‌ڵداو‌ه و خۆپیش������اندان ده‌س������تیان پێكرده‌وه. گرووپێك له چاودێره ئه‌ورووپییه‌کان دوای چاودێریكردنیان، ئهم هه‌ڵبژاردنه‌یان به هه‌ڵبژاردنێكی نادادپه‌روه‌ران‌ه ناونا، هه‌روه‌ها ده‌زگای (گۆلوس) كه ده‌زگایه‌كی س������ه‌ربه‌خۆی ناوخۆییی������ه ،ڕایگه‌یان������د ك������ه س������اخته‌كارییه‌كانی ئ������ه‌م هه‌ڵبژاردنه‌ش وه‌ك هه‌ڵبژاردنی مانگی كانوونی یهكهمه. ئۆپۆزس������یۆنیش ئهم هه‌ڵبژاردنه‌ی ب������ه ناپاك له‌قه‌ڵه‌مدا و پێی������ان وابوو ،كه س������اخت‌ه كراوه .ب������ۆ نموونه میخائیل پرۆخ������رۆڤ پاڵێ������وراوی بێالیه‌نی ئ������ه‌م ههڵبژاردنه400 ، س������كااڵی تۆماركرد كه زۆربه‌یان په‌یوه‌ندییان به بنكه‌كانی سانتسپێترزبۆرگ و مۆس������كۆو‌ه ههیه .گنادی زیوگانۆڤ، س������ه‌رۆكی حزبی كۆمۆنیس������ت و كاندیدی ئهم ههڵبژاردنه ده‌ڵێ������ت :ئاكامه‌كانی ئهم هه‌ڵبژاردن������ه نادادپه‌روه‌رانه‌ی‌ه و ناتوانم وه‌ك كاندیدێك ڕێز له ئه‌نجامه‌كانی ئهم ههڵبژاردنه بگ������رم( .ڤالدیمیر پووتین)یش دانی به س������اخته‌كاری له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا نا و وتی :هه‌ندێ فرتوفێڵ كراوه ،که پێویسته ساخته‌كاره‌كان لێپێچینه‌وه‌یان له‌گه‌ڵدا بكرێت.
نۆیه‌مین خولی هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی له ئێراندا
ئا :هه‌ڵبژاردن ڕۆژی هه‌ین������ی ( )٢٠١٢/٣/٢هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی ل������ه ئێراندا به‌ڕێوه‌چوو .به گوێ������ره‌ی ئاماری وه‌زارتی ناوخ������ۆی ئێران ٤٨ ،ملیۆن و ٢٨٨هه‌زار و ٧٩٩که‌س مافی ده‌نگدانیان هه‌بوو ،تا له‌و هه‌ڵبژاردندا به‌ش������دار بن .هه‌ڵمه‌ت������ی هه‌ڵبژاردن له‌و خول������ه‌دا ،ته‌نیا ٧ڕۆژ بوو )٣٤٤٤( .پاڵێوراو بۆ به‌دس������هێنانی ٢٩٠کورسی ل������ه ملمالنێدابوون .ل������ه نه‌بوون������ی "ڕێفۆرمخوازان" و الیه‌نگرانیان ل������هو هه‌ڵبژاردنه‌دا ،ملمالنێی ئه‌مجاره له نێوان هێزه "ڕاستئاژۆ"یه‌کاندا بوو .گه‌رچی ده‌نگه‌کان له نێوان ئهم توێژه فکری و سیاس������ییه‌دا دابه‌ش ببوو، بهاڵم الیه‌نگرانی محموود ئه‌حمه‌دینژاد س������ه‌رکۆماری ئێران نه‌یانتوانی س������ه‌رکه‌وتن به‌ده‌س������ت بێنن .به پێی ئاماره ناوخۆییی������ه‌کان ،ب������ه‌ره‌ی الیه‌نگرانی ئایه‌توڵاڵ خامنه‌یی %٧٥کورسییه‌کانیان به‌ده‌ستهێنا. ئهم شکس������ته‌ی ئه‌حمه‌دینژاد و به‌ره‌که‌ی ،ئاکامه‌که‌ی ئه‌وه‌ی لێده‌که‌وێته‌وه ،که سه‌رکۆماری ئێران له په‌رله‌مانی
داهاتووی ئهو واڵته‌دا تووشی دۆخێکی گه‌لێک الواز ببێته‌وه. له‌وانه‌ی������ه ئهم ههلومهرجه کارێک������ی وا بکات که مه‌حموود ئه‌حمه‌دین������ژاد نه‌توانێ������ت له داهاتوودا پڕکێش������یی بکات. ته‌نانه‌ت باس له‌وه‌ش ده‌کرێت ک������ه لهوانهیه له داهاتوودا سیسته‌می سه‌رکۆماری له ئێراندا نه‌مێنت و به‌جێگه‌ی ئهو، ئهو پۆسته به سه‌رۆکوه‌زیران بدرێت. سه‌باره‌ت به په‌رله‌مانی داهاتووی ئێران و "چاوه‌ڕوانی"ی بهڕێوه پایه‌به‌رزه‌کانی ئێران له‌و خوڵه‌دا ،وه‌زیری ئیتالعاتی ئێران ماوه‌یه‌ک به‌ر له ئێس������تا به ئاماژه به ملمالنێ له‌گه‌ڵ هێزه ده‌ره‌کییه‌کان������دا ڕایگه‌یاند" :حکوومه‌تی ئێران خۆ بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌و‌ه له‌گه‌ڵ دوژمن‌ه بههێزه بیانییه‌کان ئاماد‌ه ده‌کات و بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌و‌ه له‌گه‌ڵ هه‌لومه‌رجێکی ئاوادا، په‌رله‌مانێکی ده‌وێت ،که له بواری فکری و کرده‌وه‌ییدا له‌گه‌ڵ تێڕوانین و فه‌رمانه‌کانی ئایه‌توڵاڵ خامنه‌یی که پێش������ه‌نگی س������ه‌ره‌کیی حکوومه‌ته ،یه‌ک بگرێته‌وه ".وه‌زیری ناوخۆی ئێران س������ه‌باره‌ت به ڕێژه‌ی به‌شداربووان ڕایگه‌یاند که له
ئاداری 2012
7
سه‌رانسه‌ری واڵتدا ( )%٦٤،٢له هه‌ڵبژاردندا به‌شداربوونه، هه‌روه‌ها له پارێ������زگای تارانیش ( )%٥٢چوونه‌ت‌ه س������ه‌ر سندووقه‌کانی ده‌نگدانه‌وه. ئهو ههڵبژاردنه له کاتێک������دا به‌ڕێوه‌چوو که ژماره‌یه‌کی به‌رچاو ل������ه ڕێفۆرمخوازانی ئێرانی ئ������ه‌م هه‌ڵبژاردنه‌یان بایکۆت کرد و داوایان له خه‌ڵک کرد که له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا به‌ش������داری نه‌که‌ن .هه‌روه‌ها ژماره‌یه‌کیش له که‌سایه‌تیی‌ه ناس������راوه‌کانی "ڕێفۆرمخوازان" هه‌ر ئیستا له زیندان دان. جێی وه‌بیرهێنانه‌وه‌ی‌ه که س������ه‌رجه‌م پ������ارت و ڕێکخراو‌ه سیاس������ییه‌کانی کوردس������تانی ئێرانیش ئهم هه‌ڵبژاردنه‌یان "بایکۆت" کرد و داوایان له هاوواڵتیانی کوردستانی ئێران کرد که له‌و "هه‌ڵبژاردنه‌دا به‌شداری" نه‌که‌ن. هه‌ندێک له دامهزراوه جیهانییه‌کان داوایان کردبوو که کۆماری ئیسالمی ئیزن بدات تا چاودێره بیانییه‌کانیش ل������هو هه‌ڵبژاردنه‌دا وه‌کو چاودێر س������ه‌ردانی بنکه‌کانی ده‌نگدان بکه‌ن ،بهاڵم له‌الیه‌ن به‌ڕێوه‌به‌ره‌کانه‌وه ئیزنیان پێ نه‌درا .ل������ه‌م په‌یوه‌ندیی������ه‌دا ئه‌نجومه‌نی چاودێریی یاسای بنه‌ڕه‌تیی ئێران (شورای نگهبان قانون اساسی ایران) له ڕاگه‌یاندراوێکدا نووسی :به‌شداریی چاودێره
بیانییه‌کان ل������ه هه‌ڵبژاردن������ی په‌رله‌مانی������دا به مانای "بێڕێزی به ش������عووری خه‌ڵکی ئێ������ران"ه .په‌یامنێرانی بێس������نووریش به نیشانه‌ی ناڕه‌زایه‌تیی له‌و ههڵبژاردنه له راگه‌یێندراوێکدا نووسی" :خه‌ڵکی ئێران ده‌ستیان به ڕاگه‌یاندنی ئازاد ناگات و زۆر که‌س������یش بۆیان نه‌بووه که خۆ بپاڵێون".
ئێران ناوی ڕه‌سمی:
کۆماری ئیسالمیی ئێران
پایته‌خت:
تاران
پانتایی خاک:
1.648.000کیلۆمه‌تری چوارگۆشه
ژمارهی دانیشتووان:
73.864.000ئاماری ساڵی ٢٠١٠
ڕێژه‌ی شارنشینی:
( )%٦٩ئاماری ساڵی ٢٠٠٩
ڕێژه‌ی ژنان:
()%49.2
ڕێژه‌ی پیاوان:
()%50.8
ڕێژه‌ی خوێنده‌واری (خوێندنه‌وه و نووسین) )%82.3( :ئاماری ساڵی ٢٠٠٦ ڕێژه‌ی خوێنده‌واری که ناو ژناندا:
()%77.2
ڕێژه‌ی خوێنده‌واری له ناو پیاواندا:
()%83.3
پێکهاته‌ی نه‌ته‌وه‌یی:
( )%٥٠فارس )%٢٥( ،ئازه‌ری )%١٠( ،کورد و ()%١٥ی تریش به‌سه‌ر گرووپه نه‌ته‌وه‌یییه‌کانی تر وه‌کو به‌لووچ ،توورکه‌مه‌ن ،عه‌ره‌ب و هتد دابه‌ش ده‌بێت.
ئابووری:
( )%10.2کش������توکاڵ )%44.5( ،پیشه‌س������ازی و ()%45.3ی������ش به‌ش������ی خزمهتگوزارییه .ئامار ساڵی ٢٠٠٧
سه‌رچاوه‌کان http://www.landguiden.se :و http://persian.euronews.net
8
هه‌ڵبژاردن ژماره ()19
چه‌مکه‌کانی هه‌ڵبژاردن
(ریفراندۆم ،په‌رله‌مانتاریسم ،دیموکراسی)
ئاماده‌کردنی :سواره ڕاپرسیی گشتی (ریفراندۆم)
راپرسیی گش������تی له زۆر واڵتاندا هه‌ر هه‌رمان ناو‌ه التینییه‌که‌ی وه‌رگرتووه :رێفێ������رات ،ڕیفراندۆم .ئه‌ویش به‌و مانایه‌ی که به‌شێک یا ته‌واوی بڕیارێک له‌ده‌ره‌وه‌ی په‌رله‌مانی واڵت یا خود ئه‌نجومه‌نی نوێنهرانهوه ده‌گیرێ. له هه‌ندێ واڵتیشدا بۆ نموونه ئەمریکا جیاوازی له نێوان ریفراندۆم و ده‌ستپێش������خه‌ریدا ههیه .ده‌ستپێشخه‌ری له‌الی������ه‌ن هاوواڵتیانهوه ده‌کرێ و ڕیفران������دۆم له الیه‌ن حکوومەته‌وه. ڕیفران������دۆم ڕاپرس������ییه‌کی گش������تیی‌ه ب������ه ئامانجی ڕاوێژکاری ب������ۆ بڕیاردانی یه‌کجاری .ل������ه زمانی باوی دیپلۆماتیدا ڕیفراندۆم به‌و پرس������ه ده‌گوترێ ،که هێشتا به‌ته‌واوی کاری له‌س������ه‌ر نه‌ک������راوه و حکوومەت له ڕێی نوێنه‌رانیی������هوه ده‌یهێنێت‌ه گۆڕێ تا بیروڕای هاوواڵتیانی لهسهر بزانێ ،تا بتوانێ به دروستی بڕیاری جێپه‌سندی لهسهر بگرێ .ئامانجی ئهم گشتپرسییه‌‌ش بۆ به‌رگرتن به بڕیاردانێک‌ه که به زیانی زۆرینه‌ی کۆمه‌ڵگە ته‌واو بێ. گشتپرسییه‌کان له سیسته‌می نوێنه‌رایه‌تی و په‌رله‌مانیی نوێدا ته‌نیا بۆ په‌سندکردنی ده‌ستوور یا خود ئاڵوگۆڕی بنه‌ڕه‌ت������ی له حکوومەتدا به‌کار دێ������ن ،که‌چی له هه‌ندێ
کۆمه‌ڵگەی بچووکت������ردا بۆ هه‌موو کارێک ،هه‌ر پرس به ڕای گشتی ده‌کرێ. له زانستی یاسایی "ده‌ستوور"دا که باسی ساختومانی سیاسه‌ت و پێوه‌ندیی حکوومەت و شاروومه‌ندان ده‌کات، ڕیفراندۆم ئهم بوارانه‌ی خوارهوه ده‌گرێته خۆی: ـ ده‌ستپێش���خه‌ری ،وات������ا ده‌رفه‌ت������ی ورووژاندنی پرسیارێک که سیاسه‌توانانی ئاستی نه‌ته‌وه‌یی ،هه‌رێمی و ناوچه‌ی������ی ده‌توانن بۆ وه‌رگرتن������ی ڕاوێژ له خه‌ڵک به ش������ێوه‌یه‌کی تایبه‌ت ده‌یهێنن‌ه گ������ۆڕێ .هه‌روه‌ها ده‌کرێ ده‌ستپێش������خه‌ریی ئهم ڕیفراندۆمه له‌الیه‌ن خه‌ڵکیشه‌و‌ه بێت. ـ ریفراندۆمی دڵخوازانه ،که پاش ئه‌وه‌ی ژمارێکی دیاریکراوی خه‌ڵ������ک یا ده‌نگده‌ران داوای������ان کرد ئه‌وا ده‌خرێت‌ه بواری ڕاوێژوه‌رگرتنه‌و‌ه تا بڕیارێکی له‌س������ه‌ر بدرێ یا خ������ود دوو بڕیاری دژ به‌یه‌کی به ئاش������کرایی لێده‌رکه‌وێ .ژمارهی پێویس������ت ب������ۆ هێنانه‌گۆڕی داوای ریفراندۆم ل������ه الیه‌ن خه‌ڵکه‌وه ،به پێی یاس������ای واڵتان ده‌گۆڕدرێ ،بهاڵم به گش������تی له نێوان ٥تا ١٥له‌سه‌دی سه‌رجه‌م ده‌نگده‌ران له دوایین هه‌ڵبژاردندایه.
ئاداری 2012
9
ـ ڕیفراندۆمی ئیجباری ،هه‌ر وهک ئه‌وه‌ی دڵخواز‌ه به‌م جیاوازییه‌و‌ه که مه‌به‌س������تی راوێژکارییه‌که‌ی ئیدی دڵخوازانه نییه. ـ ڕیفراندۆم���ی ده‌س���توور ،گشتپرسییه‌ک‌ه لهسهر ده‌ستوور یا خود یاسای بنه‌ڕه‌تیی واڵت. ـ ڕیفراندۆمی یاس���ا ،گشتپرسییه‌ک‌ه له سه‌ر یه‌ک یاسای دیاریکراو.
پلێبی‌سایت (ریفراندۆمی بڕیارده‌ر)
بێت و گشتپرس������ی به ئامانجی ڕاوێژکاری بێ ،ئه‌وا پێیده‌گوترێ ڕیفراندۆم .ئه‌گه‌ریش بۆ بڕیاردان بێ ،ئه‌وا پێیده‌گوترێ پلێبی‌سایت.
په‌رله‌مانتاریسم
په‌رله‌مانتاریس������م به‌و ده‌س������ه‌اڵتدارییه‌ی حکوومەت ده‌گوت������رێ که ل������ه الی������ه‌ن ئه‌نجومه‌ن������ی نوێنهرانهوه ـ په‌رله‌مان ـ پش������تیوانی ده‌کرێ ،یان النی که‌م ته‌حه‌مول ده‌کرێ .ده‌سته‌واژه‌ک‌ه له ئه‌سڵدا له به‌ریتانیای مه‌زنه‌و‌ه س������ه‌رچاوه‌ی گرت .به‌شێک له‌و ش������ێوه ده‌ستوورییه‌ی ن������او سیس������ته‌می دیموکراتیک‌ه که له پاڵ ده‌س������ه‌اڵتی سه‌رۆککۆماری هه‌ڵبژێردراوه‌وه ،به ده‌سه‌اڵتی ڕاسته‌وخۆ هه‌ڵبژێردراوی خه‌ڵک داده‌نرێ .ئهو ده‌سه‌اڵته‌ی له یه‌کێ له‌م دوو شێوه باس������کراوه‌و‌ه پێکدێ ،دوور نییه ڕه‌گه‌ی شێوه‌که‌ی تریشی تێدا به‌دی بکرێ .فهرانسه له ماوه‌ی پێنج کۆماریدا به نموونه‌ی ئاوێته‌بوونی ئهم دوو ش������ێوه ده‌س������ه‌اڵت‌ه په‌رله‌مان������ی و س������ه‌رۆککۆماریی‌ه داده‌نرێن. فینالندی������ش نموونه‌یک������ی دیکه‌یه .په‌رله‌مانتاریس������می سه‌ره‌تایی ئینگلته‌ر‌ه و سوید ،دیموکراتیک نه‌بوون به‌ڵکوو ئاریس������تۆکراتی بوون که‌چی په‌رله‌مانتاریسمی مودێرن، له‌س������ه‌ر بنهمای ئه‌نجومه‌نی هه‌ڵبژێ������ردراوی نوێنه‌ران دامهزراوه .وه‌ها حکوومەتێک ده‌توانێ له‌الیه‌ن زۆرینه‌ی حیزبیی په‌رله‌مانه‌و‌ه پش������تی بگیرێ ،یا له‌الیه‌ن ئیتیالفی زۆرینه‌وه ،یان ئه‌گه‌ر هات و نه‌کرا که حکوومەت زۆرینه پێکبهێنرێ ئه‌وا له‌الی������ه‌ن که‌مینه‌یه‌کی به‌هێزه‌وه .وه‌ها حکوومەتێک ته‌نیا کاتێ ده‌گونجێ که نه‌کرێ هیچ جۆره ده‌س������ه‌اڵتێکی تری به‌رباڵو پێکبهێنرێت .ئهو حکوومەته په‌رله‌مانییه‌ی له‌الیه‌ن زۆرینه‌یه‌کی په‌یوه‌سته‌و‌ه پشتیوانی ده‌کرێ ،حکوومەتێکی به‌هێ������ز‌ه چونکه ئه‌ندامانی ،هه‌ر ئهو ئه‌ندام‌ه هه‌ڵبژێردراوانه‌ی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانن .له هه‌ندێ واڵتی وهک س������وید و نه‌رویژ ،جێگرانیان دێن و
10هه‌ڵبژاردن ژماره ()19
کاری نوێنه‌رایه‌تیی په‌رله‌مانییان ئه‌نجام ده‌ده‌ن .به‌پێی نموونه‌ی ئیدیالی به‌ریتانیاییش ،بێت و حکوومەت به پێی ده‌نگی خه‌ڵک په‌رله‌مان هه‌ڵوه‌شێنێته‌و‌ه و هه‌ڵبژاردنێکی نوێ بکات ،ئه‌وا به‌هێزتر ده‌بێت .له واڵتێکی وهک سوید، مافی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی په‌رله‌مان سنووردار ده‌بێ چون هه‌ڵبژاردنه‌ک������ه بۆ خولێکی ت������ه‌واوی نوێنه‌رایه‌تی نییه، به‌ڵکوو ته‌نیا بۆ ئهو ماوه‌یه‌ی‌ه که له‌و خول‌ه ماوه‌ته‌وه. ل������ه سیس������ته‌می په‌رله‌مانیدا ،هێزه‌کانی ده‌س������ه‌اڵت لێک ج������ودا ده‌کرێنه‌وه .بۆ نموونه هێ������زی به‌ڕێوه‌به‌ری و هێزی یاس������ادانه‌ر له‌گه‌ڵ یه‌کدا ه������اوکاری ده‌که‌ن و هاوکاتیش ئامرازی کارتێکه‌ریی سه‌ر یه‌کتریشیان ههیه. له سیسته‌می په‌رله‌مانیدا س������ه‌رۆکی واڵت و سه‌رۆکی هێزی به‌ڕێوه‌به‌ری ،دوو که‌سی جودان .سه‌رۆکی واڵت که لهوانهیه سه‌رۆککۆمار بێ (له سیسته‌می کۆمارید)، یا خود پادش������ا (له سیسته‌می پاش������ایه‌تیدا) ده‌ورێکی گرنگی نه‌دراوه‌تێ و چ به‌رپرسییه‌کیش������ی لهسهر نییه. س������ه‌رۆکی هێزی به‌ڕێوه‌به‌ریش که زۆرتر پێی ده‌گوترێ س������ه‌رۆکوه‌زیر ،به پێی پێش������نیازی س������ه‌رۆکی واڵت و ده‌نگدانی په‌رله‌مان دیاری ده‌کرێ .ئه‌ندامانی ده‌سته‌ی وه‌زیران له‌م سیس������ته‌مه‌دا مافیان ههیه پێشنیاری یاسا به په‌رله‌مان بکه‌ن ،به‌شداری له قس‌ه و باسی نوێنه‌راندا بکه‌ن ی������ا ته‌نانه‌ت داوای هه‌ڵوه‌ش������اندنه‌وه‌ی په‌رله‌مان بکه‌ن. له‌الیه‌ک������ی ت������رهوه په‌رله‌مانیش مافی لێپرس������ینهوه، پرس������یارکردنی به‌فه‌رمی و ته‌نانه‌ت مافی ئه‌وه‌ی ههیه ده‌نگی بێبڕوایی به وه‌زیران و گشت کابینه‌ی حکوومەت بدات .په‌رله‌مان لهوانهیه که له‌چه‌ند مه‌جلیس پێکهاتبی، بهاڵم زوربه‌یان یه‌ک یا دوو مه‌جلیسین .هه‌رچه‌ند مۆدێلی
ئاڵۆزکاوتریش هه‌بوون و ئێس������تاش هه‌ن .سه‌رۆکوه‌زیر هه‌میش������ه ڕێب������ه‌ری حیزب������ی س������ه‌رکه‌وتوو و زۆرینه‌ی پهرلهمانه ،بهاڵم ئه‌ندامان������ی په‌رله‌مان له‌هه‌ر کاتێکدا و به‌هه‌ر هۆیه‌ک بێ ،ده‌توانن ده‌نگی بێبڕوایی بده‌نێ و له‌م ی الیده‌ن .سیمای حکوومەتی په‌رله‌مانی :له به‌رپرسییه س������یمای حکوومەت په‌رله‌مانیدا پێوه‌ندییه‌کی زۆر نزیک له نێ������وان دوو هێزی یاس������ادانه‌ر و به‌ڕێوه‌به‌ریدا ههیه و به‌رده‌وامیی حکوومەته‌که ،پێوه‌ندیی ڕاس������ته‌وخۆی به ویستی هێزی یاسادانه‌ر ههیه .له‌م میکانیزم‌ه سیاسییه دیموکراته‌دا هێزی یاسادانه‌ر سه‌قامگیری و ده‌سه‌اڵتی زیاتری ههیه .ئهم شێوه حکوومەته نـاوی "جووتسه‌رۆک" یش������ی لێنراوه ،ئه‌ویش هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌ی دوو سه‌رۆکی ههیه واتا س������ه‌رۆکی حکوومەت یا کابین‌ه و س������ه‌رۆکی فه‌رمیی واڵته‌که ،جا چ ش������ابێ یا خود س������ه‌رۆککۆمار. کابینه‌ی حکوومەت������ی په‌رله‌مانی له ئیتیالفی حیزبه‌کان ی������ا حیزب������ی زۆرینه له هێ������زی یاس������ادانه‌ردا پێکدێ. هێزی به‌ڕێوه‌به‌ریش به‌رپرس������ه له به‌رامبه‌ر په‌رله‌ماندا و له ڕاس������تیدا ئهوه پهرلهمانه ک������ه بۆی ههیه وه‌زیران و س������ه‌رۆکوه‌زیر بخاته ژێر لێپرس������ینهوه و لهسهر کار الیانبه‌رێ .نموونه‌ی کالس������یکی ئهم شێوه ڕژێمه ،واڵتی به‌ریتانیای������ه و هه‌ن������دێ واڵتی دیک������ه‌ش په‌یڕه‌وییان له به‌ریتانیا کردوو‌ه بۆ نموونه فهرانسه ،ئه‌ڵمان ،ئوسترالیا و هیندوستان. باش���ییه‌کانی ڕژێمی په‌رله‌مان���ی :له حکوومەتی په‌رله‌مانی������دا هاوئاهه‌نگی له نێوان هێزی به‌ڕێوه‌به‌ری و یاس������ادانه‌ردا زۆره .هه‌ر ئهم������ه‌ش دهبێته هۆی ئه‌وه‌ی هێزی به‌ڕێوه‌به‌ری نه‌توانێ سه‌ره‌ڕۆیی بکات ،ئاماده‌کاری ب������ۆ بڕیاردان‌ه سیاس������یه‌کان ده‌کات ،ئاس������تی زانیاریی سیاسیی به‌رز ده‌کاته‌وه ،له‌به‌ر هه‌بوونی ئۆپۆزیسیۆنی به‌هێز به‌دیل بۆ حکوومەت س������از ده‌بێ ،وه‌اڵمده‌ره‌وه‌ی
بیروڕای گش������تیی‌ه و دهبێته ه������ۆی بنه‌گرتنی فه‌رهه‌نگی دیموکراسی و پایه‌داربوونه‌که‌ی. خراپییه‌کانی ڕژێمی په‌رله‌مانی: س������ه‌ره‌ڕای گشت باش������ییه‌کانی ،ئهم ڕژێمه هه‌ندێ خراپیش������ی ههیه .ب������ۆ نموون������ه ئه‌وه‌ی که یاس������ای س������ه‌ربه‌خۆبوونی هێزه‌کان پێشێل ده‌کات .کارتێکه‌ریی هێزه‌کان ده‌بێت������ه هۆی ناس������ه‌قامگیریی حکوومەته‌که به‌تایب������ه‌ت کاتێک که له ئیتیالف������ی حیزبیی جۆراوجۆر پێکهاتبێ .له سیاس������ه‌تدا به‌رده‌وامیی نییه ،س������وودی میلل������ی که‌متر له به‌ر چ������او ده‌گی������رێ .هاوئاهه‌نگیی هێزه‌کانی به‌ڕێوه‌به‌ری و یاس������ادانه‌ر ده‌توانێ زیانبار ب������ێ ،هێزی به‌ڕێوه‌به‌ری ده‌که‌وێته ژێر ده‌س������تی هێزی یاسادانه‌ره‌وه .بهاڵم س������ه‌ره‌ڕای هه‌موو ئه‌وانه‌ی باس کران ،حکووم������ەت په‌رله‌مانی به بوارێکی هه‌ره‌باش بۆ دامه‌زراندنی دیموکراسی له واڵتانی جیهاندا ناسراوه. ئهم ش������ێوه ڕژێمه ،گه‌لێ خۆشه‌ویسته و سه‌رکه‌وتنی گه‌لێ باشی به‌ده‌ست هێناوه به‌تایبه‌ت له‌م واڵتانه‌دا که هه‌میشه ده‌سه‌اڵتێکی یه‌کده‌ستی سه‌ره‌ڕۆی ههبووه.
دیموکراسی
دیموکراسی شێوه‌یه‌کی حکوومەتدارییه بۆ ئه‌وه‌ی ئاستی هه‌ڵ‌ه له به‌ڕێوه‌بردنی خه‌ڵکی خاوه‌ن مافدا بگه‌یێنێته نزمترین ئاستی خۆی .شێوازێکی حکوومەته که تێیدا خه‌ڵک ده‌سه‌اڵتدارن نه‌ک تاکه‌که‌س یا گرووپێکی تایبه‌ت (مه‌ردمس������االری) .جۆره‌کانی دیموکراس������یش جودان .هه‌ندێ له‌وان نوێنه‌رایه‌تی و هێزێکی زیاتر ده‌ده‌نه شاروومه‌ندان .بهاڵم دیسانیش بێت و یاسایه‌کی ورد و ڕێکوپێ������ک ب������ۆ به‌رگرتن به دابه‌ش������ینی ناهاوس������ه‌نگی ده‌س������ه‌اڵتی سیاسی دانه‌نرێ ـ بۆنموونه له لێکجوداکردنه‌وه‌ی هێزه‌کان������دا ـ لهوانهیه یه‌کێک له‌و هێزانه بتوانێ ده‌س������ه‌اڵت و ده‌رفه‌ت������ی زیاتری بدرێتێ و خه‌س������ار به‌و نیزام������ه دیموکراته بگه‌یێن������ێ .تایبه‌تمه‌ندیی به‌رچ������او و تاقانه‌ی دیموکراس������ی، ده‌س������ه‌اڵتداریی زۆرینه‌یه .هه‌ڵبه‌ت بێت و حکوومەت هه‌س������ت به به‌رپرسی نه‌کات ،ئه‌وا لهوانهیه مافی که‌مینه‌کانی کۆمه‌ڵگە پێشێل بکرێت .ئه‌مه‌یان پێی ده‌گوترێ دیکتاتۆریی زۆرینه .یه‌کێ له سه‌ره‌کیترین ڕه‌وته‌کانی ناو سیسته‌می دیموکراسیی شاز، هه‌بوون������ی کێبه‌رکێی دادپه‌روه‌رانه‌ی ههڵبژاردنه .جگه له‌وه‌ش ئازادیی راگه‌یاندن ،ئازادیی بۆچوونی سیاس������ی و چاپه‌مه‌نیی ئازاد به ئه‌س������تونده گرنگه‌کانی دیموکراسی داده‌نرێن و ئهم ئیزن������ه ده‌ده‌نه خه‌ڵک تا به ئاگاداری و زانس������ته‌وه و له‌ڕووی خۆشه‌ویستییه‌وه خۆیان ده‌نگ بده‌ن.
ئاداری 2012
11
ڕیشه‌دۆزی
دیموکراس������یش وهک زورب������هی ده‌س������ته‌واژ‌ه سه‌ره‌کییه‌کانی زانستی سیاسی ،له ئه‌سڵدا وشه‌یه‌کی یۆنانیی‌ه که له دوو کورته‌وشه‌ی "دیموس" و "کراتوس" پێکهاتوو‌ه و هه‌ر کامه‌ی چه‌ند مانایه‌کیان ههیه: ـ "دیموس" ده‌توانێ هه‌م به مانای ش������اروومه‌ندانی واڵت بێ و هه‌م به مانای خه‌ڵکی ئاس������ایی و ته‌نانه‌ت ئاستنزم. ـ "کرات������وس" ده‌توانێ هه‌م به مانای ده‌س������ه‌اڵت و هه‌م به مانای یاس������ا بێ .له‌من������اوه‌دا ده‌کرێ بیر له گرووپ و که‌س������انی وا بکرێنه‌و‌ه که ده‌سه‌اڵتی فه‌رمی و ئاشکرایان نییه ،بهاڵم خاوه‌ن هێز و ده‌س������ه‌اڵتن .به‌م چهشنه لهوانهیه له دیموکراس������ییه‌کی ڕواڵه‌تیدا وا دی������ار بێ که خه‌ڵک یا نوێنه‌رانی خه‌ڵک ده‌سه‌اڵتدارن که‌چی دابه‌شینی ڕاسته‌قینه‌ی ده‌سه‌اڵت به‌ته‌واوی نادیموکراتیک بێت .یان به‌پێچه‌وانه‌وه، له سیسته‌مێکی سیاسیدا که به‌شێوه‌ی ڕه‌سمی پاشایه‌تییه، ئهم ڕاستیی‌ه نه‌یه‌ت‌ه به‌رچاو که ده‌سه‌اڵتی ڕاستهقینه له‌به‌ر ده‌س������تی خه‌ڵکدایه .ئهم ناڕوونیی‌ه له دوو وش������ه لێکدراو‌ه باس������کراوه‌که‌دا ،هه‌ر له س������ه‌ره‌تای بوون ب������ه چه‌مکه‌و‌ه تا ئێس������تا هه‌ر ههبووه و بۆ لێکدان������ه‌وه‌ی مانا و مێژووی دیموکراسی گرنگه و پێویسته له‌به‌رچاو بگیرێ. چهمکی دیموکراسی هزرمه‌ندانی سیاسی لێکدانه‌و‌ه و چهمکی جودایان بۆ دیموکراسی هێناوه‌ت‌ه گۆڕێ: ـ له‌ڕوانگه‌ی مینیمالیزمه‌وه :دیموکراسی سیسته‌مێکی حکوومەتییه که تێیدا شاروومه‌ندان له ڕێی ههڵبژاردنهوه مافی ده‌س������ه‌اڵتداری بۆ خولێک ده‌ده‌نه ده‌س������ته‌یه‌ک
ڕێبه‌ری سیاس������ییه‌وه .ئهم حکوومەته به ده‌س������ه‌اڵتی پۆلیارشی یا خود چه‌ندکه‌سه‌ش به‌ناو ده‌کرێ. ـ له ڕوانگه‌ی گشتگه‌رایی دیموکراسییه‌وه :حکوومەت ده‌بێ یاسا و سیاسه‌تی وا دابڕێژێ که زۆر له ڕوانگه‌ی ناوینی خه‌ڵکه‌وه نزیک بێ ،واتا نیوه‌ی له الی ڕاست و نیوه‌ش له‌الی چه‌پ. ـ له ڕوانگه‌ی دیموکراسیی شۆراییه‌وه :دیموکراسیی حکووم������ەت به لێدوان������هوه ده‌گونجێ .ب������هو مانایه که یاسا و سیاس������ه‌ته‌کان ده‌بێ لهسهر بنچینه‌ی به‌ڵگه‌ی وا بن گش������ت ش������اروومه‌ندان قه‌بووڵی بکه‌ن .پانتایی سیاس������ه‌ت ده‌بێ جێگه‌یه‌ک بێ ب������ۆ گفتوگۆی ڕێبه‌ران و ش������اروومه‌ندان تا تاووتوێی باسه‌کان بکه‌ن ،گوێ له یه‌کتر بگرن و بتوانن بیروڕای خۆیان بگۆڕن. ـ چه‌مکه‌کان������ی س������ه‌ره‌وه له دیموکراس������ی لهڕێی نوێنهرانهوه ده‌دوێ بهاڵم "دیموکراس������یی ڕاسته‌وخۆ" ده‌ڵێ شاروومه‌ندان ده‌بێ به‌شێوه‌ی راسته‌وخۆ و نه‌ک له ڕێی نوێنه‌رانیانه‌وه له دانانی یاسا و سیاسه‌ته‌کاندا به‌شدار بن. ـ مانایه‌کی تری دیموکراس������ی ،یه‌کسانیی سیاسییه له نێوان گش������ت ش������اروومه‌نداندا .لێرهدا باسی ئهو کۆمه‌ڵگایانه ده‌کرێ که تێیاندا نه‌رێت ،شێواز و نموونه‌ی وا هه‌ن ده‌توانن ببنه ڕێنیشانده‌ری یه‌کسانیی ده‌سه‌اڵتی سیاس������ی .گرنگترینی ئهو نه‌رێت������ه کۆمه‌اڵیه‌تییانه‌ش بریتی������ن له هه‌ڵبژاردنی ڕێکوپێک و به‌رده‌وام و له کاتی خۆیدا و به شێوه‌یه‌کی ئازاد و ئاشکرا ،بۆ هه‌ڵبژاردنی ئهو نوێنه‌رانه‌ی به‌رپرس������یی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی گشتی و سیاس������ه‌ته گه‌وره‌کانی کۆمه‌ڵگایان پێده‌سپێردرێ .له‌م ڕوانگه‌ی������ه‌دا لهوانهیه ئهمه به هه‌ڵ������ه بزانرێت که ئه‌وا زۆرینه‌ی ده‌نگده‌رانن بڕیار لهسهر سیاسه‌ت ده‌ده‌ن نه‌ک زورینه‌ی خه‌ڵک .بۆیه‌ش باسی به‌تۆبزیکرانی به‌شداریی سیاسی و ده‌نگدانی به‌تۆبزبیش دێته گۆڕێ .هه‌روه‌ها ئهو که‌سانه‌ی پشتیوانه‌ی دارایی باشتریان ههیه ئه‌وا له ڕه‌وتی خه‌باتی هه‌ڵبژاران������دا ده‌رفه‌تی کارتێکه‌ریی زیاتریش������یان له سه‌ر کۆمه‌ڵگە ده‌بێت ،بۆیه‌ش لهوانهیه پێویست به هه‌بوونی یاسای وا هه‌بێ که به‌رده‌نگه‌کان لێبڕاو بکا س������ه‌رچاوه داراییه‌کانی خۆیان له خه‌باتی هه‌ڵبژاردندا به هاوواڵتیان بناسێنن. سهرچاوه :زانستنامه‌ی نه‌ته‌وه‌یی سوید ،ویکیپێدیا
12هه‌ڵبژاردن ژماره ()19
سه‌رکه‌وتنی سۆسیالدیموکراته‌کانی سڵۆڤاکیا ل ه هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانیدا ئا :هه‌ڵبژاردن
ڕۆژی ش������ه‌مم‌ه ()٢٠١٢/٣/١٠ هاوواڵتیانی سڵۆڤاکیا له هه‌ڵبژاردنێکی پێش������وه‌خته‌دا ڕوویان له سندووقه‌کانی ده‌نگ������دان کرد و نوێنه‌رانی په‌رله‌مانیان هه‌ڵبژارد. هاوواڵتیانی ئهو واڵته له کێبڕکێیه‌کی قورس������دا له نێ������وان ٢٩٠٠پاڵێوار که سه‌ر به ٢٦حزبی ئهو واڵته بوون١٥٠ ، که‌سیان بۆ په‌رله‌مان هه‌ڵبژارد. حزبی لیبراڵ مه‌س������یحیی سڵۆڤاکیا ل������ه که س������اڵی ٢٠١٠هوه ده‌س������ه‌اڵتی له‌ده‌س������تدا بوو ،به هۆی له‌ده‌س������تدانی متمان‌ه سه‌باره‌ت به کێش������هی دارایی ،هه‌روه‌ها به‌پێی بۆچوونی هه‌ندێک له کارناسانی کاروباری ئهو واڵته ،گه‌نده‌ڵیی دارایی و خه‌راپ به‌ڕێوه‌بردن������ی کاروباری واڵت ،هۆکارێکی تر بوو که حزبی حکومڕان ل������هو ههڵبژاردنه س������ه‌رنه‌که‌وێت .ڕێژه‌ی زۆری بێ������کاری ئهو واڵته‌ش هۆکارێکی تری شکس������تی ئهم حزبه بوو .له س������اڵی ٢٠٠٨بێکاری له‌و واڵت������ه‌دا ( )%٩،٥بوو، بهاڵم له س������اڵی ٢٠١٢دا ئهم ڕێژه‌ی‌ه گه‌ییشت به (.)%١٤ س������ڵۆڤاکیا یه‌کێک له‌و واڵتان������هی ئه‌ورووپای‌ه که زۆرترین ڕێژه‌ی بێکاری ههیه.
هه‌ندێک له شاره‌زایان و پسپۆرانی کاروباری سڵۆڤاکیا ئه‌وه‌ش������یان ڕاگه‌یان������دووه ،ک������ه «ژمارهی������ه‌ک ل������ه حزبه سیاسییه‌کانی ئهو واڵته له‌الیه‌ن هێزه ئه‌منییه‌کانه‌و‌ه له ژێر چاودێریدان و ته‌نانه‌ت ئاخه‌فتن‌ه ته‌له‌فوونییه‌کانیش������یان له ژێر کۆنترۆڵدان ».ئهم کارناسان‌ه ئه‌وه‌شیان ده‌ربڕیو‌ه که «ئهم چهشنه کۆنتڕۆڵکردن‌ه باس له پێکهاته‌یه‌کی مافیایی له ناو سیاسه‌توانانی ئهو واڵته‌دا ده‌کات». له‌و ههڵبژاردنه پێش������وه‌خته‌یه‌دا ،سۆس������یالدیموکرات‌ه توانیان ( )%٤٥ده‌نگه‌کان مسۆگه‌ر بکه‌ن و له ١٥٠کورسیی په‌رله‌مانیش ٨٥کورسییان به‌ده‌ستهێنا.
سڵۆڤاکیا ناوی ڕه‌سمی:
کۆماری سڵۆڤاکیا
پایته‌خت:
براتیسالڤا
پانتایی واڵت:
49.036کیلۆمه‌تری چوارگۆشه
ژمارهی دانیشتووان 5.429.970 :که‌س ،ئاماری ساڵی ٢٠١٠ ڕێژه‌ی شارنشینی:
(٢٠٠٩ )%56.7
ڕێژه‌ی ژنان:
()%51.5
ڕێژه‌ی پیاوان:
()%48.5
ئابووری:
( )%2.6کشتوکاڵ )%34.5( ،پیشه‌سازی و ()%62.9یش به‌شی خزمهتگوزارییه
ڕێژه‌ی بێکاری:
(٢٠١٢ )%١٤
ئاداری 2012
13
دیموكراسی؛
ده‌سه‌اڵت ی زۆرین ه و ماف ی كهمینه
ی نیویورك ی هۆك ،زانكۆ نووسه‌ر :سیدن ل ه فارسییه‌وه :ته‌حسین ته‌ها به‌هائه‌دین ی ههیه. ی جیاواز ی دیموكراس ی مانا دیموكراسی :وش������ه ی كۆتای ی له ی مۆدێرندا ئهوهیه كه بڕیار ی له دنیا بهاڵم ماناكه ی هاوواڵتیانه .سه‌رده‌مانێك، ی سیاسیدا ،ماف ی مسۆگه‌ر كاروبار "دیموكرات" وش������ه‌یه‌ك بوو بۆ سووكایه‌تیپێكردن و له‌ڕاستیدا ی و به‌ره‌ڵاڵكان"بوو و، ی و ت������ۆڕ ی "حكومه‌ت ی خوێڕ هاووات������ا یا پاش������اگه‌ردانی ی وه‌بیر ده‌هێنایه‌وه .بهاڵم ئه‌مڕۆك‌ه ماناكان ی ی ڕێ������زن .ئهم مه‌س������هلهیه به‌تایبه‌ت له‌و دیموكراس������ ی جێگه ی هه‌ره‌س������هێنان ی یه‌كێتی ی سۆڤیه‌ت، ڕووه‌و‌ه ڕاس������ته كه دوا ی ڕۆژهه‌اڵتدا گه‌ش������ه‌یه‌ك ی مه‌یل‌ه دیموكراتیكه‌كان له ئه‌ورووپا به‌رچاوی������ان به‌خۆو‌ه بینی������وه .نه‌یاران ل������ه‌م كۆمه‌ڵگه‌یانه‌دا، دیموكراس������ییان وه‌ك ئه‌لته‌رناتیڤێك������ ی ئایدی������اڵ له‌به‌رامبه‌ر ده‌وڵه‌ت ی تاكڕه‌و و بیرۆكراتدا قیت كردهوه .وا دێته پێش چاو ی بیسته‌مدا، كه سه‌رمه‌ش������ق ی سیاسی ی زاڵ له كۆتای ی سه‌ده په‌ڕینه‌و‌ه بێت به‌ره‌و سیستم‌ه دیموكراتیكه‌كان. ی كه به درێژای ی سه‌ده‌كان ی ڕابردوو به‌س������ه‌رنجدان لهوه نه‌یارگه‌لێك ی بنه‌ڕه‌ت ی ب������ۆ فه‌رمانڕه‌وای ی دیموكراتیك بوونیان ی هه‌ب������ووه ،ئه‌مڕۆك‌ه دژ‌ه دیموكراته‌كان ی له‌و ش������ێوه‌ی‌ه نزیكه له هه‌م������وو كۆمه‌ڵگه‌كاندا ده‌گمه‌نن .نه‌یاران ی دیموكراس������ ی ی سیستم‌ه به‌گش������ت ی ئهو فه‌نده‌مێنتالیس������تانه‌ن كه خوازیار ی كه دیموكراس������ ی له‌و یه‌زدانس������االره‌كانن ،یا ئهو نه‌یارانه
14هه‌ڵبژاردن ژماره ()19
ڕووه‌و‌ه ب������ه كه‌موكوڕ و نات������ه‌واو ده‌بینن ،كه له پاراس������تن ی ی یا ئازادی ی ته‌واو، ی ئه‌بستراكت بۆ دادپه‌روه‌ر كۆمه‌ڵێك پێوه‌ڕ ی كه دیموكراس ی تا ئهم ی ئهوه بێتوانا دێته پێش چاو .به‌خاتر ڕاده‌ی‌ه بایه‌خدار و جێ ی س������ه‌رنجه ،ته‌نانه‌ت دیكتاتۆره‌كان و ی تاكڕه‌وه‌كانیش بۆ وه‌سفكردن ی ڕژێم و كرده‌وه‌كانیان ،زاراوه دیموكراتیك به‌كار دێنن. ی زیادبوون ی ماناكان ی ی بیسته‌م شاهید له‌ئه‌نجامدا سه‌ده ی دیموكراس ی بووه .هه‌رچه‌ند‌ه هه‌موو به‌كارهێنانه‌كان ی وشه دیموكراس ی چ له ڕابردوو و چ له كات ی ئێستادا ،باوه‌ڕپێكراو ی ی ژێر نفوز نی������ن .ڕێبه‌ران ی ڕژێم������ه تاكڕه‌وه‌كان و ئه‌وان������ه ی ڕۆژهه‌اڵت ،خۆیان به "كۆمارییه سۆڤیه‌ت ،واڵتان ی ئه‌ورووپا كرێكارییه‌كان" ناو ده‌برد و جل ی دیموكراسییان له‌به‌ر ده‌كرد. ی ب������ه دیموكراتیك ده‌دات‌ه ی گه‌ل ی چین له‌كاتێكدا خۆ كۆم������ار ی ئازادی ی ده‌ربڕین و ئازادی ی قه‌ڵه‌م كه ناڕازییان ی خوازی������ار ی حكومه‌ت ی دیموكراتیك)، ی شێواز میدیاكان( ،ئهم نیش������انانه به‌رده‌وام ده‌خرێن������ه زیندانه‌وه .وا دێته پێش چاو كه‌س حه‌ز ێ "دژ‌ه دیموكراتیك". ناكات پێ ی بگوتر ب������ه س������ه‌رنجدان ل������ه س������وودوه‌رگرتن ی جۆراوج������ۆر له ێ بۆ ده‌سنیشانكردن ی پێناس‌ه ی دیموكراس������ی ،تاكه ڕ وش������ه په‌یوه‌نداره‌كان له ناپه‌یوه‌ن������دداره‌كان ئهوهیه كه داوه‌ریكردن
سه‌باره‌ت به بوون یا نه‌بوون ی دامهزراوه دیموكراتیكه‌كان ،له چ هه‌لومه‌رجێكدا ده‌كرێ .بۆ نموونه ،كات ێ كه كۆمۆنیسته‌كان ی یه‌كێتی ی سۆڤیه‌تیان وه‌كو دیموكراسی ی سۆسیالیست ی ڕیزبه‌ند ی ده‌كرد و له هه‌مان كاتدا ،نكۆڵییان لهوه كرد كه ئیس������پانیا ژێردهس������ه‌اڵت ی ژه‌ن������راڵ فرانچێس������كۆ فرانك������ۆ بنچینه‌یه‌ك ی دیموكراس������ی ی هه‌بێت ،ئهو به‌ڵگانه‌یان كه ب������ۆ ڕه‌تكردنه‌وه‌ی ی سروشت ی دیموكراتیك ی ده‌وڵه‌ت ی ئیسپانیا ڕیز ده‌كرد ،له‌باره ده‌وڵه‌ت������ه كۆمۆنیس������ته‌كانیش كه ئ������ه‌م داكۆكیكاران‌ه مۆرك ی دیموكراتیكیان ل ێ دابوو ڕاست بوو.
ی دیموكراسی چه‌مك
ی به‌س������وودوه‌رگرتن له‌م ش������ێوازه و ڕه‌چاوكردن ی زه‌مینه ی وش������ه‌كه ،ده‌كرێ مێژووی������ ی بۆ كۆنترۆڵ ی به‌كارهێنان ی دیار چه‌مكێك ی بنچینه‌ی ی یا ته‌وه‌ره‌ی ی بۆ دیموكراس ی بخرێته‌ڕوو، ی به‌كارهێنان������ه مه‌عقوڵه‌كان ی لێ������ك نزیك بكاتهوه. ت������ا زۆربه دیموكراس������ ی فۆرمێك������ه له ده‌س������ه‌اڵت ك������ه تیای������دا بڕیاره ی له ی ئهو سیاسه‌ته س������ه‌ره‌كییه‌كان ی ده‌وڵه‌ت و یا ئاڕاس������ته ی ڕاسته‌وخۆ یا ناڕاسته‌وخۆ، پشت ئهم بڕیارانه‌وه‌یه ،به‌شێوه ی گه‌وره‌سااڵنه. ی زۆرینه ی ڕێككه‌وتن ی ئازادانه لهسهر بنه‌ما ئهم مه‌س������هلهیه ،ته‌نانه‌ت كات ێ كه بۆ وه‌سفكردن ی دامهزراوه ی وایه خراپ ێ و جار ی ل ێ وه‌رده‌گیر ناسیاسییه‌كان س������وود ی ل ێ وه‌رده‌گیرێ ،له بنه‌ڕه‌تدا چه‌مکێك ی سیاس ی به س������وود دیموكراس ی ده‌به‌خشێت. ی سیاس ی ڕوون و ئاشكرایه كه دیموكراس ی وه‌كو پرۆسه ی ی ههیه كه له‌الیه‌كه‌و‌ه گونجاون له‌گه‌ڵ ئهو كایانه ی جیاواز پله ی كه تیایدا كۆمهڵگه بۆ باس و خواس������ ی سیاس������ ی و داوه‌ر ی ئهو گه‌وره‌سااڵنه‌و‌ه ی تره‌وه ،بهنده به ژماره كراوه‌ی‌ه و له‌ال كه وه‌كو هاوواڵت ی له‌ناو سیستم ی سیاسیدا پێناس‌ه ده‌كرێن. ێ جار جیاوازییه‌كان ی نێوان ده‌وڵه‌تان ی نادیموكراتیك و هه‌ن������د دیموكراتیك ته‌نیا وه‌كو "پله‌یه‌ك" له دیموكراس������ ی گوزارشت ی ل ێ ده‌كرێت .ب������ه‌اڵم ئهمه ته‌نیا هه‌نگاوێك������ ی زمانبازانه‌ی‌ه بۆ كاڵكردنه‌و‌ه و خه‌وش������دار نیش������اندان ی جیاوازییه‌كان ی نێوان ده‌وڵه‌تان ی نادیموكراتیك و دیموكراتیك. ی ڕێككه‌وتن���ی ئازادانه :به‌م پێیه زهرورییه كه پێناس������ه ئاماژه‌بۆك������راو به چه‌مكێك������ ی كرده‌ی ی ت������ه‌واو بكرێت تا ئهو توانایه‌م������ان پ ێ ب������دات ،کە سیس������تم‌ه دیموكراتیك������ه‌كان له سیس������تمه‌كان ی تر جیا بكه‌ینه‌وه .یه‌ك ێ له‌م چه‌مك‌ه كرده‌ییان‌ه ڕوانینێك‌ه كه به‌پێ ی ئ������هو ،ده‌وڵه‌ت ی دیموكراتیك ده‌وڵه‌تێكه كه ی ئاش������تیان‌ه تیای������دا كهمینه یا نوێنه‌ره‌كان ی بتوانن به‌ش������ێوه بگۆڕێن بۆ زۆرینه یا نوێنه‌ران ی زۆرینه .هه‌ڵبه‌ت پێش������گریمان
ی گه‌وره‌س������ااڵن ی ئه‌وه‌ی������ه كه ئ������ه‌م گۆڕان‌ه له‌الی������ه‌ن زۆرینه ی ئه‌وان مومكین ببێت. ژێرده‌سه‌اڵت و به ڕێككه‌وتن ی ئازادانه ی جیاوازییه‌ك‌ه ڕێككه‌وتن������ ی ئازادانه له هه‌مان كاتدا ده‌رب������ڕ ی ی زۆرینه به تاكه پێوه‌ڕ له‌نێوان دیموكراسی ی كۆن ،كه یاسا هه‌ڵسه‌نگاندن ی سیستم ده‌زان ێ و ،دیموكراسییه مۆدێرنه‌كاندا ی ئه‌مریكا ،لهسهر بوون ی یاسای ی ی له‌دایكبوون ی كۆمار كه دوا چاوپۆش ی لێنه‌كراو پێداگریی كردووه. ی ی ڕاسته‌وخۆ و ناڕاسته‌وخۆ :به‌رله‌وه دیموكراسی بچین‌ه س������ه‌ر ئه‌نجامه‌كان ی ئ������ه‌م دوو جیاوازیی������ه ،زهرورییه ێ چه‌مك ی نادروس������ت كه له باس������ ی دیموكراس������یدا كه هه‌ند له‌مپه‌ریان دروس������ت كردووه البه‌رین .یه‌كه‌م ،ڕوانگه‌یه‌ك‌ه كه دیموكراسی ی "ڕاسته‌وخۆ" به تاقان‌ه دیموكراسی ی ڕاستهقینه ی ده‌زان ێ كه هه‌م������وو هاوواڵتیان تیایدا ئاماده‌ن و به‌ش������ێوه ی كه ی ئهوه به‌كۆمه‌ڵ گشت یاس������اكان داده‌نێن .هاوش������ێوه خه‌ڵك������ ی كۆن ی ئه‌س������ینا ئه‌نجامیان ده‌دا و ی������ا وه‌ك چۆن له ی "نیوئینگله‌ند"دا باوه .ل������ه‌م دیدگایه‌وه، ئه‌نجومه‌ن������ ی ش������ار دیموكراس������ی ی "ناڕاس������ته‌وخۆ" یا "نوێنه‌رایه‌تی" ،دیموكراس ی ی مه‌رجدار (مشروطه) یا هاوبه‌رژه‌وه‌نده. نییه ،به‌ڵكو كۆمار ی ئهوهیه كه ئه‌گه‌ر ب������ ێ ئیعتیباری ی ئهم جیاكردنه‌وه‌ی‌ه به‌ه������ۆ ی چۆنیه‌تی ی ی ده‌قاوده‌ق له‌س������ه‌ر بنه‌ما یاس������اكان به‌ش������ێوه گرتنه‌به‌ر و جێبه‌جێكردنیان پێناس������ه بكرێن ،دیموكراس������ی ی ڕاسته‌وخۆ ناتوان ێ بوون ی هه‌بێت. به‌كارهێنانی ده‌س������ه‌اڵت ل������ه‌ڕێگ������هی نوێنه‌رایه‌تییه‌وه له هه‌ر كۆمه‌ڵێكی سیاسیدا حه‌تمییه .مه‌گه‌ر هه‌موو هاوواڵتیان هه‌میشه و به‌رده‌وام ،نه‌ك ته‌نیا بۆ یاسادانان ،به‌ڵكو بۆ جێبه‌جێكردنی یاساكان به‌كار بهێنرێن .پرس������یاری سه‌ره‌كی ئهوهیه ،كه ئایا به‌كارهێنانی ده‌س������ه‌اڵت له ڕێگه‌ی نوێنه‌رایه‌تییه‌وه ،له‌الیه‌ن ئهو كه‌سانه‌وه كه ده‌ستاوده‌ستیان كردووه شیاوی سه‌ندنه‌وه‌یه یاخود نا؟ ی له‌هه‌مبه‌ر كۆماریدا :چه‌مك ی نادروست ی دیموكراس��� دووه‌م ،گونجان یا خه‌وش������داربوون ی وشه‌كان ی دیموكراس ی و كۆمارییه .به ده‌ربڕینێك ی ڕوونتر ،فۆرم ی كۆماری ی ده‌س������ه‌اڵت ی س������ه‌رۆكایه‌تی ی س������ه‌ره‌كی ی فۆرمێك������ه كه تیایدا ش������وێنگه ده‌وڵه‌ت بۆماوه‌ی ی (ویراس������ی) نه‌بێ������ت .كۆمارییه‌ك ده‌توان ێ فۆرمێك������ ی نادیموكراتیك ل������ه ده‌وڵه‌ت ی هه‌بێت .ل������ه كاتێكدا حكومه‌تێك ی پاشایه‌ت ی ده‌توان ێ دیموكراسییه‌ك بێت .گه‌رچ ی ی باو پێكهاته‌یه‌ك ی ئالۆز سیس������تم‌ه دیاریكراوه‌كان به‌ش������ێوه ی و دیموكراتیك له‌خۆ ده‌گرن ،بهاڵم له پره‌نس������یپه‌كان ی كۆمار ی له‌نێوان دوو وشه‌كه‌دا نییه. په‌یوه‌ندییه‌ك ی زه‌رور ی زۆرین ه و مافی كهمینه :هه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك كه ده‌سه‌اڵت ی دانیش������توان ی گه‌وره‌ساڵ كۆیله بن ،ناتوان ێ به تیایدا زۆرینه
ئاداری 2012
15
دیموكراتیك له‌قه‌ڵه‌م بدرێ .له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ،له‌نێوان جۆره‌كان ی ی كه له س������ه‌رده‌م ی كۆن������دا بوونیان ههبووه، ئ������هو ده‌وڵه‌تانه ی كه ی ئه‌وانه جیاوازییه‌ك������ ی باوه‌ڕپێكراو ههیه .هاوش������ێوه ی ی سنوورداربوون ی ژماره‌یان ،سهرچاوه كه‌سان ی ئازاد وێڕا ی كه ی ده‌سه‌اڵت ی سیاس������ ی بوون و ئهو ده‌وڵه‌تانه بێس������نوور تیایدا ده‌س������ه‌اڵت ی ده‌وڵه‌ت ی به‌شێوه‌یه‌ك ی ڕه‌ها به دیكتاتۆرێك ی كه ی ئهوه ی یه‌كه‌م ،وێڕا یا پاش������ایه‌ك س������پێردرابوو .جۆر هاوواڵتیان ی ئازاد یا نوێنه‌رانیان هیچ س������نووردارێتییه‌كیان بۆ به‌كارهێنان و بنیات ی ده‌سه‌اڵته‌كه‌یان دانه‌ده‌نا و ئه‌وان ی تریش له هیچ مافێك ی سیاس������ ی به‌هره‌مه‌ند نه‌بوون ،دیموكراس������ ی ب������وون .ئاكام ی هه‌ڵب������ژاردن ل������ه دیموكراس������ییه كۆنه‌كاندا ی بوو و ی هاوس������ه‌نگ ی مه‌ده‌نی ی سه‌ركه‌وتنێك ی سه‌رباز به‌زۆر ی چاره‌نووس ی شكستخواردوان ی هه‌ڵبژاردن به دروشم ی "وا له شكستخواردوان" وه‌سف ده‌كرا. حكوومه‌ت ی دیموكراتیك له وه‌ها هه‌لومه‌رجێكدا ،خوێناوی، په‌ش������ۆكاو و ،زۆر جاران پێش������ه‌كییه‌ك بوو ب������ۆ ده‌ركه‌وتن ی پیاوێك ی به‌هێز یا دیكتاتۆر .ته‌نانه‌ت له شوێنێك كه ده‌سه‌اڵت ی له‌ده‌س������ت ی زۆرینه‌دا بوو ،دیموكراس ی به چه‌مك‌ه مۆدێرنه‌كه بوون ی نه‌بوو ،چونكه مافه‌كان ی كهمینه ڕه‌چاو نه‌ده‌كران. ی به ده‌ركه‌وتن������ ی تیۆری ی مافه‌كان ی مرۆڤ كه له س������ه‌ده ی له هه‌ڤده‌م������دا ده‌س������ت ی پێكرد و به‌په‌ره‌س������ه‌ندن ی خێ������را نووسینه‌كان ی "تۆماس هابز" و زیاتر له هه‌موان "جۆن لۆك"دا، ڕێگه بۆ چه‌مكێك له دیموكراس ی كه تیایدا پره‌نسیپ ی ده‌سه‌اڵت ی ی بهاڵم ناته‌واو ب������وو ،خۆش بوو. زۆرین������ه مه‌رجێك������ ی زه‌رور خواست ی زۆرینه ئهوه بوو كه ته‌نیا به‌مه‌رجێك له هه‌قانییه‌ت ی دیموكراتیك به‌هره‌مه‌ند بن كه پره‌نسیپ و بنه‌ما ،ڕێككه‌وتنێك ی ی ئه‌مریكا و پره‌نسیپ‌ه ئازادانه بێت .بهنده دیاره‌كان ی ده‌ستوور ی ی بریتانیا دوا نه‌نووسراوه‌كان بهاڵم گوتراوه‌كان ی ده‌ستوور ی ئهو سنووردارییانه‌ن كه له‌الیه‌ن شۆڕش ی "كرۆموێل" ،ده‌ربڕ مافه‌كان ی مرۆڤه‌و‌ه به‌سه‌ر ده‌سه‌اڵت ی حكوومه‌ته‌كان ی زۆرینه، كهمینه و ،پاشایه‌تیدا به‌كار هێنراوه. زۆرینه ده‌توان������ ێ هه‌ر كارێك بكات مه‌گه‌ر بێبه‌ش������كردن ی كهمینه له ماف������ه مه‌ده‌نییه‌كانی .ئهم مافانه ئازادی ی ده‌ربڕین، ئازادی ی میدی������اكان ،ئازادی ی كۆمه‌ڵ������ه‌كان و ،ماف ی هه‌بوون ی دادگایه‌ك ی دادپه‌روه‌ران‌ه له‌خ������ۆ ده‌گرن .به‌هره‌مه‌ندبوون له‌م مافانه لهوانهیه ئهو توانایه به كهمینه ببه‌خش������ێ ،كه بتوان ێ له هه‌ڵبژاردندا سه‌ركه‌وتن به‌ده‌ست بهێن ێ و بگات‌ه ده‌سه‌اڵت. ی مرۆڤدا هه‌ر كارێك ی ئهم مافانه كهمینه ده‌توان ێ له چوارچێوه ی بخاته‌ڕوو .بهاڵم تا پره‌نس������یپه‌كانی ی خۆ بكات ت������ا ڕوانگه ی دیموكراتیك قبووڵ ده‌كات ،ئه‌ركیه‌ت ی كه ئه‌نجام ی دامهزراوه
16هه‌ڵبژاردن ژماره ()19
ی هه‌لێك ی تر بۆ ی ئازاد قب������ووڵ بكات تا ئهو كات������ه گفتوگ������ۆ ڕازیكردن ی زۆرینه ده‌ربكه‌وێ .له‌وێو‌ه كه هاوڕابوون ی هه‌موان ی بابهته زۆر گرنگه‌كان مه‌حاڵه ،پره‌نس������یپ ی زۆرینه تا له‌باره ی كه به‌ته‌واوی ڕێز له مافه‌كان ی مرۆڤ ده‌گرێ، ئهو ش������وێنه تاكه پره‌نس������یپێك‌ه كه وا له دیموكراس������ ی ده‌كات له‌به‌رامبه‌ر حكوومه‌ت������ ی تاكڕه‌ویدا ،چ كۆن و چ مۆدێرن ،ببێته بژاره‌یه‌كی ی خۆڕاگری. شیاو
ی دیموكراتیك ی حكوومه‌ت هه‌لومه‌رج بۆ بوون
نیش������انه‌كان ی ئ������ه‌م ڕێككه‌وتن‌ه ئازادانه‌ی‌ه چی������ن؟ یا له چ هه‌لومه‌رجێكدا فه‌راهه‌م ده‌بن؟ به‌كورتی ،ڕێككه‌وتن ی ئازادانه كاتێك مومكین ده‌بێت كه هیچ جۆره به‌كارهێنان ی زه‌بروزه‌نگ ی ده‌ربڕین ی بیروباوه‌ڕ ی به‌كارهێنان ی زۆر له‌دژ و یا هه‌ڕه‌ش������ه بوون ی نه‌بێت. كات ێ كه هیچ جۆره سنووردارییه‌ك ی زۆره‌مل ێ سه‌باره‌ت به ئازادییه‌كان ی ده‌ربڕین ،چاپه‌مه‌ن ی و ،كۆمه‌ڵه‌كان به‌كار نه‌هێنرێ. ی شوێنێك كه هیچ ئاسه‌وارێك له پاوانكردن ی ڕاگه‌یاندن به‌هۆ حیزب ی ده‌سه‌اڵتداره‌و‌ه بوون ی نه‌بێت .سه‌ره‌نجام شوێنێك كه هیچ جۆره كۆنترۆڵێك ی ڕێكخراو لهسهر ده‌ربڕین و ئیمكانیات ی په‌یوه‌ندی������ ی به‌كۆمه‌ڵ ب������ه‌كار نه‌هێنرێ .ئه‌مان������ه الن ی كه‌م ی هه‌لومه‌رجه‌كانن بۆ بوون ی ڕێككه‌وتن ی ئازادانه .گه‌ر بێت و ئهم هه‌لومه‌رجان‌ه له‌ئارادا نه‌بن ،هه‌ر جۆره ڕاوه‌رگرتنێك ی گشتی، ی دیموكراتیك ی نابێت. ی نهێنی ،به‌ها ته‌نانه‌ت به‌شێوه گه‌رچ������ ی لهوانهیه وه‌كو هه‌لومه‌رجێك������ ی نه‌رێن ی بۆ بوونی ی بنوێنێت ،ب������ه‌اڵم لهوانهیه بۆ حكوومه‌ت������ ی دیموكراتی������ك خۆ ی بێت تا كۆمهڵه هه‌نگاوێك ی ئه‌رێن ی بنێت كه ده‌وڵه‌تێك زه‌رور گرێنت ی بكات گرووپه جیاجیاكان ده‌ستیان به‌و ئامرازان‌ه بگات ی گش������ت ی ده‌به‌خشن .بۆ نموونه ،ئه‌گه‌ر تاك یا كه فۆرم به ڕا گرووپێك چاپه‌مه‌ن ی یا كه‌ناڵ‌ه ته‌له‌ڤزیۆنه‌كان ی پاوان كردبێت و بیرجیاوازه‌كان ی له ده‌ستگه‌یشتن به‌وان بێبه‌ش كردبێت ،هه‌م ڕۆح و هه‌م ده‌ق ی دیموكراس ی ژێرپ ێ ده‌خرێت. هاوواڵتیان����ی هۆش����یار :فه‌یله‌س������وفانی دیموكراس������ی، به‌تایبه‌ت تۆماس جیفێرسۆن ،جۆن ستیوارت میل و جۆن دۆیی، سه‌رنجی ئێمه‌یان بۆ ئهو ههلومهرجه ئه‌رێنی و دیاریكراوانه‌ی كه بوونیان خێرایی و هێزی به ڕه‌وتی دیموكراس������ی به‌خشیوه، ڕاكێشاوه .گرنگتر له هه‌موویان ده‌ستگه‌ییشتنه به فێركردن كه هۆش������یاریی ڕه‌خنه‌گرانه بۆ بابه‌ته‌كان و مه‌سه‌له‌كانی سه‌رده‌م مومكین ده‌كات .ئه‌گه‌ر ڕێگه‌كانی په‌یوه‌ندی كراوه بن ،هه‌ڵبژێری هۆش������یار ده‌توانێ له‌باره‌ی ئاكامه‌كان و تێچووی سیاس������ه‌ته په‌یڕه‌وكراوه‌كان و بژاره هه‌نۆكه‌ییه‌كان ،داوه‌ری بكات.
ی ی فه‌یله‌سوف ی سه‌ده ئه‌گه‌ر وه‌ك چۆن "بارۆخ س������پینۆزا" ی ی بڕیوه ،ئافره‌تان و پیاوان لهوانهیه ببنه كۆیله هه‌ڤده‌م ده‌ر ی ناهۆش������یارییه‌و‌ه ده‌توان ێ نه‌زانی ی خۆیان ،هه‌ڵبژاردن له‌ڕوو به كاره‌سات كۆتای ی بێت .ئهم نیگه‌رانیی‌ه له نه‌زانی ی كۆمه‌اڵن ی خه‌ڵك یا هه‌یه‌جانیبوون و س������اویلكه‌ی ی "مێگه‌ڵئاس������ا" ،یه‌كێك‌ه له ڕیش������ه‌كان ی دژایه‌تیكردن ی دیموكراسی .چه‌ند‌ه ده‌نگده‌ران هۆش������یارتر و فێركراوتر بن ،دیموكراس ی ته‌ندروستتر ده‌بێت. ی تیۆریسیه‌نان ی ی گش������تی ی زۆربه ئهمه ،هیچ نه‌ب ێ بانگه‌ش������ه دیموكراسییه .بهاڵم شێواز‌ه مۆدێرنه‌كان ی میدیای ی و ڕازیكردن، ی ئهم پره‌نس������یپه به‌تایب������ه‌ت ڕاگه‌یاندن ی سیاس������ی ،به‌ره‌نگار ی دیموكراس ی ده‌بنه‌وه .چۆن چۆن ی ده‌توانین له‌نێوان بنه‌ڕه‌تییه گاڵته‌پێكردن ی ناڕه‌وا به زه‌ینییه‌ت������ ی هاوواڵتیان و هه‌وڵه‌كان ی ی ی تردا ،جیاواز ته‌واو پاس������اوكراو بۆ قه‌ناعه‌تپێهێنان ی ئ������هو دابنێین؟ هیچ ڕێككه‌وتنێك ی هه‌مه‌الیه‌ن له‌م بواره‌دا بوون ی نییه ی ی زانیار ی ته‌كنه‌لۆژیا و ئهم بابهته به‌سه‌رنجدان له ته‌قینه‌وه ی بیسته‌مدا ،توندتریش ده‌بێت. له چاره‌ك ی دوای ی سه‌ده به‌ش���داریی هاوواڵتیان :دووه‌می������ن مه‌رج ی ئه‌رێن ی بۆ بوون ی دیموكراسی ی ڕاس������ته‌قینه ،به‌شداریكردن ی چاالكانه‌ی هاوواڵتیانه له پرۆس������ه‌كان ی ده‌وڵه‌تمه‌داریدا .به گه‌شه‌كردن ی ی رۆڵێك ی زه‌روریتر چه‌ندایه‌ت ی و ئالۆزی ی ده‌وڵه‌ت ،به‌ش������دار په‌ی������دا ده‌كات .ه������ه‌ر هاوواڵتیی������ه‌ك له‌وانه‌ی������ه له‌به‌رامب������ه‌ر هه‌س������ت ی بێتوانای������ ی له‌هه‌مبه‌ر ئهو هێزه نه‌ناس������راوانه‌دا كه ی كۆنترۆڵ ده‌كه‌ن ،سه‌ر دابنوێنێت .ته‌نانه‌ت له‌و چاره‌نووسه‌كه ی كه فۆرمه‌كان ی دیموكراس ی پارێزراون ،گوێپێنه‌دان ی شوێنه ی ژیانی ی دیموكراس������ی. ی له‌نێوچوون ی هێز به‌رباڵو ببێته هۆ ی "می������ل" له‌و باوه‌ڕه‌دای‌ه كه "ئه‌گ������ه‌ر مرۆڤ كارێك بۆ واڵته‌كه نه‌كات ،چاره‌نووس ی واڵت هیچ گرنگییه‌ك ی بۆ نابێت .كردهوه خۆراك ی هه‌سته". ب������ه‌اڵم ئهوه "دۆیی" و "جین ئه‌دام������ز" بوون كه به ڕاده‌یه‌ك ی ی رۆژانه جه‌ختیان لهسهر گرنگی ی به‌شداریكردن له كاروبار سیاس������ی ی گه‌ڕه‌ك ،شاره‌دێ ،ش������ار ،ناوچه ،پارێزگا و واڵت ی ی چه‌مك ی دیموكراس������ ی ڕه‌هه‌ندێك ی تازه كردهوه كه ك������ۆ ی هاوواڵتیان به‌خ������ۆو‌ه بینی .به ده‌رگیركردن ی زۆرترین ژماره ی سیاس������یدا، ی كرده ی جیاجیا و له ئاس������ت ی جیاواز به ڕێگه ناوه‌ند‌ه به‌كۆمه‌ڵه‌كان شێوه‌یان گرت تا حه‌زكردن به په‌ره‌پێدان و ناوه‌ندێتی ی ده‌وڵه‌ت پوچه‌ڵ بكه‌نه‌و‌ه و هه‌لومه‌رج ی "كۆمۆنێك ی دڵخواز" به‌رهه‌ڤ بوو. دۆی ی نووس������یی" :دیموكراس������ ی ناوێك‌ه بۆ به‌شدارییه‌ك ی ی ماف‌ه ده‌وڵه‌مه‌ند و ئازاد" ".مارتین لۆته‌ر كینگ جۆنیور" ڕێبه‌ر مه‌ده‌نییه‌كان به سوودوه‌رگرتن له زمان ی مه‌زهه‌بی ،دیموكراسی ی
ی وه‌كو "كۆمۆنێك ی خۆشه‌ویست" شرۆڤ‌ه ده‌كات .بهاڵم ئه‌مریكا ئهم چه‌مك‌ه هه‌ستبه‌رز‌ه بۆ دیموكراسییه‌ك ی به‌شداریخوازانه، ێ ده‌توان������ ێ به عامیان‌ه و خراپ فام بكرێت .لێره‌وه‌ی‌ه كه هه‌ند ی نییه كه‌س له‌و باوه‌ڕه‌دان له دیموكراسیدا شوێنێك بۆ پسپۆڕ و هه‌موو هاوواڵتیان ده‌توانن هه‌موو شتێك بهڕێوه به‌رن و هه‌ر ی ههیه گوێ ی بۆ شل بكرێت، بیروباوه‌ڕێك نه‌ك به‌س ماف ی ئهوه به‌ڵكو هاوسه‌نگ ی بیروباوه‌ره‌كان ی دیكه‌شه .بهاڵم ئه‌مه‌یان له ی پێداگری ی (جێفێرسۆن)ه كه لهسهر ده‌ركه‌وتن ی ڕهتكردنهوه "ئه‌ش������رافیه‌ت ی فه‌زڵ و به‌هره" وه‌كو یه‌ك������ ێ له به‌رهه‌مه‌كان ی دیموكراسی ،جه‌خت ی ده‌كرده‌وه. ی ده‌س���ه‌اڵت :ئه‌مه‌یان س������ێیه‌مین ده‌ستاوده‌س���تكردن مه‌رج������ ی بوون������ ی ئه‌رێنیی‌ه بۆ دیموكراس������ی ی ڕاس������ته‌قینه. ی ده‌س������ه‌اڵت و ی ژیرانه ده‌ستاوده‌س������تكردن یا گواس������تنه‌وه به‌رپرسیارێت ی (له ڕێ ی نوێنه‌ره‌وه) شتێك ی بنه‌ڕه‌تییه .چونكه مه‌حاڵ������ه هیچ كۆمه‌ڵێك بگۆڕێ بۆ ئه‌نجومه‌نێك ی یاس������ادانان ی به‌رده‌وام ل������ه كۆبوونه‌وه‌كاندا ،هه‌روه‌ه������ا هیچ كه‌س ناتوان ێ هه‌موو شتێك به یه‌ك ئه‌نداز‌ه باش ئه‌نجام بدات .جگه له‌وه‌ش، زهرورییه كه له قۆناغ‌ه قه‌یراناوییه‌كاندا متمان‌ه به ده‌سه‌اڵت ی ی ێ تا به‌رگر ێ له دامه‌زراوه‌كان و كه‌سان بكر ناچاری ی هه‌ند و پایه‌داری ی كۆمهڵگه گرێنت ی بكرێت. ی خ������راپ به‌كارهێنان ی ی و داوه‌ری :ئه‌گ������ه‌ر دڕدۆنگ��� ده‌س������ه‌اڵت ی ده‌ستاوده‌ستكراو ،هه‌م له هه‌لومه‌رج ی ئاسای ی و هه‌م له كات‌ه نائاس������اییه‌كاندا ،پێویس������تی ی چواره‌مین مه‌رج ی بوون ی ئه‌رێنی ی دیموكراس������ی ی ته‌ندروست به‌هێز ده‌كات .ئهم ی وه‌ك (مه‌رجه) گومانێك ی هۆش������یارانه‌ی‌ه له‌س������ه‌ر بانگه‌شه ی له‌به‌رده‌ستدابوون ی هه‌قیقه‌ت ی ڕه‌ها ،هه‌بوون ی سام (كاریزما) ی و ،یا هه‌ڵه‌نه‌كردن ی پسپۆڕان .گه‌رچ ی بوون ی پسپۆڕان ڕێبه‌ر ی دیموكراتیك و عه‌قڵ ی ته‌ندروست پێ ی زهرورییه ،بیركردنه‌وه ی ئه‌وان ،مه‌رج نییه پس������پۆڕ وایه كه بۆ هه‌ڵس������ه‌نگاندن ی كار ی بن .مه‌رج نییه كه‌س������ێك چێش������تلێنه‌ر بێت تا بتوان ێ له‌باره ی بكات ،یا بۆ زانین ی بانگه‌شه‌كان ی چێشتلێنه‌ران باش داوه‌ر ی جه‌نگێك س������ه‌ركه‌وتن ی به‌ده‌ست هێناوه و یا شكست ی ئهوه ی خ������واردووه ،حه‌تمه‌ن نابێت ژه‌نڕال بین ،یا بۆ په‌یبردن بهوه كه به‌رهه‌م ی سیاسه‌ت ی بیرۆكراتیك ئاسووده‌ی ی و یا په‌رێشان ی ی ده‌وڵه‌ت بین .له ی ده‌زگا ی بووه ،مه‌رج نییه كارمه‌ند و ئالۆز دیموكراسیدا هاوواڵت ی پاشای‌ه و ده‌ب ێ وا بێت. تێبین���ی :نووس������ەر ئەم بابەتەی ژێر ناوی (دیموکراسی) دا نووسیوه. سەرچاوهhttp://www.iranrights.org :
ئاداری 2012
17
8ی مارس ،رۆژی جیهانیی ئافره‌تان و :له‌یال محه‌مه‌د ته‌ها مێژووی ڕۆژی جیهانیی ئافره‌تان هاوكاته له گه‌ڵ مێژوو ی ده‌ستپێكردنی خه‌باتی سیاسی و كۆمه‌الیه‌تیی ئافره‌تان دژ به ڕهگهزپهرستی .ئهم ڕۆژه ،رۆژی یه‌كبوونه بۆ خه‌بات بۆ وه‌ده‌ستهینانی یه‌كسانی له ماف و باشتركردنی مه‌رجه‌كانی كاركردن و ژیان به‌سه‌ر بردنی ئافره‌تان. مه‌رجه‌كانی س������ه‌خت و دوور له مرۆڤایه‌تیی كاركردن، مووچه‌ی كه‌می كریكارانی ئافره‌ت كه له كۆتایی س������ه‌ده‌ی نوزده‌یه‌م و س������ه‌ره‌تاكانی سه‌ده‌ی بیس������تم له گه‌ڵ پیاوان له واڵتانی پیشه‌س������ازیدا هاتبوونه ناو بازاری كاركردنه‌وه، ئافره‌تانی������ان ناچار كرد كه ناڕه‌زایی ده‌رببرن به ش������ێوه‌ی رێكخراو دژ به سته‌مكاری و ڕهگهزپهرستی. ل������ه 8ی مارس������ی س������الی 1857ی زایین������ی ،ئافره‌تانی كرێ������كاری كارگه‌كانی قوم������اش و به‌رگدروو ل������ه نیۆیۆرك هاتنه ناو ش������ه‌قامه‌كان و داوای زیادكردنی مووچه‌كانیان و كه‌مكرد‌ن������ه‌وه‌ی كاتژمیره‌كان������ی كاركردنی������ان كرد .ئهم خوپێشاندانه به هێرش������ی پۆلیس بۆ سه‌ر ئهم ئافره‌تانه و لیدانیان كۆتایی هات ،که تا ئێستا بیره‌وه‌ری ئهم ناڕه‌زایی ده‌ربڕینه هه‌ر مایه‌وه. له س������الی 1907ی زایینی ،له‌و سه‌رده‌مه‌ی كه خه‌باتی ئافره‌تان بۆ وه‌دس������تهێنانی مافی یاسایی و كۆمه‌اڵیه‌تییان گه‌یش������ته لووتكه ،كریكارانی كارگ������هی كه‌تانی نیۆیۆرك له 50یه‌مین س������اڵیادی خۆپێشاندانی نیۆیۆرك له 8ی مارسدا ناڕه‌زاییان ده‌ربڕی و خۆپێشاندانیان ئه‌نجام دا .خاوه‌نداری كارگه‌ی قوماش له نیۆیۆرك له گه‌ڵ پاس������ه‌وانه‌كانی كارگه ب������ۆ ڕێگرتن له كۆبوونه‌وه‌ی كرێكاران������ی كارگه ،ئافره‌تانی كریكاریان له ش������وێنی كاركردنی������ان زیندانی كرد .به هۆی هۆكارێك������ی نه‌زانراو ئاگ������ر له كارگه‌كه به‌رب������وو و ته‌نها ژماره‌یه‌كی كه‌م له ئافره‌تان رزگاریان بوو و 129ئافره‌تی كرێكار له ئاگردا سووتان .ڕۆژی 8ی مارس له سه‌ر بنهمای خه‌بات������ی كریكاران������ی ئافره‌ت دژ به بارودوخی س������ه‌ختی كاركردنیان له یاده‌كان مایه‌وه. له س������ااڵنی دواتر ل������ه واڵتانی ئه‌ورووپ������ی و ئه‌مریكادا
18هه‌ڵبژاردن ژماره ()19
ئافره‌تان به ش������ێوه‌ی خۆپێش������اندان ناڕه‌زای������ی خۆیان له پاڵه‌په‌س������تۆی كار ،ڕه‌گه‌زپه‌ر‌س������تی ،هه‌روه‌ها بۆ هه‌بوونی یه‌كسانی له ماف له كۆمهڵگه و دژ به شه‌ڕ ده‌ربڕی. بیرۆكه‌ی هه‌ڵبژاردنی رۆژیك له سال وه‌ك رۆژی ئافره‌ت یه‌ك������ه‌م جار له نیۆیۆرك له ژێر دروش������می (مافی ده‌نگدان بۆ ئافره‌تان) هاته كایه‌وه 2 .هه‌زار ئافره‌تی خۆپێش������انده‌ر له 23ی ش������وباتی ساڵی 1909ی زایینی كه هه‌موو ساڵیك دوایین رۆژی یه‌كشه‌ممه‌ی مانگی شوبات له سه‌رتاسه‌ری ئه‌مریكا وه‌ك رۆژی ئافره‌تان بۆ به‌رز راگرتنی پایه‌ی ئافره‌ت بڕیار درا خوپێشاندان ئه‌نجام بدریت. له ساڵی 1909ی زایینیدا دووه‌مین كۆنفرانسی ئافره‌تانی سۆسیالیست به به‌شداری سه‌دان ئافره‌ت له هه‌ڤده واڵتی جیه������ان به ڕابه‌رایه‌تی (كالرا زێتكین) له 27ی ئاگوس������ت له ش������اری كۆپێنهاك له دانمارك بۆ دیاریكردنی رۆژیك وه‌ك رۆژی ئافره‌ت پێكهێنرا .ئافره‌تانی سۆسیالیس������تی ئه‌ڵمانی رۆژی 19ی مارس������یان پێش������نیاز كرد ،كه ل������ه‌م رۆژه و له س������اڵی 1848دژ به رژیمی پاش������ایه‌تیی پرۆس ناڕه‌زاییان ده‌ربڕی كه بووه هۆی پاشه‌كش������ێ ده‌سه‌اڵت .كۆنفرانسی ئافره‌تانی سۆسیالیس������ت رۆژی 19ی مارسی 1911یان به یه‌كه‌می������ن رۆژی ئافره‌تان دیاری كرد و بریاری كۆتاییان بۆ ده‌ستنیشانكردنی رۆژیك وه‌ك رۆژی ئافره‌ت بۆ كونفرانسی دوواتر به جێهێشت .دووای باڵوبوونه‌وه‌ی بریای كۆنفرانس، ئه‌نترناسیونالی دووه‌م پشیوانی ئهم بڕیاره‌ی كرد و یه‌كه‌مین پێكهاته بوو كه به فه‌رمی ناسراو. له 19ی مارسی 1911شه‌قامه‌كانی ئه‌لمانیا ،سوئیس،
نه‌مس������ا و دانمارك به به‌شداری و ده‌نگی ئافره‌تان هاته‌و‌ه ده‌نگ .ژمارهی ئافره‌تانی به‌شداربوو له خۆپێشاندانی نه‌مسا گه‌یشته 30هه‌زار كه‌س .هێزه‌كانی پۆلیس هێرشیان كرده س������ه‌ر ئافره‌تان و هه‌ندیك له ئافره‌تانیان ده‌ستگیر كرد .له س������الی 1913دا رێكخراوی نێوده‌وڵه‌تیی ئافره‌تان (یه‌كیك له پێكهاته‌كانی ئینترناس������یۆناڵی سوسیالیس������تیی دووه‌م) 8ی مارس������یان بۆ رێزلێنان له ئافره‌تانی كریكار له ئه‌مریكا هه‌ڵب������ژارد .هه‌ر له هه‌مان س������اڵدا ئافره‌تانی ڕووناكبیر و خه‌باتگێڕ له رووس������یا و له سه‌رتاس������ه‌ری ئه‌ورووپا له 8ی مارس به شیوه‌ی خۆپێشاندان و دیدار ئه‌نجامدرا. ی یه‌كه‌م ی جیهان ی ده‌ستی پێكرد .له له ساڵ ی 1914شه‌ر ی شه‌ڕ بوو ،ئافره‌تان ی خه‌باتگێڕ هه‌وڵیاندا ئه‌ورووپا كه ناوه‌ند خوپێش������اندانه‌كان ی س������ال ی 1915و 1916له ژیر دروشم ی ( ی ئیمپریالیس������م) ئه‌نجام بده‌ن .له سال ی 1917 دژ به ش������ه‌ڕ خۆپێش������اندانه‌كان ی ئافره‌تان������ ی كریكار ل������ه پێترۆگراد دژ به برس������ییه‌تی ،ش������ه‌ڕ و تیروریس������م ،ده‌نگ ی ده‌س������ت پێكردن ی شۆرش ی ڕووسیا بوو .كرێكاران ی شار بۆ پشتیوانیكردن له‌م خۆپێشاندان‌ه بڕیاری مانگرتن ی گشتیان دا. له س������اڵ ی 1921دا ئافره‌تانی ئینترناس������یۆناڵ سێیه‌مین ی موسكو بهڕێوه كۆنفرانس������ ی كۆمۆنیست ی خۆیان له ش������ار ی جیهانی ی ی مارس وه‌ك رۆژ برد .له‌و كۆنفرانسه‌دا ،رۆژی 8 ی ی كرا .ئهم كونفرانس������ه ئافره‌تان ی سه‌رانسه‌ر ئافره‌ت دیار ی ده‌س������ه‌اڵته‌كان ی ئ������هو كات‌ه بۆ جیهان������ ی ب������ه خ‌ه بات دژ به‌دیهێنان ی خواسته‌كانیان بانگهێشت كرد .له ناوه‌ڕاسته‌كان ی ی جیهان ی ڕۆیشت و ی 1930دونیا دیس������ان به‌ره‌و شه‌ڕ ده‌یه له واڵتان ی ژێر ده‌س������ه‌اڵت ی فاشیسم خۆپێشاندانه‌كان بۆ به‌رز ی جیهان ی ئافره‌ت قه‌ده‌غ‌ه كرا. راگرتن ی رۆژ سه‌ره‌ڕای ئهم ڕێگرییه له 8ی مارسی 1936دا ئافره‌تان له به‌رلین خۆپێش������اندانیان ئه‌نجام دا .ل������ه هه‌مان رۆژ له واڵتی ئیس������پانیا له مادرید 30هه‌زار ئافره‌تی كۆمۆنیست و كۆماریخواز خۆپێش������اندانیان له ژێر دروشمی (ئاشتی و ئازادی) ئه‌نجامدا. دووای ش������ه‌ڕی دووه‌می جیهانی ش������ورش و بزوتنه‌وه ئازادیخوازه‌کان ده‌س������تیان پێكرد .له‌و ساالنه‌دا به گشتی ده‌وله‌تان و پێكهاته پێش������كه‌وتووه‌كان و شۆڕش������گێڕان بۆ په‌رپاكردنی رۆژی ئافره‌ت هه‌وڵیان ده‌دا .له ده‌یه‌كانی 1960 له واڵتانی ئاس������یا ،ئه‌فریقا و ئه‌مری������كای التین بزووتنهوه ئازادیخوازه‌کان ده‌ستیان به كاره‌كانیان كرد و بزووتنه‌وه‌ی ئازادیی ئافره‌تانیش گه‌یشته لووتكه و فراوانتر بوو. له سااڵنی 1960له واڵتانی ئاسیا و ئه‌فریقا و ئه‌مریكای
التین بزوتنه‌وه ئازادیخوازه‌کان ده‌س������تیان به كار كردبوو. له واڵتانی س������ه‌رمایه‌داریی پێش������كه‌وتووش بزووتنه‌وه‌كان و شۆڕشه پێش������كه‌وتنه‌خوازه‌کان ده‌ستیان به كاره‌كانیان ك������رد و بزووتنه‌وه‌ی ئازادیی ئافره‌تانیش گه‌یش������ته لووتكه و فراوانتر بوو .له س������ااڵنی 80دووباره رۆژی 8ی مارس گرنگی و مانایه‌كی تایبه‌تی په‌یدا كرد .دووباره بابه‌ته‌كانی وه‌ك یه‌كس������انیی ئافره‌ت و پیاو له هه‌موو بواره‌كانی ژیان، نه‌مانی ره‌گه‌زپه‌رستی و پیاوساالری له خیزان و كۆمه‌ڵگه‌دا و گرنگیدان به دایكان هاتنه باس كردن. له ئه‌مری������كا و ئه‌ورووپا ئافره‌تان دژ ب������ه دابونه‌ریت و یاس������اكانی پیاوس������االرانه و یاس������اكانی توندی كلیساكان خۆپێش������اندانیان ئه‌نجام دا و داوای مافه‌كانی خۆیان كرد. بزوتنه‌وه‌ی ئافره‌تان بابه‌ته‌كانی وه‌ك مافی جیابوونه‌و مافی كوش������تنی كۆرپه و دابین كردنی كار و لێدان و ئازاردان و كه‌مكرده‌نه‌وه‌ی كاتژمێره‌كانی كاركردن و ته‌نها سه‌یركردنی ئافره‌ت بۆ كاری سێكس������ی باس و پێشنیار كرا .له سالی 1977نه‌ت������هوه یه‌كگرتووه‌كان به بڕیاریك رۆژی 8ی مارس وه‌ك رۆژی ئافره‌تان و ئاش������تیی سه‌رتاسه‌ری بۆ هاتنه نێو رۆژژمێری خوی ،ده‌ستنیشان كرد. له‌م س������ااڵنه‌دا به‌رز راگرتنی ئهم رۆژه له هه‌موو واڵتان وه‌ك رۆژی گش������تی بۆ ده‌ربڕینی ناڕه‌زایی له پاڵه‌په‌س������تۆ له س������ه‌ر ئافره‌تان ،هه‌روه‌ها رێزلێنان له‌و كه‌س������انه‌ی كه خه‌باتیان له پێناو مافی ئافره‌تدا كردووه .س������ه‌د س������ال به س������ه‌ر یه‌كه‌مین رۆژی ئافره‌ت ل������ه جیهاندا تێپهڕیوه ،بهاڵم هێشتا زۆر هۆكار ماوه‌ن كه به ناوی ئافره‌ت و داكۆكیكردن له مافی ئافره‌ت له‌م رۆژه له سه‌رانس������ه‌ری جیهاندا ده‌بێت پاڵپشتیان لێ بكریت.
ئاداری 2012
19
ڕێژه‌ی ژنان ل ه په‌رله‌مانی واڵتانی جیهاندا واڵت
ساڵی هه‌ڵبژاردن
ژ.کورسییه‌کانی په‌رله‌مان
ژمارهی ژنان
ڕێژه‌ی ژنان
رواندا
٢٠٠٨
٨٠
٤٥
%٥٦،٣
ئه‌ندۆرا
٢٠١١
٢٨
١٤
%٥٠
سوید
٢٠١٠
٣٤٩
١٥٧
%٤٥
ئه‌فریقای باشوور
٢٠٠٩
٤٠٠
١٧٨
%٤٤،٥
شه‌یسێل
٢٠١١
٣٢
١٤
%٤٣،٨
کووبا
٢٠٠٨
٥٨٦
٢٥٣
%٤٣،٢
ئیسله‌ندا
٢٠٠٩
٦٣
٢٧
%٤٢،٩
فینله‌ندا
٢٠١١
٢٠٠
٨٥
%٤٢،٥
نیکاراگوا
٢٠١١
٩٢
٣٧
%٤٠،٢
نۆروێژ
٢٠٠٩
١٦٩
٦٧
%٣٩،٦
به‌لژیکا
٢٠١٠
١٥٠
٥٩
%٣٩،٣
هۆله‌ندا
٢٠١٠
١٥٠
٥٩
%٣٩،٣
مۆزامبیک
٢٠٠٩
٢٥٠
٩٨
%٣٩،٢
دانمارک
٢٠١١
١٧٩
٧٠
%٣٩،١
ئانگۆال
٢٠٠٨
٢٢٠
٨٥
%٣٨،٦
کۆستاریکا
٢٠١٠
٥٧
٢٢
%٣٨،٦
ئارژانتینا
٢٠١١
٢٥٧
٩٦
%٣٧،٤
ئیسپانیا
٢٠١١
٣٥٠
١٢٦
%٣٦
تانزانیا
٢٠١٠
٣٥٠
١٢٦
%٣٦
ئووگاندا
٢٠١١
٣٧٥
١٣١
%٣٤،٩
ئه‌ڵمانیا
٢٠٠٩
٦٢٢
٢٠٤
%٣٢،٨
ئێکوادۆر
٢٠٠٩
١٢٤
٤٠
%٣٢،٣
نێپاڵ
٢٠٠٨
٥٩٤
١٩٧
%٣٣،٢
نیۆزیله‌ندا
٢٠١١
١٢١
٣٩
%٣٢،٢
برووندی
٢٠١٠
١٠٦
٣٤
%٣٢،١
ڕووسی سپی
٢٠٠٨
١١٠
٣٥
%٣١،٨
مه‌کدۆنیا
٢٠١١
١٢٣
٣٨
%٣٠،٩
تیمووری ڕۆژهه‌اڵت
٢٠٠٧
٦٥
١٩
%٢٩،٢
ترینیداد و تووباگۆ
٢٠١٠
٤٢
١٢
%٢٨،٦
20هه‌ڵبژاردن ژماره ()19
سوئیسڕا
٢٠١١
٢٠٠
٥٧
%٢٨،٥
نه‌مسا (ئوتریش)
٢٠٠٨
١٨٣
٥١
%٢٧،٩
ئێتیووپیا
٢٠١٠
٥٤٧
١٥٢
%٢٧،٨
ئه‌فغانستان
٢٠١٠
٢٤٩
٦٩
%٢٧،٧
پورتۆگال
٢٠١١
٢٣٠
٦١
%٢٦،٥
سوودانی باشوور
٢٠١١
٣٣٢
٨٨
%٢٦،٥
تونس
٢٠١١
٢١٧
٥٧
%٢٦،٣
مێکزیک
٢٠٠٩
٥٠٠
١٣١
%٢٦،٢
مۆناکۆ
٢٠٠٨
٢٣
٦
%٢٦،١
بۆلیڤیا
٢٠٠٩
١٣٠
٣٣
%٢٥،٤
ئێراق
٢٠١٠
٣٢٥
٨٢
%٢٥،٢
هه‌رێمی کوردستان*
٢٠٠٩
١١١
٤٠
%36
سوودان
٢٠١٠
٣٤٦
٨٧
%٢٥،١
الئۆس
٢٠١١
١٣٢
٣٣
%٢٥
ئوسترالیا
٢٠١٠
١٥٠
٣٧
%٢٤،٧
که‌نه‌دا
٢٠١١
٣٠٨
٧٦
%٢٤،٧
نامیبیا
٢٠٠٩
٧٨
١٩
%٢٤،٤
فیه‌تنام
٢٠١١
٥٠٠
١٢٢
%٢٤،٤
لێسێتۆ
٢٠٠٧
١٢٠
٢٩
%٢٤،٢
لیختێنشتاین
٢٠٠٩
٢٥
٦
%٢٤
پۆڵۆنیا
٢٠١١
٤٦٠
١١٠
%٢٣،٩
کرۆواتیا
٢٠٠٧
١٥٣
٣٦
%٢٣،٥
قرقیزستان
٢٠١٠
١٢٠
٢٨
%٢٣،٣
سێنێگاڵ
٢٠٠٧
١٥٠
٣٤
%٢٢،٧
پاکستان
٢٠٠٨
٣٤٢
٧٦
%٢٢،٢
سه‌نگاپووڕ
٢٠١١
٩٠
٢٠
%٢٢،٢
مۆریتانی
٢٠٠٦
٩٥
٢١
%٢٢،١
فیلیپین
٢٠١٠
٢٨٠
٦٢
%٢٢،١
کۆماری چێک
٢٠١٠
٢٠٠
٤٤
%٢٢
ئێریتره
١٩٩٤
١٥٠
٣٣
%٢٢
بریتانیا
٢٠١٠
٦٥٠
١٤٣
%٢٢
ئووزبه‌کستان
٢٠٠٩
١٥٠
٣٣
%٢٢
سێربستان
٢٠٠٨
٢٥٠
٥٤
%٢١،٦
پێرۆ
٢٠١١
١٣٠
٢٨
%٢١،٥
ئاداری 2012
21
چین
٢٠٠٨
٢٩٨٧
٦٣٧
%٢١،٣
ئیتالیا
٢٠٠٨
٦٣٠
١٣٤
%٢١،٣
کامبۆجیا
٢٠٠٨
١٢٣
٢٦
%٢١،١
لێتله‌ند
٢٠١١
١٠٠
٢١
%٢١
بولگاریا
٢٠٠٩
٢٤٠
٥٠
%٢٠،٨
کاپ ڤێرد
٢٠١١
٧٢
١٥
%٢٠،٨
دۆمێنیکه‌ن
٢٠١٠
١٨٣
٣٨
%٢٠،٨
ماالوی
٢٠٠٩
١٩٢
٤٠
%٢٠،٨
لۆگزامبورگ
٢٠٠٩
٦٠
١٢
%٢٠
ئێستله‌ندا
٢٠١١
١٠١
٢٠
%١٩،٨
ئیسرائیل
٢٠٠٩
١٢٠
٢٣
%١٩،٢
لیتاون
٢٠٠٨
١٤١
٢٧
%١٩،١
ئێل سالڤادۆر
٢٠٠٩
٨٤
١٦
%١٩
تاجیکستان
٢٠١٠
٦٣
١٢
%١٩
فرانسه
٢٠٠٧
٥٧٧
١٠٩
%١٨،٩
ماوریتیۆس
٢٠١٠
٦٩
١٣
%١٨،٨
مۆڵداڤیا
٢٠١٠
١٠١
١٩
%١٨،٨
به‌نگالدێش
٢٠٠٨
٣٤٥
٦٤
%١٨،٦
هۆندووڕاس
٢٠٠٩
١٢٨
٢٣
%١٨
ئه‌ندونێزیا
٢٠٠٩
٥٦٠
١٠١
%١٨
کازاخستان
٢٠٠٧
١٠٧
١٩
%١٧،٨
ئیماراتی عه‌ره‌بی
٢٠١١
٤٠
٧
%١٧،٥
یوونان
٢٠٠٩
٣٠٠
٥٢
%١٧،٣
ڤێنێزووئێال
٢٠١٠
١٦٥
٢٨
%١٧
ئهمریکا
٢٠١٠
٤٣٤
٧٣
%١٦،٨
تورکمه‌نستان
٢٠٠٨
١٢٥
٢١
%١٦،٨
بۆسنیا و هێرسوگۆڤینا
٢٠١٠
٤٢
٧
%١٦،٧
مه‌راکش
٢٠١١
٣٩٥
٦٦
%١٦،٧
سان مارینۆ
٢٠٠٨
٦٠
١٠
%١٦،٧
ئه‌ڵبانیا
٢٠٠٩
١٤٠
٢٣
%١٦،٤
ئازه‌ربایجان
٢٠١٠
١٢٥
٢٠
%١٦
سڵۆڤاکیا
٢٠١٠
١٥٠
٢٤
%١٦
تایله‌ند
٢٠١١
٥٠٠
٧٩
%١٥،٨
کۆریای باکوور
٢٠٠٩
٦٨٧
١٠٧
%١٥،٦
22هه‌ڵبژاردن ژماره ()19
بوورکینا فاسۆ
٢٠٠٧
١١١
١٧
%١٥،٣
ئۆڕووگۆا
٢٠٠٩
٩٩
١٥
%١٥،٢
ئیرله‌ندا
٢٠١١
١٦٦
٢٥
%١٥،١
زیمبابوێ
٢٠٠٨
٢١٤
٣٢
%١٥
گابۆن
٢٠٠٩
١١٦
١٧
%١٤،٧
کۆریای باشوور
٢٠٠٨
٢٩٩
٤٤
%١٤،٧
سڵۆڤانیا
٢٠٠٨
٩٠
١٣
%١٤،٤
شیلی
٢٠٠٩
١٢٠
١٧
%١٤،٢
ڕووسیا
٢٠٠٧
٤٥٠
٦٣
%١٤
کامێروون
٢٠٠٧
١٨٠
٢٥
%١٣،٩
جیبووتی
٢٠٠٨
٦٥
٩
%١٣،٨
سوازیله‌ند
٢٠٠٨
٦٦
٩
%١٣،٦
گرێنادا
٢٠٠٨
١٥
٢
%١٣،٣
جامائیکا
٢٠٠٧
٦٠
٨
%١٣،٣
نیجێر
٢٠١١
١١٣
١٥
%١٣،٣
سیێرا لیۆن
٢٠٠٧
١٢١
١٦
%١٣،٢
چاد
٢٠١١
١٨٨
٢٤
%١٢،٨
کۆڵۆمبیا
٢٠١٠
١٦٦
٢١
%١٢،٧
ماداگاسکار
٢٠١٠
٢٥٦
٣٢
%١٢،٥
پاراگۆا
٢٠٠٨
٨٠
١٠
%١٢،٥
سووریا
٢٠٠٧
٢٥٠
٣١
%١٢،٤
باهاما
٢٠٠٧
٤١
٥
%١٢،٢
ڕۆمانیا
٢٠٠٨
٣٣٤
٣٨
%١١،٤
ژاپۆن
٢٠٠٩
٤٨٠
٥٤
%١١،٣
مۆنتێنێگرۆ
٢٠٠٩
٨١
٩
%١١،١
تۆگۆ
٢٠٠٧
٨١
٩
%١١،١
زامبیا
٢٠١١
١٥٥
١٧
%١١
هندوستان
٢٠٠٩
٥٤٥
٥٩
%١٠،٨
ئۆردۆن
٢٠١٠
١٢٠
١٣
%١٠،٨
قبرس
٢٠١١
٥٦
٦
%١٠،٧
مالی
٢٠٠٧
١٤٧
١٥
%١٠،٢
به‌حرێن
٢٠١١
٤٠
٤
%١٠
باربادۆس
٢٠٠٨
٣٠
٣
%١٠
ئێکوادۆر
٢٠٠٨
١٠٠
١٠
%١٠
ئاداری 2012
23
گووئینیا
٢٠٠٨
١٠٠
١٠
%١٠
مالیزیا
٢٠٠٨
٢٢٢
٢٢
%٩،٩
کێنیا
٢٠٠٧
٢٢٤
٢٢
%٩،٨
سوورینام
٢٠١٠
٥١
٥
%٩،٨
ئه‌رمه‌نستان
٢٠٠٧
١٣١
١٢
%٩،٢
هه‌نگاریا
٢٠١٠
٣٨٦
٣٥
%٩،١
مالتا
٢٠٠٨
٦٩
٦
%٨،٧
به‌رازیل
٢٠١٠
٥١٣
٤٤
%٨،٦
بووتان
٢٠٠٨
٤٧
٤
%٨،٥
پاناما
٢٠٠٩
٧١
٦
%٨،٥
بێنین
٢٠١١
٨٣
٧
%٨،٤
غه‌نا
٢٠٠٨
٢٣٠
١٩
%٨،٣
ئووکراینا
٢٠٠٧
٤٥٠
٣٦
%٨
بۆتسوانا
٢٠٠٨
٦٣
٥
%٧،٩
ئه‌لجه‌زاییر
٢٠٠٧
٣٨٩
٣٠
%٧،٧
کوێت
٢٠٠٩
٦٥
٥
%٧،٧
گامبیا
٢٠٠٢
٥٣
٤
%٧،٥
کۆنگۆ
٢٠٠٧
١٣٧
١٠
%٧،٣
سۆمالیا
٢٠٠٤
٥٤٦
٣٧
%٦،٨
گورجستان
٢٠٠٨
١٣٨
٩
%٦،٥
سری النکا
٢٠١٠
٢٢٥
١٣
%٥،٨
هائیتی
٢٠١٠
٩٥
٤
%٤،٢
مه‌غوولستان
٢٠٠٨
٧٦
٣
%٣،٩
نیجێریه
٢٠١١
٣٥٢
١٣
%٣،٧
لوبنان
٢٠٠٩
١٢٨
٤
%٣،١
ئێران
٢٠٠٨
٢٩٠
٨
%٢،٨
میسر
٢٠١١
٥٠٨
١٠
%٢
عومان
٢٠١١
٨٤
١
%١،٢
یه‌مه‌ن
٢٠٠٣
٣٠١
١
%٠،٣
عه‌ره‌بستان
٢٠٠٩
١٥٠
٠
-
قه‌ته‌ر
٢٠١٠
٣٥
٠
-
* هه‌رێمی كوردستان یه‌كه‌یه‌كی سیاسی و كۆمه‌اڵیه‌تیی‌ه و به‌شێكه له جوگرافیای سیاسیی عێراق. سهرچاوه http://www.ipu.org :و http://perleman.org
24هه‌ڵبژاردن ژماره ()19
چاوپێداخشاندنه‌وه‌یه‌ك ی حزب و كاندیده‌كان حیزب و كاندیده‌كان بۆ دیموكراسی گرنگن
وه‌رگێڕانی ل ه ئینگلیزییه‌وه :ئێحسان نه‌زه‌ت مزووری كاتێ������ك ده‌توانرێت ب������ه واڵتێك بگوترێ������ت واڵتێك ی دیموكراتیک ،كه له‌ناو هه‌ڵبژاردنه‌كانیدا ڕكابه‌رییه‌كی ڕاس������ته‌قینه له نێ������وان سیاس������ه‌ته جۆراوجۆره‌كان و كاندی������ده س������ه‌ربه‌خۆكانیدا بێنێته كایه‌وه .پێویس������ته ده‌نگده‌ران ئاره‌زوویه‌كی ئازادی������ان هه‌بێت بۆ ئه‌وه‌ی بڕیار بده‌ن كه كێ ببێته نوێنه‌ریان .ته‌نها چه‌ند واڵتێكی بچووك هه‌ن كه له هه‌موو بڕیارێكدا دیموكراسی پیاده ده‌كه‌ن ،له‌به‌ر ئه‌وه‌ش بۆ هه‌موو دیموكراسییه‌كانی تر زۆر گرنگه ڕێگه‌ی جیاواز بۆ رێكخستنی سیسته‌مێكی كاریگه‌ر و دیموكراسی بۆ نوێنه‌رایه‌تیكردن بدۆزنه‌وه. حیزبه سیاس������ی و نوێنه‌ره‌كان ئهو یاریكه‌رانه‌ن كه له بواری نواندنی كاروباری نوێنه‌رایه‌تیدا پسپۆڕن. له بنهمای سیس������ته‌مێكی له‌م جۆره‌دا ،پێویستیی به ڕه‌زامه‌ندیی مافی بنچینه‌یی مرۆڤ ،ئازادیی ڕاده‌ربڕین، ڕێكخس������تن و ئاماده‌كاریی هه‌ڵبژاردن و ئه‌نجامدانی
كۆبوونه‌وه‌ش ههیه .س������ه‌رقاڵكردنی دانیش������تووان و ی حاڵیكردنیان له مه‌سه‌له سیاسییه ئاڵۆزه‌كان تاڕاده‌یه‌ك زۆر به توانای حیزبه سیاس������ییه‌كانه‌وه بهنده ،ئه‌ویش ی به‌چاالکک������ردن و ڕۆش������نبیركردن و ڕوونكردن������هوه ئاره‌زووی هه‌ڵبژاردنی حیزبی سیاس������ی و گه‌یاندنیان به ڕای گش������تی .حیزبه سیاس������ییه‌كان و كاندیده‌كان ته‌نها ده‌توانن له‌و شوێنانه ئهو ڕۆاڵنه بگێڕن ،كه تیایدا له كاركردن و ڕێكخستندا ئازادن.
حیزب ه سیاسییه‌كان
حیزبی سیاسی بریتییه له كۆمهڵه خه‌ڵكێكی ڕێكخراو كه النیكه‌م هه‌مان ئهو مه‌به‌ست و ئاره‌زووانه‌یان ههیه كه حیزبه‌كه‌یان هه‌یه‌تی .حیزبی سیاسی به‌دوای ئه‌وه‌دا ده‌گه‌ڕێت كه به هۆی كاندی������ده هه‌ڵبژێردراوه‌كانییه‌و‌ه كاریگه‌ری بخاته س������ه‌ر سیاسه‌تی گش������تی .ته‌نانه‌ت
ئاداری 2012
25
ئه‌گه‌ر ناس������اندنی كاندیده‌كان و هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردن و ئ������هو كردارانه‌بن ،كه ل������ه هه‌ڵبژاردندا زۆر دیار و به‌رچاوب������ن .ل������ه كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی دیموكراتی������دا ،حیزبه سیاس������ییه‌كان زۆر رۆڵی گرنگتر ده‌گێ������ڕن ،هه‌روه‌ها ناوبژیوانی ده‌ستوورییش������ن که له نێ������وان كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی و ئه‌وانه‌ی بڕیاره‌كان ده‌رده‌كه‌ن و جێبه‌جێیان ده‌كه‌ن .به‌مه‌ش داواكاریی ئه‌ندام و الیه‌نگرانی خۆیان له نوێنه‌رایه‌تیكردن له‌ناو په‌رله‌مان و حكوومه‌تدا به‌هێز ده‌كه‌ن. ئه‌ركی س������ه‌ره‌كیی حیزبه سیاس������ییه‌كان له‌مانه‌ی خوارهوه پێك دێن: -١كۆبوون������هوه و گفتوگۆكردن������ی ئ������هو كێش������ه و پێداویس������تییانه‌ی ك������ه له‌الیه‌ن ئه‌ن������دام و الیه‌نگراندا تاووتوێ ده‌كرێن. -٢ڕۆشنبیركردن و به‌كۆمه‌اڵیه‌تیكردنی ده‌نگده‌ران و دانیش������تووان له پیاده‌كردنی سیسته‌می سیاسی و هه‌ڵبژاردندا ،هه‌روه‌ها گش������تگیركردنی به‌ها سیاسییه گشتییه‌كانیش. -٣هاوس������ه‌نگكردنی داواكاریی������ه پێچه‌وانه‌كان و گۆڕینیان بۆ سیاسه‌ته گشتییه‌كان. -٤هان������دان و كاراكردن������ی هاوواڵتی������ان ب������ۆ به‌ش������داریپێكردنیان ل������ه بڕی������اره سیاس������ییه‌كان و گواس������تنه‌وه‌ی ڕا و بۆچوونیان بۆ ئاره‌زووه سیاسییه په‌ره‌سه‌ندووه‌كان. -٥گه‌یاندنی بیروڕای سیاسی له هاوواڵتیانهوه بۆ حكوومه‌ت. -٦دامه‌زراندن و مه‌شقپێكردنی كاندیده‌كان بۆ ناو داموده‌زگا گشتییه‌كان.
26هه‌ڵبژاردن ژماره ()19
ئه‌ركی ناوخۆی حیزبه سیاسییه‌كان
ئ������ه‌رك و كرداری ناوخ������ۆی هه‌ر یه‌ک ل������ه حیزبه ی سیاسییه‌كان وه‌ك (سیسته‌می هه‌ڵبژاردن ،كولتوور سیاسی ،كاروباره یاسایییه‌كان و هتد ،)...تاڕاده‌یه‌ك ی ب������ه هۆی ئهو هێزانه‌وه دیاری ده‌كرێن كه له دهرهوه ی حیزبه سیاس������ییه‌كانن ،بهاڵم ئهم كاره زیاتر به هۆ پرۆسه ناوخۆیییه‌كانه‌وه ده‌كرێت .ئهو فاكته‌رانه‌ی كه له الیه‌ن سه‌ركرده و كه‌سانی ناو حیزبه سیاسییه‌كانه‌و‌ه كاریگه‌ری ده‌كه‌نه س������ه‌ر كه‌س������ایه‌تیی س������ه‌ركرده و كه‌سانی ناو حیزبه‌كه ،بریتین له كاره ئایدۆلۆژییه‌كان ی و مێژووی������ی حیزبه‌كه ،هه‌روه‌ها كولتووری سیاس������ی ناوخۆیی. ی ئه‌گه‌ر حیزبێكی سیاس������ی حه‌ز له پرنس������یپه‌كان دیموكراس������ی بكات بۆ ئ������ه‌وه‌ی بنه‌ماكانی هه‌ڵبژاردن ی له‌ن������او حیزبه‌كه‌یدا په‌یڕه‌و بكرێ������ت ،ئه‌وا ڕهنگه كار پڕاكتیكی وه‌ك پرۆس������هی ڕاوێژكاری و زانیاری سه‌یر بكرێن ،پێكهاته و یاساكانی ناوخۆ ( فه‌رمی و نافه‌رمی) ی شه‌فافییه‌ت له‌ناو بۆ ڕێكخس������تن و بڕیاردان و بوون ێ حیزبه‌كه‌دا له هه‌م������وو ئاس������ته‌كاندا گرنگن .ده‌كر ئه‌ندامان������ی حیزبه‌كه رۆڵی زیاتری بڕی������اردان ببینن، ی وه‌ك به‌ش������داریكردن له هه‌ڵبژاردنه‌كاندا بۆ ش������وێن ی س������ه‌ركردایه‌تی یان ده‌ستنیش������انكردنی كاندیده‌كان حیزبه‌كه ب������ۆ هه‌ڵبژاردنه‌كانی داهاتوو .هه‌ر به‌هه‌مان ی ش������ێوه زۆربه‌ی حیزب������ه‌كان به ب������ۆ زیادكردنی رۆڵ ی ناو حیزبه‌كانیان الساییانه‌ی گرووپه تازه هاتووه‌كان چاالكانه كار ده‌كه‌ن.
كاندید ه سه‌ربه‌خۆكان
زۆر چوارچێ������وه‌ی یاس������ایی هه‌ن ك������ه ڕێگه ده‌ده‌ن كاندی������ده‌كان ڕكاب������ه‌ری بك������ه‌ن و ن������اوی خۆی������ان له هه‌ڵبژاردنه‌كاندا تۆمار بك������ه‌ن ،ئه‌گه‌رچی له‌الیه‌ن هیچ حیزبێكی سیاس������ییه‌وه هه‌ڵنه‌بژێردرابن .ڕۆڵی كاندیده س������ه‌ربه‌خۆكان له ناو ئهو واڵتانه‌ی كه فره سیسته‌می هه‌ڵبژاردنی������ان ههیه ،زۆر گرنگتره ل������هو واڵتانه‌ی كه سیسته‌مێكی هاوڕێژه‌یییان ههیه ،بهاڵم به‌هه‌مان شێوه كاندیده س������ه‌ربه‌خۆكان ده‌كرێ له زۆربه‌ی سیستهمه هاوڕێژه‌یییه‌كاندا ڕۆڵێكی تریان هه‌بێت .ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر كاندیده سه‌ربه‌خۆكان نه‌توانن ڕكابه‌ری له هه‌ڵبژاردنێكدا بكه‌ن ،ڕهنگه هێشتا كه‌سانێك له ئه‌نجومه‌نی یاسادانان هه‌بن كه سه‌ربه هیچ حیزبێكی سیاسی نه‌بن.
واڵتان یاسای جۆراوجۆریان ههیه بۆ هه‌ر حاڵه‌تێك كه به‌سه‌ر كورسییه‌كی په‌رله‌مانیدا بێته پێش ،هه‌روه‌ك ئهو حاڵه‌ته‌ی كه ئه‌ندامێك واز له كورسییه‌كه‌ی بهێنێت، یان له‌الیه‌ن حیزبه سیاسییه‌كه‌یه‌وه دوور بخرێته‌وه .له هه‌ن������دێ واڵتدا كاتێك كه كورس������ییه‌كه له‌الیه‌ن حیزبه سیاس������ییه‌كه‌وه پڕبكرێته‌وه یان ب������ه به‌تاڵی بهێڵێته‌وه، یانیش له‌واده‌ی هه‌ڵبژاردنێكی ته‌واوكاریدا پڕ بكاتهوه، نوێنه‌ره‌كه ده‌توانێت له كورسییه‌كه‌ی بمێنێته‌وه.
گره‌وکاره گرنگه‌كان ل ه هه‌ڵبژاردنه‌كاندا
كاندید و حیزبه سیاس������ییه‌كان له هه‌ڵبژاردنه‌كاندا ی گره‌وکه‌ری گرنگن .ئه‌وان تاكه كه‌س������ن كه ڕكابه‌ر ی له‌س������ه‌ر دام������وده‌زگا گش������تییه‌كان و جێبه‌جێكردن ی بانگه‌ش������ه ده‌كه‌ن و هه‌وڵیش ده‌ده‌ن خه‌ڵك هه‌ڵمه‌ت ی كه ڕازیبكه‌ن كه ده‌نگیان پ������ێ بده‌ن .ئهو ئه‌گه‌رانه ئ������ه‌وان پێیان وایه ل������ه هه‌ڵبژاردنه‌كاندا بهێننه‌كایه‌وه ی ی داموده‌زگاكان و دروستكردن بریتین له :به‌ده‌سهێنان ی یاسایی، ی ژینگه‌یه‌ك ی باوه‌ڕپێكراو به‌پێ ئۆپۆزسیۆنێك ی له ناو واڵتدا ،كه له به‌ڕێوه‌بردن ی و كولتوور سیاس ی هه‌ڵبژاردنه‌كان������دا بێته كایه‌وه. و ده‌رئه‌نجامه‌كان������ ی ی دوائه‌نجام ی ت������رهوه ،دیاریكردن������ ل������ه ڕوانگه‌یه‌ك هه‌ڵبژاردنه‌ك������ه ل������ه ده‌س������ت حیزبه سیاس������ییه‌كان ی و كاندیده‌كاندای������ه .ئه‌گ������ه‌ر ئ������ه‌وان ئه‌نجامه‌كان������ یو ی هه‌س������تكردن به ساخته‌كار هه‌ڵبژاردنیان به‌هۆ كردار‌ه ناڕیكه‌كان له ن������او هه‌ڵبژاردندا قبوڵ نه‌كرد، ی ی ئه‌نجومه‌ن ی ئه‌نجام ئه‌وا هه‌ڕه‌ش‌ه لهسهر شه‌رعییه‌ت یاسادانان یان حكوومه‌ت ههیه. هه‌روه‌ه������ا به‌هه‌مان ش������ێوه حی������زب و كاندیده‌كان ئ������هو یاریكه‌رانه‌ن كه ڕۆڵێكی گرنگی������ان له تێكدان و وێرانكردن������دا ههیه .پراكتیزه‌كانی ده‌نگكڕین و دارایی نایاس������ایی حیزب و باڵوبوونه‌وه‌ی ناوبانگی خراپ و قس������هی ڕق و كیناویی و تۆقاندنی ده‌نگده‌ران له‌الیه‌ن كاربه‌ده‌ستانی حیزب و گه‌نده‌ڵی له بڕیاردان و نه‌هێشتنی سیس������تماتیكی هه‌ندێ كه‌رتی دیاریكراوی ده‌ستوریی كۆمهڵگه ،ئهم كۆمهڵه ش������ته زیاتر هه‌ڕه‌شه‌ن بۆ سه‌ر پرۆسه‌ی سیاس������ی وه‌ك له وه‌ی یارمه‌تیده‌ربن .یاسا و كاره‌كان������ی هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردن و كۆكردنه‌وه‌ی پاره و كاركردنی حیزبه سیاسییه‌كان بۆ بچووككردنه‌وه‌ی
كاریگه‌ریی گرنگی شێواندنی حیزبه سیاسییه‌كان له‌و ی كاته‌ی كه بۆ ڕكابه‌ریكردن له هه‌ڵبژاردنه‌كاندا ئازادی زیاتریان پێده‌ده‌ن.
حیزب و كاندیده‌كان له ده‌سه‌اڵتدا
به‌پێی سه‌ركه‌وتنی هه‌ڵبژاردنه‌كان ،حیزبه سیاسی و كاندیده‌كان ،حكوومه‌ت یان ئۆپۆزسیۆنی یاسادانان ی له واڵتێكدا پێكدێنن .سیسته‌می هه‌ڵبژاردن فاكته‌رێك گرنگ������ه به‌وه‌ی كه دی������اری ده‌كات ،چ������ۆن ده‌نگه‌كان بكرێن������ه داوای ش������ه‌رعی ،ب������ه‌اڵم چانس������ی حیزب و ی كاندی������ده‌كان له هه‌ڵمه‌ت������ی هه‌ڵب������ژاردن و بنیادنان یه‌كڕیزی و هاوپه‌یمانیه‌تیی پێش هه‌ڵبژاردندا به‌هه‌مان شێوه كاریگه‌رییان له‌س������ه‌ر ئه‌نجامی كۆتاییدا ههیه. په‌یوه‌ندییه‌كان������ی نێوان نوێن������ه‌ره هه‌ڵبژێردراوه‌كان و حیزبه سیاسی و كاروباره ناوخۆیییه‌كانی ناو حیزب و مه‌شقپێكردن و ئهو سه‌رچاوانه‌ی كه له‌به‌رده‌ستیانن، ی له ش������ێوازی یاس������ادانان و بودج‌ه و سیاسه‌ته‌كان حكوومه‌تدا یارمه‌تییان ده‌ده‌ن. سهرچاوهhttp://aceproject.org :
ئاداری 2012
27
هێزا بێ توندوتیژی د هه‌لبژارتن و خۆنیشاندان و كاودانێن دژواردا
ئا :عزه‌ت یوسف (مه‌هاتما غاندی) دبێژیت( :ناتوندوتیژی مه‌زنترین هێزا مرۆڤایه‌تیێیه). كه‌واته ناتوندوتیژی هێزه و توندوتیژی هوڤاتیه .هێزا ئه‌نتی توندوتیژی پترا كاریگه‌ر و به‌رهه‌مداره ،به‌روڤاژی هێ������زا ب توندوتیژی ك������و برینێن ك������ور و كارتێكرنه‌كا نه‌رێن������ی و دوژمنكاریا دومدرێژ ل پ������اش خۆ دهێلیت. ئه‌گه‌ر كه‌س������انه‌كی یان ئالیه‌ك������ی باوه‌ری ب خۆ و كار و چاالكیێن خۆ و س������ی ڤی و باكگراوندێ خۆ هه‌بیت، په‌نایێ بۆ به‌ر زه‌غه‌لیێ و چه‌پ و چیڕیێ و توندوتیژیێ نابه‌ت ،به‌لكو دێ بیته رێڤینگێ كاروانێ پێشبركێ و دێ رێ������كا مودێرن گریت و خۆ هاڤێته د گه‌ڕا هه‌لبژارتنێ و ده‌نگدانێ و دێ كانزایێ خۆ یێ ره‌س������ه‌ن نیاسیت و ژ سه‌رنه‌كه‌فتنێ ژی ڤه‌ناجنقیت.
28هه‌ڵبژاردن ژماره ()19
ئه‌گه‌ر كار ب خلمه‌ت خۆشی و ته‌نایی برێڤه بچیت هیچ پێتڤی ناك������ه‌ت زۆری و كوته‌كی بهێته بكارئینان، چونك������ی مێژوویا ن������وو و یا كه‌ڤنژی س������ه‌لماندیه ئهو ده‌ستهه‌التا ب زۆری بهێت ب زۆری دێ دچیت. ئه‌ڤ������ه چه‌ند نمونه و دیمه‌نن ل س������ه‌ر هه‌لبژارتن و خۆنیشاندانێن ئارام و ره‌تكرنا توندوتیژیێ د كاودانێن سه‌خت و گراندا. داخستنا سندۆقا فیشه‌كان و ڤه‌كرنا سندۆقا ده‌نگـان (جێمـ������ی كارته‌ر) س������ه‌رۆكێ ئه‌مه‌ریكا د س������الێن حه‌فتێیان������دا ،گه‌ل������ه‌ك س������ه‌ربۆر و پێزانی������ن د بیاڤێن هه‌لبژارتناندا هه‌بوون ،دیار كر كو د شه‌رێن ناڤخۆیی ێ بۆ د ناڤبه‌را دوو ئالیان یان پتر ،هه‌ر ئالیه‌ك قه‌ناعه‌ت
خۆ چێدكه‌ت و دبێژیت ئه‌زێ راس������تم و ملله‌ت ل گه‌ل منه و پشته‌ڤانێ منه . ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ ئالیێن شه‌ردار پروسێسه‌كا هه‌لبژاتنان ساز بكه‌ن ،هه‌لبژاتنه‌كا پاقژ و بژین ،ده‌لیڤا وه‌كهه‌ڤیێ بۆ هه‌ر ئالیه‌كی د هه‌وا هه‌لبژاتناندا هه‌بیت ،ده‌نگده‌ر ب ح������ه‌زا خۆ ده‌نگ بده‌ت ،خاپاندنێ نه‌كه‌ن ،ئه‌نجامی ب ش������ه‌ره‌فمه‌ندی قه‌بیل بكه‌ن ،واته سندۆقا فیشه‌كان ب س������ندوقا ده‌نگان ئالوگۆر بكه‌ن ،دێ قه‌نج زانن كا كیژ ئالیێ راس������ته و جه‌ماوه‌ر ل گه‌له و ئاگرێ شه‌رێ ناڤخۆییژی هه‌لنابیت.
ناتوندوتیژی د هه‌لبژاتناندا
ل ساال ،1986ده‌مێ (فرناندۆ ماركوس) پێكول كری هه‌لبژارتنان ساخته بكه‌ت ،داكو ل سه‌رۆكاتیا فلیپینێدا دوم بك������ه‌ت ،دوو به‌تالیۆنێن س������وپای ن������ه‌رازی بوون و پشته‌ڕێ كه‌تن .ماركوسی هنده‌ك هێزێن دی یێن سوپای ره‌وانه كرن داكو ئه‌ڤان دوو به‌تالیۆنان ژناڤ ببه‌ن. پت������ر ژ نیڤ ملیۆن ژ خه‌لكێ س������ڤیل و بێ چه‌ك خۆ كرنه دیوار و چه‌پ������ه‌ر و ل هه‌مبه‌ر هێزێن ره‌وانه‌كری راوه‌س������تیان و نه‌هێالن هێزێن س������وپای و تانكێن وان بگه‌هنه ده‌ڤه‌را مه‌ره‌مژێكری .خه‌لكی خۆ ل به‌ر تانكان درێژكرن و نه‌هێالن بلڤن .ئولداره‌كا كریس������تیانی خۆ هاڤێته به‌ر تانكه‌كێ و دوعا بۆ خۆ كرن .لێخۆرێ تانكێ هندی هاته خۆ نه‌ش������یا ویژدان������ا خۆ خراب بكه‌ت و د جهدا چه‌قی و نه‌لڤی .به‌لێ ئه‌گه‌ر هاتبا س������ه‌ربازه‌كی پشته‌ڕێ ب چه‌كێ خۆ یێ ئۆتۆماتیك ته‌ق������ه كربا ،دا ش������ول خراب بیت و دابیت������ه كاره‌س������ات و (ماركوس) ژی دا ب س������ه‌ركه‌ڤیت .ل������ێ چه‌ك نه‌هاته بكارئینان ،توندوتیژی نه‌هاته بكارئینان ،یا ماركوسی دڤیا نه‌هاته ئه‌نجام������دان ،س������ه‌ره‌نجام ماركوس كه‌ت و شه‌رعیه‌ت ب سه‌ركه‌ت.
سازكرین ،فه‌رمان بۆ هێزێن ئاسایشا ئه‌ڤی وه‌التی هات كو ته‌قێ بكه‌ن و خۆنیشانده‌ران په‌رش و به‌الڤ بكه‌ن. هێزێن ئاسایشێ چاڤه‌رێی هێجه‌ته‌كێ بوون كو هنده‌ك ره‌فتارێ������ن ناڕه‌وا وه‌كو به‌ر تێوه‌ركرن ،یان نارنجوك و مولوتۆڤ هاڤێتن یان ژی دوكان ش������ه‌الندن په‌یدا ببن، دا بۆ وان وه‌كو بیانوو بهه‌لكه‌ڤیت و خۆنیش������انده‌ران ب هێزا چه‌كی ته‌راوبه‌را بكه‌ن .به‌لێ ئه‌ڤ كاره په‌یدا نه‌بوو و خۆنیشاندانه‌كا ته‌نا و ئارام بوو و چ ره‌فتارێن خرابژی په‌یدا نه‌بوون ،له‌وا پالنا رژێما كۆمۆنیس������ت سه‌رنه‌گرت و به‌رنه‌گرت و پۆلیس و سوپا بێ به‌رسڤ مان و هه‌ر زوو رژێم هه‌رفت. (خۆنیشاندانێن ته‌نا و ئارام زوو به‌ری دگرن و خۆنیشادانێن دژوار و چه‌كدارژی هه‌ر زوو دهێن قوتبركرن)
ئوودا گه‌رم
س������ه‌لڤادۆر دی -مادریگا كه‌سانه‌كێ ئیسپانی بوو. ئاخفتنكه‌رێ سه‌رۆكێ لیژنا فاشال چه‌كدانانێ ل كۆما نه‌ته‌وه‌یان (عصبة االمم) ل سالێن سیهان بوو. دی -مادریگا د یاداشتێن خۆدا نڤێسیه: ئهم س������ه‌رنه‌كه‌فتین ،چونكی مه ژ دوماهیه‌كا شاش ده‌ستپێكر( ،مه عه‌ره‌بانه دانا به‌ر هه‌سپی) .ل ده‌ڤه‌ره‌كا پڕ دوژمنكاری و بێ باوه‌ری گه‌له‌كا ب زه‌حمه‌ته بێژی‌ه خه‌لكه‌كی چه‌كێ خۆ دانن ،هه‌روه‌كو ل زڤستانه‌كا سڕ و سه‌قه‌م و به‌فراوی دبێژیه ئه‌وی خه‌لكی قاپیتێن خۆ
خۆنیشاندانێن ته‌نا
ل پایی������زا ،1989ده‌م������ێ ب هه‌زاره‌ها ژ خه‌لكێ سڤیلێ (ئه‌لمانیا ڕۆژهه‌الت) دارژیاینه سه‌ر جادان و خۆنیشادان دژی رژێما كۆمۆنیست
ئاداری 2012
29
دان������ن .به‌لێ ئه‌گه‌ر تۆ ژووره‌كا گه‌رم بۆ ئه‌وان مرۆڤان دابین بكه‌ی هه‌ر ئهو بخۆ دێ قاپیتێ خۆ دانن و پێتڤی چ لیژنا و شیره‌تان ناكه‌ت.
شوره‌شا پرته‌قالی
ل ده‌س������تپێكا س������اال ،2005ب س������ه‌دان هه‌زار ژ خه‌لك������ێ ئوكرانیا ب ئاوایه‌كێ هێمنانه خۆنیش������اندان كرن كو ب شوره‌ش������ا پرتقالی هاته نیاس������ین و شیان سس������ته‌مێ حكومرانیێ بگهورن ،لێ پاش بورینا پێنج س������االن ده‌نگده‌رێن ئه‌ڤی وه‌التی ش������یان س������ه‌روكێ شوره‌شێ (فیكتۆر یوش������ینكۆ) و دویفرا شه‌ریكا وی (یولیا تیموشینكۆ)ژی البده‌ن .ئهڤه هه‌می ب هه‌لبژاتن و رێكێن ئاشتیانه و دوور ژ توندوتیژیێ و كارێن دژوار هاته روودان.
د قه‌ومی������ن ،ته چ پێرابوون نه‌كرن ،بۆچی ته وی ده‌می خۆ نه‌رازی نه‌كر؟). ێ ێ خۆدا پشكدارێن كۆنگرێ و گۆت( :ك خڕۆچۆڤی به‌ر ێ ل وێره‌كیا خۆ دانه‌نا و ێ پ ێ كه‌س������ ئهڤه نڤێس������ییه؟) ،ل ێ هه‌می ژ ترسادا بێده‌نگ و كڕ بوون و كه‌س نه‌وێریا سه‌ر خۆ ڕاكه‌ت. ئینا خڕۆچۆڤی گۆت( :ئه‌ز ژی وه‌كی هه‌وه!!).
ێ خۆ بگره ده‌ڤ
ێ ل (ئه‌لمانیا ێ ش������یره‌تكاری ێ هه‌لبژاتنێن پۆست ل ده‌م ێ سوس������یال ڕۆژئاڤ������ا) ل ئ������ادارا س������اال ،1983كاندید ێ پارتا ێ ل پێش كاندید دیموكرات (هانز ڤوگێل) ب كێمه‌ك دیموكراتا كریس������تیانی (هیلموت ك������ول) بوو ،ئه‌وی ده‌می ێ ێ په‌سه‌ند (لیونێد بریجنێڤ) ڕاگه‌هاند كو (ڤوگێل) كاندید ێ كاریگه‌ری ل سه‌ر ده‌نگده‌ران كر ێ ئاخفتن مۆسكۆیه ،ئه‌ڤ و د ئه‌نجامدا ده‌نگێن (ڤوگێل)ی كێم بوون و س������ه‌ركه‌فتن ژ ده‌ستدا. ێ دزانیت ،ئه‌گه‌ر ئاخفتنا ت ه (ده‌رفه‌ت ئاخفتن ێ خۆ بگری ێ نه‌رێنی كر ،یا باشتر ئهوه ده‌ڤ كار و ن ه ئاخڤی)
نمونه‌یا زیندی
خڕۆچۆڤ و ستالین
ێ پارتا كۆمۆنس������تا سوڤیه‌تی ،ئه‌وا ل ێ ی ێ 20 ل كۆنگر ێ ل مۆسكۆیا پایته‌خت هاتی‌ه گرێدان( ،نیكیتا ئادارا 1956 خڕۆچۆڤ) په‌یڤه‌كا گرنگ و دیرۆكی پێش������كێش كر و تێدا ێ و كریارێن ستالینی ،نه‌رازیبوونا خۆ هاڤێته س������تالینیزم ژ كوشتار و ته‌په‌س������ه‌ركرنا خه‌لكی و وێران و خاپۆركرنا ئابووری و ژی������ارا خه‌لكی و ه������ه‌ژاری و نه‌داریا خه‌لكی، ده‌رب������ڕی .پش������كدارێن كۆنگرێژی ب گه‌رمی ده‌س������ت بۆ قوتان. پاش������ی پارچ‌ه كاغ������ه‌زه‌ك گه‌هش������ته خڕۆچۆڤی و تێدا هاتبوو نڤێس������ین( :هه‌ڤال نیكیتا ..تۆژی ل گه‌ل س������تالینی ێ ئه‌ڤ نه‌هامه‌تی‌ه ێ بووی ده‌م لسه‌ر كورسیا ده‌س������تهه‌الت
30هه‌ڵبژاردن ژماره ()19
ل ده‌وله‌تا یه‌مه‌نێ ،كو ژمارا دانیش������توانان دگه‌هیت‌ه پتر ژ 25ملیۆن كه‌س������ان ،هوزاتی و خێله‌كی و یاس������ا ڤه‌ده‌ری تێدا ژ ڕادده‌ڤ������ه‌ده‌ره ،رێژه‌یا نه‌خوێنده‌واریێ تێدا یا مشه‌یه ،هه‌ژاری و بێكاری گه‌له‌كا زۆره ،پڕانیا خه‌لك������ێ وێ چه‌كێ بێ موله‌ت هه‌ی������ه ،بارێ ئێمناهیێ تێ������دا یێ خرابه ،ده‌وله‌ته‌كا بزۆر ئێكگرتیه ،ل باكووری حوس������ی هه‌نه ،ل باش������ووری یه‌مه‌نا كۆمۆنیستا به‌رێ ب ناڤێ (الحراك الجنوب������ی) ههیه ،زێده‌باری هه‌بوونا به‌رفره‌ها قاعیده. ئ������ه‌ڤ هه‌می خالێن خ������راب و نه‌رێن������ی نه‌بوون‌ه ێ (عه‌لی ێ به‌ر به‌ربه‌س������ت و رێگر بۆ الدانا س������ه‌رۆك ێ ئه‌ڤی خه‌لكی ب س������ه‌بر و هه‌دار عه‌بدواڵ صالح) .ل ێ دارژیان‌ه سه‌رجادان و ب رێكێن بۆ نزیكی س������اله‌ك ێ كر ،س������ه‌ره‌نجام نه‌دژوار داخازا الدانا دكتاتۆریه‌ت ێ 34ساالن حكوم كری نه‌ما و ده‌س������تهه‌التا دكتاتۆر هه‌لبژاتنه‌ك نوو هات ئه‌نجامدان.
سیسته‌می سیاسیی به‌لژیكا و :سنۆبه‌ر ته‌یب
تا ڕاده‌یه‌ك به‌لژیكا نوێی������ه و زیاتر و اڵ تێك������ی ساڵه سه‌ربه‌خویی ل������ه 180 س������ه‌ربه‌خۆیی ئ������ه‌م واڵته وه‌رگرت������ووه. له س������اڵی 1831ڕاگه‌ێیندرا و له‌الیه‌ن واڵته گه‌وره‌کانه‌و‌ه به‌فه‌رمی ناس������را .دوای سه‌رنه‌كه‌وتنی فهرهنسا له شه‌ڕی (واترلو)دا ،به‌پێی بڕیاری كۆنگ������ره‌ی (ڤییه‌نا) ،به‌لژیكا و لۆگزامبۆرگ ڕاده‌ستی هوڵه‌ندا كرا .به‌مجۆره (گیوم)ی یه‌كه‌م پاش������ای هوڵه‌ندا به پاشای س������ێ واڵتی هوڵه‌ندا ،به‌لژیكا و لۆگزامبۆرگ ناس������را .به‌تێپه‌ربوونی چه‌نده‌ها س������اڵ و ل������ه ئاكامدا ،له س������اڵی 1830دا ،به‌لژیكیی������ه‌كان ڕاپه‌ڕین و له كۆتاییدا توانییان له‌ش������كری هوڵه‌ن������دا له واڵته‌که‌یان وه‌ده‌رنێن. شۆڕشگێڕه‌كانی به‌لژیكا له 25ی مانگی ئه‌یلوولی ساڵی 1830له بروكس������ێل حكوومه‌تێكی كاتیی������ان دامه‌زراند و كۆنگره‌یه‌كیان له نوێنه‌رانی خه‌ڵك پێكهێنا .گۆنگره‌ك‌ه دوای ب������اس و لێدوان له باره‌ی لکاندنی واڵت به فه‌ره‌نس������ا یان
س������ه‌ر به‌خۆ یی به‌لژی������كا ،ده‌نگیان ب������ه س������ه‌ربه‌خۆیی دا و له س������اڵی 1830دا ،ئ������ه‌م واڵته به س������ه‌ربه‌خۆیی گه‌ییش������ت .دوای ئ������ه‌م شۆرش������ه پێكهاته‌ی سیاس������ی ئهم واڵته به‌پێی ده‌ستوور له 7ی مانگی شوباتی ساڵی 1831 ده‌سنیپاش������انكرا .ئهم ده‌س������توور‌ه تا ئێستا هه‌ژد‌ه جار پێداچوونه‌و‌ه و ده‌س������كاری كراوه و دوایین جار له س������اڵی 1988له‌گه‌ڵ گونجاندنی یاساكان و پێكهاته‌ی دانیش������تووانی به‌لژیكا جێبه‌جێكرا .ده‌ستووری ئهم واڵته ل������ه 8به‌ش و 140م������ادد‌ه پێكهات������ووه .به‌پێی ناوه‌ڕۆكی ده‌ستووری به‌لژیكا ،سه‌رچاوه‌ی ده‌سه‌اڵت ،میلله‌ته.
ده‌سه‌اڵتی به‌ڕێوه‌بردن:
مادده‌ی 60تا 91ی ده‌س������توور پهیوهسته به ده‌سه‌اڵتی به‌ڕێوه‌بردن و به‌پێی ئهم مادده‌یه ،پاش������ایه‌تیی سنووردار له‌م واڵته‌دا به منداڵی كوڕی پاشا ده‌درێت .دانیشتنی پاشا لهسهر ته‌ختی پاش������ایه‌تی له ته‌مه‌نی 18ساڵییه‌وه ،بهاڵم ئه‌گه‌ر نه‌گه‌یشتبێت‌ه ته‌مه‌نی 18ساڵی ،ئه‌وا جێگری پاشای هه‌ڵبژێردراو له‌الیه‌ن ئه‌نجوومه‌نه‌كانه‌و‌ه به ش������ێوه‌ی كاتیی ده‌توانێت ئه‌رك‌ه راس������پێردراوه‌کان ب������ه ئه‌نجام بگه‌یه‌نێت. ئه‌گه‌ر پاشا منداڵی كوڕی نه‌بوو ،ئه‌وا كه‌سێك كه خزمایه‌تی نزیكی له‌گه‌ل بنه‌ماڵه‌ی پاش������ادا هه‌بێت ،دهبێته پاشا .هه‌ر كاتێ پاشا نه‌وه‌ی كوڕی بڕا ،پاشا جێنشینی خۆی له‌گه‌ڵ ی هاتنه‌كایه‌ی ڕای ئه‌نجوومه‌كان ده‌سنیشان ده‌كات .له كات ئهمه ،كاتێ پاشا له ژیاندا بێت ،ئه‌نجوومه‌نه‌كان بۆیان نییه جێگری پاشا هه‌ڵبژێرن.
ئاداری 2012
31
بهاڵم دوای هه‌ڵبژاردنێكی تره‌وه ،ئه‌نجوومه‌ن‌ه نوێیه‌کان له ماوه‌ی دوو مانگدا ده‌توانن پاشای نوێ هه‌ڵبژێرن .پاشا له به‌رامبه‌ر هه‌ر چهشنه به‌رپرسیاریه‌تییه‌ک و ده‌ستێوه‌ردانێك رێگری یاسایی ههیه .هه‌روه‌ها پاشا پله‌ی فه‌رمانده‌ی هێزه چه‌كداره‌كانی له ده‌ستدایه .هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكی ده‌وڵه‌ت، واژۆكردنی گرێبه‌س������ته ده‌ره‌کییه‌کان ،ڕاگه‌یاندنی ش������ه‌ڕ، واژۆكردنی گرێبه‌س������تی ئاش������تی و گه‌اڵله‌كردنی یاساكان له ئه‌ركه‌كانی پاش������ای‌ه كه له‌گ������ه‌ڵ ئه‌نجوومه‌نه‌كان یا به شێوه‌یه‌كی راسته‌وخۆ ڕاده‌ستی پاشا ده‌كرێت.
ژمارهی ئه‌ندامانی ده‌وڵ������ه‌ت له ده‌یه‌كانی رابردوودا له نێوان 15تا 20وه‌زیر و وهزیره راوێژه‌كاندا بوو. له گش������ت كابینه‌كاندا هه‌وڵدراوه ك������ه ژمارهی وهزیره فره‌نسه‌وی زمان و فالمان زمانه‌کان یه‌كسان بن .له به‌لژیكا به‌پێی یاس������ا ،دادگایكردنی ئه‌ندامانی كابینه پهیوهسته به ئیزنی ئه‌نجوومه‌نی نه‌ته‌وه‌یی و دادگای بااڵی واڵت ده‌توانێت دادگایی بكرێـن ،له‌م واڵته‌دا س������ه‌ره‌ڕای ده‌وڵه‌تی ناوه‌ندی، چوار ناوچه‌ی فه‌ره‌نسی زمان ،فالنده‌ر و ئه‌ڵمانی زمان و برۆكسێل ،خاوه‌نی ده‌وڵه‌تی هه‌رێمی و ناوچه‌یین.
له سیس������ته‌می په‌رله‌مانیی به‌لژیكادا س������ه‌رۆكوه‌زیران (كه به‌پێی ده‌س������تووری به‌لژیكا پێكهێن������ه‌ری كابینه‌یه) و ئه‌ندامان������ی كابینه له نێوان نوێنه‌ران������ی ئه‌نجوومه‌نه‌كان و له كاتی پێویس������ت ،له هاوپه‌یمانیی نێوان حزبه به‌هێزه‌کان هه‌ڵده‌بژێردرێن. بهاڵم پاش������ا‌به‌پێی بارۆدوخی سیاس������یی واڵت ،ده‌نگی خه‌ڵك و رێژه‌ی ده‌نگه‌كان و ده‌س������ه‌اڵت و هێزی حزبه‌كان به ڕاوێژك������ردن له‌گه‌ڵ س������ه‌رۆكوه‌زیران و ڕاوێژكاره‌كان، یه‌كێک ل������ه نوێنهره هه‌ڵبژێردراوه‌کان بۆ س������ه‌رۆكوه‌زیری ده‌سنیشانده‌کات و بۆ پێكهێنانی كابینه ڕایده‌سپێرێت. له به‌لژیكا سه‌ره‌ڕای هاوپه‌یمانیی زمانی و فه‌رهه‌نگیی باكوور و باش������ووری واڵت ،حزبه‌كانیش له‌م دوو ناوچه‌ی‌ه وه‌كو حزبه سۆسیالیسته‌كانی فه‌ڕه‌نسی زمان له باشوور و حزبه سۆسیالیس������ته‌كانی فالمان������ی زمان له باكوور ،له كات������ی پێكهێنانی ده‌وڵه‌ت������ی هاوپه‌یمانی زۆرت������ر به ناوی بنه‌ماڵه‌یه‌كی سیاس������ی ئه‌وله‌وییه‌ت به یه‌كتر ده‌ده‌ن ،بۆیه گرووپه سوسیالیس������ته‌كان یان دیموكرات مه‌سیحییه‌كانی باكوور و باش������وور زۆرتر له كابینه‌كانی هاوپه‌یمانیی ده‌وڵه‌تدا به‌شدار ده‌بن. ده‌وڵه‌ت������ی هاوپه‌یمان������ی ل������ه به‌لژیكا ل������ه زۆرینه‌ی س������اده‌ی په‌نج������ا كۆ یه‌ك پێكدێ������ت ،بهاڵم كابینه‌كان������ی هاوپه‌یمانی ب������ۆ په‌س������ه‌ندكردنی گه‌اڵل������ه بنه‌ڕه‌تی و سه‌ره‌كییه‌کان ،پێویس������تی زۆرینه‌ی دوو له‌س������ه‌ر س������ێی پهرلهمانه .له‌م واڵته‌دا هه‌ری������ه‌ك له وه‌زیره‌كان به‌ش������ێوه‌ی جیا ده‌نگ������ی متمان������ه ل������ه ئه‌نجوومه‌ن������ه‌كان وه‌رناگرن ،به‌ڵكو په‌رله‌مان ده‌نگ به کۆی هه‌یئه‌تی ده‌وڵه‌ت ده‌دات.
ئهم ده‌سه‌اڵت‌ه پهیوهسته به دوو ئه‌نجوومه‌نی (نه‌ته‌وه‌یی و پی������ران) ،نوێنه‌رانی ئه‌نجوومه‌ن������ی نه‌ته‌وه‌یی به ده‌نگی ڕاسته‌وخۆی ئافره‌تان و پیاوانی به‌لژیكی كه ته‌مه‌نیان 21 ساڵ بێت و بۆ ماوه‌ی چوار ساڵ هه‌ڵده‌بژێردرێن .ژمارهی كورسیی نوێنه‌ران په‌یوه‌ندی ڕاسته‌وخۆی به دانیشتووانی هه‌رێم������ه جۆراوجوره‌کانه‌و‌ه ههیه .تا پێش ڕێککه‌وتننامه‌ی (سه‌ن میشێل) ژمارهی نوێنه‌رانی ئه‌نجوومه‌نی نه‌ته‌وه‌یی 212نوێنه‌ر و ئه‌نجوومه‌نی پیران 184كه‌س بوون .به‌پێی ئهم په‌سندنامه‌یه ،ژمارهی نوێنه‌رانی ئه‌نجوومه‌نی نه‌ته‌وه‌یی بۆ 150كه‌س و نوێنه‌رانی ئه‌نجوومه‌نی پیران بۆ 71كه‌س كه‌م بۆوه. له په‌یوه‌ند له‌گه‌ڵ نوێنه‌رانی به‌لژیكا له په‌رله‌مانی یه‌كێتی ئه‌ورووپادا ،س������ه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی که پاڵێوراوانی به‌شدار له هه‌ڵبژاردن������ی په‌رله‌مان������ی ئه‌ورووپا ل������ه هه‌ندێک واڵت له‌و یه‌کێتییه‌دا ده‌توانن ئه‌ندامی په‌رله‌مانی واڵتی خۆیشیان بن، بهاڵم له به‌لژیکادا تاکێ������ک ده‌توانێت ته‌نیا ئه‌ندامی یه‌کێک ل������ه په‌رله‌مانی نه‌ته‌وه‌یی واڵته‌که‌ی یان ئه‌ندامی په‌رله‌مانی
لیژنه‌ی ده‌وڵه‌ت:
32هه‌ڵبژاردن ژماره ()19
ده‌سه‌اڵتی یاسادانان:
ئه‌ورووپا بێت .به‌پێی دوایین یاس������ای هه‌موارکراو ،به‌لژیکا خاوه‌نی ٢٥کورسیی‌ه له په‌رله‌مانی ئه‌ورووپادا.
ده‌سه‌اڵتی دادوه‌ری:
مادده‌كانی 92تا 107ی ده‌س������تووری به‌لژیكا باس له‌م ده‌س������ه‌اڵت‌ه ده‌كات .دادوه‌ره‌كان له دوو ده‌س������ته پێك دێن: دادوه‌ر‌ه دانیشتووه‌كان كه به ڕێگه‌ی كێبڕكێی گرووپییه‌و‌ه ی هه‌ڵبژاردن ل������ه دادوه‌ری������دا داده‌مه‌زرێن ،هه‌روه‌ه������ا دوا س������ه‌ربه‌خۆیی ته‌واویان ههیه .دادوه‌ر‌ه س������ه‌رپێییه‌كان كه له‌الی������ه ن وه‌زیری دادپه‌روه‌رییه‌و‌ه ده‌سنیش������ان ده‌كرێن و ئاڵۆگۆڕكردنیشیان له‌الیه‌ن وه‌زیری دادپه‌روه‌رییه‌و‌ه ده‌بێت. س������ه‌ره‌ڕای دادگاكانی (س������زایی و دادوه‌ری) له به‌لژیكا، دادگه‌ی تریش هه‌ن وهک دادگای بازرگانی (پهیوهسته به ئاڵووێر و بازرگانی) ،ئه‌نجوومه‌نی جه‌نگ و دادگای بااڵی له‌ش������كری (پهیوهسته به سوپا و باره‌گایان له برۆكسێله)، دادگای كار (پهیوهسته به خاوه‌ن كاره‌كان ،كرێكاران و له هه‌ندێ شاره‌كاندا نووسینگه‌یان ههیه). دادگای مندااڵن (كاروب������اری په‌یوه‌نددار به تاوانه‌كانی من������دااڵن) .ل������ه به‌لژی������كا س������ه‌رۆكی دادگاكان ب������ه ڕای پاش������ا ده‌سنیش������انده‌كرێن و بێجگ‌ه له بڕیاره‌كان و سزا دادگاییی������ه‌کان ،هیچ ك������ه‌س مافی البردن������ی ئه‌وانی نییه. بڕیاری له‌س������ێداره‌دانیش له س������اڵی 1991ل������ه‌م واڵته‌دا هه‌ڵوه‌شێندرایه‌وه.
سیسته‌می هه‌ڵبژاردنی به‌لژیكا:
پاڵێوراوانی نوێنه‌رانی ئه‌نجوومه‌نی نه‌ته‌وه‌یی نوێنه‌ران و پی������ران له ڕێگه‌ی حزبه‌كانه‌و‌ه له بنكه‌كانی ده‌نگدان دێن‌ه ناس������اندن .ته‌مه‌نی پاڵێوراوانی نوێنه‌ران������ی ئه‌نجوومه‌نی نه‌ته‌وه‌یی به‌كه‌می ده‌بێت 25ساڵ و نوێنه‌رانی ئه‌نجوومه‌نی پیران 40س������اڵ بێت ،هه‌روه‌ها ده‌بێت به‌ڕه‌چه‌له‌ك به‌لژیكی بێت و له هیچ مافێكی سڤیلی و سیاسی بێبه‌ش نه‌كرابێت. ته‌مه‌نی ده‌نگده‌رانیش ده‌بێت 18ساڵ بێت و به‌شداربوون ئه‌رك‌ه بۆ گش������ت ئهو كه‌سانه‌ی كه هاوواڵتیی به‌لژیكی بن و ئهو كه‌س������انه‌ی كه به‌ش������داری هه‌ڵبژاردن������دا نه‌كه‌ن ،به شێوه‌كی تایبه‌ت سزا ده‌درێن .هه‌ڵبژاردنی شاره‌وانییه‌كان شه‌ش ساڵ جارێك ئه‌نجام ده‌درێت.
حزب ه سیاسییه‌كانی به‌لژیكا:
به‌گشتی به‌لژیكا خاوه‌نی سێ حزبی سه‌ره‌كیی‌ه كه هه‌ر یه‌ك له‌وان له دوو به‌ش������ی فه‌ره‌نسه‌وی زمان و فالمانه‌كان پێک دێت. -١حزبی دیموکرات مه‌سیحی: ئهم حزبه له ساڵی 1968كه قه‌یرانی پرسی زمانی له‌م
واڵته‌دا ل������ه ئارادابوو ،بوو به دوو به‌ش ،فالمان‌ه زمانه‌كان و فه‌ره‌نس������ی زمانه‌كان .حزبی دیموکرات مه‌سیحیییه‌کانی فالمان������ی زم������ان :ب������ه ش������ێوه‌یه‌کی نه‌ریت������ی گه‌وره‌ترین حزبی به‌لژیكای������ه و زۆر جار س������ه‌رۆكوه‌زیر له‌م حزبه‌دا هه‌ڵده‌بژێردرێ������ت ،بهاڵم له س������ااڵنی دوایی������دا وه‌كو حزبه نه‌ریتییه‌كانی (كالسیكی) به‌لژیکا ،ژماره‌یه‌ك له ده‌نگه‌كانی خۆی له‌ده‌ستداوه ،گه‌رچی هه‌رو‌ا حزبی یه‌که‌مه .حزبی تر، حزبی دیموکرات مه‌س������یحییه‌کانی فه‌ره‌نسه‌وی زمانه ،كه ده‌سه‌اڵتی كه‌متری به‌راورد له‌گه‌ل ڕكابه‌ری خۆی ،فالمانی زماندا ههیه و له سه‌رتاسه‌ری واڵتدا شه‌شه‌مین حزبه. -٢حزبی سۆسیالیست: له س������اڵی 1945دوای������ی كۆتایی ش������ه‌ڕ و ئازادبوونی به‌لژیكا ،حزبی سۆسیالیست دامه‌زرا ،مه‌یله‌كانی كۆمهڵگه و ناكۆكییه‌كانی نێ������وان كۆمه‌ڵگه‌ی زمانیی به‌لژیك ،یه‌كێتی ئهم حزبه‌یان خست‌ه مه‌ترسییه‌وه ،له کۆتاییدا ،له تشرینی دووه‌می س������اڵی ،1978ئ������ه‌م حزبه دابه‌ش بوو به‌س������ه‌ر دوو حزبی سۆسیالیس������تی فه‌ره‌نس������ه‌وی زمان و حزبێكی فالمانی زمان .ئهم دوو حزبه س������ه‌ره‌ڕای سۆسیالیس������تی بوونیان ،هه‌ماهه‌نگی پێویستیان له‌گه‌ڵ یه‌كتردا نییه .حزبی سۆسیالیستی فه‌ره‌نس������ی زمان ،دووه‌مین حزبی گه‌وره‌ی واڵته ،بهاڵم س������ه‌ره‌ڕای هه‌بوونی ده‌س������ه‌اڵتێکی فره ،ته‌نیا به هۆی فالمانه‌كان هیچ كاتێك س������ه‌رۆكوه‌زیر له‌م حزبه‌دا ی فالمانی زمان هه‌ڵنه‌بژێ������ردراوه .حزب������ی سۆسیالیس������ت س������ێیه‌مین حزبی گه‌وره‌ی ئهو واڵته‌ی������ه .ئهم حزبه له‌گه‌ڵ به‌فیدراڵیکردندایه ،هه‌روه‌ها الیه‌نگری له پێدانی ده‌سه‌اڵت به كۆمهڵگه و ناوچه‌كان ده‌كات. -٣حزبی لیبراڵ: له ساڵی 1836دا حزبی ئازادیخوازی به‌لژیكا دامه‌زرا. ئهم حزبه كه كۆنترین حزبی به‌لژیكایه ،ورد‌ه ورد‌ه گرنگایه‌تیی خۆی له‌ده‌ستداوه .له ڕاستیدا حزبی لیبراڵ بیروڕای دژی كاسۆلیكی ههبووه ،بهاڵم به‌ر‌ه به‌ر‌ه به حزبێكی داکۆکیکار له ئازادیی بی������رۆڕا گۆڕدرا .حزبی لیبراڵی فالمانی زمان، چواره‌مین حزبی گه‌وره‌ی ئهم واڵته‌یه. له كۆتاییدا ،له په‌یوه‌ند له‌گه‌ڵ پێگه‌ی پاشا له پێكهاته‌ی سیاسیی سیسته‌می پاشایه‌تیی سنوورداری په‌رله‌مانی له به‌لژیكا ،پێویس������ته بگوترێ كه له به‌راوردی ئهم سیستهمه له‌گه‌ڵ پاش������ایه‌تیی په‌رله‌مانیی ئه‌ورووپ������ا وه‌كو بریتانیا و سوئێد ،پاش������ا له به‌لژیكا خاوه‌ن ده‌سه‌اڵتێكی به‌رفراوانه، به‌چه‌ش������نێک که ده‌س������ه‌اڵتی یاس������ادانان به‌پێی ده‌ستوور نێوان خودی پاش������ا و دوو ئه‌نجومه‌ن������ی نوێنه‌ران و پیران
ئاداری 2012
33
دابه‌ش بووه ،هه‌روه‌ها پاش������ا ده‌سه‌اڵتی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ئه‌نجومه‌ن������ی هه‌ی������ه .پاش������ا وه‌ك س������ه‌رۆكی حكوومه‌ت، س������ه‌رۆكوه‌زیر و هه‌موو وه‌زیره‌كانی ده‌سنیش������ان ده‌كات، گه‌رچی لیژنه‌ی ده‌وڵه‌ت به نوێنه‌رایه‌تیی پاش������ا ئه‌ركه‌كان به ئه‌نج������ام ده‌گه‌یه‌نێت ،بهاڵم له به‌رامبه‌ر ئه‌نجومه‌نه‌كاندا ته‌نیا ده‌وڵه‌ت و وه‌زیره‌كان به‌رپرسیاره‌تیان ههیه و پاشا له به‌رامبه‌ر به هه‌ر جۆره به‌رپرسیاریه‌تییه‌کدا ئازاده. له‌گ������ه‌ڵ ئه‌وه‌ش������دا ،پاش������ا فه‌رمانده‌ی گش������تیی هێزه چه‌كداره‌كان������ه و پێدان������ی پل������ه سه‌ربازییه‌كانیش������ی ل������ه ده‌س������تدایه .له به‌لژیكا حزبه‌كان ،ئام������رازی ڕاگه‌یاندنی گشتی ،سه‌ندیکاكان و گرووپه كۆمه‌اڵیه‌تی و پیشه‌یییه‌کان وه‌کو نوێنه‌رانی خه‌ڵك ،ئیراده‌ی سیاس������یی سیسته‌می ئهو واڵته پێكدێنن. تێبینی:
كورت ه مێژووی به‌لژیكا:
ژێر ده‌س������ه‌اڵتی دوكه‌كانی بۆرگونی ،هه‌روه‌ها له س������اڵی 1482كه‌وته ژێر ده‌س������ه‌اڵتی خانه‌دانه‌كانی هاپسبۆرگ و له س������اڵی 1797خرایه ژێر ده‌ستی فهرهنسا .له‌ساڵی 1815دوای ڕووخان������ی ناپلی������ۆن و گرێدانی په‌یماننامه‌ی پاریس ،راده‌س������تی هوڵه‌ن������دا كرا .س������ه‌ره‌ڕای ئهوه كه ئ������ه‌م واڵته له جه‌نگی یه‌كه‌م������ی جیهانیدا بێالیه‌نیی خۆی ڕاگه‌یاندب������وو ،ئه‌ڵمانییه‌كان داگیری������ان كرد و له جه‌نگی دووه‌م������ی جیهانیدا ،دوای دوو هه‌فته ش������ه‌ڕ و پێكدادنی (لئوپۆلد)ی سێیه‌م ،به‌لژیكای راده‌ستی ئه‌ڵمانیا كرد .له س������اڵی 1944دا ،واڵته هاوپه‌یمانه‌کان ئهم واڵته‌یان ئازاد كرد و لئۆپۆلدی سێیه‌م که به دیل گیرابوو گه‌ڕایه‌وه واڵتی خۆی .دوای ئاشكرابوونی هه‌ندێ به‌رهه‌ڵستكاری به دژی لئۆپۆلدی س������ێیه‌م ،له كۆتاییدا بۆ به‌رژه‌وه‌ندیی كۆره‌كه‌ی، خۆی له حكوومه‌ت دوورخسته‌وه.
زاراوه‌ی به‌لژی������كا ل������ه وش������هی Gallia Beligica
وه‌رگیراوه كه ن������اوی یه‌كێ له پارێزگاكانی رۆمییه كه له دوورتری������ن ناوچه‌ی باكووری (گال) بوو .دانیش������تووانی ناوچ������هی گال ،به‌لژیكیی������ان پێكیان ده‌هێنا .له س������ه‌ده‌ی یه‌كه‌م������ی زایینی������دا ،رۆمییه‌كان هاتن������ه‌ناوچه‌ی ئه‌مڕۆی به‌لژی������كا و ڕووبه‌ڕووی قه‌ومه‌كانی (س������ێلت و ژێرمه‌ن) بوونه‌وه ،كه ڕۆژگارییان به كشتوكاڵ تێده‌په‌ڕاند و له گوند و ش������اره‌كاندا ده‌ژیان .خاكی به‌لژیكا له سه‌ده‌ی سێیه‌م تا نۆیه‌م له‌الیه‌ن فرانكه‌كان به‌ڕێوه‌ده‌چوو و دواتر بوو به به‌شێك له ئیمپراتۆرییه‌تی ڕۆمی .دوای هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ئهم ئیمپراتۆرییه‌ته ،به‌لژیكا به‌سه‌ر دوكنشینی جۆراوجۆر، وه‌ك دوكنشینی لۆگزامبورگ و بۆرگونیدا دابه‌ش بوو .له سه‌ده‌ی پانزده‌هه‌می زایینیدا ،سه‌رتاسه‌ری به‌لژیكا كه‌وته
به‌لژیکا ناوی ڕه‌سمی:
پاشایه‌تیی به‌لژیکا
پایته‌خت:
بروکسێل
پانتایی خاک:
٣٠٥٢٨کیلۆمه‌تری چوارگۆشه
ژمارهی دانیشتووان ١٠٨٦٦٥٦٠ :که‌س .ئامار – ٢٠١٠ ڕێژه‌ی شارنشینی:
( )%٩٧،٤ئامار – ٢٠٠٩
ڕێژه‌ی ژنان:
()%٥١
ڕێژه‌ی پیاوان:
()%٤٩
ئابووری:
( )%٠،٧کشتوکاڵ )%٢١،٧( ،پیشه‌سازی و ()%٧٧،٦یش به‌شی خزمهتگوزارییه .ئامار – ٢٠٠٩
34هه‌ڵبژاردن ژماره ()19
ڕیفراندۆم
ه شێوه‌كانی وه‌ك شێوه‌یه‌ك ل دیموكراسیی ڕاسته‌وخۆ
و :عمران حه‌م ڕیفران������دۆم زاراوه‌یه‌كه بۆ ده‌نگدانی ڕاس������ته‌وخۆ له‌ب������اره‌ی بابه‌تێك������ی دیاریكراو به‌كار دێ������ت .جیا له ده‌نگدان ل������ه هه‌ڵبژاردندا كه په‌یوه‌ندیداره به پارت و پاڵیوراوانه‌وه ،ڕه‌نگدانه‌وه‌ی لهسهر گشت خواسته‌كانی ده‌نگده‌ر له‌ب������اره‌ی چه‌ند بابه‌تێكی جیاوازه‌وه ههیه. ده‌كرێت ڕیفراندۆم به‌هۆی بارودۆخێكی دیاریكراوه‌وه ئه‌نج������ام بدرێت (وه‌ك هه‌مواركردنه‌وه‌ی ده‌س������تووری واڵت) یاخ������ود به‌ه������ۆی په‌یبه‌س������تبوونی ب������ه بابهته سیاس������ییه دیاریكراوه‌كان������هوه (وه‌ك چوون������ه ڕیزی رێكخراوێك������ی نێوده‌وڵه‌تییه‌وه) ،بهاڵم به‌ش������ێوه‌یه‌كی گش������تی ،به‌هۆی په‌یبه‌س������تبوونی به بابهته سیاسییه گرنگ و سه‌ره‌كییه‌كانه‌وه ئه‌نجام ده‌درێت. لهوانهیه ئهو زاراوانه‌ی بۆ ناساندنی ڕیفراندۆم به‌كار دێن، له واڵتێكه‌و‌ه بۆ واڵتێكی دیكه جیاوازی هه‌بێت .ڕیفراندۆم به سه‌ر دوو شێوه‌ی سه‌ره‌كیدا پولێن ده‌كرێت :ڕیفراندۆمی په‌یبه‌ست (ئیجباری) و ڕیفراندۆمی دڵخوازانه.
ڕیفراندۆمی په‌یبه‌ست (ئیجباری) Mandatory referendum
ڕیفراندۆمی په‌یبه‌س������ت پێویس������ته ل������ه بارودۆخێكی دیاریكراودا ئه‌نجام بدرێت ،یاخود به‌هۆی په‌یوه‌نداربوونی به كێش������ه‌یه‌كی دیاریكراوه‌وه .زۆربه‌ی جار پێویس������ت ده‌كات ده‌رئه‌نجام������ی ڕیفراندۆمی په‌یبه‌س������ت جێبه‌جێ بكرێت ،هه‌ندێك جاریش به‌ه������ۆی په‌یوه‌نددار بوونی به كێشه‌یه‌ك كه له ڕابردوودا ده‌ستنیشان كراوه ،پێویست ده‌كات ڕیفراندۆمی په‌یبه‌س������ت ئه‌نجام بدرێت ،به‌تایبه‌ت ئهو كێشانه‌ی له ڕووی نه‌ته‌وه‌یییه‌و‌ه گرنگ و سه‌ره‌كین، وه‌ك چوون‌ه ڕیزی ڕێكخراوێكی فره‌نه‌ته‌و‌ه (وه‌ك ئه‌وه‌ی
ئاداری 2012
35
له سویس������را ڕوویدا) .جگه له‌م������ه ،له زۆرێك له واڵتان به‌جێگه‌یاندن������ی پێش������نیازه‌كان ب������ۆ هه‌مواركردنه‌وه‌ی ده‌س������توور ،پێویس������ته لهڕێی ڕیفراندۆم������هوه بێت .له سیسته‌می س������ه‌کۆماریدا ،كاتێك سه‌رکۆمار و ده‌سته‌ی یاس������ادانان ناگه‌ن ب������ه ڕێگه‌چاره‌یه‌ك ب������ۆ كۆتاییهێنان ب������ه كێش������ه‌یه‌ك ،په‌ن������ا ده‌برێت‌ه ب������ه‌ر ڕیفران������دۆم بۆ چاره‌سه‌ركردنی. به‌شێوه‌یه‌كی گش������تی ،پێویس������تبوون به ڕیفراندۆمی په‌یبه‌ست له ده‌ستووری واڵتدا دیاریده‌كریت یاخود له‌ناو یاسایه‌كی دیكه‌دا رێكده‌خرێت.
ڕیفراندۆمی دڵخوازان ه Optional referendum
ئ������ه‌م ش������ێوه ڕیفراندۆمه پێویس������تی بهوه نیی������ه له‌ناو یاس������ایه‌كدا ڕێك بخرێت و ئه‌نج������ام بدرێت ،بهاڵم ده‌كرێت حكوومه‌ت ده‌ستپێشخه‌ری بكات بۆ ئه‌نجامدانی ،له هه‌ندێك حاڵه‌تیشدا له‌الیه‌ن الیه‌نه‌كانی دیكه‌و‌ه ده‌خرێت‌ه ڕوو. حكووم������ه‌ت بۆی هه‌ی������ه بڕیار له‌س������ه‌ر ئه‌نجامدانی ڕیفران������دۆم له‌ب������اره‌ی یه‌كێ������ك ل������ه بابهته سیاس������ییه سه‌ره‌كییه‌كان بدات .ده‌كرێت ئه‌نجامدانی ئهو ڕیفراندۆمه له‌الیه‌ن حكوومه‌ته‌وه به‌هۆی فشاری جه‌ماوه‌رییه‌وه بێت، یاخ������ود به‌هۆی بوونی ڕای جیاوازه‌وه له‌باره‌ی بابه‌تێكی دیاریكراو له‌ناو حكوومه‌تدا بێت. هه‌رچه‌ن������ده ئهو ش������ێوه ڕیفراندۆمه په‌یبه‌س������ت نییه به یاس������اوه ،بهاڵم له‌ڕووی سیاس������ییه‌وه ڕهنگه په‌سند نه‌كردن������ی ده‌رئه‌نجامه‌كان بۆ حكووم������ه‌ت قورس بێت. له‌هه‌ندێك واڵتدا ،په‌رله‌م������ان یان كه‌مینه‌ی ناو په‌رله‌مان ده‌توانن داوای ئه‌نجامدانی ڕیفراندۆم بكه‌ن. ش������ێوه‌یه‌كی دیكه‌ی ڕیفراندۆمی دڵخوازانه بریتییه ل������ه ڕیفراندۆمی ره‌تكردنه‌وه .ئ������هو ڕیفراندۆمه كاتێك ئه‌نجام ده‌درێت ،كه هاوواڵتیان داوای ده‌نگدان ده‌كه‌ن له‌باره‌ی به‌شێك له یاسایه‌كی نوێ ،كه له‌الیه‌ن ده‌سته‌ی یاس������ادانه‌رانه‌وه ده‌رچووبێت .به‌ش������ێوه‌یه‌كی گشتی، ئ������ه‌م ڕیفراندۆمه له رێگای كۆكردن������ه‌وه‌ی ژماره‌یه‌كی دیاریك������راوی واژۆوه ده‌بێ������ت ب������ۆ پاڵپش������تیكردن له ده‌نگدان .له هه‌ندێك واڵتانیش ڕیفراندۆمی ڕهتكردنهوه بۆ ڕه‌تكردنه‌وه‌ی یاس������ای كارپێكراو ئه‌نجام ده‌درێت. له‌كاتی ڕه‌تكردنه‌وه‌ی بڕیار یان یاس������ایه‌كه له‌رێگه‌ی ده‌نگدانه‌وه ،پێویسته ئهم بڕیار و یاسایه ڕه‌تبكرێته‌وه یاخود هه‌موار بكرێته‌وه.
36هه‌ڵبژاردن ژماره ()19
ڕه‌گه‌زه‌كانی دیزایین Design features
هه‌ندێك ڕه‌گه‌زی س������ه‌ره‌كی هه‌ن یارمه‌تیی ناساندنی ش������ێوه جیاوازه‌كان������ی ڕیفران������دۆم ده‌ده‌ن .یه‌كه‌میان و له‌وانه‌ی������ه گرنگترینیش������یان بێت ،بریتییه ل������ه چۆنیه‌تی گونجاندنی ڕیفراندۆم له‌گه‌ڵ سیس������ته‌می یاسایی واڵت؛ ئایا ڕیفراندۆمه‌كان به‌پێی ده‌ستووری واڵت و یاساكانی دیكه به‌خواس������تن ،ئایا ڕیفراندۆمه‌كه پێویس������ته ئه‌نجام بدرێت ،یاخود له‌الیه‌ن حكوومه‌ت یان ده‌سته‌ی یاسادانان یان هاوواڵتیانهوه ده‌ستپێشخه‌ری كراوه؟ دووه‌م ره‌گ������ه‌زی س������ه‌ره‌كی ئ������هو بابه‌تان������ه‌ن ك������ه ڕیفراندۆمه‌ك������هی له‌س������ه‌ر ئه‌نج������ام ده‌درێ������ت ،ئه‌گه‌ر ئهو بارودۆخ������هی ڕیفراندۆمه‌ك������هی تێ������دا ئه‌نج������ام ده‌درێت به‌ش������ێوه‌یه‌كی ڕوون و ل������ه چوارچێوه‌ی یاس������ای واڵتدا دیاریكرابێت ،ئه‌وا بابه‌ته‌كان دیار و ناسراو ده‌بن .ئه‌مه‌ش به شێوه‌یه‌كی ئاس������ایی په‌یوه‌ندی به‌و بابه‌تانه‌و‌ه ههیه كه گرنگیی ده‌ستووری یان سیاسییان ههیه ،وه‌ك ده‌ستووری واڵت یاخود س������ه‌روه‌ری یان په‌یوه‌ندیی‌ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان. ڕێژه‌یه‌كی زۆر له‌و ڕیفراندۆمان‌ه له ئه‌ورووپا ئه‌نجامدراون، وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌باره‌ی یه‌كگرتوویی ئه‌ورووپی European integrationئه‌نجامدرا. له‌گه‌ڵ ئه‌وشدا هه‌رچه‌ند ڕیفراندۆمه‌كان به‌خواست بن، ئهو بابه‌تانه‌ی ڕیفراندۆمیش������یان ب������ۆ ده‌كرێت ،جۆراوجۆر ده‌بن .به ش������ێوه‌یه‌كی گش������تی ،ده‌كرێت ڕیفراندۆمه‌كانی ڕهتكردنهوه په‌یوه‌ندی������ان به‌و بابه‌تانه‌و‌ه هه‌بێت ،كه له ژێر به‌یاس������ابوون دان .بۆیه هه‌ندێك ل������هو واڵتانه‌ی ڕێگری له ئه‌نجامدانی ڕیفراندۆم ده‌كه‌ن ،ئهو بابهتانه ده‌ستنیش������ان
ده‌كه‌ن كه ناكرێت ڕیفراندۆمیان لهسهر بكرێت ،بۆ نمونه له ئۆرۆگوای كاتێك بابهتهكه په‌یوه‌ندی به سیاس������ه‌تی دارایی یان یاساكانی تایبه‌ت به ده‌سته‌ی جێبه‌جێكردنه‌و‌ه هه‌بێت، رێگ‌ه نادرێت ڕیفراندۆم ئه‌نجام بدرێت .له كۆلۆمبیاش رێگ‌ه نادرێت لێبوردنی گشتی ببێته بابه‌تی ڕیفراندۆم.
بابه‌ته‌كان Issues
له‌كاتی ئه‌نجامدانی ڕیفراندۆم ،چه‌ند بابه‌تێكی په‌یوه‌ندار به سیاسه‌ت ،كارگێڕی و لوجستییه‌و‌ه ده‌ورۆژێنرێن.
به‌یه‌كه‌وه كۆكردنه‌وه‌ی چه‌ند ده‌نگدانێك Combination of polls
له كاتی ئه‌نجامدانی ڕیفراندۆم ،ده‌بێت بڕیاری ئهوه بدرێت ئاخۆ ڕیفراندۆم به ده‌نگدانێكی دیكه ببه‌سترێته‌وه (وه‌ك هه‌ڵبژاردنی گش������تی) ،یاخود وا پێویست ده‌كات ڕیفراندۆمه‌ك������ه به‌جی������ا ئه‌نجام بدرێ������ت .هه‌ندێك جار باس لهوه ده‌كرێت ،ك������ه به‌یه‌كه‌وه كۆكردنه‌وه‌ی چه‌ند ده‌نگدانێك مه‌ترس������یی دڵه‌ڕاوك������ێ الی ده‌نگده‌ر زیاتر ده‌كات ،ب������ۆ نموونه :ئه‌گه‌ر بابه‌ت������ی ڕیفراندۆم له‌گه‌ڵ بابه‌تی هه‌ڵس������ه‌نگاندنی ئه‌دای حكوومه‌ت كۆبكرێته‌وه، ئه‌گه‌ری دروس������تكردنی دڵه‌راوكێ ههیه .به‌هه‌ر حاڵ، له ڕوانگه‌ی ئیداریی������هوه ڕهنگه ئه‌نجامدانی ڕیفراندۆم له‌گه‌ڵ هه‌ڵبژاردنێكی گش������تیدا ل������ه‌ڕووی ئابوورییه‌وه قازانجی زۆری هه‌بێت.
پرسیاری ڕیفراندۆم The referendum question
دووهه‌می������ن بابه‌تی گرنگ په‌یوه‌ندی به پرس������یاری ڕیفراندۆمهوه ههیه .لیكوڵه‌ره‌وه‌كان وای بۆ ده‌چن كه پرسیاره‌كان (ئهو پرسیارانه‌ی لهسهر فۆرمی ده‌نگدان داده‌نرێ������ن) كاریگه‌ری زۆریان له‌س������ه‌ر ده‌رئه‌نجامی ڕیفراندۆمه‌ك������ه هه‌ی������ه؛ ئایا حكوومه‌ت به‌رپرس������ه له داڕش������تنی پرس������یاره‌كان؟ ته‌نانه‌ت له‌و حاڵه‌تانه‌شدا ك������ه حكوومه‌ت خ������ۆی ده‌ستپێش������خه‌ری كردبێت بۆ ئه‌نجامدانی ڕیفراندۆم ،ئه‌وا له به‌رژه‌وه‌ندیی حكوومه‌ت دایه پرس������یاره‌كان دابڕێژێت تاوه‌كو ده‌رئه‌نجامه‌كان ئه‌وه‌‌بن كه خۆی ده‌یه‌وێت .ئایا ده‌سته‌ی به‌ڕێوه‌بردنی هه‌ڵب������ژاردن ب������ۆی ههیه سه‌رپه‌رش������تی دارش������تنی پرسیاره‌كان بكات؟ به‌بێ ڕه‌چاوكردنی ئهو الیه‌نه‌ی پرس������یاره‌كان داده‌نێت، پێویس������ته ئهو پرسیارانه‌ی ئاڕاس������ته ده‌نگده‌ران ده‌كرێن ڕوون ،ڕاسته‌وخۆ و بێ پێچ و په‌نا بن.
ڕێساكانی هه‌ڵمه‌تی ڕیفراندۆم Campaign regulation
ده‌كرێت ڕێساكانی هه‌ڵمه‌تی ڕیفراندۆم جێبه‌جێ بكرێن ب������ۆ ئه‌وه‌ی ده‌س������ته‌به‌ری ڕكابه‌رایه‌تییه‌ك������ی هاوتا بكرێت له‌نێ������وان ئهو ڕێكخراوانه‌ی هه‌ڵمه‌ته‌ك������ه بهڕێوه ده‌به‌ن ،چ بۆ پشتگیریكردن له ڕیفراندۆم بێت ،یان له دژی .لهوانهیه هه‌ڵمه‌ت������ی ڕیفراندۆم تێچوونه‌كانیش������ی دی������اری بكرێت، هه‌رچه‌ند‌ه له هه‌ندێك واڵتدا ئهمه به‌كارێكی ناده‌س������تووری داده‌نرێت .جگه له‌مه ،ده‌كرێت خه‌رجیی‌ه گش������تییه‌كان بۆ ت بۆ ده‌س������ته‌به‌ركردنی كه‌مترین تێچوو گرووپه‌كانی هه‌ڵمه لهسهر هه‌ر ده‌رئه‌نجامێك دیاری بكرێن.
ڕۆڵی حكوومه‌ت و پێشكه‌شكردنی زانیاری The role of the government and provision of information
ڕۆڵی حكوومه‌ت له‌باره‌ی هه‌ڵمه‌تی ڕیفراندۆمهوه گرنگه، ئای������ا ڕێگا به حكوومه‌ت ده‌درێت بۆ ئ������ه‌وه‌ی هه‌ڵمه‌ته‌كه‌ی پاڵپشتی ئهو ده‌رئه‌نجام‌ه بكات كه خۆی ده‌یه‌وێت (له ئێرله‌ندا رێگ‌ه به حكوومه‌ت نادرێت هه‌ڵمه‌تی ڕاگه‌یاندن بكات) ،ئایا حكوومه‌ت هه‌ڵده‌س������تێت به دابه‌ش������كردنی باڵوكراوه‌كانی یان په‌خش������كردنێكی حكوومی تا تێڕوانینه‌كانی خۆی تێدا دی������ار بكات؟ ئایا س������ه‌رچاوه‌یه‌كی بێالیه‌نی زانیاری ههیه تا هه‌ریه‌ك له حكووم������ه‌ت و ئهو الیه‌نانه‌ی به ئه‌نجامدانی ڕیفراندۆم هه‌ڵس������اون ،بتوانن زانیارییه‌كان به‌ده‌ست بێنن؟ ئایا ئهو پێداویس������تییان‌ه هه‌ن كه ل������هو رێگایه‌و‌ه بتوانرێت زانیاریی‌ه ناحزبییه‌كان س������ه‌باره‌ت به بابهتهكه بۆ ده‌نگده‌ر ب���ڵ��او بكه‌ن������هوه؟ ئای������ا به‌ڕێوه‌به‌رانی هه‌ڵب������ژاردن ڕۆڵیان ل������ه گه‌یاندن������ی زانیارییه‌كان ب������ه ده‌نگده‌ر هه‌ی������ه؟ ئه‌گه‌ر زانیارییه‌كان له كه‌ناڵێكی بێالیه‌نه‌و‌ه بدرێن ،كێ ده‌توانێت زانیارییه‌كان بخاته ناو ئ������هو كه‌ناڵه‌وه؟ لهوانهیه متمانه‌ی ده‌نگده‌ر به‌و زانیارییان‌ه كه‌م ببێته‌وه كه له سه‌رچاوه‌یه‌كی
ئاداری 2012
37
جیا له سه‌رچاوه‌كانی هه‌ڵسۆڕاوانی هه‌ڵمه‌ته‌ك‌ه ده‌ستیان ده‌كه‌وێت .ئهو سه‌رچاوه‌یه‌ی كه هه‌ست ده‌كرێت بێالیه‌نه، دهبێته جێگای گرنگیدانی زۆرێك له ده‌نگده‌ران.
به‌شداریكردن له ده‌نگدان/ پێداویستییه‌كانی زۆرین ه Turnout/majority requirements
بابه‌تێكی دیكه‌ی گرنگ ئهوهیه ،كاتێك ڕیفراندۆم حوكمی تێپه‌ڕاندنی به‌سه‌ردا ده‌درێت .له هه‌ندێك واڵتدا ڕێفراندۆم به زۆرینه‌ی س������اده‌ی ده‌نگده‌ران به (به‌ڵ������ێ) به بابهتهكه، تێده‌په‌ڕێنرێت .له هه‌ندێك واڵتی دیكه‌شدا ،ده‌نگدان لهسهر ڕیفراندۆم ته‌نها پهیوهسته به گه‌یشتن به ڕێژه‌یه‌کی پێویست له به‌شداریكردنی ده‌نگده‌ران؛ له ڕیفراندۆمێكدا كه به‌م دواییانه له تایوان به‌ڕێوه‌چوو ،به‌هۆی ئه‌وه‌ی ڕێژه‌ی به‌شداریكردن نه‌گه‌یشته نزمترین ئاستی پێویست ،ده‌رئه‌نجامه‌كان به‌هه‌ند وه‌رنه‌گیران .هه‌ندێك واڵتیش پێویس������تی به دوو ئه‌وه‌نده‌ی زۆرینه ههیه یاخود پێویس������تی ب������ه ڕێژه‌یه‌كی زۆر به‌رزی به‌ش������داربوون ههیه ،تا ڕیفراندۆمه‌كه تێبپه‌ڕێنرێت .ئه‌وه‌ی ئاش������كرایه ،پێداویس������تییه‌كانی ڕیفراندۆمێكی سه‌ركه‌وتوو كاریگه‌ری لهسهر ئه‌گه‌ری تێپه‌ڕاندنی ههیه.
به‌ڵگ ه پێشكه‌شكراوه‌كان له به‌رژه‌وه‌ندی یاخود له دژی ڕیفراندۆم Arguments for and against referendums
به‌ڵگ������هی زۆر پێش������كه‌ش ده‌كرێن بۆ پاڵپش������تیكردن یان دژایه‌تیكردنی ڕیفراندۆم .پشتیوانانی ڕیفراندۆم به‌ڵگه‌یان بۆ ئه‌نجامدان������ی ده‌گه‌ڕێننه‌وه بۆ الی ده‌نگده‌ران و بێزاربوونیان له ش������ێوه ته‌قلیدییه‌كانی دیموكراس������ییه‌ت ،پێی������ان وایه كه دیموكراسیی راسته‌وخۆ رۆڵێكی گرنگی ده‌بێت له گه‌ڕاندنه‌وه‌ی به‌شداریكردنی ده‌نگده‌ران له سیاسه‌ت و دیموكراسییه‌تدا. به‌ڵگه‌یه‌کی تر بۆ پاڵپش������تیكردن له ڕیفراندۆم ئهوهیه ،كه له
توانایدا ههیه كێشه سیاس������ییه‌كان چاره‌سه‌ر بكات ،به‌تایبه‌ت بۆ ئهو ده‌س������ه‌اڵته‌ی ئێس������تا له حوكمڕانیدای������ه .كاتێك پارتی ده‌سه‌اڵتدار له باره‌ی بابه‌تێكه‌وه دهبێته دوو به‌ش ،ده‌كرێت به ئه‌نجامدانی ڕیفراندۆم بابهتهكه چاره‌سه‌ر بكرێت ،به‌بێ ئه‌وه‌ی پارته‌ك������ه لێک بترازێت( ،نموونه‌یه‌كیش ب������ۆ ئهمه ،ڕیفراندۆمی ساڵی 1975ی بریتانیایه سه‌باره‌ت به پێویستبوون به مانه‌وه‌ی شانش������ینی یه‌كگرتوو له‌ناو كۆمسیۆنی ئه‌ورووپیدا ،به‌هۆی ئهم بابه‌ته‌وه ،پارتی كرێكاران تووشی دابه‌شبوونێكی توند ببوو). هه‌ندێ������ك به‌ڵگ������ه‌ش دژی به‌كارهێنان������ی ڕیفراندۆم هه‌ن، یه‌كێكیان ئهوهیه كه ڕیفراندۆم حكوومه‌تی نوێنه‌رایه‌تی الواز ده‌كات ،ئه‌مه‌ش به‌هۆی كه‌مكردنه‌وه‌ی ڕۆڵ و گرنگیی نوێنهره هه‌ڵبژێردراوه‌كان������ه .ل������ه به‌ڵگه‌یه‌کی دیك������ه‌دا ئه‌وانه‌ی دژی ڕیفراندۆمن ،پێیان وایه ده‌نگده‌ران هه‌میشه توانا و زانیارییان نییه بۆ بڕیاردانێكی گونجاو س������ه‌باره‌ت ب������هو بابه‌تانه‌ی له به‌رژه‌وه‌ن������دی ئه‌واندایه ،به‌پێچه‌وان������هوه ئه‌گه‌ری ئهوه ههیه به‌هۆی هه‌بوونی زانیارییه‌كی كه‌م بڕیارێكی نه‌گونجاو بده‌ن، یاخ������ود بكه‌ونه ژێر كارتێكردنی هۆكاری دیكه ،وه‌ك هۆكاری ئابووری ،یان پاڵپشتیكردنی حكوومه‌ت. ره‌نگ������ه ئهم كێش������انه له كاتی ئه‌نجامدان������ی ڕیفراندۆم له‌ب������اره‌ی بابه‌تێك������ی ئاڵۆز زیاتر ب������ن ،وه‌ك گۆڕانكاری له ده‌س������تووری واڵت ،یان پهیماننامه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان ،ڕهنگه ده‌نگده‌ر زۆر شاره‌زایی له‌و بابهتانه نه‌بێت. كه‌س� � ��انی دژ به ڕیفراندۆم به‌پێی به‌ڵگه‌یه‌ک� � ��ی دیكه‌دا پێیان وایه، ئه‌گه‌ر الیه‌نی جێبه‌جێكار ده‌سه‌اڵتی بڕیاردانی لهسهر كاتی ئه‌نجامدانی ڕیفراندۆمی هه‌بێت ،ئهو كات لهوانهیه وه‌ك ئامرازێكی سیاسی به‌كاری بێنێت بۆ ئه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ پێداویستییه‌كانی پارتی ده‌سه‌اڵتدار بگونجێت، به‌بێ له‌به‌رچاو گرتنی به‌رژه‌وه‌ندییه دیموكراسییه‌كان ،هه‌روه‌ها پێیان وای � � �ه كاتێك له هه‌ندێك واڵت� � ��دا ڕێژه‌ی به‌ش� � ��داریكردنی ده‌نگدان بۆ ڕیفراندۆم كه‌متر له رێژه‌ی به‌شداریكردن له هه‌ڵبژاردنی گشتی بێت، ئه‌وا ئهو ڕیفراندۆمانه‌ی كه شه‌رعییه‌ت به بڕیاره سیاسیه‌كان ده‌ده‌ن، ناتوانن خۆیان ڕاگرن. به‌هه‌ر حاڵ ،ش������اره‌زایان له سویس������را (گشت ساڵێك ژماره‌یه‌ك له ده‌نگدانی دیموكراس������یی ڕاس������ته‌وخۆی تێدا ئه‌نج������ام ده‌درێت) پێیان وایه س������ه‌ره‌ڕای ئ������ه‌وه‌ی رێژه‌ی به‌ش������داریكردن له ده‌وروبه‌ری %45دایه ،ب������ه‌اڵم زیاتر له %45ی ده‌نگده‌ران به‌شدارییان له دیموكراسیی ڕاسته‌خۆدا كردووه ،چونكه ده‌نگده‌ری جیاواز به‌شداریان له‌و ده‌نگدان‌ه جیاوازانه‌دا كردووه ،كه بۆ ئه‌وان گرنگن. سهرچاوهhttp://aceproject.org :
38هه‌ڵبژاردن ژماره ()19
یه‌مه‌ن
ه شۆڕشه‌و ه بۆ هه‌ڵبژاردن ل
دوای شۆڕش������ی گه‌نجانی یه‌مه‌ن (شۆڕش������ی گۆڕانی ئاش������تیخواز) كه له رۆژی هه‌ینی 11ی شوباتی 2011دا ده‌ستی پێكرد و به (هه‌ینیی توڕه‌یی) ناوبرا ،هاوكاتیشبوو له‌گه‌ڵ ڕۆژی ڕوخانی ڕژێمی حوسنی موباره‌ك له میسر، كه كاریگه‌رییه‌كی زۆری هه‌بوو له سه‌ر (واڵتانی عه‌ره‌بی)، بۆیه سه‌ره‌تای ساڵی 2011به به‌هاری عه‌ره‌بی ناوبرا. شۆڕش������ی یه‌مه‌ن له‌الیه‌ن گه‌نجان������ی ئهو واڵته و حیزبه ئۆپۆزسیۆنه‌کانه‌و‌ه سه‌ركردایه‌تی ده‌كرا .داوای سه‌ره‌كییان گۆڕینی ده‌س������ه‌اڵتی عه‌لی عه‌بدوڵاڵ س������الح ب������وو كه33 س������اڵ بوو حوكمڕانی ئهو واڵته‌ی ده‌كرد ،هه‌روه‌ها داوای ئه‌نجامدانی چاكسازیی سیاسی ،ئابووری و كۆمه‌اڵیه‌تییان له واڵتدا ده‌كرد. دوای توندبوون������ی ناڕه‌زایه‌تیی������ه‌كان ل������ه یه‌مه‌ندا و پێداگریی عه‌ل������ی عه‌بدوڵاڵ بۆ مانه‌وه‌ی له ده‌س������ه‌اڵت و ئه‌گ������ه‌ری ڕوودانی قه‌یرانێكی گ������ه‌وره له واڵته‌كه‌دا، واڵتان������ی كه‌ونداوی عه‌ره‌بی ده‌ستپێش������خه‌رییه‌كیان بۆ ده‌رچوونی یه‌م������ه‌ن له‌و بارودۆخه ئاڵۆزه‌دا كرد .به‌پێی ده‌ستپێشخه‌رییه‌كه پێویس������تبوو عه‌لی عه‌بدوڵاڵ ساڵح ده‌سه‌اڵته‌كانی به جێگره‌كه‌ی ببه‌خشێت و له به‌رامبه‌ر پێدان������ی پارێزبه‌ندی (حصانة) واز له ده‌س������ه‌اڵته‌كانی خ������ۆی بێنێت .دوای ئه‌وه‌ی ک������ه چه‌ند جارێك له‌الیه‌ن هێزه به‌رهه‌ڵس������تکاره‌کانی یه‌مه‌نه‌وه ره‌تكرایه‌وه ،چه‌ند گۆڕانكارییه‌كی به‌س������ه‌ردا هات .دواج������ار له رێكه‌وتی
2011/11/23له شانشینی س������عوودیه ،ئۆپۆزسیۆن و عه‌لی عه‌بدوڵاڵ ڕه‌زامه‌ندییان ده‌ربڕی بۆ واژۆكردن لهسهر ده‌ستپێش������خه‌رییه‌كه و راده‌س������تكردنی ده‌سه‌اڵته‌كانی سه‌رۆك به جێگره‌كه‌ی (عه‌بد ره‌بوو مه‌نسوور هادی). به‌پی بڕیاری سه‌رۆكایه‌تی له ساڵی 2011ڕێگه‌ی پێدرا به‌وه‌رگرتنی ده‌سه‌اڵتی سه‌رۆكایه‌تی بۆ دانانی میكانیزمێك ب������ۆ جێبه‌جێكردنی ده‌ستپێش������خه‌رییه‌كه‌ی واڵتانی كه‌نداو و ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنێكی پێش������وه‌خت كه بڕیار درا له 2012/2/21ئه‌نج������ام بدرێت،هه‌روه‌ها وه‌رگرتنی گش������ت ده‌سه‌اڵتێكی ده‌س������تووری و هه‌موو بریارێكی پێویست به پێكهێنانی حكومه‌تێكی هاوپه‌یمانیی نیشتمانی.
سیسته‌می سیاسیی یه‌مه‌ن
سیس������ته‌می سیاس������یی كۆماری یه‌مه‌ن لهسهر بنهمای فره‌حیزبی و سیاسی پێكدێت ،ئه‌ویش له‌الیه‌ن ده‌ستوره‌و‌ه بڕیاری پێ ده‌درێت و یاس������اكان بۆ ده‌ستاوده‌س������تكردنی ده‌سه‌اڵت و به‌ش������داریكردن تیایدا به‌شێوه‌یه‌کی ئاشتییان‌ه له ڕێی هه‌ڵبژاردنی گشتی و ڕاسته‌وخۆ ،داده‌نرێن. گه‌لی ئهو واڵته به ش������ێوه‌یه‌كی ناڕاس������ته‌وخۆ له ڕێی (ده‌س������ته‌ی یاس������ادانان و جێبه‌جێك������ردن و دادوه‌ری) و ئه‌نجومه‌ن������ه نێوخۆیی‌ه هه‌ڵبژیردراوه‌كان ،به‌ش������داری له ده‌سه‌اڵتدا ده‌كه‌ن.
سه‌رۆكایه‌تیی ده‌وڵه‌ت
س������ه‌ركۆمار س������هرۆكایهتیی ده‌وڵ������ه‌ت ده‌كات و ل������ه
ئاداری 2012
39
كاتی هه‌بوونی بۆش������ایی په‌رله‌مان������ی ،داوای ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خت‌ه ده‌كات .ده‌سه‌اڵتێكی دیكه‌ی بریتییه له دستنیش������انكردنی س������ه‌رۆكوه‌زیران و ڕاس������پاردنی بۆ پێكهێنانی حكوومه‌ت .له ده‌سه‌اڵتی سه‌ركۆماردای‌ه داوای ئه‌نجامدانی ڕیفراندۆمی گشتی بكات و بڕیاری پێكهێنانی ئه‌نجومه‌نی به‌رگریی نیشتمانی بدات.
هه‌زار و 364ده‌نگده‌ر ناویان له تۆماری ده‌نگده‌راندا تۆماركرابوو. له ڕێكه‌وتی 2012/2/25سه‌رۆكی هه‌ڵبژێردراوی یه‌مه‌ن له په‌رله‌مان ئهو واڵته‌دا س������وێندی ده‌س������تووری خوارد تا واڵت بۆ ماوی دوو س������اڵ بهڕێوه به‌رێت( .به‌پێ به‌نده‌كانی ده‌سپێشخه‌رییه‌كه‌ی واڵتانی كه‌نداو) .
ل������ه 2012/2/21هاوواڵتیان������ی یه‌م������ه‌ن روویان له بنكه‌كانی ده‌نگدان كرد بۆ هه‌ڵبژاردنی تاكه پاڵێوراوی گش������ت الیه‌نه‌كان (عه‌بد ره‌بوو مه‌نس������وور هادی) بۆ پوس������تی س������ه‌ركۆمار .له ئه‌نجامی ئهو هه‌ڵبژاردنه‌دا لیژنه‌ی بااڵی هه‌ڵبژاردن و راپرسی رایگه‌یاند :ناوبراو به زۆرینه‌ی ده‌نگ سه‌ركه‌وتنی به‌ده‌ستهێنا كه 6ملیۆن و 635ه������ه‌زار و 192ده‌نگ بوو ل������ه كۆی 6ملیۆن و 660هه‌زار و 93به‌شداربوو ،واته به ڕێژه‌ی .%99.8 به‌پێ������ی ئامار ب������ۆ ئهم هه‌ڵبژاردن������ه 10ملێۆن و 243
س������ه‌ركرده‌یه‌كی سیاس������ی و س������ه‌ربازیی‌ه و جێگ������ری س������ه‌ركۆماری یه‌مه‌نه ،هه‌روه‌ها جێگری س������ه‌رۆكی پارتی (كۆنگره‌ی مللی گش������تی)یه .له‌دایكبووی 1ئایاری ساڵی 1945و له گوندێكی سه‌ر به پارێزگای (ئه‌بینی باشوور)ـه .له س������اڵی 1970چوو‌ه ڕیزه‌كانی سوپای یه‌مه‌نه‌وه ،له ژیانی سه‌ربازیدا زۆر قۆناغی س������ه‌ختی بڕی و له ساڵی 1991 پله‌ی به‌رزكرایه‌و‌ه بۆ لیوا و له ساڵی 1994پۆستی وه‌زیری به‌رگری وه‌رگرت .له هه‌مان ساڵدا به‌بڕیارێكی سه‌ركۆمار، وه‌كو جێگری سه‌ركۆمار ده‌ستنیشانكرا.
هه‌ڵبژاردن
عه‌بد ره‌بوو مه‌نسوور
عه‌بد ره‌بوو مه‌نسوور یه‌مه‌ن ناوی فه‌رمی
كۆماری یه‌مه‌ن
پایته‌خت
سه‌نعا
ژمارهی پارێزگاكان
21
زمانی فرمی
عه‌ره‌بی
ڕووبه‌ر
555.000كیلومه‌تری چوارگۆشه
ژمارهی دانیشتووان
( 23.495.361پێشبینی ( 24,133,492 - )2010پێشبینی )2011
دراو
ريالی یه‌مه‌نی
40هه‌ڵبژاردن ژماره ()19
20و؟ 1بو 1 ی ۆن اڵ چ س ان ژن بۆ و :نه‌زیر ه خانۆ
ێ ی 2011دا به‌س������ ی له س������اڵ ی ئاش������ت خەاڵت������ی نۆبێل ی تونس ی په‌راوێزخراو ی عه‌ره‌بی ،ژنان������ ئافره‌ت و به‌هار ی به لیبیا و سووریا و یه‌مه‌ن به‌خش������را و ئەمەش گه‌ش������ه ی ی ئه‌لمان ،كه ب������ە به‌هێزترین ئافره‌ت دا .س������ه‌رۆكوه‌زیران ی چه‌پ������ڕۆ بۆ یه‌كه‌مین جار بوو به دونی������ا ناوبراو‌ه و ،ژنێك سه‌ركۆماری به‌رازیل. ئه‌نجومه‌نی جیهانیی ئاب������ووری ده‌ڵێت :كه هه‌اڵواردن ل������ه نێوان ژن و پیاو له‌بواری كاركردن ،هێزی بزوێنه‌ری س������ه‌ره‌کیی گه‌ش������هی ئابووری������ی ئه‌ورووپا ل������ه ده‌یه‌ی رابردووداب������ووه .له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش������دا ،ئه‌لمان له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ك������ه خاتوونێكی م������ه‌زن و پێنج وه‌زیری ژن������ی دیكه‌ی له كابینه‌كه‌یدا ههیه ،هێش������تا ڕووبه‌ڕووی كه‌میی ئافره‌ت له ئاستی به‌ڕێوه‌بردن دایه .به‌پێی راپۆرتی لێژنه‌ی جیهانی ئابووری كه ل������ه نوامبری س������اڵی 2011دا باڵوكرایه‌وه، تا ئێس������تا ه������چ واڵتێك له دونیادا بوون������ی نییه كه درزی ڕه‌گه‌زایه‌تی به‌شێوه‌یه‌كی ته‌واو له‌ناویدا له‌ناوچوو بێت. به‌پێ������ی ئاماره‌كانی ئهم ڕاپۆرته ،ته‌نیا واڵتانی ئه‌ورووپای
باكوور س������ه‌ركه‌وتنیان له كه‌مكردنه‌وه‌ی ئ������ه‌م كه‌لێنەدا به‌ده‌ستهێناوه. ئیس������له‌ند ،نوروێژ ،فینالند ،س������وید ،ئیرله‌ند ،نیوزیله‌ند، دانمارك ،فیلیپین ،لیس������ۆتۆ و سوییس ده واڵتن كه هه‌وڵ و ی ی ڕه‌گه‌زایه‌ت ی نابه‌رابه‌ری ی زۆریان بۆ كه‌مكردنه‌وه كۆشش ی جیاوازیان ئه‌نجام داوه. له ئاست ی ی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی ی بەشدار له لێژنه ی ئه‌لمانی ی ژنان ڕێژه كۆمپانیاكان������ی پیشه‌س������ازی و وه‌به‌رهێنان ،ته‌نی������ا ()%2.2ـە، ی ئالمان له ی ده‌وڵه‌ت������ ی گه‌وره له‌به‌ر ئ������هوه 30كۆمپانیا ی ڕه‌گه‌زایه‌تی، ی یه‌كس������انی ی یاسا ی 2011له بوار س������اڵ ی ی ژنان له ئاست ی رێژه ی زیادكردن پرۆژه‌یه‌كیان به‌مه‌به‌ست ی پێشنیاز به‌ده‌وڵه‌ت كرد. بااڵی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌ت
ی جیهان ئانجێال مێركێل به‌هێزترین ژن
ی ی ئه‌لمان له ڕاپرسی ئانجێال مێركێل س������ه‌رۆكوه‌زیران ی ی جیهان ی (فوربس)دا ش������وێنی‌به‌هێزتری������ن ژن رۆژنامه ی ی دونیا باوه‌ڕ به‌ده‌س������تهێناوه ،بهاڵم ئهم به‌هێزترین ژنه
ئاداری 2012
41
یو ی ژنان ل������ه ئابوور ی كه‌مره‌نگ������ وایه ك������ه بارودۆخ������ ی ی یاس������ای ێ گه‌ره‌نتی ی واڵته‌ك������هی ،به‌ب به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی������ ته‌كانێكی هه‌ست پێكراوی نییه.
ی عه‌ره‌ب ی ژنان ی و گه‌شه‌كردن ی عه‌ره‌ب به‌هار
ی ی ناوچه ی له‌دایكبوو ی 2011یاریكه‌ران ژنان له س������اڵ ی ئه‌فریقا بوون .ئه‌وان به ی ناوه‌ڕاست و باشوور ڕۆژهه‌اڵت ی یان مانگرتن ی ده‌ربرین ،رێكخستن ،وێبالگنووس ناڕه‌زای ی ی س������ه‌ره‌كیان ل������ه ڕاپه‌رین‌ه كۆمه‌اڵیه‌ت له خواردن ،رۆلێك ی گاردیه‌ن له ی ئهم ساڵه‌یان به‌جێهێنا .ڕۆژنامه و سیاس������ ی ژنان له ی ده‌ریای ی به‌به‌شداریكردن ڕاڤه‌كردنێكدا ئاماژه ی عه‌ره‌بدا ی باکووری ئه‌فریقا و نیمچ‌ه دوڕگه پایته‌خته‌كان ی ی عه‌ره‌ب ڕایده‌گه‌یێنن ،له‌و شۆڕشانه كرد و نووسی" :ژنان كه ناوچه‌كه‌ی هه‌ژاندووه ،هه‌موو شتێك بوونه". ی یه‌مه‌ن3 ، ی 2011بۆ یه‌كه‌مین جار له مێژوو له س������اڵ ی ئهم واڵتەوه" .ئوم‌ه ئه‌لره‌زاق ی ژن چوون‌ه ناو كابینه وه‌زیر ی ده‌س������ه‌اڵتدار له ی خه‌ڵك ی كۆنگره ی حزب حه‌مه‌د" ئه‌ندام ی و كار" ،حوری‌ه ی كۆمه‌اڵیه‌ت ی كاروبار واڵت وه‌كو وه‌زی������ر ی سالح ی رژێم ی شۆڕشگێر و دژ مه‌ش������هوور" له هێزه‌كان ی مرۆڤ و "جه‌هه‌ر‌ه حه‌موود" كه پێشتر ی ماف وه‌كو وه‌زیر ی ی سیسته‌م ی دژ ی سۆسیالیست ی حزب ی گش������تی ئه‌میندار ی ڕاوێژكار هه‌ڵبژێردرا. سالح بوو ،وه‌كو وه‌زیر ی ی عه‌ره‌بستان ی ،2011پاشا ی ساڵ ی سێپتامبر له مانگ ی 2015دا ی ئهم واڵته له ساڵ ی ڕایگه‌یاند :كه ژنان سعوود ی ی هه‌ڵبژاردن و پاڵێوراوبوونیان له شوور‌ا خۆجێییەکان ماف عه‌ره‌بستاندا ده‌بێت. هێش������تا ڕوون نییه ی كه ئای������ا ئهو ژنان������ه ی عه‌ره‌بی������ان به‌ه������ار گه‌شه‌س������ه‌ندووتركرد، ی به‌رامبه‌ر ده‌توانن ماف به پیاوان ب������ۆ خۆیان به‌ده‌س������ت بێنن ،یاخود نا؟ بهاڵم شتێك ڕوون‌ه و ئه‌وی������ش ئهوهیه ،كه ی ك������ۆن له ژن������ان وێنه ی ع������ه‌ره‌ب كه وه‌كو ژن ی بێته‌فاوت، بوونه‌وه‌رێك ژێرده‌ست و خانه‌نشین گۆڕی.
42هه‌ڵبژاردن ژماره ()19
ی جیهانیدا ی ژنان ل ه ئاشت رۆڵ
ی 2011 ی ئاش������تییان له س������اڵ ی نۆبێل ێ ژن خه‌اڵت س������ ی له‌گ������ه‌ڵ ته‌وه‌كۆل ی لیبریای به‌ده‌س������تهێنا .دوو خاتوون������ ی نۆبێل ،ئالێن ی خه‌اڵت ی لیبریای كرمان له یه‌مه‌ن ،براوه‌كان ی ئه‌فریقا و ی ژن جانسۆن س������یرلیف ،یه‌كه‌مین سه‌ركۆمار ی نۆبێل ی مرۆڤ بوون .كۆمیته ی ماف ی چاالكوان لیما گبوو ی ئه‌وان له ی گرنگ ی سیرلیف و گبۆی ،رۆڵ ی هه‌ڵبژاردن هۆ كۆتاییهێنان به‌شه‌ڕ‌ه ناوخۆیییەکان( 13ساڵه ) له لیبێریا و ی ی و پارێزگار ی ئاشت ی كه بۆ پته‌وكردن ئهو چاالكییان‌ه زان ی ژنان ئه‌نجامیانداوه. له ماف ێ ی نۆبێل به س������ ی خه‌اڵت ی پێدان ئ������ەو كۆمیته‌ی‌ه كات������ ی له به‌یاننامه‌یه‌ك������دا ڕایگه‌یاند: ی ع������ه‌ره‌ب و ئه‌فریقای ژن ی ی پاراستن ی ئهو ژنانه له ڕێگا ی ئاش������تیخوازانه "هه‌وڵدان ی ئه‌وان له ی ژنان بۆ به‌ش������داریی ته‌واو ی دونیا و ماف ژنان ی ئهم ههڵبژاردنه بووه ".هەروه‌ها ی ئاش������تیدا" هۆ پێكهێنان ی ژنان به ده‌رفه‌ت‌ه ێ گه‌یشتن له به‌یاننامه‌كه‌د‌ا هاتووه" :به‌ب ی كۆمه‌ڵگە كه له ژێر ی ئاس������ته‌كان كارتێكه‌ره‌كان له ته‌واو ی پایه‌دار له ی و ئاش������تی ی پیاوانه ،به دیموكراس������ ده‌س������ت جیهاندا ناگه‌ین". ی نه‌ته‌و‌ه یه‌كگرتووه‌كانیش ی گشتی ی مۆن ،ئه‌میندار بانك ی ی ژنان له س������ه‌ركردایه‌تی ی ڕێ������ژه ی زۆربوون خوازی������ار ی ئهم دامه‌زراوان‌ه بووه، ی ئاش������ت ی پاراس������تن كاروباره‌كان ی ژنان له‌م بواره‌دا ده‌بێت هه‌روه‌ها ڕایگه‌یاند كه به‌شداری ی 2020به‌النیكه‌مەو‌ه ی 2014بگات‌ه %30و ،تا ساڵ تا ساڵ ی ی مۆن به‌ئام������اژ‌ه به‌پێدان ی پێبدرێت .بانك %40پ������ه‌ره
ی كردووه ێ ژن ،جه‌خت ی 2011به‌س ی س������اڵ ی نۆبێل خه‌اڵت كه ئهم ڕووداو‌ه ده‌بێت پاڵنه‌رێك بۆ ده‌وڵه‌تان و دامهزراوه ی زیاتر سه‌باره‌ت به‌بڕیار‌ه نێوده‌وڵه‌تییەکا ن بێت تاوه‌كو ژنان ی په‌یوه‌س������ت ب������ه‌گفتۆگ������وكان و ناكۆكییه‌كان، گرنگه‌كان به‌شدارییان پێبكه‌ن. ی ژنان ی ئه‌فغانس������تانیش له كونفرانس������ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كە ی (بۆن)دا ی 2011له شار ئه‌فغانستان كه له 5ی دس������امبر ی بەشێکی زیاتربوون بۆ به‌شداریكردن له به‌ڕێوه‌چوو ،خوازیار ڕه‌وت ی ئاشتی ی ئهم واڵته و بڕیاره سیاسییه‌كانی تر بوون.
ی سیاسه‌تدا ی سه‌ركۆمار ل ه جیهان د ه ژن
به‌په‌یوه‌ندیكردنی دیلما رۆس������ۆفی برازیلی بۆ یانه ی ڕابه‌رانی سیاس������یی دونیا ،رێژه‌ی س������ه‌ركۆماری ژن له ئاس������تی جیهاندا گه‌یش������ته 10كه‌س له ساڵی 2011دا. له ئێس������تادا س������ه‌ركۆمارانی فینالند ،ئیرله‌ند ،لیتوانی، سوییس ،هیند ،قرقیزس������تان ،لیبێریا ،به‌رازیل ،ئارژانتین و كۆستاریكا ژنن. هه‌ڵبژاردن������ی دیلما رۆس������ۆفی سۆس������یالدیموكرات به س������ه‌ركۆماری به‌رازیل كه بە گرنگتری������ن واڵتی ئه‌مریكای التین ده‌ژمێردرێت ،ڕووداوێكی دیار له جیهانی ژناندا بوو. رۆس������ۆف یه‌كه‌مین ژن له مێ������ژووی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان بوو ،كه له 21ی دس������امبری ،2011دانیش������تنی گش������تی ئ������ه‌م رێكخراوه‌یان ك������رده‌وه ،گوتی" :من ب������ڕوام وایه كه ئهم سه‌ده‌یه ،س������ه‌ده‌ی ژنان ده‌بێت ".ڕۆسۆف كه‌سایه‌تییه‌كی چه‌پرۆی������ه ،كه ڕاب������ردووی ملمالنێی پارتیزانی ل������ه كارنامه‌ی خۆیدا ههیه و ،خه‌ڵكی به‌رازیل نازناوی (خاتوونی ئاسنین)یان داوه‌تێ .رۆسۆف له راپرسیی گۆڤاری ئه‌مریكی فۆربس بۆ هه‌ڵبژاردنی سه‌د ژنی به‌هێزی جیهان ،لە ڕێزی سێیه‌م بووه و خاوه‌نی خۆشه‌ویستییه‌كی زۆر له ئه‌مریكای التینه. ی ی 2011بۆ یه‌كه‌مین جار له مێژوو ی مارس������ له مانگ ی ئهم واڵته .له واڵتی (مالی)دا ژنێك بوو به‌س������ه‌رۆکوه‌زیر 1ی ئابی هه‌مان س������اڵ ،خاتوو ش������یناواترا وه‌كو یه‌كه‌مین ی یاسایی خوارد. ی تایله‌ند س������وێند ی ژن س������ه‌رۆكوه‌زیران ی بێنه‌زیر بۆتۆ ،هیچ ی تیرۆر كردن ی پاكس������تانیش دوا واڵت ی ی سیاسیدا دانه‌نابوو .حه‌نا ڕه‌بان ی له پۆسته بااڵكان ژنێك ی ئهم واڵته دانا. ی ژن ی دهرهوه كهر وه‌كو یه‌كه‌مین وه‌زیر ی ی كهر ته‌نیا 34ساڵه و ده‌توانین بلێین كه به‌شداری ڕه‌بان ی پاكس������تان ی پیاوانه ی له كۆمه‌ڵگە ی خۆ به‌رچ������او و دیار ی ده‌سترۆیش������توو و ی بنه‌ماڵه وه‌كو بێنه‌زیر بۆتۆ ،ده‌یندار باوكه سیاسه‌تمه‌داره‌كه‌ی خۆیه‌تی.
ی ژن ی سه‌رۆكوه‌زیرێك رۆژاوابوون
ل������ه 1ی ئۆكتۆب������ری 2011یولی������ا تیمۆش������ینكۆ، س������ه‌رۆكوه‌زیرانی پێش������ووی ئوكراینا كه له مارس������ی 2010له پۆسته‌كه‌ی ال‌درابوو ،به تۆمه‌تی ده‌رچوون له سنووری ده‌سه‌اڵتی خۆی دادگایی كرا .دادگا ناوبراوی به حه‌وت س������اڵ حه‌بس حوكمدا ،له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌مری ی رێکكه‌وتنامه‌ی وزه‌ی نێوان ئۆكراینا و ڕووسیا واژۆ ده‌ركردب������وو ،كه بووه ه������ۆی زیانگه‌یاندن به‌كۆمپانیای نه‌وتی ئۆكراینا .تیمۆشینكۆ له ساڵی ،2005سێیه‌مین ی به‌هێز له جیهان بوو و له‌به‌ر جلوبه‌رگی جوان و ژن������ مۆدێلی موی سه‌ری ،زۆر له‌به‌رچاو بوو .ئهو له‌و په‌ری ناوبانگی خۆیدا وتب������ووی ،ده‌یه‌وێت جوانی و ژنایەتی بهێنێت‌ه ناو سیاس������ه‌تەوه .ڕه‌خنه‌گرانی تیمۆشینكۆ له نزیكی������ی زۆری ئهو له ئه‌مریكا و الس������اییكردنه‌وه‌ی له ی پۆشینی جلوبه‌رگه‌كانی ژاكلین كێنێدی بیانۆیان جۆر لێ ده‌گرت.
ی جیهان ی به‌هێز سه‌د ژن
ی له ی زایینی ،پێرستێك ی 2004 ی فۆربس له ساڵ گۆڤار ی سیاسه‌ت و ئابوورید‌ا باڵوکرده‌وه. ی به‌هێز له جیهان ژنان ی ی به‌به‌هێزترین ژن ئهم گۆڤار‌ه ئه‌مس������اڵ ئانجێال مێركێل ی ی كلینتۆن ،وه‌زیر ی 2011دیاریكرد .هیالر دونیا له ساڵ ی به‌رازیل ی ئه‌مریكا و دیلما رۆس������ۆف ،سه‌ركۆمار دهرهوه
ئاداری 2012
43
ی دووه‌م و س������ێیه‌میان له‌م پێرس������ته س������ه‌د كه‌سییه‌دا جێ بۆخۆیان داگیر كردووه. ی ئهم گۆڤار‌ه له ساڵی2010 میشێل ئۆباما كه له پێرست ی ی ،2011له رێز ی هه‌بوو ،ل������ه س������اڵ دا یه‌كه‌می������ن پل������ه ی به‌هێز ،خۆشه‌ویست هه‌شته‌م دایه ،بهاڵم هێشتا به‌ژنێك و ده‌سترۆیش������توو ده‌ناسرێت .چاوخشاندنێك به دۆسیەی ی ئه‌وان له نێوان ئهم سه‌د ژنه نیش������ان ده‌دات ،كه زۆربه ی ی و رووخس������اره‌كان ی ئاب������ووری ،فه‌رهه‌نگ به‌ڕێوه‌به‌ران������ سیاسەتدان. ی ی لیبێریا و براوه ئالێن جانسۆن سیرلێف ،سه‌ركۆمار ی ی ئه‌فریقای ی ،2011یه‌كه‌می������ن ژن ی ئاش������ت ی نۆبێل خه‌اڵت ی فۆربس������ه ،ناوبراو پێ������ش بوونی بە ی گۆڤار له پێرس������ت ی كردووه‌و ی جیهانیدا كار ی لیبێریا ،له بانك س������ه‌ركۆمار یو ی هه‌ژار ی بۆ ڕیشه‌كێش������كردن ی خۆ ی ئێس������تا هه‌وڵدان ی ی ساڵه‌ها شه‌ڕ ی دوا ی واڵته‌كه ی بارودۆخ چاره‌سه‌ركردن ناوخۆ چڕ كردووه.
ی ئه‌فغان ی ژن ی گشتی رێزلێنان ل ه داواكار
(ماریا به‌ش������یر) دادستانی ویالیه‌تی هه‌رات له ساڵ ی 2011له‌الی������ه‌ن گۆڤاری ئه‌مریكیی فارین پالیس������ی ،له پێرستی سه‌د هزرداری یه‌كه‌می دونیا بوو .خاتوو به‌شیر یه‌كه‌م ژنی ئه‌فغانه كه س������هرۆكایهتیی داواكاری گشتیی ویالیه‌ت������ی له ئه‌س������تۆ گرتوو و پێش ئه‌ویش له س������اڵی 2010یه‌كێ������ك له‌و 10ژنانه ب������ووه ،كه خه‌اڵتی تایبه‌تی ی نه‌ترس������ی له‌الیه‌ن وه‌زاره‌ت������ی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریكای (ژن وه‌رگرت������ووه ).ئهو دوای ڕووخانی تالیبان و له س������اڵی 2006دا گه‌یشته ئهم پۆسته .به گوێره‌ی گۆڤاری فارین پالیسی ،ماریا به‌شیر له س������اڵی ،2011به‌دواداچوونی
ماریا به‌شیر 44هه‌ڵبژاردن ژماره ()19
لهسهر ( )87فایلی توندوتیژی دژی ژنان و زه‌واجه‌كانی ژێر ته‌مه‌نی یاسایی كچانی كردووه.
ی ڕه‌گه‌زی ل ه جیهاندا ی درز به‌رده‌وامی
ی ی پێدێ������ت كه هه‌ژار ی 2011له حالێكدا كۆتای س������اڵ ی به‌ره‌و پێشكه‌وتن ی له واڵتان هێشتا له نێوان ژنان به‌تایبه‌ت ی له‌خ������ۆ ده‌گرێت .ژنان و باش������ووری زیاتری������ن قوربانی������ ی كه‌مترین حه‌قده‌س������ت وه‌رده‌گرن و بۆ گه‌یشتن به‌ده‌رفه‌ت ی ئهوه ده‌بن تاوه‌كو پیاوان كار و په‌روه‌رده‌كردن ،چاوه‌ڕوان وه‌رده‌گیرێن له‌كاردا. ی له ی په‌ره‌گرتوو به‌تایبه‌ت هێش������تا له هه‌ندێك له واڵتان ی ی له‌دایكبوون ی هیند ،ژنان به‌هۆ ئه‌فریقا و نیمچ‌ه كیشوه‌ر ی ی منداڵ ،توندوتیژ ی له‌به‌رچوون ی كێشه منداالن یان به‌هۆ ی ی خوارده‌مه‌نی ،ده‌م������رن .كولتوور جنس������ی ،یان نه‌بوون یو ی ژن������ان ل������ه هه‌ندێك له واڵته ئیس���ل��ام خه‌ته‌نه‌كردن������ ئه‌فریقییەکاندا باوی ههیه. ی كوش���تن ه ناموس���ییه‌كان له ناوچه گوندییه‌كان دووره‌پەرێ���زی باش���ووری ڕۆژهەاڵت���ی توركی���ا ل ه ی 2011رێژه‌یان زۆر زیاتر بووه. ساڵ ی ی له‌ده‌ستدان ،له حه‌وت ساڵ ی ئهو ئامارانه به‌پێ ی مام ڕاب������ردوو به‌ال‌نیكه‌م������ەو‌ه 300ژن ب������ه ته‌مه‌ن ناوه‌ندی ،س������ااڵن‌ه 42كه‌س له ناوچه كوردنشینه‌كان ی و (باش������ووری ڕۆژهەاڵتی توركیا) ،بوونه‌ت‌ه قوربانی ی ی ڕاپۆرت ی و فه‌رهه‌نگی .بهاڵم به‌پێ ی دین ده‌مارگیری ی 2011دا ی ئهم قوربانیان‌ه ته‌نیا له ساڵ ئاناتۆلی ،ڕێژه ی س������ه‌رنجه، ی جێگا گه‌یش������تۆت‌ه 700ك������ه‌س .ئهوه ی ئهم قه‌تالنه ،بابهتهكه وه‌كو ئهوهیه كه ئه‌نجامده‌ران ی ی دادپه‌روه‌ر خۆكوشتن ده‌رده‌خه‌ن تاوه‌كو له چه‌نگال و سزا یاساییه‌كان رابكه‌ن. به‌پێی لێكۆلینه‌وه‌یه‌كی سااڵنه ،ئه‌فغانستان نزمترین نرخ����ی مامناوه‌ندیی ته‌مه‌نی ژنانی له جیهاندا ههیه. ی ئه‌فغان ،ته‌نیا 45 ی ژنان ی مامناوه‌ندی������ ته‌مه‌ن ی ی ئه‌لمانیا له دوا ی ئاژانس ی ڕاپۆرت س������اڵه .به‌پێ ی بیس������ائۆ، ی نیجێرییه ،گینه ئه‌فغانس������تان واڵتان ی كۆنگ������ۆ ،ئێریترێ ،مالی، یه‌مه‌ن ،چ������اد ،كۆمار ی خراپترین ی ناوه‌ندی ،خاوه‌ن س������ودان و ئه‌فریقا بارودۆخه بۆ دایكه‌كان.
فیدراڵیسم و جۆره‌كانی
ئا :ئاران جه‌مال ڕه‌شید فیدراڵی وش������ه‌یه‌كی التینییه‌و له وشه‌ی " "feudsكه به مانای پهیماننامه و ڕێككه‌وتن دێت .فیدراڵی ش������ێوه‌یه‌كه له ش������ێوه‌كانی حوكمڕانی ،که له ڕێی ده‌ستووره‌وه ده‌سه‌اڵت له‌نێوان حكوومه‌تی ناوه‌ن������د (حكومه‌تی فیدراڵی یه‌كگرتوو) و یه‌كه حكوومیی������ه‌كان (هه‌رێمه‌كان و ویالیه‌ته‌كان) دابه‌ش ده‌كرێت و به پێی ئهو سیس������تهمه كاروب������اری واڵت بهڕێوه ده‌به‌ن .ه������ه‌ردوو حكوومه‌ته‌كه له‌ناو یه‌ك ده‌وڵه‌تدا پش������ت به‌یه‌كتری ده‌به‌ستن ،سه‌روه‌ری له‌نێوانیاندا دابه‌ش ده‌كرێت و لهڕێی ههڵبژاردنهوه ده‌س������ه‌اڵت ده‌گرنه ده‌ست.هه‌ردوو حكوومه‌ته‌كه‌ده‌سه‌اڵتێكی خۆیی سه‌ربه‌خۆیان ههیه ،هه‌روه‌ها هه‌ریه‌كه‌یان له به‌رامبه‌ر گه‌ل و ده‌نگده‌رانیاندا به‌رپرسن. هه‌رێ������م و ویالیه‌ت������ه‌كان یه‌كه‌یه‌ك������ی ده‌س������توورین و هه‌ریه‌كه‌یان سیس������ته‌می سیاس������یی تایبه‌ت������ی به خۆیان ههیه ،كه ده‌سه‌اڵتی (یاس������ادان ،جێبه‌جێکار و دادوه‌ری) ده‌ستنیشانده‌كات .ش������ێوه‌ی حوكمی زاتی (ئۆتۆنۆمی) بۆ هه‌رێم و ویالیه‌ته‌كان له ناو ده‌س������تووردا داڕێژراو‌ه و هیچ الیه‌نێك به‌ته‌نها ناتوانێت گۆڕانكاری تێدا بكات. زۆرب������هی ش������اره‌زایان و پس������پۆرانی بواری زانس������تی سیاسی و یاس������ایی كۆكن لهسهر یه‌ك بۆچوونی هاوبه‌ش سه‌باره‌ت به‌سیس������ته‌می فیدرالی ،كه پێیان وایه باشترین و پێشكه‌وتووترین سیسته‌می حوكمڕانیی‌ه بۆ پێكه‌و‌ه ژیان و به‌رێوه‌بردن������ی واڵتێكی فره‌حیزب������ی ،نه‌ته‌وه‌یی و ئایینی. ی واڵتاندا به‌سه‌ركه‌وتوویی په‌یڕه‌و ئهم سیستهمه له زۆربه
ێ جگه له ی ئهم سیستهمه له‌وه‌دای‌ه كه ده‌توان كراوه .گرنگی ی ی فره‌حیزبی ،فره‌نه‌ته‌وه‌یی و ئایین ی ئیداری ،كێشه كێشه چاره‌سه‌ر بكات و مافه‌كانیان ده‌سته‌به‌ر بكات .شێوه‌كانی ی كومه‌ڵگه‌كان،له ی پێكهات������هو بارودۆخ������ فیدڕاڵ������ی به‌پێ ی دیكه جیاوازه. كۆمه‌ڵگه‌یه‌كه‌و‌ه بۆ كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك ی ی كێشه و نه‌مان له‌م س������ه‌رده‌مه‌دا بۆ چاره‌س������ه‌ركردن ی زوڵم‌و س������ته‌م لهسهر نه‌ته‌و‌ه ژێردهس������ته‌كان ،سیسته‌م ی باشترین‌و گونجاوترین سیستهمه. فیدراڵ چهمکی فیدرالی له سه‌‌ده‌‌کانی ()18-17ی زایینی وهک ره‌وتێكی‌سیاس������ی و کۆمهاڵیهتی هاتۆت‌ه ئاراوه .شۆڕشی مه‌‌زنی فهرهنسا و ئهمریکا به شێوازێکی نوێ له هاتنه‌کایه و په‌‌ره‌سه‌‌ندنی فیدرالی و پێویستییه‌‌کانی ڕۆڵێکی گرنگیان بینیوه ،واته ئهو دوو شۆڕش������ه له‌س������ه‌ر بنهمای دروشمی ئ������ازادی ،برایه‌‌تی و یه‌‌کس������انی وهک هانده‌‌رێکی به‌هێز بۆ فیدراڵی و په‌ره‌پێدانی ،کاریگه‌‌رییه‌‌کی زۆریان ههبووه.
جۆره‌كانی فیدراڵیسم
به‌پێی پێداویستی و پێكهاته‌ی كۆمه‌ڵگه‌كان و ڕێككه‌وتنی الیه‌نه‌كان ،له سه‌رتاسه‌ری جیهاندا چه‌ند جۆرێكی فیدرالی په‌یڕه‌و ده‌كرێن ،له‌وانه: -1فیدراڵی������ی مه‌ركه‌زی -2كۆنفیدرال������ی -3فیدراڵی لێكدراو (مدمج) -4فیدراڵی تێكهه‌ڵكێش (المتشابكة)
ئاداری 2012
45
فیدراڵیسمی ناوه‌ندی (مه‌ركه‌زی)
لێ������ره‌دا ده‌س������ه‌اڵت هه‌ڵده‌س������تێت ب������ه كۆنتروڵكردن و دستبه‌سه‌رداگرتنی هه‌موو ده‌سه‌اڵت‌ه ناوچه دابه‌شكراوه‌كان، ئهو سیستهمه له ڕێی ده‌س������تووره‌و‌ه پارێزگاری له خۆی ده‌كات به ش������ێوه‌یه‌ك كه هیچ الیه‌نێ������ك (حكومه‌تی ناوه‌ند، هه‌رێ������م و ویالیه‌ته‌كان) ناتوانێ به‌ب������ێ ڕه‌زامه‌ندی الیه‌نی دیكه گۆڕانكاری تێدا بكات. جێ په‌نجه‌ی ده‌س������ه‌اڵتی مه‌ركه‌زی به‌هۆی ئهو ڕۆڵه‌ی كه دادگای فیدراڵی س������ه‌باره‌ت به لێكدانه‌وه‌ی ده‌س������توور بۆ چاره‌س������ه‌ركردنی ئهو كێش������انه‌ی كه له س������ه‌ر ئاستی بااڵ رووده‌ده‌ن وه‌ك ده‌س������ه‌اڵتی یاسادانان یان دادوه‌ریدا ده‌یگێڕێت ،دیارده‌كه‌وێت.
كۆنفیدراڵی
ئهم سیس������تهمه به پێچه‌وان������هی سیس������ته‌می یهكهمه و تێی������دا حكوومه‌ت������ی ناوه‌ن������دی الوازت������ره .هه‌ندێک له تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی: -١ویالیه‌ته‌كان مافی یاسایی خۆیان بۆ جیابوونه‌وه ههیه. -٢نوێنه‌ری ویالیه‌ته‌كان ئهو ده‌س������ه‌اڵتان‌ه ده‌ستنیشان ده‌كه‌ن كه حكوومه‌تی ناوه‌ند په‌یڕه‌وی ده‌كات. -٣گش������ت كاتێك حكوومه‌تی ناوه‌ند مه‌ترس������ی ئه‌وه‌ی لێده‌كرێت له‌الیه‌ن ئه‌ندامه‌كانییه‌و‌ه ڕووبه‌ڕووی ئهو ره‌خنان‌ه ببێته‌وه كه ده‌بن‌ه هۆی ڕاگرتنی كاروباره‌كانی. -٤حكوومه‌ت������ی ناوه‌ند له داراییدا س������ه‌ربه‌خۆ نییه و بنچینه‌یه‌كی هه‌ڵبژاردنی نییه. -٥ویالیه‌ته‌كان ده‌س������تبه‌رداری ده‌سه‌اڵت‌ه نێوخۆییه‌كان نابن بۆ حكوومه‌تی ناوه‌ندی.
له‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی كه كۆنفیدرالی په‌یڕه‌و ده‌كه‌ن (ویالیه‌ت‌ه یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا )1787-1776و (سویسرا -1291 )1847و ئه‌وروپای یه‌كگرتوو.
فیدراڵی له‌ناویه‌ك (مدمج)
ئهو سیس������تهمه له ویالیه‌ت������ه یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا په‌یڕه‌و ده‌ك������رێ ،بریاردان له‌الی������ه‌ن حكوومه‌تی ناونده‌و‌ه ده‌بێت به‌بێ گه‌ڕانه‌و‌ه بۆ ویالیه‌ته‌كان ،چونكه هه‌ر ویالیه‌تێك له ناو ده‌سه‌اڵتی ته‌ش������ریعیدا دوو سیناتۆر (نوێنه‌ر) یان ههیه ،ئه‌وانیش ڕاس������ته‌وخۆ له ڕێی ههڵبژاردنهوه له‌الیه‌ن هاوواڵتیانی ویالیه‌ته‌كه‌و‌ه ده‌ستنیش������انده‌كرێن بۆیه ئه‌وان بڕیارده‌ری ویالیه‌ته‌كه‌ن.
فیدراڵیی تێكهه‌ڵكێش (المتشابكه)
له‌م جۆره فیدرالییه‌دا ،هه‌رێم و ویالیه‌ته‌كان به‌شێوه‌یه‌كی فراوانتر به‌ش������داری ل������ه بڕیارداندا ده‌ک������ه‌ن .نوێنه‌رانی ویالیه‌تێك به‌ش������ێوه‌ی قه‌واره‌یه‌ك له‌گه‌ڵ سه‌رجه‌م قه‌واره‌ی ویالیه‌ته‌كانی دیكه كارلێك ده‌كه‌ن و به‌شداری له ده‌زگاكانی ده‌سه‌اڵتی ناوه‌ندیدا ده‌كه‌ن ،وه‌ك حكوومه‌ت و ئه‌نجومه‌نی یاس������ادانان ،که له‌و كۆمه‌ڵه‌یه ،جه‌سته‌ی ده‌وڵه‌تی ناوه‌ندی پێكدێت .لێرهدا ئهو جۆره به هه‌ره‌وه‌زی (تعاونی) پێناس‌ه ده‌كرێت. له حاڵه‌تێكی دیكه‌دا ،نوێنه‌رانی ویالیه‌تێك قه‌واره‌یه‌ك پێكدێنن بۆ چاودێریكردنی كاره‌كانی حكوومه‌تی ناوه‌ند و به زۆرینه‌ی ده‌نگی په‌رله‌مان مافی هه‌ڵوه‌ش������اندنه‌وه (ح������ق النقض) بۆ ه������ه‌ر بریارێك������ی حكوومه‌تی ناوه‌ند به‌كاردێن������ن.ئهو جۆره به دابه‌ش������به‌ندی (انقس������امی) پێناس‌ه ده‌كرێت.
چه‌ند نموونه‌یه‌ك له ده‌وڵه‌ت‌ه فیدراڵییه‌كان یه‌كه‌ی فدراڵی
یه‌كه‌ی فیدراڵیی سه‌ره‌كی
یه‌كه‌ی فیدراڵیی پچووكتر
فیدراڵی ئه‌رژه‌نتین
هه‌رێمه‌كانی ئه‌رژه‌نتین
23هه‌رێم
1ناوچه‌ی فیدراڵی
ئوسترالیا
ویالیه‌ته‌كانی ئوسترالیا
6ویالیه‌ت
نه‌مسا
ویالیه‌ته‌كانی نه‌مسا
9ویالیه‌ت
به‌لژیكا
دوو ناوچه (زمان جیاواز) یه‌كێكیان فیدراڵیی‌ه و له 10 هه‌رێم پێكدێت
1ناوچه
به‌رازیل
ویالیه‌ته‌كانی به‌رازیل
26ویالیه‌ت
1ناوچه‌ی فیدراڵی و 5,561 شاره‌وانی
كه‌نه‌دا
كه‌رت و هه‌رێمه‌كان
10هه‌رێم
3كه‌رت
بۆسن‌ه و هێرسێگۆڤینا 2یه‌كه
46هه‌ڵبژاردن ژماره ()19
3دوڕگه
دوڕگه‌كانی قه‌مه‌ر ئه‌تیوپیا
هه‌رێمه‌كانی ئه‌تيوپيا
9هه‌رێم
ئه‌ڵمانیا
ویالیه‌ته‌كانی ئه‌ڵمانيا
16ویالیه‌ت
كۆماری هند
ویالیه‌ت و ناوچه‌كانی هند
28ویالیه
عێراق
15پارێ������زگا و ی������ه‌ك 15پارێ������زگا و یه‌ك هه‌رێمی هه‌رێم������ی فیدرالی (هه‌رێمی فیدراڵی كوردستان)
2شاری فیدراڵی 7ناوچ������هی یه‌كگرت������وو ناوچ������هی له‌نێوانیان������دا پایته‌خت
ماليزيا
ویالیه‌ته‌كانی ماليزيا
13ویالیه‌ت
3ناوچه‌ی فیدراڵی
مه‌كزیك
ویالیه‌ته‌كانی مه‌كزیك
31ویاليه‌ت
1ناوچه‌ی فیدراڵی
ویالیه‌ت‌ه یه‌كگرتووه‌كانی ميكرۆنيسيا
4ویاليه‌ت
نه‌يجيريا
ویاليه‌ته‌كانی نه‌يجيريا
36ویاليه‌ت
1ناوچه
پاكستان
ك������ه‌رت و هه‌رێمه‌كان������ی پاكستان
4هه‌رێم
4كرتی فیدراڵی له نێوانیاندا یه‌ك ناوچه‌ی پایته‌خت
ڕوسيا
ڕووسيای فیدراڵ
21كۆمار 46 ,ئۆبالست9 ، كرايس ,1ده‌سه‌اڵتی خۆیی ئۆبالس������ت ,4ده‌س������ه‌اڵتی خۆی������ی أكروغس 2 ،ش������ار لهسهر ئاستی فیدراڵی
دوڕگه‌كانی س������انت كيتس و سانت كيتس و نێڤيس نێڤيس
2دوڕگه 14/باريش
سودان
ویالیه‌ته‌كانی سوودان
25ویالیه‌ت
سويسرا
هه‌رێمه‌كانی سويسرا
26هه‌رێم
میرنشینه‌كانی عه‌ره‌بیی میرنش������ینه‌كانی میرنشینی 7میرنشین عه‌ره‌بیی یه‌كگرتوو یه‌كگرتوو ویالیه‌ت‌ه یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا ڤێنێزوێال
ویالیه‌ته‌كانی ئه‌مریكا
50ویالیه‌ت
1ناوچ������هی فیدراڵ������ی14، كه‌رت فیدراڵی
ویالیه‌ته‌كانی ڤێێنزوێال
23ویالیه‌ت
1ناوچ������هی فیدرال������ی1 , شوێنكه‌وتووی فیدرالی
سه‌رچاوه‌كان: ar.wikipedia.org www.ahewar.org
ئاداری 2012
47
ژماره و جووله‌ی سروشتیی دانیشتووان ئا :محه‌مه‌د وانی زانیاری س������ه‌باره‌ت به ئاماری جۆراوجۆر لهسهر ژمارهی دانیش������تووانی باشووری كوردستان له چه‌ند سه‌رچاوه‌یه‌ك ده‌سده‌كه‌وێ كه له خوارهوه باسی ده‌كه‌ین:
أ -سه‌رژمێریی گشتیی دانیشتووان:
بابه‌تی س������ه‌رژمێریی گش������تیی دانیشتووان له سه‌رده‌می ئێستادا بریتییه له پرۆسه‌ی تۆماركردنی گشت دانیشتووان كه لهسهر خاكی ئ������هو واڵت������دا ده‌ژین، ل������ه ماوه‌یه‌ك������ی دیاریكراودا له‌الی������ه‌ن ده‌وڵه‌ته‌وه‌تاوتۆێی زانی������اری جۆربه‌جۆر و باڵوكردنه‌وه‌یان ده‌كرێت. یه‌كه‌م س������ه‌رژمێریی گش������تیی دانیش������تووان له باشووری كوردستان له س������اڵی 1927له‌الیه‌ن به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیی گشتیی فه‌رمانگه‌ی دانیش������تووان ئه‌نجام دراوه ،له‌و كاته‌و‌ه تا ئێستا حه‌وت سه‌رژمێری دیكه به‌دوایدا هاتووه .بۆ ئه‌وه‌ی به‌ته‌واوه‌تی ئاگاداری ته‌واویی و ناته‌واویی ئه‌نجامه‌كانی سه‌رژمێرییه‌كان ببین ،له‌م دوو قۆناغه‌دا باس ده‌كه‌ین: یه‌كه‌م :سه‌رژمێرییه‌كانی نێوان سااڵنی 1958 -1927 ئه‌ركی س������ه‌رژمێریی گشتیی دانیش������تووان له‌و قۆناغه‌دا لهسهر ئه‌ستۆی فه‌رمانگه‌یه‌كی فه‌رمی به‌ناوی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیی گش������تیی دانیش������تووان بووه .له‌و ماوه‌یه‌دا چوار جار خه‌ڵك ناونووس كراوه ،یه‌كه‌میان له س������اڵی 1927دا و دووه‌میان له س������اڵی 1935دا و سێیه‌میان له ساڵی 1947دا و چواره‌میش له س������اڵی 1957دا .لێرهدا ده‌بێ بزانین هه‌ڵوێس������تی خه‌ڵك و ئاس������تی ش������اره‌زایی كارمه‌ندانی ئامار و بارودۆخی سیاسی كاریگه‌رییان لهسهر سه‌رژمێرییه‌كان هه‌بوو ،كه ئهم خااڵنه‌یان له‌به‌ر چاون. -١خۆ دوورگرتنی دانیش������تووان به‌تایبه‌تی������ی گه‌نجان له ناونووسین له ترسی به‌سه‌ربازكردنی ئیجباری. -٢به‌مه‌به‌ستی خۆدزینه‌و‌ه له خزمه‌تی سه‌ربازیی ،باوكه‌كان كوڕه‌كانیان به كچ ناونووس ده‌كرد.
48هه‌ڵبژاردن ژماره ()19
-٣تۆم������ار نه‌كردنی ژماره‌یه‌كی زۆر ،له‌به‌ر نه‌بوون و بێسه‌روبه‌ری ڕێگاوبانی ئۆتۆمۆبیل له گونده‌كانی دووره‌ده‌ست. -٤بێئه‌زموونی������ی ده‌زگا و ناونووس������ه‌كان ل������ه ب������واری تۆماركردن و پڕكردنه‌وه‌ی فۆرمه‌كانی سه‌رژمێری و نووسینی زانیارییه‌كان. -٥ناونووس������ه‌كان له شوێنه گش������تییه‌كانی وه‌ك مزگه‌وت، له‌گ������ه‌ڵ گه‌وره‌ی ماڵه‌و‌ه ب������ۆ تۆماری زانیاری له‌س������ه‌ر كۆی ئه‌ندامانی خێزانه‌كه‌ی یه‌كتریان ده‌دیت. -1نه‌بوونی زانیاری و دیكۆمێنت بۆ پشتراستكردنه‌وه‌ی وه‌اڵمه‌كانی ئه‌ندامانی خێزانه‌كه. -٧ده‌س������تكاری كردن������ی زانیاریی������ه‌كان به‌تایبه‌تی خانه‌ی ئینتیمای نه‌ته‌وه‌یی به‌ده‌س������تی ئه‌نقه‌ست له‌الیه‌ن كارمه‌ندانی ده‌زگا فه‌رمییه‌كانه‌وه ،به‌تایبه‌تی ئه‌وانه‌ی كه سه‌ر به وه‌زاره‌تی ناوخۆ بوون به‌مه‌به‌س������تی زیادكردن و كه‌م كردنی نه‌ته‌وه‌یه‌ك لهسهر حیسابی نه‌ته‌وه‌یه‌كی دیكه. -٨په‌یڕه‌وه‌كردنی پره‌نسیپی ده ساڵه (جگه له سه‌رژمێری دووه‌م) له نێوان دوو سه‌رژمێریدا. -٩سه‌رپه‌رشتیكردنی سه‌رژمێرییه‌كان له‌الیه‌ن پسپۆڕانی بیانییه‌وه ،له‌به‌ر نه‌بوونی كادیر‌ه ناخۆیییه‌کان. -١٠زانیارییه‌كانی ئاماری سه‌رژمێری دووه‌م 1935له‌به‌ر بێس������ه‌روبه‌ری و ناته‌واوی ،هه‌ر زوو له‌الیه‌ن داموده‌زگاكانی ده‌وڵه‌ت كاریان پێ نه‌كرا و هه‌ڵوه‌شێنرایه‌وه. -١١سه‌رژمێری ساڵی 1957له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له بارودۆخێكی ئ������ارام و دوور ل������ه ده‌مارگیری نه‌ته‌وه‌ی������ی ئه‌نجامدرا ،به‌الی
توێژه‌ران������هوه ب������ه ته‌واوترین س������ه‌رژمێری دان������راوه ،بهاڵم فه‌رمانبه‌رانی عێراق به‌مه‌به‌ستی زیادكردنی ڕێژه‌ی عه‌ره‌ب له پارێزگای مووس������ڵ و دیاله و به‌تایبه‌تی كه‌ركووك ده‌ستكاری پێكهاته‌ی نه‌ته‌وه‌ییان كردووه. دووه‌م :سه‌رژمێرییه‌كانی نێوان ساڵی 2009 -1958 تۆماركردنه‌وه‌ی زانیاریی جۆراوجۆر لهسهر دانیشتووانی باشووری كوردستان له‌م ماوه‌یه‌دا له ئه‌ستۆی فه‌رمانگه‌یه‌كی تازه بوو به‌ناوی فه‌رمانگه‌ی گش������تیی ئامار .كه له‌م ماوه‌یه‌دا چوار س������ه‌رژمێری ك������راوه .یه‌كه‌می������ان له س������اڵی ،1965 دووه‌میان له س������اڵی ،1977س������ێیه‌میان له س������اڵی 1987و چواره‌میان له س������اڵی 1997دا به‌تێپه‌ڕبوونی ساڵێك .هه‌ندێك ل������ه تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی ئهو قۆناغ‌ه له‌گه‌ڵ قۆناغی یه‌كه‌م وه‌كو خۆی������ان نه‌م������اون و هه‌ندێكیان له‌به‌ین چ������وون ،یان گۆڕانیان به‌س������ه‌ردا هاتووه .ئه‌وانه‌ش له ئه‌نجامی گۆڕانكاری له باری كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئابووری و سیاسی‌به‌سه‌ر باشووری كوردستاندا هاتووه ،كه گرنگترین خه‌سله‌ته‌كانی ئهو خاالنه‌ی خواره‌وه‌ن: -1ئه‌نجامدانی زۆربه‌ی سه‌رژمێرییه‌كان له بارودۆخێكی سیاسی پڕ له ئاژاو‌ه و نائارامی. -٢زاڵبوون������ی سیاس������ه‌تی ش������وفینییانه‌ی كارمه‌ندان������ی ئامار به‌س������ه‌ر رۆژ و ش������ێوازی ئه‌نجامدان و تاوتوێكردن و باڵوكردنه‌وه‌ی سه‌رژمێرییه‌كاندا. -٣ده‌ستكاریكردنی زۆربه‌ی ئه‌نجامه‌كانی سه‌رژمێرییه‌كان به‌تایبه‌تی ده‌ستكاریكردنی خانه‌ی ئینتیمای نه‌ته‌وه‌یی به‌ده‌ستی ئه‌نقه‌ست له‌الیه‌ن ده‌زگا ئه‌منییه‌كانه‌وه. -٤تۆماركردن������ی ئه‌ندامانی خێ������زان به‌بێ له‌به‌رچاوگرتنی ڕه‌گه‌ز (کوڕ و کچ) -٥هاوبه‌شكردنی زۆربه‌ی ئه‌ندامانی خێزان له واڵمدانه‌وه‌ی پرسیاره‌كانی ناونووسه‌كان بۆ پڕكردنه‌وه‌ی فۆڕمه‌كان. -٦په‌یڕه‌وكردنی پره‌نس������یپی ده ساڵی جگه له سه‌رژمێری س������اڵی 1965له نێوان س������ه‌رژمێرییه‌ك و س������ه‌رژمێرییه‌كی دیكه‌دا. -٧ب������ێ ده‌رفه‌تی ئه‌نجامدانی س������ه‌رژمێرییه‌كی گش������تی سه‌رتاسه‌ری له باشووری كوردس������تاندا له‌به‌ر بێده‌سه‌اڵتیی سیاسی. -٨ئه‌نجامدانی س������ه‌رژمێری س������اڵی 1997له پارێزگای نه‌ین������ه‌وا و كه‌رك������ووك و قه‌زا‌كانی ب������ه‌در‌ه و مه‌نده‌لی ...و ئه‌نجامنه‌دانی له پارێزگای هه‌ولێر و سلێمانی و دهوك. لێرهدا بایه‌خی زانیاریی س������ه‌رژمێری وه‌كو سهرچاوه بۆ لێكدانه‌وه‌ی جۆگرافیای دانیشتووان ده‌وه‌ستێت‌ه سه‌ر ئه‌وه‌ی، له‌س������ه‌ر ئاستی بچووكترین یه‌كه‌ی كارگێری بێ كه ده‌توانرێ
تێبینی جیاوازی هه‌رێمایه‌تی له چڕی و پێكهاته‌ی دانیشتووان و كاراكته‌ری دانیشتووان له نیشته‌جێبوون بكرێ.
ب -بزووتنه‌وه‌ی ڕه‌وانیی دانیشتووان:
مه‌به‌ست له‌و زاراوه‌یه ،چوار پایه‌ی ژیان (ئاماری ژیاری) (له‌دایكبوون،مردن ،هاوس������ه‌رێتی و جیابوونه‌وه)یه ،ئهمه خۆی له خۆیدا سه‌رچاوه‌یه‌كی گرنگی كۆكردنه‌وه‌ی زانیاریی ئاماری جۆراوجۆره و به‌تایبه‌تی له بواری شارس������تانییه‌وه له س������ه‌ر دانیشتوان وه‌ك ئه‌وه‌ی لهسهر ئاستی واڵت پێویسته ،ئه‌وهاش له‌س������ه‌ر ناوچه جیاجیاكانی تۆماركردن������ی له‌دایكبوون ،مردن، هاوس������ه‌رێتی و جیابوونه‌وه له كات و ساتی خۆیدا به گوێره‌ی یاسای باری شارستانی لهسهر گشت هاوواڵتیان پێویسته ،بو نموونه له‌دایكبوون دوای تێپه‌ڕبوونی ده رۆژ و مردن دوای یه‌ك مانگ .بهاڵم ئهو كاره وه‌كو پێویست له باشووری كوردستان به ته‌واوی و ڕێكوپێكی ئه‌نجام نه‌دراوه ،هۆیه‌كانیش به‌مه‌به‌ستی باشتر ده‌سنیشانكردن و ش������اره‌زابوون به تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی تۆماری چوار پایه‌ی ژیان به دوو قۆناغ باسی ده‌كه‌ین: یه‌كه‌م؛ قۆناغی نێوان ساڵی 1958 -1927 تۆماری چوار پایه‌ی ژیان له‌م قۆناغه‌دا ده‌ركه‌وتوو‌ه گه‌لێك بێسه‌رۆبه‌ر بووه ،هۆكاره‌كانیش: -١كه‌می������ی ده‌زگای تۆماركردنی چ������وار پایه‌ی ژیان وه‌كو پێویست له ش������ار ،شارۆچكه ،ش������اره‌دێیه‌كان و نه‌بوونی له زۆربه‌ی گونده‌كان. -٢كه‌مته‌رخه‌می������ی دایك و ب������اوك و نه‌زانین به‌تایبه‌تی له گونده‌كان ب������ۆ تۆماركردنی منداڵ‌ه تازه‌بووه‌كان له ش������وێنی تۆماركردن. -٣چاوپوشین له هه‌بوونی دیكۆمێنتی پێویست له قۆتابخان‌ه و ناشتن ی مردووان. -٤منداڵبوون له ده‌ره‌وه‌ی (نه‌خوش������خانه‌ی له دایكبوون) دوور له چاوی دكتۆری ژنان. دووه‌م :قۆناغی نێوان ساڵی 2007 -1958 تۆماركردن������ی چ������وار پایه‌ی ژیان له ڕووی رێكخس������تن و تاوتوێ كردندا له چاو قۆناغی پێش خۆی زۆر له پێش������تر‌ه كه هۆیه‌كانیش ده‌گه‌رێنه‌و‌ه بۆ: -١زیادبوونی ژمارهی ده‌زگا فه‌رمییه‌كان كه ئیش و كاری خۆیان له تۆماری له‌دایكبوون ،مردن ،هاوسه‌رێتی (ژنهێنان و شوكردن) و جودابوونه‌و‌ه ده‌بینێته‌وه .ئه‌گه‌ر جاران ته‌نها له شاره‌گه‌وره‌كان ئهو ده‌زگایان‌ه هه‌بووای‌ه وه‌كو مووسڵ ،دهوك، هه‌ولێر و سلێمانی ،ئهوه ئه‌مڕۆ له گونده‌كانیش ههیه. -٢پێویس������تبوونی به دیكۆمێنتی له‌دایكبوون ،هاوسه‌رێتی، وه‌فاتنام������ه ،جوودابوونه‌وه ،چوون‌ه قوتابخان‌ه و بۆ ناش������تنی
ئاداری 2012
49
مردوو و كارۆباری میرات و ش������ه‌رعییه‌تی پێكه‌و‌ه ژیان و هه‌ق و مافی ژن و مێردایه‌تی و وه‌رگرتنی پسووله‌ی خوراك. -٣له‌دایكبوونی به‌ش������ێكی زۆری مندااڵن له نه‌خوشخانه‌ی له‌دایكبوون و پێدانی پس������ووله‌ی له‌دایكبوون دوای ده‌رچوونی له نه‌خوشخانه.
• توێژینه‌وه‌ی نموونه‌یی:
1
2
613 1927
3
4
-
-
1
2
3
4
47 1021 3303 1977
33 1083 4387 1987 65 398 1011 1935 40 1521 5908 1997 38 369 1375 1947 30 2099 8007 2007 33 447 1822 1957 19 468 2282 1965
-
-
-
-
سه‌رژمێرییه‌كانی 1987 ،1977 ،1965 ،1957 ،1947 • خه‌مالندن: وا دیاره له‌م ژماره و دینامیكی دانیش������تووان له باشووری كوردس������تان باش������تر ده‌س������ت ناكه‌وێ ،بۆیه ده‌بێ پشتی پێ ببه‌ستین ئهو ڕاستییانه‌ی كه له شیكردنه‌وه‌ی ئاماره‌كانی ناو ئهو خشته‌یه‌ی سه‌ره‌و‌ه ئه‌وانه‌ن: -١ژمارهی دانیشتووانی باشووری كوردستان وه‌كو هه‌ر واڵتێك به‌ره‌و زیادبوون ده‌چێ كه ژماره‌كه له هه‌ش������تا ساڵی رابردوودا له 613هه‌زار كه‌س������هوه بووه به 8ملیون و 7هه‌زار كه‌س واته زیاده‌ی ڕه‌ها نزیكه‌ی 7ملیون و 500هه‌زار كه‌س بووه. -٢جی������اوازی له‌ڕێ������ژه‌ی زیادبوون������دا له‌ب������ه‌ر ناته‌واوی سه‌رژمێرییه‌كان و كۆچكردنی بۆ دهرهوه له نێوان ساڵه‌كاندا وه‌كو یه‌ك نییه.
50هه‌ڵبژاردن ژماره ()19
ســـــــــــــــــــــــــــــاڵ
پارێزگا
به‌ده‌ستكه‌وتی زانیاریی ئاماری له نێوان دوو سه‌رژمێریدا بۆ پالن دارش������تن له بواری ئابووری و كۆمه‌اڵیه‌تی و هه‌ندێ جار هانا بۆ توێژینه‌وه‌ی نموونه‌یی ده‌بردرێ ،واته ئه‌نجامدانی سه‌رژمێری له چه‌ند ناوچه‌یه‌كی واڵتدا لهسهر ئهو بنه‌مایه. خه‌مالندنی هی گشت ناوچه‌كانی دیكه • ژماره و دینامیكی دانیشتووان: ژمارهی دانیش������تووان به گوێره‌ی سه‌رژمێری و خه‌مالندن له باش������ووری كوردستاندا له هه‌شتا س������اڵی ڕابردوودا به‌و شێوه‌ی‌ه بووه ،كه له‌و خشته‌ی‌ه تۆمار كراوه: -1سه‌رژمێری -2ژمارهی دانیشتووان (هه‌زار كه‌سی) -3زیادبوونی ڕه‌ها -4زیادبوونی ڕێژه‌یی
-٣تێكرای زیادبوونی ڕێژه‌ی %3وه‌كو هی واڵتانی توركیا و ئێران و سووریایه. ژمارهی دانیشتووان له پارێزگاكانی باشووری كوردستان له ب������ه‌ر جیاوازیی ك������ه‌م و زۆری دانیش������تووانه‌و‌ه قه‌باره‌ی كۆچك������ردن و باری سیاس������ی وه‌كو له‌م خش������ته‌ی خوارهوه تۆماركراو‌ه جودان ،كه شرۆڤه‌كردنی ژماره‌كانی به‌ره‌و چه‌ند ڕاستییه‌ك رامان ده‌كێشێ: -1ژمارهی پارێزگای نه‌ینه‌وا و سلیمانی و هه‌ولێر له یه‌ك ملیۆن كه‌س تێپه‌ریوه ،بهاڵم نه‌ینه‌وا له‌ناو ئهو سی پارێزگایه‌دا له پیشه‌وه‌یه، چونكه باری ئابووری وه‌ك پیشه‌سازی و كشتوكاڵ به‌هیزتره و ،بووه ه������ۆی ئه‌وه‌ی ژماره‌یه‌كی زۆری كۆچبه‌ر ل������ه ناو عێراق و ده‌ره‌وه‌ی عێراق وه‌ك سوریا و واڵتانی دیكه رویان تێكردووه. -2ژمارهی پارێزگای ملیۆن������ی واته ئه‌وانه‌ی ژماره‌یان ل������ه یه‌ك ملیۆن تێپهڕیوه له نێوان س������اڵی 2007-1987دا چوار به‌رامبه‌ر بووه ،هۆیه‌كه‌ش������ی بۆ زیاده‌ی سروشتی و كۆچكردنی ده‌ره‌كی ده‌گه‌ڕیته‌وه. ژمارهی دانیشتووانی باشووری كوردستان(هه‌زار كه‌س) 2007-1927 1927
1935
1947
1957
1965
1977
1987
1997
2007
هه‌ولێر
173
206
240
273
360
541
771
1096
1542
سلێمانی
119
148
226
305
408
691
952
1363
1894
دهۆك
-
-
-
-
-
251
293
403
505
كه‌ركووك
80
183
285
389
462
571
687
865
1065
نه‌ینه‌وا
184
329
473
648
835
948
1356
1757
2418
دیاله*
57
145
156
207
217
301
328
424
583
سه‌رجه‌م
613
1011
1375
1822
2282
3303
4387
5908
8007
هی ساڵی 1927،1935،1997،2007خه‌مالندنه * ژمارهی دانیشتووانی به‌دره -3زیادبوون������ی سروش������تی له نێ������وان پارێزگاكاندا له‌به‌ر لێكچوون������ی ب������اری كومه‌اڵیه‌ت������ی و سیاس������ی و ئابوورییان تارادده‌یه‌كی زۆر لێك نزیكه. -4ڕۆڵ������ی بزوتنه‌وه‌ی میكانیكی كۆچ له ژمارهی دانیش������تووانی پارێزگاكاندا له‌به‌ر جیاوازی باری ئاس������اییش وه‌كو یه‌ك نییه ،وه‌كو دیاره پارێزگای دهۆك و هه‌ولێر و س������لێمانی نه‌وه‌ك ته‌نها په‌ناگه‌ی به‌شه‌كانی دیكه‌ی كوردستان و كوردستانییه‌كانی ناو عێراقن ،به‌ڵكو هی پارێزگا نائارامه‌كانی دیكه‌ی باشووری كوردستانن وه‌ك نه‌ینه‌وا و كه‌ركووك و شوێنی دیكه‌ش. سهرچاوه :جوگرافیای دانیشتوانی باشووری كوردستان -د .عه‌بدوڵاڵ غه‌فوور
ئاداری 2012
51
52هه‌ڵبژاردن ژماره ()19