KWEEKVIS STEE EEDS VEGETARISCH HER Zoektocht naar vismeelarm of zelfs visvrij voer Volgens gezondheidsgoeroes moeten we twee keer per week vis eten. De oceaan kan helaas de vraag niet aan, alle quota ten spijt. Kweekvis moet de wereldzeeën ontlasten maar medicijnmisbruik, ontwrichting van ecosystemen en de honger naar vismeel zetten aquacultuur in een slecht daglicht. Op zoek naar de vegetarische vis. HARRY VAN DOOREN
M
eer dan de helft van de consumptievis komt tegenwoordig uit aquacultuur. De verwachting is dat deze snelgroeiende industrie de komende decennia zelfs tweederde van de productie voor zijn rekening zal nemen. Daarvoor moet wel worden afgerekend met enkele hardnekkige uitwassen. Stichting Wakker dier onderzocht eind vorig jaar 42 partijen uit Azië geïmporteerde kweekvis en garnalen en trof op de helft bacteriën aan die resistent zijn tegen antibiotica en op één monster zelfs de gevaarlijke ESBL-bacterie. Oorzaak: het overvloedig gebruik van antibiotica in de visvijvers om ziekten de kop in te drukken. Het Belgische programma Telefacts filmde afgelopen januari undercover bij een Noorse zalmkweker hoe mannen in beschermende kleding pesticiden in de kooien schepten om de zalmen te vrijwaren van parasieten. Johan Verreth, specialist aquacultuur bij Wageningen UR, houdt het op incidenten: “Noorse en Schotse zalmkwekers hebben het gebruik van antibiotica in een kwart eeuw met meer dan 90% teruggedrongen. Een combinatie van aangescherpte regelgeving en zelfreinigend vermogen van de sector. Om ziekten te voor-
30 MILIEUMAGAZINE | NR 4 | APRIL 2015
komen, worden de vissen nu individueel gevaccineerd.” Volgens Verreth zijn alleen de onvermijdelijk ontsnappingen van kweekzalmen nog een serieus probleem. “Als gedomesticeerde vissen kruisen met wilde soortgenoten worden die verzwakt. Een oplossing zou zijn om de kweekzalm steriel te maken.” “In tegenstelling tot wat milieugroeperingen beweren, is de moderne zalm een behoorlijk efficiënte vis”, zegt Verreth. “Voor 1 kilo zalm is ongeveer 1200 gram voer nodig. Daarmee zijn we bij de zalm wel aan de top van voerconversie gekomen. In het moderne voer is het aandeel vis teruggebracht tot 15%. Tilapia en panga-
Keurmerken Voor kweekvis zijn er twee belangrijke keurmerken, waarvan Aquaculture Stewardship Council (ASC) het bekendste is. Vis met het ASC-keurmerk ‘komt uit kwekerijen die aantoonbaar goed omgaan met de natuur en richtlijnen naleven op het gebied van sociale omstandigheden voor arbeiders en lokale gemeenschappen’. Dat wil nog niet zeggen dat het om duurzame vis gaat. Het ASC selecteert voorlopig ‘verantwoorde vis’. Duurzaam is pas aan de orde als het gebruikte voer een MSC-certificering (wilde vis) heeft of zelfs vrij is van dierlijke bestanddelen. Kweekvis met een biologisch EKO-keurmerk is bezig aan een voorzichtige doorbraak. Maar het EKO-keurmerk is net zo min een garantie voor duurzaamheid. Het wekt wellicht verbazing dat een met de hengel geviste wilde vis nooit het predicaat biologisch kan krijgen, maar dat heeft alles te maken met de controleerbaarheid van de herkomst. Dat kan alleen in de besloten omgeving van een kwekerij. Over dierenwelzijn zegt een keurmerk weinig, al was het maar omdat we nog niet zo veel weten van het vissenbrein. Zoals wel vaker met keurmerken blijft een flink deel van de markt ongekeurd omdat de certificeringseisen voor kleine ondernemers vaak te duur zijn. Vis zonder keurmerk is dus niet per definitie verdacht. En omgekeerd heeft zeker het MSC-keurmerk nogal wat kritiek te verduren vanwege de geringe impact op verduurzaming van de visserij. Het ASC-keurmerk is niet voor alle (commerciële) kweekvis uitgewerkt.
AQUACULTUUR sius kunnen met nog minder dierlijke eiwitten toe. Die leveren veel meer vis op dan erin gaat.”
Vegetarisch voer De zoektocht naar vismeelarm of zelfs visvrij voer blijft de grote uitdaging voor de jonge industrie. Ongeveer een vijfde (20 miljoen ton) van de in zee gevangen vis belandt nu nog als vismeel en visolie in voer voor kweekvissen. Schotse zalmkwekers ontwikkelden een paar jaar terug een vrijwel vegetarisch dieet, maar stuitten op nieuwe dillema’s. De productie van het vegavoer was zeer energie-intensief (milieubelastend en kostbaar) en er zaten geen gezonde omega-3-vetzuren in, want die haalt de zalm uit prooivis, of uit visolie in het geval van de kweekzalm. De supermarkten wilden om die reden niet aan de vegetarische zalm. Verreth: “Het ideale voer bevat zo weinig mogelijk dierlijke en zo veel mogelijk plantaardige bestanddelen, maar we weten ook dat in zalmvoer niet meer dan 20% soja mag zitten, omdat de vis anders darmontsteking kan krijgen.” Visolie voor zalm en andere vette vis is vooralsnog onvervangbaar, zegt Verreth. "Je kunt wel plantaardige oliën gebruiken, maar dan heb je geen of weinig omega-3. Door zalmen in de groeifase een koolhydraatrijk dieet te geven en pas in de laatste fase visolie te voeren, is er veel minder visolie nodig en hebben we toch de gewenste vetzuren op ons bord.” Winst is volgens Verreth te halen uit het efficiënter benutten van visafval. “Gemiddeld wordt 40% van de vis versneden tot filet. Uit de rest kan visolie en vismeel worden gewonnen.” Bang voor verontreiniging hoeven we niet te zijn. “Dat is oud nieuws. Tot visolie verwerkte haring uit de Baltische zee bevatte in het verleden dioxinen en pcb’s. Maar daar is iedereen tegenwoordig zeer beducht voor. Er is zelfs een raffinage-industrie ontstaan die vervuilde visolie geschikt maakt voor voer.” Onderzoekende blikken richten zich op de alg, dé omega-3-bron aan het begin van de visvoedselketen. Daarmee zou de dierlijke fractie in de visvoer nog ver-
der gereduceerd kunnen worden. Verreth: “De gedachte is een logische, maar een echt alternatief is het nog niet. De algenindustrie is het laboratorium nauwelijks ontgroeid, de prijzen zijn hoog en de productie-zekerheid ondermaats.” Kringloopachtige systemen zijn op korte termijn kansrijker, meent Verreth: “Je moet je niet alleen concentreren op wat er aan voer in de vis gaat, maar ook wat er aan mest uitkomt. ‘Goede’ mest wordt door algen, watervlooien en andere spelers in de voedselketen efficiënt omgezet, en wanneer vis in vijvers wordt gekweekt, levert dat natuurlijk voer voor de vissen op. Dat betekent dat je in die situaties minder eiwitten in het korrelvoer hoeft te stoppen.” Wageningse onderzoekers experimenteren sinds eind vorig jaar in Vietnam met een ‘voedzaam-systeem-concept’ voor garnalenvijvers. Beoogde winst: minder voer, minder vervuiling en dus lagere kosten.
Toekomst In Nederland worden claresse, meerval, paling, snoekbaars, steur, tarbot, tilapia en tong gekweekt, maar de productie stagneert of loopt terug. Het zijn vooral de kwekers met de milieutechnisch superieure maar dure recirculatie-bassins die moeite hebben de Aziatische concurrentie het hoofd te bieden. Anders ligt dat voor diervoederfabrikanten als Nutreco, die de omzet vooral door de wereldwijde vraag naar visvoer flink ziet stijgen. Verreth: “Nederlandse viskwekers moeten zich richten op de niches. Bijvoorbeeld tong, een vis met een hoge marktwaarde. Maar daarvoor moeten wel financieringsmodellen komen die gebaseerd zijn op de lange adem. Tot nu toe sneuvelen bedrijven vaak in de ontwikkelfase omdat er te weinig kapitaal is of er sneller resultaat moet worden behaald dan realistisch is.” Meer lezen: www.goedevis.nl/kweektechnieken www.bit.ly/WURkweekvis www.asc-aqua.org
Individuele vaccinatie tegen ziekten
APRIL 2015 | NR 4 | MILIEUMAGAZINE 31