Govar h 32

Page 1

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪1‬‬


‫‪2‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)32‬‬


‫زیاتر ل ‌ه سه‌ده‌یه‌ک‬ ‫ڕۆژنامه‌گه‌ریی کوردی‬

‫‌سپێك‬ ‫ده‬

‫(‪)٢٢‬ی مانگ������ی چ������وار‪ ،‬ڕۆژنامه‌گه‌ریی کوردی پێ ده‌نێته‌ ته‌مه‌نی ‪ ١١٥‬س������اڵییه‌وه‌‪ .‬ل‌ه‬ ‫‪ ١٨٩٨‬ل������ه‌ قاهیره‌‪ ،‬ل������‌ه الیه‌ن (میقداد مه‌دحه‌ت به‌گی به‌درخ������ان)ه‌و‌ه یه‌که‌مین ڕۆژنامه‌ی‬ ‫کوردی ب‌ه ناوی (کوردس������تان) س������ه‌ر به‌رز ده‌کاته‌وه‌‪ .‬ئه‌و که‌ره‌س������ه‌ی‌ه ک‌ه هه‌ڵگری ناوی‬ ‫(کوردستان) بوو‪ ،‬ده‌رخه‌ری ویست‪ ،‬پێناسه‌ی نه‌ته‌و‌ه و خاکێک بوو و‪ ،‬هاوکاتیش ڕێڕه‌وی‬ ‫چه‌شنه‌ خه‌باتێکی دۆزییه‌وه‌‪ ،‬که‌ ل‌ه مێژووی ئه‌و سه‌رده‌می کوردستاندا بێهاوتا بوو‪.‬‬ ‫ل‌ه جیهانی ڕۆژنامه‌گه‌ریی ئه‌مڕۆکه‌دا ک‌ه به‌دوای ته‌قینه‌وه‌ی ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گشتییه‌و‌ه‬ ‫هاتۆت‌ه کایه‌وه‌‪ ،‬چه‌ندایه‌تی و چۆنایه‌تی یه‌کێک‌ه ل‌ه تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی ئه‌م سه‌رده‌مه‌‪ .‬پۆلێنی‬ ‫که‌ره‌سه‌کانی ڕاگه‌یاندن به‌سه‌ر لقه‌ جۆراوجۆره‌کانی کۆمه‌ڵگه‌ و په‌یوه‌ندیی ڕاسته‌وخۆیان‬ ‫له‌گ������ه‌ڵ هاوواڵتیان‪ ،‬ئه‌م وانه‌یه‌مان پ������ێ ده‌دات‪ ،‬که‌ ل‌ه جیهانی دیجیتاڵی و به‌جیهانیبوونی‬ ‫ڕاگه‌یاندن و که‌ره‌س������ه‌کانیدا‪ ،‬هاوواڵتیان ناتوان������ن به‌بێ ئه‌م ئامرازانه‌ ژیان ده‌رباز بکه‌ن‪.‬‬ ‫ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گشتی‪ ،‬به‌شێکه‌ ل‌ه ژیانی هاوواڵتیان‪.‬‬ ‫پۆلێنبوونی که‌ره‌س������ه‌کانیش به‌ش������ێکی بنه‌ڕه‌تیی ئه‌م ڕه‌وته‌یه‌‪ ،‬ک‌ه پێویس������ت‌ه واڵمده‌ری‬ ‫ویس������ت و داخوازییی هاوواڵتیان بن‪ .‬مه‌رجی س������ه‌ره‌کیش بۆ سه‌رکه‌وتن و دروستکردنی‬ ‫که‌ش������وهه‌وایه‌کی ته‌ندروس������ت به‌ڕێگه‌ی ئ������ه‌م ئامرازان������ه‌و‌ه ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ده‌بێ و پێویس������ت‌ه‬ ‫ڕاگه‌یاندنه‌کان له‌س������ه‌ر بنه‌مای متمانه‌‪ ،‬به‌رپرسیاره‌تی و ئه‌خالق ئه‌م ڕه‌وت‌ه به‌هێز بکه‌ن‪.‬‬ ‫ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گشتی‪ ،‬هێز و ده‌سه‌اڵتی هه‌یه‌‪.‬‬

‫سه‌رنووسه‌ر‬

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪3‬‬


‫په‌یامی سه‌رۆکی هه‌رێمی کوردستان ب ‌ه‬

‫بۆنه‌ی ‪ ١١٥‬ساڵه‌ی ڕۆژنامه‌گه‌ریی کوردییه‌وه‌‬ ‫به‌ناوی خودای مه‌زن و دلۆڤان‬ ‫به‌ بۆنه‌ی یادی سه‌دوپانزه‌ ساڵه‌ی ده‌رچوونی یه‌كه‌م ڕۆژنامه‌ی كوردی و ڕۆژی ڕۆژنامه‌گه‌ریی‬ ‫كوردییه‌وه‌ گه‌رمترین پیرۆزبایی ئاراسته‌ی خوشك و برا ڕۆژنامه‌نووس و میدیاكارانی كوردستان‬ ‫ده‌كه‌م و هیوای س������ه‌ركه‌وتنیان بۆ ده‌خوازم له‌ ئه‌رك و كاره‌كانیاندا‪ .‬له‌ ش������وێن خۆیه‌تی له‌و‬ ‫ڕۆژه‌دا ی������ادی میقداد مه‌دحه‌ت به‌گ������ی به‌درخان بكه‌ینه‌وه‌ كه‌ به‌ ده‌ركردنی یه‌كه‌مین ڕۆژنامه‌ی‬ ‫كوردی له‌ قاهیره‌ ده‌روازه‌یه‌كی نوێی به‌ڕووی گه‌شه‌سه‌ندنی فه‌رهه‌نگی گه‌لی كورد كرده‌وه‌‪.‬‬ ‫جگ������ه‌ له‌و ڕۆڵه‌ به‌هاداره‌ی میدیا و ڕۆژنامه‌گه‌ری له‌ پێش������ڤه‌بردنی كولتوور و هۆش������یاری‬ ‫سیاس������ی و كۆمه‌اڵیه‌تیدا هه‌یه‌تی هۆكارێكیشه‌ بۆ ئه‌وه‌ی بتوانین كێشه‌كانی خۆمان به‌ جیهانی‬ ‫ده‌ره‌وه‌ بگه‌یێنین و ده‌كرێ ببێته‌ ئامرازی ڕزگاركردنی گه‌له‌كه‌مان له‌ژێرده‌ستی و داگیركاریدا‪.‬‬ ‫خوشك و برا به‌ڕێزه‌كانم جێگه‌ی ش������انازییه‌ بزووتنه‌وه‌ی ڕزگاریخوازی كوردستان ده‌ستی‬ ‫هه‌بووه‌ له‌ ڕه‌خساندنی ئازادی ڕاده‌ربڕین و كاركردن به‌ پڕه‌نسیپه‌كانی ڕۆژنامه‌گه‌ریی ئازاد له‌‬ ‫هه‌رێمی كوردستاندا و ئه‌و دۆخه‌ به‌ قوربانیدان و خه‌باتێكی نه‌پساوه‌ هاتووه‌ته‌ ئارا و پێویسته‌‬ ‫هه‌موو الیه‌كمان بیپارێزین و گه‌ش������ه‌ی پێ بده‌ین‪ .‬ئه‌ركی هه‌موویشمانه‌ میدیا و ڕۆژنامه‌گه‌ری‬ ‫وه‌ك گلێنه‌ی چاومان بپارێزین چونكه‌ هێمایه‌كی گرنگه‌ بۆ شارستانیه‌ت و پێشكه‌وتنی گه‌له‌كه‌مان‪.‬‬ ‫ب������ۆ ئه‌وه‌ی ڕۆژنامه‌گه‌ریمان بخرێت������ه‌ خزمه‌ت پڕۆژه‌ی نه‌ته‌وه‌ و مه‌ده‌نی������ه‌ت به‌ر له‌ هه‌موو‬ ‫كه‌س������ێك پێویسته‌ الیه‌نه‌ سیاسییه‌كان ده‌ستبه‌رداری ئه‌وه‌ بن میدیا و ڕۆژنامه‌گه‌ری بخه‌نه‌ ژێر‬ ‫ڕكێف������ی خۆیان‪ .‬با میدیا و ڕۆژنامه‌گه‌ری دوور له‌ هه‌موو جۆره‌ گوش������ارێك خۆی ڕێگه‌ی خۆی‬ ‫بدۆزێته‌وه‌ و كار به‌ به‌ها و پێوه‌ره‌كانی بكات‪.‬‬ ‫هه‌ر به‌م بۆنه‌یشه‌وه‌ داوا له‌ الیه‌نه‌ په‌یوه‌ندیداره‌كان و سه‌ندیكای ڕۆژنامه‌نووسان ده‌كه‌م كار‬ ‫بۆ داكۆكیكردن له‌ مافی ڕۆژنامه‌نووس������ان و خزمه‌تكردنی ئه‌و توێ������ژه‌ زیندووه‌ی كۆمه‌ڵگه‌كان‬ ‫بكه‌ن‪.‬‬ ‫ مسعود بارزانی‬ ‫ سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان‬

‫‪4‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)32‬‬


‫قه‌ره‌نی قادری‬ ‫ل������‌ه جیهانی ئه‌مڕۆدا‪ ،‬هه‌ڵبژاردن ل‌ه هه‌ردوو سیس������ته‌می‬ ‫دیکتاتۆری و دیموکراتی������دا به‌ڕێوه‌ده‌چێت‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و‌ه خاڵی‬ ‫هاوبه‌ش������ی ئ������ه‌وان نیی������ه‌‪ .‬پێناس������‌ه و تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌‪ ،‬ک‌ه دیواری چین ل‌ه نێوان ئه‌م دوو سیس������ته‌مدا‬ ‫هه‌ڵده‌چنێت‪.‬‬

‫دیموکراس������ی به‌بێ هه‌ڵب������ژاردن هیچ مانای������ه‌ک نادات‪.‬‬ ‫هۆکاره‌که‌یش������ی بۆ ئ������ه‌و‌ه ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪ ،‬ک������ه‌ حکوومه‌تێکی‬ ‫دیموکراتی������ک ده‌بێ بنه‌ماکه‌ی له‌ س������ه‌ر ویس������ت و ده‌نگی‬ ‫هاوواڵتیان������ه‌وه‌ بنی������ات بنرێ������ت‪ .‬هه‌روه‌ها هه‌ر ب������‌ه ڕێگه‌ی‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌وه‌ی‌ه که‌ ده‌سه‌اڵت له‌ که‌شوهه‌وایه‌کی ئاشتییان‌ه و‬ ‫هێمنانه‌دا ده‌ستاوده‌س������ت ده‌کرێت‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌‪ ،‬هه‌ڵبژاردن‬ ‫به‌ش������ێک‌ه ل‌ه دیموکراس������ی و لێی جیا ناکرێت������ه‌وه‌‪ .‬هه‌ر له‌م‬ ‫ڕوانگه‌یه‌وه‌‪ ،‬هه‌ڵبژاردن تاکتیک نییه‌‪ ،‬چونکه‌ ل‌ه سیسته‌مێکی‬ ‫دیموکراتیک������دا هاوواڵتیان ب‌ه ڕێگ������ه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌و‌ه پرس و‬ ‫کێشه‌کان یه‌کال ده‌که‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌زموونی زیاتر ل‌ه ‪ ٢٥٠٠‬س������اڵه‌ی دیموکراسی و ڕه‌وت‌ه‬ ‫ئاڵۆز و گه‌شه‌سه‌ندووی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬ئه‌وه‌مان پێ ده‌ڵێت‪ ،‬ئه‌م‬ ‫دوو چه‌مک‌ه (دیموکراس������ی و هه‌ڵب������ژاردن) پێکه‌و‌ه جێبه‌جێ‬ ‫ده‌کرێن و گه‌ش‌ه ده‌ستێنن‪.‬‬

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪5‬‬


‫ئه‌زموون������ی ئه‌و واڵتانه‌ی که‌ له‌س������ه‌ر بنه‌م������ای دیموکراتیک‬ ‫دروس������ت ک������راون و هه‌ڵبژاردنه‌کانی������ش ل������ه‌ واده‌ی خۆیاندا‬ ‫به‌ڕێوه‌ده‌چن و ده‌وڵه‌مه‌ند ده‌کرێن‪ ،‬هه‌روه‌ها گه‌اڵڵه‌کردنی فکر و‬ ‫هزری هه‌ڵبژاردن که‌ له‌ الیه‌ن دامه‌زراوه‌ جیهانییه‌کانه‌وه‌ پوخته‌‬ ‫کراوه‌‪ ،‬باس له‌وه‌ ده‌که‌ن‪ ،‬هه‌ڵبژاردنێکی (ئازاد‪ ،‬ته‌ندروس������ت و‬ ‫دادپه‌روه‌رانه‌)‪ ،‬النیکه‌م به‌ پێی (‪ )٧‬پێوه‌ر به‌ڕێوه‌ ده‌چێت‪.‬‬

‫بواره‌کاندا‪ ،‬خۆپێش������اندان‪ ،‬کۆڕوکۆبوون������ه‌وه‌‪ ،‬ئه‌نجامدان و‬ ‫باڵوکردنه‌وه‌ی ڕاپرس������ی‪ .‬وه‌ڕێخستنی باس و لێدوان له‌سه‌ر‬ ‫کاندی������د و به‌رنام������ه‌کان‪ .‬دادپه‌روه‌رانه‌بوون ئ������ه‌و مانایه‌ش‬ ‫ده‌به‌خشێت‪ ،‬که‌ حزب و الیه‌ن‌ه سیاسییه‌کان به‌بێ به‌ربه‌ست‬ ‫پیشانگه‌یه‌ک ل‌ه بیروڕای خۆیان که‌ به‌ شێوه‌ی جۆراوجۆره‌و‌ه‬ ‫به‌ڕێوه‌ی ده‌به‌ن‪ ،‬ڕوو ل‌ه هاوواڵتیان بکات‪.‬‬

‫* واده‌ی هه‌ڵب���ژاردن‪ .‬ئه‌وه‌ی������ان ڕێککه‌وتن������‌ه ک‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌کان ل‌ه نێوان ‪ ،٤ ،٢‬یان ‪ ٦‬ساڵدا به‌ڕێوه‌بچێت‪ .‬ب‌ه‬ ‫پێی یاسا‪ ،‬ئه‌م کاتان‌ه ده‌ستنیشان ده‌کرێن و هاوواڵتیان ڕوو‬ ‫ل������‌ه س������ندووقه‌کانی ده‌نگ������دان ده‌ک������ه‌ن و‪ ،‬ده‌س������ه‌اڵته‌کان‬ ‫ده‌ستاوده‌ست ده‌کرێن‪.‬‬

‫* س���ه‌ربه‌خۆیی و بێالیه‌نیی کۆمیسیۆنی‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌ری���ی هه‌ڵبژاردن‪ .‬بۆ ئه‌وه‌ی کۆمیس������یۆنی‬

‫* هه‌ڵبژاردن ده‌بێ گش���تی و ب ‌ه ئامار بێت‪.‬‬ ‫تۆماری ده‌نگده‌ران له‌گه‌ڵ ژماره‌ی ئه‌و که‌سانه‌ی ک‌ه ل‌ه بواری‬ ‫یاسایییه‌و‌ه مافی ده‌نگدانیان هه‌یه‌‪ ،‬ڕێک بێت‪ .‬گشت ئه‌ندامانی‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌ ک‌ه ب‌ه ته‌مه‌نی یاساییی ده‌نگدان ده‌گه‌ن‪ ،‬ده‌بێ مافی‬ ‫ده‌نگدانیان پارێزراو بێت‪ .‬هیچ تاک یان گرووپی کۆمه‌اڵیه‌تی‪،‬‬ ‫ئایین������ی و نه‌ته‌وه‌ی������ی نابێ������ت په‌راوێ������ز بخرێ������ت‪ .‬ته‌نانه‌ت‬ ‫سندووقه‌کانی ده‌نگدان ده‌بێت بچێت‌ه زیندانه‌کانیشه‌وه‌‪.‬‬ ‫* هه‌ڵب���ژاردن ده‌بێ ته‌ندروس���ت بێ���ت‪ .‬واته‌‪،‬‬ ‫ئاکامی هه‌ڵبژاردنه‌کان له‌گه‌ڵ تۆماری ده‌نگده‌ران یه‌ک بگرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ب������ه‌و مانایه‌ی که‌ ئه‌و ده‌نگانه‌ی هاوواڵتیان خس������توویانه‌ته‌ ناو‬ ‫س������ندووقه‌کانی ده‌نگدانه‌وه‌‪ ،‬ده‌بێ له‌گه‌ڵ تۆماری ده‌نگده‌ران و‬ ‫ڕێژه‌ی به‌ش������داربووان له‌ هه‌ر ناوچه‌ و بازنه‌یه‌کی هه‌ڵبژاردندا‬ ‫یه‌ک بگرێته‌وه‌‪ .‬ده‌س������کارینه‌کردنی ده‌نگی ناو س������ندووقه‌کان‪،‬‬ ‫یه‌کێکه‌ له‌ پێناسه‌ سه‌ره‌کییه‌کانی هه‌ڵبژاردنی ته‌ندروست‪.‬‬ ‫* هه‌ڵب���ژاردن ده‌بێت ئازاد بێ���ت‪ .‬هه‌موو حزب و‬ ‫ڕێکخراو و گرووپ‌ه سیاس������ییه‌کان به‌ بیروڕای جیاوازه‌وه‌‪ ،‬مافی‬ ‫به‌شداریکردنیان له‌ هه‌ڵبژاردندا (خۆپااڵوتن و ده‌نگدان) هه‌بێت‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ه������ا ئ������ه‌م گرووپان‌ه به‌ نوێنه‌ران������ی ژن و پیاویانه‌و‌ه بۆیان‬ ‫هه‌بێت خۆیان بۆ پۆسته‌ هه‌ستیار و بڕیارده‌ره‌کان (سه‌رکۆماری‪،‬‬ ‫سه‌رۆکوه‌زیران‪ ،‬سه‌رۆکی په‌رله‌مان و ‪ )...‬کاندید بکه‌ن‪.‬‬

‫* هه‌ڵب���ژاردن ده‌بێ���ت دادپه‌روه‌ران��� ‌ه بێت‪.‬‬ ‫ڕه‌خس������اندنی ده‌رفه‌تی یاس������ایی بۆ پروپاگه‌ند‌ه ل‌ه گش������ت‬

‫‪6‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)32‬‬

‫هه‌ڵبژاردن بتوانێت به‌ ش������ێوه‌یه‌کی س������ه‌ربه‌خۆ کار بکه‌ت تا‬ ‫ئاکامێکی جێی ڕه‌زامه‌ندیی گشتی بێنێته‌ دی‪ ،‬ده‌بێ سه‌ربه‌خۆ‬ ‫و بێالیه‌ن بێت‪ .‬نابێت حکوومه‌ت و داموده‌زگاکانی ده‌ست د‌ه‬ ‫کاروباری کۆمیس������یۆنی به‌ڕێوه‌به‌ری������ی هه‌ڵبژاردن وه‌ربده‌ن‪.‬‬ ‫کۆمیس������یۆنی س������ه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردنه‌کان ده‌بێ به‌رپرسی‬ ‫کاروباری تۆماری ده‌نگده‌ران‪ ،‬ناونووسکردنی حزب و الیه‌ن‬ ‫سیاس������ییه‌کان بۆ ده‌نگدان و خۆپااڵوتن بێ������ت‪ ،‬هه‌روه‌ها ب‌ه‬ ‫ڕێگه‌ی ئه‌و کۆمیس������یۆنه‌وه‌ ڕێس������ا و یاساکانی هه‌ڵبژاردن و‬ ‫هه‌ڵمه‌ته‌که‌ی ب‌ه ڕای گشتی ڕاده‌گه‌یێندرێت‪ .‬ئه‌و کۆمیسیۆن‌ه‬ ‫ده‌بێت جێی متمانه‌ی گشت پارت و الیه‌ن‌ه سیاسییه‌کان بێت‪.‬‬

‫* ئازادیی ده‌ستاوده‌س���تکردنی زانیاری ل ‌ه‬ ‫کاتی هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردن���دا‪ .‬بۆ ئه‌وه‌ی هاوواڵتیان‬

‫بتوانن له‌ پرۆس������ه‌یه‌کی دادپه‌روه‌ران������ه‌دا بڕیار بده‌ن‪ ،‬ده‌بێ‬ ‫زانیاریی تێروته‌سه‌لیان له‌سه‌ر پاڵێوراوان‪ ،‬پالن و به‌رنامه‌ی‬ ‫ئه‌وان������ه‌وه‌ پێ ب������گات‪ .‬ئه‌م������ه‌ش ته‌نیا ب‌ه ڕێگ������ه‌ی ئامرازی‬ ‫ڕاگه‌یاندن������ی گش������تییه‌وه‌ ده‌کرێ������ت‪ .‬ل‌ه جیهان������ی ئه‌مڕۆدا‪،‬‬ ‫هه‌ڵبژاردن به‌بێ ئامرازی ڕاگه‌یاندن هیچ مانایه‌کی نییه‌‪.‬‬ ‫ئاسایش������ی کارک������ردن ب������ۆ که‌ره‌س������ه‌کانی ڕاگه‌یاندن و‬ ‫ڕاگه‌یاندکاران به‌ گش������ت ڕه‌نگ و چه‌ش������نه‌کانیه‌وه‌ ده‌بێ ل‌ه‬ ‫الیه‌ن یاساوه‌ دابین بکرێت و حکوومه‌تیش ده‌بێ پارێزگارییان‬ ‫لێ بکات‪.‬‬ ‫کاتێ������ک هه‌ڵبژاردن جێی متمانه‌ ده‌بێت‪ ،‬ک‌ه س������ێ چه‌مکی‬ ‫(ئازاد‪ ،‬ته‌ندروس������ت و دادپه‌روه‌رانه‌) له‌خۆ بگرێت‪ .‬ئه‌م سێ‬ ‫واتایه‌ کۆ و بنه‌مای هه‌ڵبژاردنێکی دیموکراتیکن و‪ ،‬ده‌توانن ب‌ه‬ ‫ش������ێوه‌یه‌کی هێمنان������ه‌ ده‌س������ه‌اڵت ده‌ستاوده‌س������ت بکه‌ن‪.‬‬ ‫ڕێکخستنی دیموکراس������ی‪ ،‬هه‌ڵبژاردن و ده‌ستاوده‌ستکردنی‬ ‫زانی������اری ده‌بێ ب������‌ه ڕێگه‌ی یاس������اوه‌ بێت‪ ،‬ئه‌م������ه‌ش مانای‬ ‫سه‌روه‌ریی یاسا ده‌گه‌یێنێت‪.‬‬


‫كاریگه‌رییه‌كانی ڕاگه‌یاندن و‬ ‫ڕای گشتی‌ له‌سه‌ر دروستكردنی‬ ‫بڕیار له‌ ئه‌مریكادا‬ ‫* ن‪ :‬په‌رویز ڕه‌حیم قادر‬ ‫مامۆستا ل ‌ه زانکۆی سه‌الحه‌دین‬ ‫گۆڕانكارییه‌ خێراكان له‌سه‌رده‌می به‌جیهانیبوون به‌هه‌موو‬ ‫ڕه‌هه‌نده‌كانی������ه‌وه‌‪ ،‬كاریگه‌ریی قووڵ و به‌رچاویان له‌س������ه‌ر‬ ‫هه‌م������وو بواره‌كانی ژیانی كۆمه‌الیه‌تی‪ ،‬سیاس������ی‪ ،‬ئابووری‪،‬‬ ‫كولتووری و ‪...‬هتد به‌جێهێش������تووه‌ و به‌رده‌وامیش درێژه‌ی‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬شۆڕش������ه‌كانی زانیاری و ته‌كنۆلۆژیاش وایان كردووه‌‬ ‫كه‌ بابه‌ته‌ گرینگه‌کان وه‌كو "ڕای گش������تی‌"‪" ،‬دروس������تكردنی‬ ‫بڕیار" و "راگه‌یاندن" خوێندنه‌وه‌ی‌ نوێیان بۆ بكرێت و كار و‬ ‫كارلێكه‌كانیان ئاس������ه‌واری گرینگیان له ‌سیاسه‌تدا هه‌بێت‪.‬‬ ‫له‌م نێوه‌نده‌دا پرۆس������ه‌كانی دروستكردنی‌ بڕیار له‌ واڵتێكی‬ ‫گرین������گ وه‌كوو ئه‌مریكا و كاریگه‌رییه‌كانی ڕاگه‌یاندن و ڕای‬ ‫گشتی‌ له‌سه‌ر ئه‌و پرۆس������ه‌یه‌ جێگای بایه‌خن‪ ،‬چ له‌ ئاستی‌‬ ‫ناوخ������ۆ و چ له‌سیاس������ه‌تی ده‌ره‌وه‌ی‌ ئه‌مریكادا و‪ ،‬چه‌ندین‬ ‫چه‌مكی نویێ وه‌كوو‪" :‬دیپلۆماسیی ڕاگه‌یاندن"‪" ،‬دیپلۆماسیی‬ ‫نه‌رم"‪" ،‬هێزی نه‌رم" و ‪...‬هتد هێناوه‌ته‌ ئاراوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م توێژینه‌وه‌یه‌ دابه‌ش ده‌كریت به‌س������ه‌ر چوار به‌ش������ی‬ ‫سه‌ره‌كیدا‪ .‬له‌به‌شی یه‌كه‌مدا باس له‌ پێناسه‌ و چه‌مكه‌كانی‬

‫ڕای گش������تی‪ ،‬ڕاگه‌یاندن و جوره‌كانی و ڕوانگه‌جیاوازه‌كان‬ ‫ده‌كه‌ین‪ .‬له‌ به‌شی دووه‌مدا باس له‌ ڕاگه‌یاندن و ڕای گشتی‬ ‫له‌ ئه‌مریكا له‌ ڕووی پیكهاته‌‪ ،‬ده‌ستوور و یاساكانی ئه‌مریكی‬ ‫ده‌كه‌ین و‪ ،‬به‌شی سێیه‌میش باس له‌ بارودۆخ و كاریگه‌رییه‌كانی‬ ‫ڕاگه‌یاندن و ڕای گشتی له‌ئه‌مریكادا ده‌کات‪.‬‬ ‫له‌ به‌شی چواره‌م و كۆتاییدا‪ ،‬ڕۆلی ڕاگه‌یاندن و ڕای گشتی‬ ‫له‌دووباس������دا له‌ سه‌ر پرۆسه‌ی دروستكردنی بڕیاری ده‌ره‌كی‬ ‫و ناوخۆ تاوتوێ ده‌كرێن و ده‌خرێنه‌ به‌ر باس و توێژینه‌وه‌‪.‬‬

‫به‌شی یه‌كه‌م‬ ‫ه و چه‌مكه‌كان‬ ‫پێناس ‌‬ ‫ڕای گشتی‌‪:‬‬

‫ژان ژاك ڕۆس������ۆ یه‌كه‌م كه‌س بوو‌ه كه‌ باس������ی ل‌ه ڕای‬ ‫ی و كاریگه‌ریی ڕای گشتی كردوو‌ه و ده‌توانین بڵێین‪،‬‬ ‫گشت ‌‬ ‫ی بریتییه‌ له‌و ڕایه‌ی ك‌ه جه‌ماوه‌ر به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫ڕای گش������ت ‌‬ ‫ی بابه‌تێكی دیاریكراو‪،‬‬ ‫گش������تی ل‌ه كاتێكی دیاریكراو له‌باره‌ ‌‬ ‫كه‌ په‌یوه‌سته‌ ب‌ه بابه‌ته‌ گش������تییه‌كان هه‌یانه‌‪ ،‬بۆیه‌ "ئه‌ندر‌ه‬ ‫زیگفری������د" ده‌ڵێت‪( :‬ل‌ه ئه‌مری������كا پڕوپاگه‌ن������ده‌ له‌ ڕێگه‌ی‬ ‫ڕاگه‌یاندنه‌و‌ه كاریگه‌ری له‌سه‌ر دروستكردنی ڕای گشتی و‬ ‫گۆڕینی و به‌الڕێبردنیدا هه‌ی������ه‌‪ .‬هه‌روه‌ها ماكیتۆن ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫"ڕای گش������تی بریتیی‌ه له‌و بۆچوون������ه‌ی به‌رامبه‌ر بابه‌تێكی‬ ‫دیاریك������راو‪ ،‬ل������ه‌ الیه‌ن زۆرتری������ن ئه‌ندامه‌كان������ی‌ كۆمه‌ڵگ‌ه‬ ‫ی ك‌ه شاره‌زا و یه‌كانگیرن‪ ،‬ئه‌م بۆچوونه‌ش‬ ‫پێشوازی لێده‌كر ‌‬ ‫به‌خێرایی باڵو ده‌بیته‌و‌ه و به‌ش������ێوه‌یه‌كی قۆناغبه‌ند هه‌موو‬ ‫ی به‌ چه‌ندین شێو‌ه‬ ‫ئه‌وان‌ه باوه‌ری پێ ده‌كه‌ن‪ ".‬ڕای گش������ت ‌‬ ‫پۆلێن ده‌كرێت‪:‬‬

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪7‬‬


‫ڕای گشتی‌ هه‌میش������ه‌یی‪ ،‬ڕای گش������تیی‌ كاتی‪ ،‬ڕای گشتی ‌ی‬ ‫ڕۆژانه‌‪ ،‬ڕای گش������تیی‌ ناوچه‌یی‪ ،‬ڕای گش������تیی‌ نیشتمانی‪ ،‬ڕای‬ ‫گشتیی‌ جیهانی (نێوده‌وڵه‌تی)‪ ،‬ڕای گشتیی‌ ئاشكرا‪ ،‬ڕای گشتیی‌‬ ‫شاراوه‪ ‌،‬ڕای گشتیی‌ زۆرینه‌‪ ،‬ڕای گشتیی‌ كه‌مینه‌ و ‪. ...‬‬

‫ساڵی ‪1989‬دا ئه‌ورووپای ڕۆژهه‌اڵتی گرته‌وه‌‪ ،‬له‌ پاڵ فاكته‌ر‌ه‬ ‫ی كه‌ له‌ ئامرازه‌کانی‬ ‫سیاسییه‌كان‪ ،‬شه‌پۆلی ئه‌و ده‌نگوباسانه‌ ‌‬ ‫ڕاگه‌یاندنی گش������تییه‌وه‌ ده‌گه‌یش������تنه‌ واڵته‌ کۆمۆنیسته‌کان‪،‬‬ ‫س������ه‌ره‌ڕای توندوتۆڵیی سانس������ۆری ده‌وڵه‌ت له‌ و واڵتانه‌دا‪،‬‬ ‫توانی ڕۆڵی خۆی ببینێت)‪.‬‬

‫دیاریكردنی سروشتی كاری سیاسی؛ كاریگه‌ری له‌سه‌ر‬ ‫بڕیاری سیاسی‪ ،‬كاریگه‌ری له‌سه‌ر هه‌ڵبژاردن‪ ،‬كاریگه‌ری‬ ‫له‌سه‌ر شێوازی‌ فه‌رمانڕه‌واییكردن‪.‬‬ ‫به‌دواداچوونی سیاس������ی و لێپرس������ینه‌وه؛ سه‌رخستنی‬ ‫ی ده‌وڵ������ه‌ت ی������ان په‌كخس������تنی‪ ،‬دیاریكردن������ی‬ ‫پالنه‌كان������ ‌‬ ‫هێڵه‌گش������تییه‌كانی سیاس������ه‌تی ده‌ره‌وه‌‪ ،‬پش������تگیریكردنی‬ ‫تێڕوانین‌ه سیاسییه‌كان‪ ،‬نوێگه‌ریی سیاسی و به‌هێزكردنی‬ ‫ئه‌دای سیاسی‪ ،‬فراوانكردنی به‌شداریی سیاسی‪ ،‬پاراستنی‬ ‫ڕۆحی‪ ،‬مه‌عنه‌وی و ده‌ركردن و په‌سه‌ندكردنی بڕیاره‌كان‪.‬‬

‫سیاس������ه‌تی‌ گش������تی بریتییه‌‪ ،‬ل‌ه پالن یان به‌رنام‌ه یان‬ ‫ئامانجه‌گشتییه‌كان یان هه‌موویان به‌یه‌كه‌وه‌‪ ،‬كه‌ ل‌ه میانه‌یدا‬ ‫ی كاری حكوومه‌ت بۆ ماوه‌یه‌ك������ی دیاریكراو ل‌ه‬ ‫ئاڕاس������ته‌ ‌‬ ‫داهاتوودا به‌ده‌ر ده‌كه‌وێت‪.‬‬ ‫ده‌توانی������ن بڵێین بڕیاری سیاس������ی بریتیی������ه‌‪ ،‬ل‌ه كاری‬ ‫هه‌ڵب������ژاردن و ده‌سنیش������انکردنی ئه‌لته‌رناتیڤێك ل‌ه نێوان‬ ‫كۆمه‌ڵێك ئه‌لته‌رناتیڤی تاك یان كۆمه‌ڵێك یان دامه‌زراوه‌یه‌ك‬ ‫ئه‌نجامی ده‌دات‪ ،‬بۆ كۆتاییهێنان ب‌ه پرۆسه‌ی ڕاوێژكردن ب‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ی ئامانجێك له‌نێو كۆمه‌ڵێك ی������ان هۆكارێك بۆ‬ ‫به‌دیهێنانی ئامانجێك ل‌ه نێو كۆمه‌ڵێك پێشنیار و ئه‌ڵته‌رناتیڤی‬ ‫بینراو یان به‌رده‌ست‪.‬‬

‫ی ل ‌ه ڕووی سیاس���ییه‌و ‌ه چه‌ندین‬ ‫ڕای گش���ت ‌‬ ‫ئه‌ركی هه‌ن‪:‬‬

‫ڕاگه‌یاندن‪:‬‬

‫ڕاگه‌یاندن به‌ش������ێوه‌ی گش������تی كاریگه‌ری له‌سه‌ر ڕای‬ ‫گش������تی هه‌یه‌‪ ،‬بۆی������ه‌ش پێی ده‌ڵێن ده‌س������ه‌اڵتی چواره‌می‬ ‫دیموكراس������ی و‪" ،‬لیپمه‌ن" ده‌ڵێ������ت‪ :‬ڕۆژنامه‌ كتێبی پیرۆزی‬ ‫دیموكراس������ییه‌‪ .‬هه‌روه‌ه‌ا كۆری ده‌ڵێت‪( :‬ڕادیو په‌یوه‌ندیی‬ ‫ڕاس������ته‌وخۆی نێوان ڕێبه‌ران و الیه‌نگران ك‌ه تایبه‌تمه‌ندیی‬ ‫دیموكراسی ئه‌سینا بوو‪ ،‬دیسان هێنایه‌وه‌كایه‌)‪.‬‬ ‫ی و ڕاگه‌یاندن ده‌توانین‬ ‫ل‌ه په‌یوه‌ندیی نێوان ڕای گش������ت ‌‬ ‫بڵێین‪ ،‬ك‌ه ڕاگه‌یان������دن ده‌توانیت به‌م ش������ێوه‌یه‌ كاریگه‌ری‬ ‫هه‌بێت له‌س������ه‌ر ڕای گش������تی‪ :‬نیشاندانی ڕاس������تییه‌كان‪،‬‬ ‫پرۆگرام و لێدوانی پۆزه‌تیڤانه‌‪ ،‬ورووژاندنی هه‌ست و سۆز‪،‬‬ ‫دووباره‌كردن������ه‌وه‌ی‌ بابه‌ت‪ ،‬لێدوانه‌كان و ئاگاداركردنه‌وه‌و‬ ‫دروستكردنی ترس و ‪...‬هتد‪.‬‬

‫ی ڕای‬ ‫دوو شێوازی سه‌ره‌كی هه‌ ‌ن بۆ ئه‌وه‌ ‌‬ ‫ی گشتیدا‬ ‫ی كاریگه‌ری له‌سه‌ر سیاس���ه‌ت ‌‬ ‫گش���ت ‌‬ ‫هه‌بێت‪:‬‬

‫به‌وه‌ی ڕای گش������تی‌ چه‌ند س������نوورێك بكێشێ له‌به‌رده‌م‬ ‫بڕیاره‌ حكوومییه‌كان و دروس������تبوونی سیاسه‌تی گشتی و‬ ‫بڕیاری سیاسی‪.‬‬ ‫ڕای گشتی وا له‌ به‌رپرسان بكات هه‌ڵوێست و بڕیاری له‌و‬ ‫ش������ێوه‌یه‌ نه‌ده‌ن‪ ،‬كه‌ چاوه‌ڕێی هه‌ڵوێستی توندی جه‌ماوه‌ری‬ ‫ل������ێ ده‌كرێت‪ .‬له‌ په‌یوه‌ن������دی له‌گه‌ڵ كاریگه‌ری������ی ڕاگه‌یاندن‬ ‫له‌سه‌ر ڕای گشتی و بڕیاری سیاسی‪" ،‬ئالڤین تۆفلێر" ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫(یه‌كێك له‌ فاكته‌ره‌كانی سه‌رهه‌ڵدانی ئه‌و شۆڕشانه‌ی‌ که‌ له‌‬

‫‪8‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)32‬‬

‫بڕیاری سیاسی‪:‬‬

‫به‌شی دووه‌م‬ ‫ه ئه‌مریكا‬ ‫ڕاگه‌یاندن ل ‌‬ ‫ڕاگه‌یاندنی مۆدێرن‪:‬‬

‫ی مۆدێرن������ی ئاسایش������یدا‪ ،‬ڕاگه‌یاندن ب‌ه‬ ‫ل������ه‌نموون������ه‌ ‌‬ ‫دروستكردنی گۆڕان له‌ باوه‌ڕ‪ ،‬به‌ها‪ ،‬بیر‪ ،‬وێنه‌‪ ،‬درك و دینی‬ ‫كۆمه‌ڵگ������ه‌‪ ،‬زه‌مین‌ه بۆ باوه‌ڕپێهێن������ان فه‌راهه‌م ده‌كه‌ن‪ ،‬ئه‌م‬ ‫بارودۆخ‌ه بۆته‌ هۆی ئه‌وه‌ی‌ كه‌ په‌یام و سیمبۆل‪ ،‬هه‌واڵ و‬ ‫زانیاری‪ ،‬گرینگیی تایبه‌تی هه‌بێت‪ .‬لێره‌دا ڕاگه‌یاندن ته‌نیا‬ ‫ڕاس������تی (واقع) به‌ڵكوو گرنگتر له‌وه‌ش تێگه‌ییشتنی خه‌ڵك‬ ‫له‌ واقع ده‌گۆڕن‪ ،‬به‌ش������ێوه‌یه‌ك ك‌ه هه‌ن������دێ الیه‌ن ده‌ڵێن‪:‬‬ ‫ڕاگه‌یان������دن هێزی دیاریكردنی چاره‌ن������ووس له‌ مرۆڤه‌كان‬ ‫ده‌س������تێنن و خۆیان له‌س������ه‌ر ئه‌ندێش������ه‌‪ ،‬درك و هه‌ستی‬ ‫تاك������ه‌كان زاڵ ده‌بن‪ .‬ڕاگه‌یاندن به‌هه‌م������وو ئامرازه‌كانی‬ ‫نووسراو‪ ،‬بیستراو‪ ،‬بینراو‪ ،‬ئینترنێت و دیجیتاڵه‌وه‌ ده‌توانن‬ ‫ڕای گش������تیی تایبه‌ت دروس������ت بكه‌ن و پرۆس‌ه سیاسی و‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیی هه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك ب������ه‌ره‌و ڕێچكه‌ی‌ تایبه‌ت و‬ ‫ویستراوی خۆیان ببه‌ن‪ .‬لێره‌وه‌ ده‌توانین بڵێین‪ ،‬ڕاگه‌یاندن‬ ‫ه������ه‌م ده‌توانێ������ت فاكته‌رێ������ك بێت ب������ۆ لێكت������رازان و هه‌م‬ ‫ی سه‌رمایه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی‪.‬‬ ‫كۆكردنه‌وه‌ ‌‬


‫ڕاگه‌یاندن له‌ڕووی ده‌ستووری و یاسایییه‌و ‌ه‬ ‫ل ‌ه ئه‌مریكادا‪:‬‬

‫ڤییه‌تنامدا ده‌وڵه‌تی ئه‌مریكا له‌سه‌ر بنه‌مای ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫توان������ی قه‌رارێك كه‌ له‌الی������ه‌ن دادگای فیدراڵه‌وه‌ ده‌رچووبوو بۆ‬ ‫ڕاگرتن������ی باڵوكردن������ه‌وه‌ی به‌ڵگه‌نامه‌كانی پێنتاگ������ۆن له‌الیه‌ن‬ ‫ڕۆژنامه‌ی نیۆیۆرك تایمزه‌وه‌‪ ،‬ئه‌م به‌ڵگه‌نامانه‌ له‌الیه‌ن وه‌زاره‌تی‬ ‫به‌رگرییه‌وه‌ ده‌رچووبوون و نهێنی بوون‪ ،‬باڵوكردنه‌وه‌ی‌ ڕاگیرا‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها پاش كاره‌س������اتی ‪11‬ی س������ێپته‌مبری سالی ‪ 2001‬له‌‬ ‫ئه‌مریكا ته‌نانه‌ت له‌پاش شۆڕشه‌كانی ته‌كنه‌لۆژیا و زانیارش و‬ ‫هاتنه‌كایه‌ی پۆستی ئه‌لكترۆنی و ئه‌نته‌رنێت و ‪...‬هتد‪ ،‬ئازادیی‬ ‫ڕاگه‌یاندن پارێزراوه‌‪.‬‬

‫ل������ه ‌زیاده‌ك������راوی‌ یه‌كه‌م������ی ده‌س������تووری ویالیه‌ت������‌ه‬ ‫یه‌كگرتووه‌كان������ی ئه‌مری������كادا مافی ئازادی������ی ڕاده‌ربڕین و‬ ‫ڕاگه‌یاندن گه‌ره‌نتی كراوه‌ و ل������ه‌و زیاده‌كراوه‌یه‌دا هاتووه‌‪:‬‬ ‫(كۆنگرێس نابێت یاسایه‌ك ده‌ر بكات كه‌ ئازادیی ڕاده‌بڕین‬ ‫و ڕاگه‌یاندن س������نووردار بكات‪ ).‬لێ������ره‌وه‌ ده‌رده‌كه‌وێت كه‌‬ ‫حكوومه‌ت به‌ هیچ شێوه‌یه‌ك نابێت ئازادییه‌كانی ڕاگه‌یاندن‬ ‫سنووردار بكات‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی‌ كه‌ ڕاگه‌یاندن بتوانێت دامه‌زراوه‌‬ ‫حكوومییه‌كان كۆنترۆڵ بكات و سیسته‌می سیاسی له‌سه‌ر‬ ‫بنه‌مای ڕای گش������تیی جه‌ماوه‌ر ئه‌ركه‌كانی جێبه‌جێ بكات‪،‬‬ ‫چونكه‌ له‌ سیس������ته‌مێكی سیاس������یی دیموكراتدا‪ ،‬ڕاگه‌یاندن‬ ‫ده‌بێت بتوانێت چاودێری ئه‌و نوێنه‌رانه‌ بكات‪ ،‬كه‌ له‌سنووری‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتی یاس������ایی خۆیان زیاتر رۆیش������توون‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫هاوواڵتیان ده‌بێت بتوانن ڕاپۆرتی كاره‌ بنه‌ڕه‌تی و گرنگه‌کانی‬ ‫حكوومه‌ت وه‌ربگرن‪ .‬هه‌رچه‌نده‌ ئه‌م زیاده‌كراوه‌ له‌س������اڵی‬ ‫‪1791‬دا دانی پێدانرا‪ ،‬به‌اڵم مێژووی زۆربه‌ی ئه‌م بابه‌تانه‌ی‌‬ ‫په‌یوه‌س������تن به‌ ئازادیی ڕاگه‌یاندنه‌وه‌‌ بۆ ساڵه‌كانی شه‌ڕی‬ ‫یه‌كه‌می جیهانی ده‌گه‌ڕێته‌وه‪ ،‬كه‌ دادگای بااڵی ده‌ستووری‬ ‫له‌س������اڵی ‪1925‬دا فه‌رمانێكی ده‌رك������رد كه‌ تیایدا نه‌ ته‌نیا‬ ‫ویالیه‌ته‌كان‪ ،‬به‌ڵكو ده‌وڵه‌تی فیدراڵیش مافی سنوورداركردنی‬ ‫ئازادیی ڕاده‌ربڕینی نییه‌‪.‬‬ ‫یاساكانی ئه‌مریكا تا ئێستا دوو جار هه‌وڵی سنوورداركردنی‬ ‫ئازادی������ی ڕاگه‌یاندنی������ان داوه‌‪ .‬ل������ه‌ س������اڵی ‪ 1798‬ل������ه‌ كاتی‬ ‫س������ه‌رۆكایه‌تیی‌ جۆن ئادامز كاتێك كه‌ واڵت له‌ لێواری ش������ه‌ڕ‬ ‫له‌گه‌ڵ فه‌ره‌نسادا بوو‪‌،‬مه‌به‌ستی سنوورداركردنی ڕۆژنامه‌كانی‬ ‫دژ بوو‪ ،‬به‌اڵم له‌ساڵی ‪1880‬دا البرا‪ ،‬هه‌روه‌ها له‌ ساڵی ‪1918‬‬ ‫له‌ كاتی ش������ه‌ڕی یه‌كه‌می جیهانیدا ك������ه‌ باڵوكردنه‌و‌هی‌ درۆی‬ ‫تێكده‌رانه‌ و ئاژاوه‌گێڕان������ه‌ دژی ئه‌مریكا و كۆنگرێس قه‌ده‌خه‌‬ ‫كرا‪ ،‬به‌اڵم له‌ ‪ 1921‬البرا و‪ ،‬له‌س������اڵی ‪ 1971‬له‌ كاتی شه‌ڕی‬

‫لێژن������ه‌ی په‌یوه‌ندییه‌كان������ی فیدراڵ (‪ )FCC‬به‌رپرس������ی‬ ‫ڕێكخس������تنی ڕێوش������وێنی یاس������ایی په‌یوه‌ندییه‌كانی ڕادیۆ‪،‬‬ ‫ته‌له‌فزی������ۆن‪ ،‬ته‌له‌ف������ۆن‪ ،‬س������ه‌ته‌الیت و كێبڵ������ی ویالیه‌ت������ه‌‬ ‫یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكایه‌‪ .‬ئ������ه‌م لێژنه‌یه‌ مۆڵه‌تی ڕێگه‌پێدان‬ ‫ده‌داته‌ وێستگه‌كانی ڕادیۆ و ته‌له‌فزیۆن‪ ،‬هه‌روه‌ها شه‌پۆڵه‌كانی‬ ‫ڕادیۆ و نرخ دی������اری ده‌كات‪ .‬هاوواڵتیانی ئه‌مریكا هه‌ر زۆر‬ ‫زوو ئه‌وه‌یان زانی‪ ،‬كه‌ ده‌سپێڕاگه‌یشتنی ئاسان به‌ زانیاری‬ ‫بۆ دیموكراس������ی گرنگیی بنه‌ڕه‌تی هه‌ی������ه‌‪ .‬هاوواڵتیان به‌بێ‬ ‫هه‌بوون������ی زانیاریی دروس������ت له‌ب������اره‌ی كاندی������ده‌كان و‬ ‫سیاسه‌ته‌كانیانه‌وه‌ توانای داڕشتنی سیاسه‌تێكی دروستیان‬ ‫نه‌ب������وو‪ .‬بۆ ئه‌و‌هی‌ كه‌ ئ������ه‌م زانیارییانه‌ش كاریگه‌ری هه‌بێت‪،‬‬ ‫ده‌بێت له‌به‌رده‌س������تی هه‌م������وو هاوواڵتییه‌كدا بێ������ت‪ ،‬بۆ ئه‌م‬ ‫مه‌به‌سته‌ش‪ ،‬ڕۆژنامه‌كان ئه‌م ڕۆڵه‌یان گرته‌ ئه‌ستۆ‪.‬‬

‫هه‌مواركردنی یه‌كه‌م له‌ س������اڵی ‪1791‬دا كه‌ناس������راوه‌ ب‌ه‬ ‫ڕاگه‌یاندن������ی ماف������ه‌ مه‌ده‌نیی������ه‌كان (‪)Bill of right‬ده‌ڵێ������ت‪:‬‬ ‫(كۆنگرێس نابێت هیچ یاس������ایه‌ك ل������ه‌ په‌یوه‌ندی به‌ ڕاگه‌یاندنی‬ ‫ئایینی فه‌رمی یان ڕێگه‌گرت������ن له‌الیه‌نگریی ئازادانه‌ی‌ ئایینێك‬ ‫یان سنوورداركردنی ئازادیی ڕاده‌ربڕین و ئازادیی ڕۆژنامه‌گه‌ری‬ ‫ی������ان مافی جه‌ماوه‌ر بۆ گردبوونه‌وه‌ی‌ ئاش������تیانه‌ و‪ ،‬داواكاری‬ ‫دژبه‌ حكوومه‌ت بۆ قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌ی‌ هه‌ڵه‌كان ده‌ربكات‪.‬‬

‫ده‌ستووری ئه‌مریكا‪1791 ،‬‬

‫ی ڕاگه‌یاندن ل ‌ه ئه‌مریكا‪:‬‬ ‫پێكهاته‌ ‌‬

‫به‌شی سێیه‌م‬ ‫بارودۆخی ڕای گشتی و ڕاگه‌یاندن‬ ‫ه ئه‌مریكا‬ ‫ل‌‬ ‫په‌یوه‌ندی���ی ڕای گش���تی و ڕاگه‌یان���دن ل��� ‌ه‬ ‫ئه‌مریكا‪:‬‬

‫ی‬ ‫ج������ۆرج گالۆپ دامه‌زرێن������ه‌ری ناوه‌ن������د و دامه‌زراوه‌ ‌‬ ‫(گالۆپ) بۆ به‌دواداچوونی ڕای گشتی و هه‌ڵسه‌نگاندنی ل‌ه‬ ‫س������اڵی ‪ ،1934‬به‌وه‌رگرتن������ی نموون‌ه ل������ه‌ناوچه‌ گرینگ و‬ ‫هه‌ستیاره‌کانی ئه‌مریكا ده‌سبه‌کار بوو‪ .‬گالۆپ بڕوای وابوو‬ ‫ی ئه‌م ئاماران‌ه شێوازێكی خێرا و كاریگه‌ر‌ه‬ ‫ك‌ه كۆكردنه‌وه‌ ‌‬ ‫ك‌ه له‌ ڕێگه‌ی ئه‌وه‌و‌ه یاسادانه‌ران‪ ،‬داهێنه‌ران‪ ،‬پسپۆران و‬ ‫هه‌موو خه‌ڵکی ئاسایی ل‌ه هه‌موو واڵت‪ ،‬ده‌توانن كۆنترۆڵی‬ ‫ئاست و بواره‌كانی دیموكراسی بكه‌ن‪ .‬له‌سه‌ر كاریگه‌ری و‬ ‫گرینگیی ڕۆحیی ڕاگه‌یاندن "جۆرج واشنگتۆن" سه‌ركۆماری‬ ‫ئه‌مریكا له‌س������اڵی ‪1792‬دا ڕایگه‌یاند‪ :‬ئه‌گه‌ر حكوومه‌ت و‬

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪9‬‬


‫به‌رپرس������‌ه بااڵکان له‌ژێر هه‌ڕه‌شه‌ی ڕاگه‌یاندن به‌شێوه‌ی‬ ‫ناته‌ندروس������ت و بێ بنه‌مادابن به‌بێ ئه‌وه‌ی‌ لێكۆڵینه‌وه‌ ل‌ه‬ ‫ڕاستی و دروستی ئه‌و تۆمه‌تانه‌ كرابێت‪ ،‬ئه‌وه‌ پێموای‌ه هیچ‬ ‫كه‌سێك توانای گرتنه‌ ده‌ستی ده‌سه‌اڵتی نییه‌‪ .‬بیرمه‌ندانی‬ ‫ئه‌مریكی وه‌كوو دانیل لێرنیر و ویلبیر شرام‪" ،‬ڕاگه‌یاندن" و‬ ‫"ماس میدیا" یان میدیای جه‌ماوه‌ری وه‌كوو ڕێگایه‌ك ده‌زانن‬ ‫ی‬ ‫ب������ۆ مۆدێرنیزاس������یۆن و دووباره‌كردن������ه‌وه‌ی‌ نموون������ه‌ ‌‬ ‫پێشكه‌وتنی ئه‌مریكا‪.‬‬ ‫ئ������ه‌وان وا به‌ڵگه‌یان ده‌هێنایه‌وه‌ ك‌ه ڕاگه‌یاندن ده‌توانێت‬ ‫ئ������ه‌و زانیاریانه‌ی‌ ك‌ه بۆ مۆدێرنیزاس������یۆن و گه‌ش������ه‌پێدان‬ ‫پێویس������ته‪ ‌،‬بیدات ب‌ه جه‌ماوه‌ر‪ ،‬هه‌روه‌ها هانیان ده‌دات بۆ‬ ‫پێشكه‌وتن و ته‌كنیكی ئه‌و پێشكه‌وتنانه‌شیان نیشان ده‌دات‪،‬‬ ‫له‌م ڕوانگه‌یه‌ش به‌رهه‌مه‌كانی فیلم‪ ،‬مۆسیقا و‪...‬هتد توانی‬ ‫شێوازی رۆژاوایی به‌سه‌ر شێوازه‌كانی تری سۆسیالیستی‬ ‫‌وه هه‌ندێ الیه‌ن ده‌ڵێن‪:‬‬ ‫و كۆمۆنیستیدا زاڵ بكات‪ .‬له‌‌م ڕووه ‌‌‬ ‫ئه‌مری������كا ل‌ه ڕێگه‌ی ڕاگه‌یاندن������ه‌وه‌ توانیویه‌تی جاریكی تر‬ ‫ئیستیعماریكی نوێ بخوڵقێنێت و جیهان داگیر بكات‪.‬‬

‫كاریگه‌ریی ڕاگه‌یاندن له‌س���ه‌ر ڕای گشتی و‬ ‫ملمالنێی ‌ه سیاسییه‌كان ل ‌ه ئه‌مریكا‪:‬‬

‫تۆماس جێفرس������ۆن یه‌كێك له‌ الیه‌نگرانی ئازادیی ڕاگه‌یاندن‬ ‫بوو‪ .‬جێفرس������ۆن وته‌یه‌كی به‌ناوبانگی هه‌یه‌ كه‌ ده‌ڵێت‪" :‬ئه‌گه‌ر‬ ‫بڕیار بده‌ین كه‌ یا ده‌وڵه‌تێكی به‌ب������ێ ڕاگه‌یاندنمان هه‌بێت یان‬ ‫ڕاگه‌یاندنێك������ی بێ ده‌وڵه‌ت‪ ،‬ئه‌وه‌ م������ن به‌بێ دوودڵی‪ ،‬دووه‌میان‬ ‫هه‌ڵده‌بژێرم‪ ".‬ڕاگه‌یاندنی گشتی و ئامرازه‌كانی وه‌كوو رۆژنامه‌‪،‬‬ ‫كتێب‪ ،‬گۆڤار‪ ،‬ڕادیۆ‪ ،‬ته‌له‌فزیۆن و ئینترنێت به‌هۆی كاریگه‌رییانه‌وه‌‬ ‫له‌س������ه‌ر شێوازی بیروڕای جه‌ماوه‌ر‪ ،‬گرنگیی تایبه‌تییان هه‌یه‌ و‬ ‫ده‌توان������ن واقعێكی تایبه‌ت له‌ ژیانی سیاس������ی و كۆمه‌اڵیه‌تیدا‬ ‫بخوڵقێنن‪ ،‬ڕۆژنامه‌ش ل������ه‌ ئه‌مریكا یه‌كێكه‌ له‌ گرینگترینیان‪ .‬بۆ‬ ‫نموون������ه‌‪ :‬ڕۆژنامه‌ی نیۆیۆرك تایمز‪ ،‬به‌ه������ۆی ئه‌وه‌ی‌ یه‌كێكه‌ له‌‬ ‫به‌ناوبانگتری������ن ڕاگه‌یاندنه‌كانی ئه‌مری������كا‪ ،‬كاریگه‌ریی تایبه‌تی‬ ‫له‌س������ه‌ر ڕاگه‌یاندنه‌كانی تری ئه‌مریكیدا هه‌یه‌ و له‌كۆتایی هه‌ر‬ ‫ڕۆژێكدا بابه‌ته‌كانی خۆی بۆ هه‌زاران ڕۆژنامه‌‪ ،‬ڕادیۆ‪ ،‬ته‌له‌فزیۆن‬ ‫و ڕێكخراوه‌كان������ی ه������ه‌واڵ ده‌نێرێت‪ .‬بێرن������ارد كوهن ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫"ڕاگه‌یاندن له‌وانه‌یه‌ به‌ ئێمه‌ نه‌ڵێت كه‌ چۆن بیر بكه‌ینه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫وامان لێ ده‌كات‪ ،‬كه‌ بیر له‌ چ شتێك بكه‌ینه‌وه‌‪.‬‬ ‫ل������ه‌ڕوانگ‌هی‌ "كاس������تێلزه‌وه‌" ل������ه‌ كۆمه‌ڵگ������ه‌ی ئیمرۆكه‌دا‪،‬‬ ‫سیاسه‌ت به‌مانای سیاسه‌تی‌ ڕاگه‌یاندنه‌ و ڕاگه‌یاندن زه‌مینه‌ی‬ ‫گه‌مه‌ی سیاس������ه‌ت و بواری گش������تییه‌‪ ،‬كه‌ تیایدا هێز نمایش‬ ‫ده‌كرێ������ت و دادوه‌ری ده‌رباره‌ی ده‌كرێ������ت‪ ،‬چونكه‌ ڕاگه‌یاندن‬

‫‪ 10‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)32‬‬

‫به‌هۆی ئه‌وه‌ی‌ كه‌ ژیانی س������یمبۆلێكی ئێمه‌ن‪ ،‬له‌ سه‌ر ئاگایی‬ ‫ئێمه‌ كاریگه‌رن و ڕه‌فتاری ئێمه‌ دیاری ده‌كه‌ن‪ ،‬که‌ره‌سه‌ی خاو‬ ‫ده‌س������ته‌به‌ر ده‌كه‌ن كه‌ زه‌ینی ئێمه‌ی‌ لێ دروس������ت ده‌كرێت و‬ ‫زه‌ێنمان كاری پێ ده‌كات‪ ،‬هه‌روه‌ها ئه‌زموونی‌ ئێمه‌ له‌ واقعییه‌ت‬ ‫ده‌گۆڕێت و كاریگه‌ری له‌سه‌ر بزووتنه‌وه‌ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان هه‌یه‌‬ ‫به‌ تایب������ه‌ت "ئینترنێ������ت" و‪ ،‬له‌الیه‌كی تریش������ه‌وه‌ ده‌توانێت بۆ‬ ‫خراپه‌كاری و تیرۆر به‌كار بێت‪.‬‬

‫به‌شی چواره‌م‬ ‫ڕای گشتی و ڕاگه‌یاندن و‬ ‫كاریگه‌ری له‌سه‌ر دروستكردنی‬ ‫ه ئه‌مریكادا‬ ‫بڕیاری سیاسی ل ‌‬ ‫ڕای گش���تی‪ ،‬ڕاگه‌یاندن و بواری سیاسه‌تی‬ ‫ده‌ره‌وه‌‪:‬‬

‫ڕای گش������تی و ڕاگه‌یاندن������ه‌كان له‌ ئه‌مری������كا له‌ ڕووی‬ ‫كاریگه‌رییه‌وه‌ له‌س������ه‌ر سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریكادا ڕۆڵی‬ ‫به‌رچاویان هه‌یه‌‪ .‬ڕای گش������تی و ڕاگه‌یاندنه‌كان له‌ ئه‌مریكا‬ ‫هه‌م له‌ ڕووی واتاسازی و هه‌م داڕشتن و جێبه‌جێكردنه‌وه‌‬ ‫ڕۆلی������ان هه‌ی������ه‌‪ ،‬هه‌روه‌ه������ا ڕای گش������تیی ئه‌مریكی ڕۆڵی‬ ‫"رێنیشانده‌ر"‪" ،‬به‌ربه‌ست" و "ئاسانكاری" ده‌گێڕێت‪ .‬وه‌كوو‪:‬‬ ‫ ڕێنیشانده‌ر‪ :‬بۆ نموون‌ه سه‌رکۆمار "جێمی كارتێر" ل‌ه‬‫ساڵی ‪1980‬دا ك‌ه گه‌مارۆی هه‌نارده‌كردنی گه‌نمی له‌ دژی‬ ‫سۆڤیه‌ت دانابوو‪( ،‬ل‌ه كاتی شه‌ڕی سۆڤیه‌ت و ئه‌فغانستان)‬ ‫له‌به‌ ‌ر هۆی گوشاری ڕای گشتی ك‌ه دژی ئه‌و بوو‪ ،‬هه‌وڵیدا‬ ‫هه‌ڵیبوه‌شێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ به‌ربه‌س������ت‪ :‬بۆ نموونه‌ی ڕای گشتیی ئه‌مریكی پاش‬‫س������اڵی ‪ 1968‬له‌گه‌ڵ كۆتایی هاتنی ش������ه‌ڕی ڤێتنام بوو‪،‬‬ ‫گوشاریان خسته‌ سه‌ر حكوومه‌ت بۆ كۆتایی شه‌ڕ‪.‬‬ ‫ ئاس������انكاری‪ :‬بۆ نموونه‌ ڕای گشتیی ئه‌مریكی له‌كاتی‬‫به‌بارمته‌گرتنی دیپلۆماته‌ ئه‌مریكییه‌کان له‌ ئێران و هه‌ڵبژاردنی‬ ‫سه‌رکۆماریی ئه‌مریكا‪ ،‬ڕۆناڵد ڕێگان توانی له‌م ده‌رفه‌ته‌ كه‌ڵك‬ ‫وه‌ربگرێت و ده‌نگی خه‌ڵك به‌ده‌س������ت بهێنێت‪ .‬یه‌كێكی تر له‌‬ ‫كاریگه‌رییه‌كانی ڕاگه‌یاندن له‌س������ه‌ر بڕیاری ده‌سه‌اڵتدارانی‬ ‫ئه‌مریكا شه‌ڕی ڤێتنام بوو‪ ،‬كه‌ ڕاگه‌یاندنه‌كانی به‌ پیشاندانی‬ ‫ناڕه‌زایه‌تیی جه‌ماوه‌ر‪ ،‬هه‌روه‌ها گواس������تنه‌وه‌ی‌ دیمه‌نه‌كانی‬ ‫شه‌ڕ له‌ساڵی ‪ 1972‬وایان كرد‪ ،‬كه‌ له‌ساڵی دواتردا ئه‌مریكا‬ ‫كۆتایی به‌شه‌ڕ بهێنێت‪.‬‬


‫پاش هێرش������ه‌ تیرۆریستییه‌كانی س������اڵی ‪ 2001‬له‌ ‪11‬ی‬ ‫س������ێپته‌مبه‌ر‪ ،‬ڕاگه‌یاندنه‌كانی ئه‌مریكی هه‌موو هه‌وڵی خۆیان‬ ‫خس������ته‌ گه‌ڕ بۆ ئه‌وه‌ی‌ كه‌ موس������ڵمانان ش������ه‌ڕی دژه‌ تیرۆر‬ ‫به‌شه‌ڕی دژی ئیس���ل��ام نه‌زانن و كۆمه‌ڵێك فیلم و به‌رنامه‌ی‬ ‫تایبه‌ت دروستكران و‌ له‌ ڕاگه‌یاندنه‌كانی ئیندونیسیا‪ ،‬مالیزیا‪،‬‬ ‫پاكستان و كویت باڵوكرانه‌وه‌‪ .‬یه‌كێكی تر له‌ كاریگه‌رییه‌كانی‬ ‫ڕای گشتی له‌سه‌ر ئیداره‌ی‌ ئه‌مریكی و دروستكه‌رانی بڕیار‪،‬‬ ‫بابه‌تی كش������انه‌وه‌ی‌ هێزه‌كانی ئه‌مریكا له‌ عیراق بوو‪ .‬به‌پێی‬ ‫ڕاپرس������ییه‌كان‪ ،‬ناڕه‌زایی خه‌ڵك و ئاماره‌كانی ناوه‌نده‌كانی‬ ‫ڕاپرس������ی ئه‌وه‌یان ده‌رده‌خس������ت‪ ،‬بۆ نموونه‌‪ :‬دامه‌زراوه‌ی‬ ‫‌"فۆرد" له‌س������ه‌ر متمانه‌ی‌ هاوواڵتیانی ئه‌مریكی به‌ سیاسه‌تی‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی‌ ئه‌مریكا‪ ،‬یه‌كه‌م جار له‌ ساڵی ‪2005‬دا ڕاپرسییه‌كی‬ ‫ئه‌نجام دا‪ ،‬ده‌ریخس������ت كه‌ ڕای گش������تیی ئه‌مریكی له‌گه‌ڵ‬ ‫كشانه‌وه‌ی‌ هێزه‌كانی ئه‌مریكا‌ له‌ عیراقدایه‌‪.‬‬

‫ڕاگه‌یاندن‪ ،‬ڕای گش���تی و كاریگه‌ری له‌سه‌ر‬ ‫سیاسه‌ت ‌ه گشتییه‌كان ل ‌ه ئه‌مریكادا‪:‬‬

‫ل‌ه ڕووی كاریگه‌ریی ڕاگه‌یاندن له‌س������ه‌ر ڕای گش������تی‬ ‫ده‌توانین بڵێی������ن‪ :‬ئه‌مڕۆکه‌ (‪ )%90‬ل������‌ه خه‌ڵكی ئه‌مریكی‪،‬‬ ‫ی وه‌ده‌ستهێنانی زانیاری‬ ‫ته‌له‌فزیۆن به‌باشترین سه‌رچاوه‌ ‌‬ ‫ده‌زانن‪ .‬زۆربه‌ی هاوواڵتیان������ی ئه‌مریكی بینه‌ری یه‌كێك ل‌ه‬ ‫كه‌ناڵه‌كانی "فاكس نیوز"‪" ،‬س������ی ئێن ئێن" و یا یه‌كێكی تر‬ ‫ل‌ه كه‌ناڵ‌ه ئه‌مریكییه‌كانن و‪ ،‬له‌ ڕێگه‌ی‌ ڕۆژنامه‌‪ ،‬ئینترنێت و‬ ‫ڕادیۆو‌ه شیكردنه‌وه‌ی بابه‌ته‌كان به‌ده‌ست دێنن‪.‬‬ ‫یه‌كێك������ی تر له‌ كاریگه‌رییه‌كانی ڕاگه‌یاندن له‌س������ه‌ر ڕای‬ ‫گشتی و سیاسه‌تی ناوخۆ له‌ ئه‌مریكا كۆنترۆڵی ڕاگه‌یاندنه‌كانه‌‬ ‫له‌الی������ه‌ن "لۆبیی������ه‌كان"‪" ،‬گرووپه‌كان������ی به‌رژه‌وه‌ن������دی" و‬ ‫"گوش������ار"ه‌کانه‌وه‌ بۆ نموون������ه‌‪ :‬لۆبی جووله‌ك������ه‌ یه‌كێكه‌ له‌‬ ‫به‌هێزترینی������ان ك������ه‌ ده‌توانێ������ت ب������ه‌ كۆنترۆڵ������ی كه‌ناڵ������ه‌‬ ‫جۆراوجۆره‌كانی ڕاگه‌یاندن كاریگه‌ری له‌سه‌ر ڕای گشتی و‬ ‫دواتریش بڕیاره‌ سیاسییه‌كانی تایبه‌ت به‌ ئیسرائیلدا هه‌بێت‪.‬‬

‫ده‌ره‌نجام‪:‬‬

‫له‌م سه‌رده‌مه‌دا به‌هۆی كاریگه‌رییه‌كانی به‌جیهانیبوون‪،‬‬ ‫شۆڕش������ه‌كانی ته‌كنه‌لۆژی������ای زانیاری‪ ،‬هه‌روه‌ها پرس������‌ه‬ ‫پڕبایه‌خه‌کانی وه‌كوو دیموكراس������ی‪ ،‬مافی مرۆڤ‪ ،‬ئازادیی‌ه‬

‫گش������تییه‌كان و‪ ،...‬حكوومه‌ته‌كان ناتوانن بایه‌خ نه‌ده‌ن ب‌ه‬ ‫كاریگه‌رییه‌كانی ڕای گشتی‪ ،‬به‌تایبه‌ت به‌هۆی په‌ره‌سه‌ندنی‬ ‫ئامرازه‌ جۆراوجۆره‌كانی ڕاگه‌یاندن و شه‌پۆله‌كانی زانیاری‬ ‫ك‌ه هیچ سنوور و به‌ربه‌ستێك ناناسن‪.‬‬ ‫حكوومه‌تی ئه‌مریكی و دروستكه‌رانی بڕیار ل‌ه ئه‌مریكا‪،‬‬ ‫به‌ هۆی بابه‌ته‌كانی په‌یوه‌س������ت ب‌ه سیس������ته‌می سیاسی‪،‬‬ ‫ده‌ستوور‪ ،‬سه‌روه‌ریی یاسا‪ ،‬هه‌ڵبژاردن‪ ،‬كێبڕكێی حیزبی‪،‬‬ ‫ئازادییه‌ گشتییه‌كان‪ ،‬ئابووریی بازاری ئازاد و جۆراوجۆریی‬ ‫س������ه‌رچاوه‌كانی ه������ه‌واڵ و زانی������اری و‪ ،‬بوون������ی لۆبی و‬ ‫گرووپه‌كانی گوشار و به‌رژه‌وه‌ندی‪ ،‬ل‌ه ژێر كاریگه‌ریی ڕای‬ ‫گش������تی و ڕاگه‌یاندندان‪ .‬له‌به‌ر ئه‌و‌ه به‌بایه‌خه‌وه‌ ده‌ڕوانن‌ه‬ ‫ڕاگه‌یان������دن و ڕای گش������تی‪ ،‬هه‌روه‌ها ه������ه‌وڵ ده‌ده‌ن ك‌ه‬ ‫خۆیشیان ل‌ه ڕێگه‌ی ڕاگه‌یاندنه‌و‌ه كاریگه‌ری دروست بكه‌ن‬ ‫بۆ دروستكردنی ڕای گشتیی ئامانجدار‪.‬‬ ‫ناوه‌نده‌كانی دروستكردنی بڕیار له‌ئه‌مریكا داواكاریی‬ ‫تاكه‌كان له‌ چوارچێوه‌ی ئازادییه‌گشتییه‌كان و ڕای گشتی‬ ‫له‌به‌رچاو ده‌گرن و ته‌نانه‌ت ڕاگه‌یاندنه‌كان به‌مه‌به‌س������تی‬ ‫كاریگه‌ریی خس������تنه‌ سه‌ر بیر و هه‌ست و ڕای هاوواڵتیان‬ ‫به‌كار ده‌هێنن‪ ،‬بۆ دروس������تكردنی ڕای گش������تیی به‌هێز به‌‬ ‫مه‌به‌س������تی پاڵپشتی له‌ سیاس������ه‌ته‌كانیان و به‌ تایبه‌ت له‬ ‫‌كات������ی هه‌ڵب������ژاردن و ده‌ركردنی ه������ه‌ر بڕیارێكی گرینگ‪،‬‬ ‫پێویس������تیان به‌م ڕاگشتییه‌ هه‌یه‌‪ .‬به‌تایبه‌ت له‌ چوارچێوه‌ی‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندییه‌ جیاوازه‌كان و به‌رژه‌وه‌ندییه‌ نه‌ته‌وه‌ییه‌كاندا‬ ‫كه‌ ده‌بێت هاوسه‌نگییه‌ك دروست بكه‌ن‪ ،‬ئه‌وه‌ش سه‌ره‌ڕای‬ ‫پرسه‌كانی په‌یوه‌ست به‌ ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی له‌پاش ‪11‬ی‬ ‫سێپتێمبه‌ر‪ ،‬به‌اڵم س������ه‌ره‌ڕای هه‌موو هه‌ڕه‌شه‌كانی تیرۆر‪،‬‬ ‫ئێستاكه‌ ئه‌مریكا له‌ بواری كاری ڕاگه‌یاندن و وه‌ده‌ستهێنانی‬ ‫زانیاری و ده‌ستپێراگه‌یش������تن به‌ س������ه‌رچاوه‌ی زانیاری‪،‬‬ ‫یه‌كێكه‌ له‌ ئازادترین واڵتان له‌ جیهان كه‌ كه‌مترین سنوور‬ ‫بۆ ئه‌م كاره‌ هه‌یه‌‪ .‬هه‌روه‌ها ئه‌م بایه‌خه‌ی ڕای گش������تی و‬ ‫ڕاگه‌یاندن‪ ،‬الیه‌نێكی به‌رجه‌سته‌ی دیموكراسیی ئه‌مریكییه‌‪،‬‬ ‫چ له‌ ده‌ستوور و یاساكان و چ له‌ پراكتیكدا‪ .‬له‌ ئه‌مریکا‪،‬‬ ‫ڕای گش������تی به‌یه‌كێك له‌ پرس������ه‌ گرنگه‌كانی پڕۆس������ه‌ی‬ ‫دروستكردنی بڕیار داده‌ندرێت‪.‬‬

‫تێبینی‪:‬‬

‫‪ -١‬په‌رویز ڕه‌حیم قادر مامۆستا ل‌ه زانکۆی سه‌الحه‌دین‪ /‬هه‌ولێر – کۆلێژی یاسا و ڕامیاری به‌شی زانسته‌ ڕامیارییه‌کان‬ ‫ناوی توێژینه‌وه‌‪ :‬كاریگه‌رییه‌كانی ڕاگه‌یاندن و ڕای گشتی‌ له‌سه‌ر دروستكردنی بڕیار "ویالیه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا" وه‌ك نموونه‬ ‫‪ -٢‬ئه‌مه‌ی لێره‌دا چاپ کراوه‌‪ ،‬به‌شێکه‌ له‌و توێژینه‌وه‌یه‌‪.‬‬

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪11‬‬


‫ژنانی ئه‌ورووپا؛ له‌ مافی‬ ‫ده‌نگدانه‌وه‌ تا سه‌ختیی‬ ‫خۆپااڵوتن‬ ‫* و‪ :‬سنۆبه‌ر ته‌یب‬ ‫ل������ه‌ واڵته‌ رۆژاوایییه‌كان������دا دابینكردنی مافی ده‌نگدانی‬ ‫ژنان به‌ مێژوویه‌كی س������ێ سه‌د س������اڵه‌ تێكه‌ڵ ب‌ه هه‌وڵ و‬ ‫ملمالنێ بووه‌‪ .‬گه‌رچی ل‌ه هه‌ڵبژاردنه‌ جۆراوجۆره‌كانی ئه‌م‬ ‫واڵتانه‌دا ده‌نگدانی ژنان ئه‌مڕۆ ئاس������ایییه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌ بواری‬ ‫خۆپااڵوتنی ژناندا به‌شی ناڕێكیی هه‌ر ماوه‌‌‪.‬‬ ‫ل‌ه س������ه‌ده‌كانی ناوه‌ڕاس������ت‪ ،‬له‌ واڵتانی ڕۆژاوایی و ب‌ه‬ ‫تایبه‌ت له‌ ئه‌ورووپادا‪ ،‬بنه‌ماڵه‌ و سوڵتانه‌كان حكوومه‌تییان‬ ‫ده‌كرد‪ ،‬ئاس������ایی بوو ك‌ه ل‌ه بنه‌ڕه‌ت������دا مافی هه‌ڵبژاردن و‬ ‫خۆپااڵوتن‪ ،‬ن‌ه بۆ پیاوان و ن‌ه بۆ ژنان ل‌ه گۆڕێدا نه‌بێت‪.‬‬ ‫له‌ كۆتایی (شۆڕشی مه‌زن)ی ساڵی ‪ 1688‬له‌ بریتانیا‪ ،‬كه‌‬ ‫سیس������ته‌می په‌رله‌مانی س������ه‌قامگیر بوو‪ ،‬ئه‌م پرس������یاره‌ هاته‌‬ ‫کایه‌وه‌‪ ،‬كه‌ ده‌بێت چ كه‌سانێك له‌ هه‌ڵبژاردنی نوێنه‌رانی خه‌ڵك‪،‬‬ ‫ش������ه‌ریك و خاوه‌ن ماف بن؟ له‌ س������ه‌ره‌تادا مافی هه‌ڵبژاردن‬

‫‪ 12‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)32‬‬

‫به‌شێك له‌ پله‌ و گرێدراوی چینایه‌تیی هاوواڵتیان بوو‪ .‬پاشاش‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتی ئه‌وه‌ی هه‌بوو كه‌ هاوواڵتیانی بكاته‌ خاوه‌ن ماف‬ ‫یان ئه‌و مافه‌ بس������تێنێته‌وه‌‪ .‬ئێستا ئه‌م ئه‌زموونه‌ له‌ ئه‌ورووپادا‬ ‫جێی سه‌رسۆرمانه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌ ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست بۆ نموونه‌‬ ‫له‌ ئیماراتی یه‌كگرتوودا‪ ،‬تا ڕاده‌یه‌ک باوه‌‪.‬‬ ‫له‌ ڕه‌وتی شۆڕش������ی فه‌ره‌نساش������دا‪ ،‬هه‌ڵبژاردن و مافی‬ ‫هه‌ڵب������ژاردن بوو ب������ه‌‌ بابه‌تێكی ت������ه‌وه‌ری‪ .‬به‌یاننامه‌ی مافی‬ ‫مه‌ده‌نی له‌م شۆڕشه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ی گرتووه‌‪ ،‬به‌اڵم بچووكترین‬ ‫ئاماژه‌ به‌ مافی ژنان و له‌وانه‌ش مافی ده‌نگدانیان نه‌كات‌‪.‬‬ ‫ئه‌م پرس������‌ه بوو‌ب‌ه هۆی ئه‌وه‌‪ ،‬كه‌ خاتوو (ئه‌لیمپ دگوژ)‬ ‫شانۆنووس و ل‌ه یه‌كه‌مین فێمێنیسته‌كانی جیهان‪ ،‬ل‌ه ساڵی‬ ‫‪1791‬دا باڵوكراوی مافی هاوواڵتیی خۆی بنووس������ێت‪ ،‬ك‌ه‬ ‫ب‌ه پێچه‌وانه‌ی به‌یاننامه‌ی مافی هاوواڵتی و ده‌س������تووری‬


‫گشتیی په‌س������ه‌ندكراو که‌ ل‌ه الیه‌ن پیاوه‌ شۆڕشگێڕه‌کانی‬ ‫فرا‌نس������او‌ه نووس������رابوو‪ ،‬جه‌ختێكی تایبه‌تی له‌سه‌ر مافی‬ ‫ژنان کردبوو‪ .‬به‌هه‌ڵستكاری و هه‌وڵه‌كانی له‌و سه‌رده‌مدا‪،‬‬ ‫ئه‌نجامێكی ئه‌وهای به‌ده‌س������ت نه‌هێنا و ل‌ه كۆتاییشدا ب‌ه‬ ‫گیوتین سه‌ری په‌ڕێندرا‪.‬‬ ‫ئه‌م ئیعدامه‌ ته‌نیا له‌به‌ر هۆی به‌رهه‌ڵستكارییه‌كه‌ی ب‌ه‬ ‫دژی ژاكۆبین‌ه شۆڕشگێڕه‌کان و سه‌رۆكه‌که‌یان (ڕۆبسپێر)‬ ‫نه‌بوو‪ ،‬به‌ڵك������و هه‌وڵه‌كه‌ی هێنانی ژنان ب������ۆ ناو گۆڕه‌پانی‬ ‫سیاسی و كۆمه‌اڵیه‌تی بوو‪ ،‬ك‌ه ل‌ه خاوه‌ندارییه‌تیی پیاواندا‬ ‫بوو‪ .‬ئه‌مان‌ه ببوون به‌ که‌ره‌سه‌ی دژی ئه‌و‪.‬‬

‫ده‌گرێ������ت ك‌ه ژنان مه‌یلی سیاس������ه‌تیان نیی������‌ه و‪ ،‬كه‌مترین‬ ‫ئه‌زموونیان ل‌ه بوار‌ه سیاس������ی و كۆمه‌اڵیه‌تییه‌کاندا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و سه‌روتاره‌ نیش������انه‌ی ئه‌م بێهێزییه‌ی ژنان و سه‌ره‌نج‬ ‫نه‌دانیان به‌ وتار‌ه سیاس������ییه‌کانی رۆژنام������ه‌كان داده‌نا و‬ ‫ئاماژه‌یان ب‌ه بیرۆڕای كه‌سانێك ده‌کرد‪ :‬چونك‌ه ژن ناچێت‌ه‬ ‫خزمه‌تی سه‌ربازییه‌وه‌‪ ،‬بۆی‌ه به‌پێی پێویست گیانی خۆی ل‌ه‬ ‫ڕێگه‌ی نیش������تمان به‌خت ناكات و نابێ������ت مافی ده‌نگدانی‬ ‫هه‌بێت‪ .‬الیه‌نگرانی مافی ده‌نگدانی ژنان ل‌ه ژێر گوش������اری‬ ‫ئه‌م به‌ڵگان������ه‌وه‌‌ ده‌یانگوت‌‪ ،‬خولی خزمه‌تی س������ه‌ربازی ل‌ه‬ ‫بواره‌ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌کاندا بۆ ژنان ڕێك بخه‌ن‪.‬‬

‫به‌ربه‌ره‌كانیی قورس ل ‌ه به‌رامبه‌ر مافی‬ ‫ده‌نگدانی ژنان‬

‫ده‌وڵه‌ت كرده‌وه‌ی ئاسایی ئه‌نجام داوه‌‬

‫ل������ه‌ زۆربه‌ی واڵت������ه‌ ئه‌ورووپییه‌كان‪ ،‬خه‌ب������ات بۆ مافی‬ ‫ده‌نگدانی ژنان له‌ ڕاستیدا تێكه‌ڵ ب‌ه هه‌وڵی به‌ده‌ستهێنانی‬ ‫هه‌موو هاوواڵتیان بۆ‌ مافی ده‌نگدان بوو‪ .‬به‌و شێوه‌یه‌‪ ،‬له‌م‬ ‫واڵتانه‌دا ژن������ان و پیاوان له‌یه‌ك كات������دا مافی ده‌نگدانیان‬ ‫به‌ده‌س������ت هێنا‪ .‬به‌اڵم له‌ باره‌ی ژنانیشه‌وه‌‪ ،‬زیاتر له‌وه‌ ك‌ه‬ ‫پرسه‌كه‌ ب‌ه مافی ده‌نگدانه‌وه‌ په‌یوه‌ست بێت‪ ،‬بۆ یه‌كسانیی‬ ‫ژن و پیاو له‌ گۆڕه‌پانی سیاسی و كۆمه‌الیه‌تی ده‌گه‌ڕایه‌وه‌‪،‬‬ ‫ك‌ه ئه‌مه‌یش������یان بابه‌تێكه‌ تا ڕاده‌یه‌ ‌ك بواری سیاس������ی و‬ ‫كۆمه‌الیه‌تیی واڵت‌ه جۆراوجۆره‌کان ده‌گرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ژماره‌یه‌ك له‌ واڵت‌ه ئه‌ورووپایییه‌كان‪ ،‬هه‌ڵوه‌ش������اندنه‌وه‌ی‬ ‫په‌یوه‌ندیی ماف������ی كۆمه‌اڵیه‌تی و سیاس������ی به‌ گرێدراوی‬ ‫چینایه‌تیی������ه‌وه‌‪ ،‬ئاس������انتر ب������وو ل‌ه به‌ده‌س������تهێنانی مافی‬ ‫ی‬ ‫‌وه س������ه‌رچاوه‌ ‌‬ ‫ده‌نگدان������ی ژنان‪ .‬ئه‌م‌ه ب������ه‌ تایبه‌ت له‌وه ‌‌‬ ‫ده‌گرت‪ ،‬كه‌ زۆربه‌ی سیاسه‌توانانی پیاو و ئه‌ندامانی نێری‬ ‫چینی ده‌سه‌اڵتدار‪ ،‬له‌ پاشهاتی یه‌كسانیی ژن و پیاوان ل‌ه‬ ‫ب������واری سیاس������ی و هه‌ڵوه‌ش������اندنه‌وه‌ی پاوانی خۆی له‌م‬ ‫بواران������ه‌دا‪ ،‬ئه‌وه‌نده‌ دلخوش نه‌بوون‪ ،‬ی������ا به‌پێی نه‌بوونی‬ ‫تێگه‌یش������تن و بنه‌مای خۆی نیگه‌رانی ئ������ه‌وه‌ بوون‪ ،‬ك‌ه ل‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردندا ژنان هه‌ڵسوكه‌وتێكی پێشبینی نه‌كراو ل‌ه خۆی‬ ‫پیش������ان بده‌ن و‪ ،‬ئه‌و حزب‌ه هه‌ڵبژێ������رن ك‌ه پێكهاته‌ی باوی‬ ‫سیاسی و پاوانی حزبه‌ نه‌ریته‌كان تێك بده‌ن‪.‬‬ ‫‌هێنایه‬ ‫به‌ڵگه‌ و ڕوونكردنه‌وه‌ی جیاوازیان بۆ ئه‌م پرسه‌ ده ‌‌‬ ‫گ������ۆڕێ‪ .‬ب������ۆ نموون‌ه ل������‌ه س������اڵی ‪ 1909‬ل‌ه س������ه‌روتاری‬ ‫ڕۆژنامه‌یه‌كی گرنگی ئه‌ڵمانیدا هاتبوو‪ ‌:‬بێبه‌شكردنی ژنان‬ ‫ل‌ه مافی ده‌نگدان بۆ ئه‌وه‌ نا‌گه‌ڕێته‌وه‌‪ ،‬كه‌ ژنان و پیاوان ل‌ه‬ ‫ب������واری ئه‌قڵییه‌وه‌ جی������اوازن‪ ،‬به‌ڵكوو له‌وه‌و‌ه س������ه‌رچاو‌ه‬

‫له‌وانه‌یه ئه‌م جۆر‌ه بیركردنه‌و‌ه بوو ك‌ه بۆته‌ هۆی ئه‌وه‌‪،‬‬ ‫كۆنتری������ن حزب������ی سۆس������یالدیموكراتی جیه������ان‪ ،‬حزبی‬ ‫سۆس������یالدیموكراتی ئه‌ڵمانیا‪ ،‬س������ه‌ره‌ڕای ڕوونكردنه‌وه‌ی‬ ‫پێویس������تیی ب‌ه ده‌س������تهێنانی‌ مافی ده‌نگدان ب������ۆ ژنان ل‌ه‬ ‫به‌رنامه‌ی س������اڵی ‪1891‬ی خۆیدا‪ ،‬له‌ ب������واری كردارییه‌و‌ه‬ ‫هه‌وڵێكی ئه‌وت������ۆی بۆ به‌دیهێنانه‌كه‌ی نه‌داوه‌‪ .‬ئه‌م حزبه‌ ل‌ه‬ ‫س������اڵی ‪1918‬دا‪ ،‬هێزی س������ه‌ره‌كیی ده‌وڵه‌ت������ی ئینتیقالیی‬ ‫ئه‌ڵمانیای به‌ره‌و كۆماری پێكهێنا‪ .‬به‌پێی به‌ڵگه‌كان حزب ل‌ه‬ ‫ژێر گوش������اری ئه‌و هێزانه‌ی كه‌ چه‌پترن‪ ،‬خۆپێش������اندانی‬ ‫ئاش������تیخوازان‌ه و ج������ار توندوتیژانه‌ ده‌ك������ه‌ن‪ ،‬ل‌ه یه‌كه‌مین‬ ‫ده‌س������تووری خۆیدا یه‌کێک ل‌ه خاڵه‌کانی بۆ جێبه‌جێكردنی‬ ‫مافی ده‌نگدانی بۆ ژنان و پیاوان ته‌رخان كرد‪.‬‬ ‫(ئێ������دوارد دێڤید) یه‌كێ له‌ س������ه‌رۆك حزبه‌كان كه‌ س������ه‌ر به‌‬ ‫الیه‌ن������ی ڕێفۆرمخ������واز بوو‪ ،‬ل������ه‌ وتارێكی مێژووی������ی له‌ هه‌مان‬ ‫سه‌رده‌مدا ده‌ڵێت‪ ‌:‬گه‌رچی مافی ده‌نگدان بۆ ژنان له‌ به‌رژه‌وه‌ندیی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی حزب ته‌واو نابێت‪ ،‬له‌وانه‌یه‌ ژنانیش ده‌نگی خۆیان بۆ‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندی������ی حزبه‌كانی ت������ر (زیاتر مه‌زهه‌ب������ی) ده‌خه‌نه‌ ناو‬ ‫سه‌ندووقه‌كانه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم ده‌بێت پرسه‌كه‌ له‌ درێژخایه‌ندا ببینرێت‬ ‫و ڕێگه‌ بكرێته‌وه‌ تا هێزه‌كان ئارام بگرنه‌وه‌‪.‬‬ ‫یه‌كێ له‌ ژن‌ه به‌ناوبانگه‌کانی سۆسیالدیموكراتی ئه‌ڵمانیا‬ ‫(م������اری یوخاچ)‪ ،‬ك������‌ه یه‌كه‌می������ن هه‌ڵبژێ������ردراوی ژن ل‌ه‬ ‫ئه‌نجومه‌نی نه‌ته‌وه‌یی ئه‌ڵمانیادا بوو‪ ،‬ل‌ه وتارێكی به‌ناوبانگ‬ ‫‌وه وتی‪( :‬ژنان به‌ مانای‬ ‫له‌ سه‌ر س������ه‌كۆی ئه‌م ئه‌نجومه‌نه ‌‌‬ ‫باو‪ ،‬نابێت سوپاس������گوزاریی ده‌وڵه‌تی ئینتیقالی بکه‌ن‪ ،‬بۆی‌ه‬ ‫ئ������ه‌م ده‌وڵه‌ته‌ مافێكی ب������ه‌ ژنان ن������ه‌داوه‌‪ ،‬به‌ڵكوو كارێكی‬ ‫ئاس������ایی و باوی ئه‌نج������ام داوه‌ و مافێكی ك‌ه به‌ ناحه‌ق ل‌ه‬ ‫ژنان زه‌وت كرابوو‌‪ ،‬بۆیانی گه‌ڕانده‌وه‌‪).‬‬

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪13‬‬


‫وه‌رچه‌رخان ل ‌ه هه‌لسوكه‌وتی هه‌ڵبژاردنی‬ ‫ژناندا‬

‫كات������ێ كه‌ یه‌كه‌مین هه‌ڵبژاردنی ئه‌ڵمانیا له‌ ‪19‬ی كانوونی‬ ‫دووه‌می س������اڵی ‪ ،1919‬به‌ به‌شداریی هه‌موو ژنان و پیاوان‬ ‫به‌ڕێوه‌ چوو‪ ،‬به‌ پێچه‌وانه‌ی س������اڵی ‪ 1912‬بوو‪ ،‬كه‌ ته‌نیا ‪14‬‬ ‫ملیۆن پیاوی گرێدراو به‌ چین و گرووپه‌ ده‌سنیشانكراوه‌کان‬ ‫به‌ش������دارییان كردبوو‪ 40 ،‬ملیۆن هاوواڵتی له‌ وانه‌ش ‪%82‬ی‬ ‫ژنان������ی خاوه‌نی مافی ده‌نگ������دان‪ ،‬ده‌نگی������ان دا‪ .‬به‌ تایبه‌تی‬ ‫چه‌ش������نی هه‌ڵبژاردنی ژنان به‌ ڕاستی پارسه‌نگی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫باوی ت������ا ڕاده‌یه‌كی زۆر له‌ ئه‌نجومه‌ن تێك������دا و حزبه‌كانی‬ ‫خاوه‌ن تێڕوانینی مه‌زهه‌بییش‪ ،‬ژماره‌یه‌كی زۆر كورسییان له‌‬ ‫ئه‌نجومه‌ندا به‌ده‌ست هێنا‪ .‬كه‌ واته‌ هه‌رچه‌نده‌ ئه‌م دیارده‌یه‌‬ ‫بۆته‌ هۆی به‌رزبوونه‌وه‌ی خۆوش������یاریی ژن������ان‪ ،‬فێركردن و‬ ‫یه‌كسانیی مافیان باش كرد‪ ،‬به‌اڵم له‌ کرده‌وه‌دا له‌ به‌رژه‌وه‌ندیی‬ ‫حزب������ه‌ ب������او و ناپارێ������زكاره‌كان ته‌واو بوو‪ ،‬ب������ه‌ جۆرێك كه‌‬ ‫پارێزكاران به‌ پێویس������تییان زانی‪ ،‬بۆ به‌ده‌ستهێنانی به‌شی‬ ‫زیاتری ده‌نگه‌كانی نیوه‌ی دانیش������تووانی واڵت‪ ،‬س������ه‌رنجی‬ ‫زیاتر به‌ ماف و خواس������ته‌كانی ژنان له‌ كۆمه‌ڵگه‌ی مۆدێرنی‬ ‫ئه‌مڕۆ ب������ده‌ن و‪ ‌،‬له‌ ڕوانگ������ه‌ی پاڕێزكارانه‌ و ت������ا ڕاده‌یه‌ک‬ ‫مه‌زهه‌بییانه‌ی خۆیان له‌م بواره‌دا دوور بكه‌ونه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌ به‌ده‌س������ه‌اڵت گه‌یش������تنی ناس������یۆناڵ سۆسیالیسته‌كان‬ ‫(نازییه‌کان) له‌ ساڵی ‪ 1933‬له‌ ئه‌ڵمانیا‪ ،‬مافی خۆپااڵوتنی ژنان‬ ‫سه‌ندرایه‌وه‌ و جارێكی تر دوای شه‌ڕ ئه‌م مافه‌ زیندوو بۆوه‌‪.‬‬

‫ئه‌ڵمانیا یه‌كه‌مین واڵت نه‌بوو‬

‫ب������ه‌اڵم ئه‌ڵمانیا یه‌كه‌مین واڵت ل������ه‌ ئه‌ورووپا و ڕۆژاوادا‬ ‫نه‌بوو ‪ ،‬كه‌ مافی ده‌نگدانی ژنانی به‌ڕێوه‌بردبوو‪ .‬له‌ ویالیه‌تی‬ ‫(نیۆجێرس������ی)ی ئه‌مریكا‪ ،‬ل‌ه س������اڵی ‪1776‬دا ژنان بوون‌ه‬ ‫خاوه‌ن مافی ده‌نگدان‪ ،‬كه‌ جارێكی تر دوای ‪ 30‬س������اڵ ئه‌م‬ ‫مافه‌یان لێ سه‌ندنه‌وه‌‪.‬‬ ‫یه‌كه‌می������ن ناوچه‌ كه‌ ب‌ه ش������ێوه‌یه‌كی جێگیر‪ ،‬ژنان مافی‬ ‫ده‌نگدانیان به‌ده‌س������ت هێنا‪( ،‬پیت كرن) ل‌ه ئوو‌قیانووس������ی‬ ‫ئارام بوو ‌و ل‌ه ساڵی ‪1838‬دا ئه‌م مافه‌ جێبه‌جێ كرا‪( .‬پیت‬ ‫كرن) هێش������تاش ب������ه‌ کۆڵۆنی������ی بریتانی������ا ده‌ژمێردرێت‪.‬‬ ‫(وایۆمینگ) له‌ ویالیه‌ته‌کانی‌ ڕۆژاوای ئه‌مریكا‪ ،‬ناوچه‌یه‌كی‬ ‫تر ب������وو ك‌ه مافی ده‌نگدان������ی ژنان له‌وێ������دا هات‌ه دی‪ .‬ل‌ه‬ ‫نیوزیله‌نداش ل‌ه س������اڵی ‪ ،‌1893‬ل‌ه س������ه‌رده‌مێكدا بوو ك‌ه‬ ‫هێشتا به‌ش������ێك له‌ بریتانیا ده‌ژمێردرا‌‪ ،‬ژنان بوونه‌ خاوه‌ن‬ ‫مافی ده‌نگدان‪ ،‬به‌اڵم دوای ‪ ٢٧‬س������اڵ مافی خۆپااڵوتنیان‬

‫‪ 14‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)32‬‬

‫به‌ده‌ست هێنا‪ .‬ئوسترالیاش له‌ ساڵی ‪ ،1902‬كاتێ ك‌ه تاز‌ه‬ ‫سه‌ربه‌خۆیی ل‌ه‌بریتانیاو‌ه به‌ده‌ستهێنا بوو‪ ،‬مافی ده‌نگدانی‬ ‫ژنان جێبه‌جێ كرا‪.‬‬ ‫یه‌كه‌می������ن واڵتی ئه‌ورووپای������ی فینله‌ندا ب������وو‪ ،‬كه‌ مافی‬ ‫ده‌نگدانی ژنان له‌ س������اڵی ‪1906‬دا به‌ ڕه‌سمی ناساند‪ .‬له‌‬ ‫سێ واڵتی تری باكووری ئه‌ورووپا نۆروێژ‪ ،‬دانمارك و سوێد‬ ‫به‌ دوای یه‌كه‌وه‌ له‌ ساڵه‌كانی ‪ 1915 ،1913‬و ‪ 1921‬مافی‬ ‫ده‌نگدان بوو به‌ یاس������ایی و كه‌وته‌ بواری جێبه‌جێكردنه‌وه‌‪.‬‬ ‫رووسیا (یه‌كێتی سۆڤیه‌ت) له‌ س������اڵی ‪ 1917‬گه‌یشته‌ ئه‌م‬ ‫پڕۆسه‌یه‌ و دوای سێ ساڵ ئه‌مریكا له‌ گشت ویالیه‌ته‌كانی‬ ‫خۆی مافی ده‌نگدانی ژنانی جێبه‌جێ کرد‪ .‬گه‌رچی بریتانیا‬ ‫له‌ س������اڵی ‪1919‬دا به‌ شێوه‌یه‌كی سنووردار ئه‌م مافه‌ی به‌‬ ‫ڕه‌سمی ناساند‪ ،‬به‌اڵم له‌ س������اڵی ‪1928‬دا بوو‪ ،‬که‌ ته‌واوی‬ ‫ژنانی ئه‌و والته‌ بوونه‌ خاوه‌نی مافی ده‌نگدان‪.‬‬

‫شه‌ڕێك ك ‌ه بوو ب ‌ه هۆی كرانه‌وه‌‬

‫تێكۆشان بۆ مافی ده‌نگدانی ژنان ل‌ه بریتانیا مێژوویه‌كی‬ ‫دوورودرێ������ژی هه‌ی‌ه و‪ ،‬ك‌ه بۆ ناوه‌ڕاس������ته‌كانی س������ه‌ده‌ی‬ ‫نۆزده‌ه������ه‌م ده‌گه‌ڕێت������ه‌وه‌‪ .‬یه‌كه‌می������ن ئه‌نجومه‌ن������ی ژنانی‬ ‫به‌رگریكاری مافی ده‌نگدانی ژنان‪ ،‬له‌ ساڵه‌كانی چلی ئه‌و‬ ‫سه‌ده‌دا ده‌ستیان ب‌ه باڵوكردنه‌وه‌ی باڵڤۆك و به‌یاننام‌ه له‌م‬ ‫بواره‌دا كرد‪.‬‬ ‫بیست ساڵ دواتر (جۆن ستیوارت میل) له‌ دامه‌زرێنه‌رانی‬ ‫لیبرالیس������م‪ ،‬له‌گه‌ڵ (ڕیچ������ارد پانك هۆرس������ت) نوێنه‌ری‬ ‫ئه‌نجوم������ه‌ن‪ ،‬خوازیاری مافی ده‌نگدان������ی ژنان بوون‪ .‬له‌م‬ ‫س������ااڵنه‌دا ژنانی س������ه‌ڵت و بێوه‌ژنی سه‌رتر ل‌ه سی ساڵ‪،‬‬ ‫مافی به‌ش������داریكردنیان ل‌ه هه‌ڵبژاردنی ش������اره‌وانییه‌كاندا‬ ‫هه‌بوو‪ ،‬به‌اڵم بۆ ژنانی هاوس������ه‌ردار سه‌رپه‌رش������تیكردنی‬ ‫ده‌نگدانیان ل‌ه ئه‌ستۆی پیاوانیاندا بوو‪.‬‬ ‫ل‌ه سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی بیسته‌م‪ ،‬بزووتنه‌وه‌ی به‌رگیركه‌رانی‬ ‫ماف������ی ده‌نگدانی ژنان ل‌ه بریتانیا (س������افرۆجێت)ه‌كان‪ ،‬تا‬ ‫سنووری پێكهه‌ڵپڕژان له‌گه‌ڵ پۆلیس و به‌ڕێوه‌به‌ر‌ه پایه‌به‌رز‌ه‬ ‫حزب������ی و هه‌ن������دێ ك������رده‌وه‌ی توندوتیژانه‌ی������ی تر‪ ،‬دژی‬ ‫باڵه‌خانه‌كان و دامه‌زراوه‌ ده‌وڵه‌تییه‌كانیش كرا و ژماره‌یه‌ك‬ ‫له‌ ئه‌ندامانیان به‌ند یان ده‌ستبه‌سه‌ر كران‪ ،‬بێ ئه‌وه‌ی كار‬ ‫ل‌ه س������ه‌ر فكری كۆڕوكۆمه‌ڵ و چینی ده‌سه‌اڵتداردا بێنێت‌ه‬ ‫کایه‌وه‌‪ .‬ئه‌وان ته‌نانه‌ت ئاماژه‌یان به‌و كرده‌وه‌ی ژنان كرد‪،‬‬ ‫تا ئه‌وان ب‌ه هه‌ستیار و خاوه‌ن مێشكێكی الواز و نه‌بوونی‬ ‫لێهاتووی بۆ به‌شداریكردن ل‌ه كاروباری سیاسیدا بناسێنن‬


‫و‪ ،‬مافی ده‌نگدانیش بۆ ژنان به‌ شتێکی مه‌ترسیدار بزانن‪.‬‬ ‫ب‌ه ده‌س������پێكردنی ش������ه‌ڕی یه‌كه‌می جیهانی و چوونی‬ ‫پی������اوان بۆ به‌ره‌ی ش������ه‌ڕ‪ ،‬ئه‌مه‌ ژنان������ی بریتانیا بوون‪ ،‬ك‌ه‬ ‫زۆربه‌ی به‌رپرس������یاره‌تیی سیاس������ی و كۆمه‌الیه‌تییان له‌م‬ ‫واڵته‌دا گرته‌ ئه‌ستۆ و‌‪ ،‬دوای كۆتایی شه‌ڕیش ڕێگه‌یان نه‌دا‬ ‫ئه‌م گه‌شه‌کردنه‌یان به‌بێ کارتێکه‌ریی بمێنێته‌وه‌‪ .‬به‌م جۆر‌ه‬ ‫بوو ك‌ه ل‌ه س������اڵی ‪ 1919‬ژنانی به‌ریتانیا ب‌ه ش������ێوه‌یه‌كی‬ ‫سنووردار بوون‌ه خاوه‌ن مافی ده‌نگدان و ‪ 9‬ساڵ دواتر ئه‌م‬ ‫مافه‌یان به‌ ته‌واوی وه‌رگرت‪.‬‬

‫ترسی الیكه‌كانی فه‌ره‌نسا ل ‌ه مافی‬ ‫ده‌نگدانی ژنان‬

‫له‌ گه‌وره‌ واڵتانی تری ئه‌ورووپا واته‌‌ فه‌ڕه‌نس������ا‪ ،‬سه‌ره‌ڕای‬ ‫پێشه‌نگی له‌ ئازادیدا‪ ،‬مافی ده‌نگدانی ژنان به‌ سه‌ختی و دره‌نگ‬ ‫به‌ده‌س������ت هات‪ .‬دوای هه‌وڵه بێ ئاكامه‌كانی (ئه‌لیمپ دگوژ) له‌‬ ‫ساڵه‌كانی شۆڕش������ی فه‌ره‌نسا‪ ،‬خه‌بات و جموجۆڵی جیاواز بۆ‬ ‫جێبه‌جێكردن������ی ماف������ی ده‌نگدان������ی ژن������ان‪ ،‬وه‌كو س������یمبۆل و‬ ‫ڕێگه‌خۆشكه‌ر بۆ مافی یه‌كسانیی ژن و پیاو به‌ڕێوه‌چوو‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫له‌ سه‌ده‌ی ‪ 18‬و سه‌ره‌تا‌كانی سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌مدا‪ ،‬گرێدراویی‬ ‫ئابووری������ی ژن������ان ل������ه‌ فه‌ره‌نس������ا به‌هانه‌یه‌ك بوو ب������ۆ نه‌بوونی‬ ‫س������ه‌ربه‌خۆیی له‌ هه‌ڵس������وكه‌وتی هه‌ڵبژاردنیان و له‌ كۆتاییدا له‌‬ ‫مافی ده‌نگدان بێبه‌ش������بوون‪ ،‬له‌ س������اڵه‌كانی كۆتایی س������ه‌ده‌ی‬ ‫نۆزده‌هه‌م و سه‌ره‌تا‌كانی سه‌ده‌ی بیسته‌مدا‪ ،‬بۆچوونی الیكه‌كان‬ ‫ئه‌وه‌ بوو‪ :‬چونكه‌ زۆربه‌ی ژنان له‌ ژێر كاریگه‌ریی که‌نیس������ه‌دان‪،‬‬ ‫له‌وانه‌یه‌ دانی ماف������ی ده‌نگدان به‌ وان (ژنان)‪ ،‬زیان به‌ بنه‌مای‬ ‫كۆم������اری الیكی فه‌ره‌نس������ا بگه‌یه‌نێت‪ .‬به‌اڵم له‌ ڕه‌وتی ش������ه‌ڕی‬ ‫دووه‌م������ی جیهانیدا‪ ،‬پێش������كه‌وتنی ژنان ل‌ه گش������ت بواره‌كان به‌‬ ‫جۆرێك بوو‪ ،‬كه‌ ده‌وڵه‌تی ژنه‌راڵ (دۆگۆڵ) له‌ ساڵی ‪ 1944‬به‌بێ‬ ‫به‌اڵم و ئه‌گه‌ر‪ ،‬مافی ده‌نگدانی بۆ ژنان به‌ ڕه‌سمی ناساند‪.‬‬ ‫دوسییه‌ی به‌ ڕه‌سمی ناساندنی مافی ده‌نگدانی ژنان ل‌ه‬ ‫ئه‌ورووپ������ادا‪ ،‬هه‌ر له‌م چاره‌کی س������ه‌ده‌ی پێش داخرا‪ .‬ل‌ه‬ ‫پورتووگال ل‌ه ساڵی ‪1976‬دا‪ ‌،‬واته‌ كه‌مێك دوای ڕووخانی‬ ‫حكوومه‌تی دیكتاتۆریی (ساالزار)‪ ،‬مافی ده‌نگدان ب‌ه ژنان‬ ‫درا‪ .‬ل������ه‌ سویس������را ئه‌م مافه‌ ل‌ه س������اڵی ‪ 1971‬ل‌ه هه‌ندێ‬ ‫ویالیه‌ت������ه‌كان (كانت������ون)ه‌كان‪ ،‬جێبه‌ج������ێ ک������را‪ ،‬ب������ه‌اڵم‬ ‫جێبه‌جێكردنیان له‌ سه‌رتاس������ه‌ری واڵت تا س������اڵی ‪1990‬‬ ‫درێژه‌ی هه‌بوو‪( .‬لیختنش������تاین)یش ل‌ه ساڵی ‪ 1984‬مافی‬ ‫ده‌نگدانی ژنانی ب‌ه یاسایی كرد‪.‬‬

‫ملمالنێیه‌ك ك ‌ه هێشتا كۆتایی نه‌هاتووه‌‪-:‬‬

‫ف ده‌نگدانی ژن������ان له‌ ئه‌ورووپادا بۆت‌ه‬ ‫گه‌رچی ئیتر ما ‌‬ ‫شتێكی ئاسایی‪ ،‬به‌اڵم ژماره‌ی نوێنه‌رانی ژن له‌ گه‌وره‌ترین‬ ‫واڵتان������ی ئه‌ورووپ������ا پیش������ان ده‌دات‪ ،‬كه‌ هێش������تاش هه‌ر‬ ‫خۆپاالوت������ن له‌ بواری مافی ژن������ان‪ ،‬كه‌موكورتیی به‌رچاوی‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬بۆ نموون‌ه ل‌ه هه‌ڵبژاردنی ساڵی ‪2012‬ی په‌رله‌مانی‬ ‫فه‌ره‌نسادا‪ ،‬له‌ (‪ )2641‬كه‌س له‌ پاڵێوراوان‪)%٤٠( ،‬یان ژن‬ ‫بوون‪ ،‬به‌اڵم ژنان ته‌نیا ‪%18‬ی كورسییه‌كانی ئه‌نجومه‌نیان‬ ‫به‌ده‌س������ت هێنا‪ .‬ل������‌ه ئه‌نجومه‌نی فیدراڵی������ی ئه‌ڵمانیا ئه‌م‬ ‫ژماره‌یه‌‪ %32 ،‬و ل‌ه ئه‌نجومه‌نی بریتانیا ‪ %22‬ه‌‪.‬‬ ‫گه‌رچی ژماره‌ی نوێنه‌ری ژن له‌ باكووری ئه‌ورووپا به‌رزتر‬ ‫و به‌رچاوتره‌‪ ،‬به‌ تایبه‌ت له‌ سوید و فینله‌ندا‪ ،‬مه‌ودایه‌كی كه‌م‬ ‫له‌ نێوان یه‌كس������انیی ژن و پیاو له‌م ب������واره‌دا هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌‬ ‫ناوچه‌ی باش������وور و ڕۆژهه‌اڵتی ئه‌ورووپادا‪ ،‬ئه‌م ڕێژه‌یه‌ زۆر‬ ‫ناڕێكه‌‪ .‬ڕاس������پارده‌ی یه‌كگرتووی ئه‌ورووپا‪ ،‬هه‌روه‌ها هه‌وڵه‌‬ ‫نه‌ته‌وه‌یییه‌كان له‌ هه‌ن������دێ واڵتان بۆ له‌به‌رچاوگرتنی كۆتا له‌‬ ‫لیس������تی هه‌ڵبژاردن������ی حزب������ه‌كان و ڕێ������ژه‌ی دیاریك������راوی‬ ‫كورسییه‌كانی په‌رله‌مان بۆ ژنانه‌‪ .‬ئه‌م ڕێكارانه‌ كه‌ زۆربه‌یان‬ ‫له‌ ئاستی ڕاسپارده‌یه‌‪ ،‬له‌ ڕوانگه‌ی پارێزه‌رانی مافی ژنانه‌وه‬ ‫جۆرێك وه‌ك خێرپێكردن وایه‌‪ ،‬كه‌ به‌ بڕوای ئه‌وانه‌وه‌ دژایه‌تی‬ ‫له‌گه‌ڵ مافی ڕاسته‌قینه و ئاستی خه‌باتی ژنان هه‌یه‌‪ .‬ئه‌مه‌ له‌‬ ‫كاتێكدایه‌ كه‌ الیه‌نگرانی (كۆتا) ئه‌مه‌ بۆ قۆناغه‌ سه‌ره‌تایییه‌کان‬ ‫ب������ه‌ تایبه‌ت له‌ هه‌ندێ واڵتان‪ ،‬كه‌ له‌م بواره‌دا دواكه‌وتوویه‌كی‬ ‫به‌رچاویان هه‌یه‌‪ ،‬به‌ كارتێكه‌ر و به‌سوود ده‌نرخێنن‪.‬‬ ‫وا وێده‌چێ دوای ئه‌وه‌‪ ،‬الیه‌نێك ل‌ه خه‌بات و هه‌وڵه‌كانی‬ ‫ژنان بۆ یه‌كس������انیی م������اف‪ ،‬هه‌روه‌ها بۆ به‌ش������داربوونی‬ ‫زیاتری������ان له‌ دامه‌زراو‌ه سیاس������ییه‌كانی واڵت و له‌وانه‌ش‬ ‫خۆپااڵوتن ل������‌ه ئه‌نجومه‌ن‌ه جۆراوجۆره‌کان������ی واڵتاندا ب‌ه‬ ‫ش������ێوه‌یه‌کی چ������ڕ بمێنێت������ه‌وه‌‪ .‬به‌تایبه‌ت ك������‌ه كارنامه‌ی‬ ‫ئاماده‌بوونی ژنان ل‌ه زۆربه‌ی په‌رله‌مانی واڵته‌ ڕۆژاوایییه‌کان‬ ‫پیشان ده‌دات‪ ،‬سه‌ره‌ڕای به‌شی ناڕێكیان ل‌ه كورسییه‌كان‪،‬‬ ‫ب‌ه تێکۆش������ان بۆ هه‌مواركردنی یاس������اكان یا به‌كارهێنانی‬ ‫په‌رله‌مان بۆ ڕۆشنگه‌ری‪ ،‬تا ڕاده‌یه‌ک ڕۆلێكی به‌رچاویان ل‌ه‬ ‫باشبوونی یه‌كسانی له‌م كۆمه‌ڵگه‌یانه‌دا هه‌بووه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬

‫‪DW.DE‬‬

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪15‬‬


‫كورد براوه‬ ‫سةرسورهينةرةكةية‬ ‫‪7‬‬

‫‪7‬‬

‫* ن‪ :‬پاتریک کۆکبێرن‬ ‫کوردانی عێ������راق براوه‌ی گه‌وره‌ی ‪١٠‬‬ ‫س������اڵی دوای ڕووخانی ڕژێمی س������ه‌ددام‬ ‫حوسێنن‪ .‬ئه‌وان خۆشبه‌ختبوون‪ .‬تاوه‌كو‬ ‫چه‌ند هه‌فته‌ی������ه‌ك به‌ر له‌ دس������تپێكردنی‬ ‫پرۆسه‌ی ئازادیی عێراق له‌ ساڵی ‪،2003‬‬ ‫ئه‌مریكا به‌نیازبوو به‌ هاوبه‌ش������ی له‌ گه‌ڵ‬ ‫‪ 40‬هه‌زار سه‌ربازی توركی‪ ،‬له‌ توركیاوه‌‬ ‫بێت‌ه ناو هه‌رێمی كوردستانه‌وه‌‪.‬‬ ‫كوردیش له‌وه‌ ده‌ترسان‪ ،‬له‌وه‌ ڕاڕابوون‬ ‫ئه‌گه‌ر سه‌ربازانی توركیا بێنه‌ ناو هه‌رێمی‬ ‫كوردس������تان دواتر وه‌ده‌رنانیان ش������تێكی‬ ‫مه‌حاڵ ده‌بێت‪ .‬خۆش������حاڵیی ئه‌و كاته‌ی‬ ‫ك������وردم له‌بیره‌ كه‌ په‌رله‌مانی توركیا دژی‬ ‫به‌شداریكردن له‌ جنگی عێراق ده‌نگی دا‪.‬‬ ‫هه‌ولێ������ر‪ ،‬پایته‌ختی ك������وردان‪ ،‬جاران‬ ‫وێرانه‌ بوو‌‪ ،‬ش������ارێكی هه‌ژار له‌ گه‌ڵ دوو‬ ‫پارێزگا كوردییه‌كه‌دا وه‌ك دیفاكتۆیه‌ك له‌‬ ‫دوای ‪ 1991‬بوونه‌ خاوه‌نی سه‌ربه‌خۆیی‪.‬‬ ‫به‌اڵم باجی ئ������ه‌م جیابوونه‌وه‌یه‌ دابڕان و‬ ‫ه������ه‌ژاری بوو‪ .‬چی������اكان ڕووتێنرانه‌وه‌و‬ ‫داماڵ������ران له‌ ده‌رخ������ت و ده‌وه‌ن به‌ هۆی‬ ‫نه‌بوونی سوته‌مه‌نی‪.‬‬ ‫ل������ه‌ نێوه‌ڕاس������تی كێڵگ������ه‌ی ب������ه‌ مین‬ ‫چێندراودا‪ ،‬له‌ ناو‌چه‌ی پێنچوێنی س������ه‌ر‬ ‫س������نوری ئێ������ران‪ ،‬خه‌ڵك������م ده‌بین������ی كه‌‬ ‫پیش������ه‌یه‌كی مه‌ترسیداریان هه‌بوو‪ .‬جۆره‌‬ ‫مینێك كه‌ پێی ده‌گوترێت ڤالمارا‪ ،‬له‌ الیه‌ن‬

‫‪ 16‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)32‬‬

‫ئه‌و خه‌ڵكان������ه‌وه‌ پووچ������ه‌ڵ ده‌كرایه‌وه‌ و‬ ‫هه‌ڵده‌وه‌ش������ێندرا‪ ،‬تاوه‌ك������و ته‌قه‌مه‌نی و‬ ‫ئه‌له‌منیۆمی ناوه‌وه‌ی ب������ه‌ چه‌ند دینارێك‬ ‫بفرۆش������ن‪ .‬گۆڕستانی ناوچه‌كه‌ پڕ بوو له‌‬ ‫گۆڕی تازه‌ نێ������ژراو و چه‌ندین هاوواڵتی‬ ‫ئه‌و گوندانه‌ش ده‌ست و قاچیان په‌ڕیبوو‪.‬‬ ‫هه‌موو ئه‌وانه‌ به‌ داستانی سه‌ده‌كانی‬ ‫نێوه‌ڕاس������ت ده‌چن‪ ،‬به‌ ڕوانین له‌ دۆخی‬ ‫ئێس������تای پێنج ملێون ك������ه‌س له‌ هه‌رێمی‬ ‫كوردس������تاندا ده‌ژین‪ .‬له‌م كاته‌دا هه‌ولێر‬ ‫خاوه‌ن������ی فڕۆكه‌خانه‌یه‌ك������ی نێوده‌وڵه‌تی‬ ‫پێش������كه‌وتووه‌ و ئاس������مانی شاركه‌ش به‌‬ ‫باڵه‌خانه‌ی به‌رز و هۆتێلی پێنچ ئه‌ستێره‌‬ ‫ته‌نراوه‌‪ .‬جیا له‌ به‌شه‌كانی دیكه‌ی عێراق‪،‬‬ ‫ژیان پارێزراوه‌ و خزمه‌تگوزاریی كاره‌باش‬ ‫نیمچه‌ به‌رده‌وامه‌‪ .‬یه‌كه‌ی نیشته‌جێبوون‬ ‫و مۆڵی نوێ له‌هه‌موو شوێنێك ده‌بینرێن‪.‬‬ ‫ڕه‌خنه‌گ������ران ئام������اژه‌ ب������ه‌وه‌ ده‌ك������ه‌ن‬ ‫پێش������كه‌وتنه‌كه‌ كه‌متر له‌وه‌ی كه‌ به‌ چاو‬ ‫ده‌بینرێت و سوودی سه‌ره‌كیی ئابووریی‬ ‫هه‌رێمی كوردستان بۆ چینی فه‌رمانڕه‌وایه‌‪.‬‬ ‫چاودێرێكی ن������اڕازی گوتی‪" :‬ژماره‌یه‌كی‬ ‫زۆر هۆتێل������ی نوێمان هه‌یه‌‪ ،‬ب������ه‌اڵم ته‌نیا‬ ‫هه‌وڵب������ده‌ قوتابخانه‌یه‌ك������ی گونج������او بۆ‬ ‫منداڵه‌كانت بدۆزه‌وه‌ یان نه‌خۆشخانه‌یه‌ك‬ ‫بۆ كه‌سێكی نه‌خۆشت‪".‬‬ ‫الیه‌نگران������ی حكوومه‌ت������ی هه‌رێم������ی‬ ‫كوردس������تان ئاماژه‌ ب������ه‌وه‌ ده‌كه‌ن‪ ،‬كه‌ ‪50‬‬ ‫تاوه‌كو ‪ 60‬كۆمپانی������ای بیانی له‌ هه‌رێمی‬

‫كوردستان به‌دوای نه‌و‌تدا ده‌گه‌ڕێن‪ ،‬هۆتێل‬ ‫و باڵه‌خانه‌كانیش پڕن و هه‌موو هه‌فته‌یه‌كیش‬ ‫شاندی نوێی بازرگانانی توركی‪ ،‬ئه‌ڵمانی و‬ ‫كه‌ن������داوی عه‌ره‌بی س������ه‌ر‌دانی هه‌رێمه‌كه‌‬ ‫ده‌كه‌ن‪ .‬هه‌رێمی كوردس������تان یه‌كێكه‌ له‌و‬ ‫ناوچه‌ كه‌مان������ه‌ له‌ جیهاندا كه‌ گه‌ش������ه‌ی‬ ‫ئاب������ووری به‌خۆیه‌وه‌ ده‌بین������ێ‪ ،‬له‌ كاتێكدا‬ ‫داڕمان و مه‌نگی دۆخ������ی ئابووری هه‌موو‬ ‫جێگایه‌كی جیهانی ته‌نیوه‌‪.‬‬ ‫گۆڕانێكی ب������اش ڕووی له‌و ده‌وڵه‌تانه‌‬ ‫كردووه‌‪ ،‬كه‌ ده‌كه‌ونه‌ چوارده‌وری هه‌رێمی‬ ‫كوردس������تان‪ .‬من زۆر خۆش������م هات له‌و‬ ‫ناوچانه‌ كاتێك سه‌ره‌تای ‪ 2003‬ده‌مویست‬ ‫خۆم بگه‌یێنمه‌ عێراق‪ ،‬تا پرۆسه‌ی ئازادی‬ ‫ب������ه‌ چاوی خۆم ببینم‪ .‬له‌وه‌ دڵنیا بووم كه‌‬ ‫حكوومه‌ت������ی به‌غدا ڤیزای چوونه‌ ناوه‌وه‌م‬ ‫ناداتێ به‌ ه������ۆی تووڕه‌بوونی له‌و كتێبه‌ی‬ ‫من و ئه‌ندریه‌ی برام ده‌رباره‌ی س������ه‌دام‬ ‫حوسێن نووسیبومان‪ .‬ئه‌وه‌شم ده‌زانی كه‌‬ ‫ل������ه‌ هه‌رێم������ی كوردس������تان پێش������وازیم‬ ‫لێده‌كرێت‪ ،‬به‌اڵم گه‌یش������تنه‌ ئه‌وێ‌ ئاسان‬ ‫نه‌بوو‪ ،‬له‌به‌ر ئ������ه‌وه‌ی له‌ الیه‌ن ده‌وڵه‌تانی‬ ‫توركیا‪ ،‬س������وریا‪ ،‬ئێران و عێراقی سه‌دام‬ ‫حوسێنه‌وه‌ ده‌‌وره‌‌ درابوو‪.‬‬ ‫كێش������ه‌كه‌ بێ چاره‌س������ه‌ر دیاربوو تا‬ ‫كورده‌كان سووریایان ڕازیكرد به‌وه‌ی له‌‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندیی ئه‌وانیشه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر ڕێگه‌ بده‌ن‬ ‫هه‌ندێ ڕۆژنامه‌نووسی بیانی له‌ سووریاوه‌‬ ‫بێن������ه‌ ن������او هه‌رێم������ی كوردس������تان‪.‬‬


‫ڕۆژنامه‌نووسه‌كان ده‌توانن جیهان ئاگادار‬ ‫بكه‌ن له‌ ناڕه‌زای������ی كورد به‌رامبه‌ر هاتنه‌‬ ‫ناوه‌وه‌ی توركیا بۆ هه‌رێمی كوردس������تان‪،‬‬ ‫ئه‌و شته‌ی هه‌م كورد و هه‌م سووریاش له‌‬ ‫به‌رامبه‌ریدا هاوهه‌ڵوێست بوون‪.‬‬ ‫به‌ره‌و دیمه‌شق گه‌شتم كرد‪ ،‬له‌وێشه‌وه‌‬ ‫به‌ ئۆتۆمبێل بۆ ماوه‌ی ‪ 10‬کاتژمێر له‌ گه‌ڵ‬ ‫ئه‌ندامێك������ی پارتی دیموكرات ڕۆیش������تم بۆ‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی������ی پۆلی������س له‌ قامش������لۆی‬ ‫باكووری س������ووریا‪ .‬به‌ ترس������ه‌وه‌ چاوه‌رێم‬ ‫ده‌كرد تا ئه‌فسه‌رێكی سووری به‌ هێواشی‬ ‫له‌ ناو فایلێكی ده‌ستنووسدا ده‌گه‌ڕا تاوه‌كو‬ ‫بزانێ������ت ن������اوی من له‌ گ������ه‌ڵ ئه‌وانه‌یه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫ڕێگه‌یان پێ������دراوه‌ له‌ س������نوور بپه‌ڕنه‌وه‌‪.‬‬ ‫دواج������ار‪ ،‬په‌نج������ه‌ی له‌ س������ه‌ر ن������اوی من‬ ‫گیرسایه‌وه‌ و ده‌س������تبه‌جێ به‌ره‌و كه‌ناری‬ ‫ڕووباری دیجله‌ كه‌وتمه‌ ڕێ‪ ،‬دووره‌ده‌ست‬ ‫ب������ه‌ به‌ری ئه‌و به‌رییه‌وه‌ ئه‌و ناوچه‌ بچووكه‌‬ ‫بوو‪ ،‬كه‌ به‌ ده‌س������ت كورده‌و‌ه بوو‪ .‬سواری‬ ‫به‌له‌مێك بووم كه‌ به‌ مۆتۆڕ ده‌خرایه‌ كار‪ ،‬به‌‬ ‫هێواشی به‌ سه‌ر ڕووباره‌كه‌دا په‌ڕینه‌وه‌‪.‬‬ ‫سێ مانگی دواترم له‌ هۆتێلێكی شاری‬ ‫هه‌ولێر ب������ه‌ ناوی (دمدم) به‌س������ه‌ر برد‪،‬‬ ‫هۆتێله‌كه‌ زۆر س������ه‌رده‌میانه‌ و ئاسووده‌‬ ‫نه‌بوو‪ ،‬به‌اڵم س������وود‌ێكی گه‌وره‌ هه‌بوو كه‌‬ ‫ده‌متوانی هه‌ر له‌ ژووره‌كه‌ی خۆمه‌وه‌ كه‌‬ ‫به‌ ئاڕاس������ته‌ی‌ باشووردا بوو‪ ،‬مۆبایله‌كه‌م‬ ‫به‌ مانگی ده‌س������تكرده‌وه‌ ببه‌س������تم‪ ،‬به‌بێ‬ ‫ئ������ه‌وه‌ی پێویس������ت بكات س������ه‌ر بكه‌ومه‌‬ ‫سه‌ربانی هۆتێله‌كه‌وه‌‪ .‬خه‌ڵكی هه‌ولێر له‌‬ ‫دۆخێك������ی دڵه‌ڕاوكێ������دا ب������وون‪ ،‬هیوای‬ ‫ڕووخانی سه‌ددامیان هه‌بوو‪ ،‬به‌اڵم ترسی‬ ‫ئه‌وه‌ش������یان هه‌ب������وو كه‌ توركی������ا له‌ گه‌ڵ‬ ‫ئه‌مریكا بێته‌ ناو هه‌رێمی كوردستانه‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها له‌وه‌ش ده‌ترس������ان كه‌ سه‌ددام‬ ‫حوس������ێن چه‌ك������ی كۆمه‌ڵكوژ ل������ه‌ دژیان‬ ‫به‌كاربێنێت‪ ،‬وه‌ك پێشتر و ساڵی ‪ 1988‬له‌‬ ‫هه‌ڵه‌بجه‌ ئه‌زموونیان كردبوو‪.‬‬ ‫چه‌ن������د ڕۆژێك به‌ر له‌ ده‌س������تپێكردنی‬

‫شه‌ڕی ئازادی‪ ،‬هه‌ولێر چۆڵكرا‪ ،‬زۆربه‌یان‬ ‫ڕووی������ان له‌ ناوچه‌كان������ی ده‌وروبه‌ر كرد‪.‬‬ ‫ئه‌وانی������ش ك������ه‌ مابوون������ه‌وه‌ نایل������ۆن و‬ ‫پالستیكیان ده‌كڕی بۆ داپۆشینی ده‌رگا و‬ ‫په‌نجه‌ركانی������ان و ڕێگه‌گرتن له‌ د‌زه‌كردنی‬ ‫گازی ژه‌هراوی‪.‬‬ ‫دواترین هه‌فته‌كانی ئاشتی و ئه‌و كورته‌‬ ‫ش������ه‌ڕه‌ی به‌دوایاندا هات چه‌ند ڕووداوێك‬ ‫هاتنه‌ پێشه‌وه‌‪ ،‬كه‌ده‌كرا لێیانه‌وه‌ پێشبینی‬ ‫داهاتووی عێراق بكه‌یت‪ .‬یه‌كه‌م سه‌ربازی‬ ‫ئه‌مریك������ی كه‌ ل������ه‌ عێراق بینی������م‪ ،‬له‌ گه‌ڵ‬ ‫ش������اندێكی ئه‌منیی وه‌زاره‌ت������ی ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫ئه‌مری������كا هاتب������وو بۆ پاراس������تنی زاڵمای‬ ‫خه‌لیلزاد‪ ،‬دیپڵۆماتكاری ئه‌مریكی به‌ڕه‌گه‌ز‬ ‫ئه‌فغان������ی ك������ه‌ ب������ۆ سه‌رپه‌رش������تیكردنی‬ ‫كۆبوون������ه‌وه‌ی الیه‌نه‌كانی ئۆپۆزس������ێونی‬ ‫عێ������راق هاتبوو‪ .‬س������ه‌ربازه‌ ئه‌مریكییه‌كان‬ ‫به‌ڕیز وه‌ستابوون و به‌ وردی سه‌ركرده‌كانی‬ ‫ش������یعه‌ و ك������ورد و ڕۆژنامه‌نووس������انیان‬ ‫ده‌پش������كنی‪ .‬ل������ه‌و كات������ه‌دا س������ه‌ربازێكی‬ ‫ئه‌مریكی هاواری كرد‪" :‬چیدی وێنه‌ مه‌گرن‪،‬‬ ‫ده‌ی گوێ له‌ من بگرن! ئه‌مه‌(پشكنین) بۆ‬ ‫هه‌موانه‌ و هه‌ر که‌سێك نایه‌وێ بپشكندرێت‪،‬‬ ‫با لێره‌ بڕوات!" له‌و قۆناغدا ئه‌مریكییه‌كان‬ ‫زۆر بایه‌خیان به‌وه‌ ن������ه‌ده‌دا عێراقییه‌كان‬ ‫چۆن بیریان لێ ده‌كه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫ل������ه‌م ڕۆژگاره‌دا‪ ،‬هه‌م������وو ئه‌مان������ه‌ به‌‬ ‫مێژووی سه‌ده‌ كۆنه‌كان ده‌چێت‪ .‬كاریگه‌ریی‬ ‫ئه‌مریكا له‌ عێراق سڕایه‌وه‌ له‌ گه‌ڵ چوونه‌‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی دوا س������ه‌رباز له‌ س������اڵی ‪.2011‬‬ ‫توركی������اش له‌ ب������ری ئه‌وه‌ی ببێت������ه‌ مایه‌ی‬ ‫دڵه‌ڕاوکێ بۆ كورد‪ ،‬بووه‌ته‌ مایه‌ی دڵنیایی‬ ‫بۆ كورد له‌ ئه‌گه‌ری هه‌ر هێرشێكی به‌غدادا‬ ‫بۆ سه‌ریان‪ .‬پشتبه‌ستنی ئابووریی هه‌رێمی‬ ‫کوردس������تان ب������ه‌ تورکیا وای ل������ه‌ هه‌ندێك‬ ‫خه‌ڵكی هه‌ولێر كردووه‌ له‌وه‌ بترس������ێن‪ ،‬كه‌‬ ‫س������ه‌ركرده‌كانیان هه‌مان هه‌ڵ������ه‌ی ڕابروو‬ ‫دووباره‌ بكه‌نه‌وه‌ كاتێك متمانه‌ی زۆریان به‌‬ ‫ئه‌مریكا و ئێران ك������رد‪ ،‬دواتریش هه‌ردوو‬

‫واڵت خیانه‌تیان له‌ كورد كرد كاتێك چیدی‬ ‫به‌ كه‌ڵك������ی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی������ان نه‌مان‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش كوردی عێراق پێناچێت هیچ‬ ‫ڕێگه‌ چاره‌یه‌ك������ی دیكه‌یان هه‌بێت جگه‌ له‌‬ ‫ڕووكردن������ه‌ توركی������ا ب������ۆ به‌ده‌س������تهێنانی‬ ‫پاڵپشتی‪.‬‬ ‫كاتێك ئه‌گه‌ری به‌شداریكردنی توركیا‬ ‫له‌ جه‌نگی عێراق له‌ ساڵی ‪2003‬دا نه‌ما‪،‬‬ ‫ك������ورد تاكه‌ هاوپه‌یمان������ی ئه‌مریكا بوو له‌‬ ‫باك������ووری عێ������راق‪ ،‬كه‌ خاوه‌ن������ی هێزی‬ ‫س������ه‌ربازی بوون‪ .‬ك������ورد زیره‌كانه‌ ئه‌م‬ ‫هه‌له‌یان به‌ كارهێنا‪ .‬خۆیان خس������ته‌ ژێر‬ ‫فه‌رمان������ی ئه‌مریكا و به‌ڵێنیش������یان دا كه‌‬ ‫ده‌ست به‌ س������ه‌ر كه‌ركووكدا نه‌گرن‪ .‬له‌و‬ ‫كاتدا من باوه‌ڕی ته‌واوم به‌م به‌ڵێنه‌ نه‌بوو‬ ‫ت������ا چوومه‌ الی به‌ڕێوه‌به‌رێكی پۆلیس������ی‬ ‫كورد ك������ه‌ یونیفۆرمێك������ی ڕه‌نگاوڕه‌نگی‬ ‫پۆش������یبوو‪ ،‬پێی گوتم‪ :‬له‌ كاتی ده‌ستگرتن‬ ‫به‌ سه‌ر كه‌ركووكدا‪ ،‬ئه‌و پالنداڕێژه‌ره‌كه‌‬ ‫بووه‌‪ .‬دوای ‪ 10‬س������اڵ‪ ،‬كه‌ركووك له‌ ژێر‬ ‫كۆنترۆڵی كورد دایه‌‪ ،‬بێ هیچ نیشانه‌یه‌ك‬ ‫ل������ه‌ س������ه‌ر ڕه‌زامه‌ندیی به‌غ������دا یان هیچ‬ ‫سازشێك له‌ سه‌ر داهاتووی ئه‌و شاره‌‪.‬‬ ‫كلیل������ی س������ه‌ركه‌وتنی كوردس������تان‬ ‫س������ه‌قامگیرییه‌ و هیچ نیش������انه‌یه‌كیش له‌‬ ‫ئارادا نییه‌ بۆ الوازبوونی‪ .‬به‌اڵم ده‌وڵه‌تانی‬ ‫چوارده‌وری هه‌رێمی كوردس������تان له‌ ژێر‬ ‫چه‌ند فشارێكدان‪ ،‬هه‌ر له‌ شه‌ڕی نێوخۆی‬ ‫س������ووریاوه‌ تا ژیله‌مۆی شه‌ڕی گریالكان‬ ‫ل������ه‌ باش������ووری خۆرهه‌اڵت������ی توركیا و‬ ‫زیادبوون������ی توندوتی������ژی له‌ به‌ش������ه‌كانی‬ ‫دیك������ه‌ی عێراق و س������زای ئاب������ووری و‬ ‫هه‌ڵگه‌ڕان������ه‌وه‌ی واڵتانی ناوچه‌كه‌ له‌ دژی‬ ‫ئێران‪ .‬هه‌موو ئه‌م ته‌نگژانه‌ ڕه‌نگه‌ ڕۆژێك‬ ‫ببنه‌ ئاس������ته‌نگ له‌ به‌رده‌م پێش������كه‌وتنی‬ ‫كورد و دۆخه‌كه‌ به‌ره‌و شلۆقی ببه‌ن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌و ڕۆژه‌ هێشتا نه‌هاتووه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪ :‬حه‌وتوونامه‌ی ڕووداو‬

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪17‬‬


‫چه‌مكی به‌شداریی سیاسیی‬ ‫ئافره‌تان و الیه‌ن ‌ه باشه‌كانی‬ ‫شرین ئامێدی‬ ‫وه‌رگێڕانی ل ‌ه عه‌ربییه‌وه‌‪ :‬سه‌کوان ئه‌رگۆشی‬ ‫به‌بێ پێناسه‌كردنی به‌شداریی سیاسی و ڕه‌هه‌نده‌كانی‬ ‫و باس������كردن له‌سه‌ر دیموكراس������ییه‌ت‪ ،‬ناكرێت باس ل‌ه‬ ‫به‌ش������داریی سیاس������ی بكرێت‪ .‬به‌ش������داریی سیاسی ب‌ه‬ ‫چه‌مكه‌ گشتگیره‌كه‌یه‌وه‌ ته‌نها بریتی نیییه‌ له‌ به‌شداریكردن‬ ‫ل‌ه گه‌شه‌سه‌ندنی كۆمه‌اڵیه‌تی و ئابووری و سیاسی له‌ناو‬ ‫ڕێكخراوه‌كانی كۆمه‌ڵگ������ه‌ی مه‌ده‌نیدا‪ ،‬ئه‌و رێكخراوانه‌ی‬ ‫شێواز و ڕێچكه‌ی دیموكراسی بۆ كاره‌كانیان ده‌گرنه‌به‌ر‬ ‫وه‌ك كۆمه‌ڵه‌ خۆبه‌خش������ه‌كان‪ ،‬گرووپ‌ه سیاس������ییه‌كان و‬ ‫پارته‌كان‪ ،‬به‌ڵكو به‌ش������داریی سیاس������ی‪ ،‬پرۆس������ه‌یه‌كی‬ ‫به‌رده‌وامه‌ و ناكرێت ل������‌ه چوارچێوه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كان و‬ ‫چوونه‌ ناو ئه‌نجومه‌ن������ه‌ په‌رله‌مانییه‌كاندا قه‌تیس بكرێت‪.‬‬ ‫س������ه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی ئه‌م������‌ه ب‌ه لووتكه‌ی به‌ش������داریكردنی‬ ‫سیاسی و ب‌ه به‌هاترین شێوازی دیموكراسی داده‌نرێت‪.‬‬ ‫كاتێك باس له‌ ناوه‌نده‌كانی وه‌رگرتنی بڕیار ده‌كرێت‪،‬‬ ‫ڕاسته‌وخۆ پۆسته‌ به‌رزه‌كان ل‌ه ستراكچه‌ری حكوومه‌ت‬ ‫و گه‌یش������تنی مرۆڤ‪ ،‬چ ئافره‌ت چ پیاو به‌و پۆستانه‌‪ ،‬ب‌ه‬ ‫‪ 18‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)32‬‬

‫هزرماندا دێت‪ .‬به‌تایبه‌ت پۆسته‌ دادوه‌ری و وه‌زارییه‌كان‬ ‫ك‌ه وێنای سیاسه‌تی بااڵی واڵت ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫جگه‌ له‌مه‌‪ ،‬كاركردن له‌ سه‌ندیكا و كومه‌ڵ‌ه و ڕێكخراو‌ه‬ ‫سیاس������ییه‌كاندا و گه‌یشتن ب‌ه پۆس������ت‌ه ئیداریی‌ه بااڵكان‬ ‫تیایاندا (واته‌ ده‌س������ه‌اڵتی جێبه‌جێك������ردن)‪ ،‬هۆیه‌كن بۆ‬ ‫به‌ده‌س������تهێنانی ش������اره‌زایی و كارامه‌یی به‌مه‌به‌س������تی‬ ‫به‌ش������داریكردن ل‌ه هه‌ڵبژاردنه‌كاندا‪ .‬ئه‌م������‌ه ل‌ه كاتێكدا‬ ‫ده‌كرێت ك‌ه په‌رله‌مانێكی دیمۆكراتی هه‌ڵبژێردراو هه‌بێت‪،‬‬ ‫چونكه‌ گه‌یشتن ب‌ه دیموكراسییه‌ت پێویستی به‌ به‌شداری‬ ‫سیاسی هه‌ردوو ڕه‌گه‌زه‌وه‌ هه‌ی‌ه بۆ به‌ڕیوه‌بردنی گشت‬ ‫كاروباره‌كان������ی كۆمه‌ڵگ‌ه به‌ یه‌كس������انی‪ ،‬وه‌ك مه‌رجێكی‬ ‫سه‌ره‌كی دیموكراسییه‌ت‪.‬‬ ‫پره‌نسیپی دیموكراسییه‌ت به‌بێ هاوبه‌شی و یه‌كسانیی‬ ‫ئافره‌ت و پیاو ل‌ه ده‌ركردنی بڕیار و یاسا نیشتمانییه‌كان‬ ‫به‌ ئه‌نجام ناگات‪ .‬بۆ به‌ئه‌نجام گه‌یاندنی ئه‌مه‌ش‪ ،‬پێویست‌ه‬ ‫رێژه‌یه‌كی به‌رزی به‌ش������داریی میلل������ی هه‌بێت بۆ گۆڕینی‬ ‫چه‌مك‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان و یاسا باوه‌كانی ناو كومه‌ڵگه‌‪.‬‬ ‫ب‌ه شێوه‌یه‌ك بتوانین ژینگه‌یه‌كی له‌بار ده‌سته‌به‌ر بكه‌ین‪،‬‬ ‫تیایدا پیاو و ئافره‌ت ل‌ه ئه‌رك و مافه‌كاندا یه‌كسان بن‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ه������ا پێویس������تیمان ب������ه‌ (ئه‌نجومه‌ن������ی یه‌كێتی‬ ‫په‌رله‌مانتارانی جیه������ان) و جاڕنامه‌ی جیهانی له‌باره‌ی‬ ‫دیموكراسی ك‌ه ل‌ه قاهیر‌ه ل‌ه ئه‌یلولی ‪ 1997‬ڕاگه‌یێنرا و‬ ‫ئ������ه‌و به‌یاننامانه‌ی له‌ كۆبوون������ه‌وه‌ی ئه‌نجومه‌نی یه‌كێتی‬ ‫په‌رله‌مانتاران������ی جیهان له‌(یواندی) له‌ نیس������انی ‪1992‬‬ ‫ده‌رچوون‪ ،‬ده‌بێت‪ .‬كه‌واته‌ به‌ش������داریی سیاسیی ئافره‌ت‬ ‫مافێكی خۆیانه‌ و ئه‌ركێكیش������ه‌ له‌سه‌ریان‪ ،‬بۆی‌ه پێویست‌ه‬ ‫شانبه‌ش������انی پیاو ب‌ه به‌رپرس������یاریه‌تییه‌ سیاسییه‌كانی‬


‫خۆی هه‌س������تێت‪ ،‬چونك‌ه ئه‌م‌ه له‌ تێكۆشان و هه‌وڵ‌ه به‌رز‬ ‫و ناوازه‌كان������ی ئافره‌ت������‌ه ل������ه‌ به‌ڕێوه‌بردن������ی كاروباری‬ ‫نیشتماندا‪.‬‬ ‫بۆ سه‌ركه‌وتنی به‌شدارییه‌كه‌ی‪ ،‬ده‌بێت مۆركی به‌رده‌وامی‬ ‫هه‌ڵگرێ������ت‪ ،‬نه‌ك مۆرك������ی كاتی و پچڕپچڕ‪ .‬پێویس������ته‌ ئه‌م‬ ‫به‌ش������داریكردن‌ه بۆ بانگه‌شه‌ی سیس������ته‌مێكی سیاسی یا‬ ‫ڕه‌وتێكی دیاریكراو‪ ،‬گرووپێك‪ ،‬تیره‌یه‌ك یان الیه‌نێكی ئایینی‬ ‫به‌كارنه‌هێنرێ������ت‪ ،‬وه‌ك ئ������ه‌وه‌ی ئێس������تا ل������ه‌ هه‌ندێك واڵتی‬ ‫رۆژهه‌اڵتی (عه‌ره‌بی) وه‌ك عێراق و میسر ڕووده‌دات‪.‬‬ ‫الیه‌نگرانی به‌ش������داریكردنی سیاسیی ئافره‌تان پێیان‬ ‫وای������‌ه ك������ه‌ ئ������ه‌م به‌ش������داریكردنه‌ مۆرك������ی ناكۆكی و‬ ‫ڕووبه‌ڕووبوون������ه‌وه‌ی پێوه‌ نیی‌ه و له‌ دژی پیاو نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ل‌ه ڕووی ماف و ئه‌ركه‌و‌ه هاوش������ان و هاوس������ه‌نگن‪ .‬ئه‌م‬ ‫به‌ش������داریكردنه‌ ڕه‌نگدان������ه‌وه‌ی خواس������تی ئافره‌ته‌ بۆ‬ ‫به‌رجه‌سته‌كردنی ڕۆڵی خۆیان له‌ پرۆسه‌ی دیموكراسیدا‪.‬‬ ‫كه‌وات‌ه ئه‌مه‌ ڕكابه‌رایه‌تییه‌ له‌سه‌ر پۆسته‌كان‪ ،‬به‌اڵم مافی‬ ‫خۆیان������‌ه و به‌رپرس������یارێتیش هه‌ڵده‌گ������رن‪ ،‬چونك������‌ه‬ ‫به‌رپرسیارێتی (هێزه‌) نه‌ك (بارگرانی)‪.‬‬ ‫به‌شداریی سیاسی له‌ فراوانترین واتایدا بریتییه‪ ‌،‬ل‌ه‬

‫مافی خه‌ڵك بۆ گێڕانی ڕۆڵێكی دیاریكراو ل‌ه پرۆس������ه‌ی‬ ‫دروس������تكردنی بڕیاری سیاس������یدا‪ .‬له‌ به‌رته‌س������كترین‬ ‫واتاشدا بریتییه‪ ‌،‬ل‌ه چاودێریكردنی ئه‌و بڕیاران‌ه ل‌ه كاتی‬ ‫ده‌رچوونیاندا به‌مه‌به‌ستی ڕاسته‌ڕێكردنیان و دیسپلینیان‪.‬‬ ‫كه‌وات‌ه به‌ش������داریكردنی ئافره‌تان ل‌ه دروس������تكردنی‬ ‫بڕیاری سیاسیدا‪ ،‬پێویستی ب‌ه گه‌یشتنیان ب‌ه ناوه‌نده‌كانی‬ ‫بڕیاردان و یاسادانان هه‌یه‪ .‬سه‌ره‌ڕای به‌شداریكردنیان‬ ‫ل������‌ه دام������ه‌زراوه جۆراوجۆره‌كانی كۆمه‌ڵ������گای مه‌ده‌نی‪،‬‬ ‫چونك������‌ه ك������رداری ڕۆژان������ه‌‪ ،‬قۆتابخانه‌یه‌ك������ه‌‪ ،‬توانا و‬ ‫ئامرازه‌كانی كاری سیاس������ی و شاره‌زایی كه‌ڵه‌كه‌بوو ب‌ه‬ ‫مرۆڤ ده‌به‌خش������ێت‪ ،‬ئه‌مه‌ش وایلێده‌كات ش������یاو بێت بۆ‬ ‫به‌شداریكردن له‌ هه‌ڵبژاردنه‌ په‌رله‌مانییه‌كاندا‪.‬‬ ‫به‌هۆی ئه‌و به‌شداریكردنه‌ش������ه‌و‌ه توانای داڕش������تنی‬ ‫به‌رنام������ه‌ی هه‌ڵبژاردن������ی خۆی و گه‌یش������تن ب������ه‌ بنك‌ه‬ ‫جه‌ماوه‌رییه‌كه‌ی و خستنه‌ڕووی به‌رنامه‌ی هه‌ڵبژاردن و‬ ‫قایلكردنی ده‌نگده‌رانی ده‌س������تده‌كه‌وێت و‪ ،‬دواتر ڕۆڵێكی‬ ‫كارا له‌ناو په‌رله‌مان������ی هه‌ڵبژێردراودا ده‌گێڕێت‪ .‬چونك‌ه‬ ‫به‌شداریكردن ل‌ه سیاسه‌تی ئه‌م دامه‌زراوه‌ سیاسییانه‌ی‬ ‫ك������ه‌ تاكه‌كانی كۆمه‌ڵ������گا به‌ش������دارن ل������ه‌ دیاریكردنی‬

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪19‬‬


‫ده‌س������ه‌اڵتدارانی و به‌ش������دارن ل‌ه داڕش������تنی سیاسه‌تی‬ ‫گشتی‪ ،‬ب‌ه شێوه‌یه‌كی ڕاس������ته‌وخۆ یان ناڕاسته‌وخۆ ب‌ه‬ ‫مانای به‌شداریكردنی تاك دێت له‌ ئاست‌ه جۆراوجۆره‌كانی‬ ‫سیسته‌می سیاسیدا‪.‬‬

‫به‌ربه‌سته‌كانی به‌شداریی سیاسیی ئافره‌تان‬

‫زۆر به‌ربه‌س������ت و ڕێگری له‌به‌رده‌م ئافره‌تدا هه‌ن‪ ،‬ك‌ه‬ ‫ده‌بنه‌ هۆی به‌شدارینه‌نكردن و سه‌رنه‌كه‌وتنی‪:‬‬ ‫ پاش������خانی ڕۆش������نبیری و كۆمه‌اڵیه‌تی‪ .‬تێڕوانینی‬‫ئافره‌ت بۆ خودی خۆی‪ .‬یاس������ای تایب������ه‌ت ب‌ه ئافره‌تان‪.‬‬ ‫سروشتی سیسته‌می سیاسی‪ .‬په‌یوه‌ستبوونی خێزانی و‬ ‫تیره‌یی و مه‌زهه‌بی و حزبی‪....‬هتد‪.‬‬ ‫ئه‌م به‌ربه‌ستان‌ه له‌ كۆمه‌ڵگه‌یه‌كه‌وه‌ بۆ كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی دیك‌ه‬ ‫و له‌ واڵتێكه‌وه‌ بۆ واڵتێكی تر جیاوازییان هه‌یه‌‪ .‬پاش������خان‌ه‬ ‫ڕۆشنبیرییه‌كان و نه‌ریت‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان ڕۆڵێكی گه‌وره‌ ل‌ه‬ ‫سنورداركردنی كاری ئافره‌ت له‌ بواری سیاسه‌تدا ده‌گێڕن‪.‬‬ ‫بۆچوونێك باو‌ه كه‌ كاری سیاسی تایبه‌ته‌ به‌ ڕه‌گه‌زی نێر و‬ ‫ئافره‌ت نه‌ش������یاوه‌ و توانای ئه‌م كاره‌ی نییه‌‪ .‬هه‌روه‌ها ئه‌و‬ ‫بۆچوونه‌ هه‌ی‌ه كه‌ سروشتی فسیۆلۆژی ئافره‌ت وایلێده‌كات‬ ‫س������ۆزدار و ده‌مده‌می (مزاجی) بێت‪ ،‬ئه‌م������ه‌ش وا ده‌كات‬ ‫حوكمی ساخله‌م ل‌ه باره‌ی كێشه‌ و كاره‌كانه‌وه‌ نه‌دات كاتێك‬ ‫ل‌ه ناوه‌ندێكی بڕیارداندا بێت‪.‬‬ ‫زۆر جار ئه‌و ئافره‌تانه‌ی هه‌وڵی سه‌لماندنی بوونیان و‬ ‫تواناكانیان ل‌ه به‌ڕێوه‌بردنی كار‌ه گشتیییه‌كاندا ده‌ده‌ن و‬ ‫وه‌ك س������ه‌ركرده‌یه‌ك له‌ن������او كۆمه‌ڵگاك������ه‌ی خۆیان������دا‬ ‫دیارده‌كه‌ون‪ ،‬وه‌ك پیاو یا ده‌رچوو ل‌ه دابونه‌ریت س������ه‌یر‬ ‫ده‌كرێن‪.‬‬ ‫ئه‌م بۆچوونان‌ه له‌ن������او كۆمه‌ڵگادا چه‌كه‌ره‌یان كردوو‌ه‬ ‫بووه‌ت‌ه هۆی له‌ده‌ستدانی بوار له‌به‌رده‌م زۆرێك ل‌ه كادیری‬ ‫به‌توانای ئافره‌ت بۆ گه‌یش������تن ب‌ه پۆسته‌ سه‌ركردایه‌تیی‌ه‬ ‫فه‌رمی و ئه‌هلییه‌كان‪ .‬هه‌ر ئ������ه‌م بۆچوونه‌ش بوو‌ه هۆی‬ ‫له‌ده‌ستدانی بواری س������ه‌ركه‌وتنی پاڵێوراوی ئافره‌ت ل‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كان������دا‪ .‬ئه‌م������‌ه ل‌ه الیه‌ك‪ ،‬ل������‌ه الیه‌كی دیكه‌و‌ه‬ ‫پێگه‌یاندن������ی كۆمه‌اڵیه‌تی ڕۆڵێكی س������ه‌ره‌كی ده‌بینێت ل‌ه‬ ‫په‌ره‌سه‌ندنی پاش������خانه‌ جیاكارییه‌كان دژی ئافره‌تان و‬ ‫سه‌یركردنیان ب‌ه نیگایه‌كی دیاریكراو‪ ،‬كه‌ جه‌خت له‌سه‌ر‬ ‫ڕووه‌ مێیینییه‌كه‌ی و فسیۆلوژییه‌كه‌ی ده‌كاته‌وه‌‪.‬‬

‫‪ 20‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)32‬‬

‫حه‌پسه‌خانی نه‌قیب (‪)١٩٥٣ -١٨٩١‬‬ ‫له‌ن������او خێزاندا‪ ،‬نێرینه‌كان بۆ س������ه‌ركردایه‌تیكردن و‬ ‫ده‌س������ه‌اڵت ئاماد‌ه ده‌كرێن‪ ،‬به‌و پێی������ه‌ی ئه‌وان ڕه‌گه‌زی‬ ‫هێ������زن‪ .‬هه‌رچی كچه‌كانن بۆ ئه‌و‌ه په‌روه‌رد‌ه ده‌كرێن‪ ،‬تا‬ ‫ببن ب‌ه هاوس������ه‌ر یا ئافره‌تی ماڵ و‪ ،‬بواری چاالكییان ل‌ه‬ ‫سنووری ماڵ و په‌روه‌رده‌كردنی منداڵ ده‌رناچێت‪.‬‬ ‫ئافره‌ت له‌ تاقیكردنه‌وه‌ی هه‌ندێك الیه‌نی دیاریكراوی‬ ‫ژیان بێب������ه‌ش ده‌كرێت‪ ،‬ئه‌و الیه‌نان������ه‌ی توانا و هێزێكی‬ ‫پێده‌به‌خش������ن بۆ كارك������ردن و بڕوابه‌خۆب������وون‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫توان������ای ڕكابه‌ریكردنیان كه‌م ده‌كاته‌و‌ه و ڕێژه‌ی بێكاری‬ ‫له‌ناو ئافره‌تاندا به‌رز ده‌كاته‌وه‌‪ .‬ئه‌مه‌ گشتیان ڕه‌نگدانه‌و‌ه‬ ‫و پاڵپش������تن بۆ ئه‌و بۆچوونه‌ی ك‌ه پێ������ی وای‌ه كاركردنی‬ ‫ئافره‌ت هیچ س������ودێكی نیی‌ه و كاریگه‌ری نابێت له‌سه‌ر‬ ‫گه‌شه‌سه‌ندنی كۆمه‌ڵگه‌‪.‬‬ ‫لێره‌دا پێویس������ت‌ه ڕۆڵی میدیا ب‌ه هه‌موو جۆره‌كانیه‌و‌ه‬ ‫به‌تایب������ه‌ت میدیای بینراو له‌بی������ر نه‌كه‌ین‪ ،‬ك‌ه زۆرجار ب‌ه‬ ‫نیش������اندانی ئافره‌ت وه‌ك كه‌سایه‌تییه‌كی الواز یا خاوه‌ن‬ ‫ئه‌ركێك������ی دیاریكراو‪ ،‬وه‌ك دایك یان به‌رپرس������ی ماڵ و‬ ‫چاودێری منداڵ‪ ،‬ئه‌رك و كاره‌كانی ل‌ه چوارچێو‌ه ده‌درێن‬ ‫و بۆی نییه‌ له‌و چوارچێوه‌ی‌ه ده‌رچێت‪.‬‬


‫سه‌ركۆماره‌كانی ئه‌مریكا و‬ ‫ڕاده‌ی خوێنده‌وارییان!‬ ‫زۆركه‌س پێیان وای ‌ه ك ‌ه س���ه‌ركۆماری ئه‌مریكا به‌هێزترین كه‌س���ی‬ ‫دنیایه‌‪ .‬به‌اڵم بۆ گه‌یشتن ب ‌ه پۆستێكی ئه‌وها‪ ،‬چ ڕێژه‌یه‌ك ل ‌ه خوێندنی‬ ‫زانكۆیی پێویسته‌؟ زۆركه‌س له‌سه‌ر ئه‌و باوه‌ڕه‌ن ك ‌ه هه‌ر سه‌ركۆمارێك‬ ‫ده‌ب���ێ ل ‌ه متمان��� ‌ه پێكراوتری���ن زانكۆكانی جیه���ان ده‌رچووبێت و ب ‌ه‬ ‫بڕوانامه‌یه‌كی به‌رز بچێت ‌ه كۆش���كی سه‌ركۆمارییه‌وه‌‪ .‬به‌اڵم ئه‌م بابه‌ت ‌ه‬ ‫هه‌موو سه‌ركۆماره‌كانی جیهان ناگرێته‌و ‌ه و میوانانی كۆشكی سپیش‬ ‫لێی به‌ده‌ر نین‪.‬‬ ‫* ن‪ :‬مریه‌م جه‌عفه‌ری‬

‫* و‪ :‬شه‌یدا عه‌زیز‬

‫و "هه‌ری ترۆمن" هه‌موو ئه‌وانه‌ی چوونه‌ت‌ه كۆش������كی سپی‬ ‫جێی س������ه‌رنج‌ه بزانن "ج������ۆرج واش������نگتۆن" ك‌ه وه‌كو‬ ‫ل‌ه س������اڵی ‪1986‬ی زایینی ب������ه‌دواوه‌‪ ،‬بڕوانامه‌یه‌كیان بۆ‬ ‫بونیاتنه‌ری ئه‌مریكا باسی لێوه‌ ده‌كرێت‪ ،‬له‌ هیچ زانكۆیه‌ك‬ ‫پێشكه‌شكردن هه‌بووه‌‪.‬‬ ‫نه‌یخوێندووه‌‪ .‬هه‌رچه‌نده‌ زۆربه‌ی سه‌ركۆماره‌كانی ئه‌مریكا‬ ‫س������ه‌ركۆماره‌كانی ئه‌مری������كا ل������ه‌ چ‬ ‫ده‌رچووی زانكۆ بوونه‌‪ ،‬به‌تایبه‌ت ئه‌وانه‌ی‬ ‫زانكۆیێك خوێندوویانه‌؟‬ ‫ك‌ه له‌ سه‌ره‌تادا له‌س������ه‌ر ئه‌و كورسیی‌ه‬ ‫پێنج كه‌س ل‌ه دانیشتووانی كۆشكی‬ ‫گرنگ������ه‌ پاڵیانداوه‌ت������ه‌وه‌‪ .‬له‌نێو حه‌فت‬ ‫س������پی بڕوانامه‌ی به‌كالۆریۆس������یان ل‌ه‬ ‫میوانی یه‌كه‌می كۆش������كی س������پی‪ ،‬پێنج‬ ‫زانكۆی "هاروارد‪ ،‬به‌ده‌س������ت هێناوه‌ و‬ ‫س������ه‌ركۆمار ده‌رچووی زانكۆ بوونه‌‪ ،‬له‌و‬ ‫ئه‌وه‌ش زۆرترین ڕێژه‌ی‌ه له‌نێو زانكۆكانی‬ ‫كاتدا كه‌سانی خوێنده‌وار له‌گه‌ڵ خه‌ڵكی‬ ‫ئه‌مریكا‪ .‬چواریشیان ده‌رچووی كۆلیژی‬ ‫ئاسایی جیاوازییان هه‌بوو‪.‬‬ ‫"ویلیام ئه‌ند مری" بوونه‌‪ .‬هه‌روه‌ها سێ‬ ‫تاكو ئێس������تا ئه‌مری������كا‪ 44 ،‬پیاوی بۆ‬ ‫ل������ه‌ س������ه‌ركۆماره‌كانی ئه‌مری������كاش ل‌ه‬ ‫وه‌رگرتنی كورسیی ده‌سه‌اڵت ل‌ه كۆشكی‬ ‫زانك������ۆی "یی������ل" و دووانیش������یان ل������‌ه‬ ‫س������پی هه‌ڵب������ژاردووه‌‪ ،‬له‌نێویاندا ‪24‬یان‬ ‫"پرینستون" و دووانی دیكه‌ش ده‌رچووی‬ ‫ده‌رچ������ووی زانك������ۆی تایبه‌ت������ن‪9 ،‬یان‬ ‫"یو ئێس ئێم ئه‌ی وێست پۆینت" بوونه‌‪.‬‬ ‫ده‌رچ������ووی زانك������ۆی گش������تی و ‪10‬‬ ‫جۆرج واشنگتۆن‬ ‫له‌نێو دانیش������توانی كۆش������كی سپی‪10 ،‬‬ ‫س������ه‌ركۆماریش ب‌ه هیچ شێوه‌یه‌ك پێیان‬ ‫س������ه‌ركۆمار هه‌یه‌ كه‌ هیچ بڕوانامه‌یه‌كی زانكۆییان نه‌بووه‌‪.‬‬ ‫نه‌خستۆته‌ نێو هیچ زانكۆیه‌كه‌وه‌‪ .‬جگه‌ له‌ "گروور كلیڤله‌ند"‬

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪21‬‬


‫ده‌رك������راوه‌‪ .‬دواتر به‌هۆی ئه‌و به‌ڵێنه‌ی‬ ‫جۆرج واشنگتۆن كه‌ له‌ ڕاستیدا ده‌كرێ‬ ‫ك‌ه پێشكه‌ش������ی ك������رد‪ ،‬جارێكی دیك‌ه‬ ‫وه‌ك������و بونیاتنه‌ری ئه‌مری������كا ناو ببرێت‪،‬‬ ‫گه‌ڕایه‌و‌ه زانكۆ‪.‬‬ ‫یه‌كێكه‌ له‌و كه‌سانه‌‪" .‬ئه‌ندرۆ جه‌كسۆن"‪،‬‬ ‫"دوای������ت ئازێنهاور"ی������ش ‪ 17‬جار‬ ‫"مارتی������ن ون بورن"‪" ،‬زاخ������اری تایلۆر"‪،‬‬ ‫به‌هۆی جگه‌ر‌ه كێشان‪ ،‬پاك ڕانه‌گرتنی‬ ‫"میارد فیلم������ور"‪" ،‬ئابراه������ام لینكۆڵن"‪،‬‬ ‫ژووره‌ك������ه‌ی و دره‌ن������گ ئاماده‌بوون بۆ‬ ‫"گروور كلیوله‌ند"‪ ،‬و "هه‌ری ترۆمن" له‌و‬ ‫پشكنین هۆشداری وه‌رگرتبوو‪" .‬جیمی‬ ‫س������ه‌ركۆمارانه‌ ب������وون ك������ه‌ ل������ه‌ زانكۆ‬ ‫كارتێر"ی������ش به‌رله‌وه‌ی بچێت‌ه "یو ئێس‬ ‫نه‌یانخوێندووه‌‪ .‬ئه‌ندرۆ جانس������ۆن‪ ،‬هیچ‬ ‫ئێم ئه‌ی وێس������ت پۆین������ت" دوو جار ل‌ه‬ ‫كاتێك نه‌چووبووه‌ بۆ قوتابخانه‌ و به‌خۆی‬ ‫په‌یمانگاكانی "سوت وسترن جۆرجیا"‬ ‫خۆی فێری خوێنده‌واری كردووه‌‪.‬‬ ‫ئاندرۆ جه‌كسۆن‬ ‫و "جۆرجیا ته‌ك" ده‌ركراوه‌‪.‬‬ ‫هه‌ڵب������ه‌ت هه‌ندێك له‌و كه‌س������انه‌‪ ،‬له‌‬ ‫له‌ دانیش������تووانی كۆشكی سپی‪ ،‬سێ كه‌سیش له‌ ئاكادێمییه‌‬ ‫چه‌ندین ڕێكخراودا خولی فێربوونی������ان دیبوو‪ .‬بۆ نموونه‌؛‬ ‫سه‌ربازییه‌كانی ویالیه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كان ئاماده‌ بوونه‌‪" .‬ئولیسس‬ ‫جۆرج واشنگتۆن له‌ زانكۆدا نه‌یخوێندووه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌ كۆلیژی‬ ‫س������یمون گرانت‪ ،‬و "دوایت ئایزنهاوێر‪ ،‬له‌‬ ‫"ویلی������ام ئه‌ن������د م������ری" بڕوانام������ه‌ی‬ ‫ئاكادێمی س������ه‌ربازیی له‌ "وێست پۆینت" و‬ ‫نه‌خشه‌كێش������ی وه‌رگرتب������وو‪ .‬ج������ۆرج‬ ‫"جیم������ی كارتێر" له‌ ئاكادێم������ی ده‌ریاوانی‬ ‫واش������نگتۆن یه‌كێك له‌ ده‌وڵه‌مه‌نده‌كانی‬ ‫ویالیه‌ت������ه‌ یه‌كگرتووه‌كان ل������ه‌ "ئاناپۆلیس"‬ ‫س������ه‌رده‌می خ������ۆی ب������ووه‌ و مووچه‌ی‬ ‫به‌شداربوونه‌‪.‬‬ ‫س������ه‌ركۆماریی خۆی كه‌ له‌و كاتدا ‪25‬‬ ‫‪ 11‬س������ه‌ركۆماریش جه‌نه‌ڕاڵ بوونه‌‪:‬‬ ‫هه‌زار دۆالر له‌ س������اڵێكدا بووه‌‪ ،‬وه‌ری‬ ‫جۆرج واشنگتۆن"‪" ،‬ئه‌ندرۆ جه‌كسۆن"‪،‬‬ ‫نه‌گرتووه‌‪ .‬واشنگتۆن له‌ كۆشكی سپیدا‬ ‫"ویلیام هێنری هریسۆن"‪" ،‬جان تایلۆر"‪،‬‬ ‫نه‌ژیاوه‌ و تاكه‌ سه‌ركۆمارێكه‌ كه‌ سه‌ر‬ ‫"فرانكلین پیرس"‪" ،‬ئولیس������س سیمون‬ ‫به‌ هیچ حزبێكی سیاسی نه‌بووه‌‪.‬‬ ‫گرانت"‪" ،‬رۆترف������ۆرد بیر چارد هیس"‪،‬‬ ‫ل������ه‌و نێ������وه‌دا ته‌نها س������ێ كه‌س له‌‬ ‫جان ئێف كه‌نه‌دی‬ ‫"جیمز ئابرام گارفیلد"‪" ،‬چیس������تر ئالێن‬ ‫سه‌ركۆماره‌كانی ئه‌مریكا له‌ زانكۆكانی‬ ‫ئارتور"‪" ،‬بنیامین هریسون" و "دوایت دیڤید ئایزنهاور"‪.‬‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی سنووری ئه‌مریكا خوێندوویانه‌؛ بۆ نموونه‌؛ "جان‬ ‫"ئاندرۆ جه‌كس������ۆن"‪" ،‬ئابراهام لینكۆل������ن" و "جان كالوین‬ ‫ئێف كه‌نه‌دی" له‌ زانكۆی ئابووریی له‌نده‌ن خوێندوویه‌تی و‬ ‫كولیج" دوای خوێندنی ئازاد‪ ،‬سه‌ره‌ڕای‬ ‫"ج������ان ئادام������ز" یش چۆت������ه‌ زانكۆی‬ ‫ئه‌وه‌ی كه‌ له‌ بواری ماف نه‌یانخوێندبوو‪،‬‬ ‫"لی������دن"‪ .‬ب������ه‌اڵم دوات������ر هه‌ردووكیان‬ ‫دواتر بوونه‌ پارێزه‌ر‪.‬‬ ‫چوونه‌ت������ه‌ زانك������ۆی ه������اروارد‪" .‬بیل‬ ‫"جۆرج ده‌بلی������ۆ بووش"یش ته‌نها‬ ‫كلینتۆن"ی������ش (زه‌مال������ه‌ی ڕودس)ی‬ ‫س������ه‌ركۆمارێك بوو ك������ه‌ بڕوانامه‌ی‬ ‫زانكۆی "ئاكسفۆرد"ی بریتانی پێدراوه‌‪.‬‬ ‫ماجس������تێری ل‌ه ب������واری بازرگانیدا‬ ‫هه‌ندێك له‌و كه‌س������انه‌ ل‌ه ش������وێنی‬ ‫هه‌بوو‪" .‬ویلیام هێنری هریسۆن"یش‬ ‫خوێندنی خۆیان تووش������ی گیروگرفتی‬ ‫ل������‌ه كۆلی������ژی پزیش������كیی زانك������ۆی‬ ‫خوێند هات������وون و تا ئه‌و ڕاده‌یه‌ی ك‌ه‬ ‫"پێنسیلڤانیا" خوێندوویانه‌‪ ،‬به‌اڵم به‌ر‬ ‫دره‌كراون‪" ،‬جیمز بوكانن" یه‌كێك له‌و‬ ‫ل������ه‌وه‌ی بڕوانام������ه‌ به‌ده‌س������ت بێنن‪،‬‬ ‫سه‌ركۆمارانه‌یه‌ ك‌ه به‌هۆی ناڕێكوپێكی‬ ‫لینكۆلن‬ ‫ئابراهام‬ ‫وازیان هێناوه‌‪.‬‬ ‫و كرده‌وه‌ی خراپ ل‌ه زانكۆی "دیكینسۆن"‬ ‫‪http://www.asriran.com‬‬

‫‪ 22‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)32‬‬


‫ه گۆڕه‌پانی‬ ‫ژنان ل ‌‬

‫ده‌سه‌اڵت و بڕیارداندا‬ ‫* و‪ :‬هێلن‬

‫ل ‌ه سه‌رتاسه‌ری جیهاندا‪ ،‬نه‌بوونی نوێنه‌ری ژنان ل ‌ه حكوومه‌تدا‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌ت ل ‌ه پۆست‬ ‫و ده‌‌س���ه‌اڵتی به‌ڕێوه‌بردن و یاس���ادانان‪ ،‬كارتێكه‌رییان به‌سه‌ر به‌ڕێوه‌به‌ریی ده‌وڵه‌ت و‬ ‫سیاس���ه‌تدانانی‪ ،‬س���نووردار ده‌كات‪ .‬ده‌كرێت بڵێین ك ‌ه به‌شداربوونی ژنان ل ‌ه پڕۆسه‌ی‬ ‫بڕیاردان بۆ ده‌سته‌به‌ركردنی یه‌كسانی و مافیان‪ ،‬پێویسته‌‪ .‬ل ‌ه هه‌ر شوێنێك ك ‌ه ژنان ب ‌ه‬ ‫ش���ێوه‌یه‌كی چاالكان ‌ه به‌ش���دارییان ل ‌ه بواری سیاس���ه‌تی گش���تیدا كردبێت‪ ،‬توانیویان ‌ه‬ ‫پرسی ژنان بخه‌نه‌ڕوو و به‌ره‌و كۆتاییهێنانی هه‌اڵواردنی ڕه‌گه‌زی هه‌نگاو بنێن‪ .‬به‌اڵم‬ ‫پێشكه‌وتنی ژنان ل ‌ه بواری سیاسه‌تدا‪ ،‬ته‌نانه‌ت كاتێ ك ‌ه پێشكه‌وتن ‌ه به‌رچاوه‌كانیش ل ‌ه‬ ‫بواره‌كانی تر وه‌ك خوێندن و كاركردن و ته‌ندروستیدا هه‌بووه‌‪ ،‬زۆر خاو بووه‌‪.‬‬

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪23‬‬


‫به‌شداربوونی سیاسیی ژنان؛ ڕاستی و ئاماره‌كان‬ ‫ل������ه‌ زۆربه‌ی واڵتانی جیهان‪ ،‬نوێنه‌رایه‌تی ژنان ل‌ه كۆری‬ ‫یاس������اداناندا زۆر بووه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا هێشتاش هه‌ر ل‌ه‬ ‫ئاستێكی نزمدایه‌‪ .‬نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان ل‌ه ساڵی ‪1990‬دا‬ ‫داوای ل������‌ه ژن������ان كرد‪ ،‬ك������‌ه ‪( %30‬ڕاده‌یه‌ك������ی باش) ل‌ه‬ ‫كورس������ییه‌كانی په‌رله‌مان‪ ،‬ئه‌و ڕێژه‌یه‌ی ك������ه‌ ده‌وترێت بۆ‬ ‫دروستكرددنی ئاڵوگۆڕ له‌ سیاسه‌ته‌ نه‌ته‌وه‌یییه‌كاندا به‌ش‬ ‫ده‌یاری ده‌كات‪ ،‬به‌ده‌س������تیان بێنن‪ .‬به‌ پێی ڕاپورتی یه‌كێتی‬ ‫نێونه‌ته‌وه‌یی په‌رله‌مانتاران‪ ،‬دوای بیس������ت ساڵ‪ ،‬ته‌نیا ‪26‬‬ ‫واڵت ل‌ه ‪ 186‬واڵتی جیهان‪ ،‬له‌ په‌رله‌مانی یه‌ك ئه‌نجومه‌نی‬ ‫یان له‌ ئه‌نجومه‌نی گشتیی خۆیاندا‪ ،‬گه‌یشتنه‌ ڕێژه‌ی ‪%30‬‬ ‫یا به‌ره‌و س������ه‌رتر چوون‪ .‬ژنان ل‌ه ساڵی ‪ 2010‬له‌ ئه‌مریکا‪،‬‬ ‫ته‌نیا ‪ %16،8‬كورس������یی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانیان به‌ده‌ست‬ ‫هێنا‪ ،‬كه‌ ئه‌م‌ه بڕێك كه‌متر له‌ ڕێژه‌ی مامناوه‌ندیی جیهانی‬ ‫‪%19‬ی له‌ ئه‌نجومه‌ن‌ه گشتییه‌کاندا‪.‬‬

‫ناره‌سمی و بۆ ڕێوشوێنی (ڕایه‌له‌ی هاوڕێی كۆن) له‌ نێوان‬ ‫پیاواندا ده‌گرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫دیموكراس������ی هه‌ر ل‌ه خۆیه‌و‌ه ڕێگا بۆ ژنان ناكاته‌وه‌‪ ،‬تا‬ ‫به‌پێوانی ئه‌و ڕێگای‌ه ببن‌ه سه‌ركرده‌‪ .‬ل‌ه ڕاستیدا ل‌ه ئه‌مریکا‬ ‫و فه‌ڕه‌نس������ا كه‌ ل‌ه كۆنترین دیموكراسییه‌كانن‪ ،‬ڕێژه‌یه‌كی‬ ‫كه‌می ژنانی هه‌ڵبژێردراو بۆ پۆست‌ه حكوومییه‌كان هه‌ن‪ .‬ل‌ه‬ ‫زۆربه‌ی كۆمه‌ڵگه‌كاندا‪ ،‬ده‌ستپێڕاگه‌یش������تنی ژنان ل‌ه ڕێگ‌ه‬ ‫باوه‌كانی گه‌یشتن ب‌ه ده‌سه‌اڵت‪ ،‬وه‌ك حزبه‌ سیاسییه‌كان‪،‬‬ ‫ڕێكخراوه‌كانی ئیش و كار و یه‌كێتی كرێكاران‪ ،‬سنوورداره‌‪.‬‬ ‫ئه‌وان به‌ب������ێ هه‌بوون������ی په‌یوه‌ندی و ده‌ستڕۆیش������توویی‬ ‫پێویس������ت‪ ،‬ب‌ه زه‌حمه‌ت تر ده‌توانن پاره‌ی ك‌ه پێویسته‌ بۆ‬ ‫بانگه‌ش������ه‌ی سیاس������ی كۆ بكه‌نه‌وه‌‪ .‬له‌گه‌ل ئه‌وه‌شدا ژنان‬ ‫زیات������ر ل‌ه ڕێگه‌كانی تره‌و‌ه وه‌ك ڕێكخراوه‌ خێرخوازییه‌كان‬ ‫و ڕێكخ������راوی ژن������ان ب������ه‌ره‌و گۆڕه‌پان������ی ده‌وڵه‌تی ڕێگ‌ه‬ ‫ده‌دۆزنه‌وه‌‪.‬‬

‫ژنان ل ‌ه په‌رله‌مان ‌ه نه‌ته‌وه‌یییه‌كاندا‬ ‫ئه‌م ئامار‌ه جیهانییه‌‪ ،‬نایه‌كسانیی‌ه گه‌وره‌ ناوچه‌یییه‌کان‬ ‫له‌خۆ ده‌گرێت‪ .‬ژن������ان ل‌ه واڵتانی س������که‌ندیناڤیاییدا ‪%42‬‬ ‫كورسییه‌كانی په‌رله‌مانیان ل‌ه ده‌ستدایه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م ژماره‌ی‌ه‬ ‫ل‌ه واڵتان������ی عه‌ره‌بیدا ‪%12‬ه‌‪ .‬چه‌ن������د واڵتێكی ئه‌فریقی ل‌ه‬ ‫س������ه‌رووی لیست دایه‌‪ :‬ژنان ل‌ه ڕواندا و ئه‌فریقای باشوور‬ ‫ب‌ه دوای یه‌ك‪ %56 ،‬و ‪ %45‬ی كورسییه‌كانی په‌رله‌مانیان ل‌ه‬ ‫ده‌ستدایه‌‪ .‬ڕێژه‌ی ژنانیش ل‌ه سوید ‪%45‬ه‌‪.‬‬ ‫پێش������كه‌وتنی ژنان ل‌ه نوێنه‌رایه‌تیكردن ل‌ه ده‌س������ه‌اڵتی‬ ‫به‌ڕێوه‌بردنی واڵتاندا‪ ،‬له‌مه‌ش كه‌متره‌‪ .‬ل‌ه ساڵی ‪ ،2010‬ل‌ه‬ ‫كۆی ‪ 192‬سه‌رۆك واڵت له‌ جیهاندا‪ ،‬ته‌نیا ‪11‬یان ژن بوون‪.‬‬ ‫ل‌ه ئاستی جیهانیدا‪ ،‬ته‌نیا ‪ %16‬له‌ پۆسته‌ وه‌زاره‌تییه‌كان ل‌ه‬ ‫ده‌ست ژناندایه‌‪ .‬فینله‌ندا له‌م نێوه‌دا ڕیزپه‌ڕه‌‌ و ژنان ‪%63‬ی‬ ‫پۆستی لێژنه‌ حكوومییه‌کانیان ل‌ه ده‌ست دایه‌‪.‬‬

‫زاڵبوون به‌سه‌ر سه‌ختییه‌كاندا‬ ‫زۆربه‌ی پێش������كه‌وتن‌ه سیاس������ییه‌كانی ژنان‪ ،‬به‌رهه‌می‬ ‫(كۆت������ا)ی ڕه‌گه‌زی������ی‌ ب������ۆ زیادكردنی ژم������اره‌ی ژنان ل‌ه‬ ‫داموده‌زگاكانی یاس������ادانان‪ ،‬ئه‌نجومه‌ن������‌ه نه‌ته‌ویییه‌كا ‌ن تا‬ ‫ئه‌نجومه‌ن������ی گونده‌كان ب������ووه‌‪ .‬به‌پێی ڕاپورت������ی یه‌كێتی‬ ‫نێونه‌ته‌وه‌ی������ی په‌رله‌مانتاران‪ ،‬نزیكه‌ی ‪ 50‬واڵت‪ ،‬كۆتای به‌م‬ ‫شێوه‌یه‌ی ده‌سنیشان كردووه‌‪ .‬واڵت‌ه ‌سكه‌ندیناڤییه‌کان ل‌ه‬

‫هۆكاره‌كانی نه‌بوونی ده‌سه‌اڵتی سیاسیی ژنان‬ ‫ڕێژه‌ی که‌میی ژنان ل‌ه پۆس������ته‌كانی بڕیاردانی سیاسی‪،‬‬ ‫نیشانده‌ری بااڵده‌ستیی مێژوویی پیاوان ل‌ه سیسته‌مه‌كانی‬ ‫هه‌ڵب������ژاردن و نایه‌كس������انییه‌ كۆنه‌كانی نێوان ژن و پیاو ل‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌دای������ه‌‪ .‬ژنان و كچان له‌ ماڵ و ژینگه‌ی فێركردن و‬ ‫شوێنی كار و ئه‌وانی تر‪ ،‬هه‌میشه‌ به‌ به‌راورد له‌گه‌ڵ هاوتا‬ ‫پیاوه‌کان‪ ،‬ده‌رفه‌تی كه‌متری بۆ به‌ده‌س������تهێنانی لێهاتووی‬ ‫سیاس������ی و س������ه‌رۆكایه‌تی هه‌یه‌‪ .‬له‌وانه‌ی‌ه ل������‌ه گۆڕه‌پانی‬ ‫سیاسه‌تدا‪ ،‬كه‌متر له‌ هه‌مووان توانای وه‌رگرتنی زیادكردنی‬ ‫فره‌چه‌شنی و به‌رامبه‌ریی ڕه‌گه‌زی هه‌بێت‪ ،‬چونک‌ه زۆرجار‬

‫‪ 24‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)32‬‬


‫یه‌كه‌مین واڵتان بوون كه‌ به‌شیان دیاری کردووه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫‪ 30‬ت������ا ‪ 40‬واڵتی تریش به‌ش������ی دڵخوازی������ان هه‌یه‌‪ .‬ژنان‬ ‫س������ه‌ره‌ڕای ئه‌م به‌ش������انه‌‪ ،‬بۆ به‌ده‌س������تهێنان و پاراستنی‬ ‫پۆس������ته‌كانی هه‌ڵبژاردن������ی (له‌وان������ه‌ش به‌ش������داربوون ل‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردن) پێویستییان به‌ فێركردنه‌‪ .‬ده‌بێت سیسته‌مه‌كانی‬ ‫دامه‌زران������دن بۆ پۆس������ته‌كانی ده‌س������ه‌اڵتی به‌ڕێوه‌بردن و‬ ‫یاسادانان‪ ،‬شه‌فافتر بن‪.‬‬ ‫دوای ئ������ه‌وه‌ی ك������‌ه ڕوان������دا و ئه‌فریقای باش������وور ب‌ه‬ ‫نووس������ینه‌وه‌ی ده‌ستووری گش������تیی خۆیان‪( ،‬کۆتا)یان بۆ‬ ‫نوێنه‌رایه‌تیی ژنان ده‌سنیشانكرد‪ ،‬شایه‌تی بڕگ‌ه خێراكانی‬ ‫مێژوویی‌ڕێژه‌ی ژنان ل������‌ه په‌رله‌ماندا بوون‪ .‬له‌ واڵتانی تر‬ ‫وه‌ك قرقیزس������تان ل‌ه ساڵی ‪2007‬دا‪ ،‬به‌ش‌ه ‪%30‬ییه‌كان ل‌ه‬ ‫چوارچێوه‌ی چاكس������ازییه‌كانی هه‌ڵبژاردندا په‌سه‌ند كرا‪.‬‬ ‫كوێ������ت ل‌ه س������اڵی ‪2005‬دا‪ ،‬ك‌ه ئه‌نجومه‌ن������ی ئه‌م واڵت‌ه‌ب‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌كی گشتی ل‌ه نوێنه‌رانی پیاو پێكهاتبوو‪ ،‬هه‌نگاوێكی‬ ‫بچ������ووك به‌اڵم گرنگ ل‌ه جیهانی ع������ه‌ره‌ب‪ ،‬بۆ پێدانی مافی‬ ‫ت������ه‌واوی سیاس������ییان ب‌ه ژنان‪ ،‬ن������ا‪ .‬زۆرب������ه‌ی واڵتانیش‬ ‫ژماره‌یه‌كی كورسی له‌ ئه‌نجومه‌نه‌كان و لیژنه‌ی به‌ڕێوه‌به‌ریی‬ ‫گونده‌كانی������ان بۆ ژن������ان له‌به‌ر چاو گرت‪ .‬ل‌ه س������اڵه‌كانی‬ ‫دوایی������دا‪ ،‬له‌ هه‌ندێ ویالیه‌ته‌كان������ی هیند‪ ،‬کۆتای ژنان له‌و‬ ‫كۆڕوكۆمه‌اڵنه‌دا ل‌ه (‪)%30‬ه‌و‌ه بۆ (‪ )%50‬زیادیان كرد‪.‬‬

‫هێزی هه‌ڵسه‌نگاندن‬ ‫هه‌ڵس������ه‌نگاندنی به‌شداربوونی ژنان ل‌ه ژیانی سیاسیدا‬ ‫زۆر گرنگ������ه‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر پێوه‌ره‌كانی هه‌ڵس������ه‌نگاندنی‬ ‫به‌كارهاتوو‪ ،‬ناته‌واو بن‪ .‬به‌ش������ی ژنان ل‌ه كورس������ییه‌كانی‬ ‫ئه‌نجومه‌نی نه‌ته‌وه‌یی‪ ،‬پێوه‌ری هه‌ڵسه‌نگاندنی باوه‌رپێكراوی‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬بۆی������ه‌ ئه‌ندامبوون له‌م كۆروكۆمه‌اڵن������ه‌دا تاڕاده‌یه‌ك‬ ‫سه‌قامگیر و‪ ،‬ئاماری كه‌س������ه‌کان به‌ ئاسانی له‌گه‌ڵ گشت‬ ‫واڵتاندا جێی به‌راوردكردنه‌‪ .‬وای‌ه كه‌ ڕێژه‌ی كورسییه‌كان‬ ‫یان ئه‌و پۆستانه‌ی ك‌ه ل‌ه ده‌ست ژنان دایه‌‪ ،‬ب‌ه هیچ چه‌شنێك‬ ‫ده‌رخه‌ری ئه‌و‌ه نییه‌‪ ،‬ك‌ه ڕێژه‌ی به‌شداربوون یان ده‌سه‌اڵتیان‬ ‫ل‌ه ده‌ستدا بێت‪.‬‬ ‫له‌گ������ه‌ل ئه‌مه‌ش������دا‪ ،‬ده‌سنیش������انكردنی پێوه‌ره‌كان������ی‬ ‫هه‌ڵسه‌نگاندن بۆ پێشكه‌وتنی ژنان‪ ،‬ده‌بێت‌ه هۆی سه‌رنجدان‬ ‫ب������ه‌م بابه‌ت‌ه و به‌ مس������ۆگه‌ری كارتێكه‌ری ل‌ه سیاس������ه‌تی‬ ‫هه‌اڵواردنی ئه‌رێن������ی ده‌بێت‪ .‬ئه‌گه‌ر یه‌كس������انیی ڕه‌گه‌زی‬ ‫هه‌بووایه‌‪ ،‬هیچ پێویستییه‌كی به‌م ڕێكاران‌ه نه‌ده‌‌بوو‪ ،‬به‌اڵم تا‬ ‫ئه‌و كاته‌ی ك‌ه به‌رامبه‌ری به‌دی بێت و (کۆتا)یان پێویست‬ ‫نه‌بێت‪ ،‬ده‌بێت ژنان چاالكانه‌ به‌شدار بن و هه‌وڵ بۆ (كۆتا)ی‬ ‫نوینه‌رایه‌تیی خۆیان بده‌ن‪‌.‬‬ ‫‪www.iipdigital.usembassy.gov‬‬

‫ڕۆژی جیهانیی کتێب‬ ‫(‪٢٣‬ی مانگی چوار) ڕۆژی جیهانیی کتێب‌ه‬ ‫له‌ س������اڵی ‪١٩٩٥‬دا یوونێس������کۆ بڕیاری دا‪،‬‬ ‫‪٢٣‬ی مانگی چوار ببێته‌ ڕۆژی جیهانیی کتێب‪.‬‬ ‫ده‌سنیش������انکردنی ‪٢٣‬ی مان������گ له‌الی������ه‌ن‬ ‫یوونێس������کۆوه‌‪ ،‬له‌س������ه‌ر داخوازی������ی ده‌زگا‬ ‫چاپه‌مه‌نیی������ه‌کان و ده‌وڵه‌ت������ی ئیس������پانیا بوو‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها "مافی نووس������ه‌ران"یش له‌سه‌ر داوای‬ ‫ده‌وله‌تی ڕووسیا‪( ،‬ڕۆژی جیهانیی کتێب و مافی‬ ‫نووسه‌ران)‪ ،‬بوو به‌ به‌شێک له‌و ڕۆژه‌ مێژوویییه‌‪.‬‬ ‫پێش������ین‌ه ب������ۆ ئه‌و بڕی������اره‌ش‪ ،‬ب������ۆ نه‌ریتی‬ ‫که‌تالۆنییه‌کان له‌ ئیسپانیا ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪ .‬له‌و ڕۆژه‌دا (‪٢٣‬ی‬ ‫مان������گ)‪ ،‬کتێبفرۆش������ه‌کان له‌گه‌ڵ هه‌ر کتێبێ������ک ک‌ه ده‌یان‬ ‫فرۆشت‪" ،‬گوڵ"ێکیشیان ب‌ه کتێبکڕه‌کان ده‌دا‪.‬‬ ‫هه‌ندێک له‌ پسپۆران‪ ،‬ته‌مه‌نی کتێب بۆ ‪ ٥٠٠٠‬ساڵ به‌ر‬

‫له‌ ئێستا ده‌گه‌ڕێننه‌وه‌ و ئاماژ‌ه ب‌ه کولتووری "سۆمه‌ری"یه‌کان‬ ‫ده‌که‌ن‪ ،‬که‌ خه‌تی بزمارییان بۆ نووس������ین داهێنا‪ .‬ئه‌مڕۆک‌ه‬ ‫کتێب‪ ،‬بۆ ڕێژه‌یه‌کی به‌رچاو‪ ،‬به‌ش������ێک‌ه له‌ ژیانیان‪ .‬کتێبێک‬ ‫بخوێنه‌وه‌!‬

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪25‬‬


‫ئازادیی‌ ڕاده‌ربڕین له‌ ئه‌مریکا‬ ‫ده‌وڵه‌ت چ������ۆن ده‌توانێت ئه‌م ماف‌ه‬ ‫ی‬ ‫ب������دات به‌ خه‌ڵ������ك ك‌ه به‌و ش������ێوه‌یه‌ ‌‬ ‫ویژدانی������ان ده‌خۆازیت بی������ر بكه‌نه‌وه‌‪،‬‬ ‫باوه‌ڕیان هه‌بێت‪ ،‬بپاڕێنه‌وه‌‪ ،‬بنووسێن‪،‬‬ ‫قس������‌ه بكه‌ن و له‌هه‌مان كاتدا كۆمه‌ڵگ‌ه‬ ‫به‌ شێوه‌یه‌ك به‌ڕێو‌ه ببن‪ ،‬ك‌ه ئارام بێت‬ ‫ی هه‌م������وو هاوواڵتی������ان تێیدا‬ ‫و ماف������ ‌‬ ‫بپارێزریت؟‬ ‫پێداهه‌لگۆت������ن و به‌رزڕاگرتنی‌ بنه‌م‌ا‬ ‫ی و‬ ‫جیهانییه‌کانی‌ ئازادی‌‪ ،‬دادپه‌روه‌ر ‌‬ ‫یه‌كسانی‌‪ ،‬ب‌ه قسه‌ ئاسانه‌‪ .‬له‌ ڕاستیدا‬ ‫ن‪ :‬تۆماس ئی پێرێس*‬ ‫ئه‌م بنه‌مایانه‌‌ ل‌ه پیرۆزترین ئاواته‌کانن‪،‬‬ ‫و‪ :‬له‌یال محه‌مه‌د ته‌ها‬ ‫ی‬ ‫ی ده‌یه‌وێت ب‌ه ده‌س������ت ‌‬ ‫ك������ه‌ مرۆڤایه‌ت ‌‬ ‫یه‌كێك ل������ه‌ الیه‌ن������ه‌‌ بنه‌ڕه‌تییه‌کانی‬ ‫بهێنێ������ت‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و گرووپ‌ه ل‌ه ئێمه‌ ك‌ه‬ ‫ی ئه‌م‬ ‫ی دروس������تبوون ‌‬ ‫ی خزمه‌تكردنمان ل‌ه ده‌وڵه‌تدا ئازادی‌ ك‌ه له‌ كات ‌‬ ‫ده‌رفه‌ت������ ‌‬ ‫‌ڕه بنه‌ڕه‌تییه‌کانی‬ ‫ی ب������اوه ‌‌‬ ‫هه‌بووه‌‪ ،‬ده‌زانین كه‌ به‌كارهێنانی‌ ئه‌م واڵت‌ه ل‌ه ڕیز ‌‬ ‫ی بیروڕایه‌‪.‬‬ ‫ی واڵتدا ئه‌مری������كادا بووه‌‪ ،‬ئازادی������ ‌‬ ‫بنه‌مایان������‌ه ل������ه‌ به‌رێوه‌بردن������ ‌‬ ‫ی ئه‌م تۆم������اس جێفرس������ۆن ك������‌ه یه‌كیك ل‌ه‬ ‫ی ئه‌س������ته‌مه‌‪ .‬گۆڕینه‌وه‌ ‌‬ ‫كارێك������ ‌‬ ‫ی ئێم������‌ه بوو ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫ی واڵت ‌‬ ‫بنه‌مایانه‌ ب‌ه سیاس������ه‌ت و یاس������ا ل‌ه بنیادنه‌ران ‌‬ ‫"یه‌كێك له‌ ب‌ه نرختری������ن دیارییه‌کانی‬ ‫ی قورسه‌‪.‬‬ ‫هه‌موو واڵتان كارێك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئێمه‌ ئه‌وه‌ی������ه‌‪ ،‬ئێم‌ه ئازادین بۆ ئه‌وه‌ ‌‬ ‫ی ك������‌ه ڕووب������ه‌ڕوو ‌‬ ‫ئ������ه‌و گرفت������ه‌ ‌‬ ‫ی خۆمان به‌و ش������ێوه‌ی‌ه ك‌ه‬ ‫هه‌مووم������ان ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬ل������‌ه كو‌لتوور و ك������ه‌ خۆدا ‌‬ ‫ی ده‌یه‌وت بی په‌رس������تین" جۆرج‬ ‫مێژووی‌ تایبه‌ت ب������ه‌ واڵتی‌ خۆمانه‌و‌ه خ������ۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی واش������ینتگتن یه‌كه‌مین س������ه‌ركۆمار ‌‬ ‫س������ه‌رچاوه‌ ده‌گرێت‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و شته‌ ‌‬ ‫ی ب������‌ه ناوبانگدا بۆ‬ ‫واڵته ئێمه‌‪ ،‬ل������‌ه نامه‌یه‌ك ‌‬ ‫كه‌ ده‌بێت‌ه هۆی‌ پێكه‌و‌ه به‌ستنی‌ ‌‌‬ ‫ی نووس������ی‪:‬‬ ‫ئ������ازاده‌کان‪ ،‬ئه‌وه‌ی������‌ه ك������ه‌ ئێم‌ه ئه‌م گرووپه‌ك ل‌ه جووله‌كه‌كان ‌‬ ‫بنه‌مایان‌ه قه‌بووڵ ده‌كه‌ین و هه‌وڵده‌ده‌ین ‌"ئازادیی‌ ئایین‪ ،‬له‌ ماف‌ه سه‌ره‌كییه‌كان‌ه‬ ‫كه‌ به‌ش������ێوه‌یه‌ك كار بكه‌ی������ن‪ ،‬كه‌ ئه‌م ك������ه‌ تایبه‌ته‌ ب‌ه هه‌موو خه‌ڵك و ئیمتیاز‬ ‫ی تر‬ ‫ی نییه‌‪ ،‬ك‌ه ل������ه‌ چینه‌كه‌وه‌ ب‌ه چینێك ‌‬ ‫بنه‌م������ا به‌نرخانان������‌ه ل������‌ه ش������ێواز ‌‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌ریی‌ ئێمه‌دا‌ ب‌ه دیار بكه‌وێت‪ .‬ببه‌خشرێت‪".‬‬ ‫له‌وانه‌یه‌ ل‌ه هه‌موو ش������تێك گرنگتر‬ ‫به‌ سه‌رنجدان به‌م قسانه‪ ‌،‬ده‌مه‌وێت‬ ‫ی گشتیی‬ ‫كه‌مێ������ك له‌ب������اره‌ی‌ هه‌وڵه‌كانی‌ مێژووی‌ ئه‌و‌ه بێت كه‌ ل‌ه ده‌س������توور ‌‬ ‫ی‬ ‫ی به‌ڕێوه‌به‌ری������ ‌‬ ‫ئه‌مریكا سه‌باره‌ت به‌ (ئازادی‌‪ ،‬یه‌كسانی‌ ئه‌مری������کادا ش������ێوه‌ ‌‬ ‫ی په‌رس������تن دراو‌ه ب‌ه‬ ‫بڕیاردراوه‌‪ ،‬ماف ‌‬ ‫و ئازادیی ڕاده‌ربرین) بۆ ئێوه‌ بدوێم‪.‬‬

‫‪ 26‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)32‬‬

‫هه‌م������وو هاوواڵتی������ان و له‌ب������ه‌ر ئه‌و‌ه‬ ‫ئه‌مری������كا پایبه‌ن������د‌ه ب������ه‌و بنه‌مای‌ه ك‌ه‬ ‫ی ئایین������ی‌ مه‌س������یحییه‌ت‪،‬‬ ‫په‌یڕه‌وان������ ‌‬ ‫ی‬ ‫یه‌هوود‪ ،‬ئیس���ل��ام‪ ،‬ب������وودا‪ ،‬مه‌زهه‌ب ‌‬ ‫هندو و هه‌ر ئایینێکی‌ تر ب‌ه پێی یاسا‬ ‫ی دیندارییان‬ ‫یه‌كسانن و پێویست‌ه ماف ‌‬ ‫پارێزراو بێت‪.‬‬ ‫ی‬ ‫بنیاتنه‌رانی‌ ئه‌مری������کا ڕابه‌رایه‌تی ‌‬ ‫واڵتێكی������ان ل������ه‌ ئه‌س������تۆدا ب������وو‪ ،‬ك‌ه‬ ‫ی کۆمه‌ڵ‌ه توێژێکی‬ ‫ی په‌یڕه‌وان ‌‬ ‫هاوواڵتیان ‌‬ ‫به‌رف������راوان له‌ بیرۆكه‌ی جیاواز بوون‪،‬‬ ‫ی‬ ‫له‌به‌ر ئه‌و‌ه هه‌ڵس������ان به‌ ڕه‌چاوكردن ‌‬ ‫ی ده‌ستێوه‌ردانی‌ ده‌وڵه‌ت‬ ‫قه‌ده‌غه‌كردن ‌‬ ‫ل‌ه بابه‌ته‌ ئایینییه‌كان و به‌رگریكردن ل‌ه‬ ‫ی پابه‌ندبوون ب������‌ه ئایین و ل‌ه‬ ‫ئازادی������ ‌‬ ‫ی‬ ‫ته‌واوك������ه‌ری‌ یه‌كه‌م������ی‌ ده‌س������توور ‌‬ ‫گشتیدا هه‌وڵیاندا‪ ،‬كه‌ ئازادیی بیروڕا‬ ‫بپارێزین و ب‌ه سه‌ره‌نجدان به‌وه‌ی‌ ك‌ه‬ ‫ی بیروڕا به‌س������تراوه‌ به‌وه‌‪ ،‬تاك‬ ‫ئازادی ‌‬ ‫ی‬ ‫ی خۆ ‌‬ ‫ی ئایینی ‌‬ ‫ی و دژ ‌‬ ‫بیرۆکه ئایین������ ‌‬ ‫‌‌‬ ‫له‌گ������ه‌ڵ كه‌س������انی‌ تردا ب������اس بكات‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها ته‌واوكه‌ری‌ یه‌كه‌م پێكدێت ل‌ه‬ ‫ی قس������ه‌كردن‪،‬‬ ‫هه‌ندێك به‌ند ك‌ه ئازادی ‌‬ ‫میدی������ا و گردبوون������ه‌وه‌كان‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ی دادخوازی‌ له‌ ده‌وڵه‌ت‬ ‫ی پاراستن ‌‬ ‫ماف ‌‬ ‫ده‌پارێزێت‪.‬‬ ‫هه‌ندێك جار ئه‌م مه‌به‌س������ته‌ ك‌ه ل‌ه‬ ‫هه‌وڵدا بین ب������ۆ هه‌بوونی‌ كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك‬ ‫ك‌ه هه‌موو مرۆڤ������ه‌كان ب‌ه هه‌ر ڕه‌نگ‪،‬‬ ‫ئایی������ن‪ ،‬ڕه‌گ������ه‌ز و نه‌ته‌وه‌ی������ه‌ك تیادا‬ ‫ی یه‌كس������انن‪ ،‬له‌وانه‌یه‌ وابێت‌ه‬ ‫به‌ڕاست ‌‬ ‫ی‬ ‫ی پاراس������تن ‌‬ ‫ی ئامانج ‌‬ ‫به‌رچاو ك‌ه دژ ‌‬ ‫ی بی������روڕا و ڕاده‌ربڕینه‌‪ .‬له‌به‌ر‬ ‫ئازادی ‌‬ ‫ی هه‌موو كاتێك كه‌س������انێك هه‌ن‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌ ‌‬


‫ی‬ ‫ک������ه‌ ب‌ه س������وودوه‌رگرتن ل������ه‌ ئازادی ‌‬ ‫ی خۆیان قس������ه‌ی‌ ناپه‌سه‌ند‬ ‫ڕاده‌ربڕین ‌‬ ‫به‌رامبه‌ر كه‌س������انی‌ تر ده‌كه‌ن و‪ ،‬به‌م‬ ‫ی نه‌ت������ه‌وه‌‪ ،‬ئایین و‬ ‫كاره‌یان ل������‌ه ڕوو ‌‬ ‫یو‬ ‫ره‌گه‌زه‌و‌ه كۆمه‌ڵگ‌ه تووش������ی‌ گرژ ‌‬ ‫ی ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ئاڵۆز ‌‬ ‫به‌اڵم به‌پێ������ی‌ ئه‌زموونه‌كانی‌ ئێمه‌‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ی له‌ الی������ه‌ك و ماف ‌‬ ‫ماف������ی‌ یه‌كس������ان ‌‬ ‫ڕاده‌ربڕین ل������ه‌ الیه‌كی‌ تر‪ ،‬ده‌توانن ل‌ه‬ ‫ی‬ ‫پاڵ یه‌کتردا جێبه‌جێ بکرێن‪ .‬له‌باره‌ ‌‬ ‫ی كه‌ به‌رگریكردن ل������‌ه ئازادیی‬ ‫ئ������ه‌وه‌ ‌‬ ‫قسه‌كردن و ڕاده‌ربڕین ده‌توانن پێكه‌و‌ه‬ ‫ی‬ ‫بوونیان هه‌بیت‪ ،‬ل‌ه باره‌ی‌ ئامرازه‌كان ‌‬ ‫پێناسه‌كراو‌ ل‌ه كه‌مین‌ه نه‌ته‌وه‌یییه‌كان و‬ ‫ئایینیی������ه‌كان كه‌مێك قس������‌ه بكه‌م‪ .‬ل‌ه‬ ‫ی قس������ه‌كردن ل‌ه‬ ‫ڕاس������تیدا ئازادی������ ‌‬ ‫ی ئێم‌ه (ئه‌مریکا) بۆ‬ ‫ئه‌زموونی‌ مێژوو ‌‬ ‫ی‬ ‫به‌ده‌س������تهینانی‌ یه‌كس������انی‌‪ ،‬گرینگی ‌‬ ‫ی هه‌یه‌‪ .‬مافی‌ مه‌ده‌نی ل‌ه ئه‌مریکادا‬ ‫زۆر ‌‬ ‫ی‬ ‫په‌س������ه‌ند كرا‪ ،‬به‌اڵم نه‌ك له‌به‌ر ئه‌وه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫كه‌ مافی‌ تاكه‌كه‌سی‌ له‌ كۆنگره‌ بڕیار ‌‬ ‫ی‬ ‫له‌سه‌ر درا‪ ،‬هه‌ر چه‌ند‌ ك‌ه په‌سندكردن ‌‬ ‫ی زۆری‌ هه‌بوو‪،‬‬ ‫ئه‌م یاس������ای‌ه گرنگییه‌ك ‌‬ ‫ی كه‌ گرنگتر بوو ئه‌وه‌ بوو‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌وه‌ ‌‬ ‫خه‌ڵكی‌ ئه‌مریكا هه‌موو ڕۆژێك له‌ ڕادیو‬ ‫ی‬ ‫ی قس������ه‌كان ‌‬ ‫و ته‌له‌ڤزیون گۆیبیس������ت ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ت������ر ‌‬ ‫دكت������ۆر كین������گ و ڕابه‌ران������ ‌‬ ‫بزووتنه‌وه‌ی‌ مافی‌ تاكه‌كه‌سی‌ ده‌بوون‪.‬‬ ‫ی ئه‌م كه‌سان‌ه‬ ‫قس������‌ه و كرده‌وه‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ك‌ه زۆر له‌ خه‌ڵك ‌‬ ‫بوو‌ه هۆی‌ ئ������ه‌وه‌ ‌‬ ‫ی تێبگه‌ن‪ ،‬ك‌ه‬ ‫ئه‌مری������كا له‌وه‌ ب‌ه باش������ ‌‬ ‫"جیا‪ ،‬به‌اڵم یه‌كس������ان"‪ ،‬ل‌ه ڕاس������تیدا‬ ‫یه‌كسانی‌ نییه‌ و ئه‌وه‌ی‌ ك‌ه كاتی‌ گۆڕان‬ ‫هاتووه‌‪ ،‬ل‌ه ڕاستی‌دا زۆر كه‌س هه‌بوون‬ ‫ی‬ ‫ك‌ه قسه‌كانی‌ دكتۆر كینگ و ڕابه‌ران ‌‬ ‫ی تاك‌ه كه‌سییا ‌ن‬ ‫ی بزووتنه‌وه‌ی‌ ماف ‌‬ ‫تر ‌‬ ‫ب‌ه مه‌ترسیدار ده‌زانی و ده‌یانویست‪،‬‬ ‫ی‬ ‫كه‌ ئه‌م جۆره‌ قسه‌كردنانه‌ به‌ بیانوو ‌‬ ‫ی‬ ‫ی كه‌ ل������ه‌و كۆمه‌ڵگه‌یه‌ی‌ زۆرینه‌ ‌‬ ‫ئه‌وه‌ ‌‬ ‫سپیپێسته‌کانی تێدان‪ ،‬ده‌یانویست ب‌ه‬ ‫ی ڕه‌گه‌زی‌‪،‬‬ ‫ی جیاكاری������ ‌‬ ‫ب������‌ه كارهێنان ‌‬

‫ی كۆمه‌ڵگه‌ تێك‬ ‫ی و ئاس������ووده‌ی ‌‬ ‫ئارام ‌‬ ‫بده‌ن‪ ،‬قه‌ده‌غ‌ه بكرێت‪.‬‬ ‫ئه‌م بابه‌ته‌ گه‌یش������ت ب������ه‌ دیوانی‌‬ ‫بااڵی واڵت و ئه‌م دادگایه‌ له‌ دۆسیه‌ی‌‬ ‫نیۆی������ۆرك تایم������ز دژی‌"س������ولیوان"‬ ‫بڕیاری‌ دا‪ ،‬كه‌ ته‌نانه‌ت به‌رپرس������ێكی‌‬ ‫پڵه‌دار ل‌ه ویالیه‌ت������ی‌ ئه‌له‌باما مافی‌‬ ‫ئه‌و‌هی‌ نییه‌‪ ،‬به‌ هۆی‌ ئاگادارییه‌ك كه‌‬ ‫بریتییه‌ له‌ هه‌ندێك قسه‌ی‌ نه‌رێنی‌ له‌‬ ‫ی پۆلیس������ه‌وه‌ ب������وو‪ ،‬ڕه‌خنه‌ له‌‬ ‫بار‌ه ‌‬ ‫الیه‌نگران������ی‌ ماف������ی‌ مه‌ده‌نی بگرێت‪.‬‬ ‫الیه‌نگرانی‌ ماف������ی‌ مه‌ده‌نی به‌ هۆی‬ ‫ته‌واوكه‌ری‌ یه‌كه‌می‌ ده‌ستوور‪ ،‬مافی‌‬ ‫ئه‌وه‌ی������ان هه‌بوو به‌ ئازادانه‌ قس������ه‌‬ ‫بكه‌ن‪ ،‬ڕه‌خنه‌ بگرن و له‌ که‌نیسه‌کاندا‬ ‫ب������ه‌ ئازادانه‌ وت������ار بخۆیننه‌وه‌ و به‌‬ ‫ئازادان������ه‌ له‌ ش������ه‌قامه‌كاندا رێپێوان‬ ‫ئه‌نجام بده‌ن‪.‬‬ ‫قسه‌ی‌ ئازاد ته‌نانه‌ت له‌و كاته‌ی‌ ك‌ه‬ ‫ی قس������ه‌كه‌ر ب‌ه پێچه‌وانه‌ش‬ ‫مه‌به‌س������ت ‌‬ ‫بیت‪ ،‬ده‌توانێ������ت هاوده‌نگ بێت له‌گه‌ڵ‬ ‫یه‌كس������انی‌‪ .‬دادگاكان������ی‌ ئێم‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫ی‬ ‫ی ب������ه‌رز ‌‬ ‫ی پێش������ینه‌ ‌‬ ‫هه‌بوون������ ‌‬ ‫ی ل‌ه ئه‌مریكا بڕیاریان‬ ‫ڕه‌گه‌زپه‌ره‌س������ت ‌‬ ‫ی‬ ‫ی بااڵده‌ستیی ڕه‌گه‌زی ‌‬ ‫دا‪ ،‬كه‌ الیه‌نگران ‌‬ ‫سپیپێسته‌کان ئه‌و مافه‌یان هه‌ی‌ه ك‌ه ب‌ه‬ ‫ی دروش������می‌ ئاشکرا و دیار و‬ ‫هه‌بوون ‌‬ ‫ی بیرۆكه‌كان������ی‌ پر له‌ ڕه‌ق و‬ ‫ده‌ربڕین������ ‌‬ ‫كینه‌یان‌ ل‌ه گه‌ڕه‌ك������ی‌ جووله‌كه‌كان و‬ ‫ڕه‌شپێسته‌كان ڕێپێوان ئه‌نجام بده‌ن‪،‬‬ ‫ی ك������ه‌ هه‌ندێ������ك كه‌س‬ ‫له‌گ������ه‌ل ئه‌وه‌ ‌‬ ‫ی ئه‌م جۆر‌ه ئازادیی‌ه‬ ‫ی هه‌بوون ‌‬ ‫له‌ب������اره‌ ‌‬ ‫گۆمانیان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫ی ب‌ه ب ‌‬ ‫ئێم‌ه ل‌ه ئه‌مریکادا به‌ گشت ‌‬ ‫ی جیاوازكاریی‌ گه‌یشتینه‌ ئه‌م‬ ‫هه‌بوون ‌‬ ‫ئه‌نجامه‪ ‌،‬كه‌ ده‌ربڕینی‌ باوه‌ڕه‌كانی‌ پڕ‬ ‫له‌ ڕه‌ق و كێن‌ه ل‌ه نێو كۆمه‌ڵگه‌دا ده‌بێت‌ه‬ ‫ی و‬ ‫ی ك������ه‌ یه‌كس������ان ‌‬ ‫ی ئ������ه‌وه‌ ‌‬ ‫ه������ۆ ‌‬ ‫ی ل‌ه‬ ‫ی ڕه‌گ������ه‌زی‌ و ئایین ‌‬ ‫هاوبیربوون������ ‌‬ ‫چوارچێ������وه‌ی‌ گه‌وره‌ت������ر و به‌هێزتردا‬ ‫ئاشكرا و به‌ دیار ده‌كه‌وێت‪ .‬ده‌توانێن‬

‫ی‬ ‫ی ڕێپێوانێك ‌‬ ‫ببینن ك‌ه بۆ نموون‌ه له‌باره‌ ‌‬ ‫ی سه‌ره‌نج‬ ‫نیۆنازییه‌کان ك‌ه بووی‌ه هۆ ‌‬ ‫ی ‪ 10‬ت������ا ‪ 12‬كه‌س‪ ،‬بوو ب‌ه‬ ‫راكێش������ان ‌‬ ‫ی ك‌ه سه‌دان كه‌س ل‌ه ئایین‌ه‬ ‫ی ئه‌وه‌ ‌‬ ‫هۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫جی������اوازه‌كان ل������‌ه گردبوونه‌وه‌یه‌ک������ ‌‬ ‫ئاش������تیخوازانه‌دا‪ ،‬ڕوو له‌ شه‌قامه‌كان‬ ‫بكه‌ن‪.‬‬ ‫ی كۆتایی‌ که‌‌ من ل‌ه‬ ‫ئه‌م دیارده‌ی������ه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی تێنس������ ‌‬ ‫"مۆرفریزب������ور" ل‌ه ئه‌یاله‌ت ‌‬ ‫ی بووم‪ ،‬كۆمه‌لێک موسڵمان ك‌ه‬ ‫ش������اید ‌‬ ‫ی ‪ 20‬س������اڵ بوو له‌م شار‌ه ل‌ه‬ ‫بۆ ماوه‌ ‌‬ ‫ی بچووك‪ ،‬ل‌ه نووسینگه‌یه‌كدا‬ ‫ش������ۆینێك ‌‬ ‫عیباده‌تیان ده‌ك������رد‪ ،‬هه‌ندێك پاره‌یان‬ ‫كۆك������رده‌و‌ه و زه‌وییه‌كی������ان ك������ڕی‌ بۆ‬ ‫ی گه‌ور‌ه و سه‌ربه‌خۆ‬ ‫ی مزگه‌وتێك ‌‬ ‫ئه‌و‌ه ‌‬ ‫دروس������ت بك������ه‌ن‪ ،‬ب������ه‌اڵم كاتێ������ك ك‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی ناوچه‌ك������ه‌ ده‌رفه‌ت������ ‌‬ ‫به‌رپرس������ان ‌‬ ‫ی ئ������ه‌م مزگه‌وته‌یان به‌م‬ ‫ئاوه‌دانكردن������ ‌‬ ‫ی‬ ‫موس������ڵمانه‌کان دا‌‪ ،‬زۆرین������ه‌ ‌‬ ‫ی ناوچه‌ك������ه‌ ناڕه‌زایییان‬ ‫دانیش������تووان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی گرژی������ ‌‬ ‫ی و ب������ووه‌ ه������ۆ ‌‬ ‫ده‌رب������ڕ ‌‬ ‫بارودۆخه‌كه‌‪ ،‬به‌اڵم ل������ه‌ به‌رامبه‌ر ئه‌م‬ ‫ی ده‌ربڕینان‌ه کۆمه‌ڵه‌ گرووپێک‬ ‫ناڕه‌زای ‌‬ ‫دروست بوون‪ ،‬ك‌ه پاڵپشتیی‌ خۆیان بۆ‬ ‫دروستكردنی‌ ئه‌م مزگه‌وت‌ه ده‌بڕی‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی دروستكردن ‌‬ ‫ی كه‌ دژ ‌‬ ‫ئه‌و كه‌سانه‌ ‌‬ ‫ئ������ه‌م مزگه‌وت������‌ه بوون‪ ،‬س������كااڵ‌یان بۆ‬ ‫ی به‌رز ك������رده‌و‌ه بۆ‬ ‫ی ئه‌یاله‌ت������ ‌‬ ‫دادگا ‌‬ ‫ی ڕێگ������‌ه له‌ دروس������تكردنی‌ ئه‌م‬ ‫ئه‌وه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫مزگه‌وت‌ه بگرن‪ ،‬به‌اڵم ئێمه‌ ل‌ه وه‌زاره‌ت ‌‬ ‫داد ب‌ه ڕه‌چاوكردنی‌ مافی‌ تاكه‌كه‌سی‌‪،‬‬ ‫سكااڵ‌یه‌كمان ل‌ه دادگای‌ فیدراڵ به‌رز‬ ‫ی ئه‌وان بتوانن به‌ر ل‌ه‬ ‫كرده‌و‌ه بۆ ئه‌وه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ره‌مه‌زان له‌ مانگ ‌‬ ‫ی مانگ ‌‬ ‫گه‌یش������تن ‌‬ ‫ئاگۆستدا‪ ،‬بتوانن مزگه‌وته‌ك‌ه ئاوه‌دان‬ ‫بكه‌ن و بگۆازرێنه‌و‌ه بۆ نێو مزگه‌وته‌كه‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ش������یخ ئوس������ام‌ه به‌هل������وول‪ ،‬ئیمام ‌‬ ‫ی پڕ ل‌ه ڕه‌ق‬ ‫مزگه‌وته‌ك‌ه چه‌نده‌ها نامه‌ ‌‬ ‫ی بۆ هاتبوو‪ ،‬ب‌ه منی‌ گووت‌‪:‬‬ ‫و ناره‌زای ‌‬ ‫ی نه‌رێنی‌ چه‌نده‌ها‬ ‫"بۆ هه‌ر نامه‌یه‌ك������ ‌‬ ‫ی پشتگیریم‌ ب‌ه ده‌ست گه‌یشتووه‌‪".‬‬ ‫نامه‌ ‌‬

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪27‬‬


‫ئ������ه‌و ئاژاوه‌ی������‌ه ك������ه‌ له‌س������ه‌ر‬ ‫ئاوه‌دانكردنی‌ ئه‌م مزگه‌وت‌ه دروس������ت‬ ‫ی‬ ‫ی دروس������تبوون ‌‬ ‫ب������وو‪ ،‬ب������وو ب‌ه ه������ۆ ‌‬ ‫ی زۆر و ش������یخ‬ ‫بانگه‌ش������ه‌ی‌ ئه‌رێنی������ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی و پشتگیر ‌‬ ‫ی یارمه‌ت ‌‬ ‫ئوسامه‌ نامه‌كان ‌‬ ‫ی ئه‌مریکا و ل‌ه الیه‌ن‬ ‫ل‌ه سه‌رانس������ه‌ر ‌‬ ‫س������ه‌ربازه‌كان ك������‌ه له‌ ئه‌فغانس������تان‬ ‫خزمه‌تیان ده‌كرد به‌ ده‌س������ت گه‌یشت‪.‬‬ ‫نام������ه‌كان پڕ ب������وون ل‌ه پش������تگیری‌ و‬ ‫ی دارایی‌‪ ‌.‬من به‌ش������داریم كرد‬ ‫یارمه‌تی ‌‬ ‫له‌ ڕێوڕه‌سمی‌ كرده‌نه‌وه‌ی‌ مزگه‌وته‌ك‌ه‬ ‫ی که‌نیسه‌ی‬ ‫و ب‌ه ئاماده‌بوونی‌ ئوسقۆف ‌‬ ‫ی‬ ‫كاتۆلی������ك و وتارخوێنانی مه‌س������یحی ‌‬ ‫ی جووله‌كه‌ و زۆر‬ ‫پروس������تان‪ ،‬ڕابه‌ران ‌‬ ‫ی تر خۆشحال بووم‪ .‬هه‌روا ك‌ه‬ ‫كه‌سان ‌‬ ‫ی مافی‌ مرۆڤ ل‌ه ئه‌مریکا‬ ‫ئه‌نجوومه‌ن������ ‌‬ ‫ل‌ه په‌یماننام������ه‌ی‌ (‪)18/16‬دا هاتووه‌‌‪:‬‬ ‫ی بیروباوه‌ڕ و ده‌ربڕین‪.....‬‬ ‫ی ئازادی ‌‬ ‫ماف ‌‬ ‫ل‌ه به‌هێزكردنی‌ دیموكراسی‌ و خه‌بات‬ ‫به‌ دژی پێکه‌وه‌هه‌ڵنه‌کردنی مه‌زهه‌بید‌ا‬ ‫ده‌ورێکی گرنگی‌ هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ی ئاڵۆز‬ ‫دیموكراسی‌ ده‌توانێت كارێك ‌‬ ‫و بێ‌ ڕێوش������وێن بیت‪ ،‬ب������ه‌اڵ‌م بڕوامان‬ ‫ی‬ ‫هه‌ی������ه‌‪ ،‬ئه‌و ڕابه‌رانه‌ی‌ ك‌ه هه‌ڵبژارده‌ ‌‬ ‫خه‌ڵكن‪ ،‬باشتر له‌ هه‌موو كه‌س ده‌توانن‬ ‫واڵت به‌ڕێوه‌ ببن و كار بكه‌ن‪ .‬بڕوامان‬ ‫ی‬ ‫ی ك‌ه ل‌ه گۆڕینه‌وه‌ ‌‬ ‫هه‌یه‌ ئه‌و بیرۆكانه‌ ‌‬ ‫ئاڵۆزی‌ بیرۆکه‌‌ جیاوازه‌کان دروس������ت‬ ‫ی ك‌ه ل‌ه‬ ‫ده‌بن‪ ،‬ش������یاوترن له‌و بیروكانه‌ ‌‬ ‫الی������ه‌ن ده‌وڵه‌ت������ه‌و‌ه ده‌س������ه‌پێندرێن‪.‬‬ ‫ده‌مه‌وێت ئه‌وه‌‌ دووپ������ات بكه‌مه‌وه‌ ك‌ه‬ ‫ی‬ ‫له‌ب������ه‌ر ئه‌وه‌ی‌‌ ل‌ه ئه‌مری������كادا ئازادی ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئازاد ‌‬ ‫ی تر ‌‬ ‫ڕاده‌ربری������ن و جۆره‌كان ‌‬ ‫بوونیان هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌م‌ه ئه‌و‌ه ناگه‌ینێت ك‌ه‬ ‫ی كه‌مین‌ه‬ ‫ی ل‌ه ماف ‌‬ ‫ئێم‌ه ناتوانین به‌رگر ‌‬ ‫نه‌ته‌و‌ه و ئایینییه‌كان بكه‌ین‪.‬‬ ‫گرنگتر ل‌ه هه‌موو شتێك ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ك‌ه‬ ‫ی بۆ‬ ‫ئێم������ه‌ ده‌توانی������ن ئه‌و كه‌س������انه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌ربڕین������ی‌ ناره‌زای������ی‌ تۆندوتی������ژ ‌‬

‫ی‬ ‫به‌كاردێنن‪ ،‬س������زایان بده‌ین‪ .‬ئازادی ‌‬ ‫ی‬ ‫ڕاده‌برین ده‌رفه‌تێك نییه‌ بۆ ئه‌نجامدان ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌س������تدرێژێ‌‪ ،‬كۆش������تن و تێكدان������ ‌‬ ‫س������امانی ئه‌وانی ت������ر‪ ،‬ته‌نانه‌ت ئێم‌ه‬ ‫ئه‌وانه‌ی جموجۆڵی دنه‌ده‌ران‌ه ئه‌نجام‬ ‫ده‌ده‌ن‪ ،‬ب‌ه دڵنیایییه‌و‌ه س������زا ده‌ده‌ین‪.‬‬ ‫ی واڵت هاوده‌نگ������ن له‌گه‌ڵ‬ ‫دادگاكان������ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی یه‌كه‌م������ ‌‬ ‫ی ك������‌ه ته‌واوك������ه‌ر ‌‬ ‫ئ������ه‌وه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌ستوور ده‌رفه‌ت نادات به‌ خه‌ڵكان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئازادی ‌‬ ‫ده‌مارگرژ كه‌ به‌ به‌كارهێنان ‌‬ ‫ی تر‬ ‫ڕاده‌ربرین هه‌ڕه‌ش������‌ه له‌ كه‌س������ان ‌‬ ‫ی به‌رامبه‌ریان‬ ‫بكه‌ن‪ ،‬ك������‌ه تۆندوتی������ژ ‌‬ ‫به‌كاردێن������ن و ب������ه‌م كاره‌و‌ه ت������رس و‬ ‫ێ ده‌خه‌ن‌ه نێو دڵیانه‌وه‌‪.‬‬ ‫ده‌ڵه‌ڕاوك ‌‬ ‫ی‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش������دا هه‌ر قس������ه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی‬ ‫ناش������رین و ده‌مارگرژان‌ه ك‌ه ل‌ه ده‌م ‌‬ ‫كه‌س������ێكه‌وه‌ دێته‌ ده‌ره‌وه‌‪ ،‬هه‌ڕه‌ش‌ه و‬ ‫ی نییه‪ ‌،‬كه‌ پێویس������ت بێت ب‌ه‬ ‫تۆندوتیژ ‌‬ ‫ی یاس������ا س������زا بدرێت‪ ،‬ئه‌م جۆر‌ه‬ ‫پێ ‌‬ ‫ی یاسا سزایان‬ ‫ی به‌پێ ‌‬ ‫قسانه‌ بۆ ئه‌وه‌ ‌‬ ‫بۆ دیاری‌ بكرێت‪ ،‬پێویسته‌ ب‌ه گوێره‌ی‬ ‫ی ڕاسته‌قینه‌ ك‌ه‬ ‫دادگاكان هه‌ڕه‌ش������ه‌ ‌‬ ‫ی تۆندوتیژیی������ه‌ بێت و‪ ،‬ئه‌م‌ه‬ ‫مه‌به‌س������ت ‌‬ ‫له‌گ������ه‌ڵ هه‌وڵ������دان ب������ۆ ئ������ازاردان و‬ ‫ی و یا‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫دروس������تكردنی‌ ئازارده‌ر ‌‬ ‫قس������ه‌ی ل������ێ زیادکراوی سیاس������ید‌ا‬ ‫جیاوازی‌ هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئازادی������ی‌ په‌یڤینیش به‌م ش������ێوه‌یه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵگه‌ی������ه‌ك نیی������‌ه ك������‌ه ب������‌ه هۆییه‌و‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی دروست بكه‌ین و‪ ،‬كه‌سان ‌‬ ‫ئازارده‌ر ‌‬ ‫ی بكه‌ین‪.‬‬ ‫تر ئازار بده‌ین و جیاوازیكاری ‌‬ ‫یاسای‌ مه‌ده‌نی‪ ،‬مرۆڤه‌كان ل‌ه به‌رامبه‌ر‬ ‫ی و ئ������ازاردان ل������‌ه‬ ‫جیاوازی������كار ‌‬ ‫خۆیندنگاكان‪ ،‬ش������ۆینه‌كانی‌ كاركردن‪،‬‬ ‫ماڵه‌وه‌ و بواره‌كانی‌ تر ده‌پارێزێت‪ .‬بۆ‬ ‫نموونه‌‪ ،‬یاس������ای‌ مافی مه‌ده‌نی ئه‌م‌ه‬ ‫ده‌س������تبه‌ر ده‌كات‪ ،‬كه‌ هیچ كه‌سێك ل‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی فێربوون������دا جیاوازی������كار ‌‬ ‫ب������وار ‌‬ ‫به‌رامبه‌ر نه‌كرێت‪ .‬ئه‌م‌ه به‌م مانایه‌یه‌‌‪،‬‬

‫* تێبینی‪ :‬ئه‌م بابه‌ته‌ به‌شێک‌ه ل‌ه وتاربێژییه‌که‌ی نووسه‌ر ل‌ه مالیزیا‬

‫‪ 28‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)32‬‬

‫مرۆڤه‌كان ده‌توانن له‌ که‌شوهه‌وایه‌ک‬ ‫ی‬ ‫ك‌ه دوور بێت له‌ هه‌ر جۆره‌ ئازاردانێك ‌‬ ‫ره‌گه‌زی‌‪ ،‬ئایینی‌ و نه‌ته‌وه‌ییدا‌ بخوێنن‪.‬‬ ‫ی‬ ‫به‌م پێیه‌‌‪ ،‬بۆ ب‌ه جێهێنانی‌ پێوه‌ره‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ماف ‌‬ ‫ی یاس������ا ‌‬ ‫ی ل‌ه رێگا ‌‬ ‫یه‌كس������ان ‌‬ ‫ی‬ ‫مه‌ده‌نییه‌وه‌ له‌م واڵته‌ له‌گه‌ڵ یاساكان ‌‬ ‫ئێم‌ه ل‌ه به‌رگریكردن له‌ ئازادیی‌ باوه‌ڕ‪،‬‬ ‫ئایین و ده‌ربڕین پێک������ه‌و‌ه گرێدراون‪.‬‬ ‫هه‌ر یاسایه‌ك ك‌ه به‌رگری‌ ل‌ه ئازادییه‌ك‬ ‫ی تر به‌هێ������ز ده‌كات و‬ ‫ده‌كات‪ ،‬ئه‌وان������ ‌‬ ‫ی ئێم������‌ه‬ ‫ی ده‌دات‪ .‬یاس������اكان ‌‬ ‫یارمه‌ت������ ‌‬ ‫مرۆڤ������ه‌كان ل‌ه به‌رامب������ه‌ر ئازارده‌ری‌‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ی و جیاكاری ‌‬ ‫ئ������ازاردان‪ ،‬تۆندوتی������ژ ‌‬ ‫ی ده‌پارێزێت‪.‬‬ ‫ی و ئایین ‌‬ ‫ره‌گه‌ز ‌‬ ‫ی‬ ‫ی گش������تی ‌‬ ‫ب������ه‌اڵم هاوبیربوون������ ‌‬ ‫ی‬ ‫ڕاسته‌قین‌ه دروست نابیت‪ ،‬ئه‌گه‌ر ماف ‌‬ ‫مرۆڤه‌كان پارێ������زراو نه‌بیت و هه‌موو‬ ‫ی یه‌كسان‬ ‫كه‌سێك س������وود له‌ ده‌رفه‌ت ‌‬ ‫وه‌رنه‌گرێ������ت و‪ ،‬ه������ه‌ر به‌م ش������ێوه‌ی‌ه‬ ‫ی ب‌ه‬ ‫ی ڕاس������ته‌قین‌ه پێویست ‌‬ ‫هاوبیربوون ‌‬ ‫ی‬ ‫گفتوگۆك������ردن‪ ،‬فێرب������وون و ئاڵوگۆڕ ‌‬ ‫بیرۆكه‌كان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئازادی������ی‌ ڕاده‌ربڕی������ن ده‌توانێ������ت‬ ‫بێس������ه‌روبه‌ر بێ������ت و له‌وانه‌یه‌ به‌ر ب‌ه‬ ‫یه‌کالکه‌ره‌وه‌ی������ی بگرێ������ت‪ ،‬ب������ه‌اڵم ل‌ه‬ ‫ی ئێمه‌ ئه‌وه‌ بووه‌‪،‬‬ ‫ئه‌نجام������دا ئه‌زموون ‌‬ ‫ی ئه‌م ئازادییه‌ بۆ گه‌یشتن ب‌ه‬ ‫ك‌ه بوون ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ڕاس������ته‌قینه‌ی‌ نه‌ته‌وه‌ی������ ‌‬ ‫هاوبیری������ ‌‬ ‫پێویست‌ه و به‌و شێوه‌ی‌ه كه‌ هاوده‌نگبوون‬ ‫ل‌ه مۆسیقا له‌گه‌ڵ خۆینده‌نه‌وه‌ی‌ نۆتێك‬ ‫له‌ الیه‌ن هه‌موو كه‌س������ێكه‌وه‌ به‌ده‌ست‬ ‫نایه‌ت‌‪ ،‬ئێم������ه‌ش چاوه‌ڕوانی‌ ئه‌م‌ه نین‪،‬‬ ‫ك‌ه هه‌مووكه‌سێك الیه‌نگری‌ ئاواته‌کانی‬ ‫ئێم������‌ه بێ������ت‪ .‬ئێم������‌ه كاتێ������ك ده‌گه‌ین‌ه‬ ‫هاوبیری‌‪ ،‬ك‌ه بۆ ناكۆكییه‌كان و بیروڕا‬ ‫جیاوازه‌كانم������ان ڕێ������ز بنوێنی������ن و‬ ‫یاس������اكانمان ب������‌ه ڕێکخس������تن له‌گه‌ڵ‬ ‫بنه‌ماکان ک������ه‌ هه‌موومان پێکه‌وه‌ تێیدا‬ ‫هاوبه‌شین‪ ،‬جێبه‌جێ بکه‌ین‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌‪iipdigital.usembassy.gov :‬‬


‫دیڤید كامیرون‪ :‬ژن وه‌كو ئه‌ندام‬ ‫په‌رله‌مان تا رادده‌كی دكێمن‬ ‫* وه‌رگێران ژ ئنگلیزی‪ :‬ئه‌ڤراز عومه‌ر‬ ‫سه‌رۆكێ‌ ئه‌نجومه‌نێ‌ وه‌زیران (دیڤید كامیرون ‪-‬‬ ‫‪ )David Cameron‬سه‌ره‌دانا مومبای ‪ -‬هندستان‬ ‫ كر و بۆ ستافێ‌ كومپانیا (یونیلیڤر ‪)Unilever -‬‬‫گ������ۆت‪( :‬دڤێت پارت������ا پارێزگه‌ران و ده‌س������تهه‌التا‬ ‫دادوه‌ری و بزنێس������مانێن به‌ریتانی پتر كار بكه‌ن بۆ‬ ‫كێشانا ژنێ‌ بۆ پوستێن بلند‪ .‬به‌ریتانیا رێكه‌كا درێژ‬ ‫بۆ بجهئینانا وه‌كهه‌ڤیيا جێن������ده‌ری د بیاڤێ‌ كارێن‬ ‫بازرگانیدا لبه‌ره‌)‪.‬‬ ‫كامیرونی دانپێدا كو هه‌رچه‌نده‌ پاش هه‌لبژارتنێن‬

‫گش������تی یێن س������اال ‪ 2010‬ژمارا ئه‌ندام په‌رله‌مانێن‬ ‫ژن ژ پارت������ا پارێزگ������ه‌ران زێده‌بووینه‌‪ ،‬لێ‌ هێش������تا‬ ‫ژم������ارا وان هه‌ر یا كێمه‌ و گ������ۆت‪( :‬ژمارا ئافره‌تان‬ ‫ل داموده‌زگه‌ه������ان تێرا هن������دێ ناكه‌ت هه‌ڤركییێ‌ و‬ ‫پێشبركێ‌ لسه‌ر كاری بكه‌ن‪ ،‬بێیكو كونترولێ‌ لسه‌ر‬ ‫هنده‌ك به‌ربه‌س������تێن دی بكه‌ن كو دبنه‌ ئاس������ته‌نگ‬ ‫به‌رامبه‌ر ژنێ)‪.‬‬ ‫كامیرونی ئاشكه‌را كر كو هه‌ڤژینا وی (سامانسا‬ ‫ ‪ ،)Samantha‬ئه‌و پال������دا كو پێرابونه‌كێ‌ لدۆڤ‬‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪29‬‬


‫ئه‌ڤ������ی بابه‌تی ئه‌نجام بده‌ت و گ������ۆت‪( :‬هه‌ڤژینا من‬ ‫گۆته‌ من ئه‌گه‌ر ته‌ ژن د پوس������تێن بلندا نه‌بن‪ ،‬نه‌ ته‌‬ ‫به‌س بتنێ‌ رول������ێ‌ ‪ %50‬ژ به‌هره‌داران به‌رزه‌كر‪ ،‬لێ‌‬ ‫گه‌ل������ه‌ك پتر ژ ‪ .) %50‬ئه‌ز پش������تگیریيا ئاخفتنا وێ‌‬ ‫دكه‌م و ئه‌وا راس������ته‌‪ .‬من گه‌ل������ه‌ك ئافره‌ت د كابینا‬ ‫خۆدا دانه‌مه‌زراندن و ئه‌ڤه‌ژی هه‌رده‌م جهێ‌ ره‌خنا‬ ‫هه‌ڤژینا منه‌)‪.‬‬ ‫وه‌س������ا ره‌خنه‌یێن دژوار ل كامیرونی دهێنه‌گرتن‬ ‫كو به‌ری هه‌لبژارتنان‪ ،‬ئه‌وی س������وزدابوو ئێك ژ سێ‌‬ ‫ژ كابینا وی ژن بن‪ ،‬لێ‌ نها ئه‌وی بتنێ‌ ‪ 4‬ژن ژ كوما‬ ‫‪27‬وه‌زیران دكابینا خۆدا هه‌نه‌ ئه‌وژی‪( :‬ماریا میله‌ر‬ ‫ ‪ Maria Miller‬وه‌زیرا رۆشنبیری‪ ،‬تریسا ڤیله‌رز‬‫ ‪ )Theresa Villiers‬وه‌زیرا كاروبارێن ئیرله‌ندا‬‫باكوور‪ ،‬جاستین گرینینگ ‪)Justine Greening -‬‬ ‫وه‌زیرا گه‌شه‌س������ه‌ندنا نێڤده‌وله‌ت������ی)‪ .‬ئێك ژ ئه‌ندام‬ ‫په‌رله‌مانێن سه‌ر ب پارتا پارێزگه‌ران گۆت كامیرونی‬ ‫گه‌ل������ه‌ك ژنێن به‌هره‌مه‌ند هه‌نه‪ ‌،‬ئه‌گه‌ر بڤێت د كابینا‬ ‫خۆدا دابمه‌زرێنیت‪ .‬دیسان ئه‌ندام په‌رله‌مانا ژن (د‪.‬‬ ‫سارا والس������تون ‪ )Dr Sarah Wollaston‬دبێژیت‬ ‫په‌یاما من بۆ كامیرونی ئه‌وه‌؛ ئه‌گه‌ر بڤێت وه‌كهه‌ڤیيێ‌‬ ‫دناڤبه‌را ژن و زه‌المی په‌یڕه‌و بكه‌ت و پتر ژنان وه‌كو‬ ‫وه‌زیر دابمه‌زرێنیت‪ ،‬مه‌ گه‌له‌ك ژن د ناڤا په‌رله‌مانی‬ ‫و ژ ده‌رڤ������ه‌ی په‌رله‌مان������ی و د كوربه‌ندا ژنێن پارتا‬ ‫پارێزه‌ران������دا هه‌نه‌ كو د زیره‌ك و خۆدان ش������یانن‪،‬‬ ‫هه‌ژی ئه‌ڤی پۆستینه‌‪.‬‬ ‫ده‌مێ‌ س������ه‌ره‌دانا خ������ۆ بۆ باره‌گایێ‌ س������ه‌ره‌كی‬ ‫ی������ێ‌ كومپانیا (یونیلیڤ������ر) ل مومبای (‪،)Mumbai‬‬ ‫پرس������یاره‌ك ژ ئالیيێ‌ فه‌رمانب������ه‌ره‌كا گه‌نج بۆ هاته‌‬

‫ئاراس������ته‌كرن‪ ،‬كا به‌ریتانیا چو لبه‌رده‌س������ته‌ فێری‬ ‫هندستانێ‌ بكه‌ت لدووڤ پتر ده‌لیڤه‌دانا ژنێ‌ و روولێ‌‬ ‫ژنێ‌ د كار و سیاسه‌تێدا‪ .‬ئینا گۆت‪( :‬د ڤی بیاڤیدا‬ ‫هێش������تا مه‌ گه‌له‌ك ڕێ‌ یا مای ببڕین‪ .‬ئه‌گه‌ر هوون‬ ‫ل كار و كومپانیایێن بلند ل به‌ریتانیا بنێڕن‪ ،‬هێشتا‬ ‫ژن تێرا خۆ ل هولێن كۆمبوونان نینن‪ .‬ئه‌گه‌ر هوون‬ ‫ئاوریه‌كی ل سیاس������ه‌تێ‌ بده‌ن‪ ،‬هێشتا ژن تێرا خۆ‬ ‫ل دۆر مێزا كابین������ێ‌ نینن‪ .‬د هه‌می بیاڤێن ژیانێدا‪،‬‬ ‫چو ده‌س������تهه‌التی‪ ،‬دادوه‌ری یان سیاس������ی یانژی‬ ‫بازرگانی‪ ،‬گه‌له‌كا مای ئه‌م بگه‌هینێ‌‪.‬‬ ‫دیتنا منا تایبه‌ت دڤێ‌ مژارێدا وه‌كهه‌ڤی و دادوه‌ری‬ ‫نینه‌‪ .‬كومپانی و پارتێن سیاسی و رێكخراوێن دی‪،‬‬ ‫پێتڤیي������ه‌ د ئه‌كتی������ڤ بن بۆ پش������كداری و هاندان و‬ ‫كێش������انا ژنێ‌ بۆ ناڤ رێزێ������ن خۆ‪ .‬دڤێت بێژنه‌ ژنێ‌‬ ‫بخێرهێ������ن‌ بۆ ن������اڤ رێزێن مه‌‪ ،‬ل������ێ‌ دڤێت ژنژی یا‬ ‫به‌رهه‌ڤ بیت ئه‌و به‌ربه‌ستێن دكه‌ڤنه‌ پێش نه‌هێليت‪.‬‬ ‫دڤێ������ت حكومه‌ت و كومپانیيێن م������ه‌زن ب هه‌ڤرا بۆ‬ ‫ێ ژنێ‌ كاربكه‌ن و ئه‌مژی‬ ‫پێشخستن و بلندكرنا ئاست ‌‬ ‫به‌رده‌وام بزاڤێ‌ دكه‌ی������ن دا ژن بگه‌هیته‌ وه‌كهه‌ڤيیا‬ ‫مافێن خۆ یێن پیشه‌یی‪.‬‬ ‫كامیرونی ئام������اژه‌ كره‌ كێمی ژمارا ژنێ‌ د كارێ‌‬ ‫سیاس������یدا و گۆت‪( :‬پارتا پارێزگه‌ران بتنێ‌ ‪ 19‬ژن‬ ‫وه‌ك ئه‌ن������دام په‌رله‌مان ب������ه‌ری هه‌لبژارتنێن ‪2010‬‬ ‫هه‌ب������وون‪ ،‬نها مه‌ نێزیكی ‪ 50‬ژنێن‌ ئه‌ندام هه‌نه‌‪ .‬مه‌‬ ‫گوهورینه‌كا مه‌زن یا كری‪ ،‬لێ‌ بتنێ‌ ‪ 50‬ژ كوما‌ ‪300‬‬ ‫هێشتا گه‌له‌ك كێمه‌‪ ،‬له‌وا پێتڤيیه‌ ئه‌م هێشتا كار بۆ‬ ‫ڤی تشتی بكه‌ین)‪.‬‬ ‫سه‌روكێ‌ وه‌زیران په‌س������ن و ستایشێ‌ زیره‌كيیا‬ ‫خوارنچێكرن������ا هه‌ڤژین������ا خۆ كر و گ������ۆت‪( :‬ئه‌ژی‬ ‫خوارنێ‌ چێدك������ه‌م لێ‌ خوارنه‌كا بێس������ه‌روبه‌ر‪ ،‬لێ‌‬ ‫هه‌ڤژینا من دچێكرنا خوارنێدا گه‌له‌كا ش������اره‌زایه‌‬ ‫تایبه‌ت د ماسی چێكرنێدا)‪.‬‬ ‫ژێده‌ر‪:‬‬ ‫‪- Guardian.co.uk, Monday 18 February‬‬ ‫‪- Telegraph.co.uk/David-Cameron-I-did‬‬‫‪not-appoint-enough-women-to-Cabinet.‬‬

‫‪ 30‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)32‬‬


‫ده‌وله‌تا کوردی که‌نگی و‬ ‫چاوا دێ هێته‌ راگه‌هاندن؟‬ ‫* فه‌همی باالیی‬ ‫ده‌وله‌تبوون مافێ سروشتی یێ هه‌ر نه‌ته‌وه‌کییه‌‪ ،‬لگور مادد‌ه‬ ‫‏و یاس������ایێن نێڤنه‌ته‌ویژی ئه‌ڤ ماف‌ه بۆ هه‌ر نه‌ته‌وه‌کی هه‌یه‌‪،‬‬ ‫لێ دڤێت لگور داخواز و پره‌نس������یپێن نێڤنه‌ته‌وی بگونجیت و‬ ‫کار بهێته‌ کرن‪ ،‬دا بشێوه‌کێ فه‌رمی دانپێبێته‌دان‪ .‬ژبۆ کو ئه‌م‬ ‫بگه‌هین������‌ه وێ ب������اوه‌رێ کا ده‌م هاتیی‌ه ئ������ه‌م ده‌وله‌تا کوردی‬ ‫راگه‌هینین یان نه‌‪ ،‬دڤێت به‌ری هه‌ر تش������تی ژ خو‌ه بپرسین‬ ‫ئای������ا ئه‌گه‌رێن نه‌بوونا ده‌وله‌ت������ه‌ک کوردی تا نها چنه‌؟ کورد‬ ‫بخوه‌ن‌ه وه‌ک پرسگرێکێن ناڤخوه‌یی‪ ،‬یان ئه‌گه‌رێن ده‌ره‌کینه‌؟‬ ‫پاشی بشێوه‌کێ زانس������تی لێکۆلینێن مه‌یدانی لسه‌ر هه‌موو‬ ‫الیه‌نێ������ن ژیانا نه‌ته‌وی بکه‌ین‪ ،‬دا بگه‌هین‌ه ئه‌نجامێن دیارکرنا‬ ‫خالێ������ن پرس������گرێکا و دیتنا رێکێ������ن چاره‌س������ه‌ریێ‪ .‬ئه‌ڤ‬ ‫پرس������گرێکه‌ژی د دیرۆکێدا گه‌له‌ک دوبار‌ه بوویه‌ و هێش������تا‬ ‫به‌رده‌وام������ه‌‪ .‬هه‌ر ژ دیرۆکا که‌ڤنا س������ه‌رده‌مێن ئیمپراتوریێن‬ ‫به‌ری زاین������ێ و تاکو دگه‌هیت‌ه سه‌دس������اال ده‌هان و هنده‌ک‬ ‫دیاردێ������ن هه‌رێمی بناڤ������ێ ده‌وله‌تێن کوردی لژێ������ر باندورا‬ ‫ئیس���ل��امێ ئاڤابوون وه‌که‌‪« :‬ده‌وله‌تا حس������نه‌وی‪ ،‬شه‌دادی‪،‬‬ ‫ئه‌یوب������ی‪ ،‬دوس������ته‌کی مه‌روان������ی و‪...‬هت������د»(‪ .)1‬دیس������ان‬ ‫ئمپراتۆریه‌تێن وه‌ک‌ه «سه‌فه‌وی و ئو‌سمانی» ئاڤابوون‪ ،‬کورد‬ ‫دیسان بوون‌ه سوته‌مه‌نیێن ش������ه‌رو ئالۆزیێن دناڤبه‌را واندا‪.‬‬ ‫لداویێ������ژی وان په‌یمانا چالدیران دس������اال ‪ 1514‬دا گرێدا و‬ ‫کوردستان کر‌ه دو پارچ‌ه و دناڤا خوه‌دا پارڤه‌کر(‪.)2‬‬

‫پاش������ی سه‌دس������اال دوازدان و تاکو رێنایسانسا ئه‌وروپا و‬ ‫چێبوون������ا ده‌وله‌تێن نوو لهه‌رێمێن ک������ورد لێ دژین‪ ،‬میرگه‌هان‬ ‫رولێ ده‌ستهه‌التێ گرت و گه‌له‌ک میرگه‌ھ تا سه‌دساال نوزدان‬ ‫به‌رده‌وام بوون وه‌که‌؛ «ئه‌رده‌الن‪ ،‬بابان‪ ،‬س������وران‪ ،‬به‌هدینان‪،‬‬ ‫بوتان و‪...‬هتد»‪ .‬ژبه‌ر دوبه‌ره‌کیا دناڤبه‌را وان بخوه‌دا‪ ،‬هێدی‬ ‫هێ������دی هاتن ژناڤبرن و ده‌وله‌تێن نه‌ته‌وی ئاڤا بوون‪ ،‬پش������تی‬ ‫شه‌رێ جیهانیێ یه‌کێ و جاره‌ک دی شوره‌شێن کوردی په‌یدا‬ ‫بوون و ده‌وله‌تا کوردی چێ نه‌بوو‪ ،‬پش������تی ش������ه‌رێ جیهانیێ‬ ‫دوویێ و دیاردا سازییێن نێڤنه‌ته‌وی و جاره‌ک دی په‌یدابوونا‬ ‫ش������ه‌رێ س������ار‪ ،‬کورد لس������ه‌ر هه‌ردوو بلوکان‪ ،‬سوسیالیزم و‬ ‫س������ه‌رمایه‌داری هاتن پارڤه‌کرن‪ .‬دیس������ان ده‌وله‌ت لهه‌رێمێن‬ ‫کورد تێدا دژین ژ نووڤه‌ ئاڤابوون و کورد د جهدا مان‪.‬‬ ‫پشتی شه‌رێ که‌نداڤی و دیاردا پروژێ (بیروسترويکا) بناڤێ‬ ‫(ژنووڤ������‌ه ئاڤاکرن) وه‌ک‌ه به‌رنامه‌ک������ێ ئابووری و گوهارتنێن‬ ‫سیسته‌می دس������اال ‪ 1990‬و ‪ 1991‬دا ب یه‌کجاری جیهانێ‬ ‫گوهارتن بخوه‌ڤه‌ گرتن‪ .‬دیوارێ به‌رلینێ نه‌ما‪ .‬چه‌ندین وه‌الت‬ ‫س������ه‌ربخوه‌ ب������وون ژ یه‌کێتییا س������وڤیه‌تا ب������ه‌رێ و ئه‌وروپا‬ ‫رۆژه������ه‌الت‪ .‬هاتن������ا له‌ش������که‌رێن هه‌ڤپه‌یم������ان ب������و عێراقێ‪،‬‬ ‫سه‌رهلدانێ ده‌س������ت پێکر و کوردێن باشوورژی سه‌رهلدان‬ ‫ده‌س������تپێکر و ب ی������ه‌ک دل‪ ،‬ب ی������ه‌ک هێز و ی������ه‌ک ئارمانج‬ ‫کوردستان ژ ده‌ستهه‌التا به‌عس پاقژ کر‪.‬‬ ‫ئه‌ڤه‌ مزگینیه‌ک و ده‌لیڤه‌ک گرنگ بوو کو کورد هه‌رێمه‌کێ ئاڤا‬ ‫بکه‌ن و دناڤا ئالوزی و ته‌ڤلهه‌ڤییا بارێ ئابووری‪ ،‬سیاس������ی و‬ ‫جڤاکی������دا کوردان بهێزا به‌ره‌یێ کوردس������تانی ئاماده‌کارییێن‬

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪31‬‬


‫هه‌لبژارتنان کر و ب هه‌موو کێماس������یانڤه‌ په‌رله‌مانه‌ک دساال‬ ‫‪1992‬دا هاته‌ هه‌لبژارتن‪ .‬پشتی هه‌ڤرکی و ئالوزی و شه‌رێن‬ ‫ناڤخوه‌ی������ی بداوی هاتین‪ ،‬گه‌له‌ک جاران ناڤێ ده‌وله‌تا کوردی‬ ‫دهات‪ .‬هند جاران ش������اعران د هه‌لبه‌ستێن خوه‌دا بکار دئینا‪،‬‬ ‫هند جارانژی س������ه‌رکردایه‌تییا ک������وردی دیتنێن جودا دگوت‪:‬‬ ‫(هندا دگوت ده‌وله‌تا کوردی دڤێت لسه‌ر بنگه‌هێ کوردستانا‬ ‫مه‌زن بیت‪ ،‬هندانژی دگوت ده‌وله‌تا کوردی خه‌ونه‌ و خه‌یالێن‬ ‫ش������اعرایه‌‪ ،‬هندان������ژی دگ������وت ده‌وله‌تا ک������وردی هیڤییا هه‌ر‬ ‫کورده‌کییه‪ ،‬لێ دڤ������ێ قوناغێدا ئه‌م باش نابینین)‪ .‬لڤێرێ ئه‌ز‬ ‫دخوازم بێژم ؛ کو که‌ساتییا کورد هه‌ر ژ مرۆڤێ نورمال تاکو‬ ‫سه‌رکردایه‌تیێ بدرێژییا دیرۆکێ دناڤا خوه‌دا دو دلن و هێشتا‬ ‫که‌س������اتیه‌ک نه‌ت������ه‌وی پێ������ک نه‌هاتی������ه‌ و خان������ی ده‌ردێ بێ‬ ‫ده‌ستهه‌التییێ دبینیت‪ ،‬ژبه‌ر وێژی بانگا ده‌وله‌تبوونێ دکه‌ت و‬ ‫گرنگییێ دده‌ته‌ هه‌بوونا سه‌رۆک ورێڤه‌به‌ران و دبێژیت‪:‬‬

‫گ���ه‌ر دێ هه‌بوویا م ‌ه پادش���اهه‌ك‬ ‫الی���ق بدیی���ا خ���وه‌دێ كواله���ه‌ك‬ ‫ته‌كمی���ل دكر م��� ‌ه دی��� ‌ن و ده‌وله‌ت‬ ‫ته‌حس���یل دكر م ‌ه عیل ‌م و حیكمه‌ت‬

‫لڤێ داوییێ پشتی س������ه‌رهلدانێن گه‌ل لجیهانا عه‌ره‌بی و‬ ‫هه‌لوه‌شاندنا رژێمێن سه‌رده‌ست و چاکسازییێ د سیسته‌مێن‬ ‫ن������وودا‪ ،‬بان������دورا خوه‌ ی������ا ئه‌رێنی و نه‌رێن������ی ل عێراقێ و‬ ‫لکوردس������تانێژی کر‪ .‬جاره‌ک دی بهه‌ستێن دلوڤانی و سۆز‬ ‫په‌یڤا ده‌ول������ه‌ت که‌ته‌ڤه‌ بازارێ کوردس������تانێ و دگه‌ل وێژی‬ ‫چاکسازی و نوویکرن بوونه‌ دروشمێن سه‌ر زارێ خه‌لکی و‬ ‫ده‌ستهه‌التێ‪ .‬لڤێرێ پس������یاره‌ک خوه‌ دووباره‌ دکه‌ت وه‌کی‬ ‫ه������ه‌ر جاره‌کێ و ئه‌و قۆناغێن دیرۆکی یێن کورد تێرا ده‌رباز‬ ‫بووی������ن د وارێ پراکتیکێ������دا و دارێت������ن و دانان������ا پالنه‌کێ‬ ‫پێش������وه‌خت م������ه‌ ئاماده‌کریه‌ ی������ان نا؟ ده‌س������تهه‌الت و گه‌ل‬ ‫یه‌کێتییاخ������وه‌ بۆ ئارمانجا گش������تی پێک ئینایه‌؟ ش������ه‌رت و‬ ‫مه‌رجێن ده‌وله‌تبوونێ دئاماده‌نه‌؟ دپلوماس������ییا کوردی تا چ‬ ‫راده‌ جهێ خوه‌ د جیهان������ا رۆژئاڤادا کریه‌ و چه‌ند خوه‌دی‬ ‫باندورن د س������ازییێن نێڤنه‌ته‌ویدا؟ بنگه‌هێن ئابووریا گشتی‪،‬‬ ‫هه‌رێما کوردان بگش������تی هاتییه‌ ئازادکرن‪ ،‬دیموکراس������ی و‬ ‫هه‌س������تا نه‌ته‌وی د چ ئاس������تدایه‌؟ بۆ ئه‌م هه‌ر تش������ته‌کی د‬ ‫قۆناغێن سروشتیدا ده‌ربازی ئارمانجێ بکه‌ین‪.‬‬ ‫دڤێت ئ������ه‌م خواندن������ه‌کا زانس������تییانه‌ و ئاماده‌کاریه‌کا‬ ‫پێشوه‌خت به‌رهه‌ڤ بکه‌ین‪ ،‬پاشی بێ ترس ده‌نگێ خوه‌ به‌رز‬ ‫بکه‌ی������ن و بێژین مه‌ ده‌وله‌ت دڤێ������ت‪ .‬ده‌وله‌تا کوردی نه‌ لژێر‬

‫‪ 32‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)32‬‬

‫دروش������مێن دلوڤانییێ و نه‌ژی لسه‌ر فێس������بوکێ و روپه‌لێن‬ ‫رۆژنامه‌ و کۆڤاران دهێته‌ راگه‌هاندن‪ ،‬نه‌ژی ب چه‌پله‌قوتانێ‬ ‫و په‌س������ندانێ‪ .‬دڤێت که‌سێن لئاستێ رێڤه‌به‌رییا ده‌وله‌تێ و‬ ‫رێکخس������تنا جڤاکی و یه‌کده‌نگییێ ئاماده‌ بکه‌ین‪ ،‬ماال خوه‌‬ ‫دناڤخوه‌دا رێکبێخین‪ ،‬هێزا خوه‌ بکه‌ین ئێک و یه‌کدوو قه‌بول‬ ‫بکه‌ی������ن‪ .‬هێزا ده‌ره‌ک������ی و ناڤخوه‌یێ بکه‌ین یه‌ک‪ ،‬پاش������ی‬ ‫پروژه‌کێ داڕێتی لسه‌ر بنه‌مایێن ده‌وله‌تبوونێ ئاماده‌ بکه‌ین‬ ‫و لسه‌ر کار بکه‌ین‪ .‬ئه‌گه‌ر دێ وه‌کی جاران که‌سێن ده‌ردورا‬ ‫مه‌ مفای ژ ئه‌ز‌مۆن و ره‌وش������ا ئه‌م تێدا دژین گرن و جاره‌ک‬ ‫دی دێ دی������رۆک خوه‌ دووباره‌که‌ت و نه‌فره‌تا لدیرۆکێ که‌ین‬ ‫و بێژین‪ :‬جاره‌ک دی غه‌در لمه‌ هات کرن‪.‬‬ ‫(مکیاڤیللی)(‪ .)3‬د په‌رتووکا خوه‌ یا بناڤێ (میر) دا دبێژیت‪:‬‬ ‫«چ������اوا دڤێت میر حکمی بکه‌ت؟ چاوا خ������وه‌ دپارێزیت‪ ،‬دڤێت‬ ‫وه‌س������ا ژیانا که‌س������ان ژی د چارچوڤا ده‌وله‌تێدا بپارێزیت»‪.‬‬ ‫بدیتنێ������ن وی ده‌وله‌ت ژ میری نه‌ جودایه‌‪ .‬س������ه‌رۆک و ده‌وله‌ت‬ ‫یه‌کن‪ ،‬هه‌ردووژی دخزمه‌تا گش������تیدانه‌‪ .‬به‌رده‌وام دبیت و هند‬ ‫ش������یره‌تان لمیری دکه‌ت و دبێژیت‪« :‬دڤێت س������ه‌رۆک پاراستنا‬ ‫گه‌ل بکه‌ت ژ بۆ پاراس������تنا حه‌زا جه‌ماوه‌ری‪ ،‬ئه‌گه‌ر دێ حه‌زا‬ ‫جه‌ماوه‌ری وه‌ندا که‌ت‪ .‬دڤێت دناڤا گه‌لدا ب هشیاری بلڤیت و‬ ‫بری������ارا بده‌ت»‪ ،‬ب������ه‌رده‌وام دبیت و دبیژیت‪« :‬ژبۆ پاراس������تنا‬ ‫ده‌ستهه‌التێ دڤێت میر وه‌که‌ رویڤی بیت و وه‌که‌ شێری بیت‪ ،‬یا‬ ‫ئێکێ؛ رێکا یاسایییه‌ و گرنگیێ پی بده‌ت و بزانیت یاسا چییه‌‪،‬‬ ‫بزانی������ت چاوان دێ خوه‌ پارێزیت و نه‌که‌ڤیته‌ چ خه‌فکان و زانا‬ ‫بیت‪ .‬یا دوویێژی دڤێت خ������وه‌دی هێز بیت و لهه‌مبه‌ر دوژمنان‬ ‫بزانیت دێ چ������اوان هێزا خوه‌ بکارئینیت‪ .‬ئه‌ڤه‌ژی که‌س������اتییا‬ ‫میری ئاڤا دکه‌ت و هایا وی ژ گه‌لێ وی هه‌بیت»‪ .‬لس������ه‌ر ڤان‬ ‫بۆچوونان (خانی)یێ نه‌مر بهه‌مان زمان دبیژیت؛‬

‫هه‌ر چی بر ‌ه شووری ده‌ستێ هیممه‌ت‬ ‫زه‌ب���ت کر ژ خو ‌ه را ب مێرێ ده‌وله‌ت‬ ‫ل���ه‌ورا ک���و جیهان وه‌کی ئه‌رووس���ه‌‬ ‫وێ حوکم د ده‌س���تێ شوورێ روسه‌‬ ‫دڤان مالکێن هه‌لبه‌ستێدا خانیژی وه‌کی مکیاڤيللی دخوازیت‬ ‫میرێ کوردان خوه‌دی هێز بی������ت و ده‌رفه‌تێن دیرۆکی ژخوه‌را‬ ‫بکه‌ین هێزا سه‌رکه‌فتنێ‪.‬‬ ‫لڤێرێ ئه‌م دشێین ده‌وله‌تبوونی یان هه‌بوونا ده‌وله‌تێ بدیتنه‌ک‬ ‫فه‌لسه‌فی شروڤ‌ه بکه‌ین و ژ خوه‌ بپرسین‪ ،‬کا که‌نگی ئه‌م دشێین‬ ‫ب ش������ێوه‌کێ زانس������تی و ریالییتان‌ه نێزیکی ڤێ گوتنێ ببین‪ ،‬بێ‬ ‫دوودلی ڤی دروش������می راکه‌ین و باندورێ لسه‌ر ده‌ستهه‌الت و‬


‫سه‌رکردایه‌تییا کوردیژی بکه‌ین‪ .‬ده‌وله‌ت گرنگترین سازییه‌ ژبۆ‬ ‫خزمه‌تکرنا جڤاکێ بگشتی‪ ،‬کو ژ کومه‌له‌کا مرۆڤان ژ ئه‌ندامێن‬ ‫جڤاکێ پێک دهیت و رێکخس������تنا س������ازییێن رێڤه‌برنێ‪ ،‬یاسایی‪،‬‬ ‫سیاسی و ئابووری لگور داخوازێن گه‌ل برێڤه‌ دبه‌ت‪.‬‬ ‫(توماس هوب������ز)(‪ )4‬ژ بۆ ده‌وله‌تێ دبێژیت؛ ش������ێوێ ئازادییا‬ ‫مرۆڤای������ه‌ ب یه‌کس������انی د چارچوڤێ ده‌وله‌ته‌کێ������دا بژین و هه‌ر‬ ‫ئه‌ندامه‌کێ جڤاکێ دڤێت به‌رپسیارییا پاراستنا ئاسایش و ئاشتییا‬ ‫گش������تی بکه‌ت‪ ،‬ش������ه‌رێن ناڤخوه‌یی وه‌که‌ (ش������ه‌رێ گشتی دژی‬ ‫گشتی) بناڤ دکه‌ت‪ .‬لهه‌مبه‌ر په‌یوه‌ندییا حکومه‌تێ و جه‌ماوه‌ری‬ ‫وه‌کی په‌یمانه‌کێیه‌ بۆ پاراستنا ئاسایشا گشتی و پاراستنا نرخێن‬ ‫نه‌ته‌وی و به‌رژه‌وه‌ندییێن گش������تی یێن گه‌ل‪ .‬به‌رامبه‌ر وێژی دڤێت‬ ‫س������ه‌رۆک هه‌ر تش������تی ژ بۆ به‌رژه‌وه‌ندییا گه‌ل بکه‌ت و نه‌که‌ڤیته‌‬ ‫شاشییان لهه‌مبه‌ر گه‌ل و به‌رژه‌وه‌ندییێن گشتی‪.‬‬

‫ئاماده‌کارییێن ده‌وله‌تبوونێ‬ ‫• قوناغا ئێکێ خه‌باتکرن و به‌رهه‌ڤیبوون ژ بۆ‬ ‫ئه‌ندامه‌تییا س���ازییا نه‌ته‌وێن یه‌کبووی و قۆناغا‬ ‫دوویێ راگه‌هاندنا ده‌وله‌تا کوردی‪.‬‬ ‫• پاراستنا ئاسایشا گشتی یا نه‌ته‌وی‪.‬‬ ‫• پاراستنا ئازادییا تاکه‌که‌سی‪.‬‬ ‫• پاراس���تن و به‌رپسیارییا کێمه‌نه‌ته‌وان‪ ،‬دین‪،‬‬ ‫مه‌زهه‌ب و بیروباوه‌ران‪.‬‬ ‫• دابه‌ش���کرنا داهاتێ ئابوورییا گش���تی لسه‌ر‬ ‫هاوالتی ب شێوه‌کێ یه‌کسانی‪.‬‬ ‫• پاراستنا نرخ و به‌رهه‌مێن نه‌ته‌وی‪.‬‬ ‫• پاراس���تنا مافێ مرۆڤ و خورتکرنا بنگه‌هێن‬ ‫دیموکراسییێ‪.‬‬ ‫• ئاماده‌کارییێن ژ بۆ پاراس���تن و به‌رگریکرنا‬ ‫هه‌رێمێ یان ده‌وله‌تێ پشتی راگه‌هاندنێ‪.‬‬

‫(باروخ س������پینوزا) دبیژیت‪ :‬ئارمانج������ا چێبوونا ده‌وله‌تێ‬ ‫پارستنا ئازادی و ئاش������تییا که‌سانه‌‪ ،‬رێڤه‌کرن‌ه لهه‌مبه‌ر وان‬ ‫که‌سێن خودان ش������یان ژ بۆ رێڤه‌برن و بنه‌جهکرنا ئاشتی و‬ ‫ئارامییێ‪( .‬دکتۆر بترس غال������ی) د په‌رتووکا (ده‌روازه‌ك بۆ‬ ‫زانس������تێ سیاس������ی)دا دبێژیت‪ :‬ده‌وله‌ت‪ ،‬کومه‌له‌کا مرۆڤای‌ه‬ ‫بش������ێوه‌کێ به‌رده‌وام د هه‌رێمه‌کا دیارکریدا دژین و خوه‌دی‬ ‫ده‌ستهه‌الته‌کا بنگه‌هینه‪ ‌،‬کو حکمی لێ دکه‌ت‪ .‬ئه‌ڤه‌ژی لسه‌ر‬ ‫س������ێ هه‌بوونا دهێت������ه‌ دانان؛ کومه‌له‌کا مرۆڤ������ان‪ ،‬هه‌رێمه‌کا‬ ‫دیارکری و حکومه‌ت������ه‌کا هه‌لبژارتی‪ ،‬ب واته‌یا (گه‌ل‪ ،‬هه‌رێم‪،‬‬ ‫حکومه‌ت و ده‌س������تهه‌الت)‪ .‬ده‌وله‌ت یه‌کێتییه‌کا سیاس������ی یا‬ ‫یاس������ایییه‌‪ ،‬ئێک‌ه ژ ره‌گه‌زێن نه‌ته‌وی ئه‌گه‌ر ده‌وله‌ت دخزمه‌تا‬ ‫گش������تیدا بیت‪ ،‬دێ یاسا سه‌رده‌ست بیت و گه‌لژی دێ رێزێ‬ ‫لێ گریت‪*.‬‬

‫ئاسته‌نگی و مه‌ترسییێن‬ ‫ده‌وڵه‌تبوونێ‬

‫• نه‌بوونا زه‌مینه‌کێ باش ژ الیێ ده‌وله‌تا مه‌رکه‌زی‬ ‫ی���ا کورد تێ���دا دژی���ن‪ ،‬ب���ۆ دانپێدانان���ا راگه‌هاندنا‬ ‫ده‌وله‌تێ‪.‬‬ ‫• مه‌ترس���ییێن هه‌رێمی و ده‌وله‌تێن جیران لس���ه‌ر‬ ‫پروسێسا ده‌وله‌تبوونا کوردی‪.‬‬ ‫• هه‌الویس���تن و نه‌دیارییا هه‌رێمدابری ژ هه‌رێما‬ ‫کوردس���تانێ وه‌ک زیان���ه‌کا مه‌زن���ه‌ ب���ۆ پاش���ه‌رۆژا‬ ‫کوردستانا مه‌زن‪.‬‬ ‫• ڤه‌قه‌تیان ژ حکومه‌ت���ا مه‌رکه‌زی و زیانڤێکه‌فتنا مادی‬ ‫کو رێژه‌یا ‪ %١٧‬داهاتێ هه‌رێما کوردستانێیه‪‌.‬‬ ‫• ئاماده‌کارییێ���ن نێڤنه‌ته‌وی تا چ ئاس���ت هاتینه‌‬ ‫کرن؟ یان هه‌بوونا دوستێن پشتگیریکرنا ده‌وله‌تبوونا‬ ‫کوردی دڤێ قۆناغێدا دڤێت کار لسه‌ر بهێته‌ کرن‪.‬‬ ‫• نه‌بوونا ئێکه‌تیه‌کا بهێز دناڤا کوردێن باشوور و‬ ‫یێن پارچێن دیدا دڤ���ێ قوناغێدا‪ ،‬نه‌بوونا کونگره‌کێ‬ ‫کوردس���تانی یێ نیش���تیمانی کو نوێنه‌راتییا هه‌موو‬ ‫کوردان بکه‌ت‪ .‬دا ببن پش���ته‌ڤان ژبۆ پاراستنا نرخێن‬ ‫نه‌ته‌وی‪.‬‬

‫‪ -1‬محمد امين زکي‪ :‬خالصة تأريخ الکرد وکردستان‪ ،‬من اقدم العصور التاريخية حتی اآلن‪ ،‬الجزء االول‪ ،‬بغداد ‪1961‬‬ ‫‪ -2‬احمد بااليي‪ :‬کورد و پێڤاژویا ئاشتیێ‪ ،‬وه‌شانێن مه‌زوپوتامیا‪ ،‬کولن‪ ،‬ئه‌لمانیا ‪2001‬‬ ‫‪( -3‬نيكوال دی برناردو دی ماكيافيلی‪ )Niccolò di Bernardo dei Machiavelli -‬س������اال ‪١٤٦٩‬ز ژ دایکبووی‌ه و ساال ‪ ١٥٢٧‬مریه‌‪.‬‬ ‫ئێکه‌ ژ زانا و فه‌یله‌س������وفێن ئیتالی یێن چاخێ س������ه‌رهلدانێ‪ ،‬ئێکه‌ ژ که‌ساتییێن سه‌ره‌ک‌ه و دامه‌زرێنه‌رێ بیردۆزا سیاسییا ریالیتی‪ ،‬پاشی‬ ‫لێکولین لسه‌ر زانستا سیاسی کرن‪ .‬په‌رتووکا وی یا ژ هه‌موویان ناڤوده‌نگتر (مير)ه‌‪.‬‬ ‫‪( -4‬توماس هوبز ‪ :)1588-1679‬زانایه‌کێ ماتماتیک و فه‌لس������ه‌فی یێ ئنگلیزه‌‪ .‬ئێکه‌ ژ ناڤدارترین فه‌یله‌س������وفێن سه‌دساال هه‌ڤدان د‬ ‫بیاڤێ یاس������ایێدا‪ ،‬هه‌روه‌س������ا ناڤدار بوو ب نڤێسینا فه‌لسه‌فێ‪ ،‬ره‌وش������ت و دیرۆکێ‪ .‬وه‌ک ژێده‌ره‌کێ گرنگ یێ سیاسی و یاسایی هاتیي‌ه‬ ‫بکارئینان‪ ،‬بتایبه‌تی دنڤێسینێن (په‌یمانا جڤاكی)دا‪.‬‬

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪33‬‬


‫هة لبذارتنني كينيا؛‬ ‫ترس و هيظي‬ ‫‪7‬‬

‫* ئاماده‌كرن و وه‌رگێران‪ :‬عزه‌ت یوسف‬

‫پێش هه‌لبژارتنان‬

‫ب������ه‌ری هه‌لبژارتنێن (‪ )2013/3/4‬س������ه‌قایه‌كێ‌ ترس و‬ ‫ێ‬ ‫ناته‌نا هه‌می كینیا داپیش������یبوو‪ ،‬هه‌می خه‌لكی ئه‌و وێنه‌ی ‌‬ ‫ێ پاش هه‌لبژارتنێن به‌ری پێنج س������االن كینیا‬ ‫خوین������اوی ی ‌‬ ‫ێ ترسێ‌ و لدووڤ‬ ‫ێ س������ه‌رباری ئه‌ڤ ‌‬ ‫ڤه‌گرتی لبیرێ‌ بوو‪ .‬ل ‌‬ ‫بۆچونێن سیاس������ه‌تمه‌دار و ڤه‌كوله‌ران ئه‌ڤجاره‌ هه‌لبژارتن‬

‫‪ 34‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)32‬‬

‫ێ د جودابن‪ ،‬جه‌ماوه‌ر دبێژیت (م‌ه هه‌لبژارتنێن ئاشتییان‌ه‬ ‫د‌‬ ‫ێ ترس و خوینرێژتن دڤێن)‪.‬‬ ‫و ب‌‬ ‫ڤ������ان رۆژێن به‌ری هه‌لبژارتنان ل پایته‌ختێ‌ كینیا هه‌می‬ ‫ێ خۆشی دچیت‪ .‬هه‌می‬ ‫ێ ته‌نای‌ه و كار ب ئاراسته‌ی ‌‬ ‫تش������ت ‌‬ ‫گازی و بانگه‌وازی داخازكه‌رێن ئاش������تیيێنه‌؛ پش������ته‌ڤانێن‬ ‫هه‌لبژارتنێن ئازاد و بژینن‪ .‬هه‌تا ل ده‌ڤه‌رێن ل هه‌لبژارتنێن‬ ‫ساال ‪2007‬ێ كارێن توندوتیژی و كوشتار لێ‌ سه‌رهه‌لدای‪،‬‬ ‫نها تژی مارك و پوسته‌رێن هه‌لبژارتنێن ئارامن‪ .‬سه‌رباری‬ ‫ێ پوزه‌تی������ڤ دگێرن و دبێژن م‌ه‬ ‫گۆڤ������ار و رۆژنام‌ه كو رول ‌‬ ‫ێ ئاریش‌ه دڤێن‪.‬‬ ‫هه‌لبژارتنێن ب ‌‬ ‫د ڤ������ان هه‌لبژارتناندا چاڤێن خه‌لك������ی پتر دڤه‌كرین‌ه و‬ ‫دبێژن هه‌لبژارتنێن ئه‌ڤجار‌ه دێ‌ دبێ‌ ئاریشه‌بن‪ ،‬هیچ ئه‌گه‌ر‬ ‫ێ نینن‪ .‬لدووڤ گوتنێن خه‌لكی و ڕاپرسییان‬ ‫بۆ توندوتیژیی ‌‬ ‫پڕانیی������ا خه‌لكی دێ ب ئه‌نجامێن هه‌لبژارتنان د رازی بن‪،‬‬ ‫ێو‬ ‫ێ ده‌نگێ‌ خ������ۆ دده‌ت ‌‬ ‫هه‌ت������ا ئه‌گه‌ر ه������ات و ئ������ه‌و ئالیی ‌‬


‫پش������ته‌ڤانییا وی دكه‌ت س������ه‌رنه‌كه‌تژی‪ .‬هه‌روه‌سا خه‌لك‬ ‫ێ بده‌ین كو ئه‌م‬ ‫دبێژن (مه‌ دڤێت ئه‌ڤجاره‌ ئه‌م نیشا جیهان ‌‬ ‫د شارس������تانینه‌‪ ،‬مه‌ وانه‌ ژ شاشییێن هه‌لبژارتنێن چوویی‬ ‫ێل‬ ‫ێ س������ه‌رباری هه‌می تشتان ڤه‌جنیقا ترس ‌‬ ‫وه‌رگرت)‪ .‬ل ‌‬ ‫جه‌م هنده‌كان هه‌ر هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ڕاپرس������ییان دیاركرن كو دوو ژ هه‌ش������ت كاندیدان پتر‬ ‫ێ هه‌بوو‪ ،‬ئه‌وژی كینیاتا ‪)Kenyatta -‬‬ ‫ێ سه‌ركه‌فتن ‌‬ ‫چانس ‌‬ ‫و (ئودین������گا‪ ، )Odinga -‬ه������ه‌ر شه‌ش������ێن دی ده‌لیڤ������ا‬ ‫ێ نیرۆبی هتافا ب‬ ‫سه‌ركه‌فتنا وان یا الوازه‌‪ .‬پڕانییا خه‌لك ‌‬ ‫ناڤێ‌ ئه‌ڤان هه‌ردوو كه‌سان دده‌ن‪ .‬ئه‌ڤ هه‌ردوو كاندیده‌ژی‬ ‫ێ هه‌ی‌ه و دبێژنژی‬ ‫ه������ه‌ر ئێكی ژ وان باوه‌رییا س������ه‌ركه‌فتن ‌‬ ‫ئه‌نجامێ‌ هه‌لبژارتنان ئه‌م دێ‌ په‌سه‌ند كه‌ین‪.‬‬

‫هاتنه‌ نیشاندان كو ئه‌ڤه‌ وه‌كو نمونه‌كا پۆزه‌تیڤا ئاشتییان‌ه‬ ‫دهێته‌ تێبینی كرن‪ .‬یا دوێ‌ رێكخراوێن كومه‌لگه‌ها مه‌ده‌نی‬ ‫ب������ۆ خۆدویرك������رن ژ كارێ������ن س������ه‌خته‌كاری و وه‌رگرتنا‬ ‫ئه‌نجام������ان ب دلفره‌هی و بێی گوهدانا تاگیری و نه‌ژادی‬ ‫روله‌كێ‌ باش گێرایه‌‪.‬‬ ‫لێ‌ س������ه‌رهندێڕا‪ ،‬هێش������تا نه‌ یا دیاره‌ كا چه‌وا ئالییێ‌‬ ‫س������ه‌رنه‌كه‌فتی دێ‌ س������وزدارییا خ������ۆ ڤه‌ش������ێریت‪ .‬بێی‬ ‫پویته‌پێدان������ا ئه‌نجامێن هه‌لبژارتن������ان‪ ،‬خۆ به‌رهه‌ڤكرن بۆ‬ ‫خرابترین سیناریۆ د ئارادایه‌‪ ،‬سوپه‌رماركێت و ئاڤاهییێن‬ ‫داموده‌زگه‌هان ب تێل و س������یمه‌ی دورپێچاینه‌‪ .‬كه‌س������ێن‬ ‫بیانی د ئاماده‌باشییێدانه‌ و هزرا هه‌ر ئالوزییه‌كێ‌ كرینه‌‪.‬‬ ‫خه‌لكێ‌ ده‌ڤه‌رێن هه‌ژارژی ب هیڤییا ئایینده‌كا چێترن‌‪.‬‬

‫ێ هه‌لبژارتنان‪:‬‬ ‫ده‌مــ ‌‬

‫ئودینگا‬

‫كینیاتا‬

‫ته‌كنه‌لوژیا نوو بۆ نه‌هێالنا سه‌خته‌كارییێ‌‪:‬‬

‫گه‌له‌ك كه‌س د وێ‌ باوه‌رێدانه‌ كو نه‌ (كینیاتا) و نه‌ژی‬ ‫(ئودینگا) دكاریت پڕانییا پێتڤی یا ده‌نگان بده‌س������تخۆڤه‌‬ ‫بینیت‪ .‬جاره‌كا دی ره‌نگ������ه‌ ئه‌نجام د الوازبن و ئینان و‬ ‫ب������رن و تێكڤه‌دان د ده‌نگدانێ������دا بهێته‌كرن‪ .‬ژبه‌ر هندێ‌‬ ‫كۆمسیۆنا هه‌لبژارتنێن كینیا دڤێت هه‌لبژارتنان كۆنترۆل‬ ‫بكه‌ت و پتر شه‌فافیه‌تێ‌ نیشان بده‌ت‪ .‬بۆ نمونه‌ زێده‌باری‬ ‫دیاركرنا ناس������نامه‌ و كارتا ده‌نگده‌ری‪ ،‬پێتڤییه‌ شوینتبال‬ ‫وی������ژی بهێته‌ وه‌رگرت������ن‪ .‬ره‌خنه‌ و گازندێ������ن خه‌لكی ل‬ ‫هه‌لبژارتنێن چووی������ی (دووجاركی ده‌نگدان‪ ،‬ده‌نگدان ب‬ ‫ناڤ������ێ‌ مریا و كه‌س������ێن ب������ه‌رزه‌) بوو‪ .‬له‌وا ش������وینتبل‬ ‫گه‌رانتییه‌كه‌‪ ،‬پێنگاڤه‌كه‌ داكو كه‌سێ‌ دروست ده‌نگێ‌ خۆ‬ ‫بده‌ت‪ .‬ئه‌ڤ������ه‌ و ژ ئالییه‌كێ‌ دی ده‌نگ دێ‌ ب خێرایییه‌كا‬ ‫زۆر هێنه‌ هژمارتن و ئه‌نجام دێ‌ زووی هێته‌ راگه‌هاندن‪،‬‬ ‫داكو هیچ یاریكرن د ئه‌نجاماندا نه‌هێته‌ كرن‪.‬‬ ‫هه‌لبژارتنێن ئه‌ڤجاره‌ ب هه‌لبژارتنێن س������اال ‪2007‬ێ‬ ‫ناچن‪ ،‬یا ئێكێ‌ هه‌ر هه‌شت كاندید د دیمانه‌كا ته‌لڤزیۆنیدا‬

‫ل رۆژا هه‌لبژارتن������ان بنگه‌هێ������ن ده‌نگدانێ‌ بۆ ‪ 14.3‬ملیۆن‬ ‫ده‌نگ������ده‌ران هاتن������‌ه ڤه‌ك������رن‪ .‬پش������كدارییه‌كا به‌رفره‌ھ د‬ ‫هه‌لبژارتنێن كینیادا دهات‌ه به‌رچاڤكرن‪ .‬ركبه‌رییه‌كا دژوار‬ ‫د ده‌نگان������دا دناڤب������ه‌را (ئودین������گا) و (كینیات������ا)دا دهات‌ه‬ ‫هه‌ستپێكرن‪.‬‬ ‫ێل‬ ‫خه‌لك ل رێزێ������ن درێژ به‌رامبه‌ری بنگه‌هێ������ن ده‌نگدان ‌‬ ‫تاخێن نیرۆبی تایبه‌ت ل تاخێن هه‌ژار د راوه‌ستیای بوون‪.‬‬ ‫هه‌رچه‌نده‌ هنده‌ك هێرش������ێن چه‌كداری ل ده‌ڤه‌رێن دویر و‬ ‫ێ هێزێن جوداخاز هاتنه‌ ئه‌نجامدان‪ ،‬كو بوو‬ ‫ڤه‌ده‌ر ژ ئالیی ‌‬ ‫ێ كوش������تنا چه‌ند كه‌س������ه‌كان و چه‌كدار شیان دوو‬ ‫ئه‌گه‌ر ‌‬ ‫ێ‬ ‫بنگه‌هێن ده‌نگدانێ‌ ل باژێرێ‌ (گاریس������ا) لس������ه‌ر سنوور ‌‬ ‫ێ ل پایته‌ختی و باژێرێن دی پرۆس������ا‬ ‫ێ بگرن‪ .‬ل������ ‌‬ ‫س������ومال ‌‬ ‫هه‌لبژارتن������ان ب ئارامی و ته‌ناهی برێڤ‌ه دچوو‪ ،‬ب ملیۆنان‬ ‫ێ خۆ ددان‪.‬‬ ‫خه‌لكی ده‌نگ ‌‬ ‫ێ ل ساال ‪ 2007‬پتر ژ ‪1,100‬‬ ‫ل هه‌لبژارتنێن س������ه‌رۆكاتیی ‌‬ ‫كه‌سان هاتن‌ه كوش������تن و ‪ 600,000‬ژی ده‌ربه‌ده‌ر بوون‪.‬‬

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪35‬‬


‫ێ ئاسان‬ ‫ئه‌ڤجاره‌ وه‌سا نه‌بوو ته‌ناهی هه‌بوو‪ .‬لێ‌ ئه‌ڤه‌ به‌ش ‌‬ ‫ێ‬ ‫ێ زه‌حمه‌ت ئه‌و بوو نه‌كو پێشبركێیا سه‌رۆكاتیی ‌‬ ‫بوو‪ ،‬به‌ش ‌‬ ‫ێ ڤه‌كێش������یت و خونیش������اندان و نه‌رازیبوون و‬ ‫بۆ گه‌را دو ‌‬ ‫دادگا ژێ‌ په‌یدا ببیت‪.‬‬ ‫كه‌سه‌كی ل وێرێ‌ دگۆت‪ :‬ئه‌م هه‌می دگه‌شبینین‪ ،‬ئه‌نجامێن‬ ‫هه‌لبژارتنان چه‌وا بیت بال وه‌سا بیت‪ .‬كینیا دێ‌ هه‌ر كینیا‬ ‫مینیت‪ ،‬پێتڤی ناكه‌ت ئه‌م خۆ بگه‌هین‌ه كارێن توندوتیژی بۆ‬ ‫گه‌هشتنا مافێن خۆ‪ .‬ئه‌ڤرۆ جیهان هه‌می چاڤ ل مه‌ی‌ه ئه‌م‬ ‫ب������ه‌ره‌ڤ هه‌لبژارتنان دچین بال ئه‌م������ژی د نمونه‌یی بین‪.‬‬ ‫ێ چوویی جاره‌كا دی بقه‌ومیت‪.‬‬ ‫مه‌نه‌ڤێت یا جارا دوماهی ‌‬

‫(كریستوفه‌ر كبانزانگا ‪)Christopher Kibanzanga -‬‬

‫ێ هه‌لبژارتنان بۆ ئاژانس������ا (ئه‌سوشیێتد پرێس ‪-‬‬ ‫چاڤدێر ‌‬ ‫‪ )Associated Press‬گ������ۆت‪ :‬ئ������ه‌ڤ هه‌لبژارتن‌ه وه‌كی‬ ‫ێ س������ه‌رۆك‬ ‫هه‌لبژارتنێن ده‌وله‌تا ژێرییا ئه‌فریكا بوون‪ ،‬ده‌م ‌‬

‫به‌شدارییا بلند د هه‌لبژارتنان‪:‬‬

‫ێو‬ ‫ژ بۆ ئاس������ایش و پاراس������تنا هه‌لبژارتنێن سه‌رۆكاتیی ‌‬ ‫په‌رله‌مانتارییێ‌ (‪ 290‬ئه‌ندامان بۆ په‌رله‌مانی)‪ ،‬پتر ژ سه‌د‬ ‫هه‌زار پولیس������ان هاتبونه‌ ته‌رخانكرن‪ .‬ب ئاوایه‌كێ‌ گشتی‬ ‫ئه‌ڤ هه‌لبژارتنه‌ ب ئێمنات������ی ب دوماهیك هاتن‪ .‬هه‌چه‌ند‌ه‬ ‫ێ‬ ‫ێ جوداخواز ل ده‌ڤه‌را كه‌نار ‌‬ ‫ێ گروپه‌ك������ ‌‬ ‫‪15‬كه‌س ژ ئالی ‌‬ ‫ێ (مومباس������ا ‪)Mombasa -‬‬ ‫ێ نێزی������ك باژێ������ر ‌‬ ‫ده‌ریای������ ‌‬ ‫هاتنه‌كوش������تن‪ .‬لێ‌ ئه‌ڤ بوویه‌ره‌ ن‌ه وه‌كو كوش������تارا ساال‬ ‫ێ‬ ‫‪ 2007‬بوو‪ ،‬كو شه‌ر ژ ئالییێ‌ كومه‌لێن نه‌ژادی ژ ئه‌نجام ‌‬ ‫تومه‌تباركرن������ا هه‌ڤ������دوو ب س������ه‌خته‌كارییا هه‌لبژارتن������ان‬ ‫ێد‬ ‫سه‌رهلدابوو‪ .‬هه‌ردوو كاندیدێن پتر چانسێ‌ سه‌ركه‌فتن ‌‬ ‫هه‌لبژارتنێن س������ه‌رۆكاتییێدا هه‌ین؛ س������ه‌رۆك وه‌زیرێن نها‬ ‫ێ‬ ‫(ئودین������گا) و (كینیاتا) نه‌رازیبوونا خۆ لس������ه‌ر هێرش������ ‌‬ ‫دیاركرن‪ .‬چاڤدێرێن ئێكه‌تییا ئوروپی دانپێدان كو به‌شداری‬ ‫د هه‌لبژارتناندا یا به‌رفره‌ھ بوو‪ .‬سه‌رۆكێ‌ شاندێ‌ چاڤدێران‬ ‫ێ‬ ‫(ئه‌لوی������ز پیته‌رل������ی ‪ )Alojz Peterle -‬گۆتی‪ :‬س������ه‌قای ‌‬ ‫ێ ته‌ن������ا و ئارام بوو‪ ،‬خه‌ل������ك ب ئارامی و‬ ‫هه‌لبژارتن������ان ی ‌‬ ‫ێ ب رێزێ������ن درێژ‬ ‫ه������ه‌داری ل ب������ه‌ر بنگه‌هێ������ن ده‌نگدان������ ‌‬ ‫راوه‌ستیابوون‪.‬‬

‫(نیلس������ون ماندێ���ل��ا ‪ )Nelson Mandela -‬هاتیی������‌ه‬ ‫هه‌لبژارتن‪ .‬خه‌لكی مش������‌ه به‌ش������داری تێداكر‪ .‬هه‌ست و‬ ‫ێ بلند بوو‪.‬‬ ‫ێ تێدا ی ‌‬ ‫ێ و به‌رپرس������یاره‌تیی ‌‬ ‫ێ نیشتمانیی ‌‬ ‫گیان ‌‬ ‫ئه‌ز ئه‌ڤێژی وه‌كو پرۆسه‌كا ته‌واو و نمونه‌یی دبینم‪.‬‬

‫(مالك ئوباما) كاندید بۆ ویالیه‌تێ‌‬

‫ێ‬ ‫ێ س������ه‌رۆك ‌‬ ‫ێ كینیا (مالك ئوباما) براماك ‌‬ ‫ل رۆژئاڤای������ ‌‬ ‫ئه‌مه‌ری������كا (باراك ئوبام������ا) ركاب������ه‌ری ل هه‌لبژارتنان بۆ‬ ‫ێ ئه‌مه‌ریكی‬ ‫ێ ویالیه‌تا (سیابا)‪ ،‬ئه‌و ده‌ڤه‌را سه‌رۆك ‌‬ ‫حاكم ‌‬ ‫ل������ێ‌ ژ دایكب������ووی دكر‪( .‬مال������ك ئوباما) د ه������ه‌وا خۆ یا‬ ‫هه‌لبژارتنان دا گه‌له‌ك داكوكی لسه‌ر نه‌هێالنا هه‌ژاریێ‌ و‬ ‫پێشسختنا ژێرخانا ئابووری دكر‪ .‬هه‌روه‌سا (مالك ئوباما)‬ ‫ی گۆت كو برایێ‌ وی (باراك ئوباما) س������وزدایه‌ سه‌ره‌دانا‬ ‫ێ‬ ‫كینی������ا بكه‌ت‪ ،‬ئه‌گه‌ر هات و هه‌لبژارتن ب پاك و ئازادی ل ‌‬ ‫هاتنه‌ ئه‌نجامدان‪.‬‬ ‫(مالك ئوبام������ا)ی گۆت‪( :‬م‌ه گوهوری������ن دڤێت‪ ،‬مه‌ ئه‌و‬ ‫ێ نها‪ .‬ئه‌م هه‌می‬ ‫كه‌س دڤێت یێ‌ س������ودمه‌ند بیت ب������ۆ جیل ‌‬ ‫ێ دكه‌ین‪.‬‬ ‫هه‌ست بگه‌شبینیی ‌‬

‫سه‌ركه‌فتــــی‬

‫ێ هه‌لبژارتنێن‬ ‫كۆمس������یۆنا هه‌لبژارتنێن كینی������ا ئه‌نجام������ ‌‬ ‫ێ ب سه‌ركه‌فتنا (ئوهورو كینیاتا) راگه‌هاند‪.‬‬ ‫سه‌رۆكایه‌تیی ‌‬ ‫(كینیاتا) سه‌ر ب هوزا (كیكۆیۆ ‪ )41( )Kikuyu -‬ملیۆن‬ ‫كه‌س������ی ك������و مه‌زنترین ه������وز و ن������ه‌ژاد‌ه ل كینیا‪ ،‬ش������یا‬

‫‪ 36‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)32‬‬


‫ێ‬ ‫(‪ )6,173,433‬ده‌ن������گان ب رێ������ژا (‪ )%50.03‬ژ كۆی������ ‌‬ ‫(‪ )12,338,667‬ده‌نگێن هاتینه‌ دان بده‌س������تخۆڤ‌ه بینیت‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫ێ س������ه‌ركه‌فتن بۆ مسوگه‌ركر و پێتڤی گه‌ڕا دو ‌‬ ‫ئه‌ڤێ‌ رێژ ‌‬ ‫یا هه‌لبژارتنان نه‌كر‪ .‬ركبه‌رێ‌ وی یێ‌ سه‌ره‌كی (ئودینگا)‬ ‫ش������یا (‪ )5,340,546‬ده‌نگان ب رێژا (‪ )43.31%‬ده‌نگان‬ ‫ێ‬ ‫ێ رێزێ‌ ل ئیرادا گه‌ل ‌‬ ‫بده‌س������تخۆڤه‌ بینیت و گۆت ئ������ه‌ز د ‌‬ ‫كینیا گرم‪.‬‬ ‫ێ وی (ولیام روتۆ‪-‬‬ ‫ێ هه‌لبژارتی (كینیاتا) و هه‌ڤال ‌‬ ‫سه‌رۆك ‌‬

‫‪ )William Ruto‬ژ ئالییێ‌ (دادگه‌ها تاوانێن جیهانی) ب‬ ‫كوش������تنا پتر ژ هه‌زار كه‌سان د كارێن توندوتیژی ل كینیا‬ ‫پاش راگه‌هاندن������ا ئه‌نجامێن هه‌لبژارتنێن س������اال ‪2007‬ێ‬ ‫تومه‌تب������ارن‪ .‬هه‌رچه‌ند‌ه ئه‌ڤ دوو كه‌س������‌ه ب توندی ئه‌ڤێ‬ ‫ێ ره‌تدكه‌ن‪.‬‬ ‫تومه‌ت ‌‬

‫بزڤرن‪ .‬لدووڤ راپۆرتێن جیهانی ژمارا ده‌نگده‌ران یا زۆر‬ ‫بوو و هه‌لبژارتن ب ئاوایه‌كێ‌ شه‌فاف و تا رادده‌كی دوور‬ ‫ێ‬ ‫ێ جه‌ماوه‌ری ی ‌‬ ‫ژ كارێن توندوتیژی برێڤه‌چوو‪ .‬دروش������م ‌‬ ‫ب������ه‌ری هه‌لبژارتنان (هه‌لبژارتنێن ئاش������تیانه‌ و بێ‌ ترس و‬ ‫خوینرێژتن) س������ه‌ركه‌فت‪ .‬ترسا خه‌لكێ‌ كینیا ڤه‌ره‌ڤیا و ب‬ ‫ێ گ������ه‌ش و چاڤه‌ڕێی ده‌وله‌ته‌كا‬ ‫هیڤ������ی و ئومێدا ئایینده‌ك ‌‬ ‫خودان ژێرخانا ئابووریه‌كا ب هێز و پێشكه‌فتینه‌‌‪.‬‬

‫دادگه‌ها بلند بریارا خۆ دا‬

‫ل (‪ )2013/3/30‬دادگه‌ه������ا بلن������دا كینی������ا بریاردا كو‬ ‫هه‌لبژارتن ب گش������تی د ئازاد و ش������ه‌فاف بوون و (ئوهور‬ ‫كینیاتا) د هه‌لبژارتناندا یێ‌ سه‌ركه‌فتی‪ .‬دادگه‌هێ‌ ب كوما‬ ‫ده‌نگان تانا ژ الیێ‌ كامپا (ئودینگای) و هنده‌ك رێكخراوێن‬ ‫مه‌ده‌نی لدۆر هه‌بوونا سه‌رپێچییان د هه‌لبژارتناندا ره‌تكر‪.‬‬ ‫كاندیدێ‌ دوڕاندی (ئودینگا) دانپێدان ب دوڕاندنا خۆ كر‬ ‫و د كونگره‌كێ‌ رۆژنامه‌ڤانیدا گۆت‪( :‬نها دادگه‌هێ‌ بریارا‬ ‫خۆ دا‪ ،‬باوه‌رییا مه‌ ب ش������ه‌رعییه‌تا ده‌س������تووری یا بلنده‌‪،‬‬ ‫گومانب������رن ب بری������ارا دادگه‌هێ‌‪ ،‬وه‌التی دێ‌ خش������ینته‌ د‬ ‫نه‌ئارامییا سیاس������ی و ئابووریدا‪ ،‬له‌وا ئه‌ز ئه‌ڤێ‌ ره‌تدكه‌م‪.‬‬ ‫مه‌ رێكه‌كا درێژا دیموكراسیه‌تێ‌ لبه‌ره‌‪ .‬هیڤییا سه‌ركه‌فتنێ‌‬ ‫بۆ سه‌رۆكێ‌ هه‌لبژارتی به‌رێز ‪-‬كینیتا‪ -‬دخوازم)‪.‬‬

‫پاش هه‌لبژارتنان‬

‫ێ‬ ‫هه‌رچه‌ند‌ه كاندیدێ‌ سه‌رنه‌كه‌فتی (ئودینگا) ل ده‌ستپێك ‌‬ ‫راگه‌هان������د ك������و س������ه‌خته‌كارییا د هه‌لبژارتنان������دا هاتیی‌ه‬ ‫ێ پاش������ی‬ ‫ئه‌نجامدان و ئه‌ز ئه‌ڤی ئه‌نجامی قه‌بیل ناكه‌م‪ ،‬ل ‌‬ ‫ێ گوهدارێ‌ بریارا دادگه‌ها بلند بم‬ ‫راگه‌هاند و گۆت ئه‌ز د ‌‬ ‫ێ‬ ‫ێ هه‌لبژارتن������ان و ئیرادا خه‌لك ‌‬ ‫و دێ‌ رێ������زێ‌ ل ئه‌نجام������ ‌‬ ‫ده‌نگ������دای گ������رم و ناهێلم كینیا بۆ رودانێن س������اال ‪2007‬‬

‫ژێده‌ر‪:‬‬

‫‪The Guardian, Tuesday 5 March 2013‬‬ ‫‪Mkg‬‬ ‫‪Guardian.co.uk, Thursday 7 March 2013‬‬ ‫)‪tm/pfd (AP, Reuters‬‬ ‫)‪mkg/ipj (AFP, AP‬‬ ‫)‪pfd/dr (AP, Reuters, AFP, dpa‬‬ ‫‪www.dw.de/kenyan-court-upholds-kenyatta-election‬‬

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪37‬‬

‫‬‫‬‫‬‫‬‫‬‫‬‫‪-‬‬


‫هةلبذارتنني ئةمريكا‬ ‫التيين‬ ‫‪7‬‬

‫* ژ ئنگلیزی‪ :‬ئیحسان عادل‬

‫ل گه‌را ئێكێ‌ یا هه‌لبژارتنێن (ئیكوادۆر ‪)Ecuador -‬‬ ‫ل به‌رواری ‪( 2013 /02 /17‬رافائیل كورییا ‪Rafael -‬‬ ‫‪ )Correa‬ب������ۆ ویالیه‌ته‌كا نوو ‪ -‬ویالیه‌تا س������یێ‌ ‪ -‬ب‬ ‫سه‌ركه‌فت‪ .‬س������ه‌رۆكێ‌ ئیكوادۆر یێ‌ كو ویالیه‌تا وی ب‬ ‫دوماهی������ك هات������ی‪ ،‬دهێته‌ هژمارتن ئێك ژ س������ه‌ركردێن‬ ‫به‌رنیاسێن ئه‌مه‌ریكا التینی‪ ،‬د هه‌لبژارتنێن سه‌رۆكاتییا‬ ‫ئیكوادۆرا ‪ 15‬ملیۆن كه‌س������ی كو ‪ 11.7‬ملیۆن كه‌سان‬

‫‪ 38‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)32‬‬

‫مافێ‌ ده‌نگدانێ‌ هه‌بوو بۆ تێرمێ‌ سیێ‌ شیا‬ ‫بسه‌ركه‌ڤیت‪.‬‬ ‫(كوریی������ا)‪ ،‬پاش راگه‌هاندن������ا ئه‌نجامێن‬ ‫هه‌لبژارتنان د ئێكه‌مین په‌یڤا كورتا خۆدا ل‬ ‫بالكونا كوچكا س������ه‌رۆكاتیێ‌ (كاروندیلێت ‪-‬‬ ‫‪ )Carondelet‬ل پایته‌خێ‌ ئیكوادۆر (كویتو‬ ‫ ‪ )Quito‬ب������ۆ ده‌هان هه‌زار كه‌س������ێن الیه‌نگرێن خۆ‬‫ئه‌وێن به‌رامبه‌ر كوچكا سه‌رۆكاتیێ‌ خرڤه‌بووین‪ ،‬گۆت‪:‬‬ ‫(س������وپاس بۆ ئه‌ڤێ‌ باوه‌ریێ‌‪ ،‬هیچ جاران ئه‌ز پش������ت‬ ‫ناده‌مه‌ هه‌وه‌‪ ،‬ئه‌ڤ س������ه‌ركه‌فتنه‌ ی������ا هه‌وه‌یه‌ و كه‌س‬ ‫نه‌شێت شوره‌ش������ا هه‌وه‌ راوه‌ستینیت‪ ،‬ئه‌مین مێژوویێ‌‬ ‫دروس������ت دكه‌ین‪ .‬ئه‌مێ‌ لڤێره‌ دا خزمه‌تا هه‌وه‌ بكه‌ین‪،‬‬ ‫هه‌می تشت هه‌ژی هه‌وه‌یه‌)‪.‬‬


‫(كورییا) ش������یا ب رێژا ‪ %58‬ژ ده‌نگان بسه‌ركه‌ڤیت‪،‬‬ ‫ب جوداتییه‌كا مه‌زن لس������ه‌ر نێزیكتری������ن ركبه‌رێ‌ خۆ‬ ‫(گویلیرمۆ السۆ ‪ )Guillermo Lasso -‬كو شیا رێژا‬ ‫‪ %24‬ژ ده‌ن������گان وه‌رگری������ت ل������دووڤ ئه‌نجامێن ژ الیێ‌‬ ‫ئه‌نجومه‌نێ‌ نیشتمانی یێ‌ هه‌لبژارتنان هاتیه‌ راگه‌هاندن‪.‬‬ ‫(الس������ۆ) به‌رامبه‌ری پش������ته‌ڤانێن خ������ۆ ل به‌نده‌رێ‌‬ ‫(گوایاكویل ‪ )Guayaquil -‬ل باش������وورێ‌ رۆژئاڤایێ‌‬ ‫وه‌التی‪ ،‬شكه‌ستنا خۆ راگه‌هاندن و پیرۆزباهییا (كورییا)‬ ‫ی كر و گۆت‪( :‬كورییا بۆ ویالیه‌ته‌كا دی بسه‌ركه‌فت و‬ ‫هه‌ژی رێزگرتنێیه‌)‪( .‬الس������ۆ) یێ‌ كو پۆس������تێ‌ وه‌زیرێ‌‬ ‫دارایی بۆ ده‌مه‌كێ‌ كێم وه‌رگرتی‪ ،‬به‌ری قه‌یرانا ئابووری‬ ‫ئه‌وی ژ پوستێ‌ وی الده‌ت و سه‌ره‌نجام ئابوورێ‌ وه‌التی‬ ‫ب دوالریڤ������ه‌ ل س������اال ‪ 2009‬هاته‌ گرێ������دان‪ ،‬خۆ وه‌كو‬ ‫سه‌رۆكێ‌ ئۆپزسیۆنێ‌ سه‌پاند و وه‌كو سه‌رۆكێ‌ سیاسی‬ ‫یێ‌ دوێ‌ ل ئیكوادۆر دا نیاسین‪.‬‬ ‫پ������اش راگه‌هاندن������ا ئه‌نجامێ������ن‬ ‫هه‌لبژارتنا‪ ،‬جاده‌ و سه‌رێن رێكان‬ ‫ب ئاالیێن كه‌س������ك‪ ،‬ره‌نگ������ێ‌ پارتا‬ ‫س������ه‌رۆكاتیێ‌ تژی بوون و خه‌لكی‬ ‫هت������اف ب ناڤ������ێ‌ (كورییا) ددان و‬ ‫دگۆتن‪( :‬كورییا مه‌ تۆ دڤێی)‪.‬‬ ‫هه‌ژی گۆتنێیه‌‪ ،‬لگور به‌نكا ده‌ولی‬ ‫ل س������اال ‪ ،2011‬نێزیك������ی ‪ %30‬ژ‬ ‫خه‌لك������ێ‌ ئیك������وادۆر لژێ������ر خیچا‬ ‫هه‌ژاریێ‌ دژین‪ ،‬حكومه‌تێ‌ سوزدایه‌‬ ‫كار ب������ۆ كێمكرنا ئه‌ڤ������ی رێژه‌ی بۆ‬ ‫‪ %16‬بكه‌ت‪ .‬خه‌لكژی ب هیڤینه‌ كو‬

‫(كوریی������ا) بش������ێت رادده‌ك������ی بۆ هه‌ژاریی������ێ‌ دانیت و‬ ‫ده‌لیڤه‌یێن كاری بۆ خه‌لكێ ئیكوادۆر په‌یدابكه‌ت‪.‬‬ ‫(كوریی������ا) ته‌م������ه‌ن ‪ 48‬س������ال‪ ،‬هه‌لگ������رێ‌ باوه‌رناما‬ ‫(دكتۆرای������ا ئاب������ووری ‪ )PhD economy -‬و ل‬ ‫زانكۆیا ئه‌مه‌ریكی خواندییه‌‪ ،‬وه‌كو دوژمنێ‌ سه‌رسه‌ختێ‌‬ ‫لیبراال نوو و ب هه‌لویستێن خۆ یێن رك دهێته‌ نیاسین‪،‬‬ ‫ژ چین و بنه‌ماله‌كا ئاس������ایییه‌‪ .‬ب ئاڤاكرنا قۆتابخانه‌ و‬ ‫خه‌س������ته‌خانا و كێش������انا رێ������ك و پران و س������ه‌رباری‬ ‫سه‌قامگیرییا سیاسی پرانییا خه‌لكێ‌ ئیكوادۆر پێ‌ قایل‬ ‫بوون جاره‌كا دی ده‌نگێ‌ خۆ بده‌نێ‌ و هه‌لبژێرن‪.‬‬ ‫د ماوه‌یێ‌ ده‌ھ سالێن چووییدا‪ ،‬ئه‌ڤه‌ هه‌فت سه‌رۆكان‬ ‫حكومران������ی ل ئیكوادۆر كر‪ ،‬ب������ه‌ری (كورییا) بگه‌هیته‌‬ ‫ده‌س������تهه‌التێ‌‪ .‬هه‌رچه‌نده‌ رێكخراوێ������ن نێڤنه‌ته‌وه‌یی ل‬ ‫ئیكوادۆر دكێم������ن‪ ،‬لێ‌ (كوریی������ا) داكوكییێ‌ دكه‌ت كو‬ ‫به‌ره‌ڤانییێ‌ ژ ئازادیێ‌ دكه‌ت‪ ،‬پش������تی مافێ‌ په‌نابه‌ریێ‌‬ ‫دایه‌ دامه‌زرێنه‌رێ‌ سایتێ‌ (وێكیلیكس ‪)WikiLeaks -‬‬ ‫یێ‌ س������ویدی (جولیان ئه‌سانج ‪)Julian Assange -‬‬ ‫یێ‌ كو ل ‪ 2012/8/22‬قه‌س������تا بالیوزخانا ئیكوادۆر ل‬ ‫له‌نده‌ن ك������ری و نه‌په‌نییێ������ن دیپلوماس������ییا ئه‌مه‌ریكی‬ ‫ئاش������كه‌را كرین‪ .‬پاش دوباره‌ هه‌لبژارتنا وی‪( ،‬كورییا)‬ ‫داخازا چاره‌س������ه‌رییه‌كا بله‌ز بۆ (جولیان ئه‌سانج) كر‪،‬‬ ‫یێ كو چاره‌نڤێسێ‌ وی كه‌تییه‌ د ده‌ستێ‌ ئوروپادا‪.‬‬

‫‪- The Guardian, Monday, Monday 18 February 2013‬‬ ‫‪- http://www.dw.de/runaway-leader-correa-claims-ecuadorean-presidential-win‬‬ ‫‪- http://www.foxnews.com/world/201317/02//official-results-show-correa-winning-ecuador‬‬‫‪presidential-election‬‬

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪39‬‬


‫ئونگ سان سوكیی‬ ‫دووباره‌ بۆ سه‌رۆكاتییا پارتا‬

‫به‌رهه‌نگارا بۆرما هاته‌ هه‌لبژارتن‬ ‫* وه‌رگێران ژ ئنگلیزی‪ :‬شلێر ئه‌حمه‌د‬ ‫وه‌رگرا خه‌التا نوبل سیاسه‌تمه‌دار‬ ‫و چاالكڤان������ا بۆرمی (ئونگ س������ان‬ ‫س������وكی)‪ ،‬د كونگرێ‌ مێژوویی یێ‌‬ ‫پارت������ا (ئێكه‌تیی������ا نیش������تمانییا‬ ‫دیموكراسی) یا به‌رهه‌نگار جاره‌كا‬ ‫دی وه‌كو سه‌رۆكا ئه‌ڤێ‌ پارتێ‌ هاته‌‬ ‫هه‌لبژارتن‪.‬‬ ‫ئاالیێن سۆر ب دروشمێن تاوسی‬ ‫ل ه������وال كونگ������ره‌ی ل (میانم������ار)‬

‫‪ 40‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)32‬‬

‫هاتبوونه‌ هه‌الویس������تن‪ ،‬ل ده‌رڤه‌ی‬ ‫هولێ������ژی وێنه‌یێ‌ (س������وكی‌)یێ و‬ ‫وێنه‌ی������ێ‌ بابێ‌ وێ‌ (ئونگ س������ان)‬ ‫قاره‌مان������ێ‌ س������ه‌ربه‌خۆیییێ‌ و‬ ‫دامه‌زرێن������ه‌رێ‌ س������وپایێ‌ ن������وو یێ‌‬ ‫میانمار و س������ه‌ركردێ‌ خه‌باتا دژی‬ ‫حوكم������ێ‌ داگیرك������ه‌رێ‌ به‌ریتان������ی‬ ‫هاتبوونه‌ هه‌الویستن‪.‬‬ ‫(ئون������گ س������ان س������وكی) هاته‌‬

‫هه‌لبژارتن بۆ به‌رده‌وامییا سه‌رۆكاتییا‬ ‫مه‌زنترین پارتا به‌رهه‌نگارا بۆرمی د‬ ‫ده‌مه‌ك������ی كو حزب ب ئاراس������ته‌یێ‌‬ ‫راس������تێ‌ دیموكراس������ییا س������ه‌رده‌م‬ ‫پێشدكه‌ڤیت و دچیت‪ .‬وه‌رگرا خه‌التا‬ ‫نوب���ل��ا ئاش������تییێ‌ ل دوماهیك رۆژا‬ ‫كونگرێ‌ پارتا ئێكه‌تییا نیش������تمانییا‬ ‫دیموكراسی كو سێ‌ رۆژان ڤه‌كێشا‬ ‫‪ 10 - 8‬ئادارێ‌ ب پشكدارییا ‪894‬‬


‫ئه‌ندام������ان ژ هه‌می ده‌ڤه‌رێن وه‌التی‬ ‫وه‌كو سه‌رۆكا پارتا به‌رهه‌نگار هاته‌‬ ‫هه‌لبژارتن‪.‬‬ ‫هه‌روه‌س������ا كونگره‌ی ئه‌نجومه‌نێ‌‬ ‫بجهئینانا ناوه‌ندی ژ ‪ 7‬كه‌سان بۆ ‪15‬‬ ‫كه‌س������ان به‌رفره‌هك������ر‪ ،‬داك������و خ������ۆ‬ ‫به‌رهه‌ڤبكه‌ن ژ بۆ هه‌لبژارتنێن گشتی‬ ‫یێن بۆرما كو لبه‌ره‌ ل س������اال ‪2015‬‬ ‫بهێنه‌ ئه‌نجام������دان‪ .‬حزب هه‌ولدده‌ت‬ ‫رێزێن خۆ ب ئه‌ندامێن نوو یێن خودان‬ ‫ش������یان و پس������پۆر بێی په‌راوێزكرنا‬ ‫ئه‌ندامێن دێرین بهێز بكه‌ت‪.‬‬ ‫(ئونگ سان سوكی) سه‌رۆكاتییا‬ ‫پارت������ا (ئێكه‌تیی������ا نیش������تمانییا‬ ‫دیموكرس������ی ‪ )NLD -‬ه������ه‌ر ژ‬ ‫دامه‌زراندنا وێ‌ ل ساال ‪ 1988‬هه‌تا‬ ‫نه������ا دك������ه‌ت‪ ،‬گ������ۆت‪( :‬پێتڤییه‌ ئه‌م‬ ‫كاریگه‌ری و ژێهاتییا س������ه‌ركردێن‬ ‫نوو بۆ بجهئینانا ئه‌رك و كارێن خۆ‬ ‫ببینی������ن‪ .‬هیڤیدارین ئه‌و د تاقیكرنا‬ ‫خۆدا فێرببن و پێشبكه‌ڤن‪.‬‬ ‫هه‌لبژارتنا (ئونگ س������ان سوكی)‬ ‫ێ پێش������بینیكری بوو‪ ،‬د هه‌مان‬ ‫تشته‌ك ‌‬ ‫ده‌مدا بۆ حزب������ێ‌ گه‌ره‌نتییه‌‪ ،‬لێ‌ مانا‬ ‫ێ‬ ‫ێ لسه‌ر كورسییا سه‌رۆكاتییا حزب ‌‬ ‫و‌‬ ‫ێ یا ئێكس������ه‌ر لس������ه‌ر‬ ‫و كارتێكرنا و ‌‬

‫ێ‬ ‫بریارێن وێ‌ هه‌ر ژ دامه‌زراندنا حزب ‌‬ ‫هه‌تا نها جهێ‌ ره‌خنه‌گرتنێیه‌ كو حزب‬ ‫گه‌له‌ك پشتگه‌رما كاریزما وێیه‌‪.‬‬ ‫د به‌رسڤا پرس������یاره‌كێدا لدۆر‬ ‫بانگه‌ش������ا هن������ده‌ك ره‌خنه‌گران كو‬ ‫(‪ )NDL‬ب������ه‌ر ب ئاقار و پێكهات و‬ ‫س������ه‌ركرده‌یا دیكتات������ۆری دچیت‪،‬‬ ‫(ئون������گ س������ان س������وكی) گ������ۆت‪:‬‬ ‫(ده‌سته‌كا مه‌ یا سه‌رۆكاتییێ‌ هه‌می‬ ‫ب دیمۆكراتیانه‌ هاتینه‌ هه‌لبژارتن‪.‬‬ ‫كه‌س������ێژی نه‌ڤێت ده‌نگێ‌ خۆ بده‌ته‌‬ ‫كه‌س������ێن دیكتات������ۆری ی������ان هزر‬ ‫دیكتات������ۆری)‪ .‬ل������ێ‌ (س������وكی‌)یێ‬ ‫دانپێدا كو هنده‌ك ملمالنێ‌ و زڤری‬ ‫د پروسێس������ا ڤه‌گوهاس������تنا نها یا‬ ‫حزب������ێ‌ دگه‌ل هن������ده‌ك گازندان كو‬ ‫لس������ه‌ر كێمیی������ا ش������ه‌فافیه‌تێ‌ و‬ ‫داداوه‌ری������ێ‌ د هه‌لبژارتنا ئه‌ندامان‬ ‫ب������ۆ كونگره‌یدا هه‌ب������وون‪ .‬چوار ژ‬ ‫ئه‌ندامێ������ن هاتین������ه‌ هه‌لبژارتن بۆ‬ ‫پش������كدارییا كونگره‌ی ژبه‌ر گومانا‬ ‫س������ه‌رپێچییا هه‌لبژارتنا وان هاتینه‌‬ ‫دوورخستن‪.‬‬ ‫(ئونگ س������ان س������وكی) كه‌س������ا‬ ‫ئێكانه‌یا كه‌ڤنه‌ د ئه‌نجومه‌نێ‌ حزبێدا‬ ‫م������ای‪ ،‬یێن دی هه‌می یێ������ن هاتینه‌‬

‫گوهارتن‪ ،‬ل������ێ‌ ئه‌ندامێن نوو هه‌می‬ ‫ئه‌وژی د كارێ‌ حزبیدا د ئه‌كتیڤ و‬ ‫شاره‌زانه‌ و دلسۆزێن كارێ‌ خۆنه‌ و‬ ‫خزمه‌ت������ا حزب������ێ‌ كرین������ه‌‪ .‬كومیتا‬ ‫ناڤینژی ژ ‪ 120‬ئه‌ندامێن سه‌ره‌كی‬ ‫و ‪ 5‬ئه‌ندامێن یه‌ده‌گ پێكهاتینه‌ و ژ‬ ‫ئالییێ‌ كونگره‌یڤه‌ هاتینه‌ هه‌لبژارتن‬ ‫و ئه‌وانژی ‪ 15‬كه‌س بۆ ئه‌نجومه‌نێ‌‬ ‫بجهئینان������ێ‌ هه‌لبژارت������ن كو تێدا ‪5‬‬ ‫ئافره‌تن‪.‬‬ ‫ل س������اال ‪ ،1988‬ده‌مێ‌ سوپای‬ ‫س������ه‌رهلدانا ده‌س������ته‌كا ئالیگرێن‬ ‫دیموكراسیێ‌ س������ه‌ركوتكری‪ ،‬حزبا‬ ‫(‪ )NDL‬وه‌ك������و پێتڤی������ه‌ك هات������ه‌‬ ‫دامه‌زراندن و دروشمێ‌ ناتوندوتیژی‬ ‫بلندكر‪ .‬ل ساال ‪ 1990‬د هه‌لبژارتنێن‬ ‫گشتیدا سه‌ركه‌فتن‪ ،‬لێ‌ ده‌ستهه‌التا‬ ‫له‌ش������كه‌رییا حكوم������دار هه‌لبژارتن‬ ‫هه‌لوه‌ش������اند‪ .‬حزب������ێ‌ هه‌لبژارتنێن‬ ‫گشتی یێن س������اال ‪ 2010‬بایكوتكر‪،‬‬ ‫لێ‌ پاش له‌ش������كه‌ری پش������ته‌ڤانییا‬ ‫حكومه‌تا هه‌لبژارتی كری و پاش������ی‬ ‫چاكس������ازیێن دیموكراس������ی هاتینه‌‬ ‫ئه‌نجام������دان ل هه‌لبژارتنێن س������اال‬ ‫‪( 2012‬ئونگ س������ان سوكی) شیا‬ ‫بگه‌هیته‌ په‌رله‌مانی‪.‬‬ ‫ژبه‌ر ره‌فتارێن س������ه‌ركوتكرنێ‌‬ ‫ك������و چاالكییێ������ن وێ‌ توخیب������دار‬ ‫كربوون‪ .‬س������ه‌رباری (ئونگ سان‬ ‫س������وكی) و مه‌زنه‌ س������ه‌ركردێن‬ ‫دیترێن حزبا (‪ )NLD‬بۆ س������الێن‬ ‫درێ������ژ هاتبوون������ه‌ زیندانك������رن و‬ ‫ده‌سته‌س������ه‌ركرن ی������ان ل ژێ������ر‬ ‫زێره‌ڤانیێ‌ دابوون‪ ،‬سه‌رۆكا حزبێ‌‬ ‫سوزدا كه‌س������ێن نوو راكێشته‌ د‬ ‫حزبێ������دا و چێكرن������ا بریارێژی یا‬ ‫مه‌كه‌زی نه‌بیت‪ ،‬گۆت‪( :‬دێ‌ ‪NLD‬‬ ‫د قۆن������اغ و ئه‌زمونه‌كا تێس������تیدا‬

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪41‬‬


‫دگ������ه‌ل س������ه‌ركردایه‌تییا ن������وو‬ ‫بووریت‪ ،‬دێ‌ پێشبینییا هنده‌ك‬ ‫ئاس������ته‌نگان هێته‌ك������رن لێ‌ بێ‌‬ ‫ئومێدبوون نابیت‪.‬‬ ‫(ئونگ س������ان س������وكی) پاش‬ ‫دوب������اره‌ هه‌لبژارتن������ا وێ‌ ب������ۆ‬ ‫سه‌رۆكاتییا حزبێ‌ د كومبوونه‌كێ‌‬ ‫حزبێدا گۆت‪( :‬هه‌ولێن كونگره‌ی‬ ‫س������ه‌ركه‌فتن‪ ،‬ش������یا ژن و هه‌می‬ ‫كێمه‌ نه‌ته‌وه‌ و كه‌س������ێن گه‌نج بۆ‬ ‫ئه‌نجومه‌نێ‌ بجهئینانێ‌ هه‌لبژێریت‪،‬‬ ‫نه������ا م������ه‌ ژن و نوێنه‌رێن هه‌می‬ ‫كێمه‌نه‌ته‌وان د حزبێدا هه‌نه‌‪.‬‬ ‫ل بیره‌وه‌ریی������ا س������الرۆژا‬ ‫دامه‌زراندن������ا س������وپایێ‌ بۆرم������ا ل‬ ‫‪ 2013/03/27‬ب������ۆ جارا ئێكێ‌ هێما‬ ‫دیموكراسیه‌تێ‌ (ئونگ سان سوكی)‬ ‫د نمایش������ه‌كا س������وپای دگ������ه‌ل‬ ‫سه‌رۆكئه‌ركانێ‌ س������وپای ژه‌نه‌رال‬ ‫(مین ئون������گ هلینگ ‪Min Aung -‬‬ ‫‪ )Hlaing‬ل میانم������ار ئاماده‌بوو‪ ،‬د‬ ‫ده‌مه‌كی������دا كو ش������ه‌رو كوش������تنا‬ ‫تائیفه‌گه‌ری د ناڤبه‌را بس������رمان و‬ ‫بوزی������ادا درێژی هه‌ی������ه‌ و ئه‌ڤه‌ژی‬ ‫كێشه‌ و هه‌ڤركییه‌كا مه‌ترسیداره‌ ل‬ ‫ئه‌ڤی وه‌التێ ‪60‬ملیون كه‌س������ی كو‬ ‫رێژا ‪ %5‬ژێ‌ بسرمانن‪ .‬ژه‌نه‌رالی د‬ ‫گوتارا خۆدا ب������ۆ ‪ 6,000‬ژ هێزێن‬ ‫سوپای گۆت‪( :‬س������وپا مایێ‌ خۆ د‬ ‫سیاس������ه‌تێدا ناكه‌ت‪ ،‬بتنێ‌ ل ده‌مێ‌‬ ‫به‌رپابوون������ا ش������ه‌رێن تایفه‌گه‌ری و‬

‫لدووڤ داخازا میلله‌تی‪ ،‬س������وپا دێ‌‬ ‫رولێ‌ خۆ یێ‌ نیشتمانی گێریت‪.‬‬ ‫ێ ‪15‬‬ ‫(ئونگ سان سوكی) بۆ ماوه‌ی ‌‬ ‫ێ‬ ‫ێ سوپای ‌‬ ‫س������االن ژ ئالییێ‌ ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫ێ‬ ‫ێ هاتبوو زیندانیك������رن‪ ،‬ژ ئالیی ‌‬ ‫به‌ر ‌‬ ‫ێ‬ ‫چاالكڤانانڤه‌ كه‌ته‌ب������ه‌ر ره‌خنه‌گرتن ‌‬ ‫ژب������ه‌ر بێده‌نگییا وێ‌ تارادده‌كێ‌ مه‌زن‬ ‫لسه‌ر كارێن توندوتیژییا تائیفه‌گه‌ری‬ ‫ل ساال چوویی‪ .‬ل ساال ‪ 2012‬ل دوو‬ ‫ش������ه‌ر و تێكهه‌لچوونێ������ن خوین������اوی‬ ‫دناڤب������ه‌را بس������رمان و بوزیی������ادا ل‬ ‫رۆژئاڤای������ێ‌ ویالیه‌ت������ا (راكهی������ن ‪-‬‬ ‫‪ )Rakhine‬كێماتی ‪ 110‬كه‌س هاتن‌ه‬ ‫كوش������تن و پتر ژ ‪ 110,000‬كه‌سان‬ ‫ده‌ربه‌ده‌ر بوون‪.‬‬ ‫(ئونگ سان سوكی) حه‌ژێكه‌ر و‬ ‫داخازكه‌را دیموكراس������ییێ‌ شیایه‌‬ ‫جهێ‌ خ������ۆ د ه������زر و دلێ‌ هه‌می‬

‫خه‌لك������ێ‌ بۆرمادا بك������ه‌ت‪ ،‬هه‌می‬ ‫ده‌مان دژی توندوتیژیێ‌ و ش������ه‌ری‬ ‫بوویه‌ و دبێژیت‪( :‬ئاشتی بێی چه‌ك‬ ‫دهێ������ت‪ ،‬نه‌ دگه‌ل چه‌كـ������ی‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫هه‌لبژارتنێ������ن ب نیازن ل س������اال‬ ‫‪ 2015‬ب ئ������ازادی و بژینی بهێته‌‬ ‫ئه‌نجام������دان‪ ،‬ڕاپرس������ی دبێ������ژن‬ ‫(‪ )NLD‬دێ‌ ب س������ه‌ركه‌ڤیت و‬ ‫ده‌ستهه‌التا له‌شكه‌رییا دیكتاتۆری‬ ‫نامینیت‪( .‬ئونگ س������ان سوكی) یا‬ ‫ك������و س������اال ‪ 2012‬گه‌هش������تییه‌‬ ‫ئه‌ندامه‌تییا په‌رله‌مانی‪ ،‬گه‌هش������تنا‬ ‫س������ه‌رۆكاتییێژی دویر نادانیت‪ ،‬لێ‌‬ ‫بارێ‌ وێ‌ یێ‌ خێزانی كو شوی ب‬ ‫كه‌س������ه‌كێ‌ به‌ریتانی كریه‌ و دوو ژ‬ ‫كورێن وێ������ژی ژ ره‌ڤه‌ن������دا بیانی‬ ‫دهێن������ه‌ هه‌ژمارت������ن‪ ،‬تارادده‌ك������ی‬ ‫بارگرانی و ئاسته‌نگه‌‪.‬‬

‫ژێده‌ر‪:‬‬ ‫‪- Guardian.co.uk, Sunday 10 March 2013‬‬ ‫‪- http://www.thehindu.co/suu-kyi-reelected‬‬‫‪- www.dw.de/myanmars-suu-kyi-attends-military‬‬

‫‪ 42‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)32‬‬


‫مار‬ ‫گارێ‬ ‫كچی‌‬

‫ت تا‬

‫ک‪ ،‬ك‬

‫ندارێ‬

‫دوكا‬

‫چێر؛‬

‫ه‌ بو‬ ‫و به‌‬ ‫"ژن‬

‫ه‌ ئا‬

‫ه‌‌كه‌!‬

‫ین"ـ‬ ‫سن‬

‫* ئا‪ :‬عه‌زیز عه‌بدولخالق دێڵزی‬

‫هه‌م زۆرب�� ماوه‌یه‌ ‘‘ ب��‬ ‫�‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫یش��� �ه‌ی ك���ی ڕا‬ ‫ی‬ ‫ده‌وڵ ه‌یییا خه‌‬ ‫دو من‪،‬‬ ‫ڵ‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫ب‬ ‫�‬ ‫���ه‌ ن‌ وا ك ب ورو ۆ‬ ‫ه‌‬ ‫د‬ ‫ت‬ ‫ه به‌رپر بی���ر د پێ���ی د رێ�� ژ�‬ ‫ه‌موو س���ه‌ ه‌كه‌ن� اب‬ ‫ێ‬ ‫ک‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫گر گرفت ل���ه‌ ��ه‌وه‌‪� ،‬ی‬ ‫فتی ه‌كان چ‬ ‫ا‬ ‫گ‬ ‫ر‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫كه‌ ماڵی یان‪ .‬س���ه‌ یا‬ ‫ده‌بێ ی هه‌ی ئه‌گه‌ كر‬ ‫د‬ ‫ن‬ ‫ده‌و پێ ه‪ ‌،‬و ر كه‌ ی‬ ‫ا‬ ‫ڵ��� شی‬ ‫س�‬ ‫گرفتی ه‌ت وه‌ نه‌یه‌ك بیر ده‌ ��ێك‬ ‫كه‌ د نیشت ربگرێ ی بێب كات‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫و‬ ‫گر ه‌بێ ه‌ج ت‪ .‬ه‌رام ه‌‬ ‫ێ‬ ‫ف‬ ‫ب‬ ‫ئ‬ ‫د‬ ‫ئه‌و ته‌كانیا ه‌وڵه‌ت ی هه‌یه‌‪ ،‬ه‌گه‌ر ك ه‌ر ه‌ل‬ ‫له‌ كۆمه‌ڵگ ن ده‌خ خانوو وا بیر ه‌س�‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫ێ‬ ‫ده‌ ك‬ ‫ژێ���ر ه‌یه‌ ه‌نه‌ ی‬ ‫ك‬ ‫پ‬ ‫ا‬ ‫ێ‬ ‫ت‬ ‫ن ش‬ ‫س‬ ‫هه‌یه‌ ���اوی به‌ڕا ���ه‌ر ش بدات‪ .‬ه‌وه‌‬ ‫ه تاك تا كۆمه‌ڵ ستی ك انی ئه‌‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫ێیه‌ گۆم ن‬ ‫ی‬ ‫كی گ‬ ‫چ‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫؟‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ب‬ ‫ڵ‬ ‫خ‬ ‫و‬ ‫گ‬ ‫حك‬ ‫مه‌گه‌ر وومه‌ت ه‌ڵك‪ ،‬ژن ونی نی شتێكی ه‌ و‬ ‫ل‬ ‫ێ���‬ ‫ئه‌‬ ‫ی���‬ ‫یا‬ ‫چاره‌ ه‌ ڕێی ك ناتو ن پیاو ه‌‪ .‬ئه‌و وها‬ ‫و ب ه‌‬ ‫د س���ه‌ ئه‌و ان‬ ‫ێ‬ ‫ی‬ ‫ت‬ ‫ن‬ ‫ك‬ ‫ه‌بێ ركرد خه‌ڵك هی�� ه‌ماڵ ه‌‬ ‫پش ن‬ ‫ه‌وه‌ �‬ ‫ه‌‬ ‫ك‬ ‫ی‬ ‫چ‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫گ‬ ‫ك‬ ‫ئ���ه‌ ت به‌ رفته‌ نه‌بێ ارێك ن‪.‬‬ ‫وه‌ ئ خۆی كانی�� ت‬ ‫ب‬ ‫‪.‬‬ ‫ك‬ ‫ا‬ ‫خ‬ ‫چاره‌ ه‌رك��� ان و �ان ب ه‌ڵكی ت‪،‬‬ ‫ب س���ه‌ ی ئ خه‌ڵ ه‌‬ ‫ش‬ ‫پ‬ ‫ل‬ ‫�‬ ‫ب‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫كه‌ی��� ر بكه‌ ێمه‌ی كی ت ‌هی ۆ‬ ‫ه‌‬ ‫ر‬ ‫ن‬ ‫ی‬ ‫ی�‬ ‫به‌دا ‪ .‬ژی���ا ��ن و ك���ه‌ كا ببه‌س ه‌كهم‌‬ ‫ڕ خه‌وه‌ ن پیش� ه���اوكا روب���ا تن‪.‬‬ ‫اهات خه‌ڵ ��ه‌ی ری ر‬ ‫ی‬ ‫به‌ وون‪ ،‬ك زۆر ه‌كی د خه‌ڵك��� خۆ‬ ‫م‬ ‫ا‬ ‫به‌ ت ووال ی د ن‬ ‫ئه‌ر به‌‬ ‫ب‬ ‫ێ‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ك‬ ‫ه‌‬ ‫ك‬ ‫ئ‬ ‫ون‬ ‫ه‌كانی ه‌وه‌ی دی به‌ نه‌ی���ه‪ ،‬ه‌ش‬ ‫خۆیا بیر ل مافی ب�‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ن بك ه‌ پاب خۆ اڵم‬ ‫ه‌نه‌و ه‌ندبو یان‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫و‬ ‫ه‌‬ ‫ون ه‌‬ ‫‪’’.‬‬ ‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪43‬‬


‫مارگارێ������ت تاچێ������ر (‪ ،)٢٠١٣-١٩٢٦‬س������ه‌رۆكوه‌‌زیرانی‬ ‫پێش������ووتری بریتانیا‪ ،‬ل‌ه ‪٨‬ی نیس������انی ‪ ٢٠١٣‬ل‌ه ته‌مه‌نی ‪87‬‬ ‫ساڵیدا به‌هۆی جه‌ڵته‌ی مێشكه‌وه‌ كۆچی دوایی كرد‪ .‬خاتوو‬ ‫تاچێر له‌ ساڵی ‪ 1976‬تاكو س������اڵی ‪ 1990‬سه‌رۆكوه‌زیرانی‬ ‫بریتانیا بوو‪ .‬مارگارێت تاچێر یه‌كه‌مین و تاك‌ه سه‌رۆكوه‌زیری‬ ‫ژن ل‌ه بریتانیا بوو‪ .‬ئه‌و سه‌رۆكی حزبی پارێزكارانی بریتانیا‬ ‫و به‌ "ژن‌ه ئاسنین"ـه‌ك‌ه به‌ناوبانگ بوو‪.‬‬ ‫بۆ خاتوو تاچێر ڕێوڕه‌سمێكی ناشتنی هاوشێوه‌ی دایانا‪،‬‬ ‫هاوسه‌ری پێش������ووی شازاده‌ی جێنشینی بریتانیا و‪ ،‬شاژنی‬ ‫دایك (دایكی شاژن ئێلیزابێت) ئه‌نجام درا‪ .‬ئااڵی بریتانیا ل‌ه‬ ‫ش������وێنی حه‌وانه‌وه‌ی سه‌رۆكوه‌زیریش به‌مه‌به‌ستی ڕێزلێنانی‬ ‫ئه‌و‪ ،‬تا نیوه‌ هه‌ڵدرا‪.‬‬ ‫دێڤید كامیرۆن‪ ،‬س������ه‌رۆكوه‌زیرانی بریتانیا دوای بیستنی‬ ‫هه‌واڵ������ی كۆچی دوایی������ی مارگارێت تاچێ������ر کۆبوونه‌وه‌ی ب‌ه‬ ‫نیوه‌چڵی به‌جێ هێشت‪ ،‬گوتی‪" :‬ئێم‌ه سه‌رۆك‪ ،‬سه‌رۆكوه‌زیر و‬ ‫بریتانیایییه‌كی مه‌زنمان له‌ده‌ست داوه‌"‪ .‬دێڤیدكامێرۆن ب‌ه بی‬ ‫بی سی ڕاگه‌یاند‪" :‬له‌ڕاستیدا سه‌رۆكایه‌تیی واڵتی ئێم‌ه ته‌نها‬ ‫كاری مارگارێت تاچێر نه‌بوو‪ ،‬ئه‌و واڵتی ئێمه‌ی ڕزگار كرد‪".‬‬ ‫شیمۆن پێرێز‪ ،‬سه‌ركۆماری ئیسرائیلیش خاتوو تاچێری وه‌ك‬ ‫"دۆستێكی ڕاسته‌قینه‌ی ئیسرائیل ناوبردووه‌‪".‬‬ ‫ئێ������د میلیبێند‪ ،‬س������ه‌رۆكی حزب������ی كرێكاران������ی بریتانیا‪،‬‬ ‫گه‌وره‌ترین ڕكابه‌ری ده‌وڵه‌تی بریتانیا گوتی‪" :‬حزبی كرێكاران‬ ‫له‌گه‌ڵ زۆربه‌ی ئه‌و كارانه‌ی ك‌ه ئه‌نجامی داون ناكۆك بوو‌ه و‪،‬‬ ‫هه‌میش‌ه وه‌كو وێنه‌یه‌كی ورووژێنه‌ر ده‌مێنێته‌وه‌‪ .‬به‌اڵم ده‌كرێ‬ ‫وێڕای ڕكابه‌ری‪ ،‬ڕێزێكی تایبه‌ت ل‌ه ده‌سكه‌وت‌ه سیاسییه‌كان‬ ‫و كه‌سایه‌تیی به‌هێزی بنێین‪".‬‬ ‫تاچێ������ر ل������ه‌ س������اڵی ‪ 1984‬ل������ه‌ هه‌وڵێك������ی تیرۆریس������تیی‬ ‫كۆماریخوازه‌كانی ئیرله‌ندا كه‌ دژی ئه‌و ئه‌نجام درا‪ ،‬ڕزگاری بوو‪.‬‬ ‫تاچێر له‌م سااڵنه‌ی دواییدا تووشی نه‌خۆشیی خه‌ڵه‌فان هاتبوو‪.‬‬

‫كچی دوكاندارێک‪ ،‬كه‌ بوو ب ‌ه "ژنه‌ ئاسنین"ه‌كه‌!‬

‫میرات������ی سیاس������یی مارگارێت تاچێر بۆ سیاس������ه‌تی ئه‌و‬ ‫س������ه‌رۆكوه‌زیرانه‌ی ك������‌ه دوای ئه‌و ل‌ه بریتانی������ا‪ ،‬چ له‌ حزبی‬ ‫پارێزكاران و چ له‌ حزبی كرێكاران ده‌سه‌اڵتیان گرت‌ه ده‌ست‪،‬‬ ‫كاریگه‌رییه‌ك������ی زۆری هه‌ب������وو‪ .‬ل‌ه هه‌مان كاتیش������دا ماوه‌ی‬ ‫س������ه‌رۆكوه‌زیریی یازده‌ س������اڵه‌ی ئه‌و زیاتر ل‌ه هه‌موو شتێك‬ ‫له‌به‌ر سیاسه‌ت‌ه ڕادیكاڵییه‌كانی و شێوازی ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی‬ ‫توند و شه‌ڕخوازانه‌كه‌ی‪ ،‬له‌ یادی خه‌ڵكدا ماوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫ب������ه‌ درێژایی ئه‌و ماوه‌ی������ه‌ی ك‌ه س������ه‌رۆكایه‌تیی ده‌وڵه‌تی‬ ‫بریتانیای به‌ده‌س������ته‌و‌ه بوو‪ ،‬هه‌زاران ك������ه‌س ل‌ه هاوواڵتیانی‬ ‫سڤیلی ئه‌و واڵته‌ له‌ ڕێگای كڕینی خانووی ده‌وڵه‌تییه‌و‌ه بوون‌ه‬

‫‪ 44‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)32‬‬

‫خاوه‌ن موڵك و‪ ،‬هه‌زارانی دیكه‌ش ب‌ه كڕینی پشكی كۆمپانیا‬ ‫گه‌وڕه‌كان������ی وه‌كو كۆمپانی������ای گاز و كۆمپانیای ته‌له‌فۆن ك‌ه‬ ‫له‌الی������ه‌ن ئه‌وه‌و‌ه ب‌ه كه‌رت������ی تایبه‌ت درا‪ ،‬بوون‌ه پش������كدار و‬ ‫الیه‌نگرانی بازاڕی ئازاد‪.‬‬ ‫به‌اڵم بایخپێنه‌دان و به‌رهه‌ڵس������تیی به‌رامبه‌ر ب‌ه ش������ێواز‌ه‬ ‫سیاسییه‌کانی لێكتێگه‌یشتن‪ ،‬ناوبراویان كرد‌ه سه‌ركرده‌یه‌كی‬ ‫به‌رهه‌ڵس������تكار و ڕێژه‌ی به‌رهه‌ڵس������تیی له‌گه‌ڵ سیاس������ه‌ت و‬ ‫شێوازه‌كانی ده‌سه‌اڵتداریه‌تی‪ ،‬له‌ كۆتاییدا بوو‌ه هۆی ئه‌وه‌ی‬ ‫له‌نێو حزب������ی پارێزكاری ده‌س������ه‌اڵتدار دژایه‌ت������ی بكرێت و‬ ‫نائارامییش بكه‌وێت‌ه نێو كۆمه‌ڵگه‌ی بریتانیاوه‌‪.‬‬ ‫مارگارێت هیڵدا تاچێر ل‌ه ‪13‬ی ئۆكتۆبه‌ری س������اڵی ‪١٩٢٦‬‬ ‫ل‌ه شاری گرانتهام له‌ ناوچه‌ی لینكۆلنشایر له‌دایكبوو‪ .‬باوكی‬ ‫(ئالفرێد ڕابێرتس) دوكاندار و دایكیش������ی ژنی ماڵه‌و‌ه بوو‪.‬‬ ‫باوكی ل‌ه ش������وێنكه‌وتوانی كلێس������ای پرۆتس������تانی ئنجیلیی‪،‬‬ ‫ڕاگه‌یاندنكاری ئایینی و له‌ هه‌مانكاتیشدا ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌نی‬ ‫ش������ار بوو‪ .‬ئه‌و له‌ پێگه‌یاندنی كه‌سایه‌تی و ئه‌و سیاسه‌تانه‌ی‬ ‫كه‌ تاچێر ل‌ه ماوه‌ی ده‌سه‌اڵتداریه‌تییه‌كه‌یدا جێبه‌جێی ده‌كرد‪،‬‬ ‫كاریگه‌ریێكی به‌رچاوی هه‌بووه‌‪.‬‬

‫پۆستی وه‌زاره‌ت‬

‫ئه‌و له‌ به‌ش������ی زانستی سروشتی له‌ په‌یمانگای سامرویل‬ ‫زانكۆی ئاكس������فۆرد خوێندوویه‌تی و س������ێیه‌مین ژن بووه‌‪ ،‬ك‌ه‬ ‫س������ه‌رۆكایه‌تیی ئه‌نجومه‌ن������ی پارێزكاران������ی ئ������ه‌و زانكۆیه‌ی‬ ‫وه‌رگرت������ووه‌‪ .‬دوای كۆتاییهێن������ان ب������‌ه خوێن������دن‪ ،‬ش������وێنی‬ ‫نیش������ته‌جێبوونی بۆ ناوچه‌ی كالچس������تێر گواستۆته‌و‌ه و ل‌ه‬ ‫كۆمپانیایه‌كی به‌رهه‌مهێنانی كه‌لوپه‌لی پالس������تیكیدا ده‌ستی‬ ‫به‌كار كردوو‌ه و له‌ هه‌مان كاتیش������دا كار‌ه سیاسییه‌كانی ل‌ه‬ ‫ڕێكخراوی خۆجێیی حزبی پارێزكار ده‌ست پێ كرد‪.‬‬ ‫مارگارێت ل‌ه ساڵی ‪ 1951‬له‌گه‌ڵ بازرگانێك به‌ناوی (دنیس‬ ‫تاچێر) هاوسه‌رگیری كرد و له‌ هه‌مانكاتیشدا ل‌ه به‌شی یاسا‬ ‫درێژه‌ی ب‌ه خوێندن دا‪ .‬ل‌ه س������اڵی ‪ 1953‬ب‌ه سه‌ركه‌وتوویی‬ ‫پله‌ی پارێزه‌ری كارای وه‌رگرت و ل‌ه هه‌مانكاتیشدا دوانه‌كه‌ی‬ ‫ب‌ه ناوی (مارك و كارۆل) له‌دایكبوون‪.‬‬ ‫ل‌ه ماوه‌ی دوو س������اڵدا تاچێر له‌ كابینه‌ی ده‌وڵه‌تی حزبی‬ ‫پارێزكاراندا پۆستی بریكاری وه‌زیری وه‌رگرت و دوابه‌دوای‬ ‫شكس������تی ئه‌و حزب������ه‌ ل‌ه هه‌ڵبژاردنی س������اڵی ‪ ،1964‬ئه‌و ل‌ه‬ ‫كابینه‌ی نوێ و له‌ژێر سێبه‌ردا پۆستی وه‌زاره‌تی وه‌رگرت‪.‬‬

‫ده‌رفه‌تخوازێكی چاوچنۆك‬

‫ل‌ه س������اڵی ‪ 1965‬له‌ كاتی ده‌ستله‌كاركێش������انه‌وه‌ی (ئه‌لك‬ ‫داگالس هۆم) ل‌ه سه‌رۆكایه‌تیی حزبی پارێزكاران‪ ،‬مارگارێت‬


‫تاچێر پش������تگیری ل������‌ه پاڵێوراوێتیی (ئێ������دوارد هیت) بۆ ئه‌و‬ ‫پۆسته‌ كرد و وه‌كو پاداشت ل‌ه كابینه‌ی سێبه‌ری ئه‌و حزبه‌‪،‬‬ ‫به‌رپرس������یاریه‌تیی وه‌زاره‌تی نیش������ته‌جێ و موڵكداریه‌تی پێ‬ ‫س������پێردرا‪ .‬ئه‌و كاته‌ی ك‌ه (ئێدوارد هیت) له‌ س������اڵی ‪1970‬‬ ‫پۆس������تی س������ه‌رۆكوه‌زیریی وه‌رگرت‪ ،‬ئه‌و بۆ پۆستی وه‌زیری‬ ‫په‌روه‌رد‌ه و پێگه‌یاندن به‌رز بۆو‌ه و سیاسه‌تی سه‌ره‌كیی ئه‌و‬ ‫كه‌مكردنه‌وه‌ی به‌رچاوی تێچووی ئه‌و وه‌زاره‌ت‌ه بوو‪.‬‬ ‫یه‌كێك ل‌ه ئاس������ه‌واره‌كانی ئه‌و سیاس������ه‌ته‌‪ ،‬بڕینی شیری‬ ‫بێبه‌رامب������ه‌ر ب������ۆ قوتابیانی نێوان ‪ 7‬تا ‪ 11‬س������ااڵن بوو‪ .‬ئه‌و‬ ‫هه‌ن������گاوه‌ بوو‌ه هۆی ئه‌وه‌ی كه‌ حزب������ی ڕكابه‌ر و هه‌ندێ ل‌ه‬ ‫ڕاگه‌یاندنه‌كان به‌ س������ه‌ختی هێرش بكه‌ن‌ه سه‌ری و نازناوی‬ ‫"ش������یردزی" پێ بده‌ن‪ .‬ئه‌و گوته‌یه‌ ل‌ه زمانی ئینگلیسییه‌و‌ه بۆ‬ ‫كه‌س������انێك به‌كار ده‌بردرێت‪ ،‬ك‌ه ل‌ه هه‌ر كاتێكدا هه‌وڵ ده‌ده‌ن‬ ‫سوود له‌ هه‌ر بارودۆخێك ب‌ه باشترین شێو‌ه وه‌ربگرن‪.‬‬ ‫ب‌ه له‌به‌رچاوگرتنی ئه‌وه‌ی ك‌ه له‌و س������ااڵنه‌دا ژماره‌یه‌كی‬ ‫كه‌م ل‌ه ژنانی س������ه‌ركه‌وتوو ل‌ه بواری سیاس������یدا چاالكییان‬ ‫هه‌بوو‪ ،‬هه‌ندێ بیروبۆچوون و پێشبینی سه‌باره‌ت ب‌ه ئه‌گه‌ری‬ ‫ئه‌وه‌ی كه‌ مارگارێت تاچێر ببێت‌ه س������ه‌رۆكوه‌زیر‪ ،‬خرایه‌ ڕوو‪.‬‬ ‫سیاس������ه‌تمه‌دارێكی دیكه‌ی ژن به‌ناوی ش������رلی ویلیامز ل‌ه‬ ‫حزبی كرێكاران هه‌لێكی وه‌های بۆ ڕه‌خس������ابوو‪ ،‬ك‌ه كابینه‌ی‬ ‫حكوومه‌ت������دا وه‌زی������ر بوو‪ .‬هه‌ڵبه‌ت������‌ه مارگرێ������ت تاچێر ئه‌و‬ ‫پێشبینیانه‌ی ڕه‌د ده‌كرده‌و‌ه و ل‌ه چاوپێكه‌وتنێكی ته‌له‌فزیۆنیدا‬ ‫گوتی‪ :‬به‌دووری ده‌زانم ك‌ه ل‌ه س������ه‌رده‌می ژیانی ئه‌ودا ژنێك‬ ‫بتوانێت ل‌ه بریتانیا پۆستی سه‌رۆكوه‌زیری وه‌ربگرێت‪.‬‬ ‫ده‌وڵه‌ت������ی پارێزكاری (ئێدروارد هی������ت) ته‌مه‌نێكی زۆری‬ ‫نه‌ب������وو‪ .‬دواب������ه‌دوای قه‌یران������ی ن������ه‌وت له‌ س������اڵی ‪1973‬‬ ‫حكوومه‌ته‌كه‌ی ناچار بوو له‌ژێ������ر كاریگه‌ریی چاالكییه‌كانی‬ ‫پیشه‌س������ازیی رۆژانی كاركردن ل‌ه حه‌فته‌یه‌كدا بۆ سێ رۆژ‬ ‫كه‌م بكاته‌و‌ه و‪ ،‬هاوكاتیش ڕووبه‌ڕووی مانگرتن‌ه به‌رباڵوه‌كانی‬ ‫كرێكاران بووه‌وه‌‪ .‬حكوومه‌تی پارێزكار ل‌ه كۆتاییدا له‌ مانگی‬ ‫(فێوریه‌)ی ساڵی ‪ 1974‬ڕووخا‪.‬‬

‫ماڵداری ‪ -‬سیاسه‌تمه‌دار‬

‫به‌ ڕۆیش������تنی حزب������ی پارێزكار بۆ ڕیزی ئۆپۆزس������یۆن و‬ ‫پێكهێنانی ده‌وڵه‌ت ل‌ه س������ێبه‌ردا‪ ،‬ئه‌وجاره‌ پۆستی وه‌زاره‌تی‬ ‫ژینگ‌ه به‌ مارگارێت تاچێر سپێردرا‪ .‬ئه‌و ك‌ه زۆر ب‌ه توندی ل‌ه‬ ‫بادانه‌وه‌ی (ئێدوارد هیت) و ده‌س������تبه‌رداربوونی بنه‌ماكانی‬ ‫سیاس������ه‌تی ئابووریی پارێزكاران تووڕه‌بوو‪ ،‬ل‌ه هه‌ڵبژاردنی‬ ‫ساڵی ‪ 1975‬بۆ دیاریكردنی سه‌رۆكی نوێی حزب ل‌ه به‌رامبه‌ر‬ ‫سه‌رۆكی پێشوودا‪ ،‬خۆی كاندید كرد‪.‬‬ ‫كاتێ������ك ك‌ه تاچێر چوو‌ه ژووری كاركردنی (ئێدوارد هیت)‬

‫تاكو بڕیاره‌كه‌ی پێ ڕابگه‌یێنت‪ ،‬هیت سه‌ریشی به‌رزنه‌كرده‌و‌ه‬ ‫و ته‌نها پێی گوت‪" :‬تۆ شكس������ت ده‌هێنی‪ ،‬ڕۆژێكی خۆش������ت‬ ‫هه‌بێ‪ ".‬به‌اڵم ب‌ه سه‌رسوڕمانه‌وه‌ له‌ خولی یه‌كه‌می ده‌نگداندا‬ ‫خاتوو تاچێر به‌س������ه‌ر ئێدوارد هیتدا سه‌ركه‌وت و بۆی‌ه ناچار‬ ‫بوو ده‌ستبه‌رداری پۆستی سه‌رۆكایه‌تیی حزب بێت‪ .‬ل‌ه خولی‬ ‫دووه‌می ده‌نگداندا‪ ،‬تاچێر به‌سه‌ر ویلی وایتالودا سه‌ركه‌وت‬ ‫و به‌و پێی‌ه له‌ مێژووی بریتانیا یه‌كه‌مین ژن بوو‪ ،‬ك‌ه پۆس������تی‬ ‫سه‌رۆكایه‌تیی حزبێكی سیاسیی سه‌ره‌كی وه‌ربگرێت‪.‬‬ ‫زۆر ب������‌ه خێرایی هه‌وڵی چه‌س������پاندنی بۆچوونه‌كانی دا و‬ ‫هه‌ربۆیه‌ش له‌ هه‌مانكاتدا ڕێژه‌ی كاریگه‌ریی خۆی نیشان دا‪.‬‬ ‫ل‌ه وتارێكیدا ل‌ه س������اڵی ‪ 1976‬زۆر ب������‌ه توندی ڕه‌خنه‌ی له‌و‬ ‫بێده‌نگییه‌ی ك‌ه باڵی به‌سه‌ر یه‌كێتی سۆڤیه‌تدا كێشاوه‌‪ ،‬گرت‪.‬‬ ‫یه‌كێ ل‌ه ڕۆژنامه‌كانی یه‌كێتی س������ۆڤیه‌ت له‌ كاردانه‌وه‌یه‌كدا‬ ‫ئ������ه‌وی به‌ "خاتوونی ئاس������نین" ناوزه‌د كرد‪ ،‬ك������‌ه بوو‌ه جێی‬ ‫خۆشحاڵیی خاتوو تاچێر‪.‬‬ ‫تاچێر له‌ قالبی ژنێكی ماڵدار ‪ -‬سیاسه‌تمه‌دار ك‌ه به‌باشی‬ ‫ده‌زانێت هه‌اڵوسان چ فشارێك ده‌خات‌ه سه‌ر بنه‌ماڵ‌ه ئاسایی‬ ‫و یه‌كێتیی كرێكارانی بریتانیا كه‌ ئه‌وكات ده‌سه‌اڵتێكی زۆریان‬ ‫هه‌ب������وو‪ ،‬ک‌ه به‌هۆی به‌رپاكردنی مانگرتنه‌و‌ه به‌ش������ێكی زۆری‬ ‫پیشه‌سازیی واڵتیان په‌ك خستبوو‪ ،‬تووشی ڕووبه‌ڕووبوونه‌و‌ه‬ ‫كرد‪ .‬ئه‌و قه‌یرانه‌ی ساڵی ‪ 1979‬به‌ناوی "زستانی ناڕه‌زایه‌تی"‬ ‫ناوبانگ������ی ده‌ركرد‪ .‬كه‌مكردن������ه‌وه‌ی هه‌اڵوس������ان‪ ،‬ئامانجی‬ ‫س������ه‌ره‌كی و ماوه‌كورتیی ده‌وڵه‌ت بوو و به‌ خێرایی بودج‌ه و‬ ‫پڕۆژه‌ی زۆر بچینه‌یی بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی ڕێژه‌ی باج و‪ ،‬ڕێژه‌ی‬ ‫خه‌رجییه‌كانی ده‌وڵه‌ت‪ ،‬خرای‌ه بواری جێبه‌جێكردنه‌وه‌‪.‬‬ ‫پڕۆژه‌ یاس������ای ن������وێ ب������ۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی ده‌س������ه‌اڵت و‬ ‫ی كرێكاران ل������‌ه په‌رله‌مان په‌س������ه‌ند كران‪،‬‬ ‫به‌رهه‌ڵس������تکاری ‌‬ ‫پیشه‌سازی و دامه‌زراو‌ه گه‌وره‌كانی ده‌وڵه‌ت‪ ،‬بوون ب‌ه كه‌رتی‬ ‫تایبه‌ت و ڕێگه‌ش به‌و كه‌س������انه‌ی كه‌ خانووی ده‌وڵه‌تییان ب‌ه‬ ‫ك������رێ گرتبوو درا‪ ،‬ت������ا ئه‌و‌ خانوانه‌ بۆخۆی������ان بكڕن‪ .‬له‌ژێر‬ ‫كاریگه‌ریی ئه‌و گۆڕانكارییان������ه‌دا‪ ،‬ملیۆنه‌ها كه‌س ل‌ه خه‌ڵكی‬ ‫بریتانی������ا كه‌ تا ئه‌و كات له‌ ب������ازاڕی داراییی واڵت ده‌وریان‬ ‫نه‌بوو‪ ،‬توانی������ان ببن‌ه خاوه‌ن خانوو و پش������كی ئه‌و كۆمپانیا‬ ‫ده‌وڵه‌تییانه‌ی ك‌ه درابوونه‌ كه‌رتی تایبه‌ت‪ ،‬بیكڕن‪.‬‬ ‫سیاسه‌ته‌ دارایییه‌كانی ده‌وڵه‌تی تاچێر ل‌ه كه‌رتی بازرگانی‬ ‫و دام������ه‌زراو‌ه ماڵییه‌كان‪ ،‬له‌نده‌نی كرد‌ه یه‌كێك ل‌ه چاالكترین‬ ‫ناوه‌نده‌كانی داراییی جیهان‪ .‬سیمبۆل‌ه كۆنه‌كانی به‌رهه‌مهێنان‬ ‫و پیشه‌س������ازیی له‌كاركه‌وتوو ك‌ه زۆرێك له‌ خه‌ڵك ب‌ه هۆكاری‬ ‫بارودۆخ������‌ه خراپه‌ك������ه‌ی واڵتیان ده‌زانی‪ ،‬پش������تگوێ خران و‬ ‫له‌جیاتی ئه‌و هه‌وڵی بونیاتنانی بریتانیایه‌كی نوێ بۆ كێبڕكێی‬ ‫ئه‌وانی دیك‌ه ده‌ستی پێكرد‪.‬‬

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪45‬‬


‫شه‌ڕ له‌ دوڕگه‌كانی فاڵكله‌ند‬

‫به‌شێكی به‌رچاو ل‌ه ئه‌ندامانی حزبی كرێكاران ل‌ه په‌رله‌مان‬ ‫سه‌باره‌ت ب‌ه ئاسه‌واره‌ی سیاسه‌ته‌كانی خاتوو تاچێر نیگه‌ران‬ ‫ب������وون و‪ ،‬ل������‌ه هه‌ندێ ل������ه‌ ش������اره‌ گه‌وره‌كان������ی بریتانیاش‪،‬‬ ‫ناڕه‌زایه‌تییه‌كان به‌رامبه‌ر به‌و سیاس������ه‌تان‌ه گه‌یشتنه‌ ڕاده‌ی‬ ‫پش������ێوی و نائارام������ی‪ .‬به‌اڵم س������ه‌رۆكوه‌زیر ئام������اد‌ه نه‌بوو‬ ‫پاشه‌كشێ بكات‪ .‬ل‌ه كۆنفرانسی سااڵنه‌ی حزبی پارێزكاران‬ ‫ل‌ه س������اڵی ‪1980‬دا گوتی‪" :‬بۆ ئه‌و كه‌سانه‌ی ك‌ه چاوه‌ڕانن تا‬ ‫ئ������ه‌و ڕس������ته‌ی ك‌ه به دڵ������ی ڕۆژنامه‌كانه‌‪ ،‬وات������‌ه بادانه‌و‌ه ل‌ه‬ ‫سیاسه‌تدا س������ه‌باره‌ت به‌من ببیسن‪ ،‬ته‌نها یه‌ك ڕست‌ه ده‌ڵێم‪:‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ده‌تانه‌وێت‪ ،‬ئێوه‌ ده‌توانن بابده‌نه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و خاتوون‌ه‬ ‫هه‌رگیز وه‌رناچه‌رخێت‪".‬‬ ‫له‌ كۆتایی س������اڵی ‪ 1981‬ڕێژه‌ی خۆشه‌ویستیی ئه‌و بۆ ‪%25‬‬ ‫كه‌می كردبوو‪ .‬ئه‌وه‌ كه‌مترین ڕێژه‌ی خۆشه‌ویس������تیی ئه‌و بوو كه‌‬ ‫تا ئه‌وكات بۆ س������ه‌رۆكوه‌زیرێك تۆمار كرابێ������ت‪ .‬به‌اڵم له‌و ماوه‌‬ ‫كه‌مه‌دا توانی ڕێڕه‌وی ئابووریی واڵت سه‌راوژێر بكات و بگۆڕێت‪.‬‬ ‫له‌ س������ه‌رتای س������اڵی ‪1982‬دا‪ ،‬ئابووری������ی بریتانیا به‌ره‌و‬ ‫بوژانه‌و‌ه هه‌نگاوی نا و هاوكات پێگ‌ه و خۆشه‌ویستیی خاتوو‬ ‫تاچێری������ش له‌نێ������و ده‌نگده‌ران������دا به‌ره‌و باش������ی ڕۆیش������ت‪.‬‬ ‫خۆشه‌ویس������تیی ئه‌و ل‌ه مانگی ئاوریلی ساڵی ‪ 1982‬به‌هۆی‬ ‫كاردانه‌و‌ه پێداگرییه‌كه‌ی سه‌باره‌ت به‌ داگیركردنی دوڕگه‌كانی‬ ‫فالكله‌ند له‌الیه‌ن ئارژانتینه‌وه‌ گه‌یشت‌ه لووتكه‌‪.‬‬ ‫تاچێر به‌ خێرایی هێزێكی چاالكی له‌گه‌ڵ هێزی كه‌شتیوانیی‬ ‫ده‌ریای������ی ڕه‌وانه‌ی ناوچه‌كه‌ كرد و دوای پێكدادانێكی كورت و‬ ‫خۆبه‌ده‌س������ته‌وه‌دانی هێزه‌كان������ی ئارژانتین������ی‪ ،‬ئ������ه‌و دوڕگانه‌‬ ‫وه‌رگیران������ه‌وه‌‪ .‬س������ه‌ركه‌وتن له‌ ش������ه‌ڕی فالكله‌ن������د و هاوكات‬ ‫س������ه‌رهه‌ڵدانی دووبه‌ره‌كییه‌كی زۆر له‌نێ������و حزبی ڕكابه‌ر واته‌‬ ‫حزبی كریكاران كه‌ ئه‌وكات به‌ سه‌رۆكایه‌تیی مایكل فوت بوو‪،‬‬ ‫س������ه‌ركه‌وتنی دووباره‌ی حزب������ی پارێزكارانی به‌ ده‌نگێكی زۆر‬ ‫زیاتر له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانی گشتیی ساڵی ‪ 1983‬مسۆگه‌ر كرد‪.‬‬

‫خولی سێیه‌می سه‌رۆكوه‌زیریی‬

‫پێكدادان������ی پڕ له‌ توندوتیژی له‌ نێ������وان پۆلیس و كرێكارانی‬ ‫مانگرتوو ڕووی دا‪ ،‬به‌اڵم له‌ مانگی مارس ئه‌و مانگرتنه‌ شكستی‬ ‫هێنا‪ .‬ئه‌و ڕووداوانه‌ ڕێڕه‌وی هه‌وڵه‌كانی پێشه‌س������ازیی ڕه‌ژوی‬ ‫به‌ردینی له‌ بریتانیا به‌ره‌و پێش������ه‌وه‌ برد و‪ ،‬زۆرێك له‌ بنه‌ماڵه‌ی‬ ‫كرێكارانی ئه‌و پیشه‌س������ازییه‌ ل������ه‌ ڕووی ئابوورییه‌وه‌ زه‌برێكی‬ ‫ئه‌وتۆیان پێكه‌وت‪ ،‬كه‌ هیچ كاتێك نه‌یانتوانی ببوژێنه‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ كات������ی ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی له‌گ������ه‌ڵ قه‌یرانی ئیرله‌ندای‬ ‫باكووردا‪ ،‬تاچێر سیاسه‌تێكی توندوتیژی گرته‌به‌ر و مانگرتنی‬ ‫خواردنی زیندانیانی س������ه‌ر ب‌ه سوپای نهێنیی كۆماریخوازی‬

‫‪ 46‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)32‬‬

‫ئیرله‌ندای باكووری س������ه‌ركوت ك������رد‪ .‬ڕه‌خنه‌گرانی خاتوو‬ ‫تاچێ������ر و به‌تایبه‌ت یه‌كگرتووخ������واز‌ه میانڕۆكانی ئیرله‌ندای‬ ‫ش������مالی‪ ،‬له‌س������ه‌ر ئه‌و بڕوایه‌ن ك‌ه ئه‌و ش������ێواز‌ه بوو‌ه هۆی‬ ‫ئه‌وه‌ی كه‌ زۆرێك له‌ گه‌نجانی كۆمه‌ڵگه‌ی كاتۆلیكی ئیرله‌ندای‬ ‫باكوو‪ ،‬ڕوو ل‌ه توندوتیژی بكه‌ن‪.‬‬ ‫له‌گ������ه‌ڵ ئه‌وه‌ی كه‌ مارگارێت تاچێر ب‌ه به‌ش������داریپێكردنی‬ ‫نوێنه‌رانی ده‌وڵه‌تی كۆماری ئیرله‌ندا له‌ هه‌وڵی ئه‌وه‌دابوو‪ ،‬ك‌ه‬ ‫توندوتیژی و ئاڵۆزییه‌كانی نه‌ته‌وه‌یی ل‌ه ئیرله‌ندای باكوور كه‌م‬ ‫بكات������ه‌وه‌‪ ،‬ب������ه‌اڵم وتووێژه‌كانی ئاش������تی له‌ژێ������ر كاریگه‌ریی‬ ‫پێداگریی یه‌كگرتووخوازانی توندڕۆ‪ ،‬تووشی شكست هات‪.‬‬ ‫هاوكات حزبی كرێكاران كه‌ له‌و سااڵنه‌دا به‌سه‌رۆكایه‌تیی‬ ‫نیل كینوك كاری ده‌كرد‪ ،‬هێشتا نه‌یتوانیبوو خۆی ل‌ه قه‌یران‬ ‫و دووبه‌ره‌كیی ناوخۆیی س������ااڵنی پیشتر ڕزگار بكات‪ .‬بۆی‌ه‬ ‫مارگارێت تاچێر به‌ شێوازێكی بێوێنه‌ ل‌ه هه‌ڵبژاردنی گشتیی‬ ‫س������اڵی ‪1987‬یش������دا س������ه‌ركه‌وتنی به‌ده‌س������ت هێن������ا و بۆ‬ ‫سێیه‌مینجاریش بوو به‌ سه‌رۆكوه‌زیرانی بریتانیا‪.‬‬ ‫یه‌كێك ل‌ه هه‌نگاوه‌كانی ئه‌و ناس������اندنی باجێكی نوێ بوو‪.‬‬ ‫باجێك������ی جێگیر ك‌ه دوور بوو له‌ داهات یان ڕێژه‌ی مولك‪ ،‬ل‌ه‬ ‫دانیش������تووانی هه‌ر خانووێك وه‌رده‌گیرا و بۆ خه‌رجییه‌كانی‬ ‫شاره‌وانیی خۆجێی و كاروباری شار به‌كار ده‌هات‪.‬‬

‫خیانه‌ت به‌ زه‌رده‌خه‌نه‌وه‌‬

‫ناس������اندنی ئه‌و باجه‌ نوێیه‌ ك‌ه ل‌ه زمانی ئینگلیزی به‌ (پل‬ ‫تكس) ناو ده‌بردرێت‪ ،‬یه‌كێك له‌ توندوتیژترین س������ه‌رهه‌ڵدان و‬ ‫نائارامییه‌كانی سه‌ر شه‌قامی له‌ مێژووی هاوچه‌رخی بریتانیا‬ ‫ب������ه‌دواو‌ه بوو‪ .‬هه‌ن������دێ له‌ نوێنه‌رانی حزب������ی پارێزكاران ل‌ه‬ ‫په‌رله‌مان له‌س������ه‌ر ئه‌و بڕوایه‌بوون‪ ،‬ك‌ه ناس������اندنی ئه‌و باج‌ه‬ ‫ده‌بێت‌ه هۆی ڕووخانی ده‌وڵه‌ت‪ ،‬به‌اڵم به‌باش������ی ده‌یانزانی تا‬ ‫ئه‌وكاته‌ی كه‌ مارگارێت تاچێر سه‌رۆكی حزب و سه‌رۆكوه‌زیران‬ ‫بێت‪ ،‬مومكین نییه‌‌ ئه‌و سیاسه‌ته‌ی بگۆڕێت‪.‬‬ ‫ل‌ه ساڵی ‪ 1989‬سه‌رۆكایه‌تیی خاتوو تاچێر به‌سه‌ر حزبی‬ ‫پارێزكاران له‌الیه‌ن نوێنه‌رێك ك‌ه له‌نێو حزبدا كه‌م ناس������راو‬ ‫ب������وو‪ ،‬له‌ په‌رله‌مان ڕه‌خنه‌ی لێ گی������را‪ .‬خاتوو تاچێر زۆر ب‌ه‬ ‫ئاسانی له‌و ڕكابه‌رییه‌دا س������ه‌ركه‌وت‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و ڕه‌خنه‌ی‌ه ل‌ه‬ ‫ڕاستیدا نیشانه‌یه‌ك بوو ل‌ه زۆربوونی ناره‌زایه‌تییه‌كی توند ل‌ه‬ ‫سیاس������ه‌ته‌كانی خاتوو تاچێر له‌نێو سیاسه‌تمه‌دارانی حزبی‬ ‫پارێزكاران و نوێنه‌رانی ئه‌و حزبه‌ له‌ په‌رله‌ماندا‪.‬‬ ‫له‌ كۆتاییدا پرس������ی ئه‌ورووپا و چۆنیه‌تی هه‌ڵس������وكه‌وتی‬ ‫ده‌وڵه‌تی بریتانیا له‌گه‌ڵ بازاڕی هاوبه‌ش������ی ئه‌ورووپا بوو‪ ،‬ك‌ه‬ ‫ڕووخانی مارگارێت تاچێری به‌دواوه‌ هات‪.‬‬ ‫مارگارێ������ت تاچێر دوای گه‌ڕانه‌وه‌ی ل������‌ه كۆبوونه‌وه‌یه‌كی‬


‫س������ه‌ركرده‌كانی واڵتانی ئه‌ندامی بازاڕی هاوبه‌ش ل‌ه شاری‬ ‫ڕۆم������ا ك������‌ه دووبه‌ره‌كییه‌ك������ی زۆر كه‌وت������‌ه نێوانی������ان‪ ،‬ل������‌ه‬ ‫به‌رهه‌ڵس������تییه‌كی توند له‌گه‌ڵ سه‌ركرده‌كانی واڵتانی دیكه‌ی‬ ‫ئه‌ورووپ������ای ڕۆژئ������اوا‪ ،‬ئاماد‌ه نه‌بوو ڕه‌زامه‌ن������دی ب‌ه پێدانی‬ ‫ب������واری زیاتر ب������‌ه كۆمه‌ڵگه‌ی بڕیارده‌ری ب������ازاڕی هاوبه‌ش‬ ‫ده‌ربب������ڕێ‪ .‬ئه‌و هه‌ڵوێس������توه‌رگرتنه‌ تووڕه‌ب������وون و بێزاریی‬ ‫زۆربه‌ی سیاسه‌تمه‌دارانی حزبی پارێزكارانی ورووژاند‪.‬‬ ‫خاتوو تاچێر گوتی‪" :‬موسیۆ دلورس‪ ،‬سه‌رۆكی كۆمیسیۆن‬ ‫ل‌ه كۆنفرانسێكی ڕاگه‌یاندنی خۆیدا گوتی‪ :‬ده‌یه‌وێ په‌رله‌مانی‬ ‫ئه‌ورووپ������ا دامه‌زراوه‌یه‌كی دیموكراتیكی كۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌ورووپا‬ ‫بێت‪ .‬ئه‌و ده‌یه‌وێ ك‌ه كۆمس������یۆنی ده‌س������ه‌اڵتی جێبه‌جێكار و‬ ‫ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانیش هاوش������ێوه‌ی ئه‌نجومه‌نی سنا بێت‪.‬‬ ‫وه‌اڵمی من ئه‌وه‌یه‌‪ :‬نا‌‪ ،‬نا‪ ،‬نا‪"‌.‬‬ ‫جێف������ری ه������او یه‌كێ ل‌ه سیاس������ه‌تمه‌دارانی س������ه‌ره‌كیی حزبی‬ ‫پارێزكاران له‌الیه‌ن مارگارێت تاچێره‌وه‌ له‌ پۆستی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌و‌ه‬ ‫دورخرایه‌وه‌‪ .‬ئه‌و كه‌ به‌و هۆیه‌وه‌ ڕقی ل‌ه سه‌رۆكوه‌زیری هه‌ڵگرتبوو‪،‬‬ ‫سوودی له‌و هه‌ل‌ه وه‌رگرت و هاوكات ل‌ه له‌گه‌ڵ ده‌ستله‌كاركێشانه‌وه‌ی‬ ‫ل‌ه كابینه‌ له‌ وتارێكی زۆر توندوتیژدا دژی خاتوو تاچێر‪ ،‬داوای كرد‬ ‫ك‌ه سه‌رۆكایه‌تی ئه‌و بخرێته‌ ژێر پرسیاره‌وه‌‪.‬‬ ‫ڕۆژی دواتر مایكل هس������لتاین كه‌سایه‌تیێكی گرنگی حزبی‬ ‫پارێزكاران‪ ،‬خۆی بۆ سه‌رۆكایه‌تی حزب كاندید كرد‪ .‬تاچێر به‌‬ ‫به‌ده‌ستهێنانی دوو ده‌نگ كه‌متر له‌ ڕێژه‌ی پێویست‪ ،‬ناچار بوو‬ ‫ل������ه‌ خولی دووه‌مدا له‌گه‌ڵ ڕكابه‌ره‌كانی بكه‌وێته‌ كێبڕكێ‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ڕایگه‌یاند كه‌ به‌ هه‌موو هێزییه‌وه‌ دڕێژه‌ به‌و كێبڕكێیه‌ ده‌دات‪.‬‬ ‫به‌اڵم له‌س������ه‌ر پێش������نیاری هه‌ندێ له‌ هاوكاره‌ نزیكه‌كانی كه‌‬ ‫پێیان گوتبوو ئه‌گه‌ر له‌ خولی دووه‌مدا به‌شداری بكات ده‌دۆڕێنێ‪،‬‬ ‫مارگرێ������ت تاچێ������ر ل������ه‌ یه‌كه‌می������ن كۆبوون������ه‌وه‌ی كابین������ه‌‬ ‫ده‌ستله‌كاركێش������انه‌وه‌ی خۆی ڕاگه‌یاند‪ .‬دواتر س������ه‌باره‌ت به‌و‬ ‫ڕووداوه‌ گوتی‪" :‬دروست وه‌كو خیانه‌ت به‌ زه‌رده‌خه‌نه‌وه‌ بوو"‪.‬‬

‫میرات‬

‫مارگارێت تاچێر ل‌ه س������اڵی ‪ 1995‬ب‌ه وه‌رگرتنی مه‌دالیای‬ ‫ش������انازیی گارتر بۆ پله‌ی بارونس ك‌ه پێگه‌ی خانه‌دانی هه‌ی‌ه‬ ‫ب������ه‌رز بۆو‌ه و‪ ،‬ب������ه‌و پێیه‌ش ب������وو ب‌ه ئه‌ندامی هه‌میش������ه‌یی‬ ‫ئه‌نجومه‌نی لۆردانی بریتانیا‪.‬‬ ‫دوای ده‌ستله‌كاركێش������انه‌وه‌ی ل������‌ه ئه‌نجومه‌نی گش������تی‪،‬‬ ‫ب������ه‌رده‌وام ب������وو له‌ كاری سیاس������ی‪ ،‬دوو ب������ه‌رگ ل‌ه كتێبی‬ ‫بیره‌وه‌رییه‌كان������ی خ������ۆی نووس������ییه‌وه‌‪ ،‬دژی ڕێككه‌وتن������ی‬ ‫ماستریخت زۆر به‌ توندی كاری ده‌كرد و سیاسه‌تی پاكتاوی‬ ‫ڕه‌گه‌زیی سربستانی ئیدان‌ه كرد‪.‬‬ ‫ل‌ه ساڵی ‪ 2001‬دوابه‌دوای تێكچوونی باری ته‌ندروستی‪،‬‬

‫مارگارێت تاچێر ناچار بوو چاالكییه‌كانی خۆی كه‌م بكاته‌وه‌‪.‬‬ ‫دوای ئه‌وه‌ی چه‌ند جارێك ب‌ه سووكی تووشی لێدانی جه‌ڵته‌ی‬ ‫دڵ بوو‪ ،‬دكتۆره‌كانی ناوبراویان له‌ وتارخوێندنه‌وه‌ مه‌نع كرد‬ ‫و پێده‌چوو كه‌ به‌به‌راورد له‌گه‌ڵ جاران زۆر الواز و دڵناسك‬ ‫بووه‌‪ .‬ل‌ه س������اڵی ‪ 2008‬كچه‌كه‌ی ڕایگه‌یان������د ك‌ه مارگارێت‬ ‫تاچێر له‌ س������اڵی ‪2002‬وه‌وه‌ به‌ده‌س������ت نه‌خۆشیی خه‌ڵه‌فان‬ ‫ئازاری چه‌شتووه‌‪.‬‬ ‫له‌ دیدی نه‌یارانه‌وه‌ خاتوو تاچێر سیاس������ه‌تمه‌دارێك بوو كه‌‬ ‫ب������ازاڕی ئ������ازادی بااڵتر له‌ ه������ه‌ر گۆڕه‌پانێك������ی دیكه‌ی ژیانی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌ت������ی ده‌زان������ی و زۆر ب������ه‌ ئاس������انی ئام������اده‌ بوو‪ ،‬كه‌‬ ‫حه‌شامه‌تێكی به‌رباڵو له‌ خه‌ڵكی واڵت له‌ شێوه‌ی بێكاری و یان‬ ‫نائارامییه‌كانی كۆمه‌اڵیه‌تی ببنه‌ قوربانیی سیاسه‌ته‌كانی ئه‌و‪.‬‬ ‫الیه‌نگرانی له‌به‌ر بچووکكردنی په‌یكه‌ر و سنوورداركردنی‬ ‫ده‌سه‌اڵت‌ه به‌رباڵوه‌كانی ده‌وڵه‌ت‪ ،‬كه‌مكردنه‌وه‌ی كاریگه‌ری و‬ ‫ده‌سه‌اڵتی یه‌كێتییه‌كانی كرێكاران و زیندووكردنه‌وه‌ی پێگه‌ی‬ ‫بریتانیا ل‌ه جیهاندا‪ ،‬ڕێزیان ل‌ه مارگارێت تاچێر ده‌نا‪.‬‬ ‫به‌اڵم ل‌ه هه‌مووی گرنگتر‪ ،‬مارگرێت تاچێر سیاسه‌تمه‌دارێك‬ ‫ب‌ه بیروباوه‌ڕێكی پته‌و بوو كه‌ چ خراپ و چ باش ده‌س������تی ل‌ه‬ ‫بیروباوه‌ڕی خ������ۆی هه‌ڵنه‌ده‌گرت‪ .‬ئه‌و تایبه‌تمه‌ندییه‌ی ئه‌و ك‌ه‬ ‫نابێت بیروباوه‌ڕی دروس������ت و قووڵ ب‌ه قوربانیی ڕێكه‌وتن و‬ ‫به‌رژه‌وه‌ن������دی بكه‌ی������ت‪ ،‬ل‌ه گرنگتری������ن خاڵی ب������‌ه هێز و ل‌ه‬ ‫هه‌مانكاتیشدا گه‌وره‌ترین خاڵی الوازی ئه‌و بوو‪.‬‬ ‫خاتوو تاچێر له‌ یه‌کێک له‌ چاوپێکه‌وتنه‌کانی له‌ ساڵی ‪١٩٨٧‬دا‬ ‫گوتی‪":‬به‌ ڕای من‪ ،‬بۆ ماوه‌یه‌كی دوورودرێژ زۆربه‌ی خه‌ڵك به‌پێی‬ ‫دابێکی هه‌میش������ه‌یییان‌ وا بیر ده‌كه‌نه‌وه‌‪ ،‬گوایا ده‌وڵه‌ت به‌رپرسه‌‬ ‫له‌ چاره‌س������ه‌كردنی هه‌موو گرفته‌كانیان‪ .‬ئه‌گه‌ر كه‌س������ێك گرفتی‬ ‫ماڵیی هه‌یه‪ ‌،‬وا بیر ده‌كاته‌وه‌ كه‌ ده‌بێ پێشینه‌یه‌كی بێبه‌رامبه‌ر له‌‬ ‫ده‌وڵه‌ت وه‌ربگرێت‪ .‬ئه‌گه‌ر كه‌س������ێك گرفتی نیشته‌جێی هه‌یه‌‪ ،‬وا‬ ‫بی������ر ده‌كاته‌وه‌ ك������ه‌ ده‌بێ ده‌وڵ������ه‌ت خانووی پێ ب������دات‪ .‬ئه‌وان‬ ‫گرفته‌كانیان ده‌خه‌نه‌ سه‌ر ش������انی گۆمه‌ڵگه‌ و ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌یه‌ش‬ ‫به‌ڕاس������تی كێیه‌؟ شتێكی ئه‌وها له‌ژێر ناوی كۆمه‌ڵگه‌ بوونی نییه‌‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ی كه‌ هه‌یه‌ تاك تاكی خه‌ڵك‪ ،‬ژن یان پیاو و بنه‌ماڵه‌كانن‪ .‬هیچ‬ ‫حكوومه‌تێ������ك ناتوانێت هی������چ كارێك بكات‪ ،‬مه‌گ������ه‌ر له‌ ڕێی ئه‌و‬ ‫خه‌ڵكه‌وه‌ نه‌بێت‪ .‬خه‌ڵكیش بۆ چاره‌س������ه‌ركردنی گرفته‌كانیان به‌‬ ‫پله‌ی یه‌كه‌م ده‌بێ پشت به‌ خۆیان و خه‌ڵكی تر ببه‌ستن‪.‬‬ ‫ئه‌و‌ه ئه‌ركی ئێمه‌یه‌ كه‌ كاروباری خۆمان چاره‌سه‌ر بكه‌ین‬ ‫و ه������اوكاری خه‌ڵك������ی دیكه‌ش بكه‌ی������ن‪ .‬ژیان پیش������ه‌یه‌كی‬ ‫دووالیه‌نه‌یه‪ ،‬به‌اڵم به‌داخ������ه‌وه‌ خه‌ڵك زۆر به‌ توندی ب‌ه مافی‬ ‫خۆیان������ه‌وه‌ ڕاهاتوون‪ ،‬به‌ب������ێ ئه‌وه‌ی بیر ل������ه‌ پابه‌ندبوون ب‌ه‬ ‫ئه‌ركه‌كانی خۆیان بكه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪BBC :‬‬

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪47‬‬


‫شادترين و غةمطينرتين‬ ‫والتاني جيهان‬ ‫‪7‬‬

‫* ئاماده‌کردنی‪ :‬د‪.‬هـ‬

‫ئه‌نس���تیتووتی لێگات���ووم (‪ )Legatum- LI‬بنک��� ‌ه ل ‌ه له‌ن���ده‌ن‪ ،‬دامه‌زراوه‌یه‌کی‬ ‫ناحزبی و سه‌ربه‌خۆی ‌ه و ل ‌ه بواری به‌رنامه‌‪ ،‬هزر و پێشکه‌وتنی ئابووری‪ ،‬سیاسی و‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی ل ‌ه سه‌رتاس���ه‌ری جیهان���دا کاری توێژینه‌و ‌ه ده‌کات‪ .‬ئه‌م دامه‌زراوه‌ی ‌ه بۆ‬ ‫هه‌ڵسه‌نگاندنی باری ئابووری و پێشکه‌وتنی کۆمه‌ڵگه‌کان خاوه‌نی چه‌ندین پێوه‌ر ‌ه و‬ ‫ماو ‌ه به‌ماو ‌ه ڕاپۆرت ل ‌ه س���ه‌ر باری پێشکه‌وتن‪ ،‬خۆش���گوزه‌رانی یان باری ناله‌باری‬ ‫واڵتان توێژینه‌وه‌کانی باڵو ده‌کاته‌وه‌‪ .‬ئه‌م ڕاپۆرت ‌ه به‌شێک ‌ه ل ‌ه توێژینه‌وه‌کان‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه‬ ‫کۆتایی ساڵی ‪٢٠١٢‬دا باڵو کراوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫شادترین واڵت‪:‬‬

‫نۆروێ���ژ‪ :‬به‌نده‌ری (بێرگێن) ل������ه‌م واڵته‌دا‪ ،‬زۆر جوان و‬ ‫ئارامبه‌خشه‌‪ .‬ئه‌م واڵت‌ه سكه‌ندیناڤییه‌‪ ،‬پله‌ی یه‌كه‌می ل‌ه نێوان‬ ‫ش������ادترین واڵتانی جیهان‪ ،‬هه‌روه‌ها پله‌ی یه‌كه‌می پایته‌ختی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی و دووه‌می ل‌ه ئابووریدا به‌ده‌ست هێناوه‌‪.‬‬ ‫دانمارك‪ :‬بۆ چواره‌مین س������اڵ ب������ه‌ دوای یه‌كدا‌‪ ،‬پله‌ی دووه‌می‬ ‫شادترین واڵتی جیهانی به‌ده‌س������ت هێناوه‌‪ .‬له‌ ڕووی ڕه‌خساندنی‬ ‫هه‌ڵی كاری پله‌ی یه‌كه‌مه‌ و دووه‌مین پایته‌ختی كۆمه‌اڵیه‌تیی جیهانه‌‪.‬‬ ‫س���وید‪ :‬ل‌ه پله‌ی حه‌وته‌م له‌ ساڵی ‪2009‬دا‪ ،‬به‌ره‌و پله‌ی‬ ‫سێیه‌م له‌ ساڵی ڕابردوودا هه‌ڵكشاو‪ .‬هه‌روه‌ها پله‌ی دووه‌می‬ ‫ل‌ه داهێنانی كاری و ده‌رفه‌تی كاریدا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئوسترالیا‪ :‬ئه‌مساڵ وه‌ك چواره‌مین واڵتی شادی جیهان‬ ‫و دووه‌مین واڵت ل‌ه ڕووی فێركردن و س������ێیه‌مین واڵتیش بۆ‬ ‫ئازادیی تاكه‌كه‌سییه‌كان ناوی ده‌ركردووه‌‪.‬‬ ‫نیوزیله‌ندا‪ :‬پێنجه‌مین واڵتی شادی جیهان‌ه و پله‌ی یه‌كه‌می‬ ‫ل‌ه بواری فێركردن و دووه‌می بۆ ئازادیی‌ه تاكه‌كه‌س������ییه‌كان و‬ ‫جۆری حكوومی هه‌یه‌‪.‬‬

‫‪ 48‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)32‬‬

‫كه‌نه‌دا‪ :‬له‌ ڕووی ش������ادییه‌وه‌‪ ،‬پله‌ی شه‌شه‌م‌ه و ل‌ه ڕووی‬ ‫ئازادیی تاكه‌كه‌سیشه‌وه‌ پله‌ی یه‌كه‌مه‌ ل‌ه جیهاندا‪.‬‬ ‫فینله‌ن���دا‪ :‬ئه‌م واڵته‌ حه‌وته‌مین واڵتی ش������ادی جیهان‌ه و‬ ‫س������ێیه‌مین واڵت‌ه ل‌ه بواری ڕه‌خس������اندنی هه‌لی کار ده‌رفه‌تی‬ ‫كاری و ئاسووده‌یییه‌وه‌‪.‬‬ ‫هوڵه‌ندا‪ :‬حه‌وته‌مین واڵتی شادی جیهانه‌‪ ،‬پله‌ی شه‌شه‌می‬ ‫پایته‌ختی كۆمه‌اڵیه‌تی و ته‌ندروستیی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫سویسرا‪ :‬نۆیه‌مین واڵتی شادی جیهان‌ه و یه‌كه‌مین واڵت‌ه‬ ‫ل������ه‌ ڕووی ئاب������ووری و حكوومه‌تیی������ه‌وه‌‪ .‬هه‌روه‌ها ل‌ه ڕووی‬ ‫فێركردنیش له‌ پله‌ی ‪32‬دایه‌‪.‬‬ ‫ئیرله‌ندا‪ :‬ده‌یه‌مین واڵتی شادی جیهانه‌ و پله‌ی چواره‌می‬ ‫ل‌ه ئازادیی تاكه‌كه‌سیدا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫لۆكزامب���ۆرگ‪ :‬ئه‌م واڵت������‌ه بۆ یه‌كه‌مین جار ل‌ه س������اڵی‬ ‫‪2012‬دا‪ ،‬له‌ لیستی واڵتانی ش������اد و سه‌ركه‌وتووی جیهاندا‬ ‫دان������راوه‌‪ .‬هه‌روه‌ها ل‌ه پله‌ی ‪ 11‬و س������ه‌رتر ل������‌ه ئه‌مریکایه‌‪.‬‬ ‫‌وه و ل‌ه‬ ‫یه‌كه‌مین واڵته‌‌ له‌ ڕووی س������ه‌المه‌تی و ته‌ندروس������تییه ‌‌‬ ‫ڕووی فێركردنیشه‌وه‌ پله‌ی ‪42‬ی به‌ده‌ست هێناوه‌‪.‬‬


‫ئه‌مری���كا‪ :‬دوای د‌ه ساڵ ل‌ه پله‌ی ده‌یه‌مدا‪ ،‬به‌ره‌و ئاستی‬ ‫دوازده‌هه‌م������ی ڕیزبه‌ندییه‌ک‌ه دابه‌زیوه‌‪ .‬ئه‌م واڵت‌ه پله‌ی ‪ 14‬بۆ‬ ‫ئازادی������ی تاكه‌كه‌س������ی و پل������ه‌ی دووه‌می بۆ س������ه‌المه‌تی و‬ ‫ته‌ندروستی ل‌ه جیهاندا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫بریتانیا‪ :‬شه‌شه‌مین واڵت‌ه بۆ هه‌ڵی كار و حه‌وته‌مینیش‌ه‬ ‫بۆ جۆری حكوومه‌ته‌كه‌ی‪.‬‬ ‫ئه‌ڵمانیا‪ :‬به‌ شێوه‌یه‌كی گشتی له‌ پله‌ی ‪14‬دایه‌ و پێنجه‌مینه‌‬ ‫بۆ سه‌المه‌تی و ته‌ندروستی و شه‌شه‌مینه‌ بۆ ئابووری‪.‬‬ ‫ئیس���له‌ندا‪ :‬گه‌رچی ئه‌م واڵته‌ له‌ ڕووی ئابوورییه‌وه‌ له‌ پله‌ی‬ ‫‪ 61‬دای������ه‌‪ ،‬ب������ه‌اڵم یه‌كه‌مین واڵتی جیهان‌ه ل‌ه ڕووی ئاس������ایش و‬ ‫متمانه‌وه‌‌‪.‬‬ ‫نه‌مس���ا‪ :‬واڵتی ئاڵپ وه‌ک������وو ش������ادترین واڵت ل‌ه پله‌ی‬ ‫‪16‬هه‌میندای������‌ه و ل������‌ه بواری ته‌ندروستیش������ه‌و‌ه ل‌ه جیهان ل‌ه‬ ‫ئاستی ‪10‬یه‌مدایه‌‌‪.‬‬ ‫به‌لژی���كا‪ :‬دوایین واڵتی ئه‌ورووپاییی‌ه ك‌ه ل‌ه لیس������تی ‪20‬‬ ‫واڵتی به‌رچاوی جیهانه‌‪.‬‬ ‫هۆنگ كۆنگ‪ :‬ئه‌م واڵت‌ه به‌رزترین پله‌ی ل‌ه نێوان واڵتانی‬ ‫ئاس������یاییدا به‌ده‌ست هێناوه‌‪ .‬هۆنگ کۆنگ ب‌ه به‌شێک ل‌ه چین‬ ‫ده‌ژمێردرێت‪ .‬س������اڵی ڕابردو‌و ل‌ه ڕووی ئه‌منییه‌ته‌و‌ه ل‌ه پله‌ی‬ ‫‪18‬دا بوو‪ ،‬به‌اڵم ئه‌مساڵ بۆ پله‌ی پێنجه‌م هه‌ڵکشا‪.‬‬ ‫س���ه‌نگاپوور‪ :‬س������ێیه‌مین واڵتان������ی جیهان‌ه ل������ه‌ ڕووی‬ ‫ئابوورییه‌وه‌‪.‬‬ ‫تایوان‪ :‬دوایین واڵتانی شادی جیهانه‌ ‌و ل‌ه پله‌ی ‪20‬دایه‌‌‪.‬‬

‫غه‌مگینترین واڵت‪:‬‬

‫كۆم���اری ئه‌فریقای ناوه‌ندی‪ :‬ل������‌ه پله‌ی كۆتایی‌‪ ،‬وات‌ه‬ ‫پله‌ی ‪142‬ی پێوه‌ره‌كانی دامه‌زراوه‌ی لگاتوم دایه‌‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫نزمترین ئاس������تی په‌روه‌رده‌ی ل‌ه جیهاندا هه‌یه‌‪ .‬س������ه‌ره‌ڕای‬ ‫هه‌بوونی سه‌رچاو‌ه سروشتییه‌كان‪ ،‬هه‌ژارترین و غه‌مبارترین‬ ‫واڵتانی جیهانه‌‪.‬‬ ‫كۆم���اری كۆنگو‪ :‬ل‌ه پل������ه‌ی ‪ 141‬دای‌ه و دووه‌مین واڵتی‬ ‫هه‌ژار و خه‌فه‌تباره‌‪.‬‬ ‫ئه‌فغانستان‪ :‬چه‌ندین ساڵ‌ه ك‌ه خه‌ڵكی ئه‌م واڵت‌ه به‌ هۆی‬ ‫جه‌نگه‌وه‌ له‌ هه‌ژاری و نه‌هامه‌تیدا ده‌ژین‪.‬‬ ‫كۆماری چاد‪ :‬ئه‌م واڵت‌ه ده‌كه‌وێت‌ه ئافریقای ناوه‌ندی و ل‌ه‬ ‫پله‌ی ‪139‬ی پێوه‌ره‌كانی دامه‌زراوه‌ی لێگاتۆمدایه‌‪.‬‬ ‫هایت����ی‪ :‬پل������ه‌ی ‪ 138‬و پێنجه‌مین واڵتی ه������ه‌ژار و غه‌مباری‬ ‫جیهانه‌‪ .‬بوومه‌له‌رزه‌ی ساڵی ‪ 2010‬بووه‌‌ هۆی مردنی ‪ ٣١٦‬هه‌زار‬ ‫كه‌س و هێشاش هه‌ر به‌ هه‌زاران كه‌س له‌ ژێر خێوه‌تدا ده‌ژین‪.‬‬ ‫برۆندی‪ :‬دراوسێی ڕواندایه‌‪ ،‬تا ئیستا‌ به‌ هۆی توندوتیژییه‌‬ ‫گرووپییه‌كان له‌ نێوان دوو قه‌ومی (هۆتۆ و توتسی)دا ده‌ناڵێنیت‪.‬‬

‫تۆگۆ‪ :‬پله‌ی گشتی ئه‌م واڵت‌ه ‪136‬ه‌ و‪ ،‬ده‌كه‌وێت‌ه ناو دڵی‬ ‫بازرگانی������ی كۆێله‌یی ئه‌فریق������ای ڕۆژاوادا‪ .‬ئه‌م واڵت‌ه تا پێش‬ ‫ش������ه‌ڕی یه‌كه‌می جیهانی کۆڵۆنی ئه‌ڵمانیا بوو‪ ،‬له‌م واڵته‌دا ب‌ه‬ ‫هیچ ش������ێوه‌یه‌ک یاس������اكانی ماف������ی م������رۆڤ ناپارێزرێن و‬ ‫ئه‌منییه‌تیش نییه‌‪.‬‬ ‫زیمباب���وێ‪ :‬له‌ ڕووی ئاب������ووری و حكوومه‌ته‌وه‌‪‌،‬دوایین‬ ‫پله‌ی واڵتانی جیهانه‌‪.‬‬ ‫ئه‌سیوپیا‪ :‬به‌ هه‌بوونی ‪ 84‬ملیون دانیشتوو‪ ،‬ئه‌م واڵته‌ ل‌ه‬ ‫ڕووی زۆریی ژماره‌ی دانیشتووانه‌وه‌‪ ،‬دوای نیجیریا دووه‌مین‬ ‫واڵتی ئه‌فریقایه‌‪.‬‬ ‫پاكس���تان‪ :‬ئه‌م واڵت������ه‌ خاوه‌نی چه‌ك������ی ئه‌تۆمیی‌ه و زۆر‬ ‫سه‌رکێش و الساره‌‪.‬‬ ‫ئیراق‪ :‬هێش������تاش هه‌ر‌ترس و شه‌ڕ به‌سه‌ر ئه‌م واڵته‌دا‬ ‫زاڵه‌‪ .‬شه‌ڕ بۆت‌ه هۆی دواكه‌وتوویی‪ ،‬هه‌ژاری و دله‌ڕاوكێ‪.‬‬ ‫لیبێریا‪ :‬ئه‌م واڵت‌ه ‪68‬مین پایته‌ختی كۆمه‌اڵیه‌تیی جیهانه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم ل‌ه ڕووی شادییه‌وه‌ له‌ پله‌ی ‪130‬دایه‌‪.‬‬ ‫ئه‌نگۆال‪ :‬پێش ‪ 37‬س������اڵ ئه‌م واڵته‌ سه‌ربه‌خۆی به‌ده‌ست‬ ‫هێناوه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها س������ه‌ركۆماری ئ������ه‌م واڵته‌ به‌ڵێنی دابوو‪ ،‬ك‌ه‬ ‫واڵته‌كه‌ی دوای شه‌ڕی ناوخۆ ئاوه‌دان بكاته‌وه‌‪.‬‬ ‫سیێرالیۆن‪ :‬ئه‌م واڵته‌ ده‌كه‌وێته‌ رۆژاوای ئه‌فریقا‪ ،‬له‌ نێوان‬ ‫ش������ادترین واڵتانی جیهان له‌ پله‌ی ‪ 128‬دایه‌‪ ،‬واته‌ پانزده‌هه‌مین‬ ‫واڵتی خه‌فه‌تباری جیهانه‌‪ .‬هه‌روه‌ها سه‌رچاوه‌ی‌ سروشتی وه‌ك‬ ‫ئه‌ڵماس‪ ،‬تیتانیۆم و هیدرۆكسیدی ئه‌له‌مینیۆمی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫گینه‌‪ :‬ل‌ه ئه‌فریقای ڕۆژاوایه‌ و پله‌ی ‪127‬ی هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم ب‌ه‬ ‫ش������ێوه‌یه‌كی باش و ل‌ه ڕووی ئازادیی تاكه‌كه‌سییه‌و‌ه ‪44‬مین‬ ‫واڵتی جیهانه‌‪.‬‬ ‫س���احیلی عاج‪ :‬شه‌ڕی هه‌ڵبژاردنی ساڵی ‪ 2011‬بوو ب‌ه‬ ‫هۆی ش������ه‌ڕی ناوخ������ۆی ئه‌م واڵته‌‪ .‬ئه‌م پرس������‌ه بوو ب‌ه هۆی‬ ‫تێكدانی واڵته‌كه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها پله‌ی ‪126‬ی له‌ خشته‌ی شادترین‬ ‫واڵتانی جیهاندا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫س���وودان‪ :‬ب������‌ه هۆی ش������ه‌ڕه‌ ناوخۆیییه‌كان ب������ۆ ب‌ه دوو‬ ‫به‌ش������ه‌وه‌‪ ،‬س������وودانی باكوور و باش������وور‪ .‬ئ������ه‌م واڵت‌ه تاز‌ه‬ ‫بنیادنراوان������ه‌‪ ،‬به‌ هۆی نه‌وته‌وه‌ هه‌ر له‌ ش������ه‌ڕدان‪ .‬ل‌ه پله‌ی‬ ‫‪125‬ی واڵتی شادی جیهان و ‪138‬مین ل‌ه ڕووی ئه‌منییه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫مۆزامبیک‪ :‬کۆڵۆنی پێش������ووی پۆرت������وگال بوو‪ ،‬ل‌ه پله‌ی‬ ‫‪124‬ی واڵتانی شادی جیهانه‌‪.‬‬ ‫نیجێری���ا‪ :‬دوایین واڵتی خه‌فه‌تب������اری جیهانه‌‪ .‬ب‌ه ده‌یان‬ ‫س������اڵ‌ه كه‌ سامانه‌كانی وه‌ك نه‌وت و غاز به‌ خۆرایی ده‌چێت‪.‬‬ ‫له‌م واڵته‌د‌ا شه‌ڕ و توندوتیژیی گرووپه‌كان له‌و په‌ڕی دایه‌‪.‬‬ ‫‪http://www.legatum.com/foundation‬‬ ‫‪http://www.forbes.com‬‬

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪49‬‬


‫ئه‌رك‌ی هاوواڵتیان‬ ‫* و‪ :‬هێالن محیه‌ددین‬ ‫حكوومه‌تی‌ دیموكرات به‌ پێچه‌وانه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫سیس������ته‌م ‌ی دیكتاتۆری‪ ‌،‬ب������ۆ خزمه‌ت به‌‬ ‫خه‌ڵك پێك هاتووه‌‪ ،‬به‌اڵم خه‌ڵكیش ده‌بێت‬ ‫پابه‌ن������د بن ب������ه‌ یاس������ا و ڕێس������اكانی‌‬ ‫دیموكراس������ی‌‪ .‬حكوومه‌ته‌‌ دیموكراته‌کان‬ ‫ئازادییه‌ك������ی‌ زۆر‌ وه‌ك������و ئازادی������ی‌‬ ‫به‌رهه‌ڵستکاریی‌ حكوومه‌ت و ڕه‌خنه‌گرتن‌‬ ‫له‌ حكوومه‌ت بۆ هاوواڵتیان دابین ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫هاوواڵتیانی‌ حكوومه‌تی‌ دیموكرات ده‌بێت‬ ‫خاوه‌نی‌ هه‌ستی‌ به‌شداریكردن و كو‌لتوور‬ ‫و ته‌نانه‌ت خۆڕاگرییش بن‪.‬‬ ‫هاوواڵتیان ده‌زانن ك‌ه ل‌ه حكوومه‌تی‬ ‫دیموكرات������دا ته‌نیا نابن������ه‌ خاوه‌ن ماف‪،‬‬ ‫به‌ڵكو هاوكات ژماره‌یه‌ك ئه‌ركیش������یان‬ ‫ده‌كه‌وێته‌ ئه‌س������تۆ‪ .‬ئ������ه‌وان ده‌زانن ك‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی پێویستی‌ ب‌ه ته‌رخانكردن ‌‬ ‫دیموكراس ‌‬ ‫ی ق������ورس هه‌یه‌‪ .‬حكوومه‌تی‬ ‫كات و كار ‌‬ ‫ی ب‌ه‬ ‫ی هاوواڵتیانه‌وه‌‪ ،‬پێویست ‌‬ ‫ی دڵ ‌‬ ‫ل‌ه ناخ ‌‬ ‫ی و پاڵپشتیی‌ به‌رده‌وام ل‌ه الیه‌ن‬ ‫وردبین ‌‬ ‫هاوواڵتیانه‌و‌ه هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ل������‌ه هه‌ندی������ك ل������‌ه حكوومه‌ت������ه‬ ‫به‌ش������داریكردنی‬ ‫دیموكراته‌کان������دا‪،‬‬ ‫مه‌ده‌نییانه‌ی خه‌ڵ������ك ب‌ه واتای خزمه‌تی‬ ‫ی‬ ‫ئه‌وان‌ه ل‌ه لیژنه‌ دادوه‌رییه‌کا ‌ن یا خزمه‌ت ‌‬ ‫ی‬ ‫ی نیش������تمانی ‌‬ ‫نیزامی یا خزمه‌تگوزاری ‌‬ ‫ی‬ ‫نانیزامیی زۆره‌ملییه‌وه‌‪ .‬پێویس������ته‌كان ‌‬ ‫ت������ر‪ ،‬په‌یوه‌س������ت ده‌بێت ب‌ه س������ه‌رجه‌م‬ ‫حكوومه‌ت������ه‌‌ دیموكرات������ه‌کان ‌و ته‌نها ل‌ه‬ ‫ی هاوواڵتیاندایه‌‪.‬‬ ‫ئه‌ستۆ ‌‬ ‫گرنگترینی������ان‪ ،‬ڕێزگرتن‌ه له‌ یاس������ا‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی ده‌وڵه‌ت به‌ ش������ێوه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی باج������ ‌‬ ‫دان������ ‌‬ ‫ی‬ ‫دروس������ت‪ ،‬قبووڵکردن������ی بااڵده‌س������تی ‌‬ ‫ی هه‌ڵبژێردراو و ڕێزگرتن ل‌ه‬ ‫حكوومه‌ت������ ‌‬

‫‪ 50‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)32‬‬

‫ی جیاواز‪،‬‬ ‫ی خاوه‌ن بیروڕا ‌‬ ‫مافی‌ كه‌سان ‌‬ ‫ی هاوواڵتیان‪.‬‬ ‫ی ترن ل‌ه ئه‌رك ‌‬ ‫نموونه‌ ‌‬ ‫هاوواڵتیانی حكوومه‌تێكی دیموكرات‬ ‫ده‌زانن ك‌ه به‌ مه‌به‌ستی‌ سوودمه‌ندبوون‬ ‫ل‌ه پاڵپش������تیی حكوومه‌ت ل‌ه مافه‌كانیان‪،‬‬ ‫ده‌بێت ه������اوكات ئه‌ركه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ ل‌ه‬ ‫ی خۆیان بگرن‪.‬‬ ‫ئه‌ستۆ ‌‬ ‫ل������ه‌ كۆمه‌ڵگه‌ ئازاده‌کان������دا‌ ده‌گوترێت‪:‬‬ ‫حكوومه‌تێك������ی‌ ده‌س������ه‌اڵتدار ب������‌ه س������ه‌ر‬ ‫هاوواڵتیان‪ ،‬گونجاو و هاوكێش������‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫لێهاتووی������ ‌ی هاوواڵتی������ان‪ .‬به‌ مه‌به‌س������ت ‌ی‬ ‫س������ه‌ركه‌وتن ‌ی دیموكراس������ی‌‪ ،‬پێویسته‌ ك‌ه‬ ‫هاوواڵتیان چاالك بن‪ ،‬نه‌ك ناچاالك‪ ،‬چونك‌ه‬ ‫سه‌ركه‌وتن یان سه‌رنه‌كه‌وتنی حكوومه‌ت‬ ‫له‌ ئه‌ستۆی‌ ئه‌واندایه‌ و نه‌ هیچ كه‌سێك ‌ی‬ ‫تر‪ .‬له‌ به‌رامب������ه‌ر ئه‌وه‌ش������دا‪ ،‬پله‌داران ‌ی‬ ‫حكوومی‌ ده‌زانن كه‌ ده‌بێت هه‌ڵس������وكه‌وت‬ ‫له‌گه‌ڵ س������ه‌رجه‌م هاوواڵتیان‪ ،‬هاوشێو‌ه و‬ ‫یه‌كج������ۆر بێ������ت و به‌رتیلوه‌رگرت������ن هیچ‬ ‫جێگایه‌كی‌ له‌ حكوومه‌تی‌ دیموكراتدا نییه‌‪.‬‬ ‫له‌ سیسته‌مێكی‌ دیموكراتدا كه‌سانی‌‬ ‫ناڕازی‌ له‌ ڕێبه‌رانی كۆمه‌ڵگه‌ ده‌توانن به‌‬ ‫شێوه‌یه‌كی‌ ئازاد و له‌ كه‌شێكی‌ ئارامدا‪،‬‬ ‫ب������ارودۆخ و هه‌ڵومه‌رج������ی‌ گۆڕان������كاری‌‬ ‫ئام������اده‌ بكه‌ن‪ ،‬یان له‌ كات������ی‌ هه‌ڵبژاردن‬ ‫ده‌ن������گ ب������ه‌ كه‌س������انێك ب������ده‌ن‪ ،‬جگه‌ له‌‬ ‫ده‌سه‌اڵتدارانی ئه‌و كات‌‪.‬‬ ‫ب������ۆ ته‌ندروس������تیی حكوومه‌ت������‌ه‬ ‫ی‬ ‫دیموكرات������ه‌کان‪ ،‬ده‌نگدانی ماوه‌ به‌ ماو‌ه ‌‬ ‫خه‌ڵ������ك په‌س������ند نیی������ه‌‪ .‬کات و پان������دی‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ی زۆری‌ له‌و هاوواڵتیان‌ه ‌‬ ‫وه‌خۆگریی‌ زۆربه‌ ‌‬ ‫ی پاڵپشتیی‌ ده‌وڵه‌تن له‌ ماف‬ ‫ك‌ه خوازیار ‌‬ ‫و ئازادییه‌كانیان‪ ،‬پێویسته‌‪.‬‬

‫ی دیموكرات������دا‪،‬‬ ‫ل������‌ه حكوومه‌تێك������ ‌‬ ‫سیاسییه‬ ‫‌‌‬ ‫ی ل‌ه پارت‌ه‬ ‫هاوواڵتیان به‌شدار ‌‬ ‫جۆراوجۆره‌کان������دا ده‌ك������ه‌ن و ب������ۆ‬ ‫ی نوێنه‌ر‌ه هه‌ڵبژاردوه‌كانیان‪،‬‬ ‫سه‌ركه‌وتن ‌‬ ‫ڕكابه‌ری‌ ده‌كه‌ن‪ .‬ئه‌وان ئه‌م ڕاس������تیی‌ه‬ ‫قه‌بووڵ ده‌كه‌ن‪ ،‬ك‌ه ده‌سه‌اڵت به‌رده‌وام‬ ‫ل‌ه ده‌ست پارته‌كه‌یاندا نابێت‪.‬‬ ‫ئ������ه‌وان ئازادن كه‌ ببن ب������ه‌ پاڵێوراو له‌‬ ‫هه‌لبژاردنه‌كاندا‪ ،‬یان ته‌نانه‌ت بۆ ماوه‌یه‌ك‬ ‫له‌ شوێنی‌ ده‌سه‌اڵتدارانی هه‌ڵبژێردراو له‌‬ ‫الیه‌ن هاوواڵتیانه‌وه‌ خزمه‌ت بكه‌ن‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ئ������ه‌و هاوواڵتیان������‌ه بۆ باس������كردن ‌‬ ‫یو‬ ‫كێشه ناوخۆیی‪ ،‬ده‌وڵه‌ت ‌‬ ‫‌‌‬ ‫بابه‌ته‌كان و‬ ‫ی ئازاد‬ ‫نه‌ته‌وه‌یییه‌کان‌‪ ،‬س������وود ل‌ه میدیا ‌‬ ‫وه‌رده‌گرن‪.‬‬ ‫ی ل������‌ه‬ ‫ئ������ه‌و هاوواڵتیان������ه‌ به‌ش������دار ‌‬ ‫یو‬ ‫گرووپه كۆمه‌اڵیه‌ت ‌‬ ‫‌‌‬ ‫ی كار‪،‬‬ ‫یه‌كێتییه‌كان ‌‬ ‫‌نه بازرگانییه‌کاندا ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌نجومه ‌‌‬ ‫ئه‌وان ده‌ب������ن ب‌ه ئه‌ندام������ی پێكهات‌ه‬ ‫خۆبه‌خش������ه‌کان و ل������ه‌و بواران������ه‌ی ك‌ه‬ ‫په‌یوه‌ندییا ‌ن به‌حه‌ز و ویس������تی ئه‌وانه‌و‌ه‬ ‫هه‌ی������ه‌‪ ،‬چ������االک ده‌ب������ن‪ .‬له‌وانه‌ی‌ه ئه‌م‬ ‫ی‬ ‫ڕێكخراوانه‌ له‌ بوار‌ه ئایینی‌‪ ،‬كولتوور ‌‬ ‫ی ئاكادیم������ی‌‪،‬‬ ‫نه‌ته‌وه‌ی������ی‌‪ ،‬توێژین������ه‌وه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫وه‌رزش‪ ،‬هون������ه‌ر‪ ،‬ئه‌ده‌ب‪ ،‬چاكس������ازی ‌‬ ‫ی‬ ‫ی خۆجێی������ی‪ ،‬ئاڵوگ������ۆڕ ‌‬ ‫بارودۆخ������ ‌‬ ‫ی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی������ی‌ قوتابیان یا ل‌ه بواره‌كان ‌‬ ‫تردا چاالک بن‪.‬‬ ‫ته‌واوی ئه‌و گرووپان‌ه به‌بێ ئه‌وه‌ی ک‌ه‬ ‫مه‌ودای������ان ل������ه‌ حکوومه‌ت������دا گرینگیی‬ ‫هه‌بێ������ت‪ ،‬ل������ه‌ توانایی و ته‌ندروس������تیی‬ ‫دیموکراسیدا به‌شدارن‪.‬‬ ‫‪iipdigital.usembassy.gov‬‬


‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪51‬‬


‫‪ 52‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)32‬‬


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.