ئاداری 2013
1
2
ههڵبژاردن ژماره ()32
زیاتر ل ه سهدهیهک ڕۆژنامهگهریی کوردی
سپێك ده
()٢٢ی مانگ������ی چ������وار ،ڕۆژنامهگهریی کوردی پێ دهنێته تهمهنی ١١٥س������اڵییهوه .له ١٨٩٨ل������ه قاهیره ،ل������ه الیهن (میقداد مهدحهت بهگی بهدرخ������ان)هوه یهکهمین ڕۆژنامهی کوردی به ناوی (کوردس������تان) س������هر بهرز دهکاتهوه .ئهو کهرهس������هیه که ههڵگری ناوی (کوردستان) بوو ،دهرخهری ویست ،پێناسهی نهتهوه و خاکێک بوو و ،هاوکاتیش ڕێڕهوی چهشنه خهباتێکی دۆزییهوه ،که له مێژووی ئهو سهردهمی کوردستاندا بێهاوتا بوو. له جیهانی ڕۆژنامهگهریی ئهمڕۆکهدا که بهدوای تهقینهوهی ئامرازی ڕاگهیاندنی گشتییهوه هاتۆته کایهوه ،چهندایهتی و چۆنایهتی یهکێکه له تایبهتمهندییهکانی ئهم سهردهمه .پۆلێنی کهرهسهکانی ڕاگهیاندن بهسهر لقه جۆراوجۆرهکانی کۆمهڵگه و پهیوهندیی ڕاستهوخۆیان لهگ������هڵ هاوواڵتیان ،ئهم وانهیهمان پ������ێ دهدات ،که له جیهانی دیجیتاڵی و بهجیهانیبوونی ڕاگهیاندن و کهرهس������هکانیدا ،هاوواڵتیان ناتوان������ن بهبێ ئهم ئامرازانه ژیان دهرباز بکهن. ئامرازی ڕاگهیاندنی گشتی ،بهشێکه له ژیانی هاوواڵتیان. پۆلێنبوونی کهرهس������هکانیش بهش������ێکی بنهڕهتیی ئهم ڕهوتهیه ،که پێویس������ته واڵمدهری ویس������ت و داخوازییی هاوواڵتیان بن .مهرجی س������هرهکیش بۆ سهرکهوتن و دروستکردنی کهش������وههوایهکی تهندروس������ت بهڕێگهی ئ������هم ئامرازان������هوه ئهوهیه ،دهبێ و پێویس������ته ڕاگهیاندنهکان لهس������هر بنهمای متمانه ،بهرپرسیارهتی و ئهخالق ئهم ڕهوته بههێز بکهن. ئامرازی ڕاگهیاندنی گشتی ،هێز و دهسهاڵتی ههیه.
سهرنووسهر
ئاداری 2013
3
پهیامی سهرۆکی ههرێمی کوردستان ب ه
بۆنهی ١١٥ساڵهی ڕۆژنامهگهریی کوردییهوه بهناوی خودای مهزن و دلۆڤان به بۆنهی یادی سهدوپانزه ساڵهی دهرچوونی یهكهم ڕۆژنامهی كوردی و ڕۆژی ڕۆژنامهگهریی كوردییهوه گهرمترین پیرۆزبایی ئاراستهی خوشك و برا ڕۆژنامهنووس و میدیاكارانی كوردستان دهكهم و هیوای س������هركهوتنیان بۆ دهخوازم له ئهرك و كارهكانیاندا .له ش������وێن خۆیهتی لهو ڕۆژهدا ی������ادی میقداد مهدحهت بهگ������ی بهدرخان بكهینهوه كه به دهركردنی یهكهمین ڕۆژنامهی كوردی له قاهیره دهروازهیهكی نوێی بهڕووی گهشهسهندنی فهرههنگی گهلی كورد كردهوه. جگ������ه لهو ڕۆڵه بههادارهی میدیا و ڕۆژنامهگهری له پێش������ڤهبردنی كولتوور و هۆش������یاری سیاس������ی و كۆمهاڵیهتیدا ههیهتی هۆكارێكیشه بۆ ئهوهی بتوانین كێشهكانی خۆمان به جیهانی دهرهوه بگهیێنین و دهكرێ ببێته ئامرازی ڕزگاركردنی گهلهكهمان لهژێردهستی و داگیركاریدا. خوشك و برا بهڕێزهكانم جێگهی ش������انازییه بزووتنهوهی ڕزگاریخوازی كوردستان دهستی ههبووه له ڕهخساندنی ئازادی ڕادهربڕین و كاركردن به پڕهنسیپهكانی ڕۆژنامهگهریی ئازاد له ههرێمی كوردستاندا و ئهو دۆخه به قوربانیدان و خهباتێكی نهپساوه هاتووهته ئارا و پێویسته ههموو الیهكمان بیپارێزین و گهش������هی پێ بدهین .ئهركی ههموویشمانه میدیا و ڕۆژنامهگهری وهك گلێنهی چاومان بپارێزین چونكه هێمایهكی گرنگه بۆ شارستانیهت و پێشكهوتنی گهلهكهمان. ب������ۆ ئهوهی ڕۆژنامهگهریمان بخرێت������ه خزمهت پڕۆژهی نهتهوه و مهدهنی������هت بهر له ههموو كهس������ێك پێویسته الیهنه سیاسییهكان دهستبهرداری ئهوه بن میدیا و ڕۆژنامهگهری بخهنه ژێر ڕكێف������ی خۆیان .با میدیا و ڕۆژنامهگهری دوور له ههموو جۆره گوش������ارێك خۆی ڕێگهی خۆی بدۆزێتهوه و كار به بهها و پێوهرهكانی بكات. ههر بهم بۆنهیشهوه داوا له الیهنه پهیوهندیدارهكان و سهندیكای ڕۆژنامهنووسان دهكهم كار بۆ داكۆكیكردن له مافی ڕۆژنامهنووس������ان و خزمهتكردنی ئهو توێ������ژه زیندووهی كۆمهڵگهكان بكهن. مسعود بارزانی سهرۆكی ههرێمی كوردستان
4
ههڵبژاردن ژماره ()32
قهرهنی قادری ل������ه جیهانی ئهمڕۆدا ،ههڵبژاردن له ههردوو سیس������تهمی دیکتاتۆری و دیموکراتی������دا بهڕێوهدهچێت ،بهاڵم ئهوه خاڵی هاوبهش������ی ئ������هوان نیی������ه .پێناس������ه و تایبهتمهندییهکانی ههڵبژاردنه ،که دیواری چین له نێوان ئهم دوو سیس������تهمدا ههڵدهچنێت.
دیموکراس������ی بهبێ ههڵب������ژاردن هیچ مانای������هک نادات. هۆکارهکهیش������ی بۆ ئ������هوه دهگهڕێتهوه ،ک������ه حکوومهتێکی دیموکراتی������ک دهبێ بنهماکهی له س������هر ویس������ت و دهنگی هاوواڵتیان������هوه بنی������ات بنرێ������ت .ههروهها ههر ب������ه ڕێگهی ههڵبژاردنهوهیه که دهسهاڵت له کهشوههوایهکی ئاشتییانه و هێمنانهدا دهستاودهس������ت دهکرێت .لهبهر ئهوه ،ههڵبژاردن بهش������ێکه له دیموکراس������ی و لێی جیا ناکرێت������هوه .ههر لهم ڕوانگهیهوه ،ههڵبژاردن تاکتیک نییه ،چونکه له سیستهمێکی دیموکراتیک������دا هاوواڵتیان به ڕێگ������هی ههڵبژاردنهوه پرس و کێشهکان یهکال دهکهنهوه. ئهزموونی زیاتر له ٢٥٠٠س������اڵهی دیموکراسی و ڕهوته ئاڵۆز و گهشهسهندووی ههڵبژاردن ،ئهوهمان پێ دهڵێت ،ئهم دوو چهمکه (دیموکراس������ی و ههڵب������ژاردن) پێکهوه جێبهجێ دهکرێن و گهشه دهستێنن.
ئاداری 2013
5
ئهزموون������ی ئهو واڵتانهی که لهس������هر بنهم������ای دیموکراتیک دروس������ت ک������راون و ههڵبژاردنهکانی������ش ل������ه وادهی خۆیاندا بهڕێوهدهچن و دهوڵهمهند دهکرێن ،ههروهها گهاڵڵهکردنی فکر و هزری ههڵبژاردن که له الیهن دامهزراوه جیهانییهکانهوه پوخته کراوه ،باس لهوه دهکهن ،ههڵبژاردنێکی (ئازاد ،تهندروس������ت و دادپهروهرانه) ،النیکهم به پێی ( )٧پێوهر بهڕێوه دهچێت.
بوارهکاندا ،خۆپێش������اندان ،کۆڕوکۆبوون������هوه ،ئهنجامدان و باڵوکردنهوهی ڕاپرس������ی .وهڕێخستنی باس و لێدوان لهسهر کاندی������د و بهرنام������هکان .دادپهروهرانهبوون ئ������هو مانایهش دهبهخشێت ،که حزب و الیهنه سیاسییهکان بهبێ بهربهست پیشانگهیهک له بیروڕای خۆیان که به شێوهی جۆراوجۆرهوه بهڕێوهی دهبهن ،ڕوو له هاوواڵتیان بکات.
* وادهی ههڵب���ژاردن .ئهوهی������ان ڕێککهوتن������ه که ههڵبژاردنهکان له نێوان ،٤ ،٢یان ٦ساڵدا بهڕێوهبچێت .به پێی یاسا ،ئهم کاتانه دهستنیشان دهکرێن و هاوواڵتیان ڕوو ل������ه س������ندووقهکانی دهنگ������دان دهک������هن و ،دهس������هاڵتهکان دهستاودهست دهکرێن.
* س���هربهخۆیی و بێالیهنیی کۆمیسیۆنی بهڕێوهبهری���ی ههڵبژاردن .بۆ ئهوهی کۆمیس������یۆنی
* ههڵبژاردن دهبێ گش���تی و ب ه ئامار بێت. تۆماری دهنگدهران لهگهڵ ژمارهی ئهو کهسانهی که له بواری یاسایییهوه مافی دهنگدانیان ههیه ،ڕێک بێت .گشت ئهندامانی کۆمهڵگه که به تهمهنی یاساییی دهنگدان دهگهن ،دهبێ مافی دهنگدانیان پارێزراو بێت .هیچ تاک یان گرووپی کۆمهاڵیهتی، ئایین������ی و نهتهوهی������ی نابێ������ت پهراوێ������ز بخرێ������ت .تهنانهت سندووقهکانی دهنگدان دهبێت بچێته زیندانهکانیشهوه. * ههڵب���ژاردن دهبێ تهندروس���ت بێ���ت .واته، ئاکامی ههڵبژاردنهکان لهگهڵ تۆماری دهنگدهران یهک بگرێتهوه. ب������هو مانایهی که ئهو دهنگانهی هاوواڵتیان خس������توویانهته ناو س������ندووقهکانی دهنگدانهوه ،دهبێ لهگهڵ تۆماری دهنگدهران و ڕێژهی بهش������داربووان له ههر ناوچه و بازنهیهکی ههڵبژاردندا یهک بگرێتهوه .دهس������کارینهکردنی دهنگی ناو س������ندووقهکان، یهکێکه له پێناسه سهرهکییهکانی ههڵبژاردنی تهندروست. * ههڵب���ژاردن دهبێت ئازاد بێ���ت .ههموو حزب و ڕێکخراو و گرووپه سیاس������ییهکان به بیروڕای جیاوازهوه ،مافی بهشداریکردنیان له ههڵبژاردندا (خۆپااڵوتن و دهنگدان) ههبێت. ههروهه������ا ئ������هم گرووپانه به نوێنهران������ی ژن و پیاویانهوه بۆیان ههبێت خۆیان بۆ پۆسته ههستیار و بڕیاردهرهکان (سهرکۆماری، سهرۆکوهزیران ،سهرۆکی پهرلهمان و )...کاندید بکهن.
* ههڵب���ژاردن دهبێ���ت دادپهروهران��� ه بێت. ڕهخس������اندنی دهرفهتی یاس������ایی بۆ پروپاگهنده له گش������ت
6
ههڵبژاردن ژماره ()32
ههڵبژاردن بتوانێت به ش������ێوهیهکی س������هربهخۆ کار بکهت تا ئاکامێکی جێی ڕهزامهندیی گشتی بێنێته دی ،دهبێ سهربهخۆ و بێالیهن بێت .نابێت حکوومهت و دامودهزگاکانی دهست ده کاروباری کۆمیس������یۆنی بهڕێوهبهری������ی ههڵبژاردن وهربدهن. کۆمیس������یۆنی س������هربهخۆی ههڵبژاردنهکان دهبێ بهرپرسی کاروباری تۆماری دهنگدهران ،ناونووسکردنی حزب و الیهن سیاس������ییهکان بۆ دهنگدان و خۆپااڵوتن بێ������ت ،ههروهها به ڕێگهی ئهو کۆمیس������یۆنهوه ڕێس������ا و یاساکانی ههڵبژاردن و ههڵمهتهکهی به ڕای گشتی ڕادهگهیێندرێت .ئهو کۆمیسیۆنه دهبێت جێی متمانهی گشت پارت و الیهنه سیاسییهکان بێت.
* ئازادیی دهستاودهس���تکردنی زانیاری ل ه کاتی ههڵمهتی ههڵبژاردن���دا .بۆ ئهوهی هاوواڵتیان
بتوانن له پرۆس������هیهکی دادپهروهران������هدا بڕیار بدهن ،دهبێ زانیاریی تێروتهسهلیان لهسهر پاڵێوراوان ،پالن و بهرنامهی ئهوان������هوه پێ ب������گات .ئهم������هش تهنیا به ڕێگ������هی ئامرازی ڕاگهیاندن������ی گش������تییهوه دهکرێ������ت .له جیهان������ی ئهمڕۆدا، ههڵبژاردن بهبێ ئامرازی ڕاگهیاندن هیچ مانایهکی نییه. ئاسایش������ی کارک������ردن ب������ۆ کهرهس������هکانی ڕاگهیاندن و ڕاگهیاندکاران به گش������ت ڕهنگ و چهش������نهکانیهوه دهبێ له الیهن یاساوه دابین بکرێت و حکوومهتیش دهبێ پارێزگارییان لێ بکات. کاتێ������ک ههڵبژاردن جێی متمانه دهبێت ،که س������ێ چهمکی (ئازاد ،تهندروس������ت و دادپهروهرانه) لهخۆ بگرێت .ئهم سێ واتایه کۆ و بنهمای ههڵبژاردنێکی دیموکراتیکن و ،دهتوانن به ش������ێوهیهکی هێمنان������ه دهس������هاڵت دهستاودهس������ت بکهن. ڕێکخستنی دیموکراس������ی ،ههڵبژاردن و دهستاودهستکردنی زانی������اری دهبێ ب������ه ڕێگهی یاس������اوه بێت ،ئهم������هش مانای سهروهریی یاسا دهگهیێنێت.
كاریگهرییهكانی ڕاگهیاندن و ڕای گشتی لهسهر دروستكردنی بڕیار له ئهمریكادا * ن :پهرویز ڕهحیم قادر مامۆستا ل ه زانکۆی سهالحهدین گۆڕانكارییه خێراكان لهسهردهمی بهجیهانیبوون بهههموو ڕهههندهكانی������هوه ،كاریگهریی قووڵ و بهرچاویان لهس������هر ههم������وو بوارهكانی ژیانی كۆمهالیهتی ،سیاس������ی ،ئابووری، كولتووری و ...هتد بهجێهێش������تووه و بهردهوامیش درێژهی ههیه .شۆڕش������هكانی زانیاری و تهكنۆلۆژیاش وایان كردووه كه بابهته گرینگهکان وهكو "ڕای گش������تی"" ،دروس������تكردنی بڕیار" و "راگهیاندن" خوێندنهوهی نوێیان بۆ بكرێت و كار و كارلێكهكانیان ئاس������هواری گرینگیان له سیاسهتدا ههبێت. لهم نێوهندهدا پرۆس������هكانی دروستكردنی بڕیار له واڵتێكی گرین������گ وهكوو ئهمریكا و كاریگهرییهكانی ڕاگهیاندن و ڕای گشتی لهسهر ئهو پرۆس������هیه جێگای بایهخن ،چ له ئاستی ناوخ������ۆ و چ لهسیاس������هتی دهرهوهی ئهمریكادا و ،چهندین چهمكی نویێ وهكوو" :دیپلۆماسیی ڕاگهیاندن"" ،دیپلۆماسیی نهرم"" ،هێزی نهرم" و ...هتد هێناوهته ئاراوه. ئهم توێژینهوهیه دابهش دهكریت بهس������هر چوار بهش������ی سهرهكیدا .لهبهشی یهكهمدا باس له پێناسه و چهمكهكانی
ڕای گش������تی ،ڕاگهیاندن و جورهكانی و ڕوانگهجیاوازهكان دهكهین .له بهشی دووهمدا باس له ڕاگهیاندن و ڕای گشتی له ئهمریكا له ڕووی پیكهاته ،دهستوور و یاساكانی ئهمریكی دهكهین و ،بهشی سێیهمیش باس له بارودۆخ و كاریگهرییهكانی ڕاگهیاندن و ڕای گشتی لهئهمریكادا دهکات. له بهشی چوارهم و كۆتاییدا ،ڕۆلی ڕاگهیاندن و ڕای گشتی لهدووباس������دا له سهر پرۆسهی دروستكردنی بڕیاری دهرهكی و ناوخۆ تاوتوێ دهكرێن و دهخرێنه بهر باس و توێژینهوه.
بهشی یهكهم ه و چهمكهكان پێناس ڕای گشتی:
ژان ژاك ڕۆس������ۆ یهكهم كهس بووه كه باس������ی له ڕای ی و كاریگهریی ڕای گشتی كردووه و دهتوانین بڵێین، گشت ی بریتییه لهو ڕایهی كه جهماوهر بهشێوهیهكی ڕای گش������ت ی بابهتێكی دیاریكراو، گش������تی له كاتێكی دیاریكراو لهباره كه پهیوهسته به بابهته گش������تییهكان ههیانه ،بۆیه "ئهندره زیگفری������د" دهڵێت( :له ئهمری������كا پڕوپاگهن������ده له ڕێگهی ڕاگهیاندنهوه كاریگهری لهسهر دروستكردنی ڕای گشتی و گۆڕینی و بهالڕێبردنیدا ههی������ه .ههروهها ماكیتۆن دهڵێت: "ڕای گش������تی بریتییه لهو بۆچوون������هی بهرامبهر بابهتێكی دیاریك������راو ،ل������ه الیهن زۆرتری������ن ئهندامهكان������ی كۆمهڵگه ی كه شارهزا و یهكانگیرن ،ئهم بۆچوونهش پێشوازی لێدهكر بهخێرایی باڵو دهبیتهوه و بهش������ێوهیهكی قۆناغبهند ههموو ی به چهندین شێوه ئهوانه باوهری پێ دهكهن ".ڕای گش������ت پۆلێن دهكرێت:
ئاداری 2013
7
ڕای گشتی ههمیش������هیی ،ڕای گش������تیی كاتی ،ڕای گشتی ی ڕۆژانه ،ڕای گش������تیی ناوچهیی ،ڕای گش������تیی نیشتمانی ،ڕای گشتیی جیهانی (نێودهوڵهتی) ،ڕای گشتیی ئاشكرا ،ڕای گشتیی شاراوه ،ڕای گشتیی زۆرینه ،ڕای گشتیی كهمینه و . ...
ساڵی 1989دا ئهورووپای ڕۆژههاڵتی گرتهوه ،له پاڵ فاكتهره ی كه له ئامرازهکانی سیاسییهكان ،شهپۆلی ئهو دهنگوباسانه ڕاگهیاندنی گش������تییهوه دهگهیش������تنه واڵته کۆمۆنیستهکان، س������هرهڕای توندوتۆڵیی سانس������ۆری دهوڵهت له و واڵتانهدا، توانی ڕۆڵی خۆی ببینێت).
دیاریكردنی سروشتی كاری سیاسی؛ كاریگهری لهسهر بڕیاری سیاسی ،كاریگهری لهسهر ههڵبژاردن ،كاریگهری لهسهر شێوازی فهرمانڕهواییكردن. بهدواداچوونی سیاس������ی و لێپرس������ینهوه؛ سهرخستنی ی دهوڵ������هت ی������ان پهكخس������تنی ،دیاریكردن������ی پالنهكان������ هێڵهگش������تییهكانی سیاس������هتی دهرهوه ،پش������تگیریكردنی تێڕوانینه سیاسییهكان ،نوێگهریی سیاسی و بههێزكردنی ئهدای سیاسی ،فراوانكردنی بهشداریی سیاسی ،پاراستنی ڕۆحی ،مهعنهوی و دهركردن و پهسهندكردنی بڕیارهكان.
سیاس������هتی گش������تی بریتییه ،له پالن یان بهرنامه یان ئامانجهگشتییهكان یان ههموویان بهیهكهوه ،كه له میانهیدا ی كاری حكوومهت بۆ ماوهیهك������ی دیاریكراو له ئاڕاس������ته داهاتوودا بهدهر دهكهوێت. دهتوانی������ن بڵێین بڕیاری سیاس������ی بریتیی������ه ،له كاری ههڵب������ژاردن و دهسنیش������انکردنی ئهلتهرناتیڤێك له نێوان كۆمهڵێك ئهلتهرناتیڤی تاك یان كۆمهڵێك یان دامهزراوهیهك ئهنجامی دهدات ،بۆ كۆتاییهێنان به پرۆسهی ڕاوێژكردن به ههڵبژاردن������ی ئامانجێك لهنێو كۆمهڵێك ی������ان هۆكارێك بۆ بهدیهێنانی ئامانجێك له نێو كۆمهڵێك پێشنیار و ئهڵتهرناتیڤی بینراو یان بهردهست.
ی ل ه ڕووی سیاس���ییهو ه چهندین ڕای گش���ت ئهركی ههن:
ڕاگهیاندن:
ڕاگهیاندن بهش������ێوهی گش������تی كاریگهری لهسهر ڕای گش������تی ههیه ،بۆی������هش پێی دهڵێن دهس������هاڵتی چوارهمی دیموكراس������ی و" ،لیپمهن" دهڵێ������ت :ڕۆژنامه كتێبی پیرۆزی دیموكراس������ییه .ههروهها كۆری دهڵێت( :ڕادیو پهیوهندیی ڕاس������تهوخۆی نێوان ڕێبهران و الیهنگران كه تایبهتمهندیی دیموكراسی ئهسینا بوو ،دیسان هێنایهوهكایه). ی و ڕاگهیاندن دهتوانین له پهیوهندیی نێوان ڕای گش������ت بڵێین ،كه ڕاگهیان������دن دهتوانیت بهم ش������ێوهیه كاریگهری ههبێت لهس������هر ڕای گش������تی :نیشاندانی ڕاس������تییهكان، پرۆگرام و لێدوانی پۆزهتیڤانه ،ورووژاندنی ههست و سۆز، دووبارهكردن������هوهی بابهت ،لێدوانهكان و ئاگاداركردنهوهو دروستكردنی ترس و ...هتد.
ی ڕای دوو شێوازی سهرهكی هه ن بۆ ئهوه ی گشتیدا ی كاریگهری لهسهر سیاس���هت گش���ت ههبێت:
بهوهی ڕای گش������تی چهند س������نوورێك بكێشێ لهبهردهم بڕیاره حكوومییهكان و دروس������تبوونی سیاسهتی گشتی و بڕیاری سیاسی. ڕای گشتی وا له بهرپرسان بكات ههڵوێست و بڕیاری لهو ش������ێوهیه نهدهن ،كه چاوهڕێی ههڵوێستی توندی جهماوهری ل������ێ دهكرێت .له پهیوهن������دی لهگهڵ كاریگهری������ی ڕاگهیاندن لهسهر ڕای گشتی و بڕیاری سیاسی" ،ئالڤین تۆفلێر" دهڵێت: (یهكێك له فاكتهرهكانی سهرههڵدانی ئهو شۆڕشانهی که له
8
ههڵبژاردن ژماره ()32
بڕیاری سیاسی:
بهشی دووهم ه ئهمریكا ڕاگهیاندن ل ڕاگهیاندنی مۆدێرن:
ی مۆدێرن������ی ئاسایش������یدا ،ڕاگهیاندن به ل������هنموون������ه دروستكردنی گۆڕان له باوهڕ ،بهها ،بیر ،وێنه ،درك و دینی كۆمهڵگ������ه ،زهمینه بۆ باوهڕپێهێن������ان فهراههم دهكهن ،ئهم بارودۆخه بۆته هۆی ئهوهی كه پهیام و سیمبۆل ،ههواڵ و زانیاری ،گرینگیی تایبهتی ههبێت .لێرهدا ڕاگهیاندن تهنیا ڕاس������تی (واقع) بهڵكوو گرنگتر لهوهش تێگهییشتنی خهڵك له واقع دهگۆڕن ،بهش������ێوهیهك كه ههن������دێ الیهن دهڵێن: ڕاگهیان������دن هێزی دیاریكردنی چارهن������ووس له مرۆڤهكان دهس������تێنن و خۆیان لهس������هر ئهندێش������ه ،درك و ههستی تاك������هكان زاڵ دهبن .ڕاگهیاندن بهههم������وو ئامرازهكانی نووسراو ،بیستراو ،بینراو ،ئینترنێت و دیجیتاڵهوه دهتوانن ڕای گش������تیی تایبهت دروس������ت بكهن و پرۆسه سیاسی و كۆمهاڵیهتیی ههر كۆمهڵگهیهك ب������هرهو ڕێچكهی تایبهت و ویستراوی خۆیان ببهن .لێرهوه دهتوانین بڵێین ،ڕاگهیاندن ه������هم دهتوانێ������ت فاكتهرێ������ك بێت ب������ۆ لێكت������رازان و ههم ی سهرمایهی كۆمهاڵیهتی. كۆكردنهوه
ڕاگهیاندن لهڕووی دهستووری و یاسایییهو ه ل ه ئهمریكادا:
ڤییهتنامدا دهوڵهتی ئهمریكا لهسهر بنهمای ئاسایشی نهتهوهیی توان������ی قهرارێك كه لهالی������هن دادگای فیدراڵهوه دهرچووبوو بۆ ڕاگرتن������ی باڵوكردن������هوهی بهڵگهنامهكانی پێنتاگ������ۆن لهالیهن ڕۆژنامهی نیۆیۆرك تایمزهوه ،ئهم بهڵگهنامانه لهالیهن وهزارهتی بهرگرییهوه دهرچووبوون و نهێنی بوون ،باڵوكردنهوهی ڕاگیرا. ههروهها پاش كارهس������اتی 11ی س������ێپتهمبری سالی 2001له ئهمریكا تهنانهت لهپاش شۆڕشهكانی تهكنهلۆژیا و زانیارش و هاتنهكایهی پۆستی ئهلكترۆنی و ئهنتهرنێت و ...هتد ،ئازادیی ڕاگهیاندن پارێزراوه.
ل������ه زیادهك������راوی یهكهم������ی دهس������تووری ویالیهت������ه یهكگرتووهكان������ی ئهمری������كادا مافی ئازادی������ی ڕادهربڕین و ڕاگهیاندن گهرهنتی كراوه و ل������هو زیادهكراوهیهدا هاتووه: (كۆنگرێس نابێت یاسایهك دهر بكات كه ئازادیی ڕادهبڕین و ڕاگهیاندن س������نووردار بكات ).لێ������رهوه دهردهكهوێت كه حكوومهت به هیچ شێوهیهك نابێت ئازادییهكانی ڕاگهیاندن سنووردار بكات ،بۆ ئهوهی كه ڕاگهیاندن بتوانێت دامهزراوه حكوومییهكان كۆنترۆڵ بكات و سیستهمی سیاسی لهسهر بنهمای ڕای گش������تیی جهماوهر ئهركهكانی جێبهجێ بكات، چونكه له سیس������تهمێكی سیاس������یی دیموكراتدا ،ڕاگهیاندن دهبێت بتوانێت چاودێری ئهو نوێنهرانه بكات ،كه لهسنووری دهس������هاڵتی یاس������ایی خۆیان زیاتر رۆیش������توون ،ههروهها هاوواڵتیان دهبێت بتوانن ڕاپۆرتی كاره بنهڕهتی و گرنگهکانی حكوومهت وهربگرن .ههرچهنده ئهم زیادهكراوه لهس������اڵی 1791دا دانی پێدانرا ،بهاڵم مێژووی زۆربهی ئهم بابهتانهی پهیوهس������تن به ئازادیی ڕاگهیاندنهوه بۆ ساڵهكانی شهڕی یهكهمی جیهانی دهگهڕێتهوه ،كه دادگای بااڵی دهستووری لهس������اڵی 1925دا فهرمانێكی دهرك������رد كه تیایدا نه تهنیا ویالیهتهكان ،بهڵكو دهوڵهتی فیدراڵیش مافی سنوورداركردنی ئازادیی ڕادهربڕینی نییه. یاساكانی ئهمریكا تا ئێستا دوو جار ههوڵی سنوورداركردنی ئازادی������ی ڕاگهیاندنی������ان داوه .ل������ه س������اڵی 1798ل������ه كاتی س������هرۆكایهتیی جۆن ئادامز كاتێك كه واڵت له لێواری ش������هڕ لهگهڵ فهرهنسادا بوو،مهبهستی سنوورداركردنی ڕۆژنامهكانی دژ بوو ،بهاڵم لهساڵی 1880دا البرا ،ههروهها له ساڵی 1918 له كاتی ش������هڕی یهكهمی جیهانیدا ك������ه باڵوكردنهوهی درۆی تێكدهرانه و ئاژاوهگێڕان������ه دژی ئهمریكا و كۆنگرێس قهدهخه كرا ،بهاڵم له 1921البرا و ،لهس������اڵی 1971له كاتی شهڕی
لێژن������هی پهیوهندییهكان������ی فیدراڵ ( )FCCبهرپرس������ی ڕێكخس������تنی ڕێوش������وێنی یاس������ایی پهیوهندییهكانی ڕادیۆ، تهلهفزی������ۆن ،تهلهف������ۆن ،س������هتهالیت و كێبڵ������ی ویالیهت������ه یهكگرتووهكانی ئهمریكایه .ئ������هم لێژنهیه مۆڵهتی ڕێگهپێدان دهداته وێستگهكانی ڕادیۆ و تهلهفزیۆن ،ههروهها شهپۆڵهكانی ڕادیۆ و نرخ دی������اری دهكات .هاوواڵتیانی ئهمریكا ههر زۆر زوو ئهوهیان زانی ،كه دهسپێڕاگهیشتنی ئاسان به زانیاری بۆ دیموكراس������ی گرنگیی بنهڕهتی ههی������ه .هاوواڵتیان بهبێ ههبوون������ی زانیاریی دروس������ت لهب������ارهی كاندی������دهكان و سیاسهتهكانیانهوه توانای داڕشتنی سیاسهتێكی دروستیان نهب������وو .بۆ ئهوهی كه ئ������هم زانیارییانهش كاریگهری ههبێت، دهبێت لهبهردهس������تی ههم������وو هاوواڵتییهكدا بێ������ت ،بۆ ئهم مهبهستهش ،ڕۆژنامهكان ئهم ڕۆڵهیان گرته ئهستۆ.
ههمواركردنی یهكهم له س������اڵی 1791دا كهناس������راوه به ڕاگهیاندن������ی ماف������ه مهدهنیی������هكان ()Bill of rightدهڵێ������ت: (كۆنگرێس نابێت هیچ یاس������ایهك ل������ه پهیوهندی به ڕاگهیاندنی ئایینی فهرمی یان ڕێگهگرت������ن لهالیهنگریی ئازادانهی ئایینێك یان سنوورداركردنی ئازادیی ڕادهربڕین و ئازادیی ڕۆژنامهگهری ی������ان مافی جهماوهر بۆ گردبوونهوهی ئاش������تیانه و ،داواكاری دژبه حكوومهت بۆ قهرهبووكردنهوهی ههڵهكان دهربكات.
دهستووری ئهمریكا1791 ،
ی ڕاگهیاندن ل ه ئهمریكا: پێكهاته
بهشی سێیهم بارودۆخی ڕای گشتی و ڕاگهیاندن ه ئهمریكا ل پهیوهندی���ی ڕای گش���تی و ڕاگهیان���دن ل��� ه ئهمریكا:
ی ج������ۆرج گالۆپ دامهزرێن������هری ناوهن������د و دامهزراوه (گالۆپ) بۆ بهدواداچوونی ڕای گشتی و ههڵسهنگاندنی له س������اڵی ،1934بهوهرگرتن������ی نموونه ل������هناوچه گرینگ و ههستیارهکانی ئهمریكا دهسبهکار بوو .گالۆپ بڕوای وابوو ی ئهم ئامارانه شێوازێكی خێرا و كاریگهره كه كۆكردنهوه كه له ڕێگهی ئهوهوه یاسادانهران ،داهێنهران ،پسپۆران و ههموو خهڵکی ئاسایی له ههموو واڵت ،دهتوانن كۆنترۆڵی ئاست و بوارهكانی دیموكراسی بكهن .لهسهر كاریگهری و گرینگیی ڕۆحیی ڕاگهیاندن "جۆرج واشنگتۆن" سهركۆماری ئهمریكا لهس������اڵی 1792دا ڕایگهیاند :ئهگهر حكوومهت و
ئاداری 2013
9
بهرپرس������ه بااڵکان لهژێر ههڕهشهی ڕاگهیاندن بهشێوهی ناتهندروس������ت و بێ بنهمادابن بهبێ ئهوهی لێكۆڵینهوه له ڕاستی و دروستی ئهو تۆمهتانه كرابێت ،ئهوه پێموایه هیچ كهسێك توانای گرتنه دهستی دهسهاڵتی نییه .بیرمهندانی ئهمریكی وهكوو دانیل لێرنیر و ویلبیر شرام" ،ڕاگهیاندن" و "ماس میدیا" یان میدیای جهماوهری وهكوو ڕێگایهك دهزانن ی ب������ۆ مۆدێرنیزاس������یۆن و دووبارهكردن������هوهی نموون������ه پێشكهوتنی ئهمریكا. ئ������هوان وا بهڵگهیان دههێنایهوه كه ڕاگهیاندن دهتوانێت ئ������هو زانیاریانهی كه بۆ مۆدێرنیزاس������یۆن و گهش������هپێدان پێویس������ته ،بیدات به جهماوهر ،ههروهها هانیان دهدات بۆ پێشكهوتن و تهكنیكی ئهو پێشكهوتنانهشیان نیشان دهدات، لهم ڕوانگهیهش بهرههمهكانی فیلم ،مۆسیقا و...هتد توانی شێوازی رۆژاوایی بهسهر شێوازهكانی تری سۆسیالیستی وه ههندێ الیهن دهڵێن: و كۆمۆنیستیدا زاڵ بكات .لهم ڕووه ئهمری������كا له ڕێگهی ڕاگهیاندن������هوه توانیویهتی جاریكی تر ئیستیعماریكی نوێ بخوڵقێنێت و جیهان داگیر بكات.
كاریگهریی ڕاگهیاندن لهس���هر ڕای گشتی و ملمالنێی ه سیاسییهكان ل ه ئهمریكا:
تۆماس جێفرس������ۆن یهكێك له الیهنگرانی ئازادیی ڕاگهیاندن بوو .جێفرس������ۆن وتهیهكی بهناوبانگی ههیه كه دهڵێت" :ئهگهر بڕیار بدهین كه یا دهوڵهتێكی بهب������ێ ڕاگهیاندنمان ههبێت یان ڕاگهیاندنێك������ی بێ دهوڵهت ،ئهوه م������ن بهبێ دوودڵی ،دووهمیان ههڵدهبژێرم ".ڕاگهیاندنی گشتی و ئامرازهكانی وهكوو رۆژنامه، كتێب ،گۆڤار ،ڕادیۆ ،تهلهفزیۆن و ئینترنێت بههۆی كاریگهرییانهوه لهس������هر شێوازی بیروڕای جهماوهر ،گرنگیی تایبهتییان ههیه و دهتوان������ن واقعێكی تایبهت له ژیانی سیاس������ی و كۆمهاڵیهتیدا بخوڵقێنن ،ڕۆژنامهش ل������ه ئهمریكا یهكێكه له گرینگترینیان .بۆ نموون������ه :ڕۆژنامهی نیۆیۆرك تایمز ،بهه������ۆی ئهوهی یهكێكه له بهناوبانگتری������ن ڕاگهیاندنهكانی ئهمری������كا ،كاریگهریی تایبهتی لهس������هر ڕاگهیاندنهكانی تری ئهمریكیدا ههیه و لهكۆتایی ههر ڕۆژێكدا بابهتهكانی خۆی بۆ ههزاران ڕۆژنامه ،ڕادیۆ ،تهلهفزیۆن و ڕێكخراوهكان������ی ه������هواڵ دهنێرێت .بێرن������ارد كوهن دهڵێت: "ڕاگهیاندن لهوانهیه به ئێمه نهڵێت كه چۆن بیر بكهینهوه ،بهاڵم وامان لێ دهكات ،كه بیر له چ شتێك بكهینهوه. ل������هڕوانگهی "كاس������تێلزهوه" ل������ه كۆمهڵگ������هی ئیمرۆكهدا، سیاسهت بهمانای سیاسهتی ڕاگهیاندنه و ڕاگهیاندن زهمینهی گهمهی سیاس������هت و بواری گش������تییه ،كه تیایدا هێز نمایش دهكرێ������ت و دادوهری دهربارهی دهكرێ������ت ،چونكه ڕاگهیاندن
10ههڵبژاردن ژماره ()32
بههۆی ئهوهی كه ژیانی س������یمبۆلێكی ئێمهن ،له سهر ئاگایی ئێمه كاریگهرن و ڕهفتاری ئێمه دیاری دهكهن ،کهرهسهی خاو دهس������تهبهر دهكهن كه زهینی ئێمهی لێ دروس������ت دهكرێت و زهێنمان كاری پێ دهكات ،ههروهها ئهزموونی ئێمه له واقعییهت دهگۆڕێت و كاریگهری لهسهر بزووتنهوه كۆمهاڵیهتییهكان ههیه به تایب������هت "ئینترنێ������ت" و ،لهالیهكی تریش������هوه دهتوانێت بۆ خراپهكاری و تیرۆر بهكار بێت.
بهشی چوارهم ڕای گشتی و ڕاگهیاندن و كاریگهری لهسهر دروستكردنی ه ئهمریكادا بڕیاری سیاسی ل ڕای گش���تی ،ڕاگهیاندن و بواری سیاسهتی دهرهوه:
ڕای گش������تی و ڕاگهیاندن������هكان له ئهمری������كا له ڕووی كاریگهرییهوه لهس������هر سیاسهتی دهرهوهی ئهمریكادا ڕۆڵی بهرچاویان ههیه .ڕای گش������تی و ڕاگهیاندنهكان له ئهمریكا ههم له ڕووی واتاسازی و ههم داڕشتن و جێبهجێكردنهوه ڕۆلی������ان ههی������ه ،ههروهه������ا ڕای گش������تیی ئهمریكی ڕۆڵی "رێنیشاندهر"" ،بهربهست" و "ئاسانكاری" دهگێڕێت .وهكوو: ڕێنیشاندهر :بۆ نموونه سهرکۆمار "جێمی كارتێر" لهساڵی 1980دا كه گهمارۆی ههناردهكردنی گهنمی له دژی سۆڤیهت دانابوو( ،له كاتی شهڕی سۆڤیهت و ئهفغانستان) لهبه ر هۆی گوشاری ڕای گشتی كه دژی ئهو بوو ،ههوڵیدا ههڵیبوهشێنێتهوه. بهربهس������ت :بۆ نموونهی ڕای گشتیی ئهمریكی پاشس������اڵی 1968لهگهڵ كۆتایی هاتنی ش������هڕی ڤێتنام بوو، گوشاریان خسته سهر حكوومهت بۆ كۆتایی شهڕ. ئاس������انكاری :بۆ نموونه ڕای گشتیی ئهمریكی لهكاتیبهبارمتهگرتنی دیپلۆماته ئهمریكییهکان له ئێران و ههڵبژاردنی سهرکۆماریی ئهمریكا ،ڕۆناڵد ڕێگان توانی لهم دهرفهته كهڵك وهربگرێت و دهنگی خهڵك بهدهس������ت بهێنێت .یهكێكی تر له كاریگهرییهكانی ڕاگهیاندن لهس������هر بڕیاری دهسهاڵتدارانی ئهمریكا شهڕی ڤێتنام بوو ،كه ڕاگهیاندنهكانی به پیشاندانی ناڕهزایهتیی جهماوهر ،ههروهها گواس������تنهوهی دیمهنهكانی شهڕ لهساڵی 1972وایان كرد ،كه لهساڵی دواتردا ئهمریكا كۆتایی بهشهڕ بهێنێت.
پاش هێرش������ه تیرۆریستییهكانی س������اڵی 2001له 11ی س������ێپتهمبهر ،ڕاگهیاندنهكانی ئهمریكی ههموو ههوڵی خۆیان خس������ته گهڕ بۆ ئهوهی كه موس������ڵمانان ش������هڕی دژه تیرۆر بهشهڕی دژی ئیس���ل��ام نهزانن و كۆمهڵێك فیلم و بهرنامهی تایبهت دروستكران و له ڕاگهیاندنهكانی ئیندونیسیا ،مالیزیا، پاكستان و كویت باڵوكرانهوه .یهكێكی تر له كاریگهرییهكانی ڕای گشتی لهسهر ئیدارهی ئهمریكی و دروستكهرانی بڕیار، بابهتی كش������انهوهی هێزهكانی ئهمریكا له عیراق بوو .بهپێی ڕاپرس������ییهكان ،ناڕهزایی خهڵك و ئامارهكانی ناوهندهكانی ڕاپرس������ی ئهوهیان دهردهخس������ت ،بۆ نموونه :دامهزراوهی "فۆرد" لهس������هر متمانهی هاوواڵتیانی ئهمریكی به سیاسهتی دهرهوهی ئهمریكا ،یهكهم جار له ساڵی 2005دا ڕاپرسییهكی ئهنجام دا ،دهریخس������ت كه ڕای گش������تیی ئهمریكی لهگهڵ كشانهوهی هێزهكانی ئهمریكا له عیراقدایه.
ڕاگهیاندن ،ڕای گش���تی و كاریگهری لهسهر سیاسهت ه گشتییهكان ل ه ئهمریكادا:
له ڕووی كاریگهریی ڕاگهیاندن لهس������هر ڕای گش������تی دهتوانین بڵێی������ن :ئهمڕۆکه ( )%90ل������ه خهڵكی ئهمریكی، ی وهدهستهێنانی زانیاری تهلهفزیۆن بهباشترین سهرچاوه دهزانن .زۆربهی هاوواڵتیان������ی ئهمریكی بینهری یهكێك له كهناڵهكانی "فاكس نیوز"" ،س������ی ئێن ئێن" و یا یهكێكی تر له كهناڵه ئهمریكییهكانن و ،له ڕێگهی ڕۆژنامه ،ئینترنێت و ڕادیۆوه شیكردنهوهی بابهتهكان بهدهست دێنن. یهكێك������ی تر له كاریگهرییهكانی ڕاگهیاندن لهس������هر ڕای گشتی و سیاسهتی ناوخۆ له ئهمریكا كۆنترۆڵی ڕاگهیاندنهكانه لهالی������هن "لۆبیی������هكان"" ،گرووپهكان������ی بهرژهوهن������دی" و "گوش������ار"هکانهوه بۆ نموون������ه :لۆبی جوولهك������ه یهكێكه له بههێزترینی������ان ك������ه دهتوانێ������ت ب������ه كۆنترۆڵ������ی كهناڵ������ه جۆراوجۆرهكانی ڕاگهیاندن كاریگهری لهسهر ڕای گشتی و دواتریش بڕیاره سیاسییهكانی تایبهت به ئیسرائیلدا ههبێت.
دهرهنجام:
لهم سهردهمهدا بههۆی كاریگهرییهكانی بهجیهانیبوون، شۆڕش������هكانی تهكنهلۆژی������ای زانیاری ،ههروهها پرس������ه پڕبایهخهکانی وهكوو دیموكراس������ی ،مافی مرۆڤ ،ئازادییه
گش������تییهكان و ،...حكوومهتهكان ناتوانن بایهخ نهدهن به كاریگهرییهكانی ڕای گشتی ،بهتایبهت بههۆی پهرهسهندنی ئامرازه جۆراوجۆرهكانی ڕاگهیاندن و شهپۆلهكانی زانیاری كه هیچ سنوور و بهربهستێك ناناسن. حكوومهتی ئهمریكی و دروستكهرانی بڕیار له ئهمریكا، به هۆی بابهتهكانی پهیوهس������ت به سیس������تهمی سیاسی، دهستوور ،سهروهریی یاسا ،ههڵبژاردن ،كێبڕكێی حیزبی، ئازادییه گشتییهكان ،ئابووریی بازاری ئازاد و جۆراوجۆریی س������هرچاوهكانی ه������هواڵ و زانی������اری و ،بوون������ی لۆبی و گرووپهكانی گوشار و بهرژهوهندی ،له ژێر كاریگهریی ڕای گش������تی و ڕاگهیاندندان .لهبهر ئهوه بهبایهخهوه دهڕواننه ڕاگهیان������دن و ڕای گش������تی ،ههروهها ه������هوڵ دهدهن كه خۆیشیان له ڕێگهی ڕاگهیاندنهوه كاریگهری دروست بكهن بۆ دروستكردنی ڕای گشتیی ئامانجدار. ناوهندهكانی دروستكردنی بڕیار لهئهمریكا داواكاریی تاكهكان له چوارچێوهی ئازادییهگشتییهكان و ڕای گشتی لهبهرچاو دهگرن و تهنانهت ڕاگهیاندنهكان بهمهبهس������تی كاریگهریی خس������تنه سهر بیر و ههست و ڕای هاوواڵتیان بهكار دههێنن ،بۆ دروس������تكردنی ڕای گش������تیی بههێز به مهبهس������تی پاڵپشتی له سیاس������هتهكانیان و به تایبهت له كات������ی ههڵب������ژاردن و دهركردنی ه������هر بڕیارێكی گرینگ، پێویس������تیان بهم ڕاگشتییه ههیه .بهتایبهت له چوارچێوهی بهرژهوهندییه جیاوازهكان و بهرژهوهندییه نهتهوهییهكاندا كه دهبێت هاوسهنگییهك دروست بكهن ،ئهوهش سهرهڕای پرسهكانی پهیوهست به ئاسایشی نهتهوهیی لهپاش 11ی سێپتێمبهر ،بهاڵم س������هرهڕای ههموو ههڕهشهكانی تیرۆر، ئێستاكه ئهمریكا له بواری كاری ڕاگهیاندن و وهدهستهێنانی زانیاری و دهستپێراگهیش������تن به س������هرچاوهی زانیاری، یهكێكه له ئازادترین واڵتان له جیهان كه كهمترین سنوور بۆ ئهم كاره ههیه .ههروهها ئهم بایهخهی ڕای گش������تی و ڕاگهیاندن ،الیهنێكی بهرجهستهی دیموكراسیی ئهمریكییه، چ له دهستوور و یاساكان و چ له پراكتیكدا .له ئهمریکا، ڕای گش������تی بهیهكێك له پرس������ه گرنگهكانی پڕۆس������هی دروستكردنی بڕیار دادهندرێت.
تێبینی:
-١پهرویز ڕهحیم قادر مامۆستا له زانکۆی سهالحهدین /ههولێر – کۆلێژی یاسا و ڕامیاری بهشی زانسته ڕامیارییهکان ناوی توێژینهوه :كاریگهرییهكانی ڕاگهیاندن و ڕای گشتی لهسهر دروستكردنی بڕیار "ویالیهته یهكگرتووهكانی ئهمریكا" وهك نموونه -٢ئهمهی لێرهدا چاپ کراوه ،بهشێکه لهو توێژینهوهیه.
ئاداری 2013
11
ژنانی ئهورووپا؛ له مافی دهنگدانهوه تا سهختیی خۆپااڵوتن * و :سنۆبهر تهیب ل������ه واڵته رۆژاوایییهكان������دا دابینكردنی مافی دهنگدانی ژنان به مێژوویهكی س������ێ سهد س������اڵه تێكهڵ به ههوڵ و ملمالنێ بووه .گهرچی له ههڵبژاردنه جۆراوجۆرهكانی ئهم واڵتانهدا دهنگدانی ژنان ئهمڕۆ ئاس������ایییه ،بهاڵم له بواری خۆپااڵوتنی ژناندا بهشی ناڕێكیی ههر ماوه. له س������هدهكانی ناوهڕاس������ت ،له واڵتانی ڕۆژاوایی و به تایبهت له ئهورووپادا ،بنهماڵه و سوڵتانهكان حكوومهتییان دهكرد ،ئاس������ایی بوو كه له بنهڕهت������دا مافی ههڵبژاردن و خۆپااڵوتن ،نه بۆ پیاوان و نه بۆ ژنان له گۆڕێدا نهبێت. له كۆتایی (شۆڕشی مهزن)ی ساڵی 1688له بریتانیا ،كه سیس������تهمی پهرلهمانی س������هقامگیر بوو ،ئهم پرس������یاره هاته کایهوه ،كه دهبێت چ كهسانێك له ههڵبژاردنی نوێنهرانی خهڵك، ش������هریك و خاوهن ماف بن؟ له س������هرهتادا مافی ههڵبژاردن
12ههڵبژاردن ژماره ()32
بهشێك له پله و گرێدراوی چینایهتیی هاوواڵتیان بوو .پاشاش دهس������هاڵتی ئهوهی ههبوو كه هاوواڵتیانی بكاته خاوهن ماف یان ئهو مافه بس������تێنێتهوه .ئێستا ئهم ئهزموونه له ئهورووپادا جێی سهرسۆرمانه ،بهاڵم له ڕۆژههاڵتی ناوهڕاست بۆ نموونه له ئیماراتی یهكگرتوودا ،تا ڕادهیهک باوه. له ڕهوتی شۆڕش������ی فهرهنساش������دا ،ههڵبژاردن و مافی ههڵب������ژاردن بوو ب������ه بابهتێكی ت������هوهری .بهیاننامهی مافی مهدهنی لهم شۆڕشهوه سهرچاوهی گرتووه ،بهاڵم بچووكترین ئاماژه به مافی ژنان و لهوانهش مافی دهنگدانیان نهكات. ئهم پرس������ه بووبه هۆی ئهوه ،كه خاتوو (ئهلیمپ دگوژ) شانۆنووس و له یهكهمین فێمێنیستهكانی جیهان ،له ساڵی 1791دا باڵوكراوی مافی هاوواڵتیی خۆی بنووس������ێت ،كه به پێچهوانهی بهیاننامهی مافی هاوواڵتی و دهس������تووری
گشتیی پهس������هندكراو که له الیهن پیاوه شۆڕشگێڕهکانی فرانس������اوه نووس������رابوو ،جهختێكی تایبهتی لهسهر مافی ژنان کردبوو .بهههڵستكاری و ههوڵهكانی لهو سهردهمدا، ئهنجامێكی ئهوهای بهدهس������ت نههێنا و له كۆتاییشدا به گیوتین سهری پهڕێندرا. ئهم ئیعدامه تهنیا لهبهر هۆی بهرههڵستكارییهكهی به دژی ژاكۆبینه شۆڕشگێڕهکان و سهرۆكهکهیان (ڕۆبسپێر) نهبوو ،بهڵك������و ههوڵهكهی هێنانی ژنان ب������ۆ ناو گۆڕهپانی سیاسی و كۆمهاڵیهتی بوو ،كه له خاوهندارییهتیی پیاواندا بوو .ئهمانه ببوون به کهرهسهی دژی ئهو.
دهگرێ������ت كه ژنان مهیلی سیاس������هتیان نیی������ه و ،كهمترین ئهزموونیان له بواره سیاس������ی و كۆمهاڵیهتییهکاندا ههیه. ئهو سهروتاره نیش������انهی ئهم بێهێزییهی ژنان و سهرهنج نهدانیان به وتاره سیاس������ییهکانی رۆژنام������هكان دادهنا و ئاماژهیان به بیرۆڕای كهسانێك دهکرد :چونكه ژن ناچێته خزمهتی سهربازییهوه ،بۆیه بهپێی پێویست گیانی خۆی له ڕێگهی نیش������تمان بهخت ناكات و نابێ������ت مافی دهنگدانی ههبێت .الیهنگرانی مافی دهنگدانی ژنان له ژێر گوش������اری ئهم بهڵگان������هوه دهیانگوت ،خولی خزمهتی س������هربازی له بواره كۆمهاڵیهتییهکاندا بۆ ژنان ڕێك بخهن.
بهربهرهكانیی قورس ل ه بهرامبهر مافی دهنگدانی ژنان
دهوڵهت كردهوهی ئاسایی ئهنجام داوه
ل������ه زۆربهی واڵت������ه ئهورووپییهكان ،خهب������ات بۆ مافی دهنگدانی ژنان له ڕاستیدا تێكهڵ به ههوڵی بهدهستهێنانی ههموو هاوواڵتیان بۆ مافی دهنگدان بوو .بهو شێوهیه ،لهم واڵتانهدا ژن������ان و پیاوان لهیهك كات������دا مافی دهنگدانیان بهدهس������ت هێنا .بهاڵم له بارهی ژنانیشهوه ،زیاتر لهوه كه پرسهكه به مافی دهنگدانهوه پهیوهست بێت ،بۆ یهكسانیی ژن و پیاو له گۆڕهپانی سیاسی و كۆمهالیهتی دهگهڕایهوه، كه ئهمهیش������یان بابهتێكه تا ڕادهیه ك بواری سیاس������ی و كۆمهالیهتیی واڵته جۆراوجۆرهکان دهگرێتهوه. ژمارهیهك له واڵته ئهورووپایییهكان ،ههڵوهش������اندنهوهی پهیوهندیی ماف������ی كۆمهاڵیهتی و سیاس������ی به گرێدراوی چینایهتیی������هوه ،ئاس������انتر ب������وو له بهدهس������تهێنانی مافی ی وه س������هرچاوه دهنگدان������ی ژنان .ئهمه ب������ه تایبهت لهوه دهگرت ،كه زۆربهی سیاسهتوانانی پیاو و ئهندامانی نێری چینی دهسهاڵتدار ،له پاشهاتی یهكسانیی ژن و پیاوان له ب������واری سیاس������ی و ههڵوهش������اندنهوهی پاوانی خۆی لهم بواران������هدا ،ئهوهنده دلخوش نهبوون ،ی������ا بهپێی نهبوونی تێگهیش������تن و بنهمای خۆی نیگهرانی ئ������هوه بوون ،كه له ههڵبژاردندا ژنان ههڵسوكهوتێكی پێشبینی نهكراو له خۆی پیش������ان بدهن و ،ئهو حزبه ههڵبژێ������رن كه پێكهاتهی باوی سیاسی و پاوانی حزبه نهریتهكان تێك بدهن. هێنایه بهڵگه و ڕوونكردنهوهی جیاوازیان بۆ ئهم پرسه ده گ������ۆڕێ .ب������ۆ نموونه ل������ه س������اڵی 1909له س������هروتاری ڕۆژنامهیهكی گرنگی ئهڵمانیدا هاتبوو :بێبهشكردنی ژنان له مافی دهنگدان بۆ ئهوه ناگهڕێتهوه ،كه ژنان و پیاوان له ب������واری ئهقڵییهوه جی������اوازن ،بهڵكوو لهوهوه س������هرچاوه
لهوانهیه ئهم جۆره بیركردنهوه بوو كه بۆته هۆی ئهوه، كۆنتری������ن حزب������ی سۆس������یالدیموكراتی جیه������ان ،حزبی سۆس������یالدیموكراتی ئهڵمانیا ،س������هرهڕای ڕوونكردنهوهی پێویس������تیی به دهس������تهێنانی مافی دهنگدان ب������ۆ ژنان له بهرنامهی س������اڵی 1891ی خۆیدا ،له ب������واری كردارییهوه ههوڵێكی ئهوت������ۆی بۆ بهدیهێنانهكهی نهداوه .ئهم حزبه له س������اڵی 1918دا ،هێزی س������هرهكیی دهوڵهت������ی ئینتیقالیی ئهڵمانیای بهرهو كۆماری پێكهێنا .بهپێی بهڵگهكان حزب له ژێر گوش������اری ئهو هێزانهی كه چهپترن ،خۆپێش������اندانی ئاش������تیخوازانه و ج������ار توندوتیژانه دهك������هن ،له یهكهمین دهس������تووری خۆیدا یهکێک له خاڵهکانی بۆ جێبهجێكردنی مافی دهنگدانی بۆ ژنان و پیاوان تهرخان كرد. (ئێ������دوارد دێڤید) یهكێ له س������هرۆك حزبهكان كه س������هر به الیهن������ی ڕێفۆرمخ������واز بوو ،ل������ه وتارێكی مێژووی������ی له ههمان سهردهمدا دهڵێت :گهرچی مافی دهنگدان بۆ ژنان له بهرژهوهندیی دهسهاڵتی حزب تهواو نابێت ،لهوانهیه ژنانیش دهنگی خۆیان بۆ بهرژهوهندی������ی حزبهكانی ت������ر (زیاتر مهزههب������ی) دهخهنه ناو سهندووقهكانهوه ،بهاڵم دهبێت پرسهكه له درێژخایهندا ببینرێت و ڕێگه بكرێتهوه تا هێزهكان ئارام بگرنهوه. یهكێ له ژنه بهناوبانگهکانی سۆسیالدیموكراتی ئهڵمانیا (م������اری یوخاچ) ،ك������ه یهكهمی������ن ههڵبژێ������ردراوی ژن له ئهنجومهنی نهتهوهیی ئهڵمانیادا بوو ،له وتارێكی بهناوبانگ وه وتی( :ژنان به مانای له سهر س������هكۆی ئهم ئهنجومهنه باو ،نابێت سوپاس������گوزاریی دهوڵهتی ئینتیقالی بکهن ،بۆیه ئ������هم دهوڵهته مافێكی ب������ه ژنان ن������هداوه ،بهڵكوو كارێكی ئاس������ایی و باوی ئهنج������ام داوه و مافێكی كه به ناحهق له ژنان زهوت كرابوو ،بۆیانی گهڕاندهوه).
ئاداری 2013
13
وهرچهرخان ل ه ههلسوكهوتی ههڵبژاردنی ژناندا
كات������ێ كه یهكهمین ههڵبژاردنی ئهڵمانیا له 19ی كانوونی دووهمی س������اڵی ،1919به بهشداریی ههموو ژنان و پیاوان بهڕێوه چوو ،به پێچهوانهی س������اڵی 1912بوو ،كه تهنیا 14 ملیۆن پیاوی گرێدراو به چین و گرووپه دهسنیشانكراوهکان بهش������دارییان كردبوو 40 ،ملیۆن هاوواڵتی له وانهش %82ی ژنان������ی خاوهنی مافی دهنگ������دان ،دهنگی������ان دا .به تایبهتی چهش������نی ههڵبژاردنی ژنان به ڕاستی پارسهنگی دهسهاڵتی باوی ت������ا ڕادهیهكی زۆر له ئهنجومهن تێك������دا و حزبهكانی خاوهن تێڕوانینی مهزههبییش ،ژمارهیهكی زۆر كورسییان له ئهنجومهندا بهدهست هێنا .كه واته ههرچهنده ئهم دیاردهیه بۆته هۆی بهرزبوونهوهی خۆوش������یاریی ژن������ان ،فێركردن و یهكسانیی مافیان باش كرد ،بهاڵم له کردهوهدا له بهرژهوهندیی حزب������ه ب������او و ناپارێ������زكارهكان تهواو بوو ،ب������ه جۆرێك كه پارێزكاران به پێویس������تییان زانی ،بۆ بهدهستهێنانی بهشی زیاتری دهنگهكانی نیوهی دانیش������تووانی واڵت ،س������هرنجی زیاتر به ماف و خواس������تهكانی ژنان له كۆمهڵگهی مۆدێرنی ئهمڕۆ ب������دهن و ،له ڕوانگ������هی پاڕێزكارانه و ت������ا ڕادهیهک مهزههبییانهی خۆیان لهم بوارهدا دوور بكهونهوه. به بهدهس������هاڵت گهیش������تنی ناس������یۆناڵ سۆسیالیستهكان (نازییهکان) له ساڵی 1933له ئهڵمانیا ،مافی خۆپااڵوتنی ژنان سهندرایهوه و جارێكی تر دوای شهڕ ئهم مافه زیندوو بۆوه.
ئهڵمانیا یهكهمین واڵت نهبوو
ب������هاڵم ئهڵمانیا یهكهمین واڵت ل������ه ئهورووپا و ڕۆژاوادا نهبوو ،كه مافی دهنگدانی ژنانی بهڕێوهبردبوو .له ویالیهتی (نیۆجێرس������ی)ی ئهمریكا ،له س������اڵی 1776دا ژنان بوونه خاوهن مافی دهنگدان ،كه جارێكی تر دوای 30س������اڵ ئهم مافهیان لێ سهندنهوه. یهكهمی������ن ناوچه كه به ش������ێوهیهكی جێگیر ،ژنان مافی دهنگدانیان بهدهس������ت هێنا( ،پیت كرن) له ئووقیانووس������ی ئارام بوو و له ساڵی 1838دا ئهم مافه جێبهجێ كرا( .پیت كرن) هێش������تاش ب������ه کۆڵۆنی������ی بریتانی������ا دهژمێردرێت. (وایۆمینگ) له ویالیهتهکانی ڕۆژاوای ئهمریكا ،ناوچهیهكی تر ب������وو كه مافی دهنگدان������ی ژنان لهوێ������دا هاته دی .له نیوزیلهنداش له س������اڵی ،1893له س������هردهمێكدا بوو كه هێشتا بهش������ێك له بریتانیا دهژمێردرا ،ژنان بوونه خاوهن مافی دهنگدان ،بهاڵم دوای ٢٧س������اڵ مافی خۆپااڵوتنیان
14ههڵبژاردن ژماره ()32
بهدهست هێنا .ئوسترالیاش له ساڵی ،1902كاتێ كه تازه سهربهخۆیی لهبریتانیاوه بهدهستهێنا بوو ،مافی دهنگدانی ژنان جێبهجێ كرا. یهكهمی������ن واڵتی ئهورووپای������ی فینلهندا ب������وو ،كه مافی دهنگدانی ژنان له س������اڵی 1906دا به ڕهسمی ناساند .له سێ واڵتی تری باكووری ئهورووپا نۆروێژ ،دانمارك و سوێد به دوای یهكهوه له ساڵهكانی 1915 ،1913و 1921مافی دهنگدان بوو به یاس������ایی و كهوته بواری جێبهجێكردنهوه. رووسیا (یهكێتی سۆڤیهت) له س������اڵی 1917گهیشته ئهم پڕۆسهیه و دوای سێ ساڵ ئهمریكا له گشت ویالیهتهكانی خۆی مافی دهنگدانی ژنانی جێبهجێ کرد .گهرچی بریتانیا له س������اڵی 1919دا به شێوهیهكی سنووردار ئهم مافهی به ڕهسمی ناساند ،بهاڵم له س������اڵی 1928دا بوو ،که تهواوی ژنانی ئهو والته بوونه خاوهنی مافی دهنگدان.
شهڕێك ك ه بوو ب ه هۆی كرانهوه
تێكۆشان بۆ مافی دهنگدانی ژنان له بریتانیا مێژوویهكی دوورودرێ������ژی ههیه و ،كه بۆ ناوهڕاس������تهكانی س������هدهی نۆزدهه������هم دهگهڕێت������هوه .یهكهمی������ن ئهنجومهن������ی ژنانی بهرگریكاری مافی دهنگدانی ژنان ،له ساڵهكانی چلی ئهو سهدهدا دهستیان به باڵوكردنهوهی باڵڤۆك و بهیاننامه لهم بوارهدا كرد. بیست ساڵ دواتر (جۆن ستیوارت میل) له دامهزرێنهرانی لیبرالیس������م ،لهگهڵ (ڕیچ������ارد پانك هۆرس������ت) نوێنهری ئهنجوم������هن ،خوازیاری مافی دهنگدان������ی ژنان بوون .لهم س������ااڵنهدا ژنانی س������هڵت و بێوهژنی سهرتر له سی ساڵ، مافی بهش������داریكردنیان له ههڵبژاردنی ش������ارهوانییهكاندا ههبوو ،بهاڵم بۆ ژنانی هاوس������هردار سهرپهرش������تیكردنی دهنگدانیان له ئهستۆی پیاوانیاندا بوو. له سهرهتای سهدهی بیستهم ،بزووتنهوهی بهرگیركهرانی ماف������ی دهنگدانی ژنان له بریتانیا (س������افرۆجێت)هكان ،تا سنووری پێكههڵپڕژان لهگهڵ پۆلیس و بهڕێوهبهره پایهبهرزه حزب������ی و ههن������دێ ك������ردهوهی توندوتیژانهی������ی تر ،دژی باڵهخانهكان و دامهزراوه دهوڵهتییهكانیش كرا و ژمارهیهك له ئهندامانیان بهند یان دهستبهسهر كران ،بێ ئهوهی كار له س������هر فكری كۆڕوكۆمهڵ و چینی دهسهاڵتداردا بێنێته کایهوه .ئهوان تهنانهت ئاماژهیان بهو كردهوهی ژنان كرد، تا ئهوان به ههستیار و خاوهن مێشكێكی الواز و نهبوونی لێهاتووی بۆ بهشداریكردن له كاروباری سیاسیدا بناسێنن
و ،مافی دهنگدانیش بۆ ژنان به شتێکی مهترسیدار بزانن. به دهس������پێكردنی ش������هڕی یهكهمی جیهانی و چوونی پی������اوان بۆ بهرهی ش������هڕ ،ئهمه ژنان������ی بریتانیا بوون ،كه زۆربهی بهرپرس������یارهتیی سیاس������ی و كۆمهالیهتییان لهم واڵتهدا گرته ئهستۆ و ،دوای كۆتایی شهڕیش ڕێگهیان نهدا ئهم گهشهکردنهیان بهبێ کارتێکهریی بمێنێتهوه .بهم جۆره بوو كه له س������اڵی 1919ژنانی بهریتانیا به ش������ێوهیهكی سنووردار بوونه خاوهن مافی دهنگدان و 9ساڵ دواتر ئهم مافهیان به تهواوی وهرگرت.
ترسی الیكهكانی فهرهنسا ل ه مافی دهنگدانی ژنان
له گهوره واڵتانی تری ئهورووپا واته فهڕهنس������ا ،سهرهڕای پێشهنگی له ئازادیدا ،مافی دهنگدانی ژنان به سهختی و درهنگ بهدهس������ت هات .دوای ههوڵه بێ ئاكامهكانی (ئهلیمپ دگوژ) له ساڵهكانی شۆڕش������ی فهرهنسا ،خهبات و جموجۆڵی جیاواز بۆ جێبهجێكردن������ی ماف������ی دهنگدان������ی ژن������ان ،وهكو س������یمبۆل و ڕێگهخۆشكهر بۆ مافی یهكسانیی ژن و پیاو بهڕێوهچوو .ئهگهر له سهدهی 18و سهرهتاكانی سهدهی نۆزدهههمدا ،گرێدراویی ئابووری������ی ژن������ان ل������ه فهرهنس������ا بههانهیهك بوو ب������ۆ نهبوونی س������هربهخۆیی له ههڵس������وكهوتی ههڵبژاردنیان و له كۆتاییدا له مافی دهنگدان بێبهش������بوون ،له س������اڵهكانی كۆتایی س������هدهی نۆزدهههم و سهرهتاكانی سهدهی بیستهمدا ،بۆچوونی الیكهكان ئهوه بوو :چونكه زۆربهی ژنان له ژێر كاریگهریی کهنیس������هدان، لهوانهیه دانی ماف������ی دهنگدان به وان (ژنان) ،زیان به بنهمای كۆم������اری الیكی فهرهنس������ا بگهیهنێت .بهاڵم له ڕهوتی ش������هڕی دووهم������ی جیهانیدا ،پێش������كهوتنی ژنان له گش������ت بوارهكان به جۆرێك بوو ،كه دهوڵهتی ژنهراڵ (دۆگۆڵ) له ساڵی 1944بهبێ بهاڵم و ئهگهر ،مافی دهنگدانی بۆ ژنان به ڕهسمی ناساند. دوسییهی به ڕهسمی ناساندنی مافی دهنگدانی ژنان له ئهورووپ������ادا ،ههر لهم چارهکی س������هدهی پێش داخرا .له پورتووگال له ساڵی 1976دا ،واته كهمێك دوای ڕووخانی حكوومهتی دیكتاتۆریی (ساالزار) ،مافی دهنگدان به ژنان درا .ل������ه سویس������را ئهم مافه له س������اڵی 1971له ههندێ ویالیهت������هكان (كانت������ون)هكان ،جێبهج������ێ ک������را ،ب������هاڵم جێبهجێكردنیان له سهرتاس������هری واڵت تا س������اڵی 1990 درێژهی ههبوو( .لیختنش������تاین)یش له ساڵی 1984مافی دهنگدانی ژنانی به یاسایی كرد.
ملمالنێیهك ك ه هێشتا كۆتایی نههاتووه-:
ف دهنگدانی ژن������ان له ئهورووپادا بۆته گهرچی ئیتر ما شتێكی ئاسایی ،بهاڵم ژمارهی نوێنهرانی ژن له گهورهترین واڵتان������ی ئهورووپ������ا پیش������ان دهدات ،كه هێش������تاش ههر خۆپاالوت������ن له بواری مافی ژن������ان ،كهموكورتیی بهرچاوی ههیه .بۆ نموونه له ههڵبژاردنی ساڵی 2012ی پهرلهمانی فهرهنسادا ،له ( )2641كهس له پاڵێوراوان)%٤٠( ،یان ژن بوون ،بهاڵم ژنان تهنیا %18ی كورسییهكانی ئهنجومهنیان بهدهس������ت هێنا .ل������ه ئهنجومهنی فیدراڵی������ی ئهڵمانیا ئهم ژمارهیه %32 ،و له ئهنجومهنی بریتانیا %22ه. گهرچی ژمارهی نوێنهری ژن له باكووری ئهورووپا بهرزتر و بهرچاوتره ،به تایبهت له سوید و فینلهندا ،مهودایهكی كهم له نێوان یهكس������انیی ژن و پیاو لهم ب������وارهدا ههیه ،بهاڵم له ناوچهی باش������وور و ڕۆژههاڵتی ئهورووپادا ،ئهم ڕێژهیه زۆر ناڕێكه .ڕاس������پاردهی یهكگرتووی ئهورووپا ،ههروهها ههوڵه نهتهوهیییهكان له ههن������دێ واڵتان بۆ لهبهرچاوگرتنی كۆتا له لیس������تی ههڵبژاردن������ی حزب������هكان و ڕێ������ژهی دیاریك������راوی كورسییهكانی پهرلهمان بۆ ژنانه .ئهم ڕێكارانه كه زۆربهیان له ئاستی ڕاسپاردهیه ،له ڕوانگهی پارێزهرانی مافی ژنانهوه جۆرێك وهك خێرپێكردن وایه ،كه به بڕوای ئهوانهوه دژایهتی لهگهڵ مافی ڕاستهقینه و ئاستی خهباتی ژنان ههیه .ئهمه له كاتێكدایه كه الیهنگرانی (كۆتا) ئهمه بۆ قۆناغه سهرهتایییهکان ب������ه تایبهت له ههندێ واڵتان ،كه لهم بوارهدا دواكهوتوویهكی بهرچاویان ههیه ،به كارتێكهر و بهسوود دهنرخێنن. وا وێدهچێ دوای ئهوه ،الیهنێك له خهبات و ههوڵهكانی ژنان بۆ یهكس������انیی م������اف ،ههروهها بۆ بهش������داربوونی زیاتری������ان له دامهزراوه سیاس������ییهكانی واڵت و لهوانهش خۆپااڵوتن ل������ه ئهنجومهنه جۆراوجۆرهکان������ی واڵتاندا به ش������ێوهیهکی چ������ڕ بمێنێت������هوه .بهتایبهت ك������ه كارنامهی ئامادهبوونی ژنان له زۆربهی پهرلهمانی واڵته ڕۆژاوایییهکان پیشان دهدات ،سهرهڕای بهشی ناڕێكیان له كورسییهكان، به تێکۆش������ان بۆ ههمواركردنی یاس������اكان یا بهكارهێنانی پهرلهمان بۆ ڕۆشنگهری ،تا ڕادهیهک ڕۆلێكی بهرچاویان له باشبوونی یهكسانی لهم كۆمهڵگهیانهدا ههبووه. سهرچاوه:
DW.DE
ئاداری 2013
15
كورد براوه سةرسورهينةرةكةية 7
7
* ن :پاتریک کۆکبێرن کوردانی عێ������راق براوهی گهورهی ١٠ س������اڵی دوای ڕووخانی ڕژێمی س������هددام حوسێنن .ئهوان خۆشبهختبوون .تاوهكو چهند ههفتهی������هك بهر له دس������تپێكردنی پرۆسهی ئازادیی عێراق له ساڵی ،2003 ئهمریكا بهنیازبوو به هاوبهش������ی له گهڵ 40ههزار سهربازی توركی ،له توركیاوه بێته ناو ههرێمی كوردستانهوه. كوردیش لهوه دهترسان ،لهوه ڕاڕابوون ئهگهر سهربازانی توركیا بێنه ناو ههرێمی كوردس������تان دواتر وهدهرنانیان ش������تێكی مهحاڵ دهبێت .خۆش������حاڵیی ئهو كاتهی ك������وردم لهبیره كه پهرلهمانی توركیا دژی بهشداریكردن له جنگی عێراق دهنگی دا. ههولێ������ر ،پایتهختی ك������وردان ،جاران وێرانه بوو ،ش������ارێكی ههژار له گهڵ دوو پارێزگا كوردییهكهدا وهك دیفاكتۆیهك له دوای 1991بوونه خاوهنی سهربهخۆیی. بهاڵم باجی ئ������هم جیابوونهوهیه دابڕان و ه������هژاری بوو .چی������اكان ڕووتێنرانهوهو داماڵ������ران له دهرخ������ت و دهوهن به هۆی نهبوونی سوتهمهنی. ل������ه نێوهڕاس������تی كێڵگ������هی ب������ه مین چێندراودا ،له ناوچهی پێنچوێنی س������هر س������نوری ئێ������ران ،خهڵك������م دهبین������ی كه پیش������هیهكی مهترسیداریان ههبوو .جۆره مینێك كه پێی دهگوترێت ڤالمارا ،له الیهن
16ههڵبژاردن ژماره ()32
ئهو خهڵكان������هوه پووچ������هڵ دهكرایهوه و ههڵدهوهش������ێندرا ،تاوهك������و تهقهمهنی و ئهلهمنیۆمی ناوهوهی ب������ه چهند دینارێك بفرۆش������ن .گۆڕستانی ناوچهكه پڕ بوو له گۆڕی تازه نێ������ژراو و چهندین هاوواڵتی ئهو گوندانهش دهست و قاچیان پهڕیبوو. ههموو ئهوانه به داستانی سهدهكانی نێوهڕاس������ت دهچن ،به ڕوانین له دۆخی ئێس������تای پێنج ملێون ك������هس له ههرێمی كوردس������تاندا دهژین .لهم كاتهدا ههولێر خاوهن������ی فڕۆكهخانهیهك������ی نێودهوڵهتی پێش������كهوتووه و ئاس������مانی شاركهش به باڵهخانهی بهرز و هۆتێلی پێنچ ئهستێره تهنراوه .جیا له بهشهكانی دیكهی عێراق، ژیان پارێزراوه و خزمهتگوزاریی كارهباش نیمچه بهردهوامه .یهكهی نیشتهجێبوون و مۆڵی نوێ لهههموو شوێنێك دهبینرێن. ڕهخنهگ������ران ئام������اژه ب������هوه دهك������هن پێش������كهوتنهكه كهمتر لهوهی كه به چاو دهبینرێت و سوودی سهرهكیی ئابووریی ههرێمی كوردستان بۆ چینی فهرمانڕهوایه. چاودێرێكی ن������اڕازی گوتی" :ژمارهیهكی زۆر هۆتێل������ی نوێمان ههیه ،ب������هاڵم تهنیا ههوڵب������ده قوتابخانهیهك������ی گونج������او بۆ منداڵهكانت بدۆزهوه یان نهخۆشخانهیهك بۆ كهسێكی نهخۆشت". الیهنگران������ی حكوومهت������ی ههرێم������ی كوردس������تان ئاماژه ب������هوه دهكهن ،كه 50 تاوهكو 60كۆمپانی������ای بیانی له ههرێمی
كوردستان بهدوای نهوتدا دهگهڕێن ،هۆتێل و باڵهخانهكانیش پڕن و ههموو ههفتهیهكیش شاندی نوێی بازرگانانی توركی ،ئهڵمانی و كهن������داوی عهرهبی س������هردانی ههرێمهكه دهكهن .ههرێمی كوردس������تان یهكێكه لهو ناوچه كهمان������ه له جیهاندا كه گهش������هی ئاب������ووری بهخۆیهوه دهبین������ێ ،له كاتێكدا داڕمان و مهنگی دۆخ������ی ئابووری ههموو جێگایهكی جیهانی تهنیوه. گۆڕانێكی ب������اش ڕووی لهو دهوڵهتانه كردووه ،كه دهكهونه چواردهوری ههرێمی كوردس������تان .من زۆر خۆش������م هات لهو ناوچانه كاتێك سهرهتای 2003دهمویست خۆم بگهیێنمه عێراق ،تا پرۆسهی ئازادی ب������ه چاوی خۆم ببینم .لهوه دڵنیا بووم كه حكوومهت������ی بهغدا ڤیزای چوونه ناوهوهم ناداتێ به ه������ۆی تووڕهبوونی لهو كتێبهی من و ئهندریهی برام دهربارهی س������هدام حوسێن نووسیبومان .ئهوهشم دهزانی كه ل������ه ههرێم������ی كوردس������تان پێش������وازیم لێدهكرێت ،بهاڵم گهیش������تنه ئهوێ ئاسان نهبوو ،لهبهر ئ������هوهی له الیهن دهوڵهتانی توركیا ،س������وریا ،ئێران و عێراقی سهدام حوسێنهوه دهوره درابوو. كێش������هكه بێ چارهس������هر دیاربوو تا كوردهكان سووریایان ڕازیكرد بهوهی له بهرژهوهندیی ئهوانیشه ،ئهگهر ڕێگه بدهن ههندێ ڕۆژنامهنووسی بیانی له سووریاوه بێن������ه ن������او ههرێم������ی كوردس������تان.
ڕۆژنامهنووسهكان دهتوانن جیهان ئاگادار بكهن له ناڕهزای������ی كورد بهرامبهر هاتنه ناوهوهی توركیا بۆ ههرێمی كوردس������تان، ئهو شتهی ههم كورد و ههم سووریاش له بهرامبهریدا هاوههڵوێست بوون. بهرهو دیمهشق گهشتم كرد ،لهوێشهوه به ئۆتۆمبێل بۆ ماوهی 10کاتژمێر له گهڵ ئهندامێك������ی پارتی دیموكرات ڕۆیش������تم بۆ بهڕێوهبهرایهتی������ی پۆلی������س له قامش������لۆی باكووری س������ووریا .به ترس������هوه چاوهرێم دهكرد تا ئهفسهرێكی سووری به هێواشی له ناو فایلێكی دهستنووسدا دهگهڕا تاوهكو بزانێ������ت ن������اوی من له گ������هڵ ئهوانهیه ،كه ڕێگهیان پێ������دراوه له س������نوور بپهڕنهوه. دواج������ار ،پهنج������هی له س������هر ن������اوی من گیرسایهوه و دهس������تبهجێ بهرهو كهناری ڕووباری دیجله كهوتمه ڕێ ،دوورهدهست ب������ه بهری ئهو بهرییهوه ئهو ناوچه بچووكه بوو ،كه به دهس������ت كوردهوه بوو .سواری بهلهمێك بووم كه به مۆتۆڕ دهخرایه كار ،به هێواشی به سهر ڕووبارهكهدا پهڕینهوه. سێ مانگی دواترم له هۆتێلێكی شاری ههولێر ب������ه ناوی (دمدم) بهس������هر برد، هۆتێلهكه زۆر س������هردهمیانه و ئاسووده نهبوو ،بهاڵم س������وودێكی گهوره ههبوو كه دهمتوانی ههر له ژوورهكهی خۆمهوه كه به ئاڕاس������تهی باشووردا بوو ،مۆبایلهكهم به مانگی دهس������تكردهوه ببهس������تم ،بهبێ ئ������هوهی پێویس������ت بكات س������هر بكهومه سهربانی هۆتێلهكهوه .خهڵكی ههولێر له دۆخێك������ی دڵهڕاوكێ������دا ب������وون ،هیوای ڕووخانی سهددامیان ههبوو ،بهاڵم ترسی ئهوهش������یان ههب������وو كه توركی������ا له گهڵ ئهمریكا بێته ناو ههرێمی كوردستانهوه. ههروهها لهوهش دهترس������ان كه سهددام حوس������ێن چهك������ی كۆمهڵكوژ ل������ه دژیان بهكاربێنێت ،وهك پێشتر و ساڵی 1988له ههڵهبجه ئهزموونیان كردبوو. چهن������د ڕۆژێك بهر له دهس������تپێكردنی
شهڕی ئازادی ،ههولێر چۆڵكرا ،زۆربهیان ڕووی������ان له ناوچهكان������ی دهوروبهر كرد. ئهوانی������ش ك������ه مابوون������هوه نایل������ۆن و پالستیكیان دهكڕی بۆ داپۆشینی دهرگا و پهنجهركانی������ان و ڕێگهگرتن له دزهكردنی گازی ژههراوی. دواترین ههفتهكانی ئاشتی و ئهو كورته ش������هڕهی بهدوایاندا هات چهند ڕووداوێك هاتنه پێشهوه ،كهدهكرا لێیانهوه پێشبینی داهاتووی عێراق بكهیت .یهكهم سهربازی ئهمریك������ی كه ل������ه عێراق بینی������م ،له گهڵ ش������اندێكی ئهمنیی وهزارهت������ی دهرهوهی ئهمری������كا هاتب������وو بۆ پاراس������تنی زاڵمای خهلیلزاد ،دیپڵۆماتكاری ئهمریكی بهڕهگهز ئهفغان������ی ك������ه ب������ۆ سهرپهرش������تیكردنی كۆبوون������هوهی الیهنهكانی ئۆپۆزس������ێونی عێ������راق هاتبوو .س������هربازه ئهمریكییهكان بهڕیز وهستابوون و به وردی سهركردهكانی ش������یعه و ك������ورد و ڕۆژنامهنووس������انیان دهپش������كنی .ل������هو كات������هدا س������هربازێكی ئهمریكی هاواری كرد" :چیدی وێنه مهگرن، دهی گوێ له من بگرن! ئهمه(پشكنین) بۆ ههموانه و ههر کهسێك نایهوێ بپشكندرێت، با لێره بڕوات!" لهو قۆناغدا ئهمریكییهكان زۆر بایهخیان بهوه ن������هدهدا عێراقییهكان چۆن بیریان لێ دهكهنهوه. ل������هم ڕۆژگارهدا ،ههم������وو ئهمان������ه به مێژووی سهده كۆنهكان دهچێت .كاریگهریی ئهمریكا له عێراق سڕایهوه له گهڵ چوونه دهرهوهی دوا س������هرباز له س������اڵی .2011 توركی������اش له ب������ری ئهوهی ببێت������ه مایهی دڵهڕاوکێ بۆ كورد ،بووهته مایهی دڵنیایی بۆ كورد له ئهگهری ههر هێرشێكی بهغدادا بۆ سهریان .پشتبهستنی ئابووریی ههرێمی کوردس������تان ب������ه تورکیا وای ل������ه ههندێك خهڵكی ههولێر كردووه لهوه بترس������ێن ،كه س������هركردهكانیان ههمان ههڵ������هی ڕابروو دووباره بكهنهوه كاتێك متمانهی زۆریان به ئهمریكا و ئێران ك������رد ،دواتریش ههردوو
واڵت خیانهتیان له كورد كرد كاتێك چیدی به كهڵك������ی بهرژهوهندییهكانی������ان نهمان. لهگهڵ ئهوهش كوردی عێراق پێناچێت هیچ ڕێگه چارهیهك������ی دیكهیان ههبێت جگه له ڕووكردن������ه توركی������ا ب������ۆ بهدهس������تهێنانی پاڵپشتی. كاتێك ئهگهری بهشداریكردنی توركیا له جهنگی عێراق له ساڵی 2003دا نهما، ك������ورد تاكه هاوپهیمان������ی ئهمریكا بوو له باك������ووری عێ������راق ،كه خاوهن������ی هێزی س������هربازی بوون .ك������ورد زیرهكانه ئهم ههلهیان به كارهێنا .خۆیان خس������ته ژێر فهرمان������ی ئهمریكا و بهڵێنیش������یان دا كه دهست به س������هر كهركووكدا نهگرن .لهو كاتدا من باوهڕی تهواوم بهم بهڵێنه نهبوو ت������ا چوومه الی بهڕێوهبهرێكی پۆلیس������ی كورد ك������ه یونیفۆرمێك������ی ڕهنگاوڕهنگی پۆش������یبوو ،پێی گوتم :له كاتی دهستگرتن به سهر كهركووكدا ،ئهو پالنداڕێژهرهكه بووه .دوای 10س������اڵ ،كهركووك له ژێر كۆنترۆڵی كورد دایه ،بێ هیچ نیشانهیهك ل������ه س������هر ڕهزامهندیی بهغ������دا یان هیچ سازشێك له سهر داهاتووی ئهو شاره. كلیل������ی س������هركهوتنی كوردس������تان س������هقامگیرییه و هیچ نیش������انهیهكیش له ئارادا نییه بۆ الوازبوونی .بهاڵم دهوڵهتانی چواردهوری ههرێمی كوردس������تان له ژێر چهند فشارێكدان ،ههر له شهڕی نێوخۆی س������ووریاوه تا ژیلهمۆی شهڕی گریالكان ل������ه باش������ووری خۆرههاڵت������ی توركیا و زیادبوون������ی توندوتی������ژی له بهش������هكانی دیك������هی عێراق و س������زای ئاب������ووری و ههڵگهڕان������هوهی واڵتانی ناوچهكه له دژی ئێران .ههموو ئهم تهنگژانه ڕهنگه ڕۆژێك ببنه ئاس������تهنگ له بهردهم پێش������كهوتنی كورد و دۆخهكه بهرهو شلۆقی ببهن ،بهاڵم ئهو ڕۆژه هێشتا نههاتووه. سهرچاوه :حهوتوونامهی ڕووداو
ئاداری 2013
17
چهمكی بهشداریی سیاسیی ئافرهتان و الیهن ه باشهكانی شرین ئامێدی وهرگێڕانی ل ه عهربییهوه :سهکوان ئهرگۆشی بهبێ پێناسهكردنی بهشداریی سیاسی و ڕهههندهكانی و باس������كردن لهسهر دیموكراس������ییهت ،ناكرێت باس له بهش������داریی سیاس������ی بكرێت .بهش������داریی سیاسی به چهمكه گشتگیرهكهیهوه تهنها بریتی نیییه له بهشداریكردن له گهشهسهندنی كۆمهاڵیهتی و ئابووری و سیاسی لهناو ڕێكخراوهكانی كۆمهڵگ������هی مهدهنیدا ،ئهو رێكخراوانهی شێواز و ڕێچكهی دیموكراسی بۆ كارهكانیان دهگرنهبهر وهك كۆمهڵه خۆبهخش������هكان ،گرووپه سیاس������ییهكان و پارتهكان ،بهڵكو بهش������داریی سیاس������ی ،پرۆس������هیهكی بهردهوامه و ناكرێت ل������ه چوارچێوهی ههڵبژاردنهكان و چوونه ناو ئهنجومهن������ه پهرلهمانییهكاندا قهتیس بكرێت. س������هرهڕای ئهوهی ئهم������ه به لووتكهی بهش������داریكردنی سیاسی و به بههاترین شێوازی دیموكراسی دادهنرێت. كاتێك باس له ناوهندهكانی وهرگرتنی بڕیار دهكرێت، ڕاستهوخۆ پۆسته بهرزهكان له ستراكچهری حكوومهت و گهیش������تنی مرۆڤ ،چ ئافرهت چ پیاو بهو پۆستانه ،به 18ههڵبژاردن ژماره ()32
هزرماندا دێت .بهتایبهت پۆسته دادوهری و وهزارییهكان كه وێنای سیاسهتی بااڵی واڵت دهكهن. جگه لهمه ،كاركردن له سهندیكا و كومهڵه و ڕێكخراوه سیاس������ییهكاندا و گهیشتن به پۆس������ته ئیدارییه بااڵكان تیایاندا (واته دهس������هاڵتی جێبهجێك������ردن) ،هۆیهكن بۆ بهدهس������تهێنانی ش������ارهزایی و كارامهیی بهمهبهس������تی بهش������داریكردن له ههڵبژاردنهكاندا .ئهم������ه له كاتێكدا دهكرێت كه پهرلهمانێكی دیمۆكراتی ههڵبژێردراو ههبێت، چونكه گهیشتن به دیموكراسییهت پێویستی به بهشداری سیاسی ههردوو ڕهگهزهوه ههیه بۆ بهڕیوهبردنی گشت كاروبارهكان������ی كۆمهڵگه به یهكس������انی ،وهك مهرجێكی سهرهكی دیموكراسییهت. پرهنسیپی دیموكراسییهت بهبێ هاوبهشی و یهكسانیی ئافرهت و پیاو له دهركردنی بڕیار و یاسا نیشتمانییهكان به ئهنجام ناگات .بۆ بهئهنجام گهیاندنی ئهمهش ،پێویسته رێژهیهكی بهرزی بهش������داریی میلل������ی ههبێت بۆ گۆڕینی چهمكه كۆمهاڵیهتییهكان و یاسا باوهكانی ناو كومهڵگه. به شێوهیهك بتوانین ژینگهیهكی لهبار دهستهبهر بكهین، تیایدا پیاو و ئافرهت له ئهرك و مافهكاندا یهكسان بن. ههروهه������ا پێویس������تیمان ب������ه (ئهنجومهن������ی یهكێتی پهرلهمانتارانی جیه������ان) و جاڕنامهی جیهانی لهبارهی دیموكراسی كه له قاهیره له ئهیلولی 1997ڕاگهیێنرا و ئ������هو بهیاننامانهی له كۆبوون������هوهی ئهنجومهنی یهكێتی پهرلهمانتاران������ی جیهان له(یواندی) له نیس������انی 1992 دهرچوون ،دهبێت .كهواته بهش������داریی سیاسیی ئافرهت مافێكی خۆیانه و ئهركێكیش������ه لهسهریان ،بۆیه پێویسته شانبهش������انی پیاو به بهرپرس������یاریهتییه سیاسییهكانی
خۆی ههس������تێت ،چونكه ئهمه له تێكۆشان و ههوڵه بهرز و ناوازهكان������ی ئافرهت������ه ل������ه بهڕێوهبردن������ی كاروباری نیشتماندا. بۆ سهركهوتنی بهشدارییهكهی ،دهبێت مۆركی بهردهوامی ههڵگرێ������ت ،نهك مۆرك������ی كاتی و پچڕپچڕ .پێویس������ته ئهم بهش������داریكردنه بۆ بانگهشهی سیس������تهمێكی سیاسی یا ڕهوتێكی دیاریكراو ،گرووپێك ،تیرهیهك یان الیهنێكی ئایینی بهكارنههێنرێ������ت ،وهك ئ������هوهی ئێس������تا ل������ه ههندێك واڵتی رۆژههاڵتی (عهرهبی) وهك عێراق و میسر ڕوودهدات. الیهنگرانی بهش������داریكردنی سیاسیی ئافرهتان پێیان وای������ه ك������ه ئ������هم بهش������داریكردنه مۆرك������ی ناكۆكی و ڕووبهڕووبوون������هوهی پێوه نییه و له دژی پیاو نییه ،بهڵكو له ڕووی ماف و ئهركهوه هاوش������ان و هاوس������هنگن .ئهم بهش������داریكردنه ڕهنگدان������هوهی خواس������تی ئافرهته بۆ بهرجهستهكردنی ڕۆڵی خۆیان له پرۆسهی دیموكراسیدا. كهواته ئهمه ڕكابهرایهتییه لهسهر پۆستهكان ،بهاڵم مافی خۆیان������ه و بهرپرس������یارێتیش ههڵدهگ������رن ،چونك������ه بهرپرسیارێتی (هێزه) نهك (بارگرانی). بهشداریی سیاسی له فراوانترین واتایدا بریتییه ،له
مافی خهڵك بۆ گێڕانی ڕۆڵێكی دیاریكراو له پرۆس������هی دروس������تكردنی بڕیاری سیاس������یدا .له بهرتهس������كترین واتاشدا بریتییه ،له چاودێریكردنی ئهو بڕیارانه له كاتی دهرچوونیاندا بهمهبهستی ڕاستهڕێكردنیان و دیسپلینیان. كهواته بهش������داریكردنی ئافرهتان له دروس������تكردنی بڕیاری سیاسیدا ،پێویستی به گهیشتنیان به ناوهندهكانی بڕیاردان و یاسادانان ههیه .سهرهڕای بهشداریكردنیان ل������ه دام������هزراوه جۆراوجۆرهكانی كۆمهڵ������گای مهدهنی، چونك������ه ك������رداری ڕۆژان������ه ،قۆتابخانهیهك������ه ،توانا و ئامرازهكانی كاری سیاس������ی و شارهزایی كهڵهكهبوو به مرۆڤ دهبهخش������ێت ،ئهمهش وایلێدهكات ش������یاو بێت بۆ بهشداریكردن له ههڵبژاردنه پهرلهمانییهكاندا. بههۆی ئهو بهشداریكردنهش������هوه توانای داڕش������تنی بهرنام������هی ههڵبژاردن������ی خۆی و گهیش������تن ب������ه بنكه جهماوهرییهكهی و خستنهڕووی بهرنامهی ههڵبژاردن و قایلكردنی دهنگدهرانی دهس������تدهكهوێت و ،دواتر ڕۆڵێكی كارا لهناو پهرلهمان������ی ههڵبژێردراودا دهگێڕێت .چونكه بهشداریكردن له سیاسهتی ئهم دامهزراوه سیاسییانهی ك������ه تاكهكانی كۆمهڵ������گا بهش������دارن ل������ه دیاریكردنی
ئاداری 2013
19
دهس������هاڵتدارانی و بهش������دارن له داڕش������تنی سیاسهتی گشتی ،به شێوهیهكی ڕاس������تهوخۆ یان ناڕاستهوخۆ به مانای بهشداریكردنی تاك دێت له ئاسته جۆراوجۆرهكانی سیستهمی سیاسیدا.
بهربهستهكانی بهشداریی سیاسیی ئافرهتان
زۆر بهربهس������ت و ڕێگری لهبهردهم ئافرهتدا ههن ،كه دهبنه هۆی بهشدارینهنكردن و سهرنهكهوتنی: پاش������خانی ڕۆش������نبیری و كۆمهاڵیهتی .تێڕوانینیئافرهت بۆ خودی خۆی .یاس������ای تایب������هت به ئافرهتان. سروشتی سیستهمی سیاسی .پهیوهستبوونی خێزانی و تیرهیی و مهزههبی و حزبی....هتد. ئهم بهربهستانه له كۆمهڵگهیهكهوه بۆ كۆمهڵگهیهكی دیكه و له واڵتێكهوه بۆ واڵتێكی تر جیاوازییان ههیه .پاش������خانه ڕۆشنبیرییهكان و نهریته كۆمهاڵیهتییهكان ڕۆڵێكی گهوره له سنورداركردنی كاری ئافرهت له بواری سیاسهتدا دهگێڕن. بۆچوونێك باوه كه كاری سیاسی تایبهته به ڕهگهزی نێر و ئافرهت نهش������یاوه و توانای ئهم كارهی نییه .ههروهها ئهو بۆچوونه ههیه كه سروشتی فسیۆلۆژی ئافرهت وایلێدهكات س������ۆزدار و دهمدهمی (مزاجی) بێت ،ئهم������هش وا دهكات حوكمی ساخلهم له بارهی كێشه و كارهكانهوه نهدات كاتێك له ناوهندێكی بڕیارداندا بێت. زۆر جار ئهو ئافرهتانهی ههوڵی سهلماندنی بوونیان و تواناكانیان له بهڕێوهبردنی كاره گشتیییهكاندا دهدهن و وهك س������هركردهیهك لهن������او كۆمهڵگاك������هی خۆیان������دا دیاردهكهون ،وهك پیاو یا دهرچوو له دابونهریت س������هیر دهكرێن. ئهم بۆچوونانه لهن������او كۆمهڵگادا چهكهرهیان كردووه بووهته هۆی لهدهستدانی بوار لهبهردهم زۆرێك له كادیری بهتوانای ئافرهت بۆ گهیش������تن به پۆسته سهركردایهتییه فهرمی و ئههلییهكان .ههر ئ������هم بۆچوونهش بووه هۆی لهدهستدانی بواری س������هركهوتنی پاڵێوراوی ئافرهت له ههڵبژاردنهكان������دا .ئهم������ه له الیهك ،ل������ه الیهكی دیكهوه پێگهیاندن������ی كۆمهاڵیهتی ڕۆڵێكی س������هرهكی دهبینێت له پهرهسهندنی پاش������خانه جیاكارییهكان دژی ئافرهتان و سهیركردنیان به نیگایهكی دیاریكراو ،كه جهخت لهسهر ڕووه مێیینییهكهی و فسیۆلوژییهكهی دهكاتهوه.
20ههڵبژاردن ژماره ()32
حهپسهخانی نهقیب ()١٩٥٣ -١٨٩١ لهن������او خێزاندا ،نێرینهكان بۆ س������هركردایهتیكردن و دهس������هاڵت ئاماده دهكرێن ،بهو پێی������هی ئهوان ڕهگهزی هێ������زن .ههرچی كچهكانن بۆ ئهوه پهروهرده دهكرێن ،تا ببن به هاوس������هر یا ئافرهتی ماڵ و ،بواری چاالكییان له سنووری ماڵ و پهروهردهكردنی منداڵ دهرناچێت. ئافرهت له تاقیكردنهوهی ههندێك الیهنی دیاریكراوی ژیان بێب������هش دهكرێت ،ئهو الیهنان������هی توانا و هێزێكی پێدهبهخش������ن بۆ كارك������ردن و بڕوابهخۆب������وون ،ئهمهش توان������ای ڕكابهریكردنیان كهم دهكاتهوه و ڕێژهی بێكاری لهناو ئافرهتاندا بهرز دهكاتهوه .ئهمه گشتیان ڕهنگدانهوه و پاڵپش������تن بۆ ئهو بۆچوونهی كه پێ������ی وایه كاركردنی ئافرهت هیچ س������ودێكی نییه و كاریگهری نابێت لهسهر گهشهسهندنی كۆمهڵگه. لێرهدا پێویس������ته ڕۆڵی میدیا به ههموو جۆرهكانیهوه بهتایب������هت میدیای بینراو لهبی������ر نهكهین ،كه زۆرجار به نیش������اندانی ئافرهت وهك كهسایهتییهكی الواز یا خاوهن ئهركێك������ی دیاریكراو ،وهك دایك یان بهرپرس������ی ماڵ و چاودێری منداڵ ،ئهرك و كارهكانی له چوارچێوه دهدرێن و بۆی نییه لهو چوارچێوهیه دهرچێت.
سهركۆمارهكانی ئهمریكا و ڕادهی خوێندهوارییان! زۆركهس پێیان وای ه ك ه س���هركۆماری ئهمریكا بههێزترین كهس���ی دنیایه .بهاڵم بۆ گهیشتن ب ه پۆستێكی ئهوها ،چ ڕێژهیهك ل ه خوێندنی زانكۆیی پێویسته؟ زۆركهس لهسهر ئهو باوهڕهن ك ه ههر سهركۆمارێك دهب���ێ ل ه متمان��� ه پێكراوتری���ن زانكۆكانی جیه���ان دهرچووبێت و ب ه بڕوانامهیهكی بهرز بچێت ه كۆش���كی سهركۆمارییهوه .بهاڵم ئهم بابهت ه ههموو سهركۆمارهكانی جیهان ناگرێتهو ه و میوانانی كۆشكی سپیش لێی بهدهر نین. * ن :مریهم جهعفهری
* و :شهیدا عهزیز
و "ههری ترۆمن" ههموو ئهوانهی چوونهته كۆش������كی سپی جێی س������هرنجه بزانن "ج������ۆرج واش������نگتۆن" كه وهكو له س������اڵی 1986ی زایینی ب������هدواوه ،بڕوانامهیهكیان بۆ بونیاتنهری ئهمریكا باسی لێوه دهكرێت ،له هیچ زانكۆیهك پێشكهشكردن ههبووه. نهیخوێندووه .ههرچهنده زۆربهی سهركۆمارهكانی ئهمریكا س������هركۆمارهكانی ئهمری������كا ل������ه چ دهرچووی زانكۆ بوونه ،بهتایبهت ئهوانهی زانكۆیێك خوێندوویانه؟ كه له سهرهتادا لهس������هر ئهو كورسییه پێنج كهس له دانیشتووانی كۆشكی گرنگ������ه پاڵیانداوهت������هوه .لهنێو حهفت س������پی بڕوانامهی بهكالۆریۆس������یان له میوانی یهكهمی كۆش������كی س������پی ،پێنج زانكۆی "هاروارد ،بهدهس������ت هێناوه و س������هركۆمار دهرچووی زانكۆ بوونه ،لهو ئهوهش زۆرترین ڕێژهیه لهنێو زانكۆكانی كاتدا كهسانی خوێندهوار لهگهڵ خهڵكی ئهمریكا .چواریشیان دهرچووی كۆلیژی ئاسایی جیاوازییان ههبوو. "ویلیام ئهند مری" بوونه .ههروهها سێ تاكو ئێس������تا ئهمری������كا 44 ،پیاوی بۆ ل������ه س������هركۆمارهكانی ئهمری������كاش له وهرگرتنی كورسیی دهسهاڵت له كۆشكی زانك������ۆی "یی������ل" و دووانیش������یان ل������ه س������پی ههڵب������ژاردووه ،لهنێویاندا 24یان "پرینستون" و دووانی دیكهش دهرچووی دهرچ������ووی زانك������ۆی تایبهت������ن9 ،یان "یو ئێس ئێم ئهی وێست پۆینت" بوونه. دهرچ������ووی زانك������ۆی گش������تی و 10 جۆرج واشنگتۆن لهنێو دانیش������توانی كۆش������كی سپی10 ، س������هركۆماریش به هیچ شێوهیهك پێیان س������هركۆمار ههیه كه هیچ بڕوانامهیهكی زانكۆییان نهبووه. نهخستۆته نێو هیچ زانكۆیهكهوه .جگه له "گروور كلیڤلهند"
ئاداری 2013
21
دهرك������راوه .دواتر بههۆی ئهو بهڵێنهی جۆرج واشنگتۆن كه له ڕاستیدا دهكرێ كه پێشكهش������ی ك������رد ،جارێكی دیكه وهك������و بونیاتنهری ئهمری������كا ناو ببرێت، گهڕایهوه زانكۆ. یهكێكه لهو كهسانه" .ئهندرۆ جهكسۆن"، "دوای������ت ئازێنهاور"ی������ش 17جار "مارتی������ن ون بورن"" ،زاخ������اری تایلۆر"، بههۆی جگهره كێشان ،پاك ڕانهگرتنی "میارد فیلم������ور"" ،ئابراه������ام لینكۆڵن"، ژوورهك������هی و درهن������گ ئامادهبوون بۆ "گروور كلیولهند" ،و "ههری ترۆمن" لهو پشكنین هۆشداری وهرگرتبوو" .جیمی س������هركۆمارانه ب������وون ك������ه ل������ه زانكۆ كارتێر"ی������ش بهرلهوهی بچێته "یو ئێس نهیانخوێندووه .ئهندرۆ جانس������ۆن ،هیچ ئێم ئهی وێس������ت پۆین������ت" دوو جار له كاتێك نهچووبووه بۆ قوتابخانه و بهخۆی پهیمانگاكانی "سوت وسترن جۆرجیا" خۆی فێری خوێندهواری كردووه. ئاندرۆ جهكسۆن و "جۆرجیا تهك" دهركراوه. ههڵب������هت ههندێك لهو كهس������انه ،له له دانیش������تووانی كۆشكی سپی ،سێ كهسیش له ئاكادێمییه چهندین ڕێكخراودا خولی فێربوونی������ان دیبوو .بۆ نموونه؛ سهربازییهكانی ویالیهته یهكگرتووهكان ئاماده بوونه" .ئولیسس جۆرج واشنگتۆن له زانكۆدا نهیخوێندووه ،بهاڵم له كۆلیژی س������یمون گرانت ،و "دوایت ئایزنهاوێر ،له "ویلی������ام ئهن������د م������ری" بڕوانام������هی ئاكادێمی س������هربازیی له "وێست پۆینت" و نهخشهكێش������ی وهرگرتب������وو .ج������ۆرج "جیم������ی كارتێر" له ئاكادێم������ی دهریاوانی واش������نگتۆن یهكێك له دهوڵهمهندهكانی ویالیهت������ه یهكگرتووهكان ل������ه "ئاناپۆلیس" س������هردهمی خ������ۆی ب������ووه و مووچهی بهشداربوونه. س������هركۆماریی خۆی كه لهو كاتدا 25 11س������هركۆماریش جهنهڕاڵ بوونه: ههزار دۆالر له س������اڵێكدا بووه ،وهری جۆرج واشنگتۆن"" ،ئهندرۆ جهكسۆن"، نهگرتووه .واشنگتۆن له كۆشكی سپیدا "ویلیام هێنری هریسۆن"" ،جان تایلۆر"، نهژیاوه و تاكه سهركۆمارێكه كه سهر "فرانكلین پیرس"" ،ئولیس������س سیمون به هیچ حزبێكی سیاسی نهبووه. گرانت"" ،رۆترف������ۆرد بیر چارد هیس"، ل������هو نێ������وهدا تهنها س������ێ كهس له جان ئێف كهنهدی "جیمز ئابرام گارفیلد"" ،چیس������تر ئالێن سهركۆمارهكانی ئهمریكا له زانكۆكانی ئارتور"" ،بنیامین هریسون" و "دوایت دیڤید ئایزنهاور". دهرهوهی سنووری ئهمریكا خوێندوویانه؛ بۆ نموونه؛ "جان "ئاندرۆ جهكس������ۆن"" ،ئابراهام لینكۆل������ن" و "جان كالوین ئێف كهنهدی" له زانكۆی ئابووریی لهندهن خوێندوویهتی و كولیج" دوای خوێندنی ئازاد ،سهرهڕای "ج������ان ئادام������ز" یش چۆت������ه زانكۆی ئهوهی كه له بواری ماف نهیانخوێندبوو، "لی������دن" .ب������هاڵم دوات������ر ههردووكیان دواتر بوونه پارێزهر. چوونهت������ه زانك������ۆی ه������اروارد" .بیل "جۆرج دهبلی������ۆ بووش"یش تهنها كلینتۆن"ی������ش (زهمال������هی ڕودس)ی س������هركۆمارێك بوو ك������ه بڕوانامهی زانكۆی "ئاكسفۆرد"ی بریتانی پێدراوه. ماجس������تێری له ب������واری بازرگانیدا ههندێك لهو كهس������انه له ش������وێنی ههبوو" .ویلیام هێنری هریسۆن"یش خوێندنی خۆیان تووش������ی گیروگرفتی ل������ه كۆلی������ژی پزیش������كیی زانك������ۆی خوێند هات������وون و تا ئهو ڕادهیهی كه "پێنسیلڤانیا" خوێندوویانه ،بهاڵم بهر درهكراون" ،جیمز بوكانن" یهكێك لهو ل������هوهی بڕوانام������ه بهدهس������ت بێنن، سهركۆمارانهیه كه بههۆی ناڕێكوپێكی لینكۆلن ئابراهام وازیان هێناوه. و كردهوهی خراپ له زانكۆی "دیكینسۆن" http://www.asriran.com
22ههڵبژاردن ژماره ()32
ه گۆڕهپانی ژنان ل
دهسهاڵت و بڕیارداندا * و :هێلن
ل ه سهرتاسهری جیهاندا ،نهبوونی نوێنهری ژنان ل ه حكوومهتدا ،ب ه تایبهت ل ه پۆست و دهس���هاڵتی بهڕێوهبردن و یاس���ادانان ،كارتێكهرییان بهسهر بهڕێوهبهریی دهوڵهت و سیاس���هتدانانی ،س���نووردار دهكات .دهكرێت بڵێین ك ه بهشداربوونی ژنان ل ه پڕۆسهی بڕیاردان بۆ دهستهبهركردنی یهكسانی و مافیان ،پێویسته .ل ه ههر شوێنێك ك ه ژنان ب ه ش���ێوهیهكی چاالكان ه بهش���دارییان ل ه بواری سیاس���هتی گش���تیدا كردبێت ،توانیویان ه پرسی ژنان بخهنهڕوو و بهرهو كۆتاییهێنانی ههاڵواردنی ڕهگهزی ههنگاو بنێن .بهاڵم پێشكهوتنی ژنان ل ه بواری سیاسهتدا ،تهنانهت كاتێ ك ه پێشكهوتن ه بهرچاوهكانیش ل ه بوارهكانی تر وهك خوێندن و كاركردن و تهندروستیدا ههبووه ،زۆر خاو بووه.
ئاداری 2013
23
بهشداربوونی سیاسیی ژنان؛ ڕاستی و ئامارهكان ل������ه زۆربهی واڵتانی جیهان ،نوێنهرایهتی ژنان له كۆری یاس������اداناندا زۆر بووه ،لهگهڵ ئهمهشدا هێشتاش ههر له ئاستێكی نزمدایه .نهتهوه یهكگرتووهكان له ساڵی 1990دا داوای ل������ه ژن������ان كرد ،ك������ه ( %30ڕادهیهك������ی باش) له كورس������ییهكانی پهرلهمان ،ئهو ڕێژهیهی ك������ه دهوترێت بۆ دروستكرددنی ئاڵوگۆڕ له سیاسهته نهتهوهیییهكاندا بهش دهیاری دهكات ،بهدهس������تیان بێنن .به پێی ڕاپورتی یهكێتی نێونهتهوهیی پهرلهمانتاران ،دوای بیس������ت ساڵ ،تهنیا 26 واڵت له 186واڵتی جیهان ،له پهرلهمانی یهك ئهنجومهنی یان له ئهنجومهنی گشتیی خۆیاندا ،گهیشتنه ڕێژهی %30 یا بهرهو س������هرتر چوون .ژنان له ساڵی 2010له ئهمریکا، تهنیا %16،8كورس������یی ئهنجومهنی نوێنهرانیان بهدهست هێنا ،كه ئهمه بڕێك كهمتر له ڕێژهی مامناوهندیی جیهانی %19ی له ئهنجومهنه گشتییهکاندا.
نارهسمی و بۆ ڕێوشوێنی (ڕایهلهی هاوڕێی كۆن) له نێوان پیاواندا دهگرێتهوه. دیموكراس������ی ههر له خۆیهوه ڕێگا بۆ ژنان ناكاتهوه ،تا بهپێوانی ئهو ڕێگایه ببنه سهركرده .له ڕاستیدا له ئهمریکا و فهڕهنس������ا كه له كۆنترین دیموكراسییهكانن ،ڕێژهیهكی كهمی ژنانی ههڵبژێردراو بۆ پۆسته حكوومییهكان ههن .له زۆربهی كۆمهڵگهكاندا ،دهستپێڕاگهیش������تنی ژنان له ڕێگه باوهكانی گهیشتن به دهسهاڵت ،وهك حزبه سیاسییهكان، ڕێكخراوهكانی ئیش و كار و یهكێتی كرێكاران ،سنوورداره. ئهوان بهب������ێ ههبوون������ی پهیوهندی و دهستڕۆیش������توویی پێویس������ت ،به زهحمهت تر دهتوانن پارهی كه پێویسته بۆ بانگهش������هی سیاس������ی كۆ بكهنهوه .لهگهل ئهوهشدا ژنان زیات������ر له ڕێگهكانی ترهوه وهك ڕێكخراوه خێرخوازییهكان و ڕێكخ������راوی ژن������ان ب������هرهو گۆڕهپان������ی دهوڵهتی ڕێگه دهدۆزنهوه.
ژنان ل ه پهرلهمان ه نهتهوهیییهكاندا ئهم ئاماره جیهانییه ،نایهكسانییه گهوره ناوچهیییهکان لهخۆ دهگرێت .ژن������ان له واڵتانی س������کهندیناڤیاییدا %42 كورسییهكانی پهرلهمانیان له دهستدایه ،بهاڵم ئهم ژمارهیه له واڵتان������ی عهرهبیدا %12ه .چهن������د واڵتێكی ئهفریقی له س������هرووی لیست دایه :ژنان له ڕواندا و ئهفریقای باشوور به دوای یهك %56 ،و %45ی كورسییهكانی پهرلهمانیان له دهستدایه .ڕێژهی ژنانیش له سوید %45ه. پێش������كهوتنی ژنان له نوێنهرایهتیكردن له دهس������هاڵتی بهڕێوهبردنی واڵتاندا ،لهمهش كهمتره .له ساڵی ،2010له كۆی 192سهرۆك واڵت له جیهاندا ،تهنیا 11یان ژن بوون. له ئاستی جیهانیدا ،تهنیا %16له پۆسته وهزارهتییهكان له دهست ژناندایه .فینلهندا لهم نێوهدا ڕیزپهڕه و ژنان %63ی پۆستی لێژنه حكوومییهکانیان له دهست دایه.
زاڵبوون بهسهر سهختییهكاندا زۆربهی پێش������كهوتنه سیاس������ییهكانی ژنان ،بهرههمی (كۆت������ا)ی ڕهگهزی������ی ب������ۆ زیادكردنی ژم������ارهی ژنان له دامودهزگاكانی یاس������ادانان ،ئهنجومهن������ه نهتهویییهكا ن تا ئهنجومهن������ی گوندهكان ب������ووه .بهپێی ڕاپورت������ی یهكێتی نێونهتهوهی������ی پهرلهمانتاران ،نزیكهی 50واڵت ،كۆتای بهم شێوهیهی دهسنیشان كردووه .واڵته سكهندیناڤییهکان له
هۆكارهكانی نهبوونی دهسهاڵتی سیاسیی ژنان ڕێژهی کهمیی ژنان له پۆس������تهكانی بڕیاردانی سیاسی، نیشاندهری بااڵدهستیی مێژوویی پیاوان له سیستهمهكانی ههڵب������ژاردن و نایهكس������انییه كۆنهكانی نێوان ژن و پیاو له كۆمهڵگهدای������ه .ژنان و كچان له ماڵ و ژینگهی فێركردن و شوێنی كار و ئهوانی تر ،ههمیشه به بهراورد لهگهڵ هاوتا پیاوهکان ،دهرفهتی كهمتری بۆ بهدهس������تهێنانی لێهاتووی سیاس������ی و س������هرۆكایهتی ههیه .لهوانهیه ل������ه گۆڕهپانی سیاسهتدا ،كهمتر له ههمووان توانای وهرگرتنی زیادكردنی فرهچهشنی و بهرامبهریی ڕهگهزی ههبێت ،چونکه زۆرجار
24ههڵبژاردن ژماره ()32
یهكهمین واڵتان بوون كه بهشیان دیاری کردووه ،ههروهها 30ت������ا 40واڵتی تریش بهش������ی دڵخوازی������ان ههیه .ژنان س������هرهڕای ئهم بهش������انه ،بۆ بهدهس������تهێنان و پاراستنی پۆس������تهكانی ههڵبژاردن������ی (لهوان������هش بهش������داربوون له ههڵبژاردن) پێویستییان به فێركردنه .دهبێت سیستهمهكانی دامهزران������دن بۆ پۆس������تهكانی دهس������هاڵتی بهڕێوهبردن و یاسادانان ،شهفافتر بن. دوای ئ������هوهی ك������ه ڕوان������دا و ئهفریقای باش������وور به نووس������ینهوهی دهستووری گش������تیی خۆیان( ،کۆتا)یان بۆ نوێنهرایهتیی ژنان دهسنیشانكرد ،شایهتی بڕگه خێراكانی مێژووییڕێژهی ژنان ل������ه پهرلهماندا بوون .له واڵتانی تر وهك قرقیزس������تان له ساڵی 2007دا ،بهشه %30ییهكان له چوارچێوهی چاكس������ازییهكانی ههڵبژاردندا پهسهند كرا. كوێ������ت له س������اڵی 2005دا ،كه ئهنجومهن������ی ئهم واڵتهبه شێوهیهكی گشتی له نوێنهرانی پیاو پێكهاتبوو ،ههنگاوێكی بچ������ووك بهاڵم گرنگ له جیهانی ع������هرهب ،بۆ پێدانی مافی ت������هواوی سیاس������ییان به ژنان ،ن������ا .زۆرب������هی واڵتانیش ژمارهیهكی كورسی له ئهنجومهنهكان و لیژنهی بهڕێوهبهریی گوندهكانی������ان بۆ ژن������ان لهبهر چاو گرت .له س������اڵهكانی دوایی������دا ،له ههندێ ویالیهتهكان������ی هیند ،کۆتای ژنان لهو كۆڕوكۆمهاڵنهدا له ()%30هوه بۆ ( )%50زیادیان كرد.
هێزی ههڵسهنگاندن ههڵس������هنگاندنی بهشداربوونی ژنان له ژیانی سیاسیدا زۆر گرنگ������ه ،تهنانهت ئهگهر پێوهرهكانی ههڵس������هنگاندنی بهكارهاتوو ،ناتهواو بن .بهش������ی ژنان له كورس������ییهكانی ئهنجومهنی نهتهوهیی ،پێوهری ههڵسهنگاندنی باوهرپێكراوی ههیه ،بۆی������ه ئهندامبوون لهم كۆروكۆمهاڵن������هدا تاڕادهیهك سهقامگیر و ،ئاماری كهس������هکان به ئاسانی لهگهڵ گشت واڵتاندا جێی بهراوردكردنه .وایه كه ڕێژهی كورسییهكان یان ئهو پۆستانهی كه له دهست ژنان دایه ،به هیچ چهشنێك دهرخهری ئهوه نییه ،كه ڕێژهی بهشداربوون یان دهسهاڵتیان له دهستدا بێت. لهگ������هل ئهمهش������دا ،دهسنیش������انكردنی پێوهرهكان������ی ههڵسهنگاندن بۆ پێشكهوتنی ژنان ،دهبێته هۆی سهرنجدان ب������هم بابهته و به مس������ۆگهری كارتێكهری له سیاس������هتی ههاڵواردنی ئهرێن������ی دهبێت .ئهگهر یهكس������انیی ڕهگهزی ههبووایه ،هیچ پێویستییهكی بهم ڕێكارانه نهدهبوو ،بهاڵم تا ئهو كاتهی كه بهرامبهری بهدی بێت و (کۆتا)یان پێویست نهبێت ،دهبێت ژنان چاالكانه بهشدار بن و ههوڵ بۆ (كۆتا)ی نوینهرایهتیی خۆیان بدهن. www.iipdigital.usembassy.gov
ڕۆژی جیهانیی کتێب (٢٣ی مانگی چوار) ڕۆژی جیهانیی کتێبه له س������اڵی ١٩٩٥دا یوونێس������کۆ بڕیاری دا، ٢٣ی مانگی چوار ببێته ڕۆژی جیهانیی کتێب. دهسنیش������انکردنی ٢٣ی مان������گ لهالی������هن یوونێس������کۆوه ،لهس������هر داخوازی������ی دهزگا چاپهمهنیی������هکان و دهوڵهت������ی ئیس������پانیا بوو، ههروهها "مافی نووس������هران"یش لهسهر داوای دهولهتی ڕووسیا( ،ڕۆژی جیهانیی کتێب و مافی نووسهران) ،بوو به بهشێک لهو ڕۆژه مێژوویییه. پێش������ینه ب������ۆ ئهو بڕی������ارهش ،ب������ۆ نهریتی کهتالۆنییهکان له ئیسپانیا دهگهڕێتهوه .لهو ڕۆژهدا (٢٣ی مان������گ) ،کتێبفرۆش������هکان لهگهڵ ههر کتێبێ������ک که دهیان فرۆشت" ،گوڵ"ێکیشیان به کتێبکڕهکان دهدا. ههندێک له پسپۆران ،تهمهنی کتێب بۆ ٥٠٠٠ساڵ بهر
له ئێستا دهگهڕێننهوه و ئاماژه به کولتووری "سۆمهری"یهکان دهکهن ،که خهتی بزمارییان بۆ نووس������ین داهێنا .ئهمڕۆکه کتێب ،بۆ ڕێژهیهکی بهرچاو ،بهش������ێکه له ژیانیان .کتێبێک بخوێنهوه!
ئاداری 2013
25
ئازادیی ڕادهربڕین له ئهمریکا دهوڵهت چ������ۆن دهتوانێت ئهم مافه ی ب������دات به خهڵ������ك كه بهو ش������ێوهیه ویژدانی������ان دهخۆازیت بی������ر بكهنهوه، باوهڕیان ههبێت ،بپاڕێنهوه ،بنووسێن، قس������ه بكهن و لهههمان كاتدا كۆمهڵگه به شێوهیهك بهڕێوه ببن ،كه ئارام بێت ی ههم������وو هاوواڵتی������ان تێیدا و ماف������ بپارێزریت؟ پێداههلگۆت������ن و بهرزڕاگرتنی بنهما ی و جیهانییهکانی ئازادی ،دادپهروهر یهكسانی ،به قسه ئاسانه .له ڕاستیدا ن :تۆماس ئی پێرێس* ئهم بنهمایانه له پیرۆزترین ئاواتهکانن، و :لهیال محهمهد تهها ی ی دهیهوێت به دهس������ت ك������ه مرۆڤایهت یهكێك ل������ه الیهن������ه بنهڕهتییهکانی بهێنێ������ت ،بهاڵم ئهو گرووپه له ئێمه كه ی ئهم ی دروس������تبوون ی خزمهتكردنمان له دهوڵهتدا ئازادی كه له كات دهرفهت������ ڕه بنهڕهتییهکانی ی ب������اوه ههبووه ،دهزانین كه بهكارهێنانی ئهم واڵته له ڕیز ی بیروڕایه. ی واڵتدا ئهمری������كادا بووه ،ئازادی������ بنهمایان������ه ل������ه بهرێوهبردن������ ی ئهم تۆم������اس جێفرس������ۆن ك������ه یهكیك له ی ئهس������تهمه .گۆڕینهوه كارێك������ ی ئێم������ه بوو دهڵێت: ی واڵت بنهمایانه به سیاس������هت و یاس������ا له بنیادنهران "یهكێك له به نرختری������ن دیارییهکانی ی قورسه. ههموو واڵتان كارێك ی ی ئێمه ئهوهی������ه ،ئێمه ئازادین بۆ ئهوه ی ك������ه ڕووب������هڕوو ئ������هو گرفت������ه ی خۆمان بهو ش������ێوهیه كه ههمووم������ان دهبێتهوه ،ل������ه كولتوور و ك������ه خۆدا ی دهیهوت بی پهرس������تین" جۆرج مێژووی تایبهت ب������ه واڵتی خۆمانهوه خ������ۆ ی ی واش������ینتگتن یهكهمین س������هركۆمار س������هرچاوه دهگرێت ،بهاڵم ئهو شته ی ب������ه ناوبانگدا بۆ واڵته ئێمه ،ل������ه نامهیهك كه دهبێته هۆی پێكهوه بهستنی ی نووس������ی: ئ������ازادهکان ،ئهوهی������ه ك������ه ئێمه ئهم گرووپهك له جوولهكهكان بنهمایانه قهبووڵ دهكهین و ههوڵدهدهین "ئازادیی ئایین ،له مافه سهرهكییهكانه كه بهش������ێوهیهك كار بكهی������ن ،كه ئهم ك������ه تایبهته به ههموو خهڵك و ئیمتیاز ی تر ی نییه ،كه ل������ه چینهكهوه به چینێك بنهم������ا بهنرخانان������ه ل������ه ش������ێواز بهڕێوهبهریی ئێمهدا به دیار بكهوێت .ببهخشرێت". لهوانهیه له ههموو ش������تێك گرنگتر به سهرنجدان بهم قسانه ،دهمهوێت ی گشتیی كهمێ������ك لهب������ارهی ههوڵهكانی مێژووی ئهوه بێت كه له دهس������توور ی ی بهڕێوهبهری������ ئهمریكا سهبارهت به (ئازادی ،یهكسانی ئهمری������کادا ش������ێوه ی پهرس������تن دراوه به بڕیاردراوه ،ماف و ئازادیی ڕادهربرین) بۆ ئێوه بدوێم.
26ههڵبژاردن ژماره ()32
ههم������وو هاوواڵتی������ان و لهب������هر ئهوه ئهمری������كا پایبهن������ده ب������هو بنهمایه كه ی ئایین������ی مهس������یحییهت، پهیڕهوان������ ی یههوود ،ئیس���ل��ام ،ب������وودا ،مهزههب هندو و ههر ئایینێکی تر به پێی یاسا ی دیندارییان یهكسانن و پێویسته ماف پارێزراو بێت. ی بنیاتنهرانی ئهمری������کا ڕابهرایهتی واڵتێكی������ان ل������ه ئهس������تۆدا ب������وو ،كه ی کۆمهڵه توێژێکی ی پهیڕهوان هاوواڵتیان بهرف������راوان له بیرۆكهی جیاواز بوون، ی لهبهر ئهوه ههڵس������ان به ڕهچاوكردن ی دهستێوهردانی دهوڵهت قهدهغهكردن له بابهته ئایینییهكان و بهرگریكردن له ی پابهندبوون ب������ه ئایین و له ئازادی������ ی تهواوك������هری یهكهم������ی دهس������توور گشتیدا ههوڵیاندا ،كه ئازادیی بیروڕا بپارێزین و به سهرهنجدان بهوهی كه ی بیروڕا بهس������تراوه بهوه ،تاك ئازادی ی ی خۆ ی ئایینی ی و دژ بیرۆکه ئایین������ لهگ������هڵ كهس������انی تردا ب������اس بكات. ههروهها تهواوكهری یهكهم پێكدێت له ی قس������هكردن، ههندێك بهند كه ئازادی میدی������ا و گردبوون������هوهكان ،ههروهها ی دادخوازی له دهوڵهت ی پاراستن ماف دهپارێزێت. ههندێك جار ئهم مهبهس������ته كه له ههوڵدا بین ب������ۆ ههبوونی كۆمهڵگهیهك كه ههموو مرۆڤ������هكان به ههر ڕهنگ، ئایی������ن ،ڕهگ������هز و نهتهوهی������هك تیادا ی یهكس������انن ،لهوانهیه وابێته بهڕاست ی ی پاراس������تن ی ئامانج بهرچاو كه دژ ی بی������روڕا و ڕادهربڕینه .لهبهر ئازادی ی ههموو كاتێك كهس������انێك ههن، ئهوه
ی ک������ه به س������وودوهرگرتن ل������ه ئازادی ی خۆیان قس������هی ناپهسهند ڕادهربڕین بهرامبهر كهس������انی تر دهكهن و ،بهم ی نهت������هوه ،ئایین و كارهیان ل������ه ڕوو یو رهگهزهوه كۆمهڵگه تووش������ی گرژ ی دهكهن. ئاڵۆز بهاڵم بهپێ������ی ئهزموونهكانی ئێمه، ی ی له الی������هك و ماف ماف������ی یهكس������ان ڕادهربڕین ل������ه الیهكی تر ،دهتوانن له ی پاڵ یهکتردا جێبهجێ بکرێن .لهباره ی كه بهرگریكردن ل������ه ئازادیی ئ������هوه قسهكردن و ڕادهربڕین دهتوانن پێكهوه ی بوونیان ههبیت ،له بارهی ئامرازهكان پێناسهكراو له كهمینه نهتهوهیییهكان و ئایینیی������هكان كهمێك قس������ه بكهم .له ی قس������هكردن له ڕاس������تیدا ئازادی������ ی ئێمه (ئهمریکا) بۆ ئهزموونی مێژوو ی بهدهس������تهینانی یهكس������انی ،گرینگی ی ههیه .مافی مهدهنی له ئهمریکادا زۆر ی پهس������هند كرا ،بهاڵم نهك لهبهر ئهوه ی كه مافی تاكهكهسی له كۆنگره بڕیار ی لهسهر درا ،ههر چهند كه پهسندكردن ی زۆری ههبوو، ئهم یاس������ایه گرنگییهك ی كه گرنگتر بوو ئهوه بوو، بهاڵم ئهوه خهڵكی ئهمریكا ههموو ڕۆژێك له ڕادیو ی ی قس������هكان و تهلهڤزیون گۆیبیس������ت ی ی ت������ر دكت������ۆر كین������گ و ڕابهران������ بزووتنهوهی مافی تاكهكهسی دهبوون. ی ئهم كهسانه قس������ه و كردهوهكان ی ی كه زۆر له خهڵك بووه هۆی ئ������هوه ی تێبگهن ،كه ئهمری������كا لهوه به باش������ "جیا ،بهاڵم یهكس������ان" ،له ڕاس������تیدا یهكسانی نییه و ئهوهی كه كاتی گۆڕان هاتووه ،له ڕاستیدا زۆر كهس ههبوون ی كه قسهكانی دكتۆر كینگ و ڕابهران ی تاكه كهسییا ن ی بزووتنهوهی ماف تر به مهترسیدار دهزانی و دهیانویست، ی كه ئهم جۆره قسهكردنانه به بیانوو ی ی كه ل������هو كۆمهڵگهیهی زۆرینه ئهوه سپیپێستهکانی تێدان ،دهیانویست به ی ڕهگهزی، ی جیاكاری������ ب������ه كارهێنان
ی كۆمهڵگه تێك ی و ئاس������وودهی ئارام بدهن ،قهدهغه بكرێت. ئهم بابهته گهیش������ت ب������ه دیوانی بااڵی واڵت و ئهم دادگایه له دۆسیهی نیۆی������ۆرك تایم������ز دژی"س������ولیوان" بڕیاری دا ،كه تهنانهت بهرپرس������ێكی پڵهدار له ویالیهت������ی ئهلهباما مافی ئهوهی نییه ،به هۆی ئاگادارییهك كه بریتییه له ههندێك قسهی نهرێنی له ی پۆلیس������هوه ب������وو ،ڕهخنه له باره الیهنگران������ی ماف������ی مهدهنی بگرێت. الیهنگرانی ماف������ی مهدهنی به هۆی تهواوكهری یهكهمی دهستوور ،مافی ئهوهی������ان ههبوو به ئازادانه قس������ه بكهن ،ڕهخنه بگرن و له کهنیسهکاندا ب������ه ئازادانه وت������ار بخۆیننهوه و به ئازادان������ه له ش������هقامهكاندا رێپێوان ئهنجام بدهن. قسهی ئازاد تهنانهت لهو كاتهی كه ی قس������هكهر به پێچهوانهش مهبهس������ت بیت ،دهتوانێ������ت هاودهنگ بێت لهگهڵ یهكس������انی .دادگاكان������ی ئێمه لهگهڵ ی ی ب������هرز ی پێش������ینه ههبوون������ ی له ئهمریكا بڕیاریان ڕهگهزپهرهس������ت ی ی بااڵدهستیی ڕهگهزی دا ،كه الیهنگران سپیپێستهکان ئهو مافهیان ههیه كه به ی دروش������می ئاشکرا و دیار و ههبوون ی بیرۆكهكان������ی پر له ڕهق و دهربڕین������ كینهیان له گهڕهك������ی جوولهكهكان و ڕهشپێستهكان ڕێپێوان ئهنجام بدهن، ی ك������ه ههندێ������ك كهس لهگ������هل ئهوه ی ئهم جۆره ئازادییه ی ههبوون لهب������اره گۆمانیان ههیه. ێ ی به ب ئێمه له ئهمریکادا به گشت ی جیاوازكاریی گهیشتینه ئهم ههبوون ئهنجامه ،كه دهربڕینی باوهڕهكانی پڕ له ڕهق و كێنه له نێو كۆمهڵگهدا دهبێته ی و ی ك������ه یهكس������ان ی ئ������هوه ه������ۆ ی له ی ڕهگ������هزی و ئایین هاوبیربوون������ چوارچێ������وهی گهورهت������ر و بههێزتردا ئاشكرا و به دیار دهكهوێت .دهتوانێن
ی ی ڕێپێوانێك ببینن كه بۆ نموونه لهباره ی سهرهنج نیۆنازییهکان كه بوویه هۆ ی 10ت������ا 12كهس ،بوو به راكێش������ان ی كه سهدان كهس له ئایینه ی ئهوه هۆ ی جی������اوازهكان ل������ه گردبوونهوهیهک������ ئاش������تیخوازانهدا ،ڕوو له شهقامهكان بكهن. ی كۆتایی که من له ئهم دیاردهی������ه ی ی تێنس������ "مۆرفریزب������ور" له ئهیالهت ی بووم ،كۆمهلێک موسڵمان كه ش������اید ی 20س������اڵ بوو لهم شاره له بۆ ماوه ی بچووك ،له نووسینگهیهكدا ش������ۆینێك عیبادهتیان دهك������رد ،ههندێك پارهیان كۆك������ردهوه و زهوییهكی������ان ك������ڕی بۆ ی گهوره و سهربهخۆ ی مزگهوتێك ئهوه دروس������ت بك������هن ،ب������هاڵم كاتێ������ك كه ی ی ناوچهك������ه دهرفهت������ بهرپرس������ان ی ئ������هم مزگهوتهیان بهم ئاوهدانكردن������ ی موس������ڵمانهکان دا ،زۆرین������ه ی ناوچهك������ه ناڕهزایییان دانیش������تووان ی ی گرژی������ ی و ب������ووه ه������ۆ دهرب������ڕ بارودۆخهكه ،بهاڵم ل������ه بهرامبهر ئهم ی دهربڕینانه کۆمهڵه گرووپێک ناڕهزای دروست بوون ،كه پاڵپشتیی خۆیان بۆ دروستكردنی ئهم مزگهوته دهبڕی. ی ی دروستكردن ی كه دژ ئهو كهسانه ئ������هم مزگهوت������ه بوون ،س������كااڵیان بۆ ی بهرز ك������ردهوه بۆ ی ئهیالهت������ دادگا ی ڕێگ������ه له دروس������تكردنی ئهم ئهوه ی مزگهوته بگرن ،بهاڵم ئێمه له وهزارهت داد به ڕهچاوكردنی مافی تاكهكهسی، سكااڵیهكمان له دادگای فیدراڵ بهرز ی ئهوان بتوانن بهر له كردهوه بۆ ئهوه ی ی رهمهزان له مانگ ی مانگ گهیش������تن ئاگۆستدا ،بتوانن مزگهوتهكه ئاوهدان بكهن و بگۆازرێنهوه بۆ نێو مزگهوتهكه. ی ش������یخ ئوس������امه بههل������وول ،ئیمام ی پڕ له ڕهق مزگهوتهكه چهندهها نامه ی بۆ هاتبوو ،به منی گووت: و نارهزای ی نهرێنی چهندهها "بۆ ههر نامهیهك������ ی پشتگیریم به دهست گهیشتووه". نامه
ئاداری 2013
27
ئ������هو ئاژاوهی������ه ك������ه لهس������هر ئاوهدانكردنی ئهم مزگهوته دروس������ت ی ی دروس������تبوون ب������وو ،ب������وو به ه������ۆ ی زۆر و ش������یخ بانگهش������هی ئهرێنی������ ی ی و پشتگیر ی یارمهت ئوسامه نامهكان ی ئهمریکا و له الیهن له سهرانس������هر س������هربازهكان ك������ه له ئهفغانس������تان خزمهتیان دهكرد به دهس������ت گهیشت. نام������هكان پڕ ب������وون له پش������تگیری و ی دارایی .من بهش������داریم كرد یارمهتی له ڕێوڕهسمی كردهنهوهی مزگهوتهكه ی کهنیسهی و به ئامادهبوونی ئوسقۆف ی كاتۆلی������ك و وتارخوێنانی مهس������یحی ی جوولهكه و زۆر پروس������تان ،ڕابهران ی تر خۆشحال بووم .ههروا كه كهسان ی مافی مرۆڤ له ئهمریکا ئهنجوومهن������ له پهیماننام������هی ()18/16دا هاتووه: ی بیروباوهڕ و دهربڕین..... ی ئازادی ماف له بههێزكردنی دیموكراسی و خهبات به دژی پێکهوهههڵنهکردنی مهزههبیدا دهورێکی گرنگی ههیه. ی ئاڵۆز دیموكراسی دهتوانێت كارێك و بێ ڕێوش������وێن بیت ،ب������هاڵم بڕوامان ی ههی������ه ،ئهو ڕابهرانهی كه ههڵبژارده خهڵكن ،باشتر له ههموو كهس دهتوانن واڵت بهڕێوه ببن و كار بكهن .بڕوامان ی ی كه له گۆڕینهوه ههیه ئهو بیرۆكانه ئاڵۆزی بیرۆکه جیاوازهکان دروس������ت ی كه له دهبن ،ش������یاوترن لهو بیروكانه الی������هن دهوڵهت������هوه دهس������هپێندرێن. دهمهوێت ئهوه دووپ������ات بكهمهوه كه ی لهب������هر ئهوهی له ئهمری������كادا ئازادی ی ی ئازاد ی تر ڕادهربری������ن و جۆرهكان بوونیان ههیه ،ئهمه ئهوه ناگهینێت كه ی كهمینه ی له ماف ئێمه ناتوانین بهرگر نهتهوه و ئایینییهكان بكهین. گرنگتر له ههموو شتێك ئهوهیه ،كه ی بۆ ئێم������ه دهتوانی������ن ئهو كهس������انه ی دهربڕین������ی نارهزای������ی تۆندوتی������ژ
ی بهكاردێنن ،س������زایان بدهین .ئازادی ی ڕادهبرین دهرفهتێك نییه بۆ ئهنجامدان ی دهس������تدرێژێ ،كۆش������تن و تێكدان������ س������امانی ئهوانی ت������ر ،تهنانهت ئێمه ئهوانهی جموجۆڵی دنهدهرانه ئهنجام دهدهن ،به دڵنیایییهوه س������زا دهدهین. ی واڵت هاودهنگ������ن لهگهڵ دادگاكان������ ی ی یهكهم������ ی ك������ه تهواوك������هر ئ������هوه ی دهستوور دهرفهت نادات به خهڵكان ی ی ئازادی دهمارگرژ كه به بهكارهێنان ی تر ڕادهربرین ههڕهش������ه له كهس������ان ی بهرامبهریان بكهن ،ك������ه تۆندوتی������ژ بهكاردێن������ن و ب������هم كارهوه ت������رس و ێ دهخهنه نێو دڵیانهوه. دهڵهڕاوك ی لهگهڵ ئهوهش������دا ههر قس������هیهك ی ناش������رین و دهمارگرژانه كه له دهم كهس������ێكهوه دێته دهرهوه ،ههڕهشه و ی نییه ،كه پێویس������ت بێت به تۆندوتیژ ی یاس������ا س������زا بدرێت ،ئهم جۆره پێ ی یاسا سزایان ی بهپێ قسانه بۆ ئهوه بۆ دیاری بكرێت ،پێویسته به گوێرهی ی ڕاستهقینه كه دادگاكان ههڕهش������ه ی تۆندوتیژیی������ه بێت و ،ئهمه مهبهس������ت لهگ������هڵ ههوڵ������دان ب������ۆ ئ������ازاردان و ی و یا لهگهڵ دروس������تكردنی ئازاردهر قس������هی ل������ێ زیادکراوی سیاس������یدا جیاوازی ههیه. ئازادی������ی پهیڤینیش بهم ش������ێوهیه، بهڵگهی������هك نیی������ه ك������ه ب������ه هۆییهوه ی ی دروست بكهین و ،كهسان ئازاردهر ی بكهین. تر ئازار بدهین و جیاوازیكاری یاسای مهدهنی ،مرۆڤهكان له بهرامبهر ی و ئ������ازاردان ل������ه جیاوازی������كار خۆیندنگاكان ،ش������ۆینهكانی كاركردن، ماڵهوه و بوارهكانی تر دهپارێزێت .بۆ نموونه ،یاس������ای مافی مهدهنی ئهمه دهس������تبهر دهكات ،كه هیچ كهسێك له ی ی فێربوون������دا جیاوازی������كار ب������وار بهرامبهر نهكرێت .ئهمه بهم مانایهیه،
* تێبینی :ئهم بابهته بهشێکه له وتاربێژییهکهی نووسهر له مالیزیا
28ههڵبژاردن ژماره ()32
مرۆڤهكان دهتوانن له کهشوههوایهک ی كه دوور بێت له ههر جۆره ئازاردانێك رهگهزی ،ئایینی و نهتهوهییدا بخوێنن. ی بهم پێیه ،بۆ به جێهێنانی پێوهرهكان ی ی ماف ی یاس������ا ی له رێگا یهكس������ان ی مهدهنییهوه لهم واڵته لهگهڵ یاساكان ئێمه له بهرگریكردن له ئازادیی باوهڕ، ئایین و دهربڕین پێک������هوه گرێدراون. ههر یاسایهك كه بهرگری له ئازادییهك ی تر بههێ������ز دهكات و دهكات ،ئهوان������ ی ئێم������ه ی دهدات .یاس������اكان یارمهت������ مرۆڤ������هكان له بهرامب������هر ئازاردهری، ی ی و جیاكاری ئ������ازاردان ،تۆندوتی������ژ ی دهپارێزێت. ی و ئایین رهگهز ی ی گش������تی ب������هاڵم هاوبیربوون������ ی ڕاستهقینه دروست نابیت ،ئهگهر ماف مرۆڤهكان پارێ������زراو نهبیت و ههموو ی یهكسان كهسێك س������وود له دهرفهت وهرنهگرێ������ت و ،ه������هر بهم ش������ێوهیه ی به ی ڕاس������تهقینه پێویست هاوبیربوون ی گفتوگۆك������ردن ،فێرب������وون و ئاڵوگۆڕ بیرۆكهكان ههیه. ئازادی������ی ڕادهربڕی������ن دهتوانێ������ت بێس������هروبهر بێ������ت و لهوانهیه بهر به یهکالکهرهوهی������ی بگرێ������ت ،ب������هاڵم له ی ئێمه ئهوه بووه، ئهنجام������دا ئهزموون ی ئهم ئازادییه بۆ گهیشتن به كه بوون ی ی ڕاس������تهقینهی نهتهوهی������ هاوبیری������ پێویسته و بهو شێوهیه كه هاودهنگبوون له مۆسیقا لهگهڵ خۆیندهنهوهی نۆتێك له الیهن ههموو كهس������ێكهوه بهدهست نایهت ،ئێم������هش چاوهڕوانی ئهمه نین، كه ههمووكهسێك الیهنگری ئاواتهکانی ئێم������ه بێ������ت .ئێم������ه كاتێ������ك دهگهینه هاوبیری ،كه بۆ ناكۆكییهكان و بیروڕا جیاوازهكانم������ان ڕێ������ز بنوێنی������ن و یاس������اكانمان ب������ه ڕێکخس������تن لهگهڵ بنهماکان ک������ه ههموومان پێکهوه تێیدا هاوبهشین ،جێبهجێ بکهین.
سهرچاوهiipdigital.usembassy.gov :
دیڤید كامیرون :ژن وهكو ئهندام پهرلهمان تا راددهكی دكێمن * وهرگێران ژ ئنگلیزی :ئهڤراز عومهر سهرۆكێ ئهنجومهنێ وهزیران (دیڤید كامیرون - )David Cameronسهرهدانا مومبای -هندستان كر و بۆ ستافێ كومپانیا (یونیلیڤر )Unilever -گ������ۆت( :دڤێت پارت������ا پارێزگهران و دهس������تههالتا دادوهری و بزنێس������مانێن بهریتانی پتر كار بكهن بۆ كێشانا ژنێ بۆ پوستێن بلند .بهریتانیا رێكهكا درێژ بۆ بجهئینانا وهكههڤیيا جێن������دهری د بیاڤێ كارێن بازرگانیدا لبهره). كامیرونی دانپێدا كو ههرچهنده پاش ههلبژارتنێن
گش������تی یێن س������اال 2010ژمارا ئهندام پهرلهمانێن ژن ژ پارت������ا پارێزگ������هران زێدهبووینه ،لێ هێش������تا ژم������ارا وان ههر یا كێمه و گ������ۆت( :ژمارا ئافرهتان ل دامودهزگهه������ان تێرا هن������دێ ناكهت ههڤركییێ و پێشبركێ لسهر كاری بكهن ،بێیكو كونترولێ لسهر هندهك بهربهس������تێن دی بكهن كو دبنه ئاس������تهنگ بهرامبهر ژنێ). كامیرونی ئاشكهرا كر كو ههڤژینا وی (سامانسا ،)Samanthaئهو پال������دا كو پێرابونهكێ لدۆڤئاداری 2013
29
ئهڤ������ی بابهتی ئهنجام بدهت و گ������ۆت( :ههڤژینا من گۆته من ئهگهر ته ژن د پوس������تێن بلندا نهبن ،نه ته بهس بتنێ رول������ێ %50ژ بههرهداران بهرزهكر ،لێ گهل������هك پتر ژ .) %50ئهز پش������تگیریيا ئاخفتنا وێ دكهم و ئهوا راس������ته .من گهل������هك ئافرهت د كابینا خۆدا دانهمهزراندن و ئهڤهژی ههردهم جهێ رهخنا ههڤژینا منه). وهس������ا رهخنهیێن دژوار ل كامیرونی دهێنهگرتن كو بهری ههلبژارتنان ،ئهوی س������وزدابوو ئێك ژ سێ ژ كابینا وی ژن بن ،لێ نها ئهوی بتنێ 4ژن ژ كوما 27وهزیران دكابینا خۆدا ههنه ئهوژی( :ماریا میلهر Maria Millerوهزیرا رۆشنبیری ،تریسا ڤیلهرز )Theresa Villiersوهزیرا كاروبارێن ئیرلهنداباكوور ،جاستین گرینینگ )Justine Greening - وهزیرا گهشهس������هندنا نێڤدهولهت������ی) .ئێك ژ ئهندام پهرلهمانێن سهر ب پارتا پارێزگهران گۆت كامیرونی گهل������هك ژنێن بههرهمهند ههنه ،ئهگهر بڤێت د كابینا خۆدا دابمهزرێنیت .دیسان ئهندام پهرلهمانا ژن (د. سارا والس������تون )Dr Sarah Wollastonدبێژیت پهیاما من بۆ كامیرونی ئهوه؛ ئهگهر بڤێت وهكههڤیيێ دناڤبهرا ژن و زهالمی پهیڕهو بكهت و پتر ژنان وهكو وهزیر دابمهزرێنیت ،مه گهلهك ژن د ناڤا پهرلهمانی و ژ دهرڤ������هی پهرلهمان������ی و د كوربهندا ژنێن پارتا پارێزهران������دا ههنه كو د زیرهك و خۆدان ش������یانن، ههژی ئهڤی پۆستینه. دهمێ س������هرهدانا خ������ۆ بۆ بارهگایێ س������هرهكی ی������ێ كومپانیا (یونیلیڤ������ر) ل مومبای (،)Mumbai پرس������یارهك ژ ئالیيێ فهرمانب������هرهكا گهنج بۆ هاته
ئاراس������تهكرن ،كا بهریتانیا چو لبهردهس������ته فێری هندستانێ بكهت لدووڤ پتر دهلیڤهدانا ژنێ و روولێ ژنێ د كار و سیاسهتێدا .ئینا گۆت( :د ڤی بیاڤیدا هێش������تا مه گهلهك ڕێ یا مای ببڕین .ئهگهر هوون ل كار و كومپانیایێن بلند ل بهریتانیا بنێڕن ،هێشتا ژن تێرا خۆ ل هولێن كۆمبوونان نینن .ئهگهر هوون ئاوریهكی ل سیاس������هتێ بدهن ،هێشتا ژن تێرا خۆ ل دۆر مێزا كابین������ێ نینن .د ههمی بیاڤێن ژیانێدا، چو دهس������تههالتی ،دادوهری یان سیاس������ی یانژی بازرگانی ،گهلهكا مای ئهم بگههینێ. دیتنا منا تایبهت دڤێ مژارێدا وهكههڤی و دادوهری نینه .كومپانی و پارتێن سیاسی و رێكخراوێن دی، پێتڤیي������ه د ئهكتی������ڤ بن بۆ پش������كداری و هاندان و كێش������انا ژنێ بۆ ناڤ رێزێ������ن خۆ .دڤێت بێژنه ژنێ بخێرهێ������ن بۆ ن������اڤ رێزێن مه ،ل������ێ دڤێت ژنژی یا بهرههڤ بیت ئهو بهربهستێن دكهڤنه پێش نههێليت. دڤێ������ت حكومهت و كومپانیيێن م������هزن ب ههڤرا بۆ ێ ژنێ كاربكهن و ئهمژی پێشخستن و بلندكرنا ئاست بهردهوام بزاڤێ دكهی������ن دا ژن بگههیته وهكههڤيیا مافێن خۆ یێن پیشهیی. كامیرونی ئام������اژه كره كێمی ژمارا ژنێ د كارێ سیاس������یدا و گۆت( :پارتا پارێزگهران بتنێ 19ژن وهك ئهن������دام پهرلهمان ب������هری ههلبژارتنێن 2010 ههب������وون ،نها مه نێزیكی 50ژنێن ئهندام ههنه .مه گوهورینهكا مهزن یا كری ،لێ بتنێ 50ژ كوما 300 هێشتا گهلهك كێمه ،لهوا پێتڤيیه ئهم هێشتا كار بۆ ڤی تشتی بكهین). سهروكێ وهزیران پهس������ن و ستایشێ زیرهكيیا خوارنچێكرن������ا ههڤژین������ا خۆ كر و گ������ۆت( :ئهژی خوارنێ چێدك������هم لێ خوارنهكا بێس������هروبهر ،لێ ههڤژینا من دچێكرنا خوارنێدا گهلهكا ش������ارهزایه تایبهت د ماسی چێكرنێدا). ژێدهر: - Guardian.co.uk, Monday 18 February - Telegraph.co.uk/David-Cameron-I-didnot-appoint-enough-women-to-Cabinet.
30ههڵبژاردن ژماره ()32
دهولهتا کوردی کهنگی و چاوا دێ هێته راگههاندن؟ * فههمی باالیی دهولهتبوون مافێ سروشتی یێ ههر نهتهوهکییه ،لگور مادده و یاس������ایێن نێڤنهتهویژی ئهڤ مافه بۆ ههر نهتهوهکی ههیه، لێ دڤێت لگور داخواز و پرهنس������یپێن نێڤنهتهوی بگونجیت و کار بهێته کرن ،دا بشێوهکێ فهرمی دانپێبێتهدان .ژبۆ کو ئهم بگههین������ه وێ ب������اوهرێ کا دهم هاتییه ئ������هم دهولهتا کوردی راگههینین یان نه ،دڤێت بهری ههر تش������تی ژ خوه بپرسین ئای������ا ئهگهرێن نهبوونا دهولهت������هک کوردی تا نها چنه؟ کورد بخوهنه وهک پرسگرێکێن ناڤخوهیی ،یان ئهگهرێن دهرهکینه؟ پاشی بشێوهکێ زانس������تی لێکۆلینێن مهیدانی لسهر ههموو الیهنێ������ن ژیانا نهتهوی بکهین ،دا بگههینه ئهنجامێن دیارکرنا خالێ������ن پرس������گرێکا و دیتنا رێکێ������ن چارهس������هریێ .ئهڤ پرس������گرێکهژی د دیرۆکێدا گهلهک دوباره بوویه و هێش������تا بهردهوام������ه .ههر ژ دیرۆکا کهڤنا س������هردهمێن ئیمپراتوریێن بهری زاین������ێ و تاکو دگههیته سهدس������اال دههان و هندهک دیاردێ������ن ههرێمی بناڤ������ێ دهولهتێن کوردی لژێ������ر باندورا ئیس���ل��امێ ئاڤابوون وهکه« :دهولهتا حس������نهوی ،شهدادی، ئهیوب������ی ،دوس������تهکی مهروان������ی و...هت������د»( .)1دیس������ان ئمپراتۆریهتێن وهکه «سهفهوی و ئوسمانی» ئاڤابوون ،کورد دیسان بوونه سوتهمهنیێن ش������هرو ئالۆزیێن دناڤبهرا واندا. لداویێ������ژی وان پهیمانا چالدیران دس������اال 1514دا گرێدا و کوردستان کره دو پارچه و دناڤا خوهدا پارڤهکر(.)2
پاش������ی سهدس������اال دوازدان و تاکو رێنایسانسا ئهوروپا و چێبوون������ا دهولهتێن نوو لههرێمێن ک������ورد لێ دژین ،میرگههان رولێ دهستههالتێ گرت و گهلهک میرگهھ تا سهدساال نوزدان بهردهوام بوون وهکه؛ «ئهردهالن ،بابان ،س������وران ،بههدینان، بوتان و...هتد» .ژبهر دوبهرهکیا دناڤبهرا وان بخوهدا ،هێدی هێ������دی هاتن ژناڤبرن و دهولهتێن نهتهوی ئاڤا بوون ،پش������تی شهرێ جیهانیێ یهکێ و جارهک دی شورهشێن کوردی پهیدا بوون و دهولهتا کوردی چێ نهبوو ،پش������تی ش������هرێ جیهانیێ دوویێ و دیاردا سازییێن نێڤنهتهوی و جارهک دی پهیدابوونا ش������هرێ س������ار ،کورد لس������هر ههردوو بلوکان ،سوسیالیزم و س������هرمایهداری هاتن پارڤهکرن .دیس������ان دهولهت لههرێمێن کورد تێدا دژین ژ نووڤه ئاڤابوون و کورد د جهدا مان. پشتی شهرێ کهنداڤی و دیاردا پروژێ (بیروسترويکا) بناڤێ (ژنووڤ������ه ئاڤاکرن) وهکه بهرنامهک������ێ ئابووری و گوهارتنێن سیستهمی دس������اال 1990و 1991دا ب یهکجاری جیهانێ گوهارتن بخوهڤه گرتن .دیوارێ بهرلینێ نهما .چهندین وهالت س������هربخوه ب������وون ژ یهکێتییا س������وڤیهتا ب������هرێ و ئهوروپا رۆژه������هالت .هاتن������ا لهش������کهرێن ههڤپهیم������ان ب������و عێراقێ، سهرهلدانێ دهس������ت پێکر و کوردێن باشوورژی سهرهلدان دهس������تپێکر و ب ی������هک دل ،ب ی������هک هێز و ی������هک ئارمانج کوردستان ژ دهستههالتا بهعس پاقژ کر. ئهڤه مزگینیهک و دهلیڤهک گرنگ بوو کو کورد ههرێمهکێ ئاڤا بکهن و دناڤا ئالوزی و تهڤلههڤییا بارێ ئابووری ،سیاس������ی و جڤاکی������دا کوردان بهێزا بهرهیێ کوردس������تانی ئامادهکارییێن
ئاداری 2013
31
ههلبژارتنان کر و ب ههموو کێماس������یانڤه پهرلهمانهک دساال 1992دا هاته ههلبژارتن .پشتی ههڤرکی و ئالوزی و شهرێن ناڤخوهی������ی بداوی هاتین ،گهلهک جاران ناڤێ دهولهتا کوردی دهات .هند جاران ش������اعران د ههلبهستێن خوهدا بکار دئینا، هند جارانژی س������هرکردایهتییا ک������وردی دیتنێن جودا دگوت: (هندا دگوت دهولهتا کوردی دڤێت لسهر بنگههێ کوردستانا مهزن بیت ،هندانژی دگوت دهولهتا کوردی خهونه و خهیالێن ش������اعرایه ،هندان������ژی دگ������وت دهولهتا ک������وردی هیڤییا ههر کوردهکییه ،لێ دڤ������ێ قوناغێدا ئهم باش نابینین) .لڤێرێ ئهز دخوازم بێژم ؛ کو کهساتییا کورد ههر ژ مرۆڤێ نورمال تاکو سهرکردایهتیێ بدرێژییا دیرۆکێ دناڤا خوهدا دو دلن و هێشتا کهس������اتیهک نهت������هوی پێ������ک نههاتی������ه و خان������ی دهردێ بێ دهستههالتییێ دبینیت ،ژبهر وێژی بانگا دهولهتبوونێ دکهت و گرنگییێ ددهته ههبوونا سهرۆک ورێڤهبهران و دبێژیت:
گ���هر دێ ههبوویا م ه پادش���اههك الی���ق بدیی���ا خ���وهدێ كواله���هك تهكمی���ل دكر م��� ه دی��� ن و دهولهت تهحس���یل دكر م ه عیل م و حیكمهت
لڤێ داوییێ پشتی س������هرهلدانێن گهل لجیهانا عهرهبی و ههلوهشاندنا رژێمێن سهردهست و چاکسازییێ د سیستهمێن ن������وودا ،بان������دورا خوه ی������ا ئهرێنی و نهرێن������ی ل عێراقێ و لکوردس������تانێژی کر .جارهک دی بههستێن دلوڤانی و سۆز پهیڤا دهول������هت کهتهڤه بازارێ کوردس������تانێ و دگهل وێژی چاکسازی و نوویکرن بوونه دروشمێن سهر زارێ خهلکی و دهستههالتێ .لڤێرێ پس������یارهک خوه دووباره دکهت وهکی ه������هر جارهکێ و ئهو قۆناغێن دیرۆکی یێن کورد تێرا دهرباز بووی������ن د وارێ پراکتیکێ������دا و دارێت������ن و دانان������ا پالنهکێ پێش������وهخت م������ه ئامادهکریه ی������ان نا؟ دهس������تههالت و گهل یهکێتییاخ������وه بۆ ئارمانجا گش������تی پێک ئینایه؟ ش������هرت و مهرجێن دهولهتبوونێ دئامادهنه؟ دپلوماس������ییا کوردی تا چ راده جهێ خوه د جیهان������ا رۆژئاڤادا کریه و چهند خوهدی باندورن د س������ازییێن نێڤنهتهویدا؟ بنگههێن ئابووریا گشتی، ههرێما کوردان بگش������تی هاتییه ئازادکرن ،دیموکراس������ی و ههس������تا نهتهوی د چ ئاس������تدایه؟ بۆ ئهم ههر تش������تهکی د قۆناغێن سروشتیدا دهربازی ئارمانجێ بکهین. دڤێت ئ������هم خواندن������هکا زانس������تییانه و ئامادهکاریهکا پێشوهخت بهرههڤ بکهین ،پاشی بێ ترس دهنگێ خوه بهرز بکهی������ن و بێژین مه دهولهت دڤێ������ت .دهولهتا کوردی نه لژێر
32ههڵبژاردن ژماره ()32
دروش������مێن دلوڤانییێ و نهژی لسهر فێس������بوکێ و روپهلێن رۆژنامه و کۆڤاران دهێته راگههاندن ،نهژی ب چهپلهقوتانێ و پهس������ندانێ .دڤێت کهسێن لئاستێ رێڤهبهرییا دهولهتێ و رێکخس������تنا جڤاکی و یهکدهنگییێ ئاماده بکهین ،ماال خوه دناڤخوهدا رێکبێخین ،هێزا خوه بکهین ئێک و یهکدوو قهبول بکهی������ن .هێزا دهرهک������ی و ناڤخوهیێ بکهین یهک ،پاش������ی پروژهکێ داڕێتی لسهر بنهمایێن دهولهتبوونێ ئاماده بکهین و لسهر کار بکهین .ئهگهر دێ وهکی جاران کهسێن دهردورا مه مفای ژ ئهزمۆن و رهوش������ا ئهم تێدا دژین گرن و جارهک دی دێ دی������رۆک خوه دووبارهکهت و نهفرهتا لدیرۆکێ کهین و بێژین :جارهک دی غهدر لمه هات کرن. (مکیاڤیللی)( .)3د پهرتووکا خوه یا بناڤێ (میر) دا دبێژیت: «چ������اوا دڤێت میر حکمی بکهت؟ چاوا خ������وه دپارێزیت ،دڤێت وهس������ا ژیانا کهس������ان ژی د چارچوڤا دهولهتێدا بپارێزیت». بدیتنێ������ن وی دهولهت ژ میری نه جودایه .س������هرۆک و دهولهت یهکن ،ههردووژی دخزمهتا گش������تیدانه .بهردهوام دبیت و هند ش������یرهتان لمیری دکهت و دبێژیت« :دڤێت س������هرۆک پاراستنا گهل بکهت ژ بۆ پاراس������تنا حهزا جهماوهری ،ئهگهر دێ حهزا جهماوهری وهندا کهت .دڤێت دناڤا گهلدا ب هشیاری بلڤیت و بری������ارا بدهت» ،ب������هردهوام دبیت و دبیژیت« :ژبۆ پاراس������تنا دهستههالتێ دڤێت میر وهکه رویڤی بیت و وهکه شێری بیت ،یا ئێکێ؛ رێکا یاسایییه و گرنگیێ پی بدهت و بزانیت یاسا چییه، بزانی������ت چاوان دێ خوه پارێزیت و نهکهڤیته چ خهفکان و زانا بیت .یا دوویێژی دڤێت خ������وهدی هێز بیت و لههمبهر دوژمنان بزانیت دێ چ������اوان هێزا خوه بکارئینیت .ئهڤهژی کهس������اتییا میری ئاڤا دکهت و هایا وی ژ گهلێ وی ههبیت» .لس������هر ڤان بۆچوونان (خانی)یێ نهمر بههمان زمان دبیژیت؛
ههر چی بر ه شووری دهستێ هیممهت زهب���ت کر ژ خو ه را ب مێرێ دهولهت ل���هورا ک���و جیهان وهکی ئهرووس���ه وێ حوکم د دهس���تێ شوورێ روسه دڤان مالکێن ههلبهستێدا خانیژی وهکی مکیاڤيللی دخوازیت میرێ کوردان خوهدی هێز بی������ت و دهرفهتێن دیرۆکی ژخوهرا بکهین هێزا سهرکهفتنێ. لڤێرێ ئهم دشێین دهولهتبوونی یان ههبوونا دهولهتێ بدیتنهک فهلسهفی شروڤه بکهین و ژ خوه بپرسین ،کا کهنگی ئهم دشێین ب ش������ێوهکێ زانس������تی و ریالییتانه نێزیکی ڤێ گوتنێ ببین ،بێ دوودلی ڤی دروش������می راکهین و باندورێ لسهر دهستههالت و
سهرکردایهتییا کوردیژی بکهین .دهولهت گرنگترین سازییه ژبۆ خزمهتکرنا جڤاکێ بگشتی ،کو ژ کومهلهکا مرۆڤان ژ ئهندامێن جڤاکێ پێک دهیت و رێکخس������تنا س������ازییێن رێڤهبرنێ ،یاسایی، سیاسی و ئابووری لگور داخوازێن گهل برێڤه دبهت. (توماس هوب������ز)( )4ژ بۆ دهولهتێ دبێژیت؛ ش������ێوێ ئازادییا مرۆڤای������ه ب یهکس������انی د چارچوڤێ دهولهتهکێ������دا بژین و ههر ئهندامهکێ جڤاکێ دڤێت بهرپسیارییا پاراستنا ئاسایش و ئاشتییا گش������تی بکهت ،ش������هرێن ناڤخوهیی وهکه (ش������هرێ گشتی دژی گشتی) بناڤ دکهت .لههمبهر پهیوهندییا حکومهتێ و جهماوهری وهکی پهیمانهکێیه بۆ پاراستنا ئاسایشا گشتی و پاراستنا نرخێن نهتهوی و بهرژهوهندییێن گش������تی یێن گهل .بهرامبهر وێژی دڤێت س������هرۆک ههر تش������تی ژ بۆ بهرژهوهندییا گهل بکهت و نهکهڤیته شاشییان لههمبهر گهل و بهرژهوهندییێن گشتی.
ئامادهکارییێن دهولهتبوونێ • قوناغا ئێکێ خهباتکرن و بهرههڤیبوون ژ بۆ ئهندامهتییا س���ازییا نهتهوێن یهکبووی و قۆناغا دوویێ راگههاندنا دهولهتا کوردی. • پاراستنا ئاسایشا گشتی یا نهتهوی. • پاراستنا ئازادییا تاکهکهسی. • پاراس���تن و بهرپسیارییا کێمهنهتهوان ،دین، مهزههب و بیروباوهران. • دابهش���کرنا داهاتێ ئابوورییا گش���تی لسهر هاوالتی ب شێوهکێ یهکسانی. • پاراستنا نرخ و بهرههمێن نهتهوی. • پاراس���تنا مافێ مرۆڤ و خورتکرنا بنگههێن دیموکراسییێ. • ئامادهکارییێن ژ بۆ پاراس���تن و بهرگریکرنا ههرێمێ یان دهولهتێ پشتی راگههاندنێ.
(باروخ س������پینوزا) دبیژیت :ئارمانج������ا چێبوونا دهولهتێ پارستنا ئازادی و ئاش������تییا کهسانه ،رێڤهکرنه لههمبهر وان کهسێن خودان ش������یان ژ بۆ رێڤهبرن و بنهجهکرنا ئاشتی و ئارامییێ( .دکتۆر بترس غال������ی) د پهرتووکا (دهروازهك بۆ زانس������تێ سیاس������ی)دا دبێژیت :دهولهت ،کومهلهکا مرۆڤایه بش������ێوهکێ بهردهوام د ههرێمهکا دیارکریدا دژین و خوهدی دهستههالتهکا بنگههینه ،کو حکمی لێ دکهت .ئهڤهژی لسهر س������ێ ههبوونا دهێت������ه دانان؛ کومهلهکا مرۆڤ������ان ،ههرێمهکا دیارکری و حکومهت������هکا ههلبژارتی ،ب واتهیا (گهل ،ههرێم، حکومهت و دهس������تههالت) .دهولهت یهکێتییهکا سیاس������ی یا یاس������ایییه ،ئێکه ژ رهگهزێن نهتهوی ئهگهر دهولهت دخزمهتا گش������تیدا بیت ،دێ یاسا سهردهست بیت و گهلژی دێ رێزێ لێ گریت*.
ئاستهنگی و مهترسییێن دهوڵهتبوونێ
• نهبوونا زهمینهکێ باش ژ الیێ دهولهتا مهرکهزی ی���ا کورد تێ���دا دژی���ن ،ب���ۆ دانپێدانان���ا راگههاندنا دهولهتێ. • مهترس���ییێن ههرێمی و دهولهتێن جیران لس���هر پروسێسا دهولهتبوونا کوردی. • ههالویس���تن و نهدیارییا ههرێمدابری ژ ههرێما کوردس���تانێ وهک زیان���هکا مهزن���ه ب���ۆ پاش���هرۆژا کوردستانا مهزن. • ڤهقهتیان ژ حکومهت���ا مهرکهزی و زیانڤێکهفتنا مادی کو رێژهیا %١٧داهاتێ ههرێما کوردستانێیه. • ئامادهکارییێ���ن نێڤنهتهوی تا چ ئاس���ت هاتینه کرن؟ یان ههبوونا دوستێن پشتگیریکرنا دهولهتبوونا کوردی دڤێ قۆناغێدا دڤێت کار لسهر بهێته کرن. • نهبوونا ئێکهتیهکا بهێز دناڤا کوردێن باشوور و یێن پارچێن دیدا دڤ���ێ قوناغێدا ،نهبوونا کونگرهکێ کوردس���تانی یێ نیش���تیمانی کو نوێنهراتییا ههموو کوردان بکهت .دا ببن پش���تهڤان ژبۆ پاراستنا نرخێن نهتهوی.
-1محمد امين زکي :خالصة تأريخ الکرد وکردستان ،من اقدم العصور التاريخية حتی اآلن ،الجزء االول ،بغداد 1961 -2احمد بااليي :کورد و پێڤاژویا ئاشتیێ ،وهشانێن مهزوپوتامیا ،کولن ،ئهلمانیا 2001 ( -3نيكوال دی برناردو دی ماكيافيلی )Niccolò di Bernardo dei Machiavelli -س������اال ١٤٦٩ز ژ دایکبوویه و ساال ١٥٢٧مریه. ئێکه ژ زانا و فهیلهس������وفێن ئیتالی یێن چاخێ س������هرهلدانێ ،ئێکه ژ کهساتییێن سهرهکه و دامهزرێنهرێ بیردۆزا سیاسییا ریالیتی ،پاشی لێکولین لسهر زانستا سیاسی کرن .پهرتووکا وی یا ژ ههموویان ناڤودهنگتر (مير)ه. ( -4توماس هوبز :)1588-1679زانایهکێ ماتماتیک و فهلس������هفی یێ ئنگلیزه .ئێکه ژ ناڤدارترین فهیلهس������وفێن سهدساال ههڤدان د بیاڤێ یاس������ایێدا ،ههروهس������ا ناڤدار بوو ب نڤێسینا فهلسهفێ ،رهوش������ت و دیرۆکێ .وهک ژێدهرهکێ گرنگ یێ سیاسی و یاسایی هاتیيه بکارئینان ،بتایبهتی دنڤێسینێن (پهیمانا جڤاكی)دا.
ئاداری 2013
33
هة لبذارتنني كينيا؛ ترس و هيظي 7
* ئامادهكرن و وهرگێران :عزهت یوسف
پێش ههلبژارتنان
ب������هری ههلبژارتنێن ( )2013/3/4س������هقایهكێ ترس و ێ ناتهنا ههمی كینیا داپیش������یبوو ،ههمی خهلكی ئهو وێنهی ێ پاش ههلبژارتنێن بهری پێنج س������االن كینیا خوین������اوی ی ێ ترسێ و لدووڤ ێ س������هرباری ئهڤ ڤهگرتی لبیرێ بوو .ل بۆچونێن سیاس������هتمهدار و ڤهكولهران ئهڤجاره ههلبژارتن
34ههڵبژاردن ژماره ()32
ێ د جودابن ،جهماوهر دبێژیت (مه ههلبژارتنێن ئاشتییانه د ێ ترس و خوینرێژتن دڤێن). و ب ڤ������ان رۆژێن بهری ههلبژارتنان ل پایتهختێ كینیا ههمی ێ خۆشی دچیت .ههمی ێ تهنایه و كار ب ئاراستهی تش������ت گازی و بانگهوازی داخازكهرێن ئاش������تیيێنه؛ پش������تهڤانێن ههلبژارتنێن ئازاد و بژینن .ههتا ل دهڤهرێن ل ههلبژارتنێن ساال 2007ێ كارێن توندوتیژی و كوشتار لێ سهرههلدای، نها تژی مارك و پوستهرێن ههلبژارتنێن ئارامن .سهرباری ێ پوزهتی������ڤ دگێرن و دبێژن مه گۆڤ������ار و رۆژنامه كو رول ێ ئاریشه دڤێن. ههلبژارتنێن ب د ڤ������ان ههلبژارتناندا چاڤێن خهلك������ی پتر دڤهكرینه و دبێژن ههلبژارتنێن ئهڤجاره دێ دبێ ئاریشهبن ،هیچ ئهگهر ێ نینن .لدووڤ گوتنێن خهلكی و ڕاپرسییان بۆ توندوتیژیی پڕانیی������ا خهلكی دێ ب ئهنجامێن ههلبژارتنان د رازی بن، ێو ێ دهنگێ خ������ۆ ددهت ههت������ا ئهگهر ه������ات و ئ������هو ئالیی
پش������تهڤانییا وی دكهت س������هرنهكهتژی .ههروهسا خهلك ێ بدهین كو ئهم دبێژن (مه دڤێت ئهڤجاره ئهم نیشا جیهان د شارس������تانینه ،مه وانه ژ شاشییێن ههلبژارتنێن چوویی ێل ێ س������هرباری ههمی تشتان ڤهجنیقا ترس وهرگرت) .ل جهم هندهكان ههر ههیه. ڕاپرس������ییان دیاركرن كو دوو ژ ههش������ت كاندیدان پتر ێ ههبوو ،ئهوژی كینیاتا )Kenyatta - ێ سهركهفتن چانس و (ئودین������گا ، )Odinga -ه������هر شهش������ێن دی دهلیڤ������ا ێ نیرۆبی هتافا ب سهركهفتنا وان یا الوازه .پڕانییا خهلك ناڤێ ئهڤان ههردوو كهسان ددهن .ئهڤ ههردوو كاندیدهژی ێ ههیه و دبێژنژی ه������هر ئێكی ژ وان باوهرییا س������هركهفتن ئهنجامێ ههلبژارتنان ئهم دێ پهسهند كهین.
هاتنه نیشاندان كو ئهڤه وهكو نمونهكا پۆزهتیڤا ئاشتییانه دهێته تێبینی كرن .یا دوێ رێكخراوێن كومهلگهها مهدهنی ب������ۆ خۆدویرك������رن ژ كارێ������ن س������هختهكاری و وهرگرتنا ئهنجام������ان ب دلفرههی و بێی گوهدانا تاگیری و نهژادی رولهكێ باش گێرایه. لێ س������هرهندێڕا ،هێش������تا نه یا دیاره كا چهوا ئالییێ س������هرنهكهفتی دێ س������وزدارییا خ������ۆ ڤهش������ێریت .بێی پویتهپێدان������ا ئهنجامێن ههلبژارتن������ان ،خۆ بهرههڤكرن بۆ خرابترین سیناریۆ د ئارادایه ،سوپهرماركێت و ئاڤاهییێن دامودهزگههان ب تێل و س������یمهی دورپێچاینه .كهس������ێن بیانی د ئامادهباشییێدانه و هزرا ههر ئالوزییهكێ كرینه. خهلكێ دهڤهرێن ههژارژی ب هیڤییا ئاییندهكا چێترن.
ێ ههلبژارتنان: دهمــ
ئودینگا
كینیاتا
تهكنهلوژیا نوو بۆ نههێالنا سهختهكارییێ:
گهلهك كهس د وێ باوهرێدانه كو نه (كینیاتا) و نهژی (ئودینگا) دكاریت پڕانییا پێتڤی یا دهنگان بدهس������تخۆڤه بینیت .جارهكا دی رهنگ������ه ئهنجام د الوازبن و ئینان و ب������رن و تێكڤهدان د دهنگدانێ������دا بهێتهكرن .ژبهر هندێ كۆمسیۆنا ههلبژارتنێن كینیا دڤێت ههلبژارتنان كۆنترۆل بكهت و پتر شهفافیهتێ نیشان بدهت .بۆ نمونه زێدهباری دیاركرنا ناس������نامه و كارتا دهنگدهری ،پێتڤییه شوینتبال وی������ژی بهێته وهرگرت������ن .رهخنه و گازندێ������ن خهلكی ل ههلبژارتنێن چووی������ی (دووجاركی دهنگدان ،دهنگدان ب ناڤ������ێ مریا و كهس������ێن ب������هرزه) بوو .لهوا ش������وینتبل گهرانتییهكه ،پێنگاڤهكه داكو كهسێ دروست دهنگێ خۆ بدهت .ئهڤ������ه و ژ ئالییهكێ دی دهنگ دێ ب خێرایییهكا زۆر هێنه هژمارتن و ئهنجام دێ زووی هێته راگههاندن، داكو هیچ یاریكرن د ئهنجاماندا نههێته كرن. ههلبژارتنێن ئهڤجاره ب ههلبژارتنێن س������اال 2007ێ ناچن ،یا ئێكێ ههر ههشت كاندید د دیمانهكا تهلڤزیۆنیدا
ل رۆژا ههلبژارتن������ان بنگههێ������ن دهنگدانێ بۆ 14.3ملیۆن دهنگ������دهران هاتن������ه ڤهك������رن .پش������كدارییهكا بهرفرهھ د ههلبژارتنێن كینیادا دهاته بهرچاڤكرن .ركبهرییهكا دژوار د دهنگان������دا دناڤب������هرا (ئودین������گا) و (كینیات������ا)دا دهاته ههستپێكرن. ێل خهلك ل رێزێ������ن درێژ بهرامبهری بنگههێ������ن دهنگدان تاخێن نیرۆبی تایبهت ل تاخێن ههژار د راوهستیای بوون. ههرچهنده هندهك هێرش������ێن چهكداری ل دهڤهرێن دویر و ێ هێزێن جوداخاز هاتنه ئهنجامدان ،كو بوو ڤهدهر ژ ئالیی ێ كوش������تنا چهند كهس������هكان و چهكدار شیان دوو ئهگهر ێ بنگههێن دهنگدانێ ل باژێرێ (گاریس������ا) لس������هر سنوور ێ ل پایتهختی و باژێرێن دی پرۆس������ا ێ بگرن .ل������ س������ومال ههلبژارتن������ان ب ئارامی و تهناهی برێڤه دچوو ،ب ملیۆنان ێ خۆ ددان. خهلكی دهنگ ێ ل ساال 2007پتر ژ 1,100 ل ههلبژارتنێن س������هرۆكاتیی كهسان هاتنه كوش������تن و 600,000ژی دهربهدهر بوون.
ئاداری 2013
35
ێ ئاسان ئهڤجاره وهسا نهبوو تهناهی ههبوو .لێ ئهڤه بهش ێ ێ زهحمهت ئهو بوو نهكو پێشبركێیا سهرۆكاتیی بوو ،بهش ێ ڤهكێش������یت و خونیش������اندان و نهرازیبوون و بۆ گهرا دو دادگا ژێ پهیدا ببیت. كهسهكی ل وێرێ دگۆت :ئهم ههمی دگهشبینین ،ئهنجامێن ههلبژارتنان چهوا بیت بال وهسا بیت .كینیا دێ ههر كینیا مینیت ،پێتڤی ناكهت ئهم خۆ بگههینه كارێن توندوتیژی بۆ گههشتنا مافێن خۆ .ئهڤرۆ جیهان ههمی چاڤ ل مهیه ئهم ب������هرهڤ ههلبژارتنان دچین بال ئهم������ژی د نمونهیی بین. ێ چوویی جارهكا دی بقهومیت. مهنهڤێت یا جارا دوماهی
(كریستوفهر كبانزانگا )Christopher Kibanzanga -
ێ ههلبژارتنان بۆ ئاژانس������ا (ئهسوشیێتد پرێس - چاڤدێر )Associated Pressگ������ۆت :ئ������هڤ ههلبژارتنه وهكی ێ س������هرۆك ههلبژارتنێن دهولهتا ژێرییا ئهفریكا بوون ،دهم
بهشدارییا بلند د ههلبژارتنان:
ێو ژ بۆ ئاس������ایش و پاراس������تنا ههلبژارتنێن سهرۆكاتیی پهرلهمانتارییێ ( 290ئهندامان بۆ پهرلهمانی) ،پتر ژ سهد ههزار پولیس������ان هاتبونه تهرخانكرن .ب ئاوایهكێ گشتی ئهڤ ههلبژارتنه ب ئێمنات������ی ب دوماهیك هاتن .ههچهنده ێ ێ جوداخواز ل دهڤهرا كهنار ێ گروپهك������ 15كهس ژ ئالی ێ (مومباس������ا )Mombasa - ێ نێزی������ك باژێ������ر دهریای������ هاتنهكوش������تن .لێ ئهڤ بوویهره نه وهكو كوش������تارا ساال ێ 2007بوو ،كو شهر ژ ئالییێ كومهلێن نهژادی ژ ئهنجام تومهتباركرن������ا ههڤ������دوو ب س������هختهكارییا ههلبژارتن������ان ێد سهرهلدابوو .ههردوو كاندیدێن پتر چانسێ سهركهفتن ههلبژارتنێن س������هرۆكاتییێدا ههین؛ س������هرۆك وهزیرێن نها ێ (ئودین������گا) و (كینیاتا) نهرازیبوونا خۆ لس������هر هێرش������ دیاركرن .چاڤدێرێن ئێكهتییا ئوروپی دانپێدان كو بهشداری د ههلبژارتناندا یا بهرفرهھ بوو .سهرۆكێ شاندێ چاڤدێران ێ (ئهلوی������ز پیتهرل������ی )Alojz Peterle -گۆتی :س������هقای ێ تهن������ا و ئارام بوو ،خهل������ك ب ئارامی و ههلبژارتن������ان ی ێ ب رێزێ������ن درێژ ه������هداری ل ب������هر بنگههێ������ن دهنگدان������ راوهستیابوون.
(نیلس������ون ماندێ���ل��ا )Nelson Mandela -هاتیی������ه ههلبژارتن .خهلكی مش������ه بهش������داری تێداكر .ههست و ێ بلند بوو. ێ تێدا ی ێ و بهرپرس������یارهتیی ێ نیشتمانیی گیان ئهز ئهڤێژی وهكو پرۆسهكا تهواو و نمونهیی دبینم.
(مالك ئوباما) كاندید بۆ ویالیهتێ
ێ ێ س������هرۆك ێ كینیا (مالك ئوباما) براماك ل رۆژئاڤای������ ئهمهری������كا (باراك ئوبام������ا) ركاب������هری ل ههلبژارتنان بۆ ێ ئهمهریكی ێ ویالیهتا (سیابا) ،ئهو دهڤهرا سهرۆك حاكم ل������ێ ژ دایكب������ووی دكر( .مال������ك ئوباما) د ه������هوا خۆ یا ههلبژارتنان دا گهلهك داكوكی لسهر نههێالنا ههژاریێ و پێشسختنا ژێرخانا ئابووری دكر .ههروهسا (مالك ئوباما) ی گۆت كو برایێ وی (باراك ئوباما) س������وزدایه سهرهدانا ێ كینی������ا بكهت ،ئهگهر هات و ههلبژارتن ب پاك و ئازادی ل هاتنه ئهنجامدان. (مالك ئوبام������ا)ی گۆت( :مه گوهوری������ن دڤێت ،مه ئهو ێ نها .ئهم ههمی كهس دڤێت یێ س������ودمهند بیت ب������ۆ جیل ێ دكهین. ههست بگهشبینیی
سهركهفتــــی
ێ ههلبژارتنێن كۆمس������یۆنا ههلبژارتنێن كینی������ا ئهنجام������ ێ ب سهركهفتنا (ئوهورو كینیاتا) راگههاند. سهرۆكایهتیی (كینیاتا) سهر ب هوزا (كیكۆیۆ )41( )Kikuyu -ملیۆن كهس������ی ك������و مهزنترین ه������وز و ن������هژاده ل كینیا ،ش������یا
36ههڵبژاردن ژماره ()32
ێ ( )6,173,433دهن������گان ب رێ������ژا ( )%50.03ژ كۆی������ ( )12,338,667دهنگێن هاتینه دان بدهس������تخۆڤه بینیت. ێ ێ س������هركهفتن بۆ مسوگهركر و پێتڤی گهڕا دو ئهڤێ رێژ یا ههلبژارتنان نهكر .ركبهرێ وی یێ سهرهكی (ئودینگا) ش������یا ( )5,340,546دهنگان ب رێژا ( )43.31%دهنگان ێ ێ رێزێ ل ئیرادا گهل بدهس������تخۆڤه بینیت و گۆت ئ������هز د كینیا گرم. ێ وی (ولیام روتۆ- ێ ههلبژارتی (كینیاتا) و ههڤال سهرۆك
)William Rutoژ ئالییێ (دادگهها تاوانێن جیهانی) ب كوش������تنا پتر ژ ههزار كهسان د كارێن توندوتیژی ل كینیا پاش راگههاندن������ا ئهنجامێن ههلبژارتنێن س������اال 2007ێ تومهتب������ارن .ههرچهنده ئهڤ دوو كهس������ه ب توندی ئهڤێ ێ رهتدكهن. تومهت
بزڤرن .لدووڤ راپۆرتێن جیهانی ژمارا دهنگدهران یا زۆر بوو و ههلبژارتن ب ئاوایهكێ شهفاف و تا راددهكی دوور ێ ێ جهماوهری ی ژ كارێن توندوتیژی برێڤهچوو .دروش������م ب������هری ههلبژارتنان (ههلبژارتنێن ئاش������تیانه و بێ ترس و خوینرێژتن) س������هركهفت .ترسا خهلكێ كینیا ڤهرهڤیا و ب ێ گ������هش و چاڤهڕێی دهولهتهكا هیڤ������ی و ئومێدا ئاییندهك خودان ژێرخانا ئابووریهكا ب هێز و پێشكهفتینه.
دادگهها بلند بریارا خۆ دا
ل ( )2013/3/30دادگهه������ا بلن������دا كینی������ا بریاردا كو ههلبژارتن ب گش������تی د ئازاد و ش������هفاف بوون و (ئوهور كینیاتا) د ههلبژارتناندا یێ سهركهفتی .دادگههێ ب كوما دهنگان تانا ژ الیێ كامپا (ئودینگای) و هندهك رێكخراوێن مهدهنی لدۆر ههبوونا سهرپێچییان د ههلبژارتناندا رهتكر. كاندیدێ دوڕاندی (ئودینگا) دانپێدان ب دوڕاندنا خۆ كر و د كونگرهكێ رۆژنامهڤانیدا گۆت( :نها دادگههێ بریارا خۆ دا ،باوهرییا مه ب ش������هرعییهتا دهس������تووری یا بلنده، گومانب������رن ب بری������ارا دادگههێ ،وهالتی دێ خش������ینته د نهئارامییا سیاس������ی و ئابووریدا ،لهوا ئهز ئهڤێ رهتدكهم. مه رێكهكا درێژا دیموكراسیهتێ لبهره .هیڤییا سهركهفتنێ بۆ سهرۆكێ ههلبژارتی بهرێز -كینیتا -دخوازم).
پاش ههلبژارتنان
ێ ههرچهنده كاندیدێ سهرنهكهفتی (ئودینگا) ل دهستپێك راگههان������د ك������و س������هختهكارییا د ههلبژارتنان������دا هاتییه ێ پاش������ی ئهنجامدان و ئهز ئهڤی ئهنجامی قهبیل ناكهم ،ل ێ گوهدارێ بریارا دادگهها بلند بم راگههاند و گۆت ئهز د ێ ێ ههلبژارتن������ان و ئیرادا خهلك و دێ رێ������زێ ل ئهنجام������ دهنگ������دای گ������رم و ناهێلم كینیا بۆ رودانێن س������اال 2007
ژێدهر:
The Guardian, Tuesday 5 March 2013 Mkg Guardian.co.uk, Thursday 7 March 2013 )tm/pfd (AP, Reuters )mkg/ipj (AFP, AP )pfd/dr (AP, Reuters, AFP, dpa www.dw.de/kenyan-court-upholds-kenyatta-election
ئاداری 2013
37
-
هةلبذارتنني ئةمريكا التيين 7
* ژ ئنگلیزی :ئیحسان عادل
ل گهرا ئێكێ یا ههلبژارتنێن (ئیكوادۆر )Ecuador - ل بهرواری ( 2013 /02 /17رافائیل كورییا Rafael - )Correaب������ۆ ویالیهتهكا نوو -ویالیهتا س������یێ -ب سهركهفت .س������هرۆكێ ئیكوادۆر یێ كو ویالیهتا وی ب دوماهی������ك هات������ی ،دهێته هژمارتن ئێك ژ س������هركردێن بهرنیاسێن ئهمهریكا التینی ،د ههلبژارتنێن سهرۆكاتییا ئیكوادۆرا 15ملیۆن كهس������ی كو 11.7ملیۆن كهسان
38ههڵبژاردن ژماره ()32
مافێ دهنگدانێ ههبوو بۆ تێرمێ سیێ شیا بسهركهڤیت. (كوریی������ا) ،پاش راگههاندن������ا ئهنجامێن ههلبژارتنان د ئێكهمین پهیڤا كورتا خۆدا ل بالكونا كوچكا س������هرۆكاتیێ (كاروندیلێت - )Carondeletل پایتهخێ ئیكوادۆر (كویتو )Quitoب������ۆ دههان ههزار كهس������ێن الیهنگرێن خۆئهوێن بهرامبهر كوچكا سهرۆكاتیێ خرڤهبووین ،گۆت: (س������وپاس بۆ ئهڤێ باوهریێ ،هیچ جاران ئهز پش������ت نادهمه ههوه ،ئهڤ س������هركهفتنه ی������ا ههوهیه و كهس نهشێت شورهش������ا ههوه راوهستینیت ،ئهمین مێژوویێ دروس������ت دكهین .ئهمێ لڤێره دا خزمهتا ههوه بكهین، ههمی تشت ههژی ههوهیه).
(كورییا) ش������یا ب رێژا %58ژ دهنگان بسهركهڤیت، ب جوداتییهكا مهزن لس������هر نێزیكتری������ن ركبهرێ خۆ (گویلیرمۆ السۆ )Guillermo Lasso -كو شیا رێژا %24ژ دهن������گان وهرگری������ت ل������دووڤ ئهنجامێن ژ الیێ ئهنجومهنێ نیشتمانی یێ ههلبژارتنان هاتیه راگههاندن. (الس������ۆ) بهرامبهری پش������تهڤانێن خ������ۆ ل بهندهرێ (گوایاكویل )Guayaquil -ل باش������وورێ رۆژئاڤایێ وهالتی ،شكهستنا خۆ راگههاندن و پیرۆزباهییا (كورییا) ی كر و گۆت( :كورییا بۆ ویالیهتهكا دی بسهركهفت و ههژی رێزگرتنێیه)( .الس������ۆ) یێ كو پۆس������تێ وهزیرێ دارایی بۆ دهمهكێ كێم وهرگرتی ،بهری قهیرانا ئابووری ئهوی ژ پوستێ وی الدهت و سهرهنجام ئابوورێ وهالتی ب دوالریڤ������ه ل س������اال 2009هاته گرێ������دان ،خۆ وهكو سهرۆكێ ئۆپزسیۆنێ سهپاند و وهكو سهرۆكێ سیاسی یێ دوێ ل ئیكوادۆر دا نیاسین. پ������اش راگههاندن������ا ئهنجامێ������ن ههلبژارتنا ،جاده و سهرێن رێكان ب ئاالیێن كهس������ك ،رهنگ������ێ پارتا س������هرۆكاتیێ تژی بوون و خهلكی هت������اف ب ناڤ������ێ (كورییا) ددان و دگۆتن( :كورییا مه تۆ دڤێی). ههژی گۆتنێیه ،لگور بهنكا دهولی ل س������اال ،2011نێزیك������ی %30ژ خهلك������ێ ئیك������وادۆر لژێ������ر خیچا ههژاریێ دژین ،حكومهتێ سوزدایه كار ب������ۆ كێمكرنا ئهڤ������ی رێژهی بۆ %16بكهت .خهلكژی ب هیڤینه كو
(كوریی������ا) بش������ێت راددهك������ی بۆ ههژاریی������ێ دانیت و دهلیڤهیێن كاری بۆ خهلكێ ئیكوادۆر پهیدابكهت. (كوریی������ا) تهم������هن 48س������ال ،ههلگ������رێ باوهرناما (دكتۆرای������ا ئاب������ووری )PhD economy -و ل زانكۆیا ئهمهریكی خواندییه ،وهكو دوژمنێ سهرسهختێ لیبراال نوو و ب ههلویستێن خۆ یێن رك دهێته نیاسین، ژ چین و بنهمالهكا ئاس������ایییه .ب ئاڤاكرنا قۆتابخانه و خهس������تهخانا و كێش������انا رێ������ك و پران و س������هرباری سهقامگیرییا سیاسی پرانییا خهلكێ ئیكوادۆر پێ قایل بوون جارهكا دی دهنگێ خۆ بدهنێ و ههلبژێرن. د ماوهیێ دهھ سالێن چووییدا ،ئهڤه ههفت سهرۆكان حكومران������ی ل ئیكوادۆر كر ،ب������هری (كورییا) بگههیته دهس������تههالتێ .ههرچهنده رێكخراوێ������ن نێڤنهتهوهیی ل ئیكوادۆر دكێم������ن ،لێ (كوریی������ا) داكوكییێ دكهت كو بهرهڤانییێ ژ ئازادیێ دكهت ،پش������تی مافێ پهنابهریێ دایه دامهزرێنهرێ سایتێ (وێكیلیكس )WikiLeaks - یێ س������ویدی (جولیان ئهسانج )Julian Assange - یێ كو ل 2012/8/22قهس������تا بالیوزخانا ئیكوادۆر ل لهندهن ك������ری و نهپهنییێ������ن دیپلوماس������ییا ئهمهریكی ئاش������كهرا كرین .پاش دوباره ههلبژارتنا وی( ،كورییا) داخازا چارهس������هرییهكا بلهز بۆ (جولیان ئهسانج) كر، یێ كو چارهنڤێسێ وی كهتییه د دهستێ ئوروپادا.
- The Guardian, Monday, Monday 18 February 2013 - http://www.dw.de/runaway-leader-correa-claims-ecuadorean-presidential-win - http://www.foxnews.com/world/201317/02//official-results-show-correa-winning-ecuadorpresidential-election
ئاداری 2013
39
ئونگ سان سوكیی دووباره بۆ سهرۆكاتییا پارتا
بهرههنگارا بۆرما هاته ههلبژارتن * وهرگێران ژ ئنگلیزی :شلێر ئهحمهد وهرگرا خهالتا نوبل سیاسهتمهدار و چاالكڤان������ا بۆرمی (ئونگ س������ان س������وكی) ،د كونگرێ مێژوویی یێ پارت������ا (ئێكهتیی������ا نیش������تمانییا دیموكراسی) یا بهرههنگار جارهكا دی وهكو سهرۆكا ئهڤێ پارتێ هاته ههلبژارتن. ئاالیێن سۆر ب دروشمێن تاوسی ل ه������وال كونگ������رهی ل (میانم������ار)
40ههڵبژاردن ژماره ()32
هاتبوونه ههالویس������تن ،ل دهرڤهی هولێ������ژی وێنهیێ (س������وكی)یێ و وێنهی������ێ بابێ وێ (ئونگ س������ان) قارهمان������ێ س������هربهخۆیییێ و دامهزرێن������هرێ س������وپایێ ن������وو یێ میانمار و س������هركردێ خهباتا دژی حوكم������ێ داگیرك������هرێ بهریتان������ی هاتبوونه ههالویستن. (ئون������گ س������ان س������وكی) هاته
ههلبژارتن بۆ بهردهوامییا سهرۆكاتییا مهزنترین پارتا بهرههنگارا بۆرمی د دهمهك������ی كو حزب ب ئاراس������تهیێ راس������تێ دیموكراس������ییا س������هردهم پێشدكهڤیت و دچیت .وهرگرا خهالتا نوب���ل��ا ئاش������تییێ ل دوماهیك رۆژا كونگرێ پارتا ئێكهتییا نیش������تمانییا دیموكراسی كو سێ رۆژان ڤهكێشا 10 - 8ئادارێ ب پشكدارییا 894
ئهندام������ان ژ ههمی دهڤهرێن وهالتی وهكو سهرۆكا پارتا بهرههنگار هاته ههلبژارتن. ههروهس������ا كونگرهی ئهنجومهنێ بجهئینانا ناوهندی ژ 7كهسان بۆ 15 كهس������ان بهرفرههك������ر ،داك������و خ������ۆ بهرههڤبكهن ژ بۆ ههلبژارتنێن گشتی یێن بۆرما كو لبهره ل س������اال 2015 بهێنه ئهنجام������دان .حزب ههولددهت رێزێن خۆ ب ئهندامێن نوو یێن خودان ش������یان و پس������پۆر بێی پهراوێزكرنا ئهندامێن دێرین بهێز بكهت. (ئونگ سان سوكی) سهرۆكاتییا پارت������ا (ئێكهتیی������ا نیش������تمانییا دیموكرس������ی )NLD -ه������هر ژ دامهزراندنا وێ ل ساال 1988ههتا نه������ا دك������هت ،گ������ۆت( :پێتڤییه ئهم كاریگهری و ژێهاتییا س������هركردێن نوو بۆ بجهئینانا ئهرك و كارێن خۆ ببینی������ن .هیڤیدارین ئهو د تاقیكرنا خۆدا فێرببن و پێشبكهڤن. ههلبژارتنا (ئونگ س������ان سوكی) ێ پێش������بینیكری بوو ،د ههمان تشتهك دهمدا بۆ حزب������ێ گهرهنتییه ،لێ مانا ێ ێ لسهر كورسییا سهرۆكاتییا حزب و ێ یا ئێكس������هر لس������هر و كارتێكرنا و
ێ بریارێن وێ ههر ژ دامهزراندنا حزب ههتا نها جهێ رهخنهگرتنێیه كو حزب گهلهك پشتگهرما كاریزما وێیه. د بهرسڤا پرس������یارهكێدا لدۆر بانگهش������ا هن������دهك رهخنهگران كو ( )NDLب������هر ب ئاقار و پێكهات و س������هركردهیا دیكتات������ۆری دچیت، (ئون������گ س������ان س������وكی) گ������ۆت: (دهستهكا مه یا سهرۆكاتییێ ههمی ب دیمۆكراتیانه هاتینه ههلبژارتن. كهس������ێژی نهڤێت دهنگێ خۆ بدهته كهس������ێن دیكتات������ۆری ی������ان هزر دیكتات������ۆری) .ل������ێ (س������وكی)یێ دانپێدا كو هندهك ملمالنێ و زڤری د پروسێس������ا ڤهگوهاس������تنا نها یا حزب������ێ دگهل هن������دهك گازندان كو لس������هر كێمیی������ا ش������هفافیهتێ و داداوهری������ێ د ههلبژارتنا ئهندامان ب������ۆ كونگرهیدا ههب������وون .چوار ژ ئهندامێ������ن هاتین������ه ههلبژارتن بۆ پش������كدارییا كونگرهی ژبهر گومانا س������هرپێچییا ههلبژارتنا وان هاتینه دوورخستن. (ئونگ س������ان س������وكی) كهس������ا ئێكانهیا كهڤنه د ئهنجومهنێ حزبێدا م������ای ،یێن دی ههمی یێ������ن هاتینه
گوهارتن ،ل������ێ ئهندامێن نوو ههمی ئهوژی د كارێ حزبیدا د ئهكتیڤ و شارهزانه و دلسۆزێن كارێ خۆنه و خزمهت������ا حزب������ێ كرین������ه .كومیتا ناڤینژی ژ 120ئهندامێن سهرهكی و 5ئهندامێن یهدهگ پێكهاتینه و ژ ئالییێ كونگرهیڤه هاتینه ههلبژارتن و ئهوانژی 15كهس بۆ ئهنجومهنێ بجهئینان������ێ ههلبژارت������ن كو تێدا 5 ئافرهتن. ل س������اال ،1988دهمێ سوپای س������هرهلدانا دهس������تهكا ئالیگرێن دیموكراسیێ س������هركوتكری ،حزبا ( )NDLوهك������و پێتڤی������هك هات������ه دامهزراندن و دروشمێ ناتوندوتیژی بلندكر .ل ساال 1990د ههلبژارتنێن گشتیدا سهركهفتن ،لێ دهستههالتا لهش������كهرییا حكوم������دار ههلبژارتن ههلوهش������اند .حزب������ێ ههلبژارتنێن گشتی یێن س������اال 2010بایكوتكر، لێ پاش لهش������كهری پش������تهڤانییا حكومهتا ههلبژارتی كری و پاش������ی چاكس������ازیێن دیموكراس������ی هاتینه ئهنجام������دان ل ههلبژارتنێن س������اال ( 2012ئونگ س������ان سوكی) شیا بگههیته پهرلهمانی. ژبهر رهفتارێن س������هركوتكرنێ ك������و چاالكییێ������ن وێ توخیب������دار كربوون .س������هرباری (ئونگ سان س������وكی) و مهزنه س������هركردێن دیترێن حزبا ( )NLDبۆ س������الێن درێ������ژ هاتبوون������ه زیندانك������رن و دهستهس������هركرن ی������ان ل ژێ������ر زێرهڤانیێ دابوون ،سهرۆكا حزبێ سوزدا كهس������ێن نوو راكێشته د حزبێ������دا و چێكرن������ا بریارێژی یا مهكهزی نهبیت ،گۆت( :دێ NLD د قۆن������اغ و ئهزمونهكا تێس������تیدا
ئاداری 2013
41
دگ������هل س������هركردایهتییا ن������وو بووریت ،دێ پێشبینییا هندهك ئاس������تهنگان هێتهك������رن لێ بێ ئومێدبوون نابیت. (ئونگ س������ان س������وكی) پاش دوب������اره ههلبژارتن������ا وێ ب������ۆ سهرۆكاتییا حزبێ د كومبوونهكێ حزبێدا گۆت( :ههولێن كونگرهی س������هركهفتن ،ش������یا ژن و ههمی كێمه نهتهوه و كهس������ێن گهنج بۆ ئهنجومهنێ بجهئینانێ ههلبژێریت، نه������ا م������ه ژن و نوێنهرێن ههمی كێمهنهتهوان د حزبێدا ههنه. ل بیرهوهریی������ا س������الرۆژا دامهزراندن������ا س������وپایێ بۆرم������ا ل 2013/03/27ب������ۆ جارا ئێكێ هێما دیموكراسیهتێ (ئونگ سان سوكی) د نمایش������هكا س������وپای دگ������هل سهرۆكئهركانێ س������وپای ژهنهرال (مین ئون������گ هلینگ Min Aung - )Hlaingل میانم������ار ئامادهبوو ،د دهمهكی������دا كو ش������هرو كوش������تنا تائیفهگهری د ناڤبهرا بس������رمان و بوزی������ادا درێژی ههی������ه و ئهڤهژی كێشه و ههڤركییهكا مهترسیداره ل ئهڤی وهالتێ 60ملیون كهس������ی كو رێژا %5ژێ بسرمانن .ژهنهرالی د گوتارا خۆدا ب������ۆ 6,000ژ هێزێن سوپای گۆت( :س������وپا مایێ خۆ د سیاس������هتێدا ناكهت ،بتنێ ل دهمێ بهرپابوون������ا ش������هرێن تایفهگهری و
لدووڤ داخازا میللهتی ،س������وپا دێ رولێ خۆ یێ نیشتمانی گێریت. ێ 15 (ئونگ سان سوكی) بۆ ماوهی ێ ێ سوپای س������االن ژ ئالییێ ئهنجومهن ێ ێ هاتبوو زیندانیك������رن ،ژ ئالیی بهر ێ چاالكڤانانڤه كهتهب������هر رهخنهگرتن ژب������هر بێدهنگییا وێ تاراددهكێ مهزن لسهر كارێن توندوتیژییا تائیفهگهری ل ساال چوویی .ل ساال 2012ل دوو ش������هر و تێكههلچوونێ������ن خوین������اوی دناڤب������هرا بس������رمان و بوزیی������ادا ل رۆژئاڤای������ێ ویالیهت������ا (راكهی������ن - )Rakhineكێماتی 110كهس هاتنه كوش������تن و پتر ژ 110,000كهسان دهربهدهر بوون. (ئونگ سان سوكی) حهژێكهر و داخازكهرا دیموكراس������ییێ شیایه جهێ خ������ۆ د ه������زر و دلێ ههمی
خهلك������ێ بۆرمادا بك������هت ،ههمی دهمان دژی توندوتیژیێ و ش������هری بوویه و دبێژیت( :ئاشتی بێی چهك دهێ������ت ،نه دگهل چهكـ������ی .ئهگهر ههلبژارتنێ������ن ب نیازن ل س������اال 2015ب ئ������ازادی و بژینی بهێته ئهنجام������دان ،ڕاپرس������ی دبێ������ژن ( )NLDدێ ب س������هركهڤیت و دهستههالتا لهشكهرییا دیكتاتۆری نامینیت( .ئونگ س������ان سوكی) یا ك������و س������اال 2012گههش������تییه ئهندامهتییا پهرلهمانی ،گههش������تنا س������هرۆكاتییێژی دویر نادانیت ،لێ بارێ وێ یێ خێزانی كو شوی ب كهس������هكێ بهریتانی كریه و دوو ژ كورێن وێ������ژی ژ رهڤهن������دا بیانی دهێن������ه ههژمارت������ن ،تاراددهك������ی بارگرانی و ئاستهنگه.
ژێدهر: - Guardian.co.uk, Sunday 10 March 2013 - http://www.thehindu.co/suu-kyi-reelected- www.dw.de/myanmars-suu-kyi-attends-military
42ههڵبژاردن ژماره ()32
مار گارێ كچی
ت تا
ک ،ك
ندارێ
دوكا
چێر؛
ه بو و به "ژن
ه ئا
هكه!
ین"ـ سن
* ئا :عهزیز عهبدولخالق دێڵزی
ههم زۆرب�� ماوهیه ‘‘ ب�� � ه یش��� �هی ك���ی ڕا ی دهوڵ هیییا خه دو من، ڵ � � ب � ���ه ن وا ك ب ورو ۆ ه د ت ه بهرپر بی���ر د پێ���ی د رێ�� ژ� هموو س���ه هكهن� اب ێ ک � � گر گرفت ل���ه ��هوه� ،ی فتی هكان چ ا گ ر و ا ه كه ماڵی یان .س���ه یا دهبێ ی ههی ئهگه كر د ن دهو پێ ه ،و ر كه ی ا ڵ��� شی س� گرفتی هت وه نهیهك بیر ده ��ێك كه د نیشت ربگرێ ی بێب كات ه و گر هبێ هج ت .هرام ه ێ ف ب ئ د ئهو تهكانیا هوڵهت ی ههیه ،هگهر ك هر هل له كۆمهڵگ ن دهخ خانوو وا بیر هس� � � ێ ده ك ژێ���ر هیه هنه ی ك پ ا ێ ت ن ش س ههیه ���اوی بهڕا ���هر ش بدات .هوه ه تاك تا كۆمهڵ ستی ك انی ئه و ا ێیه گۆم ن ی كی گ چ ه ؟ ه ب ڵ خ و گ حك مهگهر وومهت هڵك ،ژن ونی نی شتێكی ه و ل ێ��� ئه ی��� یا چاره ه ڕێی ك ناتو ن پیاو ه .ئهو وها و ب ه د س���ه ئهو ان ێ ی ت ن ك هبێ ركرد خهڵك هی�� هماڵ ه پش ن هوه � ه ك ی چ ا ن گ ك ئ���ه ت به رفته نهبێ ارێك ن. وه ئ خۆی كانی�� ت ب . ك ا خ چاره هرك��� ان و �ان ب هڵكی ت، ب س���ه ی ئ خهڵ ه ش پ ل � ب � � كهی��� ر بكه ێمهی كی ت هی ۆ ه ر ن ی ی� بهدا .ژی���ا ��ن و ك���ه كا ببهس هكهم ڕ خهوه ن پیش� ه���اوكا روب���ا تن. اهات خهڵ ��هی ری ر ی به وون ،ك زۆر هكی د خهڵك��� خۆ م ا به ت ووال ی د ن ئهر به ب ێ ی ی ك ه ك ئ ون هكانی هوهی دی به نهی���ه ،هش خۆیا بیر ل مافی ب� � � ه ن بك ه پاب خۆ اڵم هنهو هندبو یان ه و ه ون ه ’’. ئاداری 2013
43
مارگارێ������ت تاچێ������ر ( ،)٢٠١٣-١٩٢٦س������هرۆكوهزیرانی پێش������ووتری بریتانیا ،له ٨ی نیس������انی ٢٠١٣له تهمهنی 87 ساڵیدا بههۆی جهڵتهی مێشكهوه كۆچی دوایی كرد .خاتوو تاچێر له ساڵی 1976تاكو س������اڵی 1990سهرۆكوهزیرانی بریتانیا بوو .مارگارێت تاچێر یهكهمین و تاكه سهرۆكوهزیری ژن له بریتانیا بوو .ئهو سهرۆكی حزبی پارێزكارانی بریتانیا و به "ژنه ئاسنین"ـهكه بهناوبانگ بوو. بۆ خاتوو تاچێر ڕێوڕهسمێكی ناشتنی هاوشێوهی دایانا، هاوسهری پێش������ووی شازادهی جێنشینی بریتانیا و ،شاژنی دایك (دایكی شاژن ئێلیزابێت) ئهنجام درا .ئااڵی بریتانیا له ش������وێنی حهوانهوهی سهرۆكوهزیریش بهمهبهستی ڕێزلێنانی ئهو ،تا نیوه ههڵدرا. دێڤید كامیرۆن ،س������هرۆكوهزیرانی بریتانیا دوای بیستنی ههواڵ������ی كۆچی دوایی������ی مارگارێت تاچێ������ر کۆبوونهوهی به نیوهچڵی بهجێ هێشت ،گوتی" :ئێمه سهرۆك ،سهرۆكوهزیر و بریتانیایییهكی مهزنمان لهدهست داوه" .دێڤیدكامێرۆن به بی بی سی ڕاگهیاند" :لهڕاستیدا سهرۆكایهتیی واڵتی ئێمه تهنها كاری مارگارێت تاچێر نهبوو ،ئهو واڵتی ئێمهی ڕزگار كرد". شیمۆن پێرێز ،سهركۆماری ئیسرائیلیش خاتوو تاچێری وهك "دۆستێكی ڕاستهقینهی ئیسرائیل ناوبردووه". ئێ������د میلیبێند ،س������هرۆكی حزب������ی كرێكاران������ی بریتانیا، گهورهترین ڕكابهری دهوڵهتی بریتانیا گوتی" :حزبی كرێكاران لهگهڵ زۆربهی ئهو كارانهی كه ئهنجامی داون ناكۆك بووه و، ههمیشه وهكو وێنهیهكی ورووژێنهر دهمێنێتهوه .بهاڵم دهكرێ وێڕای ڕكابهری ،ڕێزێكی تایبهت له دهسكهوته سیاسییهكان و كهسایهتیی بههێزی بنێین". تاچێ������ر ل������ه س������اڵی 1984ل������ه ههوڵێك������ی تیرۆریس������تیی كۆماریخوازهكانی ئیرلهندا كه دژی ئهو ئهنجام درا ،ڕزگاری بوو. تاچێر لهم سااڵنهی دواییدا تووشی نهخۆشیی خهڵهفان هاتبوو.
كچی دوكاندارێک ،كه بوو ب ه "ژنه ئاسنین"هكه!
میرات������ی سیاس������یی مارگارێت تاچێر بۆ سیاس������هتی ئهو س������هرۆكوهزیرانهی ك������ه دوای ئهو له بریتانی������ا ،چ له حزبی پارێزكاران و چ له حزبی كرێكاران دهسهاڵتیان گرته دهست، كاریگهرییهك������ی زۆری ههب������وو .له ههمان كاتیش������دا ماوهی س������هرۆكوهزیریی یازده س������اڵهی ئهو زیاتر له ههموو شتێك لهبهر سیاسهته ڕادیكاڵییهكانی و شێوازی ڕووبهڕووبوونهوهی توند و شهڕخوازانهكهی ،له یادی خهڵكدا ماوهتهوه. ب������ه درێژایی ئهو ماوهی������هی كه س������هرۆكایهتیی دهوڵهتی بریتانیای بهدهس������تهوه بوو ،ههزاران ك������هس له هاوواڵتیانی سڤیلی ئهو واڵته له ڕێگای كڕینی خانووی دهوڵهتییهوه بوونه
44ههڵبژاردن ژماره ()32
خاوهن موڵك و ،ههزارانی دیكهش به كڕینی پشكی كۆمپانیا گهوڕهكان������ی وهكو كۆمپانی������ای گاز و كۆمپانیای تهلهفۆن كه لهالی������هن ئهوهوه به كهرت������ی تایبهت درا ،بوونه پش������كدار و الیهنگرانی بازاڕی ئازاد. بهاڵم بایخپێنهدان و بهرههڵس������تیی بهرامبهر به ش������ێوازه سیاسییهکانی لێكتێگهیشتن ،ناوبراویان كرده سهركردهیهكی بهرههڵس������تكار و ڕێژهی بهرههڵس������تیی لهگهڵ سیاس������هت و شێوازهكانی دهسهاڵتداریهتی ،له كۆتاییدا بووه هۆی ئهوهی لهنێو حزب������ی پارێزكاری دهس������هاڵتدار دژایهت������ی بكرێت و نائارامییش بكهوێته نێو كۆمهڵگهی بریتانیاوه. مارگارێت هیڵدا تاچێر له 13ی ئۆكتۆبهری س������اڵی ١٩٢٦ له شاری گرانتهام له ناوچهی لینكۆلنشایر لهدایكبوو .باوكی (ئالفرێد ڕابێرتس) دوكاندار و دایكیش������ی ژنی ماڵهوه بوو. باوكی له ش������وێنكهوتوانی كلێس������ای پرۆتس������تانی ئنجیلیی، ڕاگهیاندنكاری ئایینی و له ههمانكاتیشدا ئهندامی ئهنجومهنی ش������ار بوو .ئهو له پێگهیاندنی كهسایهتی و ئهو سیاسهتانهی كه تاچێر له ماوهی دهسهاڵتداریهتییهكهیدا جێبهجێی دهكرد، كاریگهریێكی بهرچاوی ههبووه.
پۆستی وهزارهت
ئهو له بهش������ی زانستی سروشتی له پهیمانگای سامرویل زانكۆی ئاكس������فۆرد خوێندوویهتی و س������ێیهمین ژن بووه ،كه س������هرۆكایهتیی ئهنجومهن������ی پارێزكاران������ی ئ������هو زانكۆیهی وهرگرت������ووه .دوای كۆتاییهێن������ان ب������ه خوێن������دن ،ش������وێنی نیش������تهجێبوونی بۆ ناوچهی كالچس������تێر گواستۆتهوه و له كۆمپانیایهكی بهرههمهێنانی كهلوپهلی پالس������تیكیدا دهستی بهكار كردووه و له ههمان كاتیش������دا كاره سیاسییهكانی له ڕێكخراوی خۆجێیی حزبی پارێزكار دهست پێ كرد. مارگارێت له ساڵی 1951لهگهڵ بازرگانێك بهناوی (دنیس تاچێر) هاوسهرگیری كرد و له ههمانكاتیشدا له بهشی یاسا درێژهی به خوێندن دا .له س������اڵی 1953به سهركهوتوویی پلهی پارێزهری كارای وهرگرت و له ههمانكاتیشدا دوانهكهی به ناوی (مارك و كارۆل) لهدایكبوون. له ماوهی دوو س������اڵدا تاچێر له كابینهی دهوڵهتی حزبی پارێزكاراندا پۆستی بریكاری وهزیری وهرگرت و دوابهدوای شكس������تی ئهو حزب������ه له ههڵبژاردنی س������اڵی ،1964ئهو له كابینهی نوێ و لهژێر سێبهردا پۆستی وهزارهتی وهرگرت.
دهرفهتخوازێكی چاوچنۆك
له س������اڵی 1965له كاتی دهستلهكاركێش������انهوهی (ئهلك داگالس هۆم) له سهرۆكایهتیی حزبی پارێزكاران ،مارگارێت
تاچێر پش������تگیری ل������ه پاڵێوراوێتیی (ئێ������دوارد هیت) بۆ ئهو پۆسته كرد و وهكو پاداشت له كابینهی سێبهری ئهو حزبه، بهرپرس������یاریهتیی وهزارهتی نیش������تهجێ و موڵكداریهتی پێ س������پێردرا .ئهو كاتهی كه (ئێدوارد هیت) له س������اڵی 1970 پۆس������تی س������هرۆكوهزیریی وهرگرت ،ئهو بۆ پۆستی وهزیری پهروهرده و پێگهیاندن بهرز بۆوه و سیاسهتی سهرهكیی ئهو كهمكردنهوهی بهرچاوی تێچووی ئهو وهزارهته بوو. یهكێك له ئاس������هوارهكانی ئهو سیاس������هته ،بڕینی شیری بێبهرامب������هر ب������ۆ قوتابیانی نێوان 7تا 11س������ااڵن بوو .ئهو ههن������گاوه بووه هۆی ئهوهی كه حزب������ی ڕكابهر و ههندێ له ڕاگهیاندنهكان به س������هختی هێرش بكهنه سهری و نازناوی "ش������یردزی" پێ بدهن .ئهو گوتهیه له زمانی ئینگلیسییهوه بۆ كهس������انێك بهكار دهبردرێت ،كه له ههر كاتێكدا ههوڵ دهدهن سوود له ههر بارودۆخێك به باشترین شێوه وهربگرن. به لهبهرچاوگرتنی ئهوهی كه لهو س������ااڵنهدا ژمارهیهكی كهم له ژنانی س������هركهوتوو له بواری سیاس������یدا چاالكییان ههبوو ،ههندێ بیروبۆچوون و پێشبینی سهبارهت به ئهگهری ئهوهی كه مارگارێت تاچێر ببێته س������هرۆكوهزیر ،خرایه ڕوو. سیاس������هتمهدارێكی دیكهی ژن بهناوی ش������رلی ویلیامز له حزبی كرێكاران ههلێكی وههای بۆ ڕهخس������ابوو ،كه كابینهی حكوومهت������دا وهزی������ر بوو .ههڵبهت������ه مارگرێ������ت تاچێر ئهو پێشبینیانهی ڕهد دهكردهوه و له چاوپێكهوتنێكی تهلهفزیۆنیدا گوتی :بهدووری دهزانم كه له س������هردهمی ژیانی ئهودا ژنێك بتوانێت له بریتانیا پۆستی سهرۆكوهزیری وهربگرێت. دهوڵهت������ی پارێزكاری (ئێدروارد هی������ت) تهمهنێكی زۆری نهب������وو .دواب������هدوای قهیران������ی ن������هوت له س������اڵی 1973 حكوومهتهكهی ناچار بوو لهژێ������ر كاریگهریی چاالكییهكانی پیشهس������ازیی رۆژانی كاركردن له حهفتهیهكدا بۆ سێ رۆژ كهم بكاتهوه و ،هاوكاتیش ڕووبهڕووی مانگرتنه بهرباڵوهكانی كرێكاران بووهوه .حكوومهتی پارێزكار له كۆتاییدا له مانگی (فێوریه)ی ساڵی 1974ڕووخا.
ماڵداری -سیاسهتمهدار
به ڕۆیش������تنی حزب������ی پارێزكار بۆ ڕیزی ئۆپۆزس������یۆن و پێكهێنانی دهوڵهت له س������ێبهردا ،ئهوجاره پۆستی وهزارهتی ژینگه به مارگارێت تاچێر سپێردرا .ئهو كه زۆر به توندی له بادانهوهی (ئێدوارد هیت) و دهس������تبهرداربوونی بنهماكانی سیاس������هتی ئابووریی پارێزكاران تووڕهبوو ،له ههڵبژاردنی ساڵی 1975بۆ دیاریكردنی سهرۆكی نوێی حزب له بهرامبهر سهرۆكی پێشوودا ،خۆی كاندید كرد. كاتێ������ك كه تاچێر چووه ژووری كاركردنی (ئێدوارد هیت)
تاكو بڕیارهكهی پێ ڕابگهیێنت ،هیت سهریشی بهرزنهكردهوه و تهنها پێی گوت" :تۆ شكس������ت دههێنی ،ڕۆژێكی خۆش������ت ههبێ ".بهاڵم به سهرسوڕمانهوه له خولی یهكهمی دهنگداندا خاتوو تاچێر بهس������هر ئێدوارد هیتدا سهركهوت و بۆیه ناچار بوو دهستبهرداری پۆستی سهرۆكایهتیی حزب بێت .له خولی دووهمی دهنگداندا ،تاچێر بهسهر ویلی وایتالودا سهركهوت و بهو پێیه له مێژووی بریتانیا یهكهمین ژن بوو ،كه پۆس������تی سهرۆكایهتیی حزبێكی سیاسیی سهرهكی وهربگرێت. زۆر ب������ه خێرایی ههوڵی چهس������پاندنی بۆچوونهكانی دا و ههربۆیهش له ههمانكاتدا ڕێژهی كاریگهریی خۆی نیشان دا. له وتارێكیدا له س������اڵی 1976زۆر ب������ه توندی ڕهخنهی لهو بێدهنگییهی كه باڵی بهسهر یهكێتی سۆڤیهتدا كێشاوه ،گرت. یهكێ له ڕۆژنامهكانی یهكێتی س������ۆڤیهت له كاردانهوهیهكدا ئ������هوی به "خاتوونی ئاس������نین" ناوزهد كرد ،ك������ه بووه جێی خۆشحاڵیی خاتوو تاچێر. تاچێر له قالبی ژنێكی ماڵدار -سیاسهتمهدار كه بهباشی دهزانێت ههاڵوسان چ فشارێك دهخاته سهر بنهماڵه ئاسایی و یهكێتیی كرێكارانی بریتانیا كه ئهوكات دهسهاڵتێكی زۆریان ههب������وو ،که بههۆی بهرپاكردنی مانگرتنهوه بهش������ێكی زۆری پیشهسازیی واڵتیان پهك خستبوو ،تووشی ڕووبهڕووبوونهوه كرد .ئهو قهیرانهی ساڵی 1979بهناوی "زستانی ناڕهزایهتی" ناوبانگ������ی دهركرد .كهمكردن������هوهی ههاڵوس������ان ،ئامانجی س������هرهكی و ماوهكورتیی دهوڵهت بوو و به خێرایی بودجه و پڕۆژهی زۆر بچینهیی بۆ كهمكردنهوهی ڕێژهی باج و ،ڕێژهی خهرجییهكانی دهوڵهت ،خرایه بواری جێبهجێكردنهوه. پڕۆژه یاس������ای ن������وێ ب������ۆ كهمكردنهوهی دهس������هاڵت و ی كرێكاران ل������ه پهرلهمان پهس������هند كران، بهرههڵس������تکاری پیشهسازی و دامهزراوه گهورهكانی دهوڵهت ،بوون به كهرتی تایبهت و ڕێگهش بهو كهس������انهی كه خانووی دهوڵهتییان به ك������رێ گرتبوو درا ،ت������ا ئهو خانوانه بۆخۆی������ان بكڕن .لهژێر كاریگهریی ئهو گۆڕانكارییان������هدا ،ملیۆنهها كهس له خهڵكی بریتانی������ا كه تا ئهو كات له ب������ازاڕی داراییی واڵت دهوریان نهبوو ،توانی������ان ببنه خاوهن خانوو و پش������كی ئهو كۆمپانیا دهوڵهتییانهی كه درابوونه كهرتی تایبهت ،بیكڕن. سیاسهته دارایییهكانی دهوڵهتی تاچێر له كهرتی بازرگانی و دام������هزراوه ماڵییهكان ،لهندهنی كرده یهكێك له چاالكترین ناوهندهكانی داراییی جیهان .سیمبۆله كۆنهكانی بهرههمهێنان و پیشهس������ازیی لهكاركهوتوو كه زۆرێك له خهڵك به هۆكاری بارودۆخ������ه خراپهك������هی واڵتیان دهزانی ،پش������تگوێ خران و لهجیاتی ئهو ههوڵی بونیاتنانی بریتانیایهكی نوێ بۆ كێبڕكێی ئهوانی دیكه دهستی پێكرد.
ئاداری 2013
45
شهڕ له دوڕگهكانی فاڵكلهند
بهشێكی بهرچاو له ئهندامانی حزبی كرێكاران له پهرلهمان سهبارهت به ئاسهوارهی سیاسهتهكانی خاتوو تاچێر نیگهران ب������وون و ،ل������ه ههندێ ل������ه ش������اره گهورهكان������ی بریتانیاش، ناڕهزایهتییهكان بهرامبهر بهو سیاس������هتانه گهیشتنه ڕادهی پش������ێوی و نائارام������ی .بهاڵم س������هرۆكوهزیر ئام������اده نهبوو پاشهكشێ بكات .له كۆنفرانسی سااڵنهی حزبی پارێزكاران له س������اڵی 1980دا گوتی" :بۆ ئهو كهسانهی كه چاوهڕانن تا ئ������هو ڕس������تهی كه به دڵ������ی ڕۆژنامهكانه ،وات������ه بادانهوه له سیاسهتدا س������هبارهت بهمن ببیسن ،تهنها یهك ڕسته دهڵێم: ئهگهر دهتانهوێت ،ئێوه دهتوانن بابدهنهوه ،بهاڵم ئهو خاتوونه ههرگیز وهرناچهرخێت". له كۆتایی س������اڵی 1981ڕێژهی خۆشهویستیی ئهو بۆ %25 كهمی كردبوو .ئهوه كهمترین ڕێژهی خۆشهویس������تیی ئهو بوو كه تا ئهوكات بۆ س������هرۆكوهزیرێك تۆمار كرابێ������ت .بهاڵم لهو ماوه كهمهدا توانی ڕێڕهوی ئابووریی واڵت سهراوژێر بكات و بگۆڕێت. له س������هرتای س������اڵی 1982دا ،ئابووری������ی بریتانیا بهرهو بوژانهوه ههنگاوی نا و هاوكات پێگه و خۆشهویستیی خاتوو تاچێری������ش لهنێ������و دهنگدهران������دا بهرهو باش������ی ڕۆیش������ت. خۆشهویس������تیی ئهو له مانگی ئاوریلی ساڵی 1982بههۆی كاردانهوه پێداگرییهكهی سهبارهت به داگیركردنی دوڕگهكانی فالكلهند لهالیهن ئارژانتینهوه گهیشته لووتكه. تاچێر به خێرایی هێزێكی چاالكی لهگهڵ هێزی كهشتیوانیی دهریای������ی ڕهوانهی ناوچهكه كرد و دوای پێكدادانێكی كورت و خۆبهدهس������تهوهدانی هێزهكان������ی ئارژانتین������ی ،ئ������هو دوڕگانه وهرگیران������هوه .س������هركهوتن له ش������هڕی فالكلهن������د و هاوكات س������هرههڵدانی دووبهرهكییهكی زۆر لهنێ������و حزبی ڕكابهر واته حزبی كریكاران كه ئهوكات به سهرۆكایهتیی مایكل فوت بوو، س������هركهوتنی دووبارهی حزب������ی پارێزكارانی به دهنگێكی زۆر زیاتر له ههڵبژاردنهكانی گشتیی ساڵی 1983مسۆگهر كرد.
خولی سێیهمی سهرۆكوهزیریی
پێكدادان������ی پڕ له توندوتیژی له نێ������وان پۆلیس و كرێكارانی مانگرتوو ڕووی دا ،بهاڵم له مانگی مارس ئهو مانگرتنه شكستی هێنا .ئهو ڕووداوانه ڕێڕهوی ههوڵهكانی پێشهس������ازیی ڕهژوی بهردینی له بریتانیا بهرهو پێش������هوه برد و ،زۆرێك له بنهماڵهی كرێكارانی ئهو پیشهس������ازییه ل������ه ڕووی ئابوورییهوه زهبرێكی ئهوتۆیان پێكهوت ،كه هیچ كاتێك نهیانتوانی ببوژێنهوه. له كات������ی ڕووبهڕووبوونهوهی لهگ������هڵ قهیرانی ئیرلهندای باكووردا ،تاچێر سیاسهتێكی توندوتیژی گرتهبهر و مانگرتنی خواردنی زیندانیانی س������هر به سوپای نهێنیی كۆماریخوازی
46ههڵبژاردن ژماره ()32
ئیرلهندای باكووری س������هركوت ك������رد .ڕهخنهگرانی خاتوو تاچێ������ر و بهتایبهت یهكگرتووخ������وازه میانڕۆكانی ئیرلهندای ش������مالی ،لهس������هر ئهو بڕوایهن كه ئهو ش������ێوازه بووه هۆی ئهوهی كه زۆرێك له گهنجانی كۆمهڵگهی كاتۆلیكی ئیرلهندای باكوو ،ڕوو له توندوتیژی بكهن. لهگ������هڵ ئهوهی كه مارگارێت تاچێر به بهش������داریپێكردنی نوێنهرانی دهوڵهتی كۆماری ئیرلهندا له ههوڵی ئهوهدابوو ،كه توندوتیژی و ئاڵۆزییهكانی نهتهوهیی له ئیرلهندای باكوور كهم بكات������هوه ،ب������هاڵم وتووێژهكانی ئاش������تی لهژێ������ر كاریگهریی پێداگریی یهكگرتووخوازانی توندڕۆ ،تووشی شكست هات. هاوكات حزبی كرێكاران كه لهو سااڵنهدا بهسهرۆكایهتیی نیل كینوك كاری دهكرد ،هێشتا نهیتوانیبوو خۆی له قهیران و دووبهرهكیی ناوخۆیی س������ااڵنی پیشتر ڕزگار بكات .بۆیه مارگارێت تاچێر به شێوازێكی بێوێنه له ههڵبژاردنی گشتیی س������اڵی 1987یش������دا س������هركهوتنی بهدهس������ت هێن������ا و بۆ سێیهمینجاریش بوو به سهرۆكوهزیرانی بریتانیا. یهكێك له ههنگاوهكانی ئهو ناس������اندنی باجێكی نوێ بوو. باجێك������ی جێگیر كه دوور بوو له داهات یان ڕێژهی مولك ،له دانیش������تووانی ههر خانووێك وهردهگیرا و بۆ خهرجییهكانی شارهوانیی خۆجێی و كاروباری شار بهكار دههات.
خیانهت به زهردهخهنهوه
ناس������اندنی ئهو باجه نوێیه كه له زمانی ئینگلیزی به (پل تكس) ناو دهبردرێت ،یهكێك له توندوتیژترین س������هرههڵدان و نائارامییهكانی سهر شهقامی له مێژووی هاوچهرخی بریتانیا ب������هدواوه بوو .ههن������دێ له نوێنهرانی حزب������ی پارێزكاران له پهرلهمان لهس������هر ئهو بڕوایهبوون ،كه ناس������اندنی ئهو باجه دهبێته هۆی ڕووخانی دهوڵهت ،بهاڵم بهباش������ی دهیانزانی تا ئهوكاتهی كه مارگارێت تاچێر سهرۆكی حزب و سهرۆكوهزیران بێت ،مومكین نییه ئهو سیاسهتهی بگۆڕێت. له ساڵی 1989سهرۆكایهتیی خاتوو تاچێر بهسهر حزبی پارێزكاران لهالیهن نوێنهرێك كه لهنێو حزبدا كهم ناس������راو ب������وو ،له پهرلهمان ڕهخنهی لێ گی������را .خاتوو تاچێر زۆر به ئاسانی لهو ڕكابهرییهدا س������هركهوت ،بهاڵم ئهو ڕهخنهیه له ڕاستیدا نیشانهیهك بوو له زۆربوونی نارهزایهتییهكی توند له سیاس������هتهكانی خاتوو تاچێر لهنێو سیاسهتمهدارانی حزبی پارێزكاران و نوێنهرانی ئهو حزبه له پهرلهماندا. له كۆتاییدا پرس������ی ئهورووپا و چۆنیهتی ههڵس������وكهوتی دهوڵهتی بریتانیا لهگهڵ بازاڕی هاوبهش������ی ئهورووپا بوو ،كه ڕووخانی مارگارێت تاچێری بهدواوه هات. مارگارێ������ت تاچێر دوای گهڕانهوهی ل������ه كۆبوونهوهیهكی
س������هركردهكانی واڵتانی ئهندامی بازاڕی هاوبهش له شاری ڕۆم������ا ك������ه دووبهرهكییهك������ی زۆر كهوت������ه نێوانی������ان ،ل������ه بهرههڵس������تییهكی توند لهگهڵ سهركردهكانی واڵتانی دیكهی ئهورووپ������ای ڕۆژئ������اوا ،ئاماده نهبوو ڕهزامهن������دی به پێدانی ب������واری زیاتر ب������ه كۆمهڵگهی بڕیاردهری ب������ازاڕی هاوبهش دهربب������ڕێ .ئهو ههڵوێس������توهرگرتنه تووڕهب������وون و بێزاریی زۆربهی سیاسهتمهدارانی حزبی پارێزكارانی ورووژاند. خاتوو تاچێر گوتی" :موسیۆ دلورس ،سهرۆكی كۆمیسیۆن له كۆنفرانسێكی ڕاگهیاندنی خۆیدا گوتی :دهیهوێ پهرلهمانی ئهورووپ������ا دامهزراوهیهكی دیموكراتیكی كۆمهڵگهی ئهورووپا بێت .ئهو دهیهوێ كه كۆمس������یۆنی دهس������هاڵتی جێبهجێكار و ئهنجومهنی وهزیرانیش هاوش������ێوهی ئهنجومهنی سنا بێت. وهاڵمی من ئهوهیه :نا ،نا ،نا". جێف������ری ه������او یهكێ له سیاس������هتمهدارانی س������هرهكیی حزبی پارێزكاران لهالیهن مارگارێت تاچێرهوه له پۆستی وهزارهتی دهرهوه دورخرایهوه .ئهو كه بهو هۆیهوه ڕقی له سهرۆكوهزیری ههڵگرتبوو، سوودی لهو ههله وهرگرت و هاوكات له لهگهڵ دهستلهكاركێشانهوهی له كابینه له وتارێكی زۆر توندوتیژدا دژی خاتوو تاچێر ،داوای كرد كه سهرۆكایهتی ئهو بخرێته ژێر پرسیارهوه. ڕۆژی دواتر مایكل هس������لتاین كهسایهتیێكی گرنگی حزبی پارێزكاران ،خۆی بۆ سهرۆكایهتی حزب كاندید كرد .تاچێر به بهدهستهێنانی دوو دهنگ كهمتر له ڕێژهی پێویست ،ناچار بوو ل������ه خولی دووهمدا لهگهڵ ڕكابهرهكانی بكهوێته كێبڕكێ ،بهاڵم ڕایگهیاند كه به ههموو هێزییهوه دڕێژه بهو كێبڕكێیه دهدات. بهاڵم لهس������هر پێش������نیاری ههندێ له هاوكاره نزیكهكانی كه پێیان گوتبوو ئهگهر له خولی دووهمدا بهشداری بكات دهدۆڕێنێ، مارگرێ������ت تاچێ������ر ل������ه یهكهمی������ن كۆبوون������هوهی كابین������ه دهستلهكاركێش������انهوهی خۆی ڕاگهیاند .دواتر س������هبارهت بهو ڕووداوه گوتی" :دروست وهكو خیانهت به زهردهخهنهوه بوو".
میرات
مارگارێت تاچێر له س������اڵی 1995به وهرگرتنی مهدالیای ش������انازیی گارتر بۆ پلهی بارونس كه پێگهی خانهدانی ههیه ب������هرز بۆوه و ،ب������هو پێیهش ب������وو به ئهندامی ههمیش������هیی ئهنجومهنی لۆردانی بریتانیا. دوای دهستلهكاركێش������انهوهی ل������ه ئهنجومهنی گش������تی، ب������هردهوام ب������وو له كاری سیاس������ی ،دوو ب������هرگ له كتێبی بیرهوهرییهكان������ی خ������ۆی نووس������ییهوه ،دژی ڕێككهوتن������ی ماستریخت زۆر به توندی كاری دهكرد و سیاسهتی پاكتاوی ڕهگهزیی سربستانی ئیدانه كرد. له ساڵی 2001دوابهدوای تێكچوونی باری تهندروستی،
مارگارێت تاچێر ناچار بوو چاالكییهكانی خۆی كهم بكاتهوه. دوای ئهوهی چهند جارێك به سووكی تووشی لێدانی جهڵتهی دڵ بوو ،دكتۆرهكانی ناوبراویان له وتارخوێندنهوه مهنع كرد و پێدهچوو كه بهبهراورد لهگهڵ جاران زۆر الواز و دڵناسك بووه .له س������اڵی 2008كچهكهی ڕایگهیان������د كه مارگارێت تاچێر له س������اڵی 2002وهوه بهدهس������ت نهخۆشیی خهڵهفان ئازاری چهشتووه. له دیدی نهیارانهوه خاتوو تاچێر سیاس������هتمهدارێك بوو كه ب������ازاڕی ئ������ازادی بااڵتر له ه������هر گۆڕهپانێك������ی دیكهی ژیانی كۆمهاڵیهت������ی دهزان������ی و زۆر ب������ه ئاس������انی ئام������اده بوو ،كه حهشامهتێكی بهرباڵو له خهڵكی واڵت له شێوهی بێكاری و یان نائارامییهكانی كۆمهاڵیهتی ببنه قوربانیی سیاسهتهكانی ئهو. الیهنگرانی لهبهر بچووکكردنی پهیكهر و سنوورداركردنی دهسهاڵته بهرباڵوهكانی دهوڵهت ،كهمكردنهوهی كاریگهری و دهسهاڵتی یهكێتییهكانی كرێكاران و زیندووكردنهوهی پێگهی بریتانیا له جیهاندا ،ڕێزیان له مارگارێت تاچێر دهنا. بهاڵم له ههمووی گرنگتر ،مارگرێت تاچێر سیاسهتمهدارێك به بیروباوهڕێكی پتهو بوو كه چ خراپ و چ باش دهس������تی له بیروباوهڕی خ������ۆی ههڵنهدهگرت .ئهو تایبهتمهندییهی ئهو كه نابێت بیروباوهڕی دروس������ت و قووڵ به قوربانیی ڕێكهوتن و بهرژهوهن������دی بكهی������ت ،له گرنگتری������ن خاڵی ب������ه هێز و له ههمانكاتیشدا گهورهترین خاڵی الوازی ئهو بوو. خاتوو تاچێر له یهکێک له چاوپێکهوتنهکانی له ساڵی ١٩٨٧دا گوتی":به ڕای من ،بۆ ماوهیهكی دوورودرێژ زۆربهی خهڵك بهپێی دابێکی ههمیش������هیییان وا بیر دهكهنهوه ،گوایا دهوڵهت بهرپرسه له چارهس������هكردنی ههموو گرفتهكانیان .ئهگهر كهس������ێك گرفتی ماڵیی ههیه ،وا بیر دهكاتهوه كه دهبێ پێشینهیهكی بێبهرامبهر له دهوڵهت وهربگرێت .ئهگهر كهس������ێك گرفتی نیشتهجێی ههیه ،وا بی������ر دهكاتهوه ك������ه دهبێ دهوڵ������هت خانووی پێ ب������دات .ئهوان گرفتهكانیان دهخهنه سهر ش������انی گۆمهڵگه و ئهو كۆمهڵگهیهش بهڕاس������تی كێیه؟ شتێكی ئهوها لهژێر ناوی كۆمهڵگه بوونی نییه. ئهوهی كه ههیه تاك تاكی خهڵك ،ژن یان پیاو و بنهماڵهكانن .هیچ حكوومهتێ������ك ناتوانێت هی������چ كارێك بكات ،مهگ������هر له ڕێی ئهو خهڵكهوه نهبێت .خهڵكیش بۆ چارهس������هركردنی گرفتهكانیان به پلهی یهكهم دهبێ پشت به خۆیان و خهڵكی تر ببهستن. ئهوه ئهركی ئێمهیه كه كاروباری خۆمان چارهسهر بكهین و ه������اوكاری خهڵك������ی دیكهش بكهی������ن .ژیان پیش������هیهكی دووالیهنهیه ،بهاڵم بهداخ������هوه خهڵك زۆر به توندی به مافی خۆیان������هوه ڕاهاتوون ،بهب������ێ ئهوهی بیر ل������ه پابهندبوون به ئهركهكانی خۆیان بكهنهوه. سهرچاوهBBC :
ئاداری 2013
47
شادترين و غةمطينرتين والتاني جيهان 7
* ئامادهکردنی :د.هـ
ئهنس���تیتووتی لێگات���ووم ( )Legatum- LIبنک��� ه ل ه لهن���دهن ،دامهزراوهیهکی ناحزبی و سهربهخۆی ه و ل ه بواری بهرنامه ،هزر و پێشکهوتنی ئابووری ،سیاسی و کۆمهاڵیهتی ل ه سهرتاس���هری جیهان���دا کاری توێژینهو ه دهکات .ئهم دامهزراوهی ه بۆ ههڵسهنگاندنی باری ئابووری و پێشکهوتنی کۆمهڵگهکان خاوهنی چهندین پێوهر ه و ماو ه بهماو ه ڕاپۆرت ل ه س���هر باری پێشکهوتن ،خۆش���گوزهرانی یان باری نالهباری واڵتان توێژینهوهکانی باڵو دهکاتهوه .ئهم ڕاپۆرت ه بهشێک ه ل ه توێژینهوهکان ،ک ه ل ه کۆتایی ساڵی ٢٠١٢دا باڵو کراوهتهوه. شادترین واڵت:
نۆروێ���ژ :بهندهری (بێرگێن) ل������هم واڵتهدا ،زۆر جوان و ئارامبهخشه .ئهم واڵته سكهندیناڤییه ،پلهی یهكهمی له نێوان ش������ادترین واڵتانی جیهان ،ههروهها پلهی یهكهمی پایتهختی كۆمهاڵیهتی و دووهمی له ئابووریدا بهدهست هێناوه. دانمارك :بۆ چوارهمین س������اڵ ب������ه دوای یهكدا ،پلهی دووهمی شادترین واڵتی جیهانی بهدهس������ت هێناوه .له ڕووی ڕهخساندنی ههڵی كاری پلهی یهكهمه و دووهمین پایتهختی كۆمهاڵیهتیی جیهانه. س���وید :له پلهی حهوتهم له ساڵی 2009دا ،بهرهو پلهی سێیهم له ساڵی ڕابردوودا ههڵكشاو .ههروهها پلهی دووهمی له داهێنانی كاری و دهرفهتی كاریدا ههیه. ئوسترالیا :ئهمساڵ وهك چوارهمین واڵتی شادی جیهان و دووهمین واڵت له ڕووی فێركردن و س������ێیهمین واڵتیش بۆ ئازادیی تاكهكهسییهكان ناوی دهركردووه. نیوزیلهندا :پێنجهمین واڵتی شادی جیهانه و پلهی یهكهمی له بواری فێركردن و دووهمی بۆ ئازادییه تاكهكهس������ییهكان و جۆری حكوومی ههیه.
48ههڵبژاردن ژماره ()32
كهنهدا :له ڕووی ش������ادییهوه ،پلهی شهشهمه و له ڕووی ئازادیی تاكهكهسیشهوه پلهی یهكهمه له جیهاندا. فینلهن���دا :ئهم واڵته حهوتهمین واڵتی ش������ادی جیهانه و س������ێیهمین واڵته له بواری ڕهخس������اندنی ههلی کار دهرفهتی كاری و ئاسوودهیییهوه. هوڵهندا :حهوتهمین واڵتی شادی جیهانه ،پلهی شهشهمی پایتهختی كۆمهاڵیهتی و تهندروستیی ههیه. سویسرا :نۆیهمین واڵتی شادی جیهانه و یهكهمین واڵته ل������ه ڕووی ئاب������ووری و حكوومهتیی������هوه .ههروهها له ڕووی فێركردنیش له پلهی 32دایه. ئیرلهندا :دهیهمین واڵتی شادی جیهانه و پلهی چوارهمی له ئازادیی تاكهكهسیدا ههیه. لۆكزامب���ۆرگ :ئهم واڵت������ه بۆ یهكهمین جار له س������اڵی 2012دا ،له لیستی واڵتانی ش������اد و سهركهوتووی جیهاندا دان������راوه .ههروهها له پلهی 11و س������هرتر ل������ه ئهمریکایه. وه و له یهكهمین واڵته له ڕووی س������هالمهتی و تهندروس������تییه ڕووی فێركردنیشهوه پلهی 42ی بهدهست هێناوه.
ئهمری���كا :دوای ده ساڵ له پلهی دهیهمدا ،بهرهو ئاستی دوازدهههم������ی ڕیزبهندییهکه دابهزیوه .ئهم واڵته پلهی 14بۆ ئازادی������ی تاكهكهس������ی و پل������هی دووهمی بۆ س������هالمهتی و تهندروستی له جیهاندا ههیه. بریتانیا :شهشهمین واڵته بۆ ههڵی كار و حهوتهمینیشه بۆ جۆری حكوومهتهكهی. ئهڵمانیا :به شێوهیهكی گشتی له پلهی 14دایه و پێنجهمینه بۆ سهالمهتی و تهندروستی و شهشهمینه بۆ ئابووری. ئیس���لهندا :گهرچی ئهم واڵته له ڕووی ئابوورییهوه له پلهی 61دای������ه ،ب������هاڵم یهكهمین واڵتی جیهانه له ڕووی ئاس������ایش و متمانهوه. نهمس���ا :واڵتی ئاڵپ وهک������وو ش������ادترین واڵت له پلهی 16ههمیندای������ه و ل������ه بواری تهندروستیش������هوه له جیهان له ئاستی 10یهمدایه. بهلژی���كا :دوایین واڵتی ئهورووپایییه كه له لیس������تی 20 واڵتی بهرچاوی جیهانه. هۆنگ كۆنگ :ئهم واڵته بهرزترین پلهی له نێوان واڵتانی ئاس������یاییدا بهدهست هێناوه .هۆنگ کۆنگ به بهشێک له چین دهژمێردرێت .س������اڵی ڕابردوو له ڕووی ئهمنییهتهوه له پلهی 18دا بوو ،بهاڵم ئهمساڵ بۆ پلهی پێنجهم ههڵکشا. س���هنگاپوور :س������ێیهمین واڵتان������ی جیهانه ل������ه ڕووی ئابوورییهوه. تایوان :دوایین واڵتانی شادی جیهانه و له پلهی 20دایه.
غهمگینترین واڵت:
كۆم���اری ئهفریقای ناوهندی :ل������ه پلهی كۆتایی ،واته پلهی 142ی پێوهرهكانی دامهزراوهی لگاتوم دایه .ههروهها نزمترین ئاس������تی پهروهردهی له جیهاندا ههیه .س������هرهڕای ههبوونی سهرچاوه سروشتییهكان ،ههژارترین و غهمبارترین واڵتانی جیهانه. كۆم���اری كۆنگو :له پل������هی 141دایه و دووهمین واڵتی ههژار و خهفهتباره. ئهفغانستان :چهندین ساڵه كه خهڵكی ئهم واڵته به هۆی جهنگهوه له ههژاری و نههامهتیدا دهژین. كۆماری چاد :ئهم واڵته دهكهوێته ئافریقای ناوهندی و له پلهی 139ی پێوهرهكانی دامهزراوهی لێگاتۆمدایه. هایت����ی :پل������هی 138و پێنجهمین واڵتی ه������هژار و غهمباری جیهانه .بوومهلهرزهی ساڵی 2010بووه هۆی مردنی ٣١٦ههزار كهس و هێشاش ههر به ههزاران كهس له ژێر خێوهتدا دهژین. برۆندی :دراوسێی ڕواندایه ،تا ئیستا به هۆی توندوتیژییه گرووپییهكان له نێوان دوو قهومی (هۆتۆ و توتسی)دا دهناڵێنیت.
تۆگۆ :پلهی گشتی ئهم واڵته 136ه و ،دهكهوێته ناو دڵی بازرگانی������ی كۆێلهیی ئهفریق������ای ڕۆژاوادا .ئهم واڵته تا پێش ش������هڕی یهكهمی جیهانی کۆڵۆنی ئهڵمانیا بوو ،لهم واڵتهدا به هیچ ش������ێوهیهک یاس������اكانی ماف������ی م������رۆڤ ناپارێزرێن و ئهمنییهتیش نییه. زیمباب���وێ :له ڕووی ئاب������ووری و حكوومهتهوه،دوایین پلهی واڵتانی جیهانه. ئهسیوپیا :به ههبوونی 84ملیون دانیشتوو ،ئهم واڵته له ڕووی زۆریی ژمارهی دانیشتووانهوه ،دوای نیجیریا دووهمین واڵتی ئهفریقایه. پاكس���تان :ئهم واڵت������ه خاوهنی چهك������ی ئهتۆمییه و زۆر سهرکێش و الساره. ئیراق :هێش������تاش ههرترس و شهڕ بهسهر ئهم واڵتهدا زاڵه .شهڕ بۆته هۆی دواكهوتوویی ،ههژاری و دلهڕاوكێ. لیبێریا :ئهم واڵته 68مین پایتهختی كۆمهاڵیهتیی جیهانه، بهاڵم له ڕووی شادییهوه له پلهی 130دایه. ئهنگۆال :پێش 37س������اڵ ئهم واڵته سهربهخۆی بهدهست هێناوه ،ههروهها س������هركۆماری ئ������هم واڵته بهڵێنی دابوو ،كه واڵتهكهی دوای شهڕی ناوخۆ ئاوهدان بكاتهوه. سیێرالیۆن :ئهم واڵته دهكهوێته رۆژاوای ئهفریقا ،له نێوان ش������ادترین واڵتانی جیهان له پلهی 128دایه ،واته پانزدهههمین واڵتی خهفهتباری جیهانه .ههروهها سهرچاوهی سروشتی وهك ئهڵماس ،تیتانیۆم و هیدرۆكسیدی ئهلهمینیۆمی ههیه. گینه :له ئهفریقای ڕۆژاوایه و پلهی 127ی ههیه ،بهاڵم به ش������ێوهیهكی باش و له ڕووی ئازادیی تاكهكهسییهوه 44مین واڵتی جیهانه. س���احیلی عاج :شهڕی ههڵبژاردنی ساڵی 2011بوو به هۆی ش������هڕی ناوخ������ۆی ئهم واڵته .ئهم پرس������ه بوو به هۆی تێكدانی واڵتهكه ،ههروهها پلهی 126ی له خشتهی شادترین واڵتانی جیهاندا ههیه. س���وودان :ب������ه هۆی ش������هڕه ناوخۆیییهكان ب������ۆ به دوو بهش������هوه ،س������وودانی باكوور و باش������وور .ئ������هم واڵته تازه بنیادنراوان������ه ،به هۆی نهوتهوه ههر له ش������هڕدان .له پلهی 125ی واڵتی شادی جیهان و 138مین له ڕووی ئهمنییهتهوه. مۆزامبیک :کۆڵۆنی پێش������ووی پۆرت������وگال بوو ،له پلهی 124ی واڵتانی شادی جیهانه. نیجێری���ا :دوایین واڵتی خهفهتب������اری جیهانه .به دهیان س������اڵه كه سامانهكانی وهك نهوت و غاز به خۆرایی دهچێت. لهم واڵتهدا شهڕ و توندوتیژیی گرووپهكان لهو پهڕی دایه. http://www.legatum.com/foundation http://www.forbes.com
ئاداری 2013
49
ئهركی هاوواڵتیان * و :هێالن محیهددین حكوومهتی دیموكرات به پێچهوانه ی سیس������تهم ی دیكتاتۆری ،ب������ۆ خزمهت به خهڵك پێك هاتووه ،بهاڵم خهڵكیش دهبێت پابهن������د بن ب������ه یاس������ا و ڕێس������اكانی دیموكراس������ی .حكوومهته دیموكراتهکان ئازادییهك������ی زۆر وهك������و ئازادی������ی بهرههڵستکاریی حكوومهت و ڕهخنهگرتن له حكوومهت بۆ هاوواڵتیان دابین دهكهن. هاوواڵتیانی حكوومهتی دیموكرات دهبێت خاوهنی ههستی بهشداریكردن و كولتوور و تهنانهت خۆڕاگرییش بن. هاوواڵتیان دهزانن كه له حكوومهتی دیموكرات������دا تهنیا نابن������ه خاوهن ماف، بهڵكو هاوكات ژمارهیهك ئهركیش������یان دهكهوێته ئهس������تۆ .ئ������هوان دهزانن كه ی ی پێویستی به تهرخانكردن دیموكراس ی ق������ورس ههیه .حكوومهتی كات و كار ی به ی هاوواڵتیانهوه ،پێویست ی دڵ له ناخ ی و پاڵپشتیی بهردهوام له الیهن وردبین هاوواڵتیانهوه ههیه. ل������ه ههندی������ك ل������ه حكوومهت������ه بهش������داریكردنی دیموكراتهکان������دا، مهدهنییانهی خهڵ������ك به واتای خزمهتی ی ئهوانه له لیژنه دادوهرییهکا ن یا خزمهت ی ی نیش������تمانی نیزامی یا خزمهتگوزاری ی نانیزامیی زۆرهملییهوه .پێویس������تهكان ت������ر ،پهیوهس������ت دهبێت به س������هرجهم حكوومهت������ه دیموكرات������هکان و تهنها له ی هاوواڵتیاندایه. ئهستۆ گرنگترینی������ان ،ڕێزگرتنه له یاس������ا. ی ی دهوڵهت به ش������ێوهیهك ی باج������ دان������ ی دروس������ت ،قبووڵکردن������ی بااڵدهس������تی ی ههڵبژێردراو و ڕێزگرتن له حكوومهت������
50ههڵبژاردن ژماره ()32
ی جیاواز، ی خاوهن بیروڕا مافی كهسان ی هاوواڵتیان. ی ترن له ئهرك نموونه هاوواڵتیانی حكوومهتێكی دیموكرات دهزانن كه به مهبهستی سوودمهندبوون له پاڵپش������تیی حكوومهت له مافهكانیان، دهبێت ه������اوكات ئهركهكانی كۆمهڵگه له ی خۆیان بگرن. ئهستۆ ل������ه كۆمهڵگه ئازادهکان������دا دهگوترێت: حكوومهتێك������ی دهس������هاڵتدار ب������ه س������هر هاوواڵتیان ،گونجاو و هاوكێش������ه لهگهڵ لێهاتووی������ ی هاوواڵتی������ان .به مهبهس������ت ی س������هركهوتن ی دیموكراس������ی ،پێویسته كه هاوواڵتیان چاالك بن ،نهك ناچاالك ،چونكه سهركهوتن یان سهرنهكهوتنی حكوومهت له ئهستۆی ئهواندایه و نه هیچ كهسێك ی تر .له بهرامب������هر ئهوهش������دا ،پلهداران ی حكوومی دهزانن كه دهبێت ههڵس������وكهوت لهگهڵ س������هرجهم هاوواڵتیان ،هاوشێوه و یهكج������ۆر بێ������ت و بهرتیلوهرگرت������ن هیچ جێگایهكی له حكوومهتی دیموكراتدا نییه. له سیستهمێكی دیموكراتدا كهسانی ناڕازی له ڕێبهرانی كۆمهڵگه دهتوانن به شێوهیهكی ئازاد و له كهشێكی ئارامدا، ب������ارودۆخ و ههڵومهرج������ی گۆڕان������كاری ئام������اده بكهن ،یان له كات������ی ههڵبژاردن دهن������گ ب������ه كهس������انێك ب������دهن ،جگه له دهسهاڵتدارانی ئهو كات. ب������ۆ تهندروس������تیی حكوومهت������ه ی دیموكرات������هکان ،دهنگدانی ماوه به ماوه خهڵ������ك پهس������ند نیی������ه .کات و پان������دی، ی ی زۆری لهو هاوواڵتیانه وهخۆگریی زۆربه ی پاڵپشتیی دهوڵهتن له ماف كه خوازیار و ئازادییهكانیان ،پێویسته.
ی دیموكرات������دا، ل������ه حكوومهتێك������ سیاسییه ی له پارته هاوواڵتیان بهشدار جۆراوجۆرهکان������دا دهك������هن و ب������ۆ ی نوێنهره ههڵبژاردوهكانیان، سهركهوتن ڕكابهری دهكهن .ئهوان ئهم ڕاس������تییه قهبووڵ دهكهن ،كه دهسهاڵت بهردهوام له دهست پارتهكهیاندا نابێت. ئ������هوان ئازادن كه ببن ب������ه پاڵێوراو له ههلبژاردنهكاندا ،یان تهنانهت بۆ ماوهیهك له شوێنی دهسهاڵتدارانی ههڵبژێردراو له الیهن هاوواڵتیانهوه خزمهت بكهن. ی ئ������هو هاوواڵتیان������ه بۆ باس������كردن یو كێشه ناوخۆیی ،دهوڵهت بابهتهكان و ی ئازاد نهتهوهیییهکان ،س������وود له میدیا وهردهگرن. ی ل������ه ئ������هو هاوواڵتیان������ه بهش������دار یو گرووپه كۆمهاڵیهت ی كار، یهكێتییهكان نه بازرگانییهکاندا دهكهن. ئهنجومه ئهوان دهب������ن به ئهندام������ی پێكهاته خۆبهخش������هکان و ل������هو بواران������هی كه پهیوهندییا ن بهحهز و ویس������تی ئهوانهوه ههی������ه ،چ������االک دهب������ن .لهوانهیه ئهم ی ڕێكخراوانه له بواره ئایینی ،كولتوور ی ئاكادیم������ی، نهتهوهی������ی ،توێژین������هوه ی وهرزش ،هون������هر ،ئهدهب ،چاكس������ازی ی ی خۆجێی������ی ،ئاڵوگ������ۆڕ بارودۆخ������ ی نێودهوڵهتی������ی قوتابیان یا له بوارهكان تردا چاالک بن. تهواوی ئهو گرووپانه بهبێ ئهوهی که مهودای������ان ل������ه حکوومهت������دا گرینگیی ههبێ������ت ،ل������ه توانایی و تهندروس������تیی دیموکراسیدا بهشدارن. iipdigital.usembassy.gov
ئاداری 2013
51
52ههڵبژاردن ژماره ()32