OKTOBER 2019 | JAARGANG 30
NR 7
Verdieping in duurzaamheid
PAS-perikelen Potgrond en klimaat Natuurinclusief boeren Oostelijke Vechtplassen Klimaat en microben Duurzame sierteelt? Tiny forests
POTGROND VER(W)ARMT DEE AARDE Veen en groene vingers, de groene paradox Potgrond bestaat voornamelijk uit voedselrijk turf, een bodem waarin zaailingen, stekjes en planten uitstekend gedijen. Turf wordt gewonnen uit steeds schaarser wordende veengronden. Bij die afgravingen komen enorme hoeveelheden broeikasgassen vrij. Wat is het alternatief? HARRY VAN DOOREN
P
otgrond is een verzamelnaam voor uiteenlopende soorten teelgrond met een variabele samenstelling en structuur. Afhankelijk van de toepassing wordt veen (turf) gemengd met producten als boomschors, kokos, compost, zand, meststoffen en kalk. Sommige mengsels bestaan voor 90% uit veengrond, meestal afkomstig van ontwaterde venen in de Baltische staten, Polen, Rusland, Scandinavië, Duitsland, Ierland en Canada. Hoewel keurmerken en regelgeving de achteloze afbraak van veengronden in Europa de laatste jaren enigszins afremmen, kan het traag aangroeiende veen zich niet of nauwelijks herstellen van de roofbouw die in voorbije eeuwen is gepleegd. Veen is de brandstof voor de armen, ook al is het stoken van turf veel minder efficiënt en vervuilender (ongezonder) dan olie en gas. Van het afgegraven veen gaat wereldwijd nog steeds de helft in vlammen op. In ons eigen land zijn veengronden stelselmatig ontwaterd ten behoeve van de landbouw. De daaruit volgende verdroging en oxidatie heeft een sterk klimaatopwarmend effect. Het proces zorgt bovendien voor inklinking waardoor de bodem daalt, een directe bedreiging van de fundamenten, rioleringen en wegen in het Groene Hart. Het reguleren van het waterpeil in deze polders is steeds moeilijker en duurder.
Palmolie Rond de evenaar sneuvelde de afgelopen decennia veel tropisch regenwoud ten behoeve van palmolieplantages en sojateelt. Net als de eerdergenoemde venen in Estland en Rusland, zijn die tropische wingebieden hotspots van lachgasuitstoot, bleek uit een wereldwijde studie in 2018 waaraan de Utrechtse landschapsecoloog Jos Verhoeven meewerkte: “Veengebieden zijn van zichzelf heel nat, waardoor maar weinig zuurstof in de bodem doordringt. Wan14 MILIEUMAGAZINE | NR 7 | OKTOBER 2019
neer veen wordt drooggelegd, zoals in de afgelopen eeuwen ook in West-Nederland is gebeurd, gaat er veel zuurstof de bodem in. Micro-organismen in de bodem breken het veen dan veel sneller af en vormen bovendien nitraat. Tijdens dit proces wordt het nitraat in zuurstofarme lagen voor een deel omgezet in lachgas dat aan de atmosfeer wordt afgegeven.” Lachgas (distikstof-oxide, N2O) heeft een tot 260 keer sterker opwarmend effect dan CO2. Veen is een belangrijke CO2-kluis. Op slechts 3% van het aardoppervlak bevatten de veengebieden bijna een derde van de totale in de bodem opgeslagen CO2-voor-
Potgrond met RHP-keurmerk
KLIMAAT EN LANDSCHAP
Weergave van gemiddelde lachgas-emissies gemeten op 57 monsterpunten in 23 regio’s verspreid over de wereld. Dikkere stippen geven hogere emissies aan. Naar: Pärn, Verhoeven en 34 andere auteurs (2018)
raad (drie keer zoveel als in bossen). Door drainage van veengebieden, vooral in tropische streken, is het gehalte aan CO2 in de atmosfeer met 5% toegenomen. Daarnaast produceert zuurstofarm veen veel methaan (20 keer sterker dan CO2) dat vrijkomt als het water zakt of de bodem wordt afgegraven.
Lisdoddeteelt Om de uitstoot van broeikasgassen tegen te gaan en bodemdaling te stoppen wordt op kleine schaal geëxperimenteerd met ‘natte teelt’ van bijvoorbeeld lisdodde, riet, kroosvaren en cranberry op afgegraven veengrond. Pilots laten zien dat beide doelstellingen haalbaar zijn, maar de hindernissen zijn talrijk. De genoemde gewassen zitten (nog) niet in de Europese subsidieprogramma’s voor landbouw en er is onvoldoende (markt)kennis en geschikte machinerie voor commercieel succes op korte termijn. Vanuit natuurontwikkeling bezien, is de invloed op waterkwaliteit een onzekere factor. Die kan zowel positief als negatief uitpakken. Verhoeven meldt dat er ook hoopgevende pilots met veenmosteelt zijn. “Dit kan de ‘wilde’ veenmosturf die in de tuinbouw zo geliefd is, vervangen.” Tuincentrum Terug naar de tuin. Nederlandse tuinders en hobbyisten gebruiken jaarlijks zo’n 4 miljoen kubieke meter potgrond. Kan dat een onsje minder? Als voedselrijke vochtvasthouder blijft turf de markt domineren. De schaarse veenvrije producten hebben vaak hun eigen bezwaren of tekortkomingen. Zowel
Veenvorming Veen is een grondsoort opgebouwd uit gedeeltelijk gehumificeerd plantaardig (organisch) materiaal. Deze vochtige, sponsachtige biomassa is gevormd door afgestorven moerasplanten die onder natte, zuurstofarme omstandigheden heel langzaam vergaan. Een deel van deze opgeslagen CO2-rijke massa veranderde na miljoenen jaren in steenkool, aardolie of -gas. Een van de weinige plantensoorten die zich thuis voelt op deze ondergrond is veenmos dat in een proces van groeien en afsterven het veen ongeveer een millimeter per jaar doet groeien. Als dat proces niet wordt verstoord, ontstaat een dik pakket veen.
ecologische als biologische alternatieven focussen niet in eerste instantie op de vervanging van turf, maar op het uitbannen van energieverslindende kunstmest in het mengsel. In sommige producten wordt een deel van de turf vervangen door (lokale) compost en gecomposteerde schors of schorscompost uit Europa. Wat valt er te kiezen in het tuincentrum? • Organische potgrond: Geen kunstmest; voedingsstoffen uit organisch materiaal, voornamelijk veen; boomschors of cacaodoppen voor structuur en vochtbehoud; stikstof, kalium, fosfor komt uit organische gedroogde mest van bijvoorbeeld koeien en kippen, aangevuld met hoorn- of beendermeel. Organische potgrond stelt geen eisen aan de herkomst van (dierlijke) ingrediënten. • Biologisch potgrond: Qua verhoudingen veel overeenkomsten met traditionele en organische potgrond, maar uiteraard komen de ingrediënten uit bronnen die voldoen aan biologische certificering, dus geen mest uit intensieve veehouderij, geen gentech en geen chemische stoffen. • Cocopeat: Kokosvezels en kokosturf zijn een prima alternatief om de luchtige structuur van potgrond te verzorgen en zeer geschikt om in te zaaien en te stekken, maar voor zuurminnende planten is dit geen alternatief. Hoewel de kokosindustrie niet te boek staat als zeer milieuvriendelijk, is het benutten van een reststroom een plus, de transportkilometers uit Zuidoost Azië een dikke min. • Keurmerk: De Regeling Handelspotgronden (RHP) is een door de tuindersbranche gefinancierd keurmerk dat eisen stelt aan kwaliteit en herkomst van potgrond. In RHP-gecertificeerde potgrond mogen geen bestrijdingsmiddelen zitten, geen ziekteverwerkers en geen gif. Bovendien moet er zorgvuldig omgesprongen worden met de veengebieden die afgegraven worden. Het veen mag niet uit een beschermd gebied komen. Na gebruik van een productieveld moet de grondwaterstand weer worden verhoogd, zodat de natuur zich kan herstellen. De meeste producten hebben inmiddels het keurmerk, maar bij huismerken wil het nog wel eens ontbreken. Verhoeven over het keurmerk: “RHP maakt geen onderscheid tussen veenrijke (klimaatbelastende) potgrond en veenarme potgrond waarbij minder broeikasgassen vrijkomen. Een belangrijk minpunt. Er is genoeg composteerbaar GFT-afval waarmee de noodzaak om veen te gebruiken vervalt. Ook al is de mogelijke aanwezigheid van onkruidzaden een nadeel van hergebruikt tuinafval.”
Huisgemaakte potgrond Een basisrecept is twee delen tuingrond (bij voorkeur zand-leem), twee delen turfvrije compost en 1 deel grof zand of rijnzand. Voor tuinen op kleigrond meer zand toevoegen; op zandgronden een deel van het zand vervangen door bladcompost. Voor potten en bakken zijn extra organische meststoffen en beendermeel aan te raden (verkrijgbaar in het tuincentrum). Uiteraard bepaalt de samenstelling van de composthoop de voedingswaarde en die is minder goed te controleren dan met kant-en-klare potgrond. Potgrond en wer met te veel nutriënten werkt averechts. De schone zaak duld. vereist ook hier geduld. OKTOBER 2019 | NR 7 | MILIEUMAGAZINE 15