ATLAS
RADICAL ENSEMBLES
2
ATLAS
RADICAL ENSEMBLES
2
INHOUD 6 BLOCKS
6
ALEXANDRA ROAD ESTATE
12
CASA DEL SOLE
18
CASA MILA
24
DIAGOON WONING
30
FAMILISTÈRE 36 JUSTUS VAN EFFENCOMPLEX
42
KASBAH 48 LE HAVRE
54
MIETSKAZERNE 60 NEU OERLIKON
66
ONZE WONING
72
PAPAVERHOF 78 PENTAGON 84 TUINKAMER EN KANTOOR
90
D
1
eze woontypologie past in de reeks van gelijkaardige ontwerpen die José Antonio Coderch al eerder ontwikkelde in Stiges ten zuiden van Barcelona. Met een zeer uitgesproken gevel creëert hij zes vrijstaande gebouwen in twee rijen. Elke woontoren bestaat 5 of 6 niveaus waarvan elk verdiep is samengesteld uit twee luxe rug-aan-rug appartementen. Verbonden met een centrale kern zijn deze woonmodules geschakeld. Intern zijn de nacht- en dag ruimten van de appartementen telkens zeer sterke gescheiden. Verder zijn deze voorzien van twee of drie slaapkamers, verschillende woonruimtes, service toegang, ruime keuken, eethoek en verscheidene terrassen die telkens uitgeven op de weeldigere binnentuin van het bouwblok. De gevel is ontworpen aan de hand van een ‘stap-back’ structuur waardoor elke verspringing in het de façade licht trekt tot in elke kamer van de woning. Dit heeft echter tot gevolg dat men een zeer groot geveloppervlakte heeft en een zeer complexe detaillering van de hoeken. De raamkaders zijn voorzien van lamellen die typerend zijn voor José Antonio Coderch. Deze voorzien schaduw op zowel de terrassen als de interne leefruimten. Elke woontoren is op het bovenste verdiep teruggetrokken en voorzien van een penthouse appartement. Door een maximaal gebruik van het resterend dakoppervlakte als terras bieden deze woningen nog extra ademruimte.
6 BLOCKS JOSÉ ANTONIO CODERCH BARCELONA, SPANJE 1967 - 1973 2
7
plan niveau 00
plan woonmodules
8
woonschakeling
snede
9
4
10
3
5
6
11
A
7
lexandra Road Estate Het brutalistische ensemble ontworpen door Neave Brown situeert zich in Camden ten NW van Londen. Het complex bestaat uit 216 appartementen en 262 duplexappartementen. Om het geheel te fragmenteren wordt er per 2 modules een verticale circulatie voorzien. Twee elementen die voor Brown belangrijk zijn is de aanwezigheid van een eigen voordeur en een private buitenruimte. Door het fragmenteren per 2 modules ontstaat er een intiemere toegangszone waardoor het binnenkomen op een menselijke, huiselijke schaal gebeurt. Zijn tribune-achtige opbouw zorgt ervoor dat er een buffer ontstaat van de naastgelegen spoorlijn, het creëren van private buitenruimtes en versterkt het tegelijkertijd de sociale controle op de centrale circulatie, die zich als het speelveld van het geheel voordoet. Hoewel dit speelveld relatief smal is in vergelijking met de breedte en lengte, ontstaat er een open en luchtige plek die goed werkt. De curve die het ensemble maakt langsheen het treinspoor zorgt voor een perspectief vanuit de binnenstraat terwijl de vorm en hoogte van de appartementen in functie van de oriëntatie zorgen voor licht en openheid van het geheel. De aanwezigheid van camera’s en intensieve nachtverlichting versterken de sociale controle op het ensemble maar stellen echter ook de vraag of de privacy niet in het gedrang komt.
ALEXANDRA ROAD ESTATE NEAVE BROWN LONDEN, ENGLAND 1972 8
13
isometrie module
1isometrie schakeleing
14
isometrie module
plan woonmodule
snede
15
10
16
9
12
11
17
I
nnocenzo Sabbatini is een vertegenwoordiger van de Romeinse School, een groep architecten die een opmerkelijke expressionistische, eclectische bouwstijl produceert in de vroege jaren ’20 in Rome. Sabbatini bedacht grotere stedelijke huisvestingssystemen, genaamd “Albergo Suburbano”, waarvan slechts twee fragmenten effectief gebouwd werden. Eén daarvan is Casa Del Sole, dat Sabbatini in opdracht voor de sociale huisvestingsmaatschappij ‘Istituto Case Populare’ ontwierp. Het huisvestingscomplex werd gerealiseerd in 1926 voor arbeiders die naar de stad trokken om er te werken en telt 89 twee of drie kamer appartementen. De appartementen worden bereikt via zes verticale circulatiekokers, toegankelijk via het binnenhof, die op elk niveau drie wooneenheden bedienen.
13
Naast het collectieve binnenhof herbergt het wooncomplex nog rudimentaire collectieve voorzieningen zoals een eetzaal en badruimtes. Het aantal bouwlagen van het woonensemble neemt af naar de zuidzijde waardoor het binnenhof ondanks zijn beperkte oppervlakte toch van zonlicht voorzien wordt. De vorm impliceert ook de mogelijkheid om private terrassen te voorzien op het zuiden. De formele geste om ook private buitenruimte te genereren gaat uit van zelfde ambities als Le Corbusier’s immeubles villas en als La maison à Gradins van Henri Sauvage, weliswaar hier met een minder radicale vormgeving. De architectuur van Sabbatini is en symbiose van rationalistische planning, expressionistische ideeën en klassieke detaillering.
CASA DEL SOLE INNOCENZO SABBATINI ROME, ITALIË 1921 14
19
plan niveau 00
isometrie
20
snede
21
16
22
15
17
18
23
C
asa Milà vormt een ensemble op drie verschillende schaalniveaus. Op stedelijk niveau vinden we een ritmische herhaling van bouwblokken terug. De bouwblokken worden gedefinieerd door het strenge raster van wegen, het ‘niet bebouwde’.
19
Als we inzoomen op de schaal van het specifieke bouwblok waarin Casa Milà zich bevindt, stellen we vast dat het ontwerp van Gaudi uit twee appartementen bestaat. De appartementen hebben een eigen inkom en een onafhankelijke circulatie van trappen en lift. Enkel de gevel is gemeenschappelijk. Op niveau van het bouwblok zien we dat ‘het bebouwde’ de schil vormt rond het ‘niet-bebouwde’, in tegenstelling tot het stedelijke niveau. Opnieuw kunnen we spreken van een ensemble wanneer we inzoomen tot op het plan. We herkennen een cellulaire opbouw die samen wordt gehouden door een membraan, met name de gevel. In tegenstelling tot het stedelijk niveau die naar kwaliteit streeft door het streng ritmisch ordenen van geometrische vormen, creëert Gaudi woonkwaliteit door het chaotisch schikken van organische vormen waarbij elke vorm en dus elke kamer zijn eigen identiteit heeft in plaats van deelt. Wat opvalt is dat de snede van het bouwblok identiek is aan de snede van het appartementsblok. Elk bouwblok bevat afgeschuinde hoeken. De hoek valt volledig weg door het organisch concept van Antoni Gaudi. Casa Milà is namelijk een opeenstapeling van negen organische platformen. Kenmerkend aan de gevel zijn de sierlijke balkons en ingangspoorten uit staal, ontworpen door Josep Maria Jujol. De kroon op het gebouw bestaat uit een bijna feeërieke wandelweg die afwijkt in hoogte. De surrealistische en kleurrijke schoorstenen uit keramiek doen denken aan science fiction krijgers.
CASA MILA ANTONI GAUDI BARCELONA, SPANJE 1906-1910 20
25
plan woonniveau
isometrie
26
plan woning
snede
27
D
e dragende gevel opgebouwd uit leisteen bepaalt een krachtige tekening in plan. Gaudi streefde naar het eigen invullen van wanden door de eigenaars om zo specifieke ruimtes te definiĂŤren. De invulling bestaat uit stalen kolommen en bogen die in hoogte veranderen om zo in snede het organische terug te betrekken. Als we de vloerstructuur bekijken is weer die zelfde cellulaire opbouw leesbaar.
22
De vier bovenste verdiepingen herbergen twintig appartementen die uitgestrekt liggen over de breedte, die elk langs een van de twee patio’s grenzen. Elk appartement heeft langs de voor- en achterkant een balkon. De inkom bestaat uit twee toegangspoorten in de gevel die uitmonden in een buitenruimte. Hieruit vertrekt een lift die slechts om de twee verdiepen stopt teneinde het sociaal contact met de buren te vergroten. Er zijn drie trappen die voor bedienden zijn bedoeld. Zowel in functie als in toetreding van het appartement is er een duidelijk onderscheid tussen de bedienden en de eigenaars. De slaapkamers van de bedienden grenzen aan de werkkamers die aan de trap grenzen, terwijl de eigenaars de lift gebruiken die aan de patio grenst om dan direct de gracieuze leefkamers te betreden. Een van de opmerkelijkste en krachtigste elementen van het ontwerp is de vorm van de verschillende ruimtes en hoe die aansluit op het gebruik. Opmerkelijk is de badkamer die op zijn smalste punt een toilet vestigt en dan zijn muren opendraait voor een bad en wastafel om zich dan terug te sluiten richting de deur. Ook de zolder is intrigerend. Deze bestaat uit 270 parabolische bogen die verschillen in hoogte en 80 cm uit elkaar geplaatst zijn. De vorm is gebaseerd op het skelet van een dier.
28
21
23
29
H
et ontwerp voor de Diagoon-woning is een reactie op de gestandaardiseerde woningbouw van de jaren zestig. De anticipatie van de bewoner bij het ontwerp is van cruciaal belang voor Herman Hertzberger. ”We should go about designing in such a way that the result does not refer too outspokenly to an unequivocal goal, but that it still permis interpretation, so that it will take on its identity trough usage.”
24
De acht uitgevoerde woningen te Delft zijn in principe niet afgewerkt. De bewoners kunnen zelf kiezen hoe ze hun leefruimte en voortuin indelen, bovendien kunnen ze zelf invielen waar ze willen slapen en eten. De woning is dus aanpasbaar aan een veranderlijke leefsituatie gericht op de toekomst van de gebruiker. Het hele gebouw kan gezien worden als een prominent aanwezig frame dat een variabele invulling toelaat. In het centrum van deze woning bevinden zich de kokers voor de trap en leidingen. Omheen deze wordt er gewerkt met split levels waar de verschillende functies in onder gebracht worden met onderling contact. In principe lopen de leefruimte en de slaapruimten in mekaar over via de trap die als enige scheidende element functioneert. Hertzberger ontwerpt eveneens enkele mogelijke invulling binnen dezelfde module woning waarbij de sanitaire kernen steeds op dezelfde plaats gepositioneerd zijn. ”Because we can never learn what each person really wants for himself, no one will ever be capable of inventing for others the perfect dwelling”. Toch volgen mensen een collectief patroon van leven waarin ieder individu zijn interpretatie aan zal geven. De openingen zoals ramen en deuren kunnen eveneens naar wens ingevuld worden volgens een bepaald patroon. Oorspronkelijk is er geen ruimte voorzien als garage maar wel een exterieure staanplaats. Er zijn wel type-plannen gekend die plaats bieden voor een auto. De invulling van de openingen hangt dus af van de noden van de gebruiker.
DIAGOON WONING HERTZBERGER DELFT, NEDERLAND 1967-1971 25
31
plan woonmodule
snede woning
isometrie constructiemodule
32
snede site
33
D
e connectie met de buren hangt grotendeels af van de individuele invulling van de voortuin. Er wordt een aanzet gegeven van een grenslijn uit een laag muurtje van holle betonstenen. Hierop kan al dan niet een houten hek geplaatst worden. Evenals de externe trap kan variĂŤren naar de smaak en inrichting voor de toegang van het gebouw. Onder de verhoogde inkom zone bevindt zich een ongestempelde plek die door de architect niet verborgen wordt. Deze moeilijke ruimte kan dienen als een exterieure opbergruimte, etc. De dak terrassen zijn per duo woningen steeds in contact met elkaar en gescheiden door een metalen frame waar allerlei zaken kunnen aan opgehangen worden. Dit frame staat eveneens op een laag muurtje van holle betonblokken die opgevuld kunnen worden met beplanting.
27
Dit geheel streeft een zekere utopie van wonen na, die tegelijkertijd een paradigma vormt door de vrijheid die de Diagoon-woning biedt. Wanneer er te veel keuze mogelijkheden zijn, zal de bewoner geconfronteerd worden met de onzekerheid van de juiste of beste keuze. De potentiĂŤle bewoners kunnen zich moeilijk beelden en kwaliteiten voorstellen zonder de realiteit te zien. Daarom is het project te Vaassem (324 Diagoonwoningen) waarschijnlijk niet uitgevoerd. Toch zien we na circa veertig jaar dat deze woningen goed stand gehouden hebben door hun variatie in gebruik, vormgeving, aandacht voor ruimtelijke kwaliteiten en maten.
34
26
28
35
D
e Familistère te Guise kan beschouwd worden als een van de eerste voorbeelden van vooruitstrevende volkshuisvesting van de arbeidersklasse. De architect baseert zich voor de algemene rangschikking van de gebouwen op het begrip van de Phalanstère, ontwikkeld door de architect Charles Fourier in het begin van de 19de eeuw. Deze gebouwen bevatten hoofdzakelijk woningen voor de arbeiders, alsmede een zwembad met wasruimtes, etensvoorzieningen en een theater. De woningen nemen de vorm aan van 3 volumes, aan elkaar geschakeld via gangen in de hoeken.
29
Deze volumes zijn rechthoekig van vorm en bevatten een overdekte binnenhof. De galerij hierin is tegelijk een collectief balkon en biedt zicht op collectieve gebeurtenissen en festiviteiten. Trappen bevinden zich in de hoeken van deze binnenhof. De verdiepingen zelf zijn onderverdeeld in modules door verticaal doorlopende dragende muren, waarbinnen de schoorstenen zijn verwerkt. Binnen deze modules is er een veelheid aan woningtypes mogelijk, gaande van een appartement van 2 kamers tot een schakeling van meerdere van deze units. De verdiepingshoogtes worden naar boven toe lager, om zo maximale lichtinval tot in de onderste woningen te waarborgen. Voor de arbeiders, werkend in de erlangs gelegen fabrieken, was dit een enorme verandering met voorgaande woningbouw en een groot succes.
FAMILISTÈRE CHARLES FOURIER GUISE, FRANKRIJK 1858-1883 30
37
strategieplan niveau 00
perspectief gravure
snede
38
39
32
40
31
33
34
41
D
35
oor verwoestingen ten gevolge van de Eerste Wereldoorlog was in Rotterdam een groot woningtekort. Naast traditionele woonvormen liet de Gemeentelijke Woningdienst experimenten toe in de toepassing van volkswoningbouw in de Spangense Polders, een gebied net buiten de stad. Voor de Justus van Effenstraat koos Michiel Brinkman ervoor niet de twee lange smalle bouwstroken te maken die in het stedenbouwkundig plan waren voorzien, maar om deze tot een groot bouwblok te combineren met ontsluiting van binnenuit. De bouw van het Justus van Effencomplex startte in 1920 en telde oorspronkelijk 273 wooneenheden. Brinkmans ontwerp was vooruitstrevend in verschillende opzichten. Het complex bood bijzondere oplossingen voor begin 20ste-eeuwse problemen van het wonen in de grootstad: te kleine woningen, gebrek aan groene ruimte en anonieme gestapelde woningbouw. Door voorzieningen, zoals een badhuis, was- en droogruimtes en de verwarmingsinstallatie te centraliseren werd ruimte in de woningen gewonnen. Het Justus Van Effencomplex is vooral revolutionair dankzij zijn stedenbouwkundig opzet. Door de introductie van een brede, verhoogde woonstraat hadden ook de bewoners van de maisonnettes op het tweede niveau hun adres aan de openbare weg. De galerijbouw heeft veel navolging gehad en is bepalend geweest voor de Hollandse volkshuisvestingscultuur. Bij recente renovatie zijn de woningen geherstructureerd zodat er een diversiteit in woonoppervlaktes ontstaat. Daarbij zijn ook de private tuinen in het binnenhof gegroepeerd tot groenzone voor collectief gebruik. De woningen voldoen nu aan hedendaagse behoeftes omtrent comfort en duurzaamheid.
JUSTUS VAN EFFENCOMPLEX MICHIEL BRINKMAN ROTTERDAM, NEDERLAND 1921 36
43
plan woonmodule
snede schema’s: toetreding van de woning
44
plan woonmodule
snede
45
38
46
37
39
47
E
ind jaren ‘60 besluit de Nederlandse overheid nieuwe experimentele stedenbouw te subsidiëren. Piet Blom speelt hierop in om zo zijn ideeën te kunnen verwezenlijken. Een georganiseerde Kasbah is een concept waarmee hij al eerder speelde en dat in Hengelo uiteindelijk werkelijkheid wordt. Het idee bestaat er in om een woonwijk op kolommen te plaatsen waardoor op grondniveau ruimte ontstaat. Typisch stedelijke functies zoals winkels, horecazaken en ook collectieve (al-dan-niet groene) plekken worden onder dit dak gecreëerd. De bewonersdensiteit neemt hierbij twee à drie maal toe in vergelijking tot gelijkaardige wijken in Hengelo.
40
Piet Blom, een structuralist, creëert een schakeling van 184 woonmodules samen tot een stedelijk dak. Het volledige project is opgebouwd met vier verschillende woonmodules, gaande van studentenhuisvesting, eengezinswoningen eerder geschikt voor jongere koppels zonder kinderen tot grote woningen met de mogelijkheid inwonende studenten of ouders te huisvesten. Enkel het kleinste woningtype heeft geen private buitenruimte, alle anderen hebben een ruim terras. Nadelig aan deze manier van bouwen is dat er veel kleine non-spaces worden gecreëerd. Normaal zou dit onmiddellijk leiden tot ‘vieze’ hoekjes maar dit is hier niet het geval. Doordat de woningen, ondanks de staatssubsidie, redelijk duur zijn, trekt deze Kasbah vooral mensen met een hogere opleiding en inkomen aan. Wegens de locatie van het project, aan de rand van de stad, wordt de ruimte onder de woning slechtst beperkt gebruikt door commerciële activiteiten. Op latere leeftijd verfijnd Piet Blom het Kasbah idee, wat aanleiding geeft tot de ontwikkeling van de kubuswoningen in Rotterdam en Enschede.
KASBAH PIET BLOM HENGELO, NEDERLAND 1974 41
49
snede woonmodule
plan woonmodule
snede moduleschakeling
plan moduleschakeling
50
snede site
51
43
52
42
44
45
53
T
ijdens de Tweede Wereldoorlog werd de Franse kuststad plat gebombardeerd door de geallieerden. Na de oorlog kreeg August Perret de opdracht om op het tabula rasa landschap een nieuwe stad te bouwen. Perret was er van overtuigd dat kort na de oorlog de plaats van zijn studenten niet achter banken was maar in het werkveld. Zo besloot hij de opdracht in samenwerking met zijn studenten uit te voeren.
46
Perret creëert een nieuw grid dat gebaseerd is op de oude stad en zijn overblijvende belangrijke gebouwen. Het hoofd grid (100x100m) omvat alle hoofdlanen, het subgrid (6,24m x 6,24m) legt een éénduidig raster voor alle verhoudingen in gebouwen en straten. Perret is er van overtuigd dat het leggen van een vaste module in een stad een harmonieus ritme creëert die rust en eenheid uitstraalt. Deze verhoudingen worden ook eerlijk getoond in de gevels van de gebouwen. Deze gebouwen zijn opgebouwd met een kolommen constructie met invulpanelen en creëren zo een grote flexibiliteit. Perret bouwt de stad op in gewapend beton en past deze toe op een eigenwijze manier die vernieuwend is voor zijn tijd. Elk bouwblok is opgevat als één gebouw dat zich rond een centrale koer draait. Op de begane grond bevindt zich een publieke commerciële plint. Op deze plint bevinden zich verschillende appartementsblokken. Perret hechtte veel belang aan ruimte, licht en lucht. Zo ontwikkelde hij appartementen die dankzij doorgedreven architecturale trucjes een grote generositeit voor het wonen creëerde.
LE HAVRE AUGUSTE PERRET LE HAVRE, FRANKRIJK 1956 47
55
plan woonniveau
isometrie
56
plan woonmodule
snede
57
49
58
48
50
51
59
D
e Mietskazerne is een appartementencomplex bestaande uit huurwoningen. Verschillende grote poorten, die toegang bieden tot de binnenpleinen, ontsluiten het appartementsblok. Op de gelijkvloerse verdieping is er plaats voor handel en/of kleine industrieën. De typologie ontstaat rond 1850 wanneer groothandelaars en fabriekseigenaars een grotere winst zagen als men bovenop hun zaak extra appartementswoningen zouden verhuren. Voor de industriële panden betekende dit ook dat de werknemers zich letterlijk boven de fabriek konden huisvesten. Dit alles was vanzelfsprekend allemaal in het voordeel van perceel-eigenaars, wat enorm veel winst met zich mee bracht.
52
MIETSKAZERNE ONGEKEND BERLIJN, DUITSLAND ~1850 53
De appartementen waren zeer klein een maakten gebruik van gezamenlijke wc- en badkamers. Elke woning gaf uit op de straatzijde of binnenplein. De inwendige pleinen waren eerder grauw en werden enkel gebruikt als passage en het binnentrekken van licht tot diep in het bouwblok. Tijdens en vooral na de tweede wereldoorlog werden er veel Mietskazernen afgebroken wegens grote schade van bombardementen of (later) wanneer bleek dat de ruimtes niet meer geschikt waren als woon- of werkverblijf. Vanaf de jaren ’80 wordt er geïnvesteerd in de renovatie van de overgebleven Mietskazeren. Door het aaneenschakelen van de vroege woonmodules verkreeg men kwalitatievere leefruimtes. De appartementen waren zeer klein een maakten gebruik van gezamenlijke wc- en badkamers. Elke woning gaf uit op de straatzijde of binnenplein. De inwendige pleinen waren eerder grauw en werden enkel gebruik als passage en het intrekken van licht tot diep in het bouwblok. Tijdens en vooral na de tweede wereldoorlog werden er veel Mietskazernen afgebroken wegens grootte schade van bombardementen of (later) wanneer bleek dat de ruimen niet meer geschikt waren als woon- of werkverblijf. Vanaf de jaren ’80 werd er geïnvesteerd in de renovatie van de overgebleven Mietskazeren. Door het aaneenschakelen van de vroege woonmodules verkreeg men kwalitatievere leefruimtes.
61
plan woonschakeling
isometrie met snede
62
woonmodule
snede schema
63
55
64
54
56
57
65
N
58
eu-Oerlikon, een nieuwe woonzone in Oerlikon een kwartier in het Noorden van de Zwitserse hoofdstad Zürich. Deze zone bevindt zich op een voormalige industriële site die volledig afgebroken is. Op de grote kavels binnen het bestaande stratenpatroon wordt een nieuw patrimonium opgebouwd in een hedendaagse vormtaal. Het project van Atelier-WW aan de Max Bill Platz is een ensemble dat onderdak biedt aan diverse functies waar een stad nood aan heeft. In het gebouw voorzien van 2 binnenpleinen omhuld met een uniforme gevel bevinden zich 119 serviceflats en zorgkamers voor ouderen en 42 huurwoningen bovenop een ondergrondse parkeergarage. De sokkel bestaat uit handelsruimten en voorzieningen voor het zorgcentrum. De publieke buitenkamer wordt ontsloten door vier passages doorheen het gebouw door de intelligente plaatsing van de openingen maakt het plein deel uit van het parcours doorheen de wijk. De Toevoeging van een van de grond geplaatste vijver en groen geeft het plein een andere identiteit en kwaliteit dan de collectieve buitenruimte op het eerste niveau. Het collectieve terras op eerste verdieping, uitsluitend toegankelijk voor bewoners van het complex heeft het karakter van een omsloten terras en toont zich voorzichtig aan de buitenwereld door een perforatie in de gevel.
NEU OERLIKON ATELIER WW ZÜRICH, ZWITSERLAND 2006 59
67
plan woonmodule
isometrie
68
snede
69
61
70
60
62
63
71
H
64
et ensemble is gesitueerd in het noorden van Antwerpen centrum en beslaat een volledig bouwblok gelegen tussen de Veemarkt en de Zirkstraat. Het project in opdracht van huisvestingsmaatschappij Onze Woning ontworpen door Frank Commers en Jef Fuyen. In het complex bevinden zich 64 wooneenheden en een ondergrondse parking. De aansluiting van het bouwblok met de aangrenzende straten wordt ondermeer gerealiseerd door het terugdringen van de verschillende woonunits waardoor er individuele woningen lijken te ontstaan. Door het terugdringen ontstaan er vuile hoekjes in het straatbeeld. Langs andere zijden van het bouwblok volgt de gevel de kromming van de straat waardoor gebogen gevels ontstaan. Binnenin het ensemble bevindt zich een plein voor de circulatie naar de trappentorens maar is verder weinig kwalitatief. Rondom het centrale collectieve plein bevinden zich de private tuintjes van de woonunits op de begane grond. De boven gelegen woonunits zijn toegankelijk langs een passerelle bereikbaar via overhoeks geplaatste trappentorens. De appartementen gelegen op de begane grond zijn door middel van een private inkom toegankelijk langs de straatzijde. De de ramen op de begane grond bevinden zich boven ooghoogte om inkijk van passerende voetgangers te vermijden desondanks worden alle ramen afgeschermd door bewoners. Onder het bouwblok is een garage met 128 parkeerplaatsen voorzien en is bereikbaar via de inrit in een aangrenzend bouwblok.
ONZE WONING FRANK COMMERS & JEF FUYEN ANTWERPEN, BELGIĂ‹ 1983 65
73
plan woonmodules
isometrie met toetredingen
74
gevelsnede
isometrie module
75
76
66
67
68
77
P
69
apaverhof is een tuinhof gelegen in het centrum van Den Haag. Het is ontworpen in 1921 door architect Jan Wils in het kader van de enorme huisvestingsproblematiek waar ook Den Haag mee te kampen had. Het ensemble bestaat uit 128 woningen, waarvan ongeveer de helft eengezinswoningen en de andere helft etagewoningen. De eengezinswoningen zijn geschrankt ten opzichte van elkaar en staan in een hoefijzervorm rond een plantsoen. Door de woningen volgens het ‘back-to-back’ principe tegen elkaar te bouwen creëert Wils een compact bouwvolume met een grote sociale ambitie. Elke twee woningen delen een inkom die in visueel contact staat met de achterbuur wat zorgt voor een grote sociale controle en verbondenheid onder de bewoners. Aan de voorzijde zorgt een lager volume voor een breed uitgetrokken erker waardoor de leefruimte geniet van maximale lichtinval. De grote, omsloten, groene zone fungeert als kijkgroen voor de omringende woningen. Het geeft de wijk openheid en het karakter van een volwaardige tuinwijk. Rondom rond dit hoefijzervormig volume staan de overige woningen gegroepeerd in vijf groepen. Zij zijn opgebouwd naar analogie van de eengezinswoningen. Wils was een groot aanhanger van ‘de Stijl’ en bewonderaar van Frank Lloyd Wright. Deze twee invloeden zien we sterk terugkomen in de vormentaal gebruikt in de woningen. De abstracte volumes die in elkaar worden geschoven en de strenge horizontale lijnen in de gevel verwijzen nadrukkelijk naar F.L Wright zijn werk. Het project wordt aanzien als het persoonlijke hoogtepunt van Jan Wils in ‘de Stijl’.
PAPAVERHOF JAN WILS DEN HAAG, NEDERLAND 1921 70
79
plan woonmodule
plan toetredingen
80
snede
81
72
82
71
73
83
I
n de jaren ‘60 en ‘70 wordt in Amsterdam de metro aangelegd. De plannen van het stadsbestuur stuiten op hevige protesten bij de lokale bevolking. Er ontstaat een jarenlange discussie waarbij het stadsbestuur ijvert voor brede lanen boven het metronetwerk en de bevolking strijdt voor het behoud van de oorspronkelijke stedelijke structuur en de woonfuncties in het centrum van de stad. Aldo Van Eyck en Theo Bosch nemen actief deel aan deze protestbeweging. Uiteindelijk halen ze hun gelijk, als teken van deze overwinning ontwerpen de architecten het Pentagon. Het is een vijfhoekig, vrijstaand wooncomplex, gelegen boven de metrolijn en volledig binnen de oude stadsstructuur.
74
Van Eyck en Bosch stellen een belangrijk uitgangspunt: het gebouw dient de stad en moet dus ook iets teruggeven. Om deze doelstelling te realiseren implementeren ze verschillende functies in het Pentagon: wonen, winkelen en werken. Het binnenplein is volledig publiek en vormt eveneens een passage tussen de omliggende straten. Aan de Sint Antoniebreestraat is er een galerij voorzien langs de commerciële ruimten om een grotere wisselwerking tussen het gebouw en de straat te genereren. De architecten maken een duidelijke tweedeling op basis van functie. Het gelijkvloers bevat de publieke functies, de verdiepingen zijn uitsluitend private wooneenheden. De commerciële ruimtes hebben toegang tot de omliggende straten, de wooneenheden zijn te betreden via trappenhallen aan het binnenplein. Het is nu de vraag of de methode van de Van Eyck en Bosch optimaal was voor het gebouw. Door zo hevig vast te houden aan de oorspronkelijke stadsstructuur krijgt het gebouw een onmogelijke vorm, met enorm veel hoeken en kanten. Nauwelijks 2 muren staan parallel met elkaar. Dit maakt het gebouw weinig duurzaam.
PENTAGON ALDO VAN EYCK & THEO BOSCH AMSTERDAM, NEDERLAND 1983 75
85
plan niveau 00
isometrie
86
snede en toetredingen
87
77
88
76
78
79
89
H
80
et ensemble bevindt zich in de wijk Stuivenberg te Antwerpen, vlakbij het Centraal Station. Op het terrein van een voormalige drukkerij zijn 3 woningen en het kantoor van Collectief Noord gelegen. Dit terrein is een binnengebied met een erg onregelmatige omtrek. Het gebied heeft 2 uitwegen uitkomend op de aangrenzende straten, waarvan er slechts 1 breed genoeg om auto’s door te laten en een woning te voorzien op de etage. Op het redelijk kleine terrein plaatsen de architecten drie brede, relatief ondiepe volumes van twee etages tegen de zuidwand, met elk ook een penthouse met hellend dak en terras. Deze drie volumes kijken allen uit naar het noorden, naar het gemeenschappelijke binnengebied. Het meest linkse gebouw is volledig woning, terwijl de andere 2 volumes gekoppeld zijn: tussen beide in voert een buitentrap naar de eerste etage waar je toegang krijgt tot de woning op de etage. Op de begane grond bevindt zich hier het architectenbureau en een garage. In de nauwe opening tussen terrein en straat bevindt er zich nog een andere woning, die men kan bereiken via 2 trappen: één aan de straatkant en één verderop langs de doorrit naar het binnenterrein, om zodoende de verbinding te maken naar het binnenterrein, zodat alle woningen sterk betrokken zijn op het binnengebied. De bewoners kunnen zich indien gewenst op hun eigen terrein terugtrekken op hun terras.
TUINKAMER EN KANTOOR COLLECTIEF NOORD ANTWERPEN, BELGIË 2006-2011 81
91
plan
isometrie constructietektoniek
92
gevelsnede
snede
93
83
94
82
85
84
95
REFERENTIES 6 BLOCKS
6
DIAGOON WONING
30
KASBAH 48
ONZE WONING
1
luchtfoto: Google Earth Maps
24 luchtfoto: Google Earth Maps
40 luchtfoto: Google Earth Maps
64 luchtfoto: Google Earth Maps
2
www.flickriver.com/photos/jmtp/sets/72157604245189698/
25 www.e-architect.co.uk/holland/delft-buildings
41 www.mimoa.eu/projects/Netherlands/Hengelo/Kasbah
65 foto door Arne De Crom
3
birds eye view: Bing Maps
26 birds eye view: Bing Maps
42 birds eye view: Bing Maps
66 birds eye view: Bing Maps
4
www.flickriver.com/photos/jmtp/sets/72157604245189698/
27 www.flickr.com/photos/jschiemann/8565527183/
43 www.mimoa.eu/projects/Netherlands/Hengelo/Kasbah
67 foto door Arne De Crom
5
www.flickriver.com/photos/jmtp/sets/72157604245189698/
28 www.flickr.com/photos/jschiemann/8565527183/
44 www.mimoa.eu/projects/Netherlands/Hengelo/Kasbah
68 foto door Arne De Crom
6
www.flickriver.com/photos/jmtp/sets/72157604245189698/
ALEXANDRA ROAD ESTATE
12
FAMILISTĂˆRE 36 29 luchtfoto: Google Earth Maps
45 www.architectuur.nl/nieuws/museum-piet-blom/
LE HAVRE
7
luchtfoto: Google Earth Maps
30 www.familistere.com/
46 luchtfoto: Google Earth Maps
8
www.mimoa.eu/projects/United%20Kingdom/London/
31 www.fondation-patrimoine.org/fr/national-0/espace-
47 www.isailehavre.canalblog.com/
9
Alexandra%20Road%20Estate
presse-30/communiques-et-dossiers-31/archives-32/
48 birds eye view: Bing Maps
birds eye view: Bing Maps
detail-la-fondation-du-patrimoine-apporte-son-soutien-a-
49 www.skyscrapercity.com/showthread.
10 www.claudiodivizia.photoshelter.com/image/
la-rehabilitation-du-familistere-de-guise-aisne-grace-au-
I0000ONp3ZqTmM5c article
CASA DEL SOLE
18
14 www.archidiap.com/works/case-icp-s-ippolito-ii/
52 luchtfoto: Google Earth Maps
75 foto van Patrick Dekeyser
mecenat-de-la-fondation-credit-cooperatif-63
53 www.r-os.cidsnet.de
76 birds eye view: Bing Maps
54 birds eye view: Bing Maps
77 foto van Patrick Dekeyser
55 www.flickr.com/photos/markadamson/4304157646/
78 foto van Patrick Dekeyser
56 www.auguststrasse-berlin-mitte.de/berlin-geschichte-
79 foto van Patrick Dekeyser
35 luchtfoto: Google Earth Maps
17 www.flickrhivemind.net/Tags/sabbatini/Interesting
36 www.archined.nl/recensies/2012/oktober/justus-van-
CASA MILA 19 luchtfoto: Google Earth Maps 20 www.bluffton.edu/~sullivanm/spain/barcelona/gaudimila/
effencomplex-gerestaureerd/
24
PENTAGON 84 74 luchtfoto: Google Earth Maps
la-rehabilitation-du-familistere-de-guise-aisne-grace-au-
16 www.archidiap.com/works/case-icp-s-ippolito-ii/ 18 www.flickrhivemind.net/Tags/sabbatini/Interesting
asp?ID=6735
MIETSKAZERNE 60
detail-la-fondation-du-patrimoine-apporte-son-soutien-a-
JUSTUS VAN EFFENCOMPLEX
15 birds eye view: Bing Maps
asp?ID=6735 73 www.architectenweb.nl/aweb/archipedia/archipedia.
php?t=746524&page=137
presse-30/communiques-et-dossiers-31/archives-32/
13 luchtfoto: Google Earth Maps
72 www.architectenweb.nl/aweb/archipedia/archipedia.
51 www.skyscrapercity.com/showthread.
34 www.fondation-patrimoine.org/fr/national-0/espace-
brown
papaverhof/en 71 birds eye view: Bing Maps
php?t=746524&page=137
33 www.familistere.com/
12 www.architecturecentre.co.uk/events-audience-with-neave-
v/I/5220612435359358849-5220613591946097858/
50 www.skyscrapercity.com/showthread.
32 www.familistere.com/
PAPAVERHOF 78 69 luchtfoto: Google Earth Maps 70 www.geolocation.ws/
php?t=746524&page=137
mecenat-de-la-fondation-credit-cooperatif-63
11 www.bdonline.co.uk/the-uks-top-10-council-estates/5058819.
54
37 birds eye view: Bing Maps 38 www.archined.nl/recensies/2012/oktober/justus-vaneffencomplex-gerestaureerd/
wohnungsfrage-und-gesellschaftliche-entwicklung
TUINKAMER EN KANTOOR
57 www.auguststrasse-berlin-mitte.de/berlin-geschichtewohnungsfrage-und-gesellschaftliche-entwicklung
NEU OERLIKON
66
81 www.collectiefnoord.be/tuinwoningen-en-kantoor 82 birds eye view: Bing Maps 83 www.collectiefnoord.be/tuinwoningen-en-kantoor
59 www.atelier-ww.ch/#!prjmax-bill-platz/cwsu
84 www.collectiefnoord.be/tuinwoningen-en-kantoor
21 birds eye view: Bing Maps
60 birds eye view: Bing Maps
85 www.collectiefnoord.be/tuinwoningen-en-kantoor
22 www.flickr.com/photos/14261582@N05/6219501886/in/
61 www.atelier-ww.ch/#!prjmax-bill-platz/cwsu
photostream/ 23 www.flickr.com/photos/14261582@N05/6219501886/in/
90
80 luchtfoto: Google Earth Maps
58 luchtfoto: Google Earth Maps
mila.html
39 eigen tekenwerk
42
72
62 www.atelier-ww.ch/#!prjmax-bill-platz/cwsu 63 www.atelier-ww.ch/#!prjmax-bill-platz/cwsu
photostream/
96
97
RADICAL ENSEMBLES 2013-2014 Ardui Charlotte Bogaerts Louize De Braekeleer Pierrick Cornelis Titsijana De Coster Rik De Crom Arne Dekeyser Patrick Dierckxsens Frederik Franรงois Vincent Lambregts Nathalie Loyens Niels Hulstaert Hannes Meeus David De Roeck Alex Schurmans Glenn
Supervised by Van Bockstal Koen