INHOUD
16
18
14 Ketenbeheer en Financiering 10 12 14 16 18 20 22 29
Financiering energietransitie Duurzaamheid in de boardroom Luierketen ‘uit de luiers’ ‘Beter meedenken dan uitsluiten’ Schuifelen richting groen Daad bij het woord? Circulair ontwerpen Kernenergie met de K van kosten
24 10
Klimaatneutraal voor een procentje van het BNP Het roer om: wat kost dat eigenlijk en wie gaat dat betalen? De inzichten van het PBL en CE Delft.
12
Begrip van waarde herdefiniëren en verbreden ‘Bedrijven moeten een maatschappelijke missie kiezen, en de boardroom dient de leiding te nemen’.
20
‘Nog aan ‘t begin van een circulaire economie´ Het hele institutionele bouwwerk is nog lineair georganiseerd’, aldus hoogleraar Jan Jonker.
22
Hoe circulaire kansen bij de bron te grijpen? Veel nota’s over ‘ecodesign’ en ‘circulair ontwerpen’, maar hoe daadwerkelijk tot zoiets te prikkelen?
30
Europese toets op stikstofregels Botst het Programma Aanpak Stikstof met Europese regels? Het Hof van Justitie ( EU ) moet nu oordelen.
Verder 04 04 07 09 24 26 28 30 32 34 35
Hoofdredactioneel Nieuws Column Saskia Borgers Internationaal nieuws Commerciële algenkweek Bedrijf en product De milieuprofessional PAS op de plaats Bedrijfsprofiel Forum Agenda en colofon
OKTOBER 2017 | NR 9 | MILIEUMAGAZINE
3
SCHUIFELEN RICHTING GROE OEN Stand van zaken verplicht C-label voor kantoren Vanaf 2023 moeten alle kantoorgebouwen in Nederland minimaal een energielabel C hebben. Een verplichting die de energetische patstelling op de huurmarkt moet doorbreken. Doorstoten naar A is er voorlopig niet bij. Koplopers zien meer in een BREEAMcertificaat. HARRY VAN DOOREN
V
an de 67.500 kantoorpanden in Nederland had eind 2016 minder dan 20% een geregistreerd C-label of hoger. In veel gevallen volstaan installatietechnische maatregelen voor de energetische upgrade naar C. Soms is het toepassen van ledverlichting al voldoende, maar bij zo’n 15 miljoen vierkante meter (18% van het totaal) is volgens het Economisch Instituut voor de Bouw (EIB) ook kostbare extra isolatie van de bouwschil nodig. Het EIB becijfert verder dat de upgrade naar C voor de meeste gebouwbeheerders ‘no-regret investeringen’ zijn met een terugverdientijd van maximaal 6,5 jaar en een kostenbesparing op de energierekening die tot 34% kan oplopen. Bij stap naar B of A kan de terugverdientijd verdubbelen en is de extra-kostendaling relatief klein. Een verplicht A-label in 2030 is voorlopig van de baan. De TU-Delft toonde vorig jaar aan dat dat de machinerie die nodig is om bij A uit te komen, in de praktijk nogal eens tot een verhoging van de energierekening leidt als de techniek niet goed wordt geïnstalleerd en/ of onderhouden. In dat zelfde onderzoek werd vastgesteld dat in gebouwen met een G-label het energiegebruik juist vaak lager ligt dan op grond van het toegewezen label werd verwacht. De C-labelplicht zou niet nodig zijn als de Wet milieubeheer (Wm) uit 1993 goed wordt nageleefd. De Wm verplicht bedrijven met een verbruik van meer dan 50.000 kWh of 25.000 m3 aardgas-equivalenten (65% van het totale kantooroppervlak) tot het doorvoeren gebouwgebonden energiebesparingsmaatregelen met een terugverdientijd van vijf jaar of minder. Naar de letter van die wet zou volgens het EIB 80% van de besparing al in 2020 zijn gerealiseerd. Bij gebrek aan handhaving lijkt dit een te optimistisch scenario. De C-labelplicht lijkt het handhavingslek niet te dichten. Handhaving van een verplicht energielabel bij verkoop en verhuur ligt nu bij de Inspectie Leefomgeving
18 MILIEUMAGAZINE | NR 9 | OKTOBER 2017
& Transport, de handhaving van de Wm bij gemeenten en omgevingsdiensten. Koplopergemeenten willen graag dat alle energiewetgeving integraal wordt gehandhaafd door de omgevingsdiensten. Efficiënt voor de overheid en prettiger voor de ondernemer. Versnipperde kennis en eigen agenda’s leiden nu in de ene gemeente tot veel administratiedruk voor bedrijven en dubbel werk. Andere gemeenten doen nauwelijks aan handhaving.
Voordelen Wachten of de handhavers wel of niet aankloppen, is ‘pound foolisch’ meent Jan-Maarten Elias, directeur van gebouwverduurzamer Unica Ecopower. “Wie bij de kopgroep van 20% behoort met een energielabel C of hoger, krijgt bij verkoop tot 8% meer per vierkante meter en huuropbrengsten liggen zo’n 10% hoger. Door nu aan de slag te gaan, levert je dit bovendien een betere uitvoeringsprijs op. Technisch specialisten zijn schaars en die worden bij het naderen van de deadline
KETENBEHEER EN FINANCIERING
in 2023 bedolven onder aanvragen, wat de prijs voor hun diensten zal opdrijven.” Dat nog zoveel kantoorgebouwen energetische laagvliegers zijn, ligt volgens Elias vooral aan het geringe aandeel dat de energierekening in de totale bedrijfskosten heeft. “Salarissen vormen de hoofdmoot en arbeidsproductiviteit is heilig. Als jouw personeel goed presteert in een gebouw waar de ramen open kunnen, dan is een zuinig ventilatiesysteem met gesloten ramen misschien wel een schrikbeeld.”
Patstelling De duurzame patstelling is vooral zichtbaar in de huursector - 60% van de kantoormarkt. De energieprestatie van het gebouw interesseert de meeste huurders maar matig. Huurverhoging als gevolg van energetische verbeteringen stuit op weerstand. Zo’n 40% van de kantoren heeft meer dan één huurder, wat de verduurzaming van het gebouw behoorlijk ingewikkeld maakt. Waar gebouweigenaren om verschillende redenen terughoudend zijn, willen financiers graag vooruit. Elias: “Nederlandse banken hebben meer dan de helft van hun kapitaal in stenen zitten en zijn gespitst op rendement. Duurzame gebouwen zijn makkelijker te verhuren en leegstand leidt tot verlies. Toekomstbestendigheid is dus elementair.” Dat banken niet staan te trappelen om een kleine stap van D naar C te financieren, snapt Elias wel. “Voor kleine investeringen wegen de overheadkosten van een financieel contract met een bank zwaar. Ik denk dat de meeste bedrijven eerder naar eigen middelen grijpen dan een lening bij de bank.” Er is nog een impasse die doorbroken moet worden meent Elias: “Sinds het besluit in de 50er jaren om heel Nederland aan te sluiten op gas, heeft de overheid met allerlei wet- en regelgeving zo’n ondoorzichtig subsidieweb geweven rond fossiele energie dat een eerlijke prijsvergelijking met hernieuwbare bronnen eigenlijk niet mogelijk is. Zolang dat level playing field er niet is, zullen veel bedrijven niet harder lopen dan strikt noodzakelijk. We zullen toch naar een CO2-belasting per bron moeten. Dat zal Europees moeten gebeuren anders blijven we steken in discussies over verslechterde concurrentiepositie.”
Toch is Elias niet pessimistisch. “Er is sinds het Parijseklimaatakkoord echt een grote groep bedrijven die vooruit wil. Ook in de vastgoedwereld. Die zijn meer met strategische afwegingen bezig dan met wetten en dwang: wanneer is een goed moment om te innoveren, hoe veranker je duurzaamheid in meerjarenonderhoudsplannen (MJOP’s) zodat vergroening op natuurlijke wijze plaatsvindt?”
Kritiek Veel (grote) bedrijven hebben al energiebesparingstaken en verplichtingen in programma’s als EnergieEfficiency Richtlijn (EED), Meerjarenafspraak energieefficiëntie (MEE), Energie Efficiency Plannen (EEP’s), CO2-prestatieladder, BREEAM, ISO 50001, 14001, 14051 of Milieuthermometer Zorg. In vergelijking daarmee lijkt een verplicht energielabel tamelijk eendimensionaal. Dat is ook de kritiek van kantoorbewoners en -bezitters die een maatschappelijke voorbeeldfunctie nastreven. Die hechten meer waarde aan een BREEAM-certificaat dat duurzaamheid en werkklimaat in brede zin meet. Een energielabel is net als een EPC een papieren optelsom van bouw- en installatiekundige eigenschappen die in de praktijk niet altijd tot het verwachte verbruik leidt. Ook staat vast dat het verplichte C-label voor zo’n 1% van de kantoren te hoog gegrepen zal zijn, omdat ze van ver moeten komen (G-label), incourante gebouwen zijn, op slechte locaties liggen of te maken hebben met een combinatie van die factoren. Financiers zullen daar hun handen niet aan willen branden. Sluiting, sloop en herbestemming lijkt de enige uitweg. Dat treft niet alleen de gebouweigenaren maar ook veelal kleine beleggers die in deze exercitie hun verlies zullen moeten nemen. Werk aan de winkel Bedrijfshallen, scholen, sporthallen en musea hebben nog geen labelplicht, maar de discussie is gaande. De belastingbetaler is gebaat bij duurzamere overheidsgebouwen omdat de energierekening omlaag gaat. Het EIB keek al met een schuin oog naar winkelstraten, waar maar liefst 30% van de gebouwen (9 miljoen vierkante meter) een G-label heeft. Wordt vervolgd. OKTOBER 2017 | NR 9 | MILIEUMAGAZINE 19