INHOUD
18
20
12 In dit nummer: Artikelen 10 12 14 16 18 20 22 24 29 30
Welke rol voor CO2-opslag? Smart cities en het milieu Onder de witte motorkap Op de schouders van de reus? Beheer met het geweer? Watersysteem als energietap Milieucriminelen hebben de ruimte Donut of meergranenbagel? Omgekeerd bouwen Slinger aan de circulaire economie
Rubrieken 04 04 07 09 26 28 32 34 35
Hoofdredactioneel Nieuws Column Saskia Borgers Internationaal nieuws Bedrijf en product De milieuprofessional Bedrijfsprofiel Forum Agenda en colofon
24 10
Zoektocht naar begrip en oplossingen rond CCS Het kabinet zet haar troeven op CO2-afvang en -opslag (CCS). Maar hoe realistisch is dat?
14
Is de Nederlandse boer uitgemolken? Post-melkquotum botste de productie snel tegen de fosfaatgrenzen. Wie is de melkcrisis aan te rekenen?
16
Een (positieve) rol voor fossiele bedrijven? Kunnen ze een force for good zijn, of is de energietransitie het terrein voor geheel nieuwe spelers?
22
´Het vertrouwen in bedrijven is misplaatst´ Veiligheidsdeskundige Ben Ale over milieugedrag van bedrijven en (gebrek aan) overheidsoptreden.
30
Transitieagenda’s voor een circulaire economie In januari verschenen deze agenda’s als ‘levende’ documenten met acties in vijf domeinen. FEBRUARI 2018 | NR 1 | MILIEUMAGAZINE
3
ONDER DE WITTE MOTORK RKAP Is de Nederlandse boer uitgemolken? Sinds de afschaffing van het melkquotum is de witte motor flink opgevoerd. Maar meer koeien betekent meer mest en zo klotste de uitdijende melkplas binnen twee jaar tegen de fosfaatgrenzen. Gevolg: productiebeperkingen, koeien naar de slacht en faillissementen. Precies waar voor was gewaarschuwd, dus waarom bleef de boer maar melken? HARRY VAN DOOREN
N
iek Koning, landbouweconoom en gepensioneerd universitair docent van Wageningen Universiteit, verzet zich met klem tegen het beeld van ‘domme boeren’ die tegen de klippen op blijven melken. “Zeker, er waren melkveehouders die een vreugdedansje hebben gemaakt in 2015, maar organisaties als de Nederlandse Melkveehouders Vakbond en de Dutch Dairymen Board, die de meerderheid van de Nederlandse melkveehouders achter zich hadden, hebben juist eindeloos – en vruchteloos - gelobbyd om het melkquotum te handhaven, omdat het overproductie voorkwam en zorgde voor een redelijk stabiele prijs.” “Het is vooral de Nederlandse en Europese beleidsmakers, de Land- en Tuinbouworganisatie LTO en de zuivelindustrie aan te rekenen dat we nu op de blaren moeten zitten. Die hebben zich hard gemaakt voor afschaffing van het quotum, omdat ze dachten met meer en goedkopere melk de export een boost te kunnen geven. Maar juist in overvol Nederland zaten we in no-time tegen het fosfaat- en nitraatplafond,
14 MILIEUMAGAZINE | NR 1 | FEBRUARI 2018
waardoor per saldo onze exportpositie ten opzichte van Unielanden met meer ruimte is verslechterd.”
Markt Koning was een van de weinige landbouweconomen die waarschuwde voor het melkfiasco. “Veel van mijn collega’s, politici en het bedrijfsleven houden grenzeloos vertrouwen in de markt. Maar als je naar de geschiedenis kijkt, is duidelijk dat de landbouw niet zonder regulering kan. De ZZP-er die wij boer noemen, heeft individueel namelijk maar een manier om zijn inkomen te beschermen: meer produceren. Bij overproductie dalen de prijzen en moet er dus nog meer worden geproduceerd om het hoofd boeven water te houden.” “Schaalvergroting is net als voor andere bedrijven een middel om de om kosten te drukken,” verdedigt Koning de keuze van boeren die er nog wat koeien bijkochten. “Zolang arbeidsvoorwaarden, dierenwelzijn en het milieu er niet onder lijden, is daar niks mis mee, mits het totale aanbod niet te groot wordt.”
LANDBOUW Vooral kleine boeren gaan failliet sinds de melkprijs daalde naar 25 cent per liter. Gemiddeld was dat de afgelopen jaren 34 cent en dat is volgens ingewijden eigenlijk al 6 cent te weinig om lonend te zijn. Anders ligt het voor biologische boeren die tot twee keer zoveel voor een liter melk krijgen en ook bedrijven die zich toeleggen op ambachtelijk zuivelproducten boeren goed. “In die niche is nog ruimte, maar het is geen oplossing voor de melkveehouderij als geheel. Het is een kleine markt die bij meer aanbieders ook lagere prijzen zal moeten accepteren.” In de afgelopen decennia verdubbelde het gemiddelde melkveebedrijf in omvang van 45 naar zo’n 100 koeien. Maar de schuldenlast verdrievoudigde, terwijl het inkomen nauwelijks hoger werd. “Van die schaalvergroting heeft voornamelijk de consument geprofiteerd. Ons voedsel is relatief goedkoper geworden en zuivel is daarop geen uitzondering.” De rol van de supermarkt op het inkomen van de boer wordt volgens Koning overschat. “De marges zijn klein in supermarkt, het is niet zo dat daar heel veel aan de strijkstok blijft hangen.”
Opportunisme Ook de banksector heeft schuld aan de melkcrisis, meent Koning. “Die heeft de uitbreidingsplannen van
Immorele aspecten ‘Fipronilei’ werd net niet het woord van 2017, maar besmette eieren stallen en mest hielden de gemoederen maandenlang bezig, waarbij de bloedluisbestrijders van Chickfriend, NVWA en RIVM afwisselend in het beklaagdenbankje kwamen te staan. De betrokken kippenboeren hadden de schijn ook tegen. Valt hen wat te verwijten?, vragen we Bart Gremmen, hoogleraar Ethiek Levenswetenschappen in Wageningen. Je moet de fipronilkwestie begrijpen vanuit de sector, zegt Gremmen. “ In de jaren vijftig werden vleeskippen van legkippen gescheiden en maakten innovaties goedkope massaproductie van eieren mogelijk. Dat systeem heeft onvermijdelijke schaduwzijden. Bijvoorbeeld het vergassen en verhakselen tot voer van overbodige hanenkuikens. Dat pluimveehouders een schoonmaakbedrijf inhuurden dat een verboden middel gebruikte, is een fout die overal kan voorkomen. Maar zo’n fout ontregelt het systeem.” Eind 2017 kondigde Land- en tuinbouworganisatie LTO aan dat ze de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) voor de rechter wilde dagen wegens nalatigheid. De schade van schoonmaken, ruiming van 3,5 miljoen kippen en misgelopen inkomsten werd geschat op €75 miljoen. Van de bijna 800 besmette bedrijven was in december jongstleden de helft nog (gedeeltelijk) geblokkeerd. “Dieren zijn gedood omdat ze niets meer opleveren, met grote financiële problemen voor pluimveehouders tot gevolg. Bedrijven in dit systeem verkeren voortdurend op de rand van faillissement. Om de immorele aspecten uit het systeem te halen, is een eerlijkere, hogere prijs voor eieren nodig. Het gebruik van verboden middelen is daarmee niet uit te sluiten. Het blijft de verantwoordelijkheid van boeren om de papieren van zo’n schoonmaakbedrijf te controleren. Maar het geeft iets meer ruimte om naast je effectieve en efficiënte productie ook alle regels na te leven.”
de afgelopen jaren gewoon gefinancierd zonder te wijzen op de risico’s. Maar ik heb tot nu toe geen koppen zien rollen. Niet daar, niet bij de landbouworganisaties; niet bij de zuivelindustrie en ook niet in Den Haag.” Dat alle melkveehouders de rekening betalen voor de opportunistische minderheid die voor meer liberalisering (en dus meer productie) pleitte, is oneerlijk, is de stellige overtuiging van Koning. Blijft de vraag waarom de boer altijd aan het kortste eind trekt. “Boeren zijn door de eeuwen heen nooit erg succesvol geweest in zelforganisatie. En zelfs als een meerderheid een vuist weet te maken met een productiestop of boycot, dan gaat de minderheid die daar dan niet aan meedoet er met de vette buit vandoor, want schaarste drijft de prijzen op.”
Overheidsingrijpen Het sterkt Koning in de gedachte dat de landbouw niet zonder gebalanceerd prijsbeleid en productiebeperking kan en daarvoor is overheidsingrijpen nodig. “Het melkquotum is ondanks alle kritiek die je erop kunt hebben, dertig jaar lang redelijk succesvol geweest, zonder dat het de belastingbetaler veel heeft gekost.” Een quotum moet wel gecombineerd worden met maatregelen als importheffingen bij om te voorkomen dat andere landen goedkope producten bij ons dumpen. “We doen heel panisch over protectionisme, maar de zogenaamde vrijhandel die de VS en Europa binnen de Wereldhandelsorganisatie WTO voorstaan is veel perverser: geen productiebeperkingen, maar inkomenssteun – op kosten van de belastingbetaler aan boeren die vervolgens hun overproductie dumpen op de wereldmarkt.” Behoudens een versnelde omschakeling naar biologisch en ambachtelijk boeren, is Koning somber over een snel herstel van de melkveehouderij. “Dankzij de felle Nederlandse lobby kan nu de hele Unie zonder beperking melken en dat voorrecht zullen met name de Oost-Europese landen zich niet zonder slag of stoot laten afnemen. Voorstanders van een in ere hersteld melkquotum zullen we in landen als Duitsland en Frankrijk moeten zoeken, maar ik denk dat we moeten accepteren dat we een deel van onze positie in de Europese zuivelmarkt definitief zijn kwijtgeraakt.” FEBRUARI 2018 | NR 1 | MILIEUMAGAZINE 15